Stanislaw Strumph-Wojtkiewicz - Agent Nr 1

STANISŁAW STRUMPH-WOJTKIEWICZ

AGENT NR 1

PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO „ISKRY” WARSZAWA 1970

I. Na pole walki Dnia 4 października 1941 roku, w pół roku po wkroczeniu na teren Grecji wojsk Hitlera, które błyskawicznymi natarciami wyparły kolejno z Macedonii, Tesalii, Attyki i Peloponezu, a wreszcie i z wyspy Krety sprzymierzone siły grecko-brytyjskie, odbywała się w wielkim egipskim porcie służbowa rozmowa. Przebieg jej okazał się wielce niemiły dla komandoraporucznika C. B. Croucha, dowódcy okrętu podwodnego przycumowanego w Zatoce Aleksandryjskiej do okrętu-bazy „Medway”. Tłustemu, pyzatemu i wąsatemu marynarzowi jeszcze bardziej poczerwieniały jego nienaturalnie rumiane policzki; w porcelanowych oczkach nabierających wyrazu jedynie po dobrym łyku dżinu, a i to na krótko, zabłysnął teraz niekłamany gniew. Kilkakrotnie włożył do ust i wyjął nieodstępną fajkę, aż zasapawszy się od tego wysiłku, wreszcie — po nazbyt długiej chwili — bąknął sakramentalne: yes, sir, oznaczające przyjęcie rozkazu. Elegancki i opanowany komandor Bolby, który pobłażliwie oczekiwał na odpowiedź, odetchnął z ulgą, jeszcze raz przyjrzał się znanemu z gwałtowności Crouchowi i powoli, od niechcenia, mówił: — You see, sprawa jest bardzo, bardzo poważna. Naturalnie, I'm sorry, przykro mi, że sprawiamy panu taki kłopot... Jak widać z dokumentów, ta decyzja została uzgodniona na wysokim szczeblu przez Naczelne Dowództwo z Admiralicją... — Iluż ich będzie, tych przybłędów? — warknął wściekle Crouch. — Ośmiu, razem zaledwie ośmiu, sir — odrzekł pogodnie Bolby. — Jednak zwracam pańską uwagę, że pośród nich znajduje się kapitan Hughes Smith z Royal Marines wraz ze swoim angielskim operatorem radiowym... — Ośmiu obcych ludzi na moim pokładzie podczas bojowego patrolu. Ależ to prawdziwa klęska! — wykrzyknął z desperacją Crouch. — A iluż obcych przywiózł pan do Aleksandrii w lipcu? — spytał Bolby. — To co innego, rozbitkowie... Zresztą już powracałem do bazy po wystrzeleniu torped... Dusiliśmy się wtedy jak śledzie... — I see, I see — pojednawczo zgodził się Bolby. — To istotnie było przykre, rzeczywiście bardzo przykre. Crouch uczynił znaczny wysiłek myślowy i zapytał: — A więc — dwie osoby i sześciu brudasów... Zapewne jacyś Grecy, tak? — Greccy oficerowie. Ponieważ Crouch pogardliwie machnął na to ręką, więc Bolby uznał za stosowne wyjaśnić: — Z greckiej Royal Navy... Ale nie wszyscy. Reszta — Kreteńczycy, jeden zaś... Tu komandor Bolby pochylił się do Croucha i ciszej dodał: — Jeden zaś — szczególnie jest polecony pańskiej opiece, pańskim staraniom. Musi być wysadzony na ląd bezpiecznie. Nazwijmy go tutaj tak, jak został zapisany w kartotece Intelligence Office, mianowicie „agentem nr 1” na Bałkany... You see, będzie pan miał na pokładzie prawdziwą Aj-Pi, może nawet Vi-Aj-Pi... Czynił aluzję do używanych w lotnictwie skrótów important person lub very important person, oznaczających „ważną” lub „bardzo ważną osobistość”. — Właśnie — odrzekł żałośnie Crouch. — Traktujecie mój sławny okręt podwodny niby pierwszą lepszą pasażerską łajbę czy samolot komunikacyjny... Niechętnie spojrzawszy na sztabowca, dodał: — My, na morzu, nie lubimy tego... Czy ten wasz number one mówi przynajmniej jakimś ludzkim językiem?

Komandor Crouch miał. na myśli, oczywiście, wyłącznie język angielski, bo sam żadnym innym nie władał. — Ależ oczywiście — uśmiechnął się Bolby. — Będziecie mogli nagadać się do syta... Była to aż nazbyt przejrzysta ironia sztabowca, gdyż komandor Crouch znany był z lapidarności i dosadności swoich rzadkich wypowiedzi, ba, on nawet rozkazy wydawał raczej gestami i pomrukami niż głosem! „Agent nr 1” rozpoczął swoją wielką wyprawę tegoż wieczoru. Motorówka dostawiała na pokład okrętu-bazy „Medway” coraz to nowe tajemnicze figury sekretnych wysłanników. Każdy z nich otrzymał surowy rozkaz milczenia, ale już podczas wspólnego obiadu podróżni zdołali się trochę rozpoznać. Rozmawiano po grecku, więc lekki akcent cudzoziemski zdradzał zarówno „agenta nr 1”, jak dwu Anglików, kapitana i sierżanta. Członkami grupy wyznaczonej na Kretę byli: Kreteńczyk Grigorakis o groźnym pseudonimie „kapitan Satanás”, drugi Kreteńczyk Laparudakis, obaj w strojach ludowych, brytyjski kapitan Smith Hughes i angielski podoficer-radiooperator. Do drugiej grupy, której celem były Ateny, należeli Abadis i Katrabasas, dwaj oficerowie greckiej marynarki wojennej tudzież ich radiooperator. Pasażer ósmy, czyli „agent nr 1”, nie był znany nikomu z poprzednich. Nazywał się Jerzy Iwanow, był Polakiem. Po wojnie Katrabasas podawał, że tajemniczy pasażer od razu wzbudził w nim zaufanie, w przeciwieństwie -do niektórych zbyt impulsywnych rodaków. „Nie był to wygadany i przemądrzały samochwał; szybko również przekonałem się, że jest człowiekiem czynu, kimś o wielkiej wiedzy, jeśli chodzi o bronie sekretne. Uderzała mnie również jego sprawność fizyczna” — opowiadał Katrabasas z dziennikarskiej fotografii rozpoznawszy, komu towarzyszył na podwodnym okręcie. Przy obiedzie obok „agenta nr 1” siedział ciemny brunet o wyglądzie marynarza, rzeczywiście trochę za bardzo wygadany. Nowy znajomy, jeden z oficerów marynarki, był mechanikiem. Nazywał się Joannis Abadis. Co do „agenta nr 1”, to nikogo tu nie zmyliły jego płaska robotnicza czapka i robociarski strój. Zresztą jasne włosy dowodziły, że Grekiem raczej nie był, zaś z samej atletycznej budowy domyślano się w nim zamiłowanego sportsmena. Rozmawiano jednakże wyłącznie o pogodzie, o jakości posiłku, wreszcie o filmach i powieściach, przeważnie awanturniczych i detektywistycznych. Po obiedzie ośmiu współtowarzyszy, już nieco ze sobą oswojonych, wyszło z mesy na pokład. O kilka metrów od okrętu-bazy rysowała się na spokojnej powierzchni zatoki sylwetka okrętu podwodnego. Przyjrzawszy się submarynie „agent nr 1” odgadł, że jest to „Thunderbolt”. Okrętem podwodnym, który miał zawieźć całą grupę do wybrzeży Krety i .Grecji, był właśnie „Thunderbolt”, wsławiony w drugiej fazie II wojny światowej storpedowaniem niemieckiego U-boatu, wychodzącego z portu francuskiego w patrol pośród trzech trałowców. Po tym pierwszym sukcesie „Thunderbolt” zatopił, już na Morzu Śródziemnym, swój drugi i trzeci niemiecki okręt podwodny oraz pięć różnych statków zaopatrujących, a w lipcu 1941 uratował aż 43 marynarzy tudzież psa z własnego zatopionego handlowca. W jaki sposób dowódca „Thunderbolta” zdołał wówczas pomieścić w ciasnym wnętrzu aż 111 osób — pozostawało jego tajemnicą. „Agent nr 1” przypomniał sobie teraz, że na parę miesięcy przed wybuchem wojny, w początku czerwca 1939 roku, ten sam okręt podwodny, tylko pod inną nazwą, stał się bohaterem głośnego na całą Europę dramatu w Zatoce Liverpoolskiej. Nazywał się wtedy „Thetis”. Nagle zatonął i wypełniony trującym kwasem węglowym — zamienił się w grób dla całej załogi. Podniesiony później z głębin, musiał, stosownie do zwyczaju, pożegnać się z „pechowym” imieniem i oto działał w charakterze „Pioruna”, gdyby się chciało spolszczyć jego nowe imię. W każdym razie oglądanie stalowej trumny tylu istnień ludzkich musiało wywoływać lekki dreszczyk.

— To jest dawna „Thetis”, pan wie? — „agent nr 1” zwrócił się do towarzysza. Grecki marynarz znał również tę okropną historię. Uzupełnił kilkoma szczegółami przebieg dramatu. Zamilkli i długo przypatrywali się zaciemnionemu portowi i huczącej od motorówek zatoce. Dwaj Anglicy coś szeptali do siebie na uboczu. Noc upływała wilgotna i duszna. Dzień następny przeszedł podobnie — na powściągliwych rozmówkach, w oczekiwaniu. Wreszcie dnia 5 października 1941 roku po południu cała grupa przeszła na pokład „Thunderbolta” i z trudem rozlokowała się w pomieszczeniu na dziobie, gdzie wzdłuż zapasowych torped przymocowane były marynarskie kuferki, a nad nimi zwieszały się obok siebie hamaki. Było duszno, ciasno, niezwykle. Już w pierwszych chwilach po znalezieniu się na pokładzie podróżni musieli wysłuchać długiego wykładu na temat zachowania się na okręcie. Palenie było, oczywiście, zabronione, a posługiwanie się skomplikowanymi urządzeniami w toaletach nastręczało szczególne trudności. Bosman instruował: — Nie wolno dopuścić, aby jakiekolwiek nieczystości zdradziły okręt... Podczas zanurzania w sektorach niebezpiecznych wyłączone być muszą wszelkie hałasy... Przechodzenie do innych pomieszczeń jest wzbronione, w ogóle wzbronione jest wszystko oprócz siedzenia w miejscu i popijania herbaty czy kakao... A gotować może sobie każdy na podręcznej maszynce elektrycznej... Tak więc wyprawa nie zapowiadała się zbyt przyjemnie. O zachodzie słońca „Thunderbolt” powolutku wysunął się poza portowe pola minowe i wyszedł na pełne morze. Co cztery godziny kolejne wachty obejmowały służbę i wtedy do marynarskiego pomieszczenia napływały skąpe wiadomości o tym, co się dzieje. Monotonię kilkudniowego rejsu odbywanego w nocy na wynurzeniu, zaś z nastaniem dnia w zanurzeniu, przerwały tylko trzy wypadki. Pierwszym było szczęśliwe wysadzenie u wybrzeży wyspy Krety czwórki wysłanników, drugim — zatopienie po przejściu cieśniny Kassus małego szkunera. Załoga szkunera ratowała się w łodzi, szturman zaś — jako jeniec — uzupełnił zmniejszone towarzystwo w kubryku. Ludzie wynudzili się tu porządnie, tym bardziej że już niemal u celu podróży, w zatoce Ewiakos Kolpos, uparty Crouch przez cały dzień wypatrywał przez peryskopy, czy nie nadarzy mu się jakaś nowa okazja do torpedowania. Zbliżanie się tego tłustego i pyzatego milczka do pasażerów rozpoznawali oni z daleka po nadlatującej woni whisky, gdyż kapitanisko, praktycznie biorąc, nie rozstawało się z butelką. Na dobitkę i sztorm się rozhulał powodując u niektórych przykrą dla otoczenia morską chorobę, tak iż nawet groźna chwila niebezpiecznego lądowania wydawała się teraz bardzo upragniona. „Agent nr 1” i Abadis spędzali czas obok siebie, a choć nie mówiono o celach podróży, to przecież poczuli do siebie pewne zaufanie. W któreś południe pasażerowie zrozumieli, że rejs „Thunderbolta” został zakłócony po raz trzeci. Najpierw okręt lekko drgnął, jakby od dalekiej eksplozji. W chwilę potem starszy oficer kazał obudzić drzemiącego w swoim malutkim przedziałku dowódcę. Z centrali dowodzenia rozległy się natychmiast chrapliwe komendy. Można było usłyszeć pomiędzy innymi rozkazy dawane sternikom głębokości. Rzeczywiście, peryskop został opuszczony i okręt zanurzył się głębiej. W pewnej chwili Jerzy poczuł, że zacina go w policzek cieniutka niby igła strużka wody. Najwidoczniej znaleźli się na znacznej głębokości, gdzie mniej szczelne nity już nie wytrzymywały silnego ciśnienia. Przebiegający z centrali do przedziału torpedowego marynarz krótko poinformował o ataku lotniczym. — Zapewne włoskie bombowce — dodał. Atak ten trwał około kwadransa. Z początku bomby trafiały w pobliże okrętu. Świadomi tych spraw oficerowie marynarki greckiej szeptem wyjaśniali, że Włosi — po zauważeniu peryskopu — zrzucili w to miejsce puste bańki po benzynie albo jakieś inne pływaki, i teraz, w kolejnych nawrotach, spuszczali swoje bomby prosto w oznaczony cel. Wysiłki Croucha zmierzały do szybkiego, lecz dyskretnego oddalenia się z zagrożonego rejonu. Wszystko

zależało od tego, czy Włosi wykryją, względnie odgadną, kierunek jego ucieczki. W każdym razie tylko jeden wybuch wstrząsnął okrętem silniej, przewracając ludzi i z brzękiem tłukąc naczynia, a także powodując nagłe uszkodzenie światła. Po tym krótkim kataklizmie, kiedy elektryczność znów zabłysła, Jerzy Iwanow zauważył ze zdziwieniem, że ma skaleczony podbródek i rozbity łokieć. Następne wybuchy stały się słabsze, więc wszyscy, natychmiast odzyskali humory. Z lekkich zranień czy potłuczeń wesoło żartowano, ale zapewne każdy sobie pomyślał o losie marynarzy z załogi „Thetis”, którzy zadusili się w tejże samej stalowej trumnie. Komandor Crouch znalazł chwilę, aby, z całą lojalnością dla otrzymanego od przełożonych zalecenia, jakoś wyróżnić najważniejszego ze swoich pasażerów. Podczas tradycyjnego wydawania załodze rumu, sprzyjającego procesowi trawienia, łaskawie zapytał „agenta nr 1”: — Lubisz pan rum? Hę? — Nie za bardzo, sir — odrzekł. — Och, czy naprawdę? — wykrzyknął Crouch i aż się zadumał nad niespodziewaną odpowiedzią, po czym postawił pytanie zasadnicze: — Pan jest cudzoziemcem, czyż nie tak? „Agent nr 1” uśmiechnął się mimo woli, gdyż na wodach Morza Egejskiego nie czuł się bynajmniej, jak cudzoziemiec. — No, sir — odpowiedział — w tych stronach czuję się już raczej blisko domu, prawie jak u siebie... Crouch pomilczał jeszcze chwilę, nic z tego nie zrozumiał i już więcej pytań nie zadawał, tylko parę razy w przelocie podkreślał wobec tego dziwnego człowieka, że picie rumu jest bardzo, bardzo korzystne. Na tym zakończyły się ich stosunki. Przed świtem, w poniedziałek dnia 13 października, „Thunderbolt” powolutku rył głębinę morską na wysokości Maratonu. Wynurzenie się na powierzchnię było tu niemożliwe, bo wzdłuż brzegu Niemcy rozlokowali baterie dział. Komandor wezwał do peryskopu Abadisa, który najlepiej znał zarys okolicznego wybrzeża. Obaj długo rozważali sytuację, zanim powzięli decyzję wysadzenia całej grupy na południe od małej zatoczki Maratonu, na cyplu Raphina, pomiędzy Św. Andrea a Nea Makros, Wieczorem, deszczystym i zamglonym, okręt wynurzył się. Na pokład błyskawicznie wyniesiono dwie gumowe „dinghy”, wypełniono je powietrzem, spuszczono na wodę. Teraz wywołano na pomost emisariuszy. O godzinie 20 minut 30 czterech ryzykantów skupiło się na pokładzie „Thunderbolta”. Już wkrótce mieli być skazani wyłącznie na własną przemyślność i dzielność. Brzeg ledwie majaczył. Panował tam spokój. „Agent nr 1” kurczowo trzymał między kolanami blaszankę po konserwach, w której zalutowany spoczywał jego radionadajnik. Innych pakunków emisariusz nie miał. W kieszeniach tkwiły jedynie paczki dolarów. Wiosłując małą kopyścią, z rozkoszą wdychał ożywcze powietrze, ze wstrętem wspominając tydzień wąchania ciężkich odorów we wnętrzu podwodnego okrętu. Czuł się podniecony przygodą. Płynął z Abadisem i towarzyszącym marynarzem z załogi „Thunderbolta”, który po wysadzeniu ich obu miał powrócić po partię następną, o ile sytuacja na brzegu nie okaże się alarmująca. Przeprawa na brzeg trwała długo, pośród coraz głębszych ciemności. Lał deszcz. Dwaj śmiałkowie wyskoczyli, odprawili marynarza i grzęznąc w błocie ruszyli ku pobliskim drzewkom. Rozpoczęło się długie, denerwujące oczekiwanie na przybycie reszty towarzyszy. Trochę szczękając zębami z chłodu i emocji, zadawali sobie różne pytania — czy aby marynarz nie pobłądzi, czy trafi do okrętu z powrotem, czy następna grupa wyląduje w tym samym punkcie wybrzeża... Przeprawienie reszty zakończyło się dopiero o 4 rano, kiedy już ukazał się księżyc, ale — na szczęście — wcale ciemności nie rozjaśnił. Policzono się, ludzie wzięli swoje pakunki. Ruszyli w drogę...

Nikt jeszcze wtedy, nie przypuszczał, że miejsce lądowania wybrane zostało jak najgorzej. Okolice, pozornie bezludne i zalesione, a według posiadanych w Egipcie danych — zupełnie bezpieczne, okazały się w istocie terenem rozlokowania dwu obozujących jednostek wojskowych, włoskiej i niemieckiej. Jednakże w tak pechowym wyborze punktu lądowania szczęście o tyle sprzyjało wyprawie, że znalazła się ona akurat na styku obozów. Do linii rozgraniczającej dwa obozy patrole obu wojsk docierały raczej niechętnie, w obawie przed wywołaniem strzelaniny omyłkowej. Przed pierwszym brzaskiem nieświadoma tych niebezpieczeństw grupka wyruszyła w drogę na zachód, ku szosie prowadzącej z Maratonu do Aten. Szli bezdrożami. Niekiedy musieli posuwać się przez błoto na czworakach i wszyscy już zdążyli przemoknąć. W tym trudnym terenie trzej Grecy zasapali się, tylko „agentowi nr 1” dopisywał oddech. Ze swoim pudłem w ręku szedł albo czołgał się szybko i bez hałasu, z widoczną radością przyjmując wysiłek mięśni. Tak doszli do grupy małych sosenek, gdzie postanowili ukryć bagaże. Wykopano kilka dołów, umieszczono w nich rzeczy, zasypano je i zamaskowano. Teraz nastąpił podział na dwie grupy. Umówiono. spotkanie w Muzeum Narodowym w Atenach. „Agent nr 1” i Abadis pozostali razem. Odczekawszy kilka chwil, wyruszyli dalej. Uszedłszy zaledwie ze sto kroków dwaj dywersanci natknęli się na patrol, który właśnie, przecinał im drogę. Rozpoznali dwu uzbrojonych Włochów, mamroczących żałosne narzekania na psią pogodę. Trzymając w pogotowiu pistolety, wysłannicy z Aleksandrii z ulgą stwierdzili, że pośród nierówności terenu są dla Włochów niewidoczni. „Agent nr 1” wskazywał palcem pistolet i dawał znać na migi, żeby Abadis czasem nie wystrzelił. Istotnie, huk wystrzałów mógłby zaalarmować patrole następne i skazać wyprawę na niepowodzenie. Po przejściu Włochów uśmiechnęli się do siebie dla otuchy, podnieśli się i rozpoczęli ostrożny marsz. Rozwidniło się. Słyszeli dalekie nawoływania, czasem po niemiecku, częściej po włosku. Zmieniwszy kierunek na bardziej północny, trzymali się wciąż daleko od szosy, szybko idąc przez pagórki, doły, bezdroża. Odetchnęli dopiero przy miejscowości Pikiermi, w terenie dobrze znanym Abadisowi, schroniwszy się w na pół zrujnowanej cerkiewce. Któryś zaproponował schowanie tutaj broni. Wspólnym wysiłkiem podnieśli kamienną płytę, ułożyli pod nią pistolety. Miejsce było łatwe do zapamiętania. — Patrz, jak to bywa — mówił najwidoczniej przesądny Abadis — wczoraj, trzynastego, wylądowaliśmy z okrętu, dziś rozpoczynamy nasze zadanie i jest wtorek, a musisz wiedzieć — w Grecji uważa się wtorek za nieszczęśliwy... W dalszej drodze. minęli Stawros, gdzie rozwidlają się szosy na Maraton i na Sunion. Wędrowcy zaczaili się i badali ruch, zresztą musieli odczekać, aż przeschnie ich ubranie. Przejeżdżające samochody przystawały i zabierały ludzi bez sprawdzania dokumentów. Nie zauważyli na szosie żadnej kontroli okupacyjnej. Wobec tego, po kilkugodzinnej obserwacji, oczyściwszy jak się dało zabłoconą odzież i upewniwszy się raz jeszcze, że swoim wyglądem nie różnią się od innych, wyszli śmiało na szosę. Było już popołudnie, kiedy dopędziła ich ciężarówka i bez żadnych trudności, na znak Abadisa, przystanęła i zabrała obu do Aten. I oto, nim się obejrzeli, siedzieli już w kawiarence przy, placu Keningos, pośród kilkudziesięciu takich samych jak oni, skromnie ubranych mężczyzn. Pierwsza, wstępna akcja udała się znakomicie! Obok siedział i sączył kawę jakiś życzliwie wyglądający osobnik... Przyjrzawszy mu się dobrze, zaryzykowali. — Jesteśmy z Patras, przyjechaliśmy bez przepustek — powiedział mu Abadis. — Jak tu jest? Czy żądają okazywania dowodów? — Bywa często, że trzeba okazać — odpowiedział nieznajomy. — Jak w porządku, to wypuszczają, ale jak nie, to zabierają na policję. A tam... Wymownie machnął ręką. Na ich prośbę okazał swój dowód. Porównawszy jego doku-

ment ze swoimi stwierdzili, że spreparowane w Kairze „dowody osobiste” są tu zupełnie bezwartościowe. Wysyłająca agentów placówka „004” narażała więc swoich ludzi na straszne niebezpieczeństwo! Przecież oni dwaj, w zaufaniu do greckiego i angielskiego wywiadu, mogli się byli zdradzić przy pierwszej lepszej okazji... — Za dwa dni będę miał właściwe dokumenty — zapewnił Abadis. — Ale musisz mi podać, na jakie nazwisko... — Jestem Nikolaos Tsenoglu. Powiedzmy z Krety — odrzekł. — Słusznie, tym będzie można tłumaczyć twój akcent — przytaknął Abadis. Umówili się za dwa dni o tej samej porze, w tejże kawiarence. „Agent” wyjął pięciodolarowy banknot, rozerwał go, dał połówkę towarzyszowi. — Gdyby który z nas nie przyszedł, to niech wyśle zastępcę, który będzie kręcił w palcach swoją połówkę... Rozstali się na placu Keningos. „Agent nr 1” znał Ateny. Poszedł w kierunku ulicy Akademii, do centrum. Nie wiedział, że pod numerem 40 na ulicy Emanuela Benaki mieszka teraz nie znany mu doktor Janatos, zresztą w domu nieobecny. — Ma dyżur w szpitalu — poinformowała przybysza stara kobiecina, która otworzyła drzwi. Po pewnym wahaniu podała ona adres rzeźnika Dymitriosa Janatosa. Zapadł już wieczór, zbliżała się godzina policyjna, więc zawiedziony wędrownik szybko pomaszerował dalej. Janatosowie mieszkali teraz u zbiegu ulic Kerameon i Kordatu, na parterze. Zastukawszy w oświetlone okno, odetchnął z ulgą, gdyż kobiecy głos, który zadał pytanie — kto tam? — był niewątpliwie głosem znajomym. Nie odpowiadając, zastukał raz jeszcze. Wtedy w drzwiach otworzyło się małe okienko i wyjrzała znajoma, pełna twarzyczka. — Pan Irek! — zawołała po polsku kobieta. Otworzyła drzwi. Uścisnęli sobie ręce, weszli do mieszkania. Przybysz usiadł, rozejrzał się, zapytał: — Pani Marianno, czy pani ma jakieś wieści o moich? O matce? Widać było, że oczekuje odpowiedzi z wielką emocją. W tym postawnym mężczyźnie, choć już trzydziestoletnim, miłość synowska widocznie wciąż gorzała ogniem chłopięcym, żywym i serdecznym. Wyczuwając to, młoda gosposia pośpiesznie odpowiedziała: — Nie, panie Irku, żadnej złej wieści z Salonik nie mieliśmy, na szczęście...

II. Syn i matka Kimże był „agent nr 1”? Odpowiadając komandorowi Crouchowi, że na Morzu Egejskim czuje się prawie jak w domu, wcale nie kłamał. Ten Polak, o nazwisku rosyjskim, a w Grecji brzmiącym jak bułgarskie, miał stosunkowo niedaleko rodzinny dom. W domu tym mieszkała jego matka, na całym świecie jedyna osoba, wobec której odczuwał miłość bezgraniczną, miłość szczególną. Złożyło się na to wiele przyczyn, a główną z nich była wczesna utrata ojca. Od wczesnego dzieciństwa Jerzy Iwanow-Szajnowicz wiedział, że oprócz matki nikogo naprawdę bliskiego już nie ma. W wieku zaledwie kilku lat musiał w chłopięcym sercu przeżyć niezgodę i rozwód rodziców. Pułkownik Władimir Iwanow, człowiek wykształcony i dobry, lecz gwałtowny, tak jakoś pokierował życiem, że jego żona i synek nagle znaleźli się w obozie mu przeciwnym. Stało się to wszystko podczas I Wojny światowej na Kaukazie. Pani Leonarda Iwanow, warszawianka z mieszczańskiej rodziny Szajnowiczów, rozwiódłszy się z rosyjskim pułkowni-

kiem Iwanowem, wyszła za mąż powtórnie za przedsiębiorczego Greka, Jana Lambrianidisa. Mały Irek nie zdołał pokochać ojczyma. Pozostała w jego sercu już tylko matka. Wtedy, w ogniach wojny i rewolucji, Irek dzielnie zniósł długą i pełną powikłań drogę z Kaukazu do rodzinnego miasta matki, do Warszawy. Pułkownik carskiej armii Iwanow przytulił się nareszcie gdzieś w Bułgarii, zaś małżonkowie Lambrianidis, już z trzema synkami, osiedlili się na krótko w Polsce, żeby później wywędrować na stałe do Salonik w północnej Grecji. Jedynie mały Irek pozostał jeszcze na parę lat w Warszawie i stosownie do matczynej tradycji czuł się Polakiem, tylko Polakiem. Pierwsze słowa i pojęcia sformułowały się i rozwinęły w mowę i myśl — wyłącznie po polsku. Chcąc utrwalić w synu związek z ojczyzną, zdecydowała pani Leonarda pozostawić Irka w Warszawie i tu zapisać go, do szkoły. U ojców marianów na Bielanach nie odznaczał się Irek specjalną karnością. Dostawszy dwójkę, potrafił zuchwale krzyknąć: — A niech mi ksiądz postawi dwanaście dwój! — Po takim desperackim wyskoku znikał; widziano go, jak siedział na drzewie i płakał. A w ogóle nie mógł przeboleć zdrady, jakiej dopuściła się matka — pojechała sobie z mężem w daleki świat, do Salonik, a jego pozostawiła na pastwę nauczycieli, księży i ciotek! Dopiero później powiedziano chłopcu, że chodziło o zapewnienie mu przynajmniej początkowej nauki w szkole polskiej. Chłopak wyrastał ambitny, impulsywny, wojowniczy, zawsze gotowy do odparcia zaczepki, przyzwyczajony do samodzielności i samotności, uparty w sekretnych marzeniach przewyższenia tych, którzy go usiłują poniżyć. Czego zaś poza tym serdecznie nie znosił — to wszelakiego przymusu. Nadaremnie pouczano go, że samo życie niesie ze sobą mnóstwo konieczności ograniczania woli, pragnień, zachcianek i przyjemności. Czymże innym, jak nie wiecznym, codziennym przymusem, była ta ławka szkolna? Pod względem buntowania się przeciwko lekcjom Irek należał do wielkiej i sympatycznej, wciąż odnawiającej się armii zakamieniałych leniuchów. Wyróżniał się w masie małych warszawiaków głęboko utajonym, lecz za to żywiołowo silnym, po prostu namiętnym postanowieniem. Musiał ten chłopak za wszelką cenę zdobyć obywatelstwo polskie! Obywatelstwo-dokument i obywatelstwo istotniejsze, polegające na zasłudze, na jakichś czynach, może na bohaterstwie i na ofiarach dla kraju. Każdy chłopak o sławie marzyć lubi; jednak marzenia Irka były tym szczególne, że powstały nie z pustych ambicyjek, lecz w wyniku gorzkich doświadczeń, jako protest wobec niesprawiedliwej rzeczywistości. Buntował się przeciw szkole zakonnej, nie chciał uchodzić za nie-Polaka, bolał nad rozłąką z rodziną. Nareszcie pozwolono mu połączyć się z matką, z braciszkami, powrócić do domu rodzinnego. Przed wyjazdem z Warszawy do Salonik mały podróżnik przeżył wielką emocję, a właściwie całą uroczystość. Dzień 15 czerwca 1925 roku zapisał się w pamięci Irka na zawsze. Po złożeniu harcerskiego przyrzeczenia, tak jak stał, w harcerskim mundurku, poszedł do zakładu fotograficznego „Radiotyp” na Marszałkowskiej 131 i zamówił kilka odbitek — dla „mamci”, ojczyma, ciotek i dla najlepszego z kolegów. Gdyby nie smutna konieczność odwiedzenia dentysty, to Irek byłby szczęśliwy najzupełniej. Jednakże przed salonickimi wakacjami zęby należało doprowadzić do porządku. — Harcerz musi być dzielny — mówił łysiejący pan Albert Frejdkin na Szpitalnej, szykując jakieś straszliwe narzędzie... — Mamusia i tatuś będą z ciebie dumni... Ojczym wydał się Irkowi jakby trochę zmieniony. Po staremu chętnie narzekał na niezbyt dobrze idące interesy i jak dawniej najchętniej gawędził o nowych nabytkach do swoich domowych zbiorów. Twarz mu się wyostrzyła, ręce niespokojnie szukały czegoś po stole, kiedy zasiadali do posiłków. Zupełnie tak, jakby oślepł — pomyślał kiedyś Irek. W rzeczywistości nowe budowlane interesy szły Lambrianidisowi marnie, czuł się dlatego niepewnie,

po nocach nie sypiał, wśród domowników był nieobecny duchem, wciąż poszukując rozwiązania doraźnych kłopotów. Nie wiedział, czy zdoła utrzymać swój dom na jako tako przyzwoitej stopie. Z jakichś tajemniczych powodów najlepsze kalkulacje okazywały się w dobie światowego kryzysu najgorsze, solidni klienci pozwalali na protest weksli, wartościowe place ni z tego, ni z owego traciły cenę, wszystko w ogóle działo się na opak, wbrew logice przewidywań. Przyjaciele i wspólnicy nagle zmieniali się w drapieżnych szakali, a życzliwe banki — w jakieś, pułapki. Zwykły roboczy tryb handlowca zaczynał przebiegać w ciemnościach ukrywających zdradziecką niespodziankę na każdym kroku. Naturalnie, Irek o tym wszystkim nie wiedział, ale wyczuwał w ojczymie obce, trudne sprawy. Tłumaczył to sobie, jak to bywa u młodzieży, całkiem opacznie. Nie kocha mnie widocznie tak, jak dawniej — pomyślał pierwszego dnia, kiedy pan Jan wziął go pod brodę i patrząc w oczy powiedział: — No, przyjechałeś, to dobrze... Dla matki to wielka radość... Pamiętaj spełniać swoje obowiązki! Ucz się, póki czas... Póki mogę wam zapewnić to wszystko... Czasami walcząc z niechęcią do ojczyma usiłował to uczucie zagłuszyć w sobie, a jednocześnie uspokoić matkę. Na zdjęciu z dnia 12 listopada 1926 roku, ofiarując je panu Janowi, napisał ostentacyjnie tatusiowi — kochający syn... Jednakże pani Leonarda spojrzała na tę dedykację niechętnie, gdyż właśnie w tym czasie narosły jej drobne pretensje. W takich momentach rozmyślała z pewnym współczuciem o doli i niedoli byłego męża, teraz samotnika w Bułgarii, choć wkrótce potem przypominała sobie z kolei jego wyskoki i jego nierówny charakter. Wzdychając nad tą całą niezrozumiałą sprawą, oczywiście nie poruszała drażliwego tematu. Wielką pociechą byli dla niej synowie — z Irka była dumna, Lalek wyrastał na chłopca o wybitnych zdolnościach muzycznych, zresztą dobrze się uczył i był aż za elokwentny. Wreszcie najmłodszy Leś, choć uczył się gorzej, pięknie grał już teraz na fortepianie i okazywał matce najwięcej czułości synowskiej. Interesy co prawda kulały, akcja budownictwa, utykała, o kredyty i klientelę było trudniej, ale dom jakoś prosperował, mimo zwykłych kłopotów i trosk. Bywało w domu rodzinnym przyszłego „agenta nr 1” mnóstwo figlów braterskich. Kiedy Leś stawał się nieznośny albo zaniedbywał lekcje, mało przejmując się zrzędzeniem matki, Irek stosował środek niezawodny, mianowicie brał cichaczem główkę czosnku i podstępnie schwyciwszy braciszka nacierał go pokrzykując „kakos, kakos!” Było to naśladowanie przesądu greckich matek, które tym sposobem od swoich dzieci „odpędzały uroki”. Leś tak się obawiał tej operacji, że z miejsca przysięgał Irkowi poprawę. Wobec Lalka, który zresztą był pracowity i z domu nie uciekał, wystarczyło zastosowanie innej metody wychowawczej — Irek po prostu nie zabierał go ze sobą na żaglówkę, a sport żaglowy był przecież dla Lalka prawie tak samo ważny jak muzyka. Z drugiej strony młodsi bracia również trzymali starszego niejako w szachu, gdyż widywali go już na spacerach — to z rosyjską emigrantką Nataszą, to z innymi panienkami, a oprócz tego Irek, wróciwszy późno do domu, czynił spustoszenie w spiżarni i kredensie. Posądzenie pani Leonardy o wyjadanie przygotowanych na śniadanie produktów padało zwykle na koty, ale bracia wiedzieli dobrze, kto jest owym kotem. W sumie biorąc, rodzeństwo żyło dość solidarnie, a w razie konfliktów Irek bronił zazwyczaj słabszego, najczęściej kuzynki Lilki, dopóki u nich mieszkała, bo później wróciła do Warszawy. Z tym wszystkim przyszły bohater, ani przypuszczając, że kiedyś stanie przed trybunałem opinii i czytelników, trochę się zaniedbywał w swoich obowiązkach podstawowych. W jego Livret Scolaire wykładowcy Liceum Francuskiej Misji Świeckiej w Salonikach, będącej filią Akademii Aix-Marseille, zanotowali w latach 1931—32, że Irek, acz zdolny i bystry, mógłby się uczyć lepiej; dalej — choć zamiłowany w historii — zanadto nad nią nie pracował; rozumny, nie bez zamiłowań, ale — niestety — pod względem pracowitości stoi „średnio”, zaczyna „doganiać” dopiero w drugiej połowie roku... Wiele dni opuszcza... Liczne absencje... Zabrał się do roboty zbyt późno... I znów: wiedza spora, tylko za dużo opuszczo-

nych lekcji; bystry, dość logicznie myśli, tylko... Przy egzaminie maturalnym Irek zrobił szkole niespodziankę, wybierając jako przedmiot dodatkowy — język polski. Dyrektor udał się po radę do francuskiego konsula, gdzie obaj radzili szukać pomocy u niejakiego Jerzego Piątkowskiego, kierownika salonickiej placówki Polskich Linii Lotniczych „Lot”. Piątkowski przyszedł do szkoły jako egzaminator, stwierdził znaczne oczytanie ośmioklasisty w literaturze polskiej, postawił mu stopień celujący, wypił z profesorami tradycyjne wino i odtąd stał się już na długo przyjacielem całej rodziny Jurka. Egzamin ostateczny wypadł szczególnie uroczyście, gdyż na redzie salonickiej stanęły francuskie okręty wojenne i dowodzący flotą admirał raczył sam zasiąść pośród komisji egzaminacyjnej. Z tego uroczystego egzaminu Irek wyszedł rozpalony, przejęty, spocony. — Nie mogłeś zdać — powiedział mu na pocieszenie stary woźny. — Mój drogi, wszystko trzeba umieć wybrać we właściwym czasie... Albo sporty wodne, albo nauka... No nic, w przyszłym roku... — Kiedy ja zdałem — odrzekł słabym głosem delikwent. I szkoła miała prawdziwą sensację: oto zahartowany w walce z niesforną młodzieżą stary woźny potarł czoło, ciężko usiadł na ławce i wreszcie wyraźnie omdlał z wrażenia. — Stary komediant — krzyczał Irek, a młodzież salonicka aż kwiczała ze śmiechu. Nieprędko nadszedł ów dzień tryumfu. Irkowi wydawało się, że oto już raz na zawsze uporał się z codzienną zmorą nauki, kiedy wręczono mu uroczyście maturalne świadectwo z podpisem samego pana ministra oświaty de Monzie. Absolwent szkoły francuskiej w Atenach, a właściwie jej filii w Salonikach, otrzymywał bakalaureat upoważniający do wykładania przedmiotów z zakresu nauk filozoficznych we wszystkich szkołach podstawowych. Zaledwie jednak w głowie Irka zdążył sformułować się plan przyszłych wspaniałych zawodów pływackich i wypraw żeglarskich, a już zaskoczyło go złowrogo brzmiące pytanie ojczyma: — Więc gdzie chcesz? Mama chciałaby, żebyś zdawał egzamin na uniwersytet w Louvain, a ja proponuję ci studia handlowe w Antwerpii... Co wybierasz? Widzisz, ponieważ właściwie wszystko stoi na handlu... Pan Jan Lambrianidis ostrożnie odczyszczał ostatnio zdobyty obrazek przedstawiający „Głowę Chrystusa” i snuł wobec pasierba swoje kupieckie poglądy na temat świata. — Tak czy inaczej, trzeba ci się brać na serio do języków... Widzisz, brak dobrej znajomości języków obcych zawsze mi stał na zawadzie... W handlu — to rzecz konieczna... — Już mówiłem ojcu, że nie będę handlowcem! — burknął młodzieniec. Ale pan Lambrianidis ciągnął swoją myśl nieubłaganie: — Gdziekolwiek będziesz i cokolwiek zrobisz — języki obce trzeba znać... Nie tak, po łebkach, byle jak, jak dotychczas... Przecież ja widziałem... Pływanie, żaglówka, ryby, polowanie, ale nauka — niby jakiś dodatek... Ale teraz, kiedy dorastasz, musi być odwrotnie. Sport dodatkiem do nauki... Piękne perspektywy szarzały i ginęły jedna po drugiej, w miarę jak ojczym snuł plany Irkowej przyszłości. — A więc — niech będzie Louvain — kończył, a na widok spochmurniałej twarzy pasierba dodał: — Tylko wybierz mądry wydział... praktyczny... Mieszkali na małej uliczce Mavrocordato, tuż nad morzem. Irek lubił Zatokę Salonicką. Rankami bywała błękitna, oddzielona od tak samo błękitnego nieba bielą kamiennego miasta i zielenią panujących nad nimi gór. Po nocach łagodne morze cicho pulsowało tajemniczym fioletem, ujęte niby w gruby, mrugający złotem naszyjnik oświetlonych nabrzeży, tu i ówdzie przetykany szmaragdami i rubinami świetlnych reklam albo portowych i okrętowych świateł. Niebo wydawało się tu bardziej wysokie niż w Warszawie, ale gwiazdy mrugały z niego

jaśniej i bliżej niż na dalekiej północy. Chłopak podsłuchiwał nocne powroty rybackich kutrów i podglądał tajemnice świetlnych rozmów pomiędzy stojącymi na redzie statkami lub okrętami. Umiał już po harcersku biegle posługiwać się alfabetem Morse'a, więc niekiedy tryumfował, wyrywając z zagadkowych błysków ich prozaiczną treść, na przykład potrzebny zapasowy łańcuch albo wysłać patrol do... Tu wymieniano zwykle lupanary, z których słynęło jedno z salonickich przedmieść, miejsce dla młodzieży zakazane, a wielce ją intrygujące; dotychczas jedynie niejaki Pandos, koleżka ze szkoły i wagarów, o tym opowiadał, ale także nie było wiadomo, czy to nie są czcze wymysły... W dzień pogodny, lecz niezbyt upalny, kiedy północny wiatr spędzał nadmorską mgłę i wysokie chmury, można było, patrząc ku południowemu zachodowi, wyraźnie zobaczyć odległy o półtorej setki kilometrów wysoki na trzy tysiące metrów szczyt Olimpu w otoczeniu innych wielkich gór. Jednakże nie legendarny Olimp wabił ku sobie chłopców. Wyobraźnię ich wielce zajmowały trzy wydłużone na południowy wschód paluchy półwyspu Chalkidiki, mianowicie Kasandra, Sithonia i półwysep z górą Athos. Te trzy potworne palce lądu, wystające niby trójząb Neptuna pomiędzy Zatoką Salonicką a Dardanelami, przypominały dzieje starożytne, sławne zaś były nadal z burzliwego morza. Góra Athos przyciągała do siebie turystów z całego świata odwiecznymi klasztorami i pustelniami. Tajemnicza treść i forma pierwotnej, nie skażonej wiary i obrzędowości miała się tam zachować w takiej postaci, w jakiej istniały one lat temu tysiąc; poza tym spotykało się na tamtych wodach rekiny, wreszcie byłaby to naprawdę wielka wyprawa, o jakiej młodociana załoga „Leonardy” dotychczas jedynie mogła marzyć. „Leonarda” była dużą i zgrabną żaglówką, na której chłopcy, najpierw pod opieką starego rybaka Bughasa, a później i sami wędrowali po morzu. Młody żeglarz odwiedzał kolejno poszczególne miejscowości położone nad samą zatoką. Na półwyspie Kara Burnaki przesiadywał w tawernach i zwiedzał wykopaliska wsi sprzed 4000 lat; do Perei i Bakcecyfliki jeździł plażować; we wsi Michaniona kupował ryby; najbardziej pociągało go pustynne ujście rzeki Aksios, tak zwana Paliomana, gdzie roiło się od kaczek, dzikich gęsi, czarnych bocianów oraz innego ptactwa. Irek obiecywał sobie, że po wyproszeniu u ojczyma strzelby będzie tam polował, ale, jak mu powiedziano, musiałby zabierać ze sobą zapas słodkiej wody, gdyż leniwy Aksios wchłaniał gorycz i słoność zatoki. O wodę było w tamtych stronach tak trudno, że napotykani rybacy odmawiali jej — nawet za wino. Athos, inaczej Ajon Oros, czyli Góra Święta, szczególnie intrygowała młodzież. Wiedziano, że jeszcze w IX wieku mieszkali tu pustelnicy chronieni przez bizantyjskiego cesarza Bazylego, a w stuleciu następnym powstał tu pierwszy warowny klasztor, skutecznie broniący się przed Saracenami. Jeszcze w sto lat później mnich z Trapezuntu, święty Atanazy, ułożył regułę klasztorną, zaś liczba klasztorów wciąż rosła, tworząc coś w rodzaju mniszej rzeczypospolitej, to łupionej, to znów, dla odmiany, oszczędzanej przez zdobywców. A kto opłynął sławny z burz przylądek Athosu — ten już na zawsze stawał się prawdziwym żeglarzem... Sława, sława! Magiczne jest i było jej imię dla takich chłopców jak Irek. Ileż cierpień i ofiar warto dla niej znieść i ponieść! — Skaranie boskie z tym kutrem — często narzekała pani Leonarda. Chodziło nie tylko o śmiertelne niebezpieczeństwo wynikające z młodzieńczych igraszek na kapryśnej, nieobliczalnej zatoce. Wyprawy chłopców za każdym razem kończyły się jakimś uszczerbkiem dla domu. Ginęły zabierane na żaglówkę filiżanki, łyżki i noże, przy tym nie sztuki luźne, ale z kompletów „dla gości”. Szpachlując kadłub młodzież porywała niezbędny do krajania chleba wielki nóż, dla zamalowania drobnych uszkodzeń Lalek potrafił nawet użyć drogiego pędzla do golenia z toaletowego stoliczka pana domu. Szczytem wszystkiego było zmarnowanie gilotynki do manicure, sprytnie wyzyskanej... przy cięciu drutu. Kiedy nareszcie żaglówka była załadowana zapasami żywności i wody, gotowa do odcumowania, pani Leonarda wolała nie patrzeć na odjazd i szła przez mieszkanie starając się

stwierdzić rozmiary popełnionych szkód i doznanych przez gospodarstwo domowe strat. Nastawał okres spokoju, podczas którego wychodziły na jaw inne sprawki chłopców, jak na przykład opuszczone lekcje w liceum czy u nauczycielki muzyki, nie oddane na czas wypracowania domowe albo dotychczas troskliwie ukryte zatargi z dziećmi sąsiadów, a w każdym razie — nowe dziury w ubraniach i bieliźnie. Jednym słowem niesforna młodość wciąż walczyła z porządkiem, z obowiązkami, z ustalonym trybem rzeczy. Pani Leonarda gderała, pan Jan tłumaczył wszystko młodością, która musi się wyszumieć w słońcu i zabawie, ale niekiedy miarka się przebierała. W takich wypadkach skruszeni podróżnicy musieli przetrwać domową burzę z piorunami ojca i łzami matki, mało sobie zresztą z tego robiąc, tylko w najwyższym niepokoju zerkając na pana Jana, czy nie idzie z łańcuchem i kłódką do żaglówki, żeby ją na dobre przykuć do nabrzeża. Ale czasami, kiedy życiu chłopca lub chłopców zagroziło niebezpieczeństwo prawdziwe, zapominano o wszystkim, nawet o połamaniu platerów i o wycięciu linoleum w kuchni... Zdarzało się, że pani Leonarda, dość już mając wybryków synowskich, najpierw stosowała niezadowolone milczenie, później jednakże, apelując do sił wyższych, podnosiła rękę do góry i złowieszczo prorokowała: Zobaczycie, zobaczycie, .nie dostaniecie rozgrzeszenia! Chłopcom robiło się trochę nieswojo, więc cichli, a na dobranoc trochę czulej żegnali matkę, jakby poszukując w niej protektorki przed zapowiedzianą karą. Dla Irka trzeba było zawsze wymyślić coś jeszcze straszniejszego niż brak rozgrzeszenia, bo już doprawdy za wiele sobie pozwalał ze sportami, wodnymi igraszkami i wiecznym przepadaniem gdzieś w porcie. Długo poszukując odpowiednio groźnej formuły, wciąż niespokojna o syna, pani Leonarda wpadła nareszcie na myśl genialną. Wieczorem, kiedy Irek powrócił przemoczony z jakiejś zbiorowej akcji ratowania zatopionego przez burzę kutra, pani matka stanęła w drzwiach pokoju syna i oświadczyła: — No, mam już; tego dość! Jutro, zaraz jutro napiszę do rządu w Warszawie, że nie jesteś wart polskiego obywatelstwa! Chłopak pilnie odtąd podglądał matkę, kiedy zasiadała do swojej zawsze bogatej korespondencji. Martwiał na samą myśl, że przecież matka mogła coś podobnego uczynić naprawdę... W pewnym okresie zapłonął żądzą myśliwską. Na strzelbę dostał parę złotych monet z glinianego garnczka w kuchni, gdzie pani Leonarda urządziła sobie osobny skarbczyk. Z tą strzelbą trzeba było dopłynąć do samego gardła zatoki, gdzie wpadała do niej od zachodu rzeka Aksios. Irek wchodził w deltę nadrzeczną, budował sobie z trzciny ukrycie i przyczajony pośród mokradeł Paliomany czatował z dubeltówką na kaczki. Ptaki przyzwyczajały się do zmiany w krajobrazie i nic sobie nie robiły z na pozór niewinnego stateczku, więc dubeltówka Jerzego grzmiała ze swego ukrycia raz po raz. Więcej trudności wynikało przy zbieraniu zdobyczy pośród trzęsawiska, kłopot był także i z powrotem. Jeśli wiatr osłabł lub opadł zupełnie, to nie pozostawało nic innego, jak przejście zatoki na wiosłach. Łódź była ciężka, ważyła ze 350 kilo, więc młody żeglarz i myśliwy powracał zmordowany do ostateczności. Zdarzało się jednak, że w sąsiednim klubie sportowym „Naftikos” lub nieco dalszym „Iraklis” wypadała akurat jakaś zabawa — wtedy, ulegając nowej pokusie, młodzieniec przemagał zmęczenie i tańczył do północy. Kiedy Irek zaczął sam wychodzić „Leonardą” w coraz dalsze rejsy, matka nieraz przeklęła w duchu dzień, w którym tak nieopatrznie zgodziła się zamieszkać nad morzem. W czasie nagłego nadejścia burzy, westchnąwszy do Matki Boskiej, przepraszała ją w myślach za brak otuchy i znów rozpoczynała bezradną wędrówkę po całym mieszkaniu, jakby popędzana odgłosami rozbijających się o wybrzeże fal. Szum tych fal i rosnącej wichury bywał tak silny, że z pewnością zagłuszyłby odgłos dzwonka przy drzwiach wejściowych, więc pani Leonarda od czasu do czasu przerywała swój spacer, ale nadsłuchiwanie było daremne. Ani

chłopak nie powracał, ani żadna z sąsiadek nie zjawiała się z pociechą. Trudno było się temu dziwić, gdyż podczas północnego wiatru na widoczną z okna malutką przystań i na stojące po drugiej stronie domy coraz to nadlatywały z morza obłoki słonych rozbryzgów, a jezdnię wąziutkiej uliczki Mavrocordato pokrywały błyszczące mokrą czerwienią czerepy strąconych dachówek. Spoglądając w takich dniach przez okno, pani Leonarda dostawała z przejęcia wypieków na widok kotłującego się morza, które zamieniało Zatokę Salonicką w rodzaj jakiegoś olbrzymiego kipiącego garnka. Jak okiem sięgnąć, nie widziało się wówczas ani jednej łodzi rybackiej — wszystkie uciekały na brzeg, a nawet solidne szkunery, poprzednio stojące na redzie, chroniły się pomiędzy portowe falochrony. Po opustoszałej zatoce pędziły w takie dni tylko białe grzywacze — a zdarzało się, że Irek nie powracał... Pewnego dnia, kiedy zapadał już zmierzch i wokoło zachodniej części zatoki zapalały się stopniowo światła, ale widać było wyraźnie tylko najbliższe i najsilniejsze, zaś dalsze i słabsze ginęły w deszczowych szkwałach i chmurnej pomroce, pani Leonarda zdała sobie nagle sprawę, że codzienny samolot z Aten nie wymruczał jeszcze nad domem zakończenia swojej wędrówki. Nic dziwnego w tym nie było — przy takiej pogodzie lądowanie na lotnisku w Seres stawało się bardzo trudne. Kolejno powracali do domu synowie młodsi, Lalek i Leś. Każdy z nich był naturalnie zaprzątnięty własnymi sprawami, ale już po paru minutach spostrzegał niepokój matki i starał się na swój sposób ją pocieszyć. Przyszedł z fabryki i pan Jan. Łamaną mową, w której mieszały się słowa greckie, polskie i rosyjskie, mówił w przerwach pomiędzy łyżkami zupy: — Kupcy z Kawali znowu nie wykupili weksli i muszę płacić za nich... Wicher porwał przewody, elektrownia wyłączyła prąd... Lesiu, gdzie jesteś? Mówiłem ci, żebyś zawsze porządnie siadał do obiadu, a nie biegał po całym mieszkaniu... Był zirytowany i mimo woli podniósł zwykle spokojny głos. Ale spojrzawszy na żonę, pohamował się. — Nie martw się, Loniu — perswadował. — Wiesz przecież, jaki zaradny zuch jest z Irka... Ja się o niego nie boję, wcale nie boję... Głos mu drgnął. Pani Leonarda w milczeniu stawiała na stole nowe dania, sprzątała talerze. Wobec tego pan Jan chwycił się niezawodnego środka, jakim zawsze było wywołanie rodzinnych wspomnień. — A pamiętasz — mówił — jak to było, kiedy na Kaukazie napadli nas rozbójnicy? Jeden Irek nie wystraszył się, fikał koziołki, figlował z nimi tak, aż ujął za serce samego herszta, i nic nam wtedy nie zabrali... Mówię ci, tacy chłopcy zawsze wychodzą cało z każdego niebezpieczeństwa... Irek — to mały bohater! A jak nasz statek wpadł po nocy na skały pod Theodosią... Pamiętasz, jak zachował się Irek? Co wołał do nas? Lalek, który już dobrze znał wszystko, co tyczyło się przyrodniego brata, zawołał: — Ja wiem, ja wiem! Irek chwycił mamę za rękę i starał się ją uspokoić, prawda? Co on wtedy powiedział? Żeby się mamusia nic nie bała, bo on jest z mamą, co? Pani Leonarda mimo woli się uśmiechnęła i odrzekła: — Krzyczał do mnie: „mamusiu, nie bój się, bo jeżeli zginiemy, to wszyscy razem...” A ja wcale ginąć nie chciałam! Ładna mi pociecha! — A mnie znów obiecywał, że wszystkich nas po kolei weźmie na plecy i wpław przeprawi na brzeg — śmiał się pan Jan. — A czy Irek umiał wtedy pływać? — pytał Leś. . — Gdzie tam! Trochę tylko przebierał w wodzie łapkami jak piesek. No, tej pewności siebie — to nie brakło mu nigdy... I na prośbę Lesia pan Jan, ciągle patrząc z troską na żonę, opowiadał dalej różne ucieszne anegdoty z życia swojego pasierba, a pani Leonarda, jak każda matka słuchająca miłych rzeczy o swoim najukochańszym, powoli zapominała o dręczącej trosce. Później, kiedy przyszli sąsiedzi — rozchmurzyła się zupełnie. Opowiedziała sąsiadom jeszcze o jednym wypad-

ku. Irek miał czternaście lat, kiedy na letnisku w Edessie, czyli Wodenie w górach Macedonii mały brat jego, Lalek, zawisł nad przepaścią. „Mamo, zupełny spokój” — zakomenderował Irek zwracając się do skamieniałej z przerażenia matki, po czym szybko wdrapał się na wystające z urwiska wątłe krzaczki, pochwycił dziecko i zręcznie podał je matce. W następnych tygodniach prawie że chorował, był małomówny, bardzo powoli przychodził do siebie. A więc trudno go było posądzić o chłopięce niezdawanie sobie sprawy ze śmiertelnej grozy — ratował braciszka w pełni świadomości, na co się sam naraża. — Czyż to nie mały bohater? — mówiła matka teraz już całkiem przekonana, że Irek powróci, że da sobie radę zawsze, w największej burzy, nawet pod groźną górą Athos.

III. W twardej szkole Jak to się stało, że zapalony patriota znalazł się podczas II wojny światowej w służbie nie polskiej, lecz angielskiej, wyjaśnią dalsze wypadki. Tymczasem trzeba stwierdzić, że „agent nr 1”, który w październiku roku 1941 sekretnie wylądował z „Thunderbolta” na lądzie greckim, miał rzeczywiście wszelkie dane na to, żeby przemyślnym Brytyjczykom wydać się człowiekiem idealnie wyposażonym w cechy niezbędne dla wykonania trudnej misji. Jerzy Iwanow-Szajnowicz w okresie lat 1933—1941 czasu nie marnował. Przede wszystkim opanował sześć języków, po drugie zdobył dyplom inżyniera, po trzecie był już sportsmenem o rozgłosie europejskim. Jednakże do tego wszystkiego doszło nie tak łatwo i zwyczajnie: początkowo salonicki maturzysta, jak wielu młodzieńców w jego wieku, bronił się „rękami i nogami” przed zmorą nieustannego wysiłku i nie od razu rozsmakował się w radości płynącej z dobrze wykonanej pracy. Rozpoczynając w roku 1933 podróż, i to samodzielną, poprzez całą Europę, Irek miał wrażenie, że urosły mu skrzydła. Nareszcie poczuł się zupełnie dorosły; przyszłość wydawała mu się piękna i obiecująca, a życie — łatwe, z pewnością daleko łatwiejsze niż w Salonikach. Także i uniwersytet miał w jego pojęciu okazać się czymś bardziej zajmującym niż salonickie liceum, w którym nudni wykładowcy z dziwnym uporem żądali od swoich wychowanków, aby na całe miesiące wyrzekali się uciech sportowych i wycieczkowych. Wreszcie i historyczne, już młodzieńczymi marzeniami osnute Louvain stać się miało pożądaną Mekką studenckich przyjemności i rozrywek, trochę tylko przeplatanych jakimiś tam studiami... Tak się chłopcu wydawało! Podróżował rozkosznie, po raz pierwszy wyrwawszy się na prawdziwą swobodę, jadąc do swojego uniwersytetu jak do upragnionego raju. Wyobrażał sobie, że „najgorsze” w jego życiu minęło — nie będzie przymusu nauki, zniknie groźba złych stopni, życie słać się miało po samych różach. Mknął do spodziewanych studenckich swobód przez Belgrad, Zagrzeb, Lublanę, podziwiając w drodze dzikie okolice Skopje, trochę nudząc się pośród kukurydzowych pól Serbii, wreszcie znowu wytrzeszczając zachwycone oczy na piękno doliny rzeki Sawy. Prawdziwego olśnienia doznał jednak w Austrii, kiedy pociąg to wspinał się ponad strumienie, to pełzał dookoła stromych gór, to przelatywał ponad spienionymi wodospadami. Oczarowały go krajobrazy Gasteinu i Salzburga, a w zachwycie zjeżdżał ku Monachium i Kolonii, zwiedzając zresztą te wszystkie miasta po drodze, gdyż postanowił nie śpieszyć się. Drzemał w wagonie nocami, nie marnując dni, a za dnia korzystał z przywileju turysty. Nie obeszło się jednak bez niesmaku, a nawet bez przygody. Z chwilą wjazdu w granice Trzeciej Rzeszy poczuł się raczej źle. Wszędzie kręciła się młodzież hitlerowska, ubrana

niezależnie od wieku w mundury, na cywilnego młodego człowieka spoglądająca badawczo i koso. Pewien incydent rozpoczął się jeszcze w Salzburgu od kupna „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”. Maturzysta zaczął lekturę polskiego dziennika już na terenie Niemiec, po wyjeździe z Kolonii. Jak się okazało, w numerze tym umieszczono karykaturę Hitlera, co dostrzegł siedzący przy Irku członek organizacji Hitlerjugend. Niemiec wstał, wyszedł i sprowadził szturmowców, którzy odebrali Irkowi gazetę jako zakazaną na terenie Rzeszy, a także postanowili wsadzić młodego cudzoziemca na siedem dni do kozy oraz ściągnąć z niego 100 marek grzywny. Ocalił Irka paszport — zobaczywszy, że nie jest polski, lecz „nansenowski”, szturmowcy trochę zmiękli, naradzili się pomiędzy sobą i wreszcie chłopaka puścili, ale uprzednio gazetę porwali na kawałki. Sto marek! — myślał Irek z prawdziwym przerażeniem, gdyż taka grzywna od razu poderwałaby jego finanse. Przecież sami tragarze kosztowali go po sześć dinarów w Jugosławii, po półtorej marki w Niemczech i po pięć franków w Belgii. O przygodzie z polską gazetą naturalnie napisał do domu. Mimo radości, że udało mu się jakoś uniknąć siedmiu dni aresztu i stu marek grzywny, dał wyraz swojemu obrzydzeniu dla powstałych na terenie Rzeszy warunków. W Salonikach czytano: ...ale hitlerowców tutaj — cholera! — jak szarańczy. Wszystko to paraduje w uniformach, w butach z cholewami i ze swastykami na rękawach. Butni i dumni jak pawie... Lovanium, czyli Louvain, okazało się kosmopolityczne i zarazem prowincjonalne. Podobnie jak w Salonikach, krzyżowały się tu ze sobą narodowości i religie, zamarłe już tradycje filozoficzne i najbardziej rewolucyjne idee, szacowne pamiątki przeszłości — z tandetą, bogactwo z nędzą, wzniosłe ideały — z pospolitym groszoróbstwem, surowa katolicka moralność — z ordynarną rozpustą. Mody student aż przystawał ze zdumienia widząc na ulicy jakby wyjęte z gobelinów Quentin Metśysa średniowiecznie ubrane zakonnice obok amerykańskiego kleryka powracającego z kortów tenisowych z papierosem w zębach i w kapeluszu na bakier. Uniwersytet w Louvain posiadał wielką tradycję datującą się z XV stulecia. Mówiąc prawdę, książę Brabantu Jan ufundował tu pierwszy fakultet głównie dla zużytkowania pustych domów i ożywienia, miasta. W ciągu XIV stulecia opuściło Brabant i wyemigrowało do Anglii 150 000 tkaczy, ponieważ Edward III przyobiecywał im „dobrą wołowinę i dobrą baraninę, ile tylko będą mogli zjeść; łóżka ich będą dobre, a towarzyszki w tych łożach jeszcze lepsze...” Ale w roku 1426 nadeszła papieska bulla z nominacją rektora, więc w asyście książąt oraz uczonych z Kolonii i Paryża uroczyście, w potokach kwiecistej wymowy, dnia 7 września 1426 roku powołano nowy uniwersytet do życia. Od tego czasu wygłoszono tu ponad pięćset przemówień inaugurujących nowy rok akademicki. Nowicjusz wysłuchał teraz jeszcze jednego. Świąteczny nastrój podróży i oczekiwania na wspaniałości studenckiego wolnego życia prysł w zetknięciu z rzeczywistością. Urządziwszy się jako tako, już 13 października 1933 roku Irek pisał do Salonik: Wrażenie pierwsze okropne. Deszcz i pochmurno, a nasz Dom Akademicki wygląda jak więzienie. Wyznaczyli mi pokój obrzydliwy i wąski, nieforemny, wylepiony gazetami, jednym słowem k o n i u s z n i a... Dalej następowała informacja, najwidoczniej ukazująca młodemu studentowi złowrogie perspektywy przyszłości. Pisał o swoim koleżce z Grecji, młodym Rosjaninie Żukowskim: Wowa został na drugi rok przez chemię... Zresztą razem z nim obcięto paru zdolnych studentów. Tutaj to już tak jest: rzeźnia, a nie uniwersytet... Nie mógł, oczywiście, zapomnieć o żaglówce. Kuter na pewno wyciągnięty, co?, zapytywał zaraz w jednym z pierwszych listów z Louvain. Martwił się, że Lalek mógłby nie dopilnować łodzi, a przecież nadeszła pora sztormowa i deszczowa. „Leonarda” mogła urwać się z kotwicy i rozbić, nie mówiąc już o konieczności wymycia kadłuba w wodzie słodkiej i

pokryciu go nową farbą. Podobnie wymagały zabiegów i reperacji różne części takielunku, powinna by ulec wymianie także linka mieczowa, a stary już fok także prosił się o zmianę. Wszystko to wydawało się Irkowi daleko ważniejsze od spraw nowych, a bardzo skomplikowanych. Przede wszystkim zdumiały go tu i przeraziły bogate programy wydziałowe. Na szczęście, program studiów I roku na wydziale prawno-konsularnym wydawał się stosunkowo łatwiejszy niż na wydziałach innych. W miesiąc później, w listopadzie, Jerzy miał już dość wymarzonej Europy. Jego charakterystyka Lovanium wypadła dla starej uniwersyteckiej siedziby fatalnie. Podobnie ocenił jego mieszkańców. Są to ludzie — pisał — do szczętu zwyrodniali przez walkę o byt... Do szczętu mi obrzydli... Jest mi ciężko. Uczyć się dość trudno... Jedzenie parszywe... Pranie mnie dobija... Myślę, że na Boże Narodzenie przyśle mi Mamcia 1 kg babki... Tęsknię za wszystkimi, a za Mamcią szczególnie... Nigdy tak Was nie kochałem jak teraz, kiedy jestem oddalony o parę tysięcy kilometrów... Odczytując takie słowa, pani Leonarda litowała się nad synem, ale pan Jan cieszył się. — Bez serca! — wołała pani Leonarda. — Dobra szkoła dla chłopaka — odpowiadał Lambrianidis. W liście znaleziono jakiś sportowy wycinek gazetowy dla salonickiego koleżki, niejakiego Tinosa Pandosa. Pani Leonarda nie znosiła tego chłopca, ale po niego posłała. Wydawało się jej, że rozmawiając z kolegą Irką, jest przez to samo jakoś bliżej syna. W każdym liście zapytywała, czy Irek już się zbliżył ze studentami-Polakami; sądziła, że bardzo mu to pomoże, w zniesieniu rozłąki z domem. Wkrótce cała młodzież, choć tak różnorodna, wdrożona została w karby dyscypliny daleko surowsze, niż to sobie przybysz z Salonik wyobrażał. Książę czy prostak, Chińczyk czy Amerykanin — wszyscy musieli zabrać się do tęgiej pracy, jeżeli tylko rok akademicki nie miał być stracony. Irek nie od razu zdał sobie sprawę z powagi sytuacji i zgodnie ze swoimi upodobaniami i marzeniami przede wszystkim zwrócił uwagę na sportową stronę uniwersyteckiego życia. Ostatecznie — myślał — jakoś dawałem sobie radę w liceum, czemuż marnować czas nad książkami tutaj? Liczył na swoją znakomitą pamięć i na zdolności, które dotychczas ratowały go z trudnych sytuacji. Wkrótce okazało się, kto z kolegów posiada skłonności podobne. Ulubionym miejscem spotkań dla sportowców stał się stadion uniwersytecki urządzony w parku przy pałacu Heverle. Zbierając żniwo tryumfów, szczególnie w pływaniu na krótkich dystansach stylem dowolnym, Irek czuł się niejako rozgrzeszony z zaniedbań naukowych. Ale od studentów wymagano tutaj dokładnego i bardzo porządnego prowadzenia skryptów. — Jak w liceum? — z przekąsem i pretensją zapytał Iwanow. — Nic podobnego, młodzieńcze — odrzekł dobrotliwie profesor — wasze studenckie zeszyty muszą być zupełnie inne niż w liceach, przecież studentom stawia się wyższe wymagania. Jerzy, którego zbyt liberalna szkoła polska nie nauczyła porządnego pisania, musiał po kilka razy przepisywać swoje pierwsze uniwersyteckie zapiski, zanim zadowoliły one profesorów. W wielkiej armii studenckiej, jak się okazało, bynajmniej nie przodował. Studiujących w Louvain było około pięciu tysięcy. Pochodzili ze wszystkich części świata. Pokazywano sobie wśród studentów Ottona Habsburga, pretendenta do tronu Austrii, oraz obu synów eks-króla Hiszpanii. W ogóle było na co patrzeć, ale zaraz w pierwszych dniach młody student zorientował się, że nawet jego francuszczyzna, wystarczająca w Salonikach, pozostawiała tutaj wiele do życzenia. Jakże tu sprostać bardzo wysokim wymaganiom tej słynnej uczelni, jeśli mu na to nie pozwalał zbyt skromny zasób słów? Mogłem w Salonikach opanować przynajmniej język francuski — żałował poniewczasie. Pocieszając się optymistycznym „jakoś to będzie”, skorzystał z okazji, „wyskoczył” z koleżką do Londynu,

planował wyjazd z innym na Boże Narodzenie do Paryża, a potem jazdę do Grecji morzem, przez Marsylię, wreszcie przy każdej sposobności wpadał do Brukseli. Tymczasem semestry mijały i nieubłaganie zbliżały się przykre terminy — to kolokwium, od którego zależało dopuszczenie do egzaminu, to liczne ćwiczenia, bez których zaliczenie roku nie byłoby możliwe. Student wzdychał, byle jak odkuwał stracone tygodnie, liczył trochę po staremu na szczęście i pocieszał się listami od rodziny. Ale w miarę narastania kłopotów i złych przeczuć pisywał coraz liryczniej... Rzucony daleko od bliskich, przecierpiał Jerzy długie osamotnienie jak obłożną chorobę. Dopiero po roku zbliżył się do dwu studentek z Brukseli, a nawet w jednej z nich, rumianej i wesołej Oli Jasińskiej, trochę się zakochał. Pochodziła z Litwy, śpiewnie opowiadała o ślicznym Niemnie. Jerzy zaopatrzył się w rower i dla oszczędności woził studentkę na wycieczkę nie pociągiem, lecz na rowerowej ramie, pokazywał park i „musée de Congo”. Panienka zdawała się być młodzieńcowi przychylna i nawet serio rozważała z nim wspólnie omawiany projekt przyjazdu do Salonik na miesiąc wakacji. Zresztą już to samo, że z takim poświęceniem skwapliwie korzystała z twardej rowerowej ramy, świadczyłoby o jej niemałej dla samotnika sympatii. Jerzy zachował na długo wspomnienie o dziewczynie, z takim zaufaniem powierzającej się jego ramionom, którymi ją podczas jazdy obejmował. Wydawało mu się, że ma przed sobą bukiet polnych kwiatów, nazywał ją więc w myślach „bławatkiem”, ale uczuć swoich wyrazić nie śmiał, przeciwnie, zwracał się do Oli na pozór lekceważąco i mówił do niej, oczywiście półżartem: „mój serdelku”. Sam również uzyskał w tym czasie przezwisko, jak zresztą prawie każdy w międzynarodowej belgijskiej komunie studentów. Mianowicie, zauważono rychło, że. Jerzy Iwanow zbyt stanowczo i z nadmiernym naciskiem podkreśla swoją polskość, jakby uważając to za konieczne wobec rosyjskiego czy bułgarskiego brzmienia nazwiska. Toteż wkrótce już nie mówiono o nim inaczej jak o „Polaku”. Czy w Lovanium, czy w brukselskich kawiarenkach, czy wreszcie na sportowych boiskach i basenach — przyjęło się mówić albo wołać: „Polak, choć do nas”, albo „hura, Polak prowadzi”. We wspomnieniach wielu osób pozostał tym „Polakiem” już na zawsze. No i stało się; pierwszy rok studiów został przegrany. Z wydziału prawno-konsularnego wypadło zrezygnować; zresztą roiło się tam od książąt, hrabiów i rodowej szlachty. Dopiero teraz chłopak zaciął zęby, zrezygnował z wakacji, wziął się przede wszystkim do gramatyki i słownika, znalazł się wreszcie sam na sam z własną oporną naturą. Towarzyskie zebranka Koła Polaków nie nazbyt mu dopomogły w tym ciężkim okresie. Kilku księży, oczywiście bez żadnych zainteresowań ogólniejszych, oraz paru studentów świeckich — oto i cała tamtejsza kolonia polska. W żadnym stopniu nie mogła ona zastąpić domu. A i w ogóle o przyjemnościach trzeba było zapomnieć. Świat okazał się twardy, zupełnie niepodobny do pobłażliwego, skorego do ustępstw domu. Dawniej gderliwość strofującej matki i ojczyma niecierpliwiła chłopca, ale teraz chętnie zamieniłby się miejscami z dawnym, kochanym, psutym Irkiem. Nowy Irek, po bolesnej nauczce zmarnowanego roku, zrozumiał, że pozostaje mu tylko jedno męskie wyjście, mianowicie twarda praca. W razie dalszego lekceważenia obowiązków spotkałaby go hańba wykreślenia z listy studiujących, okazałby się zwykłym gamoniem, niezdolnym do opanowania kursu wyższej uczelni. Naturalnie istniały okoliczności łagodzące: na pierwszym roku jeszcze nie mógł poznać należycie języka; także i wybór fakultetu wynikał raczej ze snobizmu niż z zamiłowania. Ale Irek wiedział, że do języka francuskiego należało się przyłożyć wcześniej, jeszcze w Salonikach, a co do zmiany kierunku studiów, to wyglądałoby to inaczej nie po porażce egzaminacyjnej, lecz po zdaniu egzaminów... Pisał więc do matki: Proszę się na mnie zbytnio nie gniewać. Jeżeli mam tu zostać, to siedem miesięcy prędko minie. I ja też chciałbym być w Salonikach. Może Mamusia myśli, że mnie to bawi — znowu zabrać się do nauki, i to jeszcze jakiej: wykłady od ósmej do osiemnastej, z przerwą

obiadową. Potem to człowiek tylko marzy o łóżku... Widać było, że pobyt na Zachodzie wyrobił w nim także i nowe spojrzenie na inne sprawy. Chytrze zachęcając rodziców do odwiedzenia Paryża, motywował: Janek mógłby obejrzeć nareszcie, co to jest prawdziwe malowanie i prawdziwy antyk... Na nowym, praktycznie obranym wydziale, mianowicie agronomii zamorskiej — w przerażeniu chwycił się za głowę już na sam widok programu. Mogło się w niej zakręcić od samych nazw! Ekonomia wiejska, silniki, jakaś fizyka przemysłowa, mikrobiologia ogólna i rolnicza, pedologia (ciekawe, co znów za zwierzę ta pedologia?), chemia rolnicza, choroby roślin i zwierząt (dwa potwornie grube tomiska!), zoochemia, uprawy specjalne, hodowla ogólna i tropikalna, to samo z rolnictwem, entomologia... Nauka w liceum, która mu tak ciążyła, zakres nauk na zlekceważonym poprzednio wydziale — w ogóle wszystko na świecie wydało się nagle Jerzemu mniej skomplikowane niż ta olbrzymia porcja wiedzy, która mu pozostała jeszcze do połknięcia. Ludzie powariowali — dumał z niechęcią. Uczuł się mizernym skazańcem. Żegnaj, wolności, żegnaj, sporcie, żegnajcie, ułudne marzenia o wczasach na uniwersytecie... Przy tym, jako że już jeden rok został bezpowrotnie zmarnowany, więc wobec matki, ojczyma i całego świata należało pokazać, że jest się przecież mężczyzną. Wiadomo, co następuje, kiedy ambitny i zdolny młodzieniec naprawdę zaczyna pracować, uparcie i systematycznie. Stopniowo wypracowane — nadeszło powodzenie, znalazł się czas na coraz bardziej ulubiony sport pływacki, wreszcie zaczęło sprzyjać poprzednio zawodzące szczęście. Dowiódł tego choćby egzamin u profesora Molhant. Na takim egzaminie, po rozlicznych pytaniach stawianych delikwentowi przy stole egzaminacyjnym wobec członków komisji, student zawsze otrzymywał notę dostateczną albo i dobrą, zależało to jednakże raczej od uprzednich „ćwiczeń w terenie”. Ćwiczenia przewidywały wspólną z profesorem wyprawę na fermę uniwersytecką. Już w drodze profesor nagle wskazywał pupilowi pierwszego lepszego zaprzężonego konia, żądając określenia jego rasy i pochodzenia. Właśnie podczas takiej wspólnej z profesorem wyprawy, ale już na samej fermie, Jerzy został zaskoczony propozycją: — A teraz, młodzieńcze, razem określimy sobie cechy tego oto stworzenia... Znaleźli się pośród licznego zgromadzenia różnych owiec. Na skinienie profesora dozorca przyprowadził jedną z nich. Student bez wahania określił jej pochodzenie z Cotentin. Pilnie przyglądając się okazowi, biegle zaczął zwierzę charakteryzować i opisywać, starannie unikając używania nazw łacińskich, w których tak łatwo się zgubić i poplątać. Molhant słuchał i coraz niecierpliwiej szarpał rzadką bródkę, ale żadnych określeń łacińskich wciąż nie słyszał, zaś na przerwanie wartkiej studenckiej wymowy po prostu brakło czasu. Wyczuwając groźną sytuację student brnął w malowniczą opisowość, unikając gąszczu łacińskiej terminologii, jeszcze straszniejszej dla niego niż pamiętne manowce pośród szuwarów w ujściu Aksiosu. Wtem Molhant machnął rękami, władczo studenta uciszył i wymienił jakieś dziwnie brzmiące łacińskie słowa. — Młodzieńcze, niech mi pan tę część owcy pokaże na samym okazie — dodał. W momencie najbardziej krytycznym, kiedy spocony student nadaremnie wysilał pamięć, sytuację uratowało poczciwe stworzenie. Przedstawicielka sławnej rasy Cotentin nagle wyrwała się z rąk dozorcy. Rad z tej dywersji student pochwycił zwierzę za runo gdzieś w okolicy ogona i podniósł na swego gnębiciela pełne rozpaczy spojrzenie. Profesor Molhant przestał szarpać bródkę, rozchmurzył się, poklepał studenta po ramieniu i oświadczył: — Bon, c'est ça... Właśnie! Très bien! Wskazałeś trafnie, bardzo trafnie! Ostatecznie w roku 1935 nastąpił przełom ogólny. Wszystko zaczęło iść jak z płatka. Najpierw do Salonik poszła triumfalna kartka z brukselskim zdjęciem ulicznym i podpisem:

Kochani Rodzice! Tak wygląda gęba wyczerpanego, ale zwycięskiego studenta. Jurek. Słowo „zwycięskiego” zostało dwa razy podkreślone, po czym następowało trzykrotne: Hip! Hip! Hura; i komentarz: Zdjęte w dniu deliberacji przed ogłoszeniem rezultatów, ale już po egzaminach! Po drugie w tym roku, już z czystym sumieniem Jerzy wrócił do czynnego życia sportowego. Mistrzostwa pływackie, jakie zdobywał jeszcze w Salonikach, czyniły go jednym z groźniejszych zawodników w Belgii, na razie w środowiskach akademickich. Rozeznał się już w tym czasie w wielu sprawach „fachowych”. Wiedział, że bardzo zdradliwa może się okazać trampolina drewniana, jaką mieli na basenie w Lovanium. Jednym rzutem oka umiał ocenić nawet drobne różnice w wysokości „żyraf” do skoków lotnych. Kondycję przeciwników i partnerów odgadywał nieomylnie zaraz w pierwszych momentach meczu. Aby nie pozostać bez stałej zaprawy w miesiącach zimowych, Jerzy sformował uniwersytecką drużynę koszykówki. Stał się jej kapitanem. W składzie drużyny miał trzech Amerykanów i dwu Chińczyków. Drużyna ta bez trudu zdobyła najpierw mistrzostwo Lovanium, a trochę później akademickie mistrzostwo Belgii. W owym czasie najbardziej zaczęła interesować Irka gra w piłkę wodną. Umiejętność pływania już dawno opanował — szybkim crawlem „chodził” wprawnie, klasyczna „żabka” nudziła go, na boku albo na wznak mógł pływać kilometrami, co także nie było zbyt urozmaicone, a swój styl „dowolny” wydoskonalił tak, że prawie nie znajdował tu sobie równych. I oto nastręczała się doskonalsza forma sportowej walki, w której umiejętność pływania była warunkiem zasadniczym, rozumiejącym się samo przez się, podobnie jak w piłce nożnej podstawową rzeczą jest umiejętność biegania do piłki. Zachwyciła Irka w tym sporcie możliwość stosowania taktyki, ba — szeregu różnych metod taktycznych, a właściwie ich kombinacji. Należał do najgorliwszych obserwatorów znalazłszy się na zawodach II Europejskiego Turnieju Waterpolo w Brukseli. Istotnie, doskonali pływacy węgierscy, niemieccy i belgijscy, którzy przy tym opanowali technikę rzutów piłką z wody lub nad nią, mogli zaimponować nie samą sprawnością fizyczną czy też przemyślnym rozłożeniem fizycznego wysiłku, ale przede wszystkim inteligencją. Pod względem szybkości i zrywu Jurek mało miał tu konkurentów. Piłka, w sposób dla widzów niezrozumiały, lepiła mu się do palców i posłusznie mknęła w należytym kierunku. Przydały się nieskończone salonickie igraszki z piłką, cenna okazała się także stara umiejętność nurkowania i orientowania się w wodnym żywiole. Oddawano Jerzemu albo numer czwarty, albo szósty. W pierwszym wypadku trójka napadu w ostatniej chwili podawała Jerzemu piłkę do tyłu, skąd następował rzut w bramkę, w drugim zaś, po takich czy innych manewrach, dążono do tego, żeby piłka znalazła się ostatecznie w jego zasięgu. Szczególnie podziwiano bardzo trudny do obrony rzut Jerzego, kiedy — przerwawszy się pod nieprzyjacielską bramkę — przechwytywał piłkę niemal w locie i, choć zwrócony do bramki tyłem, lokował w niej piłkę niejako na ślepo, tzw. śrubą, jednakże prawie zawsze z wielką precyzją trafiając w pustkę górnego rogu. Mało było bramkarzy zdolnych do przewidzenia tak śmiałego, a niezwykłego manewru! Stopniowo, w miarę treningu, drużyna nabierała wprawy i jej inspirator z zadowoleniem stwierdzał, że znajduje godnych siebie towarzyszy. — Przyjadę kiedyś do Polski i wstąpię do AZS-u — planował student. Rok 1935 przyniósł Jerzemu także i spełnienie jego największych pragnień. W uzyskaniu obywatelstwa polskiego nareszcie dopomógł przypadek. Na urlop do Grecji przyjechał major Majewski ze Sztabu Głównego w Warszawie. Pan Piątkowski z „Lotu” opowiedział mu o zmartwieniach Jerzego Iwanowa. Major poznał młodzieńca i chętnie odbywał z nim całodzienne wyprawy żaglówką, a przed powrotem do Polski obiecał wstawić się za Jurkiem u władz — w celu wyrobienia mu obywatelstwa polskiego. Dlatego po wakacjach Jerzy wracał

do Belgii przez Polskę, a pan Lambrianidis nie mógł ani rusz zrozumieć, dlaczego droga z Grecji do Belgii ma koniecznie prowadzić przez Warszawę. Rzeczywiście, przy poparciu oficera, a także i dzięki staraniom wuja Antoniego nareszcie w samym końcu listopada 1935 roku załatwiona została sprawa, wokoło której poczyniło się tyle zabiegów. W „akcie uznania” starostwo grodzkie śródmiejsko-warszawskie podało, że urodzony dnia 14 grudnia 1911 roku Jerzy Iwanow, syn Włodzimierza i Leonardy z Szajnowiczów, małżonków Iwanowów, złożył oświadczenie, że chce być obywatelem polskim i że zrzeka się dotychczasowego swego obywatelstwa b. Imperium Rosyjskiego. Akt stwierdzał następnie, że Jerzy Iwanow złożył dowody, że jest pochodzenia polskiego, wobec czego, na zasadzie odpowiednich ustaw i rozporządzeń, uznano go za obywatela państwa polskiego. W konsekwencji tej formalności znikały rozliczne utrudnienia związane z uzyskaniem zagranicznego paszportu, a ponadto akt ów ostatecznie przypieczętował długotrwałe, a wciąż rosnące intencje Jurka. Chciał być Polakiem także i z paszportu; leciutka mgiełka przykrej świadomości, że przecież wyrzekał się w ten sposób ojca, nie mogła przesłonić uczuć prawdziwie radosnych. W jednej z podróży na szlaku Saloniki — Lovanium nie wytrzymał, zboczył do Sofii, w Szypce odnalazł starego pana, który postradał wszystko w swoim życiu. Władimir Iwanow pierwszego dnia płakał ze wzruszenia, a potem z rozpaczy. Irek okazał się kimś obcym; ojciec nie znalazł z nim żadnej wspólnej myśli i nic synowi dać nie mógł. Do reszty zmroziły atmosferę wzmianki o rosyjskiej Warszawie i „kraju Prywislanskim”, który to kraj, zdaniem ojcowych przyjaciół, powinien kiedyś do matuszki-Rosji powrócić... Irek zmarkotniał już przy pierwszej kolacji, ale i później w hotelu, choć ugrzeczniony i poprawny, właściwie nie wiedział — o czym z ojcem mówić. Zapytany znowu o Warszawę, wspomniał o rozebraniu prawosławnego soboru, co wywołało w eks-pułkowniku najpierw zdumienie, następnie oburzenie. Gorycz Iwanowa-seniora wzrosła, kiedy któregoś wieczora nadaremnie oczekiwał syna, ten zaś — jak się okazało — spędził kilka miłych godzin z napotkanymi załogami „Lotu”, odpoczywając na wesołej gawędzie z mało znanymi „swoimi” po nudach z tym zupełnie już obcym tatkiem i jego „ziemliakami”... Ostatecznie, na dalszą drogę życiową, Irek otrzymał od ojca rzecz jedyną, jaką stary emigrant mógł synowi dać: rysunek szlacheckiego herbu Iwanowów i jakąś tam, na razie niezbyt wziętą do serca — maksymę... Chłopak wyjeżdżał z ulgą, a do Szypki powracał człowiek stary i jeszcze bardziej złamany niż kiedykolwiek. Ale cóż młodość wie o starości... Co do tego ojcowskiego herbu i zawołania Irek żywił długo pewne wątpliwości. Czy nie zostały przypadkiem wymyślone? Mniejsza o herb, do którego znaczenia nie przykładał, lecz dewiza o znamiennym brzmieniu: Non verbis, sed gladiis, „czynami nie słowami”, względnie „mieczem nie słowem”, bardzo Jerzemu odpowiadała i ciekaw był jej pochodzenia. Nie wiedział, że dewiza przyszła do rodziny Iwanowów — z Polski. Wkrótce, prócz studiów i sportu, zaczęły młodzieńca nurtować dwa następne problemy: miłość i zagadnienia społeczne. Wpierw — sprawa uczuć. Podkochiwał się mocniej już nieraz — to w niejakiej pani Loteczkowej, pilotce z Krakowa, która uszkodziła swój samolot i reperowała go w Salonikach, to w tej lub innej Greczynce, Belgijce lub warszawiance. Za każdym razem wydawało mu się: ta albo żadna. W czasie jednego z takich „dopustów”, będąc na wakacjach w Salonikach, nadaremnie oczekując listu od „wybranki”, cierpiał niewymownie, beznadziejnie, czasem tylko poszukując ratunku w notesie, gdzie zwykł był notować ciekawsze sentencje i myśli ludzi uczonych. List miał nadejść od Oli Jasińskiej, o której pani Leonarda wiedziała i bardzo rada byłaby ją w Salonikach u siebie w domu zobaczyć, ale Jerzy swojej tajemnicy pilnie strzegł i zdradzić jej nie chciał, zresztą w samotnym cierpieniu odnajdywał jakąś niespodziewaną

słodycz, niemal wielkość. Więc kiedy zatroskana matka po raz dziesiąty zapytała syna o przyczynę smutku i czy mu coś nie dolega, Jerzy nareszcie odkrzyknął: — Niech mama da mi spokój, bo i tak to nic nie pomoże! — A może ci czegoś potrzeba? — zapytała pani Leonarda. — Owszem. Potrzebny mi jest... serdelek — odparł ironicznie, po czym trochę zbyt mocno zatrzasnął za sobą drzwi. Cóż matka, cóż ludzie na tym całym świecie mogli mu teraz pomóc? — Serdelka, serdelka mu się zachciało — gderała potem zdumiona pani Leonarda. — A skąd ja mu wytrzasnę serdelka? W tej Grecji w ogóle nic polskiego znaleźć nie można, a on chce raptem — serdelka! Ot, głupia zachcianka... A może on co innego miał na myśli? Albo też drwi sobie z matki? Dnia następnego pożądany list nadszedł. Nadszedł, uradował — i przeminął... Drugi problem także rozstrzygnięty nie został. Na ogół świat wydawał się młodemu sportowcowi wspaniały, z warunkiem że ludzie go sobie nie obrzydzą... Wraz z kolegami po prostu zachłystywał się słońcem, wodą, powietrzem, przyjaźnią i emocjami sportowej walki. Dotychczas, na tle takiego uproszczonego trybu życia, daleki był od spraw społecznych, ale mimo to stawiał sobie pytania niepokojące. W szczególności budziła odrazę Irka odwieczna ludzka pogoń za pieniędzmi, za wzbogaceniem się, za złotem. Widział to na każdym kroku w Grecji, Belgii, Polsce. Drobnomieszczaństwo w Lovanium właściwie niczym innym się nie zajmowało, jak chciwym wysysaniem chudych studenckich zasobów, łupiąc z chłopaków ostatnią skórę za wszystko — za imitującą pokój komórkę, za nędzne wyrko, za byle usługę. Przy tej okazji student nieraz wspominał swojego najlepszego greckiego przyjaciela, towarzysza prawie nieodstępnego, niejakiego Tinosa Pandosa. Stanowili oni tak szczególną parę przyjaciół, że łącząca ich przyjaźń oparta była chyba tylko na kontrastach pomiędzy nimi i od dawna polegała już na ciągłej dyskusji, na nieprzerwanej walce argumentów. Dla jednego z nich świat polegał na wierności ojczyźnie i miłości do matki, na umiejętnościach i sporcie, dla drugiego — zaczynał się i kończył na pieniądzach, byleby tylko zdobytych bez specjalnego wysiłku. Ten Tinos, czyli Kosta Pandos, był synem drobnego salonickiego pośrednika i obywatelki szwajcarskiej. Matka jego uczyła w liceum języka francuskiego, napędzając swoich wychowanków, kiedyś także i Irka, do przykładniejszego odrabiania lekcji. O matce Tinosa pani Leonarda mówiła: — Szkoda jej starań dla was, leniuchów... Dzielna kobieta, to widać, dobrze was uczy i dobrze chowa swoje córki... Ale jej synek wdał się cały w ojca — leń, kłamca, a pewnie i rozpustnik. — Mamo, jak możesz! — krótko protestował Irek w obronie przyjaciela. Oburzał się zresztą zawsze, ilekroć mu się wydawało, że matka i ojczym bezpodstawnie krytykują kogokolwiek. Ale pani Leonarda, jak każda matka, wiedziała swoje. — Przekonasz się kiedyś sam — dowodziła, na co już Irek wcale nie odpowiadał. W wieku przełomowym stawał się raczej skryty, oszczędny w wyznaniach osobistych, przezorny w zachowywaniu dla siebie swoich poglądów, o których wiedział, że nie będą podzielane przez dorosłych. Zresztą Tinos, jako starszy, był najpierw częstym obrońcą Irka przed miejscową łobuzerią, a później on to wprowadzał przyjaciela w realny świat ludzkich interesów, zabiegów, intryg i podstępów. Różne pomysły Pandosa poniekąd imponowały Irkowi, głównie swoją bystrością, ale wszystkie one ostatecznie zmierzały ku jednemu jedynemu celowi. Tak na przykład Jerzy wysłuchał kiedyś z ogromnym zaciekawieniem nowego projektu: — Musimy — dowodził Pandos — wynaleźć spisy bogatych Greków w Ameryce, w Londynie i w Paryżu też, ale przede wszystkim w Ameryce... No, bankierów, właścicieli statków i tak dalej... To się da zrobić, co? Dopomożesz mi, prawda?

— Przypuśćmy. A co dalej? Będziesz żebrał? — zapytał niechętnie Jerzy. Nie, Pandosowi świtała idea nadzwyczajna. Zamierzał rozpisać do tych bogaczy listy z propozycją założenia towarzystwa czy też klubu o celach prawdziwie patriotycznych. Przecież oni mogliby wspólnymi siłami dokonać wielkich rzeczy! Jeśli poszczególni bogacze, jak na przykład taki Averof, podarowali ojczyźnie wspaniałe instytucje i gmachy, to większy zespół mógłby dokonać naprawdę wielkich dzieł... Choćby postawić olbrzymi pomnik Leonidasowi i jego trzystu bohaterom w Termopilach... I pomnik w Maratonie! I olbrzymie pomniki Aleksandra Macedońskiego nad Zatoką Salonicką... I tak dalej... Tinos rozwijał tak wspaniale perspektywy, że i jego przyjacielowi robiło się gorąco z entuzjazmu. Zapominając o rzeczywistych intencjach Kosty, Irek ucieszył się z odnalezienia w nim pięknych ideałów, dał temu nawet wyraz. — No, nareszcie przestałeś myśleć o samych tylko pieniądzach! — Przeciwnie — odrzekł Tinos. — Ja wcale o niczym innym nie myślę! Widzisz, kiedy już taki klub z mojej inicjatywy powstanie, to oczywiście z korzyścią dla mnie... Gdzie wielkie pieniądze, tam i możliwości... Rozumiesz — wielkie roboty... Wystarczy mi trzy procent od przedsiębiorców, a za parę lat wykupię w Salonikach hotel „Mediterranée” i połowę ulicy... Zobaczysz... A tobie dam pieniądze na założenie doświadczalnej fermy... Zwykły, prozaiczny brak pieniędzy na znaczki pocztowe uniemożliwił zapoczątkowanie gigantycznego planu. Podczas pewnej wspólnej wycieczki do Aten Pandos rozwinął nową ideę. Idea ta polegała na grze w totalizatora. Przypomniawszy sobie wuja Antoniego z Warszawy i jego wyścigowe namiętności, Jerzy usiłował ochłodzić zapał przyjaciela: — Najwięksi znawcy koni przegrywają — dowodził przytaczając szereg znanych mu z Warszawy przykładów. Jednakże Pandos upierał się przy swoim. — Ze mną będzie inaczej — mówił. — Należy tylko wejść w porozumienie z dżokejami, oni wiedzą wszystko... Musisz pójść ze mną, bo z jednym trudno mi się dogadać, to jakiś Polak... Jest dżokejem, podobno wszystko wie z góry... Trochę przez ciekawość, a głównie dla dogodzenia przyjacielowi, Irek pojechał nad Zatokę Falerońską, gdzie pośród trybun i stajni dopytali się wreszcie o znanego Pandosowi dżokeja. Był nim rzeczywiście Polak, nazwiskiem Szeń, tak przynajmniej przedstawił się Jerzemu. Inny dżokej, Grek Valianos, doradzał chłopcom raczej ostrożność w stosunkach z Szeniem. Z pomocy jego nic, oczywiście, nie wyszło; Tinos przegrał, co miał. Nastroiło go to filozoficznie. Poprzez Park Narodowy doszli wtedy do Zappeionu i tu usiedli na ławce przed gmachem wystawowym. Patrząc na zdobiące fasadę dwa pomniki Pandos mówił: — Bogacze mają posągi... A za co? Na przykład — ci dwaj — dali pieniądze na postawienie gmachu i urządzenie parku, no i proszę! A czym się wsławili? Po prostu zrobili pieniądze na rumuńskiej nafcie, czy na czymś takim, a potem drobną część tych pieniędzy podarowali Atenom. I oto sława jakichś braci Zappas gotowa... Podobnie uwiecznili się Averof i Tassitsas, Sturnaro i Valianos, oczywiście nie dżokej, ale drugi, ten, co dał forsę na Bibliotekę Narodową... Tak samo Singru, który zbudował hipodrom... Od ich nazwisk poszły nazwy ulic, parków, skwerów, okrętów wojennych... — I więzień — przypomniał Irek. — I więzień — przyznał Pandos. — A gdzie leży tajemnica ich sławy? Tak jak tajemnica wszystkich innych powodzeń, w wielkich kapitałach! Masz pieniądze — masz wszystko: wille, samochody, wspaniałe kobiety, własne jachty, cały świat! Mówię ci — na świecie nie ma żadnego innego celu bardziej godnego wysiłków niż zrobienie majątku... Przekonasz się — te twoje studia, sporty i różne polskie ideały — to wszystko jest bez znaczenia... Złoto, tylko złoto!

Ale Irek uparcie pozostawał na drugim, krańcowo odległym stanowisku. Ponosiła go radość wysiłku; tryumfował po osiągnięciu celów, po zdobyczach wynikających z pracy mózgu i mięśni. Postanawiał sobie, że jego sława miała się urodzić i wyrosnąć na prawdziwej ludzkiej przyjaźni i miłości, na uznaniu i podziwie — kupionych nie za złoto! Wkrótce po rozpoczęciu sezonu 1937 roku studenci czterech uniwersytetów rzeczywiście oklaskiwali raz po raz swojego najlepszego pływaka. W środowiskach akademickich Brukseli, Gandawy, Liège i samego Lovanium nazwisko Iwanowa stało się popularne. Posypały się zdobyczne medale — w ślad za złotym przyszedł srebrny i znowu złoty, zdobyty dnia 27 czerwca, już na zawodach międzynarodowych. Sława młodego sportowca rosła. Zapraszały go teraz do siebie różne kluby, a między innymi i słynny Club des Nageurs de Paris, ale Iwanow, chętnie uczestnicząc we wszelkich imprezach, nigdy nie zapominał, że celem jego jest włożenie koszulki z napisem AZS. W czerwcu 1937 roku nie wytrzymał i ze swojego Lovanium pojechał do Salonik przez Warszawę, drogą niby okrężną, a przecież spełniającą w najkrótszym czasie największe pragnienia. W niedzielny czerwcowy poranek zasapany pociąg nareszcie go dowiózł na miejsce. Po nocnym deszczyku Warszawa była odświeżona i wymyta. Student pozostawił walizkę w przechowalni, doprowadził się do porządku u przydworcowego fryzjera, smaczną kawusią zapił chrupiące „kajzerki” ze świeżym masełkiem i przystąpił do wykonania z dawna powziętego planu. Ani przez moment nie przyszło mu do głowy wybranie się najpierw do wuja Antoniego albo do kuzynki Lilki na Ludną; nie po to przecież tu przybył. Pojechał tramwajem wprost na basen w parku Skaryszewskim i cierpliwie czekał na pojawienie się pierwszych pływaków. W gronie nielicznych kibiców wymieniano nazwiska sławne — Semadeniego, Bocheńskiego, innych rekordzistów i waterpolistów polskich. Wreszcie piłka poszła do wody i rozpoczęto coś w rodzaju treningu. Wtedy przybysz zapytał, czy i on mógłby pograć... Amatorów tego rodzaju bywało sporo, więc chłopcy z AZS spojrzeli po sobie porozumiewawczo. — No, spróbujcie... Ale to trzeba umieć — powiedział wreszcie jeden z nich, podziwiając świetną budowę przybysza. Jednakże już pierwsze chwyty i strzały rzekomego młodzika wykazały, że bynajmniej nowicjuszem w piłce wodnej nie jest. Trening natychmiast nabrał wigoru właśnie dzięki niemu. Obowiązująca wówczas taktyka wymagała jednego dobrego strzelca, tak zwanego „dobijaka”, na którym drużyna opierała swoje nadzieje. I oto nieznany student z Belgii „dobijał” znakomicie, niemal popisowo, korzystając z każdej dostarczonej mu okazji. Egzamin zdał, uznano go od razu „za swojego”. — Jestem Polakiem z Grecji, studiuję w Belgii, grywam w piłkę często, ale czego mi brak, to szybkiego pływania — mówił o sobie skromnie. Mistrzostwami salonickimi i belgijskimi nie chełpił się. — Ale strzał macie wyjątkowo silny — mówiono. — I mnóstwo inicjatywy... Wspólnie ułożono regulamin zaprawy drużynowej. Najpierw indywidualne treningi pływackie, dwadzieścia „basenów” crawlem z głową pod wodą. Następnie, jeden raz, lecz dokładnie i wolno — przez cały basen „żabką”, zwyczajnie i na plecach, i znów to samo crawlem. I jeszcze raz, ale „motylkiem”, później stylem „over”, wreszcie przez cały basen „na nogach”, na plecach, bez rąk, po czym następowało bicie nogami przy burcie basenu. Dopiero teraz pracowita zaprawa obejmowała ćwiczenia z piłką: podawanie jej w kółko, podawanie dwójkami, pływanie w kółko z podawaniem raz naprzód, raz w tył, „śruby” i „rewery” do bramki, same strzały, sztafety z piłką, podawanie aż do bramki, piłki w locie systemem „gęsiego”, nożycowe starty z miejsca, pływanie w dwu kierunkach z podawaniem co trzeci raz... Przy strzale do bramki uczyli się podskakiwania w wodzie, ale bez nadmiernego wyciągania ręki do tylu. Mimo wszystko Jerzy nie zdobył się na tak wielkie poświęcenie, żeby wyłożyć przy tej okazji istotę swojego sekretu, mianowicie — w jaki sposób tak celnie strzela do bramki

będąc w pozycji tyłem do niej. Na szlifowanie będzie jeszcze czasu dużo — usprawiedliwiał się wewnętrznie. Ale w kilkanaście dni później zdołał się przełamać — widziano, jak demonstruje publicznie, wobec swoich uczniów i rywali, rzut piłką do tyłu. „Nieostrożnie się zdradza ze swoimi sekretami”, pomyślano tu i ówdzie, ale nikomu nie przyszło do głowy, że jest świadkiem szlachetnego procesu — oto w Jerzym zwyciężyła najczystsza sportowa ambicja, polegająca na uznawaniu równego startu dla wszystkich. Jesienią roku 1937 także i salonicki klub „Iraklis” prosił Jerzego o reprezentowanie Salonik na zawodach w Kawali, z klubem tamtejszym. Może po raz pierwszy wydarzył się w sportowym życiu Irka szczególny wypadek odstąpienia od żelaznych reguł sportu. W przeddzień zawodów pojawił się przed nim czołowy zawodnik klubu w Kawali i prosił o sekretną rozmowę. Jak się okazało, był to ubogi chłopak, od kilku lat ciężko walczący o zdobycie prymatu Północnej Grecji w pływaniu. — Gdybyś się tu nie pojawił, to niechybnie zdobyłbym złoty medal — powiedział Jerzemu. —A teraz przepadłem... I przepadną wszystkie moje nadzieje... Nie dostanę dalszego stypendium... Przecież znasz naszych... A ja stu metrów mniej niż w minutę nie zrobię... Zaklinam cię, daj się pobić... Dla ciebie to fraszka, i tak jesteś championem, zresztą występujesz tu w przejeździe, niejako przypadkiem... A dla mnie to kwestia całej kariery... Jerzy odwrócił wzrok i zamyślił się, gdyż w oczach tego greckiego chłopaka z przykrością wyczytał niemęską rozpacz. Gdy prośby przeszły w molestowanie, odrzekł: — Słuchaj mnie... Już nigdy więcej takich rzeczy nie rób. W sporcie nie wolno robić kombinacji. W sporcie decyduje własna praca, własna ambicja, własna umiejętność... I dodał: — A jutro postaraj się ze mną wygrać... Szansę ci dam, ale tylko szansę... Cóż by ci z tego przyszło, gdybyś wygrał ten medal czy złoty zegarek nieuczciwie? Zgubiłbyś sam siebie raz na zawsze w twoich własnych oczach — i już nie byłbyś sportowcem. Zapomnijmy o tej rozmowie. Jednakże sam Jerzy nie mógł o niej zapomnieć. Istotnie, czemu nie miałby podarować chłopcu zwycięstwa? Zasłużył na nie długą pracą... Klub „Iraklis” pracował teraz gorzej i dopiero w ostatniej chwili ratował się, wysuwając Iwanowa... Tak czy inaczej, Jerzy nie uczynił na samym finiszu specjalnego wysiłku i przyszedł do mety kilka centymetrów za zawodnikiem z Kawali. W Grecji walka sportowa przebiegała ostrzej niż w Polsce, czasami przeradzała się w bójki. Sprawiał to południowy temperament. Pewien długo zapowiadany i budzący wielkie podniecenie mecz pomiędzy klubami „Iraklis” a „Pireus”, mistrzami Grecji Północnej i Południowej, naraził wszystkich uczestników na możliwość kalectwa albo zatonięcia. Odbywał się ów pojedynek pomiędzy dwoma szkunerami, których pokłady zapełniły się mnóstwem widzów. Ponieważ w drużynie Pireusu znaleźli się brutale, więc Irek i jego koledzy musieli ich jakoś utemperować. Czynili to dyskretnie, nurkując, wciągając zabijaków za nogi głębiej pod wodę i tam dając im porządną szkołę. Publiczność z Pireusu rychło zauważyła, że ich ulubieńcy jawnie utracili swoją poprzednią zaczepność, że zaprzestali rękoczynów. Zrozumiawszy, co się stało, kibice na szkunerach postanowili dopomóc swojemu klubowi i na graczy z Salonik poleciały z pokładów cegły. Mimo to, pod gradem pocisków, lekko tylko okaleczeni, gracze z „Iraklisu” pomyślnie doprowadzili mecz do zwycięskiego końca. W roku następnym warszawscy waterpoliści oczekiwali Iwanowa z utęsknieniem. Zamierzenia akademików były w sezonie 1938 bardzo ambitne. Zapowiedziano szereg meczów krajowych, a już rozpoczęły się pogaduszki o wyjazdach zagranicznych. W tych warunkach zjawienie się „dobijaka” musiało wróżyć powodzenie i sukcesy. — Hura, przyjechał, nie nawalił! — powitały Irka przyjazne okrzyki. Rozpoczął się w życiu Irka okres może najszczęśliwszy. Miał przed sobą dwa miesiące

czasu na sport, znalazł się znowu pośród swoich, notatki w rubrykach sportowych coraz to wyróżniały go, polska piłka wodna stawała się także i dzięki niemu ważną i modną dyscypliną sportową, na którą można było już liczyć w zawodach międzynarodowych. Poza tym był to dla niego okres cieszenia się Polską i jej atrakcjami — całą, serdecznie zaprzyjaźnioną bandą chodzili do kin i na dansingi w Warszawskim Towarzystwie Wioślarskim i w Oficerskim Yacht Klubie. Zarysowały się „wodniackie” sympatie, Irek zagustował w Marysi, siostrze kolegi Makowskiego, inny członek drużyny, Jastrzębski, ożenił się z panną Rybicką, córką intentenda Yacht Klubu. Sportowcy warszawscy dobrze zapamiętali muskularną sylwetkę młodzieńca z Grecji i Belgii, nie występującego inaczej, jak w Barwach Akademickiego Związku Sportowego, a marzącego o koszulce reprezentacyjnej z Białym Orłem. Wymieniano już Jerzego Iwanowa jako jednego z europejskich „asów” piłki wodnej. Stawał się w świecie sportowym znany, prawie tak jak Turek Sedat Sora, Hiszpan Crourra, Rumun Barbu albo Kanadyjczyk Griffith. Przyszły i tryumfy belgijskie. Na pocztówce z widokiem antwerpskiego Grand Place i pomnikiem napisał: Kochana Mamo! Zdaje mi się, że jestem pijany. Piszę z Antwerpii, gdzie po zawodach (byłem pierwszy!) odbyła się kolacja na naszą cześć. Lokaje w liberiach. Dużo szampana. Mamo kochana, pa! — To bardzo dobrze — ucieszył się pan Jan. — Ale jak tam z nauką? Nie pisze? — Chciałbyś dziecku odebrać zupełnie radość życia! — odrzekła niezadowolona pani Leonarda. Więc Lambrianidis umilkł i tylko pracowicie pucował umaczanym w wazelinie gałgankiem starą ikonę z Trebizondy. A do Salonik jechał złoty medal z napisem „L.Z.C. 6—9—38. 1-er PRIJS”. Po stronie drugiej, wokół wizerunku wspaniałego ratusza miejskiego, najpiękniejszej budowli z XIV stulecia, widniał napis STAD LEUVEN. W ogóle zaś medali takich wciąż przybywało, Irek uzbierał ich już ze trzy garście. Nareszcie dnia 15 października 1938 roku w ręku bohatera tych różnych zmagań znalazł się upragniony pergamin z podpisami członków komisji egzaminacyjnej, magnificencji rektora i delegata rządu. Z dokumentu wynikało, że Instytut Agronomiczny wydziału przyrodniczego na Uniwersytecie Katolickim w Louvain przyznaje Iwanowowi tytuł magistra nauk rolniczych wraz ze stwierdzeniem, że specjalizował się on dodatkowo w etnologii, etnografii, polityce i gospodarce belgijskiego Kongo. Pewne wyrażane przez młodzieńca wątpliwości co do stosowanych w koloniach metod wpłynęły na znaczne obniżenie lokaty, gdyż na 100 punktów możliwych przyznano zwolennikowi reform tylko 58,4 — zamiast spodziewanych 80. Jednakże i to wystarczało dla przyszłych ambitnych zamiarów. Tegoż dnia Jerzy pośpiesznie pisał na pocztówce: Zdałem... Wszystko w porządku. Czekam na forsę... Pani Leonarda popłakała się ze szczęścia, pan Lambrianidis odetchnął. Wyłożony na pasierba kapitał, dawał rezultaty. Jako handlowiec pan Jan nie mógł tego przeoczyć, poza tym szczerze Irka lubił, wreszcie pomyślne zakończenie studiów oznaczało także wywiązanie się z ojczymowego obowiązku. — Napisz o tym do Bułgarii — wspaniałomyślnie powiedział żonie, choć zwykle patrzył niechętnie na jej korespondencję z byłym mężem. — Niech się i on ucieszy! Podczas powrotu do Grecji wypadło młodemu inżynierowi dopomóc pewnej starszej osobie, dość bezradnie krążącej po budapeszteńskim dworcu. Jerzy aż przystanął na dźwięk znajomych słów: — A niechże ich cholera, po ludzku dogadać się z nimi nie mogę — mruczała kobiecina, najwidoczniej energiczna, ale tym razem złamana na duchu absolutną niemożliwością porozumienia się z Madziarami. Zaofiarował pomoc, dogadali się od razu. Była to rodowita warszawianka, która jechała do swojej córki zamieszkałej w Atenach. Ponieważ jejmość wybrała się za granicę po raz pierwszy w życiu, więc uchwyciwszy za połę młodego rodaka, już go ze swoich rąk nie wypuściła aż do samych Salonik. Jerzy dopomógł jej w

znalezieniu miejsca przy zmianie pociągu w Belgradzie, a w nagrodę za te usługi pożywiał się z dobrze zaopatrzonego koszyka, w którym znajdowały się specyficzne polskie smakołyki podróżne: nadziewane kurczęta, siekane kotlety, jajka na twardo, ogórki i jabłka, nie mówiąc o solidnych zapasach kaszy gryczanej i grzybów, wiezionych do Aten dla córki. Była to pani Balcerowa, vel Balcerzakowa, z domu Miłosławska, a z pierwszego męża Stefanowska. Kolejnych jej mężów Warszawa znała z pola wyścigowego, a i najstarsza córka, Mania, także wyszła za dżokeja Edwarda Szenia, z którym wyjechała do Grecji, gdzie Szeń otrzymał posadę dżokeja czy też trenera na ateńskich wyścigach. Jerzy przypomniał sobie tego Szenia, zasię panią Balcerową szczególnie interesowali Grecy — jacy są: dobrzy czy źli, godni zaufania czy też nie, podobni do naszych ludzi bardzo czy mało... Tak więc wspólnego tematu aż do samych Salonik nie zabrakło. Rezolutna i ciekawska jejmość imponowała podróżnym wzrostem i tuszą, w porównaniu z panią Leonardą wydawała się bardziej wobec ludzi oschła, ale Jurek od razu zauważył, że pomiędzy jego matką a tą przypadkowo poznaną warszawianką jest niewątpliwa wspólność, przynajmniej pod dwoma względami. Pani Balcerowa tak samo przekładała Warszawę nad wszelkie inne miasta, a jeśli chodzi o dobro swoich dzieci, to gotowa była walczyć o nie — choćby z samym diabłem. — Co mi tam ichnie Dunaje i Budapeszty! — mówiła. — A taką jak nasza — Saską Kępę — mają? — No. widzi pan, nie mają! A taki lasek na Bielanach jak nasz? Z drugiej strony, jak wynikło z coraz poufniejszych zwierzeń, pani Balcerowa miała zmartwienie z córką. Nie z Antosią, która już w roku 1926 wyszła za mąż, oczywiście także za dżokeja, Ustinowa, ale raczej z Manią, Marianną, tą w Atenach. Właśnie jej mąż, ów Szeń, z którym Mania powędrowała w takie światy, okazał się, co tu mówić, mężem niedobrym. Od początku już z listów Mani można było się domyślić, że bynajmniej szczęśliwa nie jest... Pełna twarz pani Balcerowej z lekka się zaczerwieniła z emocji, a jej mocno zbudowany podbródek zaczynał się niebezpiecznie trząść, kiedy, po otarciu łez chusteczką, mówiła: — Więc myśmy postanowili, żeby Mania wracała do nas. No, a tymczasem okazało się, że to jest niemożliwe, bo jednego nieszczęścia mało — zaraz się przyplącze i drugie... Niech pan sobie wyobrazi — zakochała się! I to w kim! W jakimś Greku, tak jest, proszę pana! Nazywa się Janatos... Może pan go zna? Jest rzeźnikiem, w samych Atenach ma sklep... Pani. Balcerowa musiała pohamować swoje oburzenie, bo Jurek wspomniał, że i jego matka wyszła za Greka. Od tej chwili temat rozmowy ustalał się już do końca — pani Balcerowa pragnęła dowiedzieć się absolutnie wszystkiego o Grekach i o ich życiu, a przede wszystkim o ich stosunku do kobiet, a Jerzy posłusznie i wyczerpująco opowiadał, co wiedział. Pożegnał panią Balcerową znacznie już uspokojoną i z humorem wspominał później ten podróżny incydent. W każdym razie nie wracał wtedy na głodno, jak to czasami bywało. W domu zadziwił matkę brakiem apetytu — tak się w drodze przejadł wiktuałami pani Balcerowej. Później, będąc w Atenach, poznał i córkę pani Balcerowej Mariannę, kiedy rozwiodła się z Szeniem i wyszła za mąż za Dymitriosa Janatosa. I właśnie do tej Polki, Marianny Janatu, skierował Irek swoje kroki, przybywając do Aten w roku 1941, już potajemnie.

IV. Non verbis, sed gladiis Hitler wykrzykiwał swoje ostatnie pogróżki, zachodni mężowie stanu wypowiadali coraz bardziej zawiłe i pojednawcze formuły, na których miał się oprzeć, ich kompromis z Trzecią Rzeszą. Przemijały jednak czasy słów, nadchodził okres miecza, pożogi, ruiny i łez.

W tych tragicznych latach 1938—1939, gdyby znało się całą prawdę, należałoby może po desperacku opuścić ręce... Jednakże Jerzy Iwanow-Szajnowicz politykiem nie był, dowiadywał się z prasy tylko o tym, o czym informowano szeroki ogół, to znaczy pozostawał dość długo w szczęśliwej niewiedzy o wiszącym nad Polską i całym światem kataklizmie. Szarym, zwykłym, pełnym ufności ludziom pozostawało wykonywanie swoich obowiązków. Cóż zresztą zdziałałaby tu choćby i najdzielniejsza jednostka? Tym niemniej ogólną atmosferę tamtych czasów cechowała wyraźna nerwowość pobudzająca ludzką energię do wprawiania poszczególnych egzystencji w rytm przyśpieszony. Młody inżynier i znakomity sportsmen, w dążeniu do swoich zasadniczych celów, finiszował zaiste brawurowo. Przede wszystkim — nie spoczął na laurach. Uzyskał miejsce na jednorocznym kursie doskonalącym w paryskim Institut d'Agronomie de la France d'Outre-Mer. Do instytutu, specjalizującego zamorskich agronomów, dopuszczono zaledwie dwa dziesiątki wychowanków z wyższych uczelni francuskich, belgijskich i niemieckich. Po letnich tryumfach sportowych, no i po warszawskich wakacjach. Paryż okazał się bardzo niegościnny. Jerzy rozpoczął regularnie uczęszczać na wykłady dopiero w listopadzie. Zaraz na początku nieprzewidziana konieczność zapłacenia wpisowego wyrwała mu z kieszeni 250 franków, drugie tyle wyniosła opłata czesnego za I kwartał, prawo korzystania z laboratorium kosztowało 275 franków, a tu już nadleciał II kwartał — znów 250 franków. Każdy egzamin kosztował, oprócz nerwów, 100 franków... Ojczym stał finansowo gorzej i skąpe zasoby inżyniera leciały jak woda — to na różne pomoce i na teczkę z przyrządami, to na kaucję za stłuczki, to na jakieś zwyczajowe pourboire'y dla woźnych... Samo mieszkanie, zresztą nie ogrzewane, pożerało 300 franków, skromniutkie utrzymanie — 600... Nie miał tu ani na owoce, ani na teatr, a wydatek na dentystę równał się katastrofie, powtórzenie nie zdanego egzaminu — kataklizmowi. Tak właśnie stało się z egzaminem z chemii, którą zdawał dawno temu, na pierwszym roku w Louvain, i już zdążył ją dokumentnie zapomnieć. „Nigdy jeszcze nie spędziłem tak ponuro Świąt Bożego Narodzenia jak w tym wesołym Paryżu” — żartował później. Porę wigilijną przesiedział w podmiejskim kinie, po czym wrócił do zimnego pokoju w swoim Nogent sur Marne i przez dwa dni marzł, jako że zacinały ostre deszcze. Bawić się mógł tylko ten, kto posiadał gotówkę lub przyjaciół. Miał tu za to przedsmak przyszłych warunków pracy. Podziwiał olbrzymie cieplarnie z roślinnością podzwrotnikową, niezliczone zbiory i kolekcje obrazujące życie Afrykańczyków, jednym słowem generalny przegląd wszystkiego, z czym Europejczyk w tamtych stronach będzie miał do czynienia — zaczynając od przyrody — aż po medycynę, od prymitywnych narzędzi — po najbardziej nowoczesne zastosowania techniki, od wierzeń i obyczajów krajowców — po historię wypraw misyjnych. Znalazł tu również wyraźne świadectwa wyzysku czarnej siły roboczej, przerażające dowody marnotrawienia wszelkich perspektyw na przyszłość. W związku z tym planował jakąś, jeszcze bliżej nie określoną działalność na rzecz ludności murzyńskiej. Może zainicjować w Polsce stypendium dla przyszłych Murzynówinżynierów? Niechby się uczyli na politechnikach polskich, jak budować maszyny, drogi i okręty... Pamiętając o czekających go zadaniach zaopatrywał się w najnowsze wydawnictwa naukowe z różnych gałęzi wiedzy o Afryce. Nosił stale przy sobie i obkuwał francuskoswahilijskie rozmówki, żeby posunąć naprzód już rozpoczęte studia nad językiem kwiswahili. Tymczasem sytuacja polityczna nabrzmiewała. Jerzy rozumiał niebezpieczeństwo i zdumiewała go naiwność kolegów, którym wydawało się, że wojna grozi Francji tylko i wyłącznie z powodu Gdańska i tzw. przez Niemców „korytarza pomorskiego”, podczas kiedy chyba nie było nic jaśniejszego pod słońcem, jak dążenie Hitlera i oszalałej masy jego zagorzałych wielbicieli do opanowania całej Europy, ba — całego świata, i to na całych „1000 lat”!

— Nie byłoby w tym nic takiego złego czy nienormalnego żebyście nadstawili głowy za Polskę — dowodził — przecież w wojnie poprzedniej bili się za was Brytyjczycy, Amerykanie, Belgowie, Serbowie, Grecy, no i Polacy... Przeciwko temu jednak niemal wszyscy studenci, niezależnie od poglądów, oponowali zgodnie. Młodzieńcy z. grup nacjonalistycznych sądzili, że jedynie Francja stanowi o kulturze Europy, więc ona jedna jednak zasługuje na pomoc innych narodów. Pologne, ça ne compte pas — zauważył jeden z nich, a drugi wywodził, że Niemcy — ostatecznie — mają pewne racje w dążeniu do światowego prymatu, naturalnie, obok Francji. Koledzy o poglądach lewicowych pozostawali na razie na pozycjach neutralnych. Wybredni, esteci, sceptycy, poszukiwacze przyjemności i zwykli zjadacze chleba posługiwali się w swoim umykaniu od ewentualnych wojennych trudów i niebezpieczeństw różnymi aforyzmami, cytując między innymi André Gide'a: ...s'il fallait souvent un grand courage pour aller se battre, il en fallait parfois non moins grand courage pour déclarer qu'on ne se battrait pas... Było to słuszne: niekiedy odmowa walki wymaga rzeczywiście większej odwagi niż sama walka, ale w ten sposób bystra uwaga śmiałego myśliciela posłużyć miała za wygodny pretekst dla tchórzów, ślepców i zdrajców. Przyszłość osamotnionej Polski rysowała się ponuro wobec takich masowych przejawów moralnej francuskiej dezercji ze sceny, na której już-już miał się rozpocząć wielki dramat. W ogóle żaden ideał nie jest dla większości Francuzów wart aż poświęcenia życia — zakończył młody inżynier swój list, w którym o sytuacji we Francji zwierzał się pewnemu adresatowi w Polsce. Zresztą — pisał — różne ideały i idee, rzekomo wyznawane przez moich kolegów, najczęściej służą za przykrywkę dla obaw zwykłych brzuchaczy troszczących się o swoją własną egzystencję, i mało który zasługuje tu na to, żeby go brać na serio... — skarżył się dalej, nie przypuszczając, że te prywatne opinie mogą mu z czasem zaszkodzić. Rzeczywiście, dotychczas jedynymi przejawami francuskiej postawy wobec niemieckiego dyktatora były drwiny, karykatury i zabaweczki w rodzaju gumowego wieprzka zmieniającego się, za naciśnięciem, w „führera”. Sławnego francuskiego esprit brakowało jednakże w polityce. Nadszedł rok 1939, z którym młody inżynier wiązał tyle osobistych nadziei. Już za kilkanaście miesięcy — obiecywał sobie — wyjedzie na posadę do Kongo... Z pierwszych zarobionych pieniędzy przeznaczy sumkę dla ojca, a wyśle ją — naturalnie — anonimowo... Z czasem kupi matce jakiś domek pod Warszawą, żeby mogła przyjeżdżać tam, ile razy zechce, bez łaski rodziny, a kuzynkę Lilkę weźmie na gospodynię i wyda ją za jakiegoś przyzwoitego chłopaka... Tak planując, na razie oszczędzał, notatki studenckie robił na odwrotnej stronie wyproszonych w drukarence korektowych odbitek, do stowarzyszenia studentówPolaków wpisał się jako członek „honorowy” (to znaczy — bez wpisowego i składek), wreszcie wyprzedał się z zegarka i aparatu fotograficznego. Miał dwa cele główne: ukończyć studium w Instytucie Agronomii Zamorskiej i zapewnić sobie małą sumkę na wakacje. Dnia 31 lipca rada profesorska Instytutu uznała Jerzego Iwanowa za agronoma zamorskich ziem, udzielając mu dyplomu z numerem 751. Wiedząc o zdaniu egzaminów, młody inżynier nie czekał. Jeszcze w maju, niemal prosto z ostatniej komisji profesorskiej, pędził na wschód. W Budapeszcie, ledwie odsapnąwszy po drodze, już znalazł się na sparringach z Węgrami, którzy drużynie waterpolowej AZS-u urządzili obóz kondycyjny na wyspie Św. Małgorzaty. — Hura, jest, nie nawalił! — znów entuzjastycznie powitali Jerzego nowi przyjaciele, jakże różni od wyrachowanego Kosty Pandosa i zblazowanych kolegów francuskich. I tu, na obozie węgierskim, i w czerwcu na Łazienkowskiej w Warszawie, czuł się jak pośród najlepszych kompanów, nareszcie doprawdy pośród swoich, z którymi „żyć nie umierać”. Klepali go radośnie po plecach pater familias sekcji pływackiej AZS-u Baranowski i opiekun piłki wodnej Chęciński, ściskali dwaj Kazikowie — mistrz Bocheński i dobry waterpolista Karpiński; cieszyli się z jego przyjazdu niezawodni druhowie z zespołu:. Lenert, Makowski, Gumkowski, Rouppert z całą resztą roześmianych, ambitnych „azetesiaków”, którym dzielność i

sportowy hart wydawały się najlepszą odpowiedzią na omraczające kraj troski. Czuł się z nimi wszystkimi zbratany już pracowitym sezonem poprzednim i obozem treningowym na Bielanach, dokąd sekretnie był zemknął jeszcze z Louvain. Natychmiast ostro ruszyli razem do bitwy z rywalizującymi klubami. Najpierw — z „Legią”, której „wlepili” 6:0, a potem z katowickim „EKS”, gdzie wynik brzmiał aż 10:0. Jedyni konkurenci do mistrzostwa Polski odpadli błyskawicznie i bezapelacyjnie. Potwierdziła się opinia węgierskiego trenera Raykiego, który rok temu wydał cenzurki następujące: Bocheński — najlepszy kierownik ataku, Makowski gra najmądrzej, Zubowicz ma silny strzał, ale wszystkie ich zalety łączy Jerzy Iwanow, wielka nadzieja na przyszłość... Chodziło tylko o to, żeby już nie robił wypadów „solowych”, jak bywało na meczach z Finlandią, i żeby zawsze miał ze swoją drużyną wspólny język, inaczej wrogowie takiego „solistę” umiejętnie „obstawią”... Całą tryumfującą gromadą wpadli teraz do Sierakowa pod Poznaniem, gdzie zebrało się w obozie pływackim 800 młodzieży szkolnej, zawitali potem do Bielska na pływackie mistrzostwa Polski, wreszcie trzeba było się rozstać: raz jeszcze inżynier wracał do Francji, po dyplom. Ale na radosne, wspaniałe dni coraz groźniej nadciągał ponury cień olbrzymiej wojennej burzy. W milionach serc ściemniło się od najgorszych przeczuć; świadomość ludzką coraz to boleśniej raniły zapowiadające katastrofę błyskawice. W połowie sierpnia, młodzieniec gnał do Salonik — musiał pożegnać się z matką. Zbierając po drodze różne fatalne obserwacje, powtarzał sobie machinalnie nagle zaktualizowaną ojcowską maksymę. Biernym widzem wypadków zostać nie zamierzał, bynajmniej. Przydam się — myślał w męskim poczuciu zdrowia, siły, zdolności, wiedzy. Już z drogi napisał trzy listy, wszystkie do Warszawy: do kapitana Białego w komendzie uzupełnień, do majora Majewskiego, do poznanego niedawno pułkownika Lewandowskiego. Prosił w tych listach o wcielenie do armii, aby rychlej, aby nie za późno... Sen zawsze jest dobroczynny. Jerzy obudził się świeży, radosny, jakby odrodzony. Nareszcie w domu — pomyślał, usłyszawszy przez otwarte okno znajome okrzyki przekupniów. — Stafilia, stafilia — zawodził sprzedawca winogron, a po nim kolejno wołano różnymi głosami: — karpazia me to macheri, czyli kawony do rozkrojenia, domates, piperies, anguria... Wyjrzawszy, zobaczył objuczonego warzywami osiołka. W ślad za przekupniami owoców i warzyw kroczył za swoim osłem rybak zachwalający z niedawnego połowu fresika psaria, a dalej toczył się wóz zbierający po domach śmieci. — Skupidia, skupidia — zabrzmiało wzdłuż całej uliczki Mavrocordato i można było zobaczyć, jak z sąsiedniego domku wybiegła z kubłem śmieci dziewczyna o zgrabnych nogach. Jerzy z trudem poznał w niej Penelopę, wnuczkę starego rybaka Bughasa. Ależ urosła — zdumiał się i naraz przypomniał sobie wszystko, z czym tu przyjechał. Matka... Będzie rozpaczała, sprzeciwi się — o tym wiedział. Wszystkie one są jednakowe: nie chcą puszczać synów na wojnę, ale przedtem — przez całe lata — wychowują ich na patriotów. Przewidział trafnie. Matka mówiła teraz wciąż to samo: — Ja uważam, że nie powinieneś tak śpieszyć się... Szkoda twoich zdolności... W każdym razie — nie na front... Mógłbyś w sztabie... Jerzy chodził z kąta w kąt, czekał na listonosza jak na zbawienie, wyskakiwał po pocztę aż na schody, na matczyne argumenty reagował czasami zniecierpliwieniem. Wiedział, czego sam pragnie — jeśli już nie bohaterstwa, to przynajmniej dobrego spełnienia obowiązku. Był Polakiem — z papierów, z własnej woli, z całego życia; miejsce jego było nad Wisłą, nie tu... Ale żaden oficjalny czy nieoficjalny apel z Warszawy nie przychodził. Pojadę sam — postanowił. Jeżeli nie znalazł się we wrześniu pośród bezładnego tłumu tysięcy daremnie poszukujących miejsca w szeregach polskich rezerwistów, to zawdzięczał to

tylko zwlekającej taktyce pani Leonardy. Pocieszył się wysłaniem znowu trzech depesz z opłaconą odpowiedzią: prosił w nich o wyraźny rozkaz, gdzie i u kogo ma się stawić. W warszawskich sztabach i urzędach wojskowych otrzymywano wówczas sporo takich zgłoszeń od Polaków za granicą. Wzruszano ramionami: cóż sobie myśli taki „jeden z drugim?” Że bez niego rady nie damy? W tych niespokojnych dniach 1939 roku Polacy z Monopolu Tytoniowego i z „Lotu” zbierali się w kawiarni Floca przy głównej ulicy Tsimiski. Polacy siadali po jednej stronie sali, miejscowi Niemcy — po drugiej. Współrodacy i wielbiciele Hitlera zachowywali się z początku prowokująco, aż kiedyś podszedł do nich oficer greckiej policji i grzecznie oświadczył: — My, Grecy, jesteśmy tu neutralnymi gospodarzami i pragniemy. u nas spokoju. Nie chcielibyśmy, aby którakolwiek ze stron na tej sali sprowokowała nieporozumienia. Gdyby tak się stało, sami sobie, moi panowie, przypiszecie konsekwencje. Ten wysoki, dobrze zbudowany blondyn, wobec którego popełniacie impertynencje, jest znakomitym sportowcem... Nie radziłbym z nim zaczynać... „Znakomity sportowiec” rzeczywiście mógł wybuchnąć. Bardziej niż prowokacje miejscowych Niemców gnębił go brak jakiejkolwiek odpowiedzi z Warszawy. Napisał wreszcie do attache wojskowego w Atenach, ale i ten umilkł. Wystosował epistołę do pułkownika Bohdana Kwiecińskiego, attache w Londynie. Prosił i tego znajomego o wstawiennictwo u władz wojskowych w Warszawie, o prawo do walki za ojczyznę. Bez skutku. Niecierpliwiły go także i nieustanne wizyty Polaków. Rad zabierałby ich na żaglówkę czy na plażę, przepadał za rozrywką taneczną i wycieczkami, chciałby gawędzić z rodakami o bieżących interesujących sprawach, tymczasem wizyty zaczynały się od rozkładania karcianego stolika i do późna w noc trwała bezmyślna, zdaniem młodzieńca, młócka w bridża, przerywana tylko na krótko szybko spożywanym posiłkiem. Dla pana Jana bridż stanowił pożądaną rozrywkę po całodziennych troskach i zabiegach około interesów, ale ruchliwemu i towarzyskiemu, a teraz zatroskanemu inżynierowi takie spędzanie wieczorów, a niekiedy i nocy, wydawało się oczywistym nonsensem. — Jurek dziś nie w humorze — komentowali goście. — Mało towarzyski, zamknięty w sobie, za poważny — dodawali. Zajęci, kolejnymi rozgrywkami i licytacjami, nawet nie zauważyli, kiedy wymykał się z domu. Pani Leonarda, szczęśliwa, że syn jeszcze jest przy niej, była zawsze jednakowa dla wszystkich rodaków — gościnna, wylewna, drepcząca około ich spraw. Jerzy jednych lubił więcej, innych mniej, i w zależności od tego traktował ich różnie. Szczupły, nerwowy Milbrand i wyłysiały poważny Hildebrand, którzy często przychodzili razem, a szczególnie wysoki i wyniosły Jenicz, także z Monopolu Tytoniowego, uważali go za skrytego milczka. „Sprawiał wrażenie człowieka, który wie, co zamierzył, ale się z tym nie zdradza”, mawiali później, kiedy ich zapytywano, jaki był Jerzy. Ale z drugiej strony polscy i greccy sportowcy wspominają Szajnowicza-Iwanowa jako wyjątkowo wesołego kompana, zawsze skorego do dyskusji, zabawy, żartów i figlów, zaś partnerki klubowych zabaw i wycieczek opisywały go jako najmilszego towarzysza. Jak i każdy z nas — był dla różnych łudzi inny... O świcie 1 trześnia w głośnikach radiowych rozległy się gardłowe, pełne furii niemieckie relacje o wkroczeniu do Polski, podobnie tryumfalne komunikaty zapełniły szpalty pism. W trzy dni później zebrana u Lambrianidisów polska kolonijka oblewała łzami radości wieść o przystąpieniu do wojny Anglii i Francji. Jeszcze w kilka dni później Jerzego ogarnęło przerażenie: Warszawa oblężona, rząd i naczelny wódz jakby w ucieczce. Tymczasem z poselstwa w Atenach przyszedł spokojny urzędowy list, żądający od inżyniera danych personalnych. Młodzieniec wypełnił ankietę natychmiast, nadał ją, znowu czekał. I oto przez Saloniki zaczęli się przemykać pierwsi uchodźcy.

Wojna w Polsce została przegrana. Zwiastunami klęski byli wyżsi oficerowie, dostojnicy, ludzie interesu. Jechali własnymi samochodami lub w wagonach sypialnych, ich eleganckie walizy i kufry barwiły się kolorowymi nalepkami, ich kobiety pojawiały się w najdroższych greckich sklepach i restauracjach. Po sformowaniu się we Francji rządu emigracyjnego i zaczątków nowej siły zbrojnej Iwanow wysłał znowu porcję listów, tym razem już do Paryża. Zrobił także wypad do Aten i tam, napotkawszy w poselstwie młodą Mariannę Janatu, córkę poznanej w drodze pani Balcerowej, razem postanowili dopomóc ciągnącym przez Grecję Polakom. Exodus polski z Rumunii i Węgier, gdzie powstały duże skupiska internowanych, później i z kraju, przez tzw. „zielone” granice, rozgałęział się na dwa nurty w Jugosławii. Część Polaków usiłowała przedostać się do Francji drogą przez Włochy, wielu jednak obierało kierunek na Turcję i Grecję, skąd płynęli do portów francuskich, w samej Francji lub w Syrii. Wkrótce dobrowolne wysiłki Jerzego Iwanowa w Salonikach i Marianny Janatu w Atenach zostały włączone do nakazanej przez emigracyjny rząd generała Sikorskiego akcji „ewakuacyjnej”. Do Salonik zjechał wyznaczony na kierownika tamtejszej placówki oficer i zamieszkał w hotelu „Mediterranée”, gdzie rozpoczął urzędowanie, inżynier Iwanow zaś, jakby w charakterze bezpłatnego pomocnika, załatwiał mu praktyczną część roboty. Polegała ona na opiekowaniu się sygnalizowanymi transportami Polaków. Każda wyprawa na dworzec kolejowy w Salonikach wymagała przygotowań i wysiłków. Major zazwyczaj spokojnie szedł spać, kiedy Jerzy z innym, młodszym oficerem, obaj objuczeni walizami i tobołami, rozpoczynali wędrówkę przez miasto. Pociągi nie zawsze przybywały regularnie, a zapowiedziana liczba osób w kolejnym transporcie mogła znacznie odbiegać od rzeczywistości. W pewnych wypadkach dyżur w oczekiwaniu na bałkański ekspres przedłużał się aż do rana, kiedy indziej należało nakarmić i zaopatrzyć znacznie większą ilość żołnierzy, niż to podawały depesze z Belgradu lub Sofii. Na takie wypadki Jerzy był przygotowany, stale trzymając w dworcowej przechowalni zapasowy worek z konserwami i papierosami, ale czasami trzeba było szukać chleba i pieniędzy po nocy. Nie zdołał uprosić majora, żeby wydzielił jakiś fundusik rezerwowy, wręcz przeciwnie, major często nie dopłacał tego, co sam podpisał na liście, i w takich wypadkach ratowały młodzieńca pożyczki zaciągane u znajomych kolejarzy. Tak czy inaczej pani Leonarda ciągle coś tam dla rodaków wtykała, odgadując kłopoty syna po jego zmartwionej minie. Uchodźcy jechali dalej napojeni i nakarmieni, z pewnym zapasem grosza w greckiej walucie, podniesieni na duchu, wdzięczni przelotnym opiekunom. Zdarzali się i chorzy, których Jerzy wyłączał z transportu, alarmując Czerwony Krzyż albo szpital, co pociągało znowu sporo ambarasu i trochę kosztów. Wysoki i chudy major, urzędujący w restauracji hotelu „Mediterranée”, niechętnie przyjmował tego rodzaju meldunki. — Et, niepotrzebny kłopot — strofował „podkomendnego”. — To nie nasze zadanie... Przepychać dalej, przepychać, nie pieścić się... — On miał zapalenie wyrostka — usiłował wytłumaczyć Jerzy. — Dojechałby! Zresztą to jest wojna! — pouczał go major. — No, trudno, baw się pan w samarytanina, pańska rzecz... My na to państwowych pieniędzy wydawać nie możemy... Do nas należy wyłącznie ewakuacja, potrzebujemy żołnierzy, nie kuracjuszy... Podobnie jak wielu innych takich oficerów, sam ze swoją połowicą pędził życie beztroskie, wygodne, a właściwie luksusowe. Po odprawie transportu robota się nie kończyła. Zaraz tejże nocy, zaledwie wróciwszy do domu, trzeba było zasiąść do sporządzania raportu. Major wymagał nie tylko szczegółowych danych personalnych o każdym z przejeżdżających, ale żądał jeszcze jakichś charakterystyk. Dopiero teraz Jerzy zrozumiał polityczną naturę wścibstwa tak zwanych „dwójkarzy”: chcieli oni wiedzieć, o czym ludzie z transportu rozmawiają, jak ich ocenia komendant transportu, czy bardzo klną na wrześniowe dowództwo, jaki jest ich stosunek do nowego nacze-

lnego wodza, jak wspominają poprzedniego. Ponieważ transporty przechodziły prawie co wieczór, więc właściwie czasu wolnego Jerzy nie miał, tym bardziej że niektórych wędrowników, jak na przykład pilota Pustówkę, musiał zatrzymać i podkurować na miejscu, w domu. Z początku korzystał w pracy z pewnych usług Tinosa Pandosa, ale szybko zauważył, że młody Grek nawet uchodźców polskich traktuje jako źródło drobnych zarobków, więc z tej pomocy zrezygnował. Zresztą Tinos wyjeżdżał do Aten, zdążywszy przedtem dość boleśnie zranić swojego przyjaciela. Chodziło o uroczą pannę Epi, córkę dyrektora miejscowej elektrowni i nauczycielkę francuskiego. Panna Epi była jednym z Irkowych „ideałów”, stała się ulubienicą pani Leonardy i obu braciszków, zaprzątała mocno wyobraźnię młodzieńca. Do żadnych wyznań pomiędzy nimi nigdy nie doszło, ale w trakcie wakacji poprzednich, kiedy siedział razem z Epi na tarasie, nagle wydarzyło się coś nadzwyczajnego. Wszystko, co żyło, oprócz ludzi, zaczęło hałasować. Najpierw rozszczekały się i nawet zaczęły wyć psy, zaraz potem wszczął się wrzaskliwy popłoch pośród drobiu. Podczas pobytu na Zachodzie Jerzy odzwyczaił się od specyficznych bałkańskich niebezpieczeństw, więc ze zdumieniem rozejrzał się, ale nagle usłyszał krzyk Epi. Błyskawicznie się odwróciwszy, zobaczył jej przerażone oczy utkwione w górę. Powiódł oczami dokoła i nagle zrozumiał — wiszący lampion zatoczył łuk. Trzęsienie ziemi! — Lecimy, prędzej! — zawołał. Zerwali się jednocześnie ku drzwiom. Dom już zaczynał się niebezpiecznie chwiać. W połowie schodów Epi potknęła się i upadła, ale Jerzy pochwycił ją na ręce, zbiegł na dół, wypadł za bramę. Gonił go okrzyk wielu wystraszonych ludzi; z kołyszących się okolicznych domów i z poruszonej w posadach ziemi poszedł kurz, ale zaraz podziemne wstrząsy osłabły, alarm przeminął. A wtedy okazało się, że mocno pochwycona w objęcia dziewczyna jakby ugrzęzła w muskularnych ramionach sportowca. — Epi — powiedział ochrypłym głosem Jerzy. — Epi — powtórzył. — Już nic, już koniec, nie bój się... Musiał wtedy uczynić wielki, zaiste atletyczny wysiłek, żeby rozluźnić nieposłusznie opierające się mięśnie i wbrew głosowi krwi postawić dziewczynę na ziemi. Ale i Epi zaledwie dotknęła stopami trawy, zaraz się zachwiała i przylgnęła do towarzysza. Wobec tego podtrzymał ją z obawą, jakby trzymał coś bardzo kruchego, doprowadził dziewczynę do wyciągniętej na brzeg łodzi i troskliwie w niej ulokował. W milczeniu patrzyli na zbałwanione kataklizmem fale zatoki. — Już koniec! Nie bój się — powtórzył. Nie wiedział, że dla dziewczyny nie było to żadnym zakończeniem, przeciwnie — początkiem wielkich, długich przeżyć. A teraz Tinos Pandos, mrugnąwszy do przyjaciela w sposób wiadomy, dawał mu do zrozumienia, że już nie ma po co iść do panny, która właśnie powróciła z Aten do domu. Gdyby Jerzy bąknął choćby słówko do swojej matki, to wszystkowiedząca pani Leonarda, bardzo dziewczynie przychylna, od razu wyjaśniłaby synowi, że o pannę stara się profesor języka angielskiego z Aten, z czego — rzecz jasna — zarzutu czynić jej nie wolno. Jednakże młodzieniec milczał, więc nikt mu dopomóc nie mógł, ale do Epi już nie poszedł, choć dziewczyna bardzo na niego czekała. A młodzieniec posmutniał i irytował się swoim niemęskim, jak uważał, cierpieniem, które go znowu napadło i gnębiło. I jak poprzednio — daremnie poszukiwał w tej niezrozumiałej materii jakichś wskazówek „miarodajnych”. Wreszcie wynalazł u Byrona mało pocieszający aforyzm o kobiecie: Straszne jest w kobietach to, że nie można istnieć ani z nimi, ani bez nich. Zgadzało się to znakomicie z przeżywanym stanem ducha! Wreszcie okazało się, że wielką rację miała George Sand. Jerzy z rozmachem przepisał sobie w notesie myśl znakomitej pisarki i jeszcze znakomitszej znawczyni serc: Ce qui fait oublier une femme, c'est une autre femme... Słusznie, że należy właśnie w ten sposób — klin klinem! Inna kobieta będzie lekarstwem... Zresztą przejeżdżające przez Saloniki różne

polskie „damy” najczęściej wcale nie zdradzały niechęci do postawnego rodaka. Prawda o wyidealizowanej ojczyźnie i jej obywatelach szybko docierała do świadomości salonickiego pracownika organizacji ewakuacyjnej. Ludzie prości, podoficerowie lub młodzi podchorążowie widzieli przyczynę sromotnej klęski wrześniowej głównie w złym kierownictwie państwa i wojska. Przyznawali, że wobec przewagi Niemiec obronić się było trudno, ale aż kipieli z furii na wspomnienie zawstydzającego niedołęstwa, z którym stykali się na każdym kroku podczas tej najkrótszej z polskich wojen. — Bez ministrów i sztabów bronilibyśmy się dłużej — dowodzili. Z kolei zdumiony inżynier przysłuchiwał się rozmowom ludzi wykształconych, często oficerów lub przedstawicieli inteligencji, kandydatów do nowej emigracji. — Polska znalazła się w najgorszym miejscu Europy... Ach, żeby tak można było przenieść Polskę gdzie indziej! — marzył jeden, a, drugi stanowczo oświadczył:— Zaraz po wojnie wyemigruję i postaram się o obywatelstwo angielskie czy choćby francuskie... Dość mam kłopotów z tą naszą Polską... Jerzy Iwanow, syn Rosjanina, młodzieniec, który tak długo walczył o istotną i formalną polskość swojego życia, aż kipiał od hamowanego oburzenia słysząc takie wypowiedzi. Z niesmakiem myślał: I to mają być polscy oficerowie? Majorzy, pułkownicy... Gotowi do wyrzeczenia się ojczyzny... A jacy głupi! Widocznie nic nie wiedzą o cierpieniach i o walce innych narodów — Greków, Ormian, Serbów, kaukaskich górali... Źle im tu na ziemi ojców i dziadów... Cóż oni sobie myślą? Że jako obywatele angielscy czy francuscy będą żyć wiecznie? Uważają, że śmierć za ojczyznę nie opłaca się? Zasłyszane rozmowy i dyskusje sprawiały mu wielką przykrość. Czasem po prostu nie chciał wierzyć w to, że nosiciele zasłużonych dla kraju nazwisk tak obniżyli patriotyczny lot. Różne niedobre wieści o przekupnych ministrach czy posłach, o politycznej intrydze albo szkodliwej dla narodu zmowie poszczególnych klik skłonny był początkowo uważać za plotki. W młodzieńczej prostolinijności i miłości dla Polski nie skażonej żadnymi rachubami nie mógł znaleźć miejsca na setki niemiłych faktów, wokoło których musiałaby się rozsnuć rdza niewiary i zwątpień. Jedyną obroną przeciw nowym zwątpieniom i zmartwieniom okazał się znowu sport wodny. Dawniej zaprawa gimnastyczna i ćwiczebna dopomagała mu głównie w pożytecznym rozładowaniu energii, teraz zaś powrócił do rejsów po zatoce. W intensywnym wysiłku mięśni i w napięciu gorącej woli ginęły niby w ukropie niepokojące umysł miazmaty pesymizmu. A i w ogóle zauważył, że po solidnym wysiłku, szczególnie na wodzie, maleją i kurczą się wszelkie kłopoty i troski zarówno osobiste, jak i ogólne, ustępując powracającej fali optymizmu. Kiedyś zatrzymał w Salonikach i zabrał na spacer „Leonardą” niejakiego Wysockiego, młodzieńca wyjątkowo sympatycznego i kulturalnego, który przywiózł mu pierwsze wiadomości od przyjaciół w okupowanej Polsce. Inżynier długo słuchał ponurych wieści z kraju, znów postanowił sobie w duchu wszcząć dalsze starania o przyjęcie do wojska, wreszcie zwierzył się Wysockiemu ze swoich strapień: oto pędzi w Salonikach życie wygodne, urzędnicze, podczas gdy należałoby czym prędzej stawać do walki. Kiedy mknęli tak w piekącym słońcu i słonych rozbryzgach, Wysocki mówił: — Słuchałem pana i rozumiem wszystko... Ale jeśli mam być szczery, to przestałem już wierzyć w Polskę... — Więc cóż panu pozostaje wobec tego? — krzyknął żeglarz i nagłym zwrotem ku brzegowi jakby podkreślił swój protest. Na odjezdnym Wysocki mocno uścisnął mu rękę i przypomniał incydent w zatoce. — Pan pytał, co mi pozostaje? Ano tylko już umrzeć z honorem... Co do pana, to jeśli pan może, niech pan wierzy nadal... Z taką wiarą jak pańska można żyć — nawet trzeba żyć...

Był to, w przeciwieństwie do zdrowych i rubasznych okazów poprzednich, mężczyzna szczupły i wytworny, wykształcony i przewrażliwiony. Czemu jechał po „śmierć z honorem” tak daleko, Jerzy nie pojmował. Wysocki dał mu jeszcze do zrozumienia, iż jest pełen respektu dla Anglików. — Podziwiam ich — oświadczył. — A wie pan, co powiedział właśnie pewien Anglik, Byron? — zapytał inżynier. — No, powiedział wiele różnych rzeczy. Czy pan myśli o goryczy w pożegnaniu Childe Harolda? — Nie, chodzi mi o coś innego. Powiedział: dobrze, się zastanów, zanim zaczniesz kogokolwiek podziwiać, a nie zapomnij, że podziw jest jedną z form kompleksu niższości... W kilkanaście dni po wysłaniu nowych listów nadeszła z Aten odpowiedź. Kierownik wydziału konsularnego Szydłowski zawiadamiał inżyniera, że poselstwo zwraca się „do władz centralnych”, czyli do rządu emigracyjnego we Francji, z zapytaniem, czy poselstwo może zezwolić na indywidualny wyjazd ochotnika do Francji. W końcu poselstwo prosiło, żeby tenże ochotnik do czasu otrzymania odpowiedzi nie opuszczał Grecji. Przedłużenia paszportu — odmówiono. Wyjechać indywidualnie nie mógł. Nareszcie w połowie maja 1940 roku poseł Rzeczypospolitej przysłał upartemu petentowi pismo wzywające go do stawienia się w Salonikach u konsula generalnego na ulicy Hermou 6 „w celu rejestracji oraz uregulowania stosunku do służby wojskowej”. Jak się okazało, konsulowi polecono na razie zaangażować Iwanowa oficjalnie w charakterze cywilnego funkcjonariusza do pomocy miejscowej placówce wojskowej. A zatem, aczkolwiek już z wojskiem współpracując, inżynier wciąż posiadał status osoby cywilnej. Wytłumaczono mu, że w ten sposób może przynieść najwięcej pożytku, poza tym zaś obiecano zaliczenie takiego rodzaju służby przy ostatecznym przyjęciu do wojska. Przewidując to, Iwanow prosił niemal każdego wyższego oficera z przejeżdżających przez Saloniki grup o imienne wezwanie do formującej się w Syrii polskiej brygady. Oficerowie przyrzekali, przyjęcie w Salonikach wielce sobie chwalili, ale żadne wezwanie nie nadchodziło. Projekt samodzielnego wyjazdu do Francji musiał odpaść ostatecznie, gdyż poseł Schwarzburg-Günther stanowczo odmówił inżynierowi przedłużenia ważności paszportu. — I tak pójdzie pan do wojska — powiedział — więc po co panu paszport? — Ależ ja właśnie chcę mieć paszport, żeby móc wyjechać do wojska — dowodził młodzieniec. — Spokojnie, spokojnie — odrzekł poseł — na razie pan jest tu pożyteczniejszy... I tak trwało aż do wiosny, kiedy Włochy nagle opowiedziały się po stronie Hitlera, a na Danię i Norwegię, później na Belgię i Holandię, a wreszcie i na Francję runęła straszna pancerno-lotnicza nawała. W końcu czerwca 1940 roku opierały się Niemcom już tylko Wyspy Brytyjskie, wspomagane przez kraje imperialnej wspólnoty i liczne, umiejętnie rozmieszczone po świecie angielskie bazy. Przedostanie się do Anglii, gdzie schronił się polski rząd emigracyjny, nastręczało jeszcze większe trudności. Pozostawało jedno — wstąpić do Brygady Karpackiej, która nie dała się rozbroić we francuskiej Syrii i przedarła się do Palestyny, pod opiekę Anglików. Jerzy Iwanow wysłał nowe błagalne listy; jego energiczna natura sprzeciwiała się powstałej sytuacji, jego męska ambicja niewymownie cierpiała. Nareszcie przyszło zdarzenie wielkiej wagi, które wszystkich mieszkańców spokojnej dotychczas Grecji od razu wciągnęło w straszny wir wojny. Dnia tego Jerzy po raz pierwszy spotkał się z jadowitą rybą, nazywaną „drakena”. Ugryziona dłoń na poczekaniu zaczęła puchnąć. Pośpiesznie kierując się do brzegu, wędkarz czuł, że dostaje potężnej gorączki. W domu narobiło to oczywiście popłochu, ale przy zalewaniu ranki jodyną Jerzy zauważył, że nie on jest głównym przedmiotem trosk. Coś się stało — pomyślał. Dopiero gdy wrócił z miasta pan Jan, wyszły na jaw niespodziewane okoliczności. — No i co? Czy to prawda? Irkowi jeszcze nic nie powiedziałam... — zapytała go pani

Leonarda. — Prawda. Zostaliśmy zdradziecko napadnięci! — wykrzyknął Lambrianidis. Widać było, że jest wściekły i ledwie nad sobą panuje. Tymczasem i radio zaczęło nadawać wielką, lecz niedobrą nowinę. 28 października, w sam dzień Matki Boskiej, u brzegów wyspy Tinos, gdzie zgromadziły się setki tysięcy pielgrzymów, tajemniczy okręt podwodny zatopił statek „Helli”, na którym przyjechały wysokie osobistości polityczne. Pogranicze Albanii już znalazło się w ogniu; tylko patrzeć, jak włoskie samoloty zawitają nad port i dworzec w Salonikach... — Przepadnie mi cały, już zapłacony, transport pasów młyńskich z Marsylii — zauważył ze smutkiem pan Jan. Istotnie, wielki port i ważny węzeł kolejowy w Salonikach stał się natychmiast celem ataków lotniczych. Włosi atakowali często, ale raczej anemicznie i niezbyt celnie. Kiedyś wycelowana w port wiązka bomb spadła trochę bardziej na południe, rozwaliła kilka domów w pobliżu nabrzeża i zdmuchnęła kilka osób do morza. Ofiarą przymusowej kąpieli padł również i Jerzy, ale żadnych obrażeń nie doznał. Swobodnie dopłynął do kamiennych schodków nabrzeża, przebrał się w hotelu. Powracał do domu w pociesznym, zanadto obszernym na niego ubraniu dyrektora Zaremby. Podżartowywano sobie teraz z Włochów na potęgę. Czyniła tak cała ludność Salonik — przed samolotami nie uciekano, raczej wszyscy roili się podczas nalotów na ulicach, z wielkim zaciekawieniem zadzierając głowy do góry. Ów dyrektor, jeden z dygnitarzy Polskiego Monopolu Tytoniowego, po raz pierwszy w owych dniach, odczuł wojnę. Dotychczas urzędował sobie spokojnie nadal, tylko nie w Warszawie, lecz w Salonikach, nawet zachował tych samych podwładnych. Wyglądało tak, jakby zamierzał przetrwać olbrzymi kataklizm bez żadnych zmian w życiu osobistym, chyba tylko w tym sensie, że „leciały” mu zwiększone pobory przysługujące urzędnikom za granicą. Praktyczny Lambrianidis, widząc obrót światowych spraw, namawiał Zarembę, żeby zapasy tytoniu sprzedał póki czas, przekazując pieniądze rządowi emigracyjnemu. Nie podobała się ta rada dyrektorowi — bo cóż miałby wtedy do roboty — z jakiego tytułu otrzymywałby gażę? Wojna z Włochami toczyła się głównie w Albanii. Jerzy podziwiał dyscyplinę i sprawność greckich rezerwistów, którzy z bronią w ręku stawili się masowo w swoich oddziałach. Do walki o całość i wolność ojczyzny stanął literalnie cały naród. Więziony wówczas przywódca komunistycznej partii greckiej, Zachariadis, napisał list wzywający Greków, aby każdy most i każdą wieś zamienili w punkt oporu przeciwko najeźdźcom. List Zachariadisa był tak wymowny i porywający, że z rozkazu dyktatora Metaksasa wydrukowano go w prasie i rozpowszechniano wśród żołnierzy na froncie. Jednocześnie do zagrożonej ojczyzny powracała polityczna opozycja, która dotychczas za granicą szukała schronienia przed policyjnymi metodami dyktatury. Tak więc oprócz listu Zachariadisa odczytywano w gazetach patriotyczną odezwę powracającego z wygnania metropolity Damaskinosa. W chwili dla ojczyzny groźnej znaczenie dyktatury malało; decydowała teraz postawa społeczeństwa jako całości. Grecja nie podzieliła losów Polski, nie uległa temu pierwszemu najazdowi. Włochów .najpierw zatrzymano, później zaczęto bić. Przewaga techniczna w terenach górskich, wobec świetnie walczącego przeciwnika, nie wystarczyła generałom Mussoliniego. Jednocześnie i Anglicy bili Włochów wszędzie: w Abisynii, w Libii, na Morzu Śródziemnym... — Włochów obawia się tylko nasz Bobek! — żartowano w domu Lambrianidisów. Z tym pieskiem było wiele uciechy. Bobek okazał się taki pojętny w sprawach obrony przeciwlotniczej, że na dźwięk syreny pierwszy pędził jak opętany do piwnicy, a jeżeli widział dokoła siebie opieszałych, to powracał i szczekaniem napędzał domowników, aby go naśladowali. Klęski poniesione przez Włochów w Albanii i w Libii zmusiły Hitlera do zwrócenia większej uwagi na kierunek południowy. Powzięty już wtedy zamysł uderzenia na Związek

Radziecki widocznie wymagał pełnego zabezpieczenia się od południa, czego — jak się okazało — Włosi nie umieli zapewnić. Przeciwnie, sukcesy Greków w Albanii i Anglików w Libii mogły w przyszłości zamienić się w decydującą porażkę imperium Mussoliniego, już teraz tracącego okupowaną Abisynię oraz dawne posiadłości w Afryce: Erytreę i Somali. Kiedy więc okazało się, że pomoc samej Luftwaffe nie wystarcza, gdyż brytyjskie dostawy do Egiptu i do Grecji docierają na miejsce nadal, Niemcy przystąpili do wykonania gigantycznego planu opanowania Bałkanów i Grecji, a następnie wyrzucenia Anglików z całego basenu Morza Śródziemnego. Pierwszym sygnałem szybko dojrzewających wydarzeń były wieści o wielkich koncentracjach niemieckich w portach włoskich, a także w Bułgarii, oraz na pograniczu Jugosławii i Grecji. Wiadomości tego rodzaju szerzyły się coraz bardziej, wywołując dużo niepokoju zarówno w Belgradzie, Atenach i Ankarze, jak i w Londynie. Anglicy stanęli wobec konieczności dopomożenia Grecji i Jugosławii, ale pomoc taka mogła być dokonana jedynie kosztem ogołocenia Libii i Egiptu ze skąpych sił obronnych. W okresie tym znacznie wzmogły się ataki włoskie na angielskie transporty z Aleksandrii do Grecji. Ataków dokonywano z baz na wyspach Dodekanezu. Był to okres olbrzymiej popularności Anglików w Grecji. Co prawda mały kraj obronił się na froncie albańskim z niespodziewaną dzielnością; okazało się, że grecki żołnierz przewyższa włoskiego bitnością i wytrzymałością, ale przecież wielką, nowoczesną flotę Mussoliniego trzymali w szachu tylko Anglicy; oni też — na razie sami jedni — walczyli. Dlatego bitwa morska u południowego krańca Morei, znana jako bitwa około przylądka Matapan, stanowiła dla Greków nie tylko świetne zwycięstwo angielskie, ale i im samym zapewniała większe bezpieczeństwo, gdyż Włosi stracili pięć okrętów, w tym trzy potężne krążowniki. W ostatnich dniach marca 1941 roku, kiedy szczegóły o bitwie rozeszły się już szeroko po świecie, przed konsulatem brytyjskim w Salonikach, podobnie jak i w innych miastach, olbrzymie tłumy długo w noc wiwatowały. Z uniesieniem witano niepozorne „jeepy”, którymi wjechała do Salonik brytyjska 133 Advance Force, tylko bardziej rozważni ludzie sceptycznie popatrywali na lekkie karabiny maszynowe, którymi Anglicy zamierzali powstrzymać napór potężnych czołgów. Ale komandor Bolby, oficer informacyjny czołowej grupki Anglików, wydawał się pełny optymizmu. Na przyjęciu u generalnego, konsula Wielkiej Brytanii mówił Iwanowowi: — My przegrywamy wiele bitew, ale wojny wygrywamy, taka jest najkrótsza historia Anglii... Dnia 6 kwietnia 1941 roku Niemcy wypowiedzieli Grecji wojnę wkraczając na jej teren przez opanowaną już Jugosławię, jednocześnie zaś i Bułgarzy przekroczyli granice Macedonii. Układ najeźdźców w sprawie okupacji Grecji przewidywał, że Włosi zajmą Ateny i Peloponez, dalej na północ Salonikami i Larisą będą rządzili Niemcy, zaś Bułgarzy otrzymają Kawarę i tereny pograniczne. Tymczasem niemiecki generał Rommel rozpoczął w Cyrenajce przeciwnatarcie. Jego Afrika Korps od razu spędził z pozycji pod El-Agejla wątłą angielską armijkę Nilu, notabene osłabioną odesłaniem szeregu wielkich jednostek na zagrożony front do Grecji. Po kolei oddawali Anglicy porty Benghazi, Derna i Bardia, tylko na piaskach dookoła Tobruku powstał rodzaj umocnionego obozu, który zamienił się rychło w oblężoną pustynną fortecę. Szybko wydłużające się w kierunku Egiptu pancerno-motorowe ramię Rommla stanowiło jakby południowe nożyce olbrzymich kleszczy, mających ścisnąć i zmiażdżyć obrońców Suezu i rurociągów naftowych na Bliskim Wschodzie, niezbędnych dla dalszego prowadzenia wojny. Północną częścią tych niemieckich kleszczy stawała się inna siła pancerno-motorowa, która przy potężnym wsparciu Luftwaffe i spadochroniarzy uderzyła najpierw na Jugosławię, a teraz na Grecję. Spojrzawszy na mapę, Jerzy zrozumiał: kierunek nowego uderzenia wyprowadzał mocarstwa „osi” właśnie na Saloniki, a stąd prosto na Ateny i Kretę, skąd już pozo-

stawał tylko jeden skok dla połączenia obu części nożyc w delcie Nilu. Nad dalszymi losami komunikacji brytyjskich i — co ważniejsza — nad losami olbrzymich zasobów ropy naftowej w zagłębiach Bliskiego Wschodu zawisł nagle olbrzymi znak zapytania. Wielka Brytania znalazłaby się na groźnej krawędzi. Po stronie angielskiej łatano dziury i braki w sposób pomysłowy, ale i nieco nerwowy. Na początku kwietnia znacznie uszczuplono obronę Północnej Afryki, zabierając kilka dywizji do Grecji, a w połowie kwietnia, kiedy sytuacja także, i na Morzu Egejskim stawała się desperacka, cztery niszczyciele nagle musiały odejść dla zaszachowania sygnalizowanych transportów niemieckich z Sycylii do Sfaksu w Tunisie. Krążowniki zamieniały się w transportowce — na przykład całe Ateny pojechały do Pireusu, żeby zobaczyć krążownik „Ajax”, z którego pośpiesznie wyładowywano czołgi i działa. Tymczasem wyjaśniło się, że cienka linia obrony brytyjsko-greckiej rozciągnięta od zaśnieżonych gór Albanii do góry Olimp i dalej ku morzu została od razu zepchnięta przez 250 000 Niemców prących z Bułgarii poprzez Trację, a oskrzydlona przez drugą podobną siłę, która przebiła się drogami Jugosławii na Monastir i w Dolinę Wardaru. Starając się opóźnić błyskawiczne postępy Niemców, ocalałe jednostki ściągały ku historycznym Termopilom, ale wyniki krótkiej kampanii zostały od razu przesądzone. Jeżeli chodzi o Polaków, to w tej klęsce znajdowali oni jedyną pociechę, tę mianowicie, że Brygada Karpacka, już przeorganizowana do walk na nowym terenie, a nawet stopniowo ładowana na statki, została w porę z wyprawy do Grecji odwołana. Już w dwa dni po wkroczeniu Niemców w greckie granice polska placówka ewakuacyjna zwinęła manatki i śpiesznie odjechała, nawet nie powiadomiwszy o swoim zamiarze inżyniera. Iwanow trzymał się teraz Anglików i Amerykanów, zapewniony, że wezmą go ze sobą. Tymczasem załatwiał sprawy formalne. Konsul generalny Wielkiej Brytanii obejrzał paszport, wezwał urzędniczkę i kazał jej zawizować paszport Iwanowa jako „travellera” na prawo wyjazdu do Palestyny z datą począwszy od 18 lutego 1941. Tak więc polski paszport ważny tylko do 16 lutego okazał się dla władz angielskich ważny nadal. Stanowiło to, oczywiście, rozwiązanie sytuacji, ponieważ władze greckie liczyły się przede wszystkim z Anglikami, tym niemniej dawne stanowisko poselstwa polskiego w Atenach, które odmawiało przedłużenia paszportu, wydało się Jerzemu zdumiewające. Domyślał się, że była to sprawka majora, który w ten sposób chciał mu uniemożliwić indywidualny wyjazd do Francji... — Tatku, proszę się o mnie nie niepokoić... Zapewne będę na Cyprze — powiedział Jurek na od jezdnym z Salonik. Roztargniony i przejęty wydarzeniami pan Jan dopiero później zdał sobie sprawę z możliwego znaczenia tych słów. Kto wie — myślał — może już w Salonikach Anglicy zwrócili uwagę na Irka, rysując przed nim perspektywy przyszłej współpracy... Nie na darmo zapraszano go niemal co wieczór do angielskiego konsula, nie bez głębszego powodu okazywali mu swoją przyjaźń oficerowie wywiadu ze 133 Advance Force... Szczególniej ten komandor Bolby, niewątpliwie z Intelligence... Ponieważ zaś obaj zostali w Salonikach, aż do ostatniej chwili, mimo odjechania kolumny brytyjskiej, więc należało sądzić, że zabrał ich ze sobą konsul amerykański. Tak też się stało. Zaledwie jacht konsula neutralnych Stanów Zjednoczonych, zaopatrzony w olbrzymi sztandar gwiaździsty, wyminął przylądek Kara Burnaki i wyszedł na pełne morze, do miasta wpadły niemieckie samochody pancerne, i czołgi. Najpierw jechały od strony Wardaru, a później z kierunku zachodniego. Dwie macki długiego pancernego zagonu osiągnęły, co prawda, Morze Egejskie i jego najważniejszy port, ale nie zdołały zagarnąć wojsk greckich i angielskich, zaś ugaszenie płonących zbiorników ropy już. było, oczywiście, niemożliwe. Co do wielkich składów polskiego tytoniu, to w bardzo wielkim porządku, nie naruszone, oczekiwały one na Niemców... W Atenach Iwanow znalazł się dnia 15 kwietnia 1941 roku. W wojskowym punkcie

ewakuacyjnym przy poselstwie polskim wystawiono mu zaświadczenie, że był zatrudniony w Salonikach przy ewakuacji uchodźców polskich aż do likwidacji placówki Salonickiej z powodu ewakuacji miasta przez władze greckie w dniu 8 kwietnia 1941 roku. Pismo kończyło się stwierdzeniem, że Iwanow w czasie swej pracy wywiązywał się z poruczonych mu obowiązków ku pełnemu zadowoleniu kierownictwa. Poselstwo polskie już nie funkcjonowało — wszyscy pośpiesznie uciekali do Palestyny lub Afryki. Czynne było natomiast przedstawicielstwo neutralnego Egiptu, choć przecież kraj ten stanowił teren walk. Przylepiono tu Iwanowowi stempel, ale wyłącznie na przejazd tranzytowy do Palestyny. — Inaczej nie możemy — wyjaśniał Egipcjanin — że względu na Niemców, którzy być może, będą tu już jutro. W ogóle ów dzień 16 kwietnia upłynął i Jerzemu, i innym wyjeżdżającym jak w gorączce. Zresztą całe Ateny żyły w podniosłym nastroju klęski — klęski zaszczytnej, bo niezawinionej. Wreszcie, na wszelki wypadek, trzeba było zawizować także paszport i w konsulacie tureckim. Filistine — nazywała się Palestyna po turecku. Do odejścia statku pozostało jeszcze trochę czasu, więc inżynier postanowił odwiedzić panią Mariannę Janatu, może przekazać za jej pośrednictwem wiadomości dla matki... Marianna Janatu otrzymała właśnie list od męża, z armii Epiru. Dotychczas mąż nie był nawet draśnięty, ale przecież dopiero teraz nadchodziły dni naprawdę groźne. Starając się o tym nie myśleć, gosposia zaparzyła kawę i opowiadała: — Jak moja mama wtedy przyjechała, to od razu poczułam się odważniejsza, bo Edek, pan wie, mój dawny mąż, ten dżokej, Edward Szeń, przycichł. Ale jak znów mnie sponiewierał, to zabrałyśmy się do niego we dwie... Spakowałyśmy się i do hotelu. A potem, wiadomo — rozwód i ślub z moim Dymitriosem Janatosem. A jak objął sklep, to jakoś razem żyjemy, Jerzy zostawił list do matki i pożegnał się. W drodze wydało mu się, że w przejeżdżającym samochodzie mignęła mu smagła twarz podpułkownika z attaszatu w Atenach. Oficer ten już od dawna uzbierał sobie niepochlebne oceny u bardziej przenikliwych przełożonych. Nie mówiąc o oddziałach liniowych, źle był widziany nawet w sztabach, jednakże umiał jednać dostojników i obalać ich nieufność, a to głównie dzięki niezwykłej uprzejmości, nawet pokorze w obejściu. Ponieważ w służbie sprawował się wzorowo, więc w papierach podpułkownika wszystko wyglądało pomyślnie, a posądzenia o fałszywy charakter, chciwość i niemoralność snuły się raczej dookoła. Zresztą był oficerem oddziału II, więc pozostawiano tej tajemniczej służbie troskę o właściwy dobór personelu. Tego oficera przebieg kampanii wrześniowej nie zaskoczył. Klęskę przewidział i był do niej przygotowany. Zawczasu wycofał wszelkie możliwe pieniądze z Polski. Wylądował z walizami pełnymi ubrań i z dobrze zaopatrzonym portfelem w attaszacie wojskowym w Grecji. Rozwinąwszy działalność, zręcznymi posunięciami umocnił swoją pozycję w nowych polskich władzach na emigracji i wyznaczył ludzi do prowadzenia przemytu Polaków przez Grecję do Turcji i Syrii. Uciekając z Aten, niemal w ostatniej chwili podpułkownik zmienił zamiar i zamiast jechać wprost do Pireusu, kazał skręcić na ulicę, gdzie mieszkali Janatosowie. Obmyślił sposób zaradzenia przykrej sytuacji, w której mógłby się z czasem znaleźć. W zamian za przekazywane mu pokaźne sumy miał zorganizować w Grecji sieć wywiadowczo-dywersyjną oraz ustalić potajemną łączność z Polską. A gdzie ta moja organizacja? — smętnie zapytywał sam siebie. Jednakże liczył na szczęście, na jakiś traf. Ostatecznie, skoro uważał za rzecz przesądzoną, że Niemcy i tak, i tak opanują cały świat, chodziło tylko o przetrwanie do czasu, kiedy to nastąpi. Ale, z drugiej strony, jak wytłumaczyć brak greckiej sieci, gdyby to wyszło na jaw? Ani jednego agenta! — użalił się sam nad sobą i wtem błysnęła mu zbawcza myśl. Jednego agenta, właściwie agentkę, swoiste pars pro toto, część zamiast całości, przecież mógł mieć... Ta szczera patriotka, ta uczciwa kobieta... Tak, to była myśl!

I znów miał szczęście, w mieszkaniu zastał panią Mariannę — i to samą, bez służącej. Otworzyła mu drzwi, ale na razie nie poznała. Podpułkownik załatwiał się z takimi sytuacjami po mistrzowsku. W jego czarnych, wymownych oczach błysnęły prawdziwe łzy, kiedy mówił: — Łaskawa pani, pojawiam się tutaj jako przedstawiciel najwyższych władz Rzeczypospolitej Polskiej... Moment jest tragiczny... Czy pani wiadomo, że wkrótce będą tu Niemcy? — A więc to prawda? — zawołała boleśnie i położyła ręce na piersiach, jakby się broniąc przed złowrogą nowiną. Podpułkownik poważnie przytwierdził. — Czyż oni muszą rzeczywiście zwyciężyć wszystkich? Cały świat? — szepnęła. — Nie, proszę pani — odrzekł swoim najbardziej przekonywającym tonem. — Oni zwyciężyć nie mogą... Jeśli wszyscy prawdziwi patrioci w Polsce, w Grecji i gdzie indziej złączą swoje wysiłki, to Niemcy nie zwyciężą! Pochyliwszy się, sugestywnie wpatrzony, ciągnął: — Pragnę otrzymać od pani przyrzeczenie, iż w razie potrzeby okaże pani pomoc... — Komu? — zapytała rzeczowo. — Rodakowi, naturalnie Polakowi..., Gdyby się taki do pani zgłosił... — Niby od pana? — zapytała, a w jej tonie zabrzmiała nieufność. — Nie, nie ode mnie, lecz od naszego naczelnego wodza, generała Sikorskiego... Chodzi o zachowanie naszej łączności z krajem, o nic więcej! I nagle podnosząc się z krzesła wyskandował: — Czy pani jest Polką? Prawdziwą Polką? Jest pani? Trochę wystraszona, odrzekła: — A jak pan myśli? Może tylko pan jest patriotą, co? Wyjął portfel, z portfelu pięciodolarowy banknot, rozdarł go. — Co pan robi! — zdziwiła się. Wyjaśnił jej, o co chodzi. Należy zaufać i okazać pomoc każdemu, kto by się zgłosił z połówką pasującą do tej, którą pozostawia. Wahając się wzięła do rąk swoją połówkę, obejrzała ją, porównała obie numeracje, rzeczywiście identyczne na obu częściach banknotu. Kując żelazo, póki gorące, wręczył jej jeszcze sto dolarów, choć z początku myślał o tysiącu (na ewentualne koszty związane z pani służbą ojczyźnie — poinformował), a wreszcie dokonał pośpiesznie ostatniego aktu wizyty, mianowicie zaprzysiągł kobietę na wierność Rzeczypospolitej Polskiej. Oszołomiona tym wszystkim pozostała sama, zaś oficer, wielce z siebie zadowolony, popędził do Pireusu. Sieci nie ma, ale jedna rybka jest — tryumfalnie pomyślał. Po zniknięciu podpułkownika, zaledwie pani Janatu zdołała się opamiętać, zaawansowawszy tak niespodziewanie na przedstawicielkę „Polski Podziemnej”, do drzwi znowu zadzwoniono. Marianna sądziła, że podpułkownik czegoś zapomniał albo może się rozmyślił, tymczasem nowym przybyszem okazał się major, kierownik placówki w Salonikach. — Przyszedłem się pożegnać — oznajmił zaraz od progu. Jednakże i ta rozmowa, rozpoczęta od stwierdzenia klęski, wkrótce zboczyła na poprzednie tory. Major wyłuszczył rodaczce, że z czasem niezawodnie dojdzie do wysyłania kurierów z Bliskiego Wschodu poprzez Grecję do kraju.. Dla tego rodzaju kurierów oficer pragnął pozostawić sporą paczkę obcej waluty, przeważnie dinarów jugosłowiańskich. Tym razem nie żądano żadnych przysiąg, jedynie major zobowiązał kobietę do tajemnicy, po czym pożegnał się i odjechał, ale nie tak pośpiesznie jak podpułkownik, choć także spojrzał parę razy na zegarek. Pani Marianna Janatu nie była tym wszystkim zbytnio zaskoczona. Przez jej dom przechodziło wielu Polaków, którym dopomagała w Atenach, podobnie jak w Salonikach pomagał im dom Lambrianidisów. Placówki ewakuacyjne działały w ramach niejako urzędowych,

według ustalonych norm i wskazówek oficjalnych, ale całą masę usług i pomocy na pozór drobnych, ale bardzo istotnych załatwiały raczej osoby prywatne, najczęściej właśnie dzielne i pełne dobrego serca Polki. Na redzie Pireusu, pośród innych jeszcze nie uszkodzonych statków i okrętów, oczekiwała gotowa do rejsu „Warszawa”. Przyjemnie było zobaczyć polską flagę! Tuż przed wejściem na pokład Jerzy Iwanow nagle zobaczył Tinosa Pandosa, który wybiegł z tłumu gapiów i pochwycił przyjaciela w ramiona. Uściskali się w milczeniu, po czym Tinos szepnął: — No, masz swoich Anglików! Oni zawsze uciekają, pozostawiając swoich przyjaciół na łasce wroga... — To dopiero, początek wojny... Powrócą! — odrzekł Jerzy. — Masz, to mi już niepotrzebne! — dodał, wręczając druhowi resztę greckich banknotów. Tinos wziął pieniądze, podziękował, obiecał dać znać do Salonik, że widział Irka odjeżdżającego, wreszcie poprosił przyjaciela o fotografię, „na pamiątkę”. Jerzy wzruszył się i dał zdjęcie nieprzydatne dla celów paszportowych, bo był na nim w kapeluszu. Uściskali się jeszcze raz już przy kanonadzie, którą zgromadzone w porcie okręty witały kolejną falę niemieckiego nalotu. Decyzja powzięta 16 kwietnia na brytyjskim okręcie flagowym w porcie Pireusu przewidywała rozpoczęcie ewakuacji na dzień 28 tego miesiąca, ale 21 kwietnia kapitulowała osaczona grecka armia Epiru i Niemcy zagrozili Anglikom od tyłu. Opuszczając Pireus pasażerowie „Warszawy” już wiedzieli, że front jest bliski załamania się. Kapitan Meissner naglił opieszałych. Ewakuacja przebiegała w okolicznościach dramatycznych. Postępy niemieckie rozwijały się błyskawicznie, a w powietrzu wszechwładnie królowała Luftwaffe niszcząc komunikację, rozbijając cofające się kolumny i topiąc dziesiątki statków. Port Pireusu został praktycznie zablokowany po gigantycznej eksplozji amunicji na statku „Clan Fraser” i po zaminowaniu portu przez niemieckie miny magnetyczne, dlatego statki musiały stać na redzie przed portem. Ponadto szwankowała łączność radiowa zawodna w terenach górzystych. Anglicy porzucali sprzęt i nocami przedzierali się ku sześciu wyznaczonym odcinkom wybrzeża, głównie w Morei, gdzie miały na nich oczekiwać okręty, statki i nawet rybackie „kaiki”. W ten sposób uratowano niewiele więcej ponad 50000 żołnierzy, pozostawiając na łasce zwycięzców kilkanaście tysięcy Anglików, wiele oddziałów greckich, a także i uchodźców z Jugosławii. O świcie dnia 2.6 kwietnia niemieccy spadochroniarze opanowali mosty na Kanale Korynckim, odcinając Attykę od Morei, i radiostacja ateńska tegoż dnia. rano nadała ostatnie pożegnalne pozdrowienia radiostacjom Malty i Aleksandrii. W drodze do zatoki Suda na Krecie Brytyjczycy znów doznali olbrzymich strat w ludziach i statkach, bezlitośnie atakowanych przez Luftwaffe. I zaraz potem rozpoczęła się dalsza bitwa — o Kretę. Dnia 26 kwietnia 1941 roku, kiedy Niemcy wkraczali do Aten, urząd policyjny portu w Hajfie potwierdził stemplem przybycie Iwanowa i jego grupy. W polskim obozie Kajat Beach Jerzy znalazł oczywiście mnóstwo znajomych. Podobnie było w Latrun i gdzie indziej — wielu polskich tułaczy musiało przejeżdżać przez Saloniki, zapamiętali więc oni uczynnego i energicznego pracownika tamtejszej placówki dworcowej. Dnia 8 maja 1941 roku wezwano Jerzego Iwanowa, aby stawił się na stacji zbornej Ośrodka Zapasowego Brygady Karpackiej. Jako szeregowiec otrzymał na komisji wojskowolekarskiej kategorię „A”. Marzenie jego spełniło się, był z rodakami, ale jeszcze nie w wojsku. Do czasu definitywnego powołania do Armii Polskiej został przekazany do dyspozycji Konsula Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Jerozolimie, któremu był potrzebny jako tłumacz. — To na krótko — pocieszano inżyniera. Drukowane zaświadczenie Jerzego Iwanowa o stawienia się do wojska nosiło kolejny numer 7726, tylu więc Polaków dotychczas przeszło przez ów Ośrodek Zapasowy w Palestynie.

V. Jeden przeciw Niemcom Osiem dni we wnętrzu „Thunderbolta”, osiem dni bezruchu, nudy, oczekiwania... Dwieście podobnych do siebie, wolno upływających godzin spędzonych przymusowo na mrużeniu powiek przed męczącym elektrycznym światłem, na oddychaniu ciężkim powietrzem okrętu podwodnego, na łowieniu uchem wciąż tych samych monotonnych zgrzytów i odgłosów wydawanych przez okrętowe mechanizmy... „Agent nr 1” obmyślił sobie dokładnie, krok po kroku, przyszłe działania po szczęśliwym wylądowaniu w Grecji, a później oddał się rozpamiętywaniu czterech ostatnich miesięcy — okresu niezwykle barwnego, a przy tym zastanawiającego. Inżynier Jerzy Iwanow, sumując teraz swoje przeżycia i doznania w Palestynie i Egipcie, zrozumiał, że najpierw usiłował posuwać się jakby pod prąd, ale ostatecznie został zmuszony do poddania się silniejszemu nurtowi. I oto w rezultacie samotny, choć wspierany przez potężne siły, ruszył ku swoim przeznaczeniom. Kiedy początkowo skierowany został do dyspozycji konsula, uważał to za czysty przypadek, nie mający nic wspólnego z propozycjami; które mu czynił komandor Bolby. Jednakże roboty żadnej w konsulacie nie dostał, więc powrócił do obozu. Oświadczył, że pragnie zostać żołnierzem i tylko żołnierzem, do tego dążył, po to przyjechał. Tymczasem od razu spotkał się z niezwykłymi trudnościami. Uzyskanie już choćby samego prawa do walki za ojczyznę okazało się tu dość skomplikowane. Najpierw wynikła sprawa obywatelstwa. Polski paszport zagraniczny, okazany przez inżyniera, nie był — jak się okazuje — dostatecznie miarodajny. „Zaświadczenia wojskowego” inżynier ze sobą nie miał, zresztą — powiedziano mu — odbywa się tu specjalna weryfikacja, zupełnie na nowo. Petent powołał się wówczas na szereg dobrze znających go osób, wyłożył swój notes, listy. Nad jednym z nich oficer z komisji weryfikacyjnej medytował dłużej. — O, widzą panowie przecież — dowodził kandydat na żołnierza — z tego wynika wyraźnie, że uzyskałem obywatelstwo... Bo właśnie ten pan Majewski mi dopomógł... — Tak — odrzekł oficer — rzeczywiście, podpis jakiegoś Majewskiego widzę. Ale ja go nie znam. Majewskich jest dużo. — To jest pułkownik, dawniej major Majewski — wyjaśnił. — Ze sztabu głównego... — No właśnie, cóż oni tam, na górze, mogą wiedzieć o należytej organizacji takich spraw jak wojsko?... Zresztą nawet pieczątki tu nie ma... Zwracając list, dodał: — Dla nas to jest bez wartości. Szkoda, że pan nie zabrał ze sobą aktu nadania obywatelstwa, sprawa byłaby jaśniejsza. Chociaż i w takim wypadku szukamy informacji dodatkowych. Nie trzeba się obrażać. Musi pan wiedzieć — dla nas nawet Prezydent Rzeczypospolitej jest tylko najmniej podejrzanym obywatelem. To jest naturalnie anegdota, ale zawiera się w niej ziarnko prawdy... I pocieszając zawiedzionego inżyniera, dodał: — Jednym słowem — czuwamy! Musi. pan nas zrozumieć! Nie pomogły żadne prośby, daremne okazały się zaświadczenia, listy i zapiski w notesie, które ostatecznie zabrano „do przejrzenia”. Trzej oficerowie, z których dwu przejeżdżało właśnie przez Saloniki, godzinami badali Iwanowa, podobnie zresztą jak i wielu innych tułaczy oczekujących na przydział. Na ogół wszystkich traktowano tu jako podejrzanych o szpiegostwo na rzecz tego czy innego mocarstwa; wypuszczano ludzi zza drutów obozu niechętnie i w tempie bardzo powolnym, po wypełnieniu niezliczonych formularzy i protokołów. Niepolskie nazwisko Jerzego budziło najwięcej zastrzeżeń, a na jego niecierpliwą uwagę, że — u licha — czuje się Polakiem, na co istnieją dowody, oficerowie podnosili brwi:

— Panie Iwanow, a jakież znowu dowody? — Zawsze występowałem jako sportowiec w barwach AZS-u — wyliczał. — Na maturze francuskiej zażądałem egzaminu z polskiego... Wystarałem się o polskie obywatelstwo... Zgłaszałem się wiele razy do naszego wojska... A wreszcie, jak wielu z obecnych tu pamięta, ochotniczo pełniłem w Salonikach służbę ewakuacyjną... Czyż to nie wystarcza? Zaczęli się chytrze śmiać. — Panie Iwanow! A jak postępowałby agent wrogiego wywiadu, gdyby pragnął dostać się pomiędzy nas? Co? Czyż nie tak właśnie? Niech się pan nie zasłania faktem, że istotnie przez długie lata starał się pan o polski paszport... Znane są nam takie wypadki, że agent obcego wywiadu zataja swoje właściwe oblicze przez dziesiątki lat... — Ale na to jestem chyba za młody! — wykrzyknął ubawiony inżynier. Następna próba przekonania komisji, że jest lojalnym i pełnoprawnym obywatelem państwa polskiego, wypadła jeszcze gorzej i wcale niezabawnie. — Czy raportował pan kiedykolwiek z Francji o tamtejszych nastrojach przedwojennych? Czy w pańskich ówczesnych relacjach nie znalazły się poglądy mające na celu osłabienie ducha w Polsce? — Ja miałbym osłabiać w Polsce ducha? — zdumiał się inżynier..— Ależ ja zawsze... Badający oficer przerwał: — Znał pan pułkownika Lewandowskiego? — Naturalnie! Także i na niego się powoływałem i nadal powołuję... W moich papierach jest od niego list... — Czy pan był z nim w jakimkolwiek związku służbowym? — W jaki sposób? Przypomniano mu: tuż przed wybuchem wojny napisał był do tego właśnie pułkownika prywatny list. Treść tego listu obiegła wtedy wyższe sfery w Warszawie; są tacy, którzy to zapamiętali. Inżynier potwierdził: tak jest, komunikował wtedy swoje prywatne obserwacje i wnioski. Wszystko to powiedział teraz szczegółowo. Komisja wysłuchała relacji, wreszcie jej przewodniczący życzliwie skinął głową i oświadczył: — Wszystko to zrozumiałem,.. Jednakże fakt pozostał faktem, podważał pan swoim listem wiarę w sojusz polsko-francuski. — Pisałem samą prawdę, a fakty... Fakty przecież już w zupełności potwierdziły moje przypuszczenia — odrzekł. — Mamy rok 1941, Francja załamała się. — Ale wtedy pan o tym wiedzieć nie mógł! Pisząc ów list... — Jakże więc miałem informować? Fałszywie? Niezgodnie z rzeczywistością? Opisałem nastroje paryskie jak najwierniej! — Czasami lepiej być przewidującym w duchu, nie na piśmie — odpowiedział zagadkowo major i na tym „decydująca” rozmowa zakończyła się. Tak czy inaczej inżynier nie zauważył entuzjazmu dla swojej osoby. Odniósł dodatkowe wrażenie, że budzi tu nie jakieś rzeczywiste zastrzeżenia, lecz coś w rodzaju czujnego a zazdrosnego zainteresowania. Z tego wszystkiego wynikł kompromis: wyznaczono go na tłumacza i obozowego kancelistę do korespondencji z Anglikami. Ale i ta „posada” trwała krótko. Do namiotu, gdzie sypiał z żołnierzami „Legii Oficerskiej”, wpadł zadyszany młody adiutancik z komendantury obozu. — Lekarz! Podobno jest tu jakiś lekarz, chirurg! Prędko! — wołał. — Jestem, o co chodzi? — zapytał z sąsiedniego siennika drobny, szczupły porucznik rezerwy wcielony nie wiadomo dlaczego do saperów. Tego właśnie dnia ukarano go aresztem „namiotowym” za zgubienie łopatki. — Jesteście... Pan jest chirurgiem? — zapytał adiutant. — Prędko, do pana pułkownika... Zasłabł, ma okropne boleści... Rzekomy saper podniósł się, rozejrzał po namiocie, odnalazł swój mantelzak, zaczął w

nim grzebać. — Panie poruczniku — zawył adiutant. — Pan ma rozkaz iść niezwłocznie!... Pan pułkownik każe... — Teraz ja wam będę dawał rozkazy — odrzekł sucho chirurg. Odnalazł jakieś zawiniątko, widocznie z lekarstwami i narzędziami, po czym drwiąco zapytał: — Można iść... bez tej łopatki? — Może pan... Ostatecznie — zgodził się stropiony adiutancik. Tego wieczora kompania sztucznie wyhodowanych saperów miała spokój ze strony swojego gnębiciela. Przez namioty szły głuche wieści, że lekarz polecił natychmiast gotowanie ogromnych ilości wody, że w ogóle wydaje różne dziwaczne rozkazy. W jednym plutonie odnaleziono studenta medycyny, z drugiego wywołano inżyniera-mechanika. — Szykuje operację, przerabia scyzoryki na noże operacyjne, sam sobie robi z czegoś chirurgiczne nici — komentowano wypadki. Późną nocą zziajany chirurg powrócił do namiotu. Był zmęczony, ale zadowolony. Bridżyści oderwali się od swojej rozgrywki. — Zarżnął pan starego? — zapytał jeden. — Będzie żył... Uratowałem drania w ostatniej chwili — odpowiedział pogodnie mały „saper”. Prawdziwe piekło rozpętało się dopiero dnia następnego, kiedy przy obozie wylądował angielski samolot sanitarny. Brytyjski chirurg-brygadier nie posiadał się z oburzenia: jego zdaniem nie wolno było operować chorego w tak fatalnych warunkach sanitarnych. Małego „sapera” powleczono natychmiast na rodzaj dochodzenia, Iwanowa zaś również wezwano jako tłumacza. Tymczasem gniew Anglika od razu minął, skoro tylko mały Polak wypisał mu kilka tajemniczych łacińskich słów, a pacjent słabym głosem potwierdził, że operacji zażądał sam. — Wziął pan na siebie wielką odpowiedzialność! — oświadczył brygadier, z podziwem patrząc na lekarza w saperskim mundurze. — Niech pan przetłumaczy, że to się zdarzyło nie po raz pierwszy — odrzekł niepozorny chirurg. Konsekwencje tego wydarzenia okazały się doniosłe. Samolot wystartował do Aleksandrii z chorym i lekarzem, ale brygadier zajrzał do notesu i wymienił nazwisko Iwanowa. Poleciał więc także i Jerzy Iwanow jako tłumacz i sanitariusz. A zatem już na początku inżynier mógł stwierdzić, jak bezmyślnie marnowana jest wiedza i fachowość w maleńkim oficerskim światku, który usiłował na obczyźnie odbudować swoje przedwojenne przywileje. Zapał młodzieży do walki wyzyskiwano tu dla przywrócenia sobie pozycji, władzy, poborów. Pragnieniem każdego oficera stawało się wstąpienie do liniowej „Brygady Karpackiej”. Drugim, niższym szczeblem marzeń była tzw. „Legia Oficerska”. Prócz tego istniała „II grupa”, o poborach zmniejszonych, bez żadnych obowiązków; a wreszcie działała w Palestynie masa byłych dowódców i dygnitarzy, zupełnie „odstawionych”. W tego rodzaju warunkach pewnemu młodemu podchorążemu, który w Górach Świętokrzyskich już po wrześniu bił się w partyzanckim oddziale majora Hubali — zarzucono fałsz. Chłopak nadaremnie dowodził, że otrzymał w partyzantce stopień oficerski; oddany pod sąd, gnębiony brudnymi oskarżeniami — popełnił samobójstwo. Fala rozgoryczenia zagarnęła także i Jerzego. Inaczej teraz słuchał wywodów komandora Bolby, który wyraźnie oczekiwał w Aleksandrii na jego przylot. Młody inżynier musiał ostatecznie postanowić — czy nadal gnić w charakterze natręta w obozowym, skłóconym i nieufnym światku, czy też zdecydować się na akcję samodzielną, zuchwałą, ryzykowną. Bezczynnością podczas wojny czuł się już bardzo zawstydzony. — Sytuacja jest taka, że jeden zdeterminowany agent może dokonać rzeczy olbrzymich... — kusił Bolby. — Cała Grecja niewątpliwie czeka na naszą inicjatywę... My zaś

chcemy zaszachować Niemców od tyłu, właśnie w Grecji... Niech się pan dobrze namyśli... — Czy tam już powstały jakieś własne, greckie ruchy konspiracyjne? — zapytał inżynier, wiedząc już o istnieniu podziemnych organizacji w Polsce i kojarząc sytuację obu krajów. — Niewątpliwie! — odrzekł Bolby. — Wiemy o usiłowaniach skupienia ruchu oporu w sekretnej armii wyzwoleńczej pod hasłami narodowej demokracji. Zapewne ma ona połączyć monarchistów i republikanów do akcji wspólnej. W greckim skrócie nazywać się ma ta sekretna armia EDES. Ale zaczyna działać także inna organizacja, o której wiemy niewiele. Jest to „narodowy front wyzwolenia”, skupiający lewicę. W skrócie nazywa się EAM. Należy sądzić, że kierują tym „frontem” komuniści... — To raczej sprawy polityczne, nie wojenne — zauważył Iwanow. — Nie tylko. Dowódcy EDES-u skarżą się już na to, że konkurencję im robią i ludzi werbują tajne oddziałki o nazwie ogólnej ELAS. Podobno jest to wojskowa organizacja EAM-u. Niezależnie od tego formuje się EKKA, o której trudno na razie coś powiedzieć. No i sygnalizują nam wiele drobnych grupek i spisków o różnych cechach i zamierzeniach. My, rzecz jasna, będziemy współpracować ze wszystkimi, których możemy wyzyskać, ale pan — jako nasz agent —działałby w zupełnej konspiracji i całkowicie samodzielnie, w oparciu przede wszystkim o te ogniwa, które tam pozostawiliśmy... do pańskiego użytku! Inżynier skinął głową: samodzielność odpowiadałaby mu bardziej niż łączenie się z nieznanymi ludźmi. — Damy panu wszelkie potrzebne środki — kusił Bolby. — i z czasem, po wykonaniu zadań bałkańskich, znajdzie się pan w Polsce... To tylko pierwszy etap! Niech pan to wszystko rozważy.... Jerzy Iwanow rzeczywiście zaczął myśleć o tym. Zadania wydawały się ważne, porywające, prowadzące do zasług, może sławy. Stałby się Polakiem sprzymierzonym z ruchem oporu w Grecji. Czemuż by nie? Powracał do tej sprawy z coraz większym zapałem. Przecież nawet jego ulubiony poeta, Byron, wsławił się tym, że pośpieszył na pomoc greckim rewolucjonistom, i właściwie utracił życie z tego powodu... Byrona zalewała romantyczna gorycz, ale kierował nim szlachetny entuzjazm. Poza tym w greckich źródłach historycznych istniała już pewna polsko-grecka tradycja, na przykład wspominano o Polakach, którzy polegli w roku 1822 w bitwie pod Peta około Arty w Epirze. Walczył wtedy cały oddział polski dowodzony przez niejakiego Mierzewskiego. Kroniki helleńskie zapisały również nazwisko Garnowskiego, który ze szwadronem ułanów maszerował w roku 1821 na czele armijki greckiej księcia Ypsilanti, polski szwadron wszedł pierwszy do Bukaresztu... Gdyby pogrzebać w historii, to z pewnością odkopałoby się więcej nazwisk, dzisiaj już zapomnianych; Polaków nie zabrakło nigdzie tam, gdzie walczono o niepodległość. A w nieszczęsnej wojnie roku 1896 jakiś polski legion znów dopomagał Grekom i wyginął pod Domokos w Tesalii... Więc cóż by dopiero należało czynić teraz, kiedy Grecję połączył z Polską wspólny a tragiczny los, gdy ten sam nieprzyjaciel — obu narodom, polskiemu i greckiemu, zagroził taką samą pętlą zagłady... Choćby przyszło zginąć... Ale przecież śmierć w takiej walce jest obowiązkiem i zaszczytem. Z kolei młodzieniec przenosił się myślami w sferę ulubionych poetyckich skojarzeń grecko-polskich: pełno ich było w poezji romantycznej i późniejszej, poczynając choćby od Mickiewiczowskiego „Giaura” i Słowackiego „Lambra” tudzież „Podróży”. Wysilił pamięć, ale zdołał odtworzyć tylko jedną, typową dla Mickiewicza strofę: Kto z was ojczyzny z więzów nie wybawi, Zginie, lecz tyle synom swym zostawi Sławy, nadziei, że staną się zdolni Rozerwać jarzmo i umierać wolni!

Cały program dla każdego z nas jest w tej strofie — pomyślał, po czym zadumany poświęcił chwilę innym poetyckim skojarzeniom, aluzjom i symbolom, które pod osłoną starogreckiego, bohaterskiego tematu tajemnie podniecały i ożywiały irredentę polską. I oto, wyraźnie zrodzona z romantycznego posiewu, ucieleśniła się polska rzeczywistość, zaś teraz nadeszły czasy, kiedy może wypada spłacić dług greckiej legendzie już nie słowami, lecz czynem... Non verbis, sed gladiis... Ojciec! No, jeszcze on o swoim synu usłyszy, jeśli tylko staruszek dożyje... Rankiem odszukał komandora. — I'm ready, jestem gotów — oświadczył. — Ale jeden warunek: nie chcę na zawsze zrywać z wojskiem polskim... Nie mogę zrezygnować ze służby dla mojego kraju... — Sure! To bardzo słuszne — pochwalił wyraźnie ucieszony komandor. Szybko wprowadzając nowego adepta w sytuację, Bolby pokazał mu operation room, ustawił przed mapą wojny. Niemiecki zagon poprzez Bałkany i Grecję najpierw zatrzymał się u morza, na półwyspie Matapan, o 100 km od wyspy Krety. Należało już wtedy przewidywać, że z kolei i ta wielka wyspa stanie się celem następnych operacji, jeszcze bardziej zbliżając do siebie obie części straszliwych nożyc. W ciągu pierwszej połowy maja Luftwaffe bombardowała port i zatokę Suda na Krecie, starając się przeszkodzić Anglikom w pracach wyładunkowych. Ze wszystkich greckich lotnisk, pośpiesznie doprowadzanych do porządku, niezliczone wyprawy niemieckie i włoskie bez przerwy i z rosnącym napięciem docierały na Kretę, a po zrzuceniu bomb natychmiast powracały po nowe ich zapasy. I oto wątłe siły RAF-u zostały prawie wypędzone z dwu kreteńskich lotnisk — z Maleme i Iraklionu. Uwikłany w ciężkie walki front .egipsko-libijski nie mógł już okazać pomocy. Dnia 20 maja rozpoczął się masowy atak niemieckich spadochroniarzy. Lądowali oni pod Maleme, pod Canea i na półwyspie Akrotiri; pod wieczór w pierwszym dniu desantowej operacji liczbę ich określano już na blisko 10 000. Jak się okazało, jedną z głównych niemieckich baz użytych w natarciu na Kretę było, prócz lotnisk greckich, lotnisko na wyspie Karpathos w archipelagu Dodekanez. Czujność floty brytyjskiej nic nie pomogła — z nastaniem zmroku powietrzne, transporty Niemców lądowały na Krecie niemal z dokładnością transportów kolejowych, po czym rozpoczął się drugi generalny atak Luftwaffe, wymierzony tym razem w Royal Navy. Jerzy przyglądał się ciekawie wielkiej mapie, na której dyżurny oficer morskiego wywiadu z niezmąconym spokojem oznaczał miejsca, gdzie ginęły brytyjskie okręty. Co prawda interwencja floty włoskiej została sparaliżowana, ale na zachód od Krety zatonęły krążowniki „Gloucester” i „Fidji”, na południe — krążownik przeciwlotniczy „Calcutta”, a poza tym wokoło fatalnej wyspy poszło już na dno z pół tuzina niszczycieli. Anglikom nie chodziło teraz o ratowanie Krety, ale o wyciągnięcie z wyspy i ocalenie przynajmniej części wojska. W początku czerwca 1941 roku wojna osiągnęła nowy punkt krytyczny. Dopiero w trzy tygodnie później, gdy Hitler uderzył na wschód, Anglicy odetchnęli: gros armii niemieckiej zajęte było walkami z Armią Czerwoną. Co do wojny na afrykańskiej pustyni to trzy cechy nadawały jej szczególny charakter. Po pierwsze — była to nieustająca bitwa wyłącznie pomiędzy armiami, bez rujnowania miast, bez prześladowania ludności cywilnej, bez gestapowskich metod. Po drugie — Włochom i Niemcom przeciwstawiała się tu prawdziwa koalicja narodów, gdyż sama 8 armia brytyjska składała się z jednostek angielskich, australijskich, francuskich, polskich, greckich i czechosłowackich, zaś jej uzbrojenie i zaopatrzenie pochodziło. także i ze Stanów Zjednoczonych. Poza tym walczono tu trochę tak, jak wojuje się na bezbrzeżnym oceanie, posługując się często busolą i stosunkowo rzadko znajdując oparcie w terenie, a polegając przede wszystkim na elemencie szybkości i zaskoczenia. Podczas błyskawicznych ofensyw i niemniej szybkich odwrotów przeciwnicy w dużym stopniu polegać musieli nie tylko na kolumnach samochodowych, ale i na transporcie morskim, działającym równolegle do wybrzeża. Wreszcie, w okresie stabilizacji na tej czy innej linii frontu, obie strony gorączkowo ściągały potrzebne

uzupełnienia w ludziach, broni pancernej i materiałach pędnych, a wtedy Morze Śródziemne i niebo nad nim stawały się terenami zajadłych spotkań toczonych o swobodę szlaków morskich i powietrznych. W zależności od sytuacji w Afryce Północnej pulsowało natężenie lotniczo-morskiej bitwy o Maltę, która wielce przeszkadzała w zaopatrzeniu armii Rommla; ważną funkcją Brytyjczyków stawała się praca wywiadowcza i sabotażowa w Grecji, będącej jakby zapleczem dla Afrika Korps, jego najbliższą bazą ludzką i materiałową. Zaopatrzenie włoskich i niemieckich sił w Afryce Północnej odbywało się głównie z wielkich portów, jak Palermo na Sycylii, Neapol i Brindisi we Włoszech oraz Pireus i Patras w Grecji. Przy tym z tych dwu ostatnich portów transport szedł głównie do Benghazi w Libii. Najpierwszym zadaniem inżyniera byłoby sygnalizowanie każdego statku czy okrętu opuszczającego Pireus lub inny grecki port. Dotychczasowa informacja szła kulawo, z opóźnieniami, często traktowano ją w sposób dorywczy, bez tej precyzji w szczegółach i czasie, która mogłaby zapewnić sojusznikom skuteczne wyzyskanie swoich sił operujących na morzu i w powietrzu. Dowódcy sił morskich i lotniczych, jakby się ze sobą umówiwszy, żądali nie jakichś akcji sabotażowych na terenie Grecji, lecz głównie informacji o tym, kiedy i dokąd wychodzą z portów statki i okręty nieprzyjaciela. — Ważne są dla nas ruchy nawet małych stateczków, szczególniej, gdy tworzą się z nich flotylle — dodawali. Oprócz tego interesowano się wrakami greckich i brytyjskich statków i okrętów zatopionych podczas ewakuacji kontynentu i wyspy Krety. Niektóre z nich, leżące na niewielkiej głębokości, mogły zostać podniesione i wyremontowane. Tyczyło się to zwłaszcza jednostek, które poszły na dno w samych portach albo w ich bezpośredniej bliskości. Wreszcie żądano wszelkich danych o rozlokowaniu niemieckich i włoskich sił lądowych, w szczególności o pozycjach artylerii przeciwlotniczej, a także o ruchu na lotniskach. — A prócz tego — zakończył komandor Bolby — miałby pan otwarte pole do stosowania wielkiego sabotażu... Wspominał pan o trudnościach związanych ze wstąpieniem do polskiej brygady... Otóż nastręcza się okazja dla pana stosowniejsza — pan sam wytoczy Hitlerowi wojnę... Proszę tylko pomyśleć: jeden przeciw Niemcom... A co do środków — otrzyma je pan od nas... Środki służące dla wielkiego sabotażu przedstawiały się rzeczywiście imponująco. W kairskim tajnym ośrodku inżynier obejrzał prawdziwy arsenał. Najpierw specjalista pokazał przyszłemu „agentowi nr 1” aparat nazywany przez niego „turtle”, czyli „żółw”, a to ze względu na wygląd: niewinna na pozór skorupka. — Jest to — wyjaśniał specjalista — w istocie niezwykle silna bomba czasowa, magnetyczna, to znaczy przyklejająca się natychmiast do każdego żelaznego lub stalowego kadłuba... Dla sfabrykowania większej liczby „żółwi” sabotażysta musiałby sobie zapewnić kontakt z warsztatami ślusarskimi i laboratoriami chemicznymi, a pewną ilość zapalników czasowych trzeba przywieźć ze sobą... A tu są różnej wielkości i różnego kształtu kawałki tak zwanego „cardiffu”, czyli sztucznego węgla... Po grecku — myślał inżynier — ten środek nazwiemy „karvuna”... W środku każdego kawałka znajdował się niewielki, lecz silny ładunek wybuchowy, zdolny do uszkodzenia paleniska w parowozie czy w kotłowni statku... Wśród rosnącego zainteresowania słuchacza okazywano mu z kolei kawałki mydła. Po wrzuceniu do zbiornika wody istniejącego w instalacjach parowych na statkach, w parowozach czy w fabrykach, takie mydło rozpuszcza się i dzięki swojemu szczególnemu składowi powoduje nadmiar pary, ciśnienie wzrasta bardzo szybko i niespodziewanie przekraczając punkt krytyczny — wywołuje eksplozję przewodów parowych, a czasem i całego zbiornika, z reguły zaś przede wszystkim psują się albo wylatują ze swoich gniazd manometry... A w końcu specjalista od tych spraw, jako rzecz specjalnie interesującą, opisując ją głosem jeszcze bardziej ściszonym, wyjawiał: — Teraz wiemy, czym dysponujemy dla niszczenia statków, okrętów, urządzeń paro-

wych i fabrycznych... Zależy nam jednak bardzo na unieszkodliwieniu lotnictwa armii generała Rommla. Na razie, nie możemy zapewnić sobie przewagi w powietrzu... Wielkie transporty najbardziej nowoczesnych samolotów amerykańskich podobno są już w drodze, jednakże transport jest daleki, trudny, a tymczasem pamiętamy z niedawnych doświadczeń w Grecji i na Krecie, jak dalece sparaliżowała nas Luftwaffe... Otóż droga jest jedna — jeśli nie można szybciej powiększać sił własnych w powietrzu, to należy zmniejszyć do minimum siły nieprzyjacielskie... Sięgnął do szufladki i wyjął kilka brunatnych ziarenek wielkości ziaren kawy. Podrzuciwszy je na dłoni, wrzucił tajemnicze ziarenka z powrotem do szuflady i ciągnął: — Zupełnie podobne do małych fasolek... Składają się te ziarna z tłuszczu, rodzaju smoły i jeszcze pewnej substancji, której zasoby także są w naszym posiadaniu, więc możliwa jest fabrykacja tych fasolek na miejscu, podobnie zresztą jak innych, wymienionych przeze mnie środków działania... — Co się z tą fasolą robi? — zapytał inżynier. — Umieszcza się te ziarenka w zbiornikach oliwy maszynowej, w karterach, w przewodach... Zależnie od zamierzonego celu... Ma tę właściwość, że po rozgrzaniu się ulega rozpuszczeniu, a po dojściu wytworzonej mieszanki do określonej temperatury powoduje dekompozycję olejów. Inna odmiana, jeszcze nie dość wypróbowana, zatyka przewody... W każdym razie ta nowa, nie znana dotychczas broń sabotażowa powinna znaleźć zastosowanie w wielkich montowniach silników lotniczych... W tym momencie inżynier przypomniał sobie, że pod Atenami w Nowym Faleronie, istnieje fabryka lotnicza. Tak więc myśl jego zaczynała pracować nad przyszłymi zadaniami. Rozważywszy wszystko, rad był ze swojej decyzji. Przy takiej pomocy technicznej można było rzeczywiście zdziałać cuda. Obejrzenie arsenału pobudziło jego wyobraźnię, utwierdziło w postanowieniu, dodało zaciętości i nadziei na sukces wyprawy. A jednocześnie okazało się, że także polski sztabik w Palestynie bardzo jest zadowolony z rozwiązania „problemu”. Dnia 25 maja z wielkim pośpiechem zwolniono Jerzego Iwanowa od wojskowej służby czynnej i natychmiast odkomenderowano „bezterminowo” do dyspozycji Anglików. Na wzmiankę Iwanowa, że po wykonaniu pewnych zadań pragnie powrócić do służby polskiej, odpowiedziano: — Leży to również i w naszych planach... Projektujemy zainstalowanie „mostu radiowego” dla Polski, poprzez kraje bałkańskie, gdyż łączność bezpośrednia zawodzi... W stosownej chwili upomnimy się o pana i wtedy przejdzie pan, oczywiście, na służbę do nas.. Rozpoczął się teraz okres intensywnego szkolenia specjalnego, prócz tego zaś inżynier gwałtownie uczył się języków włoskiego i serbskiego, przewidując, że również i te języki, prócz posiadanych, okażą się potrzebne. Wyprawę swoją do Grecji uważał za pierwszy etap potajemnego powrotu do Polski. — Idziesz walczyć z Niemcami za pomocą inteligencji i rozumu, nie siły brutalnej — powtarzano każdemu z grupki szkolonych dywersantów. — Nie bierz pod uwagę jedynie skutków materialnych sabotażu, pamiętaj o równie ważnym oddziaływaniu na psychikę nieprzyjaciela i nastroje ludności... — Pamiętaj, że działając samotnie najwięcej szkody zadasz nie przez dywersję, lecz informując pilnie i dokładnie nasz wywiad... — Unikaj jak ognia swoich dawnych przyjaciół i środowisk... Zjawić się musisz w znanym ci terenie jako ktoś zupełnie nowy, obcy... To ostatnie zalecenie wydawało się szczególnie trudne do przeprowadzenia, w praktyce, gdyż każdy liczył właśnie na swoje dawne stosunki i związki. Jako broń osobistą dywersant otrzymywał tylko pistolet oraz składany instrument, który zastępował nóż, ale po naciśnięciu sprężyny zamieniał się w sztylet o zręcznym uchwycie, odpowiednio długi, a więc nadający się do walki, a także do ciskania. Sztuki tej uczono się chętniej niż dyscyplin innych, podobnie ożywiały grupę ćwiczenia gimnastyczne, pływanie i

walka japońska czy boks. Mimo panujących upałów i zmęczenia szykowano się gorliwie do przyszłych funkcji wyzyskując każdą godzinę na zaprawę fizyczną albo dla wyuczenia się trudnej wiedzy wywiadowcy i sabotażysty. Inżynier przodował w ćwiczeniach o charakterze sportowym wymagających dobrej kondycji, ale nie ustępował kolegom w opanowaniu recept chemicznych, w posługiwaniu się mechanizmami czasowymi, w szyfrach czy kodach. Dopomagało mu wykształcenie przyrodnicze i matematyczne, świetnie służył wprawiony do nauki umysł. Najwięcej trudności sprawiła radiotelegrafia, ale nawet i tu harcerska oraz żeglarska zaprawa w używaniu alfabetu Morse'a okazała się pomocna. Sprzyjała znajomość języków obcych, a doskonała pamięć potrafiła utrwalić mnóstwo potrzebnych w pracy sygnałów rozpoznawczych, adresów, pseudonimów i nazw. Prócz takiego ładunku myślowego miał zabrać ze sobą tylko pieniądze, radioaparat nadawczy i zapas „fasolek”. Drugi aparat radiowy oraz „żółwie”, „mydło” i „cardiff” dostarczyć miała „agentowi nr 1” pozostawiona w Atenach tajna placówka brytyjska. Pierwszym znakiem rozpoznawczym agentów był zwykły czarny grzebyczek z wmontowaną w środek piłką do przecinania krat albo kajdan. Dwa osobiste incydenty urozmaiciły okres pracowitego zgłębiania przez inżyniera teorii i praktyki wywiadu i sabotażu. Wkrótce po zdobyciu przez Niemców Krety Bolby wysłał inżyniera do Aleksandrii. — Tam zażądają od pana jakichś informacji — brzmiały zagadkowe słowa. Sprawa wyjaśniła się po dwu dniach, kiedy Jerzy Iwanow stanął wobec młodego Brytyjczyka, używającego pomimo młodego wieku zarówno okularów, jak i laski. Panowały w tym sztabie zupełnie inne stosunki niż w dowództwach polskich; nie słychać było głośnych zameldować i trzaskania obcasami, a jeśli która z wojskowych figur zanadto się panoszyła, to poznać w niej było od razu oficera zawodowego, wyróżniającego się sposobem bycia pośród przeważających liczebnie „oficerów czasu wojny”. Zresztą sztab angielski pracował na wzór jakiegoś biura handlowego czy banku. Istotnie, w mundurach oficerskich czy podoficerskich pracowali tu mężczyźni jeszcze niedawno oderwani od zajęć cywilnych. Po krótkiej indagacji wstępnej, zagajonej zresztą zwyczajowym zapytaniem o przebieg podróży i o pogodę w Kairze, oficer wyjął z szuflady plik papierzysk i bez ogródek zapytał, czy Iwanow spotkał kiedykolwiek niejakiego H. J. Wysockiego. Wspomnienia salonickie były jeszcze bardzo żywe, więc Jerzy Iwanow pokrótce wyjaśnił wszystko, co o Wysockim wiedział, a z kolei i sam zapytał o losy rodaka. — Zmarł z wyczerpania — odrzekł oficer. — Zmarł jako żołnierz batalionu Royal Marines, do którego zaciągnął się na początku roku... Podczas odwrotu z Krety batalion osłaniał odwrót, przybył do Sfakia za późno, ale cząstka tych ludzi, pomieszana z rozbitkami innych oddziałów, zdołała naprawić opuszczoną landing craft i po długiej wędrówce poprzez morze bez żywności i wody wylądowała pod Sidi Barrani... Private Wysocki pozostawił trochę osobistych papierów i notes, w którym znalazłem także i pańskie nazwisko... Proszę zapoznać się z tymi papierami... W notatniku Jerzy istotnie znalazł swoje nazwisko z adresem oraz datą przejazdu grupy Wysockiego przez Saloniki. Jednakże dalej, szybko przeglądając zapiski wątpiącego w przyszłość Polski rodaka, natrafił na jego wyznania bardziej szczegółowe. Wysocki pisał: Komandor Bolby zaproponował mi służbę sekretną. Jednakże wyjaśniłem, że nie chodzi mi o służbę u nich, chcę walczyć i zginąć po żołniersku. Dyskutował ze mną, że zwycięża się ostatecznie rozumem, nie karabinem. Odpowiedziałem mu, że w zwycięstwo już nie wierzę, bo także siła i rozum są po stronie wroga. Zresztą, nawet w razie angielskiego zwycięstwa, Anglicy nie podarują nam Polski. Nie ma o czym mówić... A dalej widniała podkreślona informacja: Wstępuję do batalionu Royal Marines. Podczas wizyty w Aleksandrii Jerzy zobaczył gotową już do akcji Brygadę Karpacką. Właśnie w drugiej połowie sierpnia 19,41 roku rozpoczęła się morska operacja mająca na celu

wymianę umęczonej załogi tobruckiej. Na miejsce brygady Australijczyków odchodzili tam Polacy. Pomimo strasznego upału inżynier dyżurował w porcie podczas załadowania oddziałów brygady na pokład stawiaczy min, które pod eskortą niszczycieli wyprawiały się wieczorem w krótki, ale niebezpieczny rejs do „fortecy na piasku”, jak w żołnierskiej gwarze przezywano teraz Tobruk. Stopniowa wymiana oddziałów i wysyłka blisko półtora tysiąca ton amunicji i żywności tudzież wody trwała około dwu tygodni. Co ranka można było się spodziewać fatalnych wiadomości, gdyż w drodze czyhały na każdy transport nieprzyjacielskie okręty podwodne, o świcie zaś na port w Tobruku nalatywały włoskie i niemieckie eskadry. W nocnym nalocie na port jeden z brytyjskich okrętów zatonął, ale „karpatczycy” wylądowali szczęśliwie i natychmiast objęli swoje pozycje. Powracający z Tobruku Australijczycy tak charakteryzowali swój pobyt w oblężonej twierdzy: „Piaskowe burze, muchy, fatalna w smaku woda, a do jedzenia ten wieczny, paskudny bully-beef, wreszcie nieustanne bombardowanie i zupełny brak jakiegokolwiek wypoczynku czy rozrywki”. Już sama tylko chęć udziału w wojnie wystarczyła poprzednio, żeby skłonić Jerzego Iwanowa do najbardziej ryzykownych decyzji. A właśnie teraz przekonał się, że pracując dla wywiadu i sabotażu w Grecji, będzie jednocześnie pracował na rzecz swoich rodaków. — Musimy uczynić wszystko, co możliwe, dla przeszkodzenia Niemcom w wysyłce zaopatrzenia do Afryki — dowodził Bolby. Oprócz tego, mówiąc ogólniej, zależało Brytyjczykom na utrzymaniu swoich komunikacji przez Morze Śródziemne. Tak pojęta wywiadowcza i sabotażowa misja inżyniera stawała się służbą bezpośrednio oddziałującą na rzecz polskiej brygady, przy tym służbą może groźniejszą nawet niż pobyt w Tobruku. Nie żałował już swojej decyzji, przeciwnie — był z niej dumny. Zakończywszy specjalne studia, niespodziewanie napotkał podczas wycieczki do Jerozolimy swoją dawną studencką „pasję”, pannę Epi. Znaleźli się w składzie tej samej wycieczki zwiedzającej Święte Miasto. W spotkaniu ich było tyle niekłamanego porywu radości i wzruszenia, że oboje aż umilkli w dalszej drodze, nie mieszając się do wycieczkowych dyskursów. W sercu pani Epi załamało się chyba w tamtej chwili niezachwiane dotychczas przekonanie o możliwości, a nawet konieczności układania sobie życia według norm praktycznych. Usłuchała rodziców i własnego rozumu, wyperswadowała sobie kapryśnego chłopca zajętego przede wszystkim sportami, a zamierzającego pracować gdzieś w głębi groźnego Czarnego Lądu, wyszła rozsądnie za mąż, prowadzi stateczne życie z mężczyzną starszym, spokojnym, mądrym i zabezpieczonym... Cóż jednak z tego, skoro na widok Irka po prostu zaczyna bić serce! Poszłaby za nim wszędzie... Na razie wchodzili pod wysokie aż pod sam strop rusztowania i pomiędzy wory piasku, zabezpieczające Grób Zbawiciela przed bombami. Ale chociaż Jerzy od dawna marzył o zobaczeniu Grobu, teraz — gdy losy nareszcie go tu przyprowadziły — nie mógł się należycie skupić. Optycznie raziły poukładane wokoło wory piasku, psuły nastrój gęste podpory z belek, wreszcie i niespodziewane spotkanie Epi wzburzyło w nim masę wspomnień, uczuć, skojarzeń. Prócz tego nad Grobem Zbawiciela odbywały się właśnie dwa nabożeństwa, prawosławne i grecko-katolickie, przy czym widoczna była niechęć i rywalizacja obu pobożnych orszaków, jakby licytujących się bliższą zażyłością ze sławnym na cały świat miejscem. Wycieczka w milczeniu przeżywała swoje wrażenia i obserwacje, kiedy poprowadzono ją w dalszą drogę, niejako pod prąd legendarnych biblijnych wydarzeń. Oddzieliwszy się od wycieczki, Jerzy wraz z Epi, osobno powracali do śródmieścia. Epi odetchnęła z ulgą, kiedy nareszcie wyszli ze smrodliwych zaułków i ciasnych przejść arabskiej dzielnicy, ale z drugiej strony na szerokich ulicach części europejskiej niemiłosiernie paliło słońce. Jerzy spojrzał na zegarek: czasu zostało niewiele. Z goryczą pomyślał, że w życiu tak zawsze się zdarza — kiedy człowiekowi zależy na kimś, trzeba go już pożegnać. Przed hotelem „Król Dawid” wojskowy samochód czekał w pogotowiu. Wstąpili na zimny sok z owoców. Jerzy znów sprawdził godzinę.

— Śpieszysz się? — zapytała Epi. Skinął głową. Coś podszepnęło kobiecie, żeby nie stawiać dalszych pytań, choć ciekawiło ją ogromnie wszystko, co tyczyło jej przyjaciela. Wiedziała, że Jerzy bardzo chciał wstąpić do polskiego wojska, teraz jednak był ubrany po cywilnemu, nawet z pewną niedbałą elegancją. Zauważyła jego opaleniznę, wydał się jej nawet bardziej wysportowany niż dawniej, wreszcie wiele dawał do myślenia jakiś dziwny nastrój tego spotkania. Stał się podobny do Anglika — pomyślała, gdy wtem zauważyła, że Irek i jakiś stojący w drzwiach angielski oficer dają sobie znaki. Oficera tego znała z widzenia, należał do kairskiej komórki Intelligence Office, A więc to tak... — zdążyła pomyśleć. Tymczasem Jerzy mówił: — Wyjeżdżamy... Wyjeżdżam za kwadrans... Epi, to doprawdy fatalne, że nie możemy porozmawiać. — Będę tu przecież dłużej — zaczęła. — Ale mnie tu już nie będzie — odrzekł z nutą rozpaczy w głosie. Pokrótce opowiedział o swoich ostatnich chwilach w Salonikach. — Czy przynajmniej jesteś szczęśliwa? — zapytał nagle. — Wydawało mi się, że tak... To znaczy... Do dziś... — odpowiedziała jak zawsze zgodnie z prawdą. — Może się spotkamy — powiedział. — Ale...chyba nieprędko... Wiesz, ta wojna... Zresztą, w ogóle... Nie zdążę ci wszystkiego powiedzieć, ale dziś wiele zrozumiałem, tam, w Ogrodzie Getsemani... Przyszło mi do głowy, że wierności pomiędzy ludźmi właściwie nie ma... Przecież myśmy się także wzajemnie zdradzili... — Nie było w żadnym z nas złej woli — odrzekła z przekonaniem. — Po prostu byliśmy za młodzi... Czy ten Pandos nie mówił ci czegoś o mnie? — Coś tam gadał. Ale ja o tobie myślałem zawsze... Bez przerwy — odrzekł z żarem. — I wiem, że mogę polegać tylko na bardzo niewielu... Na matce, na tobie, może jeszcze na ojczymie, choć wiele nas dzieli, no i na braciach... No i może na Tinosie... Wymienił Tinosa, ponieważ myślał o pierwszych krokach w Grecji. Ach, nie, nie, tylko nie na tym Tinosie — chciała zawołać, gdy wtem stanął przy nich oficer. Pożegnanie wypadło krótkie, nagłe, prawie zdawkowe. Kiedy samochód wspinał się sławną serpentyną Siedmiu Sióstr, Bolby zapytał: — Ta lady jest mi z widzenia znana... Jak mi się wydaje, zasługuje ona na pełne zaufanie, czyż nie tak? — Nic jej, oczywiście, .nie powiedziałem — odrzekł zwięźle Jerzy. Przeczekawszy ostre wiraże, oficer wyraził swoje zadowolenie. — That's all right — oświadczył. — That's all right — powtórzył po dobrej godzinie, kiedy już znaleźli się na pustynnej drodze wiodącej ku Egiptowi. Po powrocie do Kairu inżynier nastawił swoją ulubioną płytę. Il ne faut pas briser un rêve — zaśpiewał aksamitny alt. Zatańczyli jeszcze ze sobą parę razy w Kairze, przeważnie spotykając się na popołudniowych herbatkach urządzanych w ogrodzie dużej cukierni Groppiego. Schodził się tam cały elegancki świat Kairu. Nie brak tu było oczywiście i polskiego oficerstwa. Codziennie, jak zapisał, pojawiał się na dansingu także i czarnooki, smagły i wiecznie ruchliwy podpułkownik z ateńskiego attaszatu, wygodnie oczekujący tutaj zakończenia wojny. Na razie smakował on życie w Kairze, ale niepewna sytuacja na pustyni odbierała mu spokój. Trochę żałował, że nie wyjednał sobie przeniesienia na placówkę do Addis Abeby, gdzie cesarz Etiopii zainstalował się na nowo akurat w tym samym okresie, kiedy rząd grecki opuszczał swoją ojczyznę. Ale na ów posterunek znalazł się inny amator i podpułkownik pocieszał się, jak mógł. Jerzy bardzo cierpiał, ilekroć zobaczył smukłą sylwetkę Epi w ramionach tancerza, którego teraz serdecznie znienawidził. Tymczasem mąż Epi znosił pogodnie, a nawet życzli-

wie rozrywki swojej uroczej żony i dziwiąc się złemu humorowi młodzieńca przypisywał to nerwom. Nie wiedział naturalnie, jaką powierzono Iwanowowi misję, jednakże wystarczało już samo to, że kairska placówka Intelligence Office, zbierając wszelkie dane o Iwanowie, zasięgała także opinii u pani Epi i jej męża. Tak oto zostały zatrute dwa ostatnie tygodnie wypoczynku i rozrywki „agenta nr 1”. Wtem pewnego dnia nadszedł rozkaz i emisariusz Intelligence znikł tak samo nagle, jak znikali inni, bez uprzedzenia i pożegnań. Kiedy pani Epi wyraziła zdziwienie z powodu zniknięcia Jerzego — należał on już do grupy tajemniczych pasażerów zdążających we wnętrzu „Thunderbolta” ku swoim greckim przeznaczeniom. Przed odjazdem pozostawała jeszcze sprawa wskazania poszczególnym wysłannikom odpowiednich adresów Dla sabotażystów greckich zagadnienie takie rozwiązywało się samo przez się, gdyż każdy z nich miał raczej zbyt wiele „met”, czy to na Krecie, czy na samym kontynencie. Inaczej było z Polakiem, któremu stanowczo zabroniono kontaktu z rodzinnym domem w Salonikach, gdzie z miejsca zostałby rozpoznany i zdekonspirowany przez sąsiadów. Zresztą głównym terenem działania Iwanowa miały stać się Ateny z przyległymi ośrodkami lotniczymi, morskimi i fabrycznymi; tam też należało zorganizować sieć informacyjną i ustanowić szereg punktów dla komunikacji radiowej. W sprawie tej komandor Bolby zwrócił się do podpułkownika z polskiego attaszatu w Atenach. Oficer potwierdził wysokie mniemanie, jakie o sobie zręcznie wyrobił. Kontakt — to drobiazg. Chciał tylko wiedzieć, czy w danym wypadku wysłannikiem będzie Polak? Upewniony co do tego, skinął głową, dalszych pytań już nie stawiał, przymknął oczy i pogrążył się w głębokiej zadumie, jakby usiłując z ogromnej liczby swoich agentów wyłowić najbardziej stosownego. Wreszcie podniósł wejrzenie na oczekującego Anglika i zapytał: — Kiedy? — W najbliższym czasie. Chodzi nam już tylko o wykończenie ostatnich szczegółów. Potrzebny choćby jeden odpowiedni adres... — Ale kiedy? — zapytał znów podpułkownik z odcieniem zniecierpliwienia. — To znaczy, kiedy mam tego adresu udzielić? — Pan może zaraz? — Nie. Dopiero za... Tu podpułkownik zajrzał do notesiku, długo medytował, coś niby obliczył ołówkiem, wreszcie przyrzekł udzielić adresu i rozpoznawczego znaku tegoż dnia wieczorem. W ten sposób „agent nr 1” znalazł się w posiadaniu połowy pięciodolarowego banknotu tudzież znanego mu zresztą adresu pani Marianny Janatu. Na wszelki wypadek podpułkownik nic nie wspomniał o wręczonych kobiecie stu dolarach. Niech Anglicy im zapłacą — dumał filozoficznie. — Któż może wiedzieć, może i ta setka powróci?... Polka jest solidna, porządna... A swoją drogą można jej było dać mniej albo i zgoła nic... Służbę dla ojczyzny należy pełnić ideowo... W chwili żegnania Egiptu sytuacja zdawała się być opanowana. W każdym razie powiodła się kampania w Abisynii i Afryce Wschodniej, a do samego Egiptu bez przerwy napływały uzupełnienia w ludziach i nowoczesnym sprzęcie wojennym, między innymi zaś nadeszły na jeszcze neutralnych amerykańskich statkach czołgi, samoloty, ciężarówki i niezliczone skrzynie zaopatrzenia. W miejsce sławnego już generała Wavella Londyn wyznaczył generała Auchinlecka, a dawniej puste przestrzenie pomiędzy Aleksandrią a linią frontu zaroiły się od obozowisk i stanowisk różnych broni, od magazynów i nieustannie przesuwających się kolumn motorowych. Linia frontu, na której Rommel został zatrzymany, ciągnęła się od wybrzeża, nieco na zachód od punktu Bukbuk, aż po oazy Siwa i Dżarabub, generał Rommel zaś mocno ufortyfikował w tyle za swoją linią pozycje dokoła przełęczy Halfaja i portu Sollum. Komandor Bolby pokazał trochę pustyni „agentowi nr 1”, więc w drodze do polowej pustynnej forteczki Mersa Matruh i Sidi Bagusz, gdzie przedtem zaprawiała się do

działań Brygada Karpacka, Jerzy mógł stwierdzić, że wąskotorowa linia kolejowa jest przeciągana dalej, w ogólnym kierunku na Fort Maddalena. Zauważył też mnóstwo przygotowanych w szczerej pustyni składów paliwa i nowych zapasowych lotnisk. Wszystko to napawało otuchą. Jechał z bagażem olbrzymim — była tam znajomość sytuacji, wielka nadzieja, doskonale opanowana umiejętność; było też mnóstwo ulokowanych w pamięci szczególików, z których każdy mógł w najbliższej przyszłości stanowić o sukcesie, o klęsce, o sposobach ataku czy ratunku... Wyruszał sam jeden, ale spodziewał się znaleźć sojuszników. Jako rezerwę w legionie przyjaciół i znajomych miał jeszcze niejakiego Papana, urzędniczka w małym porciku Daphni na dalekim przylądku Athos. W ogóle republika mnichów z jej trudno dostępnymi klasztorami i niezliczonymi schowkami czy pieczarami stanowiła teraz, jak słyszał,. znakomite schronienie dla Brytyjczyków, którzy zdołali tam dotrzeć. Jednakże dla inżyniera schronienie się na górę Athos byłoby ostatecznością, na przykład w wypadku rany czy choroby. Po szczęśliwym załatwieniu sprawy w Grecji miał nadzieję wyruszyć na północ, do Polski. Jeszcze raz powtarzał sobie znajome adresy, które mogły się okazać pożyteczne w przyszłej drodze przez kraje bałkańskie. W Bułgarii miał ojca i jego przyjaciół rosyjskich, a także Marikę z ulicy Prisotskiej, w Budapeszcie pewny był pomocy trenera Lajosa Raykiego, mieszkającego pod numerem 38 na Guyerskoczi, a przychylne mu pływaczki Edith i Eva mieszkały na przedmieściu Gera. W Bukareszcie może jeszcze istniała panna Hill, nie brak było także waterpolistów. Dalej, we Lwowie, jeżeli jeszcze nie ewakuowane, mieszkały sportsmenki Rysia z Zadwórzańskiej i Bogumiła z ulicy 29 Listopada 44. W Bielsku, być może, ocalała Ira, w Krakowie — lotniczka, pani Loteczkowa z ulicy Szewskiej, no a w samej Warszawie — poza rodziną — huk doskonałych „melin”! Choćby — u księży marianów na Bielanach. Według prywatnie nadchodzących wiadomości wuj Antoni zarządzał jakąś nocną knajpą, w której zatrudniał ukrywających się przed Niemcami sportowców, między innymi Janusza Kusocińskiego. Kryptonimem „agenta nr 1” był znak wywoławczy „033 B”, tak wzywać go miała kairska placówka „004”. Łączność bezpośrednia z War Office w Londynie utrzymywana być miała na zupełnie innej fali, za pomocą hasła „SSO”.

VI. Mania z Warszawy Od czasu kiedy dwaj polscy oficerowie złożyli Mariannie Janatu swoje wizyty, młoda kobieta często popadała w zadumę. Sytuacja jej zmieniła się w jednej chwili: stała się agentką wywiadu. Otrzymane dyspozycje postanowiła wykonywać co do joty, nie bacząc na żadne niebezpieczeństwa. Czuła się przede wszystkim Polką, solidarną z całym swoim narodem. Wyjmowała z szuflad i odczytywała listy od siostry Tosi z Warszawy, od brata Witka z Monachium, od Wacka z Lublina. Co prawda wszyscy jej najbliżsi jeszcze żyli, ale już pozbawiono ich domów, a z dobrych dżokejów i trenerów Niemcy porobili zwykłych komuchów. Gorsze sprawy można było wyczytać pomiędzy wierszami — wielu znajomych i przyjaciół poumierało na jakieś „złośliwe gorączki”. Dawna Mania Balcerówna wiedziała, co o tym myśleć. Zresztą powrócili już z Polski do swojej ojczyzny kupcy greccy z rodzin Kokinakki, Sergiu i Konstantinos, rozprawiając o łapankach, egzekucjach, masowych morderstwach. Marianna Janatu wiedziała już poprzednio, że z całych swoich sił dopomogłaby wszystkim dzielnym ludziom, a szczególniej rodakom, w ich walce z Niemcami. A teraz chwila taka nadeszła.

Po wejściu hitlerowców do Aten, paląc listy od ukochanych, młoda kobieta pomyślała, że nadchodzenie dalszych sygnałów z Polski mogłoby wzbudzić czujność niemieckiej policji. Postanowiła jakoś dać znać siostrze Tosi, żeby przynajmniej ona korespondencji zaniechała. Należało także spalić wszelkie dowody miłych stosunków z przejeżdżającymi przez Grecję rodakami. Do pieca poszły zdjęcia z marynarzami, lotnikami, z noworocznego przyjęcia w poselstwie. Kiedy Dymitrios szczęśliwie powrócił z wojny, zaraz pierwszej nocy wspólnie postanowili zmienić adres. Niech na ulicy Benaki pozostanie tylko brat męża, ona jednakże — jako Polka — powinna zamieszkać gdzie indziej. W biurze adresowym postarano się, żeby wymazać z kartoteki każdy szczegół mogący wskazywać na polskie pochodzenie pani Janatu. Następnie pozostało już tylko oczekiwanie na dalszy przebieg wypadków. Niedola Aten, odciętych od przywozu żywności, szybko zmieniała się w koszmar. Stolica Grecji stawała się piekłem. Nie było to już dawne miasto o dość wygodnym, ustabilizowanym życiu, wibrującym od handlu, politycznych dyskusji i przeróżnych nowinek, bez przerwy wałkowanych zarówno w kawiarenkach, jak i w mieszkaniach. Przeminęło uniesienie zwycięskiej wojny albańskiej, przyzwyczajono się do goryczy klęski roku 1941. I chwała, i klęska były zrozumiałe dla południowca, który nasiąkł dziejami pradawnymi, gdzie tryumfy tak często następowały po klęskach lub odwrotnie. Grecja wraz z Atenami była psychicznie przygotowana przez starożytną i nowoczesną historię do przeżyć patetycznych — wspaniałych albo tragicznych, lecz zawsze wielkich. Tymczasem upokarzająca, nędzna rzeczywistość przyniesiona przez niemieckich „turystów”, którzy tym razem pozostali już na dłużej, nie miała z wielkością nic wspólnego. Przede wszystkim zapanowało straszliwe, powszechne pragnienie, po nim przyszedł głód. Z braku wody kurz zasnuł miasto, wstrętne odory zatruwały nie tylko dzielnice uboższe, ale i kwartały zasobniejsze. Olbrzymie kolejki po chleb i oliwę pochłaniały większość czasu znękanych matek. Dochodziło do głodowych tumultów, po których ulica cuchnęła krwią szybko rozkładających się na upale trupów. Mnogość żebraków i uzbrojonych patroli, zmęczenie, strach, rosnąca w astronomiczne liczby drożyzna, beznadziejna rozpacz rodziców patrzących na swoje wygłodniałe, niknące w oczach potomstwo — taka była nowa ateńska rzeczywistość, rokująca z każdym miesiącem i rokiem okupacji jeszcze fatalniejsze dla narodu skutki. Marianna Janatu opowiadała to gościowi spokojnym, prawie monotonnym głosem. „Agent nr 1”, coraz, bardziej wzburzony, słuchał i w myślach powtarzał sobie, że słusznie uczynił, przybywając tu dla wykonania pomsty. A Mania, jak ją nazywała pan; Balcerowa, ciągnęła makabryczną relację dalej: — Głód już. od początku okupacji stawał się tak powszechny, że właściwie zanosiło się na zagładę całego narodu. Już teraz Czerwony Krzyż nie posiada mleka i leków w ilości wystarczającej nawet dla dzieci. Postanowiono wybierać w poszczególnych rodzinach dziecko najbardziej zdrowe i tylko dla tak wybranych malców przeznaczyć skąpe przydziały pożywienia. Dlatego w wielu ubogich rodzinach można zaobserwować straszną niesprawiedliwość — jedno dobrze odżywione dziecko pośród więdnącego z głodu rodzeństwa... Mówi się o przywileju dla dziewczynek, które — w razie uratowania się od zagłady —-będą mogły, po dorośnięciu, stać się matkami i dać narodowi nowe pokolenie... W tak rozpaczliwej sytuacji nawet najbardziej spokojni i opanowani rzecznicy neutralności i poplecznicy nowego greckiego rządu marionetkowego już nie nawoływali do spokojnego przetrwania, a góry zapełniały się wciąż nowymi zastępami walczących. W ciągu pierwszego półrocza okupacji naliczono około 40 000 zmarłych z głodu ateńczyków. Niezależnie od tego, co działo się w Atenach i na Peloponezie, okropne wieści dochodziły także i z Krety. Wydarzyło się tam, że chłopcy poprzewracali małe krzyżyki wystawione na mogiłach poległych niemieckich spadochroniarzy. Zemsta zdobywców wyspy za to

znieważenie ich poległych towarzyszy była straszliwa. Wybrano z okolicznego osiedla dwudziestu różnych, starych i młodych, mężczyzn i poprowadzono ich na rozstrzelanie; spędzono także wszystkie rodziny skazańców. Kazano matkom, żonom, siostrom i dzieciom przyglądać się ceremonii egzekucyjnej. Całość makabrycznego widowiska trwała bardzo długo, ponieważ przedłużano je do chwili, kiedy zupełnie ustały wszelkie wyrazy rozpaczy. Kobietom, zasłaniającym twarze albo składającym ręce do modlitwy, młodzi hitlerowscy oprawcy poprawiali „postawę”, płaczące dzieci bito kańczugami, staruszki podnoszono z klęczek kopniakami. W pewnej chwili skazańcy mieli dość tego widoku i z gołymi rękami rzucili się na Niemców albo do ucieczki. Powstała ogólna strzelanina uwieńczona wrzuceniem trupów do przygotowanego dołu i zasypaniem na żywo kilku ocalałych, jako tych, którzy okazali najbardziej hardą postawę. Wykształceni na historii i filozofii Grecji nie tyle się oburzali, ile zdumiewali niespodziewaną przemianą swoich niedawnych najlepszych turystów, uczonych i artystów — w stado dzikich, nierozumnych, oszalałych ciemiężycieli. Terror taki panował, oczywiście, w całej Grecji. Zapytana o Saloniki pani Marianna opowiadała, że hitlerowcy spalili między innymi wieś Hortialis na górze tejże nazwy, skąd Saloniki otrzymywały wodę. W ogóle w górzystych okolicach Salonik, tak samo jak i w Attyce czy w Morei, formowały się oddziały partyzantów. Donosili o nich, na przykład, przyjezdni z Galatista, dokąd Jerzy jeździł na rowerze podczas wojny włoskiej, z Edessy, gdzie kiedyś jako młody chłopiec ratował znad przepaści braciszka, nawet z najbliższej Salonik wioseczki Arsakli, gdzie przylatywał z wywieszonym jęzorkiem niezapomniany Bobek. — Co z matką, z braćmi? Czy nie było żadnych wieści? — dopytywał się gość dokładniej. Dowiedział się, że matka usiłuje jakoś pomagać pozostałym w Macedonii Polakom. Prócz tego odwiedzają ją Polacy wcieleni do niemieckich batalionów pracy. Podobno w Salonikach pozostało dwu Polaków: magazynier i kierowca Hildebrand oraz urzędnik Milbrand. Pierwszemu z nich dyrektor kazał pilnować magazynów tytoniowych aż do końca, czyli do wejścia Niemców. Niemcy pozostawili obu emigrantów w spokoju, każąc im tylko co kilka dni meldować się na policji. — Aha — dodała wreszcie pani, Janatu. — Podobno Niemcy przenieśli całą pańską rodzinę do sąsiedniego domu na tej samej uliczce... A „Leonardę” — zarekwirowali, ale czasami pozwalają pańskiemu bratu z żaglówki korzystać... — A czy ludzie, tak ogólnie, utracili tutaj ducha? — zapytał przybysz. Otóż, jak opowiadała gosposia, mimo wszystko Grecy ducha nie utracili. Świadczy o tym na przykład zawieszenie wysoko na Akropolu greckiego sztandaru. Zuchwałego śmiałka, który tego dokonał, Niemcy nie wykryli. Świadczą o tym oddziałki partyzanckie w górach, mówią o tym niezliczone, kursujące po Atenach, anegdoty o zdobywcach, a wreszcie płatane okupantom figle. Grecy zabawiali się niekiedy kosztem Niemców, i to kosztem rzeczywiście niemałym. W całym kraju od Patrasu po Saloniki chętnie powtarzano sobie szczegóły różnych psikusów, które przyprawiały najeźdźców o stratę, a przyniosły sławę i zysk samym figlarzom. Do takich wyczynów zaliczano przede wszystkim chwyt „na papierosa”. Rzecz polegała na wypatrzeniu jakiejś niemieckiej ciężarówki dobrze wyładowanej żywnością, na przykład oliwą albo chlebem. Następnie chodziło o wyczekanie, aż taki samochód przystanie w odpowiednio upatrzonym miejscu, gdzie już poczyniono pewne przygotowania. Gdy nareszcie tak się stało, do reflektora podchodził zataczający się pijak, wyjmował papierosa i rozpoczynał intrygujące Niemców .usiłowania — starał się przypalić papierosa od żarówki. Kierowca samochodu i żołnierze eskorty zwykle zaśmiewali się z rzekomego głuptasa, wreszcie wychodzili z samochodu i otoczywszy pijaka, z rechotem zachęcali go do dalszych prób. Wreszcie najbardziej litościwy z „nadludzi” wyjmował zapalniczkę i podawał

ognia, ale Grek z uporem maniaka, odmawiał i nadal przypalał swój papieros od żarówki, oczywiście wciąż bezskutecznie. Chichotom i pieprznym komentarzom na temat miejscowego barbarzyństwa i greckiej ciemnoty nie było końca. Nagdakawszy się do syta, Niemcy wreszcie zmuszali pijaka do zapalenia papierosa od zapalniczki i wsiadali, żeby jechać dalej. Tymczasem jednak cały samochodowy ładunek znikał spod brezentowej budy w sposób zupełnie dla zdobywców niezrozumiały. Kiedy zaś, poskrobawszy się w głowę, dumali nad złapaniem podejrzanego idioty — nie było go już w pobliżu. Figle tego rodzaju stosowano bez wielkich zmian w stosunku do wciąż nowych przechodzących przez Grecję oddziałów. Tak opowiadając, gospodyni krzątała się około poczęstunku Na razie nie zapytała, po co i skąd zjawia się jej gość. Wizyty tego rodzaju spodziewała się zresztą już od pewnego czasu. Była przekonana, że inżynier przybywa do niej z ramienia wywiadu polskiego. Zresztą miała do niego zaufanie. Kiedy już spożył wieczerzę, zapytała: — Założę się, że pan Jerzy ma w kieszeni jakiś naddarty banknot, co? Inżynier przytaknął, wyciągnął portfel, zaczął szukać. — A to znaczy, że pani o tym wie? — zapytał. — Wiem, bo ja mam drugą połówkę — odrzekła. Wyjął część banknotu, pani Janatu wyjęła z torebki swoją. — To nie od tego banknotu — wyjaśnił inżynier po porównaniu obu części. — Jak to nie od tego? — zawołała z przestrachem. — A nie... Ten został przedarty dopiero dziś... Ale to nic... Zamilkła, widać nieco wystraszona, że się wygadała. Jak to nic nigdy nie wiadomo — pomyślała. Wtedy, widząc jej zmieszanie, wyszukał inną połówkę, przyłożył do jej banknotu. Obie części pasowały do siebie idealnie. — Jeszcze wczoraj wieczór byłem w drodze — wyjaśnił wreszcie. Skinęła mu głową i z ulgą powiedziała: — Domyślałam się... Czy chodzi panu o kwaterę? — Naturalnie... Choćby tymczasowo, bo nie mam się gdzie podziać... Ale uprzedzam, to jest poważna gra... Może śmiertelna. — Wiem — odpowiedziała. — I mój mąż także wie... Czy pan go kiedykolwiek widział? — Chyba raz tylko, z daleka, z panią... Przed wojną. — W takim razie — osądziła — lepiej będzie, jeżeli mu nie powiemy, kim pan jest... Niech myśli, że jest pan Polakiem czy Anglikiem, który w Grecji pozostał i musi się tu ukrywać... Będzie mniej odczuwał niepokoju o siebie i o mnie, bo za ukrywanie zbiegów i jeńców kara tutaj jest łagodniejsza, nie taka jak za pomaganie agentowi... . Spojrzała znów na niego, Wytrzymał jej badawczy wzrok, zrozumieli się. W ten sposób rozpoczęło się nowe życie Iwanowa. Dymitrios Janatos, powróciwszy do domu, wyraźnie spochmurniał, kiedy mu wyjaśniono sytuację, ale gościa wykąpał, zaopiekował się jego wyglądem, urządził mu kąt w mieszkaniu, wreszcie trochę drżącymi rękami częstował koniakiem. Za to pani Marianna była zupełnie spokojna, a nawet jakby rozjaśniona świadomością, że i ona, taka skromna sobie kobiecinka, może nareszcie coś uczynić dla wielkiej rozprawy z hitlerowcami. Zainstalowawszy się u Dymitriosa Janatosa, zaraz nazajutrz poznał i jego brata lekarza Kostasa. Bracia byli do siebie podobni: obaj szczupli, czarnoocy, z ciemnymi włosami i oczami, tylko Dymitriosa wyróżniała regularność rysów, zaś Kostasa — większa elegancja i obycie w wielkim świecie. Zorientowawszy się w sytuacji, lekarz powiedział: — Pan mieszkać tutaj nie może... Niemcy mają ewidencję wszystkich zamieszkałych tu Polaków i o pochodzeniu mojej szwagierki z Polski mogą się dowiedzieć... Wskazana jest wielka ostrożność... Zabieram pana od razu do siebie...

Drugie z kolei mieszkanie inżyniera w Atenach wydawało się schronieniem idealnym. Do lekarza przychodziło sporo pacjentów, więc obcy człowiek nie budził ciekawości sąsiadów. Poza tym że swego pokoju emisariusz, w razie niemieckiej rewizji, mógł wydostać się na taras, a stamtąd przejść na tarasy domów sąsiednich, skąd wyjście wyprowadziłoby go już na inną ulicę. Z uzyskaniem odpowiednio spreparowanych dokumentów nie od razu poszło gładko. Spotkawszy się po paru dniach z kapitanem Abadisem, stwierdzili, że otrzymane od jego przyjaciół papiery także posiadają poważne usterki. Dopiero mała, lecz doskonale funkcjonująca tajna organizacja grupująca greckich oficerów, przeważnie z marynarki wojennej, zaopatrzyła ich w doskonale wykonane dowody osobiste. Dopomogli w tym przedwojenni przyjaciele Abadisa, oficerowie Neofitos i Kanelopulos. Wybrano w okolicy nowe miejsce spotkań, bardziej bezpieczne niż w kawiarni na ludnym placu, mianowicie przy budynku szkoły Berzan. blisko pola Marsowego. Teraz rzekomy Nikolaos Tsenoglu, rodem z wyspy Krety, oraz Alexandros, bo takie nazwisko obrał sobie Abadis, postanowili wydostać z ukrycia swoje rzeczy i broń, chodziło jednakże głównie o radionadajnik, choć tajna grupka „OAG” ze swej strony przyrzekła dostarczyć podobny aparat. O środki komunikacyjne nie było łatwo. Idąc za radą osób doskonale obeznanych z okupacyjnymi warunkami w Atenach, pojechali do wskazanej im kawiarenki na Leoforos Alexandras, gdzie zbierali się, grali w kości i popijali kawę kierowcy samochodowi. Wielu z nich transportowało swoimi ciężarówkami piasek z Nea Makros do Tatoi, gdzie Niemcy rozszerzali lotnisko i budowali nowe pasy startowe. Jeden z szoferów, kiedy mu wyjaśnili, że chcą kupić i przywieźć drewna na podpałkę, zgodził się pasażerów podwieźć. Zaopatrzeni w dokumenty, poruszali się teraz śmiało w terenie, gdzie tak niedawno błądzili chyłkiem. Miejsce pod sosenkami okazało się nienaruszone. Stwierdziwszy to, powrócili do Aten po kosze i worki, bo jadąc za pierwszym razem jeszcze nie ufali kierowcy. Każdy wykopał swoje rzeczy osobno, po czym spotkali się raz jeszcze. — Wszystko w porządku — oświadczył Jerzy. Było to ich spotkanie ostatnie. Mocno uścisnęli sobie ręce i każdy oddał się teraz wyznaczonej robocie. Niekiedy tylko, szyfrując i nadając do Egiptu szczególnie interesujące teksty z dziedziny techniki stosowanej przez Niemców przy morskim transporcie, inżynier wspominał miłego, cokolwiek zbyt przechwalającego się kompana z pierwszych dni swojej wyprawy, jego właśnie posądzając o autorstwo. Jednakże pewności pod tym względem nie miał, gdyż cała Grecja była jakby naszpikowana agentami, z których każdy wnosił jakąś część do sprawy ogólnej. Nadanie tym wysiłkom cech planowości, skierowanie ich w jeden nurt i odpowiednie wyzyskanie stanowiło zadanie młodego człowieka, który w placówce „004” zapisany był jako „agent nr 1”. Minęło kilka dni, w ciągu których wszystko, co najważniejsze, zostało pomyślnie załatwione — odpowiednie papiery, radiostacja i broń — wykopane i schowane w Atenach, część przywiezionych pieniędzy — przekazana według instrukcji. Materiały informacyjne również zaczęły napływać. Po naradzie z Marianną i jej mężem, którego już dopuszczono do tajemnicy, aparat nadawczy umieszczono na razie w suterenowym opuszczonym przez mieszkańców lokaliku, którego właściciele wyjechali z Aten przed wejściem Niemców i już pisali z prowincji prosząc Janatosów o zapewnienie opieki nad rzeczami. O tym, że klucze opuszczonego lokalu zostały pozostawione Janatosom, nikt nie wiedział, a wejście tam istniało dodatkowe, od piwnic sklepowych, z zapuszczonej i prawie nie uczęszczanej klatki schodowej. Ta pierwsza „meta” miała jeszcze i tę zaletę, że posiadała dwa wejścia, każde prowadzące na inną sień. Fałszywe masywne kłódki na drzwiach pozorowały opuszczenie lokaliku. Prąd elektryczny doprowadzono systemem kradzionym od przewodów ogólnych. Z gospodarzem domu trudności także nie było, gdyż kamienica należała do krewnych Janatosów i bracia nią zarządzali. W związku z tym postanowiono, że byłoby przezorniej ulokować inżyniera nie u

któregoś z braci, lecz gdzie indziej; właściwie należało przygotować dla niego szereg kwater, żeby uczynić go lotniejszym i mniej narażonym na ciągłą obserwację sąsiedzką. Wreszcie i pierwsze wywiady zostały już poczynione — komunikat dla „004” odchodził regularnie, zawierając przede wszystkim wiadomości o ruchu w porcie Pireus i sąsiednich bazach marynarki wojennej oraz dorywcze meldunki z lotnisk. Pomocni w tym byli niektórzy dawni oficerowie i podoficerowie greckich sił zbrojnych, a także studenci i uczniowie powiązani w małe spiskowe kółeczka, ale na razie informacje szły tylko przez braci Janatosów oraz niejakiego Papazoglu, pacjenta doktora Janatosa. ów Papazoglu, właściciel biura turystycznego, miał być człowiekiem całkowicie „pewnym”. „Agent nr 1” pracował samodzielnie, a jeśli nawet otrzymywał informacje i pomoc od ludzi, to nigdy nie miał pewności, czy ma do czynienia z pomocą indywidualną, czy też korzysta ze współdziałania jakichś organizacji lub grupek. Starano się mówić o tym jak najmniej. Oficerowie marynarki wojennej mogli należeć do kółek powiązanych z tajną organizacją EDES. Pośród studenterii, robotników portowych i rzemieślników niewątpliwie znajdowali się zakonspirowani wyznawcy lub sympatycy socjalizmu i komunizmu, występującego pod nazwą EAM, rzeczywiście sposobiącego się nie tylko do wystąpień sabotażowych, ale i do prawdziwej akcji wojennej, naturalnie przedsięwziętej w stosownej chwili, kiedy już wyzwolenie będzie możliwe. Nie brak było kółeczek i spisków innych, także dyszących żądzą walki, ale to wszystko tonęło w głębokim podziemiu, chroniąc się przed wywiadem Niemców i Włochów. Ogólne podziały społeczne przedstawiały się Iwanowowi w postaci niezbyt określonych linii, rozgraniczających bierną część społeczeństwa od części aktywnej lub do akcji chętnej, a także dzielących oportunistów od jawnych kolaborantów. Powiedziano inżynierowi, że sporo urzędników i pracowników administracji zaprzedało się okupantowi, inni jednakże lawirowali, a jeszcze inni gotowi byli do patriotycznych poświęceń. Cała ludność nieszczęsnego kraju, poddana nieustannej presji strachu i głodu, kuszona i demoralizowana przez okupantów, a jednocześnie żywiąc nadzieję odmiany, falowała zmiennymi nastrojami, ale prędzej czy później każdy z Greków dojść musiał do punktu zwrotnego i określić swoją postawę. Z Niemcami — czy przeciwko nim? A jeśli przeciwko zaborcom, to z kim należy iść — i jak daleko... Włosi i Niemcy szczególniejszą uwagę zwracali nie tylko na brytyjski wywiad, ale i na domniemanych członków partii lewicowych — chłopskiej, socjalistycznej i komunistycznej, pośród nich upatrując swoich najbardziej zaciętych wrogów, przeciwko nim ferując najsurowsze wyroki. Skazanie na śmierć działacza komunistycznego Lazaridisa zostało przez okupantów szeroko rozgłoszone. Podobnie postępowali w Tracji okupanci bułgarscy, skazując na więzienie żonę tegoż Lazaridisa i masowo rozstrzeliwując podejrzanych. Każdy z narodów uciemiężonych staje przed wielką próbą, dumał Iwanow, wciąż dostrzegając znamienne analogie pomiędzy losami Polaków i Greków. W kilka dni po rozpoczęciu roboty inżynier po raz drugi zmienił mieszkanie. Urządzono go tymczasowo u Basilisa Apostolidisa, od lat dwunastu pracownika rzeźnickiej firmy Dymitriosa Janatosa. Apostolidis mieszkał w stronie Pireusu obok dużego browaru, w dzielnicy handlowej i ludnej, gdzie nowa twarz nie mogła zwrócić niczyjej uwagi. W tłumie robotników, tragarzy i handlarzy tajny agent czuł się zupełnie bezpieczny, a jeżeli się czegoś obawiał, to spotkania kogoś ze starych znajomych. I właśnie coś takiego wkrótce nastąpiło. Jerzy Iwanow przed wieczorem wracał do domu, kiedy nagle uczuł, że ktoś go chwyta za ramię. Odwrócił się i zobaczył Pandosa. O tym przyjacielu z lat dziecinnych i młodzieńczych inżynier myślał już nieraz i nawet wiązał z nim pewne nadzieje. Przecież Tinos posiadał niezwykły spryt, pieniądze lubił, na płatnego informatora nadawałby się jak najbardziej, zaś „agent nr 1” na Bałkany dysponował

sporymi sumami. Należało przypuszczać, że kogo jak kogo, ale swojego koleżki i długoletniego przyjaciela — Tinos zdradzić nie umiałby. W pewnych momentach, jeszcze w czasie przeprawy z Egiptu, Jerzy dopuszczał myśl, że w razie ostatecznym, gdyby zawiódł adres Janatosów, można by zapukać do Tinosa, którego nowy adres dobrze zapamiętał. Później zwyciężyła przezorność, skontaktowanie się z przyjacielem zostało odłożone aż do zasięgnięcia o nim wiadomości poufnych. Tymczasem ślepy traf postanowił inaczej — oto stał oko w oko z człowiekiem bystrym i aż nadto pojętnym, który widział go na wiosnę właśnie w tymże Pireusie, wsiadającego pod niemieckimi bombami na pokład „Warszawy”. Ukrywanie swojej roli wydawało się w tych warunkach nieskuteczne i zupełnie zbędne. — Wiedziałem, że powrócisz — mówił tymczasem Pandos. — Tacy ludzie jak ty — zawsze i wszędzie się poświęcają, po prostu szukają guza... Już wtedy pomyślałem, że Anglicy mogą cię wyzyskać... Słuchaj, skoro się spotykamy, musisz wiedzieć, że Włosi i Niemcy poszukują tu jakichś agentów, którzy podobno zostali wysłani z Egiptu czy Palestyny... Wiem o tym, bo przecież ja muszę zarabiać na życie, więc ostatnio kupuję u Włochów i Niemców co się da: chleb, oliwę, czasem jakąś ukradzioną W wojskowym magazynie skrzynkę konserw... Zarobek z tego jest, każdy szuka pożywienia... A znowu Włosi, oczywiście tylko oficerowie, są łasi na jakieś trofea wojenne z Grecji. Wyobraź sobie, płacą duże sumy za zwykły grecki bagnet albo greckie ordery wojenne... Co innego Niemcy — tych interesują przeważnie wykopaliska, kawałki starych waz albo rzeźb. No, kręcę się w tych interesach niezgorzej... Patrz, jakie porządne uszyłem sobie ubranie... Z dalszych wynurzeń Tinosa wynikało, że jest on poniekąd informatorem i jakby przewodnikiem poszczególnych, zręcznie upolowanych żołnierzy okupacyjnych, z czego jeszcze nie wynikało, żeby się posuwał do działalności szpiegowskiej i zdradzieckiej. Szczerość, z jaką to wszystko Irkowi opowiedział, wziąwszy go przy tym serdecznie pod ramię, także wykluczała jakąś rolę podwójną. Z drugiej strony Jerzy pamiętał o wprost piekielnej chytrości i przewrotności przyjaciela, który nieraz urządzał mu formalne widowiska popisując się swoimi aktorskimi zdolnościami. Zresztą i teraz, na powitanie swojego Irka wziął go ostentacyjnie w objęcia, gorąco ucałował na powitanie! Chyba niemożliwe, żeby się miał stać judaszem, nawet gdyby go coś z okupantami łączyło... Trochę stropiony szybko następującymi po sobie myślami, Jerzy doszedł do domu, w którym mieszkał Apostolidis, i tu druhowie się rozstali, umówiwszy spotkanie w parę dni później, w domu Pandosa, w dzielnicy Nea Smirna, na ulicy Evridamandos 20, tuż koło fabryki Forda. Ranek następny przyniósł decyzję. Podyktował ją zimny rozsądek. Co prawda inżynier był przekonany, że Pandosowi można ufać, jednakże szkoła wywiadowcza w Kairze zrobiła swoje, a instrukcja brzmiała wyraźnie: w wypadku odnowienia starej znajomości, choćby najbardziej pewnej, należy swoje ślady całkowicie zgubić. Wychodził zatem z domu Apostolidisa z manatkami, po zlikwidowaniu wszelkich śladów pobytu. Ale wieczorem, kiedy po całodziennych mozołach wywiadowczych i szyfrowanych, szczęśliwie załatwiwszy szereg ważnych spraw, znów zapukał do Janatosów, dowiedział się o wydarzeniach wielce niepokojących. Otóż doktor Janatos, który tegoż ranka chciał odwiedzić Jerzego, napotkał przy domu Apostolidisa jakieś podejrzane figury, zaś Apostolidis dlaczegoś nie przyszedł do pracy. Wszystko to mogło wynikać z gry niespokojnej wyobraźni, jednak wypadło przemknąć się do sutereny z metą radiową i spędzić tam noc w niewygodzie i zamknięciu. Przez parę dni następnych Iwanow nie był obecny w Atenach, obserwując w okolicy upatrzone obiekty wojskowe, a kiedy powrócił, zmęczony, ubłocony i spragniony snu, cała sprawa zaczęła się wyjaśniać w sposób zaiste dla inżyniera nieprzyjemny. Jak się okazało, w kilka godzin po opuszczeniu przez niego mieszkania Apostolidisa cała kamienica została otoczona przez Niemców i grecką policję. Rewidowano lokal po lokalu. Apostolidis jadł właśnie obiad, gdy przez oba wejścia do jego mieszkania wpadli z automatami Niemcy.

— Kto tu mieszka? — krzyknęli. — Nikt obcy. To chyba pomyłka — odrzekł wystraszony gospodarz. Tymczasem gestapowiec wyjął, z kieszeni fotografię Jerzego Iwanowa i podsunął ją przed oczy Apostolidisa. — Tego znasz? — zapytał, — Nie... Któż to jest? — Nigdy go nie widziałeś? Apostolidis wziął zdjęcie do ręki, dokładnie je oglądał, potwierdził: — Nie, nigdy — odrzekł z mocą, wciąż przyglądając się fotografii. Zabrano go jednak, badano, trzymano kilka dni, wreszcie wypuszczono, ale już jako bardzo wystraszonego niemieckiego służkę półagenta. Tak więc, jak z tego wynikało, Niemcy dowiedzieli się o pobycie Iwanowa w Grecji, mieli nawet skądś jego fotografię. Trudno było. uwierzyć w zdradę Pandosa, któż jednak mógł dostarczyć Niemcom fotografię? Wystraszony Apostolidis przyszedł do pracy, ale nie umiał nic bliższego powiedzieć o tym zdjęciu, poza tym, że inżynier był na nim oddany doskonale, tylko wyglądał jakby młodziej. I było to zdjęcie w kapeluszu... Z początku nie wiedziano, czy Apostolidis pójdzie na niemiecką służbę, ale — na wszelki wypadek — starano się trzymać go raczej z daleka od spraw tajemnych. Trzeba było szukać nowego schronienia. Już od początku zatem praca sabotażysty przebiegać miała w ustawicznym napięciu, przy zachowywaniu nadzwyczajnych środków ostrożności. O nowe, bezpieczne locum dla inżyniera zaczął się starać doktor Kostas Janatos. Poszedł on znów do Michaiła Papazoglu, właściciela biura podróży i popularnego w Atenach działacza w zakresie turystyki. Jednakże mieszkanie samego Papazoglu, jako położone w centrum miasta i zbyt często odwiedzane przez znajomych i interesantów, nie nadawało się na kryjówkę. Tak więc z kolei Papazoglu .udał się do swojego przyjaciela Nikosa Lambrinopulosa, byłego oficera policji, a obecnie urzędnika w Banku Grecji. Lambrinopulos cieszył się ogólnym zaufaniem. Okazał się nerwowym chudeuszem wyraźnie zagrożonym przez gruźlicę, lecz człowiekiem bystrym i czujnym. — Niko — rzekł Papazoglu — z Bliskiego Wschodu przybył pewien człowiek, dobry znajomy obu Janatosów. Musimy go jakoś ukryć. — Nie mam nic przeciwko temu — zgodził się Lambrinopulos — ale trzeba sprawdzić, kto to jest... A może to człowiek Niemców i wyda nas w ich ręce? A usłyszawszy o przygodach agenta eks-policjant dodał: — Człowiek jest w Atenach zaledwie kilka dni i już go zdradzono? Coś mi się tu nie podoba... Pokręcił głową, ale — rada w radę — na razie umieszczono Iwanowa u jakichś ludzi przy ulicy Pamisu pod nr 4. Informacje, które o nim zebrano, niezależnie od Janatosów, były jak najlepsze. O Iwanowie pamiętano w sferach sportowych, znaleźli się też ludzie, którzy znali jego rodzinę, wreszcie niektórzy Grecy ze spiskowych organizacji potwierdzili, że ich towarzysze, podróżując na okręcie podwodnym, mieli towarzysza o podanym rysopisie. Zresztą Papazoglu już raz asystował przy nadawaniu przez Jerzego radiowego biuletynu, a Lambrinopulos, wciąż jeszcze pełen obaw, nareszcie uspokoił się całkowicie, kiedy Nikos Brusalis, działacz sportowy, powiedział mu: — Pytasz o Iwanowa? To jest najpierwszy atleta Grecji, chłopak jak złoto! Chodziło teraz o kwestię, któż to pojawienie się Iwanowa tak szybko wykrył? — My ryzykujemy naszymi głowami — mawiali przy okazji Janatosowie, Papazoglu i Lambrinopulos. — Musimy więc ustalić, z kim ten emisariusz kontaktował się poza nami. Przy roztrząsaniu tej sprawy inżynier nareszcie wspomniał o napotkaniu Tinosa Pandosa. — Ale — dodał — nie dopuszczam. myśli, żeby to on mógł mnie zdradzić... Stanowili-

śmy parę przyjaciół od lat. Byłby to koniec świata... Zapewniam was, że wasze podejrzenia w tym kierunku okazałyby się płonne. Jednakże Grecy, znawcy charakterów i niespodziewanych ścieżek ludzkiego postępowania, są podejrzliwi.. Spojrzawszy po sobie, zaczęli zadawać różne pytania, Jerzy odpowiadał także pytaniami: — Masz pan brata? — spytał Iwanow. — Mam — odrzekł Lambrinopulos. — Mógłby cię zdradzić? — Mój brat Pandelis? Z pewnością nie. — To ja to samo muszę powiedzieć o Tinosie. On nie był zwyczajnym kolegą, był prawie bratem. Uratowałem go parę razy z wielkich opałów, wyciągnąłem go raz, kiedy tonął. Lambrinopulos uspokoił się pozornie, jednak jako doświadczony oficer policji nie pozbył się podejrzeń całkowicie i poprosił o adres Pandosa. Inżynier podał mu adres, ale dodał: — Nie zastaniesz go w domu. Tinos wyjechał do Salonik. Pojechał, żeby dać znać o mnie mojej matce. Minął jeszcze jeden dzień i Lambrinopulos, po naradzie z Papazoglu, postanowił jednakże sprawdzić, czy Pandos mieszka tam, gdzie podał. Wybrali się do Nea Smirni we trójkę, dwu braci Lambrinopulos i Papazoglu. Jeden z nich miał zastukać do mieszkania, dwaj pozostali czekali. Na wypadek, gdyby Pandos siedział w domu, co wydawało się nieprawdopodobne, wymyślili pretekst, że poszukują jakiegoś innego Pandosa, maklera giełdowego. Drzwi otworzyła starsza kobieta. Na zapytanie o lokatora odpowiedziała: — O tej godzinie nigdy w domu nie bywa, zwykle wyjeżdża do miasta. — Jak jest na imię temu Pandosowi, który tu mieszka? Bo my poszukujemy takiego, co pracuje na giełdzie. — To jest Konstantinos, Kostas Pandos. A gdzie pracuje — tego nie wiem. Przyjdźcie panowie w porze obiadowej, zastaniecie go na pewno, rano mówił, że przyjdzie na obiad. Rezultat wizyty zaalarmował przyjaciół Iwanowa. Wynikało z niej, że Pandos kłamał, że wcale do Salonik nie wyjeżdżał. Nieufny Lambrinopulos zrozumiał to tak: zdrajca siedzi na miejscu w Atenach i już oczekuje na wyniki swojego podłego raportu... — Nie, Tinos mnie zdradzić nie mógł — wciąż upierał się Jerzy, kiedy mu o tym powiedziano. Ostatecznie stanęło na tym, że — być może — ma rację, zresztą przyrzekł zachowywać ostrożność i już nigdy nie naprowadzać nikogo na ślady wiodące do domów, w których kolejno będzie zamieszkiwać. Tymczasem w spiżarence pani Marianny Janatu zaczęły się stopniowo gromadzić najdziwniejsze zapasy. Inżynier już nawiązał kontakt z tajemniczym Anglikiem, którego nazywano w Kairze pseudonimem „Charlie”. Specjalni wysłannicy tego oficera pojawiali się w miejscach umówionych i wręczali „agentowi nr 1” różnej wielkości paczki. Następnie dwunastoletnia kuzynka Janatosów zabierała te przesyłki od inżyniera, kładła je do koszyka, nakrywała warzywami i niosła wszystko do wujostwa. Dziewczynka ta niedawno została sierotą, ojciec jej zginął w odwrocie spod Olimpu, matka odumarła ją dawno, więc utrzymywała się z posług domowych i pomocy rodziny. Nie można było wymarzyć lepszego posłańca niż ta przemyślna, rezolutna Eli, doskonale rozumiejąca właściwe znaczenie swoich wędrówek. Marianna Janatu wieczorami porządkowała nową spiżarenkę. Wiedziała już dobrze, czemu służyć mają poszczególne sekretne bronie: „sapuni”, czyli mydło; „karvuna”, czyli węgiel; „fasolia”, no i wreszcie niewinnie wyglądający czerep jakby żółwia. Po grecku nazwano tę broń „chelona”. Będą mieli za swoje — myślała młoda kobieta, a jej łagodna twarz, dawniej pozbawiona specjalnego wyrazu, nabierała rysów mocnych i stanowczych.

VII. Pierwsze kroki Dezyderat kairskich instruktorów co do unikania wszelkich dawnych znajomości okazał się niewykonalny, podobnie jak zawodna okazała się ich teoria o możliwości samodzielnych działań dywersyjnych. Można było w pojedynkę obmyślać plany przyszłych akcji, ale praktyczna działalność wywiadowcza i dywersyjna wymagała licznych sprzymierzeńców. „Agent nr 1” poszukiwał ich, z natury rzeczy, pośród tych greckich patriotów, którzy już powiązali się w spiskowe zmowy i kółka. Obaj bracia Janatosowie na przykład należeli do spisku „OAG”, którego szef, były major Bobotinos, został dopuszczony do tajemnicy, jednakże prawdziwego nazwiska inżyniera nie wymieniono mu. Pacjent doktora Janatosa, działacz turystyczny i sportowy Michaił Papazoglu, również należał do „OAG”, podczas gdy poznani przez Jerzego dawniejsi oficerowie policji formowali inną tajną grupkę, również w osobną grupę połączyli się dawni oficerowie marynarki; jeszcze inne spiski zgromadziły bardziej ideową młodzież studencką i sportowców albo ludzi ze środowiska rzemieślniczego czy kupieckiego. Niektóre z tych grup odznaczały się zabarwieniem politycznym, inne podkreślały swój wybitnie bezpartyjny charakter, odkładając spory ideologiczne na później. W pierwszych latach okupacji nie zaznaczyły się jeszcze w Grecji silniejsze antagonizmy ideowe: na razie wszystkim zależało w pierwszym rzędzie na wypędzeniu najeźdźców. W górach i na prowincji najsilniejsze i najbardziej liczne były grupy, a nawet oddziały i lewicowe EAM-ELAS, z ducha rewolucyjne, przeciwne greckiemu rządowi emigracyjnemu. Powoli dociekając, jak układa się ruch oporu, inżynier rozróżnił szereg małych organizacji podziemnych. Niełatwo było zrozumieć, które z nich zgromadziły element najbardziej aktywny, .zresztą dotychczas działały one w sposób chaotyczny. Walkę z okupantem pojmowano z początku raczej jako partyzantkę, nie doceniając znaczenia systematycznej pracy wywiadowczej, na której najbardziej zależało Brytyjczykom: Także i akcję sabotażową należałoby prowadzić w sposób celowy i trafny, w zależności od potrzeb wojny, a nie dla czczej demonstracji: Iwanow wkładał to w uszy stopniowo poznawanym kierownikom takich grupek jak „Midas G14”, „Espo”, „Pluto”, „Omiros”, „Virones”, „OAG” czy „Aliki”, zapewne wyłonionych przez prorządową organizację EDES lub też powołanych przez wywiad angielski. Iwanowa interesował dostarczony materiał, nie zaś metryka polityczna spiskowców. Wyznaczył sobie rolę ich łącznika z placówką „004”, dyskretnie starając się przede wszystkim o to, żeby poszczególne grupy raczej specjalizowały się w poszczególnych formach wywiadu i sabotażu. Najłatwiej było o wiadomości morskie i z transportu kolejowego, trochę trudniej szło zorganizowanie wywiadu przemysłowego; jeszcze mniej danych otrzymywano z lotnisk; wreszcie nic prawie nie napływało z Arsenału w Salaminie i z bardziej odległych baz lotniczych i morskich na wyspach. Największą tajemnicą były otoczone placówki włoskiego i niemieckiego kontrwywiadu. Jednakże było już wiadome, że admirał Canaris, szef niemieckiej Abwehry, właśnie w Atenach założył swoją centralę pracującą na rozległych terenach — od granic Afganistanu aż po zachodnie i południowe wybrzeża Afryki. Do zadań tej olbrzymiej i bogato wyposażonej sieci agentów należało wywołanie przeciwangielskich ruchów w Persji, Iraku i innych krajach arabskich Bliskiego i Środkowego Wschodu. Następnie chodziło Niemcom o sparaliżowanie wpływów brytyjskich w Turcji, wywołanie fermentu w Egipcie, wreszcie — o powiększenie tendencji do separatyzmu we wszelkich brytyjskich posiadłościach, ze szczególnym uwzględnieniem Afryki Południowej, gdzie i tak zaznaczyła się już poważna opozycja wobec Londynu. Wpływy ateńskiej centrali Niemców sięgały aż do odległych Indii, a nawet i Chin, przy tym zaś prawdziwą zagadkę stanowiła dla Anglików szybkość i sprawność w przekazywaniu niemieckich informacji i dyspozycji na tak olbrzymich przestrzeniach.

Ateńska centrala Canarisa została naturalnie wyłączona z zakresu należącego do Iwanowa, przecież powierzono mu sprawy specjalnie wojenne, nie polityczne, ale nie mógł on nie wiedzieć o pracującej na tym samym terenie wielkiej sieci hitlerowskiego kontrwywiadu, chociażby, ze względu na konieczność zachowania szczególnej ostrożności. Jeżeli chodzi o ewentualnych sprzymierzeńców, to sytuacja w Atenach przedstawiała się szczególnie. Sojusznicy i sympatycy akcji „agenta nr 1” znajdowali się literalnie wszędzie, nawet w otoczeniu ministrów rządu marionetkowego ustanowionego przez hitlerowców; ba — nawet w dyrekcji współpracującej z Niemcami greckiej policji. Z drugiej strony taki układ stosunków stanowił wielkie niebezpieczeństwo, gdyż pod wpływem zastraszenia lub przekupstwa osobistości o postawie dwulicowej mogły z wielką łatwością zmienić się w denuncjantów. Opinia szerokiego ogółu twierdziła, że ufać całkowicie można tylko metropolicie Damaskinosowi, który jakby ucieleśniał patriotyzm Grecji i sam jeden służył za moralne oparcie dla całego narodu, hardo stawiając się zaborcom. Metropolita Damaskinos, olbrzym dwumetrowej wysokości, wyrobił sobie powszechny respekt już dawniej. Oparł się on był greckiej dynastii oraz przedwojennej prawicowej dyktaturze premiera Metaksasa i musiał wyemigrować. Do kraju powrócił dopiero w chwili rozpoczęcia przez Włochów wojny albańskiej i od tego czasu bez przerwy podtrzymywał w ludzie greckim odporność i ducha walki. W otoczeniu Damaskinosa kryli się, za jego wiedzą, także i pozostawieni przez Anglików agenci; inżynier podejrzewał, że tam właśnie tkwi tajemniczy „Charlie” wraz ze swoimi zapasami „żółwi”, „cardiffu”, „mydła”, dynamitu i groźnych „fasolek”. Środki te należało wypróbować. Na pierwszy ogień poszedł „cardiff”, z grecka przezwany „karvuna”. Polecony przez dyrektora Papazoglu młodzieniec z pewnej sportowej drużyny bez żadnego trudu wrzucił kawałek „węgla” na tender lokomotywy prowadzącej pociąg w kierunku na zachód. Stosunki na tej turystycznej linii, zwanej koleją peloponeską, panowały nadal tak samo patriarchalne jak za czasów pokojowych. Nikt tam nie zwracał uwagi na snujących się przy lokomotywie młodych ludzi. „Agent nr 1” wybrał się był tymże samym pociągiem w podróż, pragnąc osobiście stwierdzić skuteczność „karvuny”, ale daleko nie ujechał. Jeszcze w granicach Aten pociąg nagle stanął, koło parowozu rozległy się lamenty i okrzyki, nazbierało się ciekawych. Razem z tłumem zaintrygowanych podróżnych inżynier wyskoczył i poszedł na przód pociągu. Stał tam i coś wykrzykiwał podniecony maszynista. Poprzez czarny brud widać było na jego twarzy szczególną bladość. — Na śmierć nas narażą! — wołał. — Już dawno mówiłem, że paleniska są stare, że lada dzień może się przydarzyć nieszczęście... Ale oni są głusi i ślepi, aby tylko do końca wymęczyć każdą maszynę... Koniec jazdy, moi kochani... Podobnie doskonale spisał się kawałek „sapuni”, czyli „mydła”. Wrzucono je do parowego kotła obsługującego podstołeczne sanatorium. Zgodnie z zapowiedzią kairskiego specjalisty najpierw wyskoczyły ze swoich gniazd manometry, a później cały gmach wypełnił się parą. Centralne ogrzewanie i pralnia przestały działać; niemieccy goście musieli się wyprowadzić gdzie indziej Inżynier uznał obie próby za całkowicie udane. Po takich dwu doświadczeniach „agent nr 1” nie wątpił w skuteczność reszty środków, odkładając wypróbowanie „chelony” i „fasolii” już na właściwie dobranych obiektach. Każdy z jego „żółwi” miał zatopić jeden okręt lub statek; każda garsteczka „fasolii” była przeznaczona do zniszczenia jednego lotniczego silnika. Jednakże dotarcie bądź osobiste, bądź poprzez zaufanych, do niemieckich baz morskich lub do fabryki lotniczej w Nowym Faleronie wymagało więcej zabiegów i czasu. Bez specjalnych przeszkód udało się tymczasem zaopatrzyć w kawałki „cardiffu” paru chłopców z kierowanej przez Papazoglu drużyny piłkarskiej noszącej nazwę „Endeka”, czyli „Jedenastka”, która wyjeżdżała na mecze z Niemcami do bazy marynarki wojennej na Salaminie. Bramkarzowi drużyny, Veludisowi, udało się przewieźć „węgiel” ukryty w zapasowej piłce; na miejscu zaś kawałki „cardiffu” rzucono do wypełnio-

nej węglem barki. Pozostawało oczekiwanie, któremu ze statków wypadnie połknięcie piekielnej porcyjki. Według wszelkiego prawdopodobieństwa barka zaopatrywała stojący w pobliżu trałowiec „Von Cramp” albo też parowiec kursujący stale z zatoki Eleusis na Kretę, dokąd woził niemieckich spadochroniarzy. Inna z prac początkowych polegała na szczegółowym wyznaczeniu stanowisk niemieckich baterii przeciwlotniczych w pobliżu Aten w porcie Pireusu, kolo Maratonu, i na wyspie Salaminie. Nie było to rzeczą specjalnie trudną. Każdy grecki chłopak wymieniał jednym tchem zauważone pozycje na wzgórzach za murem Temistoklesa albo — na wschodzie — pośród mogił francusko-angielskiego cmentarza z wojny lat 1854—56, pośrodku zaś półwyspu Akte — około morskiego semaforu oraz na przyległym wzgórzu Karaiskakisa, bohatera wojny o niepodległość. Podobnie bez wielkiego zachodu inżynier mógł podawać miejsca postojów okrętów wojennych w zatokach Kantharos i Eleusis oraz umiejscowić składy węgla okrętowego tudzież pośpiesznie przez Niemców odbudowane zbiorniki ropy i benzyny. Stałą obserwację lotnisk także udało się zorganizować, ale inżynier — (po otrzymaniu sporządzonych przez wysłanników szkiców sytuacyjnych — zwykle sam wyprawiał się w teren dla ich sprawdzania i poprawienia. I tak po kolei, w dzień lub w nocy, z narażeniem się na wielkie niebezpieczeństwa, kolejno ze wszystkich możliwych stron, oglądał i badał lotniska w Tatoi, w Kalamaki, w Elefsina i Hassani, po czym szczegółowo penetrował całe wybrzeże od cieśniny Salamińskiej aż po przylądek Akte i dalej ku zatoce Maratońskiej. Wybrzeże Attyki, oglądane podczas jednej z letnich wycieczek przed wojną z pokładu „Leonardy”, musiał teraz poznawać jak najdokładniej, tu bowiem grupowały się niemal wszystkie ważniejsze obiekty wojskowe, przeciwko którym zamierzał stosować dywersję. Placówka „004” chciwie połykała każdy taki meldunek. Kiedyś inżynier z kolei i sam zapytał o rodaków w Tobruku. Odpowiedziano, że trzymają się tam doskonale, natomiast zginął już stawiacz min „Latona” i okręt „Pass of Bahama”, na których karpatczycy odbyli swoją podróż. W ogóle wojna morska pod jesień 1941 roku nabrała ostrości, do Aleksandrii coraz to wchodziły okręty uszkodzone, o niektórych szeptano nawet w Atenach, że zatonęły. Komunikacja pomiędzy Aleksandrią a Maltą stawała się także coraz trudniejsza, a przecież od tego zależała sytuacja wojenna na całym Wschodzie. Robocie wywiadowczej bardzo dopomagali detektywi-amatorzy. Świetnym szpiegiem okazała się ładna i śmiała dziewczyna Marozzia. Zarzucano jej wałęsanie się z Niemcami, wytykano, że z nimi tańczy, usiłowano zawstydzić, perswadować. Ale Marozzia zbywała moralistów krótką odpowiedzią, że podobają się jej mundury. Szczególnie upodobała sobie mundur Kriegsmarine, toteż prawie zawsze wiele wiedziała o ruchach niemieckiej marynarki wojennej. Obdarzona jakimiś prezentami, robiła odjeżdżającemu wielbicielowi istne awantury, wołała, że sobie odbierze życie, a Niemiec, zdumiony i pochlebiany wybuchami nagłej miłości, w strapieniu powtarzał swoje sakramentalne Befehl ist Befehl i na pociechę rekomendował rozżaloną dziewczynę pozostającym w Grecji przyjaciołom. Ale Marozzia udawała niepocieszoną, chciałaby wiedzieć wszystko o dalszych losach swojego poprzedniego ukochanego, pisywała do niego listy, wypytywała innych niemieckich marynarzy, czy tamten nie zginął, dokąd popłynął, kiedy powróci. Jednym słowem była to urodzona aktorka, a w roli swojej wyżywała się znakomicie, podejrzeń zaś nie wzbudzała dlatego, że najbardziej wnikliwe i sekretne obserwacje niemieckiego kontrwywiadu nie mogły wykryć żadnych kontaktów dziewczyny z kimkolwiek podejrzanym. Całe jej życie najwidoczniej polegało na tańczeniu, kochaniu się i odsypianiu zarwanych nocy, a także na bardzo gorliwej nauce języka niemieckiego. Mając do przekazania pilną i ważną wiadomość, Marozzia stawiała na oknie wazon do kwiatów, co było sygnałem dla studenta-łącznika, który przystawał pod oknem parterowego domku, wysłuchiwał relacji i powtarzając ją sobie dla lepszego zapamiętania — biegł do swojej „mety”, skąd wiadomość trafiała do „agenta nr 1”. Marozzia unikała jakichkolwiek

notatek pisemnych i dlatego jej rola długo pozostawała nieznana. Śmiałość działań stopniowo rosła. Sam Jerzy Iwanow, a czasem i niektórzy z jego pomocników, dla osiągnięcia swobody poruszania zaczęli używać włoskich i niemieckich mundurów, cichaczem wypożyczanych przez chemiczne pralnie przyjmujące odzież do oczyszczenia. Wkrótce także i produkcja specjalnych dokumentów wojskowych stanęła na poziomie odpowiednim, na razie nie budząc żadnych podejrzeń ze strony żandarmerii czy gestapowców. Zaraz po oswojeniu się z życiem okupacyjnym Aten inżynier zwrócił specjalną uwagę na wielkie hotele, a w szczególności na hotel „Grande Bretagne”, gdzie kwaterował sztab Luftwaffe i mieszkało wielu wyższych oficerów niemieckiego lotnictwa. Z natury rzeczy hotel taki stanowił niewyczerpaną zbiornicę ciągle napływających informacji, chodziło tylko o zapewnienie sobie tam właściwej agentury. Dyrektor hotelu, obywatel szwajcarski Schmidt, rozumiał o co chodzi, przyjmując na służbę poleconego mu Athanasiou Moschonasa, fachowego specjalistę-agenta z ochrony króla, obecnie obarczonego pozornym zadaniem czuwania nad bezpieczeństwem Niemców. Moschonas jako wytrawny detektyw był niesłychanie ostrożny. Należąca do organizacji ubogo ubrana staruszka w ciemnych okularach, która przy hotelu „Grande Bretagne” udawała żebraczkę, nie co odzień otrzymywała oczekiwane wiadomości. Inżynier postanowił trochę Moschonasa przynaglić, dać mu do zrozumienia, że jest na służbie i ma określone obowiązki. Z drugiej strony pragnął zrobić generalną próbę swoich przyszłych „występów”, w niemieckim mundurze. Podpatrzył już wielu oficerów, uchwycił ich styl postępowania, jednym słowem — czuł się na siłach „odstawić” hitlerowca czy wehrmachtowca na ulicach Aten. Na wszelki wypadek miał przy sobie odpowiednie dokumenty występując w roli takiego Niemca z okolic Torunia, byłego obywatela Rzeczypospolitej, któremu przyznano w armii niemieckiej dawny stopień wojskowy polski. Pewnego wieczoru muskularnie zbudowany niemiecki oficer zjawił się w towarzystwie greckiego lekarza przed hotelem „Grande Bretagne” Zleciwszy Grekowi po niemiecku, żeby czekał na niego, „agent nr 1” wszedł do hotelowego hallu, pozdrowił siedzących tam Włochów i Niemców, skierował się następnie do wolnego stoliczka i kazał sobie przysłać kelnera Moschonasa. Patrząc uważnie w oczy detektywowi, mówił do niego po grecku: — Moschonas, źle, braciszku, pracujesz... Zapamiętaj sobie — masz codziennie podawać nazwiska wszystkich przyjeżdżających, od majora w górę... To — raz... Po drugie — masz mi natychmiast meldować, o czym goście ze sobą rozmawiają... Po trzecie — podasz mi nazwiska swoich kolegów i pokojówek, jeżeli twoim zdaniem mogą oni stać się informatorami zasługującymi na zaufanie... A teraz, Moschonas, proszę o wermut z wodą... Kelner stał jak wryty i patrzył w rzekomego oficera jak w upiora. Przez chwilę uważał się za zgubionego — oto Niemiec znający jego rolę, wiedzący o jego kontaktach z podziemiem. Ale ochłonąwszy przyniósł butelkę wermutu, drżącymi z emocji rękami napełnił szklaneczkę. Domyślił się, naturalnie, kim jest ten niebezpieczny gość. Tymczasem rzekomy Niemiec mówił: — Moschonas, staraj się panować nad nerwami... Przecież byłeś w ochronie samego króla, byłeś dzielny... Niemcy wchodzili i wychodzili, gość pozdrawiał ich, zależnie od stopnia skwapliwie albo niedbale, serce Moschonasa trochę skakało, a gość popijał wermut i mówił: — Muszę mieć zawsze sprawozdanie z oficerskich odpraw, jakie się tu odbywają... Nie wiem, jak to zorganizujesz, ale to jest konieczne... Jeśli potrzebne są mikrofony, możesz je dostać... Ale czasem prościej jest wywiercić jakąś niewielką dziurkę w ścianie albo suficie... Po tym próbnym występie inżynier już z całą pewnością siebie zwiedził przy ulicy Patission wszystkie piętra gmachu NSDAP, siedzibę niemieckiej partii hitlerowskiej oraz greckich „narodowych socjalistów”, którzy współpracowali z Niemcami. Wizję lokalną prze-

prowadził w związku z obraniem właśnie tego gmachu jako obiektu pierwszego wielkiego sabotażu. Niemcy czuli się w Atenach zbyt pewnie i beztrosko, ludność uginała się pod ciężarem biedy, znikąd już nie oczekując ratunku. W dodatku Moschonas podsłuchał niemieckie rozmowy o zapowiedzianym przyjeździe do Aten gestapowskiego dygnitarza, samego Himmlera. Postanowiono dać ludności zastrzyk nadziei, a jednocześnie osłabić butę Niemców, którzy panoszyli się tu, jak chcieli. Do wykonania zamachu zgłosiło się dwóch wysportowanych młodzieńców, Mitilineos i Galati. Inżynier wyuczył ich na szkicach i na minutowym rozkładzie akcji, co i jak mają robić. W barze przy tejże ulicy Patission naprzeciw gmachu dyżurował doktor Janatos, na ruchliwym skrzyżowaniu pełnili służbę łącznicy znający i zamachowców, i studentkę nazwiskiem Bimba, której powierzono transport bomby. Dwaj młodzi ludzie tuż przed wejściem, do gmachu otrzymali od studentki teczkę z dynamitem, wmieszali się w tłum interesantów i poszli na IX piętro, gdzie łatwo — tuż przy schodach — odszukali kaloryfer z półką. Jeden jedyny strażnik przy wejściu nikogo nie legitymował, na korytarzach snuli się tylko interesanci. — To już tutaj — powiedział któryś z zamachowców kładąc teczkę na półce. Drugi, niby zapalając sobie papierosa, podpalił zwisający z teczki lont. Inżynier uprzedził ich, że bombę zaopatrzył w lont bardzo krótki, gdyż inaczej mógłby ktoś dostrzec lub wyczuć tlący się sznureczek. — Macie najwyżej 80 sekund czasu na ucieczkę — ostrzegał, więc teraz dwaj zamachowcy zbiegali po schodach jak szaleńcy. Trochę opanowali krok dopiero w bramie, przy strażniku. — Jeszcze 30 sekund — powiedział jeden z nich .spojrzawszy na zegarek. — Są już na ulicy, załatwione — szeptali łącznicy, którzy obserwowali, wejście do gmachu. Detonacja rozległa się szeroko po mieście, a w okolicznych domach powylatywały szyby z okien. Rozbiegający się w przerażeniu tłum słyszał teraz ryk syren samochodowych i motocyklowych. Na miejsce wypadku ściągnięto straż pożarną, policję, wojsko, a całe ateńskie gestapo postawiono na nogi. Doktor Janatos uciekł z baru tylnym wyjściem w samą porę, ponieważ Niemcy w całej dzielnicy sprawdzali dokumenty mieszkańców i przechodniów, raz po raz odsyłając do więzienia partie podejrzanych. Jednakże ani zamachowców, ani łączników, ani dzielnej studentki obława nie zagarnęła. Dnia następnego pisma podały wiadomość o tym akcie terroru. Ofiary obliczano rozmaicie — od kilkudziesięciu do kilkuset. Mocno uszkodzony gmach nieprędko przywrócono do stanu używalności. Odwiedzała go później daleko mniejsza niż poprzednio liczba Greków, a przy wejściu do gmachu każdego interesanta dokładnie legitymowano. „Przyjazd Himmlera na razie wstrzymany” — dał znać Moschonas. Drugi z kolei projekt dynamitowego zamachu wynikł także z szerzącej się pogłoski. Ten sam Moschonas usłyszał pewnego dnia, że do Aten ma przybyć dyktator Włoch, Benito Mussolini. Wiadomość wydawała się prawdopodobna — przecież to było bardzo w stylu Mussoliniego pozować na zwycięzcę i zdobywcę podczas kiedy właściwą robotę wojenną wykonywali za niego Niemcy. Poza tym cenna informacja wyszła z ust adiutanta przydzielonego do wybitnego generała. Powiadomiony o tym doktor Janatos zaalarmował Iwanowa i grupę spiskową „OAG”. Zwołano konferencję z udziałem Iwanowa, Sofulisa (przyszłego premiera Grecji), majora Bobotinosa i Kostasa Janatosa. Jerzy Iwanow zaproponował wysadzenie w powietrze hotelu „Grande Bretagne” za pomocą bardzo silnego ładunku, ale Sofulis, z lewicowego stronnictwa starego Venizelosa, zaprotestował w obawie przed represją. Dyskusja przeciągnęła się około dwu godzin. Wreszcie argumentacja Iwanowa zwyciężyła — dowodził on, że powodzenie takiego zamachu zapewni aliantom znaczne korzyści,

być może nawet spowoduje wcześniejsze odpadnięcie Włoch od sojuszu z Niemcami, a w historii Grecji wypełni nową, sławną kartę. W oczekiwaniu na przyjazd Mussoliniego inżynier w przebraniu żołnierza-ordynansa stopniowo znosił do hotelu wypełnione dynamitem bańki po nafcie. Minę zamierzano umieścić pod salą główną, gdzie często konferowali oficerowie Luftwaffe i włoskich sił powietrznych, gdzie także niewątpliwie doszłoby do jakiejś uroczystości z udziałem Mussoliniego. Wybrano już odpowiednie miejsce w piwnicy i Moschonas z wielką determinacją ulokował tam straszny ładunek. W przeddzień przyjazdu dyktatora inżynier osobiście, w przebraniu montera, sprawdził całe piekielne urządzenie wraz z elektryczną instalacją, która miała wywołać potworną eksplozję w sposób automatyczny. Z wielkim przejęciem oczekiwano dnia następnego. Jednakże Mussolini sprawił zawód. Przyjechał, lecz zamieszkał w ambasadzie włoskiej, nie skorzystawszy z przygotowanych apartamentów. I znów nastąpiły mozolne, ostrożne wycieczki, teraz dokonywane w celu stopniowego wyniesienia przygotowanych materiałów wybuchowych. Korzyść z całej sprawy wynikła tylko jedna — oto inżynier zaznajomił się szczegółowo z terenem hotelu i trybem tamtejszego życia, co mogło się przydać w przyszłości. Stosownie do wskazówek „agenta nr 1” bombowce brytyjskie wykonały już wiele mniejszych i większych nalotów na wyznaczone w Grecji cele, ale — ku wielkiej radości Niemców i Włochów — dotychczas nigdy poważniej nie ucierpiały wielkie zakłady montażowe braci Malziniotti w Nowym Faleronie, skąd wypuszczano seriami silniki lotnicze. Okupanci przypisywali to bądź przeoczeniu Brytyjczyków, bądź doskonale zachowanej tajemnicy wojskowej, bądź niezwykle silnej obronie przeciwlotniczej, jaką zapewniono Nowemu Faleronowi. Tymczasem sprawa ta wyglądała inaczej, mianowicie Iwanow przekazał już do placówki „004” bardzo dokładne dane o produkcji zakładów i oczekiwał stosownej decyzji. Sztab angielski miał do wyboru: albo poświęcić część swoich sił na zniszczenie fabryki względnie zahamowanie jej produkcji, albo też zastosować tu właśnie zamierzony wielki sabotaż. Rozumowano tak: w razie poważnego uszkodzenia zakładów Malziniotti Niemcy przekażą ich zadania jakiejś innej, na razie nieznanej fabryce, skąd do Afrika Korps będą w przyszłości wysyłane silniki. Wobec tego opłacało się raczej wyjście inne — zdecydowano Nowego Faleronu zbytnio nie niepokoić, natomiast rozwinąć tam akcję sabotażową na skalę dotychczas nie znaną, „Agent nr 1” donosił, że fabrykę poznał, stosunki w niej nawiązał, więc już od początku przyszłego roku robota może być rozpoczęta. Zamierzał prowadzić ją ostrożnie, nie budząc w nieprzyjacielu podejrzeń. Cały plan, przekazany do Egiptu, wzbudził tam wiele entuzjazmu i został całkowicie zaaprobowany. W okresie tym inżynier znikał co kilka dni z Aten; tylko najbardziej zaufanym ludziom z organizacji „OAG” było wiadomo, że osobiście zetknął się z pracownikami zakładów Malziniotti, a nawet przez parę dni pracował w dziale montażowym w charakterze zastępcy „chorego kuzyna”. Włoska ochrona fabryki funkcjonowała dość niedbale, a gestapowcy zaglądali tam rzadko, więc Iwanow powrócił szczęśliwie i pełen najlepszych nadziei. Dnia 20 listopada inżynier zaszyfrował pilną wiadomość O wyjściu z Pireusu dwu ciężko załadowanych parowców, którym zapewniono zaraz po opuszczeniu greckich wód przybrzeżnych solidną opiekę w postaci włoskich niszczycieli. Ładunek zawierał materiały pędne i części zapasowe dla czołgów Afrika Korps. Transport miał wielkie znaczenie, gdyż od samej chwili opuszczenia Pireusu zaopiekowały się nim także i uzbrojone w bomby Junkersy 88. Wszystkie te wiadomości, zebrane przez spiskowców z różnych organizacji, inżynier starannie sprawdził, a dzięki gadatliwości włoskich marynarzy zdołał nawet ustalić, że celem konwoju jest zapewne Benghazi, o ile tymczasem nie zajmą tego portu Anglicy, W tydzień później nadeszło podziękowanie: brytyjskie krążowniki zdołały wyśledzić konwój na wskazanym kursie, przepędziły eskortę, stoczyły ciężką walkę z pikującymi

Junkersami i zapaliły oba parowce. A jeszcze w tydzień później powróciły do Grecji załogi parowców, które uratowały się dzięki temu, że zaraz na początku spotkania uciekły w łodziach ratunkowych. Ludzie opowiadali, że dwa pozbawione marynarzy płonące parowce zderzyły się ze sobą i wyleciały w powietrze w olbrzymim wybuchu benzyny, smarów i amunicji. Czasami niby mało ważna wiadomość Iwanowa miała dla Anglików znaczenie kapitalne. W grudniu 1941 roku powiadomił on placówkę „004”, że włoski niszczyciel „Orione” wpadł przypadkowo na niemiecki okręt podwodny „U-557” i staranował go. Potwierdzali to uratowani z niemieckiego okrętu marynarze przywiezieni po swojej emocjonującej przygodzie do jednego z portów greckich. Doniesienie o tym wypadku umożliwiło brytyjskiemu sztabowi skreślenie łodzi podwodnej „U-557” z ewidencji — odtąd nie trzeba już było zgadywać, gdzie też może ona w danej chwili grasować, grożąc sojuszniczym komunikacjom. Iwanow domyślił się wkrótce, że nie działa w Atenach sam. Anglicy posiadali tu liczne, umiejętnie zamaskowane agentury. Wynikałoby to z faktu, że jakimiś tajemniczymi drogami docierały do inżyniera aparaty radionadawcze względnie inne materiały wraz z odpowiednimi wskazówkami, zresztą zapowiedzianymi zazwyczaj w drodze radiowej. W każdym razie po nowej ryzykownej eskapadzie wykonanej dla podsłuchania niemieckiej odprawy w hotelu „Grande Bretagne”, zaledwie rozpocząwszy sprawozdanie, inżynier ze zdumieniem dowiedział się, że placówce „004” już o przebiegu tej narady wiadomo, choć przecież odbyła się ona zaledwie kilkanaście godzin przedtem. Niekiedy alarmujące sygnały przychodziły z Kairu. Jeszcze w październiku sygnalizowano stamtąd wzmożoną działalność nieprzyjacielskich okrętów podwodnych, szczególniej na szlaku Tobruk—Aleksandria. Ginęły tam angielskie i sojusznicze stawiacze min, niszczyciele, łodzie torpedowe. W ogóle u wybrzeży afrykańskich rozwinęła się nieustająca bitwa lądowo-morska. Przy próbie oswobodzenia Tobruku, kiedy rozpoczęła się brytyjska ofensywa, dwa krążowniki bombardowały Halfaja Pass, obracając w perzynę niemieckie umocnienia i rozbijając szereg czołgów. Rosnące zapotrzebowanie amunicji w oblężonym Tobruku uzupełniano z trudem — dwa brytyjskie transporty zostały storpedowane, trzeci musiał sam wyrzucić się na brzeg. Dopiero 26 października garnizon uzyskał kontakt z siłami odsieczy, i to na krótko. Inżynier truchlał na myśl o rodakach w Tobruku, ale żadnej złej wiadomości nie otrzymywał, natomiast świat dowiedział się o tym, że Japonia uderzyła na amerykańskie i brytyjskie bazy Pacyfiku. Dopiero 7 grudnia krótka depesza doniosła: Tobruk uwolniony. Inżynier odetchnął. Niewątpliwie karpatczycy musieli natychmiast wyruszyć do dalszej walki, jednakże nie groziła już im nieustająca ulewa bomb i pocisków. Należało teraz co rychlej pomścić poniesione w obronie Tobruku sojusznicze straty — inżynier obliczył, że samych okrętów wojennych utracono tam blisko trzydzieści, a prócz tego sporo jednostek z floty handlowej. Późniejszemu brytyjskiemu pościgowi poprzez Cyrenajkę towarzyszyć miało intensywne „przeczesywanie” morza przez szczupłe, lecz bardzo ruchliwe siły angielskie, usiłujące zapewnić stały ruch pomiędzy Maltą a Aleksandrią oraz przeszkodzić niemiecko-włoskim transportom do Benghazi i Tripolisu. Nadzorować greckie porty — prosiła placówka „004”. W tym okresie, budzącym w Grecji zrozumiały optymizm, inżynier zgodził się na prośbę studenckich organizacji patriotycznych, które błagały o wygłoszenie prelekcji dla zamkniętego grona specjalnie dobranych słuchaczy. Za temat prelekcji wzięto „techniczne i psychiczne środki służące obronie narodu”. Pojawienie się prelegenta w jednej z auli uniwersytetu wytłumaczono odpowiednią dokumentacją pozorującą czysto naukowy charakter wykładu. Po odczycie rozpoczęła się dyskusja, która sprawiła inżynierowi wiele radości. Widział w zgromadzonej młodzieży greckiej dzielność, zaradność, gotowość służenia ojczyźnie do końca.. Jacyż oni są podobni do moich kolegów i koleżanek z AZS-u — pomyślał.

W samym środku toczących się obrad wybuchła panika. Sprawiły ją przerażone szepty, które natychmiast obleciały audytorium: — Niemcy otoczyli cały blok... — Gestapo kontroluje wyjścia... Spojrzenia pobiegły ku prelegentowi. Inżynier dostrzegł ogólne zdenerwowanie, a gdzieniegdzie desperackie załamywanie rąk. Przerywając tok swojej odpowiedzi, uśmiechnął się i powiedział: — Starajcie się teraz zachowywać naturalnie, tak jak studenci, którzy są radzi z przerwania nudnego wykładu... Śledzono go pilnie, kiedy — swobodny i nawet nonszalancki — skierował się do wyjścia, gdzie ujmująco i przyjaźnie coś wyjaśniał Niemcom, pokazując im najpierw swoje papiery osobiste, a później cały plik wyjętych z teczki arkuszy. Musiał im także powiedzieć coś wesołego, gdyż Niemcy roześmieli się, a prelegent powrócił do stołu i oświadczył: — Słuchajcie, trzeba się już rozchodzić, ale spokojnie po dwu albo trzech, bez czynienia zbiegowiska... Nasz następny wykład z phytopatologii będzie poruszał przyczyny schorzeń roślin, a w szczególności omówię bakterie, grzybki, pleśnie, liszaje, wirusy, phanerogamy... Do zobaczenia. Studentka chemii, bystra i pełna temperamentu Gabriela Minopulu, wpatrywała się od tego czasu prawie z nabożeństwem w mężczyznę, który swoim spokojem zażegnał tak wielkie niebezpieczeństwo. W lepiej poinformowanych kółkach studenterii wiedziano już albo raczej się domyślano, że prelegentem ich był tajemniczy wysłannik sztabów sojuszniczych. Cicho przekazywane z ust. do ust wieści szerzyły famę o jego znaczeniu, o jego czynach. Sam o tym jeszcze nie wiedząc „agent nr 1” wyrastał pośród młodzieży na bohatera, a jego czyny składać się zaczynały na jakieś nowoczesne epos. Znękany do ostateczności kraj ratował się dotychczas pełnymi nadziei plotkami i złośliwymi anegdotami na temat Niemców i Włochów, teraz zaś szukał pociechy w nowej legendzie. Jakoś w tym czasie „agent nr 1” zdecydował się na wzięcie do pomocy przy szyfrach owej studentki chemii, Gabrieli Minopulu. Sam nie mógł już podołać wszystkiemu, a dziewczyna wydała mu się godna zaufania. Wkrótce umiała już z pamięci wypisywać szeregi właściwych liczb, ustawiając je w kolumnach. Daleki odbiorca miał uwzględniać w danym dniu tygodnia tylko niektóre szeregi, na przykład poczynając od czwartego. Tak zamaskowany szyfr miał więc znaczenie tylko w szeregach 4, 7, 10, 13, 16 i 19, pozostałe zaś szeregi służyły dla mylenia przeciwnika. Pracując z Gabrielą, Jerzy stopniowo przyzwyczajał się do niej. Kiedyś, podchwyciwszy jej pełne wyrazu spojrzenie, zdał sobie sprawę z tego, że właściwie najlepszą towarzyszką życia może być tylko taka kobieta, z którą łączy mężczyznę wspólny cel, przynajmniej wspólna praca... Nie jakiś tam taniec i nie rozrywka towarzyska, nie sam tylko flirt albo zmysły, ale raczej ta sama pasja do zadań ważnych, to samo przeżywanie sukcesów i niebezpieczeństw... Poza tym — Gabriela Minopulu, przy swojej niemal chłopięcej urodzie, była bardziej niż pociągająca...

VIII. Zdrada Tymczasem nadeszła zima. W pierwszej dekadzie grudnia 1941 roku inżynier zmienił mieszkanie po raz czwarty, gdyż miał wrażenie, że w sąsiedztwie zaczęto się nim nadmiernie interesować. Prócz tego w pobliżu ulicy Pamissu ulokowało się niemieckie biuro wywiadu noszące kryptonim „3000”. Kierował nim pułkownik Beikuss. Traf zrządził tak, że te i inne

szczegóły o niemieckiej placówce wpadły w ręce greckiego podziemnego wywiadu i przekazane zostały Iwanowowi przez sympatycznego oficera marynarki greckiej, z którym spotykał się teraz w regularnych odstępach czasu. W ogóle procedura zdobywania potrzebnych wiadomości zdążyła nabrać cech pewnej stałości i gdyby nie nocne a dość częste wyprawy inżyniera, to wiódłby on żywot niemal urzędniczy, biurowy. Zdarzały mu się teraz nawet takie dnie, że mógł sobie poczytać o lekkoatletyce czy też zagłębić się w jakiejś sensacyjnej powieści. Mieszkał przy ulicy Niovis 19, u Pandelisa Lambrinopulosa, rodzonego brata Nikolaosa. Bezrobotny Pandelis przebijał się przez coraz trudniejsze życie zarabiając na pośrednictwie w małym handlu. Wejście do nowego mieszkania znajdowało się w podwórzu, toż samo wejście prowadziło do mieszkania bardzo patriotycznej rodziny Christosa Drapaniotisa. W takich warunkach okazało się niepodobieństwem ukrywanie lokatora i cała rodzina Drapaniotisów też inżyniera poznała. Domyślano się w nim jakiegoś tajnego emisariusza, co tylko powiększało życzliwość i zainteresowanie. W szczególności pani Evangelia Drapaniotu umiała wyświadczać sąsiadowi różne drobne, lecz ważne usługi. Z uczynności tej bystrej i miłej w obejściu kobiety inżynier skorzystał, kiedy dojrzała w nim decyzja wyjaśnienia sprawy z Tinosem. Nie mógł narażać siebie i swojej roboty na nowe przypadkowe spotkanie z dawnym przyjacielem. Zresztą osądził, że gdyby — biorąc rzecz teoretycznie — Tinos rzeczywiście wszedł na drogę zdrady, to już z niej nie zejdzie i zrobi wszystko możliwe, żeby swoją ofiarę odszukać. Znając spryt przyjaciela, wiedział, że Pandos w każdym wypadku sobie poradzi. Zresztą nawet w wielkim mieście istnieją punkty, przez które ostatecznie każdy mieszkaniec prędzej czy później musi przejść. Pandos mógłby niby pająk czyhać w śródmieściu, na przykład w okolicy hotelu „Grande Bretagne”, który właśnie teraz szczególnie Iwanowa zainteresował. Poza tym, skoro już w rękach gestapowców znalazła się jakaś fotografia Jerzego, to przecież obserwatorów mogło być więcej, nie sam Tinos polowałby na ofiarę. Istniała jeszcze jedna przykra okoliczność, o której inżynier na razie nie wspomniał swoim opiekunom, mianowicie to, że to właśnie Pandos otrzymał jego zdjęcie w kapeluszu. Wreszcie, jeżeli Pandos okazał się zdrajcą, to naturalnie wyjawił Niemcom nazwisko Iwanowa, podając jednocześnie jego rysopis. Tak czy inaczej, należało spojrzeć prawdzie w oczy. Albo Tinos jest w porządku i krzywdzimy go podejrzeniami, albo... trzeba mu ukręcić łeb — osądził Jerzy. Wybrał się więc na spotkanie z Pandosem nie sam, lecz w towarzystwie pani Evangelii. Mżył deszcz, zapadał zmierzch. Stosownie do prośby towarzysza, pani Evangelia poszła wywołać Pandosa na ulicę. Wyszedł bardzo pośpiesznie, ucieszył się widokiem przyjaciela, zaczęli rozmawiać po francusku. Tinos wymawiał przyjacielowi, że znikł mu z oczu, że widocznie mu nie ufa, zaś Jerzy tłumaczył swoje zniknięcie nawałem roboty i koniecznością ukrywania się. We trójkę weszli do tawerny, napili się kawy i wyznaczyli sobie spotkanie na dzień następny w cukierni Malama koło stacji autobusów Angelopulu. — Teraz nie mam już czasu, ale jutro opowiem ci wszystko o twojej rodzinie... Bo przecież specjalnie dla ciebie jeździłem do Salonik... No i mam coś dla ciebie od twojej matki... — mówił serdecznie Pandos. Więc jednakże do Salonik pojechał... Ale kiedy? — rozmyślał inżynier. — Nie podoba mi się pański przyjaciel — powiedziała pani Evangelia, kiedy pożegnali Pandosa i z pewnym pośpiechem wmieszali się pomiędzy przechodniów. Nocy tej, choć zapracowany przy szyfrowaniu depesz, inżynier często powracał myślami do sprawy Pandosa. Już nie wierzył tak absolutnie w jego uczciwość. Co prawda Tinos jak dawniej przejawiał serdeczność, ale po ich ostatnim rendez-vous pozostał jakiś niemiły osad. W każdym razie Pandos kłamał potwierdzając, że zaraz po ostatnim widzeniu wyjechał do Salonik, a znów Jerzy nic mu nie powiedział, że wie o rewizji u Apostolidisa. Następnego dnia wybrali się do cukierni Malama znowu we dwójkę. Oboje już z daleka

zobaczyli czekającego Pandosa, ale jednocześnie kobieta ścisnęła towarzysza za rękę. Zrozumiał dlaczego: oto czterech mężczyzn, pilnie się im przyglądając, ruszyło w ich ślady. Teraz pani Evangelia pożegnała się, zostawiając przyjaciół samych ze sobą. Zauważyła zaraz jakąś kobietę, która poszła w jej tropy, więc wpadła do wielkiego magazynu, szybko przemknęła pośród tłumu i wybiegła innym wyjściem, po czym od razu wskoczyła do pierwszego lepszego autobusu. Zdaje się, że popełniam straszne głupstwo — myślał Jerzy — ale trudno, rzecz się już stała... Dwaj mężczyźni zamówili napoje. Pandos w duchu tryumfował. Oto nareszcie ma w ręku przyjaciela, który mu przez całe życie zanadto imponował. Co prawda, pamiętał, że dużo Irkowi zawdzięcza, może nawet i życie, bo kiedyś Irek wyciągnął go z wody, ale cóż to było za życie! W biedzie, w ciągłej pogoni za pieniędzmi, pośród kłopotów, podczas kiedy inni opływali w dostatki... Choćby taki Iwanow... Jakaż to zasługa, mając zamożnego ojczyma, ukończyć zagraniczny uniwersytet?... I nie sztuka zwyciężać w zawodach, skoro się otrzymało od samej natury tyle siły i zręczności... O wielkich wysiłkach przyjaciela czynionych dla zdobycia dyplomu czy wspaniałej formy sportowej Pandos nawet nie pomyślał, natomiast przeleciały mu przez głowę wszystkie chwile, w których przyjacielowi gorzko zazdrościł. A zazdrościł mu właściwie wszystkiego — i wyjazdów za granicę, i laurów sportowych, i życzliwości u salonickich rybaków, i powodzenia na zabawach w klubie „Iraklis”. Boleśnie zapiekła w sercu Pandosa najstarsza uraza, doznana jeszcze w czasach szkolnych, kiedy jakaś czarnooka Terpsychora powiedziała, że on, Pandos, trzyma się przy Irku niby szakal przy lwie... Co prawda powiedziała to smarkula, ale dlaczegoś jej słowa pozostały ważne, nieodparte, nie pomszczone. Ciekawe, czy Irek ją pamięta... Spojrzał przeciągle na przyjaciela i zapytał: — A czy pamiętasz tę dziewczynę... z liceum? W gardle odczuwał suchość, więc nie dokończył, a tymczasem Jerzy z ożywieniem zapytał: — Myślisz o Epi? Naturalnie! Spotkałem ją... — Machnęła na ciebie ręką, wyszła za mąż i wyjechała ze swoim Anglikiem — odrzekł złośliwym tonem Pandos. — Ale ja miałem na myśli inną... Tę czarną, pamiętasz? Jak się okazało, Jerzy żadnej innej już nie pamiętał. Powiększyło to niedobre uczucia Pandosa. Dziewczyna nazwała Irka lwem, on zaś nawet nie raczy tego pamiętać... Zarozumialec! No, już niedługo będzie odstawiać „wielkiego”... Rozmowa zeszła na tematy inne. — Przyniosłeś list od matki? — zapytał Jerzy. — Nie mam — odrzekł Pandos. — Widzisz, ja ci skłamałem, ja w ogóle w Salonikach jeszcze nie byłem. — Dlaczego? — To długa historia,.. Widzisz, uwikłałem się w trudną sytuację. — W jaką? Może służysz Niemcom? — twardo zapytał Jerzy. — A jeżeli tak, to co? — zapytał Pandos. — Zdradzasz ojczyznę? — Dlaczego? Mogę w ten sposób, na przykład, dostarczać potrzebne wiadomości choćby tobie... I właśnie dlatego chcę z tobą rozmawiać nie o głupstwach, ale tym razem o interesie... Ileż ci twoi Anglicy płacą? Dam ci zaraz takie informacje, jakich nie ma nikt... Ale nie będziemy rozmawiali tutaj, chodźmy gdzieś dalej od ludzi... Szli ulicą Mavromateon w kierunku skweru z pomnikiem króla Konstantinosa I, Pandos najpierw jakby się namyślał, po czym zaczął mówić o sposobie, w jaki Niemcy i Włosi zorganizowali transport lotniczy z Grecją na pustynię libijską. Wymieniał, ile codziennie przewożą tam paliwa i amunicji, kiedy startują, w jaki sposób powracają. Obiecywał dalej, że

już następnego dnia będzie mógł podać dokładne godziny, a nawet kursy tego lotniczego transportu oraz co rano podawać inne ciekawe dane. Dochodzili właśnie ulicą Patissia do pomnika, kiedy spomiędzy otaczających drzew i krzaków wybiegli żołnierze z automatami. Celując w nich obu wołali: — Hände hoch! Zrazu Iwanow sądził, że zaszło zwykłe nieporozumienie. Tak jak i Pandos podniósł ręce do góry. — Mam legitymację w prawej kieszeni —powiedział po niemiecku. Zauważył, że Tinos ręce opuścił. Dwaj Niemcy przystawili Iwanowowi automaty do brzucha i o legitymację nawet nie zapytali. Natomiast z bulwaru Alexandras ostro z miejsca ruszyły dwa samochody. Podjechały gwałtownie — z piskiem opon —zahamowały. Nieliczni przechodnie rozbiegli się na ten widok, ale nikt tu o nich nie dbał. Obu przyjaciół lokowano po jednym do każdego z samochodów, przy czym Jerzy zauważył, że Pandosa specjalnie nie pilnowano, podczas gdy jego samego dwaj Niemcy trzymali za ręce. Wreszcie zobaczył najgorszą rzecz — oto Tinos, jego przyjaciel Tinos, ze śmiechem pokazuje swoje papiery i coś tłumaczy innym Niemcom, którzy za nim wsiadali do drugiego samochodu. Wątpliwości już nie było — przyjaciel z lat dziecinnych okazał się podłym zdrajcą. Odwieczna historia z judaszem powtórzyła się raz jeszcze w banalnej wersji współczesnej. Wstrząs był tak silny, że inżynier sprawę swojego aresztowania odczul na razie jako drugorzędną. Tymczasem samochody szybko pomknęły na ulicę 3 Września, gdzie mieścił się centralny urząd ateńskiego gestapo. Komendantem był tu osławiony już w Grecji Joseph Ernst, pomocnikami jego — Niemiec Burg i Grek Cimbai. Dnia tego na próżno oczekiwano Jerzego na kolacji w domu Lambrinopulosa. Gość nie zjawił się. Wobec tego natychmiast zawiadomiono Papazoglu i braci Janatos oraz innych współpracowników emisariusza. Od pani Drapaniotu dowiedziano się, że pozostał w cukierni z Pandosem. Dyskretny wywiad w domu Pandosa wykazał, że i Pandos nie powrócił do siebie. Jednakże grający podwójną rolę Apostolidis szybko wykrył i doniósł, że Pandos, aczkolwiek zatrzymany wraz z Iwanowem, zaraz został zwolniony i tylko dla stworzenia pozorów poszukał na kilka dni noclegu poza domem. Okolicznością dla więźnia poniekąd szczęśliwą okazały się jakieś szczególnie ważne sprawy, które tego wieczora absorbowały Ernsta. Kazał on spisać zeznanie aresztowanego, zbadać autentyczność legitymacji rzekomego Nikolaosa Tsenoglu, a samego delikwenta zakuć w kajdany i ulokować, w więzieniu Averof. Pierwsze badanie wypadło więc krótko i powierzchownie, tylko w uszach dość złowieszczo zabrzmiały słowa Ernsta, który powiedział: — No, panie Tsenoglu, my mamy z panem stare porachunki... Ale porozmawiamy o tym jutro! Towarzyszem w celi Iwanowa okazał się jakiś Polak, rzekomo noszący nazwisko Beliński, ale Jerzy unikał wszelkich rozmów czy wyznań, udając zmęczonego. Zresztą ów Beliński szybko zasnął. Iwanow zapisał swoje nazwisko na ścianie koło drzwi, rozmyślał długo nad sytuacją, ale później wytłumaczył sobie rozumowo, że należy wypocząć przed dniem następnym, postanowił bowiem próbować ucieczki od razu, w drodze na pierwsze przesłuchanie, zanim zostanie skatowany i pozbawiony sił. Raczej śmierć od kuli niż to — wzdrygał się na myśl o czekających go torturach, w których stosowaniu Ernst był podobno mistrzem. Rano wszedł do celi strażnik i wywołał więźnia Belińskiego. Ale że Beliński wciąż jeszcze spał, więc inżynier zdecydował się, wstał i z pewną siebie miną poszedł za strażnikiem. Przekazano więźnia niemieckiemu sierżantowi, z którym razem wsiedli do auta osobowego. Obok kierowcy nikt nie siedział, a pilnujący więźnia sierżant nie wydawał się zbyt groźny, bo nawet broni w pogotowiu nie trzymał. Inżynier skupił się, sprężył w sobie. Wkrótce zajechali na ulicę 3 Września, auto stanęło. Kierowca wyskoczył i pobiegł na górę. W tym momencie Jerzy Iwanow postanowił uciekać. Ledwie sierżant wyszedł z samochodu, więzień, udając, że także zamierza wyjść za nim, znienacka kopnął go butem w brzuch

i wyskoczył przez drugie drzwiczki, odgradzając się samochodem od ewentualnego pościgu. Sierżant wrzasnął o ratunek i upadł na ziemię. W oknach kamienicy ukazały się twarze zdziwionych Niemców. Paru niemieckich żołnierzy przystanęło na ulicy, wyciągając broń, ktoś wystrzelił, przechodnie znów rozbiegli się na wszystkie strony. Tymczasem zbieg nagle skręcił w zaułek na prawo i zginął z oczu. Mnóstwo niemieckich i włoskich żołnierzy, a także policjantów greckich uczestniczyło w olbrzymiej, długotrwałej obławie zarządzonej natychmiast przez Ernsta. Szukano w domach, piwnicach, sklepach i na poddaszach, jednak bez skutku. Sierżant, po odpowiednio surowym upomnieniu, został natychmiast wysłany za karę na front rosyjski. Do późnej nocy powracały poszczególne patrole, ale żaden z nich zbiega nie przyprowadził. Jakież były koleje ucieczki? Wiedziony trafnym instynktem zbieg nie uciekał daleko. Z kajdanami na rękach zostałby łatwo rozpoznany przez każdego policjanta, wywiadowcę czy szpiega. Należało szukać schronienia co tchu, natychmiast. Z zaułka Iwanow skręcił w obszerny, zapełniony ciężarówkami dziedziniec. Każdy z wehikułów miał wymalowany na boku znak Czerwonego Krzyża. A więc inżynier znalazł się w parku samochodowym tej wielkiej instytucji dokarmiającej tysiące dzieci. Zbieg pomyślał, że siostry miłosierdzia i lekarze niechybnie okazaliby mu pomoc, jednakże czasu nie było. Skorzystał z paru minut zamieszania, szczęśliwie nie napotkawszy nikogo na drodze ucieczki.. Znalazł się właśnie około wielkiego ciężarowego samochodu. Bez dalszego namysłu wskoczył do wnętrza. Leżały tam wielkie i ciężkie brezenty, pod które z trudem się zagrzebał. Spłaszczony pomiędzy zwojami plandek i burtą ciężarówki, odetchnął. Tuż przed oczami znalazł szparę — coraz to migały w niej pędzące postacie niemieckich żołnierzy. Potem wrzawa .pościgu ucichła, jeszcze później rozpoczęła się metodycznie prowadzona rewizja w okolicznych domach, w samochodowym parku stanęły posterunki, jednakże nikomu nie przyszło do głowy zaglądać do samych samochodów. W oczekiwaniu na dalszy ciąg wydarzeń inżynier ślinił swoje kajdany i gimnastykował dłonie, przygotowując się do trudnej operacji zrzucenia stalowych pierścieni. Nauczono go tej sztuki, między innymi sposobami, w Kairze, jednakże od pewnego czasu zaniedbał konieczne ćwiczenia nadające kościom dłoni niezbędną giętkość. Przyrzekał sobie teraz, że natychmiast po uratowaniu się ćwiczenia wznowi. Wreszcie, po wielkim wysiłku, kajdany spadły. Najbardziej pragnął tego, żeby do samochodu wsiadł szofer i wywiózł go gdzieś z przeklętego miejsca. Ale być może, sprzyjała mu właśnie ta okoliczność, że ukrył się zaledwie o sto metrów od siedziby gestapowców. Z ulgą stwierdził, że po pewnym czasie posterunki odeszły. Zapadł wieczór, kiedy ostrożnie opuścił kryjówkę, rozprostował zesztywniałe członki i poszedł wprost do Lambrinopulosa. Nadbiegł powiadomiony Papazoglu. Rozpoczęła się nowa „wojenna” narada nad sytuacją. Było to w piątek 19 grudnia 1941 roku. — A więc zdradził Pandos — mówili kiwając głowami. — Mieliście rację — ze smutkiem przyznał Jerzy. Papazoglu snuł swoją myśl dalej: — Musi pan także przyznać, że wygląda to wszystko na dość kiepski romans kryminalny... Wkrótce po przybyciu jesteś rozpoznany... Ledwie zacząłeś robotę — już aresztowanie!... Naiwnie polegasz na rzekomym przyjacielu... Tutaj nikt jeszcze nie wydostał się z niemieckich łap, a ty sobie jakoś uciekasz... No, powiedz sam, czy to nie budzi wątpliwości? Każdy rozsądny człowiek zada sobie pytanie, czy rzeczywiście siedziałeś w więzieniu... — W celi, na ścianie obok drzwi, wydrapałem swoje nazwisko obok mnóstwa innych — odrzekł inżynier. — Nie życzę panu takiej okazji, ale jest możliwość sprawdzenia tego. Wszyscy się roześmieli. Zdrada, aresztowanie i szczęśliwa ucieczka wywołały różne poważne konsekwencje.

Pierwszą z nich była zakomunikowana z Egiptu decyzja angielska — agent musi wracać. Nic już po nim — osądzili Brytyjczycy. Tymczasem, zanim „spalony” emisariusz uzyska możność powrotu na Środkowy Wschód, należało zdwoić środki ostrożności! Trzeba jeszcze dodać, że jeśli powstały jakieś wątpliwości co do Iwanowa, to pewien incydent rozwiał je całkowicie. Do biura podróży pana Papazoglu wszedł elegancki facecik i stanowczo oświadczył: — Panie Michaił, musisz mi dać bańkę benzeny... Zdumiony Papazoglu zapytał: — Przede wszystkim — kim jesteś człowieku? — Kim jestem, to obojętne, a benzynę muszę dostać. Papazoglu zaczął się irytować. — Skądże ją wezmę? Przecież benzyna należy do towarów reglamentowanych, o czym wie każdy! — A w jaki sposób pracują twoje samochody? Może jeżdżą na oranżadzie? A może na terpentynie? — Głupie kawały. -Wynoś się pan — rzekł Papazoglu, który był krewki i wymagał, żeby mu okazywano szacunek. — Dobrze, dobrze — odpowiedział potulnie facecik, — Ale żebyś pan wiedział, idę prosto do Niemców... — Wiesz, gdzie mam Niemców razem z tobą? — ryknął Papazoglu, niebezpiecznie się czerwieniąc. Bezczelnym szantażystą okazał się tłumacz zatrudniony przez okupantów. I oto czcigodny nestor greckiej turystyki został tegoż dnia zaaresztowany, pobity, wsadzony do więzienia. Póki się cała sprawa wyjaśniała, zanim zaczęły oddziaływać interwencje (a poruszono nawet metropolitę Damaskinosa), nieszczęsny Papazoglu siedział w więzieniu i to właśnie w tej samej celi, w której przenocował Iwanow. Błądząc wzdłuż ścian, Papazoglu odkrył nagle podpis Jerzego Iwanowa — znalazł go około drzwi, a więc w miejscu, o którym inżynier wspominał. Po wyjściu Papazoglu z więzienia opowiadano sobie tę rzecz z niejakim humorem. W dwa dni po ucieczce, 21 grudnia, w gazetach ateńskich i na rozlepionych plakatach pojawił się obszerny „list gończy” rozpisany w poszukiwaniu Georglosa Iwanowa vel Nikolaosa Tsenoglu urodzonego w Warszawie 14 grudnia 1911 roku. Nagroda była kolosalna — opiewała na 500 000 drachm, co wywołało powszechną sensację. List gończy zawierał długi spis niemieckich i włoskich władz okupacyjnych, przyjmujących wszelkie o zbiegu dane, groził karą śmierci za ukrywanie go względnie za przemilczanie wiadomości o nim, wreszcie podawał rysopis ze zdjęciem, z tym samym, które inżynier ofiarował Tinosowi. Nigdy przedtem, a zresztą i później, publiczność grecka takiego „listu gończego” nie oglądała, więc każdy domyślał się w poszukiwanym Polaku osobistości wyjątkowo dla okupanta groźnej. W „kafenionach” ateńskich zahuczało od komentarzy. Wiele osób przypomniało sobie teraz o pływackich mistrzostwach Iwanowa, inni szeptem powtarzali już teraz szerzącą się plotkę, że został on wysadzony na ląd z brytyjskiego okrętu podwodnego, że winien jest wielkich wyrządzonych Niemcom szkód. Dla udręczonej głodem ludności pojawienie się plakatów i ogłoszeń stało się zwiastunem jakiejś przyszłej poprawy, nadzieją na ostateczne wyzwolenie. I oto, jakby na czyjąś komendę, plakaty uliczne zaczęły się pokrywać napisami robionymi pędzlem umaczanym w farbie albo atramencie. Napisy były różne, na przykład: nie sprzedamy bohatera, nie jesteście dość bogaci, żeby nas kupić, albo wprost: niech żyje Jerzy Iwanow. A sąsiedzi Pandosa przypomnieli sobie, że z niewytłumaczonego powodu w tym właśnie okresie przed domem zdrajcy stanęła niemiecka ciężarówka z ładunkiem mąki, cukru, sera, konserw i oliwy. List gończy z fotografią zbiega wywołał jeszcze inne skutki doraźne. Po pierwsze —

sam inżynier osądził, że zostanie rozpoznany natychmiast po ukazaniu się na ulicy, więc w każdym razie musiał się ukrywać, przynajmniej przez pierwsze tygodnie, kiedy w pamięci ludzkiej jego rysy były silnie utrwalone. Początkowo zbieg zamierzał zrobić sobie operację plastyczną, żeby zmienić wygląd, jednakże jedyny specjalista od takich zabiegów wyjechał z Grecji. A tu ani rusz nie chciały szybciej rosnąć wąsy, więc trzeba było nosić przyprawione. Dla zmiany kształtu policzków i wykroju ust emisariusz zastosował gumę do żucia; grubymi wkładkami tej gumy wypełniał jamę ustną pomiędzy dziąsłami górnej szczęki a policzkami. Później znalazł się sposób lepszy, mniej skomplikowany, a przyjemniejszy, już bez stosowania gumy, która do reszty inżynierowi zbrzydła. Tymczasem wieść o nim poszła po całej Grecji. Nieliczni pozostali w Salonikach Polacy zdrętwieli. Milbrand pochwycił gazetę i pomknął do przyjaciela Hildebranda, który tymczasem zrobił to samo, i obaj — rozminąwszy się w drodze — stracili ranek na poszukiwaniu się wzajemnym. O wyprawieniu się na ulicę Mavrocordato, naturalnie, żaden ani pomyślał — z pewnością uliczka została należycie obstawiona przez policję i szpiegów. Pan Jan Lambrianidis z początku zadawał sobie pytanie, dlaczego znajomi witają go z daleka i nawet przyśpieszają kroku, ale po kupieniu gazet zrozumiał wszystko i tylko zatroszczył się o to, żeby wiadomość nie dotarła do żony. Pani Leonarda, rzadko przeglądając gazety, o niczym nie wiedziała. Zdrajca postanowił sięgnąć teraz po obiecane przez okupantów pół miliona. Doszedł do wniosku, że zbiega należy szukać tam, gdzie niezawodnie udzielono by mu pomocy, a więc w domu rodzinnym. Przez kilka dni Tinos odwiedzał w Salonikach znajome kąty, starych przyjaciół, niemal rewidował na własną rękę klubowe zabudowania nadmorskie i podmiejskie knajpy, właził nawet do powyciąganych na brzeg łodzi i penetrował kołyszące się w zatoce na kotwicach „kotry”, ale na ślad zbiega nigdzie nie natrafił. Nie widział Irka Iwanowa nikt — ani żaden z tragarzy na dworcu kolejowym czy na przystani, ani żaden czyścibut, wędrowny handlarz, tramwajowy konduktor lub żebrak. Bez nadziei już Pandos zajrzał do hotelu „Mediterranée”, ale obsługę zastał zupełnie nową i nawet swoimi dopytywaniami sam się naraził na przejściowe aresztowanie. Zameldowała o nim władzom niejaka bufetowa Kaliope z baru hotelowego; jedyna pozostała tu pracowniczka przedwojenna, widocznie szczególnie u Niemców zaufana. Po wyjaśnieniu swojej misji, odzyskawszy wolność, Tinos, już w desperacji, zdobył się na odwagę i postanowił odwiedzić Lambrianidisów. Jadąc tramwajem na ulicę Mavrocordato pilnie się rozglądał — a nuż szczęśliwy traf dopomoże mu i tym razem?... Jednakże Irka nigdzie nie zobaczył. Ale i w rodzinnym domu Irka nic najwidoczniej o całej sprawie nie wiedziano, choć przecież gazety zdążyły już rozgłosić list gończy obiecujący za ujęcie Jerzego Iwanowa bajońską sumę. Pani Leonardy donosiciel nie zastał, Lalek jakoby obwoził po zatoce jakichś Niemców, gości gestapowca Lochera, a mały Leś jeszcze nie powrócił od nauczycielki muzyki. W domu siedział tylko Jan Lambrianidis. Odziany w szlafrok, nacierał oliwą jakieś stare, poczerniałe malowidło na drzewie. Spojrzawszy przelotnie na Tinosa, pracy nie przerwał, tylko było widać, że mocniej mu się napięły mięśnie na szczupłej twarzy. Stary lis, wystrzega się mnie — pomyślał Pandos, usiadł bez zaproszenia i roztoczył przed starszym panem wachlarz zwykłych okupacyjnych skarg na drożyznę, na niemieckie prześladowania i na opieszałość aliantów w niesieniu pomocy narodom uciemiężonym. Czy ten młody szakal przypadkiem nie szuka tu Irka? — z kolei pomyślał pan domu. Tinos rozejrzał się po jadalni, przeszedł się po niej, zerknął do pokojów sąsiednich, ale nic tu nie wskazywało obecności przybysza, a w ogóle całe mieszkanie tchnęło, raczej nastrojem nudy i jednostajności. Węszy — przyszło do głowy panu Janowi.

Nic od niego nie wydobędę, bo jest szczwany i czujny — niecierpliwił się Pandos. Zaczął teraz z innej beczki, mianowicie otworzył przed starszym panem swoje handlowe serce. Niemcy — Niemcami, wiadomo — to wrogowie, ale przecież trzeba jakoś żyć. On, Pandos, chciałby zawsze być dobrym Grekiem, ale już ma pewne obowiązki rodzinne. Zresztą nie on jeden idzie na kompromis. Ludzie robią rzeczy gorsze, a tu chodzi tylko o interes... I przyciszywszy głos, Pandos zwierzył się, że wyjednał sobie uprawnienie na przewóz dwóch wagonów towaru pomiędzy Grecją południową a północną. Może być oliwa, mąka, a najlepiej sól, na której brak cierpi w Atenach masa ludzi. W ten sposób nawet dopomogłoby się zbiedzonej ludności, nie mówiąc o kolosalnym zarobku. Może pan Lambrianidis chciałby wiedzieć, w jaki sposób takie zezwolenie można osiągnąć? Otóż po starej przyjaźni, on, Tinos, gotów jest dopuścić rodzinę swojego przyjaciela Irka do sekretu. Tu młodzieniec błysnął przed starym panem przygotowanym zawczasu kolejowym frachtem wystawionym in blanco, sypiąc przy tym wspaniałymi perspektywami na wypadek rozwinięcia się wspólnej akcji handlowo-spedytorskiej. Pan Lambrianidis uczynił wszystko, co mógł, żeby Pandosa „wykołować”. Spojrzawszy na blankiet z widocznym brakiem zaufania i stwierdziwszy jego autentyczność, zaprodukował pewne, nie nazbyt wielkie ożywienie. Oczy mu błysnęły w sposób prawie naturalny — jak to bywa u kupca w obiecujących zyski wypadkach, ale z drugiej strony zainteresowanie to nie było przesadne, bo przecież normalny kupiec nigdy nie zdradza zbyt wiele entuzjazmu dla zyskownego interesu... Następnie wzrok pana domu przygasł. Jakby z desperacją rzekł: — Niestety, skorzystać z tej świetnej okazji nie mogę... Prowadzę tutaj produkcję sztucznych kamieni młyńskich, to jest cała podstawa życia dla mojej rodziny... Nie, narażać się nie mogę, nie chcę... To, co mamy, wystarcza, musi wystarczyć... Teraz i on rozwiódł się nieco szerzej na temat sytuacji ogólnej, narzekając szczególniej na młodzież, która jest niedoświadczona, nieobliczalna, pozbawiona realizmu — i tak dalej — więc może swoimi działaniami sprowadzić na kraj jeszcze większe troski i klęski... W takim duchu prowadzona rozmowa dobiegła końca. — Ja tu jeszcze powrócę powiedział na pożegnanie Tinos, kiedy na nic się nie zdały jego długie perswazje. Wychodził z przekonaniem, że został wyprowadzony w pole. Z uliczki obejrzał się i zobaczył raz jeszcze Lambrianidisa, który z pozorną obojętnością wyglądał za nim przez okno. Stary łobuzie! — pomyślał z pasją Tinos, ale serdecznym gestem pożegnał Lambrianidisa. Hycel, kto wie, czy to nie on właśnie ściga Irka — pomyślał pan Jan, łaskawym kiwnięciem głowy kwitując pożegnanie. Podczas pobytu w Salonikach zdrajca skłonił Niemców do przeprowadzenia szczegółowych rewizji w klubach sportowych, gdzie łatwo było się ukryć pośród żagli albo pod łódkami. Rewizja wykryła rzeczywiście jakieś ulotki i tajny składzik prowiantu, ale na ślad groźnego wroga nie natrafiono. Pandos powracał do Aten. W Salonikach nie pozostał już ani dnia — węchem czuł, że znalazł się na fałszywym tropie. Trzeba szukać w Atenach — postanowił, ale jednocześnie przeszedł go zimny dreszcz w obawie przed zemstą Irka. Kiedy już nie pozostało żadnej wątpliwości co do zdrady Pandosa, Jerzy na parę dni zupełnie zaniemówił. Największą zagadkę stanowiły dla Jerzego pobudki Pandosa. Podświadomie poszukiwał ich nie tylko w korzyściach materialnych. Pamiętał przecież, jak po pewnej drobnej kradzieży u jubilera, pod wpływem czynionych mu wyrzutów, Tinos trzepnął ukradzioną srebrną bransoletką w pierwszą lepszą szybę okienną. Innym razem Tinos potrafił wygraną w totalizatora z miejsca przepuścić na głupstwa, a jeszcze w młodych latach, kiedy Jurek zgubił pieniądze ojczyma, Tinos także popełnił małe przestępstwo, tylko po to, żeby ratować przyjaciela... Nie,

choć Pandos niewątpliwie dążył do wzbogacenia się wszelkimi sposobami, nie wyłączając przestępczych, Jurek wiedział z całą pewnością, że został zdradzony nie dla samej oliwy i mąki czy też pieniędzy. W rozwiązaniu zagadki dopomogły wspomnienia. W Jurkowej wyobraźni zapisał się krzywy, nieszczery wyraz ust Tinosa, kiedy bywał on świadkiem tryumfów Jurka w sporcie, w konkursie tanecznym, w jakimś kolejnym a szczęśliwym doprowadzeniu do przystani „Leonardy”... O nieszczerości Tinosa uprzedzały Jurka i Epi, i inne panny, i matka. Z drugiej strony, kiedy Jurek ponosił porażki, na przykład rozpaczał po „zdradzie” swojej bogdanki, Pandos zamieniał się w najbardziej czułego i solidarnego opiekuna i powiernika. Tak więc należałoby sądzić, że Pandosem kierowała również zazdrość i dotknięta ambicja. Nie mogąc w niczym dorównać przyjacielowi, bezsilny w marzeniach o wielkich pieniądzach, złośliwie strącał także i Jerzego z piedestału powodzenia, zawracał z drogi prowadzącej do sławy i zasługi. Może jakoś wybaczyłby mu Jerzy zdradę przyjaźni, ale przecież Pandos stał się wrogiem Polski i Grecji, zdrajcą wielkiej sprawy wolności, sprzymierzeńcem zaciekłego wroga. Musi zginąć — postanowił. — Daj mi pistolet — poprosił Lambrinopulosa, który przechowywał jego broń. — Nie — odrzekł Grek z właściwą mu bystrością odgadnąwszy zamiary Jerzego. — Wiem, o co ci chodzi... Zabijesz Pandosa, w ten sposób postawisz na nogi całą niemiecką sieć... Masz ważniejsze sprawy na głowie niż osobistą zemstę... — Pandos jest groźny nie tylko dla mnie, ale i dla sprawy — odrzekł Iwanow. — Zabić, zabić — mruczał tymczasem. Grek. — Zabić jest łatwo... To nie dla ciebie robota. Masz genialny łeb, wspaniale wyćwiczoną wolę, zdobyłeś cenne umiejętności. Walcz głową, nie pistoletem, działaj tak, jak dotychczas, a porachunki zwykłej natury pozostaw innym. Jerzy przyznał w duchu rację przyjacielowi, jednakże przy kolejnym spotkaniu z Maliopulosem, łącznikiem grupy byłych oficerów marynarki wojennej, upomniał się u niego o jakąś broń. Marynarz nie zwykł był filozofować i wkrótce Jerzy stał się posiadaczem świetnej automatycznej broni zaopatrzonej w inicjały PN, co oznaczało „Polemikon Naftikon”, czyli Marynarkę Wojenną. Najwidoczniej zachowało się tej broni sporo, gdyż Maliopulos przy wręczaniu pistoletu zapytał, czy wystarczy jedna sztuka. — Właściwie wystarczyłby mi jeden ładunek — odrzekł Iwanow, a po gniewnym błysku jego oczu można było poznać, że sprawa porachunku z Pandosem bynajmniej mu z serca i głowy nie wywietrzała. W każdym razie nie było mowy o pozostawieniu zbiega na dawnej kwaterze. Należało całkowicie zgubić jego ślady. Pracownik elektrowni, Minas Kodzias, także z grupy „policyjnej”, otrzymał rozkaz zaopiekowania się rzekomym Anglikiem szukającym odpowiedniej kryjówki. — Dobrze, ale muszę go najpierw zobaczyć — odrzekł ostrożny Kodzias. Umówiono się, że „odbierze” swojego podopiecznego wieczorem, w pobliżu kościoła Agia Dinamis. Sygnałem rozpoznawczym był trzymany w ustach papieros, hasłem zaś nieznajomego, ubranego w gabardynowy płaszcz, miało być zapytanie o drogę na ulicę Sturnara. Spotkali się, hasło zostało wypowiedziane i przyjęte, poszli więc razem przez plac Mitropolis, gawędząc o rzeczach obojętnych. W pewnej chwili przejeżdżające auto oświetliło twarz „Anglika” i zdumiony Kodzias aż przystanął: — You are Iwanow! Wcale nie jesteś Anglikiem — powiedział. — Po cóż ta ostrożność wobec nas... Musisz nam zaufać! — Ja już sam nie wiem, komu ufać, a komu nie — odrzekł emisariusz. — Czuję się jak ścigana zwierzyna... Zamieszkałem ostatnio u pewnego artysty malarza. Powiedziano mu, że jestem ukrywającym się Anglikiem, ale następnego, dnia mnie poznał... Był tak przerażony, że sam go grzecznie przeprosiłem i wyszedłem... Przez pierwsze trzy dni po tym spotkaniu mieszkał Jerzy u samego Kodziasa na ulicy

Lukianu. Od Kodziasa inżynier wyprowadził się do jego zięcia Ghikasa na ulicę Pelcologu Benizelu nr 2, gdzie się ukrywał w składzie drewna, w piwnicy. Oczekiwano na sporządzenie nowego dowodu osobistego, co przyrzekł dyrektor policji ateńskiej Ebert. Paszporty takie wystawiano przemyślnie — adres posiadacza podawano w nich fałszywy, wymieniając na przykład ulicę, która miała tylko numery parzyste domów, a w dowodzie figurował numer nieparzysty. W okresie oczekiwania okazało się, że Kodzias został przez kogoś zdradzony i musi zniknąć. Uprzedził o tym sam dyrektor Ebert. Kodzias z rozpaczy, zaprowadził zbiega wprost do pułkownika Aleksandra Melasa i umył od. całej sprawy ręce, zatroszczywszy się teraz o własne bezpieczeństwo. Nareszcie, wspólnym wysiłkiem pułkownika Melasa i Pandelisa Lambrinopulosa, znaleziono odpowiednie wyjście. Były oficer marynarki Joannis Kondopulos, zgodził się przyjąć emisariusza u siebie. Kondopulos, mężczyzna młody, dzielny i także pracujący w konspiracji, nie miał żadnego źródła zarobkowania, więc umówiono się z nim, że będzie otrzymywał 1000 drachm dziennie. Żona i siostrzenica Kondopulosa nie wiedziały, kim jest tajemniczy lokator, który zjawił się w nasuniętym na czoło kapeluszu i z torbą kapusty. Domyślały się w nim zbiegłego z niewoli Anglika. Sam gospodarz, naturalnie, od razu poznał człowieka,. któremu już przekazywał różne informacje, wiedział więc, kogo ma gościć, u siebie na ulicy Kiutaches 5a. Całym sercem oddany sprawom. walki podziemnej, szybko zaprzyjaźnił się z Polakiem, stając się już do końca jego najwierniejszym pomocnikiem i powiernikiem. Dopiero od tej chwili, uzyskawszy opiekę i pomoc Kondopulosa i jego przyjaciela Wasiliosa Maliopulosa, również byłego oficera marynarki wojennej, mógł „agent nr 1” nie tylko spokojnie prowadzić wywiad, ale i przystąpić do bardziej energicznych wysiłków w dziedzinie wielkiego sabotażu. Pełen polotu i werwy nawigator Kondopulos i milczący mechanik Maliopulos bez przerwy towarzyszą odtąd akcji Jerzego Iwanowa. Mieszkańcy lokali, w których „agent nr 1” znajdował schronienie, na ogół jednakowo go wspominali. Był lokatorem niekłopotliwym, często bardzo chętnym do różnych domowych posług, o ile naturalnie nie wędrował gdzieś po mieście czy poza miastem. Znikał często na dzień lub na parę dni, powracał zaś zabłocony, zziębnięty, czasem w stanie krańcowego wyczerpania. Jednakże iście końskie zdrowie dopisywało mu niezmiennie, po swoich wysiłkach spał kamiennym snem, do normy powracał szybko. Niekiedy kipiał wspaniałym humorem, zdradzając w ten sposób powodzenie tajemnych działań, ale bywało i tak, że przychodził zasmucony, czasem nawet jakby spłakany, bezsilny, zobojętniały. W takich momentach zamyślał się, najczęściej spoglądając w sufit, jakby szukał gdzieś w górze natchnienia i pociechy. Często nabierał otuchy nucąc jakąś polską piosenkę. Był patriotą szczerym i głębokim, cynicy powiedzieliby — patriotą naiwnym; swojego patriotyzmu nie wstydził się nigdy, potrafił na przykład godzinami rysować polskie elementy narodowe lub wizerunek kolumny Zygmunta w Warszawie. Na ogół uważano go w kołach spiskowych za małomównego i niezwykle panującego nad sobą, ale o masakrach hitlerowskich w Polsce opowiadał on Grekom ze łzami w oczach.

IX. Wielka gra Emisariusz nosił teraz ciemne okulary, zdołał zapuścić wąsiki i starannie przefarbował się z blondyna na ciemnego szatyna, nie zapominając oczywiście o brwiach. Idąc za radą Papazoglu i Lambrinopulosa, stale nadawał swojej postaci kształt lekko przygarbiony, a za pomocą trochę męczącej poduszkowej podkładki symulował, że nosi spory brzuszek. W zasa-

dzie obiecano mu kontakt z grupami, które zajmowały się przerzucaniem ludzi na Środkowy Wschód, ale — czekając na właściwą okazję — nie chciał marnować czasu, tym bardziej że placówka „004”, niezależnie od sugestii powrotu, przesyłała mu wciąż nowe żądania. A przecież niebezpieczeństwo bynajmniej nie znikło. Nowym groźnym tego sygnałem było wtargnięcie do pokoju inżyniera osoby, której nie znał i której nigdy nie widział. Został wykryty mianowicie przez niejaką panią Karaiani. Lena Karaiani, małżonka szanownego kupca Karaianisa, była typową mieszkanką Aten, matką aż siedmiorga dzieciaków. Przed wejściem Niemców do Grecji nikt by tej kobiety nie posądził o bohaterstwo — była po prostu energiczną i dość wygadaną kobieciną, jakich wiele. Ale już w tydzień po wejściu Niemców do Aten wydarzyła się jedna ze zwykłych scen ulicznych: niesforny chłopak drwił z przechodzącego Niemca, ten zaś dopędził go i zaczął bić. — Ktinos! Bydlę! Czemu go bijesz? Co ci zrobił? — wrzasnęła przechodząca Lena Karaiani wyrywając chłopca z rąk żołnierza. Niemiec puścił chłopca i chciał z kolei przyłożyć kobiecie, ale i ona przybrała postawę agresywną. Zbierał się nieprzyjaźnie szemrzący tłumek, pomocy w pobliżu Niemiec nie zobaczył, wolał uciec. Od tej chwili, o „bohaterskiej” Lenie zaczęła mówić ateńska ulica. Sama zaś pani Karaiani zawrzała tym większą nienawiścią i pogardą w stosunku do okupanta. Spokojny kupiec Karaianis drętwiał słuchając zbyt głośnego pomstowania swojej małżonki, a prawie zemdlał, kiedy przyprowadziła mu do domu chwiejącego się dryblasa. Na nieszczęście nie był to zwyczajny pijak, jeno — we własnej osobie — któryś z niezliczonych Johnów Wilsonów, odmiany australijskiej, zbieg z obozu jeńców. Wypadek ów zapoczątkował szerszą akcję mającą na celu wykradanie, przechowywanie, leczenie, a nawet wysyłkę zbiegów w miejsca bardziej bezpieczne, czemu Lena Karaiani poświęcała się z pasją i niezwykłą pomysłowością. Sporo Greków zgłosiło się z pomocą dla takiej akcji; z czasem, działalność została udoskonalona, ale już na początku dwudziestu pięciu Brytyjczyków spośród wziętych do niewoli na Krecie i przywiezionych do obozu jenieckiego na przedmieściu Kokinia zostało błyskawicznie wykradzionych i umieszczonych po różnych, schowkach, między innymi w żeńskim klasztorze Św. Hieronima około Megary, nad zatoką Eleusis. Pomysłowość Leny Karaiani była ogromna. Na przykład — pierwsze porozumienie z obozem jenieckim przeprowadziła ona za pomocą sygnalizacji lusterkiem z górnego okna piekarni Papa Wasiliju znajdującej się niedaleko obozu. Alfabetu Morse'a nauczyła się przedtem w trzy dni, i to tak doskonale, że brytyjscy marynarze czy też sygnaliści piechoty od razu jej propozycje zrozumieli. Chętnych uciekinierów kolejno wywożono ciężarówką, zresztą niemiecką, wraz z chlebem, niby pracowników piekarni, uprzednio porządnie ich „umączywszy”. Prócz tego zaopiekowano się małymi grupkami Australijczyków i Nowozelandczyków, którzy ukrywali się w różnych górskich zakątkach Attyki. Otóż jejmość pani Karaiani zdołała dotrzeć do Jerzego Iwanowa, jakimś cudem wyszpiegowawszy, gdzie i pod czyim nazwiskiem przebywa. „Agent nr 1” zaniemówił, kiedy elokwentna, a nieznana mu kobieta wdarła się do jego mieszkania, zamknęła za sobą drzwi i jednym tchem wykładała swoją sprawę: — Wiem, kim jesteś i co tutaj robisz, mój chłopcze... Otóż ma dla ciebie ważne wiadomości niejaki kapitan Henry Sabbath z Royal Navy. Rozumiesz mnie? Ale nic się nie bój! Popatrz mi w oczy, ja jestem Lena Karaiani, matka siedmiorga dzieci, z rodu atenka, wiesz sam, co to oznacza — prawdziwa atenka!... Patrz mi w oczy, powtarzam, a zaraz zrozumiesz, że takie oczy jak moje nie kłamią... Ach, więc to ty jesteś ten sławny Iwanow z Warszawy? No, przyznam się, że chłopak z ciebie na schwał... Nic się nie bój, Grecja cię nie wyda! Nawet jeśli zginiesz, to staniesz się sławny, a sam rozumiesz, że sława w Atenach znaczy więcej niż gdziekolwiek na świecie! Uf, zmęczyłam się, cały dzień ciebie szukam, ale przecież znalazłam... No, proszę, to za ciebie dają aż pół miliona drachm?... Zarobiłam je sobie, co? Więc uważaj, ten kapitan Henry Sabbath przekazuję ci wiadomość, którą należy, zaraz przesłać do

zero-zero-cztery... On ci powiada: „przychodzę od zero-zero-cztery”... Tak rzekł... Inżynier przełknął ślinę i potarł czoło. Jego największa tajemnica, rzecz, o której nikt tutaj nie wiedział i wiedzieć nie mógł — nazwa placówki wysyłającej — w ustach gadatliwej kumoszki! Czyżby się przesłyszał? Ale nie — powiedziała to wyraźnie: erchome apo ton miden miden tesera: Tymczasem jejmość terkotała dalej: — Rzekł mi tak: niebezpieczeństwo po angielsku danger, po naszemu kindinos, zagraża ludziom wojny, masz to przekazać po. angielsku to men of war, i tak mi powtórzył ze trzy razy, a trzeba dodać jeszcze cztery słowa: „broń sekretna włoskich nurków...” Men of war mogło oznaczać tylko wielkie okręty wojenne, reszta tłumaczyła się dość jasno. Brytyjczycy stracili jesienią 1941 roku wielki lotniskowiec „Ark Royal” i pancernik „Barham”, ale zapewne sprowadzili już nowe siły, którym Włosi nie odważali się stawić czoła pomimo swojej olbrzymiej przewagi. Kimże jednak był ów kapitan Sabbath? Postawił to pytanie dziwnej wysłanniczce. — Oficer brytyjskiej marynarki. Wzięli go na Krecie. W drodze do Aten coś ważnego wypatrzył i to właśnie zawiera się w. jego wiadomości, którą ty przekażesz, gdzie należy... Ti ora ine? Och, już ósma, muszę zatem iść — dzieci moje czekają z kolacją, a chodzić po ulicach lepiej za dnia. Kali nichta! — Dobranoc — powiedział machinalnie, wciąż jeszcze oszołomiony. — Ale... czy ten kapitan, o którym pani mówi, nie chciał się ze mną zobaczyć sam? — A chciał, chciał, ale jam niegłupia — odrzekła. — Po co wam to? Jeszcze go złapią Niemcy, a wtedy zaraz im wszystko wyśpiewa... Pan wie, Anglik to dziecko, Anglik postępuje jak dżentelmen, kiedy jest wyspany i ogolony, a w rękach gestapowców mięknie piorunem... Żebyś wiedział, jacy to smarkacze... Nawyciągałam ich sporo, przechowujemy ich, jest tego cała kolekcja... Może chcesz któregoś za czyścibuta? Oni to świetnie robią! A mnie mogliby krajać na kawałki, najwyżej napluję Niemcu w gębę... No, jak będziesz chciał mnie widzieć, to zapamiętaj — sklep Karaianisa, tam też spotykają się twoi ludzie... I nic się nie bój! Za pośrednictwem dzielnej kobiety zetknął się wkrótce z kapitanem Sabbathem. Był to istotnie oficer wywiadu Royal Navy. Nadana przez niego wiadomość pochodziła z pewnych obserwacji poczynionych podczas transportu jeńców brytyjskich z Krety do Pireusu. Sabbath był zdania, że Niemcy i Włosi mogą zastosować nową formę sabotażu polegającą na podwiezieniu przez łódź podwodną specjalnie wyćwiczonych ludzi-żabek z bombami magnetycznymi. W Japonii tacy płetwonurkowie umieją nieznacznie podpływać do wielkich okrętów wojennych i przylepiać bomby w miejscach najbardziej dla okrętu wrażliwych. — Wynalazek jest japoński — mówił Sabbath — ale sam słyszałem, jak o tym rozmawiali ze sobą Niemcy... Innym Brytyjczykiem, z którym inżynier zetknął się w tym czasie, był pewien major o pseudonimie Fox, którego pamiętał jeszcze z Salonik. Fox przybył z Egiptu na krótko, zamieszkał potajemnie w dzielnicy Kalifea i planował, między innymi, zbiorową ucieczkę 9 000 jeńców brytyjskich w góry, gdzie zajęliby się walką partyzancką. Projekt i związane z tym postulaty Iwanow przekazał do Egiptu, jednakże nie znalazły one aprobaty. Biorąc ogólnie, zalecano jeńcom przedostawanie się w pojedynkę lub małymi grupkami na górę Athos, skąd ważniejszych oficerów zabierałyby wysyłane specjalne okręty podwodne. Major Fox, zresztą dobrze mówiący po polsku, znikł tak samo nagle, jak się był pojawił. Można było sądzić, że głównym zadaniem tego sekretnego wysłannika było skontrolowanie czynności i postawy „agenta nr 1”. O wizycie Leny Karaiani inżynier opowiadał z humorem, kiedy po dłuższej przerwie znowu zobaczył panią Mariannę Janatu. Jednakże „Mania z Warszawy” wcale się tym incydentem nie ubawiła; przeciwnie — Jerzy wyczuł, że dawniej spokojną i pogodną kobietę

nurtują jakieś troski. Rzeczywiście, pani Janatu miała dwa ważne powody do niepokoju. Pierwszy z nich tyczył się spraw materialnych. Polski major pozostawił u niej w sumie osiem i pół miliona dinarów jugosłowiańskich. Początkowo pani Marianna sądziła, że suma ta lub jej część pójdzie na sfinansowanie przedsięwzięć Jerzego Iwanowa, które pochłaniały wiele pieniędzy. Szczególnie chemikalia należały do towarów poszukiwanych, gdyż okupanci wszystko zarekwirowali na swój wyłączny użytek. Jedynym źródłem. zaopatrywania rozwijającej się machiny sabotażowej stawał się czarny rynek dyktujący nabywcom wysokie, a wciąż rosnące ceny. Tymczasem — pani Marianna ani rusz zrozumieć tego nie mogła — po złożoną u niej sumę zgłosił się dnia pewnego nieznany osobnik, okazał upoważnienie majora i całą teczkę pieniędzy zabrał. Odmówić mu nie mogła, skoro wymienił żądaną sumę z wielką dokładnością, a i list bez wątpliwości pochodził od majora. Na jakie cele i jakimi drogami powędrowały te skarby — pani Marianna już zbadać nie zdołała, dziwiła się tylko, że wysłannik nie mówił po polsku, po grecku wysłowić się nie umiał, a to, co rzekł, wygłosił jakimś łamanym językiem. Jeszcze bardziej zastanawiał fakt, że środki te nie zostały użyte na finansowanie Iwanowa. O tym, że — być może — pieniądze wróciły okrężną drogą, przez neutralną Turcję, do prywatnych kieszeni tych, którzy je pani Janatu składali — nawet nie pomyślała, przekonana o nieskazitelnym patriotyzmie każdego oficera noszącego polski mundur. Druga przyczyna trosk pani Marianny przedstawiała się jeszcze poważniej: nie schodził jej z myśli Basilis Apostolidis, człowiek od wielu już lat pracujący w sklepie Janatosów, dotychczas traktowany przez całą rodzinę z przyjaźnią i zaufaniem. Apostolidis bardzo się teraz zmienił i pani Janatu doskonale wiedziała, dlaczego tak się stało. Oto, po daremnej rewizji w jego mieszkaniu, rozwścieczeni gestapowcy z początku go tylko obili i wypuścili, ale wkrótce potem zaczęli systematycznie wzywać nieszczęśnika na nowe badania. Dawniej beztroski Apostolidis posmutniał, upadł na duchu, zobowiązał się meldować Niemcom o wszystkim, cokolwiek zauważy podejrzanego. Przyznał się im wreszcie do tego, że jakiegoś włóczęgę raz przenocował, ale nie zdradził osób, które go do tego namówiły. — Mogłem zgubić was w jednej chwili, ale nie pisnąłem ani słówka — powiedział pani Mariannie zaraz po uwolnieniu z kolejnego śledztwa. — Ale czemuś im powiedział, że ktoś u ciebie nocował? — zapytała. — Patrz, oto dlaczego! — odparł, pokazując sińce na twarzy i pręgi po pejczu na ramionach. — Tego wytrzymać nie mogłem! Zresztą oni skądś wiedzieli o moim gościu, dowodów na to nie mieli, ale wiedzieli na pewno. Musiałem się przyznać, że zrobiłem to dla zarobku... Zresztą nie skłamałem... Życie jest strasznie drogie, a przecież mam rodzinę... Pani Janatu dała mu wtedy 1000 drachm. Od tego czasu Apostolidis, co sobota, jak zapisał, przychodził po swój haracz. — Mógłbym was zgubić jednym słowem, ale sumienie mi nie pozwala — mówił, brał pieniądze i odchodził. Dotychczas, choć wzywano go do siedziby gestapo nadal oszczędzał swoich przyjaciół i chlebodawców, ale panią Mariannę ogarnęła prawdziwa panika, kiedy Apostolidis wreszcie któregoś dnia wybuchnął: — Was nie zdradzę, was na śmierć nie wydam... Ale niech piekło pochłonie tego Anglika, przez którego tyle wycierpiałem. No, niechże go tylko upoluję! — Chyba go nie zdradzisz? — zapytała. — Właśnie że zdradzę! Podpisałem takie zobowiązanie i je wykonam. Wobec was mam skrupuły, ale dla niego będę bez litości! — On już uciekł, wyjechał — odrzekła pani Marianna, siląc się na spokój. Apostolidis nic jej nie odrzekł, ale po jego spojrzeniu widać było, że jest zupełnie inne-

go zdania. Tak więc zapadła decyzja w danej sytuacji konieczna: „agent nr 1” musiał unikać domu Janatosów, a także nie pokazywać się ani w sklepie, gdzie Apostolidis pracował, ani w okolicy jego mieszkania. Również i radiostację trzeba było czym prędzej przenieść gdzie indziej, a wreszcie pani Marianna musiała ulokować bezpieczniej swój podręczny arsenał środków sabotażowych. Apostolidis cierpiał i milczał, ale mógł się załamać ostatecznie, tym bardziej po ogłoszeniu listów gończych. Nie ulegało wątpliwości, że w poszukiwanym Polaku rozpoznał już swojego lokatora i sprawcę nieszczęścia. Dotychczas po swoją porcję bicia chadzał regularnie do Niemców, następnie zgłaszał się po 1000 drachm do pani Janatu, jednakże wreszcie taka napięta sytuacja mogła doprowadzić go do aktu rozpaczy. Inżynier nie wiedział o tym wszystkim, ale decyzją przyjaciół uznał za słuszną i już się u nich nie pokazywał, zachowując łączność przez małą Eli albo Gabrielę; zresztą miał teraz kilku zaufanych studentów, którzy załatwiali wiele spraw. Dopomagał mu również były dżokej Valianos, poznany ongiś na polu wyścigowym Singru. Okazał się on człowiekiem przydatnym i godnym zaufania, umiał zdobywać potrzebne informacje, Ateny znał na wylot, potrafił wkręcić się do każdego środowiska i był niezastąpiony w sprawach pieniężnych, nigdy nie zawodząc zaufania. Przynosił od pani Marianny lub pana Papazoglu pieniądze, wyliczając się co do drachmy z wydatków, jeżeli je poniósł; jemu także nieraz powierzano transport broni czy też części radiowych, ilekroć przezorność nakazywała zmianę kwatery. Tymczasem robota szła, a każdy dzień przynosił nowiny — to smutne, to przyjemne. Miły pamięci Jerzego statek „Warszawa” już nie istniał. Wraz z całą flotyllą należącą do żeglugi przybrzeżnej pracował on długo dla załogi Tobruku, odbywając stale nocne rejsy do oblężonej twierdzy. Statków i stateczków wciąż, dla tej służby brakowało, więc Anglicy, wyzyskiwali, co się da, nawet najmniej ruchliwe jednostki żaglowo-motorowe. „Warszawa” miała nieszczęście znaleźć się w jednym konwoju z dwoma innymi stateczkami, nie rozwijającymi szybkości większej niż 5 węzłów. Dnia 25 grudnia 1941 roku, idąc wzdłuż brzegów, równolegle do rozwijającej się brytyjskiej ofensywy powolny konwoik został zaatakowany przez samoloty, a dnia następnego po południu „Warszawę” trafiła torpeda. Wybuch zniósł stery, działo na rufie i kubryk. Towarzysząca konwojowi mała korweta Wzięła statek na hol, ale wobec braku steru holowanie, było utrudnione; wieczorem druga torpeda ostatecznie zniszczyła nasz dzielny statek „Warszawę”. W końcu roku 1941 sytuacja na Morzu Śródziemnym zaostrzyła się. Front w Północnej Afryce stopniowo oddalał się ku zachodowi. Główny swój wysiłek Niemcy i Włosi skierowali przeciwko brytyjskiej bazie na Malcie, tak skutecznie niweczącej swobodę. zaopatrywania wojsk Rommla z portów włoskich. W okresie tym niemieckie bazy morskie w Grecji odgrywały rolę raczej pomocniczą, służąc przeważnie do remontowania uszkodzonych jednostek i zaopatrywania U-bootów przybywających tu ze środkowej i zachodniej części Morza Śródziemnego po odbyciu swoich morderczych patroli. Wzmógł się za to ruch na greckich lotniskach. Trudności „benzynowe” obu stron walczących bardzo wzrosły. Doszło do tego, że na przykład amunicję i benzynę lotniczą niezbędną dla Spitfire'ów na Malcie wysyłano z Aleksandrii aż pięcioma okrętami podwodnymi, gdyż inaczej cenny ładunek przepadał. Stacjonująca na Malcie angielska flota została pozbawiona swoich magazynów i urządzeń, musiała więc odejść bądź do Gibraltaru, bądź do Aleksandrii. Na wyspę dostarczono nowych 70 Spitfire'ów, ale w trzy dni później i te maszyny doznały uszkodzeń wskutek nieustannego bombardowania. Tymczasem codzienny transport powietrzny z lotnisk podateńskich na pustynię trwał. Iwanow wysyłał co rano meldunek o starcie samolotów, a następnego dnia o ich powrocie, zwracając uwagę placówki „004” na znaczenie tej stałej formy zaopatrzenia, znakomicie podtrzymującej zdolność bojową czołgów generała Rommla. Według jego przypuszczeń niemieckie lotnictwo zaopatrujące dokonywało wyładunku na wielkim lotnisku w Derna. I oto przy-

szedł radosny dzień — dziesięć olbrzymich Junkersów typu 52 nie powróciło... Jak się okazało, lądowały one rzeczywiście w Derna, już o zachodzie słońca, w niewiedzy, że lotnisko zostało właśnie opanowane przez czołowe oddziały dywizji indyjskiej. Hindusi zaczaili się pośród szczątków dawniej uszkodzonych samolotów i wyczekali, aż flotylla zacznie lądować, po czym w kołujące Junkersy lunęły pociski. Tylko dwa z tych samolotów zdołały się oderwać od ziemi, a z tych dwu jeden tylko, i to mocno pokiereszowany, powrócił do Grecji. W początku stycznia 1942 roku samoloty z Krety i spod Aten wylatywały w jakiejś szczególnej misji. Jak się okazało, 5 000 Niemców i Włochów, którzy pozostali na ufortyfikowanym zboczu, przełęczy Halfaja, umierało tam z głodu i pragnienia. Niemcy wysyłali im z Grecji worki rodzynków, słodycze, konserwy mięsne i menażki do zbierania wody deszczowej. Iwanow zawahał się, kiedy go zapytano, czy wobec tych samolotów nie należałoby zastosować słynnej „fasolii”. Ostatecznie w tym wypadku .nie zachodziła nagła potrzeba sabotażu. — Wolałbym niszczenie dostawców broni i benzyny — odparł. Zresztą należało zachować „fasolię” na akcję rzeczywiście olbrzymią, do której się sposobił. Przedwczesne alarmowanie Niemców nie godziło się z jego planami. Wreszcie dnia 17 stycznia nadeszła wiadomość, że załoga Halfai poddała się. W tym okresie z wielu portów, a nawet niewielkich porcików donoszono o wyruszeniu na morze małych stateczków. Zabierały one ze sobą ładunki pieczołowicie okryte brezentami, ale udało się sprawdzić, że zwykle były to bańki z benzyną, ropą, smarami albo skrzynie z amunicją i częściami zapasowymi do czołgów. Jak się okazało, stateczki takie szły daleko, aż za Benghazi, wyładowując na tyłach Afrika Korps niezbędne dla armii zapasy. Brytyjskie samoloty, okręty podwodne i ścigacze upolowały część z tych stateczków, ale Niemcy słusznie przewidywali, że reszta zdoła się przemknąć. — Wygląda tak, jakby Rommel szykował się do przeciwnatarcia — sygnalizował Jerzy do Aleksandrii, jednocześnie komunikując o wszystkim, co już zrobiono na miejscu, żeby zmniejszyć skuteczność tej nowej formy niemieckiego zaopatrzenia. Wiele stateczków uszkodzono; załogi innych przyrzekły wyzyskać w drodze każdą możliwość ucieczki do Aleksandrii, gdzie powoli zgromadziła się poważna część greckiej floty kabotażowej. Sytuacja na terenie Afryki Północnej zmieniała się ciągle. Co prawda Egipt i Cyrenajka zostały nareszcie uwolnione i ocalałe siły włosko-niemieckie oparły się aż w dalekim libijskim El-Agejla, na południe od Benghazi. Wydawało się, że po tak zdecydowanym zwycięstwie pozycja sojuszników doznała na tym froncie stałej poprawy. Jednakże brytyjski pościg prowadzony był, choć brawurowo, ale zbyt małymi siłami. Już dnia 21 stycznia nieprzyjaciel podjął tam przeciwnatarcie i w osiem dni później ponownie wkroczył do Benghazi, penetrując w dalszym ciągu na wschód tradycyjnym szlakiem wzdłuż wybrzeża. Wycofująca się 8 armia stanęła wreszcie na umocnionych, pozycjach na zachód i południe od Tobruku. Ponownie utracono pustynne lotniska, Luftwaffe znowu pojawiła się na nich, i jeszcze raz greckie porty i lotniska zostały obarczone pilnym zadaniem dostarczania na pustynię amunicji i paliwa. Organizacja dywersyjna rozrosła się znacznie. Pośród współpracowników inżyniera wybiła się spora garść doskonałych wykonawców sabotażu. Działano głównie przy pomocy „węgla” i „mydła”, doprowadzając do rozpaczy odpowiedzialnych przed okupantem pracowników, obsługujących wszelkiego rodzaju węglowo-parowe instalacje, szczególniej służące komunikacji. Jednakże zapasy środków sabotażowych wyczerpywały się, a jednocześnie kapitały Iwanowa stopniały. Doszło do tego, że dla oszczędności „agent nr 1” po prostu ograniczał swoje potrzeby elementarne, żeby zapewnić sabotażystom możliwość dostania się na miejsce akcji. Doktor Kostas Janatos najpierw sprzedał złoty zegarek, później poszukał nabywcy na swój dom, ale wzrastająca drożyzna pochłaniała szybko nowe zasoby. Placówka „004” zapowiadała, co prawda, nadesłanie nowych sum, jednakże tymczasem działalność ustać nie mogła. A z tym łączyły się inne kłopoty.

Jak i poprzednio, powstał także i u Kondopulosów problem sąsiadów. Jak usprawiedliwić wobec ciekawskich pobyt nieznanego lokatora? Pani Kondopulu przygotowała zawczasu opinię, że mąż oczekuje przyjazdu swojego bratanka Andreasa przybywającego z wyspy Andros. W związku z tym inżynier szybko się poduczył wszystkiego, co trzeba wiedzieć o wyspach Andros i Tinos na Morzu Egejskim, zaś jego akcent miał się tłumaczyć wpływem Albańczyków, których sporo tam zamieszkuje. Znajomość obcych języków pochodzić miała ze służby portierskiej w dużym hotelu „Moraitis” w samym Andros. W związku z tym na Jerzego wołano u Kondopulosów „Andreas”, tak też nazywali go sąsiedzi, zaś inżynier nazywał małżonków „wujem” i „ciocią”. Taką rodzinną atmosferę rozgrzewało jeszcze bardziej narzeczeństwo i bliskie małżeństwo Despiny. Jerzy ucieszył się wiadomością, że jej przyszłym mężem ma zostać dżokej Valianos, jego zaufany pracownik. Tym niemniej ilość osób znających całą prawdę o Iwanowie niepokojąco wzrastała. W ciągu paru miesięcy ujawnił się rodzinie Janatosów, braciom Lambrinopulos, Apostolidisowi, kilku spiskowcom z policji, pułkownikowi Melasowi, dyrektorowi policji Ebertowi, panu Papazoglu, wreszcie kilku byłym marynarzom. Starannie obliczywszy wszystkich, mógł wymienić przeszło pół setki osób, nie mających wątpliwości co do jego nazwiska i funkcji. Ostatecznie żadnej rady na to nie było, ale sytuacja stąd wynikała rzeczywiście niebezpieczna. Pozostawałoby tylko jedno — uciekać, ale poważnej próby wydostania się, z Grecji „agent nr 1” na razie zaniechał. Machnął ręką na sprawę bezpieczeństwa i szukał odprężenia to w robocie, to w jakiejś rozrywce. W pierwsze cieplejsze dni wychodził na słońce i opalał się, co zwróciło uwagę Greków, raczej słońca unikających. Jednak w styczniu wypadło na czas pewien zniknąć z oczu sąsiadom, którzy zaczęli odgadywać w nim nie kogo innego, jak właśnie legendarnego Jerzego Iwanowa. Byli to ludzie porządni i dobrzy patrioci, jednak szerząca się wieść mogła doprowadzić do katastrofy. Przyjęła go teraz rodzina oficera marynarki Wasiliosa Maliopulosa. Radionadajniki wędrowały także z miejsca na miejsce. Najpierw jeden był u Janatosów, następnie u Moschonasa, wreszcie u Kondopulosa. Należało już myśleć o nowej „mecie”. Podobnie i drugi radionadajnik zmieniał kryjówkę, także bardzo sekretnie, nieraz przenoszony bez wiedzy Iwanowa. Dopiero pojawienie się łącznika lub Gabrieli Minopulu nawiązywało utracony kontakt. Był to okres, w którym placówka „004” poprosiła o dostarczenie szczegółowych danych o niemieckich umocnieniach w Maratonie, gdzie wznoszono rzeczywiście imponujące fortyfikacje. Inżynier odnotował sobie, że oto w początkach roku 1942, jeszcze tryumfując na tylu frontach wojny, hitlerowcy już przewidywali możliwość przeniesienia się działań wojennych z powrotem na kontynent Europy. Greków napawało to zrozumiałą otuchą, Brytyjczyków zaś najwyraźniej bardzo interesowało, choć wcale jeszcze nie byli pewni, czy utrzymają się nawet w Egipcie. Nastąpiła teraz wyraźna specjalizacja poszczególnych współpracowników Iwanowa. Brat pani Maliopulu, były lotnik grecki, pilotował inżyniera do Nowego Faleronu, gdzie powiększano fabrykę lotniczą, albo do Elefsina, gdzie zainstalowała się baza wodnopłatowców. Na mapce okolicy Aten, którą inżynier miał zawsze przy sobie, pojawiały się coraz to nowe oznaczenia. W tym intensywnym pod względem wywiadu okresie kieszonkowe bloczki notesowe wystarczały na dzień lub dwa. Wiadomości do Egiptu nadawano z różnych miejsc, a to dla zmylenia niemieckich szpiegów. Trzeci radioaparat nadawczy, jeden z trzech używanych przez inżyniera, ukryty był teraz przy ulicy Chalkokonvili 38, w sklepie z anyżową wódką uzo, należącym do Iliesa Manduvalu. Liczni pomocnicy bez przerwy znosili dane z portów — z Pireusu, Elefsina, Nafstathmos. Po obfitującym w alarmujące dane meldunku nadlatywały nocami eskadry samolotów sprzymierzonych, po każdym nalocie meldowano do Egiptu o jego wynikach. Fortyfikacjom maratońskim, poświęcił inżynier dużo zachodu. Pewien znajomy Kondopulosa, niejaki Popadopulos, przedsiębiorca budowlany, zgodził się dla dobra wspólnej spra-

wy stanąć do robót w Maratonie. Flegmatyczny mechanik okrętowy Maliopulos figurował jako jego wspólnik, sam Jerzy Iwanow stał się specjalistą od technicznych obliczeń, a także w potrzebie tłumaczem. Zezwolenie otrzymano, robotnicy napływali, wszystko szło bez trudności, gdyż obsadę pozycji maratońskich stanowili niemieccy oficerowie i szeregowi starszych roczników z rezerwy. Wyglądali oni właściwie na dość poczciwych, ubranych w mundury mieszczuchów. Do Grecji przyjechali niedawno; afiszów z Iwanowem nigdzie nie widzieli; młodego technika nawet polubili za jego żarciki i wesołe karykatury, które wciąż rysował w bloczkach, nieudane kartki chowając do kieszeni. Inżynier bardzo zmienił swój wygląd; teraz już całkowicie wszedł w nową swoją skórę — Andreasa Kondopulosa, byłego pomocnika hotelu w Andros. Nie nazywano go w Maratonie inaczej jak Herr Andrea, gdy on zupełnie jawnie sporządzał potrzebne niby dla robót ziemnych i betonowych szkice terenu, nie zaniedbując dyskretnego zaznaczania stanowisk baterii, a nawet poszczególnych dział. Później popijał z Niemcami, śpiewał im niemieckie marsze, uczył ich anegdotek w kilku językach. Rozstawano się pośród wyrazów niekłamanej sympatii. Na prośbę agenta wyzyskanie zdobytych wiadomości dla celów lotnictwa bombowego zostało odpowiednio przełożone na czas, gdy przedsiębiorstwo przeniesie się już na inny teren. Wielkie to było święto dla ateńczyków — po paru grzmiących wybuchami nocach dowiedzieć się o zniesieniu maratońskich fortyfikacji przez kilka kolejnych nalotów! Placówka „004” znów dziękowała — i ponownie zapytywała, kiedy „agent nr 1” zamierza powracać; jednakże o środkach komunikacji mowy nie było, natomiast zapowiedziano szybką przesyłkę kilku milionów drachm. Doręczy je Keti Loghoteti, poszukiwać będzie pana za pośrednictwem dyrektora Schmidta w hotelu „Grande Bretagne” — brzmiała ta niezwykle pocieszająca wieść. W serca całej grupy wstąpiła otucha; na poczet spodziewanej wpłaty pozaciągano pożyczki; robota poszła ostro naprzód. Powodzenie dodawało energii, budziło nowe pomysły, rozzuchwalało. W gorączce kolejnych akcji roztapiały się budzące dreszcz obawy, zapominało się o wrogu niechybnie dociekającym przyczyn każdego sabotażu, poszukującym jego sprawcy lub sprawców. Na szczęście Pandos gdzieś przepadł bez wieści, w dawnym swoim mieszkaniu nie pozostawiając o sobie wiadomości, a posiadane przez inżyniera legitymacje i świadectwa, okazywane niemieckim patrolom, nie budziły nigdy podejrzeń. Placówka „004” przesyłała entuzjastyczne gratulacje po każdym sukcesie. Brytyjczycy podkreślali, że w nadchodzącym „sezonie” na afrykańskim teatrze wojennym najbardziej niepokoi ich wzmagająca się potęga Luftwaffe. W związku z tym uwagę Iwanowa przykuły teraz wielkie zakłady lotnicze w okolicach Nowego Faleronu, gdzie włoskie towarzystwo Malziniotti remontowało silniki zużyte i składało nowe z części przychodzących z Niemiec. Po złożeniu zespołów lub po całkowitym zmontowaniu silniki wysyłane były na Kretę, gdzie już dywizjonowi mechanicy sami montowali je z kolei na samoloty. Inna część gotowych silników odchodziła transportem morskim albo nawet pośpiesznym, lotniczym — wprost na lotniska pustynne w Libii, gdzie służyły tamtejszym niemieckim parkom mechanicznym do wymiany. Niektórzy uczestnicy tej nowej akcji Iwanowa podają, że Polak włączył się był uprzednio do jednej z grup robotniczych w zakładach Malziniotti, mianowicie do tej, która już sprawdzone i wyhamowane silniki przenosiła na statki za pomocą specjalnych wózków i dźwigów. Przy tej właśnie okazji można było wsypywać do silników wiadomą substancję „fasolię”. Istnieje również inna równoległa wersja przytoczona przez wiele dzienników greckich na podstawie świadectw nie mniej wiarygodnych. Według tej wersji — Jerzego Iwanowa, bardzo zmienionego pod względem wyglądu, widywano często w „kafenionach”, czyli tawernach naprzeciwko wejścia do fabryki Malziniotti. Tawerny te należały do Dymitriosa Papadakisa i Pandelisa Belikasakisa. „Agent nr 1” pojawiał się tam teraz jako człowiek kulawy, o steranym zdrowiu, budzący litość swoim inwalidztwem. On to, wyczekując na już

zwerbowanych do akcji robotników i majstrów, doręczał im wciąż nowe porcje swojej „fasolii”, tajemniczego środka niszczącego silniki mniej więcej po jednogodzinnej ich pracy. Najpewniej Iwanow najpierw został robotnikiem, a po zorganizowaniu wespół z majorem Bobotinosem aparatu dywersji ograniczał się już tylko do przynoszenia „fasolii”. Była to może najbardziej piekielna w skutkach, a najtrudniejsza do wykrycia akcja sabotażowa Jerzego Iwanowa. Przede wszystkim „fasolię” wrzucano do łożysk i trybów silnika po jego sprawdzeniu na tak zwanej „hamowni”, kiedy już posiadał świadectwo technicznej doskonałości. Po drugie — „fasolia” działała nie od razu, nie natychmiast po rozgrzaniu się motoru, ale dopiero po pewnym czasie, kiedy samolot był już najczęściej w górze. Po trzecie, ze względu na przezorność, nie wszystkie silniki faszerowano „fasolią”, co początkowo skłoniło Niemców do mniemania, że zagadkowy sabotaż stosowany jest raczej na Krecie albo na samym froncie, w eskadrach. Poddawano niesłychanie dokładnym badaniom techniczną wartość sprowadzanych z Niemiec części silnika, a w warsztatach montażowych na Krecie zastosowano niezwykły nadzór. Mimo to samoloty waliły się w morze i w piach pustyni bez przerwy i przez długi czas nikt nie mógł dociec tajemnicy masowych katastrof. Fabryka Malziniotti wypuszczała ponad 50 silników dziennie. W ciągu miesiąca czyniło to półtora tysiąca silników, w ciągu 4 miesięcy blisko 6 000. Gdyby nawet przyjąć, że ze względów taktycznych pewna część została przez sabotaż oszczędzona, to wypadałoby uznać, że 400 do 600 samolotów musiało paść ofiarą dywersji. Jak się okazało już znacznie później, działające w Egipcie eskadry Luftwaffe zaczęły przeżywać coraz większy kryzys. Doszedł on do punktu najwyższego dopiero podczas nowej jesiennej ofensywy brytyjskiej, kiedy lotniska pustynne Niemców zaroiły się od mnóstwa nowych samolotów. Wyszło wtedy na jaw, że niemieckie załogi nie mogą już polegać na niczym — ani na silnikach, ani na paliwie, ani na smarach olejowych. Katastrofy wynikające z niewiadomych powodów stały się zmorą niemieckich eskadr i nic w tym nie dopomógł ekspert, generał von Waldau, specjalnie przysłany z niemieckiego naczelnego dowództwa, ani sam von Kesselring, który kierował powietrznymi operacjami. Niemieckich lotników ogarnęła depresja. W przewlekających się żmudnych badaniach przyczyny katastrof większość załóg Luftwaffe pozostawała w tym okresie niemal bezczynna, podczas gdy samoloty RAF-u wykonywały swoje działania bez przerwy. Poważni komentatorzy bitwy pod Alamein, podkreślając te okoliczności ze zdumieniem, nie potrafili ich wyjaśnić, jednakże przyznają oni, że wygranie decydującej bitwy i późniejszy pościg były znacznie ułatwione przez ów „paraliż” Luftwaffe. A przyczynił się do tego „paraliżu” właśnie „agent nr 1”, wtedy już unieszkodliwiony. W końcu i ta forma sabotażu stała się niemożliwa, przynajmniej w Nowym Faleronie. Zdarzyło się razu. pewnego, już w lecie, że trzy odchodzące wprost do Tunisu samoloty otrzymały silniki bezpośrednio w zakładach Malziniotti. Przypadek zdarzył, że właśnie te silniki zostały poprzednio „spreparowane”. Piloci samolotów już od dłuższego czasu ulegający psychozie obawy bardzo długo rozgrzewali i sprawdzali swoje maszyny. I oto wszystkie trzy maszyny spadły do morza — na oczach falerońskich robotników, wkrótce po starcie. Katastrofa o takim przebiegu stała się sygnałem ogólnej paniki w fabryce i początkiem szaleńczych niemieckich represji. Po torturach i sądzie polowym mężnie zginęło dziesięciu falerońskich robotników. Pośród dowodów rzeczowych znajdowały się złowrogie ziarenka, w których Niemcy ze zgrozą rozpoznali wynalazek swoich własnych chemików. I w każdym razie podejrzany kulawiec w niebieskich okularach już się w Nowym Faleronie pokazać nie mógł; poszukiwano go teraz w całym kraju. Inżynier musiał znowu zmienić swoją charakteryzację. Ten, który wstrząsnął Atenami, Grecją i wszystkimi sztabami wroga, tryumfował. Chodząc swoim zwyczajem po przekątnej pokoiku zacierał ręce i od czasu do czasu zapijał wodą twarde kawałki suchego chleba. Bo nadeszły takie dni, kiedy chleb ten stanowił jedyne pożywienie człowieka, określonego przez okupantów na Półwyspie Bałkańskim jako „wróg nr 1”.

W wolnych chwilach obmyślił rodzaj prostego, łatwego do przerysowania propagandowego plakaciku. Widniały na nim lecące czteromotorowce, a na pierwszym planie mocno zaciśnięta pięść podnosiła zwycięski kciuk. Pomimo zmęczenia Jerzy uśmiechnął się. Przekorny kciuk przypominał mu niezliczone studenckie treningi i boje sportowe, a szczególniej pamiętne tryumfy waterpolowej drużyny warszawskich „azetesiaków”.

X. „Parthenium“ Rozpoczęła się wczesna, śliczna, grecka wiosna. Zwiastowały ją w całym kraju attyckim szkarłatne, błękitne i białe anemony. Dla Jerzego rozpoczął się ciężki czas bezdomności, gdyż wobec jakichś alarmów musiał nagle się wynieść z kwatery. Sypiał wtedy przez parę dni pośród ruin i skał, długo wyczekując na łącznika i nie na żarty głodując. Sny miał ciężkie, złowrogie, jakby zatrute przeczuciami, a może tylko gorączką tudzież niebezpieczną wonią pięknych, lecz złowrogich kwiatów. Anemony drażniły go. Wolał patrzeć na inny, skromny kwiatek czepiający się nawet skał i ruin, mianowicie parthenium. Kiedyś zerwał jeden z tych delikatnych kwiatków i bezwiednie przyłożył go do rozpalonego czoła. Uświadomił sobie dopiero po chwili, że według wierzeń starogreckich parthenium miało leczyć stany zapalne. Podobno sama bogini Atena doradzała ten lek Peryklesowi, podobno jakiś grecki robotnik, który spadł z rusztowań przy budowie Propylejów Peryklesa, uzdrowiony został w podobny sposób... — Możesz bezpiecznie wracać — powiedziała Gabriela odnalazłszy kryjówkę inżyniera i asystując mu przy posiłku. Alarm wynikł z powodu Apostolidisa, który po kolejnym badaniu u gestapowców rozchorował się i w gorączce wykrzykiwał, że to nie on jest winowajcą, że cierpi przez braci Janatosów, przez wielu innych — a wymieniał także pana Papazoglu oraz obu oficerów marynarki. Jednakże po dojściu do zdrowia Apostolidis przysiągł, że nic podobnego Niemcom nie powiedział, co zresztą potwierdzone zostało przez brak jakichkolwiek rewizji czy aresztowań. Tym niemniej coś należało z nieszczęśnikiem uczynić. „Zabić” — powiedział jakoby któryś z braci Lambrinopulosów. Janatosowie i Papazoglu oburzyli się na to i zdecydowali wysłać Apostolidisa razem z rodziną gdzieś na prowincję, ale na razie nie pozwalał na to brak pieniędzy. Poza tym panna Minopulu przyniosła same dobre wiadomości. W Nowym Faleronie akcja trwa; mniej więcej co trzeci silnik otrzymuje „fasolię”. Meldunki do „004” odchodziły regularnie. A oto nowa kairska sugestia co do „M. S. 100”... Inżynier zagłębił się w odszyfrowanym tekście, który zmieniał sytuację i dyktował mu nowe zadania. Dotychczas trzymał się na ogół wskazówek otrzymanych na odjezdnym z Aleksandrii. Wysłannik, aczkolwiek zaopatrzony w instrumenty sabotażu, osobiście miał przede wszystkim zatroszczyć się o zorganizowanie wywiadu i o terminową wysyłkę uzyskanych informacji. Jeśli chodzi o akty sabotażu, to ich wykonanie należało do starannie dobranych ludzi z organizacji lokalnych. — Pracować przede wszystkim głową, organizować robotę i nią kierować — doradzał komandor Bolby. — Nie wysyłamy pana w celu dokonania jakiejś krótkiej serii zamachów, chcemy zachować pana w Grecji na dłużej, zadanie pańskie jest długofalowe — powiedział sam pułkownik. Było to w zasadzie zgodne także i z planami inżyniera, który sądził, że w stosownej chwili zostanie wycofany z sieci brytyjskiej w Grecji dla zbudowania „radiowego

mostu” poprzez Bałkany do Polski. Trzymając się takiej linii, Jerzy Iwanow musiał niechętnie rezygnować, ilekroć nadarzała się okazja wypróbowania własnych sił w akcji bezpośredniej. Tak też zachował się z początku w pewnym szczególnym wypadku, kiedy pracujący na wybrzeżu informator doniósł o pojawieniu się nowej jednostki niemieckiej. Wiadomość została sprawdzona, zaszyfrowana i przekazana do placówki „004”. W parę dni później inżynier raz jeszcze powrócił do tej sprawy, podając dodatkowo, że wymienioną jednostką jest okręt podwodny wprowadzony nie do zwykłego miejsca postoju niemieckich, okrętów wojennych w zatoce Salamińskiej, lecz przycumowany w Skaramanga, w zatoce Eleusis, raczej w oddaleniu od Arsenału. Submaryna posiada świeżo wymalowane oznaczenie złożone z liter „M” i „S” oraz liczbę 109, powtarzam M. S. 109, podawała przed tygodniem depesza inżyniera. Stoi jakoby w remoncie, w rejs odejdzie chyba nieprędko. Można było sądzić, iż tego rodzaju wiadomości bynajmniej Brytyjczyków nie zaalarmują. Tymczasem stało się inaczej. Nastały pierwsze marcowe dni. Pora była gorąca podwójnie, bo również i w sensie wojennym. Na dalekim Pacyfiku, jedna po drugiej padały pod naciskiem japońskim pozycje Anglosasów, a na Morzu Śródziemnym trwały heroiczne lotniczo-morskie zapasy o dwie główne krzyżujące się drogi stron walczących: Gibraltar—Suez i Sycylia—Trypolis, o Maltę przede wszystkim, w Afryce Północnej zaś lada dzień mogło dojść do ponownej błyskawicznej kontrofensywy generała Rommla, który śpiesznie gromadził uzupełnienia w ludziach i czołgach, w paliwie i amunicji. W tej sytuacji dotychczas interesowały Anglików głównie kolejno, wychodzące z Pireusu czy Patras konwoje, a jeśli chodziło o jednostki wojenne, to — oczywiście — raczej te, które były już gotowe do akcji. Tymczasem okazało się, że skromna informacja o niepozornej, a jeszcze remontowanej łodzi podwodnej bardzo poruszyła Brytyjczyków. Pytania co do tajemniczej jednostki „M. S. 109” sypnęły się niby grad, po czym nadszedł kategoryczny rozkaz użycia wszelkich rozporządzalnych środków dla jej zniszczenia. A teraz Gabriela odszyfrowała depeszę apelującą do „agenta nr 1”, aby sprawę tę wziął jak najbardziej do serca, stawiając ją sobie jako zadanie główne. Tak więc wypadało na czas pewien powierzyć działalność informacyjną zastępcom i zająć się wykonaniem ważnego zadania osobiście. Wybierając się do Skaramanga, inżynier znowu zmienił wygląd. Oficer policji greckiej zaopatrzył rzekomego marynarza floty handlowej w legitymację ze zdjęciem na nazwisko Kiriakosa Paryssisa. Z dokumentem takim, w czarnej marynarskiej koszulce i robociarskich, dobrze wysłużonych drelichowych spodniach, ostrzyżony na jeża, źle umyty — inżynier mógł rzeczywiście uchodzić za wypędka z jakiegoś podłego szkunera czy trampa. Sofoklis Mastrandonis towarzyszył mu aż na miejsce, wyzyskując parę godzin marszu na szczegółowe zapoznanie towarzysza z terenem, na którym miał działać. Rzecz główna polegała na utrafieniu w odpowiedni ton przy pierwszej rozmowie z porucznikiem niemieckiej Kriegsmarine, niejakim Adolfem Kningelem. — Jak się spodobasz, to przyjmie, jak nie — wszystko na nic — informował Grek, wskazując drogę do biurowego baraku. Kningel okazał się dość bystrym kierownikiem działu zatrudnienia. Pytania jego były celne zarówno pod względem fachowym, jak i politycznym. Starannie obejrzawszy legitymację kandydata, zapytał: — Umiesz obsłużyć Diesla? W jaki sposób radzisz sobie przy zatkaniu wtryskiwacza? Inżynier odrzekł po niemiecku, że — mówiąc szczerze — zbyt dobrym fachowcem nie jest. Wolałby zostać, na przykład, tłumaczem. Lżejsza praca! I w ogóle... — Do wczoraj — ciągnął niedbale — pracowałem na statkach... Jednakże każdemu życie miłe, lepiej powoli zdychać z głodu niż się od razu utopić... Jak będziecie mieli coś dla mnie odpowiedniego, to dajcie znać... Pragnął sprawić wrażenie człowieka beztroskiego, może nawet trochę wykolejonego.

— Ja kocham życie — dodał zuchwale mrugnąwszy w głąb baraku, gdzie rozlegał się klekot stenotypistek. Wyciągnął rękę po legitymację. Niemiec zastanowił się i legitymację przytrzymał. — Pójdziesz tam, gdzie cię wyznaczę — powiedział twardo. — Lepsze miejsce dostaniesz później. Skądże ty jesteś? Należało spuścić z tonu. Wyczuwając taką konieczność, przybysz lekko się wyprostował i prawie służbiście zameldował: — Urodzony w Egipcie, koło Aleksandrii, ale wyjechałem stamtąd już dawno, bo szukała mnie angielska policja. — Dlaczego szukała? — zapytał Niemiec, przyglądając się spod oka osobnikowi, który wydał mu się cwanym obieżyświatem, przydatnym do niejednej ciemnej funkcji. Wzruszył na to ramionami. — Nie warto gadać, Herr Leutnant. Doprawdy! Jak się miało osiemnaście lat, to o bójkę nietrudno. Poszło o dziewczynę, z angielskim sierżantem. A ja lubię życie. Z greckim marynarzem lepiej w takich sprawach nie zadzierać. Sam sobie był winien... No i musiałem uciekać wtedy do Pireusu. To było jeszcze przed wojną. A jak wojna wybuchła, to już wolałem nie pokazywać się w Aleksandrii i zostałem tutaj. Pan wie, Anglicy mają długie ręce. — Znasz języki? W odpowiedzi kandydat rozdziawił gębę i formalnie zachłysnął się potokiem słów wypowiedzianych jednym tchem po grecku, francusku i angielsku. Były to znane w portach całego świata powiedzonka i wyzwiska. Niemcowi spodobała się łobuzerska swada rzekomego marynarza. Zerknąwszy raz jeszcze na legitymację, łagodniejszym tonem powiedział: — Paryssis, Niemcy lubią takich, co ich lubią, zapamiętaj to sobie... Jeżeli zasłużysz, to nie pozostawimy ciebie bez pomocy. Na razie pracę dostaniesz w hali. Widzę, że jesteś cwany leń, więc z czasem pójdziesz do roboty lżejszej, ale na razie musisz popracować, no i zdobyć moje zaufanie. Zrozumiałeś? Najwidoczniej myślał o nowym pracowniku jako o przyszłym informatorze. Tymczasem wystawił mu przepustkę i kazał odprowadzić do hali. Tak rozpoczęła się krótka kariera Iwanowa w zakładach Skaramanga. Podwodny okręt, oznaczony istotnie dość świeżym napisem „M. S. 109”, można było swobodnie oglądać w przerwie obiadowej, kiedy robotnicy rezygnujący z wypraw do miasteczka spożywali swoje zapasy na świeżym powietrzu. Inżyniera uderzyły kolejno różne fakty. Załoga okrętu była niemiecka, jednakże snuło się koło niego paru szczupłych Włochów o dobrze rozwiniętej muskulaturze i wybitnie sportowym wyglądzie. Niekiedy wsiadali oni do motorówki i znikali w stronie małej wyspy Kyrades, skąd powracali porządnie zmęczeni, wlokąc za sobą jakieś szczelnie opakowane tobołki, które trzeba było zanosić do włazu „M. S. 109”. Dopomagając im, inżynier został nagle olśniony przypuszczeniem, że ma do czynienia z kolegami-pływakami albo nurkami posługującymi się w swoim sporcie jakąś dodatkową aparaturą. Czyż jednak teraz, podczas wojny, należąc widocznie do składu załogi, okrętu podwodnego, mieli oni na celu jedynie sport? Z pewnością nie! Ostrzeżenie kapitana Sabbatha, przyniesione przez panią Karaiani, nabierało sensu. Przecież i sam inżynier stopniowo, przy pomocy małej Eli, przemycił już na teren stoczni części bomby magnetycznej, ukrywszy to wszystko w piachu albo też pomiędzy stosami żelastwa. Przecież i jemu świtały już różne pomysły, na przykład — zaopatrzenia się w jakiś lekki skafanderek, a także w rodzaj rękawic i pantofli o kształcie płetw, co dopomogłoby znakomicie w szybszym osiąganiu pożądanych głębokości... Myśli takie wynikały z potrzeby praktycznej. Bombę głębinową należało przylepiać do kadłuba przynajmniej na metr lub dwa od lustra wody, co było konieczne z wielu względów, przede wszystkim zaś dla zapewnienia skuteczności. Poza tym jeszcze w Egipcie, podczas odpowiednich prób, inżynier przekonał się w sposób dość bolesny, że nie zaopatrzone w rękawice dłonie łatwo jest pokaleczyć o kadłuby najeżone szorstkimi muszelkami i ostrą

rdzą. W świetle tego rodzaju rozważań jednostka „M. S. 109” mogła rzeczywiście stanowić środek lokomocji dla paru zdecydowanych na wszystko płetwonurków. Wizja brytyjskich pancerników i krążowników spokojnie i niby bezpiecznie stojących w porcie Aleksandrii plastycznie stanęła w oczach inżyniera. Tak jest, teraz rozumiał już angielską troskę o zlikwidowanie tajemniczej submaryny i jej wysportowanych pasażerów. Poradzę sobie i bez przyrządów — pomyślał. Korzystając z przerw obiadowych Jerzy Iwanow nieznacznie montował bombę. Ale już piątego dnia zdecydował się na szybką akcję, ponieważ wypadło właśnie jedno z hitlerowskich świąt i prawie cała załoga schodziła po południu na ląd. Miejsce startu zostało upatrzone zawczasu, gotowa już bomba spoczywała opodal zagrzebana w piachu niedaleko wejścia na pomost. Po pracy inżynier schował się w kadłubie starej, wypatroszonej motorówki, gdzie doczekał się ciemności. Miał nadzieję, że z powodu święta także i warta przy bramie nieprędko dojdzie do wniosku, że jeden z paruset robotników pozostał na terenie. Skulony w ciasnym wnętrzu przewiewnej kryjówki dywersant starał się opanować drżenie, bo wieczór nadszedł chłodny i trochę zanadto wietrzny, jak na zamierzoną kąpiel. Z drugiej strony powiew wywołał pożądane falowanie morza. Niespokojna powierzchnia wody i plusk fal będą sprzyjały śmiałemu zamiarowi... Powoli mijały godziny, w ciągu których wszystko zostało dokładnie obmyślone i zaplanowane, począwszy od pierwszego kroku w stronę wody, a na ucieczce kończąc. Nadchodziła północ, kiedy pływak wyczołgał się z kryjówki, odgrzebał bombę, dokładnie sprawdził zapalnik, umocował ją na piersiach, zrzucił i starannie zagrzebał w piachu spodnie, po czym w samej koszulce i kąpielówkach, dygocąc trochę z zimna, a więcej z przejęcia — powoli zanurzył się w wodzie. Wydała mu się cieplejsza niż powietrze. Miejsce startu obrał niedaleko okrętu, ale płynął wzdłuż wygiętego łukiem pomostu, korzystając z jego cienia, uradowany rozpluskami wody rozbijającej się o części obmurowania i o drewniane pale nabrzeża. Sylwetkę wartownika na pokładzie okrętu wypatrzył na początku i już nie spuszczał jej z oczu. Marynarz ten nie był groźny, gdyż oparty o poręcz smętnie patrzył w stronę nabrzeża. Poza tym na całym obszarze stoczni panowała cisza. Zbliżały się chwile decydujące. Stopniowo ponad pływakiem zamajaczył coraz wyższy kadłub przesłaniający całą widoczność, tylko jeszcze Mała Niedźwiedzica na wysokim niebie przyjaźnie pomrugiwała spokojnemu światu. Noc była cicha, bez grzmiących kanonadą angielskich nalotów i nerwowego rozbłysku reflektorów. Niemcy mogli do woli cieszyć się swoim świątecznym wypoczynkiem! Płynąc coraz ostrożniej i coraz wolniej, były waterpolista nie mógł opanować tryumfalnego uśmiechu. O dwa metry od kadłuba nabrał powietrza w płuca, dał nurka i jeszcze raz pomyślał o konieczności sporządzenia czegoś pośredniego pomiędzy rękawicami a płetwami. Wytężając w wodzie wzrok dostrzegł mętne zarysy śrub i ostrożnie namacał kształt steru głębinowego. Znalazło się tam wymarzone, po prostu idealne miejsce, do którego bomba pasowała wspaniale. Nurkowanie po raz drugi wydawało się zbędne — nurek szybko zerwał z piersi morderczy ładunek, przyłożył go do kadłuba i stwierdził, że bomba przylgnęła „na amen”. Znalazł jeszcze parę sekund czasu na odsadzenie się od chropowatej powierzchni okrętowego kadłuba, wreszcie ostrożnie wypłynął i głęboko odetchnął. Gwiazda Polarna świeciła spokojnie nadal. Na pokładzie nikt się nie poruszył. Ułożony poprzednio i to w najdrobniejszych szczegółach plan polegał na powrocie i ukryciu się w którymś z wielu zakamarków aż do nadejścia robotników. Praca rozpoczynała się o godzinie szóstej. Wmieszany pomiędzy tłum, inżynier stałby się świadkiem eksplozji, którą przewidywał, stosownie do regulacji zapalnika, mniej więcej na godzinę siódmą rano. W razie zastosowania przez Niemców represji pozostawała, pewna szansa wydostania się z bazy z ominięciem wartowni, najpierw wzdłuż ogrodzenia, na czworakach, potem trochę wpław w stronę, gdzie zwykle oczekiwały na robotników ich żony. Taki był plan, teraz jednak dywersant zmienił poprzednią decyzję. Zapatrzony w Gwiazdę Polarną, trzymał kieru-

nek nieco w lewo od niej i pruł wodę zatoki Eleusis, szybko oddalając się od Skaramanga. Płynął z prawdziwą rozkoszą. Wydało mu się, że znowu jest tylko odważnym sportsmenem, nie mającym nic wspólnego z dręczącymi sprawami wojny i polityki. Przepłynięcie w morzu paru mil od dawna uważał za fraszkę, a rekinów w otoczonej lądem zatoce chyba nie było. Płynął więc miarowo, lecz dość szybko. Z daleka pobłyskiwały czerwone światełka na wysokiej wieży i widać było czasem reflektory parowozów i samochodów na przybrzeżnej trasie do Megary. Pływak podążał tam niejako na ryzyko, bez dokumentów i odzieży, wybrał jednak raczej to niż spotkanie się oko w oko z Kningelem. Podświadomie odczuł, że podejrzenie musiałoby się zwrócić właśnie przeciwko niemu, może dlatego, że się Niemcowi tak wtedy podobał! Rozgarniając ramionami ciemną wodę, rozmyślał o dalszym ciągu przygody. Możliwe, że idąc wybrzeżem dostanie się do Megary, że znajdzie tam w szatniach kąpieliska byle jakie zapomniane lachy... Dowód osobisty na nazwisko Paryssisa był już i tak nieużyteczny, mógł sobie zgnić w piasku bazy Skaramanga, zaś legitymację inną zabrał ze sobą, trzymając ją w szczelnym gumowym woreczku uwiązanym do kąpielówek. Na wodoszczelnym zegarku sprawdził godzinę — do świtu pozostawało niewiele. Wtedy popłynął swoim słynnym crawlem. Oddalony od. przystani, już nie dbał o ostrożność. Zresztą — któż wypatrzyłby samotny ślad zuchwałego pływaka zgubionego pośrodku wielkiej zatoki w coraz głębszej pomroce przedświtu... Z krótkimi odpoczynkami trwało to blisko cztery godziny. Dotknął stopami gruntu i ostrożnie wyszedł pomiędzy kamienie i skały już za Elefsiną, u stóp wysokiego brzegu, jakby wyrastającego wprost z fal, a ciągnącego się w stronę Megary. Znalazł pomiędzy skałami wydrążenie, położył się w zaciszu, wydostał z woreczka kilka karmelków, possał, odetchnął, umyślił nawet uciąć sobie małą drzemkę po tak silnym przeżyciu. Daleko, poza niewidocznymi Atenami, .zaczynało wschodzić słońce i już ozłociło szczyty gór Imitos na wschodnim horyzoncie. Bliżej zaczynała błękitnieć. dopiero co przebyta zatoka Eleusis, rysował się kontur wyspy Salaminy, ukazał się wysoki cień klasztoru Phaneromeni, a bardziej w lewo i jeszcze bliżej szarzała baza Skaramanga. Wytężywszy wzrok, inżynier mógł już dostrzec molo i leżące obok niego okręty, pośród których znajdować się musiał także i skazaniec... Dywersant znowu sprawdził czas. Była godzina 5 minut 15. Rozejrzał się wokoło, znalazł miejsce lepsze, bo z miękkim piaseczkiem, pomiędzy skałami, poczuł już pierwsze miłe muśnięcie słońca. Dzień zapowiadał się ciepły, może nawet upalny. Wtem odpoczynek Iwanowa został przerwany, doszedł go lecący po wodzie odgłos wybuchu. Bystro spojrzawszy w stronę Skaramanga, zobaczył tylko pełznący znad pomostu dym. — Cholera, za wcześnie! — pomyślał. — Dobre są te bomby, ale widocznie niezbyt dokładne... Wzdrygnął się: ładnie by wyglądał teraz — ukryty gdzieś na pustej bazie, sam jeden wobec niechybnie zarządzonej niemieckiej obławy... Kwestia znalezienia jakiegoś ubrania stała się pilna. Było możliwe, że poszukiwania obejmą wszystkie miejscowości dookoła zatoki... Postanowił wspiąć się na wzgórze i popatrzeć, czy w pobliżu nie ma jakiego osiedla, ale w połowie wspinaczki usłyszał warkot śmigła. Czy był to samolocik wywiadowczy, czy nadleciał przypadkowo — osądzić było trudno. W każdym razie zbieg ukrył się w rozpadlinie. Zaledwie jednak samolot znikł, jak wzdłuż brzegów wolno przeszła motorówka. Widać było, że dwaj ludzie lornetują z niej wybrzeże. Zapewne byli to dwaj Włosi! Samolot także zawrócił i krążył nisko ponad skałami i osiedlami, a i na pobliskiej szosie zaczęły grać motory. Ze wszystkich stron! Przeczekawszy tych ciekawskich, pływak wyszedł na stromą skałę i skoczył wprost z niej do wody, choć wysokość skoku miał tu zaiste rekordową. Postanowił przepłynąć jeszcze kilkaset metrów aż do miejsca, gdzie pomiędzy szosą a wybrzeżem stało kilka otoczonych ogrodami domów. Łatwiej tam udawać zwolennika porannych kąpieli — nic innego na razie nie pozostawało, chyba schronienie się do żeńskiego klasztoru św. Hieronima, gdzie przechowywano kilku

Anglików. Później, po szczęśliwym powrocie na jedną ze swoich kwater w Atenach, zbieg wiele nie mówił o dalszych przygodach tego pamiętnego dnia 15 marca. Zachowała się wersja, że napotkawszy samotnego Niemca zabił go, przebrał się w niemiecki mundur i powrócił przygodną ciężarówką siedząc obok kierowcy i szczęśliwie przebywając dwie kolejne rewizje na szosie. Inni jakoby widzieli go usmolonego sadzami i węglowym pyłem — w charakterze pomocnika maszynisty kolejowego, w parowozie zwalniającym bieg w pobliżu stacji kolei peloponeskiej. Jeszcze innym dogadzała wersja o pomocy, jakiej udzielił Iwanowowi rybacki kuter w pobliżu Megary. A może schronił się w klasztorze Św. Hieronima? Tak czy inaczej było, po krótkiej relacji o przepłynięciu całej zatoki Eleusis inżynier milkł i nawet bliskim współpracownikom o szczegółach wyjścia z trudnej sytuacji nie opowiadał. Może mu było żal jakiegoś ludzkiego istnienia, które na swojej drodze musiał zniszczyć? W okresie tym wciąż jeszcze cechowała go postawa raczej sportowa; dotychczas nie miał w użyciu ani pistoletu, ani typowej broni dywersantów — sztyletu. Chyba tylko jedna szyfrantka Gabriela poznała całą prawdę o zakończeniu przygody. W powitaniu, jakie zgotowała tryumfatorowi z zatoki Eleusis, wyraziło się tyle jej serdecznego niepokoju i żywiołowej radości z powrotu, że wszelkie wątpliwości prysły: była to miłość niekłamana — porywająca południowym temperamentem i zahartowana burzliwymi doznaniami wspólnej roboty konspiracyjnej. — Czemu... dopiero dziś? — zapytał.. — Bo wtedy, w swojej skalnej kryjówce, wolałeś rozmawiać o kwiatkach, nie o miłości — odpowiedziała. Wyjaśniał jej długo i zawile o uleczających właściwościach kwiatków parthenium, ale dziewczyna wiedziała swoje: bohater najwięcej czerpie sił z serca kobiety; ona też najwspanialej wieńczy każdy jego tryumf. I rzeczywiście młody mężczyzna poczuł się jakby uskrzydlony — energia jego wzrosła teraz jeszcze bardziej; sycona poprzednio nienawiścią do wroga i żądzą walki, otrzymała teraz nową, radosną podnietę. Dzięki Gabrieli zmieniła się przede wszystkim skala trudności; skomplikowane sprawy wydawały się łatwiejsze do wykonania, kłopoty i troski — pomniejszone. Było to ważne dlatego, że po zniszczeniu okrętu podwodnego nastąpiły dalsze, nadzwyczaj ryzykowne wyprawy inżyniera na wybrzeże. Niemcy poszukiwali go teraz według trzech rysopisów: sportowca, inwalidy w okularach i marynarza Paryssisa, wcielił się więc na nowo w postać dobrodusznego technika budowlanego rodem z wyspy Andros. Co do rzekomego „M. S. 109” to dopiero później domyślono się, że zatopiony okręt podwodny nosił oznaczenia fałszywe. Wymalowany na nim zagadkowy napis „M. S. 109” miał na celu wprowadzenie w błąd wywiadu aliantów. W istocie poszedł na dno okręt podwodny „U-133” mający się udać w misji specjalnej, zapewne dla podrzucenia w pobliżu portu Aleksandrii włoskich płetwonurków zaopatrzonych w takie same bomby magnetyczne jak te, którymi posługiwał się Iwanow. Życzenia placówki „004” co do wzmożenia morskiego sabotażu zwiastowały, że w Afryce szykuje się generalna rozprawa. Generał Rommel żądał dla swego Afrika Korps posiłków, czołgów, samolotów, paliwa. Z Włoch wychodziły konwoje jeden za drugim; angielskie samoloty, okręty podwodne i nawodne miały mnóstwo roboty. Czasem niezbędne dla armii Rommla ładunki musiały być wysyłane po dwa-trzy razy, zanim udało się je przewieźć przez morze. Prócz tego Royal Air Force bez przerwy, a coraz silniej bombardowała załadunkowe porty we Włoszech i na Sycylii, a także — i to najsilniej — Trypolis i Benghazi, gdzie odbywał się wyładunek. Wobec tego Niemcy zaczęli coraz częściej korzystać z portów greckich. Poza tym nie wolno było dopuścić do tego, żeby — na przykład — dawny kontrtorpedowiec, czyli niszczyciel z greckiej marynarki wojennej miał służyć Niemcom. Chodziło o piękną jednostkę „Vasilefs Georgios”, czyli „Król Jerzy”. Niszczyciel ten, mający ponad 1 400 ton i

rozwijający znaczną szybkość 37 węzłów, pochodził przy tym ze stoczni szkockiej. Niemcy najpierw go uszkodzili bombami, później podnieśli z dna i wprowadzili do stoczni Arsenału, gdzie długo prowadzili jego naprawę, ale już dnia 21 marca 1942 roku okręt został oficjalnie wcielony do Kriegsmarine, najpierw jako „Z. G. 3”, co oznaczało „Zerstörer Griechisch 3”, a później jako „Hermes”. Otóż za salamińską cieśniną, w dawnym morskim arsenale greckiej marynarki wojennej, czyli w Nafstathmos, jak go nazywają Grecy, prowadzono właśnie w marcu jakieś wielkie roboty. Nie było sprawą obojętną, jakie przeprowadzane są tam naprawy i remonty. Od chwili wkroczenia okupantów na teren Grecji upłynęło już dziesięć miesięcy — czas wystarczający dla podniesienia zatopionych statków i okrętów. Agenci donosili, że przynajmniej trzy dawne wraki zostały wprowadzone do stoczni; jeszcze miesiąc; a może powiększą topniejący niemiecko-włoski tonaż na Morzu Śródziemnym. Otrzymanie upoważnienia i przepustek było w tym wypadku trudne, jednakże dobre świadectwa wystawiane przez komendanta fortyfikacji maratońskich dopomogły. Popadopulos i jego rzekomy bratanek podjęli się wszelkich zlecanych im prac w zakresie remontu statków tudzież oczyszczania z gruzu nabrzeży i basenów. Ta druga część robót była żmudna, gdyż skutki niemieckiego, a następnie brytyjskiego bombardowania usuwano dotychczas pośpiesznie i prowizorycznie; szczególnie chodziło teraz Niemcom o uprzątnięcie gruzów i żelaziwa, które uniemożliwiały nawet mniejszym jednostkom swobodne korzystanie z basenów. Dla wykonania choćby części tej roboty Popadopulos i jego pomocnik przenieśli się na wyspę Salaminę, gdzie młodszy z nich niezmordowanie nurkował dla obliczenia kubatury zalegających dno rumowisk, starszy zaś dozorował mechaników, ślusarzy, stolarzy i malarzy lub — zaopatrzony w odpowiednie świadectwa — werbował w Pireusie i na Salaminie robotników oraz targował się z Niemcami o każdy punkt nowej umowy. Niemcy przypatrywali się z pewnym upodobaniem śmiałym popisom młodego technika, a ze starszym doszli wreszcie do zgody, w istocie niewiele dbając o to, ile drachm na ich rozkaz i w ich imieniu zapłaci marionetkowy rząd ateński. Całość tych działań przedłużała się aż do chwili, kiedy nareszcie odremontowany „Król Jerzy” odszedł do portu w Pireusie, gdzie nocą zaokrętował na swój pierwszy patrol resztę załogi oraz paruset lotników i spadochroniarzy niemieckich powracających na Kretę. Inżynier nie zdradził nikomu tajemnicy, gdzie i kiedy zdołał przylepić „Królowi Jerzemu” swojego słynnego magnetycznego „żółwia”. W każdym razie „Król Jerzy” zatonął od wybuchu, podobnie zginął także i włoski ścigacz, który wyszedł w ślad za; „Królem Jerzym”, żeby go eskortować. Grecja tryumfowała. Dopiero po katastrofie wyszły na jaw szczególne okoliczności. Przede wszystkim niemieckie komisje stwierdziły, że remont okrętu przeciągał się ponad miarę, ale każda zwłoka posiadała jakieś usprawiedliwienie, a trzykrotne próbne rejsy wciąż wykazywały nowe braki, należycie uwidocznione w protokołach. Tak więc, pomimo zniknięcia tajemniczej pary przedsiębiorców, trudno było stwierdzić, że zaszedł sabotaż. Zagadka utonięcia okrętu pozostała nie rozwiązana. Niemcy przypisali ją działalności nieprzyjacielskiego okrętu podwodnego, który widocznie zakradł się niepostrzeżenie w pobliże portu. Wypadki podobne zdarzyły się już w zatoce Otranto: zresztą we włoskiej marynarce wojennej istniały już specjalne ekipy nurków przeznaczone do podwodnych wypraw na bazy brytyjskie, więc na podobny pomysł mogli wpaść także i Anglicy. Pomimo to wszystko nad całą sprawą znowu pojawił się cień nieuchwytnego sabotażu. Po kilku miesiącach „Vasilefs Georgios”, później „Z.G.S.” i „Hermes” znowu został przez Niemców podniesiony i poddany naprawie. Zginął ostatecznie pod angielskimi bombami dopiero dnia 7 maja 1943 roku koło Goulette, czyli Bordżel-Aiona, w Tunisie. Po tym drugim wyczynie morskim Iwanowa wypadało mu, przynajmniej na pewien czas, przenieść się z powrotem do Aten, gdyż obudzona czujność Niemców i Włochów czyni-

ła dłuższy pobyt na wybrzeżu wielce ryzykownym. Zamieszkał znowu u Kondopulosów, gdzie opiekowano się nim serdecznie, a żona Kondopulosa i jego siostrzenica Despina czuwały nad jego bezpieczeństwem. Czasem powracał zaziębiony i kaszlący, z obolałymi nogami, ubłocony i do ostateczności zmęczony, ale najczęściej promieniejący zadowoleniem jak po dobrze wykonanym zadaniu. Wtedy szybko odzyskiwał rezon i humor. Kobiety ogarniał dreszcz trwogi, kiedy przy mijaniu przechodzących niemieckich i włoskich żołnierzy „agent nr 1” uprawiał, żartobliwe zaczepki, to proponując papierosa, to prosząc o niego, to znów opowiadając anegdoty. Wydawał się wesoły jak dziecko, ale w pewnych chwilach natychmiast odzyskiwał powagę. — Tu pożegnam się, a mam nadzieję, że nie na wieczność — mawiał, kiedy przechadzka zamieniała się w jakąś z niezliczonych, a tajemniczych czynności. Zdumiewało jego opanowanie. Kiedyś siedział z paniami na ławce przed wejściem do radiostacji w Zapion, która najwidoczniej bardzo go interesowała. Widać było, że pilnie uważa, kto do gmachu wchodzi i kto go opuszcza. W pewnej chwili dwaj przechodzący włoscy strażnicy odezwali się: — O, ten ma aż dwie ładne panny, a my żadnej.. — Ale wy macie aż dwa pistolety, a ja żadnego! — zawołał za nimi po włosku. Odwrócili się, nastąpiła wesoła wymiana zaczepek, żarcików, papierosów, a trochę później ta nowo zawarta przyjaźń umożliwiła agentowi przedostanie się do radiostacji i zastosowanie małego sabotażu. Innym razem kobiety drętwiały: na oznaczonym miejscu spotkania ich lokator siedział na ławce, prowadząc ożywiony dyskurs po niemiecku z paroma niemieckimi żołnierzami. W ogóle Iwanow przybrał nowy styl bycia — stał się wobec okupantów niby życzliwym i beztroskim towarzyszem, prawdziwie jowialnym „brat-łatą”, jakby zupełnie zapomniawszy, że za jego głowę wyznaczono półmilionową, a teraz znacznie powiększoną nagrodę. Tak mijała wiosna 1942 roku — wiosna głodna, upalna, dla kraju beznadziejna. W okresie tym zarysowało się już tak pożądane przez agenta połączenie różnych małych organizacji spiskowych. Nastąpił także wyraźny podział ról, przeważnie dyktowany przez możliwości terenowe i osobiste najbardziej czynnych aktorów podziemnego dramatu. Większość młodzieży akademickiej złączył do wspólnej, przezornie-planowanej akcji Georgios Jorgudis; doskonale działały grupy „OAQ” i „Virones”. Informacje napływały teraz wieloma nieprzerwanymi strumyczkami, dzięki czemu łatwo można było zarówno ustalić stopień wiarygodności, jak i sposób ich wyzyskiwania. Inżynier z reguły dzielił materiał na trzy zasadnicze części — pierwszą do przekazania placówce, drugą do dalszych dociekań, trzecią do akcji bezpośrednich, które należało odpowiednio przygotować. Tylko w niektórych wypadkach „agent nr 1” decydował się na osobisty udział w sabotażu, zwłaszcza wtedy, gdy chodziło o pośpiech albo o sprawę szczególnej wagi. Zresztą trzeba i mnie od czasu do czasu rozprostować kości — żartował w duchu, wciąż pełen sportowego zacięcia, które go znakomicie wspomagało w wielkiej rozgrywce. Wybrał się do Pireusu natychmiast, kiedy. piękna Marozzia Vasiliadu dała znać, że hiszpański transportowiec „San Isidore” - ładuje skrzynie z amunicją, a w ostatniej chwili ma zaokrętować także i wojsko. Kapitan transportowca obiecywał dziewczynie szybki powrót z krótkiego rejsu do wyspy Krety... Istotnie „San Isidore” stał w porcie głównym Pireusu, niedaleko dworca Larisa. Za dnia przycumowany do nabrzeża parowiec został na noc odholowany na środek basenu, widocznie dla bezpieczeństwa. Niemal z każdej ze zbiegających ku zatoce Kantharos uliczek można było startować, przepłynięcie paruset metrów stanowiło drobnostkę, gdyby nie przeszkadzały sekretnej wyprawie leżące na wodzie smugi i odblaski światełek. Woda w zatoce aż cuchnęła nieczystościami, ale na to inżynier machnął ręką, natomiast długo krążył w poszukiwaniu najlepszego miejsca, skąd należałoby akcję rozpocząć. Jednocześnie musiał uważać, czy nie napatoczy się jakiś patrol. Wreszcie stosowny kierunek się znalazł. Iwanow szybko zeskoczył

po żelaznych klamrach nabrzeża do wody, ostrożnie popłynął, jeszcze ostrożniej zanurzył się w cieniu wysokiej burty parowca. Widoczność w. portowych mętach była tak niedobra, że musiał tym razem polegać wyłącznie na dotyku. Zerwał z piersi „żółwia” i przylepił go tuż nad śrubą dopiero w drugim nurkowaniu, po czym tak samo ostrożnie wracał na ląd. Chwilę niepokoju przeżył dopiero na nabrzeżu, około komory celnej, gdzie zetknął się nos w nos z jakąś wystraszoną parką. — Nic się nie bójcie — uspokoił ich — właziłem do wody, bo mi tutaj przepadła wędka... Powrotu do Aten już nie zaryzykował przesiedziawszy do rana w dużym śmietniku na tyłach teatru. Brudny jak ostatni włóczęga, widział później, że „San Isidore”, ze swoją hiszpańską flagą, wziął kurs na morze. Tym razem bomba została nastawiona z dużym opóźnieniem... Będzie to na wysokości przylądka Skili — obliczał inżynier. Ze statku „San Isidore” niemieckie ścigacze wyłowiły tylko jednego członka załogi, mianowicie gadatliwego kapitana, któremu już nie w głowie była piękna Marozzia. Powiadano później o nim w portowych kafenionach, że zbrzydził sobie zawód marynarza na zawsze, a do Hiszpanii powrócił drogą lądową. — Nie będzie mnie jakieś pięć dni ~ zapowiedział inżynier przed kolejnym zniknięciem z Aten. Był jak zawsze, spokojny i opanowany, jednakże Despina zauważyła w twarzy emisariusza nowy wyraz. Wyglądał tak, jakby oczekiwał czegoś miłego — powiedziała o tym mężowi. Rzeczywiście „agent nr 1” powziął ryzykowną decyzję, która dodała mu wiele energii. Chodziło o błyskawiczną wyprawę do Salonik. Placówka „004” miała i tam swojego agenta, jednakże w radiowym chaosie nie umiał on nawiązać z Kairem łączności, a tymczasem i port salonicki, i lotnisko Seres bardzo Anglików interesowały. Tak więc jeszcze jeden rozkaz, komandora Bolby — „nie pokazywać się w Salonikach” — przestawał obowiązywać. Odwrotnie, dawano inżynierowi teraz do zrozumienia, że tylko on jeden mógłby tę wielce pożądaną łączność z Salonikami nareszcie ustalić. Na decyzję wyjazdu wpłynęła także i ogromna tęsknota Jerzego do matki. — Może już nigdy jej nie zobaczę — ze łzami w oczach mówił przy wielkanocnym święconym. Kochał matkę zawsze, ale dopiero teraz naprawdę zrozumiał panią Leonardę. W myślach powtarzał fragmenty listów, które po wybuchu wojny wysyłała do swojej siostry do Londynu. Pisała wtedy: Jerzy pod broń jedzie, jak to przeżyję, nie wiem... Wszyscy muszą spełnić swój obowiązek, wtedy można każdemu w oczy spojrzeć... Martwię się — to za rodzinę, to za ojczyznę... Nie upadaj na duchu — Polska musiała wybawić narody od siły... Przecież jest .w tym cała ideologia — podziwiał matkę.. I wreszcie, przypomniał sobie odwieczne, programowe, polskie, matczyne: Pracy trzeba kłaść dużo w wychowanie dzieci... — taką prostą, lecz wielką myślą dzieliła się z daleką siostrą pani Leonarda. Wiadomości o domu miał skąpe, lecz raczej pomyślne. Niemcy przesiedlili całą rodzinę do willi sąsiedniej, a żaglówkę zarekwirowali. Ojczym zaopatrzył się przed wojną w zagraniczny chloran, niezbędny składnik przy produkcji sztucznych kamieni młyńskich, zaś miejscowe kopalnie magnezytu i kamieniołomy w Naksos dostarczały bez trudności innych surowców, więc fabryczka szła dobrze. O szybki zbyt produkcji głowa nie bolała — chłopi z całej Macedonii przyjeżdżali po młyńskie kamienie, dostarczając w zamian, ile się chciało, oliwy, mąki czy innej żywności. Fabrykant karmił ze czterdziestu krewnych i przyjaciół. Jednakże i tam, jak w całej Grecji, wszyscy cierpieli, na dotkliwy niedostatek soli, za którą płacono sumy bajońskie. Panoszył się w Salonikach i okręgu Locher, wysoki i kościsty eks-pastor, doskonale władający językiem greckim. Był on „prawą ręką” miejscowego szefa gestapowców. Posądzano go, że nauczył się mówić po grecku pracując przy wykopaliskach w Koryncie, ale przebąkiwano także, że Locher odwiedzał wówczas winnice niemieckiej firmy założonej przez

staruszka Clausa we wsi Gutland pod Patras. Locher przyjeżdżał tam rzekomo dla sprawowania funkcji duchownych pośród niemieckich kiprów. Wspominano, że pastor więcej niż Boga czcił Hitlera. W każdym razie — za jego bytności — stary Claus musiał zawiesić na ścianie swojego gabinetu znany wizerunek z kosmykiem i wąsikami obok portretów Bismarcka i Moltkego. Jakby na potwierdzenie tych wersji, Locher najchętniej popijał patraskie wino Mavrodafne pochodzące z piwnic Gutlandu. Prócz tego eks-pastor zdradził się doskonałą znajomością legendy o sławnej kapłance Komajto ze świątyni Artemizy w Patras tudzież o jej kochanku Melaniposie. — Czymże jest rzekome germańskie okrucieństwo wobec mściwości dawnych bóstw greckich? — mawiał, czyniąc aluzję do tragicznego losu legendarnych kochanków i ich następców w starożytnym Patras, gdzie corocznie, po wypadku sprofanowania kapłanki, najpiękniejsza w okolicy para musiała oddawać życie na ołtarzu obrażonej Artemizy. — A nasz führer nie zabrania dzisiejszym Grekom miłości dodawał i podpisywał jednocześnie setki rozkazów wysyłających z Salonik zasiedziałe tu od wieków rodziny żydowskie na jakieś nieznane, a jak się domyślano — straszne losy w dalekiej Polsce. Zresztą wystrzegano się Lochera jak ognia — on to bowiem kazał wymordować 3000 ludzi w Katherini. Raz jeden udało się wyprosić u Lochera życie dla papierosiarza Janisa przyłapanego na słuchaniu greckich komunikatów z Londynu, ale wydarzyło się to w chwili wyjątkowo pomyślnej, kiedy Locher, przy parogodzinnym słuchaniu Bacha, mocno sobie podchmielił. Niemiec często zapraszał różne wysokie osobistości na przejażdżki „Leonardą”, którą traktował jako zdobycz wojenną. Z reguły sternikiem bywał Lalek, czasem dostępując niemałego zaszczytu: oto woził po zatoce samego admirała Petersona, dowódcę niemieckiej floty na Morzu Egejskim. Peterson najwidoczniej rozkoszował się takimi wyprawami. Bawiła go przy tym szczególna okoliczność — oto, choć już był admirałem, wypadało mu pełnić, tak jak za szczenięcych lat, służbę zwykłego marynarza, ba — chłopca okrętowego! Pierwszego dnia Lalek, podnosząc grot, wydał mu rozkaz odczepienia żaglówki od boi, a zaraz potem, zakładając ster, zażądał opuszczenia miecza, i podniesienia foka. Wiatr był dość porywisty i wiał od zatoki, więc Lalek mimo woli krzyczał, gestami wyciągniętej ręki uzupełniając nie bardzo zrozumiałą dla Niemca grecką nomenklaturę. Wspólnym wysiłkiem zdołali szczęśliwie wyminąć stojące obok inne „kotry” i mknęli swobodnie, w ostrych przechyłach, ku wyjściu z zatoki, gdzie dogoniła ich dyżurna motorówka, ale po rozpoznaniu sylwetki dowódcy załoga ścigacza natychmiast zaniechała pogoni. Mógłbym go teraz utopić jak szczura — nieraz myślał Lalek. Już w pierwszej wyprawie, jak i w czasie wszystkich następnych, żeglował zuchwale, niemal stawiał na kartę losy swoje i pasażera, ale ten bynajmniej się nie przejmował, snadź uwierzywszy w sternika, i tylko niekiedy kiwał mu z uznaniem głową. Wędrowali w milczeniu, czasem tylko młodziutki sternik, wydał jakiś rozkaz, zaś admirał, po jego wykonaniu, znowu pogrążał się w niemej kontemplacji morza. Widać było, że odpoczywa po trudnych admiralskich zajęciach, że nawet rad jest w prywatnej sportowej wyprawie zapomnieć o wojnie, o swoich zadaniach, o podwładnych. Po powrocie admirał przebierał się, siadał do oczekującego automobilu, przyjmował honory straży i odjeżdżał w milczeniu, nie skinąwszy głową Lalkowi. Raz tylko, właśnie po pierwszej wyprawie, uznał za właściwe podziękować krótkim wyrazem uznania. Sehr, sehr gut — pochwalił i podał chłopcu papierosa. Lalek podziękował, ale nie wziął. — Gute, gute, deutsche — zachęcał admirał. — Wiem, z greckiego tytoniu — odpalił Lalek. I na tym się ich rozmowy skończyły. Jerzy Iwanow pojechał do Salonik wygodnie, wagonem sypialnym, z dokumentami jak najbardziej wiarygodnymi, w mundurze oficerskim, przed którym Grecy lękliwie ustępowali z drogi, zaś żandarmeria kolejowa dziarsko waliła obcasami. Pomimo to wyprawę cechowało ryzyko, chociażby ze względu na pewne podobieństwo, jakie niewątpliwie zachodziło pomiędzy rzekomym oficerem, a poszukiwanym dywersantem. Ale, z drugiej strony, inżynier prze-

konał się już z własnej praktyki, że lekka charakteryzacja, ą w szczególności niemiecki strój czynią go kimś innym, nawet dla znajomych. Postawny, jasnowłosy, zimno patrzący, a butny i lekceważący wobec otoczenia — nauczył się dobrze grać rolę jednego z miliona hitlerowskich „nadludzi”. Pokój miał zamówiony telefonicznie z „Grande Bretagne”. Wchodził do hotelu „Mediterranée” z niejaką tremą, gdyż bywał tu wiele razy podczas czynności ewakuacyjnych i niejeden ze służby mógłby go rozpoznać. Jednakże wskazówki brzmiały wyraźnie, kontaktu spodziewać się należało właśnie tutaj. Stwierdził, że obsługa portierni jest nowa, podobnie po raz pierwszy w życiu widział windziarza i napotkane pokojowe. Personel giął się na wyścigi przed niemieckim mundurem i sprawnie informował gościa w języku niemieckim. Dopiero później okazało się, że cały ten przeznaczony dla oficerstwa hotel otrzymał specjalnie zaufaną służbę z Niemiec i Austrii, a z Greków pozostawiono tylko jedną osobę, mianowicie królującą w barze otyłą panią Kaliope. Rzekomy oficer z pewną ulgą odprawił służącego i zamknąwszy drzwi na klucz odetchnął swobodniej. Rozwarł okiennice. Przez swoje okno zobaczył salonicką zatokę spowitą tego letniego ranka w błękitną mgiełkę. W stronie przylądka Kara Burnaki widoczność była lepsza, więc pochwyciwszy lornetkę stęskniony syn rychło wypatrzył zarys rodzinnego domu, potem willę sąsiednią. Zobaczył, że na tarasie powiewała z wiaterkiem susząca się bielizna, a wychodzące na morze okna były otwarte. Syn daremnie wyczekiwał, czy w którymś z tych okien nie pokaże się sylwetka matki, wreszcie skierował szkła na zatokę. Woda jej leżała idealnie gładko, zamglenie tuszowało kolisty kontur tej areny młodzieńczych przygód, ale w stronie południowej, pod górą Seres, słońce już rozpędziło poranne mgły i niekiedy połyskiwało na metalowych skrzydłach wznoszących się i lądujących samolotów. Najwidoczniej i tu odbywało się szkolenie wciąż nowych zastępów Luftwaffe. Dam ja wam szkołę! — pomyślał złowrogo emisariusz. Zastukano. Była to znana całym Salonikom pani Kaliope z baru. Inżynier trochę cierpł, kiedy po niemiecku zapytała go o drogę, czy dobrze spał, jakie sobie życzy śniadanie... Naturalnie, musiała go poznać. Czy nie zdradzi? — Był tu Pandos, zaraz po ucieczce... — szepnęła. — Chodził do was... Panu tam nie wolno... — Co z Pandosem? — zapytał. — Znikł. Pewnie szkoli się u Niemców. Przyprowadzę panu naszego przyjaciela zaraz... Tu rozmawiać można swobodnie, pokój bez podsłuchu... „Przyjacielem” okazał się podoficer angielski, który nie umiał sobie poradzić ze swoim aparatem radionadawczym. Inżynier podstawił najpierw siebie, wywołał Kair, a po skorygowaniu sygnału wywoławczego i skontrolowaniu fali sprawy poszły od razu jak z płatka. W kilkanaście godzin potem zamruczały dalekie silniki, z otaczających Saloniki wzgórz zagrała artyleria przeciwlotnicza, a na wojskowym lotnisku Seres wzniosły się w górę słupy dymu. — Wszystkie bomby w celu — mógł zakomunikować Jerzy. Nad ranem drugi, znacznie silniejszy nalot, wyzyskał tę wskazówkę, do reszty rujnując hangary, magazyny i pole wzlotów. Brytyjczyk momentalnie zwinął swoją stację, uścisnęli sobie ręce, rozstali się. Teraz — kiedy nowe zadanie zostało już wykonane — Jerzy nie mógł sobie odmówić zajrzenia w rodzinne kąty. Była w tym może nowa nieostrożność, ale tęsknota okazała się silniejsza od przezorności. Nogi same poniosły go wzdłuż długiej ulicy, aż do skrętu w Mavrocordato. Przy jeszcze zamkniętym narożnym sklepie z żywnością i owocami Jerzy przystanął, zapatrzywszy się w dół, ku znajomemu dwuszeregowi domów, za którymi już prześwitywało błękitne morze. Była to zbyt wczesna godzina i syn ani marzył o zobaczeniu kogokolwiek z rodziny, tym bardziej matki. Sądził, że wszyscy jeszcze śpią. Tymczasem pani Leonarda, po nocnych alarmach, które podniosły na nogi całe Saloniki, już zasnąć nie zdołała. Podreptawszy w

pokojach, wyniosła przed dom kubeł ze śmieciami, potem z tarasu przyglądała się dymom wciąż skłębionym ponad lotniskiem, wreszcie przypomniała sobie o zaniedbanych ostatnio praktykach religijnych. Jeszcze zdążę — pomyślała o porannej mszy u zakonnic, więc odnalazła modlitewnik, ogarnęła się i powędrowała w górę uliczki. Jerzy był tak wzruszony odwiedzinami swoich rodzinnych kątów, że nie od razu dostrzegł matkę, a ujrzawszy ją — po prostu nie uwierzył oczom. Gorące łzy przesłoniły mu źrenice, więc odwrócił się i przeszedł dalej. Matka nawet nie spojrzała w jego stronę. Po zmontowaniu w Atenach czwartej stacji nadawczej Jerzy Iwanow zameldował jej nazwę: „parthenium”. Kair potwierdził odbiór i zapytał, co to właściwie oznacza. Kwiat, który przynosi ulgę — oddepeszował.

XI. Sygnały Zobaczenie pani Leonardy, miłość Gabrieli, poczucie dobrego spełnienia wziętych na siebie obowiązków — to wszystko wzmocniło energię Jerzego Iwanowa w najtrudniejszym okresie jego pracy, kiedy zbliżające się lato zapowiadało nowe zdarzenia. W Atenach zastał depesze kierujące jego uwagę na port Patras oraz wyspy Archipelagu. W Patras Niemcy gromadzili zapasy paliwa i amunicji, posługując się dla zmagazynowania tych zasobów nawet szpitalami i szpitalnymi statkami, na Cykladach i Sporadach okupanci mobilizowali flotylle kaików i małych szkunerów, którymi zamierzali przemycić do Afryki potrzebne generałowi Rommlowi środki wojenne. Inżynier ponowił zapytanie, kiedy nastąpi jego przejście do służby polskiej, dał również znać o kompletnym braku pieniędzy, gdyż zapowiadana Keti Loghoteti z jej pięcioma milionami okazała się na razie nieuchwytna, wreszcie ruszył w drogę. Podróż jego zapowiadała się niby inspekcja prowincjonalnych agentur sabotażowych, ale — na wszelki wypadek — „agent nr 1” zabrał ze sobą dwa „żółwie” i zapas dynamitu. Pojechał tym razem nie drogą lądową; warto było trochę zakosztować morza i zbadać sytuację w kanale Korynckim, który „prosił się” o jakąś wielką imprezę sabotażową. Panna Dymitra Vuduzi z organizacji studenckiej przyniosła mu na przystań skromny pakuneczek z wiadomą piekielną zawartością. Iwanow jechał jako marynarz, zaopatrzony w nowe dokumenty; polecił go właścicielowi kaiku niejaki Veznikos, członek organizacji pracującej w porozumieniu z szyprami i maklerami. Wychodzili z basenu wewnętrznego Zea w Pireusie przy lekkiej wieczornej bryzie od lądu, szlakiem podróżnikowi znanym, bo przebytym na pokładzie „Leonardy” podczas którejś z letnich wycieczek. Parę dni wypoczynku i odprężenia psychicznego inżynier bardzo sobie cenił. Z przyjemnością pełnił mało skomplikowane funkcje żeglarskie; jak za lat dawnych cieszył się słońcem, wiatrem, słonym powietrzem. Ale marzenia o jakimś sabotażu w kanale Korynckim okazały się nieziszczalne; żadnych kaików nocą do kanału nie wpuszczano; „agent nr 1” mógł tylko z daleka łakomie podziwiać sławny .most łączący Attykę z Pelopenezem. Trzeba działać nie z morza, lecz z lądu postanowił rano, zadzierając głowę do góry, kiedy o pół setki metrów nad kaikiem rozpiął się długi żelazny pomost. W okresie tym Iwanowa opanował nastrój brawurowy, kiedy nawet największe trudności wydają się pomniejszone, zaś sygnały niebezpieczeństw, uchodzą zlekceważonej czujności. Przezorność mimo to zachował, poprosiwszy, żeby go wysadzono na ląd o pięćdziesiąt kilometrów od celu, w słabo strzeżonym przez Niemców porciku Egion, skąd przed wojną wychodziły w świat wielkie transporty korynckich rodzynków, a gdzie teraz ruch prawie

zupełnie zamarł. Poszedł stąd w kierunku Patras, znowu rad z wyrwania się na ubogie pola i ogołocone góry, na słońce i wiatr. Szosa wspinała się urwistymi zboczami szczytu Widia. Z prawej strony wciąż błękitniało w dole morze, a po lewej wspinały się niezliczone chłopskie pólka; jeszcze wyżej szumiały na wichrze drzewa. Z dynamitem w torbie i pistoletem w kieszeni wędrowiec czuł się pewnie, ogarnęła go nawet jakaś zuchwała drapieżność. W takim stanie ducha, kiedy wieczorem dopędził biwakującą, a ciasno stłoczoną wzdłuż górskiej serpentyny włoską kolumnę samochodową, nawet nie pomyślał o zboczeniu z drogi, lecz śmiało wszedł pomiędzy ciężarówki. Kierowcy zgromadzili się wokoło ostatniego samochodu, z którego wydawano prowiant, eskorta wesoło bajdurzyła szykując sobie nocleg na świeżym powietrzu, a dwaj oficerowie zawzięcie lornetowali piękne widoki. Pociągając nosem przy mijaniu samochodów, wędrowiec powtórzył sobie kilka razy „benzyna”, po czym pośliniwszy palec — stwierdził kierunek przedwieczornego powiewu. — Trzeba od czoła — mruknął. Wreszcie osiągnął początek kolumny i tu postanowił działać. Wszedł za samochód, sięgnął do kieszeni, gdy wtem niespodziewanie stanął przed nim któryś z Włochów. — Daj papierosa — powiedział Iwanow. — Hej, jak się nazywa ta góra? — zawołał Włoch. — Nazywa się Meilichos, Meilichos, zrozumiałeś? — odrzekł mu na to i silnym ciosem zwalił Włocha na ziemię. Nie mógł już tej nocy iść szosą, wypadało obchodzić Rhion bezdrożami, ale przez dobre dwie godziny grzmiały za nim eksplozje, a pożar płonącego konwoju gonił podróżnego swoimi odblaskami aż do świtu. Sabotażysta domyślał się, że ciężarówki wiozły oprócz paliwa także i materiały wybuchowe, ponieważ po pierwszym olbrzymim wybuchu powtarzały się eksplozje, mniejsze, niekiedy trzaskające na podobieństwo odgłosów z prawdziwego pola bitwy. Wszedł do Patras nad wieczorem i jeszcze przed zachodem słońca dokładnie obejrzał. wskazany mu przez łącznika obiekt zamierzonej akcji. Jak się okazało, największym okrętem wojennym właśnie stojącym w porcie była niewielka korweta. Sabotażysta uczuł coś w rodzaju zawodu, gdyż z aleksandryjskiej depeszy wynikałoby, że. chodzi o jakąś większą jednostkę, ale wkrótce sprawa się wyjaśniła — oto załoga korwety przechwalała się zatopieniem brytyjskiej łodzi podwodnej. Opodal korwety bielił się kadłub szpitalnego statku. Ani jednego rannego tam nie ma, załadowali go czołgami i amunicją — informował członek organizacji patraskiej. Decyzja użycia dwu posiadanych „skorup” została powzięta i szczęśliwie w godzinach nocnych wykonana w zwykłym trybie pływackim, tylko że sfabrykowane w Atenach „żółwie” okazały się bardzo słabe i obydwa statki, zamiast zatonąć, doznały tylko uszkodzeń. Popłoch pośród Niemców i Włochów wynikł stąd ogromny, całe uradowane Patras chodziło podziwiać opite wodą i pochylone na bok statki, ale Iwanowa omal nie rozniosła furia. Przecież nie po to ryzykował długie nocne kąpiele w porcie Patrasu, żeby wyniki ich okazać się miały raczej moralne niż materialne! Przypomniał sobie teraz przestrogi dżokeja Valianosa, dyskretnie doradzającego odebranie gospodarki pieniężnej z rąk Pandelisa Lambrinopulosa, który załatwiał rachunki z wytwórcami „żółwi”. Całe to szczęście — myślał inżynier — że zapasy fasolek używane w Nowym Faleronie zostały przewiezione... Tu, w pogoni za zarobkiem, fałszują nawet sekretną broń... Patras było ważnym punktem, w którym na ogół zawodzili subagenci. Dopiero podczas wizytacji osobistej wyszło na jaw, że dobieranie współpracowników na podstawie ich opinii przedwojennej jest w warunkach okupacyjnych bardzo zawodne. Ludzie majętni w ogóle ryzykować życiem nie lubili, poza tym w czasie pokoju wybijają się raczej osobniki sprytne, zręczne, wygadane, podczas kiedy Iwanow potrzebował tu, groźniejszych od gawędziarzy, milczków i dobrze kombinujących śmiałków. Znalazł jednego z nich szybko — okazał się

nim były podporucznik Delis Panos; on to dopomógł w uszkodzeniu obu statków, znając doskonale teren portowy i rozlokowanie posterunków. Inżynier wtajemniczał go w nowoczesne metody sabotażu wojennego przez kilkanaście dni i ustalił telegraficzny kod, którym posługiwać się mieli w przyszłości, zresztą postanowił zaopatrzyć dzielnego chłopca w radioaparat i szyfr bezpośredni; aby mógł się porozumiewać z placówką egipską nawet po wyjeździe Iwanowa z Grecji. Pobyt w Patras dobiegał końca, kiedy jedna z miejscowych organizacyjek zasygnalizowała, że z Aten ma nadejść pociąg z amunicją. Dawało to okazję ostatecznego przepłoszenia okupantów, już i tak zaniepokojonych sabotażami poprzednimi. Prócz tego chciał zademonstrować Panosowi sposób zakładania min. Wybrali się tylko we dwójkę do małej stacji Kikinos Milos. Doszli tam po nocy o drugiej rano; zdobytymi u kolejarzy kluczami rozkręcili szyny, po czym inżynier szczegółowo, w sposób niejako „pokazowy”, uczył podporucznika, jak trzeba zakładać ładunki wybuchowe, a także — w jaki sposób maskuje się przerwę w szynach specjalnie przygotowanymi pasami ciemnego kartonu. Wycieczka nie udała się, gdyż pociąg nie nadjechał ani o porze wyznaczonej, ani później, dopiero około dziesiątej rano ukazał się parowóz z kontrolnym wagonem służbowym. Najwidoczniej ktoś zdążył narobić alarmu, gdyż maszynista jechał wolno i zatrzymał się tuż przed rozkręconymi szynami. Nie zrażeni doznanym zawodem sabotażyści powrócili do Patras, przeszli wraz z robotnikami na lotnisko, ukryli się tam i już o zmroku podpalili transportowy samolot przygotowany do przelotu na lotniska pustynne. Przy okazji wysadzono w powietrze 20 beczek przygotowanej do transportu benzyny. Trudności wielkich z tą akcją nie było, ponieważ gospodarujący tutaj Włosi pełnili służbę niedbale i właściwej ochrony prawie nie stosowali. Porucznik Panos zapewnił wyjeżdżającego szefa, że nie zmarnuje ani kawałeczka z pozostawionych mu resztek faszerowanego dynamitem węgla i granatów podpalających. Istotnie, od czasu tej wizyty sabotaż w okolicach Patras tak znacznie się ożywił, że zwrócono na to wdzięczną uwagę nawet w Egipcie. Niestety, porucznik Panos miał kłopoty ze znalezieniem odpowiedniej liczby wykonawców, imał się wobec tego różnych czynności osobiście i pewnego dnia, zdradzony, został aresztowany przez włoskich karabinierów w piwnicy, gdzie drukował „podziemną” gazetkę. Wiadomość o tym przywiózł później do Aten jeden ze współpracowników Panosa. Dziennikarzowi Stefanosowi Panosowi, który bolał nad śmiercią brata, Jerzy mówił wtedy: — Etienne! Przyjdzie i dla nas dzień, kiedy razem złożymy wieniec na grobie Nieznanego Żołnierza na placu Konstytucji w Atenach... Będziemy wtedy dumni, że wykonaliśmy nasze obowiązki wobec cywilizacji, wobec idei wolności... Był to okres wzmożonych niemieckich prześladowań, o których wciąż donoszono z Polski; każda wiadomość o dokonanych bestialstwach w kraju natychmiast stawiała Jerzego Iwanowa na nogi, choćby upadał ze znużenia. Po udanych akcjach mówił sobie: „To za Oświęcim!” „To za uliczne egzekucje i łapanki!” „Za torturowanych braci!” „Za Warszawę!” „Za palone wsie polskie!” W drodze powrotnej zahaczył raz jeszcze o Korynt, usiłując powrócić do projektu wysadzenia w powietrze mostu nad kanałem Korynckim. W towarzystwie odszukanych tutaj członków grupy „OAG” Jerzy Iwanow dwukrotnie przyjechał z Posejdonii do Lutraki i z powrotem, uważnie badając konstrukcję. Most był żelazny, długi ponad 90 metrów, wysoki chyba na 50 metrów. W razie zniszczenia tego mostu ustałby całkowicie, i to na dość długo, wszelki ruch kołowy i kolejowy pomiędzy Attyką a Peloponezem. Pozostawałby Niemcom, jako środek komunikacji, już sam tylko kanał, ongiś rozpoczęty przez Nerona, a zakończony dopiero w roku 1893; z dwu małych, kursujących tu promów pożytek mieliby niewielki. Niestety, tak ważny i czuły punkt otrzymał bardzo ścisłą ochronę. Po obu stronach mostu Niemcy wystawili wartownie i bunkry, po samym moście bez przerwy spacerowały

trzyosobowe patrole, a wszystkich przejeżdżających starannie legitymowano. Także i w pociągach czuwały posterunki na stopniach wagonów, a podróżnych badały lotne kontrole. Trzej podejrzani panowie ledwie się wykręcili od aresztowania, kiedy przy sprawdzaniu wyszło na jaw, że tegoż samego dnia trasę ponad kanałem już raz przejechali. Korzystając z zaprzyjaźnionego kaiku, Iwanow popłynął z kolei na wyspę Naksos, gdzie oczekiwała go mała placówka sabotażowa, kierowana przez zbiegłego z niewoli angielskiego podoficera i pewnego dezertera z armii włoskiej. Anglik miał żonę-Greczynkę na Cyprze i dobrze mówił po grecku; dezerter okazał się Dalmatyńczykiem, a więc namiętnym przeciwnikiem hitleryzmu, faszyzmu i w ogóle Niemców z Włochami. W trójkę grasowali pomiędzy blisko siebie położonymi wyspami Naksos, Paros, Antiparos, Tinos, Andros i innymi aż po Eubeę, zbierając wiele cennych wiadomości pod pozorem rybołówstwa i sprzedaży połowu. Wreszcie nadszedł dzień oczekiwany, kiedy zgromadziła się w zatoce Parikia na wyspie Paros flotylla złożona z kilku dziesiątków małych statków. Wszystkie te kaiki, kutry i szkuny siedziały głęboko w wodzie; wyładowane bogato w środku, nawet na pokładach swoich wiozły okryte brezentem skrzynie amunicji i niezliczone bańki benzyny i oliwy. Na każdym ze stateczków zainstalowała się już trójka niezbyt pewnych siebie niemieckich żołnierzy; szyprowie przechadzali się z dobrze wypchanymi portfelami, lecz również zdradzali jakby niepokój; oczekiwano już. tylko na sygnał do podniesienia kotwic. Gdzieś w drodze dołączyć miała eskorta. Na nieszczęście, ta ostatnia noc wypadła piękna, księżycowa, cicha, upalna — jak to zwykle się dzieje w Grecji podczas miesięcy letnich. O nieznacznym podpłynięciu do stłoczonego miasteczka statków nawet mowy być nie mogło: w powierzchni zatoki odbijała się każda gwiazda, poza tym ludzie na pokładach przeważnie nie spali, zresztą i dookoła zatoki pełno było „nocnych marków”. W takiej sytuacji Iwanow zrobił rzecz jedynie możliwą. Za parę sztuk złota, które chował na czarną godzinę, nabył starą łódkę, władował do niej kilka kupionych u Niemca baniek benzyny, i przyrządzoną na poczekaniu petardę z lontem. Nad ranem, kiedy widoczność chwilowo zmalała i powiał od strony morza pierwszy lekki wiaterek, trzech sabotażystów zapaliło lont i puściło swoją łódkę w stronę flotylli. Wszyscy trzej wzięli teraz nogi za pas, ale Iwanow wkrótce przystanął na zboczu pośród ruin dawnego rzymskiego castrum i patrzył. Łódka nieznacznie zbliżała się do kaików, z początku nie budząc żadnego zainteresowania. Pozostawało może z 50 metrów. Inżynier raz jeszcze obliczał sobie długość lontu, odległość, siłę wiatru, kiedy nagle jego pływający przyrząd, zajaśniał wybuchem. Za wcześnie! — przeraził się zamachowiec. W chwilę potem doszedł go pogłos eksplozji, następnie krzyk ludzki, przechodzący w olbrzymią wrzawę. Wytężając wzrok, dostrzegł pośród płomieni i dymów rzecz zadziwiającą: oto płonąca łódź pomknęła teraz w stronę kaików dość szybko, jakby przyciągana tajemniczym magnesem. To, co nastąpiło później, wyglądało na święto fajerwerków połączone z paniką powszechną jak podczas trzęsienia ziemi. Osamotniony Iwanow siedział następnie w starożytnych kamieniołomach marmuru koło klasztoru Minas. Stosownie do uprzedniego porozumienia, każdy z zamachowców chronił się na własną rękę. Kryjówka, obrana dla Iwanowa ze względu na bliskość źródła okazała się dobra! Uczynna ręka złożyła tam kilkanaście czerstwych cerkiewnych bułek; przy pięknej pogodzie przetrwał tam inżynier całe trzy doby. Czwartego dnia wieczorem zaryzykował zejście do miasteczka. Zaledwie jednak znalazł się pomiędzy ludźmi, już zauważyli go włoscy karabinierzy i pomimo wyjaśnień powiedli do swojego komendanta. Mogła teraz „agenta nr 1” ratować tylko wielka przytomność umysłu. Poprosił o rozmowę w cztery oczy. Miał do czynienia ze starym sierżantem policji; wiedział, jak z takim gadać. — Nie jestem Grekiem — powiedział mu na początek. Sono ufficiale del esercito

polacco... Jestem oficerem polskim. — Wyjął kilka ostatnich sztuk złota, położył je na stole. — Walczę z Niemcami, których nikt z was także nie kocha — dodał. — Po wygranej wojnie rząd polski wypłaci panu jeszcze pięćset suwerenów, mogę tu podpisać panu zobowiązanie... Zaskoczony sierżant najpierw z wielkim zaciekawieniem oglądał błyszczące suwereny, później zaczął stawiać ostrożne pytania, wreszcie pojawiło się na stole wino. Incredibile, impossibile — wykrzykiwał zdumiony Włoch. Przegadali tak parę godzin. Policjant wciąż się wahał, wreszcie — w toku dyskusji — musiał i on przyznać, że Niemcy wojnę ostatecznie przegrają... Był to początek zwycięskiej dialektyki, w jej epilogu Jerzy Iwanow powracał różnymi okazjami w stronę Aten, zaopatrzony nie tylko w dobry dokument, ale nawet i ubrany za włoskiego karabiniera. Va bene — brzmiało mu w uszach powiedzonko włoskiego podoficera. W Atenach oczekiwała go wielka nowina; oto nareszcie znalazła się Keti Loghoteti, od której miał otrzymać przesłane z Kairu pięć milionów drachm! Nie zwlekając, postanowił iść po te zbawcze pieniądze. — Czy nie zechciałby mi pan towarzyszyć? — zapytał doktora Janatosa. Zależało mu na lekarzu, gdyż jemu wręczyłby od razu całą sumę, ponadto pani Loghoteti miała być chora i właśnie z tego powodu wynikła zwłoka. W razie gdyby sytuacja tego wymagała, starczyło wyskoczyć po doktora na ulicę. Przeszli więc razem w stronę placu Evangelismos i tu Kostas Janatos czekał na małym skwerku, podczas gdy Jerzy znikł w jednym z przyległych domów. W ślicznie urządzonym mieszkaniu przyjęła inżyniera niemłoda kobieta, o której można by krótko powiedzieć: „eks-piękność”. Okazała, się zdrowiuteńka, cechowała ją również wielka pewność siebie, ale mimo to drgnęła, kiedy gość powiedział: — Jestem numer jeden. Przychodzę po moją należność. Sygnalizowano mi pięć milionów. — Nie mam tej sumy tutaj — odrzekła, starając się odzyskać panowanie nad sobą. — A więc gdzie i kiedy? — zapytał. Wzięła za ołówek: — Proszę mi podać swój adres, dam znać... — To byłoby niemożliwe, madame. — W takim razie jako sygnał dam ogłoszenie w gazecie, że zginęła mi legitymacja... Niech pan poda jakąś swoją liczbę... — Dobrze. 4502 — odrzekł. — Legitymacja 4502. — Cóż to jest za liczba? — pytała zapisując. Zauważył, że jej palce trochę drżały. — Numer mojej karty wstępu do czytelni uniwersyteckiej w Belgii — wyjaśnił. — Cóż mam począć, kiedy ogłoszenie przeczytam? I gdzie to pani ogłosi? — Przyjdzie pan po pieniądze — odpowiedziała już zupełnie opanowana. — Ogłoszenie dam do gazety „Proia”. — Przyjść mam tutaj? — Tak jest. Drogę pan już poznał. Któż to pana poinformował? — Moi ludzie — uśmiechnął się — odnajdą w Atenach każdego... Co pani jeszcze przywozi z tamtej strony morza? — Oni wyślą po pana okręt podwodny. Mogę pana zapewnić — oświadczyła pani Loghoteti. — Dobrze. Oczekuję. — A czy już miejsce ustalono? — spytała. — Już ustaliłem to z dowódcą „Thunderbolta”. Oświadczył, że wybrałem doskonale. — Och, kapitan Crouch jest podobno znakomitym specjalistą! Skoro on zaaprobował, to wszystko w porządku... Najwidoczniej pani Loghoteti dobrze znała nawet nazwiska angielskich dowódców.

Kobieta zapisała sobie jeszcze parę zdań w notesie, po czym zapewniła, że w ciągu najwyżej tygodnia całą sumę dostarczy. Dopiero później, rozważając przebieg rozmowy, Jerzy Iwanow zrozumiał, że właściwie niemal zdradził swoje incognito. Pani Loghoteti, gdyby — na przykład — pracowała dla Niemców, to krótkim telefonogramem do Belgii mogłaby wyjaśnić sobie, jacy ludzie korzystali tam przed wojną z kart bibliotecznych o numerze 4502. Popełnił więc nieostrożność, ale na szczęście nie wobec wroga, lecz jedynie wobec partnera tej samej strony walczącej... Czy jednakże była to partnerka? Po pewnym czasie stwierdzono, że pani Loghoteti nagle wyprowadziła się z placu Evangelismos, nie pozostawiając przy tym adresu. Ogłoszenia także nie było; „agent nr 1” znowu zaapelował do Kairu. Wkrótce nadeszła nowa odpowiedź placówki „004” do Iwanowa: Pamiętał, że grudniowa odpowiedź brzmiała warunkowo: Uważamy, iż należy rozważyć sprawę powrotu do bazy. Po następnym meldunku o rozpisaniu listów gończych komórka „004” zredagowała depeszę mniej ostrożną, niemal już kategoryczną: Oczekujemy rychłego powrotu. A teraz przychodził rozkaz formalny: Wracać. Jednakże — w jaki sposób? Z okresu tego pochodzą relacje o wzmożonych kontaktach Jerzego z organizacją „Valasaki-Levridy” dopomagającą oficerom greckim w uchodzeniu na Środkowy Wschód. Najpierw oświadczono tam Jerzemu, iż zostanie uczynione wszystko, aby mu wyjazd ułatwić. Przemytem ludzi poprzez morze zajmowali się niektórzy właściciele małych kutrów rybackich, niekiedy używając szalup dla przerzucenia zbiegów z jednego kutra na drugi. Proceder był niebezpieczny, zawsze jednak, w razie przyłapania kutra przez włoskie lub niemieckie patrolowce, pozostawała szansa wykręcenia się od groźnej odpowiedzialności. Ostatecznie komunikacje z wyspami szwankowały i bardzo wiele osób starało się dostać w swoje strony drogami nielegalnymi, więc szyper znajdował wymówkę i wytłumaczenie dość łatwo. Prócz tego Niemcy i Włosi potrzebowali także usług tego rodzaju, a to dla przerzucania swoich agentów na brzeg palestyński lub afrykański, toteż patrzyli na przemyt ludzi trochę przez palce. Ale w danym wypadku sytuacja wyglądała inaczej — za Jerzym Iwanowem były rozpisane listy gończe, w wielkich portach i w najmniejszych porcikach, a nawet w wioskach rybackich wzmocniono kontrolę, urządzano prawdziwe obławy i zasadzki, setki aresztowanych badano przede wszystkim na okoliczności związane z akcją Iwanowa, a przy tym zdjęcie tego ostatniego, choć już wyblakłe i upstrzone przez muchy, wciąż dekorowało wszelkie możliwe urzędy okupantów. Ratowała dywersanta jedynie zmiana wyglądu. Teraz, w lipcu, Iwanow wpadł w pasję. Kolejna depesza, potwierdzając ostatnie meldunki, zawierała słowa brzmiące formalnie: Otrzymuje pan rozkaz powrotu. A właśnie poprzedniego dnia pewien szyper, dowiedziawszy się, że ma przewieźć Iwanowa, odmówił w ostatniej chwili. — Nie chcę ryzykować głową — odrzekł. — Chyba za dwa miliony... — dodał. Tymczasem pieniędzy już brakło nawet na drobne wydatki. Przy drugiej próbie przerzutu oczekiwana szalupa nie nadchodziła. Pułkownik Melas niepokoił się. — Z całą pewnością. — mówił — szkuna odpływa dziś. Meldowali mi o tym aż trzej, moi oficerowie, jeden z nich nawet już z pokładu... Spoglądając na towarzysza widział zaciętą,, jakby zastygłą w pasji twarz. Blask księżyca jeszcze bardziej podkreślał jej wyostrzone rysy. Polski chłopak podobał się greckiemu dowódcy ze wszystkiego — z żywej inteligencji, z rozmachu planów, z ich troskliwego wykonania, z całej zresztą zgrabnej, dyszącej energią sylwetki. Chyba tylko jedno mógłby doświadczony żołnierz zarzucić młodzieńcowi, mianowicie zbyt widoczną grę nerwów w godzinach dręczącego oczekiwania, Raz jeszcze spróbował uspokoić Iwanowa. — Mogli się pomylić co do miejsca — pocieszał. — Cierpliwości, młodzieńcze! Na wojnie trzeba się .uczyć cierpliwości! Próbowano dalej, ale wciąż coś stało na przeszkodzie. To łódka nie trafiła na miejsce, to

inny kapitan wahał się zabrać osobę nieznaną, to wreszcie Jerzy padał ofiarą szantażu i wyłudzenia. Nie mogąc wyjechać na Środkowy Wschód, znowu zamarzył o Salonikach. Tam, pośród rodziny i dawnych klubowych kolegów, odetchnąłby swobodniej, nabrałby nowych sił. Czasami, szczególniej w przerwach pomiędzy poszczególnymi akcjami, coraz, silniej odczuwając kompletne osamotnienie, doznawał tak potężnych ataków tęsknoty, że tylko największym wysiłkiem woli można je było opanować. A że było to konieczne — dobrze wiedział; nigdzie tak czujnie i z taką konsekwencją nie oczekiwano na Iwanowa jak właśnie w jego rodzinnym mieście. Pastor Locher mawiał do swoich kolegów: — Niechże go szukają sobie, gdzie chcą, a tymczasem nagroda przypadnie nam... Ja, stary pastor, znam się na ludzkiej psychologii... Tak, jak przestępca zwykle powraca na miejsce zbrodni, tak sabotażysta i szpieg, po wyczerpującej nerwy robocie, zawsze poszuka nowych sił pośród swoich krewnych... W okresie tym z uliczki Mavrocordato znikły posterunki policyjne, a także wywiadowcom stanowczo zabroniono pokazywania się w pobliżu. Całej inwigilacji dokonywano z okien i tarasów okolicznych domów. Zresztą Locher przypuszczał, że zbieg postara się przedostać do domu od strony morza, poprzez ogrodzenie klubu wioślarskiego albo z jakieś rybackiej łodzi. Wobec tego naprzeciw nowego mieszkania Lambrianidisów ulokowano pilnych obserwatorów, którzy co dzień meldowali szczegółowo o wszystkim, co dostrzegli i co usłyszeli. Jednakże tryb życia rodziny Iwanowa pozostawał wciąż bez zmiany i nic nie świadczyło o jakichś niepokojach. Pomimo to chytry Locher od czasu do czasu osobiście odwiedzał rodzinę i pod pozorem podziwiania obrazów penetrował wszystkie pokoje. Wykrycie sojuszniczych radiostacji działających pod bokiem okupantów stawało się dla nich potrzebą palącą. Teraz już nie tylko powszechna opinia ludności przypisywała Iwanowowi gros czynów sabotażowych; także i niemiecki kontrwywiad dopatrywał się sprężyny wielu akcji w działalności nieuchwytnego agenta, który zresztą często pozostawiał swoje bilety wizytowe w postaci metalowych tabliczek z napisem „B. B. 13”. Podczas zarządzonych egzekucji ginęły małe płotki, w ulicznych i górskich łapankach zgarniano drobnicę, podczas kiedy „gruba ryba” dywersji nadal działała z nieznanego ukrycia. Niemiecki wywiad donosił z Egiptu, że dotychczas nie pojawił się tam z powrotem Jerzy Iwanow, uważany za jednego z najbardziej groźnych wrogów, a ponieważ nie został on ani zabity, ani pojmany, sabotaże zaś o specyficznym charakterze nie ustawały, przeto — konkludował niemiecki kontrwywiad — należało go szukać w Grecji, zasadniczo zaś w samej stolicy. — Robimy wszystko, co możemy — rozkładał ręce zagrożony niełaską Ernst. — Pilnujemy jego rodzinnego domu w Salonikach, obstawiliśmy wszystkie punkty w Atenach, gdzie tylko mógłby się pokazać, wyznaczyliśmy chyba batalion agentów, i agentek specjalnie przeszkolonych dla tego zadania, posunęliśmy się nawet do ryzykownych prób zwabienia go w pułapkę... Ale okazuje się, że jest on na to zbyt chytry i zbyt ostrożny... Tymczasem „chytry i ostrożny” niczym takiej opinii już nie usprawiedliwiał. W domu Maliopulosów stwierdzono z przerażeniem, że lokator niekiedy wyjeżdża na plażę albo w zamyśleniu obserwuje ruch uliczny z kawiarnianych tarasów, zaś w przygodnych znajomościach i gawędach zdaje się zapominać o elementarnej ostrożności. Nie wiedziano, że nad zatroskanym emisariuszem znowu zawisła groza katastrofy finansowej: brakowało mu niezbędnych środków nie tylko dla wykonywania dywersji, ale po prostu na życie; zapowiedziane sumy nie nadchodziły, podobnie jak zawodziły obiecane środki powrotu. Było to zmartwienie tak poważne, że wobec niego malały wszelkie inne troski i obawy. W tym czasie inżynier bardzo polegał na nowej zmianie wyglądu dokonanej za pomocą wątłych bokobrodów, przeciwsłonecznych okularów, a także i dzięki wyszczupleniu figury. Dla nadania twarzy innego kształtu stale nosił teraz pod policzkami wypukłe ścinki cytryn. Nadeszły więc dni głodu. Zmieniane kolejno mieszkania okazywały się niestosowne. Ich gospodarze, po zorientowaniu się w sytuacji, prosili o uwolnienie ich od niebezpiecznego

lokatora. Kiedy indziej sam gość dostrzegał grożące mu niebezpieczeństwo. Najczęściej polegało ono na zbyt ciekawych sąsiadach. W pewnych wypadkach grecka bystrość i spostrzegawczość od razu wykrywały w tajemniczym przybyszu podobieństwo do poszukiwanego Iwanowa. Często trzeba było kwaterować u ludzi bardzo biednych, gdyż zamożniejsi raczej uchylali się od ryzyka, a wtedy nie było mowy o jakimś poczęstunku, przeciwnie, gospodarze spodziewali się pomocy od swego lokatora. W takich wypadkach sam widok głodującej dzieciarni do reszty przygnębiał Jerzego. Pozostawiał gospodarzom, co mógł, sam zaś — z braku pieniędzy — wystawał w kolejkach po darmowo rozdawane zupki, porcje fasoli i grochu. Jestem tu jakby więźniem, któremu każą powracać na wolność, ale nie dają klucza od celi... — myślał. Jednocześnie przypominały mu się natrętnie ostatnie usłyszane w Aleksandrii zalecenia, żeby w razie rozkazu powrotu — nie zapominać o klasztorach na półwyspie Athos. Ukryło się tam już niemało angielskich oficerów, ostatnio zaś sam Jerzy spowodował wyprawienie w tamte strony angielskiego lotnika, który uratował się na spadochronie w pamiętnym bombardowaniu umocnień maratońskich. Jak donoszono, lotnik zdołał się dostać na półwysep i teraz oczekiwał tam jak zmiłowania przybycia zapowiedzianego okrętu podwodnego. Ale inżynier wiedział, że podczas wojny nie jest tak łatwo o zwolnienie broni podwodnej do akcji ratowniczej; zbiegowie mogli oczekiwać wyzwolenia miesiącami, nawet latami. Brr — otrząsał się Jerzy na samą myśl zapadnięcia w klasztorną śpiączkę kompletnej bezczynności i bierności. Przecież nie po to podjął się swoich niezwykłych, wymagających inicjatywy zadań, żeby nagle znaleźć się na marginesie wielkich wydarzeń, poza wszelką możliwością dalszej walki. Natomiast przyjąłby chętnie realną szansę opuszczenia terenu, który stał się tak niebezpieczny, ale w celu kontynuowania walki na innym froncie. Nie, do żadnego z klasztorów na górze Athos chronić się nie zamierzał. Cóż więc pozostawało? Bywało jednak i tak, że myśl o schronieniu się na górze Athos powracała, szczególniej w okresach wyczerpania, kiedy z braku środków rwały się przy tym najbardziej interesujące zamierzenia. Obrazy spokojnego i beztroskiego bytowania pośród mnichów i pustelników stawały się aż natrętne w dniach, gdy Jerzy czuł się ściganą zwierzyną, z myśliwcami i ogarami na tropie. Tu, w Atenach, w każdym przechodniu mógł się czaić potencjalny zdrajca, każda nowa chwila mogła przynieść zatratę. Początkowo świadomość niebezpieczeństwa, dawała sabotażyście jakby zastrzyk energii, pobudzała w nim i czujność, i wolę walki, ale z biegiem czasu odurzający narkotyk ryzyka, ustawicznej gry o życie przestawał działać podniecająco. Działo się raczej przeciwnie — serce niby motor, forsowany zbyt długo nadmiernymi wymaganiami, zaczynało zawodzić. Na tak wysokich obrotach, przy tak wzmożonym ciśnieniu krwi nie można było żyć i działać bez końca. Odpoczynek stawał się niezbędny. W analogii do powstałej sytuacji — dawny waterpolista przypomniał sobie również zjawisko znane sportowcom, gdy przeholują miarę w treningach i zawodach. Tam jednakże można było przegrać jeden mecz, tutaj zaś wchodziło w grę samo istnienie. A przecież Iwanow wciąż jeszcze wierzył w to, że dane mu będzie odegrać zasadniczą rolę w zbudowaniu „radiowego mostu” poprzez Bałkany do Polski. I oto, gdy niebezpieczeństwa groziły ze wszystkich stron, a możliwość katastrofy narastała — rady na to nie było. Usunięcie się z placu boju w stęchłe zacisze klasztorów na górze Athos Iwanow ostatecznie wykluczył. Pozostając w Atenach, z natury rzeczy sprawował kierownictwo nad działaniami zarówno sabotażowymi, jak i wywiadowczymi. Zresztą dotychczas nie przybył zapowiedziany .następca, którego należałoby jeszcze dość długo wprowadzać w tok roboty i w charakter poszczególnych ogniw. I wciąż nie nadchodziła wyczekiwana wiadomość o przekazaniu mu innych zadań, na trasie do Polski... Tymczasem liczba osób, które go już poznały i zidentyfikowały, niepokojąco urosła. Na plaży, gdzie przedtem spokojnie się kąpał i opalał, nieznany, a podobny do wielu innych, wskazywano go sobie wzajemnie, wymieniając ciche informacje. Dawniej Jerzy chwytał również zachwycone spoj-

rzenia, ale domyślał się, że zawdzięcza to swojej atletycznej budowie, teraz jednak napotykał wlepione w siebie oczy rozciekawione sensacją. Stawał się ośrodkiem uwagi powszechnej i dobrze wyczuwał charakter sensacji, jaką sprawia: tu i ówdzie domyślano się w nim nie kogo innego, jak właśnie poszukiwanego, nieuchwytnego, legendarnego w Atenach — Georgiosa Iwanowa z Warszawy. A lato stawało się coraz skwarniejsze, życie ludzkie — coraz droższe, jeśli chodzi o środki utrzymania, zaś coraz tańsze dla okupantów. Wiele tysięcy Żydów greckich wywieziono na nieznane losy ku północy; za dziesiątkami tysięcy mężczyzn, którzy uchodzili w góry, urządzano krwawe pościgi; setki tysięcy robotników trzymano na głodowych zarobkach. Teren Grecji stawał się drugą obok Italii bazą zaopatrzenia w wojnie o Egipt, zaś same Ateny pełniły rolę ośrodka olbrzymiego hitlerowskiego przedsięwzięcia, polegającego na zrewoltowaniu świata arabskiego przeciwko Anglosasom. Gdzieś w Teheranie czy w Bagdadzie miały się zejść ze sobą kleszcze dwu fantastycznych zagonów pancernych: jednego zdążającego na południe poprzez Kaukaz, wzdłuż Morza Kaspijskiego, drugiego — wycelowanego na Aleksandrię, Suez i Mossul przez potężnie wzmocniony Afrika Korps. Co kilka dni donoszono o pojawianiu się na terenie Aten tajemniczych emisariuszy ze Środkowego Wschodu; przenikali oni głównie drogą na neutralną Turcję; dygnitarze z hitlerowskiej Abwehry i hitlerowskiego gestapo niespodziewanie zjeżdżali do podateńskich sanatoriów na poufne konferencje i jeszcze szybciej znikali; z lotnisk greckich wyruszały najpierw próbne, później masowe wyprawy niemieckich spadochroniarzy z zadaniem przerywania względnie zupełnego zniszczenia urządzeń wielkiego brytyjskiego rurociągu naftowego ciągnącego się przez pustynię iracką. O jednej z takich wielkich wypraw radiostacja „agenta nr X” zdołała nadać komunikat w sam czas — kilkudziesięciu niemieckich skoczków natrafiło w miejscu lądowania, przy stacji pompy w Habanya, na zasadzony batalion wojowniczych Sikhów, którzy nie oszczędzili żadnego ze śmiałków. Od tego czasu znacznie staniały na pustyni irackiej niemieckie zegarki i niemieckie sympatie... Od kwietnia roku 1942 sytuacja stale się pogarszała także i na frontach. Wysłany w tym miesiącu z Aleksandrii na Maltę wielki, silnie eskortowany konwój poniósł tak poważne straty, że musiano go odwołać z powrotem do Egiptu. Anglicy nie posiadali się ze złości, ale po skierowaniu części swoich sił na inne tereny wojny stali się bezsilni wobec zdecydowanej przewagi włoskiej floty i niemieckiego lotnictwa. Tytułem retorsji niejaki kapitan Jellicoe wraz z czterema francuskimi „komandosami” wylądował cichaczem z greckiego okrętu podwodnego na Krecie, gdzie malutka grupka desperatów spaliła 20 samolotów i wysadziła w powietrze magazyn benzyny i bomb. Ale dnia 20 czerwca nagły atak pancernych sił Afrika Korps zaskoczył nową załogę Tobruku, przedarł się aż do portu i słynna z tak długiej poprzedniej obrony „forteca na piasku” rozpadła się niemal na poczekaniu. Z kolei Rommel pomknął wszystkimi swoimi siłami na Sollum, Sidi Barraili i Mersa Matruh, zapowiadając zdobycie Aleksandrii i Suezu jeszcze tegoż lata. Pozycje obronne Brytyjczyków pęd Alamein okazały się ostatnią nadzieją sojuszników. W tej sytuacji spodziewamy się wzmożenia działalności dywersyjnej — znowu komunikowano, tym razem z Aleksandrii, odległej teraz zaledwie o 70 km od linii frontu. W parę dni później placówka „004” odezwała się raz jeszcze w zmienionych warunkach odbioru; inżynier osądził, że wobec niebezpieczeństwa zapewne przeniosła się do Palestyny albo w pobliże Suezu. Każdy zniszczony galon paliwa dopomaga nam ogromnie — dramatycznie sygnalizowali Anglicy, jakby nagle zapomniawszy o rozkazie ¡powrotu. Odszyfrowując po nocach napływające z placówki „004” alarmujące zlecenia, Iwanow dawniej już nauczył się rozpoznawać w ich układzie i treści sytuację ogólną frontu afrykańskiego. W okresach spokojniejszych Kair jakby obojętnie przyjmował meldunki o akcjach sabotażowych, kładąc nacisk główny na regularność meldunków wywiadowczych. Ale niech

tylko sytuacja na pustyni przyjmowała obrót dla Brytyjczyków niekorzystny, zaraz następowały sugestie, niekiedy mało realne, co do wzmożenia działalności dywersyjnej. Tak bywało zawsze, tak dziać się zaczęło i teraz, od drugiej połowy czerwca 1942 roku. Otrzymując galopujące za sobą, trochę desperackie projekty dalszych zniszczeń w niemieckiej żegludze morskiej i powietrznej Iwanow srodze zaniepokoił się o losy frontu afrykańskiego. Rozgłośne tryumfy niemiecko-włoskiej propagandy szybko potwierdziły obawę. Okazało się, że Rommel rzeczywiście pobił na głowę ósmą armię, która z trudem oparła się już niedaleko Aleksandrii na dość wątłej pozycji pomiędzy morzem a słonymi moczarami i jeziorami. Był to wysiłek nadludzki, ale i Afrika Korps gonił ostatkiem sił. Rozpoczynał się nowy olbrzymi wyścig o dostawę ludzi i sprzętu. Na Morzu Czerwonym 18 statków z amerykańskimi czołgami oczekiwało wyładunku, przez kontynent Afryki leciały rojami nowe eskadry, z Palestyny mknęły do Suezu świeże dywizje Australijczyków i Nowozelandczyków. Niezależnie od tego improwizowano fortyfikacje w delcie Nilu, a brytyjski sztab główny już planował ewakuację z Kairu do Gazy. W takim to momencie do Afryki przybył Mussolini, gotów zadziwić muzyką, sztandarami i galowymi mundurami ulice Aleksandrii i Kairu. Niemieckie i włoskie radiostacje solennie obiecywały Egipcjanom całkowitą niepodległość i suwerenność. Mennica grecka — o czym Iwanow nie omieszkał donieść — współdziałała z mennicami Wiednia, Berlina i Rzymu w przygotowaniu pamiątkowych medali i okupacyjnej waluty. Nad organizacją przyszłej władzy cywilnej w Egipcie pracowali eksperci, a w samych Atenach już formowano przyszłe komórki tej władzy. Przez niemieckie radio żołnierze Afrika Korps ustalali dni i godziny spotkań ze znajomymi paniami w Aleksandrii i Kairze, a Włosi, jako bardziej egzaltowani, już pisywali do swoich domów, że „widzą wieżyce Aleksandrii”, choć brakowało im do tego siedmiu dziesiątków kilometrów. Muszą mieć doskonały wzrok ci makaroniarze — szydzono w Atenach. W takiej sytuacji niedopuszczenie do Afrika Korps każdego nowego czołgu, każdej nowej tony paliwa, każdego nowego żołnierza — mogło istotnie przeważyć szalę na korzyść sprzymierzonych. Ostatni wysiłek musiał być dokonamy, choćby nawet w atmosferze trochę zbyt gorączkowej, choćby przy mniej starannym zachowaniu ostrożności. Jerzy poczuł się tak, jakby został dowódcą poważnej jednostki. Czyńcie, co tylko możecie uczynić — wołało „004” niemal błagalnie. Pewne „roboty” nie wymagały specjalnych zabiegów. Kiedy student Michalopulos dał znać Jorgudisowi o jakiejś nowej a tajemniczej budowie stawianej przez Niemców w Arakso, wyszło na jaw, że chodzi tu o nową stację meteorologiczną zaopatrzoną w aparat radionadawczy. Inżynier wyprawił się na miejsce, zrobił plan sytuacyjny, wieczorem nadał współrzędne Anglikom, zaś już nocy następnej precyzyjnie wykonana lotnicza operacja zlikwidowała niebezpieczną placówkę. Przewidując, że Niemcy z właściwym sobie uporem rozpoczną jej budowę na nowo, Iwanow zlecił czuwanie nad tą sprawą bardzo ruchliwej organizacji studenckiej. W ogóle pośród młodzieży ateńskiej najwięcej szeptano sobie o Iwanowie i jego roli, najchętniej mu służono. Do wykonania sabotażu kolejowego około Larisy zgłosiło się kilkudziesięciu ochotników. Do powstawania i umacniania się legendy o sobie samym inżynier nie dążył, nawet o tym nie myślał. Jednakże wszystko, co teraz czynił, natychmiast urastało w młodej wyobraźni, mnożyło się w tysiącznych wersjach, dosięgało jakichś wymarzonych przez ludzi wyżyn bohaterstwa. Na przykład — wyprawił się był osobiście do benzynowego depot na lotnisku w Tatoi jedynie dlatego, że nie ufał nikomu, gdy chodziło o właściwe posłużenie się bombą magnetyczną i jej zapalnikiem czasowym. Nieumiejętna manipulacja przy zapalniku mogłaby doprowadzić do skutków nieobliczalnych, zresztą i sam sekret zapalnika musiał być pilnie chroniony. Tak więc inżynier poszedł z dwoma studentami, braćmi Angelo i Marinosem Barkasami, oraz przewodnikiem, który dobrze znał teren. Przedostanie się we właściwie obranym punkcie poprzez wątły drut kolczasty, zaskoczenie nie dość pilnej straży i przylepienie bomby

do najbliższego zbiornika — wszystko to poszło gładko. Sabotażyści najedli się trochę strachu dopiero wtedy, kiedy potworne wybuchy paliwa rozjaśniły całą okolicę i naturalnie ją zaalarmowały. Powracali niejako pod prąd, wciąż zagrożeni przez nadjeżdżające patrole, ale już o północy zdołali dotrzeć do miasta i rozejść się do swoich bezpiecznych kwater. Tak więc sprawa wydawała się inżynierowi dość prosta, tymczasem stugębna fama znowu nadała jej niezwykły rozgłos, jeszcze bardziej wzmagając popularność Iwanowa. W powszechnej opinii stawał się wszechmocnym, wszędobylskim, niezwalczonym adwersarzem okupantów. W czerwcu powrócił do bazy salamińskiej niemiecki okręt podwodny „U-81”, o czym inżyniera natychmiast powiadomiono. W związku z. tym wyszła na jaw szczególna historia — oto załoga „U-81” wróciła jakby podwojona liczebnie. Poufne informacje rychło tę zagadkę wyjaśniły. Jak się okazało, łódź „U-81” wraz z siostrzaną łodzią „U-652” operowała niedaleko Sollum u wybrzeży afrykańskich, gdzie oba okręty poddane zostały silnemu atakowi bombowemu RAF-u. Bomby lotnicze tak poważnie uszkodziły łódź „U-652”, że trzeba było, po przejęciu załogi, poświęcić ją i dobić. — Poszła ta nasza trumna na dno bez nas — cieszyli się wobec dziewcząt ocaleni marynarze z „U-652”. Inżynier szyfrował: Uszkodzona przez RAF „U-652” zatopiona przez Niemców koło Sollum 2 czerwca, załoga powróciła na pokładzie „U-81”, gratulacje. Najbardziej nęciła Jerzego Iwanowa chęć powtórzenia wyczynu w Skaramanga. Z pewną irytacją dowiadywał się teraz, że Niemcy już podnieśli łódź „U-133” i przystąpili do jej remontu. Wniosek nasuwał się stąd prosty: skuteczniejsze jest stosowanie sabotażu w chwili, kiedy okręt jest na wyjściu w morze, tak jak stało się z kontrtorpedowcem „Vasilefs Georgios” albo „hiszpanem”, „San Isidore”. Poza tym Niemcy pilnowali się teraz daleko czujniej, a wiadomości o pojawianiu się okrętów podwodnych nadchodziły z pewnym opóźnieniem. Inżynier wyprawił się już był dwa razy ze swoim „żółwiem” na upatrzoną zwierzynę, ale za pierwszym razem, po przybyciu do wskazanego mu punktu wybrzeża, nic na morzu nie wypatrzył. — Był, ot tam, czekał na coś pół dnia — objaśniał informator, zawiedziony nie mniej niż Iwanow. Za drugim razem noc okazała się zbyt jasna. Wreszcie dopomógł czysty przypadek. Z „żółwiem” w torbie raz jeszcze „agent nr 1” pojechał do Koryntu. Miał nadzieję, że — być może — zdoła jakoś zmylić niemieckie straże i przylepi żelaznemu mostowi swoją bombę, nastawioną tym razem na wybuch bardzo opóźniony, w przybliżeniu po stu godzinach. Jednakże sytuację po obu stronach mostu znalazł nie zmienioną, więc znów ocenił próbę zamachu jako beznadziejną. I oto w drodze powrotnej wypatrzył na niespokojnej wodzie zatoki charakterystyczny kształt submaryny. Leżała na wysokości skalistego przylądka Tikho. Spojrzawszy na czarne, nadciągające chmury, co zapowiadało noc wyjątkowo ciemną, Iwanow zdecydował się w jednej chwili i podróż przerwał. Zmrok zastał go pośród skał i głazów w okolicach Megary, skąd tak szczęśliwie uratował się w marcu. Czaił się dość długo, wiedząc o tym, że z pokładu zazwyczaj bywa prowadzona nieustanna obserwacja wybrzeży. Nareszcie, już w zupełnych ciemnościach, wszedł do wody, wydostał się na głębię i ostro przecinał nadbiegające fale. Ryzykownego momentu spodziewał się dopiero po dwudziestu minutach. Pierwsza trudność polegała na właściwej ocenie odległości, druga — na utrzymaniu kierunku, trzecia — na trafnym obliczeniu osiąganej szybkości. Doświadczony pływak wierzył jednak w siebie, zaś każda z nadbiegających fal upewniała go, że ciągle posuwa się prosto. Zresztą był pewien, że na dystansie tych kilkuset metrów zdoła utrzymać kierunek. Sekretnie sprawdziwszy w stosownej chwili ubiegłe minuty i sekundy, zrozumiał, że jest już gdzieś w bezpośrednim pobliżu okrętu. Zwolnił tempo i znów rozważał — czy przypadkiem nie przejdzie za rufą względnie przed dziobem okrętu. To byłby kiepski figiel, gdyby oni tymczasem odpłynęli — pomyślał z humorem, gdy

wtem dłoń jego dotknęła stalowej blachy. Odczuł to tak niespodziewanie, że aż silniej zabiło mu serce. Znalazł się koło dziobu. Nie stracił teraz ani sekundy czasu i nie wybierał najczulszych miejsc kadłuba, nawet niezbyt głęboko znurkował. „Żółw” przylepił się o jakiś metr od linii zanurzenia okrętu, zapewne pod lewą wyrzutnią torpedową, przynajmniej tak się pływakowi zdawało. Wracał odciążony, z lekkim sercem, z pomocną falą, tak ucieszony sukcesem, że po wyjściu na brzeg z samej emocji stracił orientację i niemal do rana szukał miejsca, gdzie schował swoje ubranie i koszyk. Dnia następnego po południu wysłany w okolice Megary obserwator dowiedział się od rybaków, że okręt wyruszył z rana w kierunku południowym. Zapewne była to łódź podwodna „U-372”. Jerzy Iwanow wspaniale zamknął listę swoich podwodnych działań w Grecji. Po szczytowych tryumfach w Nowym Faleronie i na zatoce Eleusis, po szczęśliwym ocaleniu się z opresji na wyspie Paros — można zauważyć w działalności Iwanowa depresję. Niby w hazardowej grze szczęśliwa passa jakby osłabła. Nie wszystkie zamierzenia udają się teraz. Tak było, na przykład, z drugą wyprawą do Tatoi, tym razem do tamtejszych urządzeń lotniskowych. Pojechali we trzech — inżynier z koszykiem przykrytego sałatą dynamitu, pułkownik Melas i dżokej Valianos. Przemykając się już o zmierzchu około miejscowości Sotiria niespodziewanie napotkali oficera włoskich karabinierów z dwoma żołnierzami. Oficer krzyknął, żeby się zatrzymali. Iwanow udał, że nie rozumie, i szedł dalej w ich stronę. Rozgniewani Włosi znów podnieśli krzyk. Towarzysze stanęli niezdecydowani, zawrócili. Valianos już pomyślał o swojej matce i żonie, wtem usłyszał trzy wystrzały. Odwróciwszy się, dżokej zobaczył włoskiego oficera na ziemi, drugi z Włochów słaniał się, trzeci uciekał co tchu. Iwanow był spokojny, trzymał rannego pod lufą pistoletu, ale Włoch odrzucił swoją broń. — Uciekajmy teraz — powiedział Polak. Następnego dnia prasa donosiła, że nieznani sabotażyści zabili włoskiego oficera i zranili żołnierza. Wywołało to niepokój okupantów, jednakże zamierzenie główne Iwanowa nie udało się. Szczęście zdawało się powoli opuszczać „agenta nr 1”. Wybierając się do zbiorników paliwa w Markopulo inżynier chciał zabrać ze sobą „żółwia”, gdyż cały zachód przy posługiwaniu się. tą bronią polegał właściwie tylko na zmyleniu czujności warty. „Żółw” przylepiał się do metalowej ściany benzynowego zbiornika tak samo dobrze, jak do kadłuba statków, a dostrzeżenie tej niepozornej skorupy, szczególnie w ciemnościach, było wykluczone. Polegając na czasowym zapalniku, można było spokojnie się oddalić,. tak jak stało się w pierwszej ekspedycji do Tatoi. Tymczasem mimo kierowanych do Kairu alarmów ani pieniędzy, ani nowego zapasu „żółwi” nie dostarczono. Zamachowcy wzięli ze sobą zwykły ładunek dynamitu z zapalnikiem i lontem. Manipulowanie taką machiną piekielną było daleko trudniejsze; już samo zapalenie lontu w bezpośredniej styczności z olbrzymim zbiornikiem benzyny stanowiło niebezpieczeństwo. W ten sposób, właśnie przy rozpalaniu lontu, w nagłym potwornym wybuchu masy płynnego paliwa, zginęli dwaj najlepsi pomocnicy Jerzego, dzielni bracia Angelo i Marinos Barkasowie. Sam inżynier, ubezpieczając Barkasów, także omal nie zginął. Od miejsca pierwszej eksplozji dzieliło go około 300 metrów. Rozpocząwszy ucieczkę na przełaj polami, jeszcze przez kilka minut ścigany był przez płomienie, które całymi płatami wypalały ziemię wokoło. Po dwu dzielnych Grekach nie pozostał nawet szczątek. Nareszcie pierwszą wiadomość o rychłym skierowaniu po Iwanowa okrętu podwodnego odszyfrowano w początkach sierpnia 1942 roku, jednakże bardziej szczegółowe wyjaśnienie zapowiedzi nie nadchodziło. Można się było tylko domyślać, że wyznaczony do takiej akcji okręt zginął przed wyprawą na wody greckie, a właśnie Niemcy pochwalili się zatopieniem obok Tobruku okrętu podwodnego „Thorn”. Stało się to w sierpniu, akurat w okresie kiedy

inżynier spodziewał się definitywnego ustalenia miejsca, skąd zostanie zabrany — najpewniej z cypla na wyspie Eubea. W początkach września lakoniczna depesza znów zawiadomiła, że w najbliższym czasie Iwanow zostanie ewakuowany do Egiptu. Wkrótce potem dość szczegółowy szyfr informował, w jaki sposób to ma się odbyć. Rozkaz przyjęcia inżyniera na pokład otrzymał dowódca greckiego okrętu podwodnego „Tryton”, jednakże akcję jego opóźniały na razie jakieś inne poważne zadania. W każdym razie należało już myśleć o sposobie przedostania się na wyspę Eubea, ale wobec małej odległości od Aten — nie przedstawiało to specjalnych trudności. Inżynier odzyskał werwę, wyraźnie poweselał, perspektywa odetchnięcia po niebezpieczeństwach dodała mu nowych sił. Zamierzał przejechać na Eubeę pierwszym lepszym rybackim stateczkiem z Pireusu czy nawet łodzią z okolicy Maratonu. Wąski pas wyspy przeszedłby na piechotę, a rysunek przylądka Kafirefs, koło którego „Tryton” miał w ustalonym czasie krążyć, utrwalił sobie w pamięci bardzo dokładnie. Jesień była ciepła, więc po wymianie sygnałów z okrętem dostałby się na pokład wpław, co znacznie ułatwiało problem ucieczki, gdyż nie wymagało żadnych specjalnych przygotowań czy zabiegów. Co do pomocy finansowej to Kair znowu doradzał odszukanie trudno uchwytnej pani Keti Loghoteti. Wyśledzeniem agentki, która pokazała się i przepadła bez śladu, zajmowali się bracia Lambrinopulosowie. — Przed nami, policjantami, nikt ukryć się nie może — pocieszali Iwanowa. Front pod El Alamein ustalił się widocznie na dobre. Brytyjczycy opanowali kryzys, odzyskali rezon. Obie strony walczące sprowadzały posiłki; sposobiono się do bitwy decydującej. Teraz cały świat zdawał się oczekiwać na wynik dwu olbrzymich starć. Jedno z nich, nad Wołgą, miało zdecydować o losach rosyjskiej kampanii Hitlera, drugie — w pobliżu Nilu — o przyszłości Północnej Afryki. Hitler stawiał wszystko na jedną kartę — jego olbrzymie kleszcze sposobiące się do pochwycenia całego Środkowego Wschodu naciskały jednocześnie na Kaukaz i na Egipt, aby zewrzeć się w śmiertelnym chwycie gdzieś w naftodajnych krajach arabskich. W tym niesłychanie trudnym momencie, kiedy miliony ludzi wstrzymały oddech w oczekiwaniu decydujących wydarzeń, Iwanow nadawał z Aten zadziwiającą wiadomość. Mówiła ona, że jeden z głównych aktorów afrykańskiego dramatu przebywa w sanatorium pod Atenami. W placówce „004” nie uwierzono temu, ale wkrótce potem legendarny dowódca Afrika Korps, generał Rommel, będący w najlepszym zresztą zdrowiu, wygłosił bombastyczne przemówienie w berlińskim Sport Pałace. — Egipt jest tak jakby już zdobyty — powiedział ten znakomity, lecz tym razem omylny dowódca. Tymczasem należało przewidywać zupełnie coś innego: masa nagromadzonego przez Brytyjczyków pancerza, w połączeniu z całkowitą przewagą lotnictwa, zwiastowała raczej niesławne dla Afrika Korps zakończenie jego epopei. Tak więc nareszcie w jesieni 1942 roku można było sfolgować wysiłkom wszystkich zainteresowanych w opanowaniu sytuacji afrykańskiej. Na linii El Alamein i poza nią, aż do samej Aleksandrii, zgromadziła się potężna, już całkowicie nowoczesna sojusznicza armia pancerno-motorowa wspierana przez odpowiednio zorganizowane lotnictwo i olbrzymie zasoby zaopatrzenia. Ze strony angielskiej zapowiadało się uderzenie, które miało doprowadzić nie tylko do rozbicia Rommla, ale i do przepędzenia go daleko poza granice Egiptu, nawet z Libii, a wreszcie i z samego Trypolisu. Inżynier Jerzy Iwanow-Szajnowicz, nie opuściwszy swojego trudnego posterunku w najgroźniejszych chwilach przełomu, spełniwszy do końca obowiązek paraliżowania włoskich i niemieckich dostaw sprzętu wojennego i zaopatrzenia z terenu Grecji, odczuwał odprężenie. Przed nowymi, jeszcze nie znanymi wysiłkami przyszły „główny agent” na Bałkanach korzystał z chwilowego zacisza, odsypiając pracowite noce i spędzając z rozpalonych bezsennością oczu przykry piasek przemęczenia. Ostatnia kwatera, znów u Kondopulosów, była najwygodniejsza, można więc było w tak poprawionych warun-

kach swobodniej zastanowić się nad sytuacją, dokonać bilansu osiągnięć, pomyśleć o dalszym kierunku działania. Szczególniej cieszyło teraz inżyniera postanowienie wytrwania i rezygnacja z pokusy ucieczki na półwysep Athos, gdzie niewątpliwie znalazłby bezpieczne schronienie, ale jednocześnie wyłączyłby się całkowicie z udziału w wielkiej grze. Placówka „004” pełna była kurtuazji. Pamiętano o tym, żeby swojego agenta jakoś wynagrodzić, przynajmniej moralnie. Na przykład Iwanow z wielką satysfakcją odczytywał depeszę: Sygnalizowany przez pana dnia 31 lipca „U-372” przyłapany około Jaffy w awarii, ostatecznie wykończony przez nasze niszczyciele dnia 4 sierpnia. W ogóle, gdy jego praca w Grecji zbliżała się już ku końcowi, Iwanow chętnie sumował wyniki swojego pobytu, analizował sukcesy i błędy, obliczał zadane wrogowi straty. Okazały się one olbrzymie, więc powrotu oczekiwał ze spokojem. Raport jego, nawet uwzględniając pewne pomyłki i niepowodzenia, z pewnością musi wywołać uznanie. Jednakże jeszcze bardziej cieszyła inżyniera perspektywa przejścia na służbę w wojsku polskim. Zjawi się teraz nie jako natrętny, mało pożądany petent; natomiast przedstawi polskiemu sztabowi, a kto wie — może i samemu generałowi Sikorskiemu — tak wielkie wyniki całorocznej tajnej misji, że będą je musieli uznać nawet najbardziej zazdrośni i niechętni oficerowie. A powrotu był teraz już najzupełniej pewny, gdyż jedyna przeszkoda znikła. — Pieniądze otrzymasz w domu w dniach najbliższych, w godzinie rannej — donosiła mu nieuchwytna łączniczka z Egiptu, mógł więc zapłacić długi oraz zapewnić swoim następcom wystarczające środki działania. Nadał tego wieczora swoją ostatnią depeszę: Submaryna „U-559” idzie w tych dniach na patrol. Proszę podać dzień i godzinę, kiedy mam czekać na Eubei. Jedno tylko jeszcze martwiło emisariusza: oto po dokładnym sprawdzeniu liczb z panią Janatu i doktorem Kostasem Janatosem okazało się, że biorący od nich pieniądze Pandelis Lambrinopulos nie wszystkie sumy przekazywał „agentowi nr 1”. Z drugiej strony, tenże Pandelis Lambrinopulos wykazał się olbrzymią zasługą: on to znalazł tajemniczą Keti Loghoteti z jej milionami. Czekaj na pieniądze jutro w domu — przyszła wieść i od niego. Któż wiedział wtedy, co naprawdę zaszło... Podobno zdesperowany Apostolidis odwiedził Pandelisa Lambrinopulosa. — Nie chcę co tydzień czekać na kolejne katowanie — miał oświadczyć. — Wiem, że i ty jesteś w zmowie z Iwanowem. Muszę wydać was obu... Uprzedzam, że mam tego wszystkiego dość. Zdradzać przyjaciół nie chcę, ale będę musiał to zrobić, chyba że załatwicie te sprawy sami — pomiędzy sobą... Nie poluję na nagrodę, ale moje życie przestanie być piekłem... Wystraszony Pandelis długo naradzał się z bratem; jakoby dostrzegli wyjście z okropnej dla nich sytuacji w porozumieniu z Włochami, którzy zachowywali się w podbitym kraju o wiele łagodniej niż Niemcy... Pomimo braku wyraźnych dowodów łańcuchowa reakcja zdrady przebiegła, zdaje się, po linii Pandos-Apostolidis-Lambrinopulos, pod znakiem potężnych, oddziałujących na ludzi połączonych sił, jakimi są zazdrość i chciwość, chciwość i strach, strach i oportunizm. Nie przeczuwając niczego złego, „agent nr 1” konferował wieczorem z Maliopulosem. Poznał tam nowego członka „OAG”. — Stornatopulos, członek naszej organizacji, a to mister George, nasz przyjaciel — przedstawił ich Maliopulos. — Have a cigarette — częstował rzekomy Anglik. Grek papierosa wziął, podziękował, a po zapaleniu rzekł: — Życzę wam obu, żebym nie miał okazji do rewanżowania się... ostatnim papierosem! Jak się okazało, ów Stomatopulos, jako oficer greckiej policji, bardzo często musiał Niemcom asystować przy wykonywaniu wyroków śmierci w Kesariani. — Nie ma prawie dnia, żeby nie rozwalali — informował. — .Raportuję, oczywiście, o wszystkim, co tam widzę, dwa razy, do swojego komendanta i do swojej organizacji... Zapewniam was — co dzień giną najlepsi synowie Grecji... Jak długo to ma trwać?

Jerzy Iwanow wzdrygnął się i z pewną ulgą pomyślał o swoim bliskim już odjeździe. W poniedziałek dnia 7 września 1942 roku, gdy Iwanow po raz trzeci korzystał z gościny Kondopulosów przy ulicy Katachia, na próżno oczekiwano go z kolacją. Przyszedł dopiero po północy. Cicho przez drzwi spytał Kondopulosa: — Śpisz, wujaszku? — Nie, wejdź... W progu Jerzy rzekł: — Mam dobre nowiny... Przyszły wielkie pieniądze... Opowiem ci jutro... — A co będzie jutro na obiad? — praktycznie zapytała leżąca w łóżku Amphitriti, żona Kondopulosa. — Przyniosę wam ryb i fasoli — powiedział kapitan. — Fasolę lepiej zachować na zimę, wystarczą nam ryby... A wiecie, upadam ze zmęczenia! Dobranoc! Kali nikta! — powiedział Iwanow. Rano, 8 września, Kondopulos wstał niezadowolony. Był wtorek, a wtorku Grecy nie lubią, uważają go za dzień pechowy. A tu i pani Amphitriti dodała swoje: — Mam niedobre przeczucie... Taki miałam sen, że... — Głupstwa, przesądy! — żachnął się Kondopulos. — Idę po ryby. Obiecano mi je! Pocałowała go i powtórzyła: — Bardzo niedobre przeczucie... Oddał jej pocałunek, wybiegł. Pani Amphitriti ogarnęła się, wzięła siatkę i wyszła kupić lodu i gazetę „Proia”, którą czytał Jerzy. Zaraz na ulicy napotkała sąsiadkę, a ta do niej: — Wiesz, miałam sen, że twój mąż i Maliopulos piją z jednej butelki! Niedobrze! Pani Amphitriti przestraszyła się jeszcze bardziej. Kupiła lodu, nabyła gazetę, a wtem zobaczyła z daleka dwa nadjeżdżające samochody osobowe i ciężarówkę z okratowaną karoserią. Dobrze wiedząc, co wróży taki widok, szybko wbiegła na podwórze i zmierzała do mieszkania. Tymczasem na podwórze weszli włoscy karabinierzy z automatami. Obejrzawszy się, pani Amphitriti zobaczyła w pierwszym aucie osobowym oficera, a przy nim postać szczelnie zawiniętą w prześcieradło. I właśnie ten ukrywający się zdrajca wskazał błądzącym po dziedzińcu karabinierom mieszkanie Kondopulosów... Część Włochów otoczyła dom, inni weszli na dziedziniec i skierowali się wprost do wskazanych drzwi. Pani Amphitriti stała przy wejściu. Schwytano ją za włosy i przytrzymano, a tymczasem dwu karabinierów poszło wprost do pokoju rzekomego bratanka Kondopulosów. Pani Amphitriti ostrzegawczo krzyknęła, ale dostała pięścią w usta i zalała się krwią. Jerzy Iwanow już nie spał i właśnie wertował jakieś papiery. Włosi rzucili się na niego, wychwycili spod poduszki pożyczony od Maliopulosa pistolet, kazali się ubierać, nałożyli mu natychmiast kajdany. Wychodząc pod strażą ze swojego pokoju, Jerzy Iwanow zobaczył pokrwawioną Amphitriti. Wzburzył go ten widok, stanął. — Nie macie wstydu tak postępując z kobietą — powiedział surowo. Teraz do mieszkania weszli wszyscy Włosi. Rozpoczęła się rewizja. Wywracano wszystko, szukano nawet w kołdrach. W jednej z szuflad znaleziono resztkę pieniędzy Iwanowa, skonfiskowano je, po czym Włosi wzięli się do zakuwania pani Amphitriti. Jednakże Iwanow zaczął im tak wymyślać, że dali temu spokój. Już całe tłumy zgromadziły się wokoło, kiedy wyprowadzano zaaresztowanych. Tłumacz ogłosił, że schwytano samego Georgiosa Iwanowa, co wzbudziło w całej okolicy olbrzymią sensację i lotem rozeszło się po stolicy. Więźnia wsadzono do klatki, panią Amphitriti do auta osobowego. Trzy samochody szybko odjechały z dzielnicy Imitu na ulicę Vuliagmenti. Ale zaraz za narożnikiem stał jakiś

mężczyzna. Dał znak, zatrzymał korowód. — Sta bene? — zapytał. — Si, si — odrzekł oficer! — Sta bene! Pani Amphitriti do końca twierdziła, że zapytującym był nie kto inny, jak dobrze jej znany były oficer policji, Pandelis Lambrinopulos. Jerzy Iwanow został umieszczony w więzieniu Averof na razie po stronie „włoskiej”, a pani Amphitriti Kondopulu, po zbadaniu, znalazła się na oddziale kobiecym w Embrikio. Tegoż dnia Pandelis Lambrinopulos odnalazł w jakiejś kawiarence strapionego i przerażonego Kondopulosa. — Chyba nie wierzysz, żebym to ja był zdrajcą? — zapytał z wyrzutem. Jednakże i Kondopulos został wkrótce zaaresztowany w klubie marynarzy. Siostrzenica jego Despina Valianu pobiegła uprzedzić dyrektora Papazoglu, ten zaś powiadomił innych, ale wszyscy, zamiast uciekać, pozostali na miejscu. W więzieniu kolejno znaleźli się bracia Dymitrios i Kostas Janatosowie i Marianna Janatu. Po doktora Kostasa Janatosa przyszli nie Włosi, lecz Niemcy. Lekarz, widząc nadchodzących, schował się u swojego kolegi Perikosa, ale wówczas Niemcy zabrali jako zakładników jego ojca i brata, więc Kostas Janatos sam zgłosił się do policji. W parę dni potem Niemcy zaaresztowali dyrektora Papazoglu. Na wolności pozostawał spośród najbliższych współpracowników Iwanowa jedynie sposobiący się do ucieczki Wasilios Maliopulos. Wpadł i on w ręce niemieckie dnia 16 września 1942 roku. Rozlokowani osobno, mało o sobie wiedzieli. Jedno było pewne, że od początku nikt nikogo nie zdradzał, pomimo barbarzyńskich metod śledztwa. Wynikało z tego, że dalsze aresztowania następowały tylko wskutek doniesień dobrze poinformowanego zdrajcy. Akta sprawy rosły pomimo uporczywego milczenia uwięzionych. Szczególną furię Niemców, którzy wkrótce potem przejęli od Włochów całą sprawę, budziła obojętna postawa Marianny Janatu. — Oto macie typową Polkę — mawiali Niemcy do Włochów. — Teraz chyba rozumiecie, dlaczego musimy w Polsce stosować cokolwiek ostrzejsze metody niż gdzie indziej...

XII. Zaliczony do półbogów Zaczęła się jakże znana niestety historia znęcania się nad bezbronnym człowiekiem. Zaraz po osadzeniu w więzieniu Jerzy Iwanow został poddany szczególnemu hitlerowskiemu reżimowi. Na początek kazano mu wykonać trzysta przysiadów, a kiedy umęczony tym upadł, zaczął go bić niemiecki podoficer. Dzień i noc mając ręce skute kajdanami to z przodu, to z tyłu, inżynier systematycznie był dręczony dla uniemożliwienia mu odpoczynku, poza tym na początku często sprawdzano, czy nie pozbył się kajdan. Greczynka-tłumaczka, znana w więzieniu Averof jako uczestniczka stosowanych przez Niemców tortur, chętnie w tych szykanach dopomagała. Nazywano ją „krwawą Margeritą”, nazwisko zaś wymieniano różnie — najczęściej Christophilu. W każdym razie weszła do najbardziej haniebnych rozdziałów niemieckiej okupacji. Naród zawsze najostrzej karze własnych zdrajców. W początkach śledztwa wtrącali się do niego Włosi. Wpadli oni na pomysł przeprowadzenia śledztwa pokazowego, na oczach robotników fabrycznych w fabryce Malziniotti. Mimo opornej postawy gestapowców, przy niechęci niemieckich dowódców, śledztwo w sprawie samego Iwanowa chwilowo wyodrębniono. Pewnego jesiennego ranka więzień znalazł się na tej samej wielkiej fabrycznej hali, w której tak niedawno „spreparowano” trzy ostatnie, fatalne silniki. Stół sędziego śledczego był nakryty czerwoną płachtą, portrety Mussoliniego i Hitlera widniały na flagach państw zabor-

czych rozwieszonych na ścianie za sędzią, a poza barierą, pod strażą karabinierów, policjantów i tajnych agentów tłoczyła się udręczona fabryczna załoga. Światło na hali było skąpe, więc Iwanow nie odróżnił ani jednej znajomej twarzy, zresztą jego tutejsi współpracownicy raczej woleli pozostawać w cieniu lub też — jeśli uniknęli śmierci — opuścili niebezpieczną pracę. Jerzy pocieszał się tym, że za to on sam, wraz z sędzią i oprawcami, jest oświetlony jaskrawo świecącymi lampami, a nawet reflektorami. Jak w atelier filmowym — pomyślał, nieco zaskoczony niespodziewaną sytuacją, w której się znalazł. Znając zakamarki fabryczne i sekretne, używane przez robotników, kryjówki i przejścia, snuł podczas wstępnych procedur śmiałe projekty. Przyglądał się ciasno stłoczonej, parującej oddechami masie robotników i żałował teraz, że nie wszedł z nimi w bliższe stosunki od początku. Jednakże i tak sojuszników, przynajmniej moralnych, nie zabrakło. Wyczul to od razu odpowiadając na pytania sędziego śledczego. Kiedy wymienił narodowość: „Polak” — na całej hali zaszumiało od stłumionych okrzyków, szeptów, westchnień. Wielu, znając oskarżonego z widzenia, dopiero teraz dowiadywało się, że to on wyrządził tak znaczne szkody okupantom; inni — wiedząc o jego działalności sekretnej — ze zdumieniem dowiadywali się, że jest on słynnym już w całej Grecji Iwanowem; dla wszystkich jednak przynależność oskarżonego do narodowości polskiej była niespodzianką, choć jeszcze w listach gończych wymieniano Warszawę jako miejsce urodzenia Iwanowa. Rozpoczęło się odczytywanie obszernych zeznań, które złożyli skazani i straceni potem robotnicy. Stosownie do zamierzenia, odczytywano je najpierw po włosku, a następnie w tłumaczeniu na język grecki. Tłumacz, jakby ulegając nastrojowi słuchaczy, kiedy chciał szczególnie podkreślić wagę popełnionych przestępstw, czynił to z mimowolnym namaszczeniem, w niezamierzonej tonacji patetycznej i pochwalnej. W impulsywnym tłumie południowców niewiele brakowało do oklasków i najwidoczniej tylko drakoński przebieg ostatnich dochodzeń i badań powstrzymywał ludzi od wyrażenia swojego podziwu i uznania. Napięcie doszło do szczytu, gdy sędzia śledczy kazał podsądnemu złożyć oświadczenie, czy przyznaje się do winy. Wolno i dobitnie więzień mówił: — Nie przyznaję się do żadnego z zarzucanych mi czynów, ponieważ moje przyznanie się oznaczałoby skruchę albo dostarczyłoby władzom okupacyjnym nowych dowodów... Natomiast oświadczam, że jako Polak walczyłem i do końca życia będę walczyć o niepodległość mojej ojczyzny i o wolność innych narodów. — Iwanow, jesteś nie w Polsce, lecz w Grecji — i w Grecji popełniłeś swoje przestępstwa — przerwał sędzia. — Wróg mojej ojczyzny napadł również i Grecję, która jest jakby moją drugą ojczyzną — odrzekł Iwanow. — Czy przyznajesz się do współdziałania z angielską służbą wywiadowczą? — Moimi sojusznikami są i będą wszyscy, którzy walczą z wrogiem mojego narodu. — Przyznajesz zatem, że zostałeś tu przysłany przez nieprzyjaciela? — Zjawiłem się w Grecji z własnej woli... — Czy wylądowałeś z brytyjskiej łodzi podwodnej? — Tak jest, skorzystałem z udzielonej mi okazji. Wobec jawnego już entuzjazmu audytorium publicznego śledztwa zaniechano i Niemcy odebrali Włochom swoją ofiarę. Na szczęście specjalnie sprowadzeni z Wiednia specjaliści niemieccy od wojennego sabotażu rychło przerwali proceder gestapowskiego bezmyślnego znęcania się nad więźniem. Władzom wojskowym zależało na całkowitym wyświetleniu ogromnej akcji sabotażowej, w ich rozumieniu wymagającej, wielu uczestników i wtajemniczonych. Tymczasem więzień, bynajmniej nie rezygnując z dalszej walki, wciąż jeszcze liczył na jakąś możliwość ucieczki, nawet z placu egzekucji, a znów na wypadek swojej śmierci pragnął, żeby jego robota, choćby nawet osłabiona, nadal psuła szyki okupantom. Tak więc Iwanow .postanowił wszystko

albo prawie wszystko wziąć na siebie, tylko w niektórych momentach zaprzeczając winie, a w żadnym razie nie ujawniając swoich wspólników. Milczał albo odpowiadał zwięźle i rzeczowo. Magnetyczne miny czasowe przywiózł ze sobą. Wszystkie co do jednej zostały zużyte, żadna się nie zmarnowała! Mechanizmu ich działania nie zna. Substancję powodującą tracenie przez oliwę własności smaru także przywiózł ze sobą, w hermetycznym worku. Miało jej wystarczyć na kilkaset silników. Dosypywał tę substancję przeważnie osobiście, zwykle w porze obiadowej, kiedy wszyscy inni robotnicy szli na obiad. Czynił tak pod pozorem zastępczego dyżurowania. Wspólników i tutaj nie miał lub też nie pamięta ich nazwisk i twarzy. W jaki sposób zdołał w obcym kraju zapewnić sobie mieszkanie, stosunki z ludźmi, wszelką niezbędną pomoc? Wyjaśnił, że włada biegle językiem greckim, zaś nieznaczny akcent zwykł był tłumaczyć pochodzeniem z wysp Dodekanezu albo z Krety. Kiedy powątpiewano w możliwość samodzielnego podpłynięcia pod okręty dla przylepienia na kadłubach bomby, proponował próbny pokaz lub powoływał się na swoje dawne mistrzostwa pływackie. W równie prawdopodobny sposób objaśnił wysadzenie w powietrze gmachu gestapo, magazynów, pociągów i transportów benzyny, a wiedząc już o uratowaniu obu radiostacji — stanowczo zaprzeczył jakiejkolwiek działalności informacyjnej. Najemnikiem nie był, walczył o Polskę, to wszystko. Pytano go, czym się tłumaczy zbieżność niektórych akcji sabotażowych z naglącymi potrzebami Afrika Korps? Odrzekł na to, że jako człowiek wykształcony umiał sam wysnuć z istniejącej sytuacji wojennej odpowiednie wnioski i w związku z nimi wyznaczyć sobie konkretne zadania. — Formalnie biorąc wysłali mnie Anglicy — wyjaśnił. — W rzeczywistości jednak jestem wysłannikiem tej Polski, która nigdy nie ustanie w walce z waszym najazdem. Anglicy udzielili mi środków działania i transportu, ale to samo nie wystarczyłoby, najważniejsza była moja własna wola walki... Naturalnie usiłował ratować rodzinę Janatosów, dowodząc, że nikt z członków tej rodziny o charakterze jego misji nic pewnego nie wiedział. — Cała ich wina polega na tym, że mnie ukrywali, nie wiedząc zresztą, kim jestem, i nie orientując się w moich zadaniach. Najpierw sądzili, że jestem ukrywającym się przed jenieckim obozem Anglikiem względnie żołnierzem polskim... Prawdziwą sensację wywołała sprawa „fasola”. Przy rewizji osobistej wykryto w którejś kieszeni Jerzego kilkanaście pozostałych ziarenek tej tajemniczej substancji, która spowodowała katastrofę kilkuset samolotów i unieruchomienie na pustyni libijskiej kilkuset czołgów. Specjalnie sprowadzeni chemicy niemieccy rychło doszli do przekonania, że „fasolia” stanowi właściwie produkt niemiecki, przeznaczony do wykonywania sabotażu w fabrykach brytyjskich. Niewiadomymi drogami, najwidoczniej po wykryciu przez Anglików jakiegoś zamierzonego przez Niemców sabotażu „fasolia” niby bumerang uderzyła teraz w sprawność techniczną państw „osi”. W ogóle zaś niemieccy dowódcy, otrzymując meldunki o przebiegu śledztwa, najczęściej chcieli zobaczyć na własne oczy dzielnego młodzieńca, co ostatecznie wpłynęło na zaniechanie przez gestapo tortur. — Gdyby sprzymierzeni mieli tysiąc takich zdolnych i zdecydowanych agentów, to rychło przegralibyśmy wojnę — powiedział pewien niemiecki generał. W ten sposób, gdy zresztą już z góry było wiadomo, że więzień śmierci nie uniknie, pozyskał on sobie poważanie u wrogów, wynikające zarówno z przyjętej postawy, jak i doniosłości doznanych przez nieprzyjaciela szkód. W niemieckich klubach wojskowych i hotelach ateńskich wspominano o Szajnowiczu-Iwanowie ze szczególnym zamyśleniem, znamionującym jednocześnie zajadłość i zdumienie. Miejscowi włoscy oficerowie, pomimo sojuszu odpłacający Niemcom za ich pogardę zjadliwymi szyderstwami, chętnie przyjęliby jakąś możliwość uratowania Polaka. Właśnie w tym kierunku poszły początkowe starania metropolity Damaskinosa i innych wpływowych osobistości.

Tymczasem aresztowani trzymali się bardzo dzielnie, nawet obie kobiety. Przejmując śledztwo, niemieckie gestapo przejęło też panią Amphitriti Kondopulu. Z więzienia przywieziono ją do gestapowskiej placówki w Pireusie. Wchodząc do pokoju badań kobieta zobaczyła na stole dwa pejcze. Badanie rozpoczął przy pomocy tłumaczki-Greczynki oficer. Oboje byli niewyspani i poirytowani. Oficer pytał o to, kim jest jej lokator. Odpowiedziała, że przedstawił się za Anglika. Oficer upierał się, że był to Iwanow. — W takim razie okłamywał nas — odrzekła Kondopulu. Broniąc się w ten sposób, miała szanse na łagodniejszy wymiar kary: za ukrywanie Anglika kara mogła być łagodniejsza, za pomoc Iwanowowi groziła nieuchronnie śmierć. Oficer nalał koniaku i podsunął szklaneczkę kobiecie. Jednakże w więzieniu uprzedzano, że Niemcy dodają do koniaku jakiegoś narkotyku, który całkowicie pozbawia woli. — Nie piję nigdy — odpowiedziała Kondopulu. W chwilę potem daremnie osłaniała głowę przed ciosami pejcza — poczerwieniały z furii Niemiec bił ją zapamiętale i długo. Jeśli się przyznam, że znałam i przechowywałam Iwanowa, to rozstrzelają mojego męża — powtarzała sobie w duchu Greczynka. Brocząc krwią z nosa i całej twarzy, milczała. Ledwie żywa, znalazła się w lochu bez światła, bliska szaleństwa z powodu włażących na nią szczurów. Po trzydziestu godzinach wyszła, dostała nieco wody i żywności, ale z uporem powtarzała: — Przedstawił się nam jako Anglik. Tymczasem na wypadek nieudania się różnych planów ratunku więzień korzystał z każdej okazji przekazania światu szczegółów o swoich losach. Obok niego w celi sąsiedniej przebywał Alexandras Argyropulos, mający szanse zwolnienia, gdyż dotychczas Niemcy nie zdołali mu udowodnić żadnej winy. Argyropulos, późniejszy ambasador grecki, chciwie wysłuchiwał zwierzeń czynionych mu przez Jerzego podczas wyprowadzania do ubikacji. — Zdradził mnie najpierw Konstantinos Pandos, przyjaciel z lat dziecinnych w Salonikach — szeptał Jerzy. — Napotkawszy go, nie ukrywałem przed nim swojej roli, bo i tak było jasne, po co wróciłem do Grecji... Zdradził mnie od razu... Chciałem go zastrzelić, ale nie zrobiłem tego, żeby nie popsuć spraw daleko ważniejszych... Innym razem, już opowiedziawszy o pierwszej ucieczce, Jerzy informował o momentach dotychczas będących jego tajemnicą: — Jeśli wydostaniesz się z Grecji, daj znać, że niejaka Keti Loghoteti, którą mi sygnalizowano przez radio, nie dostarczyła mi pięciu milionów drachm przeznaczonych między innymi na koszty mojej ucieczki... Na wyznaczone ze mną spotkanie spóźniła się... A kiedy ją z trudem odnalazłem, powiedziała, że pieniędzy przy sobie nie ma, że wręczy mi je przy innej okazji... Czas mijał, ale ta Keti nie zjawiła się, właśnie zamiast niej przyjechały włoskie samochody... Nawiasem mówiąc, po wyjściu z więzienia, a przed ucieczką z Grecji, co mu się udało w końcu stycznia 1943 roku, tenże sam Argyropulos, zobaczył się z niejakim Galati, pracownikiem Banku Grecji, i uzyskał od niego świadectwo, że po drugim zaaresztowaniu Iwanowa zjawił się w banku Pandelis Lambrinopulos i wraz z innym osobnikiem zainkasował olbrzymią sumę 20 milionów drachm. Mijały miesiące, śledztwo zostało zakończone, zbliżał się przedostatni akt dramatu. Wyznaczona dla tak ważnej sprawy sala posiedzeń sądowych mieściła się w gmachu zwanym Parnassos, tak poinformowali Jerzego współoskarżeni Grecy. Smutno uśmiechnął się — z takiego Parnasu może istotnie jest już niedaleko do bram niebieskich... No, do nieśmiertelności — także! Dnia 2 grudnia 1942 roku śródmieście Aten dowiedziało się o rozpoczęciu sądu. Dla przewiezienia bohaterów, o których szeptało całe miasto, zamknięto dla ruchu i obstawiono kordonami plac Konstytucji, ulicę Stadiu i ulicę imienia Edwarda Low. Kordony utworzono z oddziałów SS, wojska i greckiej policji. Salę rozpraw istotnie wybrano w Parnassos, a więc w pobliżu Izby Deputowanych i gmachów ministerialnych. Około godziny trzynastej dwa duże

samochody więzienne w otoczeniu patroli motocyklowych, zajechały przed Parnassos. Adwokaci przewidywali, że proces potrwa do północy. Widzowie dostrzegli okutego w kajdany Jerzego Iwanowa, który wysiadał pierwszy. Za nim Wyszedł Kondopulos, dalej reszta współoskarżonych mężczyzn. Z drugiej strony wysiadała Amphitriti Kondopulu, która tak dawno nie widziała męża i teraz z płaczem rzuciła mu się na szyję. — Zaprzeczaj do końca, Iwanowa nie znałaś, miałaś go za Anglika — szepnął jej mąż. Z kolei weszła na schody Marianna Janatu. Niepozornie wyglądająca bohaterka miała nieprzeniknioną kamienną twarz, kroki stawiała twardo i pewnie. Ta prosta warszawianka ze zwykłej rodziny dżokejskiej wiedziała, czemu idzie po swoją śmierć. Może tam kiedyś, w jej Warszawie, dowiedzą się najbliżsi, a z nimi w ogóle wszyscy rodacy, że także i kobietaPolka, nawet poza krajem, potrafi dumnie ginąć w walce o wolność. Wszyscy oskarżeni zmienili się w więzieniu tak, że trudno ich było poznać. Wycieńczyły ich śledcze tortury i więzienne rygory. Wchodząc na salę, wywołali szmer zdumienia nawet pośród sędziów: oto grupka niemal że szkieletów, która zagroziła niemieckiej „tysiącletniej” Rzeszy... Prowadzący konwój Niemiec wskazał oskarżonym ich miejsca. Usiedli, rozejrzeli się. Trzej znakomici ateńscy adwokaci zajęli miejsca przed nimi. Byli to Kolimbas, Zepos i Loizidis. Straże nie pozwalały im na rozmawianie z oskarżonymi, trzeba było dopiero interwencji u prokuratora. Wyznaczony z urzędu obrońca Iwanowa adwokat Kolimbas otrzymał akt oskarżenia dopiero na pięć. minut przed rozpoczęciem rozprawy i nawet nie miał czasu porządnie go przeczytać. Nie dano mu również wejrzeć do akt, jako że sprawa należała do ściśle tajnych, dostał tylko ogólne zestawienie zawartych w sprawie dokumentów. Pochylił się do głównego oskarżonego i powiedział: — Przejrzałem papiery i widzę, że nie ma ratunku... Czy istotnie przyznałeś się do wszystkiego? — Niczemu nie zaprzeczyłem — odrzekł Iwanow. — W takim razie pozostaje tylko jedna szansa — tak sprawę pogmatwać, żeby doprowadzić do odroczenia rozprawy... Iwanow skinął głową. Adwokaci zasiedli po lewej stronie oskarżonych. Wszyscy oni byli wyznaczeni z urzędu przez trybunał. Poza tym Niemcy zastosowali w tym wypadku szczególne środki ostrożności, jakich nie widywano w innych procesach. Przed wszystkimi wejściami i przy każdym oknie stanęły podwójne posterunki z bronią w pogotowiu; tudzież posterunki czuwały w czterech kątach sali sądowej. Wreszcie sąd zajął miejsce. Po sprawdzeniu personaliów oskarżonych przewodniczący powiadomił ich o składzie trybunału i zapytał, czy mają, być może, jakiekolwiek zastrzeżenia osobiste co do sędziów. Otrzymawszy odpowiedź negatywną, przewodniczący udzielił głosu prokuratorowi. Jednakże w pewnej chwili sędzia przewodniczący, zajrzawszy do akt, zapytał: — A gdzież jest ten Pandelis Lambrinopulos? Nie widzę go wśród oskarżonych... Prokurator wstał, poszedł do sędziów i coś im po cichu powiedział. W związku z tym także i Marianna Janatu, na ogół odmawiając zeznań, oświadczyła: — Proszę o konfrontację z Pandelisem Lambrinopulosem. Jednakże sąd pominął milczeniem jej żądanie. Po oskarżycielskiej mowie prokuratora rozpoczął swoją obronę Iwanow. Podał, że jest Polakiem, inżynierem agronomii zamorskiej, synem pułkownika byłej armii rosyjskiej. Bez gestykulacji, z całkowitym spokojem, w sposób ugrzeczniony, lecz stanowczy odpowiadał na wszystkie postawione mu pytania. W jego wyjaśnieniach uderzała ścisłość, zwięzłość; rzeczowość. Nie uciekał się do osłonek i wykrętów. Sędziowie spoważnieli, jakby nabierając szacunku i sympatii do oskarżonego, który w sposób naturalny, z prostotą i szczerością, potwier-

dzał kolejno punkty oskarżenia — każdy wystarczający do zastosowania kary śmierci. Widać było, że nie ukrywa żadnej swojej akcji, traktując je wszystkie jako swój patriotyczny obowiązek. Natomiast przemilczał wszystko, cokolwiek mogłoby obciążyć współoskarżonych. W postawie jego uderzała prawdomówność i godność, brzmiało jakieś poczucie wyższości. Ostatecznie przewodniczący, przy kolejnym badaniu innych oskarżonych, zaczął zwracać się po francusku do Iwanowa o dodatkowe wyjaśnienia lub potwierdzenia. Wszelkie wątpliwości i dyskusje kończyły się z chwilą, kiedy dawał swoje świadectwo główny oskarżony. Po zakończeniu przez Polaka obrony przewodniczący oświadczył: — Iwanow, trybunał szanuje twoją postawę pełną odwagi i szczerości, ja zaś osobiście żałuję; że przeznaczenie skierowało człowieka o takiej wartości do obozu nam wrogiego... Oskarżony wysłuchał tego komplementu z taką samą obojętnością, z jaką słuchał prokuratora żądającego wyroku śmierci. Podczas swoich zeznań oskarżeni dokonali próby uratowania pani Amphitriti. Kondopulos wstał raz jeszcze. — Panie przewodniczący — oświadczył. — Chcę raz jeszcze uświadomić sąd, że moja żona jest zupełnie niewinna. — Czemu więc przyjęła Iwanowa do swojego domu? — spytał prezes. — My, greccy marynarze, jesteśmy wobec naszych żon despotyczni. Moja żona nie mogła sprzeciwiać się mnie, skoro tak postanowiłem. Przewodniczący poszeptał do sędziów i znów po francusku zwrócił się do Iwanowa: Iwanow, wstać! Jak odnosiła się oskarżona Amphitriti Kondopulu do ciebie? — Trochę po barbarzyńsku — odrzekł swobodnie Iwanow. — Na przykład, często odgrażała się, mówiła, że ma mnie dość... Nigdy nie patrzyła dobrym okiem na moją obecność w jej domu. Ponadto — ona przecież wcale nie wiedziała, że jestem Iwanow, uważała mnie za Anglika... — Czemuż w takim razie nie opuściłeś jej domu? — zapytał przewodniczący. — Gdzież mógłbym pójść? — zapytał z kolei oskarżony. — O schronienie było bardzo trudno. Zresztą — po co szukać lepszego ukrycia, skoro już je otrzymałem u Kondopulosa? — Co o tym powiesz? — zapytał przewodniczący oskarżoną. — Czy Iwanow powiedział prawdę? Pani Kondopulu pochyliła głowę do przodu. — Nie słyszałam słów pana prezesa — wyjaśniła. — Dobrze nie słyszę, bo uszkodzono mi słuch biciem... Przewodniczący machnął ręką. I znowu powstał z miejsca prokurator. Widocznie chciał wyzyskać szczerość oskarżonego, jego pytanie brzmiało podstępnie: — Iwanow, odpowiedz trybunałowi na następujące pytanie... Gdybyś w jakiś sposób odzyskał wolność, co uczyniłbyś ze sobą? — Walczyłbym w dalszym ciągu — odrzekł krótko. — Z karabinem w ręku czy znowu za pomocą różnych podstępnych środków sabotażowych — tak, jak to czyniłeś dotychczas? — Starałbym się zadać wrogowi możliwie największe straty — odrzekł oskarżony i nagle, coś sobie przypomniawszy, uśmiechnął się — w myśl maksymy, którą stale słyszałem od niemieckich żołnierzy — dodał. — Jakaż to maksyma? — zainteresował się przewodniczący. — Krieg ist Krieg — odrzekł krótko oskarżony. Adwokaci szeptali sobie greckie tłumaczenie powiedzonka, którym zazwyczaj hitlerowscy żołdacy usprawiedliwiali swoje rabunki i gwałty. Rozprawa miała się ku końcowi.

Po krótkich wystąpieniach adwokatów sędziowie wyszli na naradę. Adwokat Kolimbas chciał podczas przerwy wyrazić Iwanowowi swoją sympatię. Jednakże inżynier od razu mu przerwał — poprosił o nowiny polityczne i wojenne, bo mało co wiedział, zamknięty osobno w swojej celi. — Mam dla ciebie wiadomości — szepnął adwokat. — Brytyjska 8 armia, która 4 listopada przerwała niemieckie pozycje pod Alamein, 13 zdobyła Tobruk. Od tego czasu Afrika Korps ucieka na zachód. 8 listopada sojusznicy wylądowali w Maroku, Algierze i Oranie... Niemcy zostali wzięci we dwa ognie... Wkrótce nie będzie w Afryce ani jednego Niemca... — Wkrótce nie będzie ich w Grecji i Polsce! — powiedział skazaniec. — Wszędzie są wzięci we dwa ognie! — Sprzymierzeni zwyciężą, jestem tego pewien — dodał po wysłuchaniu dalszej zwięzłej relacji adwokata. W przerwie pozwolono współoskarżonym na rozmowę. Maliopulos wyjął fotografię dziecka i podszedł z nią do Amphitriti. Ze łzami w oczach mówił: — Ty z pewnością ocalejesz... Zobaczysz swoje dzieci i mojego chłopca. Powiedz moim znajomym, żeby się nim opiekowali, jeżeli zostanie sierotą... Podczas całego procesu uderzała również chłodna postawa Marianny Janatu. Patrząc ze zdziwieniem na płaczącego Maliopulosa powiedziała: — Czemu płaczesz? Będą nowi tacy, jak Iwanow i Kondopulos... Oni krew wylaną przez nas obficie wezmą od wroga z powrotem... Jerzy z ożywieniem rozmawiał z adwokatami. Czas leciał szybko. Wtem zrobił się rumor — to sąd powracał na salę. Wszyscy powstali. Rozpoczęło się odczytywanie wyroku. Jerzy Iwanow został skazany na trzykrotną karę śmierci. Podobnie na karę śmierci skazano braci Janatos, Mariannę Janatu i obu oficerów marynarki, Kondopulosa i Maliopulosa, wreszcie pana Papazoglu. Amphitriti Kondopulu otrzymała wyrok na 18 lat robót przymusowych. Oficjalne oskarżenie Jerzego Iwanowa opiewało, że popełnił cztery przestępstwa, mianowicie winien był szpiegostwa, zabójstwa, posiadania broni i posiadania radionadajnika. Dlatego prokurator uzyskał dla niego aż trzykrotną karę śmierci. Bracia Janatos i Marianna Janatu skazani zostali na śmierć za udzielenie pomocy przestępcy, poddanemu nieprzyjacielskiego państwa. Za toż samo skazany został na śmierć Papazoglu. Porucznika marynarki greckiej Wasilios Maliopulos otrzymał dwa wyroki śmierci — za pomoc przestępcy i za posiadanie broni. Podobnie, za pomoc, skazano na śmierć kapitana marynarki Joannisa Kondopulosa. Właściwie mówiąc, całą winę za akty sabotażu wziął na siebie Iwanow; innym współoskarżonym nic nie udowodniono oprócz pomocy w ukrywaniu dywersanta. Odczytując wyrok, przewodniczący podkreślił formułkę, że wydany on został „w imieniu niemieckiego narodu”. Brzmiało to humorystycznie w okupowanej przez Niemców Grecji — wyrok w imieniu zaborczego narodu... Po odczytaniu wyroku przewodniczący zapytał, czy który ze skazanych ma coś do oświadczenia. Jerzy wstał i krótko powiedział: — Rien. Inni oskarżeni również komentarzy nie zgłosili. Przewodniczący dodał: — Wyrok pójdzie do wojskowego gubernatora Grecji w celu zatwierdzenia. Skazanych zaczęto wyprowadzać do samochodów. Ulice były tym razem puste, gdyż nad Atenami panowała już noc, więc tak zwana „godzina policyjna” obowiązywała od wieczora. Rozpoczął się teraz tragiczny okres wyczekiwania na wykonanie wyroku. Nadziei na

ułaskawienie pozostało niewiele. Jerzy Iwanow wspominał teraz chętnie różne epizody ze swojego niedługiego życia. Usiłował odtworzyć w pamięci jakieś poważniejsze fakty, ale myśl jego dlaczegoś czepiała się zdarzeń drobnych, niewiele znaczących, trzeciorzędnych, jak na przykład kupowanie winogron u sklepikarza na rogu uliczki Mavrocordato, spacer łódką z jakimiś chłopcami po kanałach w Brugges albo przykre krztuszenie się dymem w tunelach na trasie bałkańskich ekspresów. Podobnie działo się i w snach, nie mających nic wspólnego z bohaterską i tragiczną rzeczywistością ostatnich miesięcy. Były to lekkie, raczej przyjemne sny o głupstwach w rodzaju łatania żagli, kłótni z Laikiem o zgubione wieczne pióro, telefonowania w Warszawie do jakiejś znajomej panny... Pomimo gorącego pragnienia nawet przez sen nie zobaczył swojej matki, nie usłyszał jej głosu i śmiechu. Ocalałym ułomkiem ołówka usiłował narysować profil pani Leonardy, ale i z tego nic nie wychodziło, zupełnie tak, jakby nagle utracił pamięć o rzeczach najważniejszych i sercu najbliższych. Ja chyba już w połowie umarłem — ze zgrozą pomyślał w pewnej chwili. Tak zrodziło się podejrzenie, że został pochwycony w zdradliwą, obezwładniającą siatkę rezygnacji. Musiał się przed nią obronić; postanowił to z całą mocą tak samo, jak tyle już razy zacinał się w sobie podczas zawodów pływackich czy żeglarskich. Niech inni, skoro ich nie stać na walkę, pójdą pod lufy karabinowe wylękli lub bezradni; Jerzy nie godził się na taką śmierć. — Jeszcze zobaczymy — mówił do siebie półgłosem. Zaciętość jego rosła w miarę zbliżania się do finiszu. Wyrobiony fizycznie, mocny duchem skazaniec nie poddawał się losowi tak łatwo jak niektórzy inni. Wiedział, że dokona próby ucieczki nawet w chwili egzekucji. W tym celu trzeba było zdobyć pewność, że w stosownej chwili zdoła uwolnić się z żelastwa. Przyglądając się swoim stalowym więzom, skazaniec miał pewność, że wyśliźnie się z nich wyuczonym z dawna sposobem, ale dokonania próby zaniechał, gdyż raz zdjętych obręczy nie założyłby już z powrotem i wszystko wydałoby się od razu. Mimo przeświadczenia, że w razie potrzeby łatwo pozbędzie się kajdan, postanowił je nieznacznie spiłować w miejscach najmniej widocznych dla obserwatora. Na razie nie sięgał po ukrytą w grzebyku piłkę, zachowując i ją na wypadek ostateczny, natomiast całymi godzinami, wciąż stosując czujność, tarł kajdanami o żelazne części więziennej pryczy. — Dobra stal! — mruknął z uznaniem dla swojego żelaznego łóżka, gdy okazało się, że obręcze kajdan stają się wyraźnie cieńsze. Możliwość ucieczki z samego więzienia wydawała się wątpliwa już choćby z tego jednego powodu, że cela nie posiadała okna. Próba mogła się powieść raczej podczas transportu, dopiero w drodze na egzekucję. Skazaniec wysilał pamięć, żeby uprzytomnić sobie drogę prowadzącą do wojskowej strzelnicy Kesariani, gdzie Niemcy zazwyczaj dokonywali. egzekucji. Pamiętał, że nie brak tam drzewek oliwnych i rzadziej rozsianych cyprysów; okolicę charakteryzowały zresztą kamieniste i częściowo zarośnięte krzakami nieużytki dookoła strzelnicy. Trudno było z góry przewidzieć, czy Niemcy zatrzymają samochód ze skazańcem przed Kesariani, czy też wjadą w obręb zabudowań otoczonych murem. Tak czy inaczej, po uwolnieniu się z kajdan wypadnie albo dość długo biec, albo skakać przez mury lub parkany. Świetny sportowiec wiedział, że bez utrzymania dobrej kondycji fizycznej nie będzie zdolny do krótkiego, lecz tak bardzo intensywnego wysiłku. Wobec tego codziennie, rano i wieczorem, kontynuował te ćwiczenia, które w jego warunkach były możliwe. Pamiętał o tym, żeby utrzymać w zaprawie wszystkie po kolei zespoły mięśni. Ćwiczył przysiady, unoszenia się na rękach, dbał o giętkość i zwrotność tułowia i głowy, o utrzymanie w elastyczności mięśni nóg i brzucha, troszczył się o zachowanie giętkości dłoni i stóp. Ćwiczenia te, na zmianę ze stopniowo postępującą pracą przy kajdanach, wypełniały mu wiele czasu i pozwoliły łatwiej przetrwać zarówno udrękę więzienną, jak i nieznośne,, coraz natrętniejsze myśli o egzekucji i śmierci. Zginę walcząc, tak jak żyłem. Nie dam się zaszlachtować jak byle zwierzak — postanawiał.

Pośród takich przygotowań ani na chwilę nie wątpiąc w możliwości uratowania się, bez przerwy obmyślając i szykując ostatnią próbę ucieczki, w najdrobniejszych szczegółach starając się przewidzieć okoliczności spodziewanej egzekucji, skazaniec został nawiedzony przez sny o wzlotach. Marzył we śnie o wzbijaniu się w powietrze za pomocą zwykłych poruszeń ramionami i odbijaniu się od powietrza ruchami dłoni. W takich fantastycznych rojeniach przyśniła mu się umiejętność jeszcze bardziej niezwykła, gdyż w swych odlotach przenikał wszelkie fizyczne zapory — ściany, więzienne mury, okienne kraty. Budzony przez głucho dudniące po korytarzach żołnierskie buciory aż się uśmiechał z tej łatwości, z jaką ułudny sen potrafi pokonać na pozór niemożliwe do zwalczenia przegrody. Pomacał nieraz mur, dotknął krat — niestety istniały one nadal, materialne, oporne, przemożne, urągające sennym mirażom. Ze wzruszeniem rozmyślał teraz o swoich najbliższych, nawet o ich śmiesznostkach i wadach, które go dawniej irytowały lub oburzały. Rozumiał już dramat swojego osamotnionego ojca i wielkość jego serca, które umiało wyrzec się syna dla szczęścia ukochanej kobiety. Innym razem Jerzy przypominał sobie psoty i przekorę wygadanej kuzynki Lilki albo ustawiczne kombinacje wyścigowe wuja Antoniego. Więzień pochwycił się na uśmiechu, kiedy jak żywa stanęła mu w oczach scena kłótni o to, która klacz wygrała słynny wyścig W roku 1917 — „Nike” czy jej matka... Najczęściej jednakże powracał myślami do domu przy ulicy Mavrocordato, do Lalka i Lesia, do matki i ojczyma, a także do niezapomnianej „Leonardy” i jej zwycięstw, do pierwszych wypraw na zatokę i do groźnych skalistych wybrzeży Athosu — do wszystkich niezapomnianych obrazów i scen dzieciństwa i młodości. Tymczasem metropolita Damaskinos i Themistokles Sofulis działali na rzecz skazańców. Obaj interweniowali u premiera marionetkowego rządu, Theotokopulosa, który z kolei zwrócił się z prośbą o łaskę dla Iwanowa do gubernatora Północnej Grecji, generała Dressena. Tylko ów Dressen miał prawo zawiesić wykonanie wyroku. Do Salonik pojechał z tą sprawą uproszony przez Theotokopulosa sam von Altemburg, poseł niemiecki w Grecji. Jednakże gubernator pozostał nieugięty. Wobec tego Theotokopulos, sam ożeniony z Niemką, siostrą generała von Lista, wysłał żonę w towarzystwie von Altemburga aż do Berlina, do samego Himmlera, ale ten uzależnił wszystko znów od Dressena. Wreszcie Niemcy dali do zrozumienia, że widzą jedyną możliwość uratowania Iwanowa w drodze wymiany na jednego ze swoich generałów, wziętego do niewoli przez Anglików. Tymczasem powiadomiony o tym Londyn milczał uparcie. Boże Narodzenie obchodzono w więzieniu Averof w miarę możności uroczyście. Greccy strażnicy zgodzili się przemycić do celi Polaka trochę ciasta i papierosów, którymi podzielili się z towarzyszem niedoli nie tylko jego najbliżsi współpracownicy, bracia Janatos, Kondopulos, Maliopulos i Papazoglu, ale i inni więźniowie, jak na przykład oczekujący zwolnienia Argyropulos. Niejaki Papavasilopulos, który dostał od rodziny małą choinkę, odciął jej część i przy pomocy Marianny przesłał do Iwanowa. Pomysłowość więźniów dopomogła w wynalezieniu szmatek czerwonych, białych i niebieskich, z których Jerzy zrobił chorągiewki polskie i greckie upiększając swoją ostatnią choinkę. Wieczorem wystukiwano sobie życzenia, żeby na rok przyszły Boże Narodzenie przypadło w domach rodzinnych, w oswobodzonych ojczyznach. Czysty głos Jerzego słychać było w celach. Śpiewał polskie kolędy, czemu Niemcy jakoś nie przeszkadzali. Później z jego celi rozległy się słowa szyderczej greckiej piosenki Korojdo Mussolini..., czyli „Głupi Mussolini...” Z cel sąsiednich zawtórowano, a dozorcy niemieccy nawet się z tego zaśmiewali, ale sprowadzony komendant bloku, znany z iście bestialskich metod, kazał wszystkim być cicho. Żadna pocieszająca nowina nie nadchodziła. Mimo to w tydzień później skazańcy obchodzili wieczór sylwestrowy. Z cel śmierci dochodziły okrzyki: Chronia polà! (Wiele lat!), Zito i Ellàs! (Niech żyje Grecja!), a wreszcie: Na mas zisete, żyjcie wiecznie, Iwanow,

Periko, Kondopulo, Papazoglu, Janatu! I znowu śpiewano według poprzedniego programu, jeno śmielej, bo Niemcy nie przeszkadzali. W pewnej chwili, kiedy wszyscy zamilkli, Jerzy ciągnął dalej znaną pieśń polską, którą Grecy powtarzali, jak umieli. Z celi do celi poszły życzenia dla patriotów i słowa potępienia dla zdrajców, Przebywający w więzieniu Niemcy-dezerterzy łączyli się z tym chórem, dopiero okrzyk dozorców: Ruhe, Ruhe! uciszył blok. Tak nadchodziły ostatnie dni. Iwanow był już w więzieniu, kiedy u brzegów Eubei znalazł się od dawna wyczekiwany „Tryton”. Był to grecki okręt podwodny, który miał zabrać emisariusza do Egiptu. „Tryton” wyszedł z Port Saidu dopiero dnia 10 listopada 1942 roku. W sześć dni później grecka submaryna natrafiła na niemiecki konwój, storpedowała duży parowiec, ale wkrótce potem, ugodzona torpedą włoskiego ścigacza, sama poszła na dno. Więzień dowiedział się o tej tragedii od metropolity Damaskinosa, wielce zasmuconego nową stratą szybko topniejącej floty greckiej. Nie dowiedział się za to Iwanow o jednym z ważnych skutków swojej działalności. Oto w okresie poprzedzającym bitwę pod El Alamein i podczas samej bitwy — na Luftwaffe jakby padł nagły paraliż. Działalność Niemców w powietrzu prawie zanikła pomimo nagromadzenia znacznych sił. Wyjaśnienie przyszło później od jeńców. Wspominali oni, że wiele samolotów w niewytłumaczonych okolicznościach spadało na ziemię. Spowodowało to istną panikę pośród załóg; większość maszyn „zawieszono” dla zbadania ich stanu technicznego. Dla sprzymierzonych taka absencja Luftwaffe ponad pustynnym teatrem wojny była prawdziwą niespodzianką, wiele razy poruszaną później w relacjach pamiętnikarskich obu stron walczących. Patriarcha Damaskinos otrzymał podczas świąt Bożego Narodzenia pozwolenie na odwiedziny skazańca. Po opuszczeniu więzienia Averof, wielce wzruszony, powiedział: — Kiedy przyszedłem do celi Iwanowa, zastałem go spokojnego, uśmiechniętego... Chciałem go pocieszyć, ale to on starał się mnie uspokoić mówiąc, że niedługo Niemcy zostaną zwyciężeni, a Grecja będzie wolna! Metropolita Damaskinos miał pewną podstawę do nadziei, że Szajnowicz-Iwanow zostanie uratowany. Chodziło tu o możliwość wymiany. Niemcy szli na to, wciąż żądając od Anglików zwolnienia jednego ze swoich generałów przebywających w niewoli brytyjskiej. Nie wykluczano podobnej transakcji także i w stosunku do innych skazańców. Sam Damaskinos dał o tym znać brytyjskiemu rządowi i prawie był pewien rezultatu. O terminie egzekucji nikt oczywiście nic nie wiedział. Spośród skazańców ocalało tylko dwu i od nich pochodzą nasze wiadomości, oni tylko mogli po wojnie odtworzyć sytuację i nastroje ówczesne w więzieniu Averof. Za każdym razem, kiedy zabrzmiały na korytarzach ciężkie żołdackie buciory, domyślano się, że być może chwila tragiczna nadeszła. Z celi Jerzego wciąż rozlegały się słowa i melodie polskich piosenek nuconych przez więźnia. Było wiadomo, że inżynier jest wciąż skuty, prócz tego szeptano, że na ścianie swojej celi wyrysował on polskiego orła i dwa polskie sztandary z patriotycznym podpisem i swoim autografem. Czas leciał. W ostatni dzień roku 1942 znowu przyszedł na widzenie z Iwanowem arcybiskup Damaskinos. Listy i depesze wysyłane nawet do samego Hitlera odniosły tylko częściowy skutek, mianowicie zawieszono wykonanie wyroku w stosunku do Papazoglu, którego następnie przeniesiono na wyspę Aigina, pomiędzy najcięższych przestępców. Ale wszelkie usiłowania w kierunku ratowania Iwanowa i pozostałych skazańców rezultatu nie dały. Wizyta arcybiskupa oznaczała więc raczej chęć dodania skazańcom otuchy niż sygnał przeminięcia niebezpieczeństwa. — Zdaje się — powtarzał wciąż Damaskinos — że uzyskaliśmy decyzję rewizji procesu... Zresztą zachodzi możliwość wymiany... Były to jednak tylko słowa pociechy: odpowiedź od Anglików nie nadeszła nigdy.

Doktor Janatos, dowiedziawszy się o negatywnym wyniku zabiegów o ułaskawienie, postanowił ratować się innym sposobem. Jako lekarz specjalizował się on w onkologii i w takim charakterze został przed wojną przyjęty w poczet dworskich lekarzy, ale przed poświęceniem się badaniom raka długo studiował fachową lekturę na temat leczenia obłąkanych. Z wiadomości o różnych formach szaleństwa pozostała mu w szczególności pamiętna schizofrenia, wyrażająca się w manii prześladowczej. Symulowanie tej choroby było trudne, niemal przechodzące ludzkie możliwości, jednakże i skonstatowanie, że zachodzi fakt symulacji, nie było zadaniem łatwym, gdyby naśladować najbardziej przykre i drastyczne przejawy, jak na przykład spożywanie ekskrementów i porywanie się na dozorców. Objawy takie należało stopniować, jeśli chodziło o ich nasilenie, w przerwach zaś pomiędzy atakami wypadało manifestować krańcowe osłabienie i apatię, przy tym i ciśnienie krwi musiałoby znacznie spadać. Przemyślawszy to wszystko, Janatos rozpoczął swoją długą i straszną grę. Dopiął swego: wezwano z Niemiec znakomitego frenologa doktora Kunza. Specjalista przybył, długo obserwował i badał „chorego”, wreszcie przekazał go z więzienia do zakładu dla obłąkanych w Daphni, a stamtąd — do zakładu Imbirikion, gdzie umieszczano chorych groźnych dla otoczenia. W Imbirikion greccy lekarze rychło wykryli symulację i nawet proponowali Janatosowi ucieczkę, ale rzekomy szaleniec obawiał się o los rodziców: musieliby oni Niemcom zapłacić swoimi głowami, a przynajmniej wolnością, za wprowadzenie ich w błąd. Wyszedł na ulicę z ciężkiego więzienia dopiero w dniach oswobodzenia Grecji. Straszne przeżycia pozostawiły na jego zdrowiu ciężkie szczerby. Dnia 3 stycznia 1943 roku szereg więźniów otrzymało rozkaz odbycia kąpieli. Do łaźni ustawiła się kolejka — Jerzy, za nim Kondopulos, bracia Janatos, Maliopulos i reszta, oprócz Papazoglu, który rozpoznawał ich głosy, kiedy mijali jego celę. Przy kolejce dyżurowała, oprócz strażników, tłumaczka Margerita Christophilu, o której było wiadomo, że chętnie asystuje przy egzekucjach. Rozmawiała ona z dozorcą Fritzem na temat religijnego wyznania poszczególnych skazańców, po czym podeszła do celi Papazoglu i zapytała go, czy Kondopulos jest katolikiem. — Nie wiem, czy Kondopulos, ale Iwanow jest katolikiem — odparł strapiony Papazoglu. Kiedy wracali z kąpieli, pewien Grek ze straży więziennej, trochę dopomagający więźniom i przekazujący im wiadomości z zewnątrz, szepnął do Papazoglu, że Niemcy przywieźli do więzienia cztery trumny. Skazańcy o tym nie wiedzieli, ale mimo to ich ostatnia noc przeszła w napięciu i bezsenności. W ciszy dochodziło tylko smutne nucenie z celi Iwanowa. Nad ranem rozległy się ciężkie kroki. W drzwiach celi inżyniera Niemcy przystanęli. — Iwanow, r-r-raus! — usłyszano w celach sąsiednich dziki krzyk. Wywołany na korytarz skazaniec słuchał niemieckiego oświadczenia tłumaczonego przez Christophilu: — Iwanow, podanie o łaskę zostało odrzucone. Niemieckie dowództwo wydało rozkaz dokonania na tobie wyroku dziś rano... Skazaniec skierował się ku lewej stronie korytarza, kajdany jego wyraźnie dzwoniły. W końcu korytarza, przy celi numer 13, oczekiwał ksiądz Daleze. Niemiec podszedł do drugiej z kolei celi. Nastąpiło znowu głośne r-r-raus skierowane do Dymitriosa Janatosa, który, po wysłuchaniu zawiadomienia o egzekucji, poprosił o widzenie się z bratem. Jednocześnie doktor Kostas Janatos zaczął dobijać się z krzykiem do drzwi swojej celi. Po pewnym wahaniu komendant kazał otworzyć drzwi celi i bracia padli sobie w objęcia. Dymitrios oddał bratu fotografię matki, żony oraz obrączkę. — Kostas — powiedział — jeżeli ocalejesz, opiekuj się kobietami! I pomścij moją śmierć! Niemiecka ceremonia odbyła się następnie przed celami Maliopulosa i Kondopulosa. A więc już było wiadomo, dla kogo przeznaczone zostały cztery trumny.

Dwaj duchowni, katolicki i prawosławny, zostali przywiezieni do gmachu więzienia jeszcze dnia 3 stycznia. Ulokowano ich na żeńskim oddziale. Ksiądz Krzysztof Daleze miał 80 lat i z trudem opierał się zrozumiałemu w takim wieku zmęczeniu. Ojciec Joannis Natazas, jako znacznie młodszy, trzymał się lepiej. Ulokowani w jednej z cel, spędzili noc na rozmyślaniach i modlitwie. Jeszcze w ostatniej chwili łudzili się nadzieją, że dojdzie do skutku zapowiedziana przez metropolitę Damaskinosa wymiana Iwanowa na jakiegoś znacznego hitlerowskiego generała. W takim wypadku było prawdopodobne, że i pozostałym oskarżonym przypadnie odłożenie egzekucji. Jednakże noc mijała, a nic takiego obrotu sprawy nie zwiastowało. — Widocznie Brytyjczycy odmówili — z wyrzutem powiedział ojciec Natazas. Nad ranem księdza Krzysztofa poprowadzono do bloku „A”, gdzie zazwyczaj przebywali skazańcy przed egzekucją. W celi nr 13 zobaczył Jerzego Iwanowa w kajdanach. — Dzień dobry, synu — powiedział po francusku. — Przychodzę, żeby... Głos mu zadrżał. Wymizerowany więzień szybko podszedł do niego. — Nie mów nic, ojcze. Wiem po co i dziękuję ci. Jestem gotów do spowiedzi. Daleze wyjąkał kilka słów pocieszenia, ale Jerzy przerwał: — Dziękuję, ojcze — ja tylko spełniłem swój obowiązek, a przecież dobrze wiedziałem, co mi grozi. Spowiedź miała się rozpocząć, ale obok nich wciąż tkwił niemiecki podoficer. — Muszę zostać z nim sam na sam — powiedział Daleze wskazując skazańca. — Unmöglich! — odpowiedział Niemiec. — Mam rozkaz tu pozostać. Befehl! Ksiądz nalegał i kazał wezwać oficera. Wreszcie zamknięto w celi i penitenta, i spowiednika. Zaraz po spowiedzi Jerzy poprosił księdza o papier i ołówek. Trzęsącymi się rękami ksiądz wydostał żądane przedmioty. Skazaniec napisał swój ostatni list do matki. Wypełnił cztery karteczki. — Dasz to mojej matce, ojcze... Ona sama cię odnajdzie — powiedział. — Dobrze, synu — szepnął ksiądz. Wtem wszedł oficer, który scenę podglądał przez „judasza”. — Nie wolno — oświadczył. — Proszę mi to oddać... Ja sam doręczę... Po oczach jego było znać, że prawdy nie mówi. Co do księdza Natazasa, to poszedł on najpierw do celi Joannisa Kondopulosa. I tutaj zdumiewała zimna krew skazańca. — Przypuśćmy — powiedział Kondopulos — że padłem w bitwie. Tak samo ginę dla ojczyzny. Jest wielu Greków, którzy pomszczą moją krew... — Jeśli masz grzechy, wyznaj, a Bóg ci przebaczy... Ale ten kapitan marynarki miał duszę rogatą. — Ojcze, nie mam nic do powiedzenia. Grzeszyłem jak każdy człowiek, ale zawsze wykonywałem to, co było moim obowiązkiem. Szukałem w pamięci grzechów, ale poważnych nie znajduję... Niech mi to Bóg wybaczy... Dymitrios Janatos, choć nie żaden wielki żołnierz, lecz zwykły kupiec i rzeźnik, powiedział z żalem: — Uratowałem życie w wojnie albańskiej, a nie jest sądzone, żebym ocalał przed tymi psami... Wyspowiadawszy się i przyjąwszy komunię, na pytanie, jaką ma prośbę, powiedział: — Bardzo proszę ojca, żebyś poszedł na ulicę Benaki do moich rodziców... Niech się dowiedzą, że zginąłem za Grecję... Niech się troszczą o moją żonę, która chyba ocaleje... Niech jej nie krzywdzą... Później Papazoglu opowiadał o tych momentach, co następuje:

Przechodząc koło celi Papazoglu, Jerzy odwrócił się i zawołał: — Michaił, odchodzę! Niech żyje Grecja! Niech żyje Polska! Kondopulos także wołał: — Jasas pedia! Zito to ethnos! Znaczyło to: Pozdrawiam was, moje dzieci! Niech żyje nasz naród. Janatos krzyknął: — Ekdikisi! Ekdikisi! Zemsta! Zemsta! Czwarty z idących, Maliopulos, szedł po żołniersku, spokojny, nie wyrzekłszy słowa. Ocalały Kostas Janatos także wspomina ostatnie słowa, które usłyszał od brata: — Zapamiętaj obu braci Lambrinopulosów! Zapamiętaj moją śmierć! Kondopulos miał także krzyknąć: — Krew za krew! A Jurek, mijając tę celę, w której przebywał doktor Janatos, rzekł: — Kosta, musisz żyć i pomścić się... Powiedz całemu greckiemu narodowi, kto zdradził... Niech żyje Polska i Grecja! Doktorze, odwagi, odwagi! Skazańcy zachowywali się więc śmiało, z brawurą, jak prawdziwi niezłomni żołnierze w beznadziejnej bitwie zagrzewając ducha w tych, którym jeszcze nie zagroziła śmierć. — Marschieren! Schnell! Schnell — ryczał oficer. Po czterech żołnierzy otoczyło każdego ze skazańców. Wszyscy się w tej chwili zdumieli, gdyż ruszając korytarzem Iwanow, raźnym, niemal wesołym głosem zaintonował jakąś skoczną piosenkę. Grecy wiedzieli już, że to jest mazurek „Jeszcze Polska nie zginęła”. Wtórowali, jak umieli, a przy końcu korytarza sami zaintonowali: — Se gnorizo apo tin opsi tu spathiu tin tromeri... Były to słowa z poematu Dioniziosa Solomosa, przyjęte jako słowa greckiego hymnu narodowego. Znaczą one: Poznaję cię po ostrzu twojej straszliwej szabli... Z refrenem, here o here, elephteria! (witam, witam cię, wolności!) znaleźli się na dziedzińcu. Wszystkim kazano teraz porozwiązywać sznurowadła u butów, co miało utrudnić ewentualne próby ucieczki. Niemcy dobrze zdawali sobie sprawę z doniosłej roli, jaką sprawowali w konspiracji Iwanow i jego współpracownicy. Oprócz poustawianych patroli pilnowały przejazdu liczne czujki umieszczone nawet w oknach domów po obu stronach ulic, którymi miał przemknąć tragiczny orszak. W pierwszym samochodzie jechali oficerowie, w drugim zamknięci zostali skazańcy, w trzecim jechał oddział egzekucyjny. Wdrapali się do ciężarówki, Jerzy trzymał się tuż obok księdza Daleze. W pewnej chwili, kiedy już ruszyli w drogę, szepnął: — Ojcze, nachyl się i nieznacznie zawiąż moje sznurowadła... Aby mocno... Staruszek nie wiedział, co sądzić o tak dziwnej prośbie. Nie przykładając do niej większej wagi, pochylił się i jak umiał — sznurowadła wiązał. Trwało to dość długo. Najwidoczniej wzruszonemu i zmęczonemu staruszkowi prosta czynność przychodziła z trudem. Więzień poczuł zaciśnięcie sznurowadła na lewym bucie dopiero na moście przez Illissos, aż wreszcie, już niedaleko celu, także i prawe sznurowadło zostało jakoś zawiązane. Podnosząc na więźnia wyblakłe, pytające oczy ksiądz jednocześnie szepnął złowrogie słówko: Kesariani, i jego wargi poruszyły się w modlitwie. — Dziękuję! Czy aby mocno ksiądz zawiązał? — szepnął Jurek. Kapłan kiwał głową, zresztą i tak trząsł się cały z przejęcia i chłodu, podziwiał tylko skazanego, że w tak strasznych momentach troszczy się o drobną sprawę sznurowadeł. Zauważył też przelotnie, że dzielny więzień opuścił ręce, jakby się bawiąc szczękiem kajdan. Mżył deszcz; styczniowy ziąb przenikał wszystkich do kości. Tymczasem Jerzy rozpoczął pracę rąk. Dłonie jego zwęziły się i wyciągnęły, posłuszne rosnącemu uciskowi stalowych obręczy. Długotrwałe ćwiczenia, dały swój skutek — kości

dłoni stały się zdolne do elastycznej zmiany kształtów, a posmarowana tłuszczem skóra tylko gdzieniegdzie stawiała, opór. Odetchnąwszy głęboko, niemal ucieszony spazmem bólu, Jerzy pozbył się najpierw jednego, a następnie drugiego pierścienia. Przytrzymywał teraz swoje kajdany kciukami, tak iż mogło się wydawać, że jest nadal skuty. Zastanowił się przez chwilę, czy nie dałoby się użyć tego żelastwa w charakterze broni. Jednakże wszystko zależało od okoliczności — w jakim punkcie i gdzie samochody staną, w jakim porządku więźniowie zostaną wyprowadzeni, jaka będzie asysta. Z niechęcią myślał o współtowarzyszach niedoli, przygarbionych i zgaszonych, kolejno wyczytywał z ich twarzy krańcową, już niemal grobową rezygnację. Tak więc o świcie dnia 4 stycznia 1943 roku przed zabudowaniami koszar w Kesariani stanęły trzy samochody, w tym jeden z ludźmi skazanymi na rozstrzelanie. Sześciu policjantów greckich, pilnujących tego ponurego miejsca, już czekało. Dowódca ich, Georgios Stomatopulos, pilnie obserwował każdą egzekucję, gdyż utrzymywał stosunki ze spiskowcami i zawiadamiał ich o porannych wydarzeniach w Kesariani. Ostatnio ze szczególną uwagą starał się rozpoznawać więźniów, gdyż — jak wiedział — pośród skazanych znajdował się oficer marynarki Maliopulos, u którego nieraz bywał. Pierwsi wysiedli z samochodu Niemcy i zaraz otoczyli pojazd. W półmroku zimowego poranka twarze wszystkich były upiornie blade. Obok Niemców ustawili się według ustalonego zwyczaju policjanci Stomatopulosa. Z samochodu kolejno schodzili mężczyźni. W czwartym z nich Stomatopulos niespodziewanie rozpoznał rzekomego Anglika spotkanego nie tak dawno właśnie u Maliopulosa. Dwaj mężczyźni bystro wpatrzyli się w siebie, po czym grecki policjant, jakby spełniając prośbę, wyjął paczkę papierosów i poczęstował nimi skazańców. Iwanow wydostał papierosa z paczki symulując, że ma trudności z kajdanami, ale przy błysku zapałki zdumiony Stomatopulos mógł stwierdzić, że ten więzień ma dłonie całkowicie wolne. Z samochodu wysiadło jeszcze czterech skazańców należących do jakiejś innej grupy. Teraz Niemcy najwidoczniej zajęci byli rachowaniem swoich ofiar. Wtem Jerzy Iwanow wspaniałym, iście tygrysim susem wpadł na otaczający kordon, obalił jednego z Niemców, cisnął drugiemu w twarz papierosa i po chwili był już o kilka metrów od całej grupy. Biegł zygzakiem, ale z nadzwyczajną szybkością w stronę muru ciągnącego się na prawo od miejsca straceń. Stała tam otoczona drzewkami kawiarenka podmiejska. Dzieliło go od tych drzewek zaledwie parę kroków — jeszcze chwila, a zgubiwszy się za drzewkami i przesadziwszy niezbyt wielką przeszkodę — znalazłby się wśród zakrzaczonych padołów, wertepów i pagórków charakterystycznych dla tego terenu. Zresztą nawet bez skakania za mur już-już gotów był zniknąć poza drzewami i parkanem, bo odsadził się był od zdumionych Niemców o dobre 50 metrów, gdy padły pierwsze chaotyczne strzały. Stomatopulos także wyjął rewolwer i wypalił kilka razy w powietrze, ale w głębi ducha triumfował — oto nareszcie jest świadkiem walki o życie, oto znalazł się skazaniec odmawiający posłuszeństwa i nie poddający się obezwładniającym siłom strachu przed śmiercią. Wtem wydało mu się, że zbieg utknął tuż przy drzewie, jakby nadepnąwszy na swoje sznurowadło. W sekundę później dosięgły go kule. Już wyraźnie utykając na prawą nogę, krwawiąc biodrem, poszedł jeszcze kilka kroków w stronę muru, ale tam siły odmówiły mu i padł na ziemię... Niemcy szybkim krokiem ruszyli ku niemu, pochwycili rannego za lewą nogę, zaczęli ciągnąć z powrotem. Ranny nie odzywał się z początku, ale później usłyszano, jak zawołał: — Mamusiu... Mamusiu... Po strzałach nadbiegł wyższy oficer, który dotychczas siedział ćmiąc papierosy w swoim samochodzie i nie był ciekaw egzekucji. — Co się stało? — zawołał. — Uciekał. Weźmiemy go chyba do szpitala. — Nie, jest rozkaz rozstrzelania. To musi być wykonane. Nawet gdyby już nie żył — musimy rozstrzelać martwego!

Przywiązywano go teraz do wbitego pod murem pala. Ranny dawał się krępować, jakby skupiając całą energię na opanowanie bólu. Oficer podszedł do ofiary, żeby zawiązać oczy. Świadkom utkwił w pamięci wzrok Iwanowa — patrzył on na Niemców z wyrazem trudnej do opisania nienawiści i pogardy. Do słupa podbiegł ksiądz Daleze. — To, co chcecie zrobić — mówił do Niemców — stanowi wykroczenie przeciw międzynarodowemu prawu... Nie wolno rozstrzeliwać rannego... Przekonywał, prosił, tłumaczył, ale Niemcy robili swoje nie zwracając na księdza żadnej uwagi. — Pochwyciłem stosowną chwilę — opowiadał później ojciec Natazas — i zdołałem ucałować rannego w głowę. W tym czasie odzyskał on przytomność. Po przywiązaniu Iwanowa do pala Niemiec odczytał mu decyzję sądu. Słuchał bez żadnego zainteresowania, tylko oczy jego spoglądały z bezgraniczną pogardą. Krew leciała mu ciurkiem z ran. Kiedy go zapytali, czy nie chce czegoś powiedzieć do księdza, odrzekł krótko non. Było też widoczne, że uchylał się, kiedy zawiązywano mu oczy, ale przecież był skrępowany, więc nic na to poradzić nie mógł. Po salwie opadła mu głowa... Dopiero wtedy rozstrzelano pozostałych, którzy tymczasem patrzyli na okropne widowisko, ale wszyscy trzymali się po żołniersku... W trzy dni po tej egzekucji Niemcy rozstrzelali następną grupę skazańców Należeli oni do spiskowej organizacji PEAN. Zginęli więc z kolei Athanasias Skuras, lotnik Perikos, który parę razy już Niemcom uciekał, Julia Bimba, Mitilineos, doktor Katevatis, wreszcie dwaj studenci Lois i Papadopulos. Umierali tak samo odważnie. Podczas tej egzekucji liczba żołnierzy i policji na placu straceń została przezornie podwojona. Dnia 6 stycznia 1943 roku gazety opublikowały wiadomość o skazaniu i rozstrzelaniu grupy najściślejszych współpracowników Iwanowa. Zwłoki ofiar pochowano na III cmentarzu Kokinias, zakazując dopuszczania jakichkolwiek osób do mogił. Jednakże — jak powiada cmentarny dozorca — u grobu Jerzego Iwanowa pojawiała się jakaś czarno ubrana dama i składała na nim kwiaty. Uprzedzana, że jest to niebezpieczne, nie zwracała na to uwagi. Przychodziła tak aż do chwili wyzwolenia Grecji, a później znikła. Kiedyś nad grobem przyjaciela młodości stanęła także Epi, której mąż — aż do chwili, kiedy w Grecji zanikła przyjaźń dla Brytyjczyków — był znów lektorem języka angielskiego na ateńskim uniwersytecie. Właśnie w dniu egzekucji, 4 stycznia 1943 roku, ateńczycy słyszeli, jak radio londyńskie, widocznie trochę zmartwione wypadkami ateńskimi, podało, że Grecy są narodem heroicznym, bo umieją umierać. — Ale nie żałujcie tego — konkludowało BBC — na świecie giną miliony takich dzielnych ludzi... O tym, że można było Jerzego Iwanowa i towarzyszy uratować za cenę uwolnienia jednego z hitlerowskich generałów, oczywiście nie ogłoszono. Wysłany do Grecji Polak spełnił swoją rzecz — można już było o nim zapomnieć... Szef niemieckiego Feldgerichtu na Południową Grecję (numer sądu polowego 40359, z siedzibą główną w Wiedniu) kazał skierować do matki pozostałe pamiątki — dwa papierosy, skąpy zasób bielizny, inne drobiazgi. Dopiero po ukończonej wojnie do Jana Lambrianidisa, podczas jego bytności w Atenach, zgłosiła się bardzo młoda dziewczyna. Za czasów okupacji musiała ona jeszcze nosić warkoczyk. Bez słowa położyła na stole kilka należących do Jerzego przedmiotów. Zapłakała. — Wiele razy nosiłam dla niego różne rzeczy... W koszyku z warzywami... W rondelkach z robotniczym obiadem... Ja jedna wiedziałam o miejscu jego radiostacji... Innych wyjaśnień udzielić nie chciała i zanim Lambrianidis zdążył się zorientować, dziewczyna znikła. Jerzy Iwanow już nie żył, kiedy zniszczona dzięki jego informacjom radionadawcza stacja meteo została odbudowana i znów rozpoczęła obsługiwanie Luftwaffe. — Dziś rozpoczynamy zemstę za Polaka — powiedziała pewnego styczniowego dnia

studentka Minopulu. Pozostały pod jej opieką jeden z aparatów po „agencie nr 1” przez całe popołudnie nadawał pracowicie zaszyfrowane teksty. Przekazywały one placówce „004” wiadomość o wykonanej egzekucji i prosiły RAF o ponowne zniszczenie radiostacji, już odbudowanej na miejsce zniszczonej. W nocy malutka grupa studentów czuwała. — Epetiche! Udało się! Epetiche! Ekdikisi! — krzyczeli, kiedy daleki pomruk zwiastował nadlatywanie bombowców. W południe było już wiadomo, że stacja meteo znów przestała istnieć. Jednakże wkrótce potem wpadła w ręce gestapo także i sama Minopulu, a po niej legendarna Lena Karaiani. Wydał ją schwytany przez Niemców i wzięty na tortury Brytyjczyk John Atkinson. Około pół setki obywateli i obywatelek Aten poszło do więzienia wraz z Karaiani. Sądzono ich za udzielanie pomocy jeńcom i za zbieranie wojskowych wiadomości. Sama Lena Karaiani została ścięta przy końcu wojny. Zgodnie ze swoją zapowiedzią nie udzieliła ona wrogom ani jednego wyjaśnienia. A co ze zdrajcą Pandosem? Otóż, po nieudanej wyprawie do Salonik, Tinos Pandos poczuł się w Grecji niepewnie. Irka znał, litości spodziewać się nie mógł. Groziła mu śmierć ze strony spiskowców, wobec czego najchętniej uciekłby, zaszyłby się w jaki kąt na przykład w neutralnej Hiszpanii, a jeszcze lepiej w Argentynie albo Chile. Jednakże musiał wobec Włochów i Niemców udawać nadal ich stronnika, oni zaś bynajmniej nie zamierzali pozbywać się dobrego agenta. Ostatecznie Pandos znalazł swojego rodzaju schronienie w szkole niemieckiego wywiadu pod Wiedniem. Dlatego nie znaleziono go w Atenach. Po zakończeniu kursu został wyznaczony przez Abwehrę do pracy w Egipcie, gdzie Anglicy najwidoczniej szykowali nową wielką ofensywę przeciwko Rommlowi i gdzie zbiegały się poza tym niemieckie knowania mające na celu podniesienie przeciw Wielkiej Brytanii Arabów. Akcja taka toczona była na olbrzymich przestrzeniach; poczynając od Tygrysu i Eufratu, a kończąc na wybrzeżach Atlantyku. Pandos oczywiście nie zaniechał rachub. Od tego, kto wygra wojnę, zależał i jego los osobisty. Ostatecznie już w początkach roku 1943 doszedł on do przekonania, że postawił na złą kartę. Wobec tego pozostawało mu znowu to samo wyjście — zdrada. W jakiś czas po zjawieniu się w Egipcie — planował — zgłoszę się do tych głupich Anglików i wyjawię im wszystko, co wiem o niemieckim wywiadzie i sabotażu... Z pewnością będę umiał stać się potrzebny... W ten sposób mogę nie tylko się ocalić, ale pod koniec wojny nieźle zarobić... Gdyby jednak Niemcy wynaleźli rzeczywiście jakieś nowe, straszliwe bronie, to jeszcze się namyślę... Tak więc, polegając na swoim sprycie, Pandos zamierzał z kolei zdradzić Niemców i Włochów, gdyby się okazało, że są słabi. Chodziło tylko o to, żeby każdą decyzję powziąć we właściwym momencie, gdyż najmniejszą omyłkę wypadałoby przypłacić głową. Po siedmiu miesiącach szkolenia Pandos poprosił o natychmiastowe przerzucenie na Środkowy Wschód, motywując to koniecznością zniknięcia z Aten oraz chęcią rozszyfrowania organizacji Jerzego na miejscu, w Egipcie. Ale zaraz po przybyciu do Palestyny zdrajca zgłosił się do władz brytyjskich, wydał im przywieziony ze sobą radioaparat wraz z szyframi i zawiadomił, że w istocie rzeczy chciałby służyć Anglikom, jednocześnie zaś dawał im do zrozumienia, że na Iwanowie polegać zbytnio nie mogą. Usługi, które z kolei oddał wywiadowi i kontrwywiadowi brytyjskiemu, ocaliły go na razie, ale po wojnie — na żądanie opinii greckiej — władze brytyjskie musiały go wydać. Sąd nad nim odbył się w Atenach dopiero w czerwcu roku 1946. Za zdradę swojego narodu i swojego przyjaciela został skazany na śmierć, ale wskutek starań rodziny uzyskał ułaskawienie i długo przebywał w ciężkim więzieniu na wyspie Aigina, tam gdzie Niemcy ostatnio trzymali doktora Janatosa. Na sprawie Pandos wypierał się znajomości z Irkiem; dowodził także, że nazywa się Konstantinos a nie Tinos Pandos, lecz został rozpoznany przez licznych świadków. W drugiej połowie października 1945 roku, rozpoczął się proces przeciwko sprawcom

drugiej i ostatecznej zdrady. Pandelis Lambrinopulos już nie żył; brat jego przyznawał, że Pandelis ze strachu i z nędzy wszedł w stosunki z gestapowcami. Wobec śmierci jednego z braci i braku wyraźnych dowodów przeciw drugiemu, zresztą i tak umierającemu na gruźlicę, proces wyników realnych nie dał, jednakże część prawdy wyświetlił. Dopiero późniejsze, drukowane w prasie, relacje przyniosły dowody moralnego załamania się obu byłych współpracowników Iwanowa. Co do warszawianki Marianny Janatu z domu Balcer (vel Balcerzak), to i ona poniosła śmierć, ale dopiero dnia 28 grudnia 1943 roku, w Buchenwaldzie; przynajmniej taką informację zamieściły pisma greckie w okresie, kiedy sprawa Iwanowa była szczególnie szeroko dyskutowana i łamy poszczególnych pism zostały otwarte dla każdego uczestnika albo świadka okupacyjnych spisków. Informator podał nazwiska jeszcze dwu innych Polek ściętych toporem jednocześnie z Marianną Janatu. Były to jakoby Maria Poleńska i Agata Kurtz z polskiego ruchu oporu we Francji. W każdym razie autor niniejszego historycznego reportażu stwierdził u rodzonej siostry Marianny, mianowicie u Antoniny Ustinow, żony trenera ze Służewca w Warszawie, że Marianna przepadła bez wieści. Powrócił do Polski po wojnie tylko rozwiedziony z nią jej pierwszy mąż, dżokej Szeń, zresztą także już dziś nieżyjący. W niemieckich archiwach w oddziale „Południowo-Wschodnia Europa” znajdować się ma jakoby podanie Jerzego Iwanowa o łaskę, które napisał wskutek interwencji metropolity Damaskinosa. W podaniu tym, według pewnej wersji, inżynier wymienił ważniejsze z wykonanych przez siebie sabotaży. Dotarcie do tych źródeł okazało się na razie niemożliwością. Tymczasem, póki trwała wojna, w Salonikach jak dawniej rządził gestapowiec Locher. Chadzał przeważnie po cywilnemu i chętnie podkreślał, że z zawodu jest pastorem i uwielbia muzykę. Za jego to rządów wysłano do Oświęcimia na śmierć 65 000 salonickich Żydów. Poprzednio Locher czuwał nad rodziną Lambrianidisów spodziewając się, że nieuchwytny sabotażysta wreszcie poszuka schronienia właśnie tutaj. Później, gdy już się dowiedział o schwytaniu Iwanowa, nie wpadał znienacka do mieszkania, natomiast, wciąż doradzał rodzinie Lambrianidisów wielką ostrożność. Po staremu namawiał różnych dostojników na wycieczki „Leonardą” — raz był to prezes trybunału wojennego, kiedy indziej jakiś znakomity generał-baron ocalały z pogromu Afrika Korps, oczywiście bardzo sztywny i w monoklu. I jak dawniej amatorem przejażdżek był admirał Peterson, dowódca niemieckich sił morskich na Morzu Egejskim. Kiedyś żaglówkę zabrali samowolnie marynarze i Lalek miał zabawę z ich przestrachu, kiedy powracając spotkali się oko w oko z cierpliwie oczekującym na przystani admirałem. Wyzyskanie takich okazji dla jakichś protekcji nie udawało się. Niemieccy dygnitarze kiwali głowami, coś tam niby obiecywali, jednakże nikt z nich palcem nie kiwnął; wszyscy śmiertelnie obawiali się gestapowców. Wreszcie rozpoczął się końcowy akt dramatu wojennego w Grecji. W początku października 1944 roku (właśnie wtedy, gdy ostatecznie upadło powstanie warszawskie), w Grecji zaczęły lądować, łącząc się z partyzantami, siły brytyjskie. Niemcy uchodzili kolejno z Patras i Koryntu, mszcząc się niszczeniem całych wsi. Ścigające Niemców oddziały ELAS, czyli wojskowego wydziału komunistycznej organizacji EAM, rozprawiały się wówczas i z policją, która współpracowała z okupantem, ale już od początku napotkały na sprzeciw Anglików. Dnia 12 października Niemcy ewakuowali Ateny, natychmiast obsadzone przez partyzantów, którzy uratowali od zniszczenia ateńską siłownię i maratońskie zbiorniki wody. Dnia 14 października dwa miliony Ateńczyków entuzjastycznie powitały pierwszą kolumnę brytyjską, ale już w dniach następnych, kiedy okazało się, że Anglicy zamierzają tu zainstalować rząd emigracyjny, doszło do zatargów, które po latach miały doprowadzić do trzyletniej wojny domowej i do krwawych rozpraw z całą lewicą. Dawniejsi oportuniści i kolaboranci, gorliwie się włączyli do tych spraw, zatryumfowali, wracali na stanowiska. W miejscach gdzie sądzono i tracono Iwanowa i jego towarzyszy, skazywano później i rozstrzeliwano

członków greckiej partii komunistycznej. Na dramatycznym i powikłanym tle ogólnym nie mogły jednak zaginąć sylwetki tak wspaniałych ludzi jak Jerzy Iwanow i jego wierni towarzysze. Badając życie „Irka” nie znalazłem w nim oznak takich lub innych nastawień politycznych czy społecznych. Czuł się Polakiem, pragnął zostać żołnierzem i walczyć z wrogiem, a zadania swoje wykonał w sposób zadziwiający. Działał nie dla chwały, nie dla zysków i nie w imię obcego interesu, lecz tylko i wyłącznie z pobudek swojego prostolinijnego patriotyzmu. Był takim, jakim wychowała, go matka... Wyblakłymi od łez oczami spoglądała pani Leonarda Lambrianidis na pierwsze samochody brytyjskiej Advance Force, kiedy te znów nadjechały do Salonik, W głębi ducha matka wciąż pielęgnowała nadzieję, że jednak Irek ocalał, że nie są prawdziwe wiadomości o jego rozstrzelaniu. Jednakże pojawił się u niej komandor Bolby i tragiczną wieść potwierdził... Któregoś dnia do pani Leonardy przyszli z pożegnaniem Milbrand i Hildebrand. Powracali do Polski. Czarny, niespokojny urzędnik wyjeżdżał z rozdartym sercem, bo w Grecji pozostawiał przedmiot swojego uwielbienia, o czym wiedziała tylko dopuszczona do sekretu pani Leonarda, Ponieważ byli to ludzie, którzy Irka znali i wszystko o nim wiedzieli, więc wraz z ich odjazdem wymykała się zbolałej matce jakaś nieokreślona pociecha zawarta w fakcie, że parę ludzkich serc cały jej dramat wraz z nią przeżyło. Odjazd dwu rodaków, do których zresztą bardzo się już przyzwyczaiła, równał się utracie części wspomnień o Irku. Co prawda zabierali oni swoje wspomnienie o nim do Polski — było ta dla matki ważne, ale — jak myślała z rozpaczą — jednocześnie ubędzie dwu ludzi, z którymi mogła o Irku rozmawiać, bez końca przeżywając gorycz utraty i na przemian jej wielkość. W marcu 1945 roku Ateny, wraz z całą Grecją, świętując odrodzenie wolności, nie zapomniały o bohaterze. Regent Królestwa Grecji, metropolita Damaskinos, oświadczył: — Polska może być dumna z takich swoich synów jak Jerzy Szajnowicz-Iwanow. Ziemia grecka będzie pieczołowicie przechowywać jego prochy obok prochów swych bohaterów jako symbol wiecznej przyjaźni grecko-polskiej. Dowódcy angielscy, amerykańscy i greccy tak oceniali działalność samotnego szermierza wspólnej sprawy: „Wykonał pracę bojową dywizji. A co jest szczególne, to oprócz niezłomnej woli bohatera — jego niezwykła pomysłowość, lotność koncepcji.,.” Można by zatem łacińską sentencję, która pokierowała życiem i postępowaniem Jerzego Iwanowa, zmienić raz jeszcze. Zamiast czynem, nie słowem, zamiast mieczem, nie słowem, brzmiałaby ona rozumem i duchem, nie słowem i mieczem. N o n v e r b i s, n o n g l a d i i s, s e d s p i r i t u... Gdyby ktokolwiek zaglądnął do Aten, to prócz strzelnicy Kesariani, przy której odbyła się egzekucja, niech odwiedzi III cmentarz ateński, obok Świętej Drogi wiodącej z Akropolis do Elefsis. Przy mogile z prochami Iwanowa leżą tam, rozstrzelani z nim razem, bohaterscy oficerowie wojennej marynarki Grecji. Jakież były materialne i moralne wyniki akcji „agenta nr 1”? Podczas wojny rozmiary doznanych przez okupanta strat, spowodowanych przez dywersję, nie były znane. Ale z czasem, już po wojnie, kwestia ta doczekała się wnikliwych badań przeprowadzonych na podstawie materiałów pozostawionych przez władze okupacyjne, zresztą potwierdzonych przez oficerów brytyjskich. Dnia 10 grudnia 1945 roku Komenda Główna greckiej policji wystosowała w tej materii wielostronicowy raport do Sekretariatu Prezesa Rady Ministrów. Raport ów, z numerem 16649, położył kres zarówno niedowiarstwu niektórych, jak i wersjom przesadzonym, a z drugiej strony wzbudził żywe niezadowolenie w tych sferach, gdzie nie rozumiano czystych pobudek młodzieży korzystającej z arsenału aliantów.

Zatytułowany „Greccy sabotażyści w służbie aliantów” raport w pierwszej części opowiada o sabotażach wykonanych w zakładach Malziniotti w Nowym Faleronie, w okresie 1941—1943. Sabotaże te przeprowadzała Organizacja Ochrony Narodu (OAG), blisko współpracująca z Iwanowem i otrzymująca od niego instrukcje, pośród których były wskazówki co do sposobów niszczenia samolotów, o co bardzo prosili alianci. Raport stwierdził, że organizacja nie znajdowała się w zależności finansowej od Iwanowa czy od jakichkolwiek innych źródeł cudzoziemskich. Członkowie organizacji, współpracując z Iwanowem, czynili to z pobudek wyłącznie patriotycznych. W ten sposób zostały obalone zarzuty, tu i ówdzie kwestionujące czystość pobudek tych najbardziej ofiarnych synów Grecji. Raport dalej wymienia tych, którzy złożyli ojczyźnie w ofierze swoje istnienia, a więc braci Angela i Marinosa Barkas, Dymitriosa Papadakisa, Ioannidesa Wasiliosa, Emanuila Ikonomidesa i Emanuila Russosa. Dzięki tym bohaterom oraz innym ocalałym, tworzącym tak zwaną grupę Iwanowa, zniszczono albo uszkodzono 400 samolotów niemieckich i włoskich. W końcu raport stwierdził, że wyniki policyjnych dochodzeń zostają ogłoszone na rozkaz rządu, oraz wymienia innych członków organizacji, którymi byli: kupiec Dymitrios i doktor Konstantinos — bracia Janatos, wreszcie żona Dymitriosa Janatosa, Marianna Janatu, Polka, wywieziona do Niemiec i tam ścięta toporem. Po zakończeniu wojny odezwali się do pani Leonardy rodzice Angela i Marinosa — braci Barkas, którzy zginęli w pamiętnej akcji dywersyjnej na magazyny paliwa. W przekładzie z francuskiego ważniejsze fragmenty listu pana Barkasa, jak następuje, wyrażają opinię Greków o Jerzym Iwanowie: ...Jako ojciec jego heroicznych współpracowników składam Pani moje kondolencje, a jednocześnie, jako matce polskiego bohatera, gratuluję Pani szczęścia urodzenia półboga, jakim był Jerzy Iwanow. Gratuluję Pani z głębi mojej duszy, gdyż szczęśliwi są rodzice, którzy oddają swoje dzieci sprawie wolności ludów. Ziemia naszej Hellady jest wdzięczna i rada przyjmując do swojego łona Iwanowa. Krew Hellenów, którzy umarli z nim razem, a dla tych samych ideałów, na zawsze łączy Helladę i Polskę... Po powrocie do Grecji napisała również do Salonik pani Epi Edwards: ...Byłam na cmentarzu dwa razy... Posadziłam nowe kwiaty, gdyż poprzednie zwiędły... Pani Kondopulu, pani Maliopulu i inne, które go znały z pobytu w Atenach, opowiadały mi, że wciąż wspominał o Pani, że gotował im potrawy na sposób, w jaki je przyrządzała Pani, że dopomagał im w gospodarstwie tak, jak dopomagał również swojej matce. Tak mówił... Tak oto mieszały się ze sobą wspominki patetyczne i intymne, sprawy wielkie i drobne, ale zawsze charakterystyczne. Dzielny człowiek stał się bohaterem, ale jako bohater nie przestał być zwykłym uczestnikiem codziennych ludzkich kłopotów. Pierwsze wiadomości o Jerzym Szajnowiczu-Iwanowie w prasie polskiej ukazały się w roku 1945, na emigracji (patrz „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza” oraz „Polska Walcząca”). Redagował je autor niniejszej książki na podstawie agencyjnych depesz z Aten i świadectw kilku wiarygodnych osób. W roku 1946 ukazała się we Włoszech ilustrowana książeczka pióra Henryka Landowskiego pt. „Jeden przeciwko Niemcom”; był to reportaż ze wspomnień o Iwanowie. Tenże Henryk Landowski, jeden z byłych kolegów Jerzego, odezwał się później do autora niniejszej książki, podkreślając, że Jerzy Szajnowicz-Iwanow ma na swoim koncie bojowym więcej czynów niż wielu wybitnych bohaterów wojny wziętych razem. Powinien był zatem otrzymać sześć lub siedem najwyższych alianckich odznaczeń, tym bardziej że działał w osamotnieniu, na terenie okupowanym, a wyglądem swoim różnił się od tubylców niby „kwiat rosnący w kartoflach”, co oczywiście znacznie powiększało trudności i niebezpieczeństwa. Greckie stowarzyszenia gimnastyczne i sportowe urządzają w rocznicę zgonu Jerzego Iwanowa uroczyste zebrania i zawody jego imienia. Nazywają się te zawody „Iwanofia”. Poszczególne drużyny harcerskie w Polsce obrały za swojego patrona Jerzego Szajno-

wicza-Iwanowa. W Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie złożono po nim pamiątki. Rozgrywane są w Polsce zawody piłki wodnej o puchar im. Szajnowicza-Iwanowa, zaś Polski Związek Pływacki wręczył matce bohatera Złotą Odznakę Pływacką. A uznanie. władz? Londyńskie władze emigracyjne nadały Jerzemu Iwanowowi pośmiertnie order Virtuti Militari dnia 30 marca 1945 roku, czyli w osiem dni po nadejściu telegraficznych wiadomości o ateńskich uroczystościach ku czci bohatera. Piszący te słowa, jako dziennikarz, musiał interweniować wówczas w londyńskim sztabie, domagając się wykonania decyzji Naczelnego Wodza o przyznaniu tego orderu jeszcze w roku 1943. Ale order nie doszedł do rąk matki. Dopiero w dniu 19 sierpnia 1947 roku, na jej usilne nalegania, sporządzono odpis aktu nadania orderu i order wraz z aktem przesłano do Salonik. Anglicy załatwili swoje obowiązki względem bohatera także z pewnym ociąganiem się. Jednakże w lipcu 1945 roku marszałek H. R. Alexander, w imieniu narodów sprzymierzonych, ogłosił podziękowanie dla nieżyjącego już samotnego szermierza wspólnej sprawy, a po kilku latach królowa Anglii przekazała matce Jerzego sumę 1000 funtów w uznaniu jego zasług... z tym że pani Leonarda podpisze zrzeczenie się jakichkolwiek dalszych pretensji do Wielkiej Brytanii. Po odzyskaniu niepodległości wiele pism greckich poświęciło działalności Jerzego Iwanowa cykle wywiadów, reportaży, relacji i felietonów tudzież sensacyjnych „odcinków”, w których jednakże prawda przeplatała się z fantazją. Ogół grecki był i jest ciekaw wszystkiego, co wiąże się z życiem i akcją sabotażową Polaka, więc sprawy te posłużyły niejednemu wydawnictwu za przynętę dla czytelników, w walce o poczytność tego czy innego pisma. Niezależnie od tego zajmowały się nim przez całe miesiące pisma o nakładach olbrzymich, jak w roku 1945 „Assyrmatos” lub w roku 1954 „Apogermatini”. Przez trzy miesiące w roku 1950 drukował o nim odcinki poczytny tygodnik „Ermis” i wciąż do sprawy Iwanowa powracał tygodnik „Thisavros” o nakładzie ćwierćmilionowym,. nie mówiąc o pismach poświęconych sportowi i sportowcom jak „Athletismos”. Jednakże długo trwająca ankieta o wielce drażliwym tytule „Kto zdradził Iwanowa?” została po paru miesiącach nagle wstrzymana przez cenzurę czy też wskutek presji czynników wpływowych. W wielkiej greckiej encyklopedii nazwisko Jerzego Iwanowa opatrzone jest zaszczytnym komentarzem. A stary rybak Bughas — póki żył — śpiewał o swoim młodym przyjacielu bohaterskie rapsody. I rzecz dziwna — podczas gdy samo imię Jerzego Iwanowa tak wspaniale dźwięczy po całej Grecji, dotychczas nie wyszła tam o nim żadna książka. Najwidoczniej pośród różnych sprzecznych ideologii i ambicji temat się jeszcze nie uleżał, nie ucukrował... Tak więc, naturalną rzeczy kolejna, książkowa próba odtworzenia sławnych dziejów młodego Polaka, który walczył w Grecji o wolność obu narodów, przypadła w udziale autorowi i wydawcom w Warszawie, gdzie Jerzy Iwanow miał w czasie tej wojny tak wielu współtowarzyszy — mniej może w świecie sławnych, niemniej równie zasłużonych. Sprawa wolności jest na całym świecie wspólna. *** Niniejsze, piąte, wydanie mojej książki otrzymało nieco uzupełnień, naświetlających obraz Grecji i przeżycia ludzi działających na jej terenie podczas okupacji w latach 1941—1944. Skorygowałem w nim także niektóre imiona i dane lokalne. Wreszcie oficjalne wykazy niemieckich i włoskich strat poniesionych na morzu podczas II wojny światowej posłużyły mi za dodatkowe źródło przy weryfikacji aktów sabotażu, o których zaświadczają materiały greckie. Muszę także nadmienić, że w Polsce (na Mazurach) zetknąłem się z byłymi żołnierzami Wehrmachtu, którzy — służąc ongiś w Grecji — o działalności Iwanowa wiedzieli i niekiedy mu nawet — jako Polacy — dopomagali.

SPIS TREŚCI I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX. X. XI. XII.

Na pole walki Syn i matka W twardej szkole Non verbis, sed gladiis Jeden przeciw Niemcom Mania z Warszawy Pierwsze kroki Zdrada Wielka gra „Parthenium” Sygnały Zaliczony do półbogów

002 007 014 026 041 052 061 068 077 086 097 112