Suworow Wiktor - Lodoamacz_tom_1-5

WIKTOR SUWOROW

LODOŁAMACZ TOM 1 CYKLU „LODOŁAMACZ” TŁUMACZYLI ANDRZEJ MIETKOWSKI I PIOTR HALBERSZTAT

Memu Bratu poświęcam

DO CZYTELNIKÓW W POLSCE Zachód z jego imperialistycznymi ludożercami przekształcił się w ognisko ciemnoty i niewolnictwa. Zadanie polega na tym, żeby zburzyć to ognisko ku radości i tryumfowi mas pracujących wszystkich krajów. J. STALIN, 1918

„Lodołamacz” jest czytany w wielu krajach, ale książka ta została napisana dla Rosjan, Niemców i Polaków. Opowiada o tym, jak doszło do II wojny światowej, której pierwszą ofiarą padła właśnie Polska. Choć minęło już ponad pól wieku, skutki tego kataklizmu odczuwamy do dziś. Kto rozpoczął II wojnę światową? Sowieckie kierownictwo wielokrotnie zmieniało stanowisko w tej sprawie. 18 września 1939 Kreml uznał w oficjalnej nocie, że winę za wszczęcie wojny ponosi Polska. 30 listopada 1939 na łamach dziennika «Prawda» Stalin nazwał dalszych winowajców: „Anglia i Francja napadły na Niemcy, i tym samym wzięły na siebie odpowiedzialność za tę wojnę”. 5 maja 1941 przemawiając na zamkniętym spotkaniu do absolwentów akademii wojskowych Stalin wskazał kolejnego sprawcę: Niemcy. Po zakończeniu wojny krąg winowajców rozszerzył się. Moskwa oznajmiła, że II wojnę światową rozpętały wszystkie państwa kapitalistyczne. I tak już zostało. Jeszcze niedawno, za czasów Gorbaczowa, główny historyk armii sowieckiej generał lejtnant P. Żylin potwierdził: „Winowajcami wojny byli nie tylko imperialiści niemieccy, lecz imperialiści całego świata.” Sowieccy komuniści obarczają imperialistów całego świata odpowiedzialnością za rozpętanie wojny, ale przemilczają niechlubną rolę, jaką w tym największym kataklizmie XX wieku sami odegrali. Po I wojnie światowej na mocy traktatu wersalskiego Niemcy utraciły prawo do posiadania silnej armii i ofensywnego uzbrojenia: czołgów, lotnictwa bojowego, ciężkiej artylerii i okrętów podwodnych. Niemieccy dowódcy, pozbawieni możliwości prowadzenia ćwiczeń ofensywnych na terytorium Niemiec, mogli je kontynuować, dzięki traktatowi z Rapallo (1922), na poligonach w... Związku Sowieckim. Stalin udostępnił im sale

wykładowe, poligony, strzelnice. Nie zabrakło objętego embargiem sprzętu: czołgów, samolotów i artylerii. Na rozkaz Stalina wyższa kadra oficerska Reichswehry uzyskała dostęp do sowieckich fabryk zbrojeniowych, w szczególności zakładów produkujących czołgi. Stalin nie szczędził środków na odbudowę niemieckiej potęgi militarnej, bo wierzył, że przyszły konflikt obejmie Europę, a nie przyjazny Niemcom Związek Sowiecki. Jak Stalin pomagał Hitlerowi objąć władzę i umocnić swe panowanie — to temat osobnej książki, nad którą właśnie pracuję. Tymczasem przypomnę tylko, że zwieńczeniem tej polityki stał się pakt Ribbentrop–Mołotow, zawarty w sierpniu 1939. Gwarantował on Hitlerowi całkowitą swobodę działania w Europie, co było równoznaczne z zaproszeniem do agresji. Jeszcze nim Hitler został kanclerzem Rzeszy, sowieccy przywódcy nadali mu tajny tytuł — Lodołamacz Rewolucji. „Lodołamacz Rewolucji” miał bezwiednie oczyścić drogę dla światowego komunizmu; rozbijając zachodnie demokracje miał przy okazji osłabić i rozproszyć własne siły. Diagnoza była trafna. Popełniając straszliwe zbrodnie przeciw ludzkości Hitler pozwolił Stalinowi w odpowiedniej chwili ogłosić się Wyzwolicielem Europy — i zastąpić brunatne obozy czerwonymi. W odróżnieniu od Hitlera Stalin rozumiał, że szansę na wygranie wojny ma ten, kto przystąpi do niej ostatni. Czekał na moment, „kiedy kapitaliści pokłócą się między sobą”. Sowieckie archiwa już dawno zostały gruntownie wyczyszczone. To co zostało, jest praktycznie niedostępne dla historyków. Przypadek sprawił, że miałem szczęście przez krótki czas pracować w archiwach Ministerstwa Obrony ZSSR. Ale w tej książce świadomie postanowiłem korzystać z tych dokumentów w stopniu bardzo ograniczonym. Oficjalne publikacje zawierają wystarczająco dużo materiałów obciążających, by posadzić sowieckich przywódców komunistycznych na ławie oskarżonych u boku nazistów. Moi główni świadkowie, to Marks, Engels, Lenin, Trocki, Stalin, wszyscy sowieccy marszałkowie czasu wojny i wielu pierwszoplanowych generałów. W tej książce komunistyczni przywódcy opowiadają o tym, jak przyczynili się do rozpętania wojny Jak szykowali się do uderzenia na Rzeszę, jak planowali zawładnąć wyniszczoną przez Hitlera Europą. Wyjątkowość moich źródeł polega na tym, że zbrodniarze sami mówią o swoich czynach.

Hitler dokonał w Polsce straszliwych zbrodni, które nigdy nie zostaną zapomniane. Jednak Stalin, Armia Czerwona i NKWD ponoszą winę nie mniejszą niż Hitler, Wehrmacht i Gestapo. O tym właśnie traktuje książka, którą oddaję wam do rąk. Szczerze mówiąc, czynię to z ogromną tremą: polski czytelnik jest moim najwyższym sędzią. Tak się stało, że właśnie w Polsce moje książki uzyskują największe nakłady, to w Polsce powstaje film na podstawie „Akwarium”1, polscy dziennikarze jako pierwsi odszukali mnie przed laty w Londynie, przeprowadzili pierwsze wywiady i nakręcili reportaż. Polska wersja „Lodołamacza”, to jak dotąd jedyne wydanie tej książki w krajach dawnego bloku komunistycznego. Nie opublikowano jej również po rosyjsku — ani w Rosji, ani na emigracji2. Na Zachodzie najczęściej ukazywała się w okrojonej postaci. Polski czytelnik otrzyma pełną wersję — i sam oceni, ile jest warta. Pragnę podziękować wszystkim, którzy mi pomagali w trudnych chwilach, którzy tłumaczyli, wydawali, kolportowali i czytali moje książki, nieraz narażając się na szykany. Jestem waszym dozgonnym dłużnikiem. Mam nadzieję, że zechcecie uznać „Lodołamacz” za drobną rekompensatę.

1

— Film „Akwarium” w reżyserii Antoniego Krauzego miał premierę 13 grudnia 1996 roku [przyp. red.]. 2 — „Lodołamacz” po raz pierwszy wydano w Rosji w 1993 roku, do chwili obecnej sprzedano ponad milion egzemplarzy [przyp. red.].

ROZDZIAŁ 1. DROGA KU SZCZĘŚCIU Jesteśmy partią klasy, idącej na podbój świata3. M. FRUNZE

1. Marks i Engels przepowiadali wojnę światową i długotrwałe konflikty międzynarodowe, które „potrwają 15, 20, 50 lat”. Taka perspektywa bynajmniej nie przerażała autorów „Manifestu komunistycznego”. Nie wzywali proletariatu, by zapobiegał wojnom. Przeciwnie, uważali, że przyszły konflikt globalny jest bardzo pożądany. Wojna jest zarodkiem rewolucji, wojna światowa jest zarodkiem rewolucji światowej. Engels tłumaczył, że jej bezpośrednim skutkiem będzie „powszechny głód i powstanie warunków dla ostatecznego zwycięstwa klasy robotniczej”. Marks i Engels nie doczekali wojny światowej, ale ich pilny uczeń — Lenin — kontynuował dzieło swych mentorów. Od samego początku I wojny światowej partia Lenina pragnęła porażki rosyjskiego rządu. Niech wróg splądruje cały kraj, niech obali rząd, zbezcześci narodowe świątynie — wiadomo, że proletariusze nie mają ojczyzny. W zniszczonej i pokonanej Rosji łatwiej będzie „przekształcić wojnę imperialistyczną w wojnę domową”. Lenin był przekonany, że również w innych krajach znajdą się prawdziwi marksiści, gotowi wznieść się ponad „wąsko pojmowane narodowe interesy” i wystąpić przeciw swoim rządom w imię przekształcenia konfliktu w światową wojnę domową. Ale Lenin zawiódł się w swoich przewidywaniach. Od jesieni 1914 Lenin — nie porzucając idei planetarnej rewolucji — przyjmuje program minimum: jeżeli I wojna światowa nie wznieci rewolucji na całym świecie, to może choć w jednym kraju! W którymkolwiek. „Możliwe jest zwycięstwo socjalizmu [...] w jednym, z osobna wziętym, kraju

3

—

M. Frunze, „Sobranije soczinienij”, Moskwa 1957, t. 2, s. 96.

kapitalistycznym. Zwycięski proletariat tego kraju [...] przeciwstawiłby się pozostałemu światu [...] w razie konieczności nawet siłą zbrojną.”4 Głosząc swój program minimum Lenin nie zapomina o perspektywie długofalowej: o światowej rewolucji. Pytanie brzmi: jakie czynniki mogą odegrać rolę zapalnika? W 1916 roku udziela jednoznacznej odpowiedzi: nastąpi ona w wyniku drugiej wojny imperialistycznej.5 Być może jestem w błędzie, ale choć przeczytałem wiele rzeczy, które wyszły spod pióra Hitlera, nigdzie nie znalazłem potwierdzenia, by Adolf Schicklgruber w 1916 roku śnił o wojnie światowej. Lenin — tak. Co więcej, Lenin już wtedy teoretycznie uzasadniał konieczność takiej wojny dla zbudowania socjalizmu na całym świecie. Wypadki rozwijają się w błyskawicznym tempie. Rok później wybucha rewolucja w Rosji. Lenin powraca do kraju. Na czele niewielkiej, lecz zorganizowanej na wojskową modłę partii udaje mu się, korzystając z ogólnego zamieszania, dokonać zamachu stanu i przejąć władzę. Jego pierwsze kroki są proste, ale zręczne. W momencie formowania komunistycznego rządu Lenin ogłasza Dekret o pokoju, odnosząc znakomity skutek propagandowy. Miliony dezerterów uciekają z frontu do swoich chat, przekształcając wojnę imperialistyczną w wojnę domową. Odegrali rolę „lodołamacza”, który roztrzaskał Rosję. Kraj stopniowo pogrążał się w chaosie, a komuniści konsolidowali władzę, krok po kroku rozszerzając swoje wpływy na cały kraj. Również w polityce zagranicznej Lenin wykazał się nie mniejszą zręcznością. W marcu 1918 zawarł w Brześciu Litewskim traktat pokojowy z Niemcami i ich sojusznikami. Strategiczna sytuacja Niemiec była w tym momencie beznadziejna. Właśnie dlatego Lenin nalegał na zawarcie traktatu, który pozwolił mu skierować wszystkie siły na utrwalanie komunistycznej dyktatury w kraju. Równocześnie Niemcy mogły ze zdwojoną energią kontynuować wojnę z zachodnimi państwami, wojnę, która wyniszczyła i osłabiła wszystkich uczestników konfliktu. Zawierając separatystyczny pokój z Niemcami, Lenin zdradził sojuszników carskiej Rosji. Zdradził również samą Rosję. Na początku 1918 4

— W Lenin, „O haśle Stanów Zjednoczonych Europy”, [w:] „Dzieła”, Warszawa 1950– 1975, t. 21, s. 360–361. 5 — Lenin, „Program wojenny rewolucji proletariackiej”, op. cit., t. 23, s. 76–88.

roku zwycięstwo Francji, Wielkiej Brytanii, Rosji, Stanów Zjednoczonych i ich aliantów było tylko kwestią czasu. Rosja, która poniosła w tej wojnie milionowe ofiary, miała zapewnione miejsce w obozie zwycięzców. Ale Lenin nie chciał takiego zwycięstwa. Przywódca bolszewików sam przyznawał, że pokój brzeski był tylko krokiem ku światowej rewolucji, że władza radziecka „postawiła światową dyktaturę proletariatu i światową rewolucję ponad wszelkie, choćby najcięższe, ofiary narodowe”.6 W ten sposób komuniści oddali bez walki bliskim porażki Niemcom milion kilometrów kwadratowych najbardziej żyznych terenów i najbogatsze uprzemysłowione regiony kraju, nie licząc kontrybucji w złocie. W jakim celu? Odpowiedź jest prosta: zawarty traktat faktycznie zdemobilizował miliony żołnierzy, i te masy ludzkie, przez nikogo nie kierowane, ruszyły do swych domów, niszcząc na swej drodze podstawy rosyjskiej państwowości i młodej demokracji. Pokój brzeski dał początek wojnie domowej znacznie bardziej okrutnej i krwawej, niż I wojna światowa. Pokój brzeski godził nie tylko w narodowe interesy Rosji, godził również w Niemcy. W pewnym sensie był pierwowzorem paktu Ribbentrop–Mołotow. Rachuby Lenina w 1918 roku były identyczne jak te, którymi kierował się Stalin w roku 1939: pozwolić Niemcom na dalsze prowadzenie wojny na Zachodzie, doprowadzić do wyniszczenia jej uczestników — a wtedy... W chwili gdy w Brześciu podpisywany jest pokój z Niemcami, w Piotrogrodzie trwają gorączkowe przygotowania do obalenia berlińskiego rządu. W 500–tysięcznym nakładzie drukuje się „Die Fackel” — komunistyczną gazetę w języku niemieckim. Jeszcze przed podpisaniem traktatu, w styczniu 1918 roku, również w Piotrogrodzie powstaje niemiecka komunistyczna grupa inicjatywna „Spartacus”. Wreszcie z rozkazu Lenina właśnie w komunistycznej Rosji, a nie w Niemczech, ukazują się pisma „Die Weltrewolution” i „Die Rote Fahne”.

2.

6

—

Lenin, „Sprawozdanie KC na VIII zjeździe RKP(b)”, op. clt., t. 29, s. 135.

Rachuby Lenina okazały się trafne: niemieckie imperium nie wytrzymało długotrwałej wojny na wyczerpanie, która zakończyła się upadkiem Hohenzollernów i rewolucją. Lenin niezwłocznie anuluje podpisany traktat. W wyniszczonej Europie, na ruinach cesarstw powstają kolejne państwa komunistyczne wzorowane na bolszewickim reżimie. Lenin ma powody do zadowolenia: „Jesteśmy w przededniu rewolucji światowej!”. W tym samym czasie odrzuca swój program minimum, nie mówi już o konieczności II wojny światowej. Wierzy, że pierwsza wystarczy, że przyniesie oczekiwaną rewolucję światową. Powołuje Komintern7, który określa się jako wszechświatowa partia komunistyczna i stawia sobie za cel utworzenie Radzieckiej Socjalistycznej Republiki Światowej. Ale światowa rewolucja nie wybuchła. Reżimy komunistyczne w Bawarii, Bremie, Słowacji i na Węgrzech nie utrzymały się. Zachodnie partie rewolucyjne wykazały słabość i brak zdecydowania w walce o władzę. Lenin mógł im udzielić jedynie moralnego wsparcia: wszystkie siły bolszewików rzucono na wewnętrzne fronty, do walki z narodami Rosji, które nie chciały komunizmu. Dopiero w 1920 roku Lenin uznał, że jego pozycja w państwie jest na tyle mocna, iż może sobie pozwolić na ofensywę w Europie w celu podsycenia rewolucyjnego płomienia. Sprzyjająca sytuacja w Niemczech została już zaprzepaszczona, niemniej Republika Weimarska nadal stanowiła dogodny poligon dla walki klas. Rozbrojony i poniżony kraj był pogrążony w dramatycznym kryzysie ekonomicznym. W marcu 1920 roku sytuację dodatkowo pogorszył strajk powszechny. Była to istna beczka prochu, i dość było jednej iskry... Oficjalny marsz Armii Czerwonej („Marsz Budionnego” z 1919 roku) zawierał słowa refrenu: „Zdobędziemy Warszawę! Na Berlin!”. Nikołaj Bucharin, teoretyk partii bolszewickiej, nie wahał się ogłosić na łamach „Prawdy” hasła bardziej zdecydowanego: „Pod mury Paryża i Londynu!”.

7

— Komintern — Kommunisticzeskij Internacjonał — (tzw. III Międzynarodówka) zrzeszał partie komunistyczne różnych krajów. Powstał na początku 1919 roku, jego siedzibą była Moskwa, a jej pierwszym przewodniczącym G. Zinowjew — członek Politbiura RKP(b). Komintern był organizacją zdominowaną przez radzieckich komunistów, z czasem przekształconą w ekspozyturę wywiadów ZSRR. Skompromitowany poparciem udzielanym III Rzeszy (lata 1935–1940) oraz współpracą z RSHA i Abwehrą został — decyzją Stalina — rozwiązany w 1943 roku [przyp. red.].

Ale Rosja Radziecka nie miała wspólnej granicy z Niemcami. Aby wzniecić pożar rewolucji trzeba było wpierw pokonać Polskę — buforowe państwo, wolne i niezawisłe. Właśnie Polska zagrodziła drogę czerwonym legionom. Całe przedsięwzięcie zakończyło się klęską: radzieckie wojska pod wodzą Tuchaczewskiego zostały rozbite pod Warszawą i salwowały się ucieczką. W krytycznym momencie starcia Tuchaczewski, szczególnie niekompetentny, nie dysponował już żadnymi odwodami, co przeważyło szalę na korzyść Piłsudskiego. Klęska nie była przypadkowa: pół roku przed rozpoczęciem radzieckiego „marszu wyzwoleńczego” na Warszawę i Berlin, właśnie Tuchaczewski wygłaszał teorie na temat nieprzydatności rezerw strategicznych podczas wojny. Prawa strategii są proste, lecz nieubłagane. Podstawową zasadą strategii jest koncentracja. Chodzi o to, by zgromadzić przytłaczające siły, które we właściwym momencie uderzą w najsłabszy punkt przeciwnika. Aby taka koncentracja sił była możliwa, niezbędne są rezerwy. Tuchaczewski nie pojmował tej prostej prawdy — i zapłacił porażką. Zaś co do rewolucji w Niemczech, to wszystkie plany trzeba było odłożyć do 1923 roku. Rozbicie wojsk Tuchaczewskiego miało dla bolszewików fatalne następstwa. Rosja, którą, zdawałoby się, utopili już we krwi i podporządkowali sobie bez reszty, nagle poderwała się w rozpaczliwej próbie zrzucenia komunistycznego jarzma. Zastrajkował robotniczy Piotrogród, kolebka rewolucji. Robotnicy domagają się chleba i obiecanej wolności. W chwili, gdy bolszewicy podejmują próby zdławienia rewolty, na stronę robotników przechodzi eskadra Floty Bałtyckiej. Marynarze Kronsztadu, którzy trzy lata wcześniej podarowali Leninowi i Trockiemu władzę, obecnie żądają usunięcia komunistów. Przez cały kraj przetacza się fala chłopskich rebelii. W lasach pod Tambowem chłopi tworzą potężną armię antykomunistyczną, dobrze zorganizowaną, lecz słabo uzbrojoną. Tuchaczewski otrzymuje rozkaz opanowania sytuacji. Rosyjską krwią marszałek zmywa z siebie haniebną porażkę w Polsce. Okrucieństwo akcji pacyfikacyjnej w Kronsztadzie przeszło do historii, zaś eksterminacja

chłopstwa w guberni tambowskiej należy do najpotworniejszych kart w dziejach ludzkości.8 W celu stłumienia tej chłopskiej rewolty nie zawahano się zastosować najbardziej drastycznych środków. Dokładna liczba ofiar nie jest znana, ale bez ryzyka błędu można mówić o setkach tysięcy zabitych. W akcji pacyfikacyjnej brali udział niemal wszyscy późniejsi marszałkowie i generałowie radzieccy: świadczą o tym ich życiorysy. Pod wpływem wypadków w Kronsztadzie i Tambowie Lenin chwilowo porzucił ideę światowej rewolucji i zredukował stan armii z 5 milionów do 500 tysięcy.

3. W 1921 roku Lenin wprowadza NEP — Nową Politykę Ekonomiczną. Nie było w tej polityce żadnego nowatorstwa — po prostu stary, dobry kapitalizm. Wobec groźby klęski głodowej komuniści zgodzili się na daleko idące ustępstwa, zaakceptowali nawet elementy wolnego rynku — byle tylko utrzymać się przy władzy. Uważa się, że to właśnie powstania w Kronsztadzie i Tambowie skłoniły Lenina do wprowadzenia NEP–u i pewnego osłabienia presji ideologicznej, wywieranej na społeczeństwo. Wydaje mi się, że przyczyn tej decyzji powinniśmy szukać głębiej. W 1921 roku stało się jasne, że wojna światowa nie spowodowała światowej rewolucji. Należało więc, za radą Trockiego, przejść do rewolucji permanentnej, uderzając w najsłabsze ogniwa wolnego świata — i przygotowując równocześnie II wojnę światową, która miałaby wreszcie przynieść ostateczne „wyzwolenie”. W grudniu 1920 roku, na krótko przed wprowadzeniem NEP–u, Lenin oznajmia bez ogródek: „Nowa wojna, taka sama jak I wojna światowa, jest nieunikniona”. Stwierdza też: „Wyszliśmy z jednego etapu wojen, musimy szykować się do następnego”. Oto dlaczego wprowadzono NEP. Pokój jest tylko pauzą przed kolejną wojną: tak twierdzi Lenin, tak twierdzi Stalin, tak twierdzi „Prawda”. NEP jest chwilą wytchnienia przed nadciągającymi wojnami. Komuniści muszą zaprowadzić w kraju porządek, skonsolidować władzę, rozkręcić potężny 8

— XX wiek zna niemało wielkich zbrodniarzy: Jeżow, Himmler, Pol Pot. Co do ilości przelanej krwi, Tuchaczewski w pełni zasłużył, by znaleźć się wśród nich. Poza tym był jednak prekursorem [przyp. aut.].

przemysł zbrojeniowy, wreszcie przygotować społeczeństwo do przyszłych batalii i „kampanii wyzwoleńczych”. Oto ich główna troska. Wprowadzenie elementów wolnego rynku nie oznaczało bynajmniej zaniechania przygotowań do światowej rewolucji, której detonatorem miała się stać II wojna światowa. W 1922 roku utworzono Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Miał to być decydujący krok na drodze ku Radzieckiej Socjalistycznej Republice Światowej. Początkowo ZSRR tworzyły zaledwie cztery republiki. Deklaracja o powstaniu państwa zakładała stopniowe zwiększanie ich liczby, aż Związek obejmie całą planetę. Było to, de facto, otwarte i jednoznaczne wypowiedzenie wojny całej reszcie świata.

ROZDZIAŁ 2. GŁÓWNY WRÓG Jeśli rewolucyjna burza w Europie ma się rozpocząć z jakiejkolwiek strony, to właśnie od strony Niemiec [...] zwycięstwo rewolucji w Niemczech — to zapewnienie zwycięstwa rewolucji międzynarodowej.9 J. STALIN

1. W 1923 roku Niemcy ponownie znalazły się na progu rewolucji. Osłabiony chorobą Lenin nie uczestniczy już w kierowaniu państwem ani Kominternem. Stalin niemal całkowicie przejął ster rządów, choć na razie ani kraj, ani świat ani jego partyjni rywale tego nie dostrzegli. Oto jak sam Stalin opisuje swoją rolę w przygotowaniach do rewolucji niemieckiej 1923 roku: „Komisja niemiecka Kominternu, w skład której wchodzili Zinowjew, Bucharin, Stalin, Trocki, Radek i kilku towarzyszy niemieckich, powzięła szereg konkretnych uchwał w sprawie bezpośredniej pomocy dla towarzyszy niemieckich w akcji zmierzającej do zdobycia władzy”.10 Borys Bażanow, osobisty sekretarz Stalina, po swej ucieczce na Zachód szczegółowo opisał te przygotowania. Z jego słów wynika, że środki przeznaczone na niemiecką rewolucję były kolosalne: Politbiuro postanowiło, że nie będą w żadnym stopniu ograniczane. W Związku Radzieckim zmobilizowano wszystkich komunistów pochodzenia niemieckiego lub znających język niemiecki, by po specjalnym szkoleniu przerzucić ich do Niemiec. Na miejscu ich konspiracyjną działalnością kierowali radzieccy wysłannicy wysokiej rangi, jak ludowy komisarz ds. pracy W. Szmidt, wiceprzewodniczący GPU11 I. Unszlicht (przyszły szef wywiadu 9

— J. Stalin, „Dzieła”, Warszawa 1949–1951, t. 6, s. 269. — Przemówienie na plenum KC i CKK WKP(b) w dniu 5 sierpnia 1927 roku, [w:] Stalin, op. cit., t. 10, s. 70. 11 — GPU — Gosudarstwiennoje Politiczeskoje Uprawlenije — Państwowy Zarząd Polityczny, 1922–1923 [przyp. tłum.). 10

wojskowego), a także członkowie KC WKP(b) Radek i Piatakow. Radziecki ambasador w Berlinie N. Krestinski rozwinął burzliwą działalność i rozbudował potężną sieć agenturalną. Poselstwo ZSRR przeistoczyło się zorganizowane centrum rewolucji. Za jego pośrednictwem płynęły z Moskwy dyrektywy i strumień pieniędzy na wywrotową propagandę, zakup broni i amunicji. „Unszlicht miał organizować zbrojne oddziały powstańcze (rekrutację, uzbrojenie), które dokonałyby przewrotu, oraz niemiecką CzK, 12 która po przewrocie wytrzebiłaby burżuazję i innych przeciwników rewolucji”.13 Radzieckie Biuro Polityczne opracowało i zatwierdziło szczegółowy plan przewrotu, którego datę wyznaczono na 9 listopada 1923 roku. Ale oczekiwana rewolucja nie nastąpiła. Powodów było wiele. Przede wszystkim niemiecka partia komunistyczna nie miała wystarczającego oparcia w społeczeństwie, którego znaczna część opowiedziała się po stronie bardziej umiarkowanej socjaldemokracji. Poza tym partia rozdzieliła się na dwie frakcje, których przywódcy (w odróżnieniu od Lenina i Trockiego w 1917 roku) nie wykazali w krytycznej chwili dość stanowczości. Drugi powód był ten sam, co w 1920 roku: Niemcy i ZSRR nie miały wspólnej granicy. Armia Czerwona nie mogła pośpieszyć z pomocą niemieckim komunistom i ich niezdecydowanym liderom. Trzeci powód był bez wątpienia najważniejszy: umierający Lenin od dawna już nie przewodził Związkowi Radzieckiemu ani światowej rewolucji. Potencjalnych następców był legion: Trocki, Zinowjew, Kamieniew, Ryków, Bucharin. U ich boku skromny Stalin wydawał się pozostawać w cieniu i nikt nie upatrywał w nim możliwego pretendenta do władzy, choć już wówczas, cytując słowa Lenina, „skupił w swych rękach nieograniczoną władzę”. Niemiecka rewolucja 1923 roku była sterowana przez Kreml, gdzie w tym czasie toczyła się zażarta walka. Żaden z pretendentów nie chciał widzieć swego rywala w roli przywódcy niemieckiej, a więc europejskiej rewolucji. Trwała ciągła przepychanka, padały sprzeczne dyrektywy — co w żaden sposób nie mogło przybliżyć upragnionego zwycięstwa. 12

— WCzK — Wsierossijskaja Czerezwyczajnaja Komissija — Wszechzwiązkowa Specjalna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem, 1917–1922 [przyp. tłum.]. 13 — B. Bażanow, „Byłem sekretarzem Stalina”, Bibl. „Krytyki”, Warszawa 1985, s. 42.

Mądrala Stalin nie pchał się do steru; całą energię poświęcił ostatecznej konsolidacji swej władzy, odkładając na później wszystkie pozostałe problemy, ze światową rewolucją włącznie. W następnych latach Stalin pozbędzie się kolejno wszystkich rywali, spuszczając jednego za drugim po stromych stopniach władzy, które kończyły się w kazamatach Łubianki. Stanąwszy na czele partii i państwa, Stalin usunie wszystkie przeszkody, które uniemożliwiły niemiecką rewolucję: zaprowadzi porządek w niemieckiej partii komunistycznej, zmuszając ją do ślepego posłuszeństwa Moskwie; ustanowi wspólne granice z Niemcami; wreszcie pozwoli nazistom zniszczyć niemiecką socjaldemokrację. Według Marksa i Lenina wojna miała przyśpieszyć i ułatwić procesy rewolucyjne. Wojna wyostrza sprzeczności, niszczy gospodarkę, zbliża narody i państwa do fatalnej granicy, po przekroczeniu której załamują się wszelkie konwencje kierujące normalnym życiem. Nic więc dziwnego, że w kwestii wojny i pokoju Stalin zajął pryncypialne stanowisko: należy bez pardonu zwalczać socjaldemokratów i pacyfistów, którzy odciągają proletariat od rewolucji i wojny. 7 listopada 1927 Stalin rzucił hasło: „Nie podobna skończyć z kapitalizmem, nie skończywszy z socjaldemokratyzmem w ruchu robotniczym”.14 W następnym roku Stalin oświadczył, że wojna z socjaldemokracją jest głównym zadaniem komunistów: „Po pierwsze, nieustanna walka z socjaldemokratyzmem we wszystkich dziedzinach [...] włączając tu również demaskowanie burżuazyjnego pacyfizmu”.15 Stosunek Stalina do każdego, kto pragnął odwetu i wojny, na przykład do niemieckich faszystów, był równie prosty i logiczny: należy ich popierać, bowiem dążą do zniszczenia socjaldemokratów i pacyfistów. W 1927 roku Stalin przewiduje dojście faszystów do władzy i uznaje to za pożądane: „Właśnie to, że rządy kapitalistyczne faszyzują się, właśnie ten fakt prowadzi do zaostrzenia się sytuacji wewnętrznej w krajach kapitalistycznych oraz do rewolucyjnych wystąpień robotników”.16 Siedem lat później Stalin podkreśla, że „kryzys rewolucyjny będzie narastał tym szybciej, im bardziej staczać się 14 15 16

— — —

Stalin, op. cit., t. 10, s. 248. Stalin, op. cit., t. 11, s. 209–210. Przemówienie na połączonym Plenum KC i CKK, [w:] Stalin, op. cit., t. 10, s. 56.

będzie na manowce burżuazja w swoich kombinacjach wojennych, im częściej uciekać się będzie do terrorystycznych metod walki”.17 I Stalin udziela faszystom swojego poparcia. Jego wierni poplecznicy, na przykład członek Politbiura niemieckiej kompartii Hermann Remmele, otwarcie popierają nazistów walczących o władzę. Stalin odegrał ogromną rolę w przejęciu przez niemieckich faszystów steru rządów. Na ten temat ukaże się osobna książka. Teraz przytoczę tylko słowa Lwa Trockiego, wypowiedziane w 1936 roku: „Bez Stalina nie byłoby Hitlera, nie byłoby Gestapo!”.18 Przenikliwości Trockiego i głębokiej znajomości tematu dowodzi jeszcze jedna jego uwaga z listopada 1938 roku: „Stalin ostatecznie rozwiązał ręce zarówno Hitlerowi jak jego przeciwnikom i popchnął Europę ku wojnie”.19 Te słowa zostały wypowiedziane w czasie gdy Chamberlain uważał, że wojny nie będzie, Mussolini kreował się na gołąbka pokoju, a Hitler jeszcze nie wydał dyrektywy o napaści na Polskę ani na Francję. Cała Europa odetchnęła z ulgą, wierząc, że wojny nie będzie. Tymczasem Trocki już wtedy wiedział, że konflikt zbliża się nieuchronnie i kto ponosi za to odpowiedzialność. W czerwcu roku 1939 toczyły się intensywne rokowania z udziałem Francji, Wielkiej Brytanii i ZSRR w sprawie zawarcia trójstronnego układu na wypadek agresji. Nikt nie przewidywał możliwości ewentualnych niespodzianek czy komplikacji. Tymczasem 21 czerwca Trocki napisał: „ZSRR całą swoją potęgą zbliży się do granicy Niemiec w momencie, gdy III Rzesza będzie uwikłana w walkę o nowy podział świata”.20 I tak się też stało: Niemcy walczyły we Francji, a Stalin „całą swoją potęgą” okupował kolejnych zachodnich sąsiadów ZSRR, prąc ku niemieckim granicom. W tym samym dniu 21 czerwca 1939 roku Trocki dał jeszcze jeden dowód swej niezwykłej przenikliwości. Zapowiedział, że jesienią 1939 roku Polska będzie okupowana przez Niemcy, a jesienią 1941 roku Hitler zaatakuje Związek Radziecki.21 Trocki pomylił się tu zaledwie o kilka miesięcy. Stalin również, ale o tym później.

17 18 19 20 21

— — — — —

Referat sprawozdawczy na XVII zjeździe WKP(b), [w:] Stalin, op. cit.. t. 13, s. 303. „Biulietień opozicji”, nr 52–53, Paryż, październik 1936. Ibid., nr 71, listopad 1938. Ibid., nr 79–80, czerwiec 1939. Ibid.

Po pięćdziesięciu z górą latach ze zdumieniem czytamy te profetyczne zapiski. Skąd mógł to wszystko wiedzieć? Odpowiedzią jest jego biografia. Lew Trocki — współautor komunistycznego przewrotu, twórca Armii Czerwonej, przedstawiciel ZSRR na rokowaniach w Brześciu Litewskim, pierwszy szef radzieckiej dyplomacji i głównodowodzący radzieckich sił zbrojnych — był, wraz z Leninem, uznanym liderem Związku Radzieckiego i przywódcą światowej rewolucji. Kto jak kto, ale Trocki dobrze wiedział czym są komunizm, Armia Czerwona i sam towarzysz Stalin. Jak sam mówił, wszystkie swoje wnioski opierał na powszechnie dostępnych radzieckich publikacjach, w szczególności na wypowiedziach sekretarza generalnego Kominternu Georgi Dymitrowa. Trocki pierwszy przejrzał grę Stalina. Nie da się tego powiedzieć o przywódcach zachodnich demokracji, ani o Hitlerze, przynajmniej na początku. Była to gra nieskomplikowana. Trocki sam padł jej ofiarą i zrozumiał jej reguły. Stalin odsunął Trockiego od władzy korzystając z pomocy Kamieniewa i Zinowjewa, potem w sojuszu z Bucharinem odsunął obu wspólników, by jakiś czas później zlikwidować samego Bucharina. Na jego polecenie Henryk Jagoda unieszkodliwił czekistów Dzierżyńskiego, następnie Jeżow „zneutralizował” Jagodę i jego ludzi, a Beria z kolei usunął Jeżowa — i tak dalej. Trocki dostrzegł, że na scenie międzynarodowej Stalin stosuje tę samą taktykę: traktuje niemiecki faszyzm czysto instrumentalnie, jak zapalnik wojny, jak lodołamacz, który utoruje mu drogę do rewolucji. To Hitler wykona całą czarną robotę. Niech więc Europa wali się i pęka pod uderzeniami lodołamacza! W 1927 roku Stalin oznajmia, że druga wojna imperialistyczna jest nieunikniona i równie nieunikniony jest udział w tej wojnie Związku Radzieckiego. Ale przebiegły Stalin nie chce sam wszczynać wojny ani zbyt szybko się w nią zaangażować: „Wystąpimy, ale wystąpimy jako ostatni, żeby rzucić decydujący ciężar na szalę, ciężar, który mógłby przeważyć”.22 Stalin potrzebuje w Europie kryzysów, wojen, zniszczeń i głodu. To wszystko może dać mu Hitler. Im większych zbrodni dopuszczą się naziści, tym łatwiej będzie Stalinowi pchnąć na kontynent „wyzwoleńczą” Armię Czerwoną. Trocki zrozumiał to wszystko jeszcze przed rozpoczęciem wojny, 22

—

Stalin, op. cit., t. 7, s. 24.

nawet przed dojściem Hitlera do władzy. W 1932 roku tłumaczył stosunek Stalina do narodowych socjalistów: „Niech tylko obejmą władzę, niech się skompromitują, a wtedy...”. Począwszy od 1927 roku Stalin ze wszystkich sił wspiera rwących się do władzy nazistów (choć publicznie stara się tego nie okazywać). Kiedy obejmą już steiy rządów — usilnie popycha ich ku wojnie. Po rozpoczęciu działań wojennych poleca komunistom krajów demokratycznych, by chwilowo przeszli na pozycje pacyfistyczne, demoralizowali zachodnie armie, żądając zaprzestania „imperialistycznej wojny” i sabotowali militarne wysiłki własnych rządów. Ale wypuszczając hitlerowski „lodołamacz” na demokratyczną Europę Stalin zawczasu wydał nań wyrok śmierci. Pięć lat przed dojściem NSDAP do władzy w Niemczech planował ich zagładę: „Rozbić faszyzm, obalić kapitalizm, ustanowić Władzę Sowietów, wyzwolić kolonie z niewoli”.23

23

—

Stalin, op. cit., t. 11, s. 210.

ROZDZIAŁ 3. PO CO KOMUNISTOM POTRZEBNA JEST BROŃ? Ludzie giną za metal... GOUNOUD, „FAUST”

1. W 1933 roku niemiecki pułkownik Heinz Guderian odwiedził radziecką fabrykę parowozów w Charkowie. Tam mógł się przekonać na własne oczy, że fabryka produkuje również czołgi — 22 dziennie. Aby właściwie ocenić uboczną produkcję jednej radzieckiej fabryki w warunkach pokoju, trzeba pamiętać, że Niemcy w tym czasie w ogóle nie produkowały czołgów. W momencie rozpoczęcia wojny w 1939 roku Hitler miał do dyspozycji 3.195 czołgów — czyli sześciomiesięczną produkcję uboczną charkowskiego przedsiębiorstwa. Aby uzmysłowić sobie, co oznacza produkcja 22 czołgów dziennie, trzeba pamiętać, że w 1940 roku, już po wybuchu wojny w Europie, Stany Zjednoczone miały w swoim arsenale zaledwie 400 czołgów. Obejrzane przez Guderiana czołgi były dziełem geniusza amerykańskiej myśli technicznej o nazwisku J. W. Christie. Nikt nie docenił go należycie. Nikt, prócz radzieckich konstruktorów. Zakupiono amerykański prototyp czołgu, a następnie na fałszywych papierach przetransportowano do ZSRR jako traktor. W Związku Radzieckim niezwłocznie uruchomiono produkcję tego „traktora”, który opuszczał taśmy jako pojazd BT — Bystrochodnyj Tank — czołg szybki. Pierwsze wozy BT osiągały prędkość 100 km/godz., którą nawet dziś każdy czołgista uzna za zawrotną.24 Techniczne rozwiązania kadłuba były 24

— Ponieważ na radzieckich drogach układ przeniesienia napędu nie wytrzymywał obciążeń występujący przy tak wysokiej prędkości, montowano specjalne ograniczniki mające zapobiegać awariom. Dlatego podawana w większości źródeł wartość prędkości maksymalnej (na kołach) czołgów z rodziny BT waha się w granicach 70–86 km/godz. [przyp. aut.].

proste i racjonalne. Pod względem ukształtowania opancerzenia, czołg lekki BT przewyższał wszystkie ówczesne konstrukcje, w tym sprzęt armii amerykańskiej. Słynny T–34, najlepszy czołg II wojny światowej, wywodził się w prostej linii od BT. Kształt jego kadłuba był rozwinięciem idei utalentowanego amerykańskiego konstruktora. Pomysł zastosowania pochylonych płyt pancerza czołowego dla wzmocnienia osłony czołgu przejęto niebawem w niemieckich Pantherach, a potem we wszystkich czołgach świata. Mimo wszystkich ogromnych walorów, BT miał jednak pewien niezaprzeczalny feler: był nie do użycia na terytorium ZSRR.

2. BT był czołgiem agresywnym. Główną zaletą była jego prędkość. Czołg BT przypominał do złudzenia małego, rączego wojownika mongolskiej konnicy. Czyngis–chan najczęściej porażał wroga niespodziewanym uderzeniem swoich zmasowanych oddziałów. Niszczył przeciwnika nie siłą oręża, lecz błyskawicznymi i głębokimi manewrami wojsk. Dlatego nie potrzebował ciężkiej i nieruchawej jazdy, lecz lekkich, zwinnych hord, mogących pokonywać wielkie przestrzenie, forsować rzeki z marszu i wdzierać się głęboko na tyły wroga. Taką właśnie charakterystykę miał czołg lekki BT, którego do 1 września 1939 roku wyprodukowano więcej, niż wszystkich innych czołgów na całym świecie razem. Jego mobilność, prędkość i znaczny zasięg uzyskano dzięki racjonalnemu, lekkiemu i cienkiemu opancerzeniu. Czołgów BT można było użyć tylko w wojnie agresywnej, wyłącznie na tyłach wroga, w jednej z tych niespodziewanych operacji ofensywnych, kiedy pancerne zagony przerywają linię frontu, i, omijając punkty oporu, zmierzają prosto przed siebie, w głąb terytorium wroga, do jego miast, mostów, fabryk, lotnisk, portów, magazynów, ośrodków łączności i dowodzenia. Niezwykłe agresywne zalety czołgów BT osiągnięto również dzięki zastosowaniu jedynego w swoim rodzaju układu jezdnego. Po polnych drogach BT poruszał się na gąsienicach, ale na szosie zrzucał gąsienice i stawał się pojazdem kołowym. Jednak, jak wiadomo, duża prędkość pojazdu jest zaprzeczeniem jego zdolności terenowych: albo wybieramy szybki

samochód, mogący poruszać się tylko po dobrych drogach, albo dużo wolniejszy traktor, który pokona każdą przeszkodę. Radzieccy marszałkowie zdecydowali się na samochód: czołgi BT były całkowicie bezradne na terenie ZSRR. Kiedy Hitler rozpoczął operację „Barbarossa”, niemal wszystkie BT porzucono na pastwę wroga. Na radzieckich bezdrożach nie radziły sobie nawet na gąsienicach. Co się tyczy kół, to w warunkach bojowych nie użyto ich bodaj ani razu. A więc w praktyce nie wykorzystano potencjalnych możliwości tych wspaniałych wozów bojowych, co zresztą nie powinno nikogo dziwić. Radzieckie czołgi kołowo–gąsienicowe zbudowano w jednym tylko celu: by ich użyć na obcych terytoriach, tam, gdzie dobrych szos było pod dostatkiem. Spójrzmy więc na państwa sąsiadujące z ZSRR. Można z góry wykluczyć Turcję, Iran, Afganistan, Chiny, Mongolię, Mandżurię i Koreę: w tych krajach trudno o odpowiednie drogi. Tylko marszałek Żuków zdołał użyć czołgów BT na płaskich terenach Mongolii, lecz wyłącznie na gąsienicach, przy czym był bardzo niezadowolony: na bezdrożach gąsienice często spadały, koła zaś, nawet na polnych drogach, grzęzły w podłożu i pojazdy buksowały w miejscu. Czołgów BT można było skutecznie używać tylko w Europie Zachodniej. Poruszając się na kołach mogłyby w pełni wykazać swe zalety w Niemczech, Belgii i we Francji. Na pytanie „Co jest ważniejsze w BT — koła czy gąsienice?”, ówczesne podręczniki udzielały jednoznacznej odpowiedzi: koła. To one zapewniają czołgom ich prędkość. Gąsienice miały jedynie umożliwić dotarcie do obcego terytorium, na przykład przedarcie się przez Polskę, do niemieckich autostrad. Uchodziły za sprzęt jednorazowego użytku, porzucany, gdy staje się zbędny, jak spadochron po skoku na tyły wroga. Zresztą radzieckie dywizje i korpusy wyposażone w czołgi BT nie miały odpowiednich pojazdów dla zbierania i transportowania porzuconych gąsienic. W myśl opracowanych planów strategicznych, BT miały kontynuować kampanię na doskonałych zachodnich autostradach. Warto również odnotować, że Związek Radziecki był w tym czasie jedynym państwem masowo produkującym czołgi–amfibie. W wojnie obronnej jest to sprzęt bezużyteczny. Zresztą na początku hitlerowskiej agresji

również zostały porzucone, a produkcji zaniechano, podobnie jak czołgów BT. W 1938 roku w Związku Radzieckim rozpoczęto intensywne prace, zmierzające do opracowania nowego typu czołgu kołowo–gąsienicowego, oznaczonego niecodziennym kryptonimem A–20. Co oznaczał symbol „A”? Żaden radziecki podręcznik nie daje odpowiedzi na to pytanie. Nie jest wykluczone, że po opublikowaniu tej książki zainteresowani wynajdą jakieś wytłumaczenie. Spędziłem sporo czasu, starając się rozwiązać tę zagadkę. Prawdopodobną odpowiedź znalazłem w Fabryce nr 138 — w tej samej, którą w 1933 roku zwiedzał Heinz Guderian. Najstarsi zatrudnieni tam robotnicy utrzymują, że pierwotnie „A” oznaczało „autostradowy”. To wytłumaczenie wydaje mi się przekonujące. Czołg A–20 był pochodną czołgu–BT, którego główna cecha — bystrochodnyj, szybki — znalazła wyraz w inicjałach. Dlaczego ta reguła nie miałaby się powtórzyć w wypadku A–20? Jego głównym zadaniem było dotarcie do autostrad, by tam przemienić się w króla prędkości. Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych Związek Radziecki nadal nie dysponował choćby kilometrem drogi, którą na Zachodzie przyjęto nazywać „autostradą”. W 1938 roku ani jedno państwo graniczące z ZSRR nie miało takiej infrastruktury. Ale rok później pakt Ribbentrop– Mołotow dzieląc Polskę wprowadził wspólną granicę Związku Radzieckiego z państwem, posiadającym rozbudowaną sieć autostrad: z Niemcami. Historycy tłumaczą, że w czerwcu 1941 roku radzieckie czołgi nie były gotowe do wojny. To nieprawda. Nie były gotowe do wojny obronnej na terytorium ZSRR. Budowano je w innym celu: miały prowadzić innego rodzaju wojnę na innych terytoriach.

3. Liczbie i jakości radzieckich czołgów odpowiadała liczba i jakość radzieckich samolotów bojowych. Komunistyczni historycy utrzymują, że choć liczba ich była pokaźna, były to marne, przestarzałe typy. Proponują więc, by wziąć pod uwagę tylko najnowocześniejsze konstrukcje, jak MiG–3. Jak–1, Pe–2, Ił–2 — pomijając starocie wyprodukowane wiele lat przed wojną.

Innego zdania o tych „rupieciach” jest Alfred Price, oficer Royal Air Force, który miał okazję pilotować ponad czterdzieści rozmaitych typów samolotów i spędził za sterami łącznie ponad 4.000 godzin: „Pośród wszystkich myśliwców świata produkowanych seryjnie przed wrześniem 1939 roku, najlepsze uzbrojenie miał I–16, dzieło rosyjskiego konstruktora Polikarpowa. [...] Siłą ognia przewyższał dwukrotnie Messerschmitta Bf– 109E i prawie trzykrotnie Spitfire’a Mk I. W owym czasie 1–16 był jedynym samolotem myśliwskim, którego pilota chroniła pancerna osłona. Jeżeli ktoś sądzi, że Rosjanie przed II wojną światową byli zacofanymi kmiotkami, którzy rozwinęli się dopiero później, wykorzystując niemieckie doświadczenia, powinien sięgnąć do faktów”.25 Dodajmy, że w sierpniu 1939 roku, po raz pierwszy w dziejach lotnictwa, radzieckie myśliwce na szeroką skalę uzbrojono w niekierowane pociski rakietowe. Równocześnie w ZSRR kończono prace nad unikalną wówczas konstrukcją samolotu z opancerzonym kadłubem — prawdziwego latającego czołgu Ił–2, którego potężne uzbrojenie stanowiło, między innymi, osiem rakiet. Co się zatem stało? Dlaczego już w pierwszym dniu wojny radzieckie lotnictwo straciło dominację w powietrzu? Wytłumaczenie jest proste: większości radzieckich pilotów, w tym pilotów myśliwskich, nigdy nie uczono prowadzenia walk powietrznych. Ćwiczono ich jedynie w atakowaniu celów naziemnych. Radzieckie regulaminy lotnictwa myśliwskiego i bombowego (BUIA–40 i BUBA–40)26 nastawiały pilotów na przeprowadzenie jednej, zaskakującej i zmasowanej operacji ofensywnej, w trakcie której radzieckie lotnictwo zniszczyłoby jednym uderzeniem eskadry wroga jeszcze na płytach lotnisk, nim zdążą wystartować, zapewniając sobie niepodzielne panowanie w powietrzu. W 1929 roku pismo „Wojna i rewolucja” opublikowało artykuł zatytułowany „Początkowy okres wojny”, który stwierdzał m.in.: „Korzystnie jest przejąć inicjatywę i pierwszemu napaść na wroga. Ten, kto wykaże inicjatywę i zaatakuje z powietrza lotniska i hangary przeciwnika, może potem

25

— A. Price, World War II Fighter Conflict, Londyn 1975, s. 18, 21. — BUIA — Bojewoj Ustaw Istriebitielnoj Awiacji, BUBA Bombardirowocznoj Awiacji [przyp. tłum.]. 26

—

Bojewoj

Ustaw

liczyć na panowanie w powietrzu”.27 W latach 1940–1941 wnioski te znalazły zastosowanie w wyżej wymienionych regulaminach WWS28. Radzieccy teoretycy mieli na myśli bardzo konkretnego przeciwnika. A. Łapczyński, główny strateg powietrznych batalii, ilustrował swoje książki szczegółowymi mapami naziemnych celów do bombardowania w pierwszej kolejności: planami węzła kolejowego w Lipsku i berlińskiego dworca na Friedrichstrasse.29 Oto jak, jego zdaniem, należało bronić radzieckiego terytorium: „Zdecydowana ofensywa lądowa przyciąga, jak magnes, siły powietrzne nieprzyjaciela i służy za najlepszy środek obrony kraju przed lotnictwem wroga. [...] Obrona przeciwlotnicza nie powinna polegać na manewrach z głębi kraju, lecz na manewrach w głąb terytorium przeciwnika”.30 Oto dlaczego w 1941 roku całe radzieckie lotnictwo było skoncentrowane w pasie przygranicznym. Na przykład lotnisko polowe 123. Pułku Lotnictwa Myśliwskiego WWS zlokalizowano dwa kilometry od niemieckiej granicy. W warunkach bojowych dla zaoszczędzenia paliwa samoloty startują w kierunku przeciwnika. W 123. Pułku, podobnie jak w wielu innych, miały one nabierać wysokości lecąc nad terytorium niemieckim. Przed wojną — i w jej trakcie — Związek Radziecki produkował doskonałe samoloty, zaskakujące prostotą rozwiązań konstrukcyjnych. Ich przeznaczeniem nie było strącanie maszyn wroga w walce powietrznej, lecz ich niszczenie na ziemi. Samolot szturmowy Ił–2 był tej koncepcji szczytowym osiągnięciem. Jego głównym celem były lotniska. Projektując ten samolot konstruktor S. Iljuszyn nie zaniedbał jego obrony. W pierwotnej wersji załogę stanowiło dwóch lotników: za plecami pilota siedział strzelec pokładowy, osłaniający tylną półsferę przed ewentualnym atakiem myśliwców. Stalin osobiście zatelefonował do Iljuszyna i nakazał usunąć stanowisko strzelca: nie przewidywał sytuacji, w której choć jeden myśliwiec wroga zdąży wzbić się w powietrze... Po doświadczeniach operacji „Barbarossa”, Stalin ponownie zatelefonował do Iljuszyna, polecając przywrócenie dwuosobowej załogi: w 27

— „Wojna i rewolucja”, nr 9/1929, s. 7. — WWS SS — Wojenno–Wozdusznyje Siły Sowietskogo Sojuza — lotnictwo wojskowe Związku Radzieckiego [przyp. red.]. 29 — A. Łapczyński, Wozdusznaja armija, Moskwa 1939, s. 24, 34. 30 — Ibid., s. 176–177. 28

wojnie defensywnej nawet samolot szturmowy potrzebuje uzbrojenia obronnego.

4. W 1927 roku Stalin ostatecznie umacnia swoją pozycję na szczytach władzy. Odtąd może poświęcić więcej uwagi problemom całego ruchu komunistycznego i rewolucji światowej. W tym samym roku ostatecznie utwierdza się w przekonaniu, że nowa wojna światowa jest nieunikniona i podejmuje bezlitosną walkę z socjaldemokratycznym pacyfizmem, który wojnie pragnie zapobiec. Stalin udziela więc poparcia rwącym się ku władzy niemieckim faszystom. Rok 1927 oznacza też początek industrializacji ZSRR, a raczej nadindustrializacji, wyznaczanej odtąd przez kolejne plany 5–letnie. Na początku pierwszej pięciolatki RKKA31 miała na stanie 92 czołgi, a pod jej koniec — 4.000, choć produkcja zbrojeniowa nie uzyskała jeszcze priorytetu. W trakcie pierwszego planu 5–letniego nastawiano się raczej na tworzenie przemysłowej infrastruktury, fundamentów sektora zbrojeniowego. Druga pięciolatka była kontynuacją pierwszej: wznoszono piece martenowskie, koksownie, walcownie i zgniatacze, budowano elektrownie i tlenownie, uruchamiano nowe kopalnie. Produkcja zbrojeniowa nadal nie była priorytetem, choć Stalin nie zasypiał gruszek w popiele: w ciągu dwóch pierwszych pięciolatek taśmy produkcyjne opuściło 24.708 samolotów bojowych... Dopiero trzeci plan 5–letni, który miał się zakończyć w 1942 roku, był nastawiony przede wszystkim na zbrojenia, i to w skali dotąd niespotykanej. Jego realizacja stała się możliwa dzięki kolektywizacji wsi i forsownej industrializacji — nie zmierzających bynajmniej do poprawy warunków życia ludności. W połowie lat dwudziestych były one całkiem znośne. Gdyby Stalin troszczył się o poziom życia, kontynuowałby NEP, a ludności radzieckiej oszczędzono by nędzy i masowego głodu lat trzydziestych, który nierzadko

31

— RKKA — Rabocze–Kriestjanskaja Krasnaja Armija — Robotniczo–Chlopska Armia Czerwona [przyp. red.].

prowadził wręcz do kanibalizmu.32 Celem kolektywizacji i industrializacji nie była poprawa życia ludności, lecz stworzenie potężnego arsenału. Po co komunistom potrzebna była broń? Dla obrony kraju? Dziwna to kalkulacja: zagłodzić miliony dla zapobieżenia ewentualnej agresji. Przypomnijmy, że naziści doszli do władzy w Niemczech w 1933 roku, kiedy głód już drugi rok dziesiątkował ludność ZSRR, przede wszystkim na Ukrainie. Gdyby Stalin, szukając środków na czołgi autostradowe, spadochrony i nowoczesną technologię wojskową, sprzedawał Zachodowi cztery, zamiast pięciu milionów ton zboża rocznie — to miliony dzieci pozostałyby przy życiu. Na całym normalnym świecie broń ma zapewniać bezpieczeństwo mieszkańcom danego kraju. W Związku Radzieckim na odwrót: w imię rozbudowy arsenałów ofensywnych, skazano ludność na niewyobrażalne cierpienia. Industrializacja kraju odbywała się ogromnym kosztem. Stalin zapłacił za nią dramatycznym spadkiem poziomu życia ludności. Eksportowano na Zachód ogromne ilości złota, platyny, diamentów. W ciągu kilku lat roztrwoniono wielowiekowy dorobek kraju. Plądrowano cerkwie, pałace i muzea. Wyprzedawano bezcenne ikony, stare księgi, dzieła mistrzów Renesansu, kolekcje biżuterii... Równocześnie zwiększano eksport węgla, ropy naftowej, bawełny, drewna, rudy niklowej, kawioru, zboża — wszystkiego, co tylko znalazło nabywcę. Ale środków wciąż brakowało. Wówczas rozpoczęto krwawą kolektywizację wsi: chłopów siłą zapędzano do kołchozów, rekwirując ich uprawy na rzecz skarbu państwa. W komunistycznej nowomowie miało to swoją fachową nazwę: „Transfer środków z rolnictwa do przemysłu ciężkiego”. W latach 1929–1933 kolektywizacja i głód, który potem nastąpił, pochłonęły od dziesięciu do szesnastu milionów ofiar: zabitych, zamęczonych w obozach, zmarłych z głodu. Pojawiały się przypadki kanibalizmu. W tym czasie Stalin sprzedawał za granicę 5 milionów ton zboża rocznie. Okropności I wojny światowej w porównaniu ze stalinowską industrializacją wydają się pogodnym piknikiem. Konflikt lat 1914–1918 pochłonął 10 milionów ofiar w całej Europie, w tym 2.300.000 Rosjan. Stalinowska eksterminacja przybrała rozmiary nieporównanie większe: 32

— Robert Conquest, The Harvest of Sorrow. Soviet Collectivisation and the Terror Famine, Londyn 1986.

komunistyczny pokój był bardziej śmiercionośny, niż imperialistyczna wojna! A wszystko to w jednym tylko celu: by zdobyć czołgi i samoloty, przeznaczone do atakowania państw ościennych. Gdy wybuchła wojna, cały ten szturmowy arsenał okazał się bezużyteczny.

ROZDZIAŁ 4. ROZBIÓR POLSKI Dokonujemy dzieła, które w razie powodzenia poruszy z posad cały świat i wyzwoli całą klasę robotniczą.33 J. STALIN

1. 22 czerwca 1941 Niemcy hitlerowskie niespodziewanie napadły na Związek Radziecki. Jest to fakt historyczny. Niemniej fakt ten posiada pewien zaskakujący aspekt, który po 50 latach przestał kogokolwiek dziwić: przed II wojną światową Niemcy nie miały wspólnej granicy z ZSRR. a więc nie mogły napaść na Kraj Rad, tym bardziej niespodziewanie. Oba państwa oddzielał od siebie kordon państw neutralnych. Aby wojna niemiecko–radziecka była w ogóle do pomyślenia, trzeba było spełnić jeden warunek, mianowicie zlikwidować ten bufor. Ale kto tego dokonał? I w jakim celu?

2. Był tylko jeden kraj, graniczący zarazem z Niemcami i ze Związkiem Radzieckim: Polska. Tędy właśnie biegła najkrótsza, najprostsza i najdogodniejsza droga łącząca oba mocarstwa. W razie wojny radziecko– niemieckiej potencjalny agresor musiał zatem przebić sobie korytarz przez Polskę. Kierując się prostą logiką, gdyby Moskwa lub Berlin chciały uniknąć bezpośredniego zagrożenia, użyłyby wszystkich swoich wpływów, wykorzystałyby wszystkie dostępne im środki polityczne i militarne, by nie wpuścić przeciwnika do strefy buforowej. W najgorszym razie rozpoczęłyby działania obronne na terytorium Polski, osłaniając własne granice.

33

—

Stalin, op. cit.. t. 13. s. 54.

Tymczasem Hitler otwarcie dawał upust swym ekspansjonistycznym ambicjom, mówiąc o niezbędnej Niemcom przestrzeni życiowej na Wschodzie. Stalin publicznie nazwał go ludożercą. Jednak Niemcy nie mogły poważnie myśleć o napaści na Związek Radziecki, nie mając z nim wspólnej granicy. Dlatego Hitler zwrócił się do Stalina, by oba państwa wspólnym wysiłkiem zlikwidowały rozdzielającą je strefę buforową. Stalin powitał tę propozycję z zadowoleniem. Uderzył na Polskę, i z entuzjazmem dorównującym jego hitlerowskim partnerom przebijał korytarze w kierunku Rzeszy. Motywy Hitlera są zrozumiałe, wyłożył je jasno w „Mein Kampf”. Ale jakimi pobudkami kierował się Stalin? Radzieccy historycy udzielają na to pytanie trzech różnych odpowiedzi. Pierwsze wytłumaczenie: po rozbiciu i wykrwawieniu Polski, ZSRR przesunął swe granice na zachód, by w ten sposób wzmocnić bezpieczeństwo kraju. Dziwne to rozumowanie. To prawda, radzieckie granice rzeczywiście przesunęły się o 200–300 km na zachód, ale towarzyszyło temu przesunięcie granic Rzeszy o 300–400 km W kierunku wschodnim. Bezpieczeństwo Związku Radzieckiego bynajmniej na tym nie zyskało. Przeciwnie, bowiem pojawił się zupełnie nowy czynnik, mianowicie wspólna radziecko–niemiecka granica, i — w konsekwencji — możliwość ataku przez zaskoczenie. Drugie wytłumaczenie: zadając cios w plecy broniącej się rozpaczliwie przed hitlerowcami Polsce, Stalin pragnął wygrać na czasie, oddalić konfrontację z Niemcami... Przypomina to pomysł podpalenia mieszkania sąsiada, w nadziei, że powstrzyma to pożar we własnym domu. Trzecie wytłumaczenie: Francja i Wielka Brytania odmawiały zawarcia sojuszu ze Związkiem Radzieckim, nie pozostawiając Moskwie żadnego wyboru, poza paktem z Hitlerem... Ale też dlaczego Francja i Wielka Brytania miałyby się zobowiązać do obrony państwa, otwarcie głoszącego, że jego głównym celem jest obalenie demokracji na całym świecie, w tym również w tych dwóch krajach? Zachód nie przywiązywał większej wagi do planów Hitlera na Wschodzie. Przeciwnie niż kraje tego regionu. Gdyby Hitler skierował się na wschód, one pierwsze padłyby ofiarami jego ekspansji. Kraje środkowo– i wschodnioeuropejskie były naturalnymi aliantami Związku Radzieckiego, i to

właśnie z nimi należało szukać sojuszu przeciwko Hitlerowi. Ale Stalin nie chciał takiego przymierza. Wyjaśnienia radzieckich historyków mają dwa niedostatki: zostały wymyślone post factum, i całkowicie pomijają ówczesne poglądy radzieckich przywódców, choć wykładali je nie raz, i to bardziej przejrzyście, niż Hitler.

3. Po sforsowaniu strefy buforowej oddzielającej Niemcy od ZSRR, Hitler uznał to za dobry początek — i skierował chwilowo uwagę w innych kierunkach: na Europę Zachodnią, Afrykę, Basen Śródziemnomorski i Atlantyk. Co powinien był uczynić Stalin, mając przed sobą 570–kilometrowy wyłom w murze? Przede wszystkim umacniać obronę na zagrożonym odcinku. Wzdłuż dawnej granicy ciągnęła się linia potężnych fortyfikacji. Należało je bezzwłocznie umacniać i modernizować, równocześnie budując drugą linię obrony, trzecią, piątą. Należało minować drogi, mosty i pola, kopać rowy przeciwczołgowe, przygotowywać zapory artyleryjskie. Ale nic takiego nie nastąpiło. Jakiś czas później, w 1943 roku, Armia Czerwona szykowała się do odparcia ofensywy pod Kurskiem. W bardzo krótkim czasie wojska radzieckie utworzyły na kilkusetkilometrowym odcinku frontu sześć pasów ciągłych umocnień o łącznej głębokości sięgającej 250–300 kilometrów. Był to istny labirynt okopów, zapór, rowów łącznikowych i umocnionych stanowisk ogniowych. Na każdy kilometr obrony przypadały 32.000 min przeciwczołgowych i przeciwpiechotnych, zaś koncentracja artylerii przeciwpancernej osiągnęła niespotykany poziom: 41 dział na kilometr, nie licząc artylerii polowej i przeciwlotniczej, oraz okopanych czołgów. Tak oto w szczerym polu w krótkim czasie stworzono umocnienia niemożliwe do sforsowania. W 1939 roku warunki naturalne do obrony były o niebo lepsze: nieprzebyte lasy, rzeki, bagna. Mało dróg, a czasu pod dostatkiem, by stworzyć rubież obronną nie do pokonania. Tymczasem wszystko odbywa się dokładnie na odwrót, jakby chodziło właśnie o ułatwienie dostępu. W strefie przygranicznej burzy się i zrównuje z ziemią istniejące fortyfikacje, stawia się mosty, mości nowe drogi,

rozbudowuje i modernizuje sieć kolejową. Równocześnie Związek Radziecki zaprzestaje produkcji dział przeciwpancernych i przeciwlotniczych. Pułkownik GRU34 I. Starinow, uczestnik tych wypadków, wspomina: „Powstawała absurdalna sytuacja. Dopóki stykaliśmy się z niepokaźnymi armiami niewielkich państw, ryglowaliśmy granice na cztery spusty. Gdy zaś naszym sąsiadem stały się potężne faszystowskie Niemcy — porzucaliśmy fortyfikacje wzdłuż dawnej granicy, niektóre wręcz demontując”.35 Główny Zarząd Wojsk Inżynieryjnych Armii Czerwonej wystosował zapotrzebowanie na 120.000 kolejowych min opóźnionego działania. W razie napaści hitlerowskiej taki arsenał pozwoliłby saperom skutecznie sparaliżować całą komunikację kolejową na tyłach wroga. Mina jest bronią najprostszą, najtańszą, najbardziej skuteczną. Zamiast zamówionej liczby dotarło zaledwie... 120 sztuk.36 Kolosalną produkcję min zatrzymano wkrótce po ustanowieniu granicy z Rzeszą. Czym zajmował się Stalin, prócz niszczenia własnej obrony? W następnym roku kontynuował demontaż strefy buforowej. Zaanektował Litwę, Łotwę i Estonię, rumuńską Besarabię i Północną Bukowinę, wreszcie spróbował swych sił w Finlandii, gdzie w wyniku niechlubnej kampanii również zdołał wymusić pewne ustępstwa terytorialne. Hitlerowi wystarczył wyłom w murze dzielącym go od Stalina. Stalin pragnął zniszczenia samego muru, i postawił na swoim. Dziesięć miesięcy od podpisania radziecko–niemieckiego „paktu o nieagresji” strefa buforowa została do końca zlikwidowana. Od Morza Białego do Morza Czarnego, nie ostało się między nimi ani jedno neutralne państwo: stworzono warunki do agresji. W krótkim czasie wszyscy zachodni sąsiedzi Związku Radzieckiego stali się jego ofiarami. Również Litwa, nie granicząca wcześniej z Sowietami. Dotychczas ZSRR i Niemcy stykały się tylko na linii demarkacyjnej w pokonanej Polsce. Ale obecność radzieckich wojsk na Litwie oznaczała dojście Armii Czerwonej do przedwojennych granic niemieckich: bezpośrednio do Prus Wschodnich. 34

— GRU — Gławnoje Razwiedywatielnoje Uprawlienije — Główny Zarząd Wywiadowczy, radziecki wywiad wojskowy [przyp. red.]. 35 — I. Starinow, Miny żdut swojego czasa, Moskwa 1964, s. 176. 36 — Tamże.

Wszystko to obala obraz chytrego Hitlera, któremu głupi Stalin pomagał przebić korytarz przez Polskę. Przeciwnie, to Stalin bez niczyjej pomocy przebijał się na zachód, aż zniszczył cały „kordon sanitarny”. „Historia uczy nas — objaśniał Stalin w 1936 roku — że kiedy jedno państwo chce walczyć z innym państwem, nawet nie sąsiednim, wówczas zaczyna szukać granicy, przez którą mogłoby uzyskać dostęp do tego państwa, które zamierza zaatakować”.37 Czy Armia Czerwona zamierzała zatrzymać się na zdobytych granicach? Odpowiedź marszałka Związku Radzieckiego Siemiona Timoszenki: „Na Litwie, Łotwie i w Estonii została zlikwidowana władza ziemskich posiadaczy i kapitalistów, tak bardzo znienawidzona przez lud pracujący. Związek Radziecki znacznie się powiększył i przesunął swe granice na zachód. Świat kapitalistyczny musiał ustąpić nam miejsca i cofnąć się. Lecz nie nam, żołnierzom Armii Czerwonej, chełpić się i spoczywać na laurach!”.38 To nie fragment przemówienia, ani komunikat TASS. To rozkaz Armii Czerwonej. Za zachodnią granicą ZSRR pozostały już tylko Niemcy i ich sojusznicy.

37 38

— —

„Prawda”, 5 marca 1936. Rozkaz nr 400 ludowego komisarza obrony ZSRR z dnia 7 listopada 1940 roku.

ROZDZIAŁ 5. PAKT I JEGO KONSEKWENCJE Stalin był sprytniejszy od Hitlera. Sprytniejszy, i bardziej perfidny.39 A. ANTONOW–OWSIEJENKO

1. Na pierwszy rzut oka wydawało się, że obie strony mają powody do satysfakcji: jedną część Polski bierze Hitler, drugą Stalin. Lecz zaledwie tydzień od podpisania paktu Stalin spłatał Hitlerowi pierwszego figla. Obaj partnerzy mieli zaatakować równocześnie. Tymczasem Hitler napadł na Polskę — a Stalin oznajmił, że jego wojska nie są jeszcze gotowe. Mógł to powiedzieć Ribbentropowi w Moskwie, przed podpisaniem paktu, ale nie powiedział. Hitler rozpoczął wojnę — i został sam na placu boju. Skutek jest taki, że to on, i tylko on uchodzi odtąd za jedynego winowajcę. Francja i Wielka Brytania bez wahania wypowiedziały Niemcom wojnę. Tymczasem każdy niemiecki uczniak wiedział, czym się kończyły dla jego kraju wojny na dwa fronty. Francja nie stanowiła większego problemu, ale Wielka Brytania była wyspą. Skuteczna inwazja wymagałaby długich i skrupulatnych przygotowań, zgromadzenia potężnej floty, przynajmniej dorównującej Royal Navy, zapewnienia sobie przewagi w powietrzu. Zamiast Blitzkriegu zapowiadał się więc długi i wyczerpujący konflikt, bardzo groźny dla kraju o ograniczonych zasobach. Za Wielką Brytanią stały Stany Zjednoczone, które mogły — jak w czasie I wojny światowej — w krytycznym momencie rzucić na szalę swój w zasadzie nieograniczony potencjał. Przeciw Rzeszy sprzymierzył się cały Zachód. A co do Stalina, Hitler mógł liczyć na jego względy tak długo, jak długo był silny. Wojna pozycyjna z Zachodem wyczerpałaby potencjał niemiecki, a wtedy... Sytuacja Stalina była zgoła inna. 39

296.

—

A. Antonow–Owsiejenko, The Time of Stalin: portrait of a tyranny. Nowy Jork 1981, s.

Polskę dzielono nie w Kancelarii Rzeszy, lecz na Kremlu. Był przy tym obecny Stalin, a nie Hitler — niemniej właśnie Hitlera obarcza się odpowiedzialnością za rozpętanie wojny, a Stalin uchodzi za niewinną ofiarę i wyzwoliciela Europy Wschodniej. Stalin dopiął swego: w konflikcie wojennym zachodnie nacje wyniszczały się wzajemnie, bombardując swoje miasta i fabryki, a on zachował neutralność, czekając na odpowiedni moment. Gdy wreszcie sam popadł w tarapaty, natychmiast otrzymał od Zachodu wszelką niezbędną mu pomoc. Zachód przystąpił do wojny stając w obronie Polski, by w 1945 roku oddać ją Stalinowi w jasyr, wraz z całą Europą Wschodnią i częścią Niemiec. Ale nic nie zdoła zachwiać wiary Zachodu w to, że jest zwycięzcą II wojny światowej. Hitler popełnił samobójstwo. Stalin został nieograniczonym władcą potężnego antyzachodniego imperium, stworzonego dzięki pomocy samego Zachodu. Nawet po śmierci zachował opinię człowieka prostego, naiwnego i ufnego, podczas gdy Hitler wszedł do historii jako diabelski zbrodniarz. Na Zachodzie ukazało się wiele książek utrzymujących, jakoby Stalin nie był przygotowany do wojny, Hitler zaś — tak. Osobiście jestem zdania, że nie ten jest gotów do wojny, kto ogłasza to wszem i wobec, lecz ten, kto ją wygrywa — dzieląc wrogów i szczując ich na siebie.

2. Czy Stalin zamierzał przestrzegać postanowień paktu Ribbentrop– Mołotow? Oddajmy mu głos: „Zagadnienie walki [...] należy rozpatrywać nie z punktu widzenia sprawiedliwości, lecz z punktu widzenia wymagań sytuacji politycznej w danej chwili, z punktu widzenia politycznych potrzeb partii w każdej konkretnej sytuacji”.40 I jeszcze jedna wypowiedź: „Wojna jest w stanie podważyć i wywrócić wszelkie możliwe porozumienia”.41 40

— Przemówienie na posiedzeniu Komitetu Wykonawczego Kominternu dnia 22 stycznia 1926 r., [w:] Stalin, op. cit., t. 8, s. 13. 41 — „Prawda”, 15 września 1927.

Partia, na której zjazdach Stalin przemawiał, doskonale rozumiała swoich przywódców i dawała im odpowiednie prerogatywy: „Zjazd specjalnie podkreśla, że KC upoważniony zostaje do zerwania w każdej chwili wszystkich traktatów pokojowych zawartych z państwami imperialistycznymi i burżuazyjnymi, jak również do wypowiedzenia im wojny”.42 Tego postanowienia partii nigdy nie odwołano. Kiedy miał nastąpić ów czas wypowiadania aliansów? Raz jeszcze Stalin: „Bardzo wiele zależy od tego, czy uda się nam odwlec wojnę ze światem kapitalistycznym, która jest nieunikniona [...] do chwili, kiedy kapitaliści pokłócą się między sobą”.43 „Decydującą bitwę można uważać za zupełnie dojrzałą, jeżeli wszystkie wrogie nam siły klasowe dostatecznie uwikłały się w sprzecznościach, są dostatecznie skłócone ze sobą, dostatecznie osłabione walką, która przerasta ich siły”.44 Stalin gorąco pragnął, by „kapitaliści pożarli się jak psy”45; pakt Ribbentrop–Mołotow stwarzał właśnie dogodną sytuację. „Prawda” zachłystywała się ze szczęścia: „Zatrzęsły się podstawy świata, ludzie i narody tracą grunt pod nogami. Na niebie gorzeją łuny pożarów, a huk armatni wstrząsa morzami i kontynentami. Mocarstwa i państwa rozsypują się, jak puch na wietrze... Jakie to wspaniałe, jakie cudowne i piękne, kiedy drżą fundamenty świata, giną potęgi i upadają majestaty”.46 „Każda taka wojna przybliża nas do szczęśliwych czasów, kiedy ludzie nie będą się wzajemnie zabijać”.47 Podobne nastroje przenikały całą Armię Czerwoną i całą partię. Generał porucznik Siemion Kriwoszein opisuje rozmowę ze swym zastępcą Piotrem Łatyszewem. Kriwoszein dowodził wówczas XXV Korpusem Zmechanizowanym, a wcześniej wraz z generałem Heinzem Guderianem przyjmował wspólną radziecko–hitlerowską defiladę w Brześciu, zorganizowaną dla uczczenia krwawego rozbioru Polski. „Zawarliśmy z 42

— Uzupełnienie do rezolucji „W sprawie wojny i pokoju na VII zjeździe RKP(b)”, marzec 1918, [w:] „KPZR w rezolucjach i uchwałach”, t. 1, Warszawa 1956, s. 457. 43 — Sprawozdanie polityczne KC na XV zjeździe WKP(b), grudzień 1927, [w:] Stalin, op. cit., t. 10, s. 286. 44 — Stalin, „O podstawach leninizmu”, op. cit., t. 6, s. 161. 45 — „Prawda”, 14 maja 1939. 46 — „Prawda”, 4 sierpnia 1940. 47 — „Prawda”, 18 sierpnia 1940.

Niemcami porozumienie, ale to bez znaczenia. [...] Teraz jest najwspanialszy moment, by raz na zawsze konstruktywnie rozwiązać wszystkie problemy światowe”.48 Kriwoszein ex post obraca wszystko w żart. Ciekawe, że w jego korpusie, podobnie jak w całej Armii Czerwonej krążyły tylko takie żarty. Na temat stanu obronności państwa nie prowadzono żadnych poważnych rozmów. O nastawieniu radzieckich komunistów do paktu o nieagresji wspominał także późniejszy marszałek Związku Radzieckiego Leonid Breżniew. Po latach opisał zebranie agitatorów partyjnych w Dniepropietrowsku w 1940 roku: „— Towarzyszu Breżniew, powinniśmy wyjaśniać, że ta sprawa nieagresji to serio, a kto temu nie wierzy, ten prowadzi prowokacyjne dyskusje. Ale naród nie bardzo ufa. Co więc mamy robić? Wyjaśniać czy nie? Czasy były dosyć trudne, na sali siedziało czterysta osób, wszyscy czekali, co odpowiem, a nie mogłem długo się zastanawiać. — Bezwzględnie trzeba wyjaśniać — powiedziałem. — Będziemy, towarzysze, wyjaśniać dotąd, aż z Niemiec faszystowskich nie zostanie kamień na kamieniu”.49 Według Stalina czas, gdy „z Niemiec hitlerowskich nie pozostanie kamień na kamieniu” miał nastąpić w 1942 roku. Ale niespodziewanie szybka klęska Francji i zaniechanie przez Hitlera inwazji na Wielką Brytanię (radziecki wywiad wojskowy wiedział o tym pod koniec 1940 roku) pokrzyżowały plany Stalina. Datę wyzwolenia Europy przesunięto z lata 1942 na lato 1941. Dlatego Nowy Rok 1941 witano hasłem: POWIĘKSZYMY LICZBĘ REPUBLIK W SKŁADZIE ZSRR! W Czterdziestym Pierwszym ziemskich bogactw tony Wydobędziemy kilofami i odwiertem. A uran — pod ostrzałem cyklotronu — Wszystkim dostępną stanie się energią. Każdy nasz rok to walka, moc sukcesów W walce o węgiel, wielką metalurgią!... Być może do szesnastu naszych herbów 48 49

— —

S. Kriwoszein, Ratnaja byt, Moskwa 1962, s. 8. L. Breżniew, „Mała ziemia”, Warszawa 1978.

Dołączą dalsze. Może nawet wkrótce...50 Nie, radzieccy przywódcy nie myśleli o obronie. Nie mieli zamiaru wznosić fortyfikacji i umocnień. Byli przekonani, że Niemcy, zaangażowani już na Zachodzie, nie zdecydują się na otwarcie frontu wschodniego. Wiedzieli, że wojna na dwa fronty byłaby dla Hitlera samobójstwem. Przed wojną „Prawda” nigdy nie apelowała o wzmacnianie obrony. Ton artykułów był zgoła odmienny: „Wielki jest nasz kraj: ziemski glob musi obracać się pełne dziewięć godzin, by cała nasza ogromna ojczyzna radziecka wkroczyła w nowy rok swoich zwycięstw. Nastanie taki czas, że będzie krążył nie dziewięć godzin, lecz okrągłą dobę. [...] I kto wie, gdzie nam wypadnie spotykać Nowy Rok za pięć lub dziesięć lat: pod jaką szerokością, na którym radzieckim południku?”.51 Im bliższa była data radzieckiej agresji na Europę (6 lipca 1941 roku), tym bardziej przejrzyste stawały się artykuły „Prawdy”: „Rozdzielcie waszych wrogów, spełnijcie chwilowo ich żądania, po czym rozbijcie każdego z osobna, nie pozwalając by się zjednoczyli”.52 W tej sytuacji Hitler uznał, że nie może dłużej zwlekać. Postanowił uderzyć pierwszy, i tym samym uniknąć groźby ciosu w plecy. Lecz choć rozpoczął wojnę w okolicznościach najdogodniejszych z możliwych, był z góry skazany na porażkę. W przeciwieństwie do Wehrmachtu Armia Czerwona wkroczyła do wojny w fatalnych warunkach, niemniej zdołała „wyzwolić” pół Europy, którą przez 45 lat utrzymała pod swą dominacją. Jak potoczyłyby się wypadki, gdyby doborowe niemieckie formacje wycofały się z kontynentu do Afryki i na Wyspy Brytyjskie, a tymczasem Armia Czerwona, opanowując Rumunię, zniszczyłaby Ich jedyne źródło zaopatrzenia w ropę naftową?

50 51 52

— — —

„Prawda”, 1 stycznia 1941. Ibid. „Prawda”, 4 marca 1941.

ROZDZIAŁ 6. KIEDY ZWIĄZEK RADZIECKI PRZYSTAPIŁ DO II WOJNY ŚWIATOWEJ? Tylko jeden kraj może wyjść zwycięsko z generalnego konfliktu: Związek Radziecki.53 A. HITLER

1. W Związku Radzieckim wszystko co ma jakikolwiek związek z początkiem II wojny światowej okrywa nieprzenikniony mrok tajemnicy państwowej. Spośród licznych i straszliwych sekretów jeden strzeżony jest szczególnie pilnie: data przystąpienia ZSRR do wojny. Przez wszystkie powojenne lata oficjalna radziecka historiografia głosiła, że tym dniem był 22 czerwca 1941. Komunistyczni historycy wymyślili niezliczone legendy o dniu 22 czerwca, o tym jak hitlerowcy napadli na pokojowo usposobiony kraj... Gdyby dać wiarę tym wymysłom, można by pomyśleć, że Związek Radziecki nie przystąpił do wojny dobrowolnie, lecz został wciągnięty siłą. Aby utrwalić swoją wersję, radziecka propaganda wsparła tę datę dodatkowymi argumentami: wymyślono „okres przedwojenny”, obejmujący dwa lata poprzedzające 22 czerwca, a także rozpowszechniono mityczną zbitkę „1.418 dni wojny”, na wypadek gdyby komuś przyszło do głowy policzyć samemu. „Okresu przedwojennego” nie było, został wymyślony dla potrzeb propagandy. Dość przypomnieć, że właśnie w „okresie przedwojennym”

53

—

Rozmowa z Lordem Halifaxem, Obersalzburg, 19 listopada 1937.

wszyscy europejscy sąsiedzi ZSRR padli ofiarą jego agresji.54 Związek Radziecki, który w 1939 roku ogłosił neutralność, podbił niebawem terytoria o łącznej liczbie ludności przekraczającej 23 miliony. Armia Czerwona i NKWD dokonywały na zagarniętych terenach straszliwych zbrodni. Radzieckie obozy koncentracyjne wypełnione były żołnierzami i oficerami z wielu krajów Europy. Oficerów likwidowano całymi tysiącami, nie tylko Polaków w Katyniu. Jakiż to neutralny kraj przetrzymuje i rozstrzeliwuje w „okresie przedwojennym” tysiące jeńców? Zadziwiająca sprawa: Niemcy napadły na Polskę, więc uznano, że rozpętały wojnę. Związek Radziecki uczynił to samo i w tym samym miesiącu, a mimo to nie uchodzi za najeźdźcę. Co więcej, uważa się, że w latach 1939–1941 nie brał w tej wojnie udziału. Polski żołnierz, który broniąc swego kraju zginął w walce z Armią Czerwoną uchodzi za uczestnika i ofiarę II wojny światowej, a radzieckiego żołnierza, który go zabił uznaje się za „neutralnego”. Jeżeli w tej samej bitwie zginął żołnierz radziecki, oznacza to, że został zabity w czasie pokoju — w „okresie przedwojennym”. Niemcy opanowały Danię, i choć do wielkich bitew nie doszło, był to akt wojny. ZSRR również podbił bez walki trzy państwa bałtyckie, porównywalne pod względem położenia geograficznego, ludności, kultury i tradycji z Danią. Ale nikt tego nie uznał za wojenną napaść. Niemcy zagarnęły Norwegię — i jest to kontynuacja agresji. Ale zanim do tego doszło, Związek Radziecki przelał morze krwi w sąsiedniej Finlandii. W „okresie przedwojennym” setki tysięcy radzieckich żołnierzy poległo w toku zażartych walk. Straty armii niemieckiej w tym czasie były znacznie mniejsze. Wszystkie te działania Armii Czerwonej określa się oficjalnie jako „umacnianie bezpieczeństwa zachodnich rubieży”. Bzdura. Granice Związku Radzieckiego były bezpieczne, kiedy na zachodzie istniał kordon neutralnych państw, a Niemcy znajdowały się za kordonem. Z drugiej strony, jeżeli agresję na sześć ościennych państw — Polskę, Finlandię, Litwę, Łotwę, Estonię i Rumunię — nazywamy „umacnianiem 54

— Nawiasem mówiąc. Armia Czerwona nie zamierzała zadowolić się tymi zdobyczami i przerwać „wyzwoleńczy marsz” na Zachód. Patrz: rytowany na str. 45 rozkaz ludowego komisarza obrony ZSRR nr 400 z dnia 7 listopada 1940 roku.

bezpieczeństwa granic”, to dlaczego nie mówimy, że Hitler też tylko pragnął zabezpieczyć się od wschodu? Słyszę głosy sprzeciwu: przecież Stalin w „okresie przedwojennym” nie prowadził ciągłych działań militarnych, tylko pojedyncze agresje. Poza tym Związek Radziecki formalnie nie wypowiedział wojny żadnemu państwu. No dobrze, a czy Hitler postępował inaczej? Dzień 22 czerwca 1941 jest zwykłą datą w historii wojen. W tym dniu siły zbrojne jednego państwa rozpoczęły ofensywę na armię innego państwa w ramach trwającego globalnego konfliktu, w którym oba państwa od dawna uczestniczyły. Nie ma żadnego powodu, by rozpoczynać historię wojny od chwili, gdy obce wojska wkroczyły na terytorium Związku Radzieckiego, który udaje niewinną ofiarę. Przywołajmy na pamięć wszystkie naprawdę niewinne ofiary, które padły w „okresie przedwojennym” pod bagnetami „wyzwoleńczej” Armii Czerwonej. Zacznijmy pisać historię tej wojny od zdradzieckiej napaści na skrwawioną Polskę, która w nierównej walce próbowała powstrzymać marsz Hitlera na wschód. Zacznijmy pisać historię tej wojny nie od 22 czerwca 1941 roku, lecz od dnia, w którym Stalin postanowił ją rozpocząć.

2. A września 1939 o świcie armia hitlerowska napadła na Polskę. Dziwnym zbiegiem okoliczności właśnie tego dnia Nadzwyczajna IV Sesja Rady Najwyższej ZSRR uchwala ustawę o powszechnym obowiązku służby wojskowej. Nigdy dotąd w Związku Radzieckim nie było takiego prawa. Dopóki radziecka propaganda posługiwała się krwiożerczym Hitlerem jako straszydłem, można było się obejść bez powszechnej służby wojskowej. Ale podpisano z Niemcami pakt o nieagresji — i zaraz ją wprowadzono. Na Zachodzie wrzesień 1939 roku był początkiem „dziwnej wojny”. Na Wschodzie zaczął się nie mniej „dziwny pokój”. Po co Związkowi Radzieckiemu potrzebny był powszechny obowiązek wojskowy? Komuniści tłumaczą, że była to reakcja na rozpoczęcie II wojny światowej: nie zamierzaliśmy brać w niej udziału, ale poczyniliśmy pewne kroki zapobiegawcze. Marszałek Związku Radzieckiego Kirył Mierieckow

należy do tych którzy twierdzą, że ustawa miała ogromne znaczenie i została uchwalona, kiedy II wojna światowa już trwała.55 Spróbujmy wyobrazić sobie polsko–niemiecką granicę w ten tragiczny poranek: półmrok, mgła, wystrzały, warkot silników. Mało kto z Polaków zdawał sobie sprawę z tego, co się dzieje. Prowokacja? A może tylko lokalny incydent? Lecz deputowani do Rady Najwyższej ZSRR — pasterze z odległych górskich pastwisk, zacni hodowcy reniferów z mroźnej Arktyki — oni już wiedzą. Wiedzą, że to nie prowokacja ani żaden incydent graniczny, lecz wojna, i to nie wojna polsko–niemiecka, nie europejska — światowa! Dlatego spotykają się w Moskwie na nadzwyczajnej sesji, by wprowadzić odpowiednie ustawy. Szkoda, że nie wykazali takiej operatywności, kiedy w czerwcu 1941 roku podobne wydarzenia wstrząsnęły granicą radziecko– niemiecką! Rankiem 1 września nie tylko polski rząd ani rządy zachodnie nie miały pojęcia, że wybuchła II wojna światowa: nie wiedział o tym nawet Hitler. Napadł na Polskę licząc, że będzie to prosta operacja lokalna, jak zajęcie Czechosłowacji rok wcześniej. Nie jest to wymysł goebbelsowskiej propagandy, radzieckie źródła mówią o tym samym. Generał pułkownik lotnictwa A. Jakowlew, wówczas osobisty doradca Stalina: „Hitler był pewny, że Anglia i Francja nie będą bić się o Polskę”.56 A więc towarzysze na Kremlu wiedzą to, czego nie podejrzewa nawet Hitler. I jeszcze jeden szczegół: droga do Moskwy nierzadko wiodła z daleka, deputowani potrzebowali czasem tygodnia, czasem 12 dni by dotrzeć do sali posiedzeń. Aby mogli wziąć udział w sesji poświęconej konsekwencjom rozpoczętej wojny, musiano rozesłać zawiadomienia przed jej wybuchem. Powiem więcej — przed podpisaniem paktu Ribbentrop–Mołotow. Każda próba określenia dokładnej daty rozpoczęcia II wojny światowej i przystąpienia do niej Związku Radzieckiego prowadzi nas nieuchronnie do daty 19 sierpnia 1939. Stalin wielokrotnie na rozmaitych zamkniętych posiedzeniach przedstawiał swój plan „wyzwolenia” kontynentu: wciągnąć Europę do wojny samemu zachowując neutralność, a kiedy wrogowie będą już dostatecznie

55 56

— —

K. Mierieckow, „Pół wieku w mundurze”, Warszawa 1971, s. 205. A. Jakowlew, Cel żyzni, Moskwa 1968, s. 212.

skłóceni ze sobą i osłabieni walką, która przerasta ich siły — wtedy rzucić na szalę całą potęgę Armii Czerwonej.57 19 sierpnia 1939 na posiedzeniu Biura Politycznego KC WKP(b) powzięto nieodwołalną decyzję realizacji tego planu. Wiadomości o posiedzeniu Politbiura i powziętych tam decyzjach natychmiast zostały przekazane przez francuską agencję prasową HAVAS i opublikowane na łamach zachodniej prasy. W jaki sposób ściśle tajny stenogram Biura Politycznego mógł trafić na Zachód? Możliwa jest następująca hipoteza: któryś — lub kilku — członków partyjnego kierownictwa, przerażonych planami Stalina, postanowiło je pokrzyżować. Z oczywistych powodów nie mogli otwarcie wyrazić swoich obaw. Jedynym sposobem powstrzymania Stalina był sabotaż: ujawnienie światu jego zamiarów. Członkowie Politbiura odpowiedzialni za kontrolowanie armii, przemysłu zbrojeniowego, wywiadu wojskowego, NKWD, propagandy czy Kominternu mogli to wykonać bez większego trudu. Ten scenariusz nie jest aż tak fantastyczny, jak by się mogło wydawać. W 1917 roku Zinowjew i Kamieniew — wówczas członkowie Biura Politycznego — ogłosili na łamach „burżuazyjnej” prasy zamiary Lenina i Trockiego dotyczące przygotowywanego przewrotu. Nie znamy dziś dróg, którymi tajny stenogram trafił na Zachód, niemniej takie kanały istniały. Stalin zareagował na publikację w sposób zgoła nieoczekiwany. „Prawda” z dnia 30 listopada 1939 roku opublikowała jego obszerne dementi. Oto pełny tekst: O KŁAMLIWYM KOMUNIKACIE AGENCJI HAVAS Redaktor „Prawdy” zwrócił się do tow. Stalina z pytaniem: co sądzi tow. Stalin o doniesieniu agencji HAVAS na temat „wystąpienia Stalina”, jakoby wygłoszonego przez niego „na posiedzeniu Politbiura 19 sierpnia”, gdzie cytowano rzekomy pogląd o tym, że „wojna powinna trwać jak najdłużej, by wyczerpać walczące strony”. Tow. Stalin przysłał następującą odpowiedź: „To doniesienie agencji HAYAS, tak samo jak wiele innych jej doniesień, jest kłamstwem. Nie wiem, rzecz jasna, w którym dokładnie cafe–chantant

57

—

Stalin, op. cit., t. 6, s. 160–161 i t. 7, s. 24.

sfabrykowano to kłamstwo. Ale jakkolwiek kłamaliby panowie z agencji HAVAS, nie mogą zaprzeczyć, że: a) To nie Niemcy napadły na Francję i Anglię, lecz Francja i Anglia napadły na Niemcy, biorąc na siebie całą odpowiedzialność za obecną wojnę. b) Po rozpoczęciu działań wojennych Niemcy zwróciły się do Francji i Anglii z pokojowymi propozycjami, a Związek Radziecki otwarcie poparł pokojowe propozycje Niemiec, bowiem uważał, i nadal uważa, że jak najszybsze zakończenie wojny przyniosłoby niewątpliwą ulgę wszystkim krajom i narodom. c) Koła rządowe Anglii i Francji brutalnie odrzuciły zarówno pokojowe propozycje Niemiec, jak również podejmowane przez Związek Radziecki próby możliwie najszybszego zakończenia wojny. Oto fakty. Co mogą przeciwstawić faktom kawiarniani politykierzy z agencji HAVAS?”. Niech czytelnik sam osądzi, co było kłamstwem — depesza agencyjna, czy dementi. Przypuszczam, że niedługo potem Stalin sam żałował swoich słów. Ciekawe, że w Związku Radzieckim to wydanie „Prawdy” z 30 listopada 1939 praktycznie nie istnieje. Ze zdumieniem stwierdziłem, że nawet w zastrzeżonych archiwach GRU nie ma ani jednego egzemplarza. Wszystkie dawno poszły na przemiał. Po raz pierwszy ujrzałem ją dopiero na Zachodzie. Niezwykły u Stalina brak opanowania przemawia na korzyść agencji HAVAS, która widocznie uderzyła w czułe miejsce. Przez dziesięciolecia władzy radzieckiej prasa na Zachodzie dużo pisała o ZSRR i samym Stalinie. Zarzucano mu — i w ogóle bolszewikom — wszystkie możliwe grzechy. Pisano, że był agentem carskiej Ochrany, że zamordował własną żonę, że był despotą, sadystą, ludożercą, katem... Starczy. Ale on nigdy nie wdawał się w polemiki z „burżuazyjnymi pismakami”. Czemu więc tym razem uznał, że warto zniżyć się do taniej połajanki? Widocznie francuska agencja ujawniła jego najskrytsze zamiary. Jest mu obojętne, co pomyślą o jego dementi przyszłe pokolenia (nawiasem mówiąc, w ogóle o nim nie myślą). Tylko na jednym zależy mu naprawdę: by utrzymać w tajemnicy swoje plany na najbliższe 2–3 lata. By dotrwać do chwili, gdy kraje Europy wyniszczą się we wzajemnej wojnie.

Ale załóżmy na moment, czysto hipotetycznie, że Stalin ma rację: tak, komunikat HAVAS to kłamstwo sfabrykowane w jakimś café–chantant. W takim wypadku agencja zasługuje na najwyższe pochwały: jej dziennikarze wykazali się głęboką i rzetelną znajomością marksizmu–leninizmu, charakteru Stalina, a przede wszystkim drobiazgowych, naukowych analiz sytuacji politycznej i militarnej w Europie. Zrozumieli ją znacznie lepiej, niż sam Hitler i przywódcy zachodnich demokracji. Jeżeli doniesienie francuskiej agencji było wymysłem, to wymysł w pełni odpowiadał rzeczywistości. Kilka lat później, gdy komunikat HAVAS i stalinowskie dementi dawno już poszły w niepamięć, w Związku Radzieckim opublikowano trzynaście tomów dzieł Stalina. Wśród rozlicznych „prac” znalazły się również jego przemówienia na zamkniętych naradach KC. Już w 1927 roku Stalin wygłaszał pogląd, że w razie wojny należy zachować neutralność, aż „zwaśnione strony wyniszczą się wzajemnie w walce, której nie będą w stanie podołać”. Ta myśl powraca w kolejnych przemówieniach Stalina, przekonanego, że gdyby doszło do wojny w Europie, Związek Radziecki nieuchronnie będzie jej uczestnikiem, ale przystąpi do niej jako ostatni, z rezerwą świeżych sił, by wziąć udział w wielkim finale gry przeciw wszystkim. W 1939 roku dziennikarze z HAVAS nie mieli dostępu do tych dokumentów. Publikacja „Dzieł” jest potwierdzeniem à posteriori rzetelności ich relacji. Pamiętajmy też, że dwaj kolejni następcy generalissimusa — Chruszczow i Breżniew — choć różny mieli do niego stosunek, obaj zgodnie potwierdzali jego zamiar wycieńczenia Europy w wojnie przy zachowaniu własnej neutralności po to, by ją następnie „wyzwolić”. Jego poprzednicy mówili zresztą to samo. Uzasadniając swój plan w wąskim gronie partyjnych towarzyszy Stalin ograniczał się do cytowania Lenina, podkreślając że to on jest autorem pomysłu. Prawdę mówiąc Lenin też nie był oryginalny, po prostu umiał właściwie zaczerpnąć z nieobjętych zasobów marksistowskiej spuścizny. Oto co pisał Fryderyk Engels: „Niech ci wszyscy szubrawcy przeróżnego autoramentu rozprawią się naprzód między

sobą, niech się wykończą do cna, skompromitują wzajemnie, i przygotują w ten sposób grunt dla nas”.58 Stalin tym różnił się od swoich poprzedników, że mniej mówił, a więcej robił.

3. Jest rzeczą wielkiej wagi wiedzieć, co Stalin mówił na plenum Politbiura 19 sierpnia 1939 roku. Ale nawet gdybyśmy nie znali jego słów, to znamy jego czyny. Cztery dni po posiedzeniu Biura Politycznego na Kremlu podpisano pakt Ribbentrop–Mołotow — szczytowe osiągnięcie w dziejach radzieckiej dyplomacji i najbardziej błyskotliwe zwycięstwo Stalina w całej jego niezwykłej karierze. Po podpisaniu dokumentu Stalin był strasznie podekscytowany: „Oszukałem go, oszukałem Hitlera!”.59 Rzeczywiście, Stalin wywiódł go w pole tak, jak nikomu się to nie udało: półtora tygodnia po podpisaniu paktu Hitler toczył wojnę na dwa fronty, a Niemcy od początku znalazły się na przegranej pozycji. Innymi słowy, 23 sierpnia 1939 roku, w dniu podpisania paktu o nieagresji, Stalin wygrał II wojnę światową — jeszcze zanim Hitler do niej przystąpił. Dopiero latem 1940 roku Hitler zrozumiał, że dał się podejść. Usiłował jeszcze odwrócić sytuację, ale było już za późno. Mógł jeszcze liczyć na błyskotliwe zwycięstwa taktyczne, lecz strategiczna sytuacja Niemiec była fatalna. Raz jeszcze dały się wziąć w dwa ognie. Z jednej strony Wielka Brytania na swych niedostępnych wyspach, za nią Stany Zjednoczone. Z drugiej strony — Związek Radziecki. Hitler zwrócił się na zachód, ale poczuł, że za jego plecami Stalin szykuje się do skoku i może jednym uderzeniem odciąć rumuńskie zaplecze naftowe. Oznaczałoby to paraliż niemieckiego przemysłu zbrojeniowego, Wehrmachtu, Luftwaffe i Kriegsmarine. Wtedy zwrócił się na wschód, lecz wtedy nastąpiły strategiczne naloty dywanowe, a potem inwazja z zachodu. Uważa się, że Stalin zwyciężył tylko dzięki pomocy i współdziałaniu Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. To prawda. Na tym polegał jego 58

— Z listu do E. Bernsteina, 12 czerwca 1883, [w:] K. Marks, F. Engels, „Dzieła”, t. 36, Warszawa 1976, s. 49. 59 — N. Chruszczow, „Wspomnienia”, Krąg, Warszawa 1984, s. 14.

geniusz, że on, zdeklarowany wróg Zachodu, potrafił wykorzystać aliantów dla obrony i umocnienia swej dyktatury.

ROZDZIAŁ 7. ROZSZERZENIE BAZY WOJNY Narodowe wyzwolenie Niemiec — to rewolucja proletariacka, ogarniająca Europę Środkową oraz Zachodnią i jednocząca ją z Europą Wschodnią w postaci Radzieckich Stanów Zjednoczonych. L. TROCKI

1. Po wypędzeniu Napoleona z Rosji zwycięska armia carska wkroczyła do Paryża, a kiedy Bonaparte znalazł się na wygnaniu, powróciła do kraju z pieśnią na ustach. Celem Rosji było rozbicie przeciwnika. Skoro nikt już nie zagrażał Moskwie, rosyjska armia nie miała czego szukać w Europie Zachodniej. Różnica między Rosją i Związkiem Radzieckim uwidacznia się w ich odmiennym podejściu do celów wojen. W 1923 roku Michaił Tuchaczewski — który do tego czasu wsławił się masakrą ludności w Rosji Środkowej, na Uralu, Syberii, Północnym Kaukazie i w Polsce — sformułował teoretyczną definicję celów wojny. Według radzieckiego generała (później marszałka) wojna ma „zapewnić swobodne stosowanie przemocy, a w tym celu należy w pierwszej kolejności zniszczyć siły zbrojne nieprzyjaciela”.60 Rozbicie i „totalna eksterminacja” armii wroga nie oznacza końca wojny, lecz stwarza dopiero dogodne warunki dla „swobodnego stosowania przemocy”. „Każde zajęte przez nas terytorium staje się już terytorium radzieckim, na którym będzie wprowadzana władza robotników i chłopów”.61 W swojej pracy „Zagadnienia współczesnej strategii” Tuchaczewski zaznacza, że radzieckie sztaby „powinny we właściwym czasie przekazywać władzom politycznym i odpowiednim organom instrukcje dotyczące

60 61

— —

„Rewolucja i wojna”, nr 22, Moskwa 1923, s. 188. M. Tuchaczewski, „Pisma wybrane”, t. I, Warszawa 1966, s. 281.

przygotowania komitetów rewolucyjnych i innych lokalnych struktur administracyjnych dla poszczególnych regionów”.62 Innymi słowy: sztaby w ścisłej tajemnicy opracowują plany operacji „wyzwoleńczych”, a „odpowiednie organy” mają zapewnić komunistyczną administrację na „wyzwolonych” obszarach. Armia Czerwona zaniesie sąsiadom na swoich bagnetach nowe szczęśliwe życie — wraz z utworzonym zawczasu aparatem miejscowej władzy. Sowietyzacja okupowanych terytoriów drogą terroru, a także wykorzystanie zasobów na „wyzwolonych” obszarach jako zaplecza dla dalszych podbojów doczekały się „naukowego” określenia: „rozszerzanie bazy wojny”. W 1928 roku Tuchaczewski wprowadził ten termin do encyklopedii.63 30 marca 1941 roku Hitler ujawnił swoim generałom cel kampanii na Wschodzie: rozgromić radzieckie siły zbrojne, zniszczyć komunistyczną dyktaturę, ustanowić prawdziwy, narodowy, socjalizm i przekształcić Rosję w bazę dla prowadzenia dalszej wojny. Planując operację militarną Hitler zawczasu przewidział utworzenie niezbędnej mu administracji na okupowanych terytoriach. Zaskakująca zbieżność z poglądami radzieckiego generała, głoszonymi kilkanaście lat wcześniej. Z Tuchaczewskiego byłby może niezły Gauleiter, gdyby nie był tak marnym strategiem. Jego nieudolność stała się legendarna. Opracowana przezeń „strategia taranowa” uderza swoją miernotą. Jest to strategia szachisty, który dąży do zdobycia maksymalnego pola na szachownicy, uznając bicie figur przeciwnika za rzecz drugorzędną. Co to praktycznie oznacza pokazała ofensywa armii pod wodzą Tuchaczewskiego w 1920 roku nad Wisłą. Tuchaczewski przez całe życie z uporem starał się dopracować i ulepszyć tę błędną w samych założeniach koncepcję. Radzieccy historycy zapewniają, że po rozstrzelaniu Tuchaczewskiego w 1937 roku Stalin odrzucił ją w całości. To nieprawda. Stalin odrzucił tylko nonsensowną strategię swego marszałka, ale przejął i nadał nowy sens jego idei „rozszerzania bazy wojny”.

62 63

— —

Ibid., s. 196. Bolszaja Sowietskaja Encyklopedija, t. 12, Moskwa 1928, s. 276–277.

2. Poza Tuchaczewskim i jemu podobnymi Stalin miał w swoim otoczeniu strategów z prawdziwego zdarzenia. Najwybitniejszy i najbardziej błyskotliwy to bez wątpienia Władimir Triandafiłłow, twórca sztuki operacyjnej.64To właśnie on w 1926 roku w książce „Skala operacji współczesnych armii” przedstawił w zarysie teorię „głębokich operacji”. Rozwinięciem tej koncepcji była jego następna praca: „Charakter operacji współczesnych armii”.65 Te dzieła wciąż pozostają fundamentem radzieckiej sztuki wojennej. Triandafiłłow znalazł ludzi, którzy zrozumieli jego myśl strategiczną i wprowadził ich do Sztabu Generalnego. Do grona uczniów Triandafiłłowa należał przyszły marszałek Związku Radzieckiego Aleksander Wasilewski, a także Georgij Żuków, który wykorzystał jego koncepcje we wszystkich operacjach, począwszy od bitwy z Japończykami nad Chałchyn– gołem w 1939 roku. Triandafiłłow nie mógł, naturalnie, pozostać obojętny wobec Tuchaczewskiego: otwarcie krytykował mizerię „strategii taranowej”, wytykał szarlatański stosunek Tuchaczewskiego do sztuki wojennej. Odwaga Triandafiłłowa zasługuje na podziw, jako że generał był jego bezpośrednim przełożonym. Choć krytycznie odnosił się do doktryny Tuchaczewskiego, Triandafiłłow w pełni uznał i rozwinął jego koncepcję szybkiej sowietyzacji „wyzwolonych” terenów. „Należy w krótkim czasie (2–3 tygodnie) rozwiązać problem sowietyzacji całych państw, albo, w przypadku większych państw, dokonać w ciągu 3–4 tygodni sowietyzacji znacznych ich obszarów [...] Przy organizowaniu komitetów rewolucyjnych trudno będzie liczyć na siły lokalne. Tylko część personelu technicznego i urzędników niższego szczebla można znaleźć na miejscu. Kadry kierownicze, a nawet część personelu technicznego trzeba będzie sprowadzić ze sobą [...] Liczba funkcjonariuszy niezbędnych dla przeprowadzenia sowietyzacji wywalczonych terenów będzie ogromna”.66 64

— Na początku XX wieku sztuka wojenna dzieliła się na taktykę i strategię. Radziecka myśl wojskowa stworzyła szczebel pośredni, nazywając go „sztuka operacyjna”. Pół wieku później zachodni eksperci uznali to pojęcie [przyp. aut.]. 65 — W. Triandafiłłow, Charaktier opieracij sowriemiennych armij, Moskwa 1929. 66 — Ibid, s. 177–178.

Triandafiłłow zwracał uwagę, że byłoby błędem powierzać „sowietyzację” jednostkom liniowym Armii Czerwonej. Do tego celu należałoby stworzyć specjalne formacje: wojsko atakuje nieprzyjaciela i zwycięża go, a na wyzwolonych terenach owe służby specjalne ustanawiają władzę robotniczo–chłopską. Po latach Hitler zastosował podobny podział ról: Wehrmacht rozbijał opór wroga, a specjalne formacje SS zaprowadzały „nowy porządek”. Oczywiście, w krytycznych sytuacjach zdarzało się, że także dywizje Wehrmachtu rzucano do walki z ruchem oporu, lecz nie takie było ich główne zadanie. Triandafiłłow wyniósł sztukę wojenną do rangi nauki ścisłej. Opracował matematyczne wzory, służące do programowanla ofensyw milionowych armii na ogromnych obszarach. Te równania, eleganckie jak twierdzenia w geometrii, precyzyjnie opisują każdy etap podboju, łącznie z wyliczeniem ilu radzieckich komisarzy politycznych potrzeba na każdą jednostkę administracyjną okupowanych terenów. Jako przykład Triandaflłłow przedstawia propozycję składu personelu administracyjnego, koniecznego dla zarządzania pięcioma polskimi województwami, położonymi między Sanem i radziecką granicą. Proponuje też, by w toku sowietyzacji wykorzystać cudzoziemskich komunistów, zamieszkałych w ZSRR: gdy planuje się podboje aż po Atlantyk, samych radzieckich politruków może nie starczyć. Komunistyczni historycy zapewniają, że Polska została podzielona, bowiem Stalin obawiał się Hitlera, pragnął pokoju, itd., itp. Ale komuniści zapominają, że już przed podpisaniem paktu Ribbentrop–Mołotow, nawet przed dojściem Hitlera do władzy, w radzieckich sztabach opracowano i matematycznie udokumentowano precyzyjne plany sowietyzacji kontynentu. Polskie tereny na wschód od Sanu — zagarnięte, w myśl układu, przez Związek Radziecki — były tylko niewielkim przykładem na to, co czeka całą Europę.

3. Pakt Ribbentrop–Mołotow utorował drogę sowietyzacji. Stalin był już przygotowany, i to nie tylko w teorii. Radziecki sztab w ścisłej tajemnicy

opracował plany całej operacji, łącznie z instrukcją o gotowości do sowietyzacji dla komisarzy politycznych i „odpowiednich organów”. W nocy 17 września 1939 kombryg NKWD I. Bogdanow wydał czekistom rozkaz: „Dziś o świcie armie Frontu Białoruskiego rozpoczynają ofensywę, idąc z pomocą zrewoltowanym robotnikom i chłopom Białorusi...”. A więc rewolucja w Polsce wybuchła, robotnicy i chłopi radzą sobie sami, a Armia Czerwona i NKWD mają tylko udzielić im pomocy... Skutki wszyscy znamy: jednym z elementów tej pomocy był Katyń. Stalin nie lękał się Hitlera tak bardzo, jak starają się to pokazać komunistyczni historycy, w przeciwnym razie zachowałby polskich oficerów przy życiu. W wypadku hitlerowskiej agresji mógł przecież rzucić ich do walki partyzanckiej na tyłach wroga, w Polsce. Ale obrona przed Hitlerem nie wchodziła w plany Stalina. Nie tylko nie wykorzystał potencjału jaki stanowiła polska kadra wojskowa, ale rozpędził własne oddziały partyzanckie, utworzone przed podpisaniem paktu na wypadek wojny. Jeszcze bardziej skrupulatnie przygotowano sowietyzację Finlandii. W chwili gdy „fińska soldateska rozpoczęła zbrojne prowokacje”, Stalin miał już w odwodzie „prezydenta”, „premiera” i cały komunistyczny „gabinet” wraz z pierwszym czekistą Wolnej i Demokratycznej Finlandii. Na Litwie i na Łotwie, w Estonii, Besarabii i na Bukowinie także znaleźli się (dziwnie szybko) „przedstawiciele narodu” pragnący przyłączenia do braterskiej rodziny, przewodniczący komitetów rewolucyjnych, ławnicy ludowi, deputowani i wielu innych. Sowietyzacja zagarniętych krajów nabiera tempa. Tymczasem Stalin uzupełnia rezerwy partyjnej biurokracji dla dalszych podbojów. 13 marca 1940 roku Biuro Polityczne powzięło decyzję o nadaniu stopni wojskowych wszystkim urzędnikom partyjnej nomenklatury. Partia paramilitarna staje się partią zmilitaryzowaną. Politbiuro zleca przeprowadzenie tej operacji Ludowemu Komisariatowi Obrony. Zdecydowano, że „funkcjonariusze komitetów partyjnych mają obowiązek brać systematycznie udział w szkoleniach wojskowych, aby w chwili powołania ich do RKKA lub RKKF67

67

— RKKF — Rabocze–Krestjanskij Krasnyj Fłot — Robotniczo–Chłopska Flotą Czerwona [przyp. red.].

mogli sprawować funkcje odpowiadające ich kwalifikacjom”.68 Zwróćmy uwagę na to ostatnie sformułowanie. Jakie u licha kwalifikacje może mieć partyjny kacyk, prócz sekretarzowania w lokalnym komitecie partii? Żadnych, ale też właśnie w tym charakterze mieli być wykorzystani po zmobilizowaniu. W okresie od maja roku 1940 do lutego 1941 przed komisjami kwalifikacyjnymi stanęło 99.000 politruków–rezerwistów, wśród nich 63.000 wybrańców z „kierowniczych kadr komitetów partyjnych”. Trwa wytężone szkolenie komunistycznego aparatu. 17 czerwca 1941 roku karty mobilizacyjne otrzymuje dalszych 3.700 urzędników partyjnej nomenklatury. Czyżby szykowano się do kolejnej sowietyzacji?

4. Partyjni agitatorzy nie byli jedynymi, którzy sowietyzowali wschodnią Polskę, Litwę, Łotwę, Estonię, Besarabię i Bukowinę. Za ich plecami specjalne formacje NKWD „szły z pomocą zrewoltowanym robotnikom i chłopom”. Jako pierwsze przekraczały granice jednostki pograniczne NKWD, które „działając w niewielkich grupach opanowywały i utrzymywały przeprawy i węzły komunikacyjne”.69 Podczas tzw. Wojny Zimowej z Finlandią (30 listopada 1939 roku — 13 marca 1940 roku) oddział NKWD potajemnie przedostał się na fińskie terytorium, forsownym marszem przebył tundrę, po czym nagłym atakiem zdobył miasto i port Petsamo. Pięć lat później w wojnie z Japonią ze składu wojsk ochrony pogranicza sformowano „320 oddziałów szturmowych, każdy od 30 do 75 ludzi, uzbrojonych w cekaemy, karabiny, automaty i granaty. Niektóre oddziały liczyły 100–150 ludzi [...] Przygotowania odbywały się na podstawie wcześniej ustalonych i dopracowanych planów błyskawicznego ataku [...] Głównym warunkiem powodzenia operacji miało być zaskoczenie”.70 Podczas wojny z Niemcami oddziały NKWD działały podobnie. Tam gdzie wojska niemieckie nie przekroczyły linii demarkacyjnej, uczyniły to 68

— Postanowienie Biura Politycznego z dnia 13 marca 1940 roku: „O szkoleniu wojskowym, zmilitaryzowaniu funkcjonariuszy komitetów partyjnych i zasadach ich mobilizacji do RKKA”. 69 — „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 7, Moskwa 1970, s. 8. 70 — „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 8/1965, s. 12.

radzieckie oddziały ochrony pogranicza: miały za sobą dobre przygotowanie. Na przykład 25 czerwca 1941 roku kutry radzieckiej Flotylli Dunajskiej wysadziły desant w rejonie rumuńskiego miasta Kilia. Żołnierze zajęli przyczółek wspierani ogniem zwiadowców NKWD, którzy odpowiednio wcześniej dostali się na rumuński brzeg Dunaju.71W momencie hitlerowskiej napaści takie same doborowe, świetnie wyszkolone oddziały NKWD strzegły radzieckich mostów granicznych. Jednak żołnierze nie potrafili odpierać ataków i oddawali pozycje niemal bez walki. Kiedy szło o zdobycie zachodnich przyczółków mostów granicznych, enkawudyści dokonywali cudów sprawności i odwagi. Gdy zaś przyszło bronić ich wschodniej strony, ci sami ludzie demonstrowali całkowitą bezsilność: nigdy na żadnych szkoleniach nie ćwiczono ich do takich zadań.

5. Ale to nie wojska ochrony pogranicza stanowiły o sile NKWD. Poza nimi w skład formacji Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych wchodziła znaczna liczba dywizji operacyjnych, pułków eskorty i konwojowych, które prowadziły intensywną eksterminację „wrogich elementów” i akcje „oczyszczania terytoriów”. Podczas Wojny Zimowej to zadanie powierzono ośmiu pułkom NKWD, nie licząc samodzielnych batalionów i kompanii oraz wojsk ochrony pogranicza. Innym przykładem ilustrującym skalę tego typu działań jest operacja przeprowadzona przez NKWD w 1944 roku na tyłach I Frontu Białoruskiego. Brało w niej udział 5 pułków Wojsk Ochrony Pogranicza NKWD, 7 pułków operacyjnych NKWD, cztery pułki kawalerii, samodzielne bataliony i rozpoznanie lotnicze: łącznie 50.000 ludzi. Wyznaczony obszar działania — 30.000 kilometrów kwadratowych.72 W ZSRR nigdy nie ujawniono danych na temat działań NKWD na terenach okupowanych po wrześniu 1939 roku. Znamy natomiast relacje ofiar. Przypomnijmy, że właśnie w 1940 roku wymordowano kilkanaście tysięcy polskich oficerów — jeńców z Kozielska, Starobielska i Ostaszkowa. Ale rozstrzeliwano również oficerów litewskich, i łotewskich, i estońskich. Nie 71 72

— —

Czasowyje sowietskich granic, Moskwa 1983, s. 141. Ibid., s. 181.

tylko zresztą oficerów. Egzekucje obejmowały wszystkie warstwy ludności, podobnie jak w latach Czerwonego Terroru w Rosji: nauczycieli, duchownych, policjantów, pisarzy, adwokatów, dziennikarzy, chłopów, przedsiębiorców. I nagle coś się raptem odmieniło: od lutego 1941 roku rozpoczęto stopniową koncentrację jednostek NKWD wzdłuż zachodnich granic państwa...

6. Komunistyczni historycy od lat skrupulatnie zaniżali dane dotyczące ówczesnego potencjału militarnego ZSRR, równocześnie wyolbrzymiając potęgę Niemiec. O ile dywizje Waffen SS liczono na równych prawach z Wehrmachtem, o tyle po stronie radzieckiej uwzględniano tylko formacje Armii Czerwonej, pomijając wyszkolone i świetnie uzbrojone dywizje NKWD. Oficjalna propaganda utrzymuje, że w chwili napaści hitlerowskiej radzieckich granic strzegło 47 pułków piechoty WOP i 6 pułków straży morskiej, jak również 11 pułków operacyjnych NKWD — w sumie około 100.000 żołnierzy i oficerów. To prawda, ale niecała prawda. W chwili rozpoczęcia niemieckiej ofensywy wzdłuż radzieckiej granicy stały nie tylko pułki, ale także samodzielne bataliony i całe dywizje NKWD. Tytułem przykładu — oto dyslokacja niektórych jednostek NKWD: 4. Dywizja pułkownika NKWD F. Mażyrina stacjonowała nad rumuńską granicą, a pododdziały wchodzące w skład 57. pułku tej dywizji stały wprost na mostach granicznych. W pobliżu stacjonowała też 8. Dywizja Piechoty Zmotoryzowanej NKWD. W rejonie Rawy Ruskiej znajdowała się 10. Dywizja NKWD, a jej 16. pułk kawalerii obsadzał bezpośrednio posterunki graniczne. 21. Dywizja Piechoty Zmotoryzowanej NKWD znajdowała się nad granicą fińską, podobnie jak 1. Dywizja NKWD pułkownika S. Donskowa. 22. Dywizja Piechoty Zmotoryzowanej NKWD pojawia się w niemieckich komunikatach w siódmym dniu od daty inwazji na Litwę. Skoncentrowane wzdłuż zachodniej granicy zgrupowania NKWD wcale nie miały za zadanie obrony kraju przed najeźdźcą.

132. Samodzielny Batalion NKWD stacjonował w forcie Tyraspolskim twierdzy w Brześciu. Czy miał jej bronić? Bynajmniej. W twierdzy nie poczyniono żadnych przygotowań do odparcia ataku, w razie wybuchu wojny miał tam pozostać tylko jeden batalion piechoty regularnych wojsk. A może miał strzec granicy? Nie, to zadanie spełniał rozmieszczony w tych samych koszarach 17. pułk WOP. Tymczasem 132. batalion NKWD był batalionem... konwojowym. Zanim został osadzony na zachodnim brzegu Bugu, używano go do eskortowania „wrogów” z zachodniej Białorusi. W dniach poprzedzających atak batalion nie miał nic do roboty. Droga wiodąca do ZSRR była bardzo trudna: przeprawa przez rzekę, liczne bramy i mostki nad fosami, umocnienia i bastiony. W twierdzy nie było wrogów, do miasta daleko — żołnierze wypoczywali. Fort Tyraspolski na wyspie Pograniczny]’ na dobrą sprawę leżał w okupowanej przez Niemców części Polski — dość tylko przekroczyć mostek, by znaleźć się na ziemiach Generalnego Gubernatorstwa. Właśnie na murach koszar 132. Samodzielnego Batalionu Konwojowego NKWD widnieje zachowany do dziś napis: UMIERAM, LECZ SIĘ NIE PODDAJĘ. ŻEGNAJ, OJCZYZNO! 20 LIPCA 1941. Ci „bohaterowie” rzeczywiście mieli powody, by się nie poddawać. Esesmani zrozumieliby w lot, kogo to czekiści zamierzali konwojować spoza granicy państwowej! Wspomniana już wcześniej 4. Dywizja NKWD strzegła mostów granicznych na rzece Prut. Nie chodziło jednak o ich wysadzenie w razie konfliktu, bynajmniej: gdy dywizja nadeszła, zostały rozminowane. Według niektórych źródeł owa jednostka NKWD należała do wojsk „ochrony”: wymowna zbieżność z nazwą SS — Schutzstąffeln to po niemiecku eskadry ochronne. Według innych była to dywizja konwojowa.73 Jej dowódca, pułkownik NKWD F. Mażyrin — to stary wilk Gułagu, który całą swoją karierę spędził w konwojach. A kogóż to obozowa eskorta zamierzała pędzić przez graniczne mosty?

73

—

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 10/1973, s. 46.

ROZDZIAŁ 8. CZY CZEKIŚCI POTRZEBUJĄ HAUBIC? Będziemy łupić bestię w jej własnej kryjówce.74 Ł. BERIA

1. Komunistyczny aparat przemocy stanowiły dwa zasadnicze elementy: „organa” oraz wojska bezpieczeństwa wewnętrznego. Te formacje nie wchodziły w skład Armii Czerwonej, lecz policji politycznej, zwanej kolejno WCzK75, GPU76, OGPU77, w końcu NKWD78. Różnica to niebagatelna: w czasie gdy regularne wojska walczyły na frontach zewnętrznych, oddziały specjalne toczyły boje w samym kraju. W okresie przejmowania władzy, a następnie jej krwawego umacniania, formacje represyjne spełniały bez porównania ważniejszą rolę, niż same „organa”. Ich pociągi i samochody pancerne, siedemdziesięciosześciomilimetrowe działa i cekaemy siały spustoszenie na frontach regularnej wojny domowej. W 1923 roku powołano Główny Zarząd, mający odtąd koordynować akcje formacji specjalnych. Aparat przemocy zmieniał nazwę równie łatwo, jak wąż zrzuca skórę, ale Główny Zarząd pozostawał wciąż ten sam. Owa organizacja i podległe jej wojska dopuściły się straszliwych zbrodni przeciw narodom Związku Radzieckiego. W latach kolektywizacji wymordowały miliony ludzi, a ponad dziesięć milionów oddały do dyspozycji innego Głównego Zarządu — Gułagu79. 74

— A. Szaragin (G. Ozierow). Tupolewskaja szaraga, Frankfurt 1971, s. 65. — Patrz: przypis 12. 76 — Patrz: przypis 11. 77 — OGPU — Objedinionnoje Gosudarstwiennoje Politiczeskoje Uprawlenije — Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny, 1923–1934 [przyp. tłum.]. 78 — NKWD — Narodnyj Komisariat Wnutriennich Dieł — Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych, 1934–1946 [przyp. tłum.]. 79 — Gułag — Gławnoje Uprawienije Łagieriej — Główny Zarząd Obozów [przyp. tłum.]. 75

Stopniowo, w miarę konsolidacji władzy komunistycznej, organa odgrywały coraz istotniejszą rolę. Pojawiły się nowe narzędzia terroru: pióro donosiciela, pilnik śledczego i nagan w ręku kata. Oddziały represyjne utrzymują dotychczasową liczebność, ale ich funkcja sprowadza się do „zabezpieczania”: nalotów, obław, aresztowań, konwojów, strzeżenia zakładów karnych i „reedukacyjnych”. Do ich zadań należy też ochrona komunistycznych przywódców, sieci łączności oraz granic państwa. Równocześnie zmienia się image bojownika tych formacji: miejsce marynarza z zakazaną gębą siedzącego okrakiem na pancerce zajmuje wartownik w kożuchu, smagany polarnym wiatrem, z karabinem na ramieniu i wiernym psem u boku. Znika też samochód pancerny: nie jest już potrzebny. Wbrew twierdzeniom radzieckiej propagandy, rok 1937 wcale nie zapoczątkował fali terroru: początek przypada na rok 1917, a szczyt na rok 1930. Z nieubłaganą logiką kilka lat później terror uderzył w elitę władzy, i tylko dlatego lata 1937–1938 utkwiły komunistom w pamięci. Rok później terror masowy zaczął ustępować miejsca selektywnemu. Na tym etapie czekistom nie były już potrzebne nawet karabiny maszynowe: komuniści idący pod topór nie stawiali szczególnego oporu... Wielka Czystka zakończyła się w grudniu 1938 roku. Nastały spokojniejsze czasy. Z więzień i łagrów wypuszczono część skazańców, planowano zwolnienie dalszych. Jaka przyszłość czekała w tej sytuacji rozbudowane formacje NKWD i sam Główny Zarząd? Po zakończeniu czystki przede wszystkim zlikwidowano Nikołaja Jeżowa, szefa NKWD od 1936 roku. Następnie w dniu 2 lutego 1939 roku Rada Komisarzy Ludowych wydała dekret o rozwiązaniu Głównego Zarządu Wojsk Ochrony Pogranicza i Wojsk Bezpieczeństwa Wewnętrznego NKWD. Równocześnie na jego miejsce powołano ni mniej ni więcej, lecz sześć samodzielnych Głównych Zarządów NKWD. Były to:  Główny Zarząd Wojsk Ochrony Pogranicza NKWD;  Główny Zarząd Wojsk Wartowniczych NKWD;  Główny Zarząd Wojsk Konwojowych NKWD;  Główny Zarząd Wojsk Ochrony Kolei NKWD;  Główny Zarząd Wojsk Kwatermistrzowskich NKWD;  Główny Zarząd Wojsk Inżynieryjnych NKWD.

Radziecki aparat przemocy uległ więc zdecydowanej przemianie jakościowej. Decyzją władz najwyższych militarne formacje bezpieczeństwa wewnętrznego odzyskały pierwotną przewagę nad organami. Pierwsze miesiące 1939 roku, to okres niesłychanej rozbudowy tych jednostek. Powraca dawno zapomniany sprzęt: pociągi i samochody pancerne (ultranowoczesne BA–10), artyleria ciężka, wreszcie czołgi i lotnictwo. Stan liczebny wojsk NKWD osiąga taki poziom, że dowodzenie nimi wymaga powołania stanowiska zastępcy ludowego komisarza spraw wewnętrznych ds. wojskowych. Obejmuje je generał porucznik NKWD I. Maslennikow. Dziwna sprawa: oddziały specjalne nie miały żadnego zastosowania na terytorium ZSRR. W 1939 roku nic nie wskazywało na to, by szykowano kolejną falę terroru. Cały kraj rzucono na kolana i w pełni podporządkowano woli Stalina. Zresztą do przeprowadzenia następnej czystki dość byłoby knutów, pilników i rewolwerów. Po cóż więc czekistom haubice?

2. Rozbudowa wojsk NKWD miała wielostronny charakter. W lipcu 1939 roku reaktywowano tzw. oddziały zaporowe. Te formacje, bezużyteczne w czasie pokoju, były wielokrotnie wykorzystywane w latach wojny domowej. Spełniały osobliwą rolę. Przed bitwą rozmieszczano je w drugiej linii, za plecami regularnych jednostek. W toku walki zagrzewały żołnierzy do boju strzelając im w plecy z automatów, odcinając im drogę odwrotu, zapędzając kulami do szyku i zabijając na miejscu niepokornych. W radzieckich publikacjach można znaleźć niemało przykładów. Oto jeden: „I. Wypow, dowódca plutonu cekaemów oddziału zaporowego 38. Dywizji Piechoty”.80 Enkawudziści mieli nienajgorsze życie: nie trafiali pod ostrzał artylerii, walczyli nie z wrogiem lecz ze swoimi — wycieńczonymi i zdesperowanymi żołnierzami, a po walce wystawiali piersi po ordery. Wspomniany Wypow został dwukrotnie udekorowany Orderem Czerwonego Sztandaru. Tuż przed podpisaniem paktu Ribbentrop–Mołotow Związek Radziecki rozpoczął dyskretną dyslokację wojsk i formowanie armii w zachodnich 80

—

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 12/1976, s. 76.

rejonach kraju. W skład każdej armii wchodził samodzielny pułk piechoty zmotoryzowanej NKWD, składający się właśnie z oddziałów zaporowych. Samodzielne pułki piechoty zmotoryzowanej NKWD wchodziły również w skład frontów. W czerwcu 1941 roku na tyłach samego tylko Frontu Południowego stacjonowało dziewięć pułków i samodzielny batalion NKWD.81 Generał major P. Sewastianow wspomina, że formacje zaporowe NKWD działały nad wyraz pewnie i z dużą wprawą. W każdej sytuacji stały z bronią u nogi za plecami regularnych oddziałów, by uniemożliwić im ewentualny odwrót. W swojej książce82 opisuje, jak jego żołnierze bili się z Niemcami czekając na wsparcie pancerne, a enkawudyści siedząc w czołgach obserwowali rozwój wypadków. Formacje zaporowe włączyły się do działań bojowych już w pierwszych godzinach wojny, co potwierdzają liczne radzieckie źródła, na przykład relacja generała pułkownika L. Sandałowa. Wspomina w niej żołnierzy, którzy w czerwcu 1941 roku zostali zmuszeni do odwrotu: „Oddziały zaporowe zatrzymywały ich i odsyłały do najbliższej jednostki XXVIII Korpusu Piechoty”.83 Rozlokowanie formacji zaporowych NKWD na radzieckim pograniczu przed podpisaniem paktu Ribbentrop–Mołotow stanowi kolejny dowód, że Kreml szykował się do wojny na długo przed jej wybuchem.

3. Rozbudowa zmilitaryzowanych jednostek NKWD miała wielostronny charakter. Objęła również wojska ochrony pogranicza. Od czasów Lenina w Związku Radzieckim było sześć pogranicznych okręgów wojskowych. Przed II. wojną światową ich liczba wzrosła do osiemnastu, przy równoczesnym zwiększeniu liczebności każdego okręgu. We wszystkich krajach jednostki ochrony pogranicza to formacje defensywne. Ale ZSRR nie był państwem jak inne. Przytaczaliśmy już przykłady zaczepnych operacji radzieckich pograniczników. Właśnie oni 81 82 83

— — —

„Wojenno–Istorlczesklj Żurnal”, nr 9/1983, s. 31. P. W. Sewastianow, Nieman–Wołga–Dunaj, Moskwa 1961, s. 82. L. Sandałow, Pierieżytoje, Moskwa 1966, s. 143.

służyli za bazę do formowania oddziałów Osnaz (Osobowo naznaczenia — do zadań specjalnych). W sierpniu roku 1939, przed podpisaniem paktu Ribbentrop–Mołotow, rozpoczęto dynamiczną rozbudowę jednostek Osnaz. Podczas wojny domowej te najbardziej drapieżne formacje uderzeniowe radzieckiej machiny przymusu zasłynęły z niesłychanego okrucieństwa, nieporównywalnego nawet z metodami WCzK. W następnych latach formacje Osnaz NKWD drastycznie zredukowano: pozostała tylko jedna dywizja, stacjonująca w rejonie Moskwy pod rozkazami kombryga Pawła Artemiewa. Na początku sierpnia 1939 roku Żuków szykuje się do zaskakującego ataku na wojska japońskie w Mandżurii. Otrzymuje do dyspozycji samodzielny batalion Osnaz NKWD liczący 502 ludzi. Ten w sumie nieliczny oddział wyszkolonych rzezimieszków otrzymuje zadanie bojowe: „Oczyścić tyły frontu”.84 Chłopcy spisali się na medal i Żuków miał powody do zadowolenia.85 Wkrótce potem utworzono kolejne bataliony Osnaz wzdłuż polskiej granicy. Znajdujemy wzmianki na ten temat w raporcie wydziału politycznego Kijowskiego Okręgu Wojskowego z dnia 17 września 1939 roku. Właśnie te formacje jako pierwsze przekroczyły granice podczas „wyzwalania” Polski, krajów bałtyckich, Besarabii, Bukowiny i Finlandii. Mieli jednoznacznie określone zadania: nagłym uderzeniem zneutralizować posterunki graniczne przeciwnika, po czym działając jako szpica nacierających wojsk opanowywać mosty, przerywać łączność, niszczyć niewielkie zgrupowania wroga i terroryzować miejscową ludność. Następnie regularne formacje Armii Czerwonej wyprzedzały Osnaz, który zabierał się do oczyszczania zdobytych terenów, eliminując „niepożądane elementy”. Oficjalna historia WOP86 wspomina bataliony Osnaz i poczynania niektórych jednostek: „Przez granicę eskortowano około 600 jeńców, w tym oficerów, posiadaczy ziemskich, popów, żandarmów, policjantów...”.87 Ocenzurowana publikacja urywa tę relację w pół zdania, dlatego nie wiemy kim byli pozostali „jeńcy”. 84 85 86 87

— — — —

Czasowyje sowietskich granic, op. cit., s. 106. Ibid. Pogranicznie wojska SSSR 1939–1941, Moskwa 1970, dok. nr 185, 193. Ibid., dok. nr 196.

Dokument datowany 19 września 1939 roku opisuje sytuację na niewielkim posterunku granicznym NKWD po dwóch dniach „kampanii wyzwoleńczej” w Polsce. Przedstawiono ją jako umacnianie zachodnich rubieży przeciw Hitlerowi. Skoro tak, to w jakim celu deportowano posiadaczy i popów, i to w charakterze jeńców? Te 600 osób stanowiło jedynie kroplę w potężnym potoku, który od pierwszego dnia „wyzwalania” popłynął do Związku Radzieckiego. Gdy wojska dotarły do linii demarkacyjnej, Stalin przewidując dalsze podboje postanowił utrzymać te bataliony; co więcej — nakazał formowanie kolejnych jednostek Osnaz: batalionów, pułków, dywizji, wreszcie korpusu pod rozkazami generała dywizji NKWD Szmyriewa, komisarza Czumakowa i szefa sztabu pułkownika NKWD Winogradowa. W radzieckich publikacjach odnajdujemy tylko pojedyncze wzmianki: w świetie oficjalnych dokumentów istnienie korpusu pozostaje tajemnicą.88

4. Komunistyczni historycy nie wyjaśnili, dlaczego w lutym 1941 roku nad zachodnią granicą uporczywie gromadzono wojska NKWD. Przecież w tym czasie terror na terenach „wyzwolonych” uległ znacznemu osłabieniu. Gdyby Stalin rzeczywiście chciał zabezpieczyć się przed niemiecką inwazją, powinien był zaniechać formowania jednostek Osnaz na rzecz formacji defensywnych, na przykład jednostek saperskich, mogących zaminować i umocnić całe zachodnie pogranicze. Wszystko zdaje się wskazywać, że obrona była ostatnim zmartwieniem Stalina. Nie potrzebował saperów, lecz wojsk represyjnych. W tym celu wiosną 1941 Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych powołuje Główny Zarząd Wojsk Operacyjnych (GZWO) NKWD. Na jego czele Stalin stawia weterana oddziałów specjalnych, dawnego komendanta 1. Dywizji Osnaz generała porucznika NKWD Pawła Artemiewa. Nowy Główny Zarząd z miejsca włącza się w rozmieszczanie wojsk. Podstawowa jednostka bojowa pod rozkazami GZWO NKWD, to dywizja piechoty zmotoryzowanej. Każda dywizja składa się z pułku (lub batalionu) 88

—

Ibid., dok. nr 39.

pancernego, dwóch albo trzech pułków piechoty zmotoryzowanej, pułku artylerii haubic i innych jednostek: w sumie 10 tysięcy żołnierzy i oficerów. 89 W miarę formowania wszystkie dywizje sukcesywnie przerzucano na zachód, ku niemieckiej granicy. Nawet dla laika jest oczywiste, że ciężka broń nie miała żadnego zastosowania wewnątrz ZSRR i na terenach okupowanych. Oddziały NKWD z powodzeniem radziły sobie bez czołgów, w wyjątkowych sytuacjach szukając wsparcia Armii Czerwonej. Jednostek Osnaz nie zamierzano rzucać na pierwszą linię, niemniej ich ofensywny charakter nie pozostawia cienia wątpliwości. Świadczy o tym choćby rodzaj dział na ich wyposażeniu. Do obrony używa się armat małego i średniego kalibru: płaski tor lotu pocisków skutecznie zatrzymuje nacierającego wroga. Ten rodzaj artylerii jest zupełnie nieskuteczny w razie ofensywy: pociski przelatują nad okopami nieprzyjaciela nie czyniąc im większej szkody. W natarciu używa się właśnie haubic, bowiem stromy tor pocisków pozwala ostrzeliwać cele w ukryciu. Wyposażenie wojsk represyjnych w broń ofensywną narzuca jedyne możliwe uzasadnienie. Bez trudu można domyślić się przypuszczalnej taktyki Osnazu: podążając za błyskawicznie nacierającymi oddziałami czołowymi, czekiści mieli likwidować wszystkie ogniska oporu na tyłach własnej armii. Do tego jednak nie doszło. Hitler uderzył pierwszy — i tym samym pokrzyżował misternie opracowany plan. W wojnie obronnej Główny Zarząd Wojsk Operacyjnych okazał się całkowicie bezradny. W czwartym dniu wojny Stalin odwołał generała Artemiewa. Po 1941 roku zaniechano formowania dalszych jednostek piechoty zmotoryzowanej NKWD, a istniejących 29 dywizji wcielono w skład Armii Czerwonej.90 W 1944 roku ta właśnie armia wraz z NKWD „wyzwoliły” Europę Środkową, przynosząc na bagnetach władzę robotniczo–chłopską i wszystkie towarzyszące jej dobrodziejstwa. W 1939 roku projekt tej operacji był już mocno zaawansowany, a hitlerowska agresja tylko oddaliła na kilka lat fazę końcowej realizacji. 89

— Każda dywizja radzieckiej piechoty dysponuje własnymi czołgami i artylerią [przyp. aut.]. — 21. Dywizja Piechoty Zmotoryzowanej NKWD pod dowództwem pułkownika M. Panczenko przekształciła się w 109. Dywizję Piechoty Armii Czerwonej; 8. i 13. DPZmot NKWD zamieniły się w 63. i 95. DP Armii Czerwonej [przyp. aut.]. 90

Potężny radziecki aparat terroru budowano z myślą o całej Europie, nie tylko o jej wschodniej części. Przygotowania do sowietyzacji kontynentu rozpoczęto jeszcze przed podpisaniem paktu Ribbentrop–Mołotow. W zamierzeniach Stalina był to jedynie manewr taktyczny, mający cofnąć Europę do roku 1918 i otworzyć formacjom NKWD drogę na zachód.

ROZDZIAŁ 9. DLACZEGO W PRZEDEDNIU WOJNY ZLIKWIDOWANO STREFĘ BEZPIECZEŃSTWA? Miny to potężna zabawka, ale jest to broń defensywna, broń dla słabeuszy [...] Nie potrzebujemy min, tylko środków rozminowywania.91 MARSZALEK ZSRR G. KULIKOW (początek czerwca 1941 roku)

1. Kraj który spodziewa się agresji nie ześrodkowuje wojsk na samej granicy. Skuteczne przygotowanie do obrony wymaga wycofania głównych sił w głąb terytorium, by nie zaskoczyło ich pierwsze uderzenie wroga. W pasie przygranicznym wojska inżynieryjne budują przednią strefę zaporową, tzw. strefę bezpieczeństwa, najeżoną zasiekami, umocnieniami, przeszkodami, polami minowymi. Strona broniąca się nie rozbudowuje na tym obszarze komunikacji ani przemysłu, nie umieszcza tam punktów dyslokacji wojsk ani magazynów. Przeciwnie, zawczasu minuje kluczowe obiekty strategiczne — mosty, tunele, arterie — by w razie napaści ograniczyć nieprzyjacielowi swobodę ruchu. Zbudowanie strefy bezpieczeństwa jest elementarnym posunięciem defensywnym. Ewentualny najeźdźca traci w niej impet pierwszego uderzenia i zaczyna ponosić straty jeszcze przed nawiązaniem kontaktu z głównymi siłami przeciwnika. Nękany przez niewielkie i szybkie oddziały, atakujące z zasadzki i wycofujące się na upatrzone pozycje, agresor jest zmuszony do zwalniania marszu, ciągłego rozwijania szyków, marnotrawienia amunicji. Tymczasem strona napadnięta przygotowuje się do obrony w możliwie najlepszych warunkach.

91

—

Starinow, op. cit., s. 179.

Im dłużej atakujące formacje poruszają się w strefie zaporowej, tym dokładniej można określić główny kierunek ich ofensywy. Agresor traci swój główny atut: zaskoczenie. Traci też inicjatywę: nie znając rozmiarów strefy nie wie — w odróżnieniu od przeciwnika — kiedy natknie się na główną linię obrony. Już przed wieloma wiekami słowiańskie plemiona budowały potężne strefy zaporowe kolosalnej długości i głębokości. Stosowano rozmaite przeszkody, najczęściej zasieki. Zasieka jest to zapora ze ściętych drzew, o zaciosanych na ostro konarach, zwalonych na krzyż lub jedno obok drugiego, wierzchołkami w kierunku nieprzyjaciela i przymocowanych kołkami do ziemi. Tam, gdzie się wroga nie spodziewano, szerokość pasa zasiek sięgała kilkudziesięciu metrów; na najbardziej zagrożonych kierunkach były to 60– kilometrowe nieprzebyte zwaliska. Dodatkowo wznoszono ostrokoły, kopano wilcze doły, stawiano potrzaski zdolne pogruchotać nawet końskie nogi. Zasieki broniące dostępu do Rusi rozpościerały się na setkach kilometrów, a zbudowana w XVI wieku Linia Wielkiej Zasieki liczyła ponad 1.500 kilometrów długości. Za zasiekami wznoszono fortece i miasta– twierdze. W razie napaści lekkie i zwinne oddziały obrońców zadawały wrogowi ciosy, po czyni znikały w sobie tylko znanych labiryntach. Wszelkie próby ślepego pościgu po zasiekach z reguły kończyły się w zastawionych pułapkach i zasadzkach. W rejonach zasiek wyrąb lasów był zabroniony, podobnie kładzenie dróg. W miarę ekspansji na południe starych linii obronnych nie niszczono, przeciwnie, były stale wzmacniane i rozbudowywane, a wzdłuż nowych granic stawiano kolejne umocnienia. U schyłku XVII wieku przeciwnik, który zdecydowałby się zaatakować Moskwę od południa, miałby do sforsowania kolejno osiem linii zasiek o łącznej głębokości 800 kilometrów. Żadna armia nie była w stanie tego dokonać. Nawet gdyby udało jej się pokonać przeszkody, uległaby w ostatecznym boju, wyczerpana długotrwałą walką podjazdową z niewielkimi oddziałami obronnymi. Strefy bezpieczeństwa nie straciły swego znaczenia również pod koniec XX wieku: wzdłuż radziecko–chińskiej granicy wybudowano linię umocnień i zapór o nazwie „Stalowy pas”, długości kilku tysięcy kilometrów i głębokości do dwudziestu kilometrów, gdzie efekty doświadczeń minionych stuleci wzmocniono minami jądrowymi.

Armia Czerwona wiedziała więc doskonale, co to jest strefa bezpieczeństwa. W 1920 roku wojska Tuchaczewskiego znalazły się na terenach opuszczonych przez Wojsko Polskie. Wspomina marszałek artylerii N. Woronow: „Przeciwnik wszystko niszczył na drodze swego odwrotu: linie kolejowe, mosty, palił zasiewy, stogi siana. Posuwanie się wymagało niesamowitej pracy. Każdą rzeczułkę trzeba było forsować w bród lub na środkach podręcznych. Coraz trudniej było dowozić amunicję”.92 Armia Czerwona, bogata w te doświadczenia, również stworzyła na zachodnich kresach własną strefę bezpieczeństwa. Specjalne rządowe komisje dokonały skrupulatnej inspekcji granic i wyznaczyły optymalną lokalizację instalacji obronnych. Wszystkie mosty zaminowano. Dzięki użyciu podwójnego systemu minowania 60–metrowy most kolejowy pod Olewskiem był gotów do wysadzenia w ciągu dwóch i pół minuty.93 Prócz mostów minowano również rurociągi, magazyny, pompy wodne, wieże ciśnień, wszystkie nasypy i zagłębienia terenu. Pod koniec 1929 roku w samym tylko Kijowskim Okręgu Wojskowym działało 60 ekip minerskich liczących 1.400 żołnierzy. Mieli do dyspozycji „1.640 kombinowanych ładunków wybuchowych i dziesiątki tysięcy detonatorów, gotowych do natychmiastowego użycia”.94 Podobnie rzecz się miała w innych okręgach. Ponadto w zachodnich rejonach kraju sformowano kolejowe bataliony zaporowe, których zadaniem w razie odwrotu było wysadzanie węzłów komunikacyjnych, niszczenie głównych arterii, rozmieszczanie min opóźnionego działania. W 1932 roku na Ukrainie były cztery takie bataliony.95 Przewidziano demontaż i ewakuację zwrotnic, środków łączności, kabli telegraficznych, na pewnych odcinkach nawet szyn.96 Radziecką strefę bezpieczeństwa stale modernizowano. Z miesiąca na miesiąc wydłużała się lista obiektów, które w razie agresji miały być wysadzone lub ewakuowane. Budowano nowe umocnienia, zapory, zasieki, sztuczne zalewy. Niektóre tereny przygotowano do zatopienia.

92 93 94 95 96

— — — — —

N. Wortmow: „Artyleryjskim szlakiem”, Warszawa 1966. s. 32. Starinow, op. cit., s. 24. Ibid., s. 22. Ibid., s. 175. Tuchaczewski: op. cit., t. 1, s. 74.

2. Jesienią 1939 roku zgodnie z postanowieniami paktu Ribbentrop– Mołotow Związek Radziecki zaanektował wschodnie obszary Polski. Głębokość dotychczasowej strefy bezpieczeństwa powiększyła się o 200–300 kilometrów. Zdobyte terytoria stwarzały idealne warunki obronne: lasy, wzgórza, mokradła, rwące rzeki i strome urwiska. „Tereny wymarzone do obrony i budowy umocnień”.97 W dodatku sieć kolejowa była tu słabo rozwinięta: na 6.696 kilometrów torów jedynie 2.008 kilometrów linii dwutorowych o niewielkiej przelotowości. Zniszczenie tych połączeń nie nastręczałoby większych trudności. W tym czasie Armia Czerwona otrzymała bolesne potwierdzenie użyteczności dobrze przygotowanej strefy bezpieczeństwa. Jesienna ofensywa w Finlandii skończyła się totalnym fiaskiem. Niepowodzenia Armii Czerwonej wynikały po trosze z nieudolności dowództwa, ale przede wszystkim z doskonałego przygotowania Finów do obrony. Główne siły fińskie stacjonowały za 60–kilometrowym pasem pól minowych i rozmaitych przeszkód. Z trudem posuwających się najeźdźców dzień i noc nękali snajperzy, saperzy i lekkie formacje obronne. W efekcie Armia Czerwona potrzebowała aż 25 dni na pokonanie fińskiej strefy bezpieczeństwa i dotarła do głównej linii obrony poważnie osłabiona, zniechęcona, pozbawiona amunicji, paliwa i żywności. Armia Czerwona praktycznie nie miała żadnej swobody ruchu. Żołnierze maszerowali myśląc tylko o jednym: że każdy ich krok może być ostatni. Jednostki kwatermistrzowskie i odwody zostały daleko w tyle, posuwając się pod ciągłą presją lekkich oddziałów fińskich, które swobodnie krążyły po sobie tylko znanych przejściach w polach minowych. Uznanie dla fińskich umocnień nadgranicznych wyrażali wszyscy radzieccy dowódcy, którzy uczestniczyli w tej kampanii, w pierwszym rzędzie K. Mierieckow, dowódca 7. Armii.98 Po zakończeniu Wojny Zimowej generał armii Mierieckow został mianowany szefem Sztabu Generalnego. Jak wykorzystał doświadczenia wyniesione z Finlandii przy umacnianiu zachodnich rubieży ZSRR? Mierieckow rozkazał przede wszystkim: 97 98

— —

A. Jeremienko, W naczale wojny, Moskwa 1964, s. 71. Mierieckow, op. cit., s. 208–209.

— zlikwidować strefę bezpieczeństwa na zachodniej granicy, rozwiązać grupy saperskie, rozminować teren, zrównać z ziemią wszystkie zapory i umocnienia;  nie budować strefy bezpieczeństwa na zdobytych terenach;  rozwinąć zgrupowania pierwszej linii obrony zachodnich rubieży wzdłuż granicy, nie osłaniając ich żadną wysuniętą strefą zaporową;  przerzucić główne strategiczne odwody Armii Czerwonej z głębi kraju i obsadzić wzdłuż zachodniej granicy;  w trybie natychmiastowym rozpocząć budowę dróg i lotnisk polowych na zachodniej Ukrainie i zachodniej Białorusi, jednotorowe linie kolejowe przekształcić w dwutorowe, zwiększyć przelotowość dróg, budować szosy w kierunku niemieckiej granicy. Jakie były skutki tej polityki? Po 17 września 1939 roku pewne rzeki na zagarniętych polskich kresach stały się rzekami granicznymi. Wiele mostów zyskało tym samym strategiczne znaczenie. W strefie operacyjnej 4. Armii było sześć takich mostów. Ze zrozumiałych względów strona niemiecka nie domagała się ich zburzenia, zastanawia natomiast fakt, że Rosjanie też nie zamierzali ich zniszczyć. Nocą 22 czerwca 1941 roku wszystkie mosty zostały opanowane przez wojska niemieckie. Ich niespodziewany atak całkowicie zaskoczył 4. Armię, która została rozgromiona, odsłaniając tyły superpotężnej 10. Armii. Ona również poniosła dotkliwą porażkę; 42. Grupa Pancerna generała Guderiana nie napotykając oporu ruszyła na Mińsk. Były szef sztabu 4. Armii L. Sandałow zapytuje: „A dlaczego w strefie działania (naszej) 4. Armii zostało tak wiele mostów na Bugu?”.99 Rzeczywiście, dlaczego? Hitlerowcy planowali wykorzystać je do napaści. A co zamierzała Moskwa? Najczęściej mówi się w tym kontekście o niekompetencji radzieckich dowódców. To wytłumaczenie w żadnym stopniu nie odnosi się do generała pułkownika Sandałowa, który osobiście odpowiadał za mosty. Ciekawe, że nigdy nie oskarżono go o lekkomyślność, nie zapłacił głową za tragiczne niedopatrzenie. Wręcz przeciwnie, od pułkownika bardzo prędko doszedł do 99

—

L. Sandałow, Pierieżytoje, Moskwa 1966, s. 99.

stopnia generała pułkownika, wyróżnił się w wielu operacjach. Główne cechy jego osobowości, to przezorność i przesadna wręcz drobiazgowość. Imponował mi jego niebywały spryt. Ale co się z nim stało w czerwcu 1941 roku?

3. Wojska niemieckie bez trudu posuwały się naprzód, przekraczając Dźwinę, Berezynę, Niemen, Prypeć, nawet Dniepr. Gdyby zdobyte kolejno mosty nie były poprzednio zaminowane, można by to uznać wręcz za sabotaż. Ale sprawa jest poważniejsza. Mosty były przygotowane do zniszczenia, tyle że w 1939 roku wszystkie ładunki rozbrojono. Ta operacja objęła wszystkie obiekty strategiczne na rubieżach ZSRR, nie był to więc kaprys kilku niepoczytalnych dowódców jednostek, lecz decyzja polityczna podjęta na wysokim szczeblu. „Na zachodzie nasz kraj stykał się już bezpośrednio z potężną machiną militarną faszystowskich Niemiec [...] Nad Anglią zawisła groźba inwazji [...] Po zapoznaniu się ze stanem przygotowań do budowy zapór i umocnień w strefie przygranicznej byłem po prostu zaszokowany. Zlikwidowano nawet te, które udało się stworzyć w latach 1926–1933. W pobliżu ważnych mostów i innych obiektów nie było już magazynów z gotowymi ładunkami. Nie było nie tylko brygad [...] ale choćby specbatalionów. Wyższą Szkołę Techniki Specjalnej im. W. Uljanowa — jedyną uczelnię szykującą wykwalifikowanych dowódców obsługi min zdalnie sterowanych — przekształcono w szkołę łączności.”100 Gdyby główne siły Armii Czerwonej nie tkwiły wzdłuż zachodnich granic, dałoby się w znacznej mierze uniknąć skutków niespodziewanej napaści. Opuszczone tereny również mogą pełnić funkcję strefy bezpieczeństwa, uniemożliwiając działanie przez zaskoczenie! Otrzymawszy sygnał od wysuniętych placówek główne zgrupowania obronne zyskują trochę czasu, by przygotować się do odparcia uderzenia. Tymczasem „wojska pierwszego rzutu poszczególnych armii miały rozwinąć się bezpośrednio wzdłuż granicy państwowej [...] mimo że linia granicy była wysoce niedogodna do obrony. Na wielu kierunkach, wbrew przedwojennym 100

—

Starinow, op. cit., s. 175.

instrukcjom radzieckim, nie przystosowano do obrony nawet strefy przedpola”101. Z dniem 1 lutego 1941 roku generał armii Georgij Żuków zastąpił Mierieckowa na stanowisku szefa Sztabu Generalnego. Czy była to kara za zniszczenie radzieckiej strefy bezpieczeństwa? Bynajmniej: Stalin odwołał Mierieckowa za... zbytnią opieszałość w rozbudowie dróg, mostów i lotnisk na nowych terenach. Od tej chwili robota ruszyła na całego, w iście „żukowowskiej” skali. Armia Czerwona dysponowała dotąd pięcioma brygadami wojsk kolejowych. W skład brygady wchodził jeden pułk, dwa samodzielne bataliony i oddziały tyłowe. Żuków polecił sformować osiem następnych. Wszystkie te jednostki skoncentrowano w zachodnich rejonach przygranicznych, gdzie szły intensywne roboty nad modernizacją starej i budową nowej sieci kolejowej w kierunku granicy102. Oto niektóre z tych linii: Płoskirów–Tarnopol–Lwów, Lwów–Jaworów–granica, Lwów–Przemyśl, Tymkowicze–Baranowicze, Białowieża–Orańczyca. Nazwy stacji docelowych wskazują, że radzieckie kierownictwo nie uważało obszarów przygranicznych za potencjalny teatr działań wojennych, lecz za strefę tyłową armii, dokąd — w razie szybkiej ofensywy na zachód — będzie się dowozić miliony rezerwistów, zapasy amunicji, paliwa i wszelkiego zaopatrzenia. Równolegle do rozbudowy kolei, na tych samych terenach prowadzono intensywną modernizację dróg i szos. Oto niektóre wybudowane połączenia: Orsza–Lepel, Lwów–Przemyśl, Biała Cerkiew–Kazatin, Mińsk–Brześć. Przygotowując się do wojny obronnej, z reguły buduje się tzw. rokady — linie kolejowe i szosy równoległe do przypuszczalnej linii frontu, pozwalające w razie konieczności przerzucać odwody na zagrożone odcinki. Połączenia te winny z założenia omijać rejony możliwych walk, by w razie nagłego przerwania obrony nie dostały się w ręce nieprzyjaciela. Armia Czerwona obrała mną taktykę; budowała drogi i linie kolejowe wyłącznie ze wschodu na zachód, ku granicy. Tylko w jednym wypadku był to kierunek logicznie uzasadniony: jeżeli oznaczał przygotowania do ofensywy. 101

— „Historia Wielkiej Wojny Narodowej Związku Radzieckiego 1941–1945”, t. 2. Warszawa 1964, s. 58–59. 102 — „Krasnaja zwiezda”, 15 września 1984.

Marszalek Żuków: „Wnioski sprowadzały się do stwierdzenia [...] że sieć szos na terenie zachodniej Białorusi i zachodniej Ukrainy znajduje się w złym stanie. Wiele mostów nie wytrzyma ciężaru czołgów średnich i artylerii”.103 Na dobrą sprawę, trudno o lepszy powód do zadowolenia. Wystarczyłoby podciąć filary, zaminować brzegi, rozmieścić po krzakach snajperów i ustawić artylerię przeciwpancerną. Ale gdzie tam! Żuków rzuca się w wir robót, każe kłaść nowe drogi i wzmacniać mosty tak, by udźwignęły każdy czołg i najcięższe działo. W tych ciężkich robotach Armię Czerwoną wspierało wydatnie NKWD i osobiście Ławrentij Beria. Radzieckie źródła często cytują określenie „organizacje budowlane NKWD”.104 Dziś wiemy, jaką siłą roboczą dysponował Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych. Po cóż trzymano tylu zeków w strefie przygranicznej, na dodatek w przededniu wojny? Wojna zaś zbliżała się nieuchronnie. Oficjalna historia Kijowskiego Okręgu Wojskowego głosi: „Na początku 1941 roku hitlerowcy przystąpili do budowy mostów, bocznic, lotnisk polowych”.105 Oto mamy poszlaki wskazujące niedwuznacznie, że trwały przygotowania do agresji. A czym zajmowały się w tym czasie radzieckie wojska kolejowe? Zacytujmy to samo źródło: „Na zachodniej Ukrainie prowadzono roboty zmierzające do rozbudowy i wzmocnienia sieci kolei”.106 Utworzone przez Żukowa brygady kolejowe wykonały na tych terenach ogromną pracę, ale ich prawdziwe przeznaczenie było zupełnie inne: miały działać przede wszystkim na terytorium przeciwnika. Podążając za nacierającą armią miały pokonać strefę bezpieczeństwa wroga, odbudować drogi i mosty, po czym na głównych kierunkach strategicznych wymienić wąskie tory zachodnioeuropejskie na poszerzony standard radziecki.107 Zaraz na początku wojny brygad kolejowych używano do budowy umocnień zaporowych, ale nie miało to wiele wspólnego z pierwotnym zamysłem. Prace fortyfikacyjne to improwizacja, „robota trudna i mało znana”.108 W składzie brygad nie było 103

— G. Żukow: „Wspomnienia i refleksje”, Warszawa 1970, s. 268. — Por. A. Nowikow, W niebie Leningrada, Moskwa 1970, s. 65. 105 — Istorija Kijewskogo wojennogo okruga, Moskwa 1974, s. 147. 106 — Ibid., s. 143. 107 — W większości krajów Europy stosuje się tory szerokości 1.435 mm; rosyjskie tory mają szerokość 1.524 mm [przyp. tłum.]. 108 — Sowietskije żelieznodorożnyje, Moskwa 1984, s. 98. 104

batalionów fortyfikacyjnych, były natomiast oddziały remontowo– budowlane.109 W przededniu wojny radzieckie wojska kolejowe nie szykowały się do wysadzania ani ewakuacji torów, nie opróżniały magazynów w przygranicznych rejonach. Przeciwnie, właśnie na granicach gromadzono zapasy szyn, mostów pontonowych, materiałów budowlanych, węgla. Wszystkie te rezerwy w pierwszym dniu wojny dostały się w ręce wroga. Świadczą o tym zarówno źródła niemieckie, jak radzieckie. Pułkownik I. Starinow, szef Wydziału Budowy Zapór i Minowania Głównego Zarządu Wojsk Inżynieryjnych Armii Czerwonej opisuje graniczną stację Brześć w dniu 21 czerwca 1941 roku: „Słońce oświetlało hałdy węgla, stosy nowiutkich szyn. Szyny lśniły. Wszystko tchnęło spokojem”.110 Wiemy skądinąd, że szyny kolejowe bardzo prędko pokrywają się cieniutkim nalotem rdzy. A więc mowa jest o szynach dopiero co — w przededniu wojny! — dostarczonych pod radziecko–niemiecką granicę. W jakim celu? Prócz wojsk kolejowych na zachodnich rubieżach znajdowały się praktycznie wszystkie jednostki inżynieryjne Armii Czerwonej. W pasie przygranicznym działały również liczne pododdziały saperskie. Czym się zajmowały? „Budową wyjściowych rubieży do natarcia, wytyczaniem dróg dla maszerujących kolumn wojska, wznoszeniem jednych zapór i niszczeniem innych, kamuflażem operacyjnym i taktycznym, organizowaniem współdziałania piechoty i czołgów wchodzących w skład grup szturmowych, zabezpieczaniem przepraw...”.111 Niech czytelnika nie wprowadzi w błąd wzmianka o „wznoszeniu zapór”. Przed rozpoczęciem wojny z Finlandią radzieccy saperzy skopiowali kilka odcinków linii Mannerheima, aby grupy uderzeniowe mogły przećwiczyć symulowany atak. Dopiero potem rozpoczęto ofensywę.

4. Przy całym szacunku należnym armii niemieckiej wypada jednak stwierdzić, że nie przygotowała się należycie do poważnej kampanii wojennej. 109 110 111

— — —

Sowietskije woorużonnyje siły. Moskwa 1978, s. 242. Starinow, op. cit., s. 190. Sowietskije woorużonnyje siły, op. cit., s. 255.

Można by odnieść wrażenie, że beztroskie OKW112 najzwyczajniej w świecie nie wiedziało, że w Rosji niekiedy przytrafia się zima, a drogi odbiegają od niemieckich standardów. Smary używane przez Niemców zastygały na mrozie i broń odmawiała posłuszeństwa. Powiadają, że winien był mróz. Nieprawda, winę ponosi niemieckie dowództwo, które nie zamówiło produktów lepiej przystosowanych do rosyjskiego klimatu. Mówi się też, że Blitzkrieg załamał się na nieprzejezdnych drogach. To nonsens, Hitler zwyczajnie nie przewidział, że kampania wschodnia będzie wymagać odpowiedniego uzbrojenia i środków transportu. Przemysł niemiecki produkował sprzęt z myślą o Europie Zachodniej i Afryce — ale nie o Rosji. Niemniej Hitler miał szczęście. W przededniu wojny w zachodnich rejonach ZSRR przeprowadzono kolosalne prace remontowo–budowlane, które objęły całą niemal sieć dróg i kolei. Jak wyglądałaby sytuacja, gdyby Żuków, Mierieckow i Berta nie zbudowali szos i torów pod samą granicą, a zamiast tego należycie przygotowali umocnione rejony w okręgach nadgranicznych? Gdyby nie zgromadzili potężnych zapasów szyn, mostów pontonowych, budulca? Gdyby uruchomiono skuteczny system samoobrony: wysadzono mosty i arterie, ewakuowano tabor kolejowy i tory, zniszczono zapasy, zaminowano i zatopiono drogi? Odpowiedź może być tylko jedna: hitlerowski Blitzkrieg załamałby się nie u rogatek Moskwy, ale znacznie, znacznie wcześniej. Odpowiedzialność za sukces hitlerowskiej armii i jej szybki marsz w głąb kraju ponoszą Żuków, Mierieckow i Beria. Czy Stalin kazał ich rozstrzelać? Bynajmniej. Wszyscy trzej otrzymali wkrótce szlify marszałkowskie. Skąd mogli przypuszczać, że to Hitler wykorzysta nagromadzone rezerwy, a po odbudowanych drogach pomaszerują kolumny Wehrmachtu? W przededniu wojny nikt nie myślał poważnie o wznoszeniu zapór, zastanawiano się wyłącznie nad tym, jak skutecznie przełamać umocnienia na terytorium wroga. Nieprzypadkowo 13 czerwca na zachodniej granicy pojawili się — incognito — marszałkowie i czołowi eksperci od pokonywania rejonów umocnionych. Marszałek G. Kulik przybył z tajną misją na Białoruś; w rozmowie z cytowanym już pułkownikiem Starinowem (szefem Wydziału Budowy 112

— OKW — Oberkommando der Wehrmacht — Naczelne Dowództwo Sil Zbrojnych III Rzeszy [przyp. tłum.].

Umocnień i Minowania w Głównym Zarządzie Wojsk Inżynieryjnych Armii Czerwonej) domaga się od niego „wykrywaczy min, saperów, trałów”.113 Są to urządzenia niezbędne na obcym terytorium: po stronie radzieckiej wszystkie miny dawno już rozbrojono, zapory zdemontowano. Poza tym rozmieszczenie min jest znane, nie potrzeba tu wykrywaczy. Marszałek stawia kropkę nad i: „Wasz wydział został źle nazwany. Powinien, zgodnie z naszą doktryną, nazywać się Wydziałem Demontażu Umocnień i Rozminowywania. Może wtedy zaczęlibyście myśleć jak należy. A wy tylko w koło Macieju: obrona, obrona... Dość już tego!”.114 Podobnie oceniał sytuację generał armii D. Pawłow, dowódca Zachodniego Specjalnego Okręgu Wojskowego (tajnym rozkazem przekształconego już we Front Zachodni). Generał nie ukrywał niezadowolenia z faktu, że zbyt małą wagę przywiązuje się do kwestii demontażu umocnień. Tymczasem w perspektywie wojny obronnej problem był pozbawiony sensu. W Wojnie Zimowej Armia Czerwona, zmuszona do pokonywania fińskiej strefy bezpieczeństwa, otrzymała surową nauczkę. Tym razem postanowiono należycie przygotować się do forsowania niemieckich umocnień. Radzieccy marszałkowie nie mogli, rzecz jasna, wiedzieć, że gdyby rozpoczęli wojnę przed 22 czerwca, to problem pokonywania niemieckich fortyfikacji w ogóle by nie istniał: Wehrmacht, działając wbrew własnym regulaminom, robił dokładnie to samo co radzieccy saperzy — rozminowywał rubieże, równał z ziemią przeszkody, koncentrował wojska wzdłuż granicy, nie chroniąc się za strefą bezpieczeństwa! Na początku czerwca niemieckie oddziały zaczęły zdejmować zapory inżynieryjne na samej linii demarkacyjnej. Marszałek K. Moskalenko uznaje to za niezbity dowód rychłej agresji.115 Tymczasem Armia Czerwona robi dokładnie to samo, co prawda z lekkim opóźnieniem. Z Moskwy wyrusza na zachodnią granicę kwiat wojskowej myśli inżynieryjnej. Profesor D. Karbyszew — generał porucznik wojsk inżynieryjnych — wyjeżdżając oznajmił znajomym, że wojna już się zaczęła; wspólnie umówili

113 114 115

— — —

Starinow, op. cit., s. 179. Ibid. K. Moskalenko: „Przed przełomem”, Warszawa 1971, s. 31.

się na spotkanie po zwycięstwie, ale nie w Moskwie, lecz „w miejscu zwycięstwa”. Po przybyciu na granicę Karbyszew uczestniczył w ćwiczeniach z forsowania przeszkód wodnych i pokonywania nowoczesnymi czołgami T–34 zapór przeciwczołgowych. Ani jedno ani drugie nie ma zastosowania w walkach obronnych. 21 czerwca 1941 roku Karbyszew udał się do 10. Armii, ale przedtem w towarzystwie dowódcy 3. Armii W. Kuzniecowa i komendanta grodnieńskiego rejonu umocnionego pułkownika N. Iwanowa odwiedził posterunek graniczny. „Nad ranem wzdłuż granicy przy drodze Augustów–Sejny stały nasze zasieki; kiedy wracaliśmy, zasieki były już zdjęte”.116 Wyobraźmy sobie tę scenę: oddziały NKWD demontują zasieki! Komunistyczni historycy, szukając wytłumaczenia katastrofy, uznali wszystkich radzieckich marszałków i generałów za półgłówków. Jeżeli nawet przyjmiemy tę hipotezę, to jak wytłumaczyć postępowanie dzielnych czekistów, którzy dopiero co zakończyli Wielką Czystkę, oplotli kraj drutem kolczastym i zaryglowali granice? Dlaczego zdejmują zasieki? Dlaczego dowódca armii, która ma tu walczyć, komendant tutejszego rejonu obronnego i moskiewski ekspert najwyższej rangi (który wie, że wojna już trwa) nie protestują?! Przeciwnie, demontaż drutów zbiega się w czasie z wizytacją posterunku. Poza tym czego tam właściwie szukali? Czy można przypuścić, by dowódca strażnicy w stopniu porucznika NKWD samowolnie powziął decyzję o zdjęciu drutów? Rozkaz musiał przyjść z góry, przynajmniej od szefa Wojsk Ochrony Pogranicza NKWD generała porucznika I. Bogdanowa. Czyżby nie zdawał sobie sprawy z zagrożenia? Zdawał, i to bardzo dobrze. „18 czerwca 1941 roku komendant białoruskich Wojsk Ochrony Pogranicza NKWD generał porucznik Bogdanow powziął decyzję o ewakuacji rodzin wojskowych”.117 Czy Bogdanow zdecydowałby się na demontaż drutów i ewakuację rodzin pograniczników bez wiedzy ludowego komisarza spraw wewnętrznych, generalnego komisarza bezpieczeństwa państwa Ławrentija Berii? Niemożliwe. Zresztą Beria sam też nie odważyłby się na taki krok. A skoro Beria występował

116 117

— —

J. Reszin, Gienierał Karbyszew, Moskwa 1971, s. 204. Dozornyje zapadnych rubieżej, Kijów 1972, s. 101.

unisono z Żukowem, znaczy to, że ktoś sprawnie koordynował działania armii i NKWD. Czekiści nie zdejmowali, rzecz jasna, zasieków by powitać hitlerowskie natarcie. Przecinali druty by przepuścić Armię Czerwoną, tak jak to uczynili w 1939 i 1940 roku przed „wyzwoleniem” Polski, Finlandii, państw bałtyckich, Besarabii, Bukowiny. Tym razem przyszła kolej na Niemcy... Mówi się, że Stalin zamierzał napaść na Hitlera w 1942 roku. Rzeczywiście, był taki plan, ale został znacznie przyśpieszony. Gdyby Stalin szykował „wyzwolenie” na 1942 rok, to zasieki na granicy przecinano by w 1942 roku. W ostatniej chwili.

ROZDZIAŁ 10. DLACZEGO STALIN ZNISZCZYŁ LINIĘ STALINA Tylko ludzie naiwni sądzą, że głównym zadaniem rejonów umocnionych jest obrona. Bynajmniej. Rejony umocnione buduje się w celu lepszego przygotowania natarcia. Mają one osłaniać rozśrodkowanie zgrupowań uderzeniowych, zapewnić swobodne rozwinięcie armii, a gdy wojska przejdą do natarcia, wówczas wspierać je całą siłą ognia.118 GENERAŁ MAJOR P. GRYGORENKO (uczestnik budowy linii Stalina)

1. W latach trzydziestych na zachodnich rubieżach ZSRR zbudowano trzynaście pierwszych rejonów umocnionych. tak zwanych RU. Pas ten otrzymał nieoficjalną nazwę „linia Stalina”. Każdy „RU” odpowiadał liczebnie brygadzie, a siłą ognia dorównywał korpusowi czy nawet armii; miał własne dowództwo i sztab, od dwóch do ośmiu batalionów cekaemów, jeden pułk artyleryjski, kilka wydzielonych baterii artylerii ciężkiej, jeden batalion pancerny, kompanię lub batalion łączności, batalion inżynieryjno–saperski i inne pododdziały. Rejon umocniony rozciągał się na długości 100 do 180 kilometrów frontu i 30 do 50 kilometrów głębokości. Był wyposażony w skomplikowany system żelbetonowych i pancernych schronów bojowych i umocnień zabezpieczających. Wewnątrz „RU” budowano podziemne magazyny, elektrownie, szpitale, punkty dowodzenia i węzły łączności. Podziemne budowle łączył labirynt tuneli, galerii, ukiytych połączeń. Każdy „RU” mógł prowadzić samodzielne działania bojowe nawet w stanie całkowitej izolacji.

118

—

P. Grygorenko, W podpolje możno wstrietit’ tol’ko krys, Nowy Jork 1981, s. 141.

Podstawowymi elementami „RU” były stałe stanowiska ogniowe — tzw. DOT–y.119 Dziennik „Krasnaja zwiezda” przynosi opis DOT–u nr 112 w 53. „RU” Mohylów Podolski: „Była to skomplikowana podziemna fortyfikacja, składająca się z komór, chodników, kaponier, strzelnic, filtrów powietrza itp. Zawierała magazyny broni, amunicji i żywności, punkt opatrunkowy, kuchnię, wodociąg (nawiasem mówiąc, sprawny do dziś), świetlicę, punkt obserwacyjny, no i oczywiście stanowisko dowodzenia. Na uzbrojenie DOT–u składało się potrójne gniazdo cekaemów Maxim, oraz dwie półkaponiery z armatami kalibru 76 mm”.120 Prócz podobnych konstrukcji budowano tysiące niewielkich gniazd na jeden–dwa cekaemy, ale również potężne bastiony. Generał Grygorenko w swoich wspomnieniach opisuje jedną z nich, również w „RU” Mohylów Podolski: osiem potężnych DOT–ów złączonych podziemnymi 121 korytarzami. Pułkownik R. Umański, również uczestnik budowy linii Stalina, wspomina w swojej książce wielokilometrowe podziemne konstrukcje w kijowskim „RU”.122 Z kolei generał pułkownik A. Szebunin stwierdza, że w ciągu zaledwie trzech lat w samym tylko proskurowskim „RU” wzniesiono ponad tysiąc żelbetonowych grup warownych i schronów, z których niejednej strzegły fosy i sztuczne zalewy.123 W odróżnieniu od linii Maginota, budowa linii Stalina odbywała się w ścisłej tajemnicy. W trakcie prac fortyfikacyjnych NKWD blokowało sąsiednie sektory „żeby nawet mysz nie mogła się prześlizgnąć”. Kopano i betonowano równocześnie na wszystkich odcinkach, ale tylko na niektórych budowano naprawdę: w większości były to działania pozorne. Ani miejscowa ludność, ani żołnierze nie wiedzieli do końca, co i gdzie powstaje. Radziecka linia fortyfikacji różniła się od francuskiej. Była dużo głębsza i, co najważniejsze, uniemożliwiała manewr oskrzydlający: rozciągała się od Bałtyku do samego Morza Czarnego. Miała powstrzymać natarcie piechoty, ale przede wszystkim czołgów nieprzyjaciela. Otrzymała również skuteczną osłonę przeciwlotniczą. Do jej budowy prócz zbrojonego betonu użyto ogroms nych ilości stali pancernej i granitu sprowadzanego z Czerkaska i Zaporoża. 119 120 121 122 123

— — — — —

DOT — Dołgowriemiennaja Ogniewaja Toczka — stałe stanowisko ogniowe [przyp. tłum.]. „Krasnaja zwiezda”, 25 lutego 1983. Ibid. R. Umański, Na bojewych rubieżach, Moskwa 1960, s. 35. A. Szebunin, Skolko nami projdieno, Moskwa 1971, s. 58.

Linia Stalina, w odróżnieniu od linii Maginota, nie znajdowała się na granicy, lecz w głębi kraju. Oznaczało to, że pierwsze salwy nieprzyjacielskich armat trafią w pustkę, nie wyrządzając żadnej szkody. W razie niespodziewanej napaści garnizony uzyskałyby przynajmniej kilka dni na zajęcie pozycji obronnych i przygotowanie się do walki. Najeźdźca przed rozpoczęciem natarcia musiałby pokonać wielokilometrową strefę bezpieczeństwa, liczne pola minowe i inne niemiłe niespodzianki. Wysadzone mosty zmuszałyby go do forsowania dziesiątków rzek i potoków. Jednym słowem, przed przystąpieniem do właściwej ofensywy nieprzyjaciel poniósłby bardzo poważne straty. Strefa bezpieczeństwa miała nie tylko hamować tempo marszu agresora, ale też służyć za zasłonę dymną, jak mgła skrywająca na morzu zdradziecką pułapkę gór lodowych. Nie znając dokładnej topografii linii Stalina, wróg mógł niespodziewanie natknąć się na główne siły radzieckie, znaleźć się pod ostrzałem artylerii. Atak z zaskoczenia napotkałby zaskakującą obronę. Linia Stalina różniła się też od umocnień na granicy Francji tym, że nie była linią ciągłą: między poszczególnymi fortyfikacjami zostawiono dość szerokie przerwy. W razie konieczności przejścia można było zagrodzić polami minowymi i zaporami inżynieryjnymi, ryglując je dodatkowo wojskiem. Można też było zostawić je odsłonięte, zachęcając niejako nieprzyjaciela do zaniechania frontalnego ataku na rejony umocnione i wejścia klinem między fortyfikacje. Gdyby wróg zdecydował się na ten manewr, wówczas masy nacierających wojsk zostałyby rozbite na kilka oddzielnych potoków, z których każdy znalazłby się w osobnym „korytarzu” pod krzyżowym ostrzałem, mając zagrożone flanki, tyły i linie zaopatrzeniowe.

2. Budowa trzynastu rejonów umocnionych na linii Stalina odbyła się ogromnym kosztem i wysiłkiem dwóch pierwszych pięciolatek. W 1938 roku postanowiono dodatkowo wzmocnić fortyfikacje ciężką artylerią i wybudować osiem kolejnych „RU”. W ciągu jednego roku wzniesiono ponad tysiąc betonowych schronów i bunkrów. Wtedy właśnie podpisano układ o nieagresji...

Pakt Ribbentrop–Mołotow oznaczał, jak wiemy, początek II wojny światowej, a równocześnie likwidację strefy buforowej między Niemcami i ZSRR. W zaistniałej sytuacji Stalin mógł jeszcze podjąć pewne kroki w celu zabezpieczenia zachodniej granicy i zagwarantowania neutralności Związku Radzieckiego w nadciągającej wojnie. Na przykład:  rozkazać wzmocnić garnizony w rejonach umocnionych na linii Stalina oraz zwiększyć produkcję i dostawy broni do wszystkich „RU”;  rozkazać zwiększyć produkcję zakładów produkujących uzbrojenie obronne: działa i miny przeciwpancerne;  zmobilizować całe zaplecze, wszystkie rezerwy w celu przyśpieszenia budowy linii Stalina;  po ukończeniu budowy linii Stalina, jej wyposażeniu i uzbrojeniu rozpocząć niezwłocznie wznoszenie drugiej równoległej linii obrony nad samą granicą;  prócz dwóch potężnych systemów obronnych mógł kazać zbudować trzecią linię umocnień, daleko poza linią Stalina, na przykład na wschodnim brzegu Dniepru;  rozkazać Armii Czerwonej wykopać tysiące kilometrów okopów i rowów przeciwczołgowych od Bałtyku do Morza Czarnego, wykorzystując rejony umocnione jako szkielet nowego systemu obronnego. Ale Stalin zadecydował inaczej. Jesienią 1939 roku wszystkie prace na linii Stalina zostały przerwane.124 Garnizony stacjonujące w rejonach umocnionych zostały najpierw znacznie zredukowane, po czym w ogóle rozwiązane. Radzieckie fabryki przerwały produkcję uzbrojenia i specjalnego wyposażenia do instalacji obronnych. „RU” rozbrojono, a całą broń, amunicję, sprzęt obserwacyjny, środki łączności i kierowania ogniem zdano do magazynów.125 Niektóre bunkry oddano kołchozom na magazyny, większość zasypano ziemią. Prócz przerwania dostaw sprzętu do rejonów umocnionych, radziecki przemysł zbrojeniowy w chwili wybuchu wojny zaprzestał produkcji wielu typów uzbrojenia obronnego, na przykład armat przeciwpancernych i armat dywizyjnych kalibru 76 mm, które też można było wykorzystać do zwalczania 124 125

— —

W. Anfiłow, Biessmiertnyj podwig, Moskwa 1971, s. 35. „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 9/1961, s. 120.

czołgów.126 Wyprodukowane armaty tego typu zaczęto wykorzystywać niezgodnie z przeznaczeniem, do innych rozwiązań ogniowych, na przykład niszczenia stanowisk ogniowych wroga w toku ofensywy wojsk radzieckich.127 Nie tylko zaniechano produkcji rusznic przeciwpancernych, ale wycofywano je też z uzbrojenia Armii Czerwonej.128 Niszczono wszystko, co miało jakikolwiek związek z obroną. Mimo wszystko 26 czerwca 1940 roku zapadła decyzja o budowie nowej linii umocnień wzdłuż granicy z Niemcami.129 Sztabowcy nazwali ją ironicznie linią Mołotowa. Prace przeciągały się — odwrotnie, niż demontaż na starej granicy — i budowa nigdy nie została ukończona. Wiosną 1941 roku agonia linii Stalina osiągnęła swój punkt krytyczny. „Nie wiem jak przyszli historycy uzasadnią tę zbrodnię na naszym narodzie. Współcześni pomijają ją całkowitym milczeniem; ja nie znam żadnego wytłumaczenia. Rząd radziecki wydusił z ludzi miliardy rubli (według moich szacunków co najmniej 120 mld), po to by zbudować na zachodniej granicy niedostępne dla wroga fortyfikacje. Umocnienia ciągnęły się od morza do morza. I oto wiosną 1941 roku — w przededniu wojny — na całej 1.200– kilometrowej długości zagrzmiały eksplozje. Potężne żelbetonowe bunkry flankujące i półkaponiery. stanowiska ogniowe, punkty obserwacyjne i dowodzenia — w sumie dziesięć tysięcy bojowych schronów — wysadzono w powietrze na rozkaz samego Stalina”.130

3. Linia Stalina na starej granicy leżała w gruzach, linia Mołotowa na nowej granicy była tylko pobożnym życzeniem. Po śmierci generalissimusa radzieccy generałowie i marszałkowie nie znajdowali słów oburzenia. Marszałek Woronow pomstuje: „Jak mogło nasze kierownictwo podjąć decyzję o likwidacji i rozbrojeniu rejonów umocnionych na starych granicach, jeżeli nie zbudowano nowych wzdłuż granicy z 1939 roku?”.131 Pozazdrościć 126 127 128 129 130 131

— — — — — —

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 7/1961, s. 101; nr 2/1963, s. 12. I. Roslyj: Posliednij priwał w Bierlinie, Moskwa 1983, s. 27. „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 7/1961, s. 101. Anfilow, op. cit., s. 162. Grygorenko, op. cit., s. 141. Woronow, op. cit., s. 148.

tupetu! Woronow narzeka na „nasze kierownictwo”, mimo że sam w owym czasie zaliczał się do ścisłego dowództwa Armii Czerwonej w stopniu generała pułkownika artylerii. Czyżby nie wiedział o zaniechaniu produkcji armat przeciwpancernych? Czyżby bez jego wiedzy rozbrajano i niszczono bunkry na linii Stalina? Nawet sam sposób formułowania zarzutu odwraca uwagę od sedna problemu. Woronow usprawiedliwia samo zburzenie linii Stalina, zarzuca tylko kierownictwu, że uczyniono to przedwcześnie. Pytanie brzmi inaczej: po co w ogóle było ją burzyć? Czy dwie linie umocnień nie byłyby skuteczniejsze, niż jedna? Instalacji obronnych nigdy nie jest za wiele, a w określonych sytuacjach dodatkowe rowy łącznikowe, forty, schrony, pola minowe i zasieki mogą odegrać decydującą rolę. Zimą 1940 roku Armia Czerwona kosztem ogromnych ofiar przełamała linię Mannerheima. zmuszając Finów do rokowań ze Stalinem i w efekcie do znacznych ustępstw terytorialnych. A jak potoczyłyby się losy tej kampanii, gdyby Armia Czerwona natknęła się na drugą linię fortyfikacji? Wiosną 1940 roku armia hitlerowska okrążyła linię Maginota, wyszła na otwartą przestrzeń operacyjną — i dla Francji był to koniec wojny. A gdyby Niemcy napotkali drugie pasmo umocnień? Radzieccy historycy przedstawiali rozmaite kontrargumenty. Powiadają, że brakowało uzbrojenia i ekwipunku dla nowych rejonów umocnionych, a zatem linię Stalina trzeba było rozbroić. Skoro tak, to dlaczego zamiast nakazać fabrykom zbrojeniowym zwiększyć produkcję broni polecono im zaprzestać produkcji defensywnego uzbrojenia i ekwipunku? 132 Rozbrajanie starej granicy rozpoczęto jesienią 1939 roku, a demontowany sprzęt składowano w magazynach: nikt nie potrafił znaleźć właściwego zastosowania dla tak specyficznych typów broni. Wszak linia Mołotowa nie istniała jeszcze nawet na papierze, decyzję ojej budowie podjęto dopiero 26 czerwca 1940 roku. Argument o rzekomym przenoszeniu uzbrojenia z jednej linii na drugą jest nie do przyjęcia, i to z kilku powodów. Nowa linia obrony w porównaniu z poprzednią była łańcuszkiem lekkich umocnień, które nie mogły wchłonąć tyle ciężkiego sprzętu. W Zachodnim Specjalnym Okręgu Wojskowym, a więc na Białorusi, wybudowano zaledwie 193 bunkry, podczas gdy na starych 132

—

„Woprosy istorii”, nr 7, Moskwa 1970, s. 33.

granicach rozbrojono 876 potężnych bastionów. W innych okręgach dysproporcje były jeszcze bardziej rażące. W Odeskim Okręgu Wojskowym na starej granicy rozbrojono trzy potężne rejony umocnione, a tymczasem na nowych rubieżach zaczynano dopiero wstępne prace budowlane. Słowem, aby uzbroić linię Mołotowa wystarczyłoby w zupełności przenieść tylko drobną część wyposażenia dawnych „RU”. Jeśli nawet damy wiarę oficjalnym wyjaśnieniom, uzyskamy jedynie odpowiedź na pytanie, dlaczego rozbrojono linię Stalina. Nadal jednak nie wiemy, czemu miało służyć jej planowe niszczenie. Przecież nikt nie przerzuci z miejsca na miejsce potężnych żelbetowych konstrukcji! Nawet niepozorny bunkier jest 350–tonowym monolitem, wkopanym w ziemię po same ambrazury i obłożonym granitowymi głazami, dla spowodowania wczesnej eksplozji pocisku. Wszystko to pokrywa warstwa ziemi, z której wyrastają maskujące krzewy i drzewka. Jeżeli wyprowadzamy się z dobytkiem do innego domu, to jeszcze nie powód, by wysadzać w powietrze opuszczany budynek. Żołnierz z karabinem i saperką może się okopać i stawić czoło nacierającym wrogom. Ten sam żołnierz z karabinem lub cekaemem — ale siedzący w bunkrze, choćby uprzednio rozbrojonym, jest znacznie odporniejszy, bo dobrze osłonięty i zakamuflowany. A gdyby w bunkrach zasadziło się 170 dywizji pierwszego rzutu?! W walkach obronnych wojsko zawsze musi mieć jakieś oparcie: rozbrojone forty Verdun, bastiony Brześcia, mury Stalingradu, nawet porzucone dwa lata wcześniej okopy pod Kurskiem. Ruiny starej fabryki, czy choćby XIX–wieczna cytadela mogą stać się niezdobytą twierdzą. Linia Stalina, nawet rozbrojona, dawała Armii Czerwonej takie właśnie oparcie, pozwalała stawić zażarty opór i — kto wie? — może nawet zatrzymać ofensywę. Rozbrojone bunkry, podziemne stanowiska dowodzenia i punkty opatrunkowe, betonowe magazyny, linie łączności i kanalizacja, agregaty prądotwórcze... Ale pierwszy rzut strategiczny Armii Czerwonej zniszczył linię Stalina, po czym został wysłany za przedwojenną granicę państwową ZSRR. Korzystając z alibi jakie dawał komunikat TASS, w dniu 13 czerwca 1941 roku rozpoczęto przerzucanie siedmiu armii drugiego rzutu strategicznego do zachodnich rejonów kraju. Wszystko odbywało się w

najściślejszej tajemnicy. Przybywające wojska również wysyłano poza linię Stalina, rozbrojoną, zniszczoną i porzuconą.

4. Każda obrona, nawet najlepsza, musi być nieustannie ulepszana. Dlatego żołnierz wie, że co najmniej 10 godzin dziennie ma poświęcić na kopanie rowów łącznikowych i okopów, niezależnie od swojej pozycji. Tydzień po tygodniu, miesiąc po miesiącu, cały rok poszerza i pogłębia rowy przeciwczołgowe, po pierwszym wykopanym okopie zabiera się za drugi, potem trzeci, piąty. Regulamin mówi o stałym i wytężonym doskonaleniu obrony, co oznacza, że sytuacji „zadowalającej” nie ma i być nie może. Od zarania dziejów wszystkie armie znały tę prostą regułę: nie ma zbędnych ani przestarzałych instalacji obronnych. Każda nowa fortyfikacja służy umocnieniu już istniejącej. Linia Mołotowa mogła więc uzupełnić linię Stalina, ale nie mogła jej zastąpić. Tymczasem nie była ani jej dopełnieniem, ani substytutem. Nowa rubież obronna różniła się od poprzedniej zarówno samym pomysłem, jak i w szczegółach. Wymieńmy cztery najważniejsze różnice:  linię Mołotowa budowano tak, by przeciwnik ją widział;  linię Mołotowa wznoszono na drugorzędnych kierunkach operacyjnych;  linii Mołotowa nie chroniła strefa bezpieczeństwa, pola minowe ani żadne inne zapory inżynieryjne;  nie wykorzystano istniejących możliwości dla jej wzmocnienia i roboty szły nieśpiesznie. Dzieje budowy linii Mołotowa są równie zagadkowe, jak historia zburzenia linii Stalina. W 1941 roku pod Lwowem ześrodkowano ogromne masy wojsk. Drugie takie zgrupowanie znajdowało się na cyplu białostockim. Radzieccy marszałkowie tłumaczą dziś, że głównego uderzenia spodziewano się właśnie na Ukrainie, a na Białorusi natarcia oskrzydlającego. Skoro tak, to zgodnie z wszelką logiką właśnie tam, w najbardziej zagrożonych rejonach, powinny skoncentrować się wysiłki budowniczych linii Mołotowa. Tymczasem połowę środków przeznaczonych na budowę zamierzano wykorzystać... w

Nadbałtyckim Okręgu Wojskowym! Jedną czwartą środków planowano użyć na Białorusi, i zaledwie 9 procent na Ukrainie.133 W świetle elementarnych kryteriów taktycznych wszystkie fortyfikacje linii Mołotowa budowano na drugorzędnych kierunkach operacyjnych. Następny przykład. W rejonie Brześcia stało sześć mostów kolejowych i drogowych. W razie wybuchu wojny oś Warszawa–Brześć–Mińsk– Smoleńsk–Moskwa nabierała kapitalnego znaczenia, a mosty na granicznym Bugu odgrywały pierwszoplanową rolę strategiczną. Właśnie pod Brześciem budowano jeden z nowych rejonów umocnionych, ale bynajmniej nie tam, gdzie były mosty! Nowe fortyfikacje linii Mołotowa konstruowano na samej granicy, dostosowując je do jej przebiegu, bez jakiejkolwiek strefy bezpieczeństwa. W razie napaści garnizony nie miały nawet czasu by przygotować się do walki. Rubież obronna była płytka: stawiano tylko graniczne strażnice i bunkry, bez drugiej linii i bez jakiegokolwiek zaplecza.134 Nie było zasieków, pól minowych, rowów przeciwczołgowych. Nie było nawet kamuflażu. We władymirsko–wołyńskim rejonie umocnionym „spośród 97 fortyfikacji tylko 5–7 przysypano ziemią, pozostałe były praktycznie odsłonięte”.135 Gdy po 50 latach przekraczamy radziecką granicę w rejonie Brześcia, widzimy stojące nad samym brzegiem Bugu klocki szarego betonu: to bunkry południowego szańca brzeskiego „RU”. Nigdy nie zostały zamaskowane, i tak pozostały do dziś. W przeciwieństwie do tajnej linii Stalina, wróg mógł spokojnie obserwować budowę i usytuowanie umocnień, identyfikować poszczególne forty, określać sektor ostrzału z każdej ambrazury. Na tej podstawie mógł dokładnie opisać cały schemat ognia zaporowego. Wiedząc to wszystko Niemcom nie zostało nic innego, jak tylko wyznaczyć martwe strefy ostrzału, podczołgać się do bunkrów i pozatykać otwory strzelnicze workami z piachem. Uczynili to 22 czerwca 1941 roku. Marszałek Żuków dobrze wiedział, co mówi: „Rubieże obronne rozbudowywane są zbyt blisko granicy, a poza tym mają niezwykle niedogodną konfigurację z punktu widzenia operacyjnego działania, zwłaszcza na cyplu białostockim. Umożliwia to nieprzyjacielowi uderzenie 133 134 135

— — —

Anfiłow, op. cit., s. 164. W. Zotow, Na siewiero–zapadnom frontie, Moskwa 1969, s. 175. „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 5/1976, s. 91.

oskrzydlające z rejonu Brześcia i Suwałk na tyły naszego zgrupowania białostockiego. Poza tym usytuowane na małej głębokości rejony umocnione nie są w stanie długo się bronić, ponieważ będą na wylot przestrzeliwane ogniem artylerii”.136 Skoro groziło uderzenie z kierunku Brześcia i Suwałk, czemu nie wykorzystano starych twierdz granicznych w Brześciu, Osowcu. Grodnie, Przemyślu, Kownie? Ani jedna nie ustępowała umocnieniom Verdun, a włączone w system obrony kraju, mogły wydatnie wzmocnić całą rubież. Prócz twierdz w tych samych rejonach znajdowały się inne, mniej potężne fortyfikacje, na przykład bunkry flankujące, z których każdy mógł pomieścić kompanię wojska. Trzy metry zbrojonego betonu nad głową to zawsze lepiej, niż nic. Co więc zadecydował Główny Zarząd Wojsk Inżynieryjnych (GWIU)? „Szef GWIU zaproponował, by wykorzystać stare rosyjskie twierdze graniczne i utworzyć strefy zaporowe. Ta propozycja nigdy nie została przyjęta. — Nie ma potrzeby — mówiono”.137 W lutym roku 1941 funkcję szefa Sztabu Generalnego Armii Czerwonej objął G. Żuków. Był to najbardziej chyba utalentowany dowódca XX wieku. Choć miał już za sobą niejedną bitwę, jak rozgromienie japońskiej 6. Armii nad Chałchyn–gołem, Żuków nie zaznał dotąd ani jednej porażki. Ale nawet on, mimo niezaprzeczalnych zdolności, nie zaprowadził porządku na linii Mołotowa. Przeciwnie, prace inżynieryjne w niektórych rejonach umocnionych, na przykład brzeskim, postanowiono prowadzić w drugiej kolejności.138 W radzieckim języku oficjalnym oznacza to całkowite zamrożenie budowy. Tymczasem przeciwnik miał całkiem odmienne wyobrażenie o sytuacji w brzeskim „RU”. Wiemy o tym w szczególności z przechwyconych dokumentów LXVIII Korpusu Zmotoryzowanego Wehrmachtu. Wynika z nich niezbicie, że Niemcy byli przekonani, iż w brzeskim „RU” trwają intensywne prace budowlane, i to na okrągło: nocą „Rosjanie budują swoje bunkry przy pełnym oświetleniu”. O eo tu chodzi? Czyżby radzieccy dowódcy postradali zmysły, oświetlając reflektorami (dla kamuflażu?) co noc nadgraniczne place 136 137 138

— — —

Żukow: op. cit., s. 251. Starinow, op. cit., s. 177. Anfiłow, op. cit., s. 166.

budowy?! I jak należy rozumieć pracę na trzy zmiany w świetle decyzji o zawieszeniu robót? Czyżby to było na pokaz? Wszystko na to wskazuje. Marszałek Bagramian określił budowę linii Mołotowa jako „umyślną demonstrację”. Generał pułkownik A. Sandałow przytacza w swych wspomnieniach słowa generała majora K. Puzyriewa, dowódcy brzeskiego „RU”: „Rzadko widzi się podciąganie umocnień pod samą granicę. Poprzednio budowaliśmy bunkry w pewnej odległości od granicy. Ale nie ma rady. Musimy kierować się względami politycznymi, a nie tylko wojskowymi...”.139 To kolejna zagadka: wojska radzieckie kryją się po lasach „w obawie przed sprowokowaniem wojny”. Jednocześnie opierając się na niejasnych przesłankach politycznych, uporczywie demonstrują przeciwnikowi intensywne przygotowania obronne — nie dbając o możliwe powikłania dyplomatyczne czy militarne. I wreszcie ostatni element: linię Stalina i linię Mołotowa zaprojektował ten sam architekt — generał porucznik wojsk inżynieryjnych D. Karbyszew. Upada zatem teza o niekompetencji twórców nowej rubieży obronnej. Jasne, że linia Mołotowa wcale nie była „niewypałem”: wybudowano dokładnie takie umocnienia, o jakie chodziło Stalinowi i Żukowowi.

5. W tym samym czasie Adolf Hitler i jego generałowie zajmują się mniej więcej tym samym. W latach 1932–1937 Niemcy wybudowali nad Odrą potężne fortyfikacje, mające bronić Rzeszy przed napaścią ze wschodu. Były to pierwszorzędne konstrukcje, świetnie wkomponowane w otoczenie i starannie zakamuflowane. Po podpisaniu paktu Ribbentrop–Mołotow Wehrmacht rusza na wschód, porzucając na zawsze wspaniałe bastiony obronne na starej granicy. Niektóre z ńich znalazły zastosowanie zastępcze. W rejonie Hochwaldu rozległy kompleks potężnych fortyfikacji został przekazany dla potrzeb przemysłu lotniczego: zainstalowano tam fabrykę silników.140 139

— Sandałow, op. cit., s. 64. — Cały kompleks zawierał dwadzieścia dwa 4–wieżowe forty, połączone 30–kilometrowym chodnikiem podziemnym [przyp. aut.l. 140

Po zajęciu zachodniej połowy Polski niemieckie wojska rozpoczęły budowę nowej linii umocnień wzdłuż radzieckiej granicy, ale na... drugorzędnych kierunkach operacyjnych. Nie chroniły ich pola minowe ani żadne inne przeszkody. Roboty prowadzono dzień i noc, a radzieccy pogranicznicy obserwowali z oddali postępy i meldowali „gdzie trzeba”.141 Intensywne prace zakończyły się dopiero w maju 1941 roku. Niemcy zamierzali wybudować nad Sanem 80 bastionów; ukończyli zaledwie 17. Były to odsłonięte, niezamaskowane konstrukcje, znacznie lżejsze niż bunkry na starej granicy Rzeszy: zaledwie półtorametrowe mury, 200–milimetrowe elementy opancerzenia. W nadodrzańskich rejonach umocnionych grubość pancerzy osiągała nawet 350 mm. To samo po stronie radzieckiej. Pancerne osłony na linii Mołotowa (prawy brzeg Sanu) były dużo lżejsze niż na linii Stalina. Przed laty miałem możność porównania radzieckich i niemieckich bunkrów po obu stronach rzeki. Były bliźniaczo podobne, żaden ekspert nie potrafiłby ich odróżnić. Niemiecy dowódcy wznosili znacznie lżejsze fortyfikacje, bowiem nie zamierzali trwać na nowych granicach. Trzeba też wiedzieć, że prócz umocnień obronnych istnieją fortyfikacje ofensywne. Każdy strateg nim rozpocznie generalną ofensywę musi wpierw ześrodkować gros swoich sił na ograniczonym odcinku frontu. Koncentracja armii na głównych kierunkach uderzenia automatycznie powoduje odsłonięcie kierunków drugorzędnych. Dlatego buduje się tam rejony umocnione, które pozwolą niewielkim oddziałom osłonowym kompensować wycofanie głównych wojsk. Takie umocnienia buduje się na samej granicy, by ogniem dział i cekaemów wspierały natarcie piechoty na pozycje nieprzyjaciela. Fortyfikacje nie powinny być głębokie, wszak nie służą do długotrwałej obrony. Nie warto otaczać ich zasiekami i polami minowymi: stanowiłyby tylko zbędną przeszkodę podczas wymarszu grup uderzeniowych. Nie ma sensu budowa cofniętych bunkrów: skazałoby to ich załogi na bezczynność. Lepiej skupić wszystko na samej granicy. Wreszcie nie ma po co ich ukrywać: niech wróg widzi budowę nowych instalacji i niech myśli, że to przygotowania do obrony. Generałowie niemieccy opierali się na tych właśnie przesłankach. Podobnie postępował radziecki Sztab Generalny. W sierpniu 1939 roku Żuków z powodzeniem stosował tę taktykę nad Chałchyn–gołem: „Za 141

—

Pogranicznyje wojska..., op. cit., dok. nr 287 i 344.

pomocą tych przedsięwzięć staraliśmy się wywołać u nieprzyjaciela wrażenie, że nie podejmujemy żadnych przygotowań do działań zaczepnych i całą uwagę skupiliśmy wyłącznie na rozbudowie obrony, i tylko obrony”.142 Żukowowi udało się zmylić czujność Japończyków, którzy zostali niebawem rozgromieni niespodziewanym uderzeniem wojsk radzieckich. Radziecki generał postanowił powtórzyć ten zabieg, choć na większą skalę, nad granicą niemiecką. Ale tym razem manewr się nie powiódł. Niemieccy generałowie nie dali się wywieść w pole: znali się na rzeczy nie gorzej niż Żuków. Bitwa nad Chałchyn–gołem została rozegrana 20 sierpnia 1939 roku. Dwa dni później, 22 sierpnia, kiedy w Moskwie toczyły się rozmowy Ribbentropa z Mołotowem, generał Heinz Guderian stanął na czele Befestigungsstab Pommern — Sztabu Fortyfikacyjnego Pomorze.143 Cel: uśpić czujność Polaków czysto defensywnymi przygotowaniami, a równocześnie szybko zbudować względnie lekkie umocnienia na drugorzędnych kierunkach, by móc przerzucić z pozycji obronnych większość wojsk, potrzebnych do głównego uderzenia. Wiosną 1941 roku Guderian znów stanął na czele robót fortyfikacyjnych, tym razem na granicy z ZSRR...

6. Linia Stalina miała uniwersalny charakter: mogła być obronną rubieżą kraju, albo punktem wyjścia do ofensywy. Między poszczególnymi rejonami umocnionymi pozostawiono szerokie korytarze, by mogły tamtędy wymaszerować ruszające na Europę kolumny wojska. Ale kiedy granica przesunęła się o kilkaset kilometrów na zachód, linia utraciła wszelkie walory ofensywne. Z kolei Stalin nie myślał o obronie, zwłaszcza po podpisaniu z Niemcami paktu o nieagresji. Stąd pomysł rozbrojenia fortyfikacji na starej granicy. W czasie pokoju korytarze między „RU” wystarczały dla potrzeb militarnych i cywilnych. Fortyfikacje utrudniały jednak tajną koncentrację wielkich mas wojska, a w czasie wojny uniemożliwiały płynne zaopatrywanie 142 143

— —

Żukow: op. cit., s. 212. H. Guderian. „Wspomnienia żołnierza”. Warszawa 1991, s. 56.

armii w miliony ton amunicji, żywności i paliwa, dowożonych — dla zmniejszenia ryzyka — tysiącami odrębnych dróg. Linia Stalina stawała się przeszkodą i jej los był przesądzony. Stąd decyzja zniszczenia samych umocnień. Podobną sytuację można było zaobserwować po stronie niemieckiej, zresztą nie tylko na wschodzie. Po zwycięskiej kampanii 1940 roku we Francji linia Zygfryda była bezużyteczna — i została porzucona. Hitler nie mógł, rzecz jasna, przypuszczać, że za cztery lata przyjdzie mu się bronić na własnych granicach. Niektóre fortyfikacje przekazano bauerom na magazyny ziemniaków. Inne, wyposażone w potężne pancerne włazy, po prostu zamknięto na cztery spusty, a kiedy znowu były potrzebne, okazało się, że klucze zostały zgubione.144 Wbrew temu, co się często sądzi, radzieccy i niemieccy generałowie nie byli ignorantami. Po prostu jedni 1 drudzy kierowali się strategią agresji. Kryteria są proste: umocnienia których nie da się wykorzystać w trakcie ofensywy są bezużyteczne. Dlatego niszczyli je, by umożliwić atakującej armii rozwinięcie szyków, lub oddawali kołchoźnikom czy bauerom.

144

—

E. K. Mallory, A. Ottar: Archttecture of Aggression, Wallop 1973, s. 123.

ROZDZIAŁ 11. CO TO JEST ARMIA OSŁONOWA? Współczesna „armia osłonowa” jest podstawą fundamentalnej i dominującej operacyjno–strategicznej koncepcji n a g ł e g o i a k t y w n e g o w t a r g n i ę c i a. Jest więc jasne, że współczesny defensywny termin „armia osłonowa” jest tylko parawanem dla n i e s p o d z i e w a n e g o ofensywnego uderzenia „armii wtargnięcia”.145

1. W europejskiej części ZSRR było pięć okręgów wojskowych graniczących z sąsiednimi państwami. Zgrupowane tam jednostki, a także trzy floty RKKF — Flota Północna, Bałtycka i Czarnomorska — stanowiły pierwszy rzut strategiczny radzieckich sił zbrojnych. W latach trzydziestych stacjonujące w okręgach wojskowych związki taktyczne nie przekraczały rozmiarów dywizji i korpusów. Podczas wojny domowej istniały armie, lecz po wojnie uznano, że są to zbyt duże związki, by je utrzymywać w czasie pokoju, i zostały rozformowane. W 1938 roku postanowiono sformować na Dalekim Wschodzie 1. i 2. Armię. Wynikało to ze stale pogarszających się stosunków z Japonią; przewlekłe animozje nierzadko przeradzały się w regularne starcia z udziałem znacznych sił obu walczących stron. Z kolei w europejskiej części ZSRR nic nie skłaniało Stalina do tworzenia armii: ani dojście Hitlera do władzy, ani konflikt w Hiszpanii (gdzie radzieccy komuniści bezpośrednio angażowali się w walkę z niemieckimi i włoskimi faszystami), ani nawet hitlerowski Anschluss Austrii i okrojenie Czechosłowacji. Tymczasem Wielka Czystka dobiegła końca. Na początku 1939 roku Związek Radziecki otworzył nowy rozdział swojej historii. Zapoczątkował go 145

— Probliemy strategiczeskowo razwiortywanija, wyd. Wojskowej Akademii RKKA im. M. Frunzego, Moskwa 1935. Podkreślenia autorów.

referat Stalina na XVIII zjeździe partii, według Ribbentropa „przyjęty ze zrozumieniem” w Berlinie. I nie bez powodu. Radziecka polityka zagraniczna gwałtownie zmienia kurs. Francja i Wielka Brytania zostają publicznie uznane za podżegaczy wojennych. Stalin nie wyciąga jeszcze ręki do Hitlera, niemniej radziecka dyplomacja daje jasno do zrozumienia, że jeśli Hitler wyciągnie dłoń, to nie zostanie ona odtrącona. Tak prezentowała się widoczna strona nowej radzieckiej polityki. Ale była też strona niewidoczna: w 1939 roku ZSRR rozpoczął formowanie armii w europejskiej części swego terytorium. Choćby ze względów geograficznych trudno zakładać, że miano ich użyć przeciw Anglii i Francji. Mogły być wymierzone tylko w III Rzeszę, z którą prowadzono równoczesne zakulisowe pertraktacje w sprawie wzajemnego zbliżenia. Radzieckie dowództwo nie traciło czasu. Na Białorusi utworzono 3. i 4. Armię, na Ukrainie — 5. i 6. Trzy armie — 7., 8. i 9. — stanęły przy granicy z Finlandią. W następnych miesiącach powstają nowe związki operacyjne: 10. i 11. Armia na Białorusi, 12. na Ukrainie. Oficjalna radziecka historiografia usilnie wmawia nam, że formowanie armii nastąpiło już po wybuchu II wojny światowej. Istnieje jednak niemało dowodów pokazujących, że odbyło się to dużo wcześniej. Nawet niektóre radzieckie źródła potwierdzają, że proces formowania armii poprzedzał podpisanie radziecko–niemieckiego paktu. Wiadomo na przykład, że 4. i 6. Armia istniały już w sierpniu roku 1939, że 5. Armia została sformowana przed lipcem tegoż roku, a 10. i 12. Armia — przed 1 września 1939 roku. Wszystkie armie wkrótce po utworzeniu brały udział w operacjach wojskowych. Siedem armii rozmieszczonych na Białorusi i Ukrainie uczestniczyło w „wyzwalaniu” wschodniej Polski. Trzy pozostałe, zgrupowane w pobliżu Finlandii, „pomagały fińskiemu narodowi zrzucić jarzmo ciemiężców”, a kiedy znalazły się w opałach, utworzono kolejne armie: 13., 14. i 15. Po zakończeniu Wojny Zimowej cztery armie raptem zniknęły, wszelki słuch o nich zaginął. Ale nie na długo. Niebawem 15. A pojawia się na Dalekim Wschodzie, 8. A odnajduje się w pobliżu granicy państw bałtyckich, a 9. A materializuje się na granicy z Rumunią. Wkrótce po tych przemieszczeniach Moskwa postanawia zadośćuczynić „prośbom bratnich

ludów pracujących”: dzielni radzieccy żołnierze „wyzwalają” Estonię, Litwę, Łotwę, Besarabię, Północną Bukowinę. Potem 8. i 13. Armia znikają, gotowe znowu pojawić się, gdyby zaszła taka konieczność. Co też nastąpi w odpowiednim czasie. Choć ustały już walki, a triumfalne marsze wyzwoleńcze dobiegły końca, ani jedna armia nie została rozformowana. Stalin postanowił je zachować nie licząc się z kosztami. Tego jeszcze w dziejach ZSRR nie było. Dotychczas armie tworzono tylko w czasie wojen i dla wojen. Ale Związek Radziecki „wyzwolił” już wszystkich swoich sąsiadów. Pozostały tylko Niemcy. I właśnie w tym momencie proces formowania nowych armii uległ gwałtownemu nasileniu.

2. W czerwcu 1940 roku na Zabajkalu powstają dwie nowe armie. 16. A rozlokowano w taki sposób, aby można ją było w każdej chwili przerzucić na zachód. Natomiast sformowanie 17. A było wydarzeniem wielce znaczącym. Nawet podczas wojny domowej i dramatycznych walk o przetrwanie komunizmu, liczba bolszewickich armii nigdy nie przekroczyła szesnastu. Pojawienie się siedemnastej armii oznaczało, że ZSRR — w czasie pokoju i nie zagrożony napaścią — przekracza stopień militaryzacji, jaki zdołał osiągnąć tylko jeden raz, i to w warunkach zażartej wojny wewnętrznej. Radzieckie kierownictwo doskonale rozumiało, że utworzenie armii z numerem 17. oznacza przekroczenie pewnego Rubikonu, co prawda widocznego tylko dla wtajemniczonych. Jeszcze dwa lata wcześniej państwo nie mogło sobie pozwolić na utrzymanie choćby jednego związku operacyjnego takiego jak armia. W 1940 roku istniało już siedemnaście armii, stworzonych kosztem maksymalnego wykorzystania wszystkich rezerw, przy pełnej mobilizacji fizycznego i duchowego potencjału ludności. W sferze budowania potęgi militarnej Związek Radziecki przekroczył poziom krytyczny. Od tej chwili kraj rozwijał się w zupełnie nowych, nieznanych dotąd warunkach. Proces tworzenia 17. Armii był otoczony najściślejszą tajemnicą państwową. Stalin uczynił co w jego mocy, by ten sekret nie przedostał się na Zachód ani nie dotarł do wiadomości publicznej w samym Związku

Radzieckim. Rozkaz o formowaniu 17. A został podpisany przez marszałka Timoszenkę w dniu 21 czerwca 1940 roku. Nazajutrz radzieckie radio nadało komunikat TASS, dementujący pogłoski o rozbudowie radzieckiej potęgi militarnej.146 Autorem komunikatu TASS był sam Stalin. Ambasador niemiecki w Moskwie Schulenburg bezbłędnie rozpoznał pióro genseka i oznajmił to Mołotowowi, który nawet nie uznał za stosowne zaprzeczyć. Stalin po raz kolejny zastosował swoją ulubioną taktykę. Polegała ona na przypisywaniu przeciwnikom słów których nigdy nie wypowiadali, by demaskować ich kłamstwa. „Chodzą słuchy — głosi komunikat — że na granicy litewsko–niemieckiej skoncentrowano ze 100, albo i 150 radzieckich dywizji...” Przeglądałem ówczesną prasę brytyjską, francuską i amerykańską i nigdzie nie znalazłem danych choćby zbliżonych do tych, które cytował komunikat TASS. Tak więc przypisawszy zachodniej prasie to, czego nigdy nie pisała, Stalin bez trudu obala wymyślone kalumnie i przechodzi do sedna: „W odpowiedzialnych kołach radzieckich panuje przekonanie, że propagatorzy tych niedorzecznych pogłosek mają na uwadze bardzo określony cel — pragną rzucić cień na stosunki radziecko–niemieckie. Lecz ci panowie biorą własne życzenia za rzeczywistość. Najwidoczniej nie są zdolni zrozumieć tego oczywistego faktu, że dobrosąsiedzkich stosunków, jakie powstały między ZSRR a Niemcami w wyniku zawarcia paktu o nieagresji, nie zdołają zachwiać żadne pogłoski ani nieudolna propaganda”.147 Stalinowski komunikat zawierał źdźbło prawdy: potężne radzieckie związki taktyczne i operacyjne nie formowały się na granicy litewsko– niemieckiej, lecz w głębi kraju, z dala od wścibskich oczu. Pewnego dnia, pod osłoną innego (równie kłamliwego) komunikatu TASS, pojawią się na niemieckiej granicy.

3. Jest oczywiste, że armie przełomu lat trzydziestych i czterdziestych były na znacznie wyższym poziomie, niż armie z okresu wojny domowej, zarówno

146 147

— —

Rozkaz nr 4 ludowego komisarza obrony ZSRR. „Prawda”, 23 czerwca 1940.

pod względem zdolności manewrowej, jak sprzętu, mocy ogniowej, bojowej i uderzeniowej. Zaraz po powstaniu Związku Radzieckiego siły bolszewickie były rozrzucone w sześciu różnych strefach; obecnie ześrodkowano je w dwóch, i to w bardzo szczególny sposób: przeciw Japonii, z którą trwał nieprzerwany konflikt, wystawiono pięć armii; przeciw Niemcom, z którymi zawarto pakt o nieagresji — dwanaście. Ale na tym nie koniec. Trwa dynamiczny proces formowania nowych związków operacyjnych. W lipcu 1940 roku na niemieckiej granicy powstaje kolejna... 26. Armia. Skąd raptem taki numer? Moskwa zawsze rygorystycznie przestrzegała kolejności, a następnym numerem powinien być 18. Próżno by szukać odpowiedzi w pracach radzieckich marszałków i komunistycznych dziejopisarzy. Natomiast gdy przestudiuje się uważnie proces tworzenia armii, to historia sama da nam odpowiedź. W 1940 roku wbrew pozorom wcale nie naruszono kolejności, po prostu nowym armiom przyznano numery od 18 do 28. Po wystawieniu pięciu armii przeciwko Japonii i dwunastu armii przeciw Niemcom i ich sojusznikom, radzieckie kierownictwo podjęło decyzję o utworzeniu dalszych jedenastu armii: jednej przeciw Japonii, dziesięciu przeciwko Rzeszy. 26. Armia należała do tej ogromnej serii. Powstawała w pobliżu granicy i jako pierwsza była gotowa do działań. Pozostałe znajdowały się na różnych etapach formowania, wiadomo jednak, że zostały utworzone przed 22 czerwca 1941 roku. W maju 1941 roku 23. i 27. Armia pojawiają się w zachodnich okręgach wojskowych. Ich obecność okryta jest ścisłą tajemnicą. Również w maju wyłania się z mroku znana nam 13. A. Kilka tygodni później wypływa kolejna, 9. A. 13 czerwca 1941 roku, w dniu nadania komunikatu TASS, zmaterializowały się wszystkie pozostałe: 18., 19., 20.. 21., 22., 24., 25. (dalekowschodnia) i 28. Pojawienie się tych armii w połowie 1941 roku wieńczy proces ich formowania. A kiedy został zapoczątkowany? O tym oficjalna radziecka historia milczy. Nie bez powodu: ujawnienie dat ukazałoby całą perfidię stalinowskiej gry. Dopóki Hitler uchodził za wroga, dopóty poziom radzieckich sił zbrojnych nie przekraczał granic zdrowego rozsądku. W

momencie rozbioru Polski, kiedy radzieckie i niemieckie jednostki stanęły twarzą w twarz, Stalinowi starczało siedem do dwunastu armii na zachodniej granicy ZSRR. Ale gdy tylko Hitler odwrócił się do Stalina plecami, atakując Danię, Norwegię, Belgię, Holandię, Francję i planując inwazję Wielkiej Brytanii, gdy siły Wehrmachtu na Wschodzie były słabe, jak nigdy — właśnie wtedy Stalin wydał rozkaz natychmiastowego formowania następnych wielkich związków operacyjnych. Im bardziej oddalały się na zachód, północ i południe niemieckie dywizje, tym więcej radzieckich armii pojawiało się na linii demarkacyjnej. Dodajmy, że Stalin zarządził ich formowanie jeszcze przed słynnymi „ostrzeżeniami Churchilla” i na długo przed powstaniem planu „Barbarossa”.

4. Podstawę radzieckiej strategii stanowiła teoria „głębokiej operacji”. Teoria ta zalecała zadawanie niespodziewanych i głębokich uderzeń w najsłabsze miejsca obrony przeciwnika. Równocześnie z teorią „głębokich operacji” zrodziło się pojęcie „armii uderzeniowej” — instrumentu, umożliwiającego jej przeprowadzenie. Armie uderzeniowe formowano do zadań ofensywnych.148 Składały się z potężnej artylerii i piechoty, służącej do przełamywania obrony przeciwnika, oraz potężnej pięści pancernej — jeden–dwa korpusy zmechanizowane po 500 czołgów każdy — do wykonania druzgocącego uderzenia w głąb. Radziecka doktryna „głębokiej operacji” zarówno w teorii, jak i w praktycznych szczegółach do złudzenia przypominała niemiecką koncepcję „wojny błyskawicznej”. Dla przeprowadzenia Blitzkriegu również stworzono specjalny związek: grupę pancerną. Podczas kampanii we Francji użyto trzech grup pancernych, a na froncie wschodnim — czterech. Każda z nich liczyła 600–1.000 czołgów (czasem nawet 1.250), a także znaczne siły artylerii i piechoty, służące przełamywaniu linii obrony. Różnica między radziecką i niemiecką machiną wojenną polegała na tym, że w Niemczech wszystko nazywano zgodnie ze stanem faktycznym: armie 148

—

Sowietskaja Wojennaja Encykłopiedija, op. cit., t. 1, s. 256.

polowe miały własną numerację, a grupy pancerne — odrębną. Z kolei w ZSRR początkowo armie uderzeniowe istniały tylko na papierze, potem powstały naprawdę, ale formalnie nie otrzymały nazwy „armia uderzeniowa”. Określenie to po raz pierwszy pojawia się oficjalnie po 22 czerwca 1941 roku. Do tego momentu wszystkie radzieckie armie miały ujednolicony system numeracji i trudno je było odróżnić. Sprzyjało to dezinformacji, zarówno wtedy jak i dziś. W Niemczech hitlerowskich główne narzędzia agresji — grupy pancerne — były jawne, podczas gdy w Armii Czerwonej były one niemal niedostrzegalne. Co bynajmniej nie oznacza skłonności pacyfistycznych, lecz tylko wysoki stopień utajnienia. Na pierwszy rzut oka wszystkie armie radzieckie były do siebie podobne: jak żołnierska masa. Ale wystarczyło przyjrzeć się im z bliska, by dostrzec różnice. Przygotowując się do „wyzwalania” Finlandii dowództwo rozśrodkowało kilka armii. Jesienią 1939 roku skład przyszłego frontu przedstawiał się następująco (w kolejności z północy na południe):  14. Armia: żadnych korpusów, dwie dywizje piechoty;  9. Armia: żadnych korpusów, trzy dywizje piechoty;  8. Armia: żadnych korpusów, cztery dywizje piechoty;  7. Armia: X Korpus Pancerny (660 czołgów), trzy brygady pancerne (po 330 czołgów), X, XIX, XXXIV i L Korpus Piechoty (po trzy dywizje na korpus), samodzielna brygada, jedenaście samodzielnych pułków artylerii (niezależnie od artylerii będącej częścią składową poszczególnych korpusów i dywizji), liczne samodzielne bataliony czołgów i artylerii, wreszcie armijne eskadry lotnictwa. Mimo że 7. Armia nie różniła się nazwą od sąsiednich, to widać wyraźnie, że pod względem liczby czołgów i artylerii wielokrotnie przewyższała siłę bojową trzech pozostałych. Dodajmy, że na jej czele stał K. Mierieckow, faworyt Stalina i dowódca Leningradzkiego Okręgu Wojskowego. Wkrótce Mierieckow został mianowany szefem Sztabu Generalnego, a niedługo po tym otrzymał awans na stopień marszałka Związku Radzieckiego. Cała kadra oficerska 7. Armii składała się z najbardziej obiecujących dowódców. Na przykład sztabem artylerii kierował L. Goworow, także przyszły marszałek ZSRR.

Miejsce dyslokacji 7. Armii również nie było przypadkowe. Właśnie w tym rejonie ,fińska soldateska” rozpoczęła niebawem „zbrojne prowokacje” i otrzymała „uderzenie odwetowe”. Natomiast tam, gdzie stacjonowały słabsze armie (na dobrą sprawę tylko korpusy armijne), ,fińska soldateska” nie zdecydowała się na działania zaczepne. Jak widać, organizację radzieckich sił zbrojnych cechowała wyjątkowa elastyczność. Proste dołączenie kilku korpusów czyniło ze zwykłej armii armię uderzeniową. Równie sprawnie można było przywrócić stan pierwotny. 7. Armia jest tego przykładem: najsilniejsza w 1940 roku, rok później liczyła zaledwie cztery dywizje piechoty, stając się najsłabszym związkiem operacyjnym Armii Czerwonej. Aby w pełni zrozumieć sens wydarzeń nad radziecko–niemiecką granicą, należałoby wyraźnie określić, które armie zaliczamy do zwyczajnych, a które do uderzeniowych. Różnica jest prosta: te ostatnie dysponowały własnym korpusem zmechanizowanym o zupełnie nowej organizacji, w skład którego wchodziło, w myśl regulaminu, 1.031 czołgów. Posiadając taki korpus zwyczajna armia dorównywała — lub nawet przewyższała — swoją mocą uderzeniową dowolną grupę pancerną Wehrmachtu. I tu odkrywamy rzecz zdumiewającą: w dniu 21 czerwca 1941 roku wszystkie radzieckie armie rozmieszczone wzdłuż granicy z Niemcami i Rumunią — a nawet 23. Armia nad granicą fińską — odpowiadały powyższym kryteriom: były to armie uderzeniowe. W 1941 roku Niemcy dysponowały potężnymi siłami agresji, ale Związek Radziecki w niczym Im nie ustępował. Różnice sprowadzały się do nazewnictwa, no i ilości: Hitler miał cztery grupy pancerne, Stalin — szesnaście armii uderzeniowych. Słyszę głosy sprzeciwu: przecież nie wszystkie korpusy zmechanizowane były w pełni wyposażone w czołgi! To prawda. Lecz skoro zamierzamy oceniać prawdziwe intencje Stalina, musimy uwzględnić nie tylko jego osiągnięcia, lecz również projekty których nie zdołał zrealizować. Niemiecka inwazja przerwała radziecki wysiłek zbrojeniowy, udaremniając sformowanie ogromnej liczby armii uderzeniowych. Sam szkielet tej machiny piekielnej był już gotowy, trwał tylko proces jej kompletowania i dostrajania. W tym momencie Hitler uznał, że dalsze czekanie byłoby równoznaczne z samobójstwem.

5. W latach dwudziestych radzieccy eksperci często używali określenia „armia wtargnięcia”. Termin ten nie brzmiał zbyt dyplomatycznie, zwłaszcza wobec państw ościennych, z którymi Moskwa starała się utrzymać normalne stosunki. Dlatego w latach trzydziestych zastąpiono go nazwą mniej rażącą — „armia uderzeniowa”. Źródła radzieckie zastrzegają się, że była to operacja czysto lingwistyczna: „armia wtargnięcia” i „armia uderzeniowa” oznacza dokładnie to samo.149 Przed 22 czerwca 1941 roku dla utrzymania tajemnicy nie używano nawet tej złagodzonej nazwy. Radzieccy generałowie w rozmowach posługiwali się umownym określeniem „armia osłonowa”150. W początkowym okresie wojny „armie osłonowe” miały ubezpieczać mobilizację w rejonach nadgranicznych, następnie rozwinięcie głównych sił Armii Czerwonej i ich wkraczanie do walki. Ale „osłona” nie miała wiele wspólnego z klasycznie pojmowaną obroną. Już 20 kwietnia 1932 roku Rewolucyjna Rada Wojenna ZSRR (Rewwojensowiet) przyjęła postanowienie, że w czasie pokoju rejony przygraniczne mają zostać obsadzone przez silne związki wojsk szybkich. W pierwszej fazie ewentualnego konfliktu „armie osłonowe” mają za zadanie wedrzeć się na terytorium nieprzyjaciela, pokrzyżować plany mobilizacyjne, przechwycić rezerwy strategiczne wroga i utrzymać kluczowe przyczółki. Najwyższe czynniki polityczne i wojskowe uznały, że takie właśnie działania zagwarantują skuteczną osłonę mobilizacji w samym Związku Radzieckim. W lipcu 1939 roku nowatorska doktryna znalazła zastosowanie praktyczne: wzdłuż całej zachodniej granicy ZSRR rozpoczęto formowanie „armii osłonowych”. Aby uniknąć pułapki radzieckiego pustosłowia, termin „osłonowych” należałoby za każdym razem ujmować w cudzysłów i

149

— „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 10/1963, s. 31. — Komunistyczny żargon zawiera niemało zwrotów typu „kampania wyzwoleńcza”, „kontratak”, „przejęcie inicjatywy strategicznej”, które oznaczają odpowiednio agresję, atak i wojnę z zaskoczenia. Każde z tych określeń przypomina walizkę o podwójnym dnie: to co widoczne służy temu, co chce się ukryć. Wielka szkoda, że niektórzy historycy — umyślnie, albo przez ignorancję — posługują się radziecką terminologią wojskową bez objaśniania jej właściwego znaczenia [przyp. tłum.]. 150

przypominać, że osłona miała być przeprowadzana drogą inwazji. Dlatego proponuję określenie równoznaczne, a dużo prostsze: armia wtargnięcia. Wśród zwyczajnych armii wtargnięcia zdarzały się też szczególne. Do takich należały bez wątpienia 6., 9. i 10. Armia. Każda z nich liczyła nie trzy, lecz sześć korpusów: dwa zmechanizowane, jeden kawaleryjski i trzy korpusy piechoty. Armie te stacjonowały na samej granicy i posiadały ultranowoczesne uzbrojenie. Na przykład VI Korpus Zmechanizowany wchodzący w skład 10. Armii miał oprócz starych czołgów dodatkowo 452 czołgi średnie T–34 i ciężkie KW, a IV Korpus Zmechanizowany 6. Armii dysponował 460 takimi czołgami. Dywizje lotnictwa przydzielone do tych armii były wyposażone w setki najnowszych maszyn: Jak–1, MiG–3, Ił–2 i Pe–2. Po całkowitym skompletowaniu każda z tych trzech armii powinna była liczyć 2.350 czołgów, 698 samochodów pancernych, ponad 4.000 armat i moździerzy, z górą 250.000 żołnierzy i oficerów. Prócz składu podstawowego każda z nich miała otrzymać dodatkowo 10–12 pułków artylerii ciężkiej, jednostki NKWD i inne. Nie wiem, jak nazywać te niezwykłe związki operacyjne. Jeśli będziemy używali ich formalnych nazw, a więc 6., 9. i 10. Armia, to wpadniemy w pułapkę zastawioną przez radziecki Sztab Generalny jeszcze w 1939 roku. Moglibyśmy uwierzyć, że są to zwykłe armie wtargnięcia. Tymczasem ani w Niemczech, ani w żadnym innym kraju nikt czegoś podobnego nigdy nie widział: każda z nich. mając powyżej 2.000 czołgów, równała się mniej więcej połowie całego Wehrmachtu! Ale i na tym jeszcze nie koniec: radzieckie dowództwo dysponowało pokaźną liczbą samodzielnych korpusów zmechanizowanych, rozmieszczonych w pobliżu granicy. Wystarczyło zatem włączyć je w skład zwyczajnych armii, by przekształcić je w armie superuderzeniowe — a wszystko to bez zmiany nazwy i numeru.

6. Spośród trzech armii superuderzeniowych 9. Armia była najpotężniejsza. Jeszcze niedawno, podczas Wojny Zimowej był to jeden korpus piechoty (trzy dywizje piechoty) o szumnej nazwie „armia”. Po zakończeniu wojny z

Finlandią 9. Armia zniknęła, wyłoniła się w innym miejscu, znowu zniknęła — by wreszcie pojawić się na dobre pod osłoną komunikatu TASS z 13 czerwca. 21 czerwca 1941 roku nie była jeszcze w pełni skompletowana, stanowiła nie dokończony szkielet najpotężniejszej armii świata. W jej skład wchodziło sześć korpusów, w tym dwa zmechanizowane i jeden korpus kawalerii — łącznie siedemnaście dywizji: cztery pancerne, dwie zmotoryzowane, siedem dywizji piechoty, dwie kawalerii i dwie dywizje lotnictwa. 9. Armia była więc podobna do innych armii superuderzeniowych, ale planowano włączenie do niej dodatkowo XXVII Korpusu Zmechanizowanego generała majora I. Piętrowa. Korpus utworzono w Turkiestanie; przed zakończeniem formowania został w ścisłej tajemnicy przerzucony na zachód. Po włączeniu korpusu w skład 9. Armii, liczyła ona dwadzieścia dywizji, z czego 6 pancernych: łącznie 3.341 czołgów, a więc mniej więcej tyle samo, Ile posiadał cały Wehrmacht, tyle że dużo lepszej jakości. Generał pułkownik Biełow (wówczas generał major, dowódca II Korpusu Kawalerii 9. Armii) utrzymuje, że nawet kawaleria miała otrzymać czołgi T–34.151 Na czele tej superarmii stał generał pułkownik. W owym czasie był to bardzo wysoki stopień. W całej Armii Czerwonej było ich zaledwie ośmiu; w wojskach pancernych, NKWD, lotnictwie — ani jednego. Trzydzieści radzieckich armii znajdowało się pod rozkazami generałów majorów lub generałów poruczników. Lecz 9. Armia była wyjątkowa. Skupiła się tam elita najlepiej zapowiadających się oficerów i generałów, w tym trzech przyszłych marszałków ZSRR (R. Malinowski, M. Zacharów, N. Kryłow), przyszły marszałek lotnictwa, trzykrotny Bohater Związku Radzieckiego A. Pokryszkin, przyszli generałowie armii I. Pietrow, I. Pawłowski i P. Łaszczenko oraz wielu innych utalentowanych i zuchwałych dowódców, jak choćby 28–letni generał major WWS A. Osipienko. Trudno było oprzeć się wrażeniu, że czyjaś troskliwa ręka starannie wyselekcjonowała najlepszych i najbardziej utalentowanych radzieckich dowódców. Gdzie stacjonowała ta niezwykła armia? Oto kolejne zaskakujące odkrycie: w pierwszej połowie czerwca 1941 roku w Związku Radzieckim formowała się najpotężniejsza armia świata, lecz bynajmniej nie na granicy z Niemcamil Mamy więc kolejny dowód na to, że gigantyczny wzrost 151

—

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 11 /1959, s. 66.

radzieckiej potęgi militarnej przy zachodnich granicach nie był spowodowany zagrożeniem niemieckim, lecz czymś zupełnie innym. Dyslokacja 9. Armii nie pozostawia cienia wątpliwości. Armia pojawiła się niespodziewanie w czerwcu 1940 roku w pobliżu... rumuńskiej granicy. Nie był to już drugorzędny związek operacyjny, ale armia uderzeniowa z prawdziwego zdarzenia. Trwały ostatnie przygotowania do zajęcia Besarabii i źródła radzieckie wskazują, że „9. Armię reaktywowano specjalnie dla wykonania tego ważnego zadania”.152 Weszła w skład dowodzonego przez Żukowa Frontu Południowego, pełniąc funkcję kluczowej armii rzutu czołowego. Jej szkolenie powierzono najbardziej walecznym i doświadczonym dowódcom, a w przededniu „marszu wyzwoleńczego” generalnej inspekcji dokonał dopiero co wypuszczony z łagru Konstanty Rokossowski. Interwencja nie potrwała długo. Armia zniknęła niebawem, by ponownie wynurzyć się po roku w tym samym miejscu, gdzie zakończyła swoją „kampanię wyzwoleńczą”. Ale była to już armia superuderzeniowa. Czemu miała służyć? Obronie granic? Przecież po stronie rumuńskiej nie było prawie żadnych wojsk. Zresztą wystarczyło spojrzeć na mapę, by uświadomić sobie, że żaden najeźdźca nie odważyłby się na zaatakowanie ZSRR poprzez Rumunię. Natomiast kolejny „marsz wyzwoleńczy” mógł całkowicie odwrócić sytuację strategiczną w Europie i na całym świecie. Rumunia była najważniejszym zapleczem naftowym Wehrmachtu. Można powiedzieć, że serce Niemiec biło w Rumunii, a uderzenie na Rumunię to cios w serce Niemiec. Przerwanie rurociągów oznaczałoby koniec III Rzeszy. Dlatego właśnie tam, a nie gdzie indziej, znaleźli się najzdolniejsi dowódcy radzieckich sił zbrojnych. 9. Armia ujawniła się niespodziewanie w połowie czerwca 1941 roku. W rzeczywistości stacjonowała tu od połowy roku 1940. Jej „zniknięcie” wynikało stąd, że przez dłuższy czas świadomie nie używano jej nazwy. Rozkazy z dowództwa okręgu wysyłano bezpośrednio do korpusów, pomijając armijne struktury sztabowe. Sztab 9. Armii i sztab Odeskiego Okręgu Wojskowego (utworzonego, nawiasem mówiąc, w październiku 1939 roku) stanowiły jedną całość, ale bez trudu mogły się rozdzielać. To właśnie nastąpiło 13 czerwca 1941 roku. 152

—

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 10/1972, s. 83.

Dotychczasowe doświadczenie uczy, że mniej więcej po miesiącu od pojawienia się nad granicą z jakimś państwem radzieckiej armii uderzeniowej, padał rozkaz „wyzwolenia” jego terytorium. Niezależnie od tego, jak potoczyłyby się wypadki po wtargnięciu radzieckich wojsk do Niemiec (które, podobnie jak ZSRR, nie szykowały się do obrony), ostateczne rozwiązanie mogło zapaść zgoła gdzie indziej, daleko od pól bitewnych. Na to właśnie, jak się wydaje, liczył Stalin. Oto dlaczego 9. Armia była najpotężniejsza ze wszystkich. Oto dlaczego w marcu 1941 roku, kiedy armia jeszcze oficjalnie nie została reaktywowana, na jej czele stanął młody zuchwały generał major Rodion Malinowski.153 Cztery lata później Malinowski zadziwił świat brawurową ofensywą na Dalekim Wschodzie, kiedy to walcząca z Japończykami Armia Czerwona sforsowała góry i pustynię Mandżurii. W 1941 roku młodziutkiego generała i jego towarzyszy czekało dużo prostsze zadanie. Mieli pokonać 180 kilometrów równiny po zupełnie przyzwoitych drogach i uderzyć na niepokaźne wojska rumuńskie. W tym celu 9. Armia miała otrzymać 3–krotnie więcej czołgów, niż 6. Armia Pancerna Gwardii w 1945 roku. Ale Hitler udaremnił ten plan. W oświadczeniu przekazanym Moskwie przez rząd niemiecki w momencie rozpoczęcia operacji „Barbarossa” mowa była o przyczynach, które skłoniły go do podjęcia działań wojennych przeciw ZSRR. Jedną z tych przyczyn była nieuzasadniona koncentracja radzieckich wojsk nad rumuńską granicą, co stwarzało śmiertelne zagrożenie dla III Rzeszy. Nie był to bynajmniej wymysł „goebbelsowskiej propagandy”. 9. Armia superuderzeniowa była tworzona wyłącznie jako armia ofensywna. Generał pułkownik P. Bielów potwierdza, że nawet po rozpoczęciu działań niemieckich na terytorium Związku Radzieckiego, w 9. Armii „każde zadanie obronne z reguły traktowano jako krótkotrwałe”.154 W 1941 roku przyszły marszałek lotnictwa Aleksander Pokryszkin,’ jeszcze jako porucznik, pełnił funkcję zastępcy dowódcy eskadry myśliwskiej podległej 9. Armii. Jego wspomnienia dobrze ilustrują ówczesne nastroje w wojsku. Pokiyszkin cytuje rozmowę z „burżuazyjnym niedobitkiem” z Besarabii, któremu wiosną 1941 roku „wyzwoliciele” skonfiskowali sklep: „— O, Bukureszt! Jakie miasto! 153 154

— —

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 11/1959, s. 65. „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 11/1959, s. 65.

— Kiedyś zobaczę go — powiedziałem z przekonaniem. Gospodarz szeroko otworzył oczy, czekając dalszej wypowiedzi. Należało zmienić temat rozmowy”.155 Nie wierzymy Hitlerowi, kiedy tłumaczy, że plan „Barbarossa” miał zabezpieczyć Niemcy przed ewentualnością niespodziewanego ataku na Bukareszt i Ploeszti. Tymczasem również strona radziecka potwierdza, że taki plan istniał. Nawet porucznicy 9. Armii wiedzieli, że już wkrótce będą mieli okazję zwiedzić Rumunię. Na co więc liczył nasz as myśliwski, jeśli nie na zbrojną wyprawę? Po wojnie młody oficer rzeczywiście odwiedził Bukareszt, „wyzwolony” przez Wielkiego Brata.

155

—

A. Pokryszktn, „Niebo wojny”. Warszawa 1968, s. 15.

ROZDZIAŁ 12. PARTYZANCI CZY DYWERSANCI? Hitler [...] skieruje główne uderzenie na Zachód a Moskwa postara się maksymalnie wykorzystać zaistniałą sytuację. L. TROCKI (21 czerwca 1939 roku)

1. Po podpisaniu radziecko–niemieckiego paktu ZSRR rozpoczął systematyczną aneksję państw neutralnych, aby „całą swoją potęgą zbliżyć się do granicy Niemiec w momencie, gdy III Rzesza będzie uwikłana w walkę o nowy podział świata”. Kolejne „marsze wyzwoleńcze” odbywały się zgodnie z planem, kiedy raptem Finlandia zgotowała Moskwie przykrą niespodziankę. Nacierająca Armia Czerwona niespodziewanie wkracza w najeżoną pułapkami przednią strefę zaporową Finów. Zasadzki czyhają na każdym kroku. Oto typowy przykład: leśnym traktem sunie kolumna radzieckich czołgów, piechoty zmotoryzowanej i artylerii. Zejść z drogi nie można: teren jest z obu stron zaminowany. Z przodu most. Saperzy sprawdzają: min nie ma. Pierwsze czołgi ruszają naprzód — i natychmiast wylatują w powietrze razem z mostem: ładunki wybuchowe założono w filarach podczas budowy mostu. Wielokilometrowa serpentyna pojazdów musi się zatrzymać. Teraz przychodzi kolej na ukrytych fińskich snajperów. Strzelają nieśpiesznie, mierząc tylko w dowódców i komisarzy. Miny uniemożliwiają przeczesanie lasu. Przy każdej próbie zbliżenia się do wysadzonego mostu albo rozbrojenia miny na poboczu drogi pada strzał. 44. Dywizja Fizylierów stała zablokowana na trzech równoległych drogach prowadzących do trzech wysadzonych mostów. W ciągu jednego dnia straciła całą kadrę oficerską. Gdy zapadł zmrok, z dalekiego lasu huknęły moździerze. Co jakiś czas długa seria z kaemu biła po unieruchomionych pojazdach. I znowu cisza.

Mówi się, że Armia Czerwona nie popisała się w Finlandii. Święta prawda. Ale jaka armia dałaby radę w tych warunkach? Co mogła począć? Wycofać kolumnę? Przecież ciężkie ciągniki artyleryjskie nie mogły pchać do tyłu wielotonowych haubic. Poza tym snajperzy otwierali ogień do kierowców. Z wielkim trudem kolumna zdołała mimo wszystko zawrócić, i wtedy wyleciał w powietrze most, przez który tutaj dotarła. Cała dywizja znalazła się w potrzasku. Gdzieś daleko z przodu Armia Czerwona raz po raz szturmuje Imię Mannerheima, niemożliwą do zdobycia bez wsparcia ciężkiej artylerii i ton amunicji, zablokowanych pośród pól minowych, wysadzonych mostów i pod ostrzałem fińskich snajperów. Czyżby radzieckie dowództwo wyciągnęło z tej lekcji odpowiednie wnioski i zaleciło tworzenie w zachodnich rejonach kraju niewielkich oddziałów partyzanckich, które stawiłyby czoło ewentualnej agresji? Stalin na dobrą sprawę wcale nie musiał podejmować takiej decyzji. Już w latach dwudziestych na Białorusi działało sześć zgrupowań partyzanckich, liczących po 300–500 ludzi. Skromny stan liczebny nie odzwierciedlał ich rzeczywistego potencjału: były to doborowe formacje, składające się z samych doficerów i świetnie wyszkolonych specjalistów. Każdy oddział był tylko zalążkiem, wokół którego w chwili wybuchu wojny skupiłyby się wielotysięczne rzesze „leśnych ludzi”. Pierwsze bazy partyzanckie powstały na długo przed wybuchem wojny. Sytuowano je najczęściej w gęstych lasach i na wyspach pośród mokradeł. Jeszcze w czasie pokoju wybudowano podziemne schrony, szpitale polowe, magazyny oraz zakonspirowane warsztaty mogące produkować broń i amunicję. Na samej Białorusi w podziemnych kryjówkach i składach zmagazynowano zapasy broni, amunicji i ekwipunku dla 50.000 partyzantów. Utworzono tajne szkoły dla przyszłych dowódców i instruktorów. Ośrodki naukowo–badawcze analizowały najskuteczniejsze metody walki partyzanckiej, projektowały specjalny sprzęt, uzbrojenie, środki łączności. Partyzanci odbywali regularne ćwiczenia, a w roli przeciwnika najczęściej występowały dywizje Osnaz NKWD. Szkolono też niewielkie grupy dywersyjne, które w razie inwazji miały pozostać w miastach i wioskach, by pójść na współpracę z okupantem... Przygotowania tego typu objęły wiele rejonów kraju: Krym, Ukrainę, obwód leningradzki. Niezależnie od operacji pod nadzorem NKWD,

analogiczną działalność rozwinął radziecki wywiad wojskowy: budował tajne bazy, skrytki, kryjówki, zakładał tajną sieć łączności, prowadził własne szkolenia dowódców i instruktorów. Radziecka kompartia również nie zasypiała gruszek w popiele. Wielu miejscowych działaczy komunistycznych zawczasu szykowano do zejścia w podziemie na wypadek zajęcia przez wroga zachodnich rejonów kraju. Bogate tradycje komunistycznej działalności konspiracyjnej nie zostały zapomniane. W razie konieczności organizacje partyjne mogły na nowo przerodzić się w zakonspirowane ośrodki walki podziemnej. Ale jesienią 1939 roku zapadła decyzja o rozwiązaniu wszystkich oddziałów partyzanckich. Opustoszały leśne bazy, wywieziono zapasy broni, zasypano schrony i kryjówki. A wszystko to odbywa się w czasie, gdy każdy dzień wojny w Finlandii dostarcza kolejnych przykładów na skuteczność tej formy obrony. Ale nawet bolesna nauczka nie skłoniła Moskwy do zmiany stanowiska. 22 czerwca 1941 roku rozpoczęła się wielka improwizacja, w tym nieudolne odtwarzanie partyzantki, która nabrała pełni sił dopiero w latach 1943–1944. Gdyby nie zlikwidowano jej w 1939 roku, mogłaby już w pierwszych godzinach konfliktu otworzyć prawdziwy „podziemny front”. Podczas wojny za każdy zniszczony most partyzanci płacili wysoką cenę. Wartownicy bronili dostępu, las był wyrąbany, dokoła pełno min. I ładunków brakowało. Materiały wybuchowe zakładano w pośpiechu, nie pod filary ale wprost na przęsła. Eksplozja powodowała mniejsze zniszczenia i przeciwnik bez większego trudu odbudowywał konstrukcję. W dodatku kiedy jeden most był wyłączony z ruchu, pozostałe umożliwiały wrogowi manewrowanie transportem wojsk. A przecież swego czasu wszystko było przygotowane do wysadzenia wszystkich mostów jednocześnie, za naciśnięciem guzika, siedząc w tajnym bunkrze, a potem, strzelając spoza pól minowych, eliminować oficerów, saperów, kierowców... Armia niemiecka była wyposażona na europejską wojnę, to znaczy całkowicie uzależniona od dróg. Zniszczone mosty, zaminowane drogi, zasadzki i partyzantka od pierwszych godzin agresji bez wątpienia wyhamowałyby impet hitlerowskiego Blitzkriegu. Kto zatem zniweczył wieloletnie żmudne przygotowania do wojny partyzanckiej, i to w chwili wybuchu II wojny światowej?

Profesor I. Starinow, pułkownik GRU i jeden z ojców wojennego terroryzmu kierował wówczas tajnym ośrodkiem szkoleniowym, przygotowującym oddziały partyzanckie podległe radzieckiemu wywiadowi wojskowemu. W swoich wspomnieniach Starinow wskazuje winowajcę: „Zakopane w pewnych kryjówkach broń i materiały wybuchowe czekały na swoją godzinę. Ale zanim ta godzina wybiła, tajne bazy partyzanckie zostały opustoszone, niewątpliwie za wiedzą, pewnie wręcz na bezpośredni rozkaz Stalina”.156 Pułkownik KGB S. Waupszasow, jeden z weteranów terroryzmu politycznego, dowodził wtedy oddziałem partyzanckim NKWD na Białorusi. On również tłumaczy powody likwidacji partyzantki: „W tych strasznych przedwojennych latach panowała doktryna wojny na terytorium nieprzyjaciela [...] Miała wyraźnie ofensywny charakter”.157 Można zgodzić się z pułkownikiem KGB, można się z nim spierać. Na razie nikt nie przedstawił innego powodu zlikwidowania formacji partyzanckich.

2. W czasach powojennych opublikowano niemało wspomnień i dokumentów, odnoszących się do okresu poprzedzającego hitlerowską agresję na ZSRR. Wyłaniają się z nich biografie dziesiątków dowódców radzieckiej partyzantki — i tej „wojskowej”, i tej pod rozkazami NKWD — którzy do 1939 roku przygotowywali swoich ludzi do walki na zachodzie kraju. Dalsze koleje ich losów potoczyły się podobnie: jedni znaleźli się w jednostkach powietrznodesantowych, inni w szeregach Osnazu, jeszcze inni otrzymali niewielkie oddziały, które pozostawały nad zachodnią granicą lub były zrzucane na teren Rzeszy. Dotyczy to między innymi dwóch wspomnianych już wysokich rangą oficerów wywiadu wojskowego i NKWD. Pułkownik Ilja Starinow od samego początku wojny występował w charakterze specjalnego pełnomocnika komisarza obrony S. Timoszenki. Wkrótce został mianowany zastępcą naczelnego dowódcy oddziałów partyzanckich ds. dywersji. W 1943 roku ten as wojennego sabotażu osobiście 156 157

— —

Starinow, op. cit., s. 40. D. S. Waupszasow: Na triewożnych pteriekriostkach, Moskwa 1971, s. 203.

kierował operacjami pod kryptonimem „Koncert” i „Wojna torowa”, w których uczestniczyło ponad 100 tysięcy partyzantów i dywersantów. Otóż 21 czerwca 1941 roku pułkownik Starinow pojawił się w Brześciu, w pobliżu mostów kolejowych o ważnym znaczeniu strategicznym. Jak sam wspomina, nie przybył tam bynajmniej z zadaniem ich zaminowania. W Moskwie powiedziano mu, że udaje się na ćwiczenia. Po przybyciu na miejsce Starinow dowiedział się, że ćwiczenia to tylko pretekst. Jaki był prawdziwy cel jego misji? Tego nie dowiedział się nigdy: w nocy 22 czerwca ruszyła niemiecka ofensywa. I jeszcze jeden charakterystyczny szczegół. Od samego początku wojny Starinow miał własnego kierowcę. Był to Niemiec nazwiskiem Schleger. W ogóle w lutym 1941 roku wielu radzieckich dowódców — zwłaszcza spadochroniarzy, zwiadowców, dywersantów — ogarnęła dziwna moda na niemieckich kierowców i ordynansów. Do tej sprawy jeszcze wrócimy. Równie „barwną” postacią był wspomniany pułkownik NKWD S. Waupszasow. Wiele lat spędził on w polskich lasach, gdzie do 1926 roku dowodził tajnym oddziałem terrorystów, eliminujących — w imię światowej rewolucji — różne niewygodne osoby. Potem dał się poznać jako wybitny organizator na wielkich budowach Gułagu. Następnie Waupszasow wylądował w Hiszpanii, gdzie nadzorował działalność politbiura partii komunistycznej, równocześnie koordynując operacje republikańskiego kontrwywiadu i służb specjalnych podczas wojny domowej. Kolejny etap jego kariery to, jak już wiemy, partyzantka na Białorusi. Po podpisaniu paktu z Niemcami partyzanci wracają do domów, a Waupszasow trafia do formacji Osnaz NKWD i wraz z nimi „wyzwala” Finlandię. Dzień 22 czerwca 1941 roku zastał go za granicą, na terytorium „prawdopodobnego przeciwnika”, z paszportem dyplomatycznym w kieszeni — i bliżej nieokreśloną misją. Czy była to misja związana z przyszłą wojną obronną? Mało prawdopodobne: po 22 czerwca został natychmiast skierowany na Białoruś, gdzie budował od zera zniszczoną partyzantkę.

ROZDZIAŁ 13. MILION SPADOCHRONIARZY W przyszłych walkach będziemy walczyć na terytorium wroga. To nam nakazują nasze regulaminy.158 A. RODIMCEW

1. Wojska powietrznodesantowe przeznaczone są do operacji ofensywnych. W okresie dwudziestolecia międzywojennego niewiele krajów szykowało się do agresji, dlatego formacje te nie odgrywały wielkiego znaczenia. Poza dwoma wyjątkami. W 1936 roku Hitler polecił swoim generałom utworzenie w Niemczech pierwszych regularnych jednostek spadochronowych. W przededniu wojny ich stan wynosił 4.000 żołnierzy. Drugim wyjątkiem był Stalin. Pierwsze jednostki powietrznodesantowe powstały już w 1930 roku. W chwili wybuchu II wojny światowej ZSRR dysponował milionem świetnie wyszkolonych spadochroniarzy — dawało to Rosji 200–krotną przewagę nad wszystkimi pozostałymi krajami z Niemcami włącznie. W tamtych czasach Związek Radziecki opanowało istne szaleństwo spadochronowe. W każdym miejskim parku wznoszono wieże do skoków, a zafascynowani spadochroniarstwem młodzieńcy uważali charakterystyczny znaczek skoczka za obowiązkowy atrybut męskości. Nie było wcale łatwo go zdobyć. Do skoków dopuszczano tylko wybrańców, którzy uprzednio wykazali się dobrymi wynikami w bieganiu, pływaniu, strzelaniu, rzucaniu granatem, pokonywaniu przeszkód, posługiwaniu się maską przeciwgazową i wieloma Innymi sprawnościami przydatnymi podczas wojny. Skoki z samolotu były w efekcie ostatnim etapem szkolenia przyszłego desantowca. Aby w pełni zrozumieć, jaką wagę przywiązywał Stalin do tej fascynacji, trzeba pamiętać, że spadochronowe szaleństwo osiągnęło swoje apogeum w okresie największej klęski głodowej. Tysiące dzieci umierało w straszliwych 158

—

Przemówienie na XVIII zjeździe WKP(b). 1939 rok.

męczarniach — a w tym czasie Stalin eksportował radzieckie zboże, by móc kupować zachodnie technologie, stawiać gigantyczne fabryki jedwabiu spadochronowego, wytwórnie sprzętu, budować lotniska i aerokluby, szkolić milion spadochroniarzy. W wojnie obronnej spadochroniarze są niepotrzebni. Użycie ich jako zwykłej piechoty jest tym samym, co stosowanie w budownictwie złotych zbrojeń zamiast stalowych: złoto jest znacznie mniej wytrzymałe. Formacje powietrznodesantowe, w odróżnieniu od piechoty, nie mają ciężkiego uzbrojenia, dlatego ich odporność w obronie jest dużo niższa. Poza tym wyszkolenie miliona spadochroniarzy kosztuje więcej niż złoto. Stalin opłacił je życiem radzieckich dzieci. W jakim celu? Na pewno nie po to, by bronić głodujących dzieci. Komuniści twierdzą, że Stalin nie szykował się do wojny. W naszej wiosce na Ukrainie ludzie wciąż pamiętają tę młodą kobietę, która podczas wielkiego głodu 1933 roku zabiła i zjadła swoją córkę. Utkwiła im w pamięci, ponieważ chodziło o jej własne dziecko: tych, którzy zabijali cudze dzieci nikt by nie spamiętał. W mojej wiosce ludzie zjedli wszystkie rzemienie i buty, a potem żołędzie w pobliskim nędznym lasku. Powód był tylko jeden: Stalin szykował się do wojny. Szykował się tak, jak nikt nigdy przedtem się nie szykował. Co prawda, w wojnie obronnej wszystkie te przygotowania okazały się niepotrzebne.

2. W latach trzydziestych mieszkańcy zachodnich rejonów kraju byli wielokrotnie świadkami manewrów wojskowych na ogromną skalę. Za każdym razem ćwiczono tę samą taktykę walki: tzw. „głęboką operację” — nagły zmasowany atak pancerny na głębokie tyły wroga. Scenariusz był groźny w swojej prostocie: niespodziewane natarcie wojsk lądowych przy równoczesnych nalotach na „wrogie” lotniska, zaraz potem desant spadochroniarzy, którzy na opanowanych lotniskach przyjmowali lądujące transportowce z drugą falą żołnierzy i ciężkiego uzbrojenia. W 1935 roku na słynnych manewrach pod Kijowem dokonano gigantycznej operacji desantu spadochronowego najpierw 1.200 skoczków, a następnie 2.500 żołnierzy, artylerii, czołgów i samochodów pancernych.

W 1936 roku podobne manewiy odbyły się na Białorusi. Desant samolotowy liczący 5.700 żołnierzy z ciężkim uzbrojeniem poprzedziło zrzucenie 1.800 spadochroniarzy. Również w 1936 roku podczas ofensywnych manewrów Moskiewskiego Okręgu Wojskowego zdesantowano całą 84. Dywizję Piechoty w pełnym składzie. W 1938 roku Stalin formuje sześć kolejnych brygad powietrznodesantowych — w sumie 18.000 spadochroniarzy. Rok później zamiast zlikwidowanych formacji partyzanckich tworzy się samodzielne bataliony i pułki powietrznodesantowe. W samym tylko Moskiewskim Okręgu powstały trzy takie pułki w składzie po trzy bataliony i kilka samodzielnych batalionów liczących od 500 do 700 żołnierzy. 159 W czerwcu 1940 roku brygady powietrznodesantowe przeszły swój bojowy chrzest: 201. i 204. Brygada Powietrznodesantowa zostały zrzucone w rumuńskiej Besarabii, 214. BPD wylądowała na Litwie, w pobliżu granicy Prus Wschodnich. Obie te operacje, a zwłaszcza pierwsza, poważnie zaniepokoiły hitlerowski Sztab Generalny. Gros sił niemieckich znajdowało się wówczas we Francji, a ich zaopatrzenie w paliwo pochodziło właśnie z Rumunii. Gdyby radzieckie oddziały posunęły się 200 kilometrów dalej, Niemcy zostaliby odcięci od paliwa i unieruchomieni.

3. W 1940 roku po zagarnięciu wszystkich sąsiednich państw neutralnych mogło by się wydawać, że Stalin zredukuje stan radzieckich wojsk powietrzno–desantowych. Przecież graniczył już tylko z Rzeszą — z którą podpisał pakt o nieagresji — i jej sojusznikami. Jednak wojska powietrznodesantowe nie zostały rozwiązane. Przeciwnie, w kwietniu 1941 roku w Związku Radzieckim w największej tajemnicy utworzono pięć korpusów powietrznodesantowych.160 Oprócz zwykłej piechoty desantowej dysponowały potężną artylerią, a nawet batalionami 159

— Ordiena Lenina Moskowsky wojennyj okrug, Moskwa 1985, s. 177. — Trzeba wiedzieć, że nawet dziś, pod koniec XX wieku żaden kraj na świecie nie dysponuje korpusem powietrznodesantowym. Jest to formacja zbyt duża i zbyt kosztowna, by ją utrzymywać w czasie pokoju [przyp. aut.]. 160

lekkich czołgów pływających. Formowano je w lasach, z dala od ludzi, i tam, w ukryciu, szkoliły się intensywnie do przyszłych zadań taktycznych. Wszystkie korpusy stacjonowały wzdłuż zachodnich granic ZSRR, w odległości umożliwiającej desant na terytorium wroga prosto z punktów dyslokacji. Korpusy IV i V mogły być bezpośrednio użyte przeciwko Niemcom, III KPD — przeciwko Rumunii, a I i II KPD zarówno przeciwko obu tym krajom, jak również Czechosłowacji i Austrii, gdyby chciano błyskawicznym desantem przeciąć biegnące w górach rurociągi naftowe z Rumunii. 12 czerwca 1941 roku utworzono Zarząd Wojsk Powietrznodesantowych Armii Czerwonej. W sierpniu powstało pięć kolejnych korpusów, ale nie była to riposta na hitlerowską inwazję: takich mas spadochroniarzy nie sposób wykorzystać w wojnie obronnej. Zresztą żadna z nowo powołanych formacji nie brała udziału w walkach zgodnie z przeznaczeniem. Tylko jeden dawno sformowany korpus uczestniczył w przeciwnatarciu pod Moskwą. Utworzenie w sierpniu 1941 roku pięciu korpusów powietrznodesantowych świadczy o inercji Armii Czerwonej. Decyzja zapadła przed agresją niemiecką, a po napaści było tyle innych kłopotów, że zwyczajnie zapomniano ją odwołać. W każdym razie ekwipunek, broń i sami spadochroniarze drugiego rzutu korpusów desantowych zostali przygotowani przed 22 czerwca. Oprócz jednostek powietrznodesantowych również radziecka piechota posiadała w swoim składzie znaczną liczbę samodzielnych batalionów spadochronowych161. Całe dywizje fizylierów szkoliły się w desantowaniu na tyłach wroga. 21 czerwca 1941 roku podczas manewrów w Syberyjskim Okręgu Wojskowym przeprowadzono desant pełnej dywizji piechoty. Nasuwa się pytanie, czemu owe eksperymenty przeniesiono raptem na Sybir? Odpowiedź jest prosta: siły zbrojne Syberyjskiego Okręgu zostały już w tajemnicy przekształcone w 24. Armię, która lada moment miała być przerzucona nad niemiecką granicę.

4.

161

—

I. Bagramian, „Taki był początek wojny”, Warszawa 1972.

Przeglądając materiały dotyczące radzieckich wojsk powietrznodesantowych zauważyłem pewien interesujący szczegół: w miesiącach poprzedzających hitlerowski atak każdy radziecki dowódca– spadochroniarz od szczebla pułkownika miał w swoim najbliższym otoczeniu żołnierza lub podoficera pochodzenia niemieckiego. Pułkownik K. Sztejn, dowódca 2. Brygady II Korpusu Powietrznodesantowego miał ordynansa Niemca. Niemcem był też kierowca pułkownika A. Rodimcewa, dowódcy 5. Brygady III KPD. Nawiasem mówiąc, był to ten sam Rodimcew, który na XVIII zjeździe partii oznajmił, że Armia Czerwona będzie walczyć wyłącznie na terytorium wroga. Miałem okazję go spotkać, gdy był już generałem pułkownikiem. Bardzo rozsądny człowiek. Po 22 czerwca 1941 roku musiał, podobnie jak inni, pilnie przekształcać swoją brygadę powietrznodesantową w zwykłą piechotę. Zabrano im spadochrony, a zamiast tego otrzymali więcej uzbrojenia obronnego. Niemniej spisali się nienajgorzej. W 1942 roku Rodimcew dowodził oddziałami gwardyjskimi, broniącymi ostatnich domów w Stalingradzie, nad samą Wołgą. Jednak przed napaścią Niemiec ani Rodimcew ani jego żołnierze nie myśleli serio o obronie. Na początku 1941 roku wydawało się, że Stalinowi potrzebni są wyłącznie spadochroniarze. Coraz więcej wyższych oficerów i generałów zmieniało specjalność. Wielu porzucało kawalerię licząc na przydział w wojskach powietrznodesantowych, na przykład Rodimcew. Ale trzeba było spełniać jeden zasadniczy warunek: znać język niemiecki... Wdowa po generale kawalerii L. Dowatorze wspomina początek 1941 roku: „W naszym pułku był pewien Niemiec. Lew Michajłowicz prawie codziennie przyprowadzał go do domu. Wszyscy wtedy ćwiczyli konwersacje. Kiedy wybuchła wojna, mój mąż już płynnie mówił po niemiecku”162. Armię Czerwoną od dawna łączyły bliskie więzy z niemieckimi komunistami. Ernst Thälmann odwiedzając ZSRR zawsze paradował w radzieckim mundurze wojskowym. Nazwisko Waltera Ulbrichta figurowało na liście bojców radzieckiej 4. Dywizji Piechoty im. Proletariatu Niemieckiego. Ale był to tylko wierzchołek góry lodowej. W 1918 roku na 162

—

„Krasnaja zwiezda”, 17 lutego 1983.

polecenie Lenina w ZSRR utworzono Szkołę Specjalną Niemieckich Czerwonych Dowódców, kierowaną przez komunistę Oscara Obertha. Ośrodek wielokrotnie zmieniał nazwę, z tajnego stawał się jawny i na odwrót, ale nigdy nie przerwał pracy. Mury „uczelni” opuściło niemało dowódców niemieckiego pochodzenia, którzy trafili do Armii Czerwonej. Niektórzy dosłużyli się nawet stopni generalskich. Wiosną 1941 roku wielu jej absolwentów znalazło się pod sztandarami radzieckich korpusów powietrznodesantowych. Lektura publikacji o radzieckich jednostkach spadochronowych utworzonych w 1941 roku nasuwa wniosek, że liczba oficerów, podoficerów i żołnierzy o typowo niemieckich nazwiskach była tam zdecydowanie wyższa od przeciętnej.

ROZDZIAŁ 14. LATAJĄCY CZOŁG Nieprzyjacielskie samoloty trzeba niszczyć i likwidować na lotniskach [...] Powodzenie tych operacji zależy od zaskoczenia. Chodzi o to, by zastać samoloty wroga jeszcze na pasach startowych.163 MARSZAŁEK ZSRR I. KONIEW

1. Przygotowanie setek tysięcy desantowców i spadochronów, to dopiero połowa roboty. Potrzeba było samolotów transportowych i szybowców. Radzieccy szybownicy i ich aparaty dorównywali klasą europejskiej czołówce, czasem wręcz ją przewyższali. Wystarczy przypomnieć, że w chwili wybuchu II wojny światowej 13 spośród 18 szybowcowych rekordów świata należało do ZSRR. Najlepsi konstruktorzy radzieckich samolotów bojowych odrywali się od swoich podstawowych zadań by zająć się projektowaniem szybowców. Nawet Siergiej Korolew, przyszły twórca pierwszego sztucznego satelity, czas jakiś projektował bezsilnikowe statki powietrzne, zresztą z całkiem niezłym skutkiem. Ale tym razem nie chodziło o kolejne sportowe wyczyny. Zmuszając czołowych radzieckich konstruktorów do projektowania szybowców Stalin realizował kolejny zamysł militarny. Jeszcze przed dojściem Hitlera do władzy w Związku Radzieckim zbudowano pierwszy na świecie desantowy szybowiec transportowy G–63, dzieło Borysa Urłapowa. W następnej kolejności powstały ciężkie szybowce zdolne unieść nawet ciężarówkę. Paweł Gorochowski zaprojektował pneumatyczny szybowiec z gumy. Po zdesantowaniu wojsk na tyłach nieprzyjaciela kilka takich

163

—

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał” nr 7/1976, s. 75. 144

szybowców można było załadować na pokład samolotu transportowego i przerzucić na własne terytorium by powtórnie je wykorzystać. Radzieccy generałowie marzyli nie tylko o tym, by rzucić na Europę kilkusettysięczny desant piechoty, ale również tysiące czołgów. Konstruktorzy intensywnie pracowali, szukając najlepszych i najtańszych sposobów realizacji tego pomysłu. Oleg Antonow — przyszły twórca największych na świecie samolotów transportowych — zaproponował, by seryjny czołg lekki typu T–60 wyposażyć w skrzydła i stateczniki, tworząc po prostu potężny szybowiec. Nowy system otrzymał kryptonim „KT”.164 W 1942 roku prototyp dwupłatowego szybowca A–40 KT po raz pierwszy wzbił się w powietrze. Książka dwóch zachodnich ekspertów Stevena Załogi i Jamesa Grandsena zawiera unikatową fotografię szybującego czołgu ze skrzydłami i podwójną belką ogonową.165 Przed lądowaniem szybowca pilot–kierowca uruchamiał silnik czołgu i rozpędzał gąsienice do maksymalnej prędkości. Po przyziemieniu czołg stopniowo wyhamowywał, odczepiano skrzydła i stateczniki — i maszyna była gotowa do akcji. Jednak Antonow nie zdążył na czas. W chwili niemieckiej agresji prototyp nie był jeszcze gotowy. W efekcie latające czołgi okazały się równie bezużyteczne, jak milion spadochroniarzy.

2. Radzieccy konstruktorzy nie uniknęli błędów i porażek, ale w sumie odnieśli ogromny sukces. Związek Radziecki przystąpił do wojny mając wielokrotnie więcej szybowców i szybowników, niż wszystkie pozostałe kraje świata. Tylko w 1939 roku pilotażu szybowcowego uczyło się równocześnie 30.000 ludzi. Poziom szkolenia był bardzo wysoki. W 1940 roku zademonstrowano próbny lot grupowy aż jedenastu szybowców holowanych przez jeden samolot.

164

— KT — Kryljatyj Tank — Latający Czołg [przyp. tłum.]. — S. J. Zaloga, J. Grandsen (Janusz Magnuski), Soviet Tanks and Combat Vehicles of World War Two, Londyn 1984. 165

Stalin zrobił wszystko, aby zapewnić swoim pilotom potrzebną liczbę potężnych szybowców desantowych. Pod koniec lat trzydziestych ponad dziesięć pracowni konstrukcyjnych konkurowało między sobą w zbudowaniu najlepszego desantowego szybowca transportowego. Oleg Antonow oprócz latającego czołgu projektował zabierający sześciu żołnierzy szybowiec Rot Front RF–8, przemianowany później na A–7; W. Gribowski opracował znakomity szybowiec desantowy G–11 mogący przewieźć dziesięcu żołnierzy; D. Kolesnikow wspólnie z P. Cybinem stworzyli szybowiec KC– 20, mogący unieść dwie tony ładunku lub dwudziestu czterech żołnierzy; G. Korbuła pracował nad planami szybowca–giganta. W styczniu 1940 roku decyzją KC (czyli Stalina) w ramach Ludowego Komisariatu Przemysłu Lotniczego powołano zarząd ds. produkcji desantowych szybowców transportowych. Wiosną następnego roku ruszyła masowa produkcja tych aparatów, przeznaczonych do użycia jeszcze przed nadejściem zimy. Brakowało przecież wystarczająco pojemnych hangarów, a przechowywanie — zbudowanych z drewna i sklejki — szybowców do następnego roku pod gołym niebem, na wietrze, deszczu, mrozie i śniegu nie wchodziło w rachubę. A więc szybowce desantowe miały być wykorzystane w 1941 roku, najpóźniej wczesną jesienią. Gdyby Stalin planował desant na Europę na rok 1942, wówczas wielkoseryjną produkcję szybowców rozpoczęto by odpowiednio później.

3. Szybowiec jest środkiem transportu ładunków i oddziałów powietrznodesantowych bez spadochronów. Do zrzucenia desantu na tyłach wroga używa się samolotów transportowych. Najlepszym transportowcem podczas II wojny światowej był amerykański Douglas C–47 Dakota, wojskowa wersja cywilnego samolotu pasażerskiego DC–3. W nieco zmienionej wersji — i pod nazwą Lisunow Li–2 — tenże samolot stanowił podstawę radzieckiego lotnictwa wojskowo–transportowego. Przed wojną rząd USA z nieznanych powodów sprzedał Stalinowi licencję i ultranowoczesne oprzyrządowanie do produkcji DC–3. ZSRR uruchomił własną produkcję, i to w takich ilościach, że, zdaniem amerykańskich

ekspertów, na początku wojny Związek Radziecki posiadał tych maszyn więcej, niż Stany Zjednoczone. Stalin posiadał również kilkaset przestarzałych bombowców strategicznych TB–3, używanych jako samoloty transportowe. Wszystkie wielkie operacje desantowe w latach trzydziestych odbywały się z użyciem TB–3. Było ich dostatecznie dużo, aby przerzucić jednocześnie kilka tysięcy spadochroniarzy, a także lekkie czołgi, samochody pancerne i artylerię.

4. Bez względu na to, ile samolotów transportowych zbudowałby Stalin, musiałyby one latać dzień i noc przez całe tygodnie, a nawet miesiące, najpierw przerzucając radzieckie oddziały powietrznodesantowe na tyły wroga, a potem zaopatrując je w broń, żywność i amunicję. Powstał problem, jak uchronić transportowce podczas tych lotów. Przecież każdy kolejny kurs zwiększał ryzyko: nie było już elementu zaskoczenia. Straty mogły być ogromne. Radzieccy stratedzy mieli to wszystko na uwadze. Było jasne, że desant miliona spadochroniarzy jest możliwy tylko pod warunkiem absolutnej dominacji w powietrzu. Potwierdza to bez ogródek „Krasnaja zwiezda” z 27 września 1940 roku, a przede wszystkim opublikowany w 1939 roku regulamin połowy RKKA „PU–39” — zbiór ściśle tajnych instrukcji, określających działania Armii Czerwonej w razie konfliktu. Regulamin stwierdzał jednoznacznie, że przeprowadzenie „głębokiej operacji” w ogóle, a wysadzenie desantu w szczególności może odbywać się jedynie pod warunkiem zdobycia panowania w powietrzu. Regulamin „PU–39”, a także regulaminy lotnictwa bojowego i „Instrukcja samodzielnych działań sił powietrznych Armii Czerwonej” przewidywały przeprowadzenie w początkowym okresie wojny gigantycznej operacji strategicznej dla zniszczenia sił powietrznych nieprzyjaciela. Według planów radzieckiego Sztabu Generalnego miało w niej uczestniczyć lotnictwo kilku frontów i flot, lotnicze odwody Naczelnego Dowództwa, a nawet myśliwce Obrony Powietrznej Kraju. Radzieckie regulaminy głosiły, że powodzenie operacji zależy od wykorzystania elementu zaskoczenia, a niespodziewany atak w celu zniszczenia sił powietrznych nieprzyjaciela

winien się odbyć „w interesie całej wojny”. Innymi słowy, nalot na lotniska powinien być tak potężny, aby lotnictwo przeciwnika nie pozbierało się do końca konfliktu. Szczegóły tych operacji omawiano w grudniu 1940 roku na tajnej naradzie najwyższych dowódców Armii Czerwonej w obecności Stalina i członków Biura Politycznego. W radzieckim żargonie określono je jako „specjalne operacje początkowej fazy wojny”. Dowódca WWS generał P. Ryczagow kładł nacisk na tajność przygotowań do niespodziewanego uderzenia, po to „by zastać całe lotnictwo nieprzyjaciela na lotniskach”. Cel określony przez Ryczagowa jest niewykonalny podczas wojny. Jest to możliwe wyłącznie w czasie pokoju, kiedy przeciwnik nie zdaje sobie sprawy z zagrożenia. Gdy wojna już trwa, trudno liczyć na to, że uda się zaskoczyć na lotniskach wszystkie eskadry nieprzyjaciela. Stalin stworzył tak liczną armię powietrznodesantową, że można było posłużyć się nią w jedynej tylko sytuacji: gdyby sama rozpoczęła wojnę niespodziewanym atakiem na lotniska przeciwnika. W żadnej innej sytuacji nie jest możliwe wykorzystanie setek tysięcy spadochroniarzy, tysięcy samolotów i szybowców transportowych.

ROZDZIAŁ 15. DO SAMEGO BERLINA! Robotniczo–Chłopska Armia Czerwona będzie najbardziej atakującą ze wszystkich armii jakie kiedykolwiek miały okazję atakować.166 REGULAMIN POLOWY RKKA „PU–39”

1. Hitler odwrócił się plecami do Stalina rzucając swe dywizje przeciwko. Francji. Stalin w tym czasie gorączkowo likwidował swoją obronę i rozbudowywał potencjał ofensywny Armii Czerwonej. Flotylla Dnieprzańska była jednym z elementów systemu obronnego ZSRR. Wielka rzeka była naturalną przeszkodą, która zagradzała najeźdźcom drogę w głąb terytorium radzieckiego. Przed 1939 rokiem wszystkie mosty na Dnieprze były zaminowane i gotowe do wysadzenia w sposób uniemożliwiający jakąkolwiek odbudowę. Ani w Polsce, ani we Francji armia hitlerowska nie była zmuszona do takiej przeprawy. Niemieckie zagony pancerne można więc było zatrzymać za naciśnięciem kilku guzików, przynajmniej nad dolnym i środkowym Dnieprem. Aby nieprzyjaciel nie mógł sforsować rzeki przy użyciu mostów pontonowych, na początku lat trzydziestych postanowiono utworzyć Flotyllę Dnieprzańską. W chwili wybuchu II wojny światowej liczyła ona, 120 okrętów i kutrów, w tym osiem potężnych okrętów artyleryjskich, tzw. monitorów rzecznych, o wyporności do 2.000 ton, silnie opancerzonych, uzbrojonych w działa kalibru 152 mm. Ponadto flotylla posiadała własne lotnictwo oraz baterie artylerii nadbrzeżnej i przeciwlotniczej. Lewy brzeg Dniepru stwarzał dogodne warunki do walki: liczne wyspy, odnogi i zakola pozwalały nawet dużym okrętom skrywać się przed wrogiem i uderzać znienacka przy próbach sforsowania rzeki.

166

—

Regulamin połowy RKKA „PU–39”, Moskwa 1939, s. 9. 150

Potężna przeszkoda wodna, flotylla rzeczna, umocnione brzegi... Dniepr mógł stać się końcem hitlerowskiego Blitzkriegu, blokując Niemcom dostęp do uprzemysłowionych rejonów południowej Ukrainy i czarnomorskich baz marynarki wojennej. Zapewne cała wojna potoczyłaby się wówczas zupełnie inaczej. Ale pod koniec 1939 roku, kiedy Hitler zwrócił się na zachód, Stalin polecił rozminować mosty i rozformować Flotyllę Dnieprzańską: wszak można jej było użyć jedynie w wojnie obronnej i tylko na terytorium radzieckim...

2. Zamiast jednej flotylli defensywnej Stalin formuje dwie nowe: Flotyllę Dunajską i Pińską. Czy w celach obronnych? Zobaczymy. Flotylla Dunajska powstała zanim jeszcze Związek Radziecki uzyskał dostęp do tej rzeki. Latem 1940 roku po dowodzonej przez Żukowa szybkiej kampanii „wyzwoleńczej” Stalin zaanektował północną Bukowinę i Besarabię. Tym sposobem kilkadziesiąt kilometrów wschodniego brzegu Dunaju, przy samym ujściu rzeki, znalazło się na terytorium ZSRR. Niezwłocznie przerzucono zawczasu sformowaną na Dnieprze Flotyllę Dunajską. Nie było to łatwe zadanie. Mniejsze jednostki przewożono koleją, a większe, z zachowaniem szczególnych środków ostrożności, przeprawiły się przez Morze Czarne. Flotylla Dunajska składała się z około siedemdziesięciu rzecznych okrętów wojennych i kutrów, formacji lotnictwa myśliwskiego, artylerii nadbrzeżnej i przeciwlotniczej. Warunki zakotwiczenia były fatalne. Radziecki brzeg w delcie Dunaju jest całkowicie odsłonięty. Niekiedy zaledwie 300 metrów dzieliło przycumowane jednostki od wysuniętych pozycji wojsk rumuńskich. W razie wojny obronnej cała flotylla od pierwszej chwili znalazłaby się w potrzasku: rzeczne okręty nie miały żadnych szans na pełnym morzu, a na manewrowanie nie było miejsca. Wystarczyłoby ostrzeliwać je z cekaemów, nie pozwalając podnieść kotwic i odcumować. Trzeba zresztą przyznać, że co prawda flotylla nie mogła spełniać zadań obronnych, ale też nie do pomyślenia był atak nieprzyjaciela w delcie rzeki.

Ujście Dunaju to dziesiątki jezior, nieprzebyte mokradła, setki kilometrów szuwarów — któż odważyłby się na ofensywę w takich warunkach? Istniał wyłącznie jeden wariant operacji bojowej Flotylli Dunajskiej: przedzierać się w górę rzeki. Oznaczało to podjęcie działań na terytorium Rumunii, Bułgarii, Jugosławii, Węgier, Czechosłowacji, Austrii, Niemiec. Miałoby to sens wyłącznie przy współdziałaniu wojsk Armii Czerwonej w ramach zmasowanej ofensywy. W wojnie obronnej Flotylla Dunajska była nikomu niepotrzebna i skazana na zniszczenie. Natomiast w wojnie ofensywnej ta sama flotylla stanowiła śmiertelne zagrożenie dla Rzeszy. Wystarczyło, żeby wpłynęła 130 kilometrów w górę rzeki — i strategiczny most w Cernavodzie znalazłby się w zasięgu jej dział. To z kolei oznaczało, że przerwane są dostawy ropy naftowej z rafinerii w Ploeszti do portu w Konstancy. Jeszcze 200 kilometrów pod prąd — i cała niemiecka machina wojenna jest unieruchomiona z braku paliwa. Ciekawy szczegół: w składzie flotylli znajdowało się kilka ruchomych baterii nadbrzeżnych, wyposażonych w działa kalibru 130 i 152 mm. Jeżeli radzieckie dowództwo rzeczywiście uznało, że ZSRR zagraża atak przez deltę Dunaju, to należało niezwłocznie okopać baterie, a przy pierwszej sposobności wybudować dla nich żelbetonowe działobitnie. Ale nikt niczego nie budował, a baterie pozostały ruchome. Warto wiedzieć, że w trakcie operacji ofensywnych ruchome baterie nadbrzeżne towarzyszą jednostkom flotylli, wspierając je ogniem.

3. W zaskakujący sposób zareagowało dowództwo Flotylli Dunajskiej na wiadomość o wybuchu wojny. Pierwszym odruchem wcale nie były działania obronne, lecz gorączkowe przygotowania do wspólnej operacji desantowej wraz z XIV Korpusem Piechoty, stacjonującym w rejonie ujścia Dunaju, oraz 79. Oddziałem Wydzielonym Wojsk Ochrony Pogranicza NKWD. 25 czerwca 1941 roku okręty flotylli pod osłoną artylerii korpusu piechoty oraz baterii nabrzeźnych, wysadziły na rumuńskim brzegu grupy zwiadowczo–dywersyjne NKWD. W ślad za tym nastąpił desant pułków 51. DP XIV Korpusu Piechoty. Radzieccy desantowcy działają szybko i brawurowo. Skomplikowana

operacja z udziałem oddziałów Armii Czerwonej i NKWD, jednostek rzecznych, lotnictwa, artylerii polowej, okrętowej i nadbrzeżnej została dopracowana w najdrobniejszych szczegółach. Rankiem 26 czerwca 1941 roku nad katedrą w rumuńskim mieście Kilia powiewał czerwony sztandar. Po przekroczeniu granicy wojska radzieckie utworzyły silny, 70–kilometrowy przyczółek. Flotylla Dunajska szykowała się do operacji ofensywnych w górze rzeki. Miała do pokonania zaledwie 130 kilometrów. Przy braku oporu było to wykonalne w ciągu jednej nocy. Oporu zaś nie było niemal wcale... W razie konieczności flotyllę miał wspierać III Korpus Powietrznodesantowy Odeskiego Okręgu Wojskowego. Flotylla mogła bez większego wysiłku przepłynąć kilkadziesiąt kilometrów pod prąd Dunaju. Z czasem miała okazję zaprezentować swoje umiejętności. Sformowana powtórnie w 1944 roku, bez wsparcia lotniczego, bez ciężkich okrętów artyleryjskich — Flotylla Dunajska tocząc ciągłe walki przepłynęła 2.000 kilometrów w górę rzeki, by zakończyć wojnę w Wiedniu. W 1941 roku była znacznie silniejsza, a opór przeciwnika dużo słabszy.

4. Hitler i Stalin doskonale wiedzieli, co znaczy powiedzenie, że ropa naftowa to krew wojny. Przesłuchiwany przez Rosjan w dniu 17 czerwca 1945 roku generał Alfred Jodl cytuje Hitlera w sporze z Heinzem Guderianem: „Chce pan atakować bez ropy? Proszę bardzo. Zobaczymy, co z tego wyniknie”. W 1927 roku Stalin postanowił zająć się problemami nadciągającej II wojny światowej. Według niego kluczowym zagadnieniem strategicznym była ropa naftowa. Oto słowa Stalina z 3 grudnia 1927 roku: „Bez nafty nie można prowadzić wojny, kto zaś ma przewagę w dziedzinie nafty, ten ma szanse zwycięstwa w przyszłej wojnie”.167 Mając na uwadze oba punkty widzenia, spróbujmy raz jeszcze przeanalizować problem odpowiedzialności za rozpętanie wojny radziecko– niemieckiej.

167

—

Stalin, op. cit., t. 10, s. 275. 154

W czerwcu 1940 roku, kiedy ZSRR nie był w najmniejszym stopniu zagrożony, w delcie Dunaju zacumowały dziesiątki okrętów rzecznej flotylli wojennej. To posunięcie nie miało żadnego znaczenia obronnego, ale stanowiło poważne zagrożenie dla odsłoniętych rumuńskich rurociągów naftowych — a więc zagrożenie dla samych Niemiec. W lipcu 1940 roku Hitler odbył serię konsultacji z naczelnymi dowódcami wszystkich rodzajów sił zbrojnych i doszedł do wniosku, że obrona rumuńskiego zaplecza naftowego to bardzo niełatwe zadanie. Rurociągi biegły przez duże obszary kraju i łańcuchy górskie. Ich osłanianie wymagało znacznej liczby wojsk, z kolei przerzut wielkich kontyngentów do Rumunii spowodowałby odsłonięcie zachodniej Polski i wschodnich Niemiec łącznie z Berlinem. Zresztą koncentracja wojsk w Rumunii i obrona jej za wszelką cenę, również niczemu by nie służyła: może dałoby się utrzymać terytorium kraju, ale szyby naftowe i rafinerie, narażone na ostrzał artyleryjski i bombardowania, byłyby skazane na zniszczenie. Także w lipcu Hitler po raz pierwszy wyraża obawę, że Związek Radziecki może stanowić poważne zagrożenie, zwłaszcza gdy wojska niemieckie wyprawią się na Wyspy Brytyjskie i do Afryki. 12 listopada 1940 roku w rozmowie z Mołotowem wskazuje na konieczność utrzymania w Rumunii dużego niemieckiego kontyngentu, niedwuznaczne sugerując, że ZSRR stwarza poważne zagrożenie dla rumuńskich rurociągów naftowych. Mołotow zignorował tę aluzję. Po wizycie szefa radzieckiej dyplomacji Hitler raz jeszcze rozważył wszystkie argumenty, a w grudniu wydał dyrektywę o rozpoczęciu operacji „Barbarossa”. Znany brytyjski historyk wojskowości B. H. Liddell–Hart po szczegółowych badaniach ustalił, że niemiecki plan w lipcu 1940 roku był bardzo prosty: w razie radzieckiej agresji na Rumunię, Wehrmacht miał uderzyć w innym miejscu, odciągając Armię Czerwoną od pól naftowych. Niemiecki Sztab Generalny był zdania, że operacja zakończy się powodzeniem pod warunkiem, że będzie silna i niespodziewana. Stopniowo zwiększano planowaną liczbę wojsk, które miałyby uczestniczyć w tym ataku, aż w końcu okazało się, że powinny wziąć w nim udział praktycznie wszystkie niemieckie wojska lądowe i większość lotnictwa. Rachuby Hitlera okazały się trafne: uderzenie w innym miejscu zmusiło wojska radzieckie do wycofania się na całym froncie. Flotylla Dunajska

została odcięta od wojsk radzieckich bez żadnej możliwości odwrotu. Większość jednostek trzeba było wysadzić i zatopić, a kolosalne zapasy, zgromadzone na wypadek rajdu flotylli w górę Dunaju — po prostu porzucić. Uderzenie wojsk hitlerowskich było potężne, ale nie śmiertelne. Machiavelli mówił, że cios silny, ale nie śmiertelny oznacza zgubę dla tego, kto go zadał. Po niespodziewanej napaści Stalin z trudem przychodził do siebie, ale w końcu odzyskał siły. Odbudował zniszczone armie i zatopione flotylle, a naftową aortę III Rzeszy tak czy owak przeciął — co prawda trochę później niż pierwotnie planował...

5. Po co Związek Radziecki w czerwcu 1940 roku zagarnął Besarabię? Odpowiedź zawarta jest w telegramie Stalina do.dowódcy Frontu Południowego generała armii I. Tiuleniewa z dnia 7 lipca 1941 roku. Stalin żąda, by za wszelką cenę utrzymał Besarabię „mając na uwadze, że terytorium Besarabii jest nam potrzebne jako przyczółek wyjściowy dla zorganizowania natarcia”. Hitler już zadał niespodziewany cios, a Stalin nadal nie myśli o obronie. Jego główną troską jest zorganizowanie ofensywy na pola naftowe Rumunii. Stalin popełnił w swej karierze niewiele błędów. Do najpoważniejszych należy bez wątpienia aneksja Besarabii w 1940 roku. Trzeba było wybrać jedno z dwojga: albo podbić Besarabię i natychmiast ruszać w kierunku Ploeszti, albo poczekać, aż Hitler wyląduje w Wielkiej Brytanii i dopiero wtedy atakować Besarabię i całą Rumunię. W obu wypadkach byłby to koniec „tysiącletniej Rzeszy”. Ale Stalin nie wykazał dość determinacji. Wykonał jeden krok w kierunku nafty, zdobył przyczółek dla przyszłej ofensywy — i stanął niezdecydowany. W ten sposób wystraszył Hitlera, który walcząc na wielu frontach nie zwracał uwagi na „neutralny” Związek Radziecki. Aneksja Besarabii i koncentracja potężnych radzieckich sił uderzeniowych zmusiły Führera do zrewidowania dotychczasowej strategii i podjęcia odpowiednich działań prewencyjnych. Hitler zrozumiał nagle, gdzie tkwi największe niebezpieczeństwo, ale było już za późno. Należało o tym pomyśleć przed podpisaniem paktu Ribbentrop–Mołotow. Teraz nawet niespodziewany atak na Związek Radziecki nie mógł uratować III Rzeszy.

6. Opublikowane wspomnienia marszałka Żukowa zawierają mapę dyslokacji baz radzieckiej marynarki wojennej w pierwszej połowie 1941 roku. Jedna z nich znajdowała się w okolicach Pińska, 500 kilometrów od najbliższego morza. Baza marynarki w poleskich błotach, to brzmi jak żart. Ale nie było w tym nic śmiesznego. Po rozformowaniu Flotylli Dnieprzańskiej okręty, których nie przeprawiono do delty Dunaju, popłynęły w górę Dniepru, a potem Prypeci. Zatrzymały się w miejscu, gdzie szerokość rzeki sięgała zaledwie 50 metrów, i tam właśnie powstała nowa baza. Pod względem siły bojowej Flotylla Pińska prawie nie ustępowała dunajskiej. W jej skład wchodziły co najmniej cztery okręty artyleryjskie, około dwudziestu innych jednostek, eskadra lotnictwa myśliwskiego, kompania piechoty morskiej i inne pododdziały. Nie trzeba chyba tłumaczyć, że flotylla nie miała żadnego zastosowania w wojnie obronnej. Na niewielkiej rzeczce płynącej w gęstym lesie potężne monitory miały trudności z najprostszym manewrem. Przeznaczenie Flotylli Pińskiej pozostanie niezrozumiałe, dopóki nie przypomnimy sobie o kanale Dniepr–Bug. Natychmiast po zajęciu połowy Polski i „wyzwoleniu” zachodniej Białorusi, Armia Czerwona zabrała się za poszerzanie i pogłębianie 196–kilometrowego kanału tranzytowego, łączącego Prypeć (przez dopływ Pinę) z wpadającą do Bugu rzeką Muchawiec. Prace kontynuowano latem i zimą. Brały w nich udział oddziały saperskie 4. Armii, oraz „budowlane organizacje NKWD” — tysiące więźniów stalinowskiego Gułagu. O militarnym przeznaczeniu kanału świadczyć może fakt, że całym przedsięwzięciem kierował pułkownik (przyszły marszałek wojsk inżynieryjnych) A. Proszliakow. Prace odbywały się w straszliwych warunkach. Ciężki sprzęt zapadał się i tonął w grzęzawiskach — był tylko jeden sposób, pozwalający zakończyć budowę w wyznaczonym przez Stalina terminie: kopać ręcznie. Ale kanał zbudowano. Nikt nie wie, ile istnień ludzkich pochłonął, a zresztą kogo to interesowało?

Kanał połączył dorzecza Dniepru i Bugu. Czemu miał służyć? Usprawnieniu handlu z Rzeszą? Handel odbywał się koleją do Bałtyku i dalej statkami. Zresztą kanał Pińsk–Kobryń był za wąski, frachtowce nie mogłyby się nawet minąć. Poza tym nie była to najkrótsza droga: najpierw Dniepr, potem Prypeć, Pina, kanał, Muchawiec, Bug i wreszcie Wisła. W rzeczywistości jedynym przeznaczeniem kanału było przepuszczenie radzieckiej flotylli w kierunku dorzecza Wisły i dalej na zachód. Jej znaczenie obronne było żadne, podobnie zresztą jak samego kanału. W 1941 roku trzeba było go wysadzić, by odciąć dostęp do Dniepru niemieckim okrętom znad Wisły, a Flotyllę Pińską zatopić, by nie wpadła w ręce wroga. Pod koniec 1943 roku ponownie utworzono Flotyllę Dnieprzańską, która ponownie popłynęła w górę Prypeci i ponownie radzieccy saperzy odbudowali zasypany kanał. Admirał B. Grigoijew, który w 1943 roku objął dowództwo nowej formacji, przytacza słowa marszałka Żukowa: „...Prypecią możecie dotrzeć na Bug, Narew, Wisłę w kierunku Warszawy, a dalej na rzeki Niemiec. Kto wie, może nawet do samego Berlina! — Odwrócił się niespodziewanie, spojrzał na mnie badawczym wzrokiem, i powtórzył, akcentując każde słowo: — Do samego Berlina! Co?”168. Admirał Grigoijew na czele swojej flotylli rzeczywiście dotarł do Berlina. W każdej książce z historii radzieckiej floty odnajdziemy symboliczne zdjęcie bandery radzieckiej marynarki wojennej na tle Reichstagu. Los tak sprawił, że Armia Czerwona wkroczyła do stolicy Rzeszy w wyniku napaści wojsk hitlerowskich. Lecz Stalin miał przygotowany zupełnie inny scenariusz. Gdyby naprawdę uwierzył w groźbę niemieckiej agresji, skierowałby miliony więźniów Gułagu do kopania rowów przeciwczołgowych wzdłuż zachodniej granicy. Prawda jest taka, że Stalin zamierzał wkroczyć do Berlina z własnej inicjatywy, a nie w odpowiedzi na napaść. Oto dlaczego więźniowie i saperzy zamiast kopać rowy zasypywali już istniejące i przebijali kanał na zachód. Zachowajmy pamięć o zekach, których Stalin posłał na śmierć w bagnach Białorusi w imię tego, by komunistyczny sztandar załopotał nad stolicą III Rzeszy.

168

—

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał” nr 7/1976, s. 75. 144

7. Przed 1940 rokiem Armia Czerwona nie znała pojęcia „piechota morska”. Na lądzie regularna piechota radziła sobie w każdych warunkach, a lądowanie na dalekich brzegach nie wchodziło w najbliższe plany Stalina. Ale kiedy tylko Hitler zwrócił się ku zachodowi, za jego plecami zawrzało. W strukturach Armii Czerwonej następowały gwałtowne zmiany: likwidowano pozostałości systemów obronnych, wzmacniając siły uderzeniowe. Kiedy w czerwcu 1940 roku armia niemiecka okupowała Francję, w ZSRR narodziła się radziecka piechota morska. W skład radzieckiej marynarki wojennej wchodziły cztery floty — dwie oceaniczne i dwie morskie — oraz dwie flotylle śródlądowe: Amurska i Dnieprzańska. Floty oceaniczne nie otrzymały piechoty morskiej, bo też ani Ocean Spokojny ani Morze Arktyczne169 tymczasem Stalina nie interesowały. Flotylla Amurska, strzegąca rubieży na Dalekim Wschodzie, również nie potrzebowała tych doborowych formacji. Natomiast stacjonująca w lasach Białorusi Flotylla Pińska (część Flotylli Dnieprzańskiej) została wzmocniona kompanią piechoty morskiej. Kilkutysięczną brygadę piechoty morskiej przydzielono do Floty Bałtyckiej, której przeciwnikiem mogły być tylko Niemcy. 22 czerwca 1941 roku radziecka piechota morska przeszła chrzest bojowy broniąc wysuniętej bazy Floty Bałtyckiej w Lipawie. Baza leżała w odległości 100 kilometrów od granicy Prus Wschodnich, ale nie miała jakiejkolwiek zorganizowanej obrony lądowej i nie była przygotowana do odparcia ataku. Relacje radzieckich admirałów oraz przechwycone niemieckie dokumenty są zgodne: port w Lipawie był zatłoczony radzieckimi okrętami podwodnymi „jak beczka śledziami”. Opublikowana przez Akademię Nauk oficjalna historia radzieckiej marynarki wojennej otwarcie przyznaje, że Lipawa była pomyślana jako czołowa baza do prowadzenia ofensywnych operacji na morzu.170 Oddziały piechoty morskiej w Lipawie od pierwszego dnia wojny brały udział w walkach obronnych, choć formowano je w zupełnie innym

169

— W jęz. ros. Morze Arktyczne nosi nazwę Oceanu Lodowatego — dlatego dwie floty oceaniczne [przyp. tłum.]. 170 — A. Bassow, Fłot w Wielikoj Otieczestwiennoj wojnie, Moskwa 1980, s. 138.

celu. Regularna piechota jest znacznie skuteczniejsza w obronie niż piechota morska.

8. Flotylla Dunajska miała w etacie dwie kompanie piechoty, lecz w dokumentach nie znajdziemy wzmianki o tym, czy była to piechota morska. O niczym to jednak nie świadczy. Wiemy, że na długo przed napaścią hitlerowską 25. Dywizja Piechoty im. Czapajewa i 51. Dywizja piechoty im. Pierekopu, obie wchodzące w skład XIV Korpusu Piechoty, stacjonowały w rejonie delty Dunaju. Odbywały tam solidne szkolenie, właściwe jednostkom specjalnym. Flota Czarnomorska dysponowała jeszcze potężniejszymi siłami. Na początku czerwca 1941 w wielkiej tajemnicy przybył z Zakaukazia na Krym IX Specjalny Korpus Piechoty generała porucznika P. Batowa. Korpus był naprawdę niezwykły, zarówno pod względem składu osobowego, jak uzbrojenia i przeszkolenia bojowego. W dniach 18–19 czerwca 1941 roku Flota Czarnomorska przeprowadziła olbrzymie manewry ofensywne, podczas których jedna z dywizji IX Specjalnego Korpusu Piechoty została zaokrętowana, a następnie dokonała desantu na „wrogim” brzegu. Nigdy przedtem radziecka marynarka wojenna nie wysadzała desantu w sile całej dywizji. Moskwa przywiązywała wielką wagę do współdziałania Floty Czarnomorskiej i wojsk IX Specjalnego Korpusu. Ćwiczenia odbywały się w obecności wysokiej rangi dowódców, przybyłych ze stolicy w charakterze obserwatorów. Jeden z nich, wiceadmirał I. Azarow wspomina, że wszyscy uczestnicy mieli podobne wrażenie: że nie są to rutynowe manewry, że niebawem przyjdzie wykorzystać nabyte umiejętności w warunkach wojennych, nie na własnym terytorium, ma się rozumieć.171 Gdzie w razie wojny mógł nastąpić desant IX Korpusu? Teoretycznie były trzy warianty: Rumunia, Bułgaria, Turcja. Lecz gdziekolwiek by to miało nastąpić, żołnierze IX Specjalnego Korpusu musieli mieć zapewnione niemal natychmiastowe zaopatrzenie. W tym celu trzeba by zdesantować dodatkowe 171

—

I. Azarow, Osażdionnaja Odessa, Moskwa 1962, s. 3–8.

jednostki — albo też regularne oddziały Armii Czerwonej błyskawicznie ruszyłyby na spotkanie z wojskami przyczółka. Oba warianty były możliwe tylko w Rumunii. Dziwnym zbiegiem okoliczności w tym samym czasie III Korpus Powietrznodesantowy przeprowadzał potężne manewry na Krymie. Ćwiczenia obejmowały desant dowództwa, sztabu korpusu i sztabów brygad. Radzieccy historycy nigdy nie dopatrzyli się związku między ćwiczeniami desantu XIV Korpusu Piechoty z okrętów Flotylli Dunajskiej, III Korpusu Powietrznodesantowego — z samolotów i szybowców, oraz IX Specjalnego Korpusu Piechoty — z okrętów Floty Czarnomorskiej. Niemniej taki związek istniał, wskazuje na to czas, miejsce i cele operacji. Było to przygotowywanie potężnej agresji. Ostatnia faza tych przygotowań.

ROZDZIAŁ 16. CZEMU MIAŁ SŁUŻYĆ PIERWSZY RZUT STRATEGICZNY? W planach przyszłych operacji ofensywnych trzeba rozważyć możliwość jednoczesnego użycia sił kilku rożnych frontów, aby dokonać strategicznej dezorganizacji zdolności obronnych przeciwnika. LUDOWY KOMISARZ OBRONY MARSZAŁEK ZSRR S. TIMOSZENKO

1. W latach trzydziestych radzieccy marszałkowie bardzo szczegółowo wytłumaczyli, po co jest potrzebny pierwszy rzut strategiczny. 172 Marszałek ZSRR A. Jegorow uważał, że w najbliższej wojnie wezmą udział dziesiątki milionów żołnierzy, i przewidywał niezwłoczne ogłoszenie powszechnej mobilizacji. Zdaniem Jegorowa w pobliżu granicy należało rozmieścić — jeszcze w czasie pokoju — liczne „grupy wtargnięcia”, które w chwili wybuchu wojny miałyby przedostać się na terytorium wroga, zerwać mobilizację sił nieprzyjaciela, przeszkodzić rozwinięciu jego armii — a równocześnie osłonić mobilizację wojsk radzieckich.173 M. Tuchaczewski był przeciwnikiem tej koncepcji. Jego zdaniem potrzebne były nie „grupy”, lecz „armie wtargnięcia”. Marszałek podkreślał, że „skład i dyslokacja armii czołowej powinny być podporządkowane przede wszystkim możliwościom przekroczenia granicy niezwłocznie po ogłoszeniu mobilizacji. [...] Związki zmechanizowane powinny być dyslokowane w okresie pokoju nie dalej niż 50–70 kilometrów od granicy, tak aby mogły one mieć możliwość już w pierwszym dniu mobilizacji przekroczyć granicę”.174 172

— Składał się z szesnastu armii i dziesiątków samodzielnych korpusów armijnych. Łączna liczba dywizji — 170 [przyp. aut.]. 173 — Raport szefa sztabu Armii Czerwonej, przedstawiony Rewolucyjnej Radzie Wojennej ZSRR w dniu 20 kwietnia 1932 roku. 174 — Tuchaczewski, op. cit., t. 2. s. 244–246

Zarówno Jegorow, jak Tuchaczewski byli w błędzie. Obaj zostali rozstrzelani, a do głosu doszedł Georgij Żukow — despotyczny, nieugięty i okrutny. Żukow nie miał żadnych skłonności do teoretycznych rozważań, był praktykiem, który nigdy nie zaznał porażki. W sierpniu 1939 roku zaskakującym atakiem rozbił japońską 6. Armię, co stało się prologiem II wojny światowej. 19 sierpnia 1939 roku, przed samym rozpoczęciem operacji, Stalin otrzymał od Żukowa depeszę, potwierdzającą, że Japończycy nie mają pojęcia o radzieckich przygotowaniach do ofensywy. Wtedy dopiero zdecydował się na ustanowienie wspólnej granicy z Rzeszą. Negocjacje Mołotowa z Ribbentropem toczyły się przy akompaniamencie groźnych odgłosów natarcia Żukowa, któremu w Mongolii udało się to, czego nikt nie potrafił dokonać: rozbił Armię Kwantuńską. Wtedy też rozpoczęto demontaż instalacji obronnych na zachodniej granicy ZSRR, zastępując je gigantycznymi zgrupowaniami sił uderzeniowych. Żukow stanął na czele najważniejszego, Kijowskiego Okręgu Wojskowego. Wkrótce potem został mianowany szefem Sztabu Generalnego Armii Czerwonej. Właśnie pod jego rozkazami Sztab Generalny doszedł do teoretycznej konkluzji, której konsekwencji nie sposób przecenić: „Realizację zadań armii wtargnięcia należy powierzyć siłom pierwszego rzutu strategicznego”. 175 A więc szesnaście armii pierwszorzutowych miało dokonać inwazji. W czerwcu 1941 roku podjęto kroki w tym kierunku: 13 czerwca pod osłoną Komunikatu TASS 170 dywizji Armii Czerwonej i NKWD ruszyło w kierunku niemieckiej i rumuńskiej granicy. To prawda, że pierwszy rzut strategiczny składał się zaledwie z 3.000.000 żołnierzy i oficerów. Ale czyż płatek śniegu nie może spowodować lawiny? Siła pierwszego rzutu strategicznego gwałtownie narastała. Marszałek Związku Radzieckiego S. Kurkotkin: „Jednostki bojowe, które przed napaścią Niemiec hitlerowskich na ZSRR wyjechały na obozy ćwiczebne w kierunku granicy państwowej, zabrały ze sobą cały nienaruszalny zapas umundurowania i obuwia”.176 Czemu miało służyć opróżnianie magazynów, jeśli nie wyekwipowaniu milionów przyszłych rezerwistów po spodziewanej powszechnej mobilizacji? 175

— „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał” nr 10/1963, s. 31. — S. Kurkotkin (red.), „Tył Radzieckich Sił Zbrojnych w Wielkiej Wojnie Narodowej 1941–1945”, Warszawa 1980, s. 276. 176

Oceniając potencjał pierwszego rzutu strategicznego trzeba uwzględnić jego stan osobowy, ale również miliony żołnierzy, którzy nie zostali zmobilizowani, bowiem uniemożliwił to atak wojsk niemieckich. 13 maja 1941 roku podjęto ostateczną decyzję o wyprowadzeniu wojsk na przygraniczny obszar operacyjny. Dzień później postanowiono przeprowadzić akcję przymusowego wysiedlania mieszkańców tamtych rejonów. Równo miesiąc później rozpoczęto działania w tym kierunku. Wojska pierwszego rzutu strategicznego weszły na opustoszałe tereny, nie zamierzając zatrzymać się na granicy. 20 czerwca 1941 roku oddziały NKWD rozpoczęły demontaż zasieków. Tydzień wcześniej armia niemiecka przecięła zasieki po swojej stronie...

2. Nawet pobieżne zapoznanie się z armiami wchodzącymi w skład pierwszego rzutu strategicznego odsłania zdumiewający obraz skrupulatnych przygotowań do wojny. Dowiadujemy się, że każda armia „osłonowa” miała własną, niepowtarzalną strukturę, specyficzny charakter i odrębne przeznaczenie. Każdą armię powołano po to, by w nadchodzącej wojnie „wyzwoleńczej” wykonała dokładnie określoną misję. Opublikowano już dość materiałów, by można było napisać poważne studium o każdej spośród trzydziestu radzieckich armii pierwszej połowy 1941 roku. Zatrzymajmy się przy jednej z nich, mianowicie 12. Armii. Składała się z jednego korpusu zmechanizowanego, dwóch korpusów piechoty oraz innych jednostek: łącznie dziewięć dywizji, w tym dwie pancerne i jedna zmotoryzowana. Na pierwszy rzut oka — typowa armia wtargnięcia. Historia 12. Armii także nie odbiegała od pozostałych. Utworzono ją w chwili podpisania paktu Ribbentrop–Mołotow, a kilka tygodni później brała udział w „wyzwalaniu” Polski. Wtedy składała się z jednego korpusu pancernego, dwóch samodzielnych brygad pancernych, dwóch korpusów kawalerii i trzech dywizji piechoty. Niewielka liczba piechoty i artylerii wynikała z przekonania, że armia nie napotka wielkiego oporu ze strony Wojska Polskiego. Po zakończeniu kampanii 12. Armia pozostała na nowej granicy, gdzie poddano ją gruntownej reorganizacji, podobnie jak pozostałe armie

wtargnięcia. Główną formację uderzeniową — korpus pancerny — przefasonowano na korpus zmechanizowany. Zmiana nazwy wynikała z chęci uspokojenia zaprzyjaźnionego mocarstwa, ale nie towarzyszyło jej zmniejszenie liczby czołgów, przeciwnie — raczej wzrost arsenału. Na miejsce wycofanych korpusów kawaleryjskich wprowadzono dwie dodatkowe dywizje piechoty. Aby zwiększyć zdolność przełamywania pozycji obronnych nieprzyjaciela, do 12. Armii wcielono jedną brygadę i cztery samodzielne pułki artylerii, przy okazji podwajając liczbę artylerii w każdej dywizji piechoty. Ponieważ prawdopodobieństwo przełamywania umocnionej obrony przeciwnika stawało się coraz bardziej realne, w armii pojawia się samodzielny pułk inżynieryjny. Stopniowo zmienia się również skład narodowościowy 12. Armii. Stalin dobrze pamiętał o zadawnionych animozjach polsko–ukraińskich, dlatego przed inwazją na Polskę zadbał o to, by właśnie Ukraińcy stanowili trzon składu osobowego armii. Nie było to trudne: armię tworzono na Ukrainie, stamtąd pochodziła większość zmobilizowanych rezerwistów. Na czele 12. Armii stanął Timoszenko, a wśród kadry oficerskiej również znaczny procent stanowili dowódcy ukraińskiego pochodzenia. Po wrześniu 1939 roku rozpoczyna się proces stopniowej zmiany składu armii. W 1940 roku, aby zatrzeć dotychczasowe szczególne proporcje, pewne kluczowe stanowiska zaczęto obsadzać rodowitymi Rosjanami. Stopniowo Ukraińcy przestają stanowić większość, niemniej armia nie staje się przez to bardziej rosyjska, lecz... kaukaska. W innych armiach również można było spotkać Gruzinów, Ormian i Azerów, ale w 12. Armii było to szczególnie widoczne. Nazwiska takie jak Parcawania, Grigorian, Kabaława, Hussein–zade czy Sarkoszian stają się coraz bardziej rozpowszechnione, i to nie tylko na szczeblu dowódców kompanii czy batalionów. Żukow odszukał w Akademii Wojskowej swego dawnego ormiańskiego przyjaciela Iwana Bagramiana i mianował go naczelnikiem wydziału operacyjnego (planowanie wojenne) przy sztabie 12. Armii. Szefem sztabu armii jest generał Bagrat Aruszunian. Cała ta metamorfoza nie jest, rzecz jasna, dziełem przypadku. 12. Armia — z wolna i w największej tajemnicy — przemienia się w armię górską. Jej dowództwo otrzymuje polecenie szczegółowego rozpoznania karpackich przełęczy, i to nie tylko w teorii. Żukow zaleca ćwiczenia praktyczne,

wydając rozkaz, by „jesienią przeprawić przez przełęcze i mniej lub bardziej dostępne trasy specjalnie skompletowane oddziały, z użyciem rozmaitych wozów bojowych — by sprawdzić możliwość pokonania ich przez czołgi, samochody, ciągniki, zaprzęgi i juczne zwierzęta”177. Rzecz działa się w 1940 roku. Żukow nie mógł, naturalnie, wiedzieć, że całkiem niedawno armia niemiecka, walcząca obecnie we Francji, przeprowadzała identyczne ćwiczenia, sprawdzając, czy czołgi, ciągniki artyleryjskie i pojazdy transportowe zdołają pokonać Ardeny. 12. Armia nie szykowała się do wojny defensywnej. Świadczą o tym choćby wspomnienia Bagramiana: „Studiując plany operacyjne odkryłem rzecz zdumiewającą: nasza armia ochrony pogranicza nie posiadała jakichkolwiek planów rozwinięcia wojsk i osłony granicy”. A więc sejf wydziału planowania wojennego 12. Armii nie był pusty. Zawierał skomplikowane dokumenty operacyjne, ale nie było wśród nich planów obronnych. Ciekawy jest opis manewrów 12. Armii, na które przybył osobiście sam Żukow. Ćwiczono jedynie zadania ofensywne. Z map sztabowych wynikało, że dotyczą działań na terytorium Rzeszy. Pierwszym punktem planowanej operacji było sforsowanie Sanu, wówczas rzeki granicznej. Grę wojenną prowadzono z wykorzystaniem ściśle tajnych informacji, pochodzących od radzieckiego wywiadu w Niemczech. W trakcie manewrów zarysowała się pewna różnica zdań między Żukowem i dowódcą armii F. Parusinowem. Nie chodziło bynajmniej o to, czy bronić się, czy też atakować, lecz o skalę planowanej ofensywy. Parusinow jest zdecydowany: „Powinniśmy dążyć do tego, by za pierwszym uderzeniem zadać nieprzyjacielowi maksymalne straty”. Bardziej doświadczony Żukow wie, że są to tylko pobożne życzenia: trzeba uderzać, tyle że nie na szerokim froncie, ale na pewnym jego odcinku. O to właśnie toczył się spór. Niesforny dowódca armii został niebawem odwołany, a na jego miejsce przyszedł stary kompan Żukowa, generał P. Poniedielin. Ten epizod nie przerwał doświadczeń z pokonywaniem górskich przełęczy. Operacjami kierował osobiście Bagramian. W trakcie jednej z nich znalazł się na linii demarkacyjnej, gdzie zaobserwował „jawną demonstrację 177

—

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 1/1967, s. 54.

robót obronnych” — wznoszenie żelbetonowych umocnień na samym brzegu rzeki granicznej, w taki sposób, by nie umknęło to uwadze nieprzyjaciela. Zainteresowanie Żukowa górskimi przełęczami może być zrozumiałe tylko z jednego, czysto ofensywnego punktu widzenia: Niemcy były oddzielone od swego zaplecza naftowego podwójnym pasmem gór — w Czechosłowacji i w Rumunii. Gdyby radzieckie wojska zdołały pokonać karpackie przełęcze na terenie ZSRR i przechwycić przełęcze w obu tych krajach — byłoby to równoznaczne z przerwaniem niemieckiej aorty naftowej. Żukow wiedział o tym doskonale: „Słabym punktem gospodarki Niemiec było wydobycie ropy naftowej, co w jakiejś mierze rekompensowano importem nafty rumuńskiej”.178 Błyskotliwa kariera marszałka była konsekwencją trzymania się prostej zasady: znaleźć słaby punkt przeciwnika — i tam zaatakować. I w imię tej zasady Żukow kontynuował eksperymenty, zmuszając coraz to nowe formacje, wozy bojowe i środki transportu do forsowania przełęczy. Z zegarkiem w ręku opracowano i zweryfikowano szczegółowe „karpackie” normy i standardy, przeanalizowano uzyskiwane czasy, ustalono reguły i zalecenia. Do planowania błyskawicznych górskich operacji ofensywnych były to dane absolutnie niezbędne. Gdyby chodziło o obronę, wystarczyłoby zwrócić się do żołnierzy: „Wróg nie może przejść! Macie wytrwać do końca. Zwycięstwo, albo śmierć!”.

3. Zdarzenia następują w błyskawicznym tempie. Żukow otrzymuje awans, zaraz po nim Bagramian. Niemniej żaden z nich nie zapomina tej niezwykłej 12. Armii. Pod ich baczną kontrolą i pod ich rozkazami jej struktury przechodzą ciągłą ewolucję. Na początku czerwca 1941 roku cztery dywizje piechoty — 44., 58., 60. i 96. — przekształcają się w dywizje górskie. Równocześnie do armii zostaje wcielona świeżo sformowana 192. Dywizja Strzelców Górskich, przerzucona potajemnie z Turkiestanu.

178

—

Żukow, op. cit., s. 290.

Dziś potrafimy już określić ostateczny cel tej reorganizacji, niemniej sam jej przebieg wciąż jest owiany tajemnicą. Wiadomo tylko, że dywizje górskie otrzymały tę nazwę oficjalnie w dniu 1 czerwca 1941 roku, rozkaz został wydany 26 kwietnia, a cała operacja ruszyła jesienią 1940 roku, zanim jeszcze Bagramian rozpoczął swoje doświadczenia. Przemiany w 12. Armii nie pozostały bez wpływu na armie sąsiednie. 72. Dywizja Strzelców Górskich generała majora P. Abramidze, sformowana w ramach 12. Armii, uzupełniła skład sąsiedniej 26. Armii. Na tyłach 12. i 26. Armii rozśrodkowywano wojska przerzucanej potajemnie z Północnego Kaukazu 19. Armii generała porucznika Iwana Koniewa. W jej składzie również odnajdujemy formacje górskie, na przykład 28. DGór pod rozkazami pułkownika K. Nowika. W tym samym czasie w Karpatach Wschodnich pojawia się kolejna, 18. Armia, zajmując pozycję pomiędzy 12. Armią Górską i 9. Armią superuderzeniową. Niemiecki atak uniemożliwił jej rozwinięcie, dlatego nie jesteśmy dziś w stanie odtworzyć jej dokładnego składu. Jednak uważne przestudiowanie istniejących dokumentów pozwala stwierdzić, że 18. Armia w zamyśle miała być dokładną kopią 12. Armii Górskiej. Formacje górskie uzyskały szczególny status. Prowadzono staranną selekcję wszystkich żołnierzy, którzy następnie musieli odbyć wielostronne szkolenie. Przydzielono im też specjalny ekwipunek i uzbrojenie. W przededniu wojny na Kaukazie powstał wysokogórski ośrodek treningowy, gdzie najlepsi radzieccy alpiniści szkolili się na instruktorów. Po odbyciu stażu niezwłocznie przerzucano ich nad zachodnią granicę. Swego czasu „Krasnaja zwiezda”179 opublikowała krótki artykuł na temat tego ośrodka. Tytuł notatki: „Szkolili się, by walczyć w górach”. Pytanie brzmi: w jakich górach? W zachodnich rejonach Związku Radzieckiego znajdował się niepokaźny masyw Karpat Wschodnich, ale były to najczęściej łagodne wzgórza i doliny. W 1941 roku budowanie tam potężnej obrony nie miało sensu, a to z następujących powodów: 1. Ten obszar Karpat nie sprzyja agresji z zachodu na wschód. Po pokonaniu przełęczy nieprzyjaciel schodzi w doliny, a zaopatrzenie musi 179

—

„Krasnaja zwiezda”, 1 listopada 1986.

docierać przez Karpaty, Tatry, Rudawy, Sudety i Alpy, co stwarza poważne trudności i dodatkowe zagrożenie. 2. Karpaty Wschodnie mają kształt ściętego klina, skierowanego w stronę nieprzyjaciela. Zgrupowanie w tym miejscu znacznych wojsk radzieckich nawet w pozycji obronnej byłoby równoznaczne z ich okrążeniem. Armie nieprzyjaciela mogłyby zaatakować z północy i z południa przez podkarpackie równiny i iść na tyły radzieckiej obrony, odcinając drogi zaopatrzenia. 3. W 1941 roku w rejonie Karpat nie było żadnych nieprzyjacielskich wojsk, mogących stanowić poważne zagrożenie. Radzieckie dowództwo miało tego pełną świadomość180. Koncentracja dwóch armii w Karpatach Wschodnich miała katastrofalne następstwa. Naturalnie żaden frontalny atak nie nastąpił. Jednak uderzenie niemieckiej 1. Grupy Pancernej na Równe postawiło radzieckie dowództwo wobec dylematu: pozostawić obie armie w Karpatach, skazując je na zagładę z braku żywności i amunicji, albo też spróbować wyprowadzić je z potrzasku. Wybrano drugi wariant. Dwie armie górskie, nie przystosowane do prowadzenia walki na równinach, dysponujące tylko lekkim uzbrojeniem i obciążone masą bezużytecznego sprzętu wysokogórskiego, zostały rozgromione uderzeniem niemieckiego klina pancernego. 1. Grupa Pancerna kontynuowała natarcie, zachodząc od tyłu 9. Armię superuderzeniową, której dalszy los był nie do pozazdroszczenia. Porażki radzieckich armii otworzyły Niemcom drogę do baz Floty Czarnomorskiej, kopalni Donbasu, Charkowa, Zaporoża i Deniepropietrowska — główne strategiczne ośrodki przemysłowe stały teraz otworem. Po ich utracie ZSRR w ciągu całej wojny wyprodukował zaledwie 100.000 czołgów. Niemiecka produkcja nigdy nie osiągnęła takich rezultatów, ale gdyby nie doszło do utraty kluczowych rejonów, radziecka produkcja czołgów, artylerii, samolotów i wszelkiego innego uzbrojenia znacznie przewyższyłaby te rekordowe wyniki. Przełamanie radzieckiej obrony na południowej Ukrainie stawiało w dramatycznej sytuacji radzieckie zgrupowania pod Kijowem, równocześnie

180

61.

—

Por. generał porucznik B. Aruszunian [w]: „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 6/1973, s.

otwierając Niemcom drogę na Kaukaz, do naftowego serca ZSRR, i do Stalingradu — jego naftowej aorty. Raz jeszcze głos ma marszałek Związku Radzieckiego I. Bagramian: „Znajomość Karpat Wschodnich pozwoliła mi lepiej zrozumieć, jak bardzo pilna jest konieczność przeformowania ciężkich dywizji piechoty, mało mobilnych i nieprzystosowanych do działań na takiej wysokości, w lekkie formacje strzelców górskich. Wspominając dziś tamte wydarzenia dostrzegam w swoim postępowaniu pewne nieumyślne błędy. Przecież na początku wojny te dywizje zmuszone były walczyć przede wszystkim na równinach, zatem przekształcenie w formacje górskie dodatkowo osłabiło ich zdolność bojową”181. W 1941 roku obie armie karpackie okazały się bezużyteczne w obronie kraju. Ale te same czynniki, które zniechęcały nieprzyjaciela do atakowania na wschód, stawały się niezaprzeczalnym atutem w przypadku agresji w kierunku zachodnim: 1. Jeżeli wojska radzieckie ruszą przez góry, ich szlaki zaopatrzeniowe pozostaną na własnym, głównie równinnym terytorium. 2. Karpaty Wschodnie wcinają się klinem w zgrupowania nieprzyjaciela, dzieląc je na dwie części. Jest to jedyny przyczółek, który pozwala na ześrodkowanie, i to w czasie pokoju, potężnych sił uderzeniowych. Klin wysuwa się daleko na zachód, grożąc przeciwnikowi oskrzydleniem jego obrony; w razie radzieckiej ofensywy będzie zmuszony do wycofania się na całym froncie. 3. W rejonie Karpat nie ma żadnych znaczących sił niemieckich i ten właśnie fakt skłania radzieckie dowództwo do ześrodkowania tam dwóch armii. Armie nie mogły długo pozostawać w miejscu. W wypadku konfliktu tylko przeszkadzałyby sobie wzajemnie na niewielkiej bądź co bądź przestrzeni. W tej sytuacji jedynym rozsądnym manewrem byłby marsz do przodu. Przy założeniu, że armie górskie służą do walki w górach, możemy bez trudu przewidzieć teoretyczne kierunki operacji. Karpaty Wschodnie przechodzą w dwa pasma górskie: na zachód, do anektowanej przez Węgry części Słowacji, i na południe — do Rumunii. Innej możliwości nie ma. 181

—

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 6/1976, s. 55.

Dwa kierunki dla dwóch armii, to logiczny plan. Oba prowadzą do kluczowych magistrali naftowych, których przecięcie — i to w dwóch punktach! — miałoby decydujące znaczenie dla dalszych losów wojny. Nawet gdyby tylko jedna armia wykonała powierzone jej zadanie, byłby to dla Niemiec śmiertelny cios. Natomiast w razie fiaska armie operujące na dwóch pasmach górskich zahamowałyby dopływ niemieckich rezerw do Rumunii, ułatwiając zadanie 9. Armii superuderzeniowej. W działaniach armii górskich najważniejsza jest szybkość i zaskoczenie. Jeżeli zdołają na czas zdobyć przełęcze — piechota przeciwnika będzie miała nie lada orzech do zgryzienia. Planując umacnianie przełęczy radzieckie dowództwo postanawia, że nie wszystkie dywizje wchodzące w skład armii górskich zostaną przeformowane. Armie mają na stanie dywizje pancerne i zmotoryzowane oraz brygady ciężkiej artylerii przeciwpancernej. Jeden rzut do przodu — i Niemcy są odcięte od ropy... Oto dlaczego Bagramian, pod bacznym okiem Żukowa, ze stoperem w ręku ćwiczy czołgistów na przełęczach. Trudno zakwestionować decyzję formowania dywizji strzelców górskich w 12. i 18. Armii. Wszak stacjonowały w Karpatach. Ale 9. Armia superuderzeniowa kwaterowała na rozległych równinach w okolicy Odessy. Niemniej na rozkaz Żukowa, odpowiedzialnego za Front Południowy i Południowo–Zachodni, wzmocniono ją dywizją piechoty górskiej. Gdzie tam są jakieś góry? 30. Irkucka Dywizja Strzelców Górskich im. Rady Najwyższej RFSRR, odznaczona orderem Lenina i trzykrotnie orderem Czerwonego Sztandaru, mogła być wykorzystana jedynie w górach Rumunii. Nieprzypadkowo tę właśnie dywizję, dowodzoną przez generała majora S. Gałaktionowa, przydzielono do XLVIII Korpusu Piechoty generała R. Malinowskiego. Korpus stanowił prawe skrzydło 9. Armii. Na terytorium ZSRR nie miało to znaczenia, natomiast w przypadku wkroczenia do Rumunii cała 9. Armia miała posuwać się po równinie, z wyjątkiem prawego skrzydła, które zawadzi o górskie pasmo. Ale to jeszcze nie wszystko. Kolejna jednostka miała wzmocnić prawą flankę: 21. Dywizja Kawalerii Górskiej pułkownika J. Kulijewa. W momencie napaści hitlerowskiej dywizja znajdowała się w eszelonach, przerzucana potajemnie z Turkiestanu. Radzieckie dowództwo, improwizując ad hoc,

skierowało południowe zgrupowania wojsk do walk na Białorusi, w tym 19. Armię i jej dywizje strzelców górskich. Razem z 21. Dywizją Kawalerii, nikomu już niepotrzebną, znalazły swój niechlubny koniec w białoruskich bagnach.

4. Oficjalna radziecka historiografia utrzymuje, że Armia Czerwona nie szykowała się do wojny, i stąd wszystkie późniejsze nieszczęścia. Ale fakty przeczą tej tezie: 1. Gdyby nie szykowano się do wojny, to nie wyrzucano by kolosalnych środków na tworzenie dwóch armii górskich i wielu samodzielnych dywizji piechoty górskiej w składzie zwykłych armii wtargnięcia. Wystarczyło choć część tych środków przeznaczyć na formowanie zaporowych dywizji przeciwpancernych, a dalszy bieg wojny byłby całkiem inny. 2. Gdyby nie szykowano się do wojny, wówczas dwie radzieckie armie nie znalazłyby się w Karpatach, nie wycofywano by ich w pośpiechu z pułapki, nie wpadłyby podczas odwrotu pod cios niemieckiego klina pancernego. 3. Gdyby nie szykowano się do wojny, to atakujące na północ od Karpat hitlerowskie czołgi nie natrafiłyby na wycofujące się w nieładzie lekkozbrojne formacje górskie, lecz na klasyczne dywizje piechoty, przystosowane do walki na równinach, wyposażone w artylerię przeciwpancerną. Gdyby nie szykowano się do wojny ofensywnej — wszystko potoczyłoby się zupełnie inaczej.

ROZDZIAŁ 17. STALIN W MAJU W dziedzinie polityki zagranicznej Stalin wyznaczył sobie cel ogromnej wagi i ma nadzieję osiągnąć go własnym wysiłkiem.182 HRABIA VON SCHULENBURG AMBASADOR RZESZY NIEMIECKIEJ W MOSKWIE

1. Maj 1941 roku jest najbardziej zagadkowym miesiącem w dziejach komunizmu; obfitował w wypadki, których sens pozostaje do dziś niejasny. Nawet wydarzenia zachodzące na oczach całego świata czekają na wiarygodne wyjaśnienie. Oto przykład. 6 maja 1941 roku Stalin stanął na czele rządu ZSRR. Zaskoczyło to wielu obserwatorów. Zdobyte w Berlinie dokumenty niemieckiego dowództwa pokazują, że kierownictwo Rzeszy nie potrafiło zinterpretować tego posunięcia. Po raz pierwszy w historii Związku Radzieckiego najwyższa władza partyjna i państwowa oficjalnie znalazła się w jednych rękach. Równocześnie ten spektakularny manewr wcale nie miał na celu umocnienia dyktatury Stalina. Czyż przed tym nie skupił w swych rękach nieograniczonej władzy, bynajmniej nie mierzonej liczbą szumnych tytułów? W 1922 roku, po objęciu funkcji sekretarza generalnego partii, Stalin z rozmysłem uchylił się od wszelkich państwowych i rządowych funkcji. W rzeczywistości usytuował on swoje stanowisko ponad rządem i ponad państwem. Faktycznie kontrolował wszystko, za nic nie ponosząc odpowiedzialności. W 1931 roku Lew Trocki opisywał przygotowania do komunistycznego przewrotu w Niemczech: „Gdyby nowa polityka zatriumfowała, wszyscy Manuilscy i Remmele ogłosiliby wszem i wobec, że to Stalin był jej inicjatorem. Z kolei w razie fiaska Stalin miał pełną możliwość 182

— Poufny raport von Schulenburga do MSZ Rzeszy, 12 maja 1941, [w:] Die Beziehungen zwischen Deutschland und der Sowjetunion 1939–1941. 251 Dokumente. Aus den Archiwen des Auswärtigen Amtes und der Deutschen Botschaft in Moskau, 1949, s. 387.

znalezienia winnego. Do tego sprowadza się kwintesencja jego strategii. Na tym polu nikt mu nie dorówna”183. Próba przewrotu zakończyła się fiaskiem, a Stalin rzeczywiście znalazł winowajców, którzy zostali przykładnie ukarani. Podobną taktykę stosował w rządzeniu Związkiem Radzieckim: wszystkie sukcesy były jego zasługą, wszystkie klęski spadały na wrogów, awanturników i oportunistów, którzy wślizgnęli się w partyjne szeregi i wypaczali generalną linię. „Zwycięstwo kołchozowego systemu” — to dzieło Stalina; miliony ofiar kolektywizacji — to zawrót głowy od sukcesów niektórych odpowiedzialnych towarzyszy szczebla rejonowego. Stalin, naturalnie, nie miał nic wspólnego z wielkimi czystkami: to wszystko wina Jeżowa! To nie Stalin był sygnatariuszem układu z Hitlerem: pakt wszedł do historii skojarzony z nazwiskami Ribbentropa i Mołotowa. Ze strony niemieckiej całkowitą odpowiedzialność za ten pakt ponosił nie Ribbentrop, lecz kanclerz Adolf Hitler, choć nie był obecny przy podpisywaniu dokumentów. Natomiast Stalin, w obecności którego parafowano układ, nie piastował w tym czasie żadnych funkcji państwowych. Był tam po prostu jako zwykły obywatel Józef Stalin, nie mający żadnych pełnomocnictw państwowych, rządowych, wojskowych ani dyplomatycznych, a zatem nie mógł odpowiadać za to, co się dzieje. Dokładnie tak samo zawarto układ z Tokio. 13 kwietnia 1941 roku Stalin był obecny podczas uroczystości podpisania dokumentów, ale sam nie ponosił żadnej odpowiedzialności. Cztery lata później, w sierpniu 1945 roku, powołał się zresztą na tę okoliczność, znienacka atakując gotową do kapitulacji Japonię. Uczynił to z czystym sumieniem: przecież sam niczego nie podpisywał. W maju 1941 roku Stalin objął funkcję przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR. Wspominaliśmy, że nowy tytuł nie umacniał bynajmniej jego władzy. Przeciwnie, był ograniczeniem, bo od tej chwili każda decyzja wiąże się oficjalnie z odpowiedzialnością za jej możliwe skutki. Co zatem sprawiło, że dobrowolnie wziął na siebie ciężar odpowiedzialności za własne czyny? Czyż nie mógł nadal pozostać na szczytach nieomylności, wszystkie fiaska zwalając na innych? Sytuacja ta przypomina poniekąd słynne 183

—

„Biulietień opozicji”, nr 24. s. 12.

polowanie Chruszczowa. Dopóki zwierzyna była daleko, Nikita Siergiejewicz pokrzykiwał na naganiaczy i wyśmiewał się z nieudolności swego gościa Fidela Castro. Sam nie strzelał i nawet nie miał broni w ręku. Ale gdy łosia wreszcie podprowadzono na strzał i myśliwi nie mieli możliwości spudłować — wtedy Chruszczów przestał się śmiać i sięgnął po sztucer... Przez siedemnaście lat Stalin konsekwentnie nie chciał przejąć żadnych instrumentów władzy państwowej — i nagle zmienił zdanie. Dlaczego? Zdaniem admirała N. Kuzniecowa (wtedy ludowego komisarza marynarki ZSRR), „gdy Stalin przyjął na siebie obowiązki przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych, system zarządzania pozostał w zasadzie niezmieniony”184. Jeżeli nic się praktycznie nie zmienia, to po co Stalinowi potrzebny był nowy tytuł? Tymczasem, jak zauważa wybitny znawca problemów władzy w ZSRR, „wszystko co robi Stalin, jego czyny i przestępstwa są podporządkowane określonym celom, są logiczne i bardzo pryncypialne”.185 Gdzie się zatem podziała ta stalinowska logika? Ambasador von Schulenburg miał swoje zdanie na ten temat. W tajnym raporcie dla Auswärtiges Amt pisał: „Nie widzę ani jednego problemu, który dotyczyłby wewnętrznej sytuacji ZSRR i był na tyle poważny, że mógłby skłonić Stalina do takiego kroku. Z dużo większym przekonaniem powiedziałbym, że skoro Stalin zdecydował się objąć najwyższe stanowisko w państwie, to przyczyn należałoby szukać przede wszystkim w polityce zagranicznej”.186 Radzieccy marszałkowie mówią dokładnie to samo, choć innymi słowami: nominacja Stalina wiązała się z problemami zewnętrznymi.187 Cóż za problemy zewnętrzne mogły skłonić go do takiej decyzji? W maju 1941 roku Belgia i Holandia były już podbite. Stosunki z upadającą Francją nie mogły stanowić żadnego problemu. Wciąż nie pokonana Wielka Brytania wyciągała do Stalina przyjazną dłoń.188 Roosevelt żywił doń uczucia więcej niż przyjazne: Waszyngton ostrzegał przed 184 185 186 187 188

— — — — —

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 9/1965, s. 66. A. Awtorchanow, „Zagadka śmierci Stalina. Spisek Berii”, Polonia, Londyn 1983, s. 76. Poufny raport Schulenburga do MSZ Rzeszy, op. cit., 12 maja 1941. Por. np.: Bagramian, op. cit., 1972 s. 83. Por.: list Churchilla do Stalina z 1 lipca 1940.

naciągającym niebezpieczeństwem, a Ameryka rozszerzała dostawy zaawansowanej technologii. Mimo że podczas Wojny Zimowej prezydent Franklin D. Roosevelt ogłosił „moralne embargo” wobec ZSRR, to eksport amerykańskiej technologii do Związku Radzieckiego nie uległ zmniejszeniu. 29 marca 1940 roku Mołotow publicznie zadrwił z tego „embarga”, zapewniając, że „stosunki ze Stanami Zjednoczonymi nie poprawiły się ani nie pogorszyły”. Inaczej mówiąc, wszystko pozostało bez zmian. K. Umański, ambasador ZSRR w Waszyngtonie, przekazał te słowa Mołotowa sekretarzowi stanu USA Cordell Hullowi. Zamiast naturalnej w tej sytuacji powściągliwości, Hull zaczął mówić o „możliwości poprawy stosunków dwustronnych”.189 Wkrótce w Waszyngtonie rozpoczęły się rozmowy na temat możliwości zwiększenia amerykańskiego eksportu do ZSRR. Moskwa nalegała, by radzieccy inżynierowie mieli ułatwiony dostęp do amerykańskich fabryk lotniczych. Jak widać, przyjaźń między dwoma krajami posunęła się rzeczywiście bardzo daleko... Zatem było tylko dwóch potencjalnych przeciwników. Ale Japonia, która w sierpniu 1939 roku miała okazję poznać nad Chałchyn–gołem siłę Armii Czerwonej, w kwietniu 1941 roku podpisała ze Związkiem Radzieckim pakt o neutralności, po czym zwróciła swe zainteresowania w kierunku Pacyfiku. Jedynie Niemcy mogły skłonić kremlowskiego samowładcę do podjęcia tej pozornie niezrozumiałej decyzji. Jaką zatem politykę mógł planować Stalin wobec Rzeszy z racji swojego nowego oficjalnego stanowiska? Były tylko trzy możliwości: — mógł zawrzeć trwały i nienaruszalny pokój, — mógł stanąć — oficjalnie — na czele walki zbrojnej z obcym najeźdźcą, — mógł poprowadzić — oficjalnie — zbrojną ofensywę Związku Radzieckiego na III Rzeszę. Pierwsza hipoteza odpada. Pakt o nieagresji i traktat o przyjaźni z Niemcami był podpisany 23 sierpnia 1939 roku przez Mołotowa. Zająwszy jego miejsce w rządzie, Stalin zachował dużą powściągliwość i nie podjął 189

—

„Historia Drugiej Wojny Światowej...”, op. cit., t. 3, s. 352.

żadnych kroków zmierzających do spotkania z Hitlerem. W prowadzonych rokowaniach nadal wykorzystywał Mołotowa, który jeszcze 21 czerwca podejmował próby nawiązania kontaktu z niemieckim kierownictwem. Stalin — nie angażował się. Komunistyczna propaganda zdecydowanie forsuje drugą hipotezę: przewidując napaść hitlerowską Stalin postanowił osobiście pokierować obroną kraju. To tłumaczenie nie wydaje się przekonujące, bowiem napaść Niemiec była dla Stalina absolutnym zaskoczeniem. Spójrzmy na jego zachowanie w pierwszych dniach wojny. 22 czerwca szef rządu winien był zwrócić się do narodu, by zakomunikować mu straszną wieść. Ale Stalin uchylił się od swego obowiązku, który spełnił jego zastępca. Po cóż w takim razie w maju zasiadł w fotelu przewodniczącego Sownarkomu190, skoro w czerwcu chował się za plecami Mołotowa? Podobnie rzecz się miała na szczeblu militarnym. 22 czerwca o godzinie 21.00 naczelne dowództwo zwróciło się do żołnierzy. Głos ma marszałek Żukow: „Generał Watutin poinformował mnie, że Stalin zatwierdził projekt dyrektywy nr 3 ludowego komisarza obrony i polecił umieścić na dokumencie mój podpis. [...] — Dobrze — powiedziałem — umieśćcie mój podpis”.191 Według oficjalnej historiografii rozkaz ten został podpisany „przez ludowego komisarza obrony, marszałka S. Timoszenkę, członka Rady (Główna Rada Wojenna — przyp. tłum.), sekretarza KC WKP(b) G. Malenkowa i szefa Sztabu Generalnego gen. G. Żukowa”.192 A więc Stalin uchyla się od odpowiedzialności, zmuszając innych do podpisania dokumentu najwyższej wagi: instrukcji, zalecającej radom wojennym frontów organizowanie przeciwuderzeń w celu rozbicia wdzierających się zgrupowań hitlerowskich. Co ma tutaj do rzeczy „członek Rady, sekretarz KC WKP(b)”?

190

— Sownarkom — Sowiet Narodnych Kommisariej — Rada Komisarzy Ludowych, czyli rząd ZSRR [przyp. tłum.). 191 — Żukow, op. cit., s. 322. 192 — „Historia Drugiej Wojny Światowej...”, op. cit., t. 4, s. 49.

Następnego dnia ogłoszono skład osobowy Kwatery Głównej Naczelnego Dowództwa. Stalin kategorycznie odmówił stanięcia na jej czele, godząc się wejść do najwyższego organu kierownictwa wojskowego tylko w charakterze zwykłego członka. „W istniejącym systemie ludowy komisarz S. Timoszenko tak czy inaczej nie mógł bez Stalina powziąć samodzielnie żadnej pryncypialnej decyzji. Istnieli więc dwaj naczelni dowódcy: ludowy komisarz S. Timoszenko — prawny, zgodnie z dekretem, oraz J. Stalin — faktyczny”.193 W trakcie wojny obronnej Stalin stosuje wypróbowaną metodę kierowania: sam podejmuje wszystkie zasadnicze decyzje, a cała odpowiedzialność spada na innych — Mołotowa, Malenkowa, Timoszenkę, Żukowa... Dopiero po upływie miesiąca członkowie Biura Politycznego zdołali skłonić Stalina do zajęcia stanowiska ludowego komisarza obrony, a 8 sierpnia — stanowiska Naczelnego Wodza. W jakim więc celu Stalin „przewidując wojnę obronną” wziął na swoją odpowiedzialność kierowanie rządem, skoro tak energicznie odżegnywał się od niej, gdy doszło do konfliktu? Pozostaje więc trzecia hipoteza, której jak dotąd nikt nie potrafił podważyć: Stalin pozwolił Hitlerowi zniszczyć cały kontynent, a sam szykował się do zadania Rzeszy niespodziewanego ciosu. Jako szef radzieckiego rządu zamierzał osobiście poprowadzić kolejny „marsz wyzwoleńczy”. Partia komunistyczna utwierdzała ludność i wojsko w przekonaniu, że Stalin sam rzuci hasło do rozpoczęcia wojny wyzwoleńczej w Europie. Naród wiedział, że decyzja o rozpoczęciu wojny zapadnie na Kremlu, że nie spowoduje jej obca agresja, lecz rozkaz Stalina: „A kiedy marszałek rewolucji, towarzysz Stalin, da znak, setki tysięcy pilotów, nawigatorów i spadochroniarzy runą na głowę wroga z całą siłą swego oręża, oręża socjalistycznej sprawiedliwości. Radzieckie armie powietrzne zaniosą szczęście ludzkości!”.194 Te słowa publikowano w chwili, gdy Armia Czerwona stanęła nad niemiecką granicą. Aby zanieść światu szczęście, trzeba było wpierw pokonać III Rzeszę.

193 194

— —

Żukow, op. cit., s. 320. „Prawda”, 10 sierpnia 1940.

Jako sekretarz generalny partii komunistycznej, Stalin mógł wydać dowolny rozkaz i rozkaz ten byłby wykonany dokładnie i bezzwłocznie. Ale te rozkazy nie miały dotąd żadnych podstaw prawnych. Obecnie zamierzał wydać najważniejszy rozkaz swego życia i pragnął, aby oficjalnie widniał pod nim jego, Stalina, podpis. Według świadectwa marszałka Rokossowskiego każdy radziecki dowódca przechowywał w swoim sejfie „ściśle tajną kopertę operacyjną” — czerwony pakiet oznaczony literą „M”.195 Można go było otworzyć tylko na rozkaz przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych (do 5 maja 1941 r. — W. Mołotow) albo ludowego komisarza obrony ZSRR (marszałek S. Timoszenko). Ale jak wspomina marszałek Żukow, Timoszenko „nie mógł bez Stalina powziąć samodzielnie żadnej ważnej decyzji”.196 Stalin zajął więc miejsce Mołotowa, aby Najważniejszy Rozkaz pochodził właśnie od niego. Jednak kiedy nastał dzień 22 czerwca, Stalin nie wydał rozkazu otwarcia kopert. Rokossowski opisuje, że niektórzy dowódcy robili to na własną odpowiedzialność, choć za samowolne otwarcie czerwonej koperty groził sąd połowy i rozstrzelanie (paragraf 58: niesubordynacja). W środku nie było niczego, co mogłoby mieć jakiekolwiek znaczenie obronne. „Mieliśmy, naturalnie, precyzyjne plany i instrukcje, co należy robić w Dniu «M» [...] wszystko było rozpisane co do minuty i w najdrobniejszych szczegółach. [...] Plany były. Ale, niestety, nie było w nich mowy o tym, co robić, gdy nieprzyjaciel niespodziewanie przejdzie do natarcia”.197 A zatem dowódcy Armii Czerwonej dysponowali planami ataku, ale nie obrony. Oto dlaczego radzieckie kierownictwo zamiast w pierwszych godzinach konfliktu wydać rozkaz otwarcia kopert, zaczyna naprędce tworzyć nowe dyrektywy dla sił zbrojnych. Warto zwrócić uwagę, że pierwsze wytyczne bojowe wciąż nie nakazywały wojskom okopać się na pozycjach obronnych. Nie były to w ogóle dyrektywy obronne, lecz instrukcje czysto ofensywne. Atak pozostawał czynnikiem dominującym w myśleniu i planowaniu radzieckiego kierownictwa, nawet wówczas, gdy wojska niemieckie same zmuszały Armię Czerwoną do obrony. Jednak pierwsze rozkazy były znacznie bardziej 195 196 197

— — —

K. Rokossowski, „Żołnierski obowiązek”, Warszawa 1973, s. 37. Żukow, op. cit., s. 320. „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 9/1965, s. 84.

powściągliwe niż dyrektywy w zalakowanych pakietach. Czerwone koperty zawierają bardzo zdecydowane instrukcje, ale brak wiadomości z rejonów agresji nakazuje chwilowo pohamować wolę atakowania. W tej niejasnej sytuacji Stalin nie chciał podejmować osobistego ryzyka. Właśnie dlatego uchylił się od sygnowania najważniejszych dyrektyw Wielkiej Wojny Narodowej. Tylko rozkaz wyzwolenia całej ludzkości godny był jego podpisu.

2. Każdy szef rządu, obejmując urząd, ogłasza swój program. Stalin nie odstąpił od tej reguły, choć jego przemówienie, które można by uznać za programowe, nigdy nie doczekało się publikacji. W dniu 5 maja, kiedy nominacja była już zadecydowana (a może nawet stała się faktem), Stalin wygłosił na Kremlu przemówienie do absolwentów akademii wojskowych. Mówił przez 40 minut. Jak na jego możliwości, to bardzo długo. Niezwykle długo. Stalin skupił się na zagadnieniach międzynarodowych, mówił też o wojnie. Mimo że oficjalne publikacje nieraz odwoływały się do tego wystąpienia, jego treść pozostała w całości nieznana, co w warunkach radzieckich stanowi dodatkowy dowód jego ważności. Po blisko czterdziestu latach „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał” informował: „J. Stalin, sekretarz generalny KC WKP(b), w przemówieniu wygłoszonym 5 maja 1941 roku na spotkaniu z absolwentami akademii wojskowych wyraźnie dał do zrozumienia, że armia niemiecka jest najbardziej prawdopodobnym przeciwnikiem”.198 „Historia Drugiej Wojny Światowej” potwierdza, że Stalin mówił o wojnie, właśnie o wojnie z Niemcami.199 Marszałek Żukow posuwa się jeszcze dalej. Stwierdza mianowicie, że Stalin, który zgodnie ze swym zwyczajem stawiał pytania i sam udzielał na nie odpowiedzi, zapytał między innymi: czy armia niemiecka jest niezwyciężona? „Niemcy [...] niesłusznie sądzą, że ich armia jest doskonała, niezwyciężona. Nie ma niezwyciężonych armii. [...] Niemcy nie mogą 198 199

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”. nr 4/1978, s. 85. 184 „Historia Drugiej Wojny Światowej...”, op. cit., t. 3, s. 557.

zapewnić sobie sukcesów, głosząc hasła zaborczych i agresywnych wojen, hasła podboju innych krajów, podporządkowania sobie innych narodów i państw”.200 Dlaczego te słowa o wojnie z Niemcami utrzymuje się w tajemnicy? Zrozumiałe, że nie mogły zostać opublikowane przed rozpoczęciem wojny, ale nic nie stało na przeszkodzie, by je ogłosić, kiedy konflikt stał się faktem! Stalin mógł to uczynić przy okazji innego wystąpienia, na przykład 6 listopada 1941 roku mógł powiedzieć: „Bracia i siostry! Przewidywałem taki rozwój wypadków! Kiedy 5 maja zwracałem się do przyszłych oficerów Armii Czerwonej, mówiłem im o możliwości wojny z Niemcami. Oto garść cytatów z mojego tajnego przemówienia”. Ale Stalin tego nie uczynił. Dlaczego? Jest tylko jedno logiczne wytłumaczenie: Stalin mówił o nieuchronności wojny, wymienił Niemcy jako głównego wroga, ale nawet słowem nie wspomniał o możliwości niemieckiej napaści. W przeciwnym razie nieraz powróciłby do własnych cytatów na dowód swego geniuszu o zdolności przewidywania. Tymczasem ani za życia Stalina, ani po jego śmierci wystąpienie nie zostało ogłoszone publicznie. Pozostaje pilnie strzeżoną tajemnicą wagi państwowej. Wkrótce po zakończeniu wojny ukazała się w milionowych nakładach i wielu językach książka Stalina „O Wielkiej Wojnie Narodowej Związku Radzieckiego”. Otwiera ją radiowe wystąpienie Stalina z dnia 3 lipca 1941 roku. Intencje książki są jasne: chodzi o to, by utrwalić powszechne przekonanie, że Stalin zaczął mówić o wojnie radziecko–niemieckiej dopiero po hitlerowskiej inwazji, i to tylko w kontekście obronnym. Gdyby tak było, to czy przemówienie z 5 maja trzymano by w tajemnicy?

3. Wiemy już, że po podpisaniu radziecko–niemieckiego paktu o nieagresji Żukow, Mierieckow i Beria z zapałem zabrali się do niszczenia systemu obrony ZSRR. Ale oto 5 maja Stalin daje do zrozumienia, że wojna z Niemcami jest czymś bardzo realnym. Mówi to co prawda na zamkniętym 200

—

Żukow, op. cit., s. 303.

spotkaniu, ale tak, by usłyszeli go wszyscy absolwenci akademii wojskowych, wszyscy marszałkowie, cała generalicja. Co w tej sytuacji robią Żukow, Mierieckow i Beria? Ponownie stawiają zasieki na granicach, minują drogi i mosty? Wręcz przeciwnie: „Z początkiem maja 1941 roku, po wystąpieniu Stalina [...] wszelkie prace fortyfikacyjne i minerskie zostały jeszcze bardziej wyhamowane”.201 W razie gdyby wspaniała książka pułkownika GRU Starinowa nie wydała się wam godna zaufania, proponuję zajrzeć do niemieckich archiwów. Wszystko wskazuje na to, że hitlerowskie służby specjalne nigdy nie zdobyły pełnego tekstu wystąpienia Stalina. Niemniej na podstawie uzyskanych informacji Abwehra202 doszła do przekonania, że było ono poświęcona wojnie z III Rzeszą. Równocześnie w maju i czerwcu 1941 roku niemiecki wywiad zwrócił uwagę na konsekwentne likwidowanie radzieckich pól minowych i usuwanie granicznych zapór. Demontaż zasieków na granicach wskazuje, że przygotowania do wojny mają się ku końcowi. Ale nie do wojny obronnej...

4. W maju 1941 roku nastąpił gwałtowny zwrot w radzieckiej propagandzie. Przedtem cała prasa komunistyczna wychwalała wojnę, ciesząc się z tego, że Niemcy niszczą państwo po państwie, rozbijają kolejne armie, burżuazyjne rządy i partie polityczne. Radzieckie kierownictwo nie posiadało się ze szczęścia: „Współczesna wojna w całej swej straszliwej piękności!”.203 Jeszcze inny opis wojny w Europie: „Trupie wysypisko, pornograficzny spektakl, w którym szakale szarpią się między sobą”.204 Z pierwszej strony tego samego wydania naczelnego organu prasowego WKP(b) bije w oczy przyjacielska depesza gratulacyjna Stalina do Hitlera. Komuniści zapewniają nas, że Stalin ufał Hitlerowi i pragnął z nim przyjaźni, a cytowana depesza miałaby stanowić potwierdzenie tej tezy. Czy 201 202

— —

Starinow, op. cit., s. 186. Abwehra (właść. Abwehr) — wywiad armii niemieckiej utworzony w 1920 roku [przyp.

— —

„Prawda” 19 sierpnia 1940. „Prawda”, 25 grudnia, 1939.

red.]. 203 204

przekonujące? Na tej samej kolumnie — tytuł: DO PRZYWÓDCY PAŃSTWA NIEMIECKIEGO PANA ADOLFA HITLERA, a tuż obok — „szakale szarpią się między sobą”. Przecież to o Hitlerze mowa. Jakież inne szakale szarpały się na europejskim „trupim wysypisku”? I nagle nastąpiła zmiana. Nazajutrz po stalinowskim tajnym przemówieniu, w „Prawdzie” pojawia się nowy ton: „Poza granicami naszej ojczyzny bucha płomień Drugiej Wojny Imperialistycznej. Cały ciężar jej nieprzebranych nieszczęść kładzie się na barki ludzi pracy. Narody nie chcą wojny. Z nadzieją kierują swój wzrok ku ojczyźnie socjalizmu, gdzie trwają zbiory plonów pokojowego trudu. Słusznie upatrują w siłach zbrojnych naszej Ojczyzny — w RKKA i RKKF — niezawodną ostoję pokoju. [...] W dzisiejszej trudnej sytuacji międzynarodowej trzeba być przygotowanym na wszelkie niespodzianki”.205 Przystając na pakt Ribbentrop–Mołotow Stalin otworzył tamę II wojny światowej. Cieszył się, patrząc jak „szakale szarpią się między sobą”. Raptem ni z tego, ni z owego przypomina sobie o narodach, które pragną pokoju i z nadzieją kierują wzrok ku Armii Czerwonej? W marcu 1939 roku Stalin osobiście oskarżał Francję i Wielką Brytanię o to, że pragną pogrążyć Europę w wojnie, samemu trzymając się na uboczu, po czym „wkroczyć na scenę ze świeżymi siłami [...] i podyktować swoje warunki osłabionym uczestnikom wojny”.206 Nie wiem, co naprawdę zamierzali „imperialiści”. Wiem tylko, że na uroczystości podpisania dokumentu, który utorował drogę ku wojnie, nie było ani przywódców japońskich, ani amerykańskich, ani brytyjskich, ani francuskich. Nie było nawet kanclerza Rzeszy. Był tylko Stalin — i właśnie on, jako jedyny, potrafił pozostać poza wojną. Teraz przemówił proponując, że Armia Czerwona może położyć kres przelewowi krwi! 17 września ZSRR napadł znienacka na Polskę. Następnego dnia radziecki rząd przedstawił na falach eteru powody, które skłoniły go do akcji: „Polska przekształciła się w wygodne pole do wszelkiego rodzaju nieprzewidzianych przypadków mogących zagrażać ZSRR. [...] Dlatego rząd radziecki nie może dłużej odnosić się do tych faktów w sposób neutralny. [...] W tych warunkach rząd radziecki zlecił Naczelnemu Dowództwu Armii 205 206

— —

„Prawda”, 6 maja 1941: artykuł wstępny. Referat na XVIII zjeździe WKP(b), 10 marca 1939 r.

Czerwonej wydanie oddziałom wojskowym rozkazu przekroczenia granicy i wzięcia w obronę życia oraz mienia ludności”.207 Cynizm radzieckiego kierownictwa nie miał granic. Hitler wkroczył do Polski, by poszerzyć niemiecki Lebensraum. Natomiast Mołotow głosił, że jego rząd zamierza „oswobodzić naród polski od nieszczęsnej wojny, w którą został wtrącony przez swoich bezmyślnych przywódców, i ofiarować mu możliwość pokojowej egzystencji”.208 Mijały dziesięciolecia, a radzieccy komuniści obstawali przy swoim. W 1970 roku ukazał się oficjalny zbiór dokumentów z historii radzieckich wojsk ochrony pogranicza.209 Dokument nr 192 stwierdza wyraźnie, że radzieckie działania we wrześniu 1939 roku miały na celu „pomóc narodowi polskiemu w wydostaniu się z wojny”. Rzecz powszechnie wiadoma, że Związek Radziecki zawsze bezinteresownie działał na rzecz pokoju. Tak więc 13 kwietnia 1941 roku Mołotow podpisuje pakt o neutralności z Japonią: „Utrzymywać pokojowe i przyjazne stosunki, wzajemnie respektować terytorialną integralność i nienaruszalność. [...] W przypadku gdyby jedna z układających się stron stała się celem działań wojennych ze strony jednego lub kilku państw trzecich, druga układająca się strona zachowa neutralność podczas trwania całego konfliktu”. Kiedy Stalin był w opałach, Japonia dotrzymała danego mu słowa. Ale gdy tylko Cesarstwo znalazło się na skraju przepaści, Armia Czerwona bez skrupułów zadała mu ostateczny cios. Rząd radziecki ogłosił: „Taka polityka stanowi jedyny środek, mogący przybliżyć nastanie pokoju, oszczędzić ludności dalszych ofiar i cierpień, uchronić naród japoński od zagrożeń i zniszczeń”.210 Warto zwrócić uwagę, że oświadczenie nosi formalnie datę 8 sierpnia, a tymczasem wojska radzieckie zaatakowały w dniu 9 sierpnia.211 Wynika to z 207

— „Prawda”. 18 września 1939. Patrz: nota rządu ZSRR wręczona ambasadorowi polskiemu rano 17 września 1939 roku. [w:] „«Prawda». Wybór artykułów z września 1939 roku”, op. cit., s. 14. 208 — Ibid. 209 — Pogranicznyje wojska SSSR..., op. cit., dok. nr 192. 210 — Oświadczenie rządu ZSRR z dnia 8 sierpnia 1945 roku. 211 — W dniach 6 i 9 sierpnia 1945 roku Amerykanie zrzucili bomby atomowe na Hiroszimę i Nagasaki [przyp. tłum.].

faktu, że godzinę rozpoczęcia ofensywy podano w czasie dalekowschodnim; komunikat ogłoszono kilka godzin później, w stolicy, i datując go zgodnie z czasem moskiewskim. W języku wojskowym znaczyło to „przygotowanie i zadanie niespodziewanego uderzenia początkowego, wraz z otwarciem nowego frontu strategicznego”.212 W języku polityki był to „sprawiedliwy i humanitarny akt ZSRR”.213 Po pierwszym druzgocącym uderzeniu marszałek Rodion Malinowski zwrócił się do swoich żołnierzy: „Naród radziecki nie może spokojnie żyć i pracować, dopóki japońscy imperialiści pobrzękują bronią nad dalekowschodnią granicą, czekając na dogodny moment, by napaść na naszą Ojczyznę”.214 Radzieccy marszałkowie zawsze obawiali się, że zostaną zaatakowani. Lecz Malinowski wypowiedział cytowane słowa w dniu 10 sierpnia 1945 roku, po tym jak dwie bomby atomowe spadły na Hiroszimę i Nagasaki i rzuciły cesarstwo na kolana. Radzieckie publikacje utrzymują, jakoby „przygotowanie ZSRR do wojny z Japonią odpowiadało również interesom narodu japońskiego. [...] Związek Radziecki pragnął oszczędzić narodom Azji, w tym japońskiemu, dalszych ofiar i cierpień”.215 W maju 1941 roku prasa radziecka niespodziewanie zaczęła twierdzić, że narody Europy pragną pokoju i z nadzieją patrzą na Armię Czerwoną. Podobny ton w radzieckiej propagandzie pojawiał się przed każdym kolejnym „marszem wyzwoleńczym”.

5. U schyłku 1938 roku zakończyła się Wielka Czystka. Nastąpił nowy etap — a więc nowe cele i nowe hasła. W marcu 1939 roku Stalin po raz pierwszy napomknął, że należałoby przygotować się na jakieś bliżej nie określone „ewentualności” na arenie międzynarodowej. W sierpniu 1939 roku zaserwował pierwszą niespodziankę, i to taką, że cały świat osłupiał ze 212 213 214 215

— — — —

S. Iwanow, Naczalnyj pierijod wojny, Moskwa 1974, s. 281. „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 8/1985, s. 56. „Kommunist”, nr 12/1985, s. 85. „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 8/1985, s. 62.

zdumienia: pakt Ribbentrop–Mołotow. Zaraz potem wojska niemieckie — a niebawem i radzieckie — wkroczyły do Polski. Poznaliśmy już oficjalne radzieckie wyjaśnienie: „Polska przekształciła się w pole dla nieprzewidzianych zdarzeń”. Kiedy tylko zażegnano bezpośredni zagrożenie, Stalin wezwał naród, by przygotował się do nowych niespodzianek, bowiem „sytuacja międzynarodowa jest coraz bardziej pogmatwana”. Nie wolno ulegać złudnemu poczuciu odprężenia, trzeba nastawić się na gwałtowne zwroty i zmiany. W maju 1941 roku cały kraj obiegło hasło: GOTOWI NA WSZELKĄ EWENTUALNOŚĆ! Już pierwszego maja rozbrzmiewało z czołówki gazety „Prawda”. Podchwyciły je tysiące lokalnych dzienników, setki tysięcy komisarzy, działaczy i propagandzistów, wyjaśniających masom stalinowskie hasło. Zabrzmiało ono w „Rozkazie nr 191” Ludowego Komisariatu Obrony ZSRR, odczytanym „we wszystkich kompaniach, bateriach, szwadronach, eskadrach i na okrętach marynarki wojennej”. A może Stalin uprzedzał ludność i wojsko o możliwej napaści ze strony Niemiec? Bynajmniej. Dla Stalina atak hitlerowski był całkowitym zaskoczeniem. Po 22 czerwca ustały wszelkie wzmianki na temat „ewentualności” i „niespodzianek”, i hasło już nigdy się nie pojawiło. Radzieckie publikacje w ogóle o nim nie wspominają, choć stanowiło dominujący motyw propagandy „okresu przedwojennego”. W pierwszej chwili wydaje się zdumiewające, że Stalin tak prędko zapomniał własny slogan. Mógł na nim zbić niezły kapitał: „Hitler zaatakował z zaskoczenia, ale ja was ostrzegałem, byście zachowali czujność!”. Po wojnie Timoszenko mógł przywołać proroczy „Rozkaz nr 191”, a komunistyczni propagandziści mogli sławić mądrość partii, która na łamach „Prawdy” codziennie przypominała, że trzeba „być gotowym na wszelką ewentualność”. Ale tak się nie stało, bo hasło rozumiano niejako ostrzeżenie przed niemiecką agresją, lecz jako coś zupełnie przeciwnego. Radziecka prasa przedwojenna nie opublikowała choćby najmniejszej wzmianki na temat możliwości obcej inwazji albo prowadzenia wojny obronnej na własnym terytorium.

Aby lepiej zrozumieć prawdziwe znaczenie tego hasła, odwołajmy się do czołówki „Prawdy” z dnia 1 maja 1941 roku. Pierwsza strona dziennika nadała ton głosom prasy w następnych tygodniach. Na pierwszej stronie naczelnego organu prasowego WKP(b) wśród wielu nic nie znaczących haseł, dwa cytaty. Oba ze Stalina. Pierwszy cytat otwiera wstępny artykuł gazety: „To, co zdołano urzeczywistnić w ZSRR, można urzeczywistnić także w innych krajach (Stalin)”. Drugi cytat odnajdujemy w rozkazie ludowego komisarza obrony, nakazującym przygotowanie się na „wszelką ewentualność” i ostrzegającym przed knowaniami wroga. Poza tym na pierwszej stronie — wyliczenie okrucieństw wojny, która rozlewa się po Europie, artykuł o cierpieniach ludzi pracy i ich dążeniu do pokoju, o nadziei pokładanej w Armii Czerwonej. Pod tym względem drugi cytat jest uzupełnieniem pierwszego. Na pierwszej stronie znajduje się niemało materiałów na temat radzieckich inicjatyw pokojowych; gazeta przywołuje przykład sąsiada, z którym zdołano wreszcie nawiązać stosunki dobrosąsiedzkie, mianowicie Japonię. Jej godzina jeszcze nie wybiła. Natomiast Niemcy zniknęły z grona krajów zaprzyjaźnionych.

6. W swym tajnym przemówieniu z dnia 5 maja 1941 roku Stalin oświadczył, że „wojna z Niemcami nie zacznie się przed 1942 rokiem”. Jest to najbardziej znany fragment jego wystąpienia. Z perspektywy czasu i współczesnej wiedzy historycznej omyłka jest ewidentna, ale nie śpieszmy się z drwinami. Skoro tekst przemówienia otoczono ścisłą tajemnicą, to znaczy że zawierał treści, których wróg nie powinien był usłyszeć. Ale w kremlowskim spotkaniu uczestniczyli wszyscy absolwenci i wszyscy wykładowcy wszystkich akademii wojskowych, jak również wyższe kierownictwo polityczne kraju i dowództwo Armii Czerwonej. Ponadto treść wystąpienia przekazano wszystkim radzieckim generałom i pułkownikom. Wspomina generał major B. Tramm: „W połowie maja 1941 roku generał major

lotnictwa P. Kobielew, przewodniczący Rady Głównej Osoawiachimu216, zebrał całe kierownictwo Rady i zreferował nam główne tezy przemówienia J. Stalina, wygłoszonego na spotkaniu absolwentów akademii wojskowych z rządem na Kremlu”.217 Stopniowo treść tajnego przemówienia docierała do coraz szerszych kręgów. Jak wytłumaczyć ten paradoks? Ze wspomnień admirała N. Kuzniecowa dowiadujemy się, że po nominacji Żukowa na stanowisko szefa Sztabu Generalnego opracowano „bardzo ważną dyrektywę, zwracającą uwagę dowódców okręgów i flot na III Rzeszę jako najbardziej prawdopodobnego przeciwnika w przyszłej wojnie”.218 Dyrektywa pozostawała dwa miesiące w Sztabie Generalnym, po czym 5 maja 1941 roku skierowano ją do pogranicznych okręgów wojskowych. Liczne źródła potwierdzają, że sztaby otrzymały ją tego samego dnia. Pisze o tym na przykład marszałek Bagramian. Wielu marszałków wspomina o tej ściśle tajnej dyrektywie, bez cytowania jej treści. W ciągu minionych pięćdziesięciu lat światło dzienne ujrzało zaledwie jedno wyrwane zdanie dokumentu: „Wprowadzić stan gotowości, by na rozkaz Naczelnego Dowództwa przeprowadzić błyskawiczne natarcia zmierzające do rozgromienia przeciwnika i przeniesienia działań bojowych na jego terytorium oraz przejęcia ważnych rubieży”.219 Gdyby dyrektywa zawierała choć jedno słowo poświęcone obronie, marszałkowie i historycy nie omieszkaliby zacytować jej przy rozmaitych okazjach. Ale nawet po pięćdziesięciu latach treść dokumentu trzymana jest w tajemnicy. Cenzura przepuściła jedno zdanie, którego — nawiasem mówiąc — w zupełności wystarcza, by poznać sens ukrywanego dokumentu. Rzecz w tym, że wojsko nie potrzebuje rozkazu, by rozpocząć działania obronne. Będąc na granicy, żołnierz z definicji znajduje się na stanowisku bojowym. Oto klasyczny początek wojny obronnej:

216

— Osoawiachim (1927–1948) — Stowarzyszenie Wspierania Obrony oraz Budownictwa Lotniczego i Chemicznego ZSRR, odpowiednik peerelowskiej Ligi Obrony Kraju [przyp. tłum.]. 217 — „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 6/1980, s. 52. 218 — N. Kuzniecow, Nakanunie, Moskwa 1966, s. 313. 219 — Anfiłow, op. cit. s 171.

Blady świt. Zmarznięty wojak zawija się w szynel i układa do snu, szturchnąwszy uprzednio swego zmiennika. Nagle instynktownie przeciera oczy: widzi żołnierzy forsujących rzekę. Pierwsza seria w nacierającą tyralierę alarmuje jednostkę. Wyrwany ze snu kapral klnie na czym świat stoi. Dopiero po chwili dociera do niego, co się dzieje. Wrzaskiem zagania żołnierzy do okopów. Tymczasem wzdłuż całej granicy rozgorzała regularna walka. Pojawia się dowódca plutonu. Stara się uporządkować chaotyczną strzelaninę swoich ludzi. Zjawiają się dowódcy wyższej rangi. Bój przybiera bardziej zorganizowany charakter. Mknie pierwsze doniesienie do sztabu pułku, stamtąd do sztabu dywizji... Jednak tajna dyrektywa z 5 maja zakładała odmienny scenariusz. Przede wszystkim dotyczyła wojny z udziałem milionów żołnierzy Armii Czerwonej, ruszających w bój na wyraźny rozkaz Najwyższego Dowództwa. Półprzytomny wojak na granicy może zobaczyć napaść nieprzyjaciela, ale skąd towarzysze na Kremlu mają się dowiedzieć, że właśnie wybuchła wojna? No, chyba że sami z góry określili godzinę jej rozpoczęcia. Dyrektywa została rozpowszechniona, ale data rozpoczęcia działań pozostawała największą tajemnicą. Instrukcje brzmiały: czekać na sygnał i zachować gotowość bojową. Niezwłocznie po wydaniu tych dyspozycji Stalin stanął na czele rządu ZSRR, aby móc osobiście dać sygnał rozpoczęcia „wyzwoleńczej” kampanii. Ale Hitler był trochę szybszy...

7. Nie należy sądzić, że ściśle tajna dyrektywa z 5 maja 1941 roku pozostawała w sejfach, czekając na swój czas. Dyrektywę przesłano do wykonania i dowódcy okręgów wojskowych zdążyli niemało zdziałać w tym kierunku. W przewidywaniu nieuchronnej wojny przeprowadzono kolosalne przegrupowania radzieckich wojsk w kierunku granicy, zdemontowano setki kilometrów zasieków, rozminowano tereny prawdopodobnych starć, zgromadzono setki tysięcy ton amunicji... 15 czerwca 1941 roku przyszła kolej na generałów — dowódców okręgów, korpusów i dywizji — by poznali to i owo o zamiarach najwyższego

kierownictwa. W tym dniu sztaby pięciu przygranicznych okręgów wojskowych wydały rozkazy bojowe, opracowane zgodnie z założeniami dyrektywy z 5 maja. Krąg wtajemniczonych powiększył się o kilkaset osób i choć rozkazy dla średniej kadry oficerskiej nadal pozostawały ściśle tajne, są coraz częściej i bardziej obszernie cytowane. Oto znane historykom zdanie z rozkazu, jaki sztab Nadbałtyckiego Specjalnego Okręgu Wojskowego wydał w dniu 15 czerwca dowódcom armii i korpusów wchodzących w skład okręgu: „W każdej chwili musimy być gotowi do wypełnienia zadania bojowego”. Powróćmy teraz do spotkania z absolwentami akademii wojskowych. Wygłaszając w nabitej po brzegi sali swoje tajne przemówienie, Stalin mówi o ofensywnej wojnie z Niemcami, która rozpocznie się nie wcześniej, niż w... 1942 roku. Tego samego dnia ściśle tajna dyrektywa zaleca dowódcom okręgów przygranicznych wprowadzenie stanu gotowości bojowej, by w każdej chwili można było przystąpić do ofensywy. I jeszcze jedna zbieżność: 13 czerwca 1941 roku agencja TASS nadaje komunikat, z którego wynika, że ZSRR nie prowadzi żadnych przygotowań wojskowych wymierzonych przeciw III Rzeszy, a przegrupowania wojsk to tylko rutynowe manewry. Dwa dni później, 15 czerwca, generalicja otrzymuje poufne polecenie: przygotować się do przekroczenia granicy i wdarcia się w dowolnej chwili na terytorium wroga.

8. W maju 1941 roku nie sposób już było ukryć przygotowań Związku Radzieckiego do kolejnej „wyzwoleńczej” kampanii, mającej ogarnąć całą Europę. Stalin zdawał sobie z tego sprawę i dlatego 13 czerwca głosem TASS obwieścił naiwnie światu, że nie szykuje się do agresji. Ponieważ szanse na to, że Hitler i wywiad niemiecki uwierzą w te gromkie deklaracje są niewielkie, dlatego Stalin „potajemnie” komunikuje tysiącom swoich oficerów — a przy okazji Abwehrze — że ZSRR napadnie na Niemcy w... 1942 roku. Zamiarów ukryć się już nie da, lecz można przynajmniej zataić termin napaści. Temu właśnie służy „tajne” przemówienie, spektakl odegrany na

Kremlu na użytek berlińskiego audytorium: skoro nie wierzycie publicznym wystąpieniom, to może zaufacie tajnym? Hitler nie wierzył ani jednym, ani drugim.

ROZDZIAŁ 18. KRWIOŻERCZY PACYFIŚCI Należy starać się zaskoczyć nieprzyjaciela znienacka, uchwycić moment, póki wojska jego są rozproszone.220 W. LENIN

1. 8 maja 1941 roku, kilka dni po „tajnym” przemówieniu Stalina, agencja TASS przekazała zadziwiające dementi: „Japońskie gazety publikują doniesienia agencji Domei–tsushin, mówiące o tym, [...] że Związek Radziecki skupia znaczną liczbę związków bojowych wzdłuż zachodnich granic kraju [...] koncentracja wojsk odbywa się w niespotykanej skali. W związku z tym ulega zawieszeniu obsługa ruchu pasażerskiego na transsyberyjskiej magistrali kolejowej, ponieważ wojska stacjonujące na Dalekim Wschodzie są przerzucane w stronę zachodniej granicy. Na te obszary przerzuca się również poważne siły z Azji Środkowej. [...] Z Moskwy do Teheranu udała się misja wojskowa na czele z Kuzniecowem. Wysłanie misji — według japońskiej agencji — wiąże się z kwestią udostępnienia Związkowi Radzieckiemu lotnisk w środkowej i zachodniej części Iranu. TASS został upoważniony, by stwierdzić, co następuje: podejrzliwie hałaśliwy komunikat Domei–tsushin, powołujący się na anonimowego korespondenta United Press, jest dziełem chorej wyobraźni jego autorów [...] nie odbywa się żadna koncentracja związków bojowych na zachodnich granicach ZSRR — i nie jest planowana. Ziarno prawdy, zawarte w doniesieniu Domei–tsushin, przekazane zresztą w postaci całkowicie zdeformowanej, sprowadza się do faktu, że z rejonu Irkucka przenosi się w rejon Nowosybirska — z uwagi na lepsze warunki zakwaterowania — jedna dywizja piechoty. Cała reszta w doniesieniu Domei–tsushin — to czysta fantastyka”. 220

—

[W:] Stalin, „O podstawach leninizmu”, op. cit., t. 6, s. 160.

Japońska agencja wspomina o wysłaniu radzieckiej misji do Teheranu. Trzy miesiące później radzieckie wojska wkroczyły do Iranu i rzeczywiście rozpoczęły budowanie lotnisk. O jakiego Kuzniecowa chodziło — nie wiem, ale nie ma to większego znaczenia. Ważne, że taki fakt miał miejsce. Japońska prasa i jej amerykańskie źródła dysponowały wiarygodnymi informacjami. Z tego tylko punktu widzenia przekazane przez TASS dementi mija się z prawdą. Japońska agencja donosi również o odbywającej się koncentracji znacznej liczby radzieckich związków bojowych. W poprzednich rozdziałach pokazaliśmy, że fakt ten rzeczywiście miał miejsce. Agencja TASS mówi o dywizji piechoty „przerzucanej z rejonu Nowosybirska w rejon Irkucka”. Głos ma generał porucznik G. Szełachow, w owym czasie szef sztabu 1. Armii (dalekowschodniej) im. Czerwonego Sztandaru: „Zgodnie z dyrektywą Ludowego Komisariatu Obrony z dnia 16 kwietnia 1941 roku dowództwa XVIII i XXXI Korpusu Piechoty, 21. i 66. Dywizja Piechoty, 211. i 212. Brygada Powietrznodesantowa oraz pewne formacje specjalne wchodzące w skład Frontu Dalekowschodniego zostały skierowane na zachód”221. Każdy choć odrobinę zorientowany w zagadnieniach strategii wie, że przerzucanie jednostek spadochronowych ku granicy oznacza przygotowywanie ofensywy. Dwie brygady, razem z pięcioma korpusami powietrznodesantowymi formowanymi w zachodnich rejonach kraju — to sugeruje skalę planowanej operacji. 212. Brygada była dla Żukowa oczkiem w głowie. W sierpniu 1939 roku, nad Chałchyn–gołem, wraz z batalionem Osnaz NKWD stanowiła jego osobisty odwód. Podczas decydującego natarcia użył jej jako doborowej piechoty, która ostatecznym ciosem rozbiła tyły japońskiej 6. Armii. Latem 1941 roku Żukow potajemnie przerzuca elitarną brygadę Armii Czerwonej z Dalekiego Wschodu, aby ją wcielić w skład III Korpusu Powietrznodesantowego rozlokowanego nad rumuńską granicą. Niemiecki atak uniemożliwił wykorzystanie jej oddziałów zgodnie z pierwotnym zamysłem. Po rozpoczęciu operacji „Barbarossa” III Korpus

221

—

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 3/1969, s. 56.

Powietrznodesantowy uległ reorganizacji, przekształcając się w 87. Dywizję Piechoty, a następnie 13. Dywizję Gwardii. Jeżeli Stalin od początku szykował się do obrony, w jakim celu formował najpierw jednostki powietrznodesantowe? Liczne źródła pozwalają prześledzić tajny przerzut radzieckich jednostek z Dalekiego Wschodu: wspomnienia radzieckich generałów, relacje wziętych do niewoli żołnierzy, którzy 22 czerwca znajdowali się nad zachodnią granicą, doniesienia niemieckiego wywiadu odnalezione po upadku Rzeszy i inne. Na przykład marszałkowie Żukow i Bagramian potwierdzają, że 25 maja 1941 roku do Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego przybył z Dalekiego Wschodu XXXI Korpus Piechoty. W momencie gdy TASS ogłaszał swoje dementi, jednostka znajdowała się gdzieś na transsyberyjskiej magistrali. Generał pułkownik I. Liudnikow stwierdza, że po zakończeniu mobilizacji i formowania 200. DP otrzymał rozkaz, że ma wraz z nią dołączyć do XXXI Korpusu Piechoty, który wyruszył nad samą granicę.

2. Od dawna szukam śladów dywizji, którą — według agencji TASS — przerzucano z Irkucka do Nowosybirska „z uwagi na lepsze warunki zakwaterowania”. Bez skutku. Równocześnie odnalazłem całą masę wskazówek dotyczących jednostek, które opuściły Irkuck, Nowosybirsk, Czytę i Ułan–Udę, Błagowieszczeńsk i Spask, Chabarowsk i Woroszyłow, przy czym nie ograniczyły się do kilkusetkilometrowej przejażdżki po Syberii, ale całymi eszelonami zmierzały ku zachodniej granicy. Wydana w Irkucku książka opisuje odjazd wielu dywizji w kierunku granicy.222 W kwietniu 1941 roku 57. Dywizja Pancerna pułkownika W. Miszulina w największej tajemnicy ruszyła na zachód. Jej dowódca nie znał punktu docelowego. Dywizja przybyła do Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego i otrzymała polecenie dyslokacji w rejonie Szepietówki. Równocześnie z Syberii przybywały wciąż nowe formacje. 25 maja na Ukrainę dotarł ze wschodu cały korpus armijny, który 31 maja rozlokował się w Żytomierzu. Nazajutrz dowódca Uralskiego Okręgu Wojskowego otrzymał 222

—

Zabajkalskij Wojennyj Okrug, Irkuck 1972.

rozkaz przekazania dwóch dywizji piechoty do republik bałtyckich. 223 Tego samego dnia Zabajkalski Okręg Wojskowy i Front Dalekowschodni dostały rozkaz przygotowania do wyjazdu na zachód dziewięciu kolejnych dywizji, w tym trzech dywizji pancernych.224

3. Ogłoszone przez TASS dementi stwierdza, że „nie odbywa się koncentracja związków bojowych — i nie jest planowana”. Miliony radzieckich jeńców wojennych wziętych do niewoli przez Niemców w początkowym okresie wojny dowodzą, że koncentracja miała miejsce, i to w skali przekraczającej najśmielsze wyobrażenia. Przygotowywano największy w dziejach przerzut drogą kolejową armii drugiego rzutu strategicznego. 13 maja 1941 roku wydano rozkaz rozpoczęcia przerzutu, a dementi agencji TASS zmierzało do zakamuflowania tej operacji. Miesiąc później rozpoczęły się wielkie przemieszczania wojsk. Generał major A. Łobaczow był wówczas członkiem Rady Wojennej 16. Armii. Oto jak wspomina dzień 26 maja: „Szef sztabu zameldował, że z Moskwy nadeszła ważna szyfrówka, dotycząca 16. Armii. [...] Kazano nam zmienić miejsce dyslokacji. Łukin miał niezwłocznie stawić się w Sztabie Generalnym po dalsze instrukcje, a pułkownik Szalin i ja mieliśmy wspólnie zorganizować wyjazd eszelonów. — Dokąd? — zapytałem Kuroczkina. — Na zachód. Po krótkiej naradzie zdecydowaliśmy, że pierwsi załadują się czołgiści, następnie 152. Dywizja i pozostałe związki, na końcu sztab armii z towarzyszącymi mu oddziałami. — Eszelony mają odjeżdżać nocą. Nikt nie powinien się zorientować, że armia wyrusza — ostrzegł dowódca. [...] Kuroczkin i Zimin przybyli w momencie, gdy eszelony wojsk pancernych były gotowe do drogi. Zebrali kadrę dowódczą VI Korpusu, potem

223 224

— —

„Kommunist”, nr 12/1968, s. 67. Ibid.

złożyli życzenia generałowi Aleksiejence i wszystkim dowódcom, by strzegli honoru wojsk zabajkalskich. Ludzie słuchali żarliwego pożegnania i każdy w duchu myślał, że już niebawem miast bojowego szkolenia będzie mowa o bojowych operacjach”.225 Dalej generał Łobaczow opisuje przedziwne wypadki. Dowódca armii, generał Łukin, sam Łobaczow oraz pułkownik Szalin — szef sztabu 16. Armii, przyszły naczelnik GRU — wiedzą, że armia udaje się na zachód, choć nie znają punktu docelowego. Pozostali generałowie są przekonani, że armia zmierza nad irańską granicę; młodsi oficerowie — że jedzie na manewry; żony dowódców — że udaje się do kwater polowych. W wojnie obronnej nie ma żadnego powodu, by ukrywać przed generalicją miejsca, gdzie armia ma operować. Świadome wprowadzanie w błąd raz jeszcze sugeruje przygotowania do niespodziewanego ataku. Chcąc ukryć swe zamiary przed wrogiem, trzeba wprowadzić w błąd własne wojska. Dokładnie tak samo postępował niemiecki sztab generalny, siejąc pogłoski o rychłym rozpoczęciu inwazji na Anglię. Skądinąd warto zwrócić uwagę, że w kwietniu 1941 roku nikt nie miał wątpliwości, że 16. Armia wyrusza na front. Żona Łobaczowa pyta go wprost: — Ruszasz na wojnę? — Skąd ci to przyszło do głowy? — A co, myślisz, że gazet nie czytam? Ciekawy aspekt psychologiczny: wszyscy moi rozmówcy, którzy uczestniczyli w opisywanych wypadkach, są zgodni co do jednego — każdy wiedział, że nadchodzi wojna. Kiedy pytałem zdziwiony, skąd mieli takie informacje, odpowiadali: „Jak to skąd? Z prasy!”. Dzisiaj żyjemy w innych czasach. Przeglądając pożółkłe strony gazet nie dostrzegamy żadnych wzmianek, które wskazywałyby, że wojna zbliża się nieuchronnie. Ale ludzie tamtego pokolenia umieli czytać między wierszami. Oni wiedzieli, że konflikt jest nieunikniony. Wróćmy do relacji generała Łobaczowa. Opisuje on atmosferę niezwykłej tajemniczości, która towarzyszyła transferowi wojsk. Transporty wyruszały tylko po zapadnięciu zmroku; pociągi nie zatrzymywały się na większych i średnich stacjach; sztab 16. Armii przerzucano w wagonach towarowych z 225

—

A. Łobaczow, Trudnymi dorogami, Moskwa 1960, s. 123.

zamkniętymi na stałe drzwiami i oknami; na postojach nie pozwalano nikomu opuszczać wagonów. W owym czasie pociąg osobowy potrzebował jedenastu dni, aby przemierzyć transsyberyjską magistralę kolejową. Pociągi towarowe jechały wolniej. Można sobie wyobrazić, że w hermetycznie zamkniętych wagonach przewozi się żołnierzy i sprzęt. Ale mówimy przecież o sztabie armii! Było to niespotykane wprost utajnienie, nawet według radzieckich standardów. W 1945 roku transsyberyjską magistralą znowu przemieszczały się wielkie masy wojsk, choć tym razem w przeciwnym kierunku. Chodziło o niespodziewany atak na japońskie armie w Mandżurii i Chinach. W trosce o zachowanie tajemnicy generałowie udawali młodszych oficerów, nosząc na pagonach o kilka gwiazdek mniej, niż należało. Ale wszyscy jechali w normalnych przedziałach. Dlaczego więc w 1941 roku podróżowali w składach towarowych?

ROZDZIAŁ 19. KOMUNIKAT AGENCJI TASS Stalin nie należał do ludzi, którzy otwarcie głoszą swoje zamiary.226 R. CONQUEST

1. 13 czerwca 1941 roku moskiewskie radio nadało niezwykły komunikat TASS. Głosił on, że „Niemcy równie skrupulatnie przestrzegają postanowień radziecko–niemieckiego układu o nieagresji jak Związek Radziecki”. Komunikat stwierdzał, że „pogłoski, jakoby Niemcy zamierzały złamać pakt i zaatakować ZSRR, są pozbawione wszelkich podstaw [...] stanowią niezręczny manewr propagandowy sił wrogich Związkowi Radzieckiemu i Niemcom, a zainteresowanych w rozszerzeniu wojny”.227 Następnego dnia prasa centralna opublikowała pełny tekst oświadczenia — a tydzień później ruszyła ofensywa niemiecka. Autorstwo tego komunikatu nie pozostawiało cienia wątpliwości. Charakterystyczny styl Stalina rozpoznali wszyscy bez wyjątku — radziecka generalicja, więźniowie Gułagu i zachodni eksperci. Po wojnie generalissimus przeprowadził w agencji TASS gruntowną czystkę, ale nikomu z jej kierownictwa nie zarzucono rozpowszechniania komunikatu, którego treść pod każdym względem należało uznać za dywersyjną. Stalin mógł bez trudu w dogodnym dla siebie momencie zwalić winę na dowolnie wybranego członka Politbiura. Nie uczynił tego, biorąc na siebie całą odpowiedzialność. Po latach przywołując komunikat TASS niejednokrotnie starano się ośmieszyć Stalina, przedstawiając ten dokument jako przykład kompletnego zaślepienia sekretarza generalnego WKP(b). W rzeczywistości komunikat jest

226

— R. Conquest, Bolszoj terror, Florencja 1974, s. 115. — Cyt. za A. Bregman, „Najlepszy sojusznik Hitlera. Studium o współpracy niemiecko– sowieckiej 1939–1941”, Orbis, Londyn 1967, s. 146. 227

o wiele bardziej tajemniczy niż śmieszny. Trudno go zrozumieć, jeśli wziąć pod uwagę charakter genseka. Borys Bażanow, osobisty sekretarz Stalina, opisuje go jako człowieka „skrytego i nad wyraz chytrego”, który „w stopniu doskonałym posiadł dar milczenia; był pod tym względem wyjątkiem w kraju, gdzie wszyscy mówili za dużo”. Zdaniem A. Awtorchanowa „był nieubłaganym wrogiem inflacji słów: gadulstwa. Nie mów co myślisz, ale myśl co mówisz — oto jego dewiza”. Według A. Antonowa–Owsiejenki u Stalina „w chwilach krytycznych czyn wyprzedzał słowo”. Robert Conquest, wybitny badacz epoki stalinowskiej, za dominujące cechy jego charakteru uznał milkliwość i skrytość: „Stalin nigdy nie zdradzał swoich myśli, nawet gdy dotyczyło to celów politycznych”. Umiejętność milczenia to, zdaniem Dale’a Carnagie, najrzadszy z ludzkich talentów. Z tego punktu widzenia Stalin był po prostu geniuszem. W pewnych okolicznościach powściągliwość stawała się jego najpotężniejszą bronią. Stalin po prostu usypiał czujność przeciwnika. Czemu więc tym razem zdecydował się odstąpić od zasad? Gdzie się podziały chytrość i przebiegłość? Gdzie czyn, który wyprzedza słowo? Co go skłoniło, by zabrać publicznie głos, miast ograniczyć się do wąskiego grona partyjnych towarzyszy? Dlaczego nie milczał? Aby odpowiedzieć na te pytania, spróbujmy wpierw ustalić, do kogo naprawdę był skierowany komunikat agencji TASS. Adresatem nie była z pewnością ani Armia Czerwona, ani administracja kraju. Te instytucje nie słuchają głosów prasy, lecz rozkazów własnej hierarchii. Stalinowskie imperium było scentralizowane jak żadne inne. Mechanizm zarządzania państwem, zwłaszcza po Wielkiej Czystce, działał nieubłaganie: każdy rozkaz wydany na górze natychmiast trafiał do odpowiednich instancji wykonawczych. Mechanizm funkcjonował niezależnie od skali operacji. Gdy aresztowano ekipę Jeżowa i zreorganizowano cały aparat bezpieczeństwa, nikt się nie zorientował, kiedy i komu Stalin wydał taki rozkaz. Dlaczego więc nie skorzystano z tych mechanizmów w czerwcu 1941 roku? Marszałek Związku Radzieckiego A. Wasilewski stwierdza, że w ślad za komunikatem „nie otrzymaliśmy żadnych nowych wskazówek dotyczących sił zbrojnych i anulowania poprzednich decyzji w sprawie zapewnienia

gotowości bojowej”.228 Marszałek podkreśla, że w pracach Sztabu Generalnego i Komisariatu Obrony nie nastąpiły żadne zmiany. Również tajne kanały wojskowe nie potwierdziły rewelacji TASS. Wręcz przeciwnie: z chwilą ogłoszenia komunikatu żołnierzom odczytano rozkaz, którego treść kłóciła się z ogólną wymową tej depeszy.229 Wojskowe publikacje, niedostępne szerokim rzeszom czytelników, także zdecydowanie różniły się treścią od komunikatu Telegraficznej Agencji Związku Radzieckiego.230 Komunikat TASS nie pasował do charakteru Stalina. Nie pasował do całej socjalistycznej mitologii. Czyż to nie komunistyczni przywódcy powtarzali w koło aż do znudzenia: wróg nie śpi? Te trzy magiczne słowa służyły za panaceum na wszystkie bolączki radzieckiej rzeczywistości, tłumaczyły brak mięsa w sklepach i „wyzwoleńcze marsze”, cenzurę i tortury, masowe czystki i zaryglowane granice. Idea wrogiego kapitalistycznego otoczenia była w rękach partii najskuteczniejszą bronią. Pozwoliła zniszczyć wszelkie formy zorganizowanej opozycji i umocnić dyktaturę komunistycznego aparatu. I oto nagle władca na Kremlu oznajmia wszem i wobec, że groźba agresji nie istnieje. Nie traktujmy komunikatu TASS jako dowodu naiwności Stalina. Postarajmy się zrozumieć jego prawdziwe znaczenie.

2. 13 czerwca 1941 roku to jedna z najważniejszych dat w historii Związku Radzieckiego. Wspomnienia radzieckich generałów, admirałów i marszałków zawierają więcej opisów tego właśnie dnia niż samej napaści 22 czerwca. Generał porucznik N. Biriukow dowodził wówczas 186. DP LXII Korpusu Piechoty w Uralskim Okręgu Wojskowym. Oto co pisze: „13 czerwca 1941 roku ze sztabu okręgu nadeszła dyrektywa ściśle tajna specjalnego znaczenia, zgodnie z którą dywizja miała wyruszyć do „nowego obozu”. Nawet ja, dowódca dywizji, nie zostałem poinformowany, gdzie mieści się nowy punkt dyslokacji. Dopiero potem, będąc przejazdem w 228 229 230

— — —

A. Wasilewski, „Dzieło całego życia”, Warszawa 1976, s. 141. Archiwum Ministerstwa Obrony ZSRR, dział 344, rejestr 2.459, teczka 11, karta 31. Azarow, op. cit., s. 1.

Moskwie, dowiedziałem się, że dywizja ma się ześrodkować w lasach na zachód od Idricy”231. W czasie pokoju dywizja otrzymuje dokumenty z nadrukiem „tajne” lub „ściśle tajne”. Dokument „ściśle tajny specjalnego znaczenia” może być wysłany jedynie podczas wojny, albo — wyjątkowo — w trakcie przygotowań do określonej operacji. Przez cztery lata wojny wiele radzieckich dywizji nie otrzymało ani jednej dyrektywy o najwyższym stopniu utajnienia. Zwróćmy też uwagę na cudzysłów, którego używa generał Biriukow pisząc o „nowym obozie”. W Uralskim Okręgu Wojskowym 186. DP nie była wyjątkiem. Rozkaz dotyczył wszystkich dywizji. Oficjalna historia okręgu wyraźnie wybija tę datę: „Pierwsza załadowała się do wagonów 112. Dywizja Piechoty. Rankiem 13 czerwca z małej stacji kolejowej wyruszył pierwszy eszelon, a po nim następne: 98., 153. i 186. DP”.232 Szykowały się też 170. i 174. DP, jednostki artyleryjskie, saperskie, przeciwlotnicze i inne. Dla kierowania uralskimi dywizjami powołano dwa dowództwa korpusów, podporządkowane sztabowi nowo powstałej 22. Armii generała porucznika F. Jerszakowa. Pod osłoną komunikatu TASS wojska ruszyły w kierunku lasów Białorusi. I to nie tylko 22. Armia. Generał armii S. Sztemienko: „Przed samym wybuchem wojny do granicznych okręgów wojskowych w najgłębszej tajemnicy ściągano dodatkowe siły. Z głębi kraju na zachód przerzucano pięć armii”.233 Generał armii S. Iwanow uściśla: „Równocześnie trzy kolejne armie szykowały się do translokacji”.234 Dlaczego osiem armii nie wyruszyło równocześnie? Odpowiedź jest prosta. W okresie od marca do maja 1941 roku dokonano potężnego przerzutu radzieckich wojsk na zachód. Do tej operacji zmobilizowano cały radziecki tabor kolejowy. Trudno oszacować skalę pierwszej fazy tej operacji. Nie dysponujemy dokładnymi danymi liczbowymi, dostępne są tylko fragmentaryczne relacje. Oto relacja I. Kowalowa, zastępcy ludowego komisarza kontroli państwowej: 231 232 233 234

— — — —

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 4/1962, s. 80. Krasnoznamionnyj Uralskij wojennyj okrug, Moskwa 1983, s. 104. S. Sztemienko, „Sztab Generalny w latach wojny”. Warszawa 1969, s. 38. Iwanow, op. cit., s. 211.

„W ciągu maja i na początku czerwca radzieckie środki transportu musiały przewieźć około 800.000 rezerwistów. [...] Transporty musiały być utrzymane w tajemnicy...”.235 Marszałek Związku Radzieckiego I. Bagramian wspomina maj 1941 roku w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym: „25 maja dołączyło przybywające z Dalekiego Wschodu dowództwo XXXI Korpusu Piechoty. [...] W drugiej połowie maja otrzymaliśmy dyrektywę Sztabu Generalnego, nakazującą przyjęcie pod naszą komendę dowództwa XXXIV Korpusu Piechoty, czterech 12–tysięcznych dywizji i jednej dywizji strzelców górskich z Północnokaukaskiego Okręgu Wojskowego. [...] W krótkim czasie musieliśmy rozlokować niemal całą armię. [...] Z końcem maja do okręgu zaczęły docierać kolejne transporty. Wydział operacyjny przekształcił się w swego rodzaju dyspozytornię, dokąd spływały wszystkie informacje odnośnie przybywających wojsk”236. Przerzut zakończono na czas, ale puste składy musiały pokonać tysiące kilometrów drogi powrotnej. Dlatego kiedy 13 czerwca ruszyła druga faza operacji, po prostu zabrakło wagonów. Celem tych potężnych przegrupowań było utworzenie drugiego rzutu strategicznego Armii Czerwonej. W operacji uczestniczyło co najmniej 77 dywizji piechoty, pancernych i zmotoryzowanych, a także dziesiątki samodzielnych pułków i setki samodzielnych batalionów. Wspomina generał porucznik (wtedy pułkownik) artylerii G. Płaskow: „53. DP, którą wówczas dowodziłem, stacjonowała nad Wołgą. Raptem wszystkich wyższych oficerów wezwano do sztabu naszego LXIII Korpusu Piechoty. Na odprawę przybył dowódca okręgu wojskowego W. Gerasimienko. Jego obecność zaintrygowała uczestników spotkania: zapowiadała coś naprawdę ważnego. Dowódca korpusu A. Pietrowski, zazwyczaj spokojny i opanowany, tym razem był wyraźnie podenerwowany. — Towarzysze — zwrócił się do zebranych. — Otrzymaliśmy rozkaz bojowej mobilizacji korpusu. Mamy skompletować jednostki według etatu wojennego, wykorzystując do tego celu wszystkie posiadane rezerwy. Należy uzupełnić w trybie natychmiastowym wszystkie brakujące elementy. Plany

235 236

— —

I. Kowalow, Transport w Wielikoj Otieczestwiennoj wojnie, Moskwa 1981, s. 41. „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 1/1967, s. 62.

transportów oraz kolejności podstawiania i odjazdu eszelonów przekaże wam szef sztabu korpusu generał major Benski. Odprawa nie trwała długo. Wszystko było jasne. Choć generał Gerasimienko dawał do zrozumienia, że wyruszamy na manewry, dla każdego było oczywiste, że tym razem sprawa jest poważna. Nigdy przedtem nie zabierano na ćwiczenia pełnego przydziału ostrej amunicji. Nie wzywano rezerwistów...”.237

3. A co działo się w pierwszym rzucie strategicznym w czasie, gdy radzieckie radio nadawało naiwny z pozoru komunikat TASS? „14 czerwca Rada Wojenna Odeskiego Okręgu Wojskowego otrzymała polecenie utworzenia dowództwa armii w Tyraspolu”.238 Mowa jest o 9. Armii. „14 czerwca Rada Wojenna Bałtyckiego Specjalnego Okręgu Wojskowego zatwierdziła plan przemieszczania pewnej liczby dywizji i poszczególnych pułków do strefy przygranicznej”.239 „Równocześnie ze ściąganiem wojsk z głębi kraju rozpoczęto przegrupowanie jednostek w okręgach przygranicznych. Pod pozorem zmiany dyslokacji letnich obozów, zgrupowania podprowadzano pod samą granicę. [...] Większość formacji poruszała się pod osłoną nocy”.240 Generał major S. Jowlew, wówczas dowódca 64. Dywizji XLIV Korpusu Piechoty 13. Armii: „15 czerwca 1941 roku generał armii D. Pawłow, dowódca Zachodniego Specjalnego Okręgu Wojskowego, rozkazał dywizjom naszego korpusu przygotować się do przerzutu w pełnym składzie. [...] Punktu docelowego nie zakomunikowano”. 241 Generał pułkownik (wówczas pułkownik) L. Sandałow, szef sztabu 4. Armii Zachodniego Specjalnego Okręgu Wojskowego: „Na południowej flance 4. Armii pojawiła się 75. Dywizja Piechoty. Przybyła z Mozyrza i

237 238 239 240 241

— — — — —

G. Płaskow, Pod grochot kanonady, Moskwa 1969, s. 125. „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 4/1978, s. 86. Sowietskaja Wojennaja Encykłopiedija, Moskwa, t. 6, s. 517. Iwanow, op. cit., s. 211. „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 19/1960, s. 56.

niebawem rozstawiła w lasach starannie zakamuflowane miasteczka namiotowe”.242 Ustęp z oficjalnej historii Kijowskiego Okręgu Wojskowego: „14 czerwca 87. Dywizja Piechoty generała majora F. Aliabuszewa została wysunięta, pod pozorem manewrów, nad samą granicę państwa”.243 Marszałek Żukow, wówczas szef Sztabu Generalnego w stopniu generała armii: „Ludowy komisarz obrony S. Timoszenko polecił dowódcom okręgów przeprowadzić ćwiczenie taktyczne wojsk w kierunku granicy państwowej, aby w ten sposób podciągnąć jednostki bliżej rejonów rozwinięcia. [...] Dowódcy okręgów realizowali to zalecenie, lecz w tym ruchu wojsk ku granicy nie mogła wziąć udziału znaczna część artylerii”.244 Marszałek Konstanty Rokossowski, w owym czasie dowódca IX Korpusu Zmechanizowanego: „Artylerię skierowano ku granicy jeszcze wcześniej”.245 Marszałek Kirył Mierieckow, wówczas zastępca ludowego komisarza obrony w stopniu generała: „Zgodnie z moim poleceniem przeprowadzono ćwiczenia w jednym z korpusów zmechanizowanych. Po ogłoszeniu alarmu korpus został wprowadzony do jednego z rejonów przygranicznych i tam już pozostał. Przypomniałem Zacharowowi, że okręg dysponuje jeszcze korpusem generała majora Rodiona Malinowskiego, który w ramach ćwiczeń też należy wprowadzić do rejonu nadgranicznego”.246 Marszałek R. Malinowski, wówczas dowódca LXVIII Korpusu Piechoty Odeskiego Okręgu Wojskowego: „Już 7 czerwca korpus wyruszył z rejonu Kirowogradu do Biele; 14 czerwca dotarł na miejsce. Przemieszczenie odbyło się pod pozorem wielkich manewrów”.247 Marszałek W. Zacharow, wówczas szef sztabu Odeskiego Okręgu Wojskowego w stopniu generała–majora: „15 czerwca dowództwo LXVIII Korpusu Piechoty, oraz 74. DP i 30. DGór pod pozorem ćwiczeń skoncentrowały się w lasach położonych kilka kilometrów na wschód od Biele”.248 Marszałek zwraca uwagę, że dowództwo korpusu i jego jednostki, a 242 243 244 245 246 247 248

— — — — — — —

Sandałow, op. cit., s. 71 Kijewskij Krasnoznamionnyj wojennyj okrug, Moskwa 1974, s. 162. Żukow, op. cit., s. 311. Rokossowski, op. cit., s. 34. Mierieckow, op. cit., s. 224. „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 6/1961, s. 6. „Woprosy istorii”, nr 5/ 1970, s. 45.

także 74. DP, wyruszały w warunkach alarmu bojowego. W „ćwiczeniach” brała też udział 16. DPanc. Marszałek I. Bagramian, wówczas pułkownik, dowódca wydziału operacyjnego przy sztabie Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego: „Musieliśmy przygotowywać całą dokumentację operacyjną, związaną z wysunięciem pięciu dywizji piechoty i czterech korpusów pancernych z rejonów poprzedniej dyslokacji do strefy granicznej. [...] 15 czerwca otrzymaliśmy rozkaz [...] rozpocząć wysuwanie ku granicy wszystkich pięciu korpusów piechoty drugiego rzutu. [...] Zabierały ze sobą wszystko niezbędne do działań bojowych. Dla zachowania tajemnicy wojska miały posuwać się wyłącznie w nocy”.249 Generał pułkownik I. Liudnikow — wówczas pułkownik, dowódca 200. DP XXXI Korpusu Piechoty — był wśród tych, którzy ten rozkaz wykonywali: „W dyrektywie dowództwa okręgu, która 16 czerwca 1941 roku dotarła do sztabu dywizji, nakazywano wymarsz [...] w pełnym składzie [...] koncentrację w lasach 10–15 kilometrów na północny wschód od granicznego miasta Kowel. Mieliśmy przemieszczać się skrycie, tylko po nocach i przez lasy”.250 Marszałek K. Moskalenko, wówczas dowódca 1. Brygady Artylerii Przeciwpancernej OND251 w stopniu generała majora: „Tymczasem przybywały wciąż nowe transporty z ludźmi i sprzętem bojowym”.252 Marszałek A. Jeremienko, wówczas dowódca 1. Armii w stopniu generała porucznika: „20 czerwca sztab 13. Armii otrzymał rozkaz dowództwa Zachodniego Okręgu Wojskowego o przeniesieniu sztabu z Mohylowa do Nowogródka”.253 Do rejonów przygranicznych zmierzały nie tylko armie, korpusy i dywizje. Odnajdujemy niemało świadectw, opisujących przerzucanie znacznie mniejszych jednostek. Oto kilka przykładów. Generał porucznik W. Zotow, wówczas generał major, szef wojsk inżynieryjnych Frontu Północno–Zachodniego: „Bataliony saperskie 249 250 251 252 253

— — — — —

Bagramian, op. cit., s. 86, 103. I. Liudnikow, Skwoz grozy, Donieck 1973, s. 24. OND — Odwody Naczelnego Dowództwa [przyp. red.]. Moskalenko, op. cit., s. 24. Jeremienko, op. cit., s. 109.

zmobilizowano zgodnie z regulaminem wojennym. [...] Dziesięć batalionów przybyłych z Dalekiego Wschodu miało kompletne uzbrojenie”.254 Pułkownik S. Chwalej, wówczas zastępca dowódcy 202. Dywizji Zmotoryzowanej XII Korpusu Zmechanizowanego 8. Armii: „W nocy na 18 czerwca 1941 roku cała nasza dywizja wyruszyła na ćwiczenia polowe. [...] Tak się stało, że w chwili wybuchu wojny pododdziały dywizji znajdowały się tuż za posterunkami straży granicznej, a więc na granicy państwa”.255 A oto fragment rozkazu, jaki 18 czerwca otrzymał pułkownik I. Czerniachowski (przyszły generał armii), dowódca dywizji pancernej tegoż XII Korpusu Zmechanizowanego: „Z chwilą otrzymania tego rozkazu dowódca 28. Dywizji Pancernej pułkownik Czerniachowski ma wprowadzić w podległych mu jednostkach stan gotowości bojowej zgodnie z planami alarmu bojowego — ale alarmu nie ogłaszać. Działać szybko, ale bez hałasu, bez paniki i bez gadulstwa. Rozdysponować rezerwy indywidualne i dywizyjne, niezbędne do życia i walki”.256 Wielka szkoda, że ten rozkaz nigdy nie został opublikowany w całości. Pół wieku później wciąż pozostaje ściśle tajny. Takie i podobne przykłady można by cytować w nieskończoność. Gdyby opublikować wszystkie relacje i dokumenty, świadczące o przemieszczaniu wojsk w kierunku granicy, otrzymalibyśmy wiele opasłych tomów.

4. Spróbujmy zatem naszkicować całościowy obraz sytuacji. Pierwszy rzut strategiczny, to 170 dywizji piechoty, pancernych, zmotoryzowanych i kawaleryjskich. 56 z nich rozśrodkowało się wzdłuż samej granicy. Musiały się zatrzymać, by nie wkroczyć na tereny opanowane przez Niemców. Równocześnie nadciągają coraz to nowe związki taktyczne i operacyjne, kryjąc się po przygranicznych lasach. Generał armii I. Fiediuniński — wówczas pułkownik dowodzący 15. Dywizją Piechoty 5. Armii — wspomina, jak podprowadził do lasów nad samą granicą cztery pułki 45. i 62. DP.257

254 255 256 257

— — — —

Zotow, op. cit., s. 172. Ibid., s. 310 i nast. „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 6/1986, s. 75. I. Fiediuniński, „Na alarm”, Warszawa 1964.

Pozostałe 114 dywizji pierwszego rzutu strategicznego znajdowało się w głębi zachodnich okręgów przygranicznych. Pytanie: które z nich ruszyły w stronę granicy po ogłoszeniu komunikatu TASS? Odpowiedź brzmi: wszystkie! „Między 12 i 15 czerwca zachodnie okręgi wojskowe otrzymały rozkaz: wszystkie dywizje cofnięte w głąb terytorium mają zostać wysunięte w kierunku granicy państwa”.258 Do 114 dywizji pierwszego rzutu strategicznego dodajmy 77 dywizji drugiego rzutu strategicznego, które zaczęły przemieszczać się w kierunku zachodnim albo szykowały się do wymarszu — i wniosek sam się nasuwa. Dzień 13 czerwca 1941 roku zapoczątkował największy w dziejach ludzkości przerzut wojsk. Powróćmy teraz do komunikatu TASS. Tekst nie ogranicza się do skomentowania zamiarów Niemiec (wstęp komunikatu nie wiedzieć czemu pochłania całą uwagę historyków), ale mówi też o operacjach prowadzonych przez Związek Radziecki: „Pogłoski jakoby Związek Radziecki przygotowywał wojnę z Niemcami są fałszywe i prowokacyjne. Letnie powołanie pod broń rezerwistów Armii Czerwonej i nadchodzące manewry nie mają innego celu poza szkoleniem rezerwistów i wypróbowaniem pracy kolejnictwa, co ma miejsce co roku, wobec czego przedstawianie tych kroków jako nieprzyjaznych wobec Niemiec jest co najmniej absurdem”.259 Porównanie treści oświadczenia z tym, co się działo naprawdę, ujawnia zasadniczą rozbieżność między słowem a czynem. Przerzut radzieckich wojsk rozpoczął się w lutym, w marcu uległ nasileniu, w kwietniu i maju przybrał charakter masowy, by w czerwcu osiągnąć swoje apogeum. Koncentracja armii miała się zakończyć 10 lipca.260 Przez sześć miesięcy ściśle tajne transporty wojskowe paraliżowały normalne funkcjonowanie całego kolejnictwa — głównego środka komunikacji w ZSRR. W pierwszym półroczu 1941 roku nie zdołano zrealizować ani jednego wskaźnika planu pięcioletniego poza sektorem wojskowym. Przyczyną były nie tylko trudności transportowe, ale również potajemna mobilizacja mężczyzn do nowo formowanych armii.

258 259 260

— — —

„Kommunist”, nr 12/1968, s. 68. Bregman, op. cit., s. 146. Iwanow, op. cit., s. 211.

Z kolei informacji o zapowiadanych przez TASS rutynowych manewrach przeczą relacje wszystkich ówczesnych oficerów i generałów. Generał major S. Jowlew: „Ludzi intrygowały niezwykłe przygotowania, nie przewidziane w planach szkolenia bojowego”.261 Wiceadmirał I. Azarow: „Z reguły manewry odbywały się na jesieni, a tu raptem w samym środku lata”.262 Generał pułkownik I. Liudnikow: „Rezerwistów zazwyczaj powoływano po zakończeniu żniw. [...] W 1941 roku odstąpiono od tej zasady”.263 Generał armii M. Kazakow przebywał wówczas w Sztabie Generalnym, gdzie spotykał się z generałem porucznikiem M. Łukinem i innymi dowódcami armii, wyruszającymi w tajemnicy nad zachodnią granicę. Kazakow nie ma żadnych złudzeń: „Jasne było, że nie jechali na manewry”.264 Manewry były tylko pretekstem dla zamaskowania przegrupowań i ześrodkowania wojsk. Rzeczywiste przyczyny tej operacji otaczała ścisła tajemnica; pół wieku później sytuacja pozostaje bez zmian. Jedno nie ulega wątpliwości: koncentracja Armii Czerwonej nie odbywała się w celach obronnych. Żołnierze nie kopali okopów ani rowów przeciwczołgowych, nie zagradzali dróg, nie stawiali zasieków... Czyżby więc chodziło o demonstrację siły, o zastraszenie Hitlera? Ale demonstracja z definicji musi być widoczna, natomiast Stalin uczynił co w jego mocy, by wszystko odbywało się w ścisłej tajemnicy. Zresztą cytowany komunikat TASS również nie był straszakiem, przeciwnie, starał się rozwiać wątpliwości co do rzeczywistych intencji ZSRR. W tym samym czasie armia niemiecka zachowywała się identycznie: armie i grupy pancerne zbliżały się do radzieckiej granicy, z trudem kryjąc się po okolicznych lasach. Radzieckie samoloty rozpoznawcze raz po raz wlatywały „przypadkiem” nad niemieckie terytorium. Generał major lotnictwa G. Zacharów, dowódca 43. Dywizji Lotnictwa Myśliwskiego Zachodniego Specjalnego Okręgu Wojskowego, na własne oczy oglądał pozycje wojsk niemieckich: „Miało się 261 262 263 264

— — — —

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 9/1960, s. 56. „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 6/1962, s. 77. „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 9/1966, s. 66. M. Kazakow, „Nad mapą minionych bitew”, Warszawa 1967, s. 82.

wrażenie, że z głębi ogromnego terytorium napływały kolejne fale, które zatrzymywały się przy samej granicy, jakby napotkały niewidoczną przeszkodę i lada moment miały ją przełamać”.265 Również niemieccy lotnicy często, i też „przypadkiem”, latali nad zachodnimi rejonami ZSRR, gdzie obserwowali dokładnie taki sam spektakl. Ich opisy do złudzenia przypominają relację Zacharowa. Kiedy opublikowałem pierwsze artykuły na ten temat, otrzymałem bardzo wiele listów od czytelników. Są wśród nich Estończycy, Żydzi, Polacy, Mołdawianie, Rosjanie, Łotysze, Niemcy, Węgrzy, Litwini, Ukraińcy, Rumuni, którzy latem 1941 roku znajdowali się na terenach „wyzwolonych”. Same te listy pokazują, jak kolosalny był napływ radzieckich wojsk nad zachodnią granicę. James Rushbrook zwrócił mi uwagę na książkę Stefana Szende „The promise Hitler kept”, opublikowaną w Szwecji w 1945 roku. Autor jest polskim Żydem, który w 1941 roku znajdował się we Lwowie. Oto jak Szende opisał dni poprzedzające 22 czerwca: „Wciąż nowe transporty żołnierzy i uzbrojenia suną przez miasto na zachód. Jednostki zmotoryzowane jadą ulicami Lwowa, na stacji same wojska”.266 Radzieckie archiwa zawierają tysiące dokumentów, potwierdzających przebieg opisanych tu wypadków. Nawet dziś tylko nieliczni mają do nich dostęp; najciekawsze dokumenty dawno już zostały zniszczone. Lecz każdy, kto zdobędzie się na wysiłek i poszpera w opasłych tomach oficjalnej historii radzieckich okręgów wojskowych, armii, korpusów czy dywizji, odnajdzie bez trudu setki, nawet tysiące komunikatów podobnej treści: „Przed samą wojną zgodnie ze wskazówkami Sztabu Generalnego Armii Czerwonej niektóre formacje Zachodniego Specjalnego Okręgu Wojskowego rozpoczęły wymarsz w kierunku granicy państwowej”.267 Ale nawet jeżeli uznamy, że nie są to wiarygodne źródła, zawsze pozostanie jeden nieodparty argument, mianowicie przebieg samej wojny. Po przełamaniu obrony i rozgromieniu pierwszego rzutu strategicznego, przednie zgrupowania Wehrmachtu ‘niespodziewanie zderzyły się z drugą linią radzieckich formacji — na przykład 16. Armią, stacjonującą w końcu czerwca pod Szepietówką — których istnienia niemieckie dowództwo nawet nie 265 266 267

— — —

G. Zacharow, Powiest’ ob istriebitieliach, Moskwa 1977, s. 43. „Journal of the Royal United Service for Defence Studies”, czerwiec 1986, s. 88. Krasnoznamionnyj Biełoruskij wojennyj okrug Moskwa 1983, s. 88.

podejrzewało. Blitzkrieg opierał się na koncepcji błyskawicznego rozbicia wojsk radzieckich skupionych wzdłuż samej granicy. Tymczasem po zakończeniu pierwszej fazy operacji armia niemiecka natknęła się na mur odwodów wyprowadzanych zza Wołgi, z północnego Kaukazu, z Uralu, Syberii, Zabajkala i Dalekiego Wschodu. Przewiezienie choćby jednej armii wymaga tysięcy wagonów. Trzeba je podstawić na stację, załadować wojsko, ciężki sprzęt, pojazdy i zapasy, po czym przewieźć tysiące kilometrów. Jeżeli niemiecka szpica natknęła się na armie sprowadzone z odległych rejonów kraju, to znaczy, że przerzut tych wojsk na zachód rozpoczął się dużo wcześniej, na pewno przed 22 czerwca...

5. Równocześnie z ruchami wielkich armii lądowych „radziecka Flota Bałtycka w przededniu wojny opuściła wschodnie akweny Zatoki Fińskiej”.268 Wystarczy rzucić okiem na mapę, by uświadomić sobie, że mogła płynąć jedynie w kierunku zachodnim. Nie były to żadne manewry: „Flota miała za zadanie operować na szlakach komunikacyjnych przeciwnika”.269 Dziwna sprawa: wojna jeszcze się nie zaczęła, Stalin nawet nie przypuszcza, że Hitler może go zaatakować, a tymczasem RKKF wyrusza w bojowy rejs! Wypłynięciu Floty Bałtyckiej towarzyszyło pośpieszne przenoszenie baz lotniczych. Pod pozorem ćwiczeń całe dywizje i pułki lotnictwa szturmowego przeprawiano nocami na lotniska polo we, położone niekiedy 10 kilometrów od granicy. Do baz dostarczano najnowsze typy samolotów. W jednej ze swych książek generał pułkownik L. Sandałow wspomina: „Od 15 czerwca zaczęliśmy otrzymywać nowy sprzęt bojowy. Pułki myśliwców w Kobryniu i Prużanach otrzymały Jaki–1, uzbrojone w działka; pułk szturmowy dostał Iły–2; pułk bombowców — samoloty Pe–2”.270 W owym czasie pułk lotnictwa myśliwskiego liczył 62 samoloty, pułk lotnictwa szturmowego — 63, a pułk lotnictwa bombowego — 60. W samej tylko 10. Dywizji spodziewano się wówczas dostawy 247 nowoczesnych samolotów. Generał wyjaśnia, że 10. Dywizja rzeczywiście zaczęła dostawać 268 269 270

— — —

Estonskij narod w Wielikoj Otieczestwiennoj wojnie, Tallin 1973, t. 1, s. 143. Ibid. Sandałow, Na moskowskom naprawlienii, op. cit., s. 63.

nowe samoloty, co nie znaczy, że pozbywała się starych. Tym sposobem dywizja przemieniła się w gigantyczną machinę bojową, liczącą kilkaset maszyn. Z materiałów archiwalnych wynika, że podobnie rzecz się miała w innych formacjach. Na przykład 9. Dywizja miała na stanie 409 samolotów, w tym 176 najnowszych myśliwców MiG–3, kilkadziesiąt bombowców Pe–2 i szturmowych Iłów–2. A nowy sprzęt wciąż napływał. Rankiem 22 czerwca Front Zachodni dostał rozkaz przyjęcia na lotnisku w Orszy 99 myśliwców MiG–3.271 Jest oczywiste, że samoloty były gotowe już wcześniej. Marszałek A. Nowikow, dowódca lotnictwa Frontu Północnego, potwierdza, że 21 czerwca otrzymał transport MiG–ów–3.272 Płynął nieprzerwany potok czołgów, artylerii, amunicji, paliwa. „22 czerwca o świcie na stację kolejową Szawle przybył transport pułku artylerii ciężkiej”.273 „Pod koniec czerwca 1941 roku na torach i bocznicach kolejowych znajdowało się 1.320 składów z pojazdami”.274 Przeciętny transport wojskowy składał się w owym czasie z czterdziestu pięciu 20– tonowych wagonów. Zakładając, że na każdej platformie znajdował się jeden pojazd, okazuje się, że na rozładunek czekało 59.400 wozów. W rzeczywistości samochody ładowano znacznie gęściej. W osobnych transportach wieziono amunicję. „Wieczorem 21 czerwca 1941 roku komendant stacji kolejowej Lipawa otrzymał meldunek: «Przyjąć konwój specjalny. Przewozi amunicję. Odprawić poza kolejnością do punktu docelowego»”.275 Lipawa znajdowała się w pobliżu granicy, lecz transport zmierzał dalej — a więc do samego kordonu. Zapasy amunicji na wszystkich frontach trzymano w wagonach, co jest zrozumiałe tylko w razie przygotowywania głębokiej operacji ofensywnej. W przypadku wojny obronnej jest znacznie prościej, pewniej i taniej rozmieścić ją na zawczasu przygotowanych rubieżach. Po wystrzelaniu pocisków na pierwszej rubieży wojska wycofują się na drugą, gdzie czekają nowe zapasy, potem na trzecią, i tak dalej. Z drugiej strony szykując się do ataku amunicję umieszcza się w wagonach, choć jest to operacja bardzo ryzykowna i 271 272 273 274 275

— — — — —

Komandowanije i sztab WWS w WOW, Moskwa 1977, s. 41. „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 1/1969, s. 61. Bitwa za Leningrad, Moskwa 1964, s. 22. „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 1/1975, s. 81. „Krasnaja zwiezda”, 28 kwietnia 1985.

kosztowna... „Na jednej niepokaźnej stacji Kalinówka Front Południowo– Zachodni miał w rezerwie 1.500 wagonów amunicji”.276 Generał pułkownik artylerii I. Wołkotrubienko donosi, że w 1941 roku sam tylko Front Zachodni stracił 4.216 wagonów amunicji.277 A frontów było pięć. Marszałek Związku Radzieckiego S. Kurkotkin opisuje, jak na początku czerwca rząd radziecki „na wniosek Sztabu Generalnego zatwierdził w czerwcu 1941 roku plan przemieszczenia ponad 100 tysięcy ton paliwa z głębi kraju”.278 Wszystko wskazuje na to, że nie był to plan odosobniony. „Na bocznicach i węzłach kolejowych znajdowało się 8.500 cystern z paliwem”.279 Przyjmując, że używano tylko najmniejszych, 20–tonowych cystern, okazuje się że przewieziono znacznie więcej paliwa niż wspomniane 100.000 ton. Najczęściej używane w tym czasie cysterny miały pojemność 62 ton, a wspomniana liczba 8.500 cystern dotyczy tylko tych, które w pierwszych dniach wojny czekały na stacjach na rozładowanie. Nie można też zapomnieć o transportach paliwa zbombardowanych przez Luftwaffe. Generał pułkownik I. Bołdin, zastępca dowódcy Frontu Zachodniego w stopniu generała porucznika, pisze w swojej książce, że najpotężniejsza 10. Armia posiadała odpowiednie rezerwy paliwa w magazynach i cysternach kolejowych, ale w pierwszych godzinach wojny straciła wszystkie zapasy.280

6. Analizując przyczyny klęsk Armii Czerwonej w początkowym okresie wojny, z reguły pomija się najważniejszy czynnik: przeważająca większość wojsk była unieruchomiona w wagonach kolejowych. Dokumenty dostarczają nam niezliczonych przykładów: „W chwili wybuchu wojny połowa 64. Dywizji Piechoty znajdowała się w drodze”.281 „Wojna zastała znaczną część 276

—

Sowietskije żelieznodorożniki w gody Wielikoj Otieczestwiennoj wojny, Moskwa 1963,

— — — — —

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 5/1980, s. 71. Kurkotkin, op. cit., s. 77. Ibid., s. 173. I. Bołdin. Stranicy żyzni, Moskwa 1961, s. 92. „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 9/1960, s. 56.

s. 36. 277 278 279 280 281

związków 21. Armii w transportach, rozrzuconych po szlakach kolejowych na ogromnej przestrzeni od Wołgi do Dniepru”.282 „Wojna zaskoczyła LXIII Korpus Piechoty w wagonach. 21 czerwca tylko nieliczne transporty zdołały dotrzeć do stacji rozładunkowych Dobrusz i Nowa–Bielca. Jeszcze w pierwszych dniach lipca do stacji w rejonie Homla dojeżdżały pojedyncze transporty. Znaczną część jednostek korpusu zawrócono na północ, na przykład całą 53. DP poza 110. pułkiem piechoty i 36. pułkiem artylerii”.283 Generał armii S. Iwanow, wówczas szef wydziału operacyjnego przy sztabie 13. Armii, opisuje losy 132. Dywizji Piechoty generała majora (później marszałka) S. Biriuzowa: „Nieprzyjaciel niespodziewanie zaatakował eszelon, którym udawała się na front część sił dywizji i cały jej sztab. Trzeba było przyjąć bój prosto z wagonów i platform”.284 Marszałek Związku Radzieckiego S. Biriuzow: „W ostatniej chwili włączono nas do XX Korpusu Piechoty. Ani dowódcy, ani szefa sztabu korpusu nie widziałem i warto zauważyć, że nie wiedziałem nawet, gdzie znajduje się ich steinowisko dowodzenia. Na lewo od nas działała 137. Dywizja Piechoty pod dowództwem pułkownika Griszina. Przybyła z Gorki. [...] Nasz sąsiad zaś z prawej strony [...] został rzucony do walki, jak i my, bezpośrednio z wagonów, kiedy jeszcze nie wszystkie transporty przybyły na miejsce przeznaczenia”.285 Generał armii S. Sztemienko, wówczas pułkownik w zarządzie operacyjnym Sztabu Generalnego: „Transporty kolejowe z wojskami nieprzerwanym strumieniem zdążały w kierunku zachodnim i południowo– zachodnim. To jednego, to drugiego spośród nas wysyłano na stacje wyładowcze. Złożoność i zmienność sytuacji często zmuszała do przerwania wyładunku i kierowania transportów kolejowych na jakąś inną stację. Zdarzało się niekiedy, że dowództwo i sztab dywizji wyładowywało się w jednym miejscu, a pułki w innym lub nawet w kilku miejscach rozrzuconych na znacznej odległości”.286

282

— Po prikazu Rodiny: bojewoj put’ szestoj gwardiejskoj Otieczestwiennoj wojnie, Moskwa 1971, s. 5. 283 — „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 6/1966, s. 17. 284 — „Krasnaja zwiezda”, 21 sierpnia 1984. 285 — S. Biriuzow, „W ogniu dział”, Warszawa 1962, s. 25. 286 — Sztemienko, op. cit., s. 42.

armii

w

Wielikoj

„Lotnictwo niemieckie systematycznie bombardowało linie i stacje kolejowe. Rozkłady jazdy stale się dezaktualizowały. Wyładowywanie wojsk nie zawsze odbywało się na stacjach docelowych, lecz w innych punktach. Zdarzało się, że wyładowujące się oddziały były przemieszane, a kierowane do armii pododdziały trafiały do sąsiednich armii i tam były wprowadzane do walki”.287 „W drodze znajdowało się jedenaście dywizji 22., 21. i 20. Armii. Nie zakończyły też koncentracji wojska 19. Armii gen. I. Koniewa i 16. Armii gen. M. Lukina”.288 „Kolosalne nagromadzenie wagonów niemal w całości sparaliżowało funkcjonowanie licznych węzłów kolejowych. Na większości stacji pozostał tylko jeden wolny tor, umożliwiający przejazd pociągów”.289 Generał pułkownik A. Klemin o sytuacji z początku lipca: „W drodze znajdowało się 47.000 wagonów ze sprzętem wojskowym”.290 Można by sądzić, że wszystkie te transporty załadowano i skierowano na front już po 22 czerwca. Nic bardziej błędnego. Po 22 czerwca dowództwa jednostek frontowych domagały się jedynie pustych wagonów, by ewakuować nagromadzone tam zapasy broni, amunicji, paliwa. Aby uzmysłowić sobie cały tragizm sytuacji, cofnijmy się do relacji generała M. Łukina. Kiedy Łukin ze swoją armią walczył pod Szepietówką, sztab armii wciąż tkwił na Zabajkalu. Części składowe armii rozciągnęły się na tysiące kilometrów. Kiedy przybył sztab, okazało się, że batalion łączności nadal jest w drodze. Takie wypadki powtarzały się nagminnie: na jednych stacjach wyładowywano sztaby bez wojsk, na innych — wojska pozbawione dowództwa. Zdarzały się też sytuacje dramatyczne, gdy pociąg zatrzymywał się w szczerym polu. Batalion pancerny stanowi ogromną siłę, ale nie na platformach kolejowych. Kiedy działania wojenne zaskakiwały konwój w miejscu, gdzie rozładunek nie był możliwy — wówczas trzeba go było porzucić lub zniszczyć.

287 288 289 290

— — — —

W. Anfiłow, „Krach Blitzkriegu”, Warszawa 1978, s. 545. „Historia Drugiej Wojny Światowej...”, op. cit., t. 4, s. 61. I. Kowałow, Transport w WOW, Moskwa 1981, s. 59. „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 3/1985, s. 67.

Niewiele lepsza była sytuacja podążających na front dywizji pierwszego rzutu strategicznego. Maszerujące kolumny wojska stanowiły wymarzony cel dla lotnictwa. Podobnie jak cała Armia Czerwona.

7. Wielu naocznych świadków widziało zmasowane ruchy i przerzuty radzieckich wojsk, ale każdy z nich obserwował tylko wycinek całej operacji. Tylko nieliczni uzmysławiali sobie jej rzeczywisty wymiar. Niemiecki wywiad wojskowy miał pełną świadomość, że trwa dynamiczny wzrost radzieckiego potencjału militarnego. Jednakże nawet Abwehra widziała jedynie pierwszy rzut strategiczny, nie domyślając się istnienia drugiego rzutu. Myślę, że również wśród radzieckich marszałków i generalicji niewielu — poza ścisłym gronem oraz uczestnikami samej operacji — dostrzegło skalę i rzeczywisty cel całego przedsięwzięcia. Tylko tym się tłumaczy spokojny, beznamiętny ton ich wspomnień i relacji. Nieznajomość ogólnej sytuacji i skali ruchów wojsk nie były przypadkowe. Stalin podjął drakońskie środki ostrożności; jednym z nich był cytowany komunikat TASS. Trudno było zakładać, że uda się zataić transfer milionowych wojsk, ale cel i kierunek operacji pozostały nieujawnione. Generał pułkownik lotnictwa A. Jakowlew, wówczas osobisty doradca Stalina, mówi o tym, że „pod koniec maja albo na początku czerwca na Kremlu odbyła się narada poświęcona zagadnieniom kamuflażu” 291. Wspominaliśmy już o środkach stosowanych przez radzieckich generałów: żołnierzom mówiono, że wyruszają na manewry, mimo że wyższa kadra oficerska wiedziała, że cel jest inny. Była to świadoma dezinformacja. W tym samym czasie dowództwo niemieckie zastosowało dokładnie tę samą metodę, mianowicie rozpowszechniano wiadomość o szykującym się lądowaniu w Wielkiej Brytanii. Niektórzy znali nawet kryptonim operacji — „Seelöwe”. W jednostkach liniowych pojawili się angielscy tłumacze. Dezinformowanie własnych wojsk to taktyka stara jak świat. Stosuje się ją przed rozpoczęciem ofensywy, by jak najskuteczniej ukryć przed wrogiem

291

—

Jakowlew, op. cit, s. 252.

swe rzeczywiste zamiary, przede wszystkim moment i kierunek głównego uderzenia. Abyśmy mogli uzmysłowić sobie stopień utajnienia wszystkich operacji związanych z przerzutem wojsk, przytoczę jeden przykład. Marszałek Związku Radzieckiego M. Zacharów, ówczesny szef sztabu Odeskiego Okręgu Wojskowego: „Na początku czerwca zgłosił się do mnie szef okręgowych wojsk łączności P. Rumiancew. Powiedział mi w tajemnicy, że w ostatnich dniach przez stację Znamionka przejeżdżają «Anusie» z Rostowa do punktu przeznaczenia w rejonie Czerkas. W terminologii wojsk łączności «Anusia» oznaczała dywizję. Dwa dni później otrzymałem z Czerkas szyfrówkę od M. Rej tera, zastępcy dowódcy Północnokaukaskiego Okręgu Wojskowego. Prosił o zezwolenie na zajęcie kilku baraków w magazynach naszego okręgu. Były niezbędne dla rozładowania ekwipunku przybywających wojsk z Północnego Kaukazu. Ponieważ Odeski Okręg Wojskowy nie był powiadomiony o żadnych planach koncentracji wojsk, połączyłem się przez wucze292 z zarządem operacyjnym Sztabu Generalnego. Do aparatu podszedł A. Anisow, zastępca szefa zarządu. Kiedy powiedziałem mu o prośbie Rejtera i poprosiłem o wyjaśnienie, w czym rzecz, Anisow odparł, że mam niezwłocznie zniszczyć szyfrówkę, że Rejter otrzyma właściwe wskazówki bezpośrednio ze Sztabu Generalnego, a sztab okręgu nie powinien się do tego wtrącać”.293 Dalej marszałek Zacharów stwierdza, że dowódca Odeskiego Okręgu Wojskowego generał pułkownik J. Czerewiczenko również nie miał pojęcia o nadciągających „Anusiach”. Można by rzec, że nie ma w tym nic dziwnego: przemieszczeniom radzieckich wojsk zawsze towarzyszą nadzwyczajne środki ostrożności, a ich plany do końca trzymane są w tajemnicy. To prawda, ale wszystko ma swoje granice. W Związku Radzieckim dowódca okręgu wojskowego, zwłaszcza okręgu przygranicznego, dysponuje nadzwyczajnymi pełnomocnictwami i ogromną władzą, odpowiadając za wszystko co się dzieje na podległym mu obszarze. Jakież to nadzwyczajne okoliczności sprawiły, że ani on, ani jego szef sztabu nie wiedzieli że na terenie ich okręgu koncentrują się jakieś wojska, a kiedy przypadek naprowadził ich na trop tej informacji, 292

— Wucze (właść. Wcz) — linia wysokiej częstotliwości, rodzaj łączności telefonicznej zabezpieczonej przed podsłuchem, tzw. bezpieczna linia [przyp. tłum.]. 293 — „Woprosy istorii”, nr 5/ 1970, s. 42.

polecono im zapomnieć o wszystkim, a szyfrówkę zniszczyć?! Nawet w sejfie szefa sztabu stanowiła poważne zagrożenie! Wspomniałem, że choć radzieckie archiwa zawierają wiele interesujących materiałów z tego okresu, to najciekawsze dokumenty nigdy nie zostały zarchiwizowane albo zniszczono je w późniejszym okresie. Ślady tego są często widoczne: strona urywa się w pół zdania — a następnej, albo i stu następnych po prostu brakuje. Zniszczona szyfrówka w Odeskim Okręgu Wojskowym potwierdza tę obserwację. Warto zwrócić uwagę, jak zachowuje się w tej sytuacji generał porucznik Maks Rejter. Ten zdyscyplinowany pruski służbista już podczas I wojny światowej służył — w stopniu pułkownika — w sztabie carskiej armii. Rejter nie należał do ludzi, którym trzeba objaśniać, co to jest tajemnica służbowa. Ale nawet on, zastępca dowódcy Północnokaukaskiego Okręgu, uważał za rzecz normalną, że po wylądowaniu wraz z „Anusiami” na terytorium obcego okręgu należy skomunikować się — oczywiście szyfrem — z miejscowym swoim odpowiednikiem i zapytać go o zgodę na te czy inne posunięcia. Ale Sztab Generalny szybko postawił go na miejsce i więcej żadnych tego rodzaju szyfrówek nie wysyłał. A oto garść innych przykładów. Generał pułkownik L. Sandałow zwiedza budowę przygranicznych umocnień w rejonie Brześcia. Ze zdumieniem odkrywa, że bunkry wznoszą się tak blisko granicy, że wręcz widać je z niemieckiej strony. Zdziwiony, zwraca się do W. Czujkowa; przyszły bohater bitwy stalingradzkiej wzdycha z udawanym żalem: wielka szkoda, ale tak to niestety wygląda, że Niemcy namierzą nasze obronne prace fortyfikacyjne294. Heinz Guderian, który tutaj właśnie rozpoczął wojnę, atakując z przeciwnego brzegu rzeki, oczywiście widział wszystko jak na dłoni: bunkry budowano we dnie oraz po nocach, przy sztucznym oświetleniu. Dziwna sprawa: ani Sandałow ani Czujkow nie polecili przerwać robót i budować fortyfikacje kilka kilometrów od granicy, by wróg nie poznał przynajmniej usytuowania stanowisk ogniowych i kierunku strzelnic, co pozwala zrekonstruować cały system ostrzału.

294

—

Sandałow, Na maskowskom naprawlenii, op. cit., s. 53.

Marszałek Związku Radzieckiego I. Bagramian zaobserwował identyczną sytuację, tyle że w 1940 roku i w innym okręgu. Fortyfikowano nowy rejon umocniony „po prostu na oczach Niemców”. Poszczególne miejsca budowy otoczono płotami. „Te ogrodzenia przypominały mi listki figowe na antycznych posągach. — Jak sądzicie — zwróciłem się do brygadzisty — czy Niemcy domyślają się, co wasi chłopcy robią za tym płotkiem na brzegu granicznej rzeki? — Na pewno! — odparł bez wahania. — Trudno nie odgadnąć. Pomyślałem wtedy, że ten analfabetyzm taktyczny ludzi odpowiedzialnych za lokalizację bunkrów można by bez trudu uznać za sabotaż. Co też zapewne miało miejsce w czasach minionych”295. Rzeczywiście, w 1938 roku za coś takiego można było znaleźć się przed plutonem egzekucyjnym. Ale w latach 1940–1941 z niewiadomych powodów wszystkie umocnienia obronne wzdłuż zachodniej granicy budowano właśnie w taki sposób — i nikt się nie bał, nikt nie protestował. NKWD nikogo nie aresztowało i nie rozstrzeliwało. Dlaczego? „Jawna demonstracja robót obronnych” pisze Bagramian o tych budowach, dodając, że „plany były zatwierdzone przez wyższe kierownictwo”. Za rejony umocnione odpowiada osobiście dowódca okręgu. Co za kretyn podpisał równie absurdalną decyzję? Był to Georgij Żukow. Ten sam Żukow, który wrócił niedawno z Mongolii, gdzie po długotrwałym i demonstracyjnym wznoszeniu umocnień obronnych nagłym atakiem zaskoczyć japońską 6. Armię. Ten sam Żukow, który kilka miesięcy później został szefem Sztabu Generalnego i wprowadził drakońskie zasady ochrony tajemnicy odnośnie przemieszczeń wojsk. Niemniej „jawna demonstracja robót obronnych” będzie trwać nadal, ulegając wręcz nasileniu. Charakterystyczne jest również zachowanie Bagramiana. Był to utalentowany dowódca w najlepszym rozumieniu tego słowa. Podczas wojny zrobił błyskotliwą karierę: w 1941 roku zaczął w stopniu pułkownika, w 1945 roku skończył jako generał armii, pełniąc funkcję, która pozwalała myśleć o marszałkowskich gwiazdkach (nawiasem mówiąc, niebawem je otrzymał).

295

—

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 1/1976, s. 54.

W wyżej opisanej sytuacji Bagramian udał się na granicę na osobiste polecenie Żukowa, występując jako jego podwładny, a jednocześnie bliski przyjaciel. Wystarczyło huknąć — i ostentacyjne prace byłyby zawieszone. Ale nie huknął. Mógł powiedzieć Żukowowi: „Nieszczęście! Ci idioci wznoszą forty za miliony rubli na samej granicy. Niemiecka artyleria rozwali to w drobny mak już w pierwszych godzinach wojny: znają położenie każdego bunkra, kierunek każdej ambrazury! Zobaczysz, obu nas za to rozstrzelają!”. Ale Bagramian nie był oburzony, nie wykrzykiwał żadnych ostrzeżeń. Tymczasem 22 czerwca Niemcy rzeczywiście roznieśli w pył wszystkie te umocnienia. Ale Stalin nie rozstrzelał swoich dowódców, przeciwnie — obaj otrzymali awans. Wniosek sam się nasuwa: demonstracja fortyfikacji obronnych nie wynikała z głupoty ani ignorancji. Musiała mieć jakiś określony cel.

8. 13 czerwca Mołotow wezwał do siebie niemieckiego ambasadora w Moskwie Schulenburga i wręczył mu tekst komunikatu agencji TASS.296 Była w nim mowa o tym, że Niemcy nie zamierzają zaatakować ZSRR, i vice versa — Związek Radziecki nie myśli napadać na Rzeszę, lecz „wrogie ZSRR i Niemcom siły, zainteresowane w dalszym rozszerzaniu i rozpętywaniu wojny” starają się skłócić oba państwa, rozdmuchując prowokacyjne pogłoski o bliskim terminie wojny. Komunikat nazywa owe „siły” po imieniu: „Pan Cripps, brytyjski ambasador w Moskwie”, „Londyn”, „brytyjska prasa”. Można by sądzić, że tego samego dnia w Londynie doszło do spotkania ambasadora ZSRR Iwana Majskiego z brytyjskim ministrem spraw zagranicznych Anthonym Edenem. Można nawet pokusić się o scenariusz rozmowy: Majski ciska na blat komunikat TASS, wali pięścią w stół i tupie, w gniewie domagając się odwołania ambasadora Crippsa z Moskwy, który próbuje zasiać niezgodę między dwoma dobrymi przyjaciółmi — Stalinem i Hitlerem. W rzeczywistości wszystko wyglądało zupełnie inaczej. 13 czerwca 1941 roku istotnie doszło do spotkania, które — wbrew oczywistej logice — 296

—

Por. Telegram Schulenburga do Ribbentropa nr 1.368, 13 czerwca 1941.

przebiegało „w atmosferze zrozumienia i wzajemnej życzliwości”. Omawiano bardzo poważną kwestię, mianowicie jakiej pomocy Wielka Brytania skłonna jest udzielić Armii Czerwonej, gdyby „w najbliższym czasie doszło do wojny między ZSRR i Niemcami”. Rząd angielski zobowiązał się między innymi „udzielić pełnego poparcia Związkowi Radzieckiemu swym lotnictwem na Bliskim Wschodzie, wysłać do ZSRR misję wojskową i rozszerzyć wzajemną współpracę gospodarczą”297. 13 czerwca stalinowska dyplomacja położyła kamień węgielny pod przyszłą konstrukcję tak zwanej koalicji antyhitlerowskiej. Z brytyjskiego punktu widzenia było to posunięcie jak najbardziej naturalne. Wszak Anglia znajdowała się w stanie wojny z III Rzeszą. Natomiast Związek Radziecki w sposób oczywisty prowadził podwójną grę, bowiem łączył go z Niemcami pakt o nieagresji oraz traktat o przyjaźni i granicy. Jeżeli MoskWa uznała, że te dokumenty nie odpowiadają zaistniałej sytuacji, powinna układy anulować. Tymczasem Stalin ostentacyjnie demonstruje swoją przyjaźń z hitlerowskimi Niemcami, równocześnie piętnując za pośrednictwem agencji TASS siły „zainteresowane w dalszym rozszerzaniu wojny” — brytyjskich polityków. Beznamiętny ton dyplomacji krył jednak bardzo poważne sprawy. Dwa lata wcześniej ZSRR prowadził rozmowy z Niemcami na temat Polski: „W wypadku zmian [...] na terytoriach należących do państwa polskiego...”.298 Nastały czasy, kiedy radzieccy dyplomacji zaczynają tym samym tonem mówić o Niemczech. Dziwi tylko fakt, że w trakcie londyńskich negocjacji obie strony używają zwrotu: „gdyby doszło do wojny”, zamiast powiedzieć wprost — „jeżeli Niemcy zaatakują”. Innymi słowy, rozmówcy nie wykluczają możliwości, że wojna może nastąpić z jakiegoś innego powodu niż hitlerowska agresja. W 1932 roku, w chwili obejmowania radzieckiego poselstwa w Londynie, Majski odbył dłuższą rozmowę z Maksimem Litwinowem. Komisarz spraw zagranicznych uprzedził przyszłego ambasadora, że odtąd będzie on wypełniał polecenia płynące nie od niego, lecz od „wyższych instancji”. „Wyższą instancją” mógł być tylko Mołotow — szef ówczesnego gabinetu — oraz sam

297

— „Historia Drugiej Wojny Światowej…”, op. cit. T. 3, s. 446. — Tajny protokół z paku o nieagresji, 23 sierpnia 1939 r. [w:] „Prawda”. Wybór artykułów z września 1939 roku, op. cit., s. 46. 298

Stalin. Majski wyszedł cało z kolejnych czystek i utrzymał się na stanowisku właśnie dlatego, że gorliwie wypełniał dyrektywy „wyższych instancji”. Po jedenastu latach spędzonych w londyńskiej ambasadzie ZSRR Majski towarzyszył Stalinowi w jego spotkaniach z Churchillem i Rooseveltem, stale domagając się zwiększenia pomocy obu państw. Potem napisał książkę zatytułowaną „Kto pomagał Hitlerowi”299, z której dowiadujemy się, że Führer nie rozpętałby II wojny światowej, gdyby nie wydatna pomoc Anglii i Francji. Całą winę za „niezliczone ofiary i cierpienia” radziecki ambasador zrzuca na kraj, który 13 czerwca 1941 roku obiecał Stalinowi pomoc militarną i ekonomiczną...

9. Komunikat TASS miał zdementować pogłoski o nieuchronnej wojnie między ZSRR a Niemcami. W tej sprawie Stalin był zdecydowany na wszystko. 13 i 14 czerwca przez Moskwę przetoczyła się fala terroru. Hitler borykał się z tym samym problemem. Trudno jest ukryć przygotowania do wielkiej wojny. Ludzie mają oczy otwarte i po swojemu komentują to, co widzą. 24 kwietnia niemiecki attaché morski Baumbach skierował do Berlina alarmującą depeszę, w której donosił, że musi zwalczać „ewidentnie zmyślone pogłoski o zbliżającej się niemiecko–radzieckiej wojnie”.300 2 maja ambasador Schulenburg zawiadamia, że walczy z plotkami, ale przyjeżdżający z Niemiec personel ambasady przywozi „nie tylko plotki, ale również fakty”. 24 maja Karl Bömer, szef departamentu prasy zagranicznej w niemieckim Ministerstwie Propagandy, po kilku głębszych zaczął opowiadać jakieś historie na temat stosunków ze Związkiem Radzieckim. Został natychmiast aresztowany. Hitler osobiście zajął się tą sprawą, choć według relacji Goebbelsa, przywiązywał do niej „zbyt wiele wagi”.301 13 czerwca 1941 roku, w dniu ogłoszenia komunikatu TASS, Bómer stanął przez Trybunałem Ludowym i przyznał, że słowa, które wypowiedział pod wpływem alkoholu, 299

— I. Majski, Kto pomagał Gitlieru, Moskwa 1962. — Depesza nr 34 112/110. 301 — Die Tagebücher von Joseph Goebbels, Sämtliche, Fragmente, cz. I, Monachium–Nowy Jork–Londyn–Paryż 1987 r., s. 659, 687, 690. 300

były pozbawione sensu: żadnej wojny nie będzie! Aby rozwiać wszelkie wątpliwości, również poza granicami kraju, Ribbentrop rozesłał 15 czerwca ściśle tajne depesze do wszystkich placówek dyplomatycznych Rzeszy, w których, zapowiadał rozpoczęcie ważnych rozmów z Moskwą. Ambasadorowie mieli w największym sekrecie powiadomić o tym odpowiednie osoby. Na przykład radca ambasady w Budapeszcie miał zakomunikować tę wiadomość regentowi Horthyemu. Mroczne dzieje niemieckiego narodowego socjalizmu oraz socjalizmu radzieckiego wykazują wiele zaskakujących zbieżności, i to nie tylko w hasłach, pieśniach czy ideologii — również w samych wydarzeniach. Historia nazizmu zawiera epizod dziwnie przypominający komunikat agencji TASS. 8 maja 1940 roku radio niemieckie oznajmiło, że Wielka Brytania przygotowuje inwazję w Holandii. Ciekawszy był dalszy ciąg wiadomości: pogłoski o tym, że dwie niemieckie armie koncentrują swoje siły nad granicą z Holandią należy uznać za „absurdalne plotki”, wymyślone przez brytyjskich podżegaczy wojennych. Dalszy ciąg wszyscy znamy.

10. Radzieccy historycy przyznają, że istotnie wiosną 1941 roku odbywały się wielkie ruchy wojsk, lecz — w ich opinii — istnieją przekonujące dowody na to, że przerzuty armii miały cel defensywny. Tymczasem sprawa wcale nie jest tak oczywista. Radzieccy generałowie i marszałkowie nigdy nie przedstawili żadnego wiarygodnego wytłumaczenia. Co więcej — nigdy nie ogłosili dokładnej liczby dywizji, które uczestniczyły w tych gigantycznych roszadach. A było ich 191! Oto co pisze W. Anfiłow, wybitny znawca początkowego okresu wojny, o Zachodnim Specjalnym Okręgu Wojskowym: „Zgodnie z dyrektywą ludowego komisarza obrony, z wewnętrznych rejonów okręgu wyprowadzano w kierunku zachodnim dziesięć dywizji piechoty”.302 Dalej Anfiłow opisuje sytuację w sąsiednim Bałtyckim Specjalnym Okręgu Wojskowym: „W stronę granicy zmierzały cztery dywizje piechoty — 23., 38., 126. i 128.”. Wiele dokumentów przynosi kolejne potwierdzenia, że była to zmasowana operacja. 302

—

Anfiłow, Biessmiertnyj podwig, op. cit., s. 189.

Czemu jednak Anfiłow przemilcza, że nie zbliżały się do granicy 11. i 183. DP.? A dywizje pancerne i zmotoryzowane? Czy stały w miejscu? Niektórzy radzieccy marszałkowie — wśród nich Żukow — twierdzą, że z głębi kraju wyprowadzano 28 dywizji piechoty. To prawda, tyle że nie cała prawda. Marszałek Związku Radzieckiego A. Wasilewski podkreśla, że 28 dywizji jedynie „zapoczątkowało realizację planu ześrodkowania i rozwinięcia wojsk na zachodniej granicy”.303 Dziś wiemy, że ten początek miał potężną kontynuację, ale marszałek Wasilewski na ten temat milczy. Wyjaśnienia radzieckich ekspertów wydają mi się co najmniej niezadowalające. Postanowiłem więc odwołać się do memuarów generalicji, która dowodziła całą operacją bądź brała w niej bezpośrednio udział. Wtedy dopiero miałem okazję w pełni poznać zdumiewającą elastyczność radzieckiej historiografii, a także samych autorów wspomnień, którzy zręcznie uchylają się od odpowiedzi. Oto przykłady: W dniach 9–12 czerwca generał pułkownik J. Czerewiczenko, dowódca Odeskiego Okręgu Wojskowego, przebywał na Krymie, gdzie odbierał wojska IX Specjalnego Korpusu Piechoty. Pisze o tym marszałek M. Zacharów.304 Korpus rzeczywiście był niezwykły i nie bez kozery nosił miano „specjalny”, ale generał Czerewiczenko zachowuje na jego temat milczenie. Nawiasem mówiąc: Czerewiczenko osobiście odbiera IX Korpus, ale sam nie ma pojęcia o tym, że na terytorium jego okręgu potajemnie koncentruje się cała armia generała porucznika Iwana Koniewa i jego zastępcy, generała porucznika Maksa Rejtera. Podczas wojny Koniew dosłużył się marszałkowskich gwiazdek. Można by liczyć na to, że w swych wspomnieniach udzieli wyczerpującej odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób i w jakim celu przybył na czele całej armii do obcego okręgu. Próżne nadzieje! Marszałek zręcznie pomija pierwszą fazę wojny, skupiając się na roku 1945.305 Weźmy do ręki wspomnienia generała armii P. Batowa. 306 To właśnie jego korpus przejmował na Krymie generał Czerewiczenko. Ale w 303 304 305 306

— — — —

Wasilewski, op. cit., s. 140. „Woprosy istorii”, nr 5/1970, s. 44. I. Koniew, „Czterdziesty piąty”, Warszawa 1968. P. Batow, „W marszu i boju”, Warszawa 1963.

najciekawszych sprawach Batów zachowuje milczenie. W owym czasie pełnił on funkcję zastępcy dowódcy Zakaukaskiego Okręgu Wojskowego. Jak to się stało, że w przededniu wojny znalazł się na Ukrainie? Jakie jednostki wchodziły w skład jego korpusu? Skąd nazwa „specjalny”? W jakim celu oddziały i związki korpusu ćwiczyły do upadłego manewr sprawnego zaokrętowania i ładowania sprzętu na okręty Floty Czarnomorskiej oraz desantu na obcym brzegu i niszczenia wież wiertniczych? Żmudne przeczesywanie rozmaitych źródeł przynosi, w końcu, odpowiedzi na te wszystkie pytania. Generał Batów cały ten okres pomija milczeniem. Ponieważ na tym szczeblu nie sposób uzyskać żadnej konkretnej informacji, poszukamy wyżej. Ani Stalin, ani żaden z członków Politbiura nie pozostawił wspomnień obejmujących interesujący nas okres. Zostaje więc tylko marszałek Żukow. Jako szef Sztabu Generalnego był on osobiście odpowiedzialny za rozlokowanie i przemieszczanie wojsk. Bez jego wiedzy ani jeden batalion, pułk czy dywizja nie mogły zmienić miejsca stałej dyslokacji. Żukow nadzorował też służby transportowe, a więc wszystko, co wiązało się z korzystaniem przez wojsko z usług kolei żelaznej. W swojej książce Żukow przyznaje, że istotnie, miały miejsce przemieszczenia wojsk na wielką skalę, ale nie przytacza choćby jednego wskaźnika, że nie wspomnę już o interpretacji. Nawet wtedy, gdy na trzech stronach przytacza opis ruchów poszczególnych formacji, nie czyni tego jako członek najwyższego dowództwa Armii Czerwonej. Woli cytować swego przyjaciela Bagramiana, wówczas pułkownika, który nie miał żadnego dostępu do sekretów wagi państwowej. Zręczny wybieg Żukowa tylko umacnia nas w przekonaniu, że musi być coś, czego nie wolno ujawnić. Pod żadnym pozorem.

ROZDZIAŁ 20. O PORZUCONYCH OKRĘGACH WOJSKOWYCH Taki tryb postępowania został ustalony w Armii Czerwonej już dawno: związki taktyczne są jeszcze w marszu, a dowództwo przyjeżdża na odcinek, na którym armia będzie działać.307 K. ROKOSSOWSKI

1. w Związku Radzieckim generał, który pnie się po szczeblach kariery, pełni kolejno funkcje dowódcy dywizji, korpusu, wreszcie armii... Następna nominacja — dowódca okręgu wojskowego — to nie tylko kolejny stopień w hierarchii, ale także zdecydowana zmiana jakościowa. Dowódca okręgu jest poniekąd gubernatorem wojskowym ogromnych obszarów, zamieszkiwanych przez dziesiątki milionów ludzi. W razie zewnętrznego zagrożenia odpowiada on za siły zbrojne i ich przygotowanie bojowe oraz za przestawienie przemysłu, komunikacji, gospodarki rolnej na wojenne tory. Dowódca okręgu odpowiada również za bezpieczeństwo lokalnych struktur reżimu komunistycznego i w razie konieczności ma ich bronić przy użyciu siły zbrojnej. Przed II wojną światową cały obszar Związku Radzieckiego był podzielony na 16 okręgów wojskowych308: osiem przygranicznych i tyleż wewnętrznych. Cały przemysł strategiczny, główne szlaki komunikacyjne i potężny potencjał ludzki koncentrowały się w głębi kraju. 13 maja 1941 roku dowódcy siedmiu okręgów wewnętrznych (wszystkich poza moskiewskim) otrzymali specjalną dyrektywę, nakazującą przekształcenie sztabów okręgów wojskowych w sztaby armii. Mieli objąć dowództwo tych armii, zmobilizować korpusy i dywizje, a miesiąc później, 13 307 308

— —

Rokossowski, op, cit., s. 246–247. Ten podział zachował się do upadku ZSRR [przyp. tłum.].

czerwca 1941 roku, rozpocząć dyskretne przemieszczanie wojsk w kierunku zachodnim. Przegrupowanie objęło w szczególności dywizje Uralskiego Okręgu Wojskowego, scalone w korpusy, które stworzyły 22. Armię. Generał porucznik F. Jerszakow (dotychczasowy dowódca okręgu), komisarz korpusu D. Leonow (członek Rady Wojennej okręgu) i generał major G. Zacharów (szef sztabu okręgu) automatycznie objęli identyczne funkcje w dowództwie nowo utworzonej 22. Armii. Cała wyższa kadra oficerska zmieniła dotychczasowe przydziały służbowe, wszyscy w największej tajemnicy ulokowali się w wagonach — i transporty ruszyły ku zachodniej granicy. Kto zatem pozostał na Uralu? Wszak już wtedy Magnitka, Urałmasz i Tankograd stanowiły potężny kompleks militarno–przemysłowy. A kluczowe arterie komunikacyjne, a miliony zeków w tamtejszych obozach koncentracyjnych? Czy nie było niebezpieczne pozostawienie tych terenów bez wojskowego gubernatora? Wiadomo, że każdy dowódca ma zastępcę, który w razie dłuższej nieobecności przejmuje jego obowiązki. Jednak generał porucznik M. Łukin, zastępca dowódcy Uralskiego Okręgu Wojskowego, dziwnym trafem został jeszcze wcześniej skierowany nad Bajkał, by stanąć na czele świeżo sformowanej 16. Armii, która również skierowała się na zachód. W efekcie dowództwo Uralskiego Okręgu Wojskowego objął nikomu nie znany generał major A. Katkow, w dodatku praktycznie pozbawiony sztabu. W Charkowskim Okręgu Wojskowym rzecz miała się podobnie. Wiemy, że w przededniu wojny nad rumuńską granicą formowała się 18. Armia Górska. Na jej czele stanęli dotychczasowy dowódca okręgu generał porucznik A. Smirnow, szef sztabu generał major W. Kołpakczi i dowódca lotnictwa okręgu generał major S. Goriunow. Przerzucono ich wraz z personelem nad rumuńską granicę — i tym samym okręg wojskowy został praktycznie pozbawiony dowództwa. 19. Armia generała porucznika I. Koniewa zgromadziła wojska i sztaby Północnokaukaskiego Okręgu Wojskowego — po czym również potajemnie ruszyła na zachód. Zastępca Koniewa — niemiecki komunista generał major Maks Rejter — w przededniu wojny zamiast na Kaukazie kwaterował na Ukrainie, dokładnie w Czerkasach, dokąd przybywały eszelony 19. Armii.

Wiemy o tym choćby ze wspomnień marszałków Związku Radzieckiego M. Zacharowa i I. Bagramiana.309 Spójrzmy na ówczesny skład dowództwa wojsk lotniczych Północnokaukaskiego Okręgu Wojskowego: dowódca — generał major WWS E. Nikołajenko, szef sztabu — pułkownik N. Korniejew, dowódca dywizji lotnictwa myśliwskiego — generał major WWS E. Bielecki. Po ogłoszeniu komunikatu TASS odnajdujemy ich na tych samych stanowiskach, tyle że nie w okręgu wojskowym, lecz w 19. Armii, potajemnie przerzuconej na Ukrainę. 20. Armia — to Orłowski Okręg Wojskowy. Jego dowódca generał porucznik F. Remiezow skoncentrował wszystkie swoje jednostki oraz wojska Moskiewskiego Okręgu Wojskowego, przekształcił sztab okręgu w sztab 20. Armii — i również ruszył w kierunku granicy. 21. Armię sformowano z dywizji wchodzących w skład Nadwołżańskiego Okręgu Wojskowego pod dowództwem generała porucznika W. Gerasimenko. Syberyjski Okręg Wojskowy (generał porucznik S. Kalinin) przerodził się w 24. Armię, zaś Archangielski Okręg Wojskowy (generał porucznik W. Kaczałow) — w 28. Armię. Gdy 13 czerwca 1941 roku radzieckie radio nadało zagadkowy komunikat TASS — na bezkresnych obszarach środkowej Rosji, Północnego Kaukazu, Syberii i Uralu przestała istnieć cała dotychczasowa struktura wojskowa i terytorialna. W razie ewentualnej rewolty nie było nawet czym jej tłumić: wszystkie dywizje udały się w kierunku zachodniej granicy. Co więcej, nie było nikogo, kto mógłby wydać taki rozkaz, bowiem cała generalicja również przemieściła się w kierunku granicy. Prawdą jest, że formacje NKWD czuwały nad sytuacją, ale w razie poważnych zamieszek tylko wojsko mogłoby skutecznie interweniować. Zresztą formacje bezpieczeństwa wewnętrznego również doznały nie mniej poważnych perturbacji — ale o tym później. Narzuca się tylko jedno wytłumaczenie zmasowanego przerzutu wojsk w kierunku zachodnim: przerzucanym oddziałom wyznaczono dużo ważniejsze zadania niż rutynowa ochrona władzy radzieckiej w wewnętrznych regionach kraju.

309

—

Bagramian, op. cit., s. 85.

2. Moskiewski Okręg Wojskowy miał szczególne znaczenie: bronił samej stolicy. Funkcję jego dowódcy pełnił generał armii I. Tiuleniew. Kiedy jednak radzieckie wojska, sztaby i korpus oficerski rozpoczęły marsz ku zachodnim granicom, nie oszczędzono nawet tego kluczowego okręgu. Jego jednostki przekazano do wzmocnienia pierwszego rzutu strategicznego i 20. Armii drugiego rzutu strategicznego, a zapasy broni, amunicji i sprzętu skierowano na zachód. Potem przyszła kolej na dowództwo. Generał Tiuleniew miał zbyt wysoką rangę, by stanąć na czele armii, poza tym cieszył się wyjątkowym zaufaniem Stalina. Decyzją Biura Politycznego Tiuleniew został więc mianowany dowódcą Frontu Południowego. Wyruszając zabrał ze sobą cały sztab Moskiewskiego Okręgu Wojskowego na czele z generałem majorem G. Szyszeninem. Skład tego frontu już poznaliśmy: 9. Armia superuderzeniowa, 18. Armia Górska, IX Specjalny Korpus Piechoty, III Korpus Powietrznodesantowy, lotnictwo. 21 czerwca 1941 roku zapadła decyzja o przekształceniu dowództwa i sztabu Moskiewskiego Okręgu Wojskowego w dowództwo Frontu Południowego i przerzuceniu go do Winnicy. Z wielu relacji wynika, że nie zaskoczyło to oficerów sztabowych, niektórzy wręcz byli już w drodze. Na przykład generał major A. Osipienko, zastępca szefa wojsk lotniczych Moskiewskiego Okręgu Wojskowego (MOW), znajdował się wówczas nad granicą rumuńską. Tymczasem w Moskwie zwlekano z mianowaniem nowego dowództwa okręgu. 26 czerwca 1941 roku nominację otrzymał generał porucznik P. Artemiew, enkawudysta nie obeznany ze sztuką wojenną, który poprzednio pełnił funkcję szefa Zarządu Wojsk Operacyjnych NKWD. W lipcu Stalin wyznaczył członka Rady Wojennej MOW, komdywa (później generała porucznika) wojsk NKWD K. Tielegina. Również czekista czystej krwi z bogatą przeszłością w formacjach Osnaz, Tielegin w okresie Wielkiej Czystki pełnił funkcję komisarza politycznego w Moskiewskim Okręgu Wojsk Bezpieczeństwa Wewnętrznego NKWD, a następnie zajmował odpowiedzialne stanowisko w centralnym aparacie NKWD. Doprawdy, zaskakująca nominacja: nawet w czasie Wielkiej Czystki okręgi wojskowe podlegały dowództwu Armii Czerwonej.

Pod koniec czerwca 1941 roku Moskiewski Okręg Wojskowy stał się fikcją: w stolicy nie pozostały żadne jednostki Armii Czerwonej, jedynie dwie dywizje NKWD i 25 samodzielnych batalionów likwidacyjnych NKWD. Generał porucznik Tielegin wspomina, że kiedy w sztabie Moskiewskiego Okręgu Wojskowego pojawili się „nowi ludzie” (tzn. czekiści), wiele wydziałów zostało poważnie zredukowanych; wydziały operacyjny i wywiadowczy — kluczowe dla funkcjonowania okręgu — w ogóle przestały istnieć. „Nowi ludzie” nie znali specyfiki wojska i „musieli włożyć niemało czasu i wysiłków, by poznać stan okręgu, stojące przed nim zadania i realne możliwości”. A zatem dowództwo Armii Czerwonej zostawiło na pastwę losu (i NKWD) wszystkie wewnętrzne okręgi wojskowe. Nigdy nic podobnego nie miało miejsca. Nie ulega wątpliwości, że tak potężny transfer wojsk musiał mieć związek z przygotowaniami do wojny, która dla Związku Radzieckiego stawała się nieuchronna. Ale nie wojny obronnej. Szykując się do odparcia agresji nie posyła się wszystkich dowódców na pogranicze, nie odsłania się obszarów, które mogą zostać zaatakowane przez nieprzyjacielskie wojska. A w regionach skupiających przemysł obronny i strategiczne węzły komunikacyjne funkcje kierownicze powinni sprawować generałowie z krwi i kości, a nie policjanci. Przy czym nie chodzi tu wyłącznie o obronę, ale również o jak najlepsze wykorzystanie całego potencjału militarnego ogromnego zaplecza. Jeżeli natomiast radzieckie dowództwo szykowało się do zaskakującego Blitzkriegu na terytorium nieprzyjaciela, licząc przede wszystkim na przedwojenne zapasy mobilizacyjne, a nie na bieżącą produkcję — wówczas generałowie rzeczywiście nie mieli po co siedzieć w tyłowych ośrodkach przemysłowych. Konkluzja należy do generała porucznika Tielegina: „Ponieważ zakładano, że wojna będzie się toczyć na terytorium przeciwnika, dlatego wszystkie magazyny z mobilizacyjnymi zapasami uzbrojenia, ekwipunku i amunicji zostały przeniesione do nadgranicznych okręgów wojskowych”.310

310

—

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 1/1962. S. 36.

ROZDZIAŁ 21. CZARNE DYWIZJE Stalin nie cofnie się przed użyciem siły w niespotykanej dotąd skali.311 L. TROCKI (21 czerwca 1939 roku)

1. Pierwszy i drugi rzut strategiczny łączyło zasadnicze podobieństwo: ich najpotężniejsze armie nie koncentrowały się przeciw Niemcom, lecz przeciwko rumuńskim polom naftowym. Główna różnica sprowadzała się do koloru mundurów: w pierwszym rzucie strategicznym były to charakterystyczne barwy zieleni i khaki; w mundurach drugiego rzutu strategicznego dominowała czerń. Pewnego razu miałem okazję przysłuchiwać się rozmowie z generałem F. Remiezowem, który w czerwcu 1941 roku zebrał wojska Orłowskiego Okręgu Wojskowego, utworzył z nich 20. Armię i na jej czele ruszył na zachód. Wspomniana rozmowa toczyła się w wąskim gronie zaufanych oficerów. Jej uczestnicy znali te sprawy nie tylko ze wspomnień emerytowanych generałów. Pewien zapalczywy pułkownik w toku burzliwej dyskusji zwrócił się wprost do generała: „Dlaczego LXIX Korpus dowodzonej przez pana 20. Armii pojawia się w niemieckich dokumentach jako «czarny korpus»?”. Remiezow uchylił się od odpowiedzi. Mówił o 56. Armii, którą dowodził w późniejszym okresie; niektóre jej oddziały z braku odpowiedniego umundurowania odziano w czarne kolejarskie szynele. Ale było to dopiero w grudniu. Tymczasem pytanie dotyczyło czerwca 1941 roku, kiedy wszystkiego było jeszcze pod dostatkiem. Poza tym latem z pewnością nie ruszano do boju w szynelach. Wiadomo natomiast, iż wielu żołnierzy LXIX Korpusu nosiło letnie czarne mundury. Było ich tylu, że niemieckie służby rozpoznawcze określiły całą formację mianem „czarnego korpusu”. 311

—

„Biulietień opozycji”, 1939, nr 79–80, s. 10.

Niemieckie dokumenty podobnie określają LXIII Korpus Piechoty 21. Armii drugiego rzutu strategicznego. Jego dowódca L. Pietrowski był wybitnym oficerem. Jako 15–latek brał udział w szturmie na Pałac Zimowy. Podczas wojny domowej był trzykrotnie ranny. W wieku 18 lat zakończył kampanię jako dowódca pułku. Po dwóch latach ukończył z wyróżnieniem Akademię Sztabu Generalnego. Dowodził najlepszymi formacjami Armii Czerwonej, w tym 1. Moskiewską Dywizją Piechoty — tzw. Proletariacką. Mając 35 lat pełnił funkcję zastępcy dowódcy Moskiewskiego Okręgu Wojskowego. W początkowym okresie wojny komkor Pietrowski zaprezentował nadzwyczajne umiejętności strategiczne. W sierpniu 1941 roku został mianowany dowódcą 21. Armii w stopniu generała porucznika. W tym czasie walczący zażarcie LXIII Korpus znalazł się w okrążeniu. Stalin rozkazał Pietrowskiemu, by porzucił korpus i przejął armię. Ten poprosił o kilkudniowe odroczenie nominacji i odesłał skierowany po niego samolot, umieściwszy w nim rannych żołnierzy. Pietrowski wyprowadził czarny korpus z okrążenia, po czym cofnął się po okrążoną 154. DP kombryga J. Fokanowa. Podczas próby przedarcia Pietrowski został śmiertelnie ranny. Niemcy zidentyfikowali zwłoki generała i na rozkaz dowództwa wyprawili mu pogrzeb z wszelkimi honorami wojskowymi. Na jego grobie ustawili wielki krzyż z napisem: „Generał porucznik Pietrowski, dowódca czarnego korpusu”. Również w radzieckich publikacjach znajdujemy potwierdzenie wyjątkowego gestu niemieckiego dowództwa. Działania LXIII Korpusu szczegółowo relacjonuje artykuł na łamach „Wojenno–Istoriczeskowo Żurnała”.312 Radziecka encyklopedia wojskowa313 potwierdza wiarygodność zawartych w nim informacji, podobnie cytowana już książka generała porucznika G. Piaskowa. Niemiecki wywiad odnotował czarne umundurowanie także w wielu formacjach drugiego rzutu strategicznego, na przykład w 24. Armii przybyłej z Syberii. Pod koniec czerwca, jeszcze przed wkroczeniem do walk, eszelony transportujące 24. Armię rozciągnęły się na przestrzeni tysięcy kilometrów. W tym czasie generał porucznik S. Kalinin, uprzednio komendant Syberyjskiego 312 313

— —

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 6/1966, s. 66. Sowietskaja Wojennaja Encykłopiedija, op. cit., t. 6, s. 314.

Okręgu Wojskowego, przybywał w Moskwie, gdzie usiłował rozstrzygnąć problem zaopatrzenia swej armii. W tym celu udał się do sekretarza stołecznego komitetu partii: „Sekretarz komitetu zatelefonował do Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych. — Towarzysz, z którym dopiero co rozmawiałem — wyjaśnił — ma bogate doświadczenie w organizowaniu zaopatrzenia. Przez długi czas zajmował się tym na budowie kanału Wołga–Moskwa. On wam pomoże. Po jakichś dwudziestu minutach do gabinetu wkroczył wysoki, postawny dowódca wojsk NKWD, w dopasowanym mundurze przepasanym koalicyjką, z trzema rombami na patkach. Bardzo prędko ustaliliśmy wszystkie szczegóły”.314 Szkoda, że generał Kalinin nie zechciał podać nazwiska sekretarza ani tak wspaniale prezentującego się osobnika z trzema rombami. Zaraz po pierwszych walkach 24. Armia trafiła pod rozkazy generała majora NKWD Konstantina Rakutina. Tymczasem generał Kalinin na osobisty rozkaz Stalina powrócił na Syberię. Jednak wcale nie po to, by przejąć rzucony na pastwę losu okręg. Jego nowa misja polegała na sformowaniu dziesięciu nowych dywizji: „Kolejne związki formowano w miejscach, gdzie dotąd nie było żadnych jednostek wojskowych. Najpierw postanowiłem przeprowadzić wizytację podlegających mi terenów. Na wstępie udałem się samolotem do jednego z miast syberyjskich, gdzie przed wojną w leśnej gęstwinie zbudowano osiedle baraków dla drwali. Tam właśnie zakwaterowano jednostki formowanych dywizji. Całe osiedle otaczała dziewicza tajga”315. W trzech tomach „Archipelagu Gułag” Aleksander Sołżenicyn zgromadził całą dostępną dziś wiedzę o tych „osiedlach baraków dla drwali”. A więc dziesięć nowych dywizji — ponad sto trzydzieści tysięcy żołnierzy — formowanych w Syberyjskim Okręgu Wojskowym nie lokuje się w normalnych obozach polowych, lecz w opuszczonych barakach. No dobrze, a gdzie się podziali sami „drwale”? Odpowiedź jest banalnie prosta: to właśnie wielotysięczne rzesze zeków, jeszcze przed wybuchem wojny, 314 315

— —

S. Kalinin, Razmyszlienija o minuwszem, Moskwa 1963, s. 132–133. Ibid., s. 182.

stworzyły trzon 24. Armii. Pułki i dywizje drugiego rzutu strategicznego nosiły mundury czarnej barwy, ponieważ nie zadano sobie trudu przebrania „drwali” w regulaminowe uniformy. Oto dlaczego 24. Armia, potajemnie przerzucana na zachód, nie zaopatrywała się z rozdzielnika Głównego Zarządu Organizacji Tyłów RKKA, lecz Głównego Zarządu Obozów NKWD — Gułagu. To również tłumaczy, dlaczego Stalin zastąpił generała Kalinina enkawudystą z krwi i kości. Konstanty Rakutin na pewno lepiej sobie radził z „drwalami”. Wiadomo, że Stalin w czasie wojny przeczesał Gułag, wysyłając na front każdego więźnia, który potrafił utrzymać w ręku karabin. Czasami z braku czasu i ekwipunku zeków przerzucano na front nawet w obozowych ubraniach. W sumie niewielka różnica: takie same kirzowe316 buty, taka sama czapka wiatrem podszyta i nieodłączny waciak, jedynie kolorem różniący się od żołnierskiego. Nie wiedzieć czemu utrwaliło się przekonanie, że oto Hitler napadł na Związek Radziecki i Stalin posłał zeków na front, by „odkupili swoje winy”. Tymczasem prawda jest taka, że wojska niemieckie natknęły się na czarne dywizje i korpusy już na początku lipca 1941 roku. Ich wymarsz ku zachodniej granicy rozpoczął się 13 czerwca. Natomiast armie drugiego rzutu strategicznego, w skład którego wchodziły owe czarne formacje, rozpoczęły formowanie jeszcze w czerwcu 1940 roku, gdy Hitler atakując Belgię i Francję, wycofał znad radzieckiej granicy niemal wszystkie swoje wojska. Wszystkie formacje szkolono z myślą o tym, by w odpowiedniej chwili wyrosły jak spod ziemi na radziecko–niemieckiej granicy. Armie formowano w pobliżu łagrów, z reguły wzdłuż wielkich magistrali kolejowych. Więźniowie Gułagu — mało wymagający i zdyscyplinowani — byli wymarzonym materiałem. Poza tym łatwiej było zabrać ich z obozów niż chłopów z wiosek. Byli na miejscu, zgromadzeni, zgrupowani w brygadach. A co najważniejsze: nie groziło to wybuchem pogłosek o mobilizacji i nadciągającej wojnie. Tym sposobem armie wyruszały na front i nikt niczego się nie domyślał. Po wielu latach pisano o tym okresie wiersze i układano pieśni. Na przykład Władimir Wysocki: 316

—

Kirza — specjalnie utwardzona derma [przyp. tłum.].

Niech pozostali więźniowie Przeczytają na bramie Słowa pośpiesznie kreślone: „My na froncie. Tu nikt nie zostanie” Michaił Diemin, dawny kryminalista, wspomina w swojej książce: „Niemal cała armia Rokossowskiego składała się z więźniów”.317 K. Rokossowski w swej karierze dowodził tylko 16. Armią. Pisząc wspomnienia zapomniał sprecyzować jej skład. Ominął też parę innych drobiazgów. Swoją książkę zaczyna od słów: „Wiosną roku 1940 bawiłem wraz z rodziną w Soczi”. Słowem nie wspomina, że przedtem dłuższy czas spędził w łagrze. Nieco dalej natrafiamy na pewne mgliste aluzje: „Życie przekonało mnie, że można zaufać nawet temu, kto kiedyś z pewnych powodów pogwałcił prawo. Jeśli takiemu człowiekowi umożliwi się zmazanie winy, to na pewno dobro w nim zwycięży, a umiłowanie Ojczyzny i swojego narodu, dążenie, by za wszelką cenę odzyskać ich zaufanie, uczyni z niego odważnego żołnierza”.318 Rokossowski wiedział najlepiej, jak łatwo można przemienić skazańca w żołnierza. Stalin pozwolił zekom „odkupić winy” i stać się „dzielnymi bojownikami” na długo przed hitlerowską napaścią. Formowanie armii, w których pełnili rolę mięsa armatniego, rozpoczęto jeszcze, zanim zrodził się plan „Barbarossa”! 16. Armia, będąca zaczątkiem drugiego rzutu strategicznego, powstała na Zabajkalu, w pobliżu transsyberyjskiej magistrali kolejowej. Obozów było tam pod dostatkiem. Dopiero w sierpniu 1941 roku armia znalazła się pod rozkazami Rokossowskiego. Do tego czasu karną formacją dowodził inny generał, również ofiara stalinowskiej czystki: Michaił Łukin. Później w bitwie pod Smoleńskiem odniósł ciężkie rany, stracił nogę, trafił do niewoli. W uznaniu dla jego bohaterstwa Niemcy zaproponowali, by przeszedł na ich stronę. Za odmowę zapłacił czterema latami nazistowskich obozów, by po uwolnieniu ponownie trafić w objęcia Gułagu.

317 318

— —

M. Diemin, Błatnoj, Nowy Jork 1981, s. 26. Rokossowski, op. cit., s. 206.

Zderzenie z armią Łukina na początku lipca 1941 roku było dla Niemców całkowitym zaskoczeniem. Co tam armia: cały drugi rzut strategiczny był dla nich niespodzianką! Właśnie dlatego w niemieckich archiwach znalazło się tak wiele dokumentów oraz setki, nawet tysiące fotografii, na których uwieczniono trafiających do niewoli żołnierzy drugiego rzutu strategicznego. Widzimy na nich młodzieńców, a pośród nich naznaczone przez życie twarze mużyków, w na poły wojskowych uniformach bez dystynkcji. Nie sposób rozróżnić kolorów: czarne czy zielone? Zresztą nawet zielone mundury nie upodabniają ich do żołnierzy: silne spracowane dłonie, wygolone głowy, zapadnięte policzki. A przecież nie zaznali jeszcze rzeczywistości niemieckich obozów koncentracyjnych. Skoro już w lipcu Wehrmacht natknął się na armie wzmocnione przez więźniów Gułagu przybyłych z odległych syberyjskich, uralskich i zabajkalskich prowincji, to znaczy, że Stalin rozdał zekom broń przed 22 czerwca 1941 roku.

3. Nie mam pojęcia, jakie informacje posiadał niemiecki wywiad w pierwszej połowie czerwca. Załóżmy jednak, że była to wiedza równie fragmentaryczna, jak ta, którą dysponujemy obecnie, a mianowicie: — Kilka armii radzieckich potajemnie maszeruje w kierunku zachodniej granicy Związku Radzieckiego. — W składzie każdej armii znajdują się całe dywizje (liczące po 15.000 ludzi) i korpusy (po 50.000 ludzi), odzianych w niezwykłe czarne uniformy, przypominające więzienne. — Przynajmniej jedna armia jest w pełni zaopatrywana przez Główny Zarząd Obozów NKWD. — Rząd radziecki głosem agencji TASS kategorycznie neguje nadzwyczajny i masowy charakter przegrupowań, mówiąc o „rutynowych manewrach”. Szef niemieckich służb wywiadowczych miał za zadanie właściwie zinterpretować zdobyte informacje i przedstawić naczelnemu dowództwu odpowiednie sugestie. Zasadnicze pytanie brzmiało: jeżeli nie zaatakujemy, to co uczyni Stalin? Czy rozbroi zeków, przerobionych na żołnierzy i potajemnie

skoncentrowanych wzdłuż niemieckiej granicy? Czy zawróci ich do obozów albo do domów? Czy też przeciwnie, użyje ich przeciw III Rzeszy?

ROZDZIAŁ 22. DOWÓDCY BRYGAD I DYWIZJI Pokonać silnego przeciwnika mógł tylko ten, kto wcześniej odniósł zwycięstwo nad własnym narodem. SZANG JANG chiński mąż stanu (IV w. p.n.e.)

Opowieść o czarnych dywizjach rozpoczęliśmy od LXIII Korpusu Piechoty 21. Armii. Wspomnieliśmy wówczas o dowódcy tego korpusu Pietrowskim i dowódcy brygady Fokanowie. Dlaczego nie są generałami? To proste. W czarnych korpusach i dywizjach nie tylko szeregowcy i oficerowie, ale także wyżsi dowódcy byli weteranami „osiedli baraków dla drwali”. Przed 1940 rokiem w Armii Czerwonej obowiązywały dla dowódców wyższych szczebli stopnie: kombryg, komdyw, komkor i komandarm. W charakterze oznak stopnia zastosowano romby na patkach: jeden romb dla kombryga, dwa — dla komdywa itd. I oto w maju 1940 roku Stalin w prezencie dla wyższej kadry oficerskiej swojej armii wprowadza w miejsce rombów stopnie generalskie, lampasy i gwiazdy na naramiennikach. Nowe stopnie to: generał major, generał porucznik, generał pułkownik, generał armii. Nadawane teraz stopnie nie mają żadnego związku z używanymi dotąd tytułami wojskowymi. Rządowa komisja przeprowadziła pełną atestację całej kadry dowódczej, przy czym wielu dowódcom brygad nadano stopnie pułkowników, to znaczy zostali zdegradowani do funkcji, które pełnili wiele lat temu. Niektórzy z kombrygów otrzymali stopnie generała majora, a kombryg I. Muzyczenko nawet generała porucznika. Licznym dowódcom dywizji nadano stopnie generała pułkownika (O. Gorodowikow, G. Stern, D. Pawłow, N. Woronow). Komandarm W. Kaczałow został teraz zdegradowany do stopnia generała porucznika. Ale, na przykład, komkor G. Żukow awansuje na najwyższy stopień generalski: jest generałem armii. Warto w tym miejscu przypomnieć fakt, o którym mało kto wie: Żukow to w wojsku radzieckim generał nr 1. Był pierwszym oficerem Armii Czerwonej, któremu nadano tytuł generała. W czerwcu 1940 roku

decyzją rządu radzieckiego 1.056 wyższych dowódców otrzymało stopnie generałów i admirałów. Wprowadzenie tytułów generalskich to stalinowska marchewka, po twardym kiju, stosowanym bez opamiętania w latach 1937–1938. Z jakiego to powodu towarzysz Stalin okazał się tak miłosierny? A z takiego, że wszystkich swych dowódców zamierza rzucić do walki. Bo inaczej z marchewką można by się nie śpieszyć. Ale nawet tysiące generałów nie wystarczy. Jedna po drugiej powstają wciąż nowe dywizje, formuje się korpusy i armie. Etaty generalskie obsadza się pułkownikami. Poznamy jeszcze co najmniej stu pułkowników pełniących generalskie funkcje dowódców dywizji. A przecież byli i tacy jak pułkownik I. Fiediuniński, który stał na czele XV Korpusu Piechoty 5. Armii. A dowódców ciągle za mało. Póki Hitler zwrócony był do Stalina twarzą, ten — jak się zdaje — braków nie odczuwał. Ale oto Hitler się odwrócił, spogląda na zachód, a Stalin ma przed sobą jego plecy. I właśnie teraz bardzo by mu się przydali dowódcy wyższego szczebla, wielu dowódców! Oto przyczyna, dla której wypełnione więźniami wagony pędzą do Moskwy, a dowożonych wprost z łagrów byłych dowódców niezwykle uprzejmie witają na Łubiance. Tu dowiadują się, że popełniono błąd, że ich sprawa zostaje umorzona, a wyrok anulowany. Teraz pojadą na urlop do Soczi, a stamtąd — pod bojowe sztandary. Nie wszyscy dowódcy traktowani są tak samo. Niektórzy otrzymują stopnie generalskie, jak na przykład generał major Rokossowski, przyszły marszałek Związku Radzieckiego. Większość jednak uwolnionych więźniów pozostaje przy swoich dawnych stopniach: kombrygów, komdywów, komkorów. W ten sposób w Armii Czerwonej powstaje dziwna sytuacja: równolegle istnieją dwa rodzaje stopni wojskowych dla wyższych dowódców, dwa rodzaje oznak, dwa rodzaje mundurów. Jedni noszą z dumą gwiazdki na naramiennikach, spodnie z czerwonymi lampasami (wojskowi nazywają je „pasiakami”), paradują w eleganckich uniformach — a inni, pełniąc te same funkcje, mają na mundurach skromne, maleńkie romby. Mielgunow opisał (i udokumentował) metodę stosowaną w czasach czerwonego terroru przez czekistów w Kijowie. Aresztanta, który nie chciał mówić, bez zbędnych ceregieli wrzucali do wykopanego wcześniej grobu i zakopywali w ziemi. Potem odkopywali i przesłuchanie zaczynało się od

początku.319 W „okresie przedwojennym” Stalin w gruncie rzeczy robił to samo. W latach Wielkiej Czystki tysiące dowódców znalazło się w obozach. Niektórzy z wyrokami śmierci, inni, skazani na wieloletnie odosobnienie w obozach, trafiają na Kołymę. Liczne relacje stamtąd (m.in. „Opowiadania Kołymskie” Warłama Szałamowa) świadczą o tym, że życie w tych obozach to wcale nie lepsze wyjście niż rozstrzelanie. I oto ludzi, którzy już pożegnali się z życiem, zwalniają z obozów, wiozą wagonami I klasy, odkarmiają w sanatoriach dla nomenklatury, przywracają im dawne stanowiska i stwarzają „szansę odkupienia win”. Nie dają, co prawda, generalskich stopni (i w ogóle żadnych gwarancji) — będziesz dowódcą, a później zobaczymy... Czy można sobie wyobrazić, jak każdy z tych kombrygów i komdywów rwie się do pracy? Do prawdziwej pracy! Zastanówmy się tylko — człowiek niewinny zostaje skazany na śmierć, a potem, ni stąd, ni zowąd, dostaje pracę, której wykonanie daje szansę darowania winy i przywrócenia dawnych praw. Czy nie dołoży wszelkich starań? Stalin rozumował prawidłowo. Większość tych ludzi służyło mu wiernie, walczyli w pierwszym szeregu, czynem i krwią dowiedli, że zasługują na zaufanie. Na przykład komdyw G. Worożejkin, mianowany dowódcą lotnictwa 21. Armii drugiego rzutu strategicznego. Już w pierwszych walkach pokazał co potrafi i w lipcu 1941 roku nadano mu stopień generała–majora lotnictwa. W sierpniu był już szefem sztabu wojsk lotniczych Armii Czerwonej. Awansując co roku o kolejny stopień, w roku 1944 został marszałkiem. Inny przykład: kombryg A. Gorbatow wypuszczony z obozu w marcu 1941 roku zostaje zastępcą dowódcy XXV Korpusu Piechoty 19. Armii drugiego rzutu strategicznego. Awansuje potem do stopnia generała armii i funkcji dowódcy wojsk powietrznodesantowych Armii Radzieckiej. Oto jak opisuje swe uwolnienie: „Żona poszła do NKWD i przyleciała stamtąd jak na skrzydłach; opowiedziała, że ją bardzo dobrze przyjęto, rozmawiano z nią grzecznie, interesowano się, jak sobie radzi, czy nie potrzebuje pomocy pieniężnej.

319

—

S. Mielgunow, Krasnyj tierror w Rossii, Berlin 1924.

[...] Piątego marca 1941 roku o godzinie drugiej w nocy śledczy przywiózł mnie samochodem osobowym na plac Komsomolski do moich znajomych. Zostawiając mnie tam, pożegnał się grzecznie: — Oto mój telefon. W razie czego dzwońcie o każdej porze. Możecie liczyć na moją pomoc. Niczym relikwie wziąłem ze sobą na pamiątkę łatany worek, kalosze i czarne jak smoła kawałki cukru, a także obwarzanki, które chowałem na wypadek choroby”.320 Kombryga Gorbatowa zwolniono z obozu (jak wielu innych) jakby według precyzyjnego harmonogramu: miesięczny urlop w sanatorium, nominacja, przejęcie obowiązków i — już — komunikat agencji TASS. I oto chwacki kombryg ze swymi „Anusiami” potajemnie mknie na zachód. A że, jak każdy doświadczony zek, zachował „suweniry” z łagru? Dobrze zrobił. Nie przydały się? Tym lepiej. Byli tacy, którym się jednak przydały. Na przykład kombryg I. Dasziczew musiał zakładać kalosze po raz drugi. Wypuszczony w marcu 1941 roku, poszedł z powrotem siedzieć w październiku i siedział co najmniej do roku 1953. Byłych dowódców brygad, dywizji, korpusów wykorzystywano także do uzupełnienia pierwszego rzutu strategicznego. I tak kombryg S. Zybin dowodził XXXVII Korpusem Piechoty, komdyw E. Magon — XLV Korpusem Piechoty 13. Armii, kombryg M. Tkaczow109. DP IX Specjalnego Korpusu Piechoty. Kombryg N. Iwanow został szefem sztabu 6. Armii. Komdyw A. Sokołow — dowódcą XVI Korpusu Zmotoryzowanego 12. Armii. Komdyw G. Buriczenkow — dowódcą południowej strefy OPL. Komdyw P. Aleksiejew — dowódcą wojsk lotniczych 13. Armii, kombryg S. Kruszin — szefem sztabu wojsk lotniczych Frontu Północno–Zachodniego. Kombryg A. Titow — dowódcą artylerii 18. Armii. Było ich znacznie więcej. To nimi obsadzano stanowiska w okręgach wewnętrznych, gdy drugi rzut strategiczny wyruszył na zachód. Kombryg N. Christofanow został komisarzem wojennym Kraju Stawropolskiego. Kombryg M. Chripunow — szefem wydziału w sztabie Moskiewskiego Okręgu Wojskowego. Wspominaliśmy już o tym, że niemal wszystkich wyższych oficerów przeniesiono nad granicę z Rumunią. W sztabie zostali sami czekiści, którzy 320

—

A. Gorbatow, „Lata pokoju i wojny”. Warszawa 1966, s. 184–185.

nie bardzo się znali na wojskowym rzemiośle. Do pomocy sprowadzili więc sobie nieszczęsnego Chripunowa z obozu. W zasadzie jednak wszyscy ci dowódcy brygad, dywizji i korpusów kierowani byli do drugiego rzutu strategicznego. W jego jednostkach żołnierzami byli przeważnie „drwale”, więc i dowódców dobierano „stamtąd”. Tu właśnie spotkamy komkora Pietrowskiego. Jak wiadomo, przed aresztowaniem pełnił funkcję zastępcy dowódcy Moskiewskiego Okręgu Wojskowego. Potem siedział. Zwolniony w listopadzie 1940 roku, otrzymał rozkaz sformowania LXIII Korpusu Piechoty. To jest właśnie okres, kiedy zaczynają powstawać czarne korpusy! W korpusie Pietrowskiego na czele dwóch dywizji stoją komkorzy J. Fokanow i W. Rakowski, trzecią dowodzi pułkownik N. Priszczepa. Wprawdzie nie kombryg — ale też siedział. Bo przecież pułkowników też zamykano, a później wypuszczano, żeby miał się kto zająć formowaniem drugiego rzutu strategicznego. Zamykano również majorów, kapitanów. Poruczników także. W stacjonującym obok LXVII Korpusie tej samej armii komkorów było aż za wielu. Jego dowódcą był komkor F. Żmaczenko (przyszły generał pułkownik). Podobna sytuacja jest niemal we wszystkich armiach formowanych bez rozgłosu w głębi kraju. Wszędzie tabuny komkorów wypuszczonych właśnie z więzień i obozów. Przykłady? Proszę bardzo. W 22. Armii są dwa korpusy: LI Korpusem dowodzi komkor Powietkin, LXII Korpusem — I. Karmanow. A ktopełni funkcje szefów sztabów, dowódcy artylerii, wojsk inżynieryjnych, jednostek tyłowych oraz wszystkich pozostałych służb i rodzajów wojsk? Wyłącznie byli więźniowie. W tej armii dwie dywizje są wyjątkowo czarne — nie tylko większość żołnierzy to wczorajsi „drwale”, ale także ich dowódcy: w 112. Dywizji Piechoty — komkor J. Adamson, w 174. DP — komkor A. Zygin. Nie ma sensu przytaczać dziesiątków innych nazwisk, numerów dywizji i korpusów. Każdy, kto interesuje się historią II wojny światowej, potrafi bez trudu sam zebrać pokaźną kolekcję wyższych dowódców, którym Stalin „dał szansę”. Komuniści twierdzą, że była to reakcja obronna, że czując zbliżające się niebezpieczeństwo Stalin postanowił wzmocnić swą armię. To nieprawda! Akcja zwalniania z więzień i obozów byłych dowódców brygad, dywizji i

korpusów rozpoczęła się wcześniej, zanim jeszcze narodził się plan „Barbarossa”. Apogeum tej akcji wcale nie przypada na moment, gdy wojska niemieckie stanęły na radzieckiej granicy. Masowe zwolnienia zaczęły się po ataku Hitlera na Francję. Proszę sobie wyobrazić sytuację: do nowych zachodnich granic kraju zmierza konsekwentnie, likwidując po drodze państwa neutralne, potężna armia Stalina. Jednocześnie ogromna liczba dowódców skazanych niedawno na szybką lub powolną śmierć otrzymuje szansę rozpoczęcia „nowego życia”. Niedawni skazańcy dostają do ręki broń i władzę, ale są napiętnowani, więc jedynym ich marzeniem jest czynem i krwią (własną i cudzą) wywalczyć powrót na szczyty, z których Stalin ich strącił. I oto ogromna armada zbliża się do granic, a Stalin składa oficjalne zapewnienia, że nie ma najmniejszych powodów do niepokoju. Jak miały zareagować Niemcy?...

ROZDZIAŁ 23. PO CO UTWORZONO DRUGI RZUT STRATEGICZNY? Mobilizacja — to wojna i innego znaczenia dla niej wymyślić nie można.321 MARSZAŁEK ZSRR B. SZAPOSZNIKOW

1. Komuniści utrzymują, że utworzenie i przerzucenie drugiego rzutu strategicznego Armii Czerwonej na zachodnie granice to efekt napływających z różnych stron ostrzeżeń o zbliżającym się ataku Hitlera na Rosję. Ostrzegał ponoć Churchill, ostrzegał Sorge. ostrzegali inni — jednym słowem, drugi rzut strategiczny to reakcja Stalina na zagrożenie ze strony Niemiec. Taka interpretacja nie wytrzymuje krytyki. Generał armii I. Tiuleniew tuż po niemieckiej inwazji na Związek Radziecki rozmawia na Kremlu z Żukowem. Żukow mówi: „Stalin już wie, ale ciągle nie wierzy, twierdzi, że to prowokacja niemieckiej generalicji”.322 Istnieje niezliczona ilość świadectw, że do ostatniej chwili Stalin nie wierzył w możliwość niemieckiej agresji. Niemcy przekroczyli już granicę, a on nadal nie wierzył. Komunistyczni historycy wykazują zadziwiający brak konsekwencji: Stalin dokonuje największego przegrupowania wojsk w dziejach ludzkości, by zapobiec niemieckiej agresji, w której możliwość nie wierzy! Formowanie drugiego rzutu strategicznego rozpoczęto przed słynnym „ostrzeżeniem” Churchilla z roku 1941, przed „domysłami” i meldunkami Sorgego, przed skierowaniem głównych sił niemieckich nad radzieckie granice. Translokacja drugiego rzutu strategicznego na zachód to gigantyczna operacja kolejowa, która wymagała długotrwałych przygotowań, 321

— B. Szaposznikow. „Mobilizacja — preludium wojny”, Moskwa 1927–1929, [w:] Szaposznikow, „Wspomnienia. Rozważania teoretyczne”, Warszawa 1976, s. 595. 322 — I. Tiuleniew, Czeriez tri wojny, Moskwa 1960, s. 141.

precyzyjnego, zawczasu opracowanego planu. Marszałek Związku Radzieckiego S. Kurkotkin twierdzi, że Sztab Generalny już 21 lutego 1941 roku przekazał do Ludowego Komisariatu Komunikacji wszystkie plany przewozów wojskowych w okresie mobilizacji.323 Ale przecież Sztab Generalny także potrzebował czasu na staranne ich przygotowanie: służby kolejowe musiały dokładnie wiedzieć, gdzie, kiedy i jakie pociągi należy podstawić, jakie wykorzystywać trasy, gdzie i w jaki sposób zorganizować miejsca dla rozładunku tak ogromnej masy wojsk. Sztab Generalny musiał więc wcześniej określić, kiedy, gdzie i jakie wojska powinny się znaleźć. Proces formowania wojsk w okręgach wewnętrznych, a następnie przerzucania ich na zachód zaczyna się, w gruncie rzeczy, 19 sierpnia 1939 roku. Tego dnia zapadła decyzja Politbiura. Za przykład niech nam posłuży jeden okręg wojskowy — uralski. We wrześniu 1939 roku powstają tu dwie nowe dywizje — 85. i 159. 21 czerwca 1941 roku pierwszą z nich odnajdujemy tuż przy granicy z Niemcami, w rejonie Augustowa, na odcinku, gdzie NKWD przecina zasieki z drutu kolczastego. Drugą — także w strefie przygranicznej, w Rawie Ruskiej, w składzie 6. Armii superuderzeniowej. Przy końcu 1939 roku w tym samym Uralskim Okręgu Wojskowym powstają kolejne dywizje piechoty — 110., 125. i 128. Wszystkie one także znajdują się przy niemieckiej granicy. Przy czym 125. DP, jak to wynika ze źródeł radzieckich, rozlokowana została „na samej granicy” Prus Wschodnich. Uralski Okręg Wojskowy powołał do życia jeszcze wiele innych pułków i dywizji. I wszystkie bez wyjątku przesunięte zostały do zachodniej strefy przygranicznej. Zanim zapadła formalna decyzja o utworzeniu drugiego rzutu strategicznego, najwyższe dowództwo radzieckie rozpracowywało zasady współdziałania obu rzutów. Już w drugiej połowie 1940 roku generał armii D. Pawłow przeprowadza w tej sprawie naradę z dowódcami armii i szefami sztabów Zachodniego Specjalnego Okręgu Wojskowego. Temat narady: działania dowódców, sztabów i systemów łączności w początkowej fazie wojny. W ramach ćwiczeń radzieckie sztaby mają za zadanie sprawne przemieszczanie się ku zachodnim granicom.

323

—

Kurkotkin, op. cit., s. 44.

Zdumiony szef sztabu 4. Armii L. Sandałow zadaje pytanie: „A te sztaby, które są już na samej granicy, dokąd będą się przesuwać?”324. Warto zauważyć, że zakładając prowadzenie wojny obronnej, nie rozmieszcza się sztabów „na samej granicy”. Tymczasem sztaby radzieckie skierowano w ten rejon zaraz po ustanowieniu wspólnej granicy z Niemcami i tam je pozostawiono. W nadgranicznej naradzie prócz dowódców pierwszego rzutu strategicznego biorą także udział oficerowie z drugiego rzutu na czele z dowódcą Moskiewskiego Okręgu Wojskowego, generałem armii I. Tiuleniewem. Korzystając z obecności Tiuleniewa generał armii D. Pawłow wyjaśnia dowódcy 4. Armii, Czujkowowi, (generał porucznik, później marszałek Związku Radzieckiego) rolę drugiego rzutu strategicznego. „— Kiedy ściągniemy tu wojska okręgów wewnętrznych — Pawłow spojrzał na Tiuleniewa — kiedy na każdą dywizję przypadnie nie więcej niż 7,5 kilometra, będziemy mogli ruszyć do przodu i mieć gwarancję powodzenia”.325 Obecność dowódcy Moskiewskiego Okręgu Wojskowego na naradzie w okręgu przygranicznym jest niezwykle znamienna. Tiuleniew już w 1940 roku wiedział, że w pierwszej fazie wojny, gdy oddziały pierwszego rzutu strategicznego rozpoczną ofensywę, on wraz ze swym sztabem ma się znaleźć w okręgu przygranicznym. W lutym 1941 roku pod naciskiem nowego szefa Sztabu Generalnego Żukowa radzieckie plany uległy zmianie. Generał Tiuleniew i jego sztab powinni byli znaleźć się nie na granicy z Niemcami, tylko z Rumunią, ponieważ główne siły Armii Czerwonej tam właśnie zostały skoncentrowane. Norma „dywizja na 7,5 kilometra” ustalona została dla wariantu ofensywnego. W działaniach defensywnych dywizja miała bronić odcinka trzy–, a nawet czterokrotnie szerszego. Na tej samej naradzie dyskutuje się jeszcze jeden ważny problem: jak maskować ruchy radzieckich wojsk w kierunku granic? „Nowe dywizje można przerzucać pozorując manewry”. 13 czerwca 1941 roku 77 radzieckich dywizji wewnętrznych okręgów wojskowych „pozorując manewry” ruszyło ku zachodnim granicom. W tej

324 325

— —

Sandałow, op. cit., s. 65. Ibid.

sytuacji Hitler, zanim radzieccy generałowie zdołali osiągnąć nasycenie „dywizja na 7,5 kilometra”, uderzył pierwszy.

2. W pierwszej fazie rozpoczętej przez Niemcy wojny prewencyjnej drugi rzut strategiczny (podobnie jak pierwszy) wykorzystywany był do działań obronnych. Nie oznacza to jednak, że do tego został stworzony. Mówi o tym generał armii M. Kazakow: „Po wybuchu wojny plany z nim związane musiały ulec zmianie”.326 Generał major W. Ziemskow wyraża się precyzyjniej: „Rezerwy te byliśmy zmuszeni wykorzystać nie do ofensywy, jak to zakładał plan, lecz do obrony”.327 Generał armii S. Iwanow: „Gdyby wojska pierwszego rzutu strategicznego zdołały [...] wedrzeć się na terytorium nieprzyjaciela jeszcze przed rozwinięciem głównych sił, zadaniem drugiego rzutu było wsparcie działań pierwszego rzutu strategicznego i wykonanie „odwetowego uderzenia” zgodnie z ogólną koncepcją strategiczną”.328 Użyty w cytowanej wypowiedzi zwrot „odwetowe uderzenie” nie powinien nikogo dziwić. Znaczenie tego terminu stanie się jasne, jeśli sięgniemy pamięcią do okresu Wojny Zimowej. Nawet dziś, po pięćdziesięciu latach, radzieckie źródła podają, że Finlandia dokonała agresji, a Armia Czerwona wykonała tylko „odwetowe uderzenie”.

3. O nastrojach panujących w jednostkach drugiego rzutu strategicznego pisze w swych wspomnieniach generał porucznik S. Kalinin. Przed wyruszeniem na zachód jednostek Syberyjskiego Okręgu Wojskowego (przekształconego później w 24. Armię) Kalinin prowadzi w nich szkolenie bojowe. Pewnego razu generałowi wpada w ucho opinia, którą wypowiada jeden z młodych oficerów: „Umocnienia też nam nie będą potrzebne. Mamy 326 327 328

— — —

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 12/1972, s. 46. „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 10/1971, s. 13. Iwanow, op. cit., s. 206.

przecież iść do ataku, bić nieprzyjaciela na jego własnym terytorium”.329 Generał cytuje słowa oficera z odrobiną ironii — patrzcie jaki naiwny. Nie mówi jednak, skąd się takie opinie wzięły. Jeśli oficer się mylił, Kalinin powinien był mu to powiedzieć. Miał też obowiązek sprawdzić, czy takie „niewłaściwe” poglądy są wśród kadry oficerskiej wyrażane częściej. A jeśli tak, wydać stanowczy rozkaz, by we wszystkich jednostkach 24. Armii wprowadzić natychmiast zasadnicze zmiany w programach szkolenia bojowego. Ale generał Kalinin tego nie czyni, a jego żołnierzom nadal wkładają do głowy, że będą „bić nieprzyjaciela na jego własnym terytorium”. W tej samej książce generała Kalinina znajdujemy kolejną interesującą informację. Przekazawszy dowództwo 24. Armii generałowi K. Rakutinowi Kalinin wraca na Syberię i tu, w „osiedlach baraków dla drwali” formuje 10 nowych dywizji. Posłuchajmy generała Kalinina: „Od czego mamy zacząć? Na co zwracać szczególną uwagę w trakcie szkolenia — na obronę czy atak? Sytuacja na frontach była ciągle trudna. Wojska Armii Czerwonej nadal prowadziły ciężkie walki obronne. Zdobyte w nich doświadczenia wykazały, że nie zawsze sprawnie organizowaliśmy obronę. Nasze pozycje pod względem inżynieryjnym były na ogół źle przygotowane. Niekiedy nawet na pierwszej linii nie istniał system okopów. Struktura obrony składała się niemal zawsze z jednego rzutu i niewielkiego odwodu, co poważnie zmniejszało siłę naszego oporu. Żołnierze nie byli należycie wyszkoleni do walki z czołgami, ich pojawienie się wywoływało panikę [...] A jednocześnie nie opuszczała nas myśl: przecież nie będziemy się ciągle bronić. Zmusili nas do odwrotu [...] Ale to się skończy. Obrona nigdy nie była i nadal nie jest uznawana za najważniejszy rodzaj działań bojowych. [...] Należy więc w szkoleniu żołnierzy preferować taktykę ofensywną. [...] Przedyskutowałem tę sprawę z innymi dowódcami. Doszliśmy do wniosku, że naszym głównym zadaniem jest przygotowanie wojsk do działań ofensywnych”330. Jesienią 1941 roku najważniejszym zadaniem państwa i jego armii jest zatrzymanie nieprzyjaciela. Choćby pod murami Moskwy. Nikt nie ma już

329 330

— —

Kalinin, op. cit., s. 124. Ibid., s. 182–183.

złudzeń — Armia Czerwona nie jest przygotowana do obrony. Ale i teraz nic się w tej sprawie nie robi. Najważniejszy jest atak! Tylko atak! Niemcy wdzierają się w głąb Rosji, armia niemiecka zagraża wręcz istnieniu komunistycznego reżimu, a generał Kalinin nadal uczy swych żołnierzy wyłącznie walki w ofensywie. Chciałoby się zapytać: do czego właściwie przygotowywał ich przed niemiecką agresją?

4. Po 21 czerwca drugi rzut strategiczny trzeba było wykorzystać, wbrew założeniom, do walk obronnych. Nie ma jednak najmniejszych wątpliwości, że w radzieckich planach wojennych miał on do odegrania zupełnie inną rolę. Podobnie jak w pierwszym rzucie, każda armia miała tu swoją niepowtarzalną cechę, swoje oblicze, swój charakter. Większość z nich formowano w niepełnych składach. Stanowiły jakby tylko solidną konstrukcję, którą po przybyciu i rozwinięciu w przygranicznych lasach należało wypełnić i wyposażyć. Standardowa armia drugiego rzutu strategicznego składała się z dwóch korpusów po trzy dywizje piechoty w każdym. Nie jest to armia uderzeniowa, tylko zwykła armia o niepełnym składzie etatowym. Każda z tych armii po dotarciu w rejon przygraniczny niezwłocznie przystępowała do mobilizacji i uzupełnienia swych dywizji i korpusów. W większości armii drugiego rzutu nie ma korpusów zmotoryzowanych (w ich składzie jest ogromna liczba czołgów). I jest to logiczne. Takie korpusy formowane były z reguły w zachodnich rejonach kraju. W ten sposób nie trzeba było przerzucać tych potężnych jednostek z Uralu czy Syberii. Przecież znacznie łatwiej przybywające stamtąd nie obciążone armie uzupełnić o takie korpusy na miejscu. Wariantem najlepszym byłoby jednak wykorzystanie większości korpusów zmechanizowanych już w pierwszym, huraganowym i zaskakującym ataku na nieprzyjaciela. Dopiero później należałoby wprowadzić do walki drugi rzut strategiczny wyposażając jego armie we wszystkie czołgi ocalałe po pierwszych operacjach. W drugim rzucie strategicznym były też armie wyjątkowo silne. Na przykład 16. Armia to bez wątpienia armia uderzeniowa. W jej składzie znajdował się silny korpus zmechanizowany (ponad 1.000 czołgów), a przemieszczająca się wraz z nią na zachód samodzielna 57. Dywizja Pancerna

(pułkownik W. Miszulin) operacyjnie podporządkowana była dowódcy 16. Armii. W ten sposób miał on w swej dyspozycji z górą 1.200 czołgów, a po całkowitym uzupełnieniu powinno ich być co najmniej 1.340. Jeszcze potężniejsza była 19. Armia, przerzucona w rejon nadgraniczny z Północnego Kaukazu. W jej skład wchodziły cztery korpusy, w tym XXVI Korpus Zmechanizowany. Istnieją dowody, że XXV Korpus Zmechanizowany (generał major S. Kriwoszein) miał dodatkowo wzmocnić 19. Armię. Była to więc niewątpliwie jedna z najsilniejszych armii uderzeniowych. Nawet jej korpusy piechoty zorganizowane były w sposób nietypowy, a na ich czele stali dowódcy wyższydą stopni niż w zwykłych korpusach. I tak, XXXIV Korpus Piechoty (generał porucznik R. Chmielnicki) składał się z czterech dywizji piechoty i jednej dywizji strzelców górskich oraz kilku pułków artylerii ciężkiej. Obecność dywizji strzelców górskich w tej armii nie jest przypadkowa. 19. Armia, najsilniejsza w całym drugim rzucie, formowana była z zachowaniem ścisłej tajemnicy wcale nie przeciw Niemcom. Cały radziecki plan mamy teraz jak na dłoni: najpotężniejsza armia pierwszego rzutu strategicznego — przeciw Rumunii, najmocniejsza armia drugiego rzutu, rozwinięta za plecami tamtej — też przeciw Rumunii. 16. Armia drugiego rzutu, niewiele słabsza od 19. A, rozwinięta w tym samym rejonie, miała prawdopodobnie być użyta przeciw Węgrom, aby odciąć drogę do rumuńskiej ropy naftowej. Hitler napadając na Związek Radziecki całą tę akcję zniweczył i obie armie (16. i 19.) natychmiast trzeba było przerzucić pod Smoleńsk odkładając na kilka lat „wyzwolenie” Rumunii i Węgier.

5. Jesienią 1939 roku, zaraz po przeprowadzeniu rozbioru Polski, ogromna ilość wojsk radzieckich z miejsc stałej dyslokacji przerzucona została nad nowe granice. Ale tutejsze tereny nie były przystosowane do przyjęcia tak wielkiej masy wojsk, zwłaszcza wojsk nowoczesnych, wyposażonych w ogromną liczbę pojazdów bojowych. Oficjalna „Historia Drugiej Wojny Światowej”: „Wojska zachodnich okręgów przygranicznych znajdowały się w trudnych warunkach w związku z

przygotowaniem teatru działań wojennych. Wszystko trzeba było budować i wyposażać od nowa: [...] bazy i punkty zaopatrywania, lotniska, sieć dróg, węzły i linie łączności”.331 Oficjalna historia Białoruskiego Okręgu Wojskowego: „Przemieszczanie związków taktycznych i jednostek okręgu w zachodnie rejony Białorusi sprawiało nam nie lada trudności. [...] Skład osobowy 3., 10. i 14. Armii zajmował się remontem i budową koszar, magazynów, obozów, urządzeniem poligonów, strzelnic, czołgowisk. Żołnierze byli przemęczeni, żyli w ciągłym napięciu”.332 Generał pułkownik L. Sandałow: „Przemieszczanie tu wojsk okręgu wiązało się z poważnymi trudnościami. Fundusze na budowę koszar były znikome. [...] Dla wojsk, którym nie można było zapewnić miejsca w koszarach, budowaliśmy ziemianki”.333 Z każdym dniem jednak przybywały kolejne jednostki. Sandałow pisze, że w latach 1939–1940 lokowano żołnierzy w magazynach, barakach i wszelkich innych pomieszczeniach: „W Brześciu nagromadziły się ogromne ilości wojska. [...] Na najniższych piętrach koszar budowano czteropoziomowe prycze”. Szef Inspektoratu Szkolenia Bojowego Armii Czerwonej generał porucznik W. Kurdiumow na naradzie dowództwa w grudniu 1940 roku mówił, że w nowych miejscach dyslokacji żołnierze nie mają czasu na szkolenie bojowe, bo muszą zajmować się pracami gospodarczymi. Na tej samej naradzie dowódca wojsk pancernych generał porucznik J. Fiedorienko informował, że w latach 1939–1940 niemal wszystkie podległe mu jednostki zmieniały miejsce dyslokacji trzy–, a nawet czterokrotnie. W rezultacie „ponad połowa tych oddziałów musiała obyć się bez poligonów”. W latach 1939 i 1940 z ogromnym trudem udało się rozmieścić i zakwaterować wojska pierwszego rzutu strategicznego. A już od lutego 1941 roku w te same rejony zjeżdżają w pośpiechu jednostki drugiego rzutu. I oto następuje znamienny zwrot: wojska radzieckie przestają zajmować się przygotowaniami do zimy. Wszystkie jednostki pierwszego rzutu strategicznego porzuciwszy swe ziemianki i nie dokończone koszary ruszają

331 332 333

— — —

„Historia Drugiej Wojny Światowej”..., op. cit., t. 4, s. 35. Krasnoznamionnyj Biełorusskij wojennyj okrug, Moskwa 1983, s. 84. Sandałow, Na moskowskom naprawienii, Moskwa 1970, s. 41.

do strefy nadgranicznej334. Wojska drugiego rzutu strategicznego, ściągane z głębi kraju, nie wykorzystały ani tych opuszczonych koszar, ani wojskowych osiedli. Przybywające oddziały nie zamierzały tu zimować, nie czyniły żadnych przygotowań do zimy. Żołnierze nie budowali ziemianek, poligonów ani strzelnic. Nie kopali okopów. Wszystkie dostępne dokumenty, wspomnienia radzieckich marszałków i generałów, potwierdzają fakt, że tym razem wojska lokowano wyłącznie w namiotach. Oto przykłady. Wczesną wiosną 1941 roku w republikach nadbałtyckich powstaje 188. DP XVI Korpusu Piechoty 2. Armii. W maju powołuje się do niej rezerwistów. Dywizja organizuje tymczasowe letnie miasteczko namiotowe w rejonie Kozłowo Ruda (ok. 50 km od granicy). Pod pretekstem ćwiczeń, na które powołuje się komunikat agencji TASS, dywizja opuszcza namioty i rusza w kierunku granicy. Nie ma nigdzie choćby aluzji na temat przygotowań do zimy. Dywizja nie zamierzała tu zimować. Marszałek Związku Radzieckiego Moskalenko (w tym czasie dowódca brygady w stopniu generała majora) otrzymuje rozkaz od dowódcy 5. Armii generała majora M. Potapowa: „Tutaj rozpoczęła formowanie twoja brygada. [...] Obejmiesz w posiadanie o tu, obok, kawałek lasu i zbudujesz obóz”. Potężna, uzupełniona przez zmobilizowanych właśnie rezerwistów brygada, licząca 6.000 żołnierzy, wyposażona w ponad setkę ciężkich dział, w trzy dni urządza obozowisko. Niemal natychmiast zaczyna się intensywne szkolenie bojowe po 8–10 godzin dziennie, nie licząc 2–3 ćwiczeń nocnych w tygodniu, zajęć własnych, konserwacji uzbrojenia, musztry. 335 Jeśli wojska radzieckie sposobią się do obrony — powinny wgryzać się w ziemię, stworzyć potężną, długą linię umocnień od Oceanu Lodowatego po ujście Dunaju. Jeśli miałyby tu spędzić następną zimę, to już od kwietnia powinny budować, budować, budować. Tego jednak nie robią. Niektóre dywizje pozostawiły gdzieś na tyłach swoje nie dokończone koszary, ale inne, formowane wiosną 1941 roku, a jest ich niemało, nie mają nic: ani koszar, ani baraków. A mimo to nie budują nawet ziemianek. Gdzie więc miały zamiar spędzić zimę, jeśli nie w Europie Środkowej i Zachodniej?

334 335

— —

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 1/1976, s. 62. Moskalenko, op. cit., s. 18.

6. Generał major A. Zaporożczenko: „Końcowym etapem strategicznego rozwinięcia wojsk było skryte przesunięcie zgrupowań uderzeniowych na pozycje wyjściowe do ataku. Operację tę należało przeprowadzać nocami, na kilka dni przed natarciem. Bezpieczny przebieg tej operacji miały zapewnić wzmocnione bataliony, które zawczasu udawały się w rejony przygraniczne i do nadejścia głównych sił kontrolowały wyznaczone dla dywizji odcinki frontu. Lotnictwo przeniosło się do nowych baz w niespełna trzy tygodnie. Cała operacja zakończyła się 18 czerwca. Przy czym jednostki myśliwców i samoloty rozpoznawcze skoncentrowano na lotniskach oddalonych co najwyżej 40 km od granicy, bombowce — nie dalej niż 180 km”.336 W przytoczonej relacji dziwi tylko data — 18 czerwca. Radzieckie lotnictwo nie było w stanie zakończyć akcji przerzucania ludzi i sprzętu w tym terminie, ponieważ rozpoczęło ją dopiero 13 czerwca. Dlaczego więc generał mówi o 18 czerwca? A no dlatego, że cytowana wypowiedź nie dotyczy wcale Armii Czerwonej, tylko Wehrmachtu. Po drugiej stronie granicy działo się bowiem dokładnie to samo: wojska nocami maszerowały ku granicy. Poprzedzały je wzmocnione bataliony. Po przybyciu na miejsce dywizje natychmiast zajmowały pozycje wyjściowe do natarcia, a mówiąc prościej, kryły się w lasach. Działania obu armii stanowią jakby lustrzane odbicie. Tylko czas się nie zgadza. Na początku, z pewnym wyprzedzeniem działały wojska radzieckie, teraz przewagę dwóch tygodni uzyskał Hitler: ma mniej wojsk i przerzuca je na bardzo niewielkie odległości. Co ciekawe, w pierwszych dniach czerwca armia niemiecka znalazła się w bardzo niedogodnej sytuacji: niemal w tym samym czasie ogromne ilości wojska przemieszczały się koleją. Działa jechały jednym pociągiem, amunicja innym. Bataliony i pułki wyładowywano w miejscach, gdzie nie było sztabów, sztaby zaś tam, gdzie nie było wojsk. Jednostki pozbawione były łączności, bo ze względów bezpieczeństwa radiostacje, aż do rozpoczęcia działań bojowych, miały zakaz podejmowania pracy. Po przyjeździe na miejsce 336

—

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 4/1984, s. 42. 266

wojska niemieckie także nie budowały ziemianek, nie organizowały poligonów. Ale i tu, podobnie jak po stronie radzieckiej, zgrupowano ogromne rzesze wojska, zgromadzono niespotykane ilości zapasów, sprzętu i samolotów, przygotowano nowe lotniska, zorganizowano szpitale polowe. I prawie nikt nie zna planów na najbliższą przyszłość — jest to najściślej strzeżona tajemnica najwyższego dowództwa. Wszystko to, co w ostatnich poczynaniach Armii Czerwonej ocenialiśmy jako głupotę, dwa tygodnie wcześniej miało miejsce w hitlerowskim Wehrmachcie. I nie było w tym nic głupiego. To typowe przygotowania do wielkiej ofensywy.

7. Co miało się stać po zakończeniu koncentracji wojsk drugiego rzutu strategicznego w zachodnich rejonach kraju? Odpowiedź na to pytanie znana była na długo przed wybuchem II wojny światowej. Generał Władysław Sikorski: „Wyczekiwanie strategiczne nie może się przedłużać z chwilą, gdy wszystkie narodowe siły zostaną zmobilizowane i gdy ich koncentracja dobiegnie końca”.337 W 1936 roku książkę generała Sikorskiego opublikowano w Moskwie decyzją radzieckiego Sztabu Generalnego na użytek radzieckich dowódców. A wydano ją dlatego, że zgodnie z radziecką doktryną wojskową „w pierwszej fazie wojny nie ma nic gorszego niż kurczowe trzymanie się taktyki wyczekiwania”.338 Szef radzieckiego Sztabu Generalnego ma w tej sprawie zdecydowaną opinię: „Długotrwałe przebywanie rezerwistów pod bronią, bez realnej perspektywy wojny, może negatywnie wpłynąć na ich stan moralny i zamiast zwiększenia gotowości bojowej nastąpi jej obniżenie. [...] Słowem, jak by tego nie pragnęło dowództwo, a tym bardziej dyplomacja, z chwilą ogłoszenia

337 338

— —

W. Sikorski, „Przyszła wojna”. Warszawa 1934, s. 220. „Wojna i rewolucja”, nr 8, Moskwa 1931, s. 11.

mobilizacji, z czysto militarnych powodów, armaty mogą same zacząć strzelać. Należy z dużą powściągliwością traktować przypuszczenia, że w warunkach współczesnej wojny zmobilizowane armie mogą przebywać długo w stanie zbrojnego pokoju”.339 Radziecka doktryna wojenna już wówczas zakładała, że „mobilizacja, koncentracja, operacyjne rozwinięcie i prowadzenie pierwszych operacji to jeden, nierozdzielny proces”.340 Po przeprowadzeniu mobilizacji, a tym bardziej ześrodkowania i operacyjnego rozwinięcia wojsk, dowództwo radzieckie nie mogło już powstrzymać tego procesu. Jak w sytuacji, gdy błyskawicznie sięgamy do kabury, wyciągamy pistolet i wymierzamy w nieprzyjaciela jednocześnie odwodząc kurek. W tym momencie, podoba nam się czy nie, musimy strzelić. Bo jak tylko sięgnęliśmy po pistolet, nasz przeciwnik równie szybko (albo nawet szybciej) zrobił to samo. Kto rozpoczął wojnę radziecko–niemiecką 1941 roku? Komunistyczni historycy stosują proste kryterium: winę ponosi ten, kto pierwszy strzelił. Można by równie dobrze wskazać na tego, kto pierwszy dokonał mobilizacji, operacyjnego rozwinięcia i ześrodkowania wojsk, tzn. tego, kto pierwszy sięgnął po pistolet.

8. Moi przeciwnicy odparowują, że w roku 1941 szefem Sztabu Generalnego był już nie Szaposznikow, tylko Żukow, który być może nie zdawał sobie sprawy, że przerzut wojsk prowadzi do wojny. Aby wykazać, że najwyższe dowództwo radzieckie działało z pełną premedytacją, cofnijmy się do roku 1932. 4. Dywizja Kawalerii była wówczas najlepszą jednostką całej Armii Czerwonej. Do 1931 roku dywizja ta wchodziła w skład Leningradzkiego Okręgu Wojskowego i stacjonowała tam, gdzie przed laty carska gwardia konna. Możemy więc sobie wyobrazić, w jak doskonałych warunkach żyła i prowadziła szkolenie bojowe ta dywizja.

339 340

— —

B. Szaposznikow, „Mózg armii”. Moskwa 1929, [w:] op. cit., s. 581–583. „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 1/1986, s. 15.

Nagle, w roku 1932, mocą nadzwyczajnych decyzji operacyjnych przerzucono ją do nowej, kompletnie nie przystosowanej bazy. Marszałek Związku Radzieckiego G. Żukow: „Dywizja przez półtora roku musiała zajmować się budową koszar, stajni, pomieszczeń sztabowych, budynków mieszkalnych, magazynów i urządzaniem bazy szkoleniowej. W rezultacie ta niegdyś świetnie wyszkolona dywizja przekształciła się w słabą pod względem bojowym, budowlaną jednostkę wojskową. Brak odpowiednich materiałów budowlanych, słoty i inne nie sprzyjające warunki uniemożliwiły oddziałom przygotowanie się w porę do zimy, co odbiło się na ogólnym stanie moralnym dywizji i jej gotowości bojowej. Obniżył się poziom dyscypliny...”341. Na wiosnę 1933 roku najlepsza dywizja Armii Czerwonej znajdowała się „w stanie kompletnego rozkładu” i „nie nadawała się do walki”. Dowódca uznany został za głównego winowajcę i poniósł wszystkie wynikające z tego konsekwencje. Dla dywizji zaś „wyszukano nowego dowódcę”. Został nim właśnie Żukow. To stąd rozpoczyna się jego droga na szczyty. Działalność Żukowa była z uwagą obserwowana nie tylko przez dowódcę korpusu Timoszenkę, ale i przez samego ludowego komisarza obrony Woroszyłowa — dywizja nosiła jego imię. Woroszyłow liczył na to, że Żukow przywróci 4. Dywizji dawną sławę i nie zawiódł się. Żukow drakońskimi metodami tę sławę odbudował, dowodząc tym samym, że można mu powierzyć każde, nawet teoretycznie niewykonalne, zadanie. W roku 1941 wszyscy bohaterowie tej historii zajmowali wyższe stanowiska niż w roku 1933. Nawet znacznie wyższe. Kliment Woroszyłow został członkiem Politbiura, marszałkiem Związku Radzieckiego i przewodniczącym Komitetu Obrony; Siemion Timoszenko — marszałkiem Związku Radzieckiego i ludowym komisarzem obrony; Georgij Żukow — generałem armii, zastępcą ludowego komisarza obrony i szefem Sztabu Generalnego. To właśnie oni trzej kierują akcją potajemnego przerzucania wojsk radzieckich nad niemiecką granicę. I doskonale wiedzą z doświadczenia, że ani jedna dywizja nie może pozostać na zimę w pustym lesie. W przygranicznych rejonach nie ma strzelnic, poligonów, czołgowisk, nie ma warunków do szkolenia bojowego. 341

—

Żukow, op. cit., s. 157.

Wojska powinny być natychmiast wprowadzane do walki pod groźbą gwałtownego obniżenia gotowości bojowej. Wszyscy trzej wiedzą, że wtedy znajdą się winni, i zdają sobie sprawę, co się z winnymi stanie. A mimo to ściągają w rejony, gdzie nie ma warunków do szkolenia bojowego, niemal całą Armię Czerwoną! Wojna jednak nie zaczęła się tak, jak chciał tego Stalin, ale wyobraźmy sobie, że Hitler nie zaatakował Stalina 22 czerwca 1941 roku, a operację „Barbarossa” odłożył na dwa miesiące. Co w takiej sytuacji uczyniłby Stalin? Po pierwsze: nie mógł już wycofać swych wojsk. Liczne armie i korpusy sformowane w pierwszej połowie 1941 roku nie miały, po prostu, dokąd wracać. Chyba że do „osiedli baraków dla drwali”. Wycofanie tak ogromnej masy wojsk musiałoby znowu potrwać wiele miesięcy, przy czym operacja ta sparaliżowałaby cały transport kolejowy, co oznaczało katastrofę gospodarczą. I jakiż w tym wszystkim sens?! Prowadzić przez pół roku potajemną koncentrację po to tylko, żeby przez kolejne półrocze wracać do punktu wyjścia?! Po drugie: Stalin nie mógł pozostawić swych armii na okres zimy w przygranicznych lasach. Bez intensywnego szkolenia bojowego wojska szybko traciłyby zdolność bojową. Ponadto nie dałoby się tak długo utrzymać w tajemnicy istnienia potężnych wojsk drugiego rzutu strategicznego. A skoro Armia Czerwona nie mogła się wycofać i nie mogła także zbyt długo pozostać w przygranicznych lasach, to co jej pozostawało? Zamiast odpowiedzi przytoczę w tym miejscu opinię marszałka Wasilewskiego, który „...od maja 1940 roku jest zastępcą szefa wydziału operacyjnego w Sztabie Generalnym, twórcą części operacyjnej planu strategicznego rozwinięcia radzieckich sił zbrojnych na kierunku północnym, północno–zachodnim i zachodnim”342. Rozpoczynając wojnę w stopniu generała majora, półtora roku później był już marszałkiem Związku Radzieckiego. Należał do najbliższych współpracowników Stalina. W ostatnich latach życia „wodza narodów” to on, a nie Żukow, dowodził Armią Czerwoną, i wraz ze śmiercią Stalina utracił najwyższe stanowiska.

342

—

Sowietskaja Wojennaja Encykłopiedija, op. cit., t. 2. S. 27.

Marszałek Związku Radzieckiego Aleksander Wasilewski: „Obawy, że Zachód podniesie raban z powodu rzekomych agresywnych zamiarów ZSRR, należało odrzucić. Doszliśmy [...] do Rubikonu wojny i trzeba było bez wahania uczynić krok do przodu”343. W każdym poważnym procesie pojawia się moment krytyczny, po przekroczeniu którego wydarzenia przebiegają już w sposób nieodwracalny. Dla Związku Radzieckiego tym momentem był dzień 13 czerwca 1941 roku. Od tego dnia Związek Radziecki nie mógł już uniknąć wojny i musiała się ona rozpocząć właśnie latem 1941 roku, niezależnie od tego, co uczyniłby Hitler.

343

—

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 2/1978, s. 68.

ROZDZIAŁ 24. NIE WYPOWIEDZIANA WOJNA W warunkach, gdy jesteśmy otoczeni wrogami, nagłe uderzenie z naszej strony, nieoczekiwany manewr; szybkość decydują o wszystkim.344 J. STALIN

1. Na zachodnich granicach Związek Radziecki miał pięć okręgów wojskowych, do których bez rozgłosu, ale z dużą intensywnością przerzuca się nowe jednostki. Wszystkie wewnętrzne okręgi wojskowe (a było ich osiem) otrzymały rozkaz wyruszenia na zachód. Jak już wspomnieliśmy, oprócz pięciu zachodnich okręgów przygranicznych i ośmiu wewnętrznych istniał jeszcze Front Dalekowschodni oraz trzy okręgi usytuowane na granicach wschodnich: zakaukaski, środkowoazjatycki i zabajkalski. Warto im się przyjrzeć. W maju 1941 roku w Środkowoazjatyckim i Zakaukaskim Okręgu Wojskowym, wbrew dementi TASS z 9 maja, trwały intensywne przygotowania do „wyzwolenia” Iranu. Główną rolę w tej operacji przewidziano dla okręgu środkowoazjatyckiego, pomocniczą — dla zakaukaskiego. Zgodnie z planem ostatnim akordem przygotowań miały być wielkie manewry z udziałem najwyższego dowództwa Armii Czerwonej. Mieli na nie przybyć szef Sztabu Generalnego, generał armii G. Żukow, oraz jego zastępca, generał porucznik N. Watutin. Generał armii S. Sztemienko (w owym czasie pułkownik w Głównym Zarządzie Operacyjnym Sztabu Generalnego): „W końcu maja zasadnicza część naszego oddziału wyjechała do Tbilisi. Wzmocniono nas ponadto kosztem innych oddziałów zarządu. [...] Przed samym wyjazdem wyjaśniło się, że ani szef Sztabu Generalnego, ani jego zastępca wyjechać nie mogą i że 344

—

Przemówienie na XII zjeździe WKP(b), [w:] Stalin, op. cit., t. 5, s. 230.

ćwiczeniami będą kierowali dowódcy okręgów wojskowych: w zakaukaskim — D. Kozłow, a w środkowoazjatyckim — S. Trofimienko. Jednakże już następnego dnia po naszym przyjeździe do Tbilisi został wezwany do Moskwy w pilnej sprawie generał porucznik Kozłow. Odczuwało się, że w Moskwie dzieje się coś niezwykłego”345. Tak oto przygraniczny Zakaukaski Okręg Wojskowy w przededniu „wyzwolenia” Iranu został bez dowódcy. Mógłby ktoś powiedzieć, że pod nieobecność generała Kozłowa jego obowiązki powinien przejąć zastępca, generał porucznik P. Batów. Nie jest to możliwe. Generała Batowa też nie ma. Sformował właśnie z najlepszych jednostek Zakaukaskiego Okręgu IX Specjalny Korpus Piechoty, wyjechał z nim na Krym i tu, we współpracy z Flotą Czarnomorską, prowadzi przygotowania do morskiej operacji desantowej. Zakaukaski Okręg Wojskowy pozostał bez dowódcy i bez jego zastępcy aż do sierpnia 1941 roku. Generał Kozłow powrócił, by przeprowadzić operację „wyzwolenia” Iranu. Hitler i tu pomieszał Stalinowi szyki: „wyzwolenie” Iranu trzeba było nie tylko odłożyć na kilka miesięcy, ale też przeprowadzić ograniczonymi siłami rezygnując tym samym z „radykalnych przekształceń społeczno–politycznych”. Nie udało mi się jak dotąd sprawdzić, czy na początku czerwca 1941 roku Stalin wzywał do Moskwy dowódcę Środkowoazjatyckiego Okręgu Wojskowego generała S. Trofimienkę. Wiadomo jednak, że sztab okręgu został poważnie osłabiony. Już w marcu 1941 roku wezwany został do Moskwy pułkownik N. Chlebnikow, który otrzymał tu nominację na stanowisko dowódcy artylerii 27. Armii stacjonującej w republikach nadbałtyckich. (W przyszłości Chlebnikow dosłużył się stopnia generała pułkownika.) W ślad za nim oraz wieloma innymi pułkownikami i generałami do Moskwy ściągnięto także szefa sztabu okręgu generała majora (z czasem generała armii) M. Kazakowa. Po latach Kazakow napisze w swych wspomnieniach, że lecąc do stolicy widział z góry nieprawdopodobną wręcz liczbę wojskowych transportów ciągnących ze wschodniej Syberii i Kraju Zabajkalskiego na zachód.346

345 346

— —

Sztermienko, op. cit., s. 31–32. Kazakow, op. cit., s. 81–82.

Generał armii A. Łuczyński (w owym czasie pułkownik, dowódca 83. Dywizji Strzelców Górskich) jechał wtedy jednym z tych pociągów. W tym samym przedziale podróżował również generał major I. Pietrow (w przeszłości generał armii). Relacja Łuczyńskiego ze spotkania z Pietrowem jest niezwykle interesująca: „Jadąc na wezwanie Komisariatu Obrony usłyszeliśmy przez radio komunikat, że hitlerowskie Niemcy napadły na nasz kraj”. Łuczyński nie pisze, w jakiej sprawie go wezwano, opowiada natomiast o swym przyjacielu generale Pietrowie: „W przededniu wojny został dowódcą 192. Dywizji Piechoty (Pietrow przekształcił ją w dywizję strzelców górskich, która przerzucona została następnie na granicę z Rumunią), a następnie XXVII Korpusu Zmechanizowanego, na którego czele udał się na front”.347 XXVII Korpus Zmechanizowany zgodnie z otrzymanym rozkazem przemieszcza się skrycie z Azji Środkowej do granic Rumunii, a jego dowódca jedzie w tym czasie do Moskwy, gdzie ma otrzymać kolejne zadanie bojowe. Nie po raz pierwszy obserwujemy taką procedurę. Oto przykład. 16. Armia także wyrusza w kierunku rumuńskiego pogranicza, a jej dowódca udaje się do Moskwy po nowe rozkazy. W krótkim wspomnieniu Łuczyńskiego o spotkaniu z generałem Pietrowem nic nas, pozornie, nie zaskakuje. Zwróćmy jednak uwagę na kolejność zachodzących zdarzeń. Generał Pietrow formuje XXVII Korpus Zmechanizowany, następnie organizuje transport i wysyła swą jednostkę na front, a dopiero potem, w pociągu jadącym do Moskwy, dowiaduje się z radia, że Niemcy rozpoczęły wojnę. Kilka dni później zdarzyła się rzecz najciekawsza: XXVII Korpus został po drodze rozformowany. Nic dziwnego. Po prostu, w wojnie obronnej takie typowo ofensywne jednostki nie są potrzebne. Już w lipcu 1941 roku rozformowano także wszystkie pozostałe korpusy. Było ich dwadzieścia dziewięć. Sytuacja wydaje się absurdalna: XXVII Korpus Zmechanizowany przed napaścią Hitlera wyrusza na wojnę, ale kiedy wojna staje się faktem, korpus się rozformowuje, zanim zdążył zetknąć się z nieprzyjacielem. Wbrew pozorom to wcale nie absurd. XXVII Korpus rzeczywiście udawał się nad

347

—

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”. nr 9/1976, s. 121–122.

rumuńską granicę, by wziąć udział w wojnie. Ale nie w tej wojnie, którą rozpoczął Hitler. W pociągach mknących z Azji Środkowej, poza Pietrowem i Łuczyńskim, jechało także wielu innych wybitnych dowódców. Nie będę wymieniał wszystkich nazwisk. Wspomnę jeszcze tylko o generale majorze A. Żadowie. Wiemy o nim tyle, że „w przeddzień wybuchu wojny Żadow, który w Azji Środkowej dowodził dywizją kawalerii górskiej, objął dowództwo IV Korpusu Powietrznodesantowego i przybył z nim na front już w toku ciężkich walk”348. Gdyby ktoś usiłował nam wmawiać, że wszyscy ci generałowie jadą ku zachodnim granicom, by pokierować „przeciwuderzeniem”, warto mu zwrócić uwagę na historię generała Żadowa, który z dywizji kawalerii górskiej w Azji Środkowej trafił do korpusu wojsk powietrznodesantowych stacjonującego na Białorusi. Od kiedy to korpusy powietrznodesantowe wykorzystuje się do „przeciwuderzenia” albo odparcia agresji?

2. Wojska Zabajkalskiego Okręgu Wojskowego znajdowały się nie tylko na terytorium radzieckim, ale także w Mongolii, gdzie przecież jeszcze niedawno toczyła się prawdziwa wojna z udziałem setek czołgów i samolotów, tysięcy dział i dziesiątków tysięcy żołnierzy. A mimo to stąd także zabrano najlepszych dowódców. Spośród wszystkich okręgów wewnętrznych i przygranicznych tylko zabajkalski miał w swym składzie armie. 17. Armia stacjonowała w Mongolii, ale już w roku 1940 do tego stopnia została „odciążona”, że z braku generałów obowiązki zastępcy dowódcy armii pełni pułkownik P. Połubojarow. Wkrótce i on dostaje wezwanie do Moskwy, skąd uda się na Front Południowo–Zachodni. 16. Armia dostaje rozkaz skrytego przemieszczenia się na zachód. I choć na użytek pozostawionych na miejscu żon rozpuszczano plotki o granicy z Iranem, dowódcy wiedzieli, że jadą na wojnę. Wiedzieli też z kim. Przy okazji tego wyjazdu „odciążono” również sztab okręgu. Wielu oficerów, wśród nich także generałów, odkomenderowano do dywizji i 348

—

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 3/1971, s. 124.

korpusów 16. Armii. Na przykład generała majora P. Czernoszywa, który dowodził w tej armii 152. Dywizją Piechoty. Dostał awans na zastępcę dowódcy okręgu do spraw szkolenia bojowego. Ale gdy „armia zbierała się do wyjazdu, Piotr Nikołajewicz oznajmił, że pójdzie walczyć wraz ze swoją dywizją i dopiął swego. Pozwolono mu wrócić do 152. DP”349. Z Zabajkalskiego Okręgu zabierano nie tylko pułkowników i generałów średniego szczebla, ale także tych najwyższych — dowódców okręgu. W 1940 roku dowódcą okręgu był generał porucznik F. Remiezow. Stąd przeniesiono go do Orłowskiego Okręgu Wojskowego, gdzie tajnie sformował 20. Armię. Następcą Remiezowa w Okręgu Zabajkalskim został generał porucznik I. Koniew. Miejsca tu jednak nie zagrzał i już wkrótce znalazł się w Północnokaukaskim Okręgu Wojskowym, gdzie bez rozgłosu sformował 19. Armię. A Zabajkalski Okręg Wojskowy przejął po nim generał porucznik (późniejszy generał armii) P. Kuroczkin. Jeszcze przed 13 czerwca 1941 roku wyekspediował na zachód 16. Armię, życząc jej żołnierzom na odjezdnym, by „z godnością wykonali każdy rozkaz, jaki postawi przed nimi Ojczyzna”. 16. Armia miała przed sobą najdłuższą drogę. Wyruszyła wcześniej, by dotrzeć na zachód jednocześnie z pozostałymi armiami drugiego rzutu strategicznego. A co z generałem porucznikiem Kuroczkinem? Wyekspediowanie całej armii, i do tego pod rygorem zachowania pełnej tajemnicy, wymagało nie lada trudu. Kuroczkin zadanie wykonał i odetchnął z ulgą. Ale 13 czerwca, gdy ogłoszono komunikat agencji TASS, Kuroczkin miał już w ręku rozkaz bezzwłocznego udania się do Moskwy po nową nominację. Z dziennika „Krasnaja zwiezda”350 dowiedziałem się, że 22 czerwca 1941 roku generał porucznik Kuroczkin był jednym z pasażerów pociągu pośpiesznego jadącego do Irkucka... A Zabajkalski Okręg Wojskowy pozostał bez dowódcy. Radziecka encyklopedia wojskowa podaje, że nowy głównodowodzący pojawił się tu dopiero we wrześniu 1941 roku.351

3.

349 350 351

— — —

Łobaczow, op. cit., s. 147. „Krasnaja zwiezda”, 26 maja 1984. Sowietskaja Wojennaja Encykłopiedija, op. cit., t. 3, s. 357.

Generałów i innych oficerów przerzucano na niemieckie i rumuńskie granice nie tylko z okręgów wewnętrznych, ale także z frontu na Dalekim Wschodzie. Konflikt w tym rejonie w każdej chwili mógł przerodzić się w otwartą wojnę. Drobne potyczki coraz częściej kończyły się ciężkimi walkami, w których po obu stronach brały udział setki czołgów i samolotów. Wojna japońsko–radziecka wisiała na włosku, a zdaniem zagranicznych obserwatorów — była wręcz nieunikniona. Dlatego właśnie na Dalekim Wschodzie nie było okręgu wojskowego, tylko składający się z trzech armii front. Od końca 1940 roku coraz większe ilości wojsk ekspediuje się na zachód. Z frontowych jednostek na Dalekim Wschodzie wyjeżdża także wielu wyższych dowódców. Często nie ma ich kim zastąpić. Na przykład, po odkomenderowaniu na zachód szefa wydziału operacyjnego sztabu frontu, generała majora T. Kotowa, jego stanowisko pozostało nie obsadzone. Generał major P. Grygorenko (w owym czasie podpułkownik w sztabie Frontu Dalekowschodniego): „Wysłano na zachód Iwana Koniewa, Markiana Popowa, Wasilija Czujkowa i wielu innych wyższych dowódców”352. Żeby wyjaśnić, co brak tych kilku osób oznacza dla frontu, przypomnę, że generał porucznik M. Popow (przyszły generał armii) dowodził tu 1. Armią, a generał I. Koniew (z czasem marszałek Związku Radzieckiego) — 2. Armią. Wszelkie sugestie, że generałowie posyłani są na niemiecką granicę w związku z przewidywaną agresją Hitlera, pozbawione są podstaw. W dniu wybuchu wojny Popow jest dowódcą Frontu Północnego na granicy z Finlandią. Koniew zaś wraz ze swą armią uderzeniową zmierza ku granicy z Rumunią. Warto prześledzić drogę, jaką przebył generał Koniew od stanowiska dowódcy 2. Armii na Dalekim Wschodzie do takiej samej funkcji w 16. Armii rozlokowanej na granicy rumuńskiej. Odchodząc w kwietniu 1941 roku z 2. Armii Koniew obejmuje Zabajkalski Okręg Wojskowy, po czym pojawia się dyskretnie w Rostowie już jako dowódca Północnokaukaskiego Okręgu Wojskowego. Tu bierze udział w ostatnim etapie organizacji 19. Armii, staje na jej czele i „z zachowaniem najściślejszej tajemnicy” w końcu maja 1941 roku rozpoczyna akcję przerzucania dywizji i korpusów nad granicę z 352

—

Grygorenko, op. cit., s. 246.

Rumunią. W niezwykle krótkim czasie — cztery stanowiska. Od najdalszych zakątków Dalekiego Wschodu do zachodniej granicy państwa. Przed każdą operacją ofensywną — ale nie przed obronną — Stalin starał się ukryć swych najlepszych generałów i marszałków. Dotyczyło to w pierwszym rzędzie Żukowa, Wasilewskiego, Koniewa, Rokossowskiego, Mierieckowa. Tak też się dzieje wiosną 1940 roku. Przed najpoważniejszą operacją ofensywną Koniew tak zaciera za sobą ślady, żeby nawet najbliżsi przyjaciele nie wiedzieli, gdzie się podziewa.

4. Po tajemniczym zniknięciu generała Koniewa z Dalekiego Wschodu opuszczona przez niego 2. Armia nie otrzymała godnego następcy. Nie był nim z pewnością generał M. Tieriochin. Sytuacja w 1. Armii Frontu Dalekowschodniego wyglądała lepiej, bo po wyjeździe generała M. Popowa na Front Północny zastąpił go generał porucznik A. Jeremienko (przyszły marszałek Związku Radzieckiego). Jednakże Jeremienko dowodził tu niezbyt długo. 19 czerwca otrzymał rozkaz przekazania dowództwa 1. Armii i natychmiastowego przyjazdu do Moskwy, gdzie czekała nań kolejna nominacja. Hitler przetasował wszystkie karty. Już po niemieckim ataku, w toku ciężkich walk generał Jeremienko obejmuje dowództwo Frontu Zachodniego po odwołanym generale D. Pawłowie. Jednakże 19 czerwca nikt takiego obrotu sprawy nie przewidywał. Pawłow jako dowódca Frontu Zachodniego cieszył się jak najlepszą opinią. Stalin wzywając do siebie Jeremienkę miał wobec niego zupełnie inne plany. Do dziś pozostały one tajemnicą i, być może, nigdy nie zostały zrealizowane. Miałem szczęście osobiście poznać marszałka Jeremienkę i porozmawiać z nim. Z wielką ostrożnością, żeby nie wzbudzić podejrzeń, próbowałem wyciągnąć od generała jakieś informacje na ten temat. Odniosłem wrażenie, że Jeremienko naprawdę nie wiedział, po co Stalin go wzywał. Zwróciłem marszałkowi uwagę na fakt, że 19 czerwca 1941 roku nie tylko on miał się stawić na Kremlu. Tym samym pociągiem, z identycznymi rozkazami, jechali przecież także inni: i Kuroczkin, i Siwków, i Kurdiumow, i Żadow, i Łuczyński, i Pietrow. Marszałek słuchał z widocznym zainteresowaniem. Żałowałem bardzo, że — ze zrozumiałych powodów —

nie mogłem w tej rozmowie posunąć się za daleko. Jeremienko podał mi nazwiska kilku innych generałów, których odwołano z Dalekiego Wschodu niemal doszczętnie ogołacając radziecką obronę w tym rejonie. Na przykład generał Bierzarin był zastępcą dowódcy 2. Armii. Jeremienko nie wspomniał o nim w swych pamiętnikach, ale pamięta, że wyjeżdżając z Dalekiego Wschodu właśnie jemu miał przekazać dowództwo armii. Ale Bierzarin już w końcu maja wyjechał na rozkaz Stalina do Moskwy, gdzie otrzymał nominację na dowódcę 27. Armii stacjonującej nad Bałtykiem, tuż przy granicy z Niemcami. I znowu mógłby ktoś powiedzieć, że Stalin ściągał Jeremienkę, Bierzarina i innych generałów z Frontu Dalekowschodniego, aby wzmocnić obronę zachodnich granic. To nieprawda. Świadczy o tym przypadek innego generała, o którym opowiadał mi Jeremienko. Otóż generał major W. Głazunow (później generał porucznik, dowódca wojsk powietrznodesantowych) w pierwszych miesiącach 1941 roku stał na czele 59. Dywizji Piechoty 1. Armii Frontu Dalekowschodniego. Jeremienko miał sentyment do swojej armii i nie chciał, żeby z braku dobrego dowódcy wpadła w ręce despotycznego „szczura sztabowego” Szełachowa. Niemal wszystkich doświadczonych dowódców dywizji dawno już odkomenderowano do zachodnich okręgów. Jedynie w 59. Dywizji uchował się rutynowany, odważny dowódca, w którym pokładano duże nadzieje na przyszłość — generał Głazunow. Jeremienko zwrócił się do Sztabu Generalnego, proponując go na swoje miejsce. Odpowiedź Moskwy była natychmiastowa: Głazunow rzeczywiście zasługuje na awans. Generał otrzymał zaszyfrowaną depeszę z rozkazem bezzwłocznego przekazania dowództwa dywizji i wyjazdu w rejon granicy z Rumunią, gdzie obejmie III Korpus Powietrznodesantowy. Zgodnie z rozkazem Stalina, w pierwszych dniach czerwca 1941 roku skoncentrowano na zachodnich granicach wszystkie radzieckie dywizje powietrznodesantowe (łącznie z tymi, które przerzucono z Dalekiego Wschodu). Mało tego: w ostatniej chwili Stalin ściąga jeszcze z najdalszych okręgów sporą grupę generałów piechoty i kawalerii mianując ich do ręki dowódcami korpusów powietrznodesantowych. Dotyczy to nie tylko generałów Głazunowa i Żadowa, ale także generałów: M. Usienko, F. Charitonowa, I. Biezugowa.

Pośpieszne przekwalifikowanie generałów piechoty i kawalerii na dowódców wojsk desantowych z pewnością nie jest elementem przygotowań do obrony. To posunięcie ma wszelkie znamiona przygotowań do agresji. Oznacza, że już wkrótce nastąpi atak: nieodwołalny, zdecydowany, druzgocący.

ROZDZIAŁ 25. PO CO STALIN UTWORZYŁ FRONTY Wojna biednych z bogatymi [...] będzie bardziej zacięta i krwawa niż wszystkie poprzednie.353 F. ENGELS

1. Pojęcie „front” w radzieckiej terminologii wojskowej oznacza przede wszystkim związek operacyjny liczący od kilkuset tysięcy do miliona i więcej żołnierzy. Składa się z dowództwa, sztabu, kilku armii ogólnowojskowych i pancernych, formacji lotniczych, jednostek OPL, oddziałów wsparcia i zaplecza. Według przedwojennych założeń w samych tylko wojskach i instytucjach zaplecza podlegających bezpośrednio dowództwu frontu powinno być ok. 200.000 żołnierzy. W czasie pokoju fronty nie istnieją. Siły zbrojne zorganizowane są w okręgi wojskowe. Fronty tworzy się w pierwszych dniach wojny354. W roku 1938 stosunki z Japonią zaostrzyły się do tego stopnia, że z wojsk okręgu utworzono Front Dalekowschodni. W skład tego frontu weszły początkowo 2 armie, a dwa lata później dodano do nich jeszcze jedną. 13 kwietnia 1941 roku Związek Radziecki podpisał z Japonią układ o neutralności, ale mimo to Front Dalekowschodni nie przestał istnieć. W latach 1939 i 1940 na zachodnich granicach radzieckich utworzono fronty dla przeprowadzenia „operacji wyzwoleńczych” w Polsce, Rumunii i Finlandii. Wkrótce po ich zakończeniu fronty zostały rozformowane i przekształcone w okręgi wojskowe. Radzieccy historycy stawiają Stalinowi zarzut: podpisaliśmy pakt z Niemcami, podpisaliśmy także z Japonią, ale przeciwko Japonii utworzyliśmy front, a przeciwko Niemcom — nie. Gdzież tu logika?

353 354

— —

Przemówienie w Elberfeldzie, 15 lutego 1845, [w:] K. Marks, F. Engels, op. cit., t. 2, s. 653. Sowietskaja Wojennaja Encykłopiedija, op. cit., t. 8, s. 332.

A tymczasem w Niemczech Hitler postępuje równie nielogicznie. W pierwszej połowie 1941 roku powołał do życia specjalne sztaby, których działalność wymierzona jest przeciw Wielkiej Brytanii. Sztaby te nosiły groźnie brzmiące nazwy, ale... nie dysponowały wojskiem. Bez rozgłosu natomiast pracowały sztaby planujące operacje przeciw Związkowi Radzieckiemu. A podlegała im niemal cała niemiecka armia. Powstawało wrażenie, że potężne siły mobilizowane są przeciwko Wielkiej Brytanii, a tymczasem elitarne oddziały i najwybitniejszych dowódców Hitler potajemnie ściąga na wschód. Są to typowe przygotowania do zaskakującego ataku. Stalin tworzy na Dalekim Wschodzie front, ale duże jednostki i generałów stamtąd zabiera. Na granicach zachodnich utrzymuje oficjalnie okręgi wojskowe, ale pośpiesznie koncentruje tu wojska. W składzie Frontu Dalekowschodniego są trzy armie ogólnowojskowe, a w Zachodnim Specjalnym Okręgu Wojskowym cztery armie, w tym trzy uderzeniowe i jedna superuderzeniowa, a już wkrótce znajdą się tu trzy armie z drugiego rzutu strategicznego. Na Front Dalekowschodni nie przybędzie żadna nowa jednostka, przeciwnie, ciągle wyprowadza się stąd kolejne korpusy i dywizje. Front Dalekowschodni ma jeden korpus zmechanizowany, w Zachodnim Okręgu jest ich sześć. Front Dalekowschodni w ogóle nie ma wojsk powietrznodesantowych, a Okręg Zachodni — cały korpus. Porównania można mnożyć. Front na Dalekim Wschodzie to parawan. Cały świat powinien uwierzyć, że wybuch wojny grozi właśnie w tym rejonie. Ale utrzymywanie na zachodnich granicach struktury okręgów wojskowych to także tylko parawan: nie ma frontów, to znaczy nie będzie wojny. A tymczasem zachodnie okręgi przygraniczne dysponowały taką siłą uderzenia, jakiej nie odnajdziemy w największych operacjach nadciągającej wojny. W rzeczywistości na zachodzie powstał nie jeden, ale pięć frontów, o których istnieniu nie wolno było wspomnieć. W poprzednich rozdziałach wymieniałem ich nazwy: Północny, Północno–Zachodni, Zachodni, Południowo–Zachodni i Południowy. Oficjalnie utworzono je dopiero w odpowiedzi na napaść Niemiec. A tymczasem w archiwach począwszy od lutego 1941 roku nazwy tych frontów figurują już w dokumentach. Wszystkie one były w owym czasie ściśle tajne. Część z nich została niedawno udostępniona historykom. Cytuję: „W lutym 1941 roku do Rad Wojennych

okręgów przygranicznych skierowano [...] dyrektywę nakazującą bezzwłoczne przygotowanie frontowych stanowisk dowodzenia”355. Oficjalnie na zachodnich granicach istnieje nadal pięć okręgów wojskowych. Nieoficjalnie — każdy z tych okręgów już przygotowuje frontowe stanowisko dowodzenia, tzn. tworzy nie strukturę wojskowo– terytorialną, ale typowo wojskową, która przewidziana jest tylko na czas wojny. Przystępując już w lutym 1941 roku do budowy frontowych stanowisk dowodzenia Związek Radziecki faktycznie przystąpił do wojny przeciwko Niemcom. Nawet jeśli oficjalnie tego nie ogłosił.

2. Dowódca okręgu wojskowego pełni w czasie pokoju dwie podstawowe funkcje. Z jednej strony jest zwierzchnikiem sił zbrojnych, któremu podlega kilka dywizji, niekiedy kilka korpusów, a nawet armii. Z drugiej zaś sprawuje kontrolę nad ściśle określonym terytorium będąc kimś w rodzaju wojskowego gubernatora. W razie wojny przygraniczny okręg wojskowy przekształca się we front. Możliwe są wówczas trzy sytuacje: 1. Front walczy na terytoriach, które przed wojną stanowiły okręg wojskowy. Głównodowodzący frontu jest wówczas dowódcą wszystkich wojsk, ale jednocześnie sprawuje kontrolę nad powierzonym mu terytorium, jest tu jakby wojskowym gubernatorem. 2. Pod naciskiem nieprzyjaciela front wycofuje się z zajmowanego przed wojną terytorium. Dowódca odpowiada za sprawy czysto wojskowe, ale w trakcie odwrotu ma obowiązek przeprowadzenia ewakuacji lokalnych władz cywilnych. 3. Po wybuchu wojny front przechodzi do natarcia, walki przenoszą się na terytorium przeciwnika. Jest to jedyna sytuacja, w której następuje wyraźne rozdzielenie funkcji dowódczych. Dowódca odpowiada teraz wyłącznie za przeprowadzenie operacji wojskowych, natomiast na terenie byłego okręgu obowiązki gubernatora wojskowego pełni któryś z jego zastępców. 355

—

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 4/1987, s, 86.

W lutym 1941 roku miało miejsce wydarzenie, które umknęło uwadze współczesnych historyków. W Zachodnim Specjalnym Okręgu Wojskowym wprowadzono dodatkowe stanowisko zastępcy dowódcy. Fakt niby bez znaczenia, bo generał Pawłow i tak miał kilku zastępców. Przez kilka miesięcy nowo utworzone stanowisko pozostawało nie obsadzone — aż do przyjazdu generała porucznika Kurdiumowa. Wbrew pozorom fakt ten jest niezwykle istotny. Przed wojną w Mińsku znajdują się: dowódca — generał armii D. Pawłow, jego zastępca — generał porucznik I. Bołdin, oraz szef sztabu — generał major W. Klimowskich. Zgodnie z planem mobilizacyjnym Pawłow ma być dowódcą Frontu Zachodniego, Klimowskich — szefem sztabu, natomiast Bołdin ma pełnić obowiązki dowódcy grupy odwodowej frontu. Gdyby Front Zachodni miał walczyć tam, gdzie znajdował się przed wybuchem wojny, tzn. na Białorusi — nie byłoby potrzeby wprowadzania jakichkolwiek zmian strukturalnych. Jednakże Front Zachodni zamierza zaatakować wroga na jego terytorium. Poprowadzą generałowie: Pawłow, Bołdin i Klimowskich. A kto zostanie w Mińsku? Właśnie po to utworzono dodatkowe stanowisko dla generała porucznika Kurdiumowa. Rozdzielenie struktur nastąpiło już przed wojną. Generał Pawłow zajął się sprawami czysto wojskowymi, jego nowy zastępca — terytorialnymi. Gdy Front Zachodni pod dowództwem Pawłowa znajdzie się na terytorium nieprzyjaciela, generał Kurdiumow, który zdobył bogate doświadczenia w czasie kampanii „wyzwolenia”, pozostanie w Mińsku — zajmie się ochroną lokalnych władz i linii komunikacyjnych, będzie nadzorował przemysł i transport, przeprowadzał dodatkowe mobilizacje i organizował zaopatrzenie dla frontu. Cztery armie, dziesięć samodzielnych korpusów i dziesięć dywizji WWS rozlokowanych na obszarze Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego także przygotowują się do walki na terytorium nieprzyjaciela. Pokieruje nimi dowódca Frontu Południowo–Zachodniego, generał pułkownik M. Kirponos. W Kijowie także stworzono dodatkowe stanowisko zastępcy dowódcy do spraw terytorialnych. Obejmie je generał porucznik W. Jakowlew. Od pierwszych dni lutego podział na dwie struktury jest coraz wyraźniejszy. W Tarnopolu powstaje tajne stanowisko dowodzenia jako centrum struktury wojskowej, w Kijowie pozostaje sztab — centrum struktury terytorialnej. W

Browarach pod Kijowem zbudowano potężnie umocnione podziemne stanowisko dowodzenia dla wojskowych władz terytorialnych. W Tarnopolu na stanowisko dowodzenia dla dowódcy frontu przewidziano niezbyt głęboką ziemiankę z pojedynczym belkowaniem, co jest logiczne, skoro struktura wojskowa nie miała zbyt długo pozostać na Ukrainie. Także w Nadbałtyckim Specjalnym Okręgu Wojskowym nastąpiło rozdzielenie struktur. Najwyższe władze wojskowe Frontu Północno– Zachodniego przeniosły się do Poniewieża, a w Rydze pozostawiono drugorzędnego generała J. Safonowa, który po odejściu głównych sił radzieckich na zachód będzie tu sprawował funkcję gubernatora. W Odeskim Okręgu Wojskowym — inaczej. I tu dokonano rozdzielenia struktur. Ale front nie powstanie. Jego rolę pełnić będzie 9. Armia — najsilniejsza w radzieckich siłach zbrojnych. Sztab okręgu przekształci się w sztab 9. Armii. Przytłaczająca większość oficerów ze sztabu Odeskiego Okręgu Wojskowego, na czele z szefem sztabu generałem majorem M. Zacharowem znalazła się w sztabie 9. Armii. Z pamiętników marszałka Koniewa wiemy, że 20 czerwca sztab 9. Armii w trybie alarmowym został wywieziony z Odessy na polowe stanowisko dowodzenia.356 Dowódcy okręgu generała pułkownika J. Czerewiczenki nie ma już w Odessie od dawna. Wyjechał na Krym, by objąć dowództwo IX Specjalnego Korpusu Piechoty. Stamtąd, omijając Odessę, przyjedzie wprost na tajne stanowisko dowodzenia 9. Armii, którą znowu ma dowodzić. Marszałek Związku Radzieckiego M. Zacharów twierdzi, że w chwili wybuchu wojny Czerwiczenko z rozkazem powrotu do 9. Armii, znajdował się w pociągu.357 Przed wybuchem wojny zakładano, że 9. Armia ruszy do natarcia i będzie prowadzić walkę na terytorium nieprzyjaciela. Przed niemiecką napaścią pojawił się w Odessie generał N. Czebisow. Po wyprowadzeniu 9. Armii, miał pełnić tu nadzór wojskowo–terytorialny. We wszystkich zachodnich okręgach sytuacja wygląda podobnie. Jedynym wyjątkiem jest Leningradzki Okręg Wojskowy. Potajemnie powstaje tu Front Północny, ale rozdzielenie struktur nie następuje. I nie ma w tym nic dziwnego. W pierwszej fazie walk front ten nie miał do odegrania żadnej 356 357

— —

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 7/1968, s. 42. „Woprosy istorii”, nr 5/1970, s. 46.

poważnej roli, a jego wojska nie wyjdą poza Karelię. Front będzie więc działać na tym samym niemal obszarze, który kontrolowany był dotąd przez Okręg Leningradzki. Tworzenie dwóch struktur nie miało więc uzasadnienia. Zarówno działania bojowe, jak nadzór nad terytorium będzie tu realizował sztab Frontu Północnego, który pozostanie w Leningradzie.

3. 13 czerwca 1941 roku, po komunikacie agencji TASS nastąpiło definitywne rozdzielenie struktur dowodzenia we wszystkich zachodnich okręgach wojskowych, poza leningradzkim. Dowództwa wszystkich frontów otrzymały od ludowego komisarza obrony rozkaz przeniesienia się na polowe stanowiska dowodzenia. Na Białorusi są teraz dwa niezależne systemy dowodzenia: oficjalnie nie istniejący Front Zachodni (dowódca — generał D. Pawłow, stanowisko dowodzenia w lasach nie opodal stacji Leśna) oraz Zachodni Specjalny Okręg Wojskowy (dowódca — generał porucznik W. Kurdiumow, sztab w Mińsku). Pawłow nadal pełni funkcję dowódcy okręgu, ale jednocześnie już jest głównodowodzącym frontu. Generał Pawłow przenosi się właśnie na tajne stanowisko dowodzenia, gdzie będzie działał całkowicie niezależnie od Zachodniego Okręgu Wojskowego. Dwa równoległe systemy dowodzenia na tym samym obszarze — to tak, jak dwóch kapitanów na jednym statku, dwóch przywódców w jednej partii komunistycznej. Zdublowane dowództwo wojskowe na jednym terenie istnieć może tylko dlatego, że Front Zachodni ma wkrótce te terytoria opuścić. W tym samym czasie dwie struktury dowodzenia powstały na Ukrainie: Front Południowo–Zachodni oraz Kijowski Specjalny Okręg Wojskowy. Marszałek Związku Radzieckiego Bagramian pamięta, że specjalny szyfrogram, który nadszedł wtedy od Żukowa, nakazywał, by „utrzymać to w ścisłej tajemnicy, o czym uprzedzić skład osobowy sztabu okręgu”.358 W książce generała porucznika wojsk łączności P. Kuroczkina, w owym czasie generała majora, szefa łączności Frontu Północno–Zachodniego, znajdujemy informację, że w republikach nadbałtyckich sytuacja była 358

—

Bagramian, op. cit.

identyczna. „Do Poniewieża zjechała niemal cała generalicja i najważniejsze wydziały sztabu. Dowództwo okręgu praktycznie przekształciło się już w dowództwo frontu, choć formalnie, do wybuchu wojny głośno się o tym nie mówiło. W Rydze pozostawiono kilku generałów i część kadry oficerskiej powierzając im kontrolę nad terytorium”.359 Dwa niezależne systemy dowodzenia wymagają dwóch niezależnych systemów łączności. Obowiązki szefa wojsk łączności Frontu pełni osobiście generał major P. Kuroczkin, zaś jego zastępca pułkownik N. Akimow odpowiada za system łączności okręgu. Kuroczkin z energią rozwija łączność na potrzeby frontu udając, że podległe mu służby zajmują się „sprawdzaniem sieci”. Żeby nie wzbudzać podejrzeń nieprzyjaciela, nowe kanały łączności nie są używane. Do rozmów wykorzystuje się linie cywilne. Przy czym słowo „cywilne” należy wziąć w cudzysłów. W Związku Radzieckim takie linie nie istniały. W roku 1939 państwowy system łączności był już całkowicie zmilitaryzowany i podlegał władzom wojskowym. Ludowy Komisariat Łączności został, praktycznie, podporządkowany Ludowemu Komisariatowi Obrony. We wszystkich normalnych państwach system łączności wojskowej jest jednym z elementów systemu krajowego. W ZSRR — przeciwnie. Krajowy system łączności jest składnikiem systemu wojskowego. Ludowy komisarz łączności ZSRR Pieriesypkin pełnił jednocześnie funkcję zastępcy szefa wojsk łączności Armii Czerwonej. Przenosząc się na polowe stanowisko dowodzenia kierownictwo Frontu Północno–Zachodniego doskonale wiedziało, że nie wybiera się na żadne manewry, tylko na wojnę. Stanowili bowiem „najwyższy operacyjny organ dowodzenia działaniami bojowymi”.360 Frontowy system łączności był już od dawna przygotowywany na wypadek wojny. „Wszystkie dokumenty zawierające plany częstotliwości, sygnały wywoławcze, hasła znajdowały się w sztabie okręgu i w razie wojny należało rozesłać je do jednostek. Każdy okręg miał kilka tysięcy radiostacji. Przestawienie ich pracy na system wojenny musiało trwać co najmniej tydzień. A zawczasu nie wolno było tego zrobić”.361 359 360 361

— — —

P. Kuroczkin, Na siewiero–zapadnom frontie, Moskwa 1969, s. 196. P. Kuroczkin, Pozywnyje fronta, Moskwa 1969, s. 117. Ibid., s. 115.

Zauważmy — cały system przestawiania łączności na reżim wojenny opierał się na założeniu, że sygnał o zbliżającej się wojnie nadejdzie z Moskwy i to w momencie, który radzieckie władze uznają za stosowny. Innymi słowy, plany te opracowane zostały nie na potrzeby wojny obronnej, tylko na potrzeby wojny ofensywnej. Uwzględniały także okres potajemnych przygotowań do niej. I oto nadszedł właściwy moment. 19 czerwca szef sztabu Frontu Północno–Zachodniego generał porucznik P. Klenow wydaje rozkaz generałowi majorowi Kuroczkin owi: „— Przystąpić do realizacji „wielkiego planu”. Rozumiecie o czym mówię? — Tak jest. Rozumiem”.362 Szkoda tylko, że my niewiele z tego rozumiemy i że żaden z radzieckich generałów nie wyjaśnia, co się za tą nazwą kryje. Wiadomo jednak, że taki plan istniał i radzieccy generałowie zaczęli wprowadzać go w czyn. Oto jak generał Kuroczkin przystąpił do realizacji „wielkiego planu”: „Szefostwo łączności rozesłało dokumenty dotyczące organizacji łączności radiowej [...] do sztabów armii i jednostek podległych dowództwu okręgu. Wszystkie te dokumenty, odpowiednio zmodyfikowane, powinny były trafić do właściwych służb w korpusach, dywizjach, pułkach i batalionach, a następnie do obsługi każdej radiostacji. Jak już mówiłem, musi to trwać co najmniej tydzień”363. Tak więc ściśle tajne instrukcje, które można wyjąć ze sztabowych sejfów tylko w przypadku wojny, już od 19 czerwca docierają do tysięcy żołnierzy i oficerów. Jest to proces nieodwracalny. Najściślej strzeżonych tajemnic nie da się z powrotem zamknąć na klucz. W momencie kiedy wszystkie te instrukcje trafiły do jednostek — wojna stała się nieunikniona. Przygotowania do wojny zaczepnej przypominają przygotowania do puczu: ścisłe grono przywódców opracowuje w tajemnicy plany działań. Nikt z szeregowych uczestników zamachu nie jest w te plany wtajemniczony. Moment, w którym choćby część informacji o spisku przedostanie się do tysięcy jego wykonawców, przesądza o natychmiastowym podjęciu akcji.

362 363

— —

Kuroczkin, Na siewiero–zapadnom..., op. cit., s. 195. Ibid., s. 118.

Próby przewrotu nie da się już uniknąć. W przeciwnym razie spiskowcy utracą swój główny atut, jakim jest element zaskoczenia. A może generał Klenow wydał rozkaz związany z „wielkim planem” przewidując niemiecką inwazję? Generał Klenow nie bierze takiej możliwości pod uwagę, i nawet po niemieckim ataku nadal nie wierzy i nie podejmuje żadnych działań dla odparcia agresji. Po 13 czerwca, w ciągu kilku zaledwie dni uruchomione zostały w Związku Radzieckim wszystkie mechanizmy wojny. Proces rozwijania radzieckich frontów posunął się tak daleko, że najściślej tajne instrukcje dotarły już do tysięcy bezpośrednich wykonawców. W połowie czerwca 1941 roku Związek Radziecki przekroczył punkt krytyczny i znalazł się w sytuacji bez wyjścia. Od tej chwiki wojny nie można już było uniknąć...

4. Przed podjęciem decyzji o przejściu do natarcia dowódca przeprowadza rozpoznanie przyszłego terenu walk. Oczywiście, służby wywiadowcze swoje zrobiły i odpowiednią liczbę meldunków przekazały do sztabu. Dowódca ma pełne zaufanie do swych zwiadowców, ale zanim wyda rozkaz, musi pole bitwy obejrzeć własnymi oczami. I czynią tak dowódcy wszystkich szczebli, we wszystkich armiach świata. Nie jest to wcale sprawa tradycji ani zwykłego rytuału. Dowódca ma obowiązek osobiście zobaczyć i przeanalizować warunki, w jakich przyjdzie walczyć jego żołnierzom: czy przez ten parów zdołają przejść czołgi, czy tamten drewniany mostek wytrzyma wymagane obciążenie, czy z leżącego nie opodal lasu nie grozi kontratak. Jeśli dowódca tego nie zrobi, jeśli nie potrafi przewidzieć, skąd jego żołnierzom zagraża największe niebezpieczeństwo, jeśli nie zdoła przed walką właściwie ocenić wszystkich trudności — może zapłacić za to klęską. Właśnie dlatego każdy dowódca, przed walką, przeprowadza rozpoznanie. Pojawienie się nieprzyjacielskich grup rozpoznawczych na granicy państwa nie należy do przyjemnych niespodzianek. Jeśli z drugiej strony granicy prowadzi obserwację terenu dowódca radzieckiej dywizji pancernej — nie budzi to szczególnych podejrzeń. Ale jeśli dowódca radzieckiego okręgu wojskowego w towarzystwie członka Politbiura całymi tygodniami

objeżdżają strażnice i nadgraniczne placówki, to czyż nie może to zaalarmować przeciwnika? Oto, na przykład, w styczniu 1939 roku dowódca Leningradzkiego Okręgu Wojskowego K. Mierieckow oraz A. Żdanow, który wkrótce zostanie członkiem Biura Politycznego, odwiedzili samochodem wszystkie placówki na granicy z Finlandią. Powtarzają te rekonesanse wiosną, latem i jesienią. Z ostatniego, tuż przed zimą, powrócili do Leningradu i niemal natychmiast „fińska soldateska sprowokowała wojnę”. Od pierwszych dni 1941 roku niemieccy generałowie w towarzystwie oficerów zaczynają najpierw sporadycznie, a potem coraz częściej pojawiać się na radziecko–niemieckiej granicy. Obserwują, jeżdżą, odwiedzają przygraniczne jednostki wojskowe. Zachowują się identycznie, jak Mierieckow i Żdanow na granicy radziecko–fińskiej. Mam przed sobą słynną fotografię: generał Guderian wraz z oficerami swego sztabu przeprowadza ostatni rekonesans pod Brześciem. Jest noc z 21 na 22 czerwca 1941 roku. Nie tylko Guderian, ale wszyscy niemieccy generałowie prowadzili wówczas dokładne rozpoznanie radzieckiego terytorium. Im bliżej daty rozpoczęcia operacji „Barbarossa”, tym częściej ważni generałowie niemieccy pojawiali się na granicy. Na biurka radzieckich generałów i marszałków coraz częściej trafiają meldunki o działaniach niemieckich grup rozpoznawczych. 364 Niemcy starali się maskować, oficerowie mieli na sobie mundury służb granicznych i szeregowych żołnierzy, ale wprawne oko potrafi odróżnić grupę rozpoznawczą od zwyczajnego patrolu. Niemieckie rozpoznanie prowadzone jest coraz intensywniej. To wyraźna oznaka zbliżającej się wojny. Marszałek Związku Radzieckiego M. Zacharów (wówczas generał major, szef sztabu 9. Armii) stwierdza, że od kwietnia 1941 roku powstała „nowa sytuacja”: „Nad rzeką Prut dostrzeżono grupy oficerów w rumuńskich i niemieckich mundurach. Wszystko wskazuje na to, że prowadzili rozpoznanie”.365 Rozpoznanie jest elementem przygotowań do ofensywy i marszałek Zacharów dobrze o tym wiedział. Pojawienie się grup rozpoznawczych po drugiej stronie granicy nie oznacza jeszcze rozpoczęcia wojny, ale z pewnością zamyka okres pokoju.

364 365

— —

Por. np. Nowikow, op. cit., s. 41. „Woprosy istorii”, nr 5/1970, s. 43.

A co na to radzieckie dowództwo? Dlaczego nie przystępuje natychmiast do niezbędnych przygotowań obronnych, dlaczego nie podejmuje żadnych kroków dla odparcia agresji? Radzieccy generałowie nie reagują z bardzo prostej przyczyny. Radzieccy generałowie są ogromnie zajęci — oni także prowadzą intensywne rozpoznanie. Generał major P. Sewastianow (wówczas szef wydziału politycznego 5. Dywizji XVI Korpusu Piechoty 11. Armii Frontu Północno–Zachodniego): „Obserwowaliśmy niemieckich żołnierzy ochrony pogranicza z odległości około 20–30 kroków. Napotykając ich spojrzenia, ani przez moment nie dawaliśmy po sobie poznać, że ich obecność nas niepokoi, że w ogóle nas obchodzą”.366 Obserwacja Niemców „z odległości 20–30 kroków” zdarzała się regularnie. Jeśli generał rzeczywiście myśli o obronie, to nie ma najmniejszego powodu wypatrywać na granicy niemieckich żołnierzy. I nie musi studiować obcego terytorium, tylko zająć się własnym. Tak przygotowała się do obrony Finlandia, a fińscy generałowie nie wpatrywali się w tereny po radzieckiej stronie... Pułkownik D. Koczetkow wspomina, że dowódca radzieckiej dywizji pancernej w Brześciu (generał major wojsk pancernych W. Puganow, dowódca 22. Dywizji Pancernej, XIV Korpusu Zmechanizowanego 4. Armii Frontu Zachodniego) wybrał takie miejsce dla sztabu dywizji, że „siedzieliśmy z komisarzem pułku A. Iłłarionowem w gabinecie dowódcy dywizji i obserwowaliśmy przez lornetkę niemieckich żołnierzy na przeciwległym, zachodnim brzegu Bugu”.367 Idiotyzm — zdawałoby się. Przecież gdyby zaczęła się wojna, w okno dowódcy dywizji można z drugiego brzegu strzelić z automatu. Z punktu widzenia działań obronnych takie usytuowanie sztabu dywizji jest rzeczywiście dziwne. Ale przecież ta dywizja znalazła się w Brześciu, „w bezpośrednim sąsiedztwie granicy”368 nie w celach obronnych. Jeśli przyjmiemy, że ma wkrótce ruszyć do ofensywy — wszystko się wyjaśnia. Po przeciwnej stronie granicy niemiecka grupa pancerna Guderiana także zajęła pozycję nad samą rzeką, i to bez kamuflażu. Zdarza się nawet, że sam Guderian w przebraniu pojawia się w nadrzecznych trzcinach; z lornetą przy 366 367 368

— — —

P. Sewastianow, Nieman–Wołga–Dunaj, Moskwa 1961, s. 7. D. Koczetkow, S zakrytymi liukami, Moskwa 1962, s. 8. Sowietskije tankowyje wojska, Moskwa 1973, s. 37.

oczach obserwuje przeciwległy brzeg. A tuż przed rozpoczęciem operacji „Barbarossa” nawet rezygnuje z wszelkich środków ostrożności, w generalskim mundurze i w otoczeniu oficerów godzinami prowadzi lustrację radzieckiego terytorium. Po prostu, obie strony mają zamiar przystąpić do ofensywy. Radzieccy dowódcy robią dokładnie to samo, co ich niemieccy koledzy, tyle tylko, że operacje rozpoznawcze podjęli znacznie wcześniej niż Niemcy, a ich zakończenie miało nastąpić w lipcu 1941 roku. Po stronie radzieckiej rozpoznanie prowadzą dowódcy wszystkich szczebli. Na polecenie generała armii K. Mierieckowa w lipcu 1940 roku przeprowadzone zostało rozpoznanie na całej zachodniej granicy. Wzięły w nim udział tysiące radzieckich dowódców — od młodszych oficerów, po generałów i marszałków. Mierieckow, który jeszcze niedawno ogromną ilość czasu spędzał w pobliżu granicy fińskiej, teraz penetruje okolice przy granicy z Rumunią i Niemcami. Marszałek Związku Radzieckiego K. Mierieckow: „Z wysuniętych posterunków granicznych osobiście przeprowadziłem dłuższą obserwację [...] następnie udałem się do wojsk ochrony pogranicza”.369 Mierieckow w towarzystwie dowódcy Frontu Południowo–Zachodniego generała pułkownika M. Kirponosa przeprowadzają powtórny rekonesans na całym odcinku Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego. „Z Kijowa udałem się do Odessy, gdzie spotkałem szefa sztabu okręgu, generała majora M. Zacharowa [...] wspólnie udaliśmy się w kierunku granicy rumuńskiej. Patrzymy na tamtą stronę — jacyś wojskowi przyglądają się nam”.370 Warto zwrócić uwagę, że generał Mierieckow prowadzi rekonesans wraz z generałem Zacharowem. Tym samym Zacharowem, który w kwietniu 1940 roku podkreślał, że rozpoznanie prowadzone przez niemieckich generałów stworzyło całkiem „nową sytuację”. Czyżby radzieccy marszałkowie i generałowie nie sądzili, że niemieckie działania rozpoznawcze podjęte w kwietniu 1941 roku były reakcją na zmasowane rozpoznanie radzieckie prowadzone już od lipca 1940 roku? Wróćmy jednak do Mierieckowa. Prosto z Odeskiego Okręgu Wojskowego przenosi się na Białoruś. Tu w towarzystwie generała armii D. 369 370

— —

Mierieckow, op. cit., s. 222–223. Ibid., s. 224.

Pawłowa przeprowadza dokładne rozpoznanie granicy radziecko–niemieckiej. Krótka wizyta w Moskwie — i Mierieckow pojawia się już na Froncie Północnym. Mimochodem informuje, że dowódcy Frontu Północno– Zachodniego nie zastał w sztabie, ponieważ ten niemal stale przebywa na granicy. Dowódcy Frontu Północnego również nie było — wyjechał do strefy nadgranicznej. Przypomnijmy, że w 1945 roku Stalin i jego generałowie precyzyjnie zaplanowali i błyskotliwie przeprowadzili zaskakujący atak na wojska japońskie, wypierając je z Mandżurii, północnej Korei i niektórych prowincji Chin. Przygotowania do tej operacji przebiegały dokładnie tak samo, jak te wyżej opisane, kiedy wojska radzieckie szykowały się do ataku na Niemcy. W roku 1945 na granicy z Mandżurią pojawił się ten sam Mierieckow, teraz już w stopniu marszałka. Przyjechał potajemnie posługując się pseudonimem „generał pułkownik Maksimow”. Jednym z najważniejszych elementów przygotowań jest, jak zawsze, rozpoznanie: „Objechałem gazikiem, a niekiedy nawet konno, wszystkie odcinki”.371 Generał porucznik wojsk inżynieryjnych W. Zotow (wtedy generał major, dowódca wojsk inżynieryjnych Frontu Północno–Zachodniego) stwierdza, że dowódca Frontu Północno–Zachodniego generał pułkownik F. Kuzniecow niemal cały czerwiec 1941 roku, do wybuchu wojny, spędził w rejonie sztabu 125. Dywizji Piechoty. Tu znajdowała się także siedziba Rady Wojennej Frontu. Sztab zaś 125. DP był tak blisko granicy, że „trafił weń już pierwszy wystrzelony pocisk”.372 Dowódcy radzieckich dywizji i korpusów stacjonujących w głębi kraju także regularnie odwiedzali strefę nadgraniczną. Marszałek Związku Radzieckiego Rokossowski (wtedy jeszcze generał major, dowódca korpusu zmechanizowanego, ale nie w strefie przygranicznej) wspomina, że dość często odwiedzał I. Fiediunińskiego, którego korpus stacjonował nad samą granicą. Z kolei generał armii I. Fiediuniński w swych pamiętnikach odnotował, że koledzy odwiedzali go regularnie — m.in. Rokossowski.373 W pamiętnikach radzieckich marszałków i generałów możemy znaleźć setki i tysiące takich informacji. 371 372 373

— — —

„Krasnaja zwiezda”, 7 czerwca 1987. Kuroczkin, Na siewiero–zapadnom..., op. cit., s. 173–174. Fiediuniński, op. cit.

Marszałek Związku Radzieckiego Kirył Moskalenko (w owym czasie generał major artylerii, dowódca 1. Przeciwpancernej Brygady OND) wiąże gwałtowne nasilenie działań rozpoznawczych przez dowódców radzieckich bezpośrednio z komunikatem agencji TASS. Dowódca 5. Armii generał major wojsk pancernych M. Potapow i generał K. Moskalenko wspólnie przeanalizowali ten komunikat. Potapow wydaje swemu koledze polecenie: „Wybierz doświadczonych, znających rzemiosło ludzi i poślij ich na granicę, niech przeprowadzą rozpoznanie terenu i poobserwują Niemców. Tobie też to się przyda”.374 Zwróćmy uwagę, że w operacji obronnej brygada pancerna nie powinna się w ogóle znaleźć na pierwszej linii frontu. Dowódca armii wprowadza taką brygadę do walki tylko w sytuacji krytycznej, gdy nieprzyjaciel przełamał już linie obrony batalionów, pułków, brygad, dywizji i korpusów, kiedy całej armii grozi załamanie, a kierunek głównego uderzenia nieprzyjacielskiego armii jest dokładnie określony. Może to jednak nastąpić tylko w głębi radzieckiego systemu obrony. Tymczasem brygada generała Moskalenki nie wchodzi w skład armii, a nawet frontu. Jest to jedna z brygad Odwodów Naczelnego Dowództwa. W walkach obronnych może być wprowadzona do akcji, gdy obrona armii, a nawet frontu została przełamana. Krótko mówiąc, brygada powinna znajdować się nie nad granicą, ale dziesiątki, jeśli nie setki kilometrów od niej. Jeśli jednak najpotężniejsze w dziejach świata zgrupowanie wojsk stworzono w celach ofensywnych — problem wygląda zupełnie inaczej. Atakujące wojska radzieckie na lewym skrzydle mają naturalną osłonę — Karpaty (plus armie górskie, które się tam znajdą). Natomiast prawe skrzydło powinna ubezpieczać możliwie najsilniejsza formacja pancerna znajdująca się najbliżej granicy, dokładnie w miejscu, gdzie stoi brygada generała Moskalenki. Gdyby ktoś nadal upierał się, że radziecki rekonesans był elementem przygotowań obronnych, to chciałbym przypomnieć, że w składzie grup rozpoznawczych było zdumiewająco wielu saperów, i to saperów najwyższej klasy. W takiej sytuacji saper nie ma powodu interesować się terenem po stronie nieprzyjaciela, bo ma aż nadto roboty na własnym. A mimo to 374

—

Moskalenko, op. cit., s. 27.

radzieccy saperzy całymi godzinami prowadzą rozpoznanie terenów rumuńskich i niemieckich.

5. 21 czerwca 1941 roku odbyło się tajne posiedzenie Politbiura. Radziecki historyk W. Anfiłow informuje: „Przywódcy partii komunistycznej i członkowie rządu znajdowali się tego dnia na Kremlu, gdzie omawiali najistotniejsze sprawy państwowe oraz wojskowe”375. Dziś znamy już cztery z omawianych wówczas problemów, wiemy także, jakie w tych sprawach podjęto decyzje. Reszta poruszanych zagadnień nadal pozostaje tajemnicą. A oto co wiemy: 21 czerwca 1941 roku Biuro Polityczne postanowiło: wprowadzić na uzbrojenie Armii Czerwonej ruchome wieloprowadnicowe wyrzutnie niekierowanych pocisków rakietowych BM–13 (tzw. Katiusze); przystąpić do seryjnej produkcji tych wyrzutni oraz pocisków rakietowych M–13; rozpocząć formowanie oddziałów artylerii rakietowej. „21 czerwca Biuro Polityczne KC WKP(b) powzięło decyzję o utworzeniu, w oparciu o zachodnie przygraniczne okręgi wojskowe, organizacji frontowych”.376 Decyzja ta jest nieporównanie bardziej istotna niż ta pierwsza. Oczywiście — fronty istniały już wcześniej, Politbiuro po prostu, z wsteczną datą, zalegalizowało znacznie wcześniejsze postanowienia. Niemniej jest to arcyważne: pięć frontów utworzono i potajemnie zalegalizowano nie po niemieckiej agresji, ale przed nią. Posiedzenie Politbiura trwało cały dzień i zakończyło się późną nocą. A kilka godzin po zamknięciu obrad Żukow telefonuje do Stalina i usiłuje przekonać go, że na granicy dzieje się coś niezwykłego. Moment ten opisany został przez wielu naocznych świadków i historyków. Nie ma cienia wątpliwości — nie tylko Stalin, ale i Mołotow, i Żdanow, i Beria w możliwość niemieckiej agresji nie chcą uwierzyć.

375 376

— —

Anfiłow, Biessmiertnyj podwig, op. cit., s. 185. P. Żylin (red.), Wielikaja Otieczestwiennaja wojna, Moskwa 1973, s. 64.

Tę niewiarę potwierdza postawa Armii Czerwonej: zenitówki nie strzelają do niemieckich samolotów zwiadowczych, radzieccy piloci mają kategoryczny zakaz atakowania niemieckich maszyn, wojskom pierwszego rzutu strategicznego zakazano wydawać amunicję, a Sztab Generalny bombarduje rozkazami, by nie dać się sprowokować. Żukow i Timoszenko także nie bardzo wierzyli w niemiecką inwazję. Wszystko to wskazuje, że fronty utworzono nie dla odparcia niemieckiej inwazji, lecz dla otwarcia drogi na Zachód.

6. Oto kolejna decyzja Politbiura z 21 czerwca 1941 roku: powzięto uchwałę o utworzeniu Grupy Armii Odwodów Naczelnego Dowództwa. Dowódcą mianowano pierwszego zastępcę ludowego komisarza obrony — marszałka Związku Radzieckiego Siemiona Budionnego, szefem sztabu grupy — generała majora A. Pokrowskiego (później generała pułkownika). W skład GA OND weszło siedem armii drugiego rzutu strategicznego, które, jak już wiemy, potajemnie przerzucano na zachód. Generał pułkownik A. Pokrowski w swych pamiętnikach określa nowy związek taktyczny nieco inną nazwą: Grupa Odwodowa Kwatery Głównej Naczelnego Dowództwa.377 Nazwa ta stanowi jednocześnie informację, że 21 czerwca powstała także Kwatera Główna Naczelnego Dowództwa — najwyższy organ dowodzenia siłami zbrojnymi w czasie wojny. Tak czy inaczej, już przed inwazją niemiecką drugi rzut strategiczny nie był zlepkiem siedmiu niezależnych armii, tylko niezwykle sprawnym mechanizmem bojowym z jednolitym dowództwem. W wojnie obronnej jednolite dowodzenie armiami drugiego rzutu strategicznego było zupełnie niepotrzebne i zostało zlikwidowane, zanim jeszcze drugi rzut zetknął się z nieprzyjacielem. W czasie pokoju drugi rzut strategiczny również nie jest potrzebny: w europejskiej części kraju nie ma go ani gdzie rozlokować, ani szkolić. Jeśli więc Grupę Armii OND utworzono nie na czas pokoju i nie dla celów wojny obronnej, to w jakim celu? 377

—

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 4/1978, s. 64.

„21 czerwca Biuro Polityczne KC WKP(b) powierzyło szefowi Sztabu Generalnego, generałowi armii G. Żukowowi dowództwo Frontów: Zachodniego i Południowego, a zastępcy ludowego komisarza obrony, generałowi armii K. Mierieckowowi — Północnego”.378 Jeszcze całkiem niedawno K. Mierieckow dowodził armią w operacji „wyzwalania” Finlandii. Teraz wysyła się go w te same rejony jako przedstawiciela Kwatery Głównej. Jeszcze niedawno Żukow dowodził Frontem Południowym w operacji „wyzwalania” wschodnich terenów Rumunii, teraz jedzie tam jako przedstawiciel Kwatery Głównej, by koordynować działania dwóch frontów. Wmawia się nam, że posłano Żukowa na granicę rumuńską, a Mierieckowa na fińską, by przygotowali wojska do odparcia niemieckiej agresji, w której możliwość sam Stalin nie wierzył. Mierieckow wyjechał natychmiast. Żukow zatrzymał się na kilka godzin w Moskwie i o wybuchu wojny dowiedział się w Sztabie Generalnym. Radzieccy historycy piszą: „W czerwcu, aż do rozpoczęcia ataku na ZSRR Brauchitsch i Haider raz po raz wizytowali swe oddziały”379. A Żukow i Mierieckow robili co innego? Po obu stronach granicy dzieje się to samo. Działania Wehrmachtu i Armii Czerwonej nie różnią się nawet w szczegółach. Radzieccy dowódcy przesuwali stanowiska dowodzenia bliżej granic, tak samo jak ich niemieccy koledzy. Może nawet jeszcze bliżej. Obie armie koncentrują po dwa potężne zgrupowania na skrzydłach swych wojsk, w miejscach, gdzie linia graniczna wcina się najgłębiej w terytorium nieprzyjaciela. Radzieckie lotnictwo znalazło się w bezpośrednim sąsiedztwie granicy. Niemieckie także. Zarówno radzieckim, jak i niemieckim pilotom, do pewnego momentu, nie wolno atakować samolotów przeciwnika, aby zbyt wcześnie nie sprowokować konfliktu. Główna Kwatera Hitlera znajduje się w Prusach Wschodnich, w pobliżu Kętrzyna (Rastenburg), a radzieckie Główne Stanowisko Dowodzenia — nieopodal Wilna. Kętrzyn i Wilno leżą na tej samej szerokości geograficznej i w takiej samej odległości od granicy. Symetria doskonała! Ale... Hitler wyjechał już do swej Głównej Kwatery... A Stalin? 378 379

— —

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 9/1981, s. 11. Anfiłow, Biessmiertnyj podwig, op. cit., s. 65.

21 czerwca, po posiedzeniu Politbiura wielu członków tego gremium bezzwłocznie opuszcza Moskwę i udaje się na swe bojowe stanowisko. Żdanow, który z ramienia Politbiura czuwał nad „wyzwalaniem” Finlandii, zamierza 23 czerwca znaleźć się w Leningradzie. Chruszczów, który czuwał nad „wyzwalaniem” wschodnich terenów Polski i Rumunii, szybko pojechał do Kijowa (a być może także do Terespola). Andriejew, który w Politbiurze odpowiada za transport wojskowy380, wyjeżdża na Daleki Wschód, żeby przyśpieszyć przerzut wojsk drugiego rzutu strategicznego transsyberyjską magistralą kolejową. Już nazajutrz odnotowano jego obecność w Nowosybirsku.381 A Stalin? Czyżby i on, tak jak Hitler, wybierał się na tajne stanowisko dowodzenia?

7. Decyzja Politbiura o potajemnym utworzeniu pięciu frontów na zachodnich granicach oznaczała, że w 1941 roku Związek Radziecki nieodwołalnie musiał podjąć ofensywę na zachodzie. Powód jest niezwykle poważny: każdy z tych frontów zjadał miesięcznie m.in. ok. 60.000 sztuk bydła.382 Gdyby z atakiem trzeba było czekać do następnego roku, na potrzeby pięciu frontów należałoby zapewnić 8.000.000 sztuk. A przecież oprócz pięciu frontów zachodnich jest jeszcze siedem armii drugiego rzutu strategicznego i, tuż za nimi — trzy armie NKWD. Na dodatek trzeba też wyżywić cztery floty, armie przygotowywane do „wyzwolenia” Iranu, lotnictwo, wojska OPL i — co najważniejsze — cały przemysł zbrojeniowy, w którym gąb do wyżywienia jest znacznie więcej. Problem wyżywienia był w centrum uwagi radzieckiego Sztabu Generalnego: „Mimo poważnych sukcesów naszego rolnictwa w okresie przedwojennym, problemu produkcji zbóż, z wielu powodów, nie udało się

380 381 382

— — —

Partia i armija (red. A. Episzew), Moskwa 1980, s. 176. Kalinin, op. cit., s. 131. Kurkotkin, op. cit., s. 325.

rozwiązać. Obowiązkowe dostawy i skup nie pokrywały niezbędnych potrzeb kraju”.383 Jednym słowem, poważne sukcesy, ale chleba nie ma. A oto opinia ludowego komisarza finansów, członka KC, A. Zwieriewa: „Do końca 1940 roku pogłowie bydła w naszym kraju nie osiągnęło jeszcze poziomu z roku 1916”.384 Od pierwszych dni 1939 roku Stalin rozpoczął intensywne przepompowywanie zasobów z i tak już katastrofalnie osłabionego rolnictwa do wojska i przemysłu zbrojeniowego. Armia i przemysł rozrastały się w niebywałym tempie, rolnictwo umierało. Wspomniałem już o 1.320 wyładowanych ciężarówkami pociągach, które przyjechały do zachodnich rejonów przygranicznych. Ciężarówki te zarekwirowano w kołchozach. W maju 1941 roku do Armii Czerwonej powołano 800.000 rezerwistów. W ciągu jednego miesiąca liczba gąb do wyżywienia w wojsku wzrosła o blisko milion. A skąd armia wzięła tych ludzi? Wiemy już, że głównie z Gułagu, ale także ze wsi. Tak więc, pięć żarłocznych frontów utworzonych przed niemiecką inwazją oraz potajemna mobilizacja chłopów i rekwizycja ciężarówek przed żniwami oznaczały, że w 1941 roku kraj będzie skazany na głód, nawet jeśli Niemcy nie zaatakują. Wyrok zapadł 21 czerwca 1941 roku na posiedzeniu Politbiura. Utworzone decyzją tego gremium fronty należało jeszcze w tym roku rzucić do walki. Inaczej bowiem w zbliżającym się roku 1942 Stalinowi będzie zagrażał nie tylko Hitler, ale także miliony głodnych, uzbrojonych chłopów w jego własnej armii. Tylko zaskakujące uderzenie Armii Czerwonej dawało szansę zagarnięcia nowych, bogatych terytoriów i rozwiązania aprowizacyjnych kłopotów (zasoby Rumunii). Jeśli i tego nie wystarczy — trudno. Głód w czasie wojny da się wytłumaczyć. Jedyny radziecki marszałek, któremu Stalin ufał bez zastrzeżeń — Borys Szaposznikow — już w roku 1929 wyraził opinię, że bezczynność setek tysięcy, a nawet milionów gotowych do walki żołnierzy w pobliżu nieprzyjacielskich granic nie może trwać długo.385 O wiele łatwiej utrzymać wojsko w ryzach podczas wojny, niż opanować miliony zmobilizowanych, 383 384 385

— — —

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 7/1961, s. 102. A. Zwieriew, Zapiski ministra, Moskwa 1973, s. 188. Szaposznikow, op. cit.

uzbrojonych, bezczynnych ludzi. A jeśli, na dodatek, nie ma ich czym nakarmić — co wtedy? Nakazawszy utworzyć fronty, Stalin naruszył i bez tego mocno zachwianą równowagę między ponad miarę rozbudowaną armią i wyniszczonym, zrujnowanym rolnictwem. W efekcie stanął przed wyborem: wszystko albo nic. Do roku 1942 czekać nie mógł.

ROZDZIAŁ 26. STALIN NIE WIERZYŁ CHURCHILLOWI 1. A niby dlaczego miał wierzyć? Churchill nie był komunistą ani przyjacielem Związku Radzieckiego. Kiedy otrzymujemy list zawierający dość niezwykłą informację, zadajemy sobie pytanie, na ile źródło tej informacji jest wiarygodne. Stalin zareagował podobnie. Kimże jest Churchill z punktu widzenia radzieckich komunistów? Mężem stanu, który od pierwszej chwili zdawał sobie sprawę, jak ogromnym zagrożeniem dla świata jest komunizm. Churchill był wrogiem komunizmu i nigdy tego nie ukrywał. To on w 1918 roku usiłował wraz z Niemcami podjąć walkę z radziecką dyktaturą. Sam Lenin uważał, że Churchill to „człowiek pałający największą nienawiścią do Rosji Radzieckiej”386. A więc od najbardziej nieprzejednanego wroga przychodzi list ostrzegający przed niebezpieczeństwem. Czy można mu uwierzyć?

2. Aby zrozumieć stosunek Stalina do informacji zawartych w listach Churchilla, warto przypomnieć sobie ówczesną sytuację polityczną w Europie. W dyplomatycznej wojnie lat trzydziestych pozycja Niemiec była wyjątkowo niekorzystna. Państwo położone w centrum Europy, znajdowało się także w centrum wszystkich konfliktów. Trudno wyobrazić sobie jakąkolwiek wojnę na tym kontynencie bez udziału Niemiec. Dlatego też strategia dyplomatyczna wielu krajów sprowadzała się w tym okresie do

386

—

Lenin, op. cit., t. 31, s. 326.

stanowiska: niech inni walczą z Niemcami, my starajmy się trzymać z boku. Monachium to jaskrawy przykład takiej filozofii. Wojnę dyplomatyczną lat trzydziestych wygrali Stalin i Mołotow. Paktem Ribbentrop–Mołotow Stalin otworzył drogę do kolejnej wojny światowej. Sam pozostaje „neutralnym” obserwatorem i, na wszelki wypadek, trzyma w pogotowiu milion spadochroniarzy. Wielka Brytania i Francja wojnę dyplomatyczną przegrały i były teraz zmuszone prowadzić wojnę prawdziwą. Francja szybko wypadła z gry. Jaki może być w tej sytuacji podstawowy cel polityki brytyjskiej? Z punktu widzenia Kremla Churchill ma tylko jedno wyjście: znaleźć piorunochron, który chroniłby go przed niemiecką napaścią, a jednocześnie skierować uderzenie w jakąkolwiek inną stronę. W drugiej połowie 1940 roku takim piorunochronem mógł być tylko Związek Radziecki. Mówiąc prościej, Wielkiej Brytanii zależy na tym, by doprowadzić do konfliktu między Związkiem Radzieckim i Niemcami. Tę opinię na temat polityki brytyjskiej Stalin wypowiedział otwarcie 10 marca 1939 roku. Nie wiem, czy takie były zamiary Churchilla, ale właśnie z tego punktu widzenia Stalin oceniał wszelkie poczynania brytyjskiego rządu i brytyjskich polityków. Admirał N. Kuzniecow: „Stalin miał oczywiście dostateczne podstawy, by sądzić, że Anglia i Ameryka usiłują wciągnąć nas w konflikt z Niemcami”387. Otrzymawszy list od Churchilla, Stalin z góry przesądzał o intencji nadawcy. O czym może marzyć Churchill w planie politycznym? Tylko o jednym — jak by tu zamienić się ze Stalinem rolami: żeby to Stalin wojował z Hitlerem, a Churchill mógł pozostać w cieniu. W istniejącej sytuacji Churchill jest stroną zbyt zainteresowaną, by Stalin mógł mu wierzyć.

3. Aby zrozumieć stosunek Stalina do informacji zawartych w listach Churchilla, warto również mieć na uwadze ówczesną sytuację strategiczną w Europie. Podstawową zasadą strategii jest koncentracja siły przeciw słabości. W I wojnie światowej Niemcy nie mogły stosować się do tej zasady, 387

—

Kuzniecow, op. cit., s. 321.

ponieważ prowadziły wojnę na dwa fronty. Walcząc na dwóch frontach Niemcy musiały odstąpić od strategii zniszczenia przeciwnika, mogły prowadzić walkę tylko na jego wyczerpanie. Jednakże zasoby Niemiec były ograniczone, a potencjał przeciwnika — ogromny. Dlatego też wojna na wyczerpanie musiała doprowadzić Niemcy do katastrofy. W II wojnie światowej zarówno Hitler, jak i jego Sztab Generalny doskonale zdawali sobie sprawę, że walka na dwa fronty oznacza katastrofę. W latach 1939–1940 Niemcy walczyły na jednym froncie. Dlatego też niemiecki Sztab Generalny mógł stosować zasadę koncentracji i czynił to doskonale. Cała potęga wojenna kierowana była konsekwentnie przeciwko jednemu przeciwnikowi. Po nim przychodziła kolej na następnego. W 1940 roku Churchill marzy o tym, żeby zmusić Niemcy do walki na dwa fronty. Lecz Hitler takiego wariantu nie brał pod uwagę. Na naradzie sztabowej Wehrmachtu 23 listopada 1939 roku powiedział, że wojnę przeciwko ZSRR rozpocznie dopiero, kiedy zakończy się wojna na Zachodzie. Wyobraźmy sobie, że w 1940 roku dowiadujemy się, że Hitler, łamiąc podstawową zasadę strategii, zamiast koncentracji sił, przystępuje do ich rozproszenia, to jest że Hitler z premedytacją ma zamiar popełnić błąd, który w I wojnie światowej doprowadził Niemcy do klęski. Każdy uczniak wie, że walka na dwa fronty to dla Niemiec samobójstwo. II wojna światowa potwierdzi tę prawdę raz jeszcze, przy czym dla Hitlera wojna na dwa fronty będzie oznaczała samobójstwo w najbardziej dosłownym sensie. Nikt bardziej od Churchilla nie jest zainteresowany tym, żeby Hitler miał dwa fronty. I oto właśnie Churchill powiadamia Stalina w sekrecie, że Hitler sam pakuje się w taką kabałę. Czy Stalin mógł w to uwierzyć?

4. W swych dotychczasowych rozważaniach analizowaliśmy sytuację polityczną i strategiczną Europy 1940 roku. Ale ważna jest także atmosfera, w jakiej Churchill pisał swe listy, a Stalin je czytał. 21 czerwca 1940 roku padła Francja. Rozbój niemieckich okrętów podwodnych na morskich szlakach komunikacyjnych przynosi coraz dotkliwsze straty. Nad Wielką Brytanią, powiązaną niezwykle silnymi więzami gospodarczymi z całym światem, zawisła groźba morskiej blokady.

Oznacza to dla niej ogromny kryzys handlowy, przemysłowy i finansowy. A co gorsza, niezwyciężona — jak dotąd — niemiecka machina wojenna prowadzi intensywne przygotowania do inwazji na Wyspy Brytyjskie. W takiej właśnie sytuacji 25 czerwca Churchill pisze list do Stalina. 30 czerwca wojska niemieckie zdobywają brytyjską wyspę Guernsey. W tysiącletniej historii Wielkiej Brytanii takie przypadki zdarzały się nieczęsto. A co będzie później? Lądowanie w Anglii? Wyspa Guernsey została zajęta bez oporu. Jak długo będzie się bronić Wielka Brytania? Nazajutrz po opanowaniu przez Niemców wyspy Guernsey Stalin otrzymuje list od Churchilla. Dla Stalina Churchill jest człowiekiem, który znalazł się w śmiertelnym niebezpieczeństwie i wszelkimi sposobami usiłuje znaleźć sojuszników do walki ze straszliwym wrogiem. Dlatego też radziecki przywódca z dużą rezerwą przyjmuje informacje zawarte w listach Churchilla. Churchill wysłał do Stalina kilka listów. Stalin dostawał je zawsze w momentach, kiedy ich nadawca znajdował się w wyjątkowo trudnej sytuacji. Na przykład, najbardziej znany list Churchilla z tej serii Stalin otrzymał 19 kwietnia 1941 roku. Wszyscy historycy zgodnie uważają, że ten właśnie list był najpoważniejszym ostrzeżeniem ze wszystkich, jakie Stalinowi udzielono. List ten jest często cytowany, ale przypomnijmy, w jakiej sytuacji Churchill go wysyła. 12 kwietnia armia Rommla znalazła się przy granicy z Egiptem. 14 kwietnia poddała się Jugosławia. 16 kwietnia, w czasie bombardowania Londynu uszkodzona zostaje katedra św. Pawła. Grecja jest w przededniu kapitulacji, a brytyjski korpus ekspedycyjny w tym kraju jest w sytuacji katastrofalnej. Nie wiadomo nawet, czy uda się go ewakuować. I w takiej właśnie sytuacji Stalin otrzymuje najważniejszy list Churchilla. Stalin mógł mieć podejrzenia nie tylko co do intencji brytyjskiego premiera, ale także co do źródeł informacji. Miesiąc po słynnym liście z kwietnia 1941 roku wojska niemieckie przeprowadzają błyskotliwą operację lądowania na Krecie. — A gdzie wtedy był brytyjski wywiad? — myślał zapewne Stalin. — Tak dobrze pracuje na rzecz Związku Radzieckiego, a nie dba o interesy własnego kraju?

5.

I wreszcie najistotniejszy powód, dla którego Stalin nie uwierzył w „ostrzeżenia” Churchilla. Churchill wcale nie ostrzegał Stalina przed niemiecką agresją! Po śmierci Stalina komunistyczna propaganda uczyniła bardzo wiele dla podtrzymania mitu o „ostrzeżeniach” Churchilla. Chruszczów cytował list z 19 kwietnia 1941 roku, radziecki historyk wojskowy W. Anfiłow omawia go we wszystkich swoich pracach, marszałek Związku Radzieckiego G. Żukow przytacza ten list w całości, generał armii S. Iwanow i oficjalna „Historia Wielkiej Wojny Narodowej” także. List ten znajduje się poza tym w setkach radzieckich książek i artykułów. Oto tekst listu Churchilla: „Otrzymałem od zaufanego agenta pewną wiadomość, iż Niemcy, z chwilą kiedy uznali, że Jugosławia znalazła się już w ich sieciach, to jest po 20 marca, zaczęli przerzucać do południowej Polski trzy z pięciu znajdujących się w Rumunii dywizji pancernych. W momencie kiedy dowiedzieli się o reakcji serbskiej, przesunięcie to zostało odwołane. Wasza Ekscelencja oceni łatwo znaczenie tych faktów”388. W takim właśnie brzmieniu list Churchilla publikują wszystkie radzieckie źródła, zapewniając z naciskiem, że jest to „ostrzeżenie”. Niczego podobnego w tym liście nie dostrzegam. Churchill wspomina o trzech dywizjach pancernych. Według standardów Churchilla — to bardzo dużo. A według standardów Stalina — niedużo, bo sam Stalin formuje w owym czasie 63 dywizje pancerne, a każda z nich pod względem ilości i jakości czołgów przewyższa niemiecką. Otrzymawszy informację o trzech niemieckich dywizjach Stalin miał się domyślić, że Niemcy szykują atak na Rosję? Churchill proponuje Stalinowi, by sam ocenił znaczenie tych faktów. A jak je można ocenić? Polska, to historyczne wrota dla wszystkich agresorów zmierzających z Europy na Rosję. Niemieckie dywizje pancerne Hitler chciał przerzucić do Polski, ale się rozmyślił. Inwazja z Rumunii? Przecież zaopatrzenie wojsk niemieckich będzie tu o wiele większym problemem niż w Polsce. Droga z Rumunii do strategicznie ważnych ośrodków Rosji jest znacznie dłuższa i trudniejsza, atakujące armie 388

—

„Historia Wielkiej Wojny Narodowej…”, op. cit., t. 1, s. 521.

będą musiały pokonać całą masę naturalnych przeszkód, łącznie z Dnieprem w jego dolnym biegu. Gdyby Stalin przygotowywał obronę własnych granic, to po „ostrzeżeniu” Churchilla powinien był odetchnąć z ulgą i ograniczyć przygotowania do wojny. Na dodatek Churchill podaje powód, dla którego wojska niemieckie nie wyruszą do Polski, tylko zostaną w Rumunii: Niemcy mają problem w Jugosławii w ogóle, a w Serbii w szczególności. Innymi słowy, Churchill powiada, że niemieckie dywizje pancerne zostają w Rumunii wcale nie dlatego że mają wziąć udział w ataku na Związek Radziecki. Przeciwnie, z Rumunii przerzuca się je na południowy zachód, to znaczy ustawia tyłem do Stalina. Wielka Brytania podjęła w owym czasie niebywale intensywne działania dyplomatyczne i wojskowe w całym basenie Morza Śródziemnego, a zwłaszcza w Grecji i Jugosławii. List Churchilla jest niezwykle ważny, ale nie ma najmniejszych podstaw, żeby traktować zawarte w nim informacje jako „ostrzeżenie”. Przeciwnie, wszystko przemawia za tym, że Churchill przekazuje Stalinowi zaproszenie: Niemcy mieli zamiar przerzucać swe dywizje do Polski, ale się rozmyślili — nie ma powodów do obaw, tym bardziej że ich dywizje w Rumunii zwrócone są do was tyłem! Nie ma się czego obawiać, droga wolna! W toku wojny Stalin, znalazłszy się w sytuacji krytycznej, sam wysyłał podobnej treści depesze do Churchilla i Roosevelta: Niemcy rzucili swe główne siły przeciwko mnie, odwróciwszy się do was plecami. To najdogodniejszy moment — nie zwlekajcie z otwarciem drugiego frontu! A potem, w styczniu 1945 roku, kiedy drugi front przeżywał trudne chwile, zachodni przywódcy słali do Stalina identyczne propozycje, prosząc, żeby uderzył trochę mocniej! Nie można traktować listu Churchilla jako „ostrzeżenia”. Swój pierwszy list do Stalina Churchill napisał 25 czerwca 1940 roku, gdy plan „Barbarossa” jeszcze nie istniał! Sugestie brytyjskiego premiera nie wynikają ze znajomości niemieckich planów, tylko z trzeźwej kalkulacji. Zwraca on Stalinowi uwagę na sytuację w Europie: dziś Wielka Brytania ma problemy z Hitlerem, jutro nie uniknie ich Związek Radziecki, warto więc podjąć wspólne działania przeciw Niemcom. Churchill namawia Stalina, by włączył się do wojny po stronie Wielkiej Brytanii i całej podbitej Europy.

Brytyjski historyk B. Liddell–Hart przeprowadził błyskotliwą analizę istniejącej w tym momencie sytuacji strategicznej z punktu widzenia Hitlera. Powołując się na opinię generała Jodła, Liddell–Hart twierdzi, że Hitler niejednokrotnie powtarzał swym generałom: „Anglikom pozostała tylko jedna szansa — jest nią radziecka inwazja na Europę”.389 Sam Churchill 22 kwietnia 1941 roku zanotował: „Rząd radziecki wie doskonale, [...] że potrzebujemy jego pomocy”.390 Jakiej pomocy mógł oczekiwać Churchill, poza zaatakowaniem Niemiec?

6. Stalin ma wystarczająco wiele powodów, by nie ufać Churchillowi. Ale przecież sam rozumie, że po klęsce Wielkiej Brytanii pozostanie sam na sam z Niemcami. W odpowiedzi na list Churchilla z 25 czerwca 1940 roku pisze: „Celem polityki Związku Radzieckiego jest uniknięcie wojny z Niemcami. Niemcy mogą jednak zaatakować Związek Radziecki wiosną 1941 roku, jeśli do tego czasu zdołają pokonać Wielką Brytanię”.391 Ten list adresowany jest nie do Churchilla, lecz do Hitlera! 13 lipca 1940 roku Mołotow na polecenie Stalina przekazuje niemieckiemu ambasadorowi Schulenburgowi stenogram rozmowy Stalina z brytyjskim ambasadorem Crippsem. Jak zwykle, Stalin i tu chytrzy. Hitlerowi przekazuje nie oryginał memorandum, ale precyzyjnie zredagowaną kopię, w której znalazła się cała masa nieistotnych szczegółów, ale najważniejsze stwierdzenia zostały całkowicie zmienione. Mowa więc o dwóch różnych tekstach. Gdyby przekazany przez Stalina tekst oczyścić z dyplomatycznych ozdóbek, to dokument ten zawiera następujące sugestie: 1. Hitler może spokojnie walczyć i nie kłopotać się o tyły, ponieważ jego prawdziwy przyjaciel, Stalin, pragnie wyłącznie pokoju i z jego strony nic mu nie grozi.

389 390 391

— — —

B. H. Liddell–Hart. History of the Second World War, Londyn 1978, s. 151. L. Woodward, British Foreign Policy in the Second World War, Londyn, s. 611. Cyt. za: R. Goralski, World War II Almanac: 1939–1945, Londyn, s. 124.

2. Rozmowy z brytyjskim ambasadorem w Moskwie nie były wymierzone przeciwko Hitlerowi. Najlepszym dowodem jest to, że Stalin sam przekazał mu tajny protokół z tego spotkania. Czy można wierzyć w słodkie pienia kremlowskiej syreny? Wielu historyków wierzy. Ale Hitler nie uwierzył i, po wnikliwej analizie „kopii” stenogramu rozmów z Crippsem, 21 lipca 1940 roku dał rozkaz rozpoczęcia prac nad planem „Barbarossa”. Innymi słowy, Hitler zdecydował się walczyć na dwa fronty. Decyzja ta wydaje się zdumiewająca i niepojęta. Wielu niemieckich generałów nie zaaprobowało tego, w istocie, samobójczego posunięcia. Hitler jednak nie miał już wyboru. Hitler popełnił błąd nie 21 lipca 1940 roku, tylko 19 sierpnia 1939 roku, kiedy zgodził się na podpisanie paktu Ribbentrop–Mołotow. Decyzja o rozpoczęciu operacji „Barbarossa” na Wschodzie, przed zapewnieniem sobie zwycięstwa na Zachodzie nie była błędem, który przesądził o wszystkim, ale spóźnioną próbą naprawienia takiego błędu popełnionego dwa lata wcześniej. Istniały już dwa fronty i o zwycięstwie nie mogło być mowy. Nawet zajęcie Moskwy nie rozwiązywało problemu: za Moskwą znajdowało się jeszcze ponad 10.000 kilometrów ogromnego terytorium, gigantyczny potencjał przemysłowy, niewyczerpane zasoby naturalne i ludzkie. Zacząć wojnę z Rosją jest bardzo łatwo, zakończyć — znacznie trudniej. Zapewne walka w europejskiej części Związku Radzieckiego nie powinna nastręczać Hitlerowi zbyt wielu trudności: ograniczone terytorium, dużo dobrych dróg, stosunkowo łagodna zima. Ale czy Hitler był w stanie prowadzić wojnę na Syberii? Stalin sądził, że Hitler nie rozpocznie wojny na Wschodzie, zanim nie zakończy jej na Zachodzie. Czekał cierpliwie na ostatni akord wojny niemiecko–brytyjskiej: lądowanie niemieckich korpusów pancernych w Wielkiej Brytanii. Błyskotliwą operację desantową na Krecie Stalin, i nie tylko on, potraktował jako generalną próbę przed lądowaniem w Anglii. Jednocześnie czynił wszystko, aby przekonać Hitlera o swych pokojowych intencjach. Dlatego właśnie radzieckie zenitówki nie strzelały do niemieckich samolotów, a radziecka prasa i agencja TASS trąbiły na cały świat, że wojny radziecko– niemieckiej nie będzie. Gdyby Stalinowi udało się przekonać Hitlera o swojej neutralności — niemieckie korpusy pancerne bez wątpienia wylądowałyby na Wyspach Brytyjskich. A wtedy...

Wtedy powstałaby sytuacja doprawdy niezwykła. Polska, Czechosłowacja, Dania, Norwegia, Belgia, Holandia, Luksemburg, Jugosławia, Francja, Grecja, Albania nie mają już ani własnych wojsk, ani rządów, ani parlamentów, ani partii politycznych. Miliony ludzi zagoniono do obozów koncentracyjnych. Cała Europa czeka na wyzwolenie. A na kontynencie europejskim pozostały zaledwie: pułk osobistej ochrony Hitlera, strażnicy hitlerowskich obozów koncentracyjnych, niemieckie jednostki zaplecza, uczelnie wojskowe i... pięć radzieckich korpusów powietrznodesantowych; dziesiątki tysięcy czołgów szybkich przystosowanych do działań na autostradach, dziesiątki tysięcy samolotów; piloci szkoleni nie do walk w powietrzu, tylko do niszczenia celów naziemnych; dywizje i całe armie NKWD; całe armie sformowane z samych radzieckich zeków; potężne formacje szybowców desantowych (utworzone dla szybkich i zmasowanych przerzutów wojsk na terytorium nieprzyjaciela); dywizje górskie wyszkolone do błyskawicznego opanowywania przełęczy górskich, przez które biegną rurociągi z ropą naftową. Czy można wymarzyć równie sprzyjające warunki do „wyzwolenia” Europy? A przecież taka sytuacja nie powstała z niczego. Była efektem wieloletnich, żmudnych i konsekwentnych działań Stalina, który z najdrobniejszych elementów składał ją, jak najdelikatniejszą mozaikę. Wreszcie ostatnie pytanie. Jeśli listy Churchilla nie zawierały „ostrzeżenia” o niemieckich przygotowaniach do inwazji, to dlaczego komuniści z takim uporem podtrzymują ten mit? Legenda o „ostrzeżeniach” usprawiedliwia radzieckie przygotowania do agresji. To prawda, powiadają, przecinaliśmy zasieki na swoich granicach, ale bez żadnych agresywnych zamiarów. To Churchill nas ostrzegał...

ROZDZIAŁ 27. STALIN NIE WIERZYŁ RICHARDOWI SORGE 1. Stalin niezwykle poważnie przygotowywał się do wojny. Szczególną opieką otaczał radziecki wywiad wojskowy, dziś znany pod nazwą GRU. Wystarczy przejrzeć listę kolejnych szefów GRU od chwili powstania tej instytucji, aby ocenić wzruszającą troskę, jaką Stalin otaczał swych dzielnych oficerów wywiadu: Arałow — aresztowany, kilka lat w śledztwie ze stosowaniem „środków przymusu fizycznego”; Stigga — zlikwidowany 29 lipca 1938 roku; Nikonow — zlikwidowany 29 lipca 1938 roku; Bierzin — zlikwidowany 29 lipca 1938 roku; Unszlicht — zlikwidowany w 1937 roku; Uricki — zlikwidowany w 1937 roku; Jeżow — zlikwidowany w 1940 roku; Proskurow — zlikwidowany 28 października 1941 roku. Jest rzeczą oczywistą, że likwidacja szefa wywiadu wojskowego oznaczała także likwidację jego pierwszych zastępców, zastępców, doradców, dyrektorów zarządów i naczelników wydziałów. A likwidacja naczelników wydziałów zawsze rzucała cień na oficerów operacyjnych i podległą im siatkę wywiadowczą. Dlatego też likwidacja szefa GRU, co najmniej dwukrotnie, spowodowała kompletne zniszczenie całego wywiadu wojskowego. Panuje przekonanie, że „troska” Stalina o swój wywiad wojskowy miała katastrofalne następstwa. Nic podobnego. GRU zarówno przed, w trakcie, jak i po II wojnie światowej było i nadal pozostaje najpotężniejszą, najbardziej efektywną organizacją wywiadowczą na świecie. GRU zdobywa wprawdzie mniej, ale za to znacznie lepszych jakościowo informacji niż jego główny przeciwnik i konkurent — radziecka tajna policja: CzK–KGB. Krwawe czystki przeprowadzane nieustannie w radzieckim wywiadzie wojskowym ani

na jotę nie osłabiły jego potęgi. Przeciwnie, każde następne pokolenie pracowników wywiadu było bardziej agresywne niż poprzednie. Wymiana pokoleń przypomina wymianę zębów w paszczy rekina. Nowe zęby wyrastają całymi rzędami, wypychając poprzednie, a pod nimi widać już następne. I im starszy rekin, tym więcej zębów ma w swych potwornych szczękach, im częściej następuje wymiana, tym zęby są dłuższe i ostrzejsze. W przyśpieszonej wymianie pokoleń służb wywiadowczych często, a nawet bardzo często ginęli także niewinni (według komunistycznych standardów) oficerowie wywiadu. Ale, choć może się to wydawać dziwne, rekin nie stawał się przez to bezzębny. Warto w tym miejscu przypomnieć, że Hitler także wymordował sporą liczbę zagorzałych nazistów z SA, a jego reżim nie stał się przez to słabszy. Stalin przygotowywał się do wojny jeszcze poważniej niż Hitler. Urządzał „noce długich noży” nie tylko przeciwko swym komunistycznym konfratrom, ale także generałom, marszałkom, konstruktorom, oficerom wywiadu. Uważał, że dostawać od swego wywiadu teczki wypełnione najbardziej tajnymi informacjami — to ważne, ale znacznie ważniejsze, żeby ten wywiad nie podsunął mu pod biurko teczki z bombą. Przy czym kierował się nie tylko osobistym interesem, ale także interesem państwa. Niezagrożone, nawet w najbardziej krytycznych sytuacjach, władze państwowe, polityczne i wojskowe, to jeden z najważniejszych elementów gotowości państwa do wojny. Stalinowi nikt bomby pod biurko nie podrzucił. I nie jest to przypadek. Stosując bezustanny i konsekwentny terror wobec GRU Stalin uzyskał nie tylko najwyższą jakość zdobywanych informacji wywiadowczych, ale też ubezpieczył najwyższe władze państwowe od „wszelkich niespodzianek”. W szczękach radzieckiego wywiadu Richard Sorge alias „Ramsay”, to szpieg z tego rzędu zębów, które Stalin profilaktycznie kazał wyrwać 29 lipca 1938 roku.

2. Radziecki wywiad wojskowy nie był na tyle głupi, żeby podawać do publicznej wiadomości najbardziej interesujące meldunki Richarda Sorge, ulokowanego na placówce w Tokio w charakterze dziennikarza. Ale nawet

analiza tych niezliczonych opublikowanych raportów wprawia nas w osłupienie. Spośród wielu nadesłanych (a wszystkie są do siebie podobne) zacytujmy trzy, najbardziej charakterystyczne: Styczeń 1940: „Dziękuję za pozdrowienia i życzenia w sprawie wypoczynku. W tej chwili nie myślę o urlopie, bo odbiłoby się to natychmiast na ilości informacji”. Maj 1940: „Jest rzeczą oczywistą, że w związku z obecną sytuacją przekładamy terminy naszego powrotu do domu. Raz jeszcze zapewniamy was, że nie czas teraz zajmować się tym problemem”. Październik 1940: „Czy po zakończeniu wojny mogę liczyć na powrót do domu?”. Czy to nie dziwne? Oficer wywiadu na początku wojny pyta, czy po jej zakończeniu pozwolą mu wrócić do domu! Nawiasem mówiąc, zadawszy to pytanie Sorge wymienia swe liczne zasługi dla władzy radzieckiej. Cóż za zdumiewająca depesza. Najdziwniejsza jest ostatnia szyfrówka. Jaki sens ma pytanie o zgodę na powrót po wojnie, skoro GRU proponuje mu natychmiastowy przyjazd, kiedy wojna trwa w najlepsze?! Na temat Richarda Sorge opublikowano w Związku Radzieckim mnóstwo książek i artykułów. I oto, niektóre z nich zawierają dziwną pochwałę pod jego adresem: był tak wspaniałym szpiegiem, człowiekiem tak oddanym partii komunistycznej, że z własnych pieniędzy zarabianych w niełatwym, dziennikarskim fachu, finansował działalność całej siatki. Cóż to za brednie! Czy GRU jest na tyle biedne, że musi tak upokarzać swego nielegalnego rezydenta? Najciekawszą wiadomość podał jednak tygodnik „Ogoniok”392: Sorge zdobył jakoby niezwykle ważne dokumenty, ale nie mógł przekazać ich do Centrali, ponieważ Centrala nie przysyłała kuriera. A dlaczego nie przysyłała? — tygodnik nie podaje. Wyjaśnienie okazało się proste. Opisywana w tygodniku historia zdarzyła się w okresie, gdy po wyjątkowo bestialskich torturach zlikwidowany został wybitny szef radzieckiego wywiadu Jan Bierzin, człowiek który zwerbował Richarda 392

—

„Ogoniok”, nr 17/1965.

Sorge. Inny szef GRU, Salomon Uricki, który osobiście przekazywał Sorgemu instrukcje — także został zlikwidowany. Rezydent radzieckiego wywiadu J. Goriew, który organizował tranzyt Sorgego z Niemiec — siedzi.393 Współpracująca z Sorgem Ajna Kuusinen, żona zastępcy szefa GRU, „Prezydenta Fińskiej Republiki Demokratycznej”, a później członka Politbiura KC KPZR — siedzi. Żona Richarda Sorge, Jekatierina Maksimowa — aresztowana, przyznała się do utrzymywania kontaktów z wrogami, zlikwidowana. Rezydent GRU w Szanghaju, były zastępca Sorgego, Karl Ramm — wezwany do Moskwy na „urlop” — zlikwidowany. W tym momencie rozkaz przyjazdu na urlop do kraju otrzymuje Sorge. Czy domyśla się, po co zostaje wezwany? Oczywiście. Nawet źródła radzieckie nie ukrywają, że „Sorge odmówił powrotu do ZSRR”, „Sorge bez wątpienia wiedział, co go czeka w Moskwie”. W okresie „odwilży” publikacji na ten temat było sporo. Tak więc „Ramsay” (Sorge) uznany został w Moskwie za wroga i wezwanie do powrotu było dlań równoznaczne z wyrokiem śmierci. Sorge na ponawiane uparcie żądania przyjazdu odpowiada: po to, żeby stanąć pod ścianą — nie wrócę, nie przerwę interesującej roboty. Zauważmy, że sformułowanie: „odmówił powrotu do ZSRR” w komunistycznym żargonie oznacza „zaprzedanego zdrajcę”. Teraz jest jasne, dlaczego Sorge opłaca swych agentów z własnej kieszeni: Centrala przestała go finansować. Przestała również przysyłać kurierów. Sorge wracać nie chce, niemniej nadal pracuje dla komunistów, ale teraz już nie w roli rezydenta wywiadu, lecz bezinteresownego „donosiciela– entuzjasty”. Liczył on prawdopodobnie na to, że jeśli uda mu się dotrwać do końca wojny, zrozumieją „na górze”, że mówił tylko prawdę, wybaczą i docenią. Centrala także definitywnie z nim nie zrywa. Przyjmuje jego depesze, ale — jak się wydaje — tylko po to, żeby go nakłonić do powrotu. Stalin nie wierzył Richardowi Sorge, ponieważ Sorge to „zdrajca”, z co najmniej dwoma wyrokami. Pierwszy — „wróg ludu” — najpewniej wlepili mu koledzy z GRU w 1938 roku, a następny za złośliwe uchylanie się od powrotu. Towarzysz Sorge nie dowierza towarzyszowi Stalinowi i dlatego nie

393

—

„Komsomolskaja Prawda”, 8 października 1964.

wraca. Jakże więc towarzysz Stalin może wierzyć komuś, kto jemu nie wierzy?

3. Nie wiadomo skąd wzięła się legenda, że Richard Sorge przekazywał swym szefom GRU ważne informacje na temat planów niemieckiej napaści na Rosję, ale nie dano im wiary. Sorge był wybitnym oficerem wywiadu, ale w sprawie niemieckiej agresji niczego istotnego do Moskwy nie przekazał. Co więcej, Sorge sam stał się ofiarą dezinformacji i wiadomości, którymi karmił GRU, były fałszywe. Oto jego depesza z 11 kwietnia 1941 roku: „Przedstawiciel [niemieckiego] Sztabu Generalnego w Tokio oznajmił, że natychmiast po zakończeniu wojny w Europie rozpocznie się wojna przeciwko Związkowi Radzieckiemu”. Hitlerowi też na perfidii nie zbywa. Szykuje się do inwazji i rozpowszechnia kłamstwa niezwykle zbliżone do prawdy. Hitler wie, że przygotowań do napaści na Związek Radziecki nie da się dłużej ukryć. Dlatego też poufnie (ale tak, żeby wszyscy słyszeli) oświadcza: to prawda, mam zamiar zaatakować Stalina, jak tylko skończy z Zachodem. Przypomnijmy, że miesiąc później Stalin również ogłosił „w sekrecie”, że Hitlera zaatakuje w 1942 roku. Depesza Sorgego z 11 kwietnia (i inne podobne) — nie dawała powodu do obaw. Wojna na Zachodzie trwa w najlepsze. Raz z mniejszą, raz z większą siłą, ale jej końca nie widać. A dopiero kiedy ta wojna na Zachodzie dobiegnie końca, można będzie całą niemiecką machinę wojenną skierować na Wschód. Innymi słowy Sorge powiada, że Hitler ma zamiar nadal toczyć wojnę tylko na jednym froncie. GRU wie o tym i bez Sorgego. 20 marca 1941 roku, jeszcze przed „ostrzeżeniami” Sorgego, nowy szef GRU generał porucznik F. Golikow przedstawił Stalinowi szczegółowy raport, zakończony wnioskiem: „Najbardziej prawdopodobny termin

rozpoczęcia akcji przeciw ZSRR, to moment, kiedy Niemcy pokonają Anglię lub podpiszą z tym krajem korzystny dla siebie pokój”394. Tę banalną prawdę, że Hitler nie zacznie wojny na dwa fronty, Stalin zna i bez raportów Golikowa. Dlatego też, w odpowiedzi na list Churchilla z 25 czerwca 1940 roku Stalin pisze, że Hitler może zdecydować się na wojnę przeciwko ZSRR w roku 1941 pod warunkiem jednak, że wcześniej podda się Wielka Brytania. Tymczasem Hitler, którego Stalin za pomocą paktu Ribbentrop–Mołotow wpędził w strategiczny impas, zdał sobie sprawę, że nie ma już nic do stracenia, ponieważ Niemcy, tak czy inaczej, mają już niejeden, tylko dwa fronty. Postanowił więc walczyć na obu. Nie spodziewali się tego ani Golikow, ani Stalin. Decyzja była samobójcza, ale Hitler nie miał już wyboru. Stalinowi po prostu nie mieściło się w głowie, że znalazłszy się w strategicznym impasie Hitler zdecyduje się na krok samobójczy. Generał Golikow też tego nie brał pod uwagę. A Sorge (i nie on jeden) swymi fałszywymi informacjami tylko ich w tym utwierdzał. No dobrze, powie ktoś na to, ale przecież później, 15 czerwca, Sorge podał dokładną datę niemieckiej inwazji na Rosję: 22 czerwca. To prawda, ale jego informacje, że Hitler na dwa fronty walczyć nie będzie, i że Hitler począwszy od 22 czerwca będzie jednak prowadził wojnę na dwa fronty — wzajemnie się wykluczają. A poza tym GRU, i słusznie, nie wierzy w żadne informacje. Przyjmuje tylko te, które poparte są dowodami.

4. Sorge to jeden z największych asów wywiadu w XX wieku. I na nadane mu pośmiertnie najwyższe wyróżnienie — tytuł Bohatera Związku Radzieckiego — z pewnością zasługiwał. Ale wielkość Sorgego leży w zupełnie innej płaszczyźnie. Podstawowym obiektem działalności Sorgego w Japonii były nie Niemcy, ale właśnie Japonia. Szef GRU, S. Uricki, osobiście wyznaczył Sorgemu zadanie: „Sensem waszej pracy w Tokio jest odsunięcie groźby wojny między

394

—

Żukow, op. cit., s. 240.

Japonią i ZSRR. Główny obiekt — ambasada Niemiec”395. Ambasada Niemiec to wyłącznie kamuflaż, dzięki któremu Sorge ma wypełnić swą podstawową misję. Zwróćmy uwagę na pewien szczegół: zadaniem Sorgego nie jest ostrzeganie o przygotowaniach do napaści. Rozkaz jest wyraźny — Sorge ma odsunąć to zagrożenie, to znaczy skierować japońską agresję na inny tor. Jak wiadomo, jesienią 1941 roku Sorge zameldował Stalinowi, że Japonia nie zamierza rozpoczynać wojny przeciw ZSRR. Ta arcyważna informacja pozwoliła Stalinowi ściągnąć z granic na Dalekim Wschodzie dziesiątki radzieckich dywizji, przerzucić je pod Moskwę i dzięki temu zmienić sytuację strategiczną na swoją korzyść. Mniej znany natomiast jest powód, dla którego tym razem Stalin swemu agentowi uwierzył. A uwierzył wyłącznie dlatego, że Sorge nie tylko podał informację, ale także dostarczył dowody. O dowodach radzieccy historycy wolą nie mówić i jest to zrozumiałe: skoro Sorge utrzymuje, że Japonia nie wystąpi przeciwko Związkowi Radzieckiemu, to dowieść tego można tylko wskazując innego przeciwnika, na którego Japonia zamierza znienacka uderzyć. Sorge precyzyjnie określił kogo Japonia zaatakuje i przedstawił niezbite dowody. Komunistyczna propaganda z pełnym rozmysłem podtrzymuje mit o „ostrzeżeniach” jakie Sorge wysyłał przed niemiecką inwazją. A czyni tak wyłącznie po to, by odwrócić uwagę od naprawdę ogromnych sukcesów tego asa wywiadu, któremu udało się przeniknąć do najwyższych polityczno–wojskowych sfer Japonii. Zasługi Sorgego nie ograniczają się bynajmniej do ujawnienia japońskich planów, ani nawet do przekazania dowodów potwierdzających zdobyte w tej sprawie informacje. Jego osiągnięcia są znacznie większe. Wykonując zadanie postawione mu przez GRU, Sorge nie tylko zapowiadał nadchodzące wydarzenia, ale niejednokrotnie sam je prowokował. W sierpniu 1951 roku sprawę Sorgego analizował Kongres Stanów Zjednoczonych. W toku debaty udowodniono ponad wszelką wątpliwość, że wywiad radziecki w osobie nielegalnego rezydenta „Ramsaya” uczynił wszystko, by Japonia zdecydowała się rozpocząć wojnę na Pacyfiku, i żeby skierowała swój atak przeciwko Stanom Zjednoczonym.396 395

— „Ogoniok”, nr 14/1965, s. 23. — Patrz: Hearings on American Aspects of the Richard Sorge Spy Case. House of Representatives Eighty Second Congress. First Session. August 9, 22 and 23, Waszyngton 1951. 396

Sorge nie był wprawdzie budowniczym „japońskiego lodołamacza”, ale uczynił wiele, by ten „lodołamacz” popłynął w wygodnym Stalinowi kierunku. Kiedy więc Sorge zdołał zgromadzić i przesłać dowody na potwierdzenie swych informacji, Stalin uwierzył mu bez zastrzeżeń.

5. Wywiad to najbardziej niewdzięczne zajęcie na świecie. Człowiek, który popełniał błędy, który dał się złapać, którego powiesili — zdobywał sławę. Jak, na przykład, Sorge. Ale oprócz pechowców Stalin miał też oficerów wywiadu, którym sprzyjało szczęście, którzy osiągnęli błyskotliwe sukcesy i, przy tym, nie stali się sławni, tzn. nie zawiśli na szubienicy. Jeden z radzieckich szpiegów uzyskał dostęp do najściślej strzeżonych tajemnic Hitlera. Marszałek Związku Radzieckiego A. Greczko wspomina: „W 11 dni po zatwierdzeniu przez Hitlera ostatecznego planu wojny przeciwko Związkowi Radzieckiemu (18 grudnia 1940 roku) fakt ten oraz najważniejsze założenia tego planu znane były naszym służbom wywiadowczym”397. Nigdy zapewne nie poznamy nazwiska wielkiego asa wywiadu, który tego dokonał. Niewykluczone, że był nim ten sam rezydent GRU, który w 1943 roku zdobył plany operacji „Cytadela”, mającej na celu okrążenie wojsk radzieckich pod Kurskiem. Ale jest to tylko supozycja: wywiad wojskowy Stalina stał na niebywale wysokim poziomie i nie był to jedyny rezydent zdolny do takich wyczynów. W grudniu 1940 roku szef GRU generał porucznik F. Golikow osobiście zameldował Stalinowi, że według potwierdzonych informacji Hitler zdecydował się jednak prowadzić wojnę na dwa fronty, to znaczy postanowił zaatakować Związek Radziecki nie czekając na zakończenie wojny na Zachodzie. Na poparcie swych słów generał Golikow przedstawił dostarczony przez agenta dowód. W pierwszych dniach stycznia ten niezwykłej wagi dokument przeanalizowany został w ścisłym gronie najwyższego radzieckiego dowództwa. Stalin był bardzo sceptyczny, oświadczył, że każdy dokument 397

—

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 6/1966, s. 8.

można podrobić. Polecił Golikowowi tak zorganizować pracę radzieckiego wywiadu wojskowego, żeby w każdej chwili można było sprawdzić, czy Hitler rzeczywiście szykuje się do wojny, czy też tylko blefuje. Golikow zameldował, że praca podległych mu służb wywiadowczych tak właśnie jest zorganizowana. GRU dokładnie analizuje wszystkie aspekty wojennych przygotowań Hitlera, w związku z czym jest w stanie precyzyjnie określić moment, w którym te przygotowania zostaną podjęte. Na razie takich działań nie stwierdzono. Stalin zażądał wyjaśnień — skąd Golikow może to wiedzieć? Golikow odparł, że na to pytanie może Stalinowi odpowiedzieć tylko w cztery oczy. Od tego dnia Golikow regularnie meldował się u Stalina i, bez świadków, informował go, że przygotowań do inwazji Niemcy jeszcze nie rozpoczęli. 21 czerwca 1941 roku odbyło się posiedzenie Politbiura. Golikow powiadomił zebranych o gigantycznej koncentracji wojsk niemieckich w bezpośrednim sąsiedztwie granic ZSRR, o ogromnych zapasach amunicji, o przegrupowaniu niemieckiego lotnictwa, o informacjach przekazanych przez zbiegów i o wielu innych faktach. Golikow znał numery wszystkich niemieckich dywizji, miejsca ich dyslokacji, nazwiska dowódców. Wywiad radziecki wiedział niemal wszystko, łącznie z nazwą operacji „Barbarossa”, datą jej rozpoczęcia i masą innych, niezwykle ważnych tajemnic. Następnie Golikow oświadczył, że Niemcy nie prowadzą jeszcze przygotowań do ataku, a bez tego nie mogą podjąć działań bojowych. Na pytanie, czy ręczy za swe informacje Golikow odparł, że ręczy za nie głową i jeśli się myli, to Biuro Polityczne powinno postąpić z nim tak samo, jak ze wszystkimi jego poprzednikami. 12 godzin po złożeniu tego oświadczenia rozpoczęła się operacja „Barbarossa”. Co zrobił Stalin z Golikowem? Proszę się nie obawiać — nic złego. Już 8 lipca Stalin wysyła Golikowa do Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. Po uwieńczonej sukcesem podróży Golikow został dowódcą armii, później frontu, a w 1943 roku Stalin powierzył mu niezwykle ważne stanowisko zastępcy ludowego komisarza obrony (tzn. zastępcy Stalina) do spraw kadrowych. Delikatną kwestię doboru kadr Stalin powierzał tylko najbardziej zaufanym współpracownikom. Berii, na przykład, do tych spraw nie dopuszczał.

Później, już po śmierci Stalina, Golikow znowu awansował — został marszałkiem Związku Radzieckiego. Rzecz jasna, w swych pamiętnikach nawet nie wspomniał o tym, jak zdobywał dane na temat niemieckich przygotowań do wojny, jak udało mu się ocalić życie, jak to się stało, że — mimo fiaska z operacją „Barbarossa” — tak szybko awansował. Jeśli przypomnimy sobie, jaki był koniec wszystkich jego poprzedników i porównamy ich los z losem Golikowa — ogarnie nas bezgraniczne zdumienie. Zagadka Golikowa od dawna nie dawała mi spokoju. Jej rozwiązanie znalazłem w trakcie studiów na Wojskowej Akademii Dyplomatycznej, a później, kiedy pracowałem w centralnym aparacie GRU, uzyskałem pewność, że się nie mylę. Golikow informował Stalina, że Hitler nie prowadzi przygotowań do wojny ze Związkiem Radzieckim. I Golikow mówił prawdę — takich przygotowań nie było. Golikow wiedział, że zdobyte przez wywiad dokumenty Stalin przyjmuje nieufnie (Golikow zresztą także). Dlatego też, uważał Golikow, trzeba znaleźć jakiś niezawodny wskaźnik, który pozwoliłby bezbłędnie określić moment rozpoczęcia niemieckich przygotowań do agresji na Związek Radziecki. I Golikow taki wskaźnik znalazł. Wszyscy rezydenci GRU w Europie otrzymali rozkaz zbierania wszelkich informacji dotyczących... owiec. W tym celu mieli wprowadzić swych agentów do wszystkich kluczowych instytucji bezpośrednio lub pośrednio zajmujących się tym problemem. W okresie kilku miesięcy zebrano i poddano gruntownej analizie dane na temat liczby owiec w Europie, najważniejszych ośrodków hodowlanych, największych zakładów mięsnych. Golikow dwa razy dziennie otrzymywał z całej Europy raporty o cenach baraniny. Poza tym wywiad radziecki rozpoczął prawdziwe polowanie na zatłuszczone szmaty i zaoliwiony papier, pozostawiony przez żołnierzy w miejscach czyszczenia broni. Wojsk niemieckich w Europie było bez liku. Stacjonowały w różnych miejscach: w miastach i wsiach, w lasach i górach. A każdy żołnierz, co najmniej raz dziennie czyścił broń. Szmaty i papier używane do tego celu na ogół zakopuje się albo spala. Nie wszędzie jednak ten zwyczaj był bezwzględnie przestrzegany, dlatego też GRU miało wystarczające możliwości zdobycia ogromnej liczby brudnych szmat.

Szmaty te były następnie przerzucane przez granicę. Dla uniknięcia podejrzeń w przesiąknięte smarami szmaty zawijano byle jaki kawałek żelastwa i różnymi drogami przesyłano do Związku Radzieckiego. W razie jakichkolwiek komplikacji policja zwracała raczej uwagę na metal (na ogół był to całkowicie bezużyteczny złom), brudna szmata nie wzbudzała zainteresowania. Prócz tego, przez granicę, legalnie i nielegalnie, w znacznie większej liczbie niż zazwyczaj przejeżdżały paczki z lampami naftowymi, prymusami, piecykami gazowymi, przeróżnymi latarniami i zapalniczkami. Wszystkie te przedmioty były następnie obiektem gruntownych analiz, a raporty radzieckich ekspertów natychmiast wędrowały na biurko Golikowa. Ten zaś z pełnym przekonaniem informował Stalina, że Hitler nie rozpoczął jeszcze przygotowań do napaści na ZSRR, a koncentracją wojsk i zdobytymi z niemieckiego sztabu generalnego dokumentami nie należy się przejmować. Golikow uważał (i słusznie), że wojna ze Związkiem Radzieckim wymaga niezwykle poważnych przygotowań. Jednym z najważniejszych elementów tych przygotowań będą kożuchy. Armia niemiecka będzie ich potrzebowała ogromną liczbę — najmniej 6 milionów. Golikow wiedział, że ani jedna niemiecka dywizja nie jest odpowiednio wyposażona do walki na terenie Związku Radzieckiego. Dlatego też z taką uwagą obserwował europejski rynek owiec. Nie miał najmniejszych wątpliwości, że decyzję uderzenia na Związek Radziecki musi poprzedzić rozkaz podjęcia przygotowań do tej operacji. A wówczas niemiecki Sztab Generalny natychmiast zażąda, by przemysł rozpoczął szycie milionów kożuchów. Moment ten, bez wątpienia, zostanie zauważony na europejskim rynku. Mimo toczącej się wojny, ceny baraniny gwałtownie spadną, ponieważ niemal równocześnie dokonywać się będzie uboju milionów zwierząt. Z tego samego powodu ceny skór baranich pójdą równie gwałtownie w górę. Golikow zakładał również, że decydując się na wojnę ze Związkiem Radzieckim, armia niemiecka powinna zastosować inny rodzaj smarów do konserwacji broni. Dotychczasowe bowiem w niskich temperaturach gęstnieją i broń nie nadaje się do użytku. Golikow czekał na moment, w którym Niemcy wprowadzą nowy gatunek smarów konserwujących. Radzieckie ekspertyzy sporządzane na podstawie dostarczanych szmat dowodziły, że Wehrmacht używa ciągle tych samych smarów i nic nie

wskazuje na to, żeby miał je zmienić. Radzieccy eksperci analizowali także paliwo stosowane w niemieckich silnikach wysokoprężnych. Stwierdzili, że na mrozie rozkłada się ono na niepalne frakcje. Golikow wiedział, że jeśli Hitler postanowi zaatakować Rosję, Niemcy będą musiały podjąć produkcję innego gatunku oleju napędowego. I właśnie próbki niemieckiego oleju napędowego przemycał wywiad radziecki przez granicę w zapalniczkach, latarniach i innych tego rodzaju przedmiotach. Pod stałą i wnikliwą kontrolą GRU znajdowało się jeszcze wiele innych aspektów, które miały odegrać rolę sygnału ostrzegawczego. Hitler jednak rozpoczął operację „Barbarossa” bez żadnych przygotowań. Powód, dla którego tak postąpił, na zawsze zapewne pozostanie tajemnicą. Armia niemiecka była doskonale przygotowana do wojny w Europie Zachodniej, ale Hitler nie uczynił niczego, by mogła z powodzeniem prowadzić wojnę w Rosji. Stalin nie miał za co karać Golikowa. Golikow zrobił wszystko, co było w ludzkiej mocy, a nawet więcej, aby wykryć przygotowania do inwazji, ale takich przygotowań nie było.

ROZDZIAŁ 28. JAK HITLER POKRZYŻOWAŁ STALINOWI SZYKI Byliśmy w pełni przygotowani do wojny agresywnej. I nie jest naszą winą, że to nie my zaatakowaliśmy pierwsi398. P. GRYGORENKO

1. 17 czerwca 1945 roku grupa radzieckich wojskowych sędziów śledczych przesłuchiwała najważniejszych hitlerowskich dowódców. W trakcie przesłuchania feldmarszałek W. Keitel oświadczył: „Stwierdzam, że do wiosny 1941 roku wszelkie prowadzone przez nas przygotowania miały wyłącznie obronny charakter, w związku z przewidywanym atakiem Armii Czerwonej. Tak więc, wojnę na Wschodzie należy uznać — w poważnym stopniu — za wojnę prewencyjną. [...] Postanowiliśmy [...] uprzedzić napaść Rosji Radzieckiej i zaskakującym uderzeniem zniszczyć jej siły zbrojne. Wiosną 1941 roku doszedłem do wniosku, że ogromna koncentracja wojsk rosyjskich i przygotowywana przez nie inwazja na Niemcy może postawić nas w niezwykle trudnej sytuacji strategicznej i gospodarczej. [...] Już w pierwszych tygodniach po rozpoczęciu przez Rosję ataku Niemcy musiałyby prowadzić wojnę w skrajnie niekorzystnych warunkach. Nasza akcja była bezpośrednio konsekwencją tego zagrożenia”. Generał pułkownik A. Jodl — autor niemieckich planów wojennych — wyraził podobną opinię. Radzieccy oficerowie z naciskiem usiłowali wpłynąć na Keitla i Jodła, żeby zmienili zdanie. Keitel i Jodl zdania nie zmienili i z wyroku Trybunału Międzynarodowego w Norymberdze zostali powieszeni jako jedni z „głównych zbrodniarzy wojennych”. Jeden z najpoważniejszych zarzutów jakie im przedstawiono, to „rozpętanie niesprowokowanej agresywnej wojny” przeciwko Związkowi Radzieckiemu. 398

—

Grygorenko, op. cit., s. 138.

Minęły lata i wyszły na jaw nieznane dotąd fakty. Zaczerpnąłem je z pamiętników admirała N. Kuzniecowa (w 1941 roku — ludowy komisarz marynarki wojennej, członek KC, członek Kwatery Głównej Naczelnego Dowództwa od momentu jej utworzenia). Oto co pisze: „Nie mam najmniejszych wątpliwości, że Stalin nie tylko nie wykluczał możliwości wojny z Niemcami, ale przeciwnie, uważał że ta wojna jest [...] nieunikniona. [...] Na polecenie J. Stalina przygotowania do wojny były wszechstronne i prowadzono je z dużym rozmachem. Plany tych przygotowań uwzględniały także termin rozpoczęcia wojny [...], który wyznaczył sam Stalin. Hitler wszystkie te rachuby zniweczył”399. Admirał nie pozostawia najmniejszych wątpliwości — Stalin wiedział, że wojna jest nieunikniona i poważnie się do niej przygotowywał. Jednakże przystąpić do tej wojny zamierzał nie w odpowiedzi na agresję Niemiec, tylko w momencie, który sam wybierze. Innymi słowy, Stalin chciał zaatakować pierwszy. Admirał Kuzniecow to świadek najwyższej rangi. W roku 1941 w radzieckiej hierarchii wojskowo–politycznej zajmował wyższą pozycję niż Żukow. Kuzniecow był ludowym komisarzem, Żukow — tylko zastępcą; Kuzniecow był członkiem KC, Żukow — zastępcą członka. Żaden z cytowanych autorów pamiętników nie zajmował równie wysokiego stanowiska, jak Kuzniecow, żaden też nie był tak blisko Stalina. Nawiasem mówiąc, informacje zaczerpnięte z wydanego po wojnie pamiętnika Kuzniecowa pozostają w pełnej zgodności z tym, co Kuzniecow mówił przed wojną, na przykład na XVIII zjeździe WKP(b) w roku 1939. Był to zjazd, na którym komuniści wyznaczyli sobie nowy cel: osłabić terror wewnątrz kraju i przenieść go na kraje sąsiednie. „To, czego dokonano w ZSRR, można także dokonać w innych krajach!” Na tym zjeździe „zwycięzców”, którzy postanowili teraz zostać „wyzwolicielami”, przemówienie Kuzniecowa było bodaj najbardziej agresywne. Właśnie za to wystąpienie Kuzniecow, na zakończenie zjazdu, został członkiem KC (przeskakując szczebel zastępcy członka) oraz ludowym komisarzem marynarki wojennej.

399

—

Kuzniecow, op, cit., s. 321.

Wszystkie fakty ujawnione przez Kuzniecowa w jego pamiętnikach wiele lat wcześniej Stalin podawał w swych tajnych referatach. Znajdują one potwierdzenie w ówczesnych działaniach RKKA i RKKF. Zresztą wspomnienia admirała czytali wszyscy polityczni i wojskowi przywódcy Związku Radzieckiego, czytali marszałkowie, dyplomaci, historycy — i nikt nigdy twierdzeń Kuzniecowa nie próbował podważyć. Po wyznaniach admirała sędziowie z Norymbergi powinni byli ponownie się zebrać i wycofać przynajmniej część zarzutów obciążających odpowiedzialnością za nagły atak w dniu 22 czerwca 1941 roku — Keitla, Jodła, Wehrmacht i Rzeszę Niemiecką w ogóle.

2. Radzieccy marszałkowie i generałowie nie kryją dziś swych ówczesnych zamiarów. Komendant Akademii Sztabu Generalnego Sił Zbrojnych ZSRR generał armii S. Iwanow wraz z grupą czołowych radzieckich historyków napisali rozprawę naukową pt. „Początkowy okres wojny”. W pracy tej generał armii Iwanow nie tylko potwierdza fakt, że Stalin szykował się do natarcia, ale także ujawnia zakładany termin radzieckiego ataku na Niemcy: „Hitlerowscy przywódcy zadali wyprzedzające uderzenie dosłownie dwa tygodnie przed planowaną akcją naszych wojsk”.400 Gdyby Związek Radziecki szykował się do obrony, czy nawet kontrofensywy, o żadnym wyprzedzeniu nie mogło być mowy. Atak przeciwnika można powstrzymać zadając nieco wcześniej cios wyprzedzający. Jak twierdzi Iwanow, w roku 1941 Niemcy wyprzedzili Rosjan o dwa tygodnie. Dokumentów potwierdzających agresywne plany wojsk radzieckich jest więcej. Periodyk „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał” jest organem Ministerstwa Obrony i żaden tekst nie może w nim zostać opublikowany bez zgody ministra obrony i szefa Sztabu Generalnego. Znajdujemy tu informację, że w pobliżu zachodniej granicy wojska radzieckie gromadziły duże zapasy

400

—

Iwanow, op. cit., s. 212.

amunicji, materiałów pędnych i żywności w związku z przygotowaniami do ofensywy.401 Na tej samej stronie autor artykułu twierdzi bez ogródek, że agresja niemiecka zniweczyła radzieckie plany, co byłoby niemożliwe, gdyby Armia Czerwona była przygotowana do obrony.

3. 6 czerwca 1941 roku wywiad niemiecki otrzymał informację, że rząd ZSRR ma zamiar przenieść się do Swierdłowska. Wiadomość ta przekazana została tylko Hitlerowi i jego najbliższym współpracownikom. Doktor Goebbels zanotował w swym dzienniku, że tę informację otrzymał. Przy okazji bardzo niepochlebnie skomentował zachowanie radzieckich przywódców i ich plany ucieczki aż pod Ural. Dopiero dziś, po wielu latach, możemy właściwie ocenić podejmowane wówczas decyzje. Okazuje się, że w Swierdłowsku utworzona została pozorowana Kwatera Główna Naczelnego Dowództwa. Po wybuchu wojny okazało się, że na rezerwową stolicę przewidziano wcale nie Swierdłowsk, tylko Kujbyszew, dokąd w krytycznej dla Związku Radzieckiego sytuacji przeniosły się wszystkie ambasady i liczne instytucje rządowe. Ale nie te najważniejsze. W Kujbyszewie znalazły się tylko te urzędy, których działalność nie miała wielkiego wpływu na normalną pracę najwyższego wojskowo–politycznego kierownictwa kraju. Znalazły się tu: Rada Najwyższa z „prezydentem” Kalininem, mniej ważne ministerstwa, placówki dyplomatyczne. Wszystkie ważne instytucje znajdowały się w pobliżu, ale nie w samym Kujbyszewie, tylko w gigantycznych podziemnych tunelach wydrążonych w żygulowskich skałach. Przed wojną budowa tych potężnych jaskiń była maskowana przez inną wielką inwestycję. Była nią Kujbyszewska Elektrownia Wodna. Zwożono tu tysiące zeków, dziesiątki tysięcy ton materiałów budowlanych, całą masę sprzętu i urządzeń technicznych. Po wojnie całą tę gigantyczną inwestycję przesunięto wyżej, w górę Wołgi, i elektrownia powstała w zupełnie innym miejscu. Na pierwszą lokalizację wybrany został teren nie nadający się wprawdzie pod budowę elektrowni, ale 401

—

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 4/1984, s. 34.

za to idealny dla przygotowania podziemnej, a raczej „śródskalnej” kwatery dla Naczelnego Dowództwa. W archiwach, gdzie znajdują się zbiory przedwojennych dokumentów niemieckich, nie znalazłem najmniejszej wzmianki na temat Kujbyszewa jako rezerwowej stolicy. I, oczywiście, ani słowa o kwaterze ukrytej w żygulowskich skałach. Niemieckie służby wywiadowcze wiedziały tylko tyle, że rząd radziecki przenosi swe stanowisko dowodzenia do Swierdłowska. Pozorowane stanowisko dowodzenia po to właśnie się tworzy, żeby w odpowiednim momencie nieprzyjaciel „rozszyfrował” tę „tajemnicę”. I kiedy ten moment nadszedł, wywiadowi niemieckiemu podsunięto informację, która specjalnie dla niego została sfabrykowana. Doniesienie niemieckiego wywiadu o przeprowadzce władz radzieckich do Swierdłowska, to „tajemnica” z tej samej serii co przemówienie Stalina, paplanina radzieckich dyplomatów i komunikat TASS. Fakt, że wywiad niemiecki otrzymał tę fałszywą informację, oznaczał, że radzieccy przywódcy w tym właśnie momencie, starali się coś ukryć. Nietrudno się domyślić co. Skoro rozpowszechniają wieści o swych planach wyjazdu na wschód, to najprawdopodobniej mają zamiar uczynić coś wręcz przeciwnego. Podstęp polegał na tym, że oprócz potężnej kwatery Naczelnego Dowództwa w skałach Żyguli, której położenie, choć z trudem, można było jednak wykryć, istniało jeszcze jedno stanowisko dowodzenia. Był to pociąg specjalny. W razie wojny, pociąg ten, pod osłoną kilku pociągów pancernych NKWD oraz towarzyszących im trzech kolejnych pociągów podległych Ludowemu Komisariatowi Łączności, mógł w dowolnym momencie dotrzeć w rejon działań bojowych. Dla potrzeb tego pociągu zbudowano pewną liczbę doskonale zamaskowanych stacji, do których jeszcze przed wojną doprowadzono rządowe linie łączności. Wystarczyło tylko podłączyć do nich aparaturę zainstalowaną w wagonach. Ruchome stanowisko dowodzenia przewidziane było na potrzeby wojny ofensywnej. Pociąg specjalny wykorzystuje się wtedy, gdy wojska posuwają się szybko do przodu, a dowództwo powinno nadążać za atakującymi frontami i armiami.

W wojnie obronnej o wiele prościej, bezpieczniej i pewniej można nimi kierować z kremlowskiego gabinetu, z podziemnej stacji moskiewskiego metra albo — w najgorszym wypadku — z tuneli w żygulowskich górach. Na podstawie wszystkich tych fragmentarycznych informacji zebranych w całość, można przypuścić z dużą dozą prawdopodobieństwa, że w pobliżu magistrali Mińsk–Wilno (bliżej Wilna) powinno się znajdować bardzo ważne stanowisko dowodzenia. Kiedy władze niemieckie analizowały „poufne” informacje na temat Swierdłowska, rząd radziecki rozpoczął przeprowadzkę na zachód, w rejon Mińska i Wilna. Każdy człowiek choć trochę obeznany z wojskiem wie, jak wiele zabiegów wymaga przeniesienie sztabu dużej jednostki na nowe stanowisko dowodzenia. Oddział operacyjny wybiera odpowiednie miejsce, dowódca je zatwierdza i zezwala na przemieszczenie. Las, w którym będzie siedziba sztabu, zostaje ogrodzony i zabezpieczony przed ciekawością osób postronnych, następnie pojawiają się saperzy i specjaliści od łączności, którzy budują niezbędne umocnienia i organizują system połączeń, po nich przychodzi kolej na szefa łączności (dywizji, korpusu, armii, frontu), który osobiście sprawdza czy cała sieć należycie funkcjonuje. Na końcu przybywa sztab. Zatrudnieni w nim oficerowie mogą teraz podłączyć swoje telefony i maszyny szyfrujące do zainstalowanych gniazd. W 1941 roku Armia Czerwona działa jak sprawny, precyzyjny mechanizm: w przygranicznych lasach pracują szefowie łączności z dziesiątków korpusów, w ślad za nimi saperzy przystępują do budowy stanowisk dowodzenia. Wkrótce potem, w innych lasach zjawiają się szefowie łączności armii. Ich obecność zapowiada przyjazd sztabów armijnych. I oto, niemal natychmiast po ogłoszeniu komunikatu TASS, w ustronnych, doskonale chronionych zakątkach lasu rozpoczynają swe przygotowania szefowie łączności frontów. Kiedy wszystko jest już gotowe, nad zachodnią granicę przenoszą się frontowi sztabowcy. Nadchodzi wreszcie dzień, gdy w odległości 150 kilometrów od granicy Prus Wschodnich pojawi się najważniejszy specjalista łączności. Do Wilna zdąża potajemnie ludowy komisarz łączności I. Pieriesypkin. Nietrudno zgadnąć dla kogo Pieriesypkin będzie organizował sieć połączeń. Komisarz

ma tylko jednego zwierzchnika — jest nim Przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych J. Stalin. Pieriesypkin ma dotrzeć na granicę Prus Wschodnich tak, żeby nikt się o tym nie dowiedział. Podróżuje więc zwykłym pociągiem, do którego doczepiono jednak dodatkowy wagon dla ludowego komisarza i jego zastępców. Wyjazd komisarza otoczony jest absolutną tajemnicą. Do tego stopnia, że nawet zaszyfrowane depesze, jakie Pieriesypkin otrzymuje z Moskwy, podpisane są jego własnym nazwiskiem, żeby rządowi szyfranci byli przekonani, że ludowy komisarz łączności nigdzie się nie wybiera i cały czas urzęduje w stolicy. Posłuchajmy samego Pieriesypkina: „Dokładnie w przeddzień wybuchu wojny J. W. Stalin polecił mi wyjechać do republik nadbałtyckich. Czułem, że to odpowiedzialne zadanie ma związek ze zbliżającą się wojną. Wieczorem 21 czerwca 1941 roku wraz z grupą odpowiedzialnych pracowników Komisariatu Łączności udałem się do Wilna...”.402 O świcie 22 czerwca, na stacji Orsza Pieriesypkin dostaje z Moskwy depeszę: „W związku ze zmianą sytuacji czy nie uważacie za stosowne wrócić do Moskwy stop Pieriesypkin”.403 Komisarz łączności, opuściwszy swój sekretny wagon, mknie przygodną ciężarówką do stolicy. Gdyby Hitler nie zaatakował pierwszy, to komisarz łączności, towarzysz Pieriesypkin, dojechałby do tajnej kwatery Naczelnego Dowództwa pod Wilnem i działał zgodnie z wymogami „zbliżającej się wojny”, tzn. zadbał o koordynację wojskowego, rządowego i państwowego systemu łączności. Stalin wysłał Pieriesypkina na wojnę, ale niemiecka inwazja była całkowitym zaskoczeniem i dla Stalina, i dla Pieriesypkina. „Zmiana sytuacji” była na tyle poważna, że trzeba było odwoływać wiele znaczących decyzji radzieckiego rządu i zdać się na pełną improwizację. Do tego stopnia, że ludowy komisarz musiał wracać do Moskwy przygodną ciężarówką. Członkowie radzieckiego rządu wyjechali już na wojnę przeciwko Niemcom. Ale inwazji Niemiec nikt nie brał pod uwagę.

402 403

— —

Swiazisty w gody Wielikoj Otieczestwiennoj wojny, Moskwa 1972, s. 17. Ibid., s. 32–33.

4. Tej samej nocy, tą samą trasą Moskwa–Mińsk udawali się ku zachodnim granicom także przedstawiciele wielu innych ważnych urzędów Związku Radzieckiego, m.in. członkowie kierownictwa Ludowego Komisariatu Obrony, NKWD, Ludowego Komisariatu Kontroli Państwowej. Wszyscy jechali na wojnę. Do wyjazdu szykowali się już wyżsi rangą dostojnicy: Ł. Beria (ludowy komisarz spraw wewnętrznych, zastępca członka Politbiura, generalny komisarz bezpieczeństwa państwowego); Ł. Mechlis (członek KC, ludowy komisarz kontroli państwowej, armijny komisarz I stopnia); S. Timoszenko (zastępca członka KC, ludowy komisarz obrony, marszałek Związku Radzieckiego) i inni liderzy stalinowskiego imperium. Nie wykluczone, że w podróż na zachód wybierał się również Stalin. Przy każdym z dostojników utworzono grupę operacyjną złożoną z przedstawicieli kierownictwa najwyższych resortów. O świcie 21 czerwca wszystkie grupy operacyjne były gotowe do wyjazdu. Czekały tylko na swych szefów, którzy obradowali na Kremlu. Trwało właśnie ostatnie przed wojną posiedzenie Politbiura. Wszyscy wiedzieli, że jadą na wojnę, choć byli przekonani, że ich punktem docelowym będzie Mińsk, a nie pobliskie Wilno. Było oczywiste, że Związek Radziecki przystąpił już do wojny przeciwko Niemcom, choć nie zostało to jeszcze oficjalnie ogłoszone i nie toczyły się walki. Aż trudno to sobie wyobrazić, ale nikomu, nawet szefom tych grup, nie przychodzi do głowy, że Niemcy lada chwila zaatakują. Co więcej, pod wieczór, kiedy informacje na ten temat napływają już lawinowo, najwyższe władze radzieckie nie chcą w nie uwierzyć. Z Kremla, z Komisariatu Obrony, ze Sztabu Generalnego sypią się na granicę dyrektywy i groźne napomnienia: nie dać się sprowokować! Grupy operacyjne trawią długie, męczące godziny na oczekiwaniu, i wreszcie 22 czerwca o 6.00 otrzymują wiadomość, że wyjazd na zachodnie granice jest odwołany, ponieważ Hitler rozpoczął wojnę. Gdyby radzieccy przywódcy chcieli jechać na przygraniczne stanowiska dowodzenia z zamiarem powstrzymania niemieckiej agresji, to po sygnale, że do tej agresji doszło, powinni byli natychmiast udać się na zachód. Tymczasem wyjazd ten odwołują.

Oto typowe świadectwo D. Ortenberga, który w 21 czerwca 1941 roku pełnił obowiązki dyrektora wydziału organizacyjno–prawnego w Ludowym Komisariacie Kontroli Państwowej. Sam określa swe ówczesne stanowisko tak: „Według nomenklatury wojskowej byłem czymś w rodzaju szefa sztabu”. Oddajmy zatem głos generałowi majorowi Ortenbergowi: „Zadają mi czasem takie pytanie: — Kiedy poszedłeś na wojnę? — Dwudziestego pierwszego czerwca. — ?! A było to tak: ...Rankiem zostałem wezwany do Komisariatu Obrony. Poinformowano mnie tam, że grupa pracowników resortu na czele z marszałkiem S. Timoszenką wyjeżdża do Mińska, i że mam pojechać z nimi. Poradzono mi, żebym udał się do domu, przebrał w mundur i przyjechał z powrotem. [...] W poczekalni pełno ludzi w mundurach. Z teczkami, mapami, wyraźnie podenerwowani. Rozmawiają szeptem. Timoszenkę wezwano na Kreml. [...] 22 czerwca, około 5 rano marszałek wrócił. Wezwał mnie do siebie: — Niemcy rozpoczęły wojnę. Wyjazd do Mińska jest odwołany”.404 Doprawdy nie wiem, skąd wzięła się legenda, że 22 czerwca 1941 roku Hitler rozpoczynając wojnę na Wschodzie niemal siłą wciągnął do niej Związek Radziecki. Dokumenty i relacje ludzi, którzy w tych dniach i godzinach znajdowali się w najbliższym otoczeniu radzieckich przywódców, świadczą o tym, że było zupełnie inaczej. 22 czerwca 1941 roku Hitler tylko pokrzyżował Stalinowi szyki: nie pozwolił radzieckim przywódcom prowadzić wojny tak, jak sobie planowali, zmusił ich do improwizacji, do walki w takich warunkach, na jakie nie byli przygotowani. Zmusił Związek Radziecki do obrony własnego terytorium.

404

—

D. Ortenberg, Ijuń–diekabr sorok pierwogo, Moskwa 1984, s. 5–6.

ROZDZIAŁ 29. CZY STALIN MIAŁ PLAN KAMPANII? Ponieważ Stalin nie wyjaśniał ani nie ujawniał swych opinii i planów, liczni obserwatorzy byli przekonani że ich w ogóle nie miał — typowy błąd rozgadanych inteligentów. R. CONQUEST

1. Pamiętajmy, że „Obrona strategiczna była wymuszonym rodzajem działań bojowych, nie planowało się jej zawczasu”. Cytat pochodzi z radzieckiego podręcznika wojskowego405. Ale nawet bez tych podręczników wiemy, że działania obronne Armii Czerwonej w 1941 roku były jedną, wielką improwizacją. Co więcej, naród radziecki i jego armia nie były do zadań obronnych przygotowane nawet moralnie. Przez lata wpajano wszystkim, że obrona powinna być realizowana metodami ofensywnymi: „Właśnie obrona własnych interesów zmusza ZSRR do prowadzenia operacji ofensywnych na terytorium nieprzyjaciela. Nie jest to w najmniejszym stopniu sprzeczne z charakterem wojny obronnej”.406 Już w pierwszych godzinach niemieckiej inwazji Armia Czerwona próbowała przejść do ofensywy. We współczesnych podręcznikach wojskowych działania te noszą nazwę przeciwuderzeń lub kontrataków. Ale i w tym wypadku była to pełna improwizacja. „Zagadnienia przeciwnatarcia [...] przed Wielką Wojną Narodową nie roztrząsano”.407 Tak więc przed wojną radzieckie sztaby nie opracowywały ani planów obrony, ani kontrofensywy. A przecież pracowały pełną parą. Marszałek Związku Radzieckiego A. Wasilewski stwierdza, że w okresie poprzedzającym wojnę oficerowie Sztabu Generalnego, sztabów okręgów 405 406 407

— — —

Anfiłow, Biessmiertnyj podwig, op. cit., s. 517. „Prawda”, 19 sierpnia 1939. „Historia Wielkiej Wojny Narodowej...”, op. cit., t. I, s. 563.

wojskowych i flot pracowali po 15–17 godzin dziennie bez wolnych dni i urlopów. Podobne informacje znajdujemy we wspomnieniach marszałków — Bagramiana i Sokołowskiego, generałów armii — Sztermienki, Kurasowa, Małandina oraz wielu innych. Generał Anisow pracował po 20 godzin na dobę. To samo mówi się o generale Smorodinowie. W lutym 1941 roku szefem Sztabu Generalnego zostaje generał armii Żukow. Od tej chwili Sztab Generalny pracuje w reżimie czasu wojny. Żukow sam pracował niezwykle intensywnie i wymagał od innych, żeby dotrzymywali mu tempa. Wcześniej, latem 1939 roku, Żukow — wówczas jeszcze w stopniu dowódcy korpusu — przybył nad Chałchyn–goł. Zapoznał się z sytuacją, szybko opracował plan działań i energicznie przystąpił do jego realizacji. Najmniejsza niedokładność w pracy podległych mu oficerów była równoznaczna z egzekucją. W ciągu kilku dni Żukow oddał pod sąd siedemnastu oficerów domagając się dla nich najwyższej kary. Sąd wydał siedemnaście wyroków śmierci. Jednego ze skazanych uratowała interwencja wyższych przełożonych, pozostałych szesnastu rozstrzelano. W lutym 1941 roku Żukow był na tak wysokim stanowisku, że nie było już nikogo, kto mógłby jakiegoś nieszczęśnika uratować. Ówcześni oficerowie sztabowi wspominają po latach rządy Żukowa jako najstraszliwszy okres w swym życiu, gorszy jeszcze niż Wielka Czystka. Sztab Generalny i wszystkie pozostałe pracowały w nieludzkim napięciu. Jakże więc mogło się zdarzyć, że Armia Czerwona przystąpiła do wojny bez planów? Nie sposób zrozumieć także czegoś innego. Stalin dowiedziawszy się o tym, że jego Sztab Generalny takich planów nie przygotował, powinien był rozstrzelać Żukowa i wszystkich odpowiedzialnych za ten stan rzeczy. Nic takiego się nie stało. Przeciwnie. Wasilewski, Sokołowski, Watutin, Małandin, Bagramian, Sztemienko i Kurasów, którzy zaczynali wojnę w stopniu generała majora, a nawet pułkownika, skończyli ją w randze marszałków, a co najmniej generałów z czterema gwiazdkami. Wszyscy wykazali w tej wojnie wyjątkowe talenty strategiczne. Wszyscy byli sumiennymi, a nawet pedantycznymi sztabowcami. Jakże więc mogło się zdarzyć, że w pierwszych miesiącach wojny Armia Czerwona skazana była na improwizację?

Stalin nie rozstrzelał Żukowa i innych planistów wojskowych z bardzo prostego powodu: nigdy nie kazano im przygotowywać planów wojny obronnej. Żukow, Wasilewski, Sokołowski i inni wybitni stratedzy dostali od Stalina rozkaz opracowania zupełnie innych planów, a te wykonali bez zarzutu. Tyle tylko, że w wojnie obronnej okazały się kompletnie nieprzydatne. Podobnie jak czołgi przystosowane do działań na autostradach i korpusy powietrznodesantowe.

2. Prawda zawsze wychodzi na jaw. Dowództwo radzieckie podjęło odpowiednie kroki, by zniszczyć wszelkie dokumenty związane z przedwojennymi planami wojennymi. Na szczęście plany te były już w sztabach wszystkich frontów i flot, dziesiątek armii i ponad setki korpusów, wszystkich okrętów, setek dywizji, tysięcy pułków i batalionów. Coś jednak ocalało. Badania przeprowadzone przez Akademię Nauk ZSRR wykazały na przykład, że przed wybuchem wojny Flota Czarnomorska miała ściśle określone zadanie bojowe: „Prowadzić aktywne działania przeciwko nieprzyjacielskim okrętom i statkom transportowym w rejonie Bosforu i na podejściach do nieprzyjacielskich baz morskich, a także współdziałać z wojskami lądowymi, które posuwać się będą wzdłuż wybrzeża Morza Czarnego”.408 Admirał S. Gorszkow informuje, że nie tylko dla Floty Czarnomorskiej, ale także dla Floty Bałtyckiej i Północnej, przewidywano zadania czysto obronne. Wykonać je należało jednak wyłącznie metodami ofensywnymi. Przed wojną takie właśnie założenia obowiązywały. Mówiono o tym na tajnych naradach radzieckiego dowództwa, ale także otwarcie na łamach „Prawdy”: „Prowadzenie wojny obronnej nie oznacza bynajmniej biernego oczekiwania na własnych granicach. Najlepszym rodzajem obrony jest szybki atak prowadzący do całkowitego zniszczenia nieprzyjaciela na jego terytorium”.409 408 409

— —

Fłot w Wielikoj Otieczestwiennoj wojnie, Moskwa 1980, s. 117. „Prawda”, 14 sierpnia 1939.

Akcje radzieckich flot w pierwszych dniach wojny wyraźnie dowodzą, że działały one zgodnie z planami ofensywnymi. 22 czerwca 1941 roku okręty podwodne Floty Czarnomorskiej bezzwłocznie wyszły w morze kierując się ku brzegom Rumunii, Bułgarii i Turcji. Tego samego dnia okręty podwodne Floty Bałtyckiej podeszły do brzegów niemieckich z zadaniem: „Zatapiać wszystkie okręty i statki nieprzyjaciela zgodnie z prawem nieograniczonej wojny podwodnej”.410 Rozkaz nie czynił wyjątku nawet dla statków–szpitali pływających pod flagą Czerwonego Krzyża. Począwszy od 22 czerwca lotnictwo Floty Czarnomorskiej prowadziło zaczepne działania bojowe, które miały Flotylli Dunajskiej otworzyć drogę w górę rzeki. 25 i 26 czerwca okręty Floty Czarnomorskiej pojawiły się w rejonie rumuńskiego portu Konstanca i przeprowadziły intensywny ostrzał artyleryjski z wyraźnym zamiarem wysadzenia desantu. W tym samym czasie Flotylla Dunajska rozpoczęła operacje desantowe w delcie Dunaju. 22 czerwca garnizon radzieckiej bazy morskiej Hanko, położonej na terytorium Finlandii, nie przeszedł do obrony, tylko podjął operacje desantowe zdobywając w ciągu zaledwie kilku dni 19 fińskich wysp. 25 czerwca 487 samolotów Floty Bałtyckiej i Północnej zbombardowało fińskie lotniska. Mimo ogromnych strat poniesionych w pierwszych godzinach wojny, radzieckie lotnictwo morskie operowało odważnie i agresywnie. 22 czerwca I Korpus Lotnictwa Bombowego Floty Bałtyckiej przeprowadził zmasowany atak na wojskowe obiekty Królewca. I nie była to improwizacja. O godzinie 6.44 radzieckie lotnictwo otrzymało rozkaz działania zgodnie z planem. Przez kilka dni starało się ten rozkaz wykonać. 26 czerwca IV Korpus Lotnictwa Bombowego Dalekiego Zasięgu rozpoczął bombardowania szybów naftowych w rumuńskim okręgu Ploeszti. Parę dni później wydobycie ropy naftowej w Rumunii spadło blisko o połowę. Nawet w skrajnie trudnej sytuacji, gdy praktycznie całe radzieckie lotnictwo zostało sparaliżowane na własnych lotniskach, znalazło jeszcze dość sił, by dokonać spustoszenia w rumuńskim zagłębiu naftowym. W innych warunkach siły powietrzne ZSRR mogły być znacznie bardziej niebezpieczne. Hitler zbyt dobrze zdawał sobie sprawę z tego zagrożenia.

410

—

Patrz: Rozkaz Dowódcy Floty Bałtyckiej z 22 czerwca 1941 roku.

3. Reakcja Armii Czerwonej na agresję niemiecką nie była reakcją jeża, który w obronie wystawia swe kolce. Przypominała raczej zachowanie krokodyla, któremu zadano zaskakujący, niebywale silny cios. Brocząc obficie krwią, zwierzę próbuje jeszcze dopaść swego przeciwnika. W momencie, gdy radziecki krokodyl podkradał się do ofiary, sam otrzymał potworny cios. Ale to go nie powstrzymało i dalej usiłował atakować, bo tylko to potrafił. 22 czerwca 1941 roku 41. DP VI Korpusu Piechoty 6. Armii, nie czekając na rozkazy z góry, zgodnie z przedwojennymi planami przekroczyła granicę państwa w rejonie Rawy Ruskiej. Rankiem tego samego dnia dowódca Frontu Północno–Zachodniego generał pułkownik F. Kuzniecow bez żadnych dyspozycji z Moskwy wydaje swym jednostkom rozkaz przejścia do ataku w kierunku Tylży w Prusach Wschodnich. Dla sztabu Frontu Północno– Zachodniego, dla dowódców armii i ich sztabów ten rozkaz nie stanowi niespodzianki. Kilka dni wcześniej wariant uderzenia na Tylżę omawiano w trakcie ćwiczeń sztabowych. „Był dobrze znany dowódcom i ich sztabom”411. Działania dowódcy Frontu Północno–Zachodniego nie mają nic wspólnego z improwizacją. Generał pułkownik Kuzniecow wprowadził w życie plan, którego założenia znał już przed wojną. 22 czerwca wieczorem dowództwo radzieckie, nie wiedząc jeszcze o akcji generała Kuzniecowa, wydaje mu rozkaz: uderzyć na Tylżę w Prusach Wschodnich. Sąsiedni Front Zachodni zgodnie z rozkazem naczelnego dowództwa ma wykonać potężne uderzenie na Suwałki. Dowódca Frontu generał armii D. Pawłow nie jest wcale zaskoczony. Od dawna przecież zna swe zadania, więc znacznie wcześniej niż przewidywała moskiewska dyrektywa wydał rozkaz ataku na Suwałki. Faktem jest jednak, że w istniejących warunkach, gdy niemieckie lotnictwo wbrew radzieckim planom nie zostało sparaliżowane na swych lotniskach, a przeciwnie, radziecki Front Zachodni stracił w pierwszych godzinach wojny 738 samolotów — ofensywa nie jest najlepszym rozwiązaniem.

411

—

Borba za sowietskuju Pribałtiku, Tallin 1980, t. I, s. 67.

Głównodowodzący Frontu Zachodniego i dowódcy podległych mu jednostek na długo przed wybuchem wojny wiedzieli, że ich pierwszym bojowym zadaniem będzie okrążenie niemieckiego zgrupowania w rejonie Suwałk. Radziecki atak na Suwałki był przygotowany pod każdym względem. Dowódcy wszystkich szczebli mieli z góry określone zadania. Oczywiście, znać ich nie mogli, ale zadania te, precyzyjne i konkretne, zapakowane w tajne pakiety przechowywane były w sejfach sztabowych każdej jednostki, do batalionu włącznie. Batalion zwiadowczy 27. Dywizji Piechoty ześrodkowany w pobliżu granicy, tuż obok Suwałk, powinien był „zabezpieczyć szybki atak całej 27. DP z rejonu Augustowa w kierunku Suwałk”.412 Z ujawnionych źródeł możemy się dowiedzieć więcej niż z archiwów. Przed wybuchem wojny w okolicach Augustowa zostały skoncentrowane ogromne siły radzieckie. To właśnie tu radzieccy żołnierze przecinali zasieki na swych granicach. To z tutejszych nadgranicznych placówek dowódca 3. Armii generał porucznik W. Kuzniecow wraz z przedstawicielem Naczelnego Dowództwa generałem porucznikiem wojsk inżynieryjnych D. Karbyszewem godzinami obserwowali terytorium niemieckie. To właśnie tu generał Karbyszew przygotowuje swe grupy szturmowe do zablokowania i zneutralizowania potężnych nieprzyjacielskich bunkrów. Na długo przed wojną w rejon Augustowa ściągnięto ogromną masę radzieckich wojsk. Tu, na terytorium ZSRR, tuż przy granicy i równolegle do niej, biegnie Kanał Augustowski. Gdyby przewidywano działania obronne, wojska należało rozlokować po wschodniej stronie kanału, który pełniłby wówczas rolę niezwykle trudnego do sforsowania rowu przeciwczołgowego. Tymczasem wojska radzieckie przeprawiły się na zachodni brzeg i zajęły tam wąski pas terenu między granicą (na której poprzecinano zasieki) i kanałem. 22 czerwca o świcie zginęły tu tysiące żołnierzy Armii Czerwonej zaskoczonych zmasowanym, niszczycielskim ostrzałem niemieckiej artylerii. Wycofać się nie mogli. Za nimi był kanał. Zwyczajna głupota? Nie. Po niemieckiej stronie granicy także zgrupowano ogromną ilość wojsk. One także zlikwidowały swoje zasieki. Gdyby Armia Czerwona uderzyła dzień wcześniej, Niemcy ponieśliby nie 412

—

Archiwum Ministerstwa Obrony ZSRR, dział 181, rejestr 1.631 teczka 1, dok. 128.

mniejsze straty. Dyslokacja wojsk w bezpośrednim sąsiedztwie granicy w przypadku niespodziewanego ataku nieprzyjaciela jest wyjątkowo niebezpieczna, ale jest niebywale korzystna dla tego, kto pierwszy przypuści szturm. Obie armie postępowały identycznie. Radzieccy generałowie nigdy nie ukrywali, że stawiano przed nimi zadania wyłącznie ofensywne. Generał armii K. Galicki mówiąc o koncentracji wojsk w rejonie Augustowa podkreśla fakt, że niemieckiej inwazji nikt wówczas nie przewidywał, natomiast wojska radzieckie przygotowywały się do ofensywy. Jeśli do ataku sposobiły się fronty ześrodkowane przy granicach Prus Wschodnich i Polski, to tym bardziej fronty na granicach Rumunii, Bułgarii, Węgier i Czechosłowacji zostały tam utworzone wyłącznie w celach ofensywnych. Generał major A. Michalew stwierdza wręcz, że plany radzieckiego dowództwa nie przewidywały dla Frontu Południowego i Południowo– Zachodniego zadań obronnych. „Cele strategiczne miały zostać osiągnięte poprzez przejście wojsk obu frontów do zdecydowanej ofensywy”413. Żukow koordynował działania Frontu Południowego i Południowo– Zachodniego przeciwko Bułgarii, Rumunii, Węgrom i Czechosłowacji. Do 30 czerwca 1941 roku nie chciał nawet słyszeć o przejściu do obrony. Żądał, by dowódcy frontów prowadzili działania ofensywne. I dopiero w lipcu on i jego koledzy doszli do wniosku, że niemal śmiertelnie ranny krokodyl nie jest w stanie atakować. Radzieckiemu krokodylowi należy jednak oddać sprawiedliwość. Znalazł w sobie dość sił, by się wycofać, zaleczyć rany i broniąc zajadle przed atakującym wrogiem zdobyć się na gigantyczny wysiłek, uderzyć i dojść do Berlina. Jak daleko posunąłby się radziecki krokodyl, gdyby nie okrutny cios zadany mu 22 czerwca? Gdzie dotarłyby wojska radzieckie, gdyby nie straciły wówczas setek samolotów i tysięcy czołgów, i gdyby to nie niemiecka, tylko Czerwona Armia zadała pierwsze uderzenie? Czy armie niemieckie miały za sobą równie wielkie przestrzenie, gdzie mogłyby się wycofywać? Czy miały niewyczerpane rezerwy ludzkie i czas, żeby odbudować swą armię po 413

—

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 5/1986, s. 49.

pierwszym, zaskakującym radzieckim uderzeniu? Czy niemieccy generałowie mieli plany obronne?

ROZDZIAŁ 30. WOJNA, KTÓREJ NIE BYŁO Rosyjskie naczelne dowództwo zna swój fach lepiej niż naczelne dowództwo którejkolwiek innej armii. GENERAŁ FREIHERR W. VON MELLENTHIN

1. Hitler uważał, że radziecki atak na Niemcy jest nieunikniony, ale nie spodziewał się go w najbliższych tygodniach. Wojska niemieckie traciły energię na prowadzenie drugorzędnych operacji, w związku z czym termin realizacji planu „Barbarossa” był stale odkładany. 22 czerwca 1941 roku operacja wreszcie się rozpoczęła. Sam Hitler wyraźnie nie zdawał sobie sprawy, do jakiego stopnia mu się udało. Gdyby data ataku przesunięta została raz jeszcze, na przykład z 22 czerwca na 20 lipca, Hitler byłby zmuszony skończyć ze sobą nie w roku 1945, ale znacznie wcześniej. Istnieje bowiem wystarczająco wiele dowodów na to, że rozpoczęcie radzieckiej operacji „Burza” miało nastąpić 6 lipca 1941 roku. Pamiętniki radzieckich marszałków, generałów i admirałów, dokumenty znajdujące się w archiwach, matematyczna analiza danych na temat ruchu tysięcy radzieckich transportów — wyraźnie wskazują na to, że na 10 lipca wyznaczono termin koncentracji drugiego rzutu strategicznego w pobliżu zachodnich granic. Ale radziecka doktryna wojenna przewidywała przejście do decydującego ataku przed zakończeniem całkowitej koncentracji wojsk, pozwalało to bowiem rozładować część wojsk drugiego rzutu już na terytorium nieprzyjaciela i od razu rzucić je do walki. Żukow (podobnie jak Stalin) lubił wyprowadzać swe zaskakujące ataki w niedzielę o świcie. 6 lipca 1941 roku wypadała ostatnia niedziela przed pełną koncentracją radzieckich wojsk. Generał armii S. Iwanow — jak widzieliśmy — wyraźnie wskazuje na tę datę: „Wojska niemieckie zdołały wyprzedzić nas dosłownie o dwa tygodnie”.

2. Wyobraźmy sobie teraz, że datę rozpoczęcia operacji „Barbarossa” Hitler po raz kolejny przesunął o 3–4 tygodnie. Historia mogła potoczyć się zupełnie inaczej. [...] 6 lipca 1941 roku o godzinie 3.30 czasu moskiewskiego dziesiątki tysięcy radzieckich dział rozrywają na strzępy poranną ciszę, oznajmiając światu, że Armia Czerwona rozpoczęła wielką kampanię wyzwoleńczą. Artyleria Armii Czerwonej pod względem ilości i jakości przewyższa artylerię wszystkich innych krajów świata. Na radzieckich granicach skoncentrowano gigantyczne zapasy amunicji. Tempo salw gwałtownie narasta. Piekielny huk niesie się po tysiąckilometrowym froncie od Morza Czarnego do Bałtyku. Początek przygotowania artyleryjskiego zsynchronizowano co do minuty z akcją tysięcy radzieckich samolotów, które zaatakowały terytorium nieprzyjaciela. Niemieccy piloci nie mają nawet czasu poderwać swych maszyn w powietrze. Na pasach startowych stoją, skrzydło w skrzydło, setki samolotów. Płomienie z jednego natychmiast przerzucają się na sąsiednie. Po chwili wszystkie stają w ogniu. Nad lotniskami unoszą się słupy czarnego dymu — doskonały punkt orientacyjny dla nadlatujących radzieckich samolotów. Zdołały wystartować tylko pojedyncze maszyny. Niemieccy piloci mieli kategoryczny zakaz otwierania ognia do radzieckich samolotów, ale niektórzy, mimo to, podejmują walkę, strącają nieprzyjacielskie myśliwce, a po wystrzeleniu zapasu amunicji decydują się na ostatni, samobójczy atak taranem. Straty radzieckiego lotnictwa są wprawdzie duże, ale zaskoczenie przyniosło wyniki. Przygotowanie artyleryjskie nabiera mocy. Przed wyjściem do natarcia żołnierze pierwszoliniowych batalionów i pułków dostają wódkę. W nadgranicznych lasach grzmi ogłuszające „Hurrra!” — żołnierzom odczytano właśnie rozkaz bojowy Naczelnego Wodza towarzysza Stalina: „Wybiła godzina zapłaty! Wywiad radziecki wykrył zdradzieckie knowania Hitlera. Nadszedł wreszcie czas wystawić mu rachunek za wszystkie przestępstwa i zbrodnie! Bohaterscy żołnierze! Świat patrzy na was i czeka na wyzwolenie!”. Nie zważając na obowiązujące przepisy i zakazy żołnierzom podaje się

informacje o ilości radzieckich wojsk, czołgów, artylerii, samolotów, okrętów podwodnych, które wezmą udział w tej wyzwoleńczej kampanii. W przygranicznych lasach raz jeszcze rozlega się gromkie „Hurrra!”. Polnymi drogami i leśnymi przecinkami suną niekończące się kolumny czołgów i zasnuwając horyzont obłokami kurzu kierują się w stronę granic. „Dajcie im popalić, głuchole!” — szczerzą zęby umorusani czołgiści do ogłuszonych artylerzystów. Łoskot salw narasta i osiągnąwszy punkt krytyczny, nagle się urywa. Porażająca cisza aż dzwoni w uszach. I niemal natychmiast całą okolicę wypełniają setki czołgów i nieprzebrane tysiące żołnierzy. Zgrzyt gąsienic i wściekły, ochrypły ryk radzieckiej piechoty. Dym prochu i gryzące spaliny czołgowych diesli mieszają się z aromatem polnych kwiatów. A nad głowami, eskadra za eskadrą, płyną na zachód setki i tysiące radzieckich samolotów. Artyleria, po chwili milczenia, jakby niechętnie, znowu podejmuje swój potężny ryk, wspierając nacierające wojska. Powoli, acz nieubłaganie, częstotliwość salw narasta. Do akcji wchodzą wciąż nowe i nowe pułki artylerii. Wojska radzieckie nie wdając się w przewlekłe walki z rozproszonymi grupami nieprzyjaciela suną naprzód. Pograniczne mosty w Brześciu opanowali dywersanci pułkownika Starinowa. Nie mogą wyjść ze zdumienia — niemieckie mosty nie były nawet zaminowane. Jak można było do tego stopnia nie przygotować się do wojny? Niespodziewany atak działa na przeciwnika paraliżująco. Zaskoczenie zawsze pociąga za sobą cały łańcuch katastrof, a każda z nich powoduje następne: zniszczone na lotniskach samoloty nie mogą osłaniać własnych wojsk, a te (nie mając w rejonach przygranicznych ani okopów, ani żadnych umocnień) muszą się wycofywać. Odwrót, to porzucone przy granicach tysiące ton amunicji i paliw. Odwrót, to opuszczone lotniska. Odwrót bez amunicji i paliwa oznacza nieuniknioną zagładę całych oddziałów. Dowództwo traci kontrolę nad swymi wojskami. Nie wie, co się dzieje, w związku z czym nie może podjąć właściwych decyzji. Wojska albo w ogóle nie otrzymują rozkazów, albo takie, które nie odpowiadają zaistniałej sytuacji. Łączność zakłócają stale radzieccy dywersanci — przecinają linie telefoniczne albo włączają się do sieci przekazując fałszywe sygnały i rozkazy. Działania nieprzyjaciela prowadzone są bezładnie. Niemieccy dowódcy ślą do Berlina

rozpaczliwe depesze: „Co robić?!!”. Pytanie jest poważne. Wehrmacht nie sposobił się do obrony, tylko do natarcia. Ani na poligonach, ani w sztabach wojny obronnej nie ćwiczono, planów prowadzenia działań w obronie nie ma. Co robić? Atakować? Działać zgodnie z przedwojennym planem „Barbarossa”? Bez lotnictwa? Bez panowania w powietrzu?! 3. Armia wykonuje niespodziewane uderzenie na Suwałki. Na jej spotkanie z republik nadbałtyckich wychodzi 8. Armia. Od pierwszych minut toczą się krwawe walki, w których wojska radzieckie ponoszą ogromne straty. Mają jednak przewagę: dysponują nowoczesnym, doskonałym czołgiem ciężkim KW. Niemieckie działa przeciwpancerne nie są w stanie przebić jego pancerza. W powietrzu dominuje radzieckie lotnictwo. Na tyłach niemieckiego zgrupowania wylądował V Korpus Powietrznodesantowy. Armie 8., 11.13. uwikłały się w długotrwałe, krwawe walki z potężnym niemieckim zgrupowaniem w Prusach Wschodnich, ale na zapleczu tej gigantycznej bitwy radziecka 10. Armia przerwała niezwykle słabą obronę nieprzyjaciela i nacierając w kierunku Bałtyku odcięła trzy niemieckie armie, dwie grupy pancerne i kwaterę Hitlera od pozostałych wojsk niemieckich. Z rejonu Lwowa najsilniejszy front radziecki przeprowadza potężne uderzenie na Kraków i pomocnicze — na Lublin. Lewe skrzydło tego zgrupowania osłaniają góry. Na prawym zaczyna się zacięta bitwa, w której Armia Czerwona traci tysiące czołgów, samolotów i dział, setki tysięcy żołnierzy. Ale w tym samym czasie dwie radzieckie armie górskie — 12. i 18. — przypuszczają udany atak wzdłuż górskich przełęczy odcinając Niemcy od źródeł ropy naftowej. W górach lądują radzieckie wojska powietrznodesantowe, które opanowawszy przełęcze uniemożliwiają przerzucenie odwodów niemieckich do Rumunii. Główne wydarzenia tej wojny nie rozgrywają się ani w Polsce, ani w Niemczech. W pierwszej godzinie wojny radziecki IV Korpus Lotnictwa Bombowego Dalekiego Zasięgu oraz lotnictwo 9. Armii i Floty Czarnomorskiej przeprowadziły atak na pola naftowe Ploeszti obróciwszy je w morze ognia. Naloty bombowców na Ploeszti kontynuowane są każdego dnia i każdej nocy. Luna nad płonącymi rafineriami widoczna jest z odległości dziesiątków kilometrów, a w ciągu dnia kłęby czarnego dymu zasnuwają horyzont. W górach na północ od Ploeszti wylądował III Korpus Powietrznodesantowy.

Działając w niewielkich, nieuchwytnych grupach spadochroniarze niszczą wszystko, co ma jakikolwiek związek z wydobyciem, transportem i przeróbką ropy. W Konstancy i na południe od niej desant z morza przeprowadza IX Specjalny Korpus Piechoty generała porucznika Batowa. Jego zadanie jest identyczne: wysadzać rurociągi, zbiorniki z ropą naftową, rafinerie. Do Rumunii wdarła się też najpotężniejsza z radzieckich armii — 9. A. Na prawym skrzydle 10. Armia poniosła ciężkie straty i nie zdołała dotrzeć do Bałtyku. Armie 3. i 8. zostały doszczętnie rozbite, a ich czołgi ciężkie KW–1 i KW–2 zniszczone przez niemieckie zenitówki. Armie 5., 6. i 26. straciły setki tysięcy żołnierzy i zatrzymały się na przedpolach Krakowa i Lublina. Radzieckie dowództwo wprowadza teraz do walki drugi rzut strategiczny. Różnica polegała na tym, że wojska niemieckie miały tylko jeden rzut i niewielkie odwody, zaś Armia Czerwona dwa rzuty strategiczne, a za nimi jeszcze trzy armie NKWD. Prócz tego, w chwili rozpoczęcia wojny, w ZSRR przeprowadzono mobilizację, która dała radzieckiemu dowództwu całkowicie uzupełnić straty i stworzyć w okresie kilku najbliższych miesięcy ponad trzysta nowych dywizji. Pięć radzieckich korpusów powietrznodesantowych zostało kompletnie rozbitych, ale na terytorium radzieckim pozostały ich sztaby i pododdziały tyłów. Przyjmują one dziesiątki tysięcy rezerwistów na uzupełnienie strat. Dobiega też końca formowanie pięciu nowych korpusów powietrznodesantowych. Jednostki pancerne oraz lotnictwo poniosły w pierwszych walkach duże straty, ale radzieckiego przemysłu zbrojeniowego nieprzyjaciel nie zdołał zniszczyć ani zdobyć. Największe na świecie fabryki czołgów w Charkowie, Stalingradzie i Leningradzie ani na chwilę nie przerwały produkcji. Przeciwnie, poważnie ją zwiększyły. Ale nawet nie to jest najważniejsze. W armii niemieckiej są jeszcze czołgi, transportery opancerzone i ciągniki w oddziałach artylerii, ale paliwa do nich już nie ma. Potężnej Kriegsmarine nie ma na Bałtyku. Nawet jeśli ją tu ściągną, nie starczy jej ropy dla działań operacyjnych. Armia niemiecka ma tysiące rannych, których trzeba wywieźć na tyły. Ma samochody sanitarne, ale zbiorniki paliwa są puste. Armia niemiecka dysponuje ogromną liczbą ciężarówek, motocykli i innych pojazdów niezbędnych do przemieszczania wojsk, do ich zaopatrywania, do

prowadzenia rozpoznania. Cóż z tego, skoro dla tych ciężarówek, motocykli i reszty pojazdów — nie ma paliwa... Paliwo było w Rumunii, której Hitler nie umiał skutecznie obronić. Stalin to wiedział. Wiedział też Żukow. Hitler zresztą także doskonale to rozumiał. W sierpniu 1941 roku drugi rzut strategiczny zakończył „Operację Wisła” zdobywając mosty i przyczółki nad Odrą. Stąd wzięła początek kolejna operacja prowadzona na ogromną głębokość. Wojska ciągną za Odrę nieprzerwanym potokiem: artyleria, czołgi, piechota. Na poboczach wszystkich dróg sterty czołgowych gąsienic pokrytych już lekkim nalotem rdzy — to dywizje i korpusy pancerne wyposażone w szybkie czołgi kołowo–gąsienicowe BT–7, wjeżdżając na niemieckie szosy zrzucały gąsienice przed błyskawicznym skokiem do przodu. Na spotkanie jadących oddziałów suną powoli kolumny jeńców. Za nimi tumany kurzu. Oto ciemiężyciele narodu: sklepikarze, burżuazyjni lekarze i burżuazyjni architekci, bauerzy, urzędnicy bankowi. Czekiści uwijają się w pocie czoła. Na każdym postoju — wstępne przesłuchanie jeńców. Później każdego z nich weźmie w obroty NKWD i określi stopień winy wobec ludu pracującego. Ale zanim to nastąpi, spośród milionów jeńców trzeba wyłowić tych szczególnie niebezpiecznych: byłych socjaldemokratów, pacyfistów, socjalistów i narodowych socjalistów, oficerów, policjantów i duchownych. Miliony jeńców trzeba później wyprawić na Daleki Wschód i na Daleką Północ, stwarzając im szansę, by uczciwą pracą odpokutowali swe winy wobec narodu. Ale koleje nie wożą teraz jeńców. Koleje pracują dla zwycięstwa. Przewożą tysiące transportów z amunicją, paliwem, zaopatrzeniem. Gdzie lokować jeńców? A choćby w Oświęcimiu, gdzie IV Korpus Zmechanizowany wyzwolił właśnie obóz koncentracyjny. Meldunek poszedł gdzie trzeba. Z prośbą o zgodę na wykorzystanie zgodnie z przeznaczeniem. Nie wolno. Kazali w Oświęcimiu urządzić muzeum. Trzeba będzie teraz, pod bokiem tamtego, nowe obozy koncentracyjne budować. A na zachód, jedna za drugą, ciągną wojskowe kolumny. Komisarze wyciągają z nich po kilku żołnierzy, zawożą do Oświęcimia i pokazują wszystko: — Sami popatrzcie — powiadają — i kolegom opowiedzcie!

Samochodami wydziału politycznego żołnierze doganiają swoje bataliony, opowiadają co widzieli: — No i jak tam, koleś, w Oświęcimiu? — Nic ciekawego — wzrusza ramionami żołnierz w czarnej kurtce. — Całkiem jak u nas, tylko klimat lepszy. Batalion popija gorzką wódkę przed wyjściem do ataku. Dobre wieści: wolno brać trofea, rabować też wolno. A komisarz krzyczy. Aż ochrypł. Erenburga cytuje: „Wyplenimy pychę z butnej, germańskiej nacji!”. Śmieją się żołnierze w czarnych kurtkach: — A jak niby tę pychę mamy wypleniać z całej nacji, gwałcić po kolei, czy jak?... Nie wyszło w czterdziestym pierwszym, a jednak po czterech latach Stalinowi udało się zdobyć stolicę III Rzeszy. Mało kto już pamięta, że hasło wyzwolenia Europy i całego świata zabrzmiało po raz pierwszy wcale nie w 1945 roku, tylko przy końcu roku 1938. Kończąc Wielką Czystkę w Związku Radzieckim Stalin napisał na nowo całą historię komunizmu i wytyczył nowe cele. Dokonał tego w książce pt. „Historia WKP(b). Krótki Kurs”. Książka ta stała się biblią wszystkich radzieckich komunistów i komunistów na całym świecie. Jej ostatni rozdział mówi o tym, że Związek Radziecki znajduje się w kapitalistycznym okrążeniu. Stalin stawia przed komunistami wielkie zadanie: zastąpić okrążenie kapitalistyczne — socjalistycznym. Walka z kapitalistycznym okrążeniem miała trwać tak długo, aż ostatni kraj świata nie stanie się jedną z „republik” w ramach ZSRR. Najważniejszy temat szkolenia politycznego w Armii Czerwonej brzmiał odtąd: „ZSRR w kapitalistycznym okrążeniu”. Propagandyści, komisarze, polityczni instruktorzy i dowódcy mieli obowiązek przekonać każdego żołnierza, że jedynym, prostym i logicznym rozwiązaniem tego problemu jest realizacja celu, który wyznaczył Stalin. I we wszystkich batalionach Armii Czerwonej rozbrzmiewała odtąd pieśń o wielkiej wyzwoleńczej wojnie, do której wezwie ich marszałek Stalin: Salwa za salwą, będziemy strzelali Wolność dla świata zdobyć wreszcie czas, Gdy w boj nas śle towarzysz Jozef Stalin,

Pierwszy marszałek poprowadzi nas. Hitler był na tyle nieostrożny, że zaufał Stalinowi i odwrócił się od niego plecami. I wówczas, latem 1940 roku, jak dzwon zagrzmiało wezwanie do Wielkiej Wojny Wyzwoleńczej, która uczyni wszystkie kraje świata republikami Związku Radzieckiego. Oto jak radziecki generał lotnictwa opisuje tę zbliżającą się i wyczekiwaną wojnę: „Ileż szczęścia i radości będą wyrażały spojrzenia tych, którzy tu, w kremlowskim pałacu, przyjmą do rodziny narodów świata ostatnią z republik! Widzę już oczyma wyobraźni te bombowce, które obracają w perzynę fabryki, węzły kolejowe, mosty, magazyny i pozycje wojsk nieprzyjaciela; samoloty szturmowe zasypujące gradem pocisków kolumny wojsk i stanowiska artylerii; okręty desantowe wysadzające nasze dywizje na tyłach nieprzyjacielskich armii. Potężna i groźna flota powietrzna Kraju Rad wraz z piechotą, artylerzystami i czołgistami wypełnią swój święty obowiązek i pomogą uciskanym narodom uwolnić się od ciemiężycieli”.414 Georgij Bajdukow to znakomity pilot i doskonały dowódca. Był w pierwszej dziesiątce odznaczonych tytułem Bohatera Związku 415 Radzieckiego , dosłużył się stopnia generała pułkownika lotnictwa. Walczył wspaniale. Ale w roku 1940 wojna jawiła mu się w zupełnie innym świetle. W swym obszernym artykule na temat przyszłej wojny nie wspomniał słowem ani o wojnie obronnej, ani o samolotach myśliwskich, których zadaniem jest obrona ojczystego nieba. Pamiętał tylko o bombowcach, samolotach szturmowych i transportowych oraz szybowcach desantowych nieodzownych w wojnie „wyzwoleńczej”. Podobnych publikacji w samej tylko „Prawdzie” wystarczyłoby na zapełnienie wielu tomów. Polska komunistka Wanda Wasilewska i amerykański komunista Teodor Dreiser z łamów „Prawdy” obwieszczali światu, że już wkrótce burżuazyjni ciemiężcy przestaną spijać robotniczą krew, że już niedługo proletariat Zachodu będzie mógł zrzucić kajdany. Radzieccy komuniści otwarcie proklamowali swój cel: wyzwolić cały świat, a Europę — w pierwszej kolejności. Ten cel był konsekwentnie 414

— G. Bajdukow. „Prawda”. 18 sierpnia 1940. — Bajdukow został odznaczony w 1936 roku (wraz z W. Czkałowem i W. Bielakowem) za udział w rekordowym locie długodystansowym na trasie Moskwa–Wyspa Czkałowa (9.374 km bez lądowania w czasie ponad 56 godzin) (przyp. red.). 415

urzeczywistniany. Póki Niemcy prowadziły wojnę na Zachodzie, do Związku Radzieckiego przyłączonych zostało pięć nowych „republik”. Panowało powszechne przekonanie, że to dopiero początek, że już wkrótce liczba „republik” przyłączonych do ZSRR znacznie się zwiększy. I nie były to nadzieje bezpodstawne. Stworzono gigantyczną armię, która miała przeprowadzić zaskakujący atak na Rumunię i Niemcy. Napaść Hitlera opóźniła „wyzwolenie” tych krajów i najprawdopodobniej zapobiegła „wyzwoleniu” wielu innych. KONIEC PIERWSZEGO TOMU

WIKTOR SUWOROW

DZIEŃ „M” TOM 2 CYKLU „LODOŁAMACZ” TŁUMACZYŁ ANDRZEJ MIETKOWSKI

Bogdanowi Wasilewiczowi Rezunowi, kursantowi–stażyście baterii przeciwpancernej 637. Pułku Piechoty 140. Dywizji Piechoty XXXVI Korpusu Piechoty 5. Armii Fontu Południowo–Zachodniego poświęcam

Mobilizacja — to wojna... B. Szaposznikow, MARSZALEK ZWIĄZKU RADZIECKIEGO

POMNIK LUDZKIEJ GŁUPOTY Kiedy po raz pierwszy spotkałem Wiktora Suworowa, był już opętany ideą tej książki. Sypał jak z rękawa datami i faktami, nie potrafił rozmawiać na żaden inny temat. Ale wiele lat miało jeszcze upłynąć, nim zdecydował się; wyłożyć wszystko czarno na białym. Może nie do końca ufał własnej logice? A może obawiał się, że nie zostanie usłyszany i nie chciał spalić tematu? Jeszcze nie powstały „Akwarium” i „Specnaz”, które miały przynieść mu światowy rozgłos. Dopiero co ukazała się jego pierwsza książka, zbiór opowieści „Żołnierze wolności”, I jej zawdzięczam nasze pierwsze spotkanie. Tak się złożyło, że redakcja londyńskiego „Timesa” przysłała mi tę pracę z prośbą o recenzję. Okazało się, że jako jedyny pochwaliłem ją drukiem. Dziś wydaje się nieprawdopodobne, lecz w tamtych nieodległych czasach antykomunizm, a nawet negatywny stosunek do Związku Radzieckiego, uchodziły w oczach zachodniej inteligencji za coś w rodzaju wstydliwie skrywanej przypadłości. Autor uczciwego sprawozdania z ojczyzny realsocjalizmu nie mógł liczyć nie tylko na uznanie swojego talentu, ale choćby na obiektywną recenzję. Tylko nielicznym z nas udało się do tamtego czasu wybić wyłom w murze powszechnego milczenia. W jakiejś telewizyjnej dyskusji pewien lewacki łajdak pozwolił sobie na sugestię wobec mnie, że „niektórzy ludzie” mogliby uznać moje poglądy za zdradę ojczyzny. Ale był to odosobniony wypadek, i, mając taki życiorys jaki mam, bez trudu uporałem się z tym oszczerstwem. Wiktor był w znacznie trudniejszej sytuacji. Od samego początku musiał żyć z absurdalnym piętnem zdrajcy. Poza tym skazany zaocznie na karę śmierci był pod stałą ochroną i musiał przystać na warunki stawiane przez aniołów–stróżów. Z tej banalnej przyczyny nie mógł publicznie bronić swoich poglądów, ani reklamować swoich książek, ani nawet spotykać się z dziennikarzami. Do niedawna nie wolno mu było nawet ujawnić swojego prawdziwego nazwiska, czego, ma się rozumieć, nie omieszkali wykorzystać radzieccy łajdacy, sugerując, że żaden Wiktor Suworow w ogóle nie istnieje, a książki ukazujące się pod tym nazwiskiem pisze po prostu brytyjski wywiad.

Minęło wiele lat, nim zdecydował się przystąpić do napisania „Lodołamacza”. Dla niego nie była to zwyczajna książka, ale dzieło życia. Gdyby nie tom, który trzymacie Państwo w ręku, nie byłoby w ogóle żadnego Wiktora Suworowa, ani „Akwarium”, ani „Specnazu”, ani „Żołnierzy wolności” — byłby tylko oficer GRU416 Władimir Rezun, święcie wierzący, że wykradając zachodnie tajemnice dobrze służy swojemu narodowi i swojej ojczyźnie. A ściślej mówiąc — gdyby nie sensacyjne odkrycie, jakie „Lodołamacz” i „Dzień «M»” zawierają na swoich stronach, a które całkowicie odmieniło dotychczasowe życie przeciętnego radzieckiego oficera. Wychowany w rodzinie weterana, nie mógł inaczej postąpić, gdy poznał całą straszną prawdę o „świętej wojnie”. Właśnie dlatego uciekł, został na Zachodzie, sam siebie skazał na życie z piętnem zdrajcy, bez cienia nadziei na to, że kiedykolwiek jeszcze zobaczy rodzinę, przyjaciół... Wszystko wyłącznie po to, by móc wszem i wobec ogłosić ujawnioną prawdę. A wszystko zdarzyło się, jak mówi, zupełnie przypadkowo. Traf chciał, że wykłady z historii wojen w Wojskowej Akademii Dyplomatycznej odbywały się tuż po wykładach strategii. A więc — opowiada Suworow — siedzę i słucham, że gdy przeciwnik planuje atak przez zaskoczenie, wtedy ściąga swoje wojska w pobliże granicy i rozmieszcza lotniska polowe jak najbliżej linii przyszłego frontu. Mija kilkanaście minut, i oto dowiaduję się, że Stalin w 1941 roku nie był przygotowany do wojny, że popełnił wiele kardynalnych błędów, a w szczególności rozlokował lotniska wzdłuż granicy z Niemcami, i skoncentrował tam swoje doborowe jednostki... Ki czort?! Albo jedno, albo drugie: albo historyk kłamie, albo strateg jest w błędzie. Cokolwiek opowiada dzisiaj Wiktor, był to jedynie pretekst, a nie prawdziwy powód. Przecież nie on jeden uczęszczał na te wykłady, nie mówiąc o milionach uczestników opisywanych wydarzeń, czy tysiącach badaczy II wojny światowej, autorach niezliczonych doktoratów I monografii. Zresztą sama myśl jest tak bardzo oczywista. że trudno pojąć, jak to możliwe, że nikomu wcześniej nie przyszła do głowy? W rzeczy samej, czy można serio traktować oficjalną wersję radzieckich historyków, którzy utrzymują, że Stalin, który nie dowierzał własnemu 416

— GRU — Gławnoje Razwiedywatielnoje Uprawlenije — Główny Zarząd Wywiadowczy Sztabu Generalnego, wojskowy wywiad strategiczny [przyp. tłum.].

cieniowi, tak bardzo zaufał Hitlerowi, że przegapił wojnę? Że uwierzył na słowo człowiekowi, za podejrzenia o kontakty z którym kazał dopiero co rozstrzelać swoją wyższą kadrę oficerską? Uwierzył Ink bardzo, że zdemontował całą linię obrony na zachodnich granicach? I nie przestając wierzyć za wszelką cenę podkręcał tempo zbrojeń, formując coraz to nowe dywizje? Z kim w takim razie zamierzał walczyć? Że Stalin zamierzał walczyć — tego nikt nie kwestionuje. Dowodzą tego nie tylko fakty przedstawione w „Lodołamaczu”, nie tylko liczne wystąpienia Wodza Narodów, ale powszechnie znane drobne szczegóły z lat poprzedzających wojnę. Na przykład, przed wojną w licznych parkach wypoczynku i rekreacji w niemal każdym radzieckim mieście wznosiły się wieże spadochronowe. Po wojnie, ku mojemu wielkiemu rozczarowaniu, wszystkie zostały zdemontowane. A my się dziwimy, czytając Suworowa, że w 1941 roku Armia Czerwona dysponowała pięcioma korpusami wojsk powietrznodesantowych, milionem wyszkolonych spadochroniarzy. Jak, gdzie, kiedy Stalin zdążył przygotować taką potęgę, i to niepostrzeżenie? Albo inny szczegół, który wprawił mnie w osłupienie. Nie tylko ja to czytałem, lecz nikt inny nie zwrócił uwagi, nie zastanowił się przez chwilę. Chodzi o to, że w świetle wspomnień autora słynnej patriotycznej pieśni Wstawaj, strana agromnaja, która pojawiła się w pierwszych dniach wojny (do dziś starzy bolszewicy uwielbiają odśpiewywać ją w uniesieniu podczas swoich masówek), Stalin osobiście zlecił autorowi napisanie jej w... lutym 1941 roku! No cóż, Wódz i Nauczyciel był doprawdy przenikliwy, zatroszczył się nawet o pieśń. A wojny, znaczy się, nie przewidział? Łatwo zrozumieć, dlaczego radzieccy historycy wolą przedstawiać Najlepszego Przyjaciela Historyków jako naiwniaka, albo, w ostateczności, szaleńca, niźli wyłapywać te wszystkie niekonsekwencje. W przeciwnym wypadku byliby zmuszeni przyznać, że Stalin nie był bardziej szalony, niż każdy inny komunista, zaczynając od Lenina, albo i Marksa: wszyscy szczerze wierzyli, że rewolucja światowa wybuchnie w wyniku wojny światowej. Ta wojna nie była dla nich katastrofą ani nieszczęściem, lecz wyczekiwaną „koniecznością historyczną”. Co więcej, wystarczy przeczytać to, co pisał Lenin w latach 1920–1921 żeby uzmysłowić sobie, w jakim ślepym zaułku znaleźli się bolszewicy, kiedy uwierzyli w rychłą rewolucję światową i pośpieszyli się z przejęciem władzy

w Rosji. Żaden z nich nie zamierzał, ma się rozumieć, „budować socjalizmu w jednym kraju”, tym bardziej kraju rolniczym. Triumf rewolucji w Rosji oznaczał, według Lenina, „mniej niż pół drogi”. Aby to zwycięstwo stało się ostateczne i nieodwracalne, „musimy wywalczyć zwycięstwo rewolucji proletariackiej we wszystkich, a przynajmniej w kilku najważniejszych krajach kapitalistycznych”. Bez ich potencjału przemysłowego nie było co śnić o socjalizmie. Stąd leninowski NEP i nowa taktyka „oblężenia kapitalistycznej twierdzy”, wykorzystania wzajemnych sprzeczności dla przyśpieszenia nadejścia rewolucji światowej — czytaj: wybuchu wojny światowej. Pod tym względem Stalin był tylko pilnym uczniem Marksa i Lenina. To dlatego radzieccy historycy w żaden sposób nie mogli uznać przedstawionych w tej książce faktów, nie uznając tym samym agresywnej natury komunizmu i jego odpowiedzialności za zbrodnie wobec ludzkości na równi z hitleryzmem. Ale co przeszkadzało zachodnim historykom dostrzec tę oczywistą prawdę? Dokładnie to samo, co ich radzieckim kolegom: konformizm. Przecież na Zachodzie również działają potężne lobby polityczne mogące ukrócić każdego mądralę, który ni stąd ni z owąd wyskoczyłby z nieodpowiednimi rewelacjami. Zachodni establishment wciąż nie dojrzał do tego, by przyjąć do wiadomości, że — jak w starej anegdocie — „Adolf Hitler to drobny rzezimieszek w czasach Józefa Stalina”. Do niedawna autor takiej teorii, jako faszysta, musiałby liczyć się z powszechnym ostracyzmem. Ani kariery, ani profesury, ani publikacji — nic! Dlatego właśnie na Zachodzie znalazło się niewiele więcej ludzi niż w dawnym Związku Radzieckim, którzy mieli odwagę określić się jako antykomuniści. Nawet teraz, gdy wreszcie ujawniono krwawe komunistyczne tajemnice, wciąż oburzamy się, widząc Ericha Honeckera na ławie oskarżonych, choć sami uganiamy się po południowoamerykańskiej dżungli za siwymi starcami, którzy pół wieku temu popełnili zbrodnie. Przecież to taki schorowany i sędziwy człowiek! I współczujemy Michałowi Gorbaczowowi, którego — cóż za bezczelność! — zmuszają by stanął przed trybunałem (nie, wcale nie norymberskim, tylko konstytucyjnym, i w nie charakterze oskarżonego, tylko świadka). Czy mamy dość odwagi, by nazwać KPZR organizacją przestępczą? No nie, skądże znowu, ona jest tylko „niekonstytucyjna”...

Ta książka utkwi nam w pamięci nie z uwagi na głębię analiz, ani jakieś wstrząsające, nikomu nie znane dotąd fakty: autor konsekwentnie operuje wyłącznie materiałami znanymi i powszechnie dostępnymi. Pozostanie w naszej pamięci jako pomnik ślepoty człowieka, dzięki której najbardziej nieludzki reżim w historii mógł przetrwać 74 lata. Albo, mówiąc dokładnie, jako pomnik tej dziwnej przypadłości ucha i oka, powszechnej w czasach komunistycznych, kiedy słyszano jedno, widziano drugie — i nikt się temu nie dziwił. A tymczasem autor, Wiktor Suworow, nadal żyje w Anglii, jak sam pisze „między wyrokiem śmierci a egzekucją”. Nikomu nie przyszło do głowy, by unieważnić wydany werdykt. Władimir Bukowski Cambridge, listopad 1995

DO MOICH CZYTELNIKÓW Kiedy „Lodołamacz” ukazał się w Niemczech, dostałem od dawnych żołnierzy i oficerów niemieckich ze trzy metry sześcienne przesyłek: listy, książki, dzienniki, dokumenty frontowe, zdjęcia. Po publikacji w Rosji — jeszcze więcej. Na porządku dnia staje więc leninowskie pytanie: co robić? Odpisywać? A czy życia na to starczy? Ale czy mam prawo nie odpisywać? Nie chodzi o zwykłą grzeczność. Każdy list jest ciekawy na swój sposób. Wszystkie razem stanowią skarbnicę. To kawał historii, przez nikogo nie zbadany. To tysiące świadectw, i każde z nich obala wersję oficjalną początku wojny. Być może istnieje gdzieś instytucja naukowa, która posiada obszerniejszy od mojego zbiór świadectw w rękopisach, ale jestem przekonany, że mój jest ciekawszy. Kombatanci, dawni żołnierze frontowi, u schyłku swoich długich i mozolnych żywotów, nagle zaczęli do mnie pisać, otwierać przede mną dusze, opowiadać rzeczy, których dotąd nigdy nikomu nie opowiadali. Większa część nadesłanej korespondencji pochodzi nie od kombatantów, lecz od ich potomków — dzieci i wnuków. Często bardzo osobiste wyznania: „Ojciec opowiadał w kręgu najbliższych...”. Wstrząsające jest to, że wszystkie świadectwa bez wyjątku, zarówno żywych uczestników wojny, jak i opowieści ich bliskich nie przystają do takiego obrazu początku wojny, jaki przez pół wieku prezentowała nam oficjalna historia państwowa. Może byli żołnierze i ich potomkowie wypaczają prawdziwe oblicze wydarzeń? Można byłoby wysnuć takie przypuszczenie, gdyby poczta przyniosła, dajmy na to, tylko sto kilogramów przesyłek. Ale listów jest naprawdę DUŻO. I wszystkie na jeden temat. Przecież nie mogli się wszyscy naraz umówić. Nie mogli autorzy tysięcy listów z Rosji porozumieć się z autorami tysięcy listów z Niemiec, Polski, Australii, Kanady.

Przykład, pierwszy z brzegu. Wiemy z oficjalnej wersji historii wojny, że gdy wybuchła wojna, malarz Iraklij Toidze w porywie szlachetnego oburzenia uwiecznił obraz wzywającej do boju Ojczyzny–Matki. Plakat pojawił się w pierwszych dniach wojny, niebawem zyskał światową sławę i stał się plastycznym symbolem wojny, zwanej przez komunistów „wielką ojczyźnianą”. Tymczasem z listów wynika, że plakat pojawił się na ulicach radzieckich miast nie w pierwszych dniach, lecz w pierwszym dniu wojny. 22 czerwca. Na ulicach Jarosławia — wieczorem. W Saratowie — „w drugiej połowie dnia”. W Kujbyszewie plakat rozklejano na ścianach wagonów eszelonów wojskowych, którymi zapchana była stacja. W Nowosybirsku i Chabarowsku plakat pojawił się nie później niż 23 czerwca. A przecież samoloty miały wówczas kilka międzylądowań i w ciągu jednej doby nie były w stanie dolecieć do Chabarowska. Ale nawet jeśli przyjmiemy nieprawdopodobne założenie, że plakaty załadowano do samolotu 22 czerwca i że w ciągu jednej nocy dostarczono je na miejsce, to mimo wszystko pozostaje pytanie — kiedy te afisze drukowano? 22 czerwca? Załóżmy, że tak. Wobec tego kiedy Iraklij Toidze tworzył swoje arcydzieło? Tak czy owak, wychodzi, że przed 22 czerwca. A więc tworzył je nie w porywie uniesienia i gniewu na wieść o agresji, tylko zanim pojawiła się przyczyna tych szlachetnych namiętności. Skąd zatem wiedział o szykującej się niemieckiej napaści, której sam wielki Stalin nie wziął pod uwagę? Zagadka historii... A oto jej rozwiązanie. List z Argentyny. Autor — Nikołaj Kadygrow. Przed wojną porucznik w wojskowej komisji uzupełnień w Mińsku. W sejfie każdego z takich punktów poborowych przechowywano określoną liczbę tajnych dokumentów mobilizacyjnych w zalakowanych kopertach z nadrukiem: OTWORZYĆ W DNIU M. Pod koniec 1940 roku takich dokumentów zaczęło nadchodzić coraz więcej. I oto w grudniu dotarły trzy wielkie paczki, każda z pięcioma pieczęciami. I na każdej to samo polecenie: OTWORZYĆ W DNIU M. Paczki były tajne i powinny być przechowywane w sejfie. Ale za nic nie chciały się w nim zmieścić. Trzeba było zamówić stalową skrzynię i używać jej jako sejfu. Mija sześć miesięcy, 22 czerwca wybucha wojna. Co zrobić z dokumentami? Choć Mołotow powiedział przez radio, że zaczęła się wojna,

nie nadeszło polecenie otwarcia paczek. Otworzysz bez polecenia — rozstrzelają. No więc siedzą oficerowie, czekają. A rozkazu jak nie było, tak nie ma. Wreszcie wieczorem telefon: pakiety z numerami od takiego do takiego — zniszczyć bez otwierania, pakiety z numerami od takiego do takiego — otworzyć niezwłocznie. Trzeba było od razu zniszczyć bardzo dużo materiałów, wśród nich dwie z trzech wielkich paczek. Jak to zrobić, skoro każda zawiera z pół tysiąca arkuszy sztywnego papieru? Palili w metalowej beczce, a siebie zabezpieczyli protokółem: my, niżej podpisani, paliliśmy paczki, a w trakcie tej czynności byliśmy zmuszeni pomagać sobie pogrzebaczem, ale nikt w ogień nie zaglądał... I podpisy. Słusznie, bo potem zrodzą się wątpliwości w jakiejś głowie: czy ciekawość nie wzięła czasem góry. Po to właśnie jest protokół. Jeśli chodzi o trzecią paczkę, to polecono złamać pieczęcie, otworzyć i zawartość wykorzystać zgodnie z przeznaczeniem. Otworzyli. Wewnątrz stos plakatów: „Ojczyzna–Matka wzywa!”. Rozlepiono je w nocy z 22 na 23 czerwca. Ale plakaty nadesłano w grudniu 1940 roku. Rysuje się taki oto obraz: plakat opracowano z dużym wyprzedzeniem, następnie wydrukowano nakład zdolny zaspokoić potrzeby całego ZSRR, po czym w ściśle tajnych przesyłkach rozwieziono po odpowiednich urzędach w całym kraju. Coś przygotowywano. Ale oto 22 czerwca Hitler zadał wyprzedzający cios i w jednej chwili wiele z tych plakatów, delikatnie mówiąc, utraciło aktualność. Związek Radziecki został zmuszony do prowadzenia wojny obronnej na własnym terytorium, a plakaty z dwóch pozostałych paczek wzywały do zupełnie innej wojny. Treść nadesłanych materiałów agitacyjnych stała w sprzeczności z duchem wojny obronnej. Stąd rozkaz: zniszczyć bez otwierania. Może były tam arcydzieła, może i one zyskałyby sławę. Ale ich twórcom zwyczajnie się nie powiodło. A Iraklijowi Toidze się udało. Jego plakat — niewykluczone, że wbrew intencjom autora — zyskał wymowę uniwersalną: „Ojczyzna–Matka wzywa!” Do czego wzywa, nie wiemy. No to może wzywać do wojny obronnej. Dlatego plakat Iraklija Toidze został rozlepiony w całym kraju.

I tak było ze wszystkimi symbolami „wielkiej ojczyźnianej” — przygotowano je zawczasu. Pieśń „Ogromny kraju, podnieś pięść”417 została napisana przed wkroczeniem Niemców, żołnierz–wyzwoliciel z dzieckiem na ręku pojawia się na łamach „Prawdy” we wrześniu 1939 roku, w trzecim dniu radzieckiej ekspedycji na Polskę. Gdyby Hitler nie napadł na ZSRR, to Sowiety i tak stałyby się „wyzwolicielami”. Przygotowano monumentalne plastyczne i muzyczne symbole wojny „wyzwoleńczej”, a niektóre, jak wspomniany plakat, wydrukowano już w masowym nakładzie... Już słyszę głosy sprzeciwu: czy można wierzyć oficerowi, który dostał się do niewoli i z jakichś niejasnych powodów po wojnie wylądował nie w ojczyźnie światowego proletariatu, tylko w Argentynie? Cóż, możemy nie wierzyć. Ale ci, którzy po wojnie wrócili do ojczyzny światowego proletariatu opowiadają równie zaskakujące historie. Po publikacji „Lodołamacza” kremlowscy historycy w licznych artykułach próbowali podważać tezę, że Stalin szykował się do marszu na Europę. Dochodziło do kuriozalnych sytuacji. Pewien krytyk literacki odkrył, że pieśń „Święta wojna” została napisana podczas I wojny światowej. Lebiediew–Kumacz zwyczajnie przywłaszczył sobie cudzy tekst. Moi oponenci uczepili się tej publikacji i wielokrotnie przytaczali w prasie: słowa powstały ćwierć wieku przed agresją niemiecką! Słusznie. I co z tego wynika? Czy kiedykolwiek podważałem to epokowe odkrycie? Czy ma ono w ogóle jakieś znaczenie? W lutym 1941 roku Stalin potrzebował pieśni o wielkiej wojnie z Niemcami. I, co istotne, taką pieśń zamówił. Natomiast to, w jaki sposób radzieccy twórcy zadośćuczynili oczekiwaniom Ojca Narodów — przetłumaczyli z japońskiego lub mongolskiego, ukradli czy wręcz sami skomponowali — nie wnosi nic do sprawy. A w ogóle nie chodzi o Lebiediewa–Kumacza. Pieśń jest utworem muzycznym. Dlatego w lutym 1941 roku Stalin zwrócił się z zamówieniem nie do autora słów, lecz do kompozytora, Aleksandra Aleksandrowa. W kilku listach które otrzymałem, znalazłem stwierdzenie, że nie tylko Aleksandrów komponował pieśń wojenną. I nie tylko kompozytorzy i poeci 417

— tłum.].

Pieśń „Święta wojna”: Wstawaj, strana agromnaja..., sł.: W. Lebiediew–Kumacz [przyp.

szykowali się do wojny „wyzwoleńczej”. Również lekarze, nauczyciele, artyści, tancerze, akrobaci, prestidigitatorzy. Choć to zdumiewające, oficjalna prasa potwierdza te informacje. Oto świadectwo Konstantina Simonowa418 w gazecie „Krasnaja zwiezda” z dnia 7 listopada 1992 roku. Simonow był pupilkiem Stalina, Chruszczowa, Breżniewa; bohater, kawaler siedmiu orderów, laureat czterech nagród stalinowskich; za czasów Stalina — zastępca członka KC partii. On sam potwierdza, że latem 1940 roku zebrano wszystkich pisarzy i zaczęto przygotowywać ich do wojny. Konstantin Simonow został przydzielony do plutonu poetów w kompanii pisarzy. Rok ich szkolono, po czym 15 czerwca 1941 roku nadano stopnie: Simonow został mianowany intendentem II stopnia, co odpowiadało randze podpułkownika. Tłum zgromadzony w tych dniach na ulicach nie potrafił zrozumieć znaczenia komunikatu agencji TASS z 13 czerwca 1941 roku, ale radzieccy pisarze i poeci w tym czasie już przymierzali oficerskie mundury, dobierali rozmiar wojskowych butów. Simonow ciągnie dalej: „22 czerwca zaczęła się wojna, ale każdy z nas miał już w ręku wypisane zawczasu skierowanie, kto — dokąd, kto do prasy centralnej, kto do gazetek dywizyjnych...”. Każda z trzystu trzech stalinowskich dywizji wydawała własną gazetkę. Jeżeli chcemy wysłać po jednym pisarzu do redakcji każdej dywizyjnej gazetki, to ilu pisarzy trzeba przygotować? A mamy jeszcze redakcje na szczeblu korpusów, armii, flotylli, szesnastu okręgów wojskowych, no i każdego frontu... W Akademii GRU powtarzano do znudzenia: staraj się zwracać uwagę na szczegóły, na pozornie nic nie znaczące drobiazgi. Tylko w ten sposób możesz wyrobić sobie całościowy pogląd na temat jakiegoś zjawiska. No więc idę za wskazaniami moich nauczycieli. Zwracam uwagę na drobiazgi. A niektóre z tych szczegółów naprawdę mogą zamurować. Stalin nie zwykł rozdawać szarż na prawo i lewo. W owym czasie piloci wojskowi latali w stopniu sierżantów, dowódcy kluczy, a nawet zastępcy dowódców eskadr też byli sierżantami. Stopnie oficerskie zaczynały się w lotnictwie dopiero od dowódcy eskadry. A tymczasem Konstantin Simonow,

418

— Konstantin Simonow (1915–1979) — pisarz, autor liryk frontowych, powieści wojennych i „zaangażowanych” [przyp. tłum.].

cywil, 25–letni pisarz który nigdy nie służył w wojsku, po jednym roku szkolenia otrzymuje od razu stopień odpowiadający podpułkownikowi! To poważna sprawa. Simonow nie był przypadkiem odosobnionym. Razem z nim pakowali walizki i sprawdzali skierowania frontowe komisarz pułku Michaił Szołochow, podpułkownik Aleksander Twardowski, komisarz batalionowy Aleksiej Surkow, komisarz brygady Aleksander Fadiejew, intendent III stopnia Leonid Pierwomajski, komisarz brygady (ranga generalska!) Wsiewołod Wiszniewski i cały Związek Pisarzy niemal w pełnym składzie. Wyjątek stanowiły jedynie osoby niezdolne do służby. Postawcie się na miejscu radzieckiego wywiadowcy–analityka. Na waszym biurku ląduje pozornie błaha informacja: w 1940 roku Hitler zebrał do kupy wszystkich pisarzy i poetów, przez rok ganiał ich po strzelnicach i poligonach, następnie nadał im rangi do generalskich włącznie, a teraz zamierza wszystkich wysłać nad radziecką granicę. Misja ma charakter tajny, chwilami przypomina bal przebierańców: niektórzy pisarze mają uchodzić za intendentów, fachowców od zaopatrzenia w buty i mundury. A więc jaka byłaby wasza reakcja na takie doniesienie gdybyście byli analitykami radzieckiego wywiadu? Co zameldowalibyście waszym przełożonym? Tyle tylko, że w Niemczech nic takiego nie miało miejsca. Natomiast zdarzyło się w Związku Radzieckim. Więc jeśli takie informacje docierały do niemieckiego wywiadu, to jak powinien był zareagować? Co zameldować dowództwu? Z jednej strony uspokajający komunikat TASS, a z drugiej... Po pierwszym uderzeniu Hitlera tego typu wybiegi straciły sens: wszystkim pisarzom zamieniono intendenckie szarże na zwykłe wojskowe. Ale przecież przed wojną musiał istnieć jakiś powód, uzasadniający całą tę maskaradę. I jeszcze jedno. Co Stalin zamierzał uczynić ze swoimi pisarzami i poetami gdyby Hitler nie napadł na ZSRR? Pozwolić im paradować w mundurach oficerskich przez rok lub dwa, a potem zdegradować i wycofać do Moskwy? Latem 1939 roku ten sam Konstantin Simonow był korespondentem wojennym w grupie armijnej Żukowa nad Chałchyn–gołem. Wtedy jakoś sobie radził bez przeszkolenia wojskowego i bez stopnia oficerskiego. A tu nagle latem 1940 roku ktoś wpadł na pomysł masowego przygotowywania

dziennikarzy, pisarzy i poetów do nadciągającej wojny. Latem 1940 roku Hitler nie miał jeszcze planu „Barbarossa”. Tymczasem Stalin miał przygotowany plan napaści. Przemyślany w każdym szczególe. Włącznie z triumfalnymi afiszami i frontowymi redakcjami gotowymi sławić wielkie czyny narodu radzieckiego na polach zwycięskich bitew. Pisarze i poeci w terminie ukończyli przyśpieszone kursy, otrzymali stopnie oficerskie, odebrali przydziały do frontów, armii, korpusów i dywizji, spakowali walizki i właśnie zamierzali ruszać w drogę, gdy nastąpiło niespodziewane uderzenie wojsk hitlerowskich. Niemiecki atak zaskoczył nie tylko Konstantina Simonowa i jego kolegów po piórze. Cała Armia Czerwona była zaskoczona: podczas załadunku, w drodze, przy rozładunku. I skoro nie dowierzamy byłemu oficerowi z Argentyny, to proponuję, byśmy zaufali „Krasnej zwiezdie” i bohaterowi–laureatowi–kawalerowi–intendentowi. Listy jakie otrzymałem od czytelników są naszą wspólną pamięcią, naszą historią, naszą przeszłością, naszą przyszłością. Jeżeli nie poznamy przeszłości, nigdy się od niej nie uwolnimy. Dlatego obiecuję, że kiedyś opublikuję listy wojenne. Nie wiem, ile to będzie tomów, ale jestem pewny, że niczego ciekawszego na temat wojny nie napisano. Proszę o wybaczenie wszystkich tych, którym nie zdążyłem dotąd odpisać. Proszę wziąć pod uwagę sytuację, w jakiej się znalazłem. Dziękuję za każdy list. Otrzymałem też niemało listów krytycznych. Ich autorom winny jestem szczególną wdzięczność. Nikt z nas nie jest nieomylny. Dzięki waszej pomocy mogłem eliminować nieścisłości faktograficzne i usterki redakcyjne. Jestem gotowy wysłuchać każdej krytyki. W ciągu roku zgromadziłem ponad 300 recenzji „Lodołamacza”. Czasami cale szpalty kąśliwych ataków. Nie raz chciałem odpowiedzieć na zarzuty, ale w GRU nauczono mnie pokory: szanuj przeciwnika, staraj się zrozumieć jego argumenty, staraj się nawet gniew wrogów obrócić na swoją korzyść. Więc się staram. Wiktor Suworow Oksford, jesień 1995

ROZDZIAŁ 31. SKRZYPIĄCE BUTY W historii nie było dotąd ani jednej wojny, której przyczyny i cele nie zostałyby przedstawione przez inspiratorów i ich uczonych sługusów w wypaczonej, zafałszowanej formie.419

1. Rosyjski żołnierz chodził w butach skórzanych. Zawsze. A komuniści wymyślili skóropodobną kirzę420. I odtąd żołnierz radziecki maszerował w butach kirzowych. Naturalnie, reprezentacyjne pułki i dywizje nadal dostawały skórzane obuwie. Niech sobie cudzoziemcy myślą, że radziecki żołnierz to ma klawe życie. Wszystkie radzieckie wojska okupacyjne w dawnym obozie socjalistycznym — w NRD, Polsce, na Węgrzech — też były obute w skórę. Żadnych wątpliwości: przecież Sowiety to supermocarstwo! Lecz supermocarstwo nie posiadało odpowiednich środków, by całą armię wyekwipować w skórzane obuwie, dlatego w kraju żołnierz dreptał w kirzowych. Bardzo niewygodnych. Dosłownie i w przenośni. Podwójnie niewygodnych, gdy ma się do wykonania zaszczytny internacjonalistyczny obowiązek. Latem 1968 roku żołnierski los rzucił mnie, młodego oficera, w Karpaty, na granicę z bratnią socjalistyczną Czechosłowacją. Kontrrewolucja dławiła kraj i nasza dzielna Armia Czerwona miała przyjść z pomocą zaprzyjaźnionemu narodowi. Ale żołnierzom wolności nie przystoi tupać po Europie w siermiężnych buciorach. Nie elegancko. Jasna sprawa, że my, oficerowie, mieliśmy cholewki jak się patrzy, poskrzypujące, pobłyskujące. Ale żołnierze obuci nieprzystojnie. Mija tydzień, drugi. Stacjonujemy w lesie. Oczekiwanie dłuży się niemiłosiernie. Minął miesiąc, drugi zbliża się do końca. Nadchodzi sierpień. Zaczyna się nieznośna nuda. Nasi przywódcy mogliby wreszcie na coś się 419 420

— —

Sowietskaja Wojennaja Encykłopiedija. t. 6. s. 554 Moskwa 1976–1980. Kirza — specjalnie utwardzona derma (przyp. tłum.].

zdecydować: albo cofnąć dywizje do stałych miejsc zakwaterowania, albo rozkazać udzielić internacjonalisty cznej pomocy bratniemu narodowi... Tymczasem nie ma żadnej decyzji, i dlatego czekamy. Przez cały dzień ćwiczenia do siódmych potów, a wieczorem kolacja przy ognisku i wciąż te same gadki: wejdziemy, nie wejdziemy... I znowu od rana ćwiczenia, czasem też w nocy. I znowu wróżenie z fusów... I oto pewnego wieczoru na leśnej przecince, przy której stał nasz batalion, pojawiły się potężne ciężarówki Urał–375. Na każdym samochodzie — tony nowiutkich skórzanych butów. Bierzcie, częstujcie się! I wywalają te buty wprost pod nogi. Całe hałdy. Niezliczone. To znaczy zliczone, ale bez nadmiernej skrupulatności. Bierzcie, starczy dla wszystkich. Sierżancie, ilu macie ludzi? Stu dwudziestu dziewięciu? Macie tutaj sto dwadzieścia dziewięć par! Numeracja? Poradzicie sobie. Wymienicie się z sąsiadami. A ty ilu masz? Dwustu pięćdziesięciu siedmiu? Odbieraj swoją partię! Na wszystkich przesiekach to samo. Równocześnie wyładowują tysiące par butów. Dziesiątki tysięcy par. Setki tysięcy. Łatwo powiedzieć: wymienić obuwie w całej armii! Stare kirzowe zdjąć, nowe skórzane założyć! Przecież nie jesteśmy sami w lesie. Po prawej sąsiedni batalion, po lewej też batalion. Przed nami jakaś artyleria, pod młodnikiem następny, za nim kolejny, i jeszcze jeden, i tak w nieskończoność. Wszystkie pobliskie lasy, i te dalsze — zapchane wojskiem. Przecież nie stoją tu jedynie bataliony, pułki czy dywizje — ale całe armie. Więc wymienia buty 8. Armia Pancerna Gwardii, i 13. Armia, i jeszcze jedna, gdzieś za nami. Wszystkich zaopatrzono równocześnie. Z zapasem. Na wyrost. I już po lesie, po przecinkach i polankach przechadzają się żołnierzyki, poskrzypując nowymi bucikami, aż przyjemnie popatrzeć. Cieszy wzrok juchtowa skóra najwyższej klasy, z rezerw państwowych. Wszystkie nasze pograniczne lasy naraz wypełniło poskrzypywanie skórzanych butów, jak trele ptactwa na wiosnę. A to skrzypienie skłaniało do refleksji. Dowódca naszego batalionu podpułkownik Protasow wezwał do siebie wszystkich oficerów. Porządny był z niego facet. Nie uznawał zbędnego gadania: „Towarzysze oficerowie — powiada — trzeba by coś wypić i przekąsić. Kto wie, co nas czeka za chwilę?”

Załadowaliśmy się do transportera — i do sąsiedniej wioski. A w gospodzie tłoczno, już popijają oficerowie artylerii, saperzy i polityczni. Nie majak się wcisnąć. Wszyscy wiedzą od dawna, że nasza kochana ojczyzna nie rozpieszcza swoich synów. A skoro tak, to trzeba się napić. Może ostatni raz pijemy? Może przyjdzie nam walczyć o wolność bratniego narodu czechosłowackiego i stracić życie w krwawym boju z kapitalistami. No więc wznieśmy manierki za Czechosłowację, za jej miłujący wolność naród, co z utęsknieniem czeka na tę pomoc, którą od nas otrzyma. Otrzyma bezinteresownie. Przecież jesteśmy tacy dobrzy. Pomagamy zawsze i wszystkim. Każdemu, kto prosi o pomoc. A jak nie prosi, to i tak pomagamy. Słowem, siedzimy, pijemy. Na razie nie ma rozkazu, ale każdy wie, co się święci: i my, oficerowie, i nasze żołnierzyki, i bufetowa, która dolewa nam co rusz, i staruszek, któiy usadowił się w kącie z kuflem piwa. Chciałby stary dołączyć do naszej kompanii i wrzucić jakieś mądre słowo, ale my mamy zakaz kontaktów z cywilami, żeby jakiś żołnierz nie wypaplał wojennych tajemnic. No więc siedzi sobie staruszek w kącie, sączy piwko, i coraz to łypie w naszą stronę, wielką ma ochotę pogadać... Nic z tego. A kiedy zbieraliśmy się do wyjścia, raptem powiedział, niby to pod nosem, ale tak, żeby wszyscy słyszeli: — Zupełnie jak w czterdziestym pierwszym...

2. Nikt z nas się tego nie spodziewał. Nikt z nas nie zrozumiał, w czym rzecz. A staruszek kierował to wyraźnie do nas, więc trzeba było jakoś odpowiedzieć. — O co ci chodzi, dziadku? — O skrzypienie. W czerwcu czterdziestego pierwszego Armia Czerwona tutaj tak samo skrzypiała nowiutkimi butami ze skóry. W tym momencie utraciłem spokój ducha. Po „marszu wyzwoleńczym” do Czechosłowacji przyszło mi służyć na tych samych terenach, w Karpatach. Przyszło mi przedreptać i przejeździć całą okolicę. A przy każdej nadarzającej się sposobności pytałem staruszków,

tubylców, żywych świadków: jak to było? Wielu potwierdza tę wersję: w 1941 roku, tuż przed niemiecką napaścią, Armia Czerwona w przygranicznych rejonach wymieniała buty kirzowe na skórzane. I to nie tylko na Ukrainie, ale również w Mołdawii, na Białorusi, na Litwie, w Karelii. Poza tym w 1941 roku w okolicach granicy rozładowano transporty skórzanych butów przeznaczonych dla milionów żołnierzy, których planowano przerzucić z głębi kraju. Pod osłoną komunikatu agencji TASS z dnia 13 czerwca 1941 roku miliony żołnierzy z wewnętrznych okręgów421 ZSRR przewożono w kierunku granicy. Równocześnie w pobliżu stacji kolejowych rozładowywano miliony skórzanych buciorów. Na przykład na stacji Żmierinka w pierwszych dniach czerwca 1941 roku skórzane buty wyładowywano z wagonów i układano w pryzmy wzdłuż torów, pod gołym niebem. Jak duża to była góra? — pytałem okolicznych mieszkańców. — A do samego nieba — odpowiadała stara chłopka. Jak piramida Cheopsa — mówił szkolny nauczyciel. W Sławucie hałda butów była po prostu duża, jak pół piramidy Cheopsa. W Zaleszczykach w maju 1941 roku do rozładunku wagonów spędzono niemal całą ludność zdolną do pracy — a niech się ludność przyucza do bezpłatnego zatrudnienia w komunizmie. Sterty butów pamiętają też starsi mieszkańcy Kowla, Baranowicz, Grodna... Starałem się oględnie zaczynać rozmowę: co tam rozładowywali na kolei przed wojną? Czołgi — powiadają — rozładowywali, armaty, żołnierzy, zielone skrzynie, no i buty. Nie mogę powiedzieć, żeby od razu wyskakiwali z tymi butami: kiedy człowiek spędzi całe życie w cieniu stacji, to nie ma towaru, którego wcześniej lub później nie zobaczyłby na platformach czy na rampach rozładunkowych. Wszystkiego nie spamiętasz. Ale jednak było coś niezwykłego, coś metafizycznego w fakcie rozładowywania butów, coś, co zwróciło ich uwagę i sprawiło, że zapamiętali to na całe życie. Zapamiętali to z trzech powodów. Po pierwsze butów było dużo. Niewyobrażalnie dużo. Po drugie buty układano wprost na ziemi. Czasem podłożono brezent, a często nawet bez brezentu. Było w tym coś dziwnego.

421

— Związek Radziecki był podzielony na 16 okręgów wojskowych: osiem przygranicznych i osiem wewnętrznych [przyp. tłum.].

Po trzecie wszystkie te buty wpadły w ręce Niemców. To właśnie utkwiło im w pamięci. Nikt z miejscowej ludności nie wiedział i nie mógł wiedzieć, po co w 1941 roku zwożono tyle butów nad samą granicę. Ja też nie rozumiałem jaki był cel tej masowej wymiany obuwia kirzowego na doskonałe buty skórzane. W 1968 roku — to rozumiem: maszerowaliśmy oswobodzić bratnią Czechosłowację. A w 1941 roku? Co wtedy zamierzali nasi ojcowie? Nota bene, mój ojciec od pierwszego do ostatniego dnia wojny walczył w szeregach Armii Czerwonej. Potem od pierwszego do ostatniego dnia uczestniczył w krótkiej, lecz zażartej wojnie z Japończykami w Chinach. Pytałem go: kiedy przyszedł do wojska, gdzie, w ramach jakiej dywizji, którego korpusu? W jakich butach? Opowiedział mi szczegółowo. Potem sprawdziłem wszystko w archiwach. Po zakończeniu służby w Karpatach studiowałem w wojskowej akademii i miałem możliwość przeglądania archiwów. Wszelkie materiały dotyczące produkcji butów, dostaw dla wojska, rozmieszczenia zapasów butów i innego wyposażenia były w owym czasie tajne. Uzyskałem dostęp do tajnych materiałów, ale wśród milionów papierów nie potrafiłem odszukać tego jednego właściwego. Trzeba było składać drobne informacje w całość. No więc zbierałem i nie mogłem się nadziwić, jak to jest: wojna dawno się skończyła, minęło prawie 30 lat, a wszelkie informacje na temat magazynowania, transportów czy zniszczenia żołnierskich butów w latach poprzedzających wojnę nadal są otoczone ścisłą tajemnicą. Dlaczego? Jest takie angielskie powiedzenie: „Ciekawość gubi kota”. Nie znałem wtedy tej maksymy. Nawet gdybym znał, nie przerwałbym poszukiwań. Dopiero po latach zrozumiałem, że ciekawość może zgubić nie tylko kota...

3. Jak się okazuje, radzieckie kierownictwo poleciło dostarczyć w rejony pogranicza nie tylko miliony par skórzanych butów, ale też miliony kompletów umundurowania, dziesiątki tysięcy ton części zapasowych do czołgów, setki tysięcy ton paliwa do samolotów, czołgów i pojazdów pancernych, miliony skrzynek amunicji. Kiedy tylko Niemcy zadali pierwsze uderzenie, wszystko to zostało porzucone i wpadło w ręce wroga.

I znów powraca pytanie: w jakim celu taszczono to wszystko na tereny przygraniczne? Przecież przed 1939 rokiem wszelkie zapasy składowano w głębi kraju. Czy nie mogły dalej sobie leżeć w bezpiecznym miejscu? W przypadku rozpoczęcia działań wojennych armia zajmuje pozycje obronne, a z głębokiego zaplecza dowozi się zaopatrzenie w odpowiednich ilościach, bez zbędnego gromadzenia zapasów na zagrożonych terenach. Pojawiło się wiele pytań i żadnych odpowiedzi. Szukałem dalej. Wyniki tych poszukiwań przedstawiłem w „Lodołamaczu”. „Dzień «M»„ jest dalszym ciągiem tej książki, ale można też czytać ją osobno. W „Lodołamaczu” konsekwentnie unikałem powoływania się na materiały z archiwów zamkniętych. Nie chciałem narażać się na zarzut, że cytuję dokumenty, a nikt nie jest w stanie sprawdzić, czy cytat jest dosłowny, czy dokument jest wiarygodny i czy w ogóle taki dokument istnieje. Teraz archiwa są łatwiej dostępne, można sprawdzić to i owo, jeśli się chce. Dlatego w tej książce korzystam z materiałów archiwalnych. Choć głównie opieram się na powszechnie dostępnych publikacjach422. Chcę pokazać: patrzcie, słuchajcie, ja tego nie wymyśliłem. Komuniści sami to mówią. Trzeba tylko uważnie ich słuchać. Badając materiały w archiwach oraz ogólnie dostępne książki doszedłem do wniosku, że przerzucenie milionów par butów w pobliże granic, podobnie jak zwożenie amunicji, części zapasowych, milionów żołnierzy, tysięcy czołgów i samolotów — to nie były błędy ani przeoczenia, lecz świadoma polityka, proces, w którym uczestniczyły miliony ludzi. Ten proces został uruchomiony decyzją radzieckiego kierownictwa na wniosek marszałka Związku Radzieckiego B. Szaposznikowa. Miał na celu przygotować przemysł, transport, rolnictwo, całe radzieckie społeczeństwo i Armię Czerwoną do prowadzenia wojny „wyzwoleńczej” na terytorium Europy Środkowej i Zachodniej. Ten proces można określić jednym słowem: mobilizacja. W tym przypadku była to tajna mobilizacja. Radzieckie kierownictwo przygotowywało Armię Czerwoną i cały kraj do zagarnięcia Niemiec i całej Europy Zachodniej.

422

—

Patrz spis cytowanych publikacji na końcu książki [przyp. tłum.].

Opanowanie Europy Zachodniej — oto główny cel, dla którego Związek Radziecki rozpętał II wojnę światową. Ostateczną decyzję o rozpoczęciu wojny Stalin podjął 19 września 1939 roku.

ROZDZIAŁ 32. W JAKIM CELU STALIN ZNISZCZYŁ WŁASNE LOTNICTWO STRATEGICZNE? Kiedy ma się do dyspozycji gigantyczną armię ofensywną, wtedy główne zadanie wojsk powietrznych polega na wspieraniu natarcia tej armii, i w tym właśnie celu należy koncentrować wszystkie siły.423 KOMBRYG ALEKSANDER ŁAPCZYNSKI

1. Stalin mógł zapobiec wojnie. Jednym ruchem pióra. Miał po temu wiele możliwości. Oto jedna z nich. W 1936 roku w Związku Radzieckim zbudowano bombowiec dalekiego zasięgu TB–7. Samolot ten odznaczał się bardzo dużą prędkością i wysokim pułapem operacyjnym. Oto kilka opinii na jego temat. Generał major lotnictwa P. Stefanowski, który oblatywał TB–7: „Na dziesięciu tysiącach metrów ta wielotonowa maszyna pod względem osiągów biła na głowę wszystkie najlepsze europejskie myśliwce”424. Generał major lotnictwa W. Szumichin: „Na dziesięciu tysiącach metrów i wyżej TB–7 był poza zasięgiem możliwości większości ówczesnych myśliwców, a pułap 12 tysięcy metrów czynił go nieosiągalnym również dla artylerii przeciwlotniczej”425. Konstruktor lotniczy W. Szawrow: „Wyjątkowy samolot [...] To właśnie TB–7 jako pierwszy, jeszcze przed Amerykanami i Anglikami, wziął pod skrzydła 5–tonowe bomby”426.

423 424 425 426

— — — —

A. Łapczynski, Wozdusznaja armija, Moskwa 1939, s. 144. P. Stefanowski, Trista nieizwiestnych, Moskwa 1968, s. 83 W. Szumichin. Sowietskaja wojennaja awiacija. 1917–1941, Moskwa 1986, s. 218. W. Szawrow, Istorija konstrukcij samaliotow w SSSR. 1938–1950, Moskwa 1988, s. 162.

Profesor L. Kerber: „Maszyna była wyposażona w silne uzbrojenie pokładowe składające się z działek kalibru 20 mm i wukaemów kalibru 12,7 mm. Komora bombowa mogła pomieścić największe bomby [...] Lecąc na maksymalnym pułapie samolot był poza zasięgiem dział przeciwlotniczych i ówczesnych myśliwców. TB–7 był w tym czasie najpotężniejszym bombowcem świata”427. „Epokowy samolot [...1 Dziś mamy wszelkie dane po temu by stwierdzić, że TB–7 był znacznie potężniejszy od słynnej amerykańskiej latającej fortecy B–17”.428 Zachodni historycy podzielają tę opinię. John Taylor: „Na wysokości 26.250–29.500 stóp pod względem prędkości przewyższał niemieckie myśliwce Bf–109 i He–112”429. Vaclav Nemeček: „Ta maszyna była zdumiewająco długowieczna. W latach pięćdziesiątych wciąż jeszcze można było ją spotkać na trasach polarnych, gdzie używano jej jako transportowca”430. Nie ma potrzeby uzasadniać, że długo żyją i latają tylko bardzo dobre samoloty... Zachodnim ekspertom w osobliwy sposób zaprezentowano nieprzeciętne możliwości TB–7. Jesienią 1941 roku w Wielkiej Brytanii i USA oczekiwano przybycia radzieckiej delegacji rządowej z Mołotowem na czele. Uważano, że jedyna bezpieczna droga powietrzna wiedzie przez Syberię i Alaskę. Jednak TB–7 z Mołotowem na pokładzie przeleciał z Moskwy do Londynu nad okupowaną Europą. Jeśli przypomnimy sobie, kto jesienią 1941 roku niepodzielnie panował w europejskich przestworzach, to zrozumiemy jakim zaufaniem cieszył się ten samolot wśród radzieckich przywódców. I tym razem TB–7 nie zawiódł. Przeleciał nad Europą, odwiedził Wielką Brytanię, poleciał do Ameryki i z powrotem, i ponownie przemierzył kontrolowaną przez Luftwaffe przestrzeń powietrzną Rzeszy. W 1942 roku powtórzono ten sam scenariusz. Mołotow znowu odwiedził sojuszników i powrócił do Moskwy. Po zakończeniu wojny radziecka komisja rządowa przeanalizowała działania niemieckiej obrony przeciwlotniczej podczas przelotów Mołotowa. Okazało się, że dokładnie w tym czasie i w tym konkretnie korytarzu nie wystartowały żadne myśliwce przechwytujące, a 427 428 429 430

— — — —

L. Kerber, Tu — czełowiek i samaliot, Moskwa 1973, s. 143. L. Kerber, Slied w niebie, Moskwa 1971, s. 202. W. Taylor, Combat Aircraft of the World, Londyn 1969, s. 592. V. Nemeček, The History of the Soviet Aircraft from 1918, Londyn 1986, s. 134.

baterie przeciwlotnicze nie zostały postawione w stan pogotowia. Punkty obserwacyjno–namiarowe nie sygnalizowały przelotu TB–7. Mówiąc po prostu, niemiecka obrona przeciwlotnicza nie tylko nie zdołała przechwycić samolotu, ale nawet nie zdołała wykryć jego obecności w kontrolowanej przez siebie przestrzeni powietrznej. Pułkownik (wtedy kapitan) E. Pussep, który wielokrotnie pilotował TB–7 nad terytorium Rzeszy: „Na takim pułapie działo przeciwlotnicze przestaje być celne, można powiedzieć, że pocisk dolatuje z ziemi resztkami energii. Myśliwiec też rusza się jak mucha w smole. Kto mi może cokolwiek zrobić?”431. A zatem w Związku Radzieckim zbudowano niedościgły bombowiec na długo przed wybuchem wojny. Przygotowano rożkaz o uruchomieniu produkcji tysiąca TB–7. Samoloty miały być gotowe przed listopadem 1940 roku. Co jeszcze należało zrobić? Należało pod rozkazem umieścić podpis: J. STALIN.

2. Kiedy pierwsze TB–7 latały na zawrotnych wysokościach, konstruktorzy całego świata borykali się z problemem rozrzedzonego powietrza: silniki traciły moc z powodu braku tlenu. Dławiły się jak alpiniści na szczycie Everestu. Teoretycznie istniało przyszłościowe rozwiązanie umożliwiające zwiększenie mocy silników: wykorzystanie spalin do obracania turbosprężarki, która z kolei dostarczałaby dodatkowe powietrze do komory silnika. Eksperymentalne prototypy latały z takim napędem, ale nie udało się uruchomić seryjnej produkcji. Elementy turbosprężarki poddawane są działaniu strumienia gazów o temperaturze przekraczającej 1.000 stopni Celsjusza. Temperatura otoczenia na takiej wysokości — około minus 60 stopni, a po wylądowaniu odpowiednio wyższa. Nierównomierne nagrzewanie, gwałtowne skoki ciśnienia i temperatury deformowały podzespoły. Łożyska topiły się jak woskowe świece. Podczas pierwszego lotu spadał się cały lakier 431

—

M. Gałaj, Triet’je izmierienije, Moskwa 1973, s. 330.

antykorozyjny, na ziemi wilgoć osiadała na stygnących elementach i rdza zżerała wszystkie mechanizmy. Dziewięć na dziesięć prób kończyło się awarią. Trudno więc było nawet myśleć o uruchomieniu produkcji. Wszyscy konstruktorzy łamali sobie głowy, ale tylko jeden — Władimir Petlakow, twórca TB–7 — znalazł rozwiązanie. Opracowaną technologię sklasyfikowano jako ścisłą tajemnicę państwową. Samo rozwiązanie było genialne w swojej prostocie: TB–7 miał cztery śmigła i z zewnątrz wyglądał jak zwyczajny czterosilnikowy samolot. Tymczasem we wnętrzu kadłuba, za kabiną załogi, Petlakow umieścił dodatkowy, piąty silnik. Na niskich i średnich pułapach działały cztery podstawowe silniki, na dużych wysokościach włączał się piąty, który uruchamiał centralny system tłoczenia dodatkowego powietrza. Tym powietrzem piąty silnik zasilał siebie i cztery motory napędowe. Oto sekret, który pozwalał TB–7 pokonywać niedostępne dla innych wysokości: lataj, ile dusza zapragnie, nad walczącą Europą, bombarduj kogo chcesz i nie martw się o własne bezpieczeństwo. Mając do dyspozycji tysiąc TB–7 można było zapobiec każdej agresji. Wystarczyło zaprosić zagraniczne delegacje wybranych państw i w ich obecności, gdzieś w stepie nadwołżańskim, zrzucić z niebotycznej wysokości pięć tysięcy ton bomb. I zastrzec się: nie bierzcie sobie tego do serca, po prostu szykujemy niespodziankę dla stolicy państwa, które chciałoby na nas napaść. Precyzja? Żadnej precyzji, skoro wysypujemy bomby z zawrotnych pułapów. Natomiast brak dokładności możemy zrekompensować powtórnym nalotem. Codziennie po pięć tysięcy ton na stolicę agresora, aż uzyskamy spodziewany efekt. Potem weźmiemy się za inne ośrodki. Zanim nieprzyjaciel dojdzie do Moskwy, zetrzemy z powierzchni ziemi wszystkie jego miasta. TB–7 są w powietrzu całkowicie bezpieczne, na ziemi też pozostają poza zasięgiem przeciwnika: bazy są rozmieszczone w głębi kraju, z dala od granic, i dobrze osłaniane. Poza tym wróg nie dysponuje lotnictwem strategicznym. A teraz, panowie, wznieśmy toast za pokój między narodami! Taką właśnie politykę zagraniczną mogliby uprawiać stalinowscy dyplomaci, gdyby Związek Radziecki miał tysiąc TB–7. Ale Stalin zrezygnował z tysiąca TB–7... Czy można zrozumieć dlaczego? Można.

3. Gdybyśmy chcieli znaleźć szachowy odpowiednik tysiąca bombowców TB–7, byłaby to sytuacja, w której jeszcze przed rozpoczęciem partii możemy dać szach królowi przeciwnika, a gdyby rywal pomimo wszystko zdecydował się na grę — ogłosić mat po pierwszym posunięciu. Pięć tysięcy ton bomb, które wszystkie TB–7 byłyby w stanie zrzucić podczas jednego nalotu, to w języku współczesnej strategii pięć kiloton. Gdyby pięć kiloton było za mało, to po dwóch nalotach mamy dziesięć kiloton. A tymczasem dwadzieścia kiloton miała bomba, która bez przesadnej dokładności spadła na Hiroszimę. Tysiąc TB–7 można porównać z współczesną rakietą balistyczną wycelowaną w stolicę nieprzyjaciela. Jest to potęga, wobec której potencjalny agresor traci motywację do walki. A zatem, jeden podpis Stalina pod rozkazem o seryjnej produkcji TB–7 mógł zapobiec niemieckiej agresji na Związek Radziecki. Powiem więcej: Stalin był w stanie zapobiec II wojnie światowej. Jasne, że we wrześniu 1939 roku nie mógł mieć tysiąca TB–7. Ale mógł mieć dwieście, trzysta, pięćset maszyn. Jeden nalot dwustu TB–7 to odpowiednik jednej kilotony. Mając do dyspozycji dwieście TB–7 można było w ogóle nie trudzić się podpisywaniem paktu Ribbentrop–Mołotow. Mając dwieście TB–7 można było nie troszczyć się o opinię Londynu i Paryża. Wystarczyło zaprosić von Ribbentropa (a choćby i samego Hitlera), zademonstrować własne atuty, po czym jasno i bez ogródek wyłożyć swoje stanowisko: panie ministrze (panie kanclerzu), mamy z Polską nienajlepsze stosunki, ale niemiecka ofensywa na wschód budzi nasze obawy. Nie wnikamy w rozbieżności między Berlinem i Warszawą, ale nie możemy wyrazić zgody na inwazję na Polskę. W przypadku rozpoczęcia tej wojny skierujemy do Polski pięć milionów ochotników. Udzielimy Polsce wszechstronnej pomocy, rozpoczniemy na jej terenie wojnę partyzancką i ogłosimy mobilizację Armii Czerwonej. Poza tym TB–7... Codziennie. Na początek w ograniczonym wymiarze. Pięć tysięcy ton dziennie to melodia przyszłości, ale tysiąc ton jesteśmy w stanie zagwarantować.

Tak mogłaby wyglądać rozmowa z Hitlerem w sierpniu 1939 roku, gdyby Stalin w odpowiednim czasie podpisał rozkaz seryjnej produkcji... Prawdę mówiąc, Stalin taki rozkaz podpisał... Ale niebawem rozkaz wycofał. Potem znów podpisał. I znowu wycofał. I jeszcze raz... Cztery razy uruchamiano produkcję TB–7 i czterokrotnie zatrzymywano.432 Po każdym rozkazie Stalina zakłady lotnicze zdążały zmontować trzy–cztery TB–7 i rozkaz wycofywano. Znowu produkcję uruchamiano i ponownie wszystko stawało w miejscu... Do dnia 22 czerwca 1941 roku przemysł lotniczy zdołał wyprodukować i przekazać lotnictwu strategicznemu zaledwie jedenaście TB–7. Co więcej, tylko nieliczne zostały wyposażone w piąty silnik. Bez niego nawet najlepszy bombowiec strategiczny świata stawał się przeciętniakiem. Po napaści Hitlera uruchomiono seryjną produkcję TB–7. Ale było już za późno...

4. Nasuwa się pytanie: gdyby Stalin nie odwołał rozkazu budowy tysiąca TB–7, czy radziecki przemysł byłby w stanie zrealizować takie zamówienie? Czy mógłby przed końcem 1940 roku wyprodukować tysiąc maszyn? Twórca TB–7, konstruktor lotniczy Władimir Petlakow (TB–7 przemianowano na Pe–8 już po jego tragicznej śmierci) nie miał co do tego najmniejszych wątpliwości. Aleksander Mikulin, który zaprojektował silniki dla TB–7, był przekonany, że przemysł radziecki upora się z takim zamówieniem. Profesor L. Kerber, zastępca konstruktora lotniczego A. Tupolewa, a także czołowi eksperci przemysłu lotniczego S. Jeger, S. Leszczenko, E. Stoman, jak również naczelny konstruktor zakładów produkujących TB–7 I. Nezwal, główny technolog E. Szekunow i wiele innych osób, mających wpływ na produkcję TB–7 było zdania, że to zadanie jest do wykonania w takim terminie. 432

—

G. Ozierow, Tupolewskaja szaraga, Frankfurt/M. 1971, s. 47.

Konstruktorzy W. Szawrow i A. Tupolew uważali, że do listopada 1940 roku dałoby się wyprodukować tysiąc TB–7. Konstruktorzy i przedstawiciele przemysłu lotniczego mogli być pewni swego. Projekt TB–7 nie spadł z nieba. Rosja zawsze była ojczyzną bombowców strategicznych, mówię to bez cienia ironii. Na początku wieku, kiedy wszyscy latali wyłącznie na jednosilnikowcach, Rosja pierwsza rozpoczęła produkcję samolotów dwusilnikowych. Świat nie zdążył jeszcze należycie docenić tego nowatorskiego rozwiązania, a już rosyjski inżynier Igor Sikorski zbudował w 1913 roku pierwszy czteromotorowy ciężki bombowiec Ilja Muromiec. Już podczas prób Muromiec pobił rekord zasięgu lotu. Pod względem zasięgu, uzbrojenia i udźwigu Muromiec nie miał sobie równych na całym świecie. Został wyposażony w najnowocześniejsze oprzyrządowanie nawigacyjne, celownik bombardierski i pierwszy na świecie elektryczny wyrzutnik bombowy. Jeśli chodzi o broń pokładową, to Muromiec był wyposażony w osiem kaemów, podjęto też próby zamontowania działa polowego kalibru 76 mm. W 1914 roku Rosja jako pierwszy kraj na świecie wystawiła eskadrę ciężkich bombowców. Po przejęciu władzy komuniści gwałtownie zahamowali rozwój techniczny Rosji, mordując i skazując na wygnanie miliony najmądrzejszych, najbardziej utalentowanych i pracowitych ludzi. Na wygnaniu znalazł się też Sikorski. A jednak rosyjski potencjał techniczny był tak ogromny, że postęp, choć drobnymi krokami, ale miał jednak miejsce. Mimo terroru, mimo komunistycznej opresji, Rosja wciąż przodowała w dziedzinie ciężkich bombowców. W 1925 roku biuro konstrukcyjne A. Tupolewa opracowało TB–1 — pierwszy na świecie bombowiec wykonany w całości z metalu, a zarazem pierwszy bombowiec jednopłatowy ze skrzydłem samonośnym. Cały świat w tym czasie budował drewniane dwupłatowce. Już podczas prób TB–1 ustanowił dwa rekordy świata. W bardzo krótkim czasie zbudowano 218 samolotów TB–1, co też stanowiło rekordowe osiągnięcie, bowiem przewyższało łączną liczbę ciężkich bombowców we wszystkich krajach świata. W miarę przekazywania do eksploatacji kolejnych samolotów, formowano nowe eskadry, pułki, brygady lotnictwa bombowego.

W 1930 roku Tupolew zaprezentował kolejne osiągnięcie: jeszcze potężniejszy ciężki bombowiec TB–3. Był to pierwszy w świecie czterosilnikowy jednopłatowiec ze skrzydłem samonośnym. Był to zarazem największy seryjnie produkowany samolot świata we wszystkich kategoriach — pasażerskich i wojskowych. Nie tylko nikt na świecie nie budował takich maszyn, ale nie było ich nawet na deskach kreślarskich. Tymczasem w 1933 roku prototypy TB–3 Tupolewa rozpoczynają eksperymentalne tankowanie w powietrzu. Samolot ten ustanowił kilka rekordów świata, między innymi przelotu na dużej wysokości z ładunkami 5, 10 i 12 ton. Poszczególne rozwiązania techniczne TB–3 stały się na wiele dziesięcioleci standardem. Zdumiewa tempo realizacji zamówienia: produkcja wynosiła do trzech TB–3 dziennie.433 Radziecki przemysł bije swój własny rekord i w krótkim czasie produkuje 818 sztuk TB–3. Tu już nie wystarczą pułki i brygady. 23 marca 1932 roku Związek Radziecki rozpoczyna formowanie korpusów lotnictwa bombowego. W styczniu 1936 roku powstaje pierwsza na świecie armia powietrzna, w marcu — druga, niebawem trzecia. Nigdzie na świecie nie było nie tylko armii, ale choćby korpusów lotnictwa strategicznego. Armada tysiąca ciężkich bombowców, marzenie każdego stratega, po raz pierwszy doczekała się realizacji właśnie w Związku Radzieckim. Generałowie i politycy z całego świata spierali się o doktrynę generała Douheta434, a tymczasem Stalin robił swoje... Ale na tym nie koniec: planowano wprowadzić nowoczesne bombowce do trzech armii powietrznych, a także rozwinąć trzy kolejne armie w Białoruskim, Kijowskim i Leningradzkim Okręgach Wojskowych.435 W czasie gdy TB–3 uczył się dopiero latać, około dziesięciu biur konstrukcyjnych rzuciło się w wir prac nad najnowszym bombowcem strategicznym, który miałby z czasem zastąpić tysiąc tupolewowskich TB–1 i TB–3. Sam Tupolew zaproponował ośmiosilnikowego „Maksyma Gorkiego”. Samolot zaprezentowano na kilku defiladach, gdzie samymi rozmiarami robił 433

— E. Riabczikow, A. Magid, Stanowlienije, Moskwa 1978, s. 132. — Giulio Douhet (1869–1930) — włoski generał lotnictwa, twórca teorii wojny powietrznej [przyp. tłum.]. 435 — Szumichin, op. cit., s. 185. 434

na widzach niezapomniane wrażenie. Tylko nieliczni znają prawdziwą nazwę tej maszyny: TB–4. Paweł Suchoj skonstruował jednosilnikowy bombowiec DB–1 — o bardzo dalekim zasięgu i niespotykanej rozpiętości skrzydeł. Samolot — pod inną nazwą — odbył kilkakrotnie lot do USA nad Biegunem Północnym. Ameryka entuzjastycznie witała radzieckich pilotów–śmiałków, i nikt nie wpadł na to, że odbywa się właśnie oblatywanie eksperymentalnego bombowca. Tymczasem Siergiej Kozłow zaproponował dwunastosilnikowego Giganta, mogącego jednorazowo udźwignąć kilkadziesiąt ton bomb lub przerzucić na tyły wroga pododdziały desantowe z ciężkim uzbrojeniem, z czołgami włącznie. Wiktor Bołchowitinow zaproponował ciężki bombowiec DB–A. Sylwetka i charakterystyka techniczna zdają się wskazywać, że mamy do czynienia z zupełnie nowym typem, lecz w istocie chodzi o przeprojektowany TB–3 Tupolewa. Ten przykład pokazuje, jak można — udoskonalając sprawdzone rozwiązania — niewielkim kosztem stworzyć nowy samolot. DB–A z miejsca ustanawia cztery rekordy świata. Jest to nowoczesny samolot, ale może być montowany w tych samych zakładach, które montowały TB–3, bez przestawiania cyklu produkcyjnego, bez wymiany urządzeń, bez odchodzenia od dopracowanych procesów technologicznych, bez konieczności dodatkowego szkolenia robotników i inżynierów, nie obniżając, jak to zwykle bywa w podobnych sytuacjach, liczby produkowanych maszyn. Nie trzeba też szkolić od nowa pilotów, techników i inżynierów lotnictwa strategicznego. W razie czego można uruchomić seryjny montaż DB–A i w chwili rozpoczęcia II wojny światowej dokonać wymiany sprzętu całego lotnictwa strategicznego. Ale właśnie wtedy pojawił się istny cud — TB–7 Petlakowa. Ta maszyna zdystansowała wszystkie dotychczasowe. Do momentu pojawienia się TB–7 produkcja ciężkich bombowców w Związku Radzieckim była ustawiona jak, bez mała, produkcja samochodów u Henry’ego Forda. Zmiana modelu to proces bolesny, ale mimo wszystko prostszy, niż rozpoczynanie wszystkiego od zera. W najstraszliwszym okresie, kiedy miliony obywateli umierały z głodu, ZSRR był światowym liderem w produkcji ciężkich bombowców. Choć nie było żadnego zewnętrznego

zagrożenia, wyrywano ostatni kęs umierającym dzieciom, by zbudować jeszcze jeden bombowiec. Ale gdy tylko sytuacja ekonomiczna uległa względnej poprawie — przestano łożyć na produkcję bombowców. Tuż pod bokiem pojawia się Adolf Hitler, wojna wisi w powietrzu — a fabryki lotnicze zamknięte na cztery spusty. Nie chodzi o to, czy przed wybuchem wojny można było zbudować tysiąc TB–7. Chodzi o to, dlaczego nawet nie próbowano? Zanim pojawił się TB–7, w Związku Radzieckim działały biura konstrukcyjne, w których powstawały ultranowoczesne maszyny, istniał przemysł mogący zapewnić masową produkcję daleko przekraczającą cywilne zapotrzebowanie. Funkcjonowały akademie, szkoły pilotażu, uczelnie techniczne. Wypracowano teorię zastosowań lotnictwa wojskowego, zdobyto spore doświadczenie bojowe w lokalnych konfliktach i na skomplikowanych manewrach. Wybudowano lotniska, bazy, ośrodki szkoleniowe, poligony. Utworzono formacje, przygotowano kadry — od dowódcy armii po Strzelca pokładowego, od inżynierów sprzętu nawigacyjnego po szyfrantów, wyszkolono pilotów, nawigatorów, mechaników pokładowych, techników, meteorologów, radiotelegrafistów, lekarzy... I oto po tym wszystkim kraj, który był niekwestionowanym liderem w dziedzinie lotnictwa strategicznego przystępuje do II wojny światowej bez lotnictwa strategicznego. Z rozkazu Stalina w listopadzie 1940 roku armie powietrzne zostały rozwiązane. W dniu 22 czerwca 1941 roku lotnictwo strategiczne nie miało na stanie już ani jednej armii. Pozostało zaledwie pięć korpusów i trzy pojedyncze dywizje. Ich głównym wyposażeniem pozostawał DB–3f. Wspaniały bombowiec, ale nie bombowiec strategiczny. Na stanie utrzymały się jeszcze TB–3. Można było użyć ich do celów transportowych, ale jako bombowce były już mocno przestarzałe. Natomiast samolotów TB–7 było, jak wiemy, zaledwie jedenaście: za mało na skompletowanie choćby jednej eskadry. Bez TB–7 lotnictwo strategiczne przestało być strategiczne. Mało tego, wiosną 1941 roku Stalin zorganizował istny pogrom. Do tej pory wyższa kadra dowódcza lotnictwa strategicznego składała się wyłącznie z oficerów, którzy wyróżnili się w walce, którzy w chińskich, hiszpańskich, mongolskich przestworzach wykazali dowódczy talent. Wszyscy dowódcy armii powietrznych byli Bohaterami Związku Radzieckiego. Wtedy ta godność

miała znacznie większy ciężar gatunkowy, niż po wojnie. Dowódca 2. Armii S. Denisów miał dwie Złote Gwiazdy. W tamtym czasie takich ludzi można było zliczyć na palcach jednej ręki. Wiosną 1940 roku Stalin wprowadza stopnie generalskie, ale nie rozrzuca gwiazdek hojną ręką: szef Głównego Zarządu WWS SS436 — generał porucznik lotnictwa, szef sztabu WWS — generał major lotnictwa. Równocześnie jednak Stalin z wielką życzliwością traktuje dowódców armii powietrznych, awansując wszystkich do stopnia generała porucznika lotnictwa. Od tej chwili dowódcy armii powietrznych byli równi rangą najwyżej postawionym sztabowcom. Stalin miał wielkie zaufanie do dowódców lotnictwa strategicznego: dowódca 3. Armii generał porucznik lotnictwa I. Proskurow, zanim przejmie pod swoje rozkazy całe lotnictwo strategiczne, zostaje szefem GRU. Ale oto Stalin podejmuje nową decyzję i zaczyna się istny pogrom. Ten temat zasługuje na odrębne potraktowanie. Tymczasem tylko dwa przykłady, tytułem ilustracji: Stalin posyła generała porucznika lotnictwa S. Denisowa za Kaukaz, by stanął tam na czele lotnictwa w drugorzędnym okręgu wojskowym. Od tej pory Denisów będzie pełnić jedynie funkcje nie odpowiadające jego randze i nie zajdzie wyżej, niż do dowódcy dywizji. Generał porucznik I. Proskurow został aresztowany w kwietniu 1941 roku, poddany straszliwym torturom, a w październiku zlikwidowany. Dowódcą lotnictwa bombowego dalekiego zasięgu został pułkownik L. Gorbacewicz. 437 Pułkownik wcześniej niczym się nie wyróżnił (i nie wyróżni się w przyszłości), ale Stalin nie potrzebował nie tylko TB–7, ale i dowódców, którzy pokazali, że wiedzą do czego służą bombowce strategiczne.

5. Bombowiec TB–7 był samolotem przydatnym w każdych okolicznościach. Stalin potrzebował tych samolotów, jeżeli naprawdę zamierzał nie dopuścić do II wojny światowej. 436

— WWS SS — Wojenno–Wozdusznyje Sity Sowietskowo Sojuza — lotnictwo wojskowe Związku Radzieckiego [przyp. red.]. 437 — M. Kożewnikow. „Dowodzenie lotnictwem radzieckim w drugiej wojnie światowej”. Warszawa 1981, s. 32.

Jeżeli wolał zachować neutralność i godził się, by Hitler rozpętał wojnę światową, to potrzebował TB–7 jako gwarancji bezpieczeństwa ZSRR. Jeżeli generalissimus planował wojnę obronną, to nie powinien był niszczyć umocnionych rejonów na „Linii Stalina”, lecz przeciwnie, rozbudowywać je. Należało rozkazać żołnierzom by się okopali, jak uczyniono to później pod Kurskiem. Trzeba było od morza do morza odgrodzić się polami minowymi, a w czasie gdy wróg forsowałby zapory, TB–7 z niebotycznych wysokości niszczyłyby gospodarczą potęgę Rzeszy. Stalin, w odróżnieniu od Hitlera, miał do dyspozycji nieograniczone zasoby naturalne. Gra na zwłokę, przeciąganie działań wojennych wyniszczających Niemcy, były mu na rękę. Aby przyśpieszyć moment wyczerpania surowców, należało przeprowadzać naloty strategiczne, bombardując zaplecze gospodarczo–wojskowe. Trudno tu o lepszy instrument, niż TB–7. Gdyby Stalin postanowił czekać na niemiecką inwazję, by zadać przeciwuderzenie (historycy chętnie powtarzają taką wersję: czekał z założonymi rękami, aż Hitler wykopie topór wojenny, aby dopiero wtedy odpowiedzieć), to trudno wymarzyć sobie lepsze narzędzie uderzenia odwetowego od tysiąca TB–7. Historia TB–7 obala zarówno bajkę o przeciwuderzeniach, które Stalin miał rzekomo przygotować, jak i legendę o tym, że Stalin bał się Hitlera. Jeśli się bał, to dlaczego nie podjął produkcji TB–7? Im bardziej by się bał, tym prędzej powinien był to zrobić. Gdy boimy się nocą iść samotnie przez ciemny las, chwytamy za kij. Im bardziej się boimy, tym większy wybieramy kij. I kręcimy nim wojowniczo nad głową. Czyż nie? A Stalinowi wciskają taki kij w ręce. Jego osobisty doradca, generał pułkownik lotnictwa A. Jakowlew potwierdza, że generał major lotnictwa A. Filin, szef Instytutu Naukowo–Badawczego WWS, nie bał się, w obecności osób trzecich, przekonywać Stalina o konieczności seryjnej produkcji TB–7. Spieranie się ze Stalinem wymagało zaiste samobójczej odwagi. „Filin nalegał, kilka osób go poparło. Wreszcie Stalin ustąpił, mówiąc: «No dobrze, niech będzie tak, jak mówicie, chociaż nie jestem do końca przekonany#”.438 Była to jedna z tych sytuacji, kiedy Stalin zgodził się na produkcję TB–7. 438

—

A. Jakowlew, Cel żyzni, Moskwa 1968, s. 182.

Niebawem zastanowił się jeszcze raz, odwołał poprzednie dyspozycje i znowu jacyś śmiałkowie spierali się z nim i udowadniali... Pytanie: dlaczego wymagało to udowadniania? Skoro uznajemy niekwestionowane walory TB–7 i widzimy oczywistą zasadność seryjnej produkcji tego samolotu, to dlaczego Stalin nie był w stanie tego pojąć? Przecież pierwszy lepszy głupek przyzna, że w ciemnym lesie lepiej przechadzać się z kijem. Gdyby wszystko dało się sprowadzić do stwierdzenia, że Stalin był niemądry, to projekt TB–7 zostałby raz na zawsze odłożony na półkę i nikt nie podejmowałby tego tematu. Tymczasem on osiem razy zmieniał decyzję. To bardzo nie w stylu Stalina. Skąd tyle wątpliwości? Wymordować miliony najlepszych rolników, żywicieli całej Rosji? Nie ma problemu: jeden podpis — i szaleje Wielki Terror. Zlikwidować wyższą kadrę oficerską? Ani cienia wątpliwości. Podpisać pakt z Hitlerem? Żadna sprawa: trzy dni rozmów i strzelają korki od szampana. Zdarzały mu się wątpliwości, czasem się zawahał. Ale coś takiego przytrafiło mu się tylko raz. Wyrzeczenie się TB–7 było najtrudniejszą decyzją, jaką Stalinowi przyszło podjąć w życiu. Była to najważniejsza decyzja w jego życiu. Powiem więcej: wycofanie TB–7 z produkcji było w ogóle najważniejszą decyzją podejmowaną przez kogokolwiek w XX wieku. Rozstrzygnięcie kwestii TB–7 było faktycznie rozstrzygnięciem, czy będzie II wojna światowa, czy jej nie będzie. Kiedy decydowano o TB–7, decydowano o losach dziesiątków milionów ludzi... Można zrozumieć motywy jakimi kierował się Stalin, czterokrotnie podejmując decyzję o seryjnej produkcji TB–7. Ale dlaczego żaden z historyków nie próbuje doszukać się choćby przypuszczalnych powodów dla których Stalin czterokrotnie uchylił własną decyzję?

6. Nowy bombowiec strategiczny TB–7 miał swoich zagorzałych przeciwników. Czas ich ujawnić. Sztab Generalny RKKA439 powstał w 1935 439

— RKKA — Rabocze–Kriestjanskaja Krasnaja Armija — Robotniczo–Chłopska Armia Czerwona [przyp. tłum.].

roku. Do chwili niemieckiej agresji było czterech kolejnych szefów Sztabu Generalnego: marszałkowie Związku Radzieckiego A. Jegorow i B. Szaposznikow, generałowie armii K. Mierieckow i G. Żuków. Każdy z nich był przeciwnikiem TB–7. Wielu wybitnych generałów lotnictwa było oponentami nie tylko tego typu, ale w ogóle bombowców strategicznych: P. Rygaczow, F. Arżanuchin, F. Połynin. Przeciwnikiem TB–7 był ludowy komisarz obrony marszałek Związku Radzieckiego S. Timoszenko. Zagorzałym wrogiem samolotu TB–7 był osobisty doradca Stalina ds. lotnictwa, konstruktor lotniczy A. Jakowlew. Zrozumiałe też, że przeciwnikami bombowców strategicznych byli niemal wszyscy teoretycy wojskowości, poczynając od W. Triandaflłłowa. Najbardziej przekonującą argumentację przeciw ciężkim bombowcom przedstawił wybitny radziecki teoretyk wojen powietrznych, kombryg profesor Aleksander Łapczyński. Był on autorem kilku błyskotliwych opracowań z zakresu teorii bojowego wykorzystania lotnictwa. Koncepcje Łapczyńskiego były jasne i proste. Dobrze jest zbombardować miasta, fabryki, ośrodki wydobywcze i magazyny surowców strategicznych. Jeszcze lepiej przejąć je w stanie nienaruszonym i powiększyć własny potencjał gospodarczy. Łatwo jest zamienić kraj nieprzyjaciela w dymiące ruiny, ale czy warto? Zawsze praktycznie jest zbombardować drogi i mosty na terytorium wroga. Poza jednym wyjątkiem: gdy sami planujemy po nich się poruszać. Słowem: kiedy zamierzamy sami wtargnąć na teren przeciwnika. W takim wypadku nie ma sensu niszczyć dróg i mostów, trzeba je opanować i nie pozwolić, by wróg wykorzystywał je do odwrotu albo wysadzał w powietrze. Zbombardowanie miast zawsze radykalnie obniża morale ludności, i słusznie. Jednak błyskawiczne wdarcie się naszych wojsk do wrogich miast demoralizuje bardziej niż jakiekolwiek bombardowanie. A zatem Łapczynski radzi Stalinowi, by wszystkie siły Armii Czerwonej skierować nie na osłabianie wojskowej i gospodarczej potęgi nieprzyjaciela, lecz na jej przechwycenie. Zadaniem Armii Czerwonej jest rozgromienie armii wroga. Zadaniem lotnictwa jest utorowanie drogi radzieckim armiom i wspomaganie ich ofensywy, błyskawicznego marszu do przodu. Łapczyński proponuje, by nie wypowiadać wojny, lecz rozpocząć niespodziewanym, miażdżącym atakiem radzieckiego lotnictwa na lotniska

nieprzyjaciela. Najważniejsze jest zaskoczenie, a siła uderzenia musi być taka, aby uniemożliwić lotnictwu nieprzyjaciela wzbicie się w powietrze. Zdławiając lotnictwo przeciwnika na pasach startowych, otwieramy drogę czołgom, a z kolei nacierające formacje pancerne roznoszą w pył lotniska. Dlatego celem naszych bombowców nie powinny być dzielnice mieszkalne, elektrownie ani fabryki, lecz wrogi samolot, który nie zdążył wystartować; ruchomy punkt ogniowy, zakłócający ofensywę naszej piechoty; kolumna pojazdów z paliwem dla wrogich czołgów; ukryta w zaroślach bateria przeciwlotnicza. Innymi słowy, należy bombardować nie obszary, lecz cele punktowe, nierzadko ruchome; nie na głębokim strategicznym zapleczu, lecz na najbliższym, taktycznym, czasem wręcz na pierwszej linii. Do takich zadań nie nadaje się ciężki bombowiec, tylko lekka, zwrotna maszyna, która nadlatuje nad front nieprzyjaciela, rozpoznaje pozycje i dokładnie je namierza, by nie trafić w swoich, którzy są tuż obok. Musi to być samolot nurkujący, albo nadlatujący lotem koszącym. Takim, który niemal ścina liście z wierzchołków drzew. Jeżeli chcemy wysadzić dom sąsiada, potrzebujemy skrzynki dynamitu. Ale jeśli naszym celem jest zlikwidowanie gospodarza i przejęcie jego gospodarstwa, to dynamit nie przyda się na nic. Wtedy potrzebujemy bardziej precyzyjnego instrumentu. Tak więc Łapczyński poleca Stalinowi lekki bombowiec nurkujący lub zwrotny szturmowiec. Bombowiec strategiczny startuje z odległych lotnisk stacjonarnych, a nam potrzebny jest samolot, który zawsze mamy pod ręką, który może stać na każdym lotnisku polowym, który łatwo zmieniając bazę posuwa się w ślad za atakującymi dywizjami i korpusami, który bez zwłoki reaguje na meldunki czołgistów. Potrzebny jest lekki samolot, którego piloci sami mogą ocenić sytuację i stosownie do tego reagować, walnie przyczyniając się do powodzenia szybkiego natarcia. Władimir Petlakow poza ciężkim czterosilnikowym (a dokładnie — pięciosilnikowym) TB–7, stworzył jeszcze inną maszynę: nieduży, dwusilnikowy, szybki, zwrotny bombowiec nurkujący Pe–2. Czyli dokładnie to, czego potrzebował Stalin. I Stalin podjął decyzję: „Budować dwusilnikowe, i to jak najwięcej”440. 440

—

Jakowlew, op. cit., s. 182.

A czy nie można było budować jednocześnie lekkich i ciężkich bombowców? Nie — odpowiada Łapczynski. — Nie można. Cały potencjał produkcyjny miał być podporządkowany jednemu celowi: uzyskaniu całkowitej przewagi w powietrzu i, w konsekwencji, zadaniu zaskakującego uderzenia w lotniska nieprzyjaciela. Jeżeli ten cel zostanie osiągnięty, to nie będzie potrzeby bombardowania miast i fabryk. Przez długi czas Stalin wyrażał zgodę na równoległą produkcję dwóch typów samolotów, ale w końcu zrozumiał, że musi wybrać jeden z nich. I wybrał.

7. Jeśli żelazna logika Stalina nie trafia do przekonania, to najłatwiej okrzyknąć go szaleńcem. Lecz przyjrzyjmy się dokładniej jego przeciwnikowi. Hitler to też agresor — i właśnie dlatego nie posiada lotnictwa strategicznego. Hitler szykuje się do Blitzkriegu przeciw Francji, więc nie zamierza bombardować francuskich mostów. Zastanawia się raczej, jak je najlepiej opanować i utrzymać. Potrzebuje mostów dla swoich dywizji pancernych nacierających na Paryż. Stolicy też nie warto bombardować. Zwycięzca woli zająć nietknięte miasto i przejąć jego skarby. Hitler nie chce niszczyć stoczni Brestu, fabryk czołgów i artylerii w Cherbourgu, Chaumont i Bourges, zakładów lotniczych Tuluzy i Amsterdamu. Niech działają dalej i rozwijają potęgę militarną III Rzeszy! Przymierzając się do Blitzkriegu Hitler potrzebował lotnictwa, ale nie takiego, które niszczy miasta i zakłady zbrojeniowe, tylko takiego, które jest w stanie zaskoczyć francuskie samoloty w hangarach i na pasach startowych, które kilkoma szybkimi uderzeniami zdoła sparaliżować system dowodzenia siłami zbrojnymi przeciwnika. Potrzebował lotnictwa, które utoruje drogę niemieckim pancernym jednostkom uderzeniowym nacierającym w kierunku Atlantyku. Lotnictwa, które penetruje pole walki i jest w stanie zrealizować doraźne zadania, określane przez czołgistów, uderzając w konkretne punkty. Dla Blitzkriegu potrzebny jest zwinny bombowiec nurkujący, który zabiera niewielki ładunek, ale gwarantuje celność trafień: dwusilnikowy Ju–88 albo jednosilnikowy Ju–87...

Z czasem działania zbrojne zaczęły toczyć się inaczej, niż to zakładano. Blitzkrieg przerodził się w przewlekłą wojnę. Sporo miast okazało się być poza zasięgiem niemieckich czołgów: Londyn i Czelabińsk, Bristol i Kujbyszew, Sheffield i Magnitogorsk. W tej sytuacji Hitlerowi bardzo przydałoby się lotnictwo strategiczne. Ale nic z tego. Natomiast koncepcje Łapczyńskiego, przedstawione na długo przed dojściem Hitlera do władzy, zostały wykorzystane przez Stalina. Co prawda nie w roku 1941, jak pierwotnie planowano, tylko w roku 1945. Stalinowskie bombowce nurkujące Pe–2 i szturmowce Ił–2 niespodziewanym atakiem zaskoczyły japońskie lotniska i radzieckie pancerne jednostki uderzeniowe wdarły się w głąb Mandżurii. Kraj dostał się w ręce najeźdźcy. Radzieckie pododdziały powietrznodesantowe lądowały w chińskich miasteczkach nie po to, by wysadzać miasta, drogi i fabryki, ale by uniemożliwić ich zniszczenie. W tej wojnie nie znalazło zastosowania lotnictwo strategiczne. W latach dwudziestych i na początku lat trzydziestych Stalin potrzebował lotnictwa strategicznego, aby nikt nie mógł mu przeszkodzić w stopniowym rozbudowywaniu radzieckiego potencjału militarno–gospodarczego. Od połowy lat trzydziestych Stalin skłaniał się coraz bardziej ku takiemu scenariuszowi działań wojennych, którego efektem byłoby nie zniszczenie ekonomicznego potencjału Rzeszy, lecz jego opanowanie i przejęcie. W listopadzie 1940 roku Stalin ostatecznie zadecydował, że zrobi Niemcom dokładnie to, co kilka lat później zrobił Japonii.

ROZDZIAŁ 33. TOWARZYSZ IWANOW Niech burżujów strach oblata, Rozdmuchamy pożar świata. Świat w pożarze, we krwi stanie — Pobłogosław, Panie!441 ALEKSANDER BŁOK

1. Rasowy badacz nierzadko poświęca całe życie prowadzonym poszukiwaniom. Czasami los okazuje się dlań łaskawy: odkrywa imię nikomu dotąd nie znanego faraona. Takie szczęście przypadło i mnie w udziale. W zakurzonych archiwach natrafiłem na ślad potężnego, ale mało komu znanego wodza. Jego absolutne panowanie obejmowało szóstą część wszystkich lądów świata. Co prawda, jego historia nie sięga starożytności, lecz XX wieku. Nazywał się Iwanow. Któż go pamięta? Kto zna jego imię? A tymczasem towarzysz Iwanow, jeśli wierzyć zachowanym dokumentom, skoncentrował w swoich rękach niewiarygodną wprost władzę. Oto przykład. 25 września 1943 roku marszałkowie Związku Radzieckiego G. Żuków i A. Wasilewski, generałowie armii K. Rokossowski, N. Watutin, I. Koniew i R. Malinowski otrzymali ściśle tajny rozkaz, by rozpocząć forsowanie Dniepru. Dokument zaczynał się prosto i stanowczo: „Towarzysz IWANOW rozkazał...”. Towarzysz Iwanow miał wystarczającą władzę, by wprowadzić do walki równocześnie pięć armii. Albo dziesięć. Albo dwadzieścia. Dyrektywa z 25 września 1943 roku została skierowana równocześnie do czterech frontów, w skład których wchodziło trzydzieści jeden armii, w tym cztery armie pancerne i cztery lotnicze. I to nie był, bynajmniej, kres jego możliwości.

441

—

Przełożył Seweryn Pollak.

Podczas wojny towarzysz Iwanow miał do dyspozycji 70 armii ogól no wojskowych, 18 armii lotniczych, 5 uderzeniowych, 11 gwardyjskich, 6 gwardyjskich pancernych. Prócz tego — armie NKWD, armie obrony powietrznej kraju, wydzieloną gwardyjską armię powietrznodesantową, 10 armii saperskich itd., a także dziesiątki wydzielonych korpusów i setki wydzielonych dywizji. I wypada stwierdzić, że wszyscy marszałkowie i generałowie wypełniali rozkazy towarzysza Iwanowa niezwłocznie, bezwzględnie i nie zważając na konsekwencje. Paradoksalnie, choć towarzysz Iwanow dysponował taką władzą, był mało znany nawet w najwyższych sferach. Na przykład: przed wybuchem wojny W. Diekanozow pełnił oficjalnie funkcję radzieckiego ambasadora w Berlinie. Był też zastępcą komisarza ludowego spraw zagranicznych, a poza wszystkim — czekistą z kręgów zbliżonych do Berii442. No więc Diekanozow przez długie lata nie miał w ogóle pojęcia o istnieniu towarzysza Iwanowa, co pewnego razu postawiło go w dość niewygodnej sytuacji. W 1940 roku do Niemiec na rozmowy o dwustronnej współpracy w dziedzinie lotnictwa przybyła z Moskwy delegacja międzyresortowa. Radzieccy towarzysze zwiedzili tajne zakłady produkujące samoloty bojowe, biura konstrukcyjne, zapoznali się z najnowocześniejszymi prototypami niemieckiego przemysłu lotniczego, nabyli wszystko, co im wpadło w oko, po czym zwrócili się do poselstwa i przedstawicielstwa handlowego ZSRR o uregulowanie należności. (Znowu powraca pytanie, kto komu bardziej ufał: Niemcy sprzedawali radzieckim towarzyszom najnowsze typy samolotów, okrętów podwodnych, dział przeciwlotniczych i przeciwpancernych, a radzieccy towarzysze nie śpieszyli się z oferowaniem modeli Ił–2, Pe–2, T– 34, KW, BM–13, nawet ich nie pokazali swoim serdecznym niemieckim przyjaciołom.) No więc delegacja radziecka wybrała Messerschmitty Bf–108, Bf–109E, Bf–110C i Me–209, Heinkle He–100, Junkersy Ju–88 i wiele innych doskonałych maszyn. Niemcy nie chowali niczego po kątach, a radzieccy goście nie skąpili grosza. Wybrali dwanaście typów, brali po dwa, trzy egzemplarze, niektórych nawet po pięć czy sześć. Poza samolotami radzieccy towarzysze wybrali prototypy silników i oprzyrządowania oraz sporo rozmaitej aparatury. 442

— Ławrientij Pawłowicz Beria (1899–1953) — długoletni szef radzieckiego aparatu bezpieczeństwa [przyp. tłum.].

Nadszedł moment płacenia. Poselstwo i przedstawicielstwo handlowe zaprotestowały. Nie tak szybko — powiadają towarzysze dyplomaci. — Tak się interesów nie robi. Trzeba najpierw skomunikować się z Moskwą, uzgodnić z Narkomatem443 Obrony i Nar koma tem Przemysłu Lotniczego, one zwrócą się do Narkomatu ds. Handlu, eksperci zastanowią się, uzgodnią wszystko z Ludowym Komisariatem Spraw Zagranicznych, skonsultujemy z finansami... Ktoś z delegacji lotniczej zniecierpliwił się. Wiecie, chcielibyśmy to przyśpieszyć. Można by tak szyfrogram do Centrali? Napisał tekst, zaszyfrował i prosi, by depeszę wysłać na adres: „Iwanow, Moskwa”. Tego już było za wiele. W poselstwie zawrzało, sam towarzysz Diekanozow się obruszył: szyfrówkę adresować, jak jakiś list do dziadka na wsi. „Mimo wszystko wyślijcie” — upiera się człowiek z delegacji. Długo się spierali, wreszcie wysłali szyfrogram. I co najdziwniejsze, w Moskwie bez trudu dotarł do rąk adresata. Można powiedzieć, że bez chwili zwłoki. I nadeszła odpowiedź. Natychmiast. Jakby piorun huknął w poselstwo. Odpowiedź zwięzła i prosta, jak wyrok trybunału rewolucyjnego. Moskiewski adresat, towarzysz Iwanow, tak zagrzmiał, że samoloty zakupiono w jednej chwili, wypłacono pełną należność, a cenny ładunek wysłano ekspresowo tam, gdzie trzeba. Towarzysz Diekanozow i pozostali urzędnicy zorientowali się poniewczasie, kto też ukrywa się w Moskwie pod tak skromnym nazwiskiem. Oczywiście, to musiał być ON. Za murami Kremla pod pseudonimem Iwanow żył i pracował sam towarzysz Iwanowicz, vel Wasiljew, vel Czyżyków, vel Koba, vel Besoszwili i Dżugaszwili, vel Salin i Stalin. Stalin miał wiele pseudonimów. Niektóre odeszły w zapomnienie, zatarły się w pamięci i przepadły, inne pozostały. Pseudonim Iwanow pozostał do samego końca i był używany tylko w nadzwyczajnych okolicznościach. Opowiadam o tym nie bez powodu. Otóż pewnego razu, w 1936 roku, Stalin wezwał do siebie na podmiejską daczę najlepszych konstruktorów lotniczych, ugościł ich wedle najlepszych tradycji kaukaskich, a potem postawił przed nimi zadanie: zbudować najlepszy samolot świata o nazwie Iwanow. 443

—

Narkomat — Ludowy Komisariat, odpowiednik ministerstwa [przyp. tłum.].

2. Prace nad Projektem Iwanow prowadzono równocześnie w kilku zespołach, między innymi kierowanych przez Tupolewa, Polikarpowa, Grigorowicza444. W tamtym czasie pod kierownictwem Tupolewa pracowali jako koordynatorzy zespołów Petlakow, Suchoj, Archangielskij, Miasiszczew, pod kierownictwem Polikarpowa — Mikojan i Gurewicz, u Grigorowicza byli zatrudnieni Ławoczkin i Gruszyn. Każde polecenie Stalina dla Tupolewa, Grigorowicza lub Polikarpowa było natychmiast przekazywane wszystkim podległym zespołom. Jednym słowem, wszystkie siły radzieckich konstruktorów lotniczych skoncentrowano na realizacji jednego wytyczonego celu. I nie miało to nic wspólnego z twórczą współpracą kolektywów. Przeciwnie: była to ostra rywalizacja, zwyciężą najtwardsi, a kijów i marchewek ma towarzysz Iwanow pod dostatkiem. Nie trzeba chyba wyjaśniać, że Iwanow miał być samolotem bojowym. Trudno podejrzewać Stalina o to, że rzuciłby najlepszych ludzi do projektowania samolotu cywilnego... Pierwsza lepsza publikacja z historii lotnictwa dostarcza wyczerpujących informacji o tym, co przyniósł w efekcie Projekt Iwanow. Również komunistyczni historycy kładą nacisk na rezultat końcowy programu. Ja natomiast proponuję czytelnikom, abyśmy wspólnie zastanowili się, nie czym się to wszystko skończyło, lecz jakie były zamierzenia. W całej historii radzieckiego lotnictwa był tylko jeden samolot, któremu nadano nazwę będącą kryptonimem Stalina, i to nie inicjatywy wiemopoddańczych „dołów”, lecz samego Wodza. Konstruktor lotniczy W. Szawrow zaświadcza: „Hasło «Iwanow» — na życzenie Stalina (taki był jego adres telegraficzny)”445. Samolotu jeszcze nie ma, nikt nie zdążył nawet wziąć do ręki ołówka i linijki, a Stalin już nadaje mu swoje imię. A chodzi właśnie o model, któremu Stalin wobec nadciągającej II wojny światowej, przypisuje szczególne znaczenie. Jej nieuchronne nadejście Stalin zapowiada otwarcie

444

— Aleksiej Tupolew (1888–1972), Nikołaj Polikarpow (1892–1944), Dmitrij Grigorowicz (1883–1938) i in. — radzieccy konstruktorzy lotniczy [przyp. tłum.]. 445 — Szawrow, op. cit., s. 45.

przy każdej okazji. Czy był jakikolwiek inny samolot, na opracowanie którego rzucono by takie siły? Czego zatem oczekiwał Stalin? Może Iwanow miał być bombowcem strategicznym, budowanym z myślą o zniechęceniu potencjalnych agresorów? Bynajmniej. Przecież bombowiec strategiczny już powstał. Nie zapominajmy: jest rok 1936, Petlakow właśnie zakończył pracę nad TB–7. Jeżeli Stalin pragnie zapobiec wojnie, to zamiast zlecać konstruktorom opracowanie nowego typu samolotu, powinien uruchomić produkcję TB–7. TB–7 można by nawet ochrzcić imieniem Iwanow, albo prosto i bez fałszywej skromności — Stalin. Ileż symboli naraz: podniebny lot, niezłomna potęga, moc uderzenia, ostatnie ostrzeżenie — poeci i propagandziści mieliby pole do popisu. Ale nie. Towarzysz Stalin nie potrzebuje samolotu, który mógłby zapobiec wojnie. A może towarzysz Stalin uważa, że nadciągająca wojna będzie świętą wojną w obronie ojczyzny i dlatego poleca zbudować najlepszy myśliwiec na świecie, taki który zapewni nam pokój w przestworzach? Nie. Towarzysz Stalin wcale tak nie uważa i nie przygotowuje ani kraju ani armii do wojny obronnej. Szkoda papieru na udowadnianie, że „wielka ojczyźniana” wydarzyła się przez nieroztropność, z powodu błędnych kalkulacji, wbrew planom i koncepcjom Stalina. Natomiast warto poświęcić trochę papieru na wykazanie pewnego prostego faktu: Stalin szykował się do wojny. Przygotowywał się tak, jak nikt inny przedtem. Cały naród najbogatszego kraju świata przez dwadzieścia lat gnieździł się w barakach, głodował, wystawał w kolejkach, doprowadził się do kanibalizmu i zjadania ludzkich trupów w imię jak najlepszego przygotowania armii do wojny. Co prawda nie do wojny obronnej. Popatrzcie tylko: na daczy u Stalina gości Nikołaj Polikarpów. W poprzednim, 1935 roku na wystawie lotnictwa w Moskwie samolot jego konstrukcji I–15bis oficjalnie został uznany za najlepszy myśliwiec świata. W międzyczasie Polikarpow miał już gotową serię I–16 i projekty kolejnych generacji myśliwców. Polikarpow jest liderem w światowym współzawodnictwie o najlepszy samolot myśliwski. Czy nie należało zostawić Polikarpowa w spokoju, nie zawracać mu głowy i pozwolić mu robić to, co umie najlepiej: myśliwce. Przecież trwa wyścig, cenna jest każda godzina, każda minuta na wagę krwi. Ale towarzysze mają pilniejszą robotę dla

Polikarpowa, coś ważniejszego niż zbudowanie myśliwca. Gdyż towarzysz Stalin nie jest zainteresowany myśliwcem do walk obronnych. A zatem, jak wyobrażał sobie Stalin ten idealny samolot bojowy, dla którego ściągnął najlepszych konstruktorów, twórców bombowców i twórców myśliwców? Sam Stalin wyjaśnił swoje zamówienie w trzech słowach — samolot czystych przestworzy. Jeśli nie jest to do końca jasne, powiem w dwóch słowach — skrzydlaty szakal.

3. Aby zrozumieć stalinowski plan, musimy przenieść się na moment z Moskwy roku 1936 nad lazurowe hawajskie wybrzeże w grudniu 1941 roku. Jest cudowny, słoneczny poranek. Amerykańska flota wojenna stoi zakotwiczona w porcie na wyspie Oahu. O 7.55 na maszt kapitanatu wciągana jest niebieska flaga — „zapowiedź”. Sygnał powtarzają wszystkie jednostki floty. Za chwilę niebieskie sygnałówki spłyną w dół po flaglinkach, rozlegną się bosmańskie gwizdki, zawyją syreny na krążownikach i niszczycielach, huknie orkiestra na pancernikach — i punktualnie o 8.00 załopoczą bandery na rufach wszystkich jednostek... Tak było każdego dnia, ale my trafiliśmy do Pearl Harbor w ten właśnie poranek, kiedy uroczysta ceremonia została niespodziewanie przerwana. O 7.55 sygnałówki spłynęły w dół, i wtedy zza chmur, spod wschodzącego słońca nadciągnęła pierwsza fala japońskich bombowców, nurkujących i torpedowych oraz myśliwców, w sumie 183 maszyny. Eskortujące myśliwce stanowiły nie więcej, niż jedną czwartą tej liczby. Tego typu akcja nie wymaga szczególnej osłony. Japońska armada powietrzna składa się w przeważającej części z maszyn szturmowych — bombowych i torpedowych Nakajima B–5N1 i B–5N2 Kate. Te właśnie samoloty najbardziej nas interesują. Ich konstrukcja i parametry nie są wcale nadzwyczajne, ale dla niespodziewanego ataku trudno o lepszy sprzęt. Sylwetka i osiągi samolotu Nakajima B–5N bardziej przypominają parametry myśliwca, niż bombowca. Pozwala to nadlatywać nad cel na minimalnej wysokości, tak, że z ziemi lub pokładu da się rozpoznać twarze pilotów.

Przy takim pułapie bombardowania trudno o niecelne trafienia. Nakajima B–5N to jednosilnikowy dolnopłat; silnik gwiazdowy w układzie podwójnej gwiazdy, chłodzony powietrzem. Niektóre załogi składały się z trzech ludzi — pilota, nawigatora, Strzelca pokładowego. Ale najczęściej były dwuosobowe: samolotów używano w zwartych formacjach, więc niepotrzebny był nawigator w każdej kabinie. Udźwig bombowy samolotu dość niepozorny, poniżej jednej tony, ale każde trafienie — w punkt! Uzbrojenie pokładowe B–5N też raczej skromne — jeden lub dwa kaemy dla osłony tylnej półsfery. Samoloty szturmowe nie potrzebują silnej broni pokładowej z tego samego powodu, dla którego nie potrzebna im jest silna osłona myśliwców: zaskoczony nieprzyjaciel nie ma ani czasu ani możliwości wznieść się w powietrze i odeprzeć atak. B–5N to samolot czystych przestworzy, gdzie maszyn przeciwnika jest niewiele lub wcale. Lekkie bombowce Nakajima B–5N odwaliły w Pearl Harbor kawał dobrej roboty, ale na tym skończy się ich heroiczny udział. Niespodziewany atak był zbyt słaby, żeby na długo unieruchomić amerykańską flotę i lotnictwo. W następnych atakach, kiedy Amerykanie odzyskali siły i zaczęła się normalna wojna, B–5N niczym specjalnym się nie wyróżnił. Produkcja tych samolotów trwała jeszcze jakiś czas, zmontowano ich łącznie około 1.200 egzemplarzy, po czym zaniechano. B–5N stworzono dla konkretnej sytuacji, gdy niebo jest puste i nic nie może zakłócić jego misji. B–5N był zagrożeniem dla słabych i bezbronnych, był groźny w swojej masie, w niespodziewanym ataku. Siał postrach, jak stado żądnych krwi hien, które nie wyróżniają się ani siłą ani szybkością, ale mają mocne kły i hurmem rzucają się na słabszego, zaskoczonego, niezdolnego do obrony. A co ma z tym wspólnego nasz rodzimy, radziecki Iwanow? A to, że stanowi niemal dokładną kopię japońskiego powietrznego agresora.

4. Latem 1936 roku nikt nie mógł przewidzieć, co wydarzy się za pięć lat w Pearl Harbor. Latem 1936 roku samolot Nakajima B–5N jeszcze nie istniał. Był tylko wstępny projekt, pilnie strzeżony w japońskich sejfach. Dlatego

trudno przypuścić, by radzieccy konstruktorzy ściągali od Japończyków. Kopiowanie wymaga czasu. Nawet gdyby zdołali wykraść dokumentację techniczną (a są to góry papierów), to i tak potrzebowaliby na przetłumaczenie (z japońskiego!) nieco czasu, a tymczasem japoński Nakajima B–5N i kilka wariantów radzieckiego Iwanowa powstawały niemal równolegle. Pierwszy lot B–5N odbył się w styczniu 1937 roku, pierwszy lot Iwanowa — 25 sierpnia tego samego roku. Właśnie dlatego należy mówić nie o kopiowaniu, lecz dwóch niezależnych od siebie, choć bardzo podobnych projektach. Nie koniec na tym. W krótkim czasie powstał samolot Iwanow konstruktora Niemana, Iwanow konstruktora Polikarpowa, Iwanow konstruktora Suchoja. Każdy z konstruktorów zazdrośnie strzegł swoich sekretów, ale na wszystkich deskach kreślarskich wyłaniał się taki sam skrzydlaty szakal: lekki bombowiec o wyglądzie, rozmiarach i parametrach samolotu myśliwskiego. Każdy radziecki konstruktor wybrał, niezależnie od swych konkurentów, podobne założenia i podobne rozwiązania: dolnopłat, jednosilnikowy, napędzany silnikiem gwiazdowym wT układzie podwójnej gwiazdy, chłodzonym powietrzem. Każdy radziecki konstruktor proponował własny wariant Iwanowa, który przypominał jak dwie krople wody ukrywanych przed nim współbraci dalekiego japońskiego kuzyna. I nie ma w tym nic dziwnego. Po prostu wszystkim inżynierom wyznaczono ten sam cel: zbudować instrument do określonego typu zadań, właśnie takich, jakie kilka lat później przypadną w udziale japońskim samolotom nad Pearl Harbor. A skoro zadania do wykonania są zbliżone, to i instrumenty ich realizacji muszą być podobne. Poza tym w trakcie prac nad Projektem Iwanow czyjaś niewidzialna, acz stanowcza dłoń korygowała tych, którzy odchylali się od generalnego kursu. Na pierwszy rzut oka wszelkie ingerencje w pracę inżynierów mogłyby wyglądać na widzimisię rozkapryszonego panicza. Przykładowo, niektórzy projektanci umieszczali w prototypie po dwa stanowiska ogniowe z tyłu: górne — dla osłaniania górnej półstrefy, i dolne — mające osłaniać dolną półstrefę. Niebawem zostali poinstruowani, że wystarczy jedno stanowisko. Niektórzy chcieli opancerzyć kabinę ze wszystkich stron i co ważniejsze podzespoły. Powiedziano im: osłaniać tylko od dołu i z boków. Paweł Suchoj w pierwszej wersji swego Iwanowa zaproponował kadłub i skrzydła z lekkich

stopów. „Nie komplikować!” — odezwał się czyjś groźny głos. Skrzydła mogą być metalowe, a kadłub ze sklejki. Spadnie prędkość? Nie szkodzi. Niech spada. Że towarzysz Stalin ma dziwny gust? Bynajmniej. To jest żelazna logika towarzysza Stalina: zadajemy niespodziewane uderzenie i niszczymy lotnictwo wroga na ziemi, a potem poruszamy się w czystych przestworzach. Nieprzyjacielski samolot należy do rzadkości. Pilot jest od przodu osłonięty szerokim silnikiem chłodzonym powietrzem, któremu nie są straszne nawet bezpośrednie trafienia w cylindry. Trzeba więc osłonić załogę od dołu i po burtach. Ataki z góry i z tyłu będą raczej sporadyczne, wystarczy jedno stanowisko ogniowe i nie warto obciążać maszyny zbędnym opancerzeniem. Podchodzimy do celu tuż nad ziemią, więc pod nas myśliwiec po prostu nie wciśnie się. Niektórzy projektanci zaproponowali trzyosobową załogę: pilot, nawigator i strzelec. Przywołano ich do porządku: dwóch w zupełności wystarczy. Samoloty nieprzyjaciela zaskoczymy i zniszczymy na lotniskach, tak że strzelec nie będzie miał w powietrzu wiele do roboty. Nawigator też się nie napracuje, przecież działamy w zespołach: patrz na prowadzącego, rób to, co dowódca eskadry. A zatem połączmy stanowiska nawigatora i Strzelca pokładowego, a będziemy mogli jeszcze nieco zwiększyć udźwig bombowy. Zmniejszamy zdolności obronne, zwiększamy ofensywne...

5. Między radzieckimi prototypami Iwanowa i japońskimi Nakajima były pewne różnice. Brały się głównie stąd, że Japończycy myśleli przede wszystkim o panowaniu nad oceanem, Sowieci zaś — o kontrolowaniu kontynentu. Dlatego między innymi nie opracowano modelu Iwanowa w wersji samolotu torpedowego. Natomiast możliwości zadawania przez Iwanowa niespodziewanych ciosów w nieprzyjacielskie lotniska znacznie przewyższały to wszystko, czym dysponowały inne armie świata. W 1941 roku Armia Czerwona zastosowała niezwykłe uzbrojenie: naziemne wieloprowadnicowe ruchome wyrzutnie niektórych pocisków rakietowych BM–8 i BM–13, które weszły do historii jako „Organy Stalina”

lub Katiusze. Strzelały pociskami M–8 (kalibru 82 mm) albo M–13 (kalibru 132 mm). Salwa z kilku takich wyrzutni to lawina ognia spadającego ze straszliwym rykiem i hukiem. Wielu niemieckich żołnierzy, oficerów i generałów potwierdza, że była to przerażająca broń. Pociski rakietowe M–8 i M–13 odpalano również z wielu typów samolotów bojowych, głównie Ił–2 i Ił–10. Ale mało kto dziś pamięta, że te pociski rakietowe miały pierwotnie być wyposażeniem samolotów Iwanow, które miały odegrać rolę „latających baterii”. Salwy rakietowe były bardzo groźną bronią, zwłaszcza odpalane naraz z dziesiątków samolotów lecących tuż nad ziemią. Latem 1936 roku Nakajima B–5N nie wykonał jeszcze ani jednego próbnego lotu. W ogóle mało kto wiedział o jego istnieniu. Konstrukcja japońskiego samolotu nie zawierała żadnych niezwykłych ani sensacyjnych rozwiązań, które mogłyby zwrócić uwagę Stalina. Natomiast Stalin już wtedy myślał w tych samych kategoriach, co japońscy admirałowie. Już w 1936 roku rozkazał swoim konstruktorom zbudować ten typ samolotu, który pewnego pięknego poranka pojawi się w promieniach wschodzącego słońca. I to był właśnie stalinowski plan przystąpienia do wojny.

ROZDZIAŁ 34. O NIEDOBRYM LITWINOWIE I POCZCIWYM MOŁOTOWIE Hitler szykuje się do wojny [...] Uderzenie wymierzone w Zachód w bliższej lub dalszej przyszłości mogłoby nastąpić jedynie pod warunkiem przymierza wojskowego między faszystowskimi Niemcami i Stalinem. Ale tylko pozbawione wszelkich skrupułów elementy białej emigracji mogą wierzyć w taki absurd lub straszyć taką ewentualnością446 L. TROCKI

1. Aby II wojna światowa się rozpoczęła, Stalin musiał wykonać rzecz zdawałoby się niemożliwą: zawrzeć sojusz z Hitlerem i tym samym rozwiązać mu ręce. Stalin rozwiązał ręce Hitlerowi. Co prawda, nie zrobił tego osobiście. Do takich zadań Stalin miał zastępcę. Nazywał się Mołotow. W radzieckiej piramidzie władzy Wiaczesław Mołotow cały czas zajmował drugie miejsce, ustępując tylko Stalinowi. W owych czasach wszystkich przywódców na oficjalnych uroczystościach i w prasie wymieniano nie w kolejności alfabetycznej, lecz według pozycji jaką zajmowali w systemie władzy. Lista liderów była barometrem o wyjątkowej dokładności: każde potknięcie — i delikwent ląduje na dole listy, albo w ogóle zostaje wygnany z komunistycznego Olimpu do podziemnych labiryntów Łubianki447. Krwawa rywalizacja o władzę przez wiele lat jakby omijała dwa pierwsze miejsca w hierarchii, niezmiennie zajmowane przez Stalina i Mołotowa. Walczono o miejsce trzecie, czwarte i wszystkie dalsze. Każdy niemal tydzień 446

— W: „Biulietień opozicji”, nr 35, s. 15 (periodyk trockistowski wydawany w Berlinie i Paryżu w latach 1929–1941) [przyp. tłum.]. 447 — Główna siedziba organów bezpieczeństwa i zarazem polityczny areszt śledczy w Moskwie [przyp. tłum.].

przynosił nowe rankingi przywódców: odbyła się defilada, na defiladzie obecne było najwyższe kierownictwo, i obok lista; kilka dni później uroczyste przyjęcie z udziałem najwyższych władz partyjnych i państwowych — i znowu lista, i tak dalej. Kiedyś udało mi się zebrać ze sto takich list radzieckich przywódców. Wpisałem je do komputera w tej samej kolejności, w jakiej ukazywały się na łamach gazet i porównałem. Ujrzałem zadziwiający kalejdoskop: Stalin i Mołotow tkwią nieruchomo, a wszyscy pod nimi miotają się jak w ukropie. Wodzowie proletariatu skaczą po szczeblach władzy: z siódmego miejsca — na trzecie, z trzeciego — na piąte, z piątego — na ósme, z ósmego — znowu do góry, po czym równie błyskawicznie na zawsze znikają z pola widzenia. Zupełnie jakby czyjaś pewna dłoń tasowała talię kart. O, mignął Żdanow, za nim Malenkow i Kaganowicz, zniknął Jeżów, pojawił się Beria, znów ktoś przepadł, Chruszczów rozpycha się łokciami, teraz go odepchnęli; pędzą w klinczu Wozniesienski, Bułganin, Mikojan... Te zwariowane pląsy najlepiej ogląda się słuchając na pełny regulator „Tańca z szablami”... A na szczycie władzy, tam, gdzie zasiadają Stalin i Mołotow — cisza i spokój.

2. Podział obowiązków między Stalinem i Mołotowem był taki, jak podział ról między starszym i młodszym oficerem śledczym NKWD: najpierw przesłuchuje młodszy, który bez zbędnych słów okłada podejrzanego knutem, wyłamuje mu zęby, pałką odbija wątrobę i nerki. Na tym młodszy śledczy kończy dzień pracy, wychodzi, po czym zjawia się starszy śledczy: jest dobry, wyrozumiały, nawet miły, ze zdumieniem dowiaduje się, że podczas jego nieobecności ktoś w tych murach łamał socjalistyczną praworządność. Starszy śledczy obiecuje, że wszystko wyjaśni, a podejrzany, zetknąwszy się z dobrocią i wyrozumiałością, jest gotów opowiedzieć o swych krzywdach. A potem zjawia się młodszy śledczy... W tandemie Stalin — Mołotow, ten ostatni brał na siebie rolę młodszego śledczego, a Stalin starszego. Przyjrzyjmy się wystąpieniom Stalina w przededniu Wielkiego Terroru, w momentach kulminacyjnych i po kolejnych czystkach. Czy odnajdziemy w nich wściekły ryk, żądania krwi i skalpów?

Wręcz przeciwnie. „Mówi się o represjach przeciwko opozycji. [...] Co do represji, to jestem im stanowczo przeciwny”.448 To są słowa Stalina z 19 listopada 1924 roku. Albo inny cytat: „Chcecie krwi towarzysza Bucharina? Nie damy jej wam!”. To wypowiedź Stalina na XIV zjeździe partii.449 Dobry Stalin ratuje towarzysza Bucharina z rąk żądnych krwi oprawców. Jakże poczciwy jest starszy śledczy! Nie wiem, jacy złoczyńcy pragnęli krwi Bucharina, wiem natomiast, że został rozstrzelamy na polecenie Stalina. Ścisły podział ról między Stalinem i Mołotowem obowiązywał nie tylko w kraju, ale także w polityce zagranicznej. Podczas konferencji międzynarodowych Mołotow domaga się, żąda, nalega. Wszystkie żądania wypływają od Mołotowa, wszystkie ustępstwa — od dobrego Stalina. I brano to za dobrą monetę. Zachodni dyplomaci szczerze wierzyli, że całe zło bierze się od Mołotowa; gdyby nie ten jastrząb, wszystko byłoby wspaniale. Mało kto zdawał sobie sprawę, że gdyby, dajmy na to, tuż przed konferencją jałtańską Mołotow niespodziewanie wyzionął ducha, to Stalin rozpaczałby przez jakiś czas, po czym oczywiście wyznaczyłby na jego miejsce nowego młodszego śledczego...

3. Przed wojną Stalin przeprowadził kraj przez trzy wielkie próby: industrializację, kolektywizację i Wielką Czystkę. Stalin odgrywał rolę Istoty Najwyższej, która z niebiańskich wyżyn ogląda przebieg wydarzeń, natomiast Mołotow — który od 1930 roku pełnił dodatkowo funkcję szefa rządu — miał na głowie bezpośrednie kierownictwo. Stalin sterował wszystkim, Mołotow zaś pojawiał się tam, gdzie w danej chwili działy się rzeczy najważniejsze. Tak rozdziela się obowiązki na wojnie: dowódca trzyma pod swoimi

448

— J. Stalin, „Dzieła”, Warszawa 1949–1951, t. 6, s. 357. — Czietyrnadcatyj Sjezd WKP(b): stenograjlczeskij otczet, Moskwa 1926, s. 508. Na XIV zjeździe Bucharin, główny ideolog NEP–u, był ulubieńcem Stalina. Jednak w 1938 roku zapewnienie „...Nie damy jej wam!” straciło aktualność: został rozstrzelany. W „Dziełach” Stalina zastąpiono więc cytowane słowa łagodniejszą wersją: „Trwa wściekła nagonka przeciwko Bucharinowi? Czego właściwie chcą od Bucharina?” (Stalin, op. cit., t. 7, s. 380) [przyp. tłum.]. 449

rozkazami armię, natomiast jego pierwszy zastępca kieruje odcinkiem, któremu powierzono najtrudniejsze zadanie. Po wysłuchaniu referatu Mołotowa zjazd KPZR zatwierdził plan industrializacji kraju (w razie totalnej klapy Stalin nie ponosił żadnej odpowiedzialności za industrializację). Kolektywizacją kierowała komisja Politbiura do spraw wsi, również z Mołotowem na czele. Trzeba przyznać, że towarzysz Stalin nie przypisywał sobie cudzych sukcesów. Starszy śledczy starał się też nadmiernie nie obrzucać błotem młodszego śledczego. Stosował zasadę: błoto w towarzysza Mołotowa — jedynie w ostateczności. Kiedy tylko było to możliwe, całą odpowiedzialnością obarczano niższe szczeble władzy. Winę za wypaczenia kolektywizacji przypisano „niektórym działaczom szczebla rejonowego”. Rola Mołotowa w Wielkiej Czystce pozostaje bezsporna. Nawet formalnie Jeżów był zaledwie jednym z komisarzy ludowych w rządzie Mołotowa. Gdyby natomiast zajrzeć za kulisy czystki, okazałoby się, że rola Mołotowa jest porównywalna z rolą samego Stalina. Marszałek Związku Radzieckiego G. Żuków opisuje Wiaczesława Mołotowa: „Był to człowiek twardy, zasadniczy, nie kierujący się względami natury osobistej, wyjątkowo uparty, wyjątkowo okrutny, świadomie idący za Stalinem i wspierający go w najbardziej bezwzględnych poczynaniach, również w latach 1937–1938. Szedł za Stalinem z przekonania, podczas gdy Malenkow i Kaganowicz robili to ze względów koniunkturalnych”450. Wielki Terror dobiegł końca. Całą winę zrzucono na Jeżowa i go zlikwidowano, a czystkę nazwano jeżowszczyzną. Mołotow zachował czyste ręce, Stalin tym bardziej. Zakończył się etap wielkich prób, kraj został podporządkowany Stalinowi. Wojsko, NKWD, pisarze i historycy, chłopi i muzycy, generałowie i geolodzy, dyplomaci — wszyscy znaleźli się pod kontrolą. Rolnictwo jest w rękach partii: możesz brać ze wsi ile chcesz po narzuconej odgórnie cenie. Możesz też brać za darmo. Przemysł produkuje pełną parą, armia jest karna, aparat NKWD został wyczyszczony i gotowy do dalszych czynów. Co dalej? Trzeci etap — Wielka Czystka — zakończył się u schyłku 1938 roku. Kraj wkroczył w nową fazę. 450

—

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 9/1987, s. 49.

Co teraz zamierzał Stalin, na co chciał skierować wysiłek kraju? Nie trudno rozpoznać główny kierunek. Wystarczy popatrzeć do jakiej roboty Stalin wyznaczy Mołotowa... W maju 1939 roku Stalin mianował Mołotowa ludowym komisarzem spraw zagranicznych, pozostawiając go jednocześnie na stanowisku szefa rządu.

4. Po Wielkiej Czystce można było przypuszczać, że drugie miejsce w państwie zajmie Naczelny Ideolog albo Naczelny Inkwizytor, w ostateczności Naczelny Planifikator. Ale nie. Na drugim miejscu stoi ludowy komisarz spraw zagranicznych. Ten fakt może mieć tylko jedno wytłumaczenie: w toku industrializacji, kolektywizacji i Wielkiej Czystki komuniści zapewnili „równość i braterstwo” w całym kraju, a teraz kierują swoją ofertę do sąsiadów. Im też trzeba zapewnić szczęśliwa życie. To jest właśnie nowa faza, w tym tkwi sedno nowej misji Mołotowa. Słyszę protesty: skoro Stalin szykował się do wielkiej wojny wyzwoleńczej, to dlaczego powierzył Mołotowowi politykę zagraniczną? Byłoby sensowniej postawić go na czele armii lub przemysłu zbrojeniowego. Nie przyjmuję tych obiekcji. Stalin postąpił właściwie. Wojna jest tylko jednym z instrumentów dyplomacji. Wojny wygrywa się przede wszystkim poprzez politykę. Trzeba znaleźć potężnych, wiarygodnych i hojnych sojuszników. Następnie trzeba sprawić, żeby w każdych okolicznościach służyli nam pomocą, niezależnie od tego, czy zostały z nimi zawarte pakty, czy też nie. Trzeba tak się zaprezentować, żeby wszyscy uwierzyli: Związek Radziecki boi się każdego, Związek Radziecki jest niewinną ofiarą, Związek Radziecki pragnie pokoju i jeszcze raz pokoju. Jeżeli Związek Radziecki zagarnia obce terytoria a czekiści rozstrzeliwują ludzi tysiącami, to czyni się to w imię postępu. Dyplomacja powinna działać tak, by Stalin podpisał porozumienie z Hitlerem, ale żeby wszyscy uznali Hitlera za agresora, a Stalina za jego ofiarę. Żeby powszechne było przekonanie, iż Stalin został zmuszony do zawarcia porozumienia i nie miał innego wyjścia. Jeżeli dyplomaci odniosą sukces, wówczas generałom pozostanie tylko postawić kropkę nad „i”... Lecz jeśli dyplomaci poniosą fiasko i świat

zobaczy w naszym kraju agresora, który zamierza podporządkować sobie wszystkich sąsiadów, wtedy nasi generałowie dostaną twardy orzech do zgryzienia. Mołotow okazał się wybitnym dyplomatą. Postawione przed nim zadanie wypełnił w stu procentach i odniósł bezapelacyjne zwycięstwo polityczne. Bez zwycięstwa na froncie politycznym sukcesy na polu walki są niemożliwe lub bezcelowe. Jeszcze zanim zagrzmiały działa Adolf Hitler poniósł całkowitą klęskę polityczną. Nie trzeba było ukrywać obozów koncentracyjnych, należało pokazać je światu i ogłosić, że utworzono je w imię postępu. Należało okupować sąsiednie kraje i wyjaśniać, że taka jest twarda konieczność: nie chcieliśmy, ale musieliśmy. Należało szukać potężnych, wiarygodnych i hojnych sojuszników za oceanem. Poza tym trzeba było odegrać spektakl: Hitler to całkiem fajny i równy gość, i gdyby to od niego zależało... Niestety, ma obok siebie tego ponurego typa — Ribbentropa. W sferze wielkiej polityki Hitler i Ribbentrop mogliby się sporo nauczyć od Stalina i Mołotowa.

5. Mówiąc o nominacji Wiaczesława Mołotowa na stanowisko ludowego komisarza spraw zagranicznych, przywołuje się jego poprzednika — Maksyma Litwinowa. Litwinowa najczęściej wspomina się dobrze, podobnie prowadzoną przez niego politykę zagraniczną: ot, był porządny człowiek Litwinow, całym sercem ku Zachodowi. Kochał pokój, chciał zbliżenia, robił co mógł... Potem zjawił się ten potwór Mołotow i wykonał zwrot o 180 stopni, stawiając na zbliżenie z Hitlerem. To właśnie Mołotow wszystko popsuł... Z daleka tak to mogło wyglądać. Ale jeśli przyjrzymy się z bliska, to okaże się, że nie istniała, że nie mogła istnieć żadna polityka Litwinowa. Przecież był tylko jednym z komisarzy ludowych w rządzie Mołotowa i nie prowadził własnej polityki, lecz politykę Mołotowa, a ściślej — politykę Stalina. Litwinow nie występował we własnym imieniu, tylko w imieniu rządu radzieckiego, na którego czele stał Mołotow.

W istocie rzeczy politykę zagraniczną państwa wyznaczał nie rząd, lecz decyzje Biura Politycznego. Najważniejszymi członkami Politbiura byli Stalin i tenże Mołotow. Litwinow nie był ani członkiem, ani nawet zastępcą członka Biura, zatem jego wpływ na zasadnicze kwestie radzieckiej dyplomacji był zerowy. Jego rolą było spełniać rozkazy Stalina i Mołotowa. Trudno zgodzić się z tezą, że Mołotow zastępując Litwinowa pojawił się na scenie międzynarodowej niespodziewanie. Bynajmniej. Mołotow był na tej scenie cały czas obecny, tyle że nie widziany, jak animator w teatrze marionetek, który pociąga za sznurki i wygłasza kwestie, odbierane przez widownię jako mowa lalek. Mołotow zawsze stał nad Litwinowem — jako wszechmocny członek Politbiura, jako szef rządu, jako pierwszy zastępca Głównego Rzeźnika. Gdyby Litwinow odważył się choćby o krok odstąpić od instrukcji Stalina i Mołotowa, natychmiast wylądowałby tam, gdzie wielu jego kolegów– dyplomatów. Sam Litwinow nigdy nie rościł sobie pretensji do prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej. Podkreślał to przy każdej okazji. Oto jedno z wielu świadectw: w 1932 roku Iwan Majski obejmuje radziecką misję dyplomatyczną w Londynie. Maksym Litwinow udziela mu ostatnich instrukcji: „Rozumiecie, rzecz jasna — dodał — że nie są to moje prywatne zalecenia, lecz dyrektywy z góry”451. Tak mówił Litwinow kilka lat przed Wielką Czystką. Tym bardziej więc podczas czystki nie w głowie mu była jakakolwiek samowola. Powiedzmy wprost: zdołał ocalić głowę przed stalinowsko–mołotowskim toporem jedynie dzięki temu, że nie tylko był pokorny i oddany, ale też miał dość rozsądku, by tę pokorę i oddanie demonstrować przy każdej sposobności. Mołotow nie przypadkiem wybrał i awansował właśnie Litwinowa. Podczas gdy Ukrainę skręcały konwulsje z głodu zorganizowanego przez Stalina i Mołotowa, pulchna fizjonomia Litwinowa była najlepszym dowodem na to, że nie wszyscy w Związku Radzieckim głodują. Kiedy Stalin i Mołotow, ograbiwszy kraj, kupowali na Zachodzie wojskową technologię, trzeba było postarać się o odpowiednie stosunki z USA, Wielką Brytanią Francją. Litwinow umiał sobie z tym poradzić. Ale stosunki z Zachodem były 451

13.

—

I. Majski, Kto pomogal Gitlieru. Iz wospominanij sowietskowo posła. Moskwa 1962, s.

tak dobre nie przez widzimisię Litwinowa, tylko dlatego, że Stalin i Mołotow potrzebowali technologii. Przy okazji, nie zapominajmy, że z Hitlerem stosunki też były nie najgorsze. A potem przyszedł moment, by pomoc Zachodu obrócić przeciw Zachodowi. Litwinow nie był więcej potrzebny i wyleciał. Wtedy na scenie pojawił się niedobry Mołotow, który ogłosił, że nadszedł czas wystawiania rachunków, bowiem komedia skończona i za moment rozpocznie się tragedia. Na tym nie kończy się historia poczciwego Litwinowa. W 1941 roku, po napaści Hitlera znowu trzeba było zabiegać o pomoc Zachodu. Litwinowa wyciągnięto z lamusa i mianowano zastępcą Mołotowa. Dostał zadanie: odbudować dobre stosunki z Londynem i Waszyngtonem, żądać pomocy. I to zadanie poczciwy Litwinow wykonał na medal.

ROZDZIAŁ 35. PROLOG NAD CHAŁCHYN–GOŁEM Socjalizm, który zwyciężył w jednym kraju, bynajmniej nie wyklucza od razu wszystkich wojen w ogóle. Przeciwnie, zakłada je.452 W. LENIN

1. W dniu 19 sierpnia 1939 roku Stalin podjął decyzje, które odwróciły bieg historii świata. Nadejdzie dzień, kiedy zostaną otwarte tajne archiwa i dowiemy się mnóstwa interesujących rzeczy. Ale najważniejszego się nie dowiemy. Oto dlaczego. „Tyle razy mówiłwm wam — róbcie co chcecie, ale nie pozostawiajcie dokumentów, nie pozostawiajcie śladów”453. To słowa samego Stalina. Wypowiedział je z trybuny XVI zjazdu partii. W tym miejscu stenogram odnotowuje „homeryczny śmiech całej sali”. Delegaci przeciągle rechotali: towarzysz Stalin był łaskaw zażartować. Naturalnie, Stalin miał na myśli nie siebie, lecz przeciwników, którzy kierują się zasadą nie zostawiania dokumentów ani żadnych innych śladów własnych knowań. Zjazd niepotrzebnie się śmiał. Stalin zawsze przypisywał przeciwnikom swoje własne zamierzenia, zasady metody działania. Minie trochę czasu i Stalin rozstrzela swoich przeciwników. Rozstrzela też niemal wszystkich delegatów na XVI zjazd. Ale nie znajdziemy prawie żadnych dokumentów na ten temat. Żaden dyktator nie może równać się ze Stalinem w umiejętności zacierania śladów własnego udziału w zbrodniach. O tym, jak to robiono opowiada Anastas Mikojan. Mikojan pobił wszelkie rekordy odporności, był członkiem KC od 1923 do 1976 roku, czyli przez 53 lata, w tym 40 lat był zastępcą lub członkiem Biura Politycznego. 452

— „Program wojenny rewolucji proletariackiej”, [w:] W. Lenin, „Dzieła”, Warszawa 1950– 1975. t. 30, s. 125. 453 — Stalin, op. cit., t. 13, s. 29.

Opisuje narady u Stalina: „Najczęściej było nas pięć osób. Spotykaliśmy się późnym wieczorem lub w nocy, z reguły bez informacji o porządku narady. W trakcie takich posiedzeń nie prowadzono protokółu ani żadnych notatek”454. Referent Stalina, generał pułkownik lotnictwa A. Jakowlew: „Na naradach u Stalina w wąskim kręgu nie było stenografistek ani sekretarzy, nie prowadzono żadnych notatek ani protokółu”455. Marszałek Związku Radzieckiego D. Ustinow, podczas wojny komisarz ludowy do spraw uzbrojenia: „Na posiedzeniach i naradach prowadzonych przez Stalina omawianie zagadnień i podejmowanie odpowiednich decyzji nierzadko odbywało się bez protokółowania, często nawet bez formalnego zapisywania konkluzji”456. Innymi słowy, decyzje zapadały, ale bez śladu na papierze. Zupełnie jak w mafii. Marszałek Związku Radzieckiego G. Żuków, podczas wojny zastępca Naczelnego Wodza, czyli Stalina: „Wiele politycznych, wojskowych i ogólnopaństwowych problemów omawiano i rozstrzygano nie tylko na oficjalnych posiedzeniach Biura Politycznego KC i w Sekretariacie KC, ale także wieczorem podczas obiadu w mieszkaniu lub willi Stalina. Bywali tam zazwyczaj najbliżsi mu członkowie Biura Politycznego”457. Generał pułkownik B. Wannikow był ludowym komisarzem do spraw uzbrojenia, a później ludowym komisarzem do spraw amunicji: „Na posiedzeniach i naradach u Stalina obowiązywała zasada, by omawiać problemy i podejmować odpowiednie rozstrzygnięcia nierzadko bez protokółowania [...] Dlatego wiele wydarzeń jest w świetle dokumentów postrzeganych w sposób niedostateczny i niepełny, a nierzadko zafałszowany”458. Narady w kwaterze Hitlera gromadziły tłum uczestników. Każde jego słowo było natychmiast zapisywane dla potomności przez trzech stenografów i osobistego historyka. Tymczasem narady u Stalina przypominają tajne spotkania spiskowców. Zresztą słowo „przypominają” nie jest odpowiednie. 454 455 456 457 458

— — — — —

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 6/1976, s. 68. Jakowlew. op. cit., s. 498. D. Ustinow, Wo imja pobiedy. zapiski narkoma woorużenija, Moskwa 1988, s. 91. G. Żukow, „Wspomnienia i refleksje”, Warszawa 1970, s. 377. „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 2/1962.

W istocie to były takie spotkania. Nie zostawiano żadnych dokumentów, żadnych śladów. Zatem, jak nauczał towarzysz Stalin, nie zważajmy na słowa, skrzętnie przed nami ukrywane, lecz patrzmy na czyny, dokonywane na oczach wszystkich.

2. Jeżeli niedoświadczony gracz siada do stołu karcianego z szulerem, to zwykle popełnia tylko jeden błąd: bierze karty do ręki. W sierpniu roku 1939 do Moskwy przybyły francuska i brytyjska misje wojskowe celem omówienia wspólnych działań przeciw Niemcom. Londyn i Paryż powtórzyły błąd niedoświadczonych graczy–amatorów. Siadając do stołu ze stalinowskimi szulerami skazały się w tych negocjacjach na fiasko. Ani rząd brytyjski, ani francuski nie potrafiły trafnie odczytać intencji Stalina. Tymczasem jego zamiar był bardzo prosty: zmusić Francję i Anglię do wypowiedzenia wojny Niemcom — lub sprowokować Berlin do takich działań, które zmusiłyby Francję i Anglię do tego kroku. Francja i Niemcy miały wspólną granicę, zaś Związek Radziecki był odgrodzony od Rzeszy buforem innych państw. W każdym układzie sił główne działania bojowe między Niemcami i Francją rozgrywałyby się przy czynnym udziale Wielkiej Brytanii. Związek Radziecki mógł opowiedzieć się po którejś ze stron, ale faktycznie pozostawał na uboczu tej europejskiej karuzeli... Przystępując do rokowań ze Stalinem, Francja i Wielka Brytania z góry postawiły się na przegranych pozycjach. Strona radziecka mogła wykorzystać do swych politycznych celów nawet listy uczestników delegacji dyplomatycznych. Gdyby Paryż i Londyn wysłały do Moskwy delegacje na wysokim szczeblu, to Stalin miałby powód zwrócić się do Hitlera: patrz, co się tutaj święci przeciwko tobie, lepiej podpisz pakt bez gadania, bo inaczej... Gdyby Francja i Anglia wysłały do Moskwy delegacje niższej rangi, to Stalin mógłby je oskarżyć o „brak woli powstrzymania agresora”: delegacja radziecka pod osobistym przewodnictwem ludowego komisarza obrony Woroszyłowa, a wy kogo tu przysyłacie?

Już przez sam fakt zgody rządu brytyjskiego i francuskiego na negocjacje, Stalin znalazł się w sytuacji, w której nie mógł przegrać. Miał do wyboru dwie taktyki:  albo radziecka delegacja będzie wysuwać coraz to nowe żądania i doprowadzi do tego, że Anglia i Francja będą zmuszone rozpocząć wojnę z Niemcami;  albo rozmowy zostaną zerwane, a wtedy można będzie oskarżyć Anglię i Francję o wszystkie grzechy świata, a samemu podpisać z Hitlerem nawet najbardziej przewrotny pakt. Dlatego delegacja radziecka wysunęła żądania: nie mamy wspólnej granicy z Niemcami, nasze wojska potrzebują korytarzy przez Polskę. To żądanie było dla Polski nie do przyjęcia. Polacy dobrze wiedzieli, czym są Armia Czerwona i NKWD. Niedługo później Estonia, Litwa i Łotwa wyraziły zgodę na rozmieszczenie radzieckich garnizonów na swoim terytorium i z miejsca znalazły się w wieloletniej niewoli komunistycznej. Obawy Polaków były całkowicie uzasadnione i z czasem uzyskały tragiczne potwierdzenie w postaci masowych grobów polskich oficerów na radzieckiej ziemi. Poza tym żądanie udostępnienia korytarzy było tak naprawdę z punktu widzenia Moskwy po prostu bezzasadne. Do czego zmierzał Stalin, skoro wszem i wobec deklarował pragnienie pokoju? Marszałek Związku Radzieckiego K. Woroszyłow — członek Biura Politycznego ludowy komisarz obrony — oznajmił w trakcie rokowań: „Związek Radziecki nie posiada wspólnej granicy z Niemcami, a zatem nie ma styczności z agresorem”459. Czyżby zatem Woroszyłow i Stalin nie rozumieli, że brak wspólnej granicy z hitlerowskimi Niemcami, to dla kraju błogosławieństwo? Naturalnie, gdyby ZSRR zamierzał się tylko bronić, a jeszcze lepiej — uniknąć nadciągającej wojny. Rzecz w tym, że Stalin nie zamierzał się bronić, ani tym bardziej pozostawać na uboczu. Stalin potrzebował korytarzy przez terytorium Polski z jednej strony dla sowietyzacji Polski, z drugiej strony korytarze pozwalały zadać Rzeszy niespodziewany cios w plecy, kiedy już wykrwawi się w wojnie 459

—

„Mieżdunarodnaja żyzń”, nr 3/1959, s. 157.

z Francją, Anglią i, pośrednio, ze Stanami Zjednoczonymi. Trudno wyobrazić sobie inne zastosowanie korytarzy przez Polskę. Strona radziecka miała też inne propozycje. Oto jedna z nich: obowiązek wypowiedzenia wojny III Rzeszy nie tylko w odpowiedzi na niemiecką agresję, ale również w razie „agresji pośredniej”. Co oznacza „agresja pośrednia” wiedział tylko Stalin i jego dyplomaci. Gdyby propozycje radzieckiej delegacji zostały przyjęte, Stalin miałby prawo domagać się od Anglii i Francji wystąpienia przeciw Niemcom w odpowiedzi na dowolne posunięcie Berlina na scenie międzynarodowej. Sformułowanie jest na tyle elastyczne, że za „agresję pośrednią” można uznać dosłownie wszystko. W takim wypadku scenariusz rozpoczęcia wojny ulega maksymalnemu uproszczeniu: w odpowiedzi na dowolne działania Niemiec, Francja i Anglia mają na pierwsze żądanie Stalina wystąpić przeciw III Rzeszy. Związek Radziecki też wystąpi, ale nie z własnego terytorium, lecz z Polski, co jest dużo prostsze, a przede wszystkim bardziej bezpieczne. W każdym wypadku główne działania wojenne toczyłyby się między Francją i Niemcami. Dopiero potem świeże i wypoczęte formacje radzieckie zadadzą Niemcom rozstrzygające ciosy w plecy. Czy Anglia i Francja wyrażają zgodę na taki wariant? Nie? No to uważamy rokowania za zakończone, a was obciążamy odpowiedzialnością za ich zerwanie! Delegacje Anglii i Francji, potwierdzając swoje bardzo poważne podejście do rokowań, przekazały stronie radzieckiej informację o pierwszorzędnym znaczeniu: jeżeli Niemcy napadną na Polskę, wówczas Anglia i Francja przystąpią do wojny z Niemcami. To była wiadomość, na którą Stalin od dawna czekał z niecierpliwością. Hitler liczył na to, że napaść na Polskę ujdzie mu bezkarnie, podobnie jak zajęcie Czechosłowacji. Tymczasem Stalin już wiedział, że Hitler poniesie konsekwencje. W taki oto sposób mechanizm puszczający w ruch wojnę światową wylądował na biurku Stalina. Nie miał już wiele do roboty. Musiał tylko dać zielone światło Hitlerowi: możesz atakować Polskę, nie będę ci w tym przeszkadzać (zrobią to Anglia i Francja). 19 sierpnia 1939 roku Stalin oznajmił Hitlerowi, że gdyby miało

dojść do napaści Niemiec na Polskę, wówczas Związek Radziecki nie tylko zachowa neutralność, ale wręcz wesprze III Rzeszę. Do Moskwy przylatuje Joachim von Ribbentrop i w dniu 23 sierpnia podpisuje z Mołotowem pakt o nieagresji. Dokonuje się czwarty rozbiór Polski.

3. Kolejnej wojny światowej mogło w ogóle nie być. Decyzja należała do Stalina. Mógł to zrobić na dwa sposoby. Po pierwsze: niezależnie od stanowiska Anglii, Francji i Polski ogłosić, że Związek Radziecki będzie bronić terytorium Polski jak władnej niepodległości. To nic, że Warszawa nie życzy sobie radzieckich wojsk na polskiej ziemi. Gdy Wehrmacht rozgromi Wojsko Polskie i obali polski rząd, wówczas Armia Czerwona wkroczy na terytorium Polski i będzie walczyć z Niemcami. Przecież niewiele wcześniej Moskwa oświadczyła: „Będziemy bronić granic Mongolskiej Republiki Ludowej jak swoich własnych”460. Czyny szły w parze ze słowami. 1 czerwca 1939 roku zastępca dowódcy Białoruskiego Okręgu Wojskowego komdyw G. Żuków został w trybie pilnym wezwany z Mińska do Moskwy. Rankiem 2 czerwca przyjął go R. Chmielnicki, dowódca do zadań specjalnych przy ludowym komisarzu obrony i zakomunikował, że marszałek Woroszyłow oczekuje. Po krótkim instruktażu Żuków odleciał do Mongolii, gdzie bronił terytorium kraju przed japońską agresją, jakby bronił terytorium ZSRR. Stalin mógł uczynić dokładnie to samo na swojej zachodniej granicy: oświadczyć twardo i bez ogródek, że napaść ^na Polskę zapoczątkuje bezpardonową i przewlekłą wojnę, do jakiej Niemcy nie są przygotowani... W sierpniu 1939 roku Stalin miał też inną możliwość: przeciągać rokowania z Anglią i Francją, co stanowiłoby ostrzeżenie dla Hitlera. Chcesz atakować Polskę? Proszę bardzo, ale pamiętaj: cała Europa zwróci się przeciw tobie. Nie na próżno siedzimy tu, w Moskwie i radzimy. Starczy nam sił, żeby ogłosić blokadę Niemiec... 460

—

„Prawda”, 1 czerwca 1939.

Ale Stalin wybrał trzecią drogę: dał Hitlerowi przyzwolenie na przeprowadzenie operacji „Fali Weiss”. Hitler skorzystał z zaproszenia i zaatakował Polskę, w konsekwencji czego Francja i Wielka Brytania wypowiedziały wojnę III Rzeszy. A więc stało się to wszystko, czego tak bardzo potrzebował Stalin.

4. 19 sierpnia 1939 roku zapadły również inne decyzje historycznej wagi. W dalekiej Mongolii Żuków przygotował zaskakujące uderzenie na japońską 6. Armię. Stalin zasadniczo wyraził przyzwolenie na atak, ale teraz, kiedy wszystko było zapięte na ostatni guzik, Żuków musiał czekać na ostateczną zgodę. Brano pod uwagę również inne warianty. Na przykład wojska radzieckie mogłyby odwołać przygotowane natarcie i przejść do defensywy. Ofensywa zawsze wiąże się z ryzykiem. W razie radzieckiej wygranej, Japonia otrzyma nauczkę na długie lata. W razie klęski — cały świat zacznie trąbić o tym, że Stalin zdekapitował armię i nie jest w stanie walczyć. W razie klęski oczywiście można rozstrzelać Żukowa, ale jego krew nie zmyje piętna wojskowej hańby. W sobotę 19 sierpnia 1939 roku Stalin posyła do Żukowa szyfrogram, zawierający jedno słowo: DOBRA. W kilka godzin później Żuków uderza. Nie jest to, ze względu na różnicę czasu 19 sierpnia, lecz niedzielny świt dnia następnego. O godzinie 5.45 153 radzieckie bombowce pod osłoną myśliwców wykonały zmasowane uderzenie na pozycje Japończyków. Chwilę później odezwały się działa. Przygotowanie artyleryjskie było krótkie (2 godziny 45 minut), ale niezwykle intensywne. W trakcie tego ostrzału radzieckie lotnictwo wykonało jeszcze jeden nalot, a o godzinie 9.00 kliny pancerne przełamały japońską linię obrony. Taktyka Żukowa była bardzo prosta. Mianowicie wykonał klasyczny manewr oskrzydlający. Ustawił względnie słabą grupę środkową i dwa potężne, mobilne zgrupowania na skrzydłach. Zadaniem grupy środkowej w takim ustawieniu jest związanie sił przeciwnika od czoła, natomiast formacje uderzeniowe na flankach, unikając długotrwałych potyczek i omijając ogniska oporu, błyskawicznie prą naprzód i łączą się na tyłach wroga. Po trzech

dobach pierścień okrążenia wokół japońskich wojsk został zamknięty i zaczęła się masakra. Operacja nad rzeką Chałchyn–goł była wzorcowa, zarówno pod względem koncepcji, jak i jej realizacji. Żuków wiele zaryzykował, ale gra była warta świeczki. Przede wszystkim lotniska polowe zostały na rozkaz Żukowa podciągnięte pod samą linię frontu. To pozwoliło samolotom zabierać mniej paliwa, a więcej bomb. Intensywność wykorzystania lotnictwa znacznie się zwiększyła: samoloty startowały, nie nabierając nawet pełnej wysokości zrzucały swój śmiercionośny ładunek, natychmiast wracały do baz, ponownie ładowały bomby znów leciały nad pozycje Japończyków. A kiedy radzieckie czołgi oddaliły się na znaczną odległość, lotnictwo nadal było w stanie udzielać im wsparcia bez potrzeby przenoszenia lotnisk. Żuków podciągnął też pod samą linię frontu wszystkie szpitale polowe i składy. Dzięki temu zaopatrzenie w amunicję, paliwo i cały sprzęt niezbędny do walki odbywało się sprawnie i bez zakłóceń, a ewakuacja rannych nie wymagała długiego czasu. Ranny lądował na stole operacyjnym w kilkadziesiąt minut po trafieniu. Również wszystkie punkty dowodzenia znalazły się na wysuniętych pozycjach, tak że Żuków mógł osobiście oglądać pole bitwy, a kiedy wojska poszły do przodu, nie musiał pędzić z całym sztabem w ślad za nimi. Operację przygotowywano w najściślejszej tajemnicy. W okresie poprzedzającym natarcie Żuków w zasadzie zabronił posługiwania się łącznością radiową. Porozumiewano się wyłącznie siecią przewodową, ograniczając kontakty do minimum i używając tylko uzgodnionych kryptonimów. Wszyscy otrzymywali polecenia wyłącznie w zakresie swoich obowiązków, nikt nie miał wyobrażenia ani o ogólnym zarysie operacji, ani o jej skali czy dacie rozpoczęcia. Większość w ogóle nie miała pojęcia o samym natarciu. Żuków wprowadził w błąd nie tylko wywiad japoński, ale nawet swoich żołnierzy i dowódców. Do ostatniej chwili byli przekonani, że szykuje się długotrwała obrona. Skoro właśni żołnierze i dowódcy w to wierzyli, to musiał uwierzyć i wróg... Dezinformacja przyniosła fantastyczne rezultaty: Japonia nie zaznała jeszcze tak straszliwej klęski.

Rozgromienie japońskiej 6. Armii nad Chałchyn–gołem miało bardzo konkretne następstwa strategiczne. Japońska agresja na Związek Radziecki i Mongolię została powstrzymana, japońska ekspansja skierowana w inną stronę... W 1941 roku, w krytycznym dla Kraju Rad momencie, japońscy generałowie pomni lekcji znad Chałchyn–gołu, nie odważyli się napaść na ZSRR. Chałchyn–goł — to pierwsza wojna błyskawiczna XX wieku, Blitzkrieg w czystej formie. To przykład właściwego użycia zmasowanych grup pancernych dla zadania uderzeń w głąb pozycji przeciwnika. To pierwszy przypadek tak niebywałej koncentracji artylerii na wąskich odcinkach frontu. To wzorzec absolutnie zaskakującego uderzenia — przez pierwsze półtorej godziny bitwy japońska artyleria nie oddała ani jednego wystrzału i ani jeden japoński samolot nie wzniósł się w powietrze. Chałchyn–goł — to początek wzlotu Żukowa.

5. Po powrocie Żukowa z Mongolii Stalin powierzył mu najpotężniejszy ze wszystkich radzieckich okręgów wojskowych — Kijowski. W lutym 1941 roku mianował go szefem Sztabu Generalnego. W tej właśnie roli Żukow r przygotowywał wojnę z Niemcami. Na granicy z Rzeszą powtórzył — choć w nieporównanie większej skali — te wszystkie wybiegi, które dwa lata wcześniej przećwiczył nad Chałchyn–gołem. Żuków utworzył na skrzydłach, w klinie lwowskim i klinie białostockim, dwa superpotężne ruchome zgrupowania uderzeniowe. Poza tym jeszcze jedno zgrupowanie do uderzenia na Rumunię. Jak poprzednio, podciągnął lotniska polowe pod samą granicę i skoncentrował na nich po sto, a na niektórych po dwieście samolotów bojowych. Podciągnął pod samą granicę szpitale, bazy zaopatrzenia, punkty dowodzenia, ściągnął setki tysięcy ton amunicji, paliwa, części zamiennych dla czołgów i samolotów, wprowadził niemal całkowity zakaz posługiwania się łącznością radiową. Utrzymywał swój plan w ścisłej tajemnicy i mało kto w całej Armii Czerwonej wiedział, co się szykuje. W przypadku niespodziewanej napaści nieprzyjaciela to wszystko musiało mieć katastrofalne skutki. Całą działalność Żukowa na początku 1941 roku przedstawia się jako serię fatalnych błędów i chybionych decyzji. Ale w

1942 roku Żuków jeszcze raz powtórzy wszystkie te „pomyłki” przygotowując nagły i druzgocący manewr oskrzydlający pod Stalingradem. I znowu podciągnie do pierwszej linii lotniska, stanowiska dowodzenia, bazy zaopatrzeniowe i szpitale. Rozgromienie japońskiej 6. Armii nad Chałchyn–gołem, „błędy” 1941 roku i rozgromienie niemieckiej Armii pod Stalingradem — wszędzie przejawia się ten sam niepowtarzalny styl Żukowa. Podobnie będzie działał w przyszłości i każdą jego operację znamionować będzie zaskoczenie, koncentracja sił, nagłe głębokie wdarcie się na terytorium nieprzyjaciela. To jego charakter pisma. Na początku czerwca 1941 roku Żuków szykował przeciw Niemcom dokładnie to samo, co w sierpniu 1939 przeprowadził nad Chałchyn–gołem.

6. W dniu 19 sierpnia 1939 roku Stalin dał zielone światło Hitlerowi: możesz atakować Polskę — oraz Żukowowi: uderzaj na japońską 6. Armię. W tym dniu Stalin podjął jeszcze inne decyzje. Jednak radzieccy historycy cały czas udowadniali, że 19 sierpnia 1939 roku żadne decyzje nie zapadły i nie mogły zapaść, bo w tym dniu nie odbyło się posiedzenie Biura Politycznego. Każda radziecka książka traktująca o początku wojny zwracała szczególną uwagę na ten moment: w tym dniu nie było posiedzenia. Marszałek Związku Radzieckiego A. Wasilewski kilkakrotnie powtarzał wobec oficerów Ministerstwa Obrony i Sztabu Generalnego: pamiętajcie, 19 sierpnia 1939 roku nie odbyło się żadne posiedzenie. Kierownik Instytutu Historii Wojskowości generał porucznik P. Żylin również rozpoczynał swoje wykłady oświadczeniem, że 19 sierpnia 1939 roku posiedzenie się nie odbyło. Tak samo postępowali inni generałowie, marszałkowie, historycy, ideolodzy... Gdyby nie zachowały się informacje o posiedzeniu Politbiura, należałoby mówić: nie dysponujemy wiedzą na ten temat. Gdyby na posiedzeniu nie wydarzyło się nic istotnego, należałoby zakomunikować: odbyło się posiedzenie, na którym omawiano nieistotne kwestie. Tymczasem przyjęto odmienną linię: posiedzenia nie było! Wierzcie nam: nie było! I uwierzyliśmy. Zajrzeliśmy nawet do archiwów: żadnego posiedzenia!

Aby wszyscy uwierzyli w tę wersję, wydano 12–tomową oficjalną „Historię Drugiej Wojny Światowej 1939–1945”. I ogłoszono wszem i wobec: „Tego sobotniego dnia, 19 sierpnia 1939 roku nie odbyło się żadne posiedzenie Biura Politycznego”461. Pod tym stwierdzeniem podpisali się między innymi: Instytut Historii Wojskowej Ministerstwa Obrony ZSRR, Instytut Marksizmu–Leninizmu przy KC KPZR, Instytut Historii Powszechnej Akademii Nauk ZSRR, Instytut Historii ZSRR Akademii Nauk ZSRR i osobiście: marszałkowie Związku Radzieckiego A. Greczko, W. Kulikow, S. Kurotkin, admirał floty Związku Radzieckiego S. Gorszkow, członek Biura Politycznego A. Gromyko, pierwszy zastępca szefa KGB generał armii S. Cwlgun, generałowie armii A. Episzew, S. Iwanow, E. Malcew, A. Radzijewski, S. Sztemienko, generał pułkownik A. Żełtow, światowej sławy uczeni: G. Arbatow, N. Inoziemcew, P. Fiedosiejew i wielu, wielu innych. Konsultantami tomu byli (i nie protestowali) członkowie KC, generałowie, profesorowie, członkowie Akademii Nauk... Wśród nich marszałkowie Związku Radzieckiego I. Bagramian, P. Baticki, A. Wasilewski, K. Moskalenko, dowódca wojsk pancernych P. Rotmistrow, dowódca WWS marszałek lotnictwa P. Kutachow, szef GRU generał armii P. Iwaszutin i wielu, wielu innych. Radzieccy przywódcy dzielili się najwyraźniej na dwie grupy: dopuszczonych do tajemnicy, i nie dopuszczonych. Ci niżsi rangą pozostawali obojętni: było w tym dniu posiedzenie, czy nie było — co za różnica? Natomiast wtajemniczeni zamieniają się w drapieżców na samą wzmiankę o posiedzeniu Politbiura w dniu 19 sierpnia 1939. Gdyby marszałek Związku Radzieckiego A. Jeremienko miał rogi, to bez wątpienia znalazłbym się na tych rogach w tej samej chwili, kiedy w rozmowie napomknąłem o posiedzeniu 19 sierpnia. A kilka lat później zdumiała mnie pasja, z jaką marszałek Związku Radzieckiego A. Greczko przekonywał z wysokiej trybuny, że 19 sierpnia 1939 nie było posiedzenia Biura Politycznego. Pomyślałem sobie: po cóż się tak gorączkować, towarzyszu marszałku? Nie szkoda nerwów? A ten tymczasem grzmiał dobre 20 minut: nie było posiedzenia, nie było, nie było!

461

—

„Historia Drugiej Wojny Światowej 1939 1945”. Warszawa 1976–1985. t. 2, s. 378.

Przez 50 lat utrzymywano, że posiedzenia nie było. I oto generał pułkownik D. Wołkogonow 16 sierpnia 1993 roku na łamach „Izwiestii” wyznał, że posiedzenie w tym dniu miało miejsce, że na własne oczy widział protokóły. Pod wieloma względami różnimy się z Dmitrijem Wołkogonowem, ale jestem mu z całego serca wdzięczny za poparcie. Moim zdaniem generał pułkownik Wołkogonow oznajmiając całemu światu, że posiedzenie w tym dniu miało miejsce, dokonał czynu naukowego bohaterstwa. Co prawda generał Wołkogonow utrzymuje, że w protokółach zachowały się tylko drugorzędne kwestie, ale cofnijmy się do początku tego rozdziału i zapytajmy sami siebie: czy towarzysz Stalin lubił utrwalać ślady swoich zbrodniczych zamierzeń? Tego dnia dokonał się zwrot w radzieckiej polityce zagranicznej. Bardzo wiele krwawych epizodów dziwnym trafem bierze swój początek 19 sierpnia 1939 roku. I dlatego upieram się przy swoim: właśnie w tym dniu zapadły decyzje. Nawet gdybyśmy mieli nigdy nie oglądać ich na papierze, ich konsekwencje mamy przed oczami. Swoim jednym stwierdzeniem generał Wołkogonow zdemaskował kłamstwa radzieckich przywódców, łącznie ze Stalinem, członkami Biura Politycznego, marszałkami, generałami, kierownikami najpoważniejszych instytutów. Potwierdził, że są oszustami i krzywoprzysiężcami. Przecież nie kłamali każdy na swój rachunek, lecz chórem, a więc w zmowie. Jeżeli istotnie 19 sierpnia 1939 roku na posiedzeniu Politbiura omawiano wyłącznie kwestie drugorzędne, to czy warto było przywódcom i marszałkom, luminarzom nauki i kierowanym przez nich instytutom tak solidarnie kłamać przez 50 lat?

ROZDZIAŁ 36. MINISTERSTWO ds. AMUNICJI Kilka słów, towarzysze, o stosunku pisarzy radzieckich do wojny [...] Myf pisarze, wierząc że w przyszłości zdołamy wyprzedzić pod względem ilości i jakości produkcji niektóre gałęzie przemysłu, w żadnym wypadku nie zamierzamy wyprzedzać jednej gałęzi — przemysłu obronnego. Po pierwsze i tak to jest niemożliwe, a po drugie przemysł obronny jest tak ważną i życiowo niezbędną gałęzią, że aż nie wypada jej wyprzedzać.462 MICHAIŁ SZOŁOCHOW

1. W Związku Radzieckim nie było ministrów ani ministerstw. Przewrót komunistyczny w 1917 roku wywołano właśnie po to, by raz na zawsze uwolnić się od wszelkiej władzy państwowej, w tym od ministrów i ministerstw. Przewrót nastąpił, ministrów przepędzono, ministerstwa rozwiązano, i wtedy stało się jasne, że wszelkie działania ludzi — choćby nawet stuprocentowo wolnych — wymagają koordynacji. Na miejsce ministrów mianowano komisarzy ludowych, a zamiast ministerstw powstały Ludowe Komisariaty czyli narkomaty. W istocie nic się nie zmieniło, prócz tego, że przybyło biurokracji. W 1946 roku dla wszystkich było już jasne, że nie doszło do rewolucji ogólnoświatowej. Przemianowano więc wszystkich narkomów i narkomaty na ministrów i ministerstwa. Lecz siedem lat wcześniej, w 1939 roku nadzieje na rewolucję światową były jeszcze żywe i dlatego używano terminologii rewolucyjnej: komisarze, komisariaty ludowe itp. Przez długie lata produkcją broni kierował Ludowy Komisariat Przemysłu Obronnego. W dniu 11 stycznia 1939 roku został zlikwidowany, a na jego miejsce powołano cztery nowe narkomaty: przemysłu stoczniowego, uzbrojenia, przemysłu lotniczego i amunicji. 462

—

Przemówienie na XVIII zjeździe WKP(b), 20 marca 1939 roku.

Ludowy Komisariat Przemysłu Stoczniowego nazywano nieoficjalnie Narkomatem Okrętów Podwodnych. Teoretycznie zajmował się budową jednostek cywilnych oraz okrętów wojennych. W rzeczywistości: „Do 1935 roku wszystkie główne stocznie przestawiono na budowę okrętów bojowych”463. W 1939 roku Niemcy rozpętały II wojnę światową dysponując 57 okrętami podwodnymi. Związek Radziecki, który nie zamierzał przystępować do wojny, posiadał w tym samym czasie 165 okrętów podwodnych. Były to jednostki na najwyższym światowym poziomie. Niektóre typy zamawiane przez Moskwę były opracowane przez firmę Deschimag w Niemczech faszystowskich. Do budowy okrętów podwodnych w Związku Radzieckim używano najnowocześniej amerykańskiej technologii. Pisze o tym Anthony Sutton w znakomitej książce „Narodowe samobójstwo. Pomoc wojskowa dla Związku Radzieckiego”464. (Często uważa się, że Stalin był łatwowierny. Nie sądzę, by Roosevelt mu w tym ustępował.) Prócz najnowszych osiągnięć technologii amerykańskiej, niemieckiej, brytyjskiej, włoskiej i francuskiej w radzieckim przemyśle stoczniowym stosowano również własne, radzieckie koncepcje. Związek Radziecki miał wielu utalentowanych inżynierów. Przypomnijmy sobie choćby miniaturowy okręt podwodny M–400. Zamiast napędu klasycznego, to znaczy silników wysokoprężnych i silników elektrycznych czerpiących energię z akumulatorów, M–400 otrzymał jeden uniwersalny napęd na mieszankę gazową. Łączył w sobie cechy zwyczajnego okrętu podwodnego oraz kutra torpedowego. Mógł niepostrzeżenie zbliżyć się do celu, wynurzyć się i niespodziewanie zaatakować, jak kuter torpedowy. Mógł też podpłynąć pod wodą, wystrzelić torpedy, po czym wynurzyć się i błyskawicznie oddalić. Warto też przypomnieć miniaturowy okręt podwodny M–401 (początek budowy 28 listopada 1939 roku, wodowanie 31 maja 1941 roku). Napęd stanowił silnik pracujący w obiegu zamkniętym. Było też sporo innych pionierskich osiągnięć. Ludowy Komisariat Przemysłu Stoczniowego od chwili utworzenia zajmował się wyłącznie produkcją militarną. Również wiele jednostek 463 464

— —

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 7/1982, s. 55. A. Sutton, National Suicide: Military Aid to the Soviet Union. New Rochelle (NY) 1973.

budowanych z myślą o armatorach cywilnych wyposażono w uzbrojenie i przekazano flocie wojennej. Na mocy jednej tylko decyzji Sownarkomu465 z dnia 25 maja 1940 roku w skład flotylli wojennych przekazano następujące liczby cywilnych jednostek pływających: Flocie Bałtyckiej — 74; Flocie Czarnomorskiej — 76; Flocie Północnej — 65; Flocie Pacyfiku — 101. Równocześnie wszystkie przedsiębiorstwa resortu przestawiły się na produkcję na dwie wydłużone zmiany, co faktycznie było równoznaczne z wprowadzeniem reżimu wojennego. Rezultat: w dniu 22 czerwca 1941 roku Związek Radziecki miał do dyspozycji 218 okrętów podwodnych oraz 91 w budowie. Równocześnie budowano coraz więcej bojowych nawodnych jednostek pływających. Sporo też sprowadzano z zagranicy. Jeden przykład: przed wybuchem wojny na Morzu Czarnym pojawił się okręt wojenny zadziwiający elegancką sylwetką i niezwykłymi barwami. Ludzie którzy nie wiedzieli, do jakiej klasy przypisać tę jednostkę, nazywali ją „błękitnym krążownikiem”. Tymczasem nie był to wcale krążownik, lecz lider466 Floty Czarnomorskiej „Taszkient”. O okrętach godnych odnotowania w „Radzieckiej Encyklopedii Wojskowej” pisze się z reguły: „zbudowany w jednej z krajowych stoczni”. W przypadku „Taszkientu” nie ma takiej wzmianki, są tylko wymienione lata budowy i rok wodowania — 1939. Zwyczajową formułkę tym razem pominięto, bowiem lider „Taszkient” — chluba i duma Floty Czarnomorskiej — został zbudowany w faszystowskich Włoszech. Powraca pytanie: kto komu bardziej ufał? Rzecz jasna, okręt zakupiono bez uzbrojenia. Mussolini chętnie sprzedałby Stalinowi również uzbrojenie, ale w owym czasie nie było na świecie niczego, co mogłoby się równać z radzieckim działem okrętowym 130 mm. Właśnie dlatego uzbrojenie zainstalowano w Nikołajewie. Włochy nie były jedynym krajem, który sprzedawał Stalinowi okręty wojenne. W maju 1940 roku do leningradzkiego portu wpłynął nieukończony niemiecki krążownik „Lützow”. Podstawiono go pod nabrzeże remontowe Stoczni Bałtyckiej. Ale teraz Stalinowi już się śpieszyło. Krążownik to ogromna i niezwykle skomplikowana konstrukcja, na jego wykończenie 465

— Sownarkom — Rada Komisarzy Ludowych, rząd radziecki [przyp. tłum.]. — Lider — okręt wojenny klasy niszczyciela o większej wyporności wzmocnionej artylerii, klasyfikowany także jako lekki krążownik [przyp. tłum.]. 466

potrzeba lat. Nie było już czasu na wprowadzanie korekt do planów i montowanie radzieckiego uzbrojenia. Dlatego podjęto decyzję, że okręt ma być dokończony w całości według niemieckiego projektu i otrzyma niemieckie wyposażenie. I Niemcy dostarczyły uzbrojenie...

2. Czytając coś takiego aż nie chce się wierzyć! Jest maj 1939 roku. Trwa niemiecki Blitzkrieg w Europie Zachodniej. Flota brytyjska blokuje niemieckie statki. Hitler ma do wyboru wojnę z Anglią — a do tego potrzebna jest potężna flota — albo szukanie pokoju z Londynem. Do tego też potrzebna jest silna flota, bo Anglia nie będzie negocjować ze słabeuszem, tylko zażąda natychmiastowego opuszczenia okupowanych krajów. Hitler w dziedzinie bojowych okrętów nawodnych był daleko w tyle, i oto w krytycznym momencie sprzedaje jeszcze nieukończone, a więc najnowocześniejsze, własne jednostki! Zaskakuje też zachowanie Stalina: wszędzie afiszuje swoją neutralność, a równocześnie buduje potężną flotę i kupuje okręty bojowe od walczących mocarstw. Rozwiązanie tych zagadek jest bardzo proste: już w 1940 roku Niemcy odczuwały dokuczliwy niedostatek surowców strategicznych. Wszystkie drogi morskie były zablokowane, dlatego jedynym krajem, gdzie Hitler mógł kupować surowce w każdej ilości i pełnym asortymencie był Związek Radziecki. W zamian musiał sprzedawać nowoczesną technologię i urządzenia wojskowe, w tym najnowsze samoloty, działa, okręty, sprzęt do łączności i kierowania ogniem itd. Stalin zdawał sobie sprawę z krytycznej sytuacji gospodarki niemieckiej. Gdyby wstrzymać Hitlerowi sprzedaż surowców strategicznych, to wojna w Europie bardzo prędko by wygasła. Ale Stalin miał inny cel: chciał, by wojna rozgorzała na całego, by Francja, Anglia, Niemcy i pozostałe kraje wyniszczyły się wzajemnie. Następnie zamierzał wykorzystać ich wyczerpanie i ustanowić w osłabionej Europie swoje porządki. Właśnie po to Stalin budował flotę, skupował gdzie się dało nowoczesny sprzęt bojowy i po to zaopatrywał Hitlera w surowce strategiczne.

Dlaczego w takim razie dwieście okrętów podwodnych i cała nagromadzona potęga morska nie dały takiego efektu, jakiego należało się spodziewać po najpotężniejszej podwodnej flocie świata? Odpowiedź jest bardzo prosta: to była potęga uderzeniowa, instrument stworzony dla wojny ofensywnej. W wojnie obronnej trudno było z niego skorzystać. Na XVIII zjeździe partii dowódca Floty Pacyfiku flagman II stopnia N. Kuzniecow powiada: „Flota musi się przekształcić — i przekształci się, podobnie jak cała Robotniczo–Chłopska Armia Czerwona — w najbardziej ofensywną flotę świata”. Kuzniecow występował na zjeździe zaraz po Michaile Szołochowie. Minie trochę czasu i Szołochow za swój głęboki humanizm otrzyma literacką nagrodę Nobla. A wtedy, podczas zjazdu, za właściwe podejście do przemysłu zbrojeniowego i za inne zasługi został mianowany członkiem KC. Podobnie jak i Kuzniecow. Kuzniecowa ponadto mianowano ludowym komisarzem Marynarki Wojennej. Był to najbardziej utalentowany dowódca radzieckiej marynarki. Po wojnie otrzymał tytuł admirała floty Związku Radzieckiego. W całej historii ZSRR tylko trzech ludzi spotkało to wyróżnienie. Kuzniecow wypełnił obietnicę złożoną z trybuny zjazdu — przekształcił radziecką flotę w maksymalnie ofensywną. Ale wojna obronna wymaga użycia zupełnie innych okrętów: jednostek do zwalczania okrętów podwodnych, trałowców, kutrów patrolowych, stawiaczy sieci. Na rozkaz Kuzniecowa wszystkie składy pocisków, torped, min morskich, paliwa okrętowego przerzucono w pobliże granicy niemieckiej i rumuńskiej, do Lipawy i portów rzecznych na Dunaju. Tam wszystkie te zapasy wpadły w ręce Niemców. Lipawa znajdowała się tak blisko granicy, że walki miasto rozpoczęły się już 22 czerwca. Nikt nie przygotował miasta na ewentualność ataku od strony lądu. W Lipawie między innymi zgromadzono (i utracono) trzy czwarte zapasów paliwa całej Floty Bałtyckiej. Nie tylko cała dyslokacja i bazy radzieckiej floty wojennej były zorientowane na wojnę agresywną, nie tylko skład floty został dobrany w oparciu o agresywne założenia, ale również uzbrojenie okrętów miało zastosowanie wyłącznie w operacjach agresywnych. Radzieckie okręty, obok doskonałego wyposażenia artyleryjskiego minowo–torpedowego, miały równocześnie bardzo słabe uzbrojenie przeciwlotnicze. W wojnie agresywnej

okręty nie potrzebowały takiej broni, bowiem radziecka generalicja i admiralicja zamierzały rozpocząć działania od zaskakującego uderzenia na lotniska nieprzyjaciela i od zniszczenia jego floty powietrznej. Wbrew wszelkim planom i założeniom, wojna przybrała charakter obronny. To nie Armia Czerwona wykonała pierwsze uderzenia. Przeciwnie, sama stała się celem ataku. Przeciwnik królował w powietrzu i okazało się, że radzieckie wojska, a przede wszystkim okręty są nieprzygotowane na taką ewentualność. W sierpniu 1941 roku podczas nalotu Luftwaffe na Noworosyjsk poważnie uszkodzony został lider „Taszkient”. Po remoncie, w czerwcu 1942 roku został ponownie trafiony z powietrza, a w lipcu tegoż roku — zatopiony podczas bombardowania. To tylko przykład jeden z wielu. Do wyposażenia floty jeszcze wrócimy, a tymczasem ograniczymy się do stwierdzenia, że Ludowy Komisariat Przemysłu Stoczniowego miał za zadanie budowanie okrętów wojennych o maksymalnym potencjale ofensywnym i minimalnych możliwościach obronnych...

3. Ludowy Komisariat Przemysłu Lotniczego też w zasadzie zajmował się produkcją zarówno samolotów cywilnych, jak wojskowych. Lecz o ile bez trudu przywołujemy z pamięci dziesiątki wspaniałych myśliwców, bombowców, szturmowców, których tysiące wyprodukował radziecki przemysł lotniczy, o tyle znacznie trudniej byłoby przywołać choć parę nazw samolotów cywilnych. Był taki jeden samolot, który można w jakiejś mierze uznać za cywilny, lecz powstał za oceanem. To najlepszy na świecie amerykański transportowiec DC–3, którego wojskowa wersja nosiła oznaczenie C–47 Dakota. Budowano go na licencji w ZSRR jako Li–2, ale też w dwóch wersjach: pasażerskiej i transportowo–desantowej. Dla wygody wszystkie kadłuby opuszczały fabrykę pomalowane od razu na zielono, żeby w razie potrzeby nie trzeba było przemalowywać. Komisariat ds. Uzbrojenia nie wymaga większych komentarzy, natomiast Komisariat ds. Amunicji — a, to co innego. Instytucja ze wszech miar oryginalna, bowiem nawet w czasie wojny kraje, tradycyjnie uchodzące za najbardziej agresywne, nie miały odrębnego resortu odpowiedzialnego za

amunicję. Na przykład w III Rzeszy po rozpoczęciu wojny produkcję broni i amunicji koordynowało nie dwóch ministrów, lecz jeden. Tymczasem Związek Radziecki w czasie pokoju tworzy ministerstwo, które ma jedno, jedyne zadanie: wyprodukować jak najwięcej amunicji.

4. W chwili utworzenia Narkomatu ds. Amunicji, Związkowi Radzieckiemu nie groziło żadne niebezpieczeństwo. Japonia posiadała potężne lotnictwo i silną flotę, ale jej wojska lądowe były stosunkowo niewielkie. Poza wszystkim, Japonia była uwikłana w przewlekłą wojnę z Chinami. Miała też bardzo ograniczone zapasy surowców strategicznych. Wywiad radziecki już wtedy informował, że Japonia może zdecydować się na wojnę wyłącznie w celu zdobycia źródeł surowców, ale że Tokio jest zainteresowane tymi rejonami, gdzie działa już przemysł wydobywczy i przetwórczy surowców, które Japonii są pilnie potrzebne. Innymi słowy, Japonia może walczyć kontrolę nad obszarami Azji Południowej, natomiast nie będzie się pchać na Syberię, gdzie złoża surowców są co prawda nieograniczone, jednak ich wyszukanie, wydobycie i przerobienie wymagałoby wielu lat i ogromnych nakładów. Już w 1936 roku radziecki wywiad wojskowy doszedł do wniosku, że przed opanowaniem Azji Południowej Japonia musiałaby wszelkimi sposobami zneutralizować amerykańską flotę na Pacyfiku, która stanowiła jedyne zagrożenie japońskiej ekspansji w basenie mórz południowych. Mówiąc prościej, wywiad radziecki i Sztab Generalny Armii Czerwonej nie widziały poważnej groźby japońskiej agresji na Syberię. Na początku 1939 roku radziecki Sztab Generalny, rząd i sam Stalin nie obawiali się również agresji ze strony Niemiec. Wspólna granica między tymi państwami nie istniała i dlatego trudno było brać serio pod uwagę możliwość napaści. Utworzenie Ludowego Komisariatu ds. Amunicji nie było reakcją na niemieckie przygotowania do wojny. Radziecki wywiad wiedział doskonale, że w tym czasie niemiecki przemysł funkcjonował w trybie pokojowym. W lipcu 1939 roku szef GRU Iwan Proskurow meldował Stalinowi, że Niemcy nie są gotowe do wojny na dużą skalę: w razie napaści Rzeszy na Polskę

zapasy bomb skończą się w dziesiątym dniu działań wojennych. Poza tym Niemcy nie dysponują żadnymi rezerwami. Dziesięć lat po wojnie w Niemczech ukazała się książka „Podsumowując drugą wojnę światową”467. Wśród autorów figurują feldmarszałek A. Kesselring, generał pułkownik L. Rendulic, generał major E. Schneider, kontradmirał E. Godt i inni. Porównując oszacowania radzieckiego wywiadu wojskowego z rzeczywistym stanem rzeczy musimy stwierdzić, że GRU było w błędzie: zapasy bomb zostały wyczerpane nie w dziesiątym, lecz czternastym dniu wojny. Najpełniejszą monografią dotyczącą rozwoju armii niemieckiej w okresie III Rzeszy jest bez wątpienia praca generała majora B. Mullera– Hillebrandta.468 Autor informuje, że w 1939 roku Naczelne Dowództwo Wojsk Lądowych domagało się utworzenia zapasów amunicji przynajmniej na cztery miesiące walki. Jednak takich zapasów nie zmagazynowano. Jeżeli przyjmiemy, że czteromiesięczny zapas stanowi 100%, to rzeczywiste zapasy armii niemieckiej wynosiły: amunicji pistoletowej — 30%, a więc na 36 dni; pocisków dla artylerii górskiej — 15%; granatów do lekkich moździerzy — 12%; do ciężkich moździerzy — 10%. Nieco lepiej rzecz się miała z pociskami do ciężkich haubic polowych — nagromadzono rezerwę na dwa miesiące wojny. Najgorzej było z amunicją czołgową. We wrześniu 1939 roku podstawowym czołgiem Wehrmachtu był PzKpfw II z działkiem kalibru 20 mm. Takiej amunicji było na stanie 5% zakładanego czteromiesięcznego zapasu, a więc na sześć dni wojny.469 Mimo to Hitler nie śpieszył się z ogłoszeniem mobilizacji w przemyśle i przestawieniem go na reżim wojenny. Armia niemiecka uczestniczy w wojnie, która stopniowo rozszerza się na całą Europę, a niedługo uzyska wymiar globalny, a tymczasem niemieckie fabryki i zakłady nadal pracują w spokojnym rytmie czasu pokoju. Radziecki wywiad wojskowy mógł nie znać wszystkich szczegółów związanych z zaopatrzeniem Niemiec w amunicję, ale w archiwach GRU znalazłem raporty o zapasach i zużyciu metali kolorowych przez przemysł

467 468 469

— — —

A. Kesselring. Gedanken zum Zweiten Weltkrieg, Bonn 1955. B. Müller–Hillebrand, Das Heer. 1933–1945, Frankfurt/M. 1954–1956. Ibid., t. 1, s. 161.

niemiecki w latach poprzedzających wojnę. Te wiadomości ukazywały dość dokładnie sytuację w niemieckim przemyśle zbrojeniowym. Komuniści przez 50 lat przekonywali nas, że w 1939 roku świat nieuchronnie zmierzał ku wojnie i Stalin nie mógł uczynić nic innego, jak tylko podpisać pakt rozpoczynający działania zbrojne. Analiza sytuacji w niemieckim przemyśle w ogóle, a w zakresie produkcji amunicji w szczególności, pozwala stwierdzić, że sytuacja wcale nie była tak krytyczna. Świat do nikąd nie zmierzał i wojny można było uniknąć. Gdyby Stalin tego pragnął. I jeszcze jedno: gdyby Armia Czerwona we wrześniu 1939 roku opowiedziała się po stronie Polski, Stalinowi nic by nie groziło (czego miał pełną świadomość), natomiast Hitler najprawdopodobniej poniósłby sromotną klęskę właśnie z powodu braku amunicji. Lecz Stalin nie wykorzystał niemieckiej słabości i Hitler mógł bez przeszkód kontynuować swoją dziwną grę. W ciągu zimy zaopatrzenie Wehrmachtu w amunicję uległo pewnej poprawie i w maju 1940 roku Hitler zadał Francji druzgocący cios. Pocisków wystarczyło, ale gdyby Stalin wtedy zaatakował, Rzesza nie miałaby się jak bronić, gdyż przemysł wciąż nie został zmobilizowany. Potem była Bitwa o Anglię. Niemieckie lotnictwo w ciągłej walce, niemiecki przemysł wciąż dwa kroki z tyłu. Potem Hitler napadł na Związek Radziecki. Szczęście mu dopisało — zaraz po przekroczeniu granicy przechwycił kolosalne radzieckie magazyny z zaopatrzeniem. Bez nich nie doszedłby do Moskwy. Przejęcie radzieckich zapasów było dla Hitlera nie lada gratką, ale nadszedł moment, kiedy trzeba było zacząć myśleć o przestawieniu własnego przemysłu na tryb wojenny. Ale Hitler z tym się nie śpieszył. Wojna w Rosji to nie francuska drôle de guerre, niemiecka armia zużywa pociski w niespotykanych dotąd ilościach. Produkcja amunicji w żadnym stopniu nie odpowiada zapotrzebowaniom armii. Generał major Miiller–Hillebrandt przytacza całe strony wymownych danych. Oto kilka wskaźników. W październiku 1941 roku w zażartych walkach z Armią Czerwoną Wehrmacht zużył 561 tysięcy pocisków kalibru 75 mm, natomiast przemysł niemiecki wyprodukował w tym samym czasie 76 tysięcy takich pocisków. W grudniu zużyto 494 tysiące, a otrzymano z produkcji 18 tysięcy. Taka sytuacja nie mogła trwać w nieskończoność. Niemiecką armię uratowało tylko to, że w tym samym momencie Armia Czerwona odczuwała

dotkliwy brak żywności. Stalin błyskawicznie zwiększał nową produkcję, a niemieccy generałowie namawiali Hitlera, żeby ogłosił mobilizację przemysłu. Hitler tylko pozornie był zwolennikiem „armat zamiast masła”. 29 listopada 1941 roku minister Rzeszy do spraw uzbrojenia i amunicji Fritz Todt oświadczył Hitlerowi, że „pod względem militarnym i ekonomicznym wojna jest przegrana”. Todt nie mógł wiedzieć, że tydzień później Stalin rozpocznie potężną zimową kontrofensywę. Panowało przekonanie, że Armia Czerwona goni resztkami sił. Ale nawet nie widząc całego dramatyzmu sytuacji, jeszcze przed nadejściem rosyjskiej zimy minister Rzeszy bije na alarm i domaga się od Hitlera szukania sposobów zakończenia wojny, która niczego dobrego Niemcom nie wróży. Ale Hitler się z tym nie śpieszył. W grudniu Stalin wyprowadza potężne kontruderzenia. W tym samym miesiącu Hitler wypowiada wojnę Stanom Zjednoczonym. Wydawać by się mogło, że nie może już zwlekać z przestawieniem przemysłu na tryb wojenny. Ale Hitler wciąż czeka. Dopiero w styczniu 1942 roku postanawia wprowadzić reżim wojenny w głównych gałęziach niemieckiej gospodarki. Różnica między Stalinem i Hitlerem sprowadza się do tego, że Hitler najpierw rozpętał wojnę z całym światem, następnie dwa lata wojował, a potem dopiero rozpoczął mobilizację przemysłu dla potrzeb wojny. Stalin postąpił odwrotnie. Ze wszystkich sił starał się odwlec moment przystąpienia Związku Radzieckiego do wojny, ale mobilizację przemysłu zaczął już w styczniu 1939 roku.

ROZDZIAŁ 37. PARTIA W BUCIORACH Nikt nie dostrzegał rzeczywistej skali przygotowań organizacyjnych, jakie sekretarz generalny wprowadzał za pośrednictwem aparatu...470 A. ANTONOW–OWSIEJENKO

1. Stalin nosił buty z cholewami i strój półwojskowy. Partia starała się pilnie naśladować upodobania Wodza: noszono buty z cholewami i bluzy paramilitarne. Spójrzmy na fotografie Kirowa, Malenkowa, Kaganowicza... Partia przypominała armię nie tylko z wyglądu. Stalin tak przedstawiał jej strukturę: „W składzie naszej partii znajduje się około 3–4 tysięcy wyższych funkcjonariuszy. To jest, że tak powiem, generalicja naszej partii. Dalej idzie 30–40 tysięcy średnich funkcjonariuszy. To nasza partyjna kadra oficerska. Następnie 100–150 tysięcy niższego partyjnego kierownictwa. To jest, że tak powiem, nasz partyjny korpus podoficerski”471. Partia odwzajemniła się metaforą: „Marszałek Rewolucji Światowej towarzysz Stalin”. W latach trzydziestych WKP(b) rozkwitała w najlepsze, puszczanie krwi wychodziło jej na zdrowie. Pod koniec 1938 roku dobiegła końca Wielka Czystka i rozkwitająca partia wkroczyła w nowy etap istnienia. Początkiem nowego etapu stał się XVIII zjazd. Niektórzy zachodni historycy wprost mówią, że był to zjazd przygotowujący do wojny. Mają rację, z jednym tylko zastrzeżeniem: przygotowujący do wojny „wyzwoleńczej”. Każdy, kto trzymał w ręku „Prawdę” z tamtego okresu może potwierdzić: wszystkie artykuły, od pierwszej do ostatnie strony — wyłącznie o nadciągającej wojnie, ale ani pół słowa o wojnie obronnej. Jeśli nawet przewijał się temat obrony, to tylko w kontekście uderzenia 470 471

— —

A. Antonow–Owsiejenko, Portriet tirana, Nowy Jork 1980, s. 46. „Prawda”, 29 marca 1937.

prewencyjnego i kwestii błyskawicznego przerzucenia działań wojennych na terytorium nieprzyjaciela. Od zjazdowych deklaracji do działań praktycznych wiodła krótka droga. Struktura organizacyjna partii: rajkomy, gorkomy, obkomy 472, komitety centralne republik związkowych — to był aparat rządzenia państwem. Na początku 1939 roku tworzy się wydziały wojskowe we wszystkich terenowych organizacjach partyjnych od szczebla komitetu dzielnicowego. Za ich pośrednictwem partia przejmuje kontrolę nad procesem przygotowań do wojny, koordynuje i nadzoruje gromadzenie rezerw strategicznych oraz przestrajanie przemysłu, rolnictwa i transportu na reżim wojenny. Kieruje też przygotowaniem ludności do wojny. Partia komunistyczna jeszcze bardziej niż dotąd poskrzypuje oficerskimi cholewkami i błyska generalskimi koalicyjkami. Dyktatorzy partyjnej mody zalecali kolor khaki, marynarki w barwach ochronnych i surowe żołnierskie sukno. Coraz bardziej przenikały się nawzajem wszystkie struktury. Dobrze rokujący wojskowi — do pracy w komitetach partyjnych, funkcjonariusze partii — do Armii Czerwonej. Wojskowi otrzymali też bardzo szeroką reprezentację w KC WKP(b). Wiosną 1939 roku dowódców armii i floty oraz decydentów przemysłu zbrojeniowego masowo nominowano na członków Komitetu Centralnego. Nieco później, na początku 1941 roku, miał miejsce jeszcze jeden nabór generałów i admirałów do KC. Stopniowo zanika cienka granica, oddzielająca dotąd partię od armii: partia kieruje rozbudową potencjału militarnego, generałowie zasiadają w najwyższych organach partyjnych. 7 maja 1939 ludowy komisarz obrony ZSRR podpisał rozkaz, na mocy którego Akademia Wojskowo–Polityczna RKKA miała przeprowadzić obowiązkowe przeszkolenie wojskowe wszystkich funkcjonariuszy partyjnych wyższych szczebli. Dla towarzyszy niższych szczebli zorganizowano kursy przysposobienia wojskowego odpowiednio przy sztabach okręgów wojskowych, armii, korpusów i dywizji. 29 sierpnia 1939 roku Biuro Polityczne przyjęło uchwałę „O oddelegowaniu 4.000 komunistów do pracy politycznej w RKKA”. 472

—

Komitety partyjne: dzielnicowe, miejskie, obwodowe [przyp. tłum.].

Dalekowzroczni towarzysze z Politbiura rozpoczęli mobilizację komunistów jeszcze zanim Rada Najwyższa ZSRR ogłosiła oficjalnie powszechną mobilizację. Ciekawa sytuacja: 23 sierpnia dochodzi do podpisania paktu o nieagresji z Niemcami. Zamiast powoływać komunistów w szeregi armii należało więc raczej nastawiać się na demobilizację, nie wzywać tysięcy ludzi pod sztandary, lecz zwalniać ich do cywila...

2. Cztery tysiące komunistów — nie brzmi to imponująco. Jednak ta skromna liczba kryje zjawisko, którego wagę trudno przecenić. Nie mówimy przecież o szeregowych członkach partii! Do zwyczajnego chłopka–roztropka, który z głupia frant wstąpił do WKP(b), przychodziło po prostu wezwanie z rejonowej komisji uzupełnień. W 1939 roku w szeregach armii było około komunistów, natomiast latem 1941 roku — 560.800. Przez dwa lata do partii przyjęto co najmniej szeregowych komunistów i nie wymagało to decyzji Biura Politycznego. Uchwała Politbiura była adresowana nie do szeregowych członków partii, lecz do tak zwanych odpowiedzialnych funkcjonariuszy, czyli do partyjnej nomenklatury. Jaki pożytek może mieć armia z tych pasibrzuchów? Wojsko z nich żadne. Czy warto się nimi w ogóle zajmować? Moim zdaniem warto. Przecież nie wezwano ich po to, by z bronią w ręku stanęli na straży ojczyzny. Mają walczyć, ale na froncie ideologicznym. W tamtym czasie najmniejszą jednostką organizacyjną posiadającą własnego oficera politycznego była kompania. Gdyby 4.000 komunistów zamierzano oddelegować do pracy partyjnej na szczeblu kompanii, wówczas należałoby sformować 4.000 nowych kompanii. Tymczasem już w 1939 roku zgłoszono wniosek, by zlikwidować funkcję oficera politycznego na szczeblu kompanii. Począwszy od 1940 roku propozycję zaczęto stopniowo wprowadzać w życie. Funkcję politruka utrzymano na szczeblu batalionu i wyższym. Spróbujmy na konkretnym przykładzie przeanalizować konsekwencje takiej redukcji etatów. Generał pułkownik L. Sandałów opisuje drobny szczegół z wielkiego obrazu tajnej mobilizacji Armii Czerwonej. Chodzi o niepozorny odcinek granicy radziecko–niemieckiej, nad którym stacjonują cztery bataliony

kaemów i artylerii, po 350–400 żołnierzy każdy. Następują pewne nieznaczące posunięcia i już niebawem na tym samym odcinku stoją nie cztery, lecz pięć batalionów po żołnierzy.473 A zatem, ogólna liczba 1.400– 1.600 żołnierzy na tym odcinku wzrosła (przez dodanie zaledwie jednego batalionu!) do 7.500. Z dwudziestu oficerów politycznych (czterech na szczeblu batalionów i szesnastu na szczeblu kompanii), zostało pięciu. W efekcie tajnej reorganizacji liczba żołnierzy wzrosła pięciokrotnie, a liczba politruków zmalała czterokrotnie, jako że w każdym batalionie pozostał tylko jeden oficer polityczny. Pozostałych piętnastu można uznać za „zaoszczędzonych”, do użycia przy formowaniu piętnastu nowych batalionów o łącznej sile żołnierzy. Było to zjawisko charakterystyczne dla całej Armii Czerwonej: liczebność wojsk gwałtownie rośnie, a zwalniają się oficerowie polityczni, których z miejsca wykorzystuje się do kompletowania nowych batalionów, pułków, dywizji, korpusów, armii. Również akademie polityczne przygotowują według skróconych programów tysiące nowych absolwentów. Wyższą kadrę polityczną szkoli Akademia Wojskowo–Polityczna. Jednak wzrost liczebny armii jest tak gwałtowny, że mimo to brakuje oficerów politycznych i powołuje się tysiące politruków rezerwy. Na przykład na początku 1941 roku 11.000 pracowników politycznych.474 Również w dwóch poprzednich latach powoływano oficerów politycznych rezerwy. (Ileż nowych batalionów można sformować w ten sposób?) Następowało to, rzecz jasna, bez specjalnych uchwał Biura Politycznego. Ale oto Politbiuro postanawia poza wszystkim innym skierować do armii tysiące funkcjonariuszy partyjnej nomenklatury. Gdy to uwzględnimy, zrozumiemy powagę sytuacji.

3. Zmobilizowaną nomenklaturę skierowano do wzmocnienia organów politycznych na szczeblu batalionów, pułków, dywizji, korpusów, armii i frontów. Ale nie było to jedyne, ani nawet najważniejsze zadanie powołanych 473

— „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 11/1988, s. 7. — „Historia Wielkiej Wojny Narodowej Związku Radzieckiego 1941–1945”, Warszawa 1964–1967, t. 1, s. 588. 474

pod broń partyjnych administratorów–gryzipiórków. I partia też nie była taka głupia, żeby próbować robić z nich wielkich dowódców. Dostali inne zadanie: przy radach wojennych armii i frontów formowano grupy osobowo naznaczenija, czyli grupy do zadań specjalnych, w skrócie Osnaz. Dywizje piechoty zmotoryzowanej Osnaz NKWD tworzono by mieć kim sowietyzować podbijane tereny. Jedna dywizja Osnaz NKWD może zaprowadzić rewolucyjne porządki na dowolnym terytorium, ale później tylko profesjonalni administratorzy mogą takim terytorium zarządzać. Właśnie po to powstały grupy osobowo naznaczenia. 29 sierpnia 1939 roku Biuro Polityczne przyjęło uchwałę o powołaniu do wojska 4.000 komunistów, a 19 dni później Armia Czerwona wkroczyła do Polski. Na „wyzwolonych” terenach wschodniej Polski nowa administracja komunistyczna zadziałała jak dobrze naoliwiony mechanizm, zbudowany ręką utalentowanego mistrza. Również podczas „wyzwalania” Estonii, Litwy i Łotwy nie napotkano żadnych problemów.

4. A tymczasem generalskimi cholewkami skrzypią już nie tylko towarzysze partyjni szczebla dzielnicowego czy obwodowego, ale nawet sami członkowie Biura Politycznego. Jest takie wspaniałe zdjęcie: 29 września 1939 roku Chruszczów w generalskim mundurze ale bez dystynkcji na „wyzwolonych” obszarach Polski, ze wschodniego brzegu Sanu spogląda na drugą stronę, „wyzwoloną” przez Adolfa Hitlera. Wokół niego grono usłużnych komisarzy. Chruszczów był w owym czasie członkiem Rady Wojennej Frontu Ukraińskiego. To właśnie jemu podlegały grupy do zadań specjalnych. Dowódcą frontu był Tiuleniew. Do obowiązków Chruszczowa należało: mieć oko na Tiuleniewa, kierować komisarzami niższych rang i zaszczepiać nowe szczęśliwe życie na ziemiach „wyzwolonych”. A na niemiecki brzeg Chruszczów spoglądał z radością i bez lęku. Generał armii Tiuleniew wspomina słowa, jakie Chruszczów wypowiedział w tej historycznej chwili. Słowa proste i zrozumiałe: „Nasza armia, to armia wyzwolicielka, i ta myśl powinna całkowicie wypełnić świadomość każdego naszego żołnierza i dowódcy. To powinno wyznaczać mu

postępowanie na terytorium Polski. No, a Niemcy... — Nikita Siergiejewicz filuternie przymrużył oczy. — Nie będziemy im narzucać, jak się mają zachowywać. Jeżeli nie zwycięży u nich rozsądek, będą mogli mieć żal wyłącznie do siebie...”475. Wspomnienia ukazały się za rządów Chruszczowa, który nie zdementował tej relacji, a chruszczowowska cenzura nie uznała za celowe wycofania nakładu. O tym, czym się kierowała i jak postępowała armia–wyzwolicielka na zajętych terenach Polski najlepiej świadczą masowe groby polskich oficerów. To wszystko działo się na rozkaz Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, „kierowniczej siły” obutej w oficerki. A rozweselony Chruszczów na nowej radziecko–niemieckiej granicy nie mówił wcale o obronie, lecz o nadchodzącej godzinie odwetu: niech faszyści popełniają zbrodnie, i tak my będziemy ich sądzić... W tych słowach nie ma nic nowego. Sterylnie czysty marksizm–leninizm–trockizm–stalinizm. Nie będę przytaczać cytatów z Marksa, cała jego korespondencja z Engelsem przesiąknięta jest tą ideą: niech popełniają jak najwięcej przestępstw, im więcej zbrodni, tym lepiej. I Lenin podchwycił ten sam motyw: „Niechaj burżuazja znęca się bestialsko [...] Im więcej wykazuje zaciekłości i bestialstwa, tym bliższy jest dzień zwycięskiej rewolucji proletariackiej”476. Tę marksistowsko–leninowską myśl często przytaczał Trocki w odniesieniu do niemieckiego faszyzmu: „RADZIECKIE STANY ZJEDNOCZONE EUROPY — oto jedyne właściwe hasło, wskazujące wyjście z europejskiego rozdrobnienia, grożącego nie tylko Niemcom, ale i całej Europie kompletnym upadkiem gospodarczym i kulturalnym. Im bardziej socjaldemokratyczni robotnicy i w ogóle masy pracujące będą postrzegać faszystów jako stronę nacierającą, a nas — jako stronę broniącą się, tym większe mamy szanse”477. Myśl jest jasna i prosta: jeżeli nie uda się stworzyć Europy zjednoczonej i radzieckiej, to czeka ją nędza i degeneracja, ale niech faszyści zaatakują pierwsi... Było to powiedziane o niemieckim faszyzmie jeszcze przed 475

— — 37, s. 55. 477 — 476

I. Tiuleniew, Czeriez tri wojny, Moskwa 1960. List do robotników amerykańskich, „Prawda”, 22 sierpnia 1918 [w:] „Dzieła”, op. cit., t. „Biulietień opozicji”, nr 17–18/1930, s. 53.

dojściem Hitlera do władzy. Trocki miał poglądy odmienne od Stalina i jego dworu, ale różnice dotyczyły jedynie szczegółów. Zasadnicza koncepcja Lodołamacza Rewolucji została tu przedstawiona równie wyraziście, jak u Lenina czy Stalina. Nie po to partia komunistyczna w sierpniu 1939 roku założyła oficerki, by je miesiąc później nad brzegiem Sanu zdejmować. Chruszczów we wrześniu 1939 roku powtarzał dokładnie to samo, co już przed nim mówili ojcowie założyciele. Różnica polegała jedynie na tym, że Chruszczów nie mówił tego w zaciszu gabinetu, lecz na niemieckiej granicy.

5. 13 marca 1940 roku Biuro Polityczne podjęło decyzję o wojskowym przeszkoleniu i nadaniu stopni wojskowych wszystkim urzędnikom partyjnej nomenklatury oraz określiło zasady ich mobilizacji do RKKA. Decyzja miała charakter tajny, po raz pierwszy została częściowo opublikowana dopiero w 1969 roku.478 W myśl tego postanowienia „odpowiedzialni funkcjonariusze aparatu KC WKP(b) pozostają na stanie osobowym Ludowego Komisariatu Obrony i Ludowego Komisariatu Marynarki Wojennej i podlegają obowiązkowi mobilizacji do pracy w RKKA i RKKF479 na wniosek Ludowego Komisariatu Obrony, Ludowego Komisariatu Marynarki Wojennej działu kadr KC WKP(b)...”. Czwarty punkt postanowienia zalecał Ludowemu Komisariatowi Obrony przeszkolenie i nadanie stopni wojskowych wszystkim urzędnikom partyjnej nomenklatury. Generał armii Episzew twierdzi, że w ciągu jednego roku przeszkolono około 40 tysięcy urzędników partyjnych. 480 Wszystko odbywało się bardzo dyskretnie, bez zbędnego rozgłosu. W rezultacie cała kadra kierownicza WKP(b) została przeszkolona i otrzymała stopnie wojskowe. Od tej chwili cała nomenklatura figurowała na stanie Armii Czerwonej. Każdy urzędnik partyjny, nie wyłączając „odpowiedzialnych

478

—

KPSS o Woorużonnych Siłach Sowietskowo Sojuza. Dokumienty, Moskwa 1969, s. 296–

297. 479

— RKKF — Robocze–Kriestjanskij Krasnoj Fłot — Robotniczo–Chłopska Czerwona Flota Iprzyp. tłum.]. 480 — Partia i armija, Moskwa 1980, s. 163.

funkcjonariuszy aparatu KC”, mógł w każdej chwili otrzymać wezwanie do wojska — naturalnie po wyrażeniu zgody przez towarzysza Stalina. A towarzysz Stalin najczęściej się zgadzał.

6. Członków nomenklatury zabierano do wojska pojedynczo lub niewielkimi grupami. Z zewnątrz nic osobliwego nie rzucało się w oczy: tu wzięli jednego, tam drugiego... Raptem — „decyzja Politbiura z dnia 17 czerwca 1941 roku o skierowaniu 3.700 komunistów do pracy politycznej w RKKA”. Trwa koncentracja wojsk radzieckich na granicy z Niemcami i Rumunią, podobna do tej z sierpnia 1939 roku na granicy polskiej. Wtedy, w roku 1939, Armia Czerwona rozpoczęła natarcie dokładnie 19 dni po ogłoszeniu postanowienia o wezwaniu nomenklatury do RKKA. Scenariusz powtarza się co do joty. Jeżeli odliczymy 19 dni od decyzji Biura Politycznego, to otrzymamy datę 6 lipca 1941 roku. Tę datę podawałem już wcześniej. Właśnie w tym dniu Armia Czerwona miała rozpocząć ofensywę na Niemcy i Rumunię. 19 dni, to nie jest zwyczajny zbieg okoliczności. W sejfach leżą szczegółowe plany na każdy z tych dni poprzedzających oraz na następne. Rozpoczęło się odliczanie, jak przy starcie rakiety. Zawczasu opracowane harmonogramy wyznaczają rytm setek toczących się spraw i procesów, a każde z tych działań ma precyzyjnie wyznaczony moment rozpoczęcia i zakończenia. Według tych harmonogramów w dniu „M minus 19” (a więc 17 czerwca 1941 roku) należało skierować do wojska nomenklaturę. Mechanizm odliczania został dokładnie przećwiczony na manewrach i w czasie poprzednich „operacji wyzwoleńczych”. W czerwcu 1941 roku ponownie uruchomiono tę procedurę. Detonator miny podłożonej pod całą Europę odliczał już dni i godziny... Decyzja Politbiura miała charakter ściśle tajny. Sam fakt jej istnienia został ujawniony znacznie później, wiele lat po wojnie. Do wiadomości podano jedynie nazwę tej uchwały, natomiast treść nadal pozostawała niedostępna. Jednak o tym poborze wiadomo nieco więcej, niż o przyjęciu do wojska 4.000 komunistów w sierpniu 1939 roku. Wiadomo na przykład, że wśród powołanych znalazł się sekretarz obwodu dniepropietrowskiego do spraw przemysłu zbrojeniowego — Leonid Breżniew.

Breżniew zgłosił się na ochotnika rankiem 22 czerwca 1941 roku. Jego prośba została natychmiast spełniona, co wymagało decyzji przynajmniej na szczeblu KC. Wydaje się mało prawdopodobne, by w niedzielny poranek 22 czerwca 1941 roku Komitet Centralny mógł podejmować szybkie i jednoznaczne decyzje. Sprawność z jaką podjęto decyzję w sprawie Breżniewa da się wytłumaczyć tylko tym, że kwestia została zawczasu rozstrzygnięta. 22 czerwca Breżniewowi jedynie potwierdzono, że ma działać według wcześniejszych instrukcji — i tym sposobem trafił do dyspozycji Rady Wojskowej Frontu Południowego, utworzonego na mocy decyzji Stalina z 21 czerwca 1941 roku. Jednak całą pracę przygotowawczą wykonano dużo wcześniej. Front Południowy interesował mnie szczególnie. Utworzono go w celu uderzenia na Rumunię i przechwycenia pól naftowych w rejonie Ploeszti. Dowódcą frontu Stalin mianował Iwana Tiuleniewa, tego samego, który we wrześniu 1939 roku zwiedzał wraz z Chruszczowem nową granicę z Niemcami, kiedy to Chruszczów wygłaszał swoje proroctwa na temat przyszłości Europy. Latem roku 1941 Tiuleniew miał już na ramionach po pięć gwiazdek generalskich. Potrafił wykazać się umiejętnościami podczas kampanii polskiej, dlatego powierzono mu nową odpowiedzialną misję: Rumunię. Przygotowania Armii Czerwonej do „wypraw wyzwoleńczych” w latach 1939 i 1941 odbywały się według tego samego scenariusza. (Tyle tylko, że w 1941 roku Hitler zaatakował pierwszy i wyprawa nie doszła do skutku). Zarówno w 1941, jak w 1939 roku przy radach wojennych poszczególnych frontów tworzono grupy Osnaz, których jedynym zadaniem miała być sowietyzacja zajmowanych obszarów. Po napaści niemieckiej przez kilka miesięcy grupy Osnaz czekały na nowe zadania (podczas wojny obronnej na własnym terytorium były, oczywiście, zbędne). Kiedy stało się jasne, że wojna „wyzwoleńcza” nie dojdzie do skutku, grupy do zadań specjalnych zostały rozwiązane. Urzędnikom partyjnym znaleziono inne zajęcia. Wyszukałem w archiwum skład grupy sowietyzacyjnej Osnaz przy Radzie Wojennej Frontu Południowego. Na liście figuruje Leonid Breżniew, przyszły sekretarz generalny partii i marszałek Związku Radzieckiego. Ogarnęło mnie dojmujące poczucie bezsilności: nie mogłem zrobić kopii tego dokumentu w archiwum, bowiem znalezisko wykraczało poza temat badań,

prowadzonych przeze mnie dla zamydlenia pilnie śledzących oczu. Mogłem wyrwać tę kartkę, miałbym w tej kwestii spokojne sumienie, bo inaczej dokument leżałby w archiwum pod warstwą kurzu przez sto lat, a po stu latach nikogo by już nie zainteresował. Ale nie zrobiłem tego i potem przez wiele lat żałowałem, zarzucając sobie brak odwagi. A mówić o tym, że Breżniew był w składzie grupy funkcjonariuszy partyjnych, którzy mieli zaprowadzić nowe szczęśliwe życie w Rumunii, i nie przedstawić dowodów — któż w to uwierzy? Sam Breżniew na początku lat siedemdziesiątych nie zabierał się jeszcze za pisanie wspomnień, a gdyby nawet, to mała szansa, że przypomni sobie o grupie Osnaz. Potem ukazały się pamiętniki Breżniewa481. Złapałem za książkę z nadzieją w sercu: może napomknął o grupie do zadań specjalnych? Nic z tego. Nie napomknął. Minęły jeszcze cztery lata i oto pojawia się wspaniała księga: „Szlak bojowy 18. Armii”482. Księgę opracował Instytut Historii Wojskowości, z wyraźną intencją dogodzenia Breżniewowi. Ukazała się za jego życia. Przeszła cenzurę wojskową i cenzurę KC. I oto, na jedenastej stronie, stoi czarne na białym: „Do połowy września 1939 roku Leonid Iljicz [Breżniew — przyp. tłum.] wchodził w skład grupy do zadań specjalnych przy Radzie Wojennej Frontu Południowego”. Breżniew wkrótce odszedł był w zaświaty. Mało kto zainteresował się jedenastą stroną. Zresztą cała księga to też nie bestseller: wszyscy mają już raczej dość biografii drogiego Leonida Iljicza. Ale na moje oko nawet w takiej szarej biografii można znaleźć zadziwiające szczegóły. W języku angielskim używa się czasem powiedzenia: wystroić się do morderstwa (dress to kill). Opisując postępowanie radzieckich komunistów w okresie poprzedzającym wybuch wojny można użyć tego określenia w sensie dosłownym. WKP(b) została przekształcona z organizacji paramilitarnej w zmilitaryzowaną. Wszyscy wodzowie szczebla najwyższego, średniego i niższego, włącznie ze Stalinem, Chruszczowem i mało wtedy znanym Breżniewem — wszyscy co do jednego zostali zmobilizowani na „wojnę wyzwoleńczą”. 481 482

— —

L. Breżniew, „Mała ziemia”, Warszawa 1978. Wosiemnadcataja w srażenijach za Rodinu. Bojewoj put’ 18. armii, Moskwa 1982.

ROZDZIAŁ 38. DO KRWI OSTATNIEJ Stalin okazał się wyjątkowym strategiem, zdolnym planować historię, fenomenalnym taktykiem, organizującym zwycięstwa pod obcym sztandarem i obcymi rękami.483 A. AWTORCHANOW

1. Tylko do jednego człowieka Stalin zwracał się familiarnie: Borysie Michajłowiczu! Był to marszałek Związku Radzieckiego Borys Michajłowicz Szaposznikow. Wszystkich pozostałych Stalin traktował oficjalnie: towarzyszu Jeżów, towarzyszu Beria, towarzyszu Malenkow, towarzyszu Żdanow. Ale Szaposznikowa wyróżniał od zawsze, nawet wtedy, kiedy Szaposznikow nie miał jeszcze stopnia marszałka i nie był szefem Sztabu Generalnego. Wspomina admirał floty Związku Radzieckiego N. Kuzniecow: „Stalin [...] nawet w domowych pieleszach zwracał się do swoich gości po nazwisku i zawsze dodawał słowo towarzysz. I do niego też nie zwracano się inaczej, jak tylko: «Towarzyszu Stalin». Czasem ktoś, kto nie znał jego zwyczajów powoływał się, na przykład, na A. A. Żdanowa, mówiąc: — Andriej Aleksandrowicz uważa... J. Stalin domyślał się, rzecz jasna, o kogo chodzi, ale nieodmiennie pytał: — A kim jest Andriej Aleksandrowicz? Wyjątek czynił tylko dla B. M. Szaposznikowa. Zawsze nazywał go Borysem Michajłowiczem”484. Wyjątkowość pozycji Szaposznikowa miała proste wytłumaczenie. Był on autorem książki „Mózg armii”, w całości poświęconej metodom pracy Sztabu Generalnego.485 Trzecia i ostatnia część pracy ukazała się w 1929 roku. Dopóki istniała Armia Czerwona książka ta służyła za podręcznik 483 484 485

— — —

A. Awtorchanow, Proischożdienije partokratii, Frankfurt/M 1973. N. Kuzniecow, Nakanunie, Moskwa 1966, s. 280. W: B. Szaposznikow, „Wspomnienia. Rozważania teoretyczne”. Warszawa 1976.

każdemu radzieckiemu oficerowi i generałowi. Lenin zawsze trzymał na biurku „Psychologię tłumu”, a na biurku Stalina stał mały srebrny modelik samolotu „Stalinowski Szlak” i książka Szaposznikowa „Mózg armii”. Wyjątkowość tej pracy polegała na precyzji wykładu, krystalicznej jasności dowodów, umiejętności mówienia prostym i dostępnym językiem o najbardziej zawiłych problemach. Ostatnia część uchodzi za najlepszą. Szaposznikow rozważa w niej zagadnienia związane z mobilizacją. Niewdzięczną rolą jest referowanie cudzych prac, zwłaszcza gdy chodzi o wybitnego teoretyka wojskowości. Ale nie da się tego uniknąć, gdyż w teorii Szaposznikowa kryje się klucz do zrozumienia dalszych wypadków, w szczególności II wojny światowej i wszystkich jej skutków. Teoria była prosta, zrozumiała i logiczna. Stalin pojął ją w lot, odpowiednio docenił i uczynił z niej jedną z podwalin własnej strategii. Oto dlaczego czytając prace Szaposznikowa, jego zwolenników i oponentów, śledząc tok ich rozumowania, zaczynamy natychmiast właściwie odczytywać posunięcia Stalina. Nawet te, które na pierwszy rzut oka wydawały się niezrozumiałe i niewytłumaczalne.

2. Gdybyśmy chcieli wycisnąć kwintesencję z teorii mobilizacji i wyjaśnić ją w sposób zrozumiały dla przeciętnego człowieka, otrzymalibyśmy następujące zasady: 1. By odnieść zwycięstwo w wojnie niezbędne są wysiłki nie tylko całej armii, ale i całego kraju, całej ludności, przemysłu, transportu, rolnictwa itd. 2. Kraj nie może pozostawać w stanie maksymalnej, nieprzerwanej gotowości do wojny, podobnie jak nie można stale trzymać w każdej dłoni po pistolecie. Jeśli się tylko trzyma, to znaczy, że nie jest się w stanie nic innego robić. Podobnie kraj nie może pozostawać w ciągłej gotowości i tracić wszystkich sił na przygotowania do wojny. Ustawiczne kierowanie sił ludności na przygotowania do wojny powoduje wyniszczanie kraju. Dlatego w czasie pokoju armia i przemysł zbrojeniowy powinny konsumować jak najmniej. Jednak powinno się przygotować kraj, ludność, aparat państwowy, przemysł, transport, rolnictwo, sieć łączności, aparat ideologiczny itd. do jak

najszybszego i jak najpełniejszego przestawienia się z reżimu pokojowego na reżim wojenny. 3. Mobilizacja oznacza przestawienie całego kraju z reżimu pokojowego na wojenny. Mobilizacja jest zjawiskiem nieodwracalnym. Mówiąc obrazowo, mobilizacja jest takim samym gestem, jak gwałtowne wyszarpnięcie pistoletu z kabury i wycelowanie go z jednoczesnym odwiedzeniem kurka. 4. Mobilizacja i wojna są nierozłączne. Jeżeli wyszarpniecie pistolet i napniecie kurek, to musicie strzelić. Bowiem gdy tylko rozpoczniecie mobilizację, wasz przeciwnik uczyni to samo. Wyciągacie broń i mierzycie do niego, to on też wyciąga broń i mierzy do was, starając się być szybszy o ten ułamek sekundy. Jeżeli spóźnicie się — będziecie martwi. 5. Z mobilizacją nie ma żartów. Jeżeli za często będziecie chwytać za pistolety i celować w sąsiadów, źle się to dla was skończy. 6. Decydując się na mobilizację, trzeba konsekwentnie iść do końca — to znaczy zacząć wojnę. 7. Mobilizacja nie może być częściowa, podobnie jak nie można być częściowo w ciąży. Pytanie brzmi: tak czy nie? Czy przełączamy cały aparat państwowy, przemysł, transport, siły zbrojne, ludność i wszystkie posiadane rezerwy na potrzeby wojenne, czy też nie. Te i podobne uwagi wygłaszali w rozmaity sposób różni autorzy. B. Szaposznikow tym się różnił od wszystkich poprzedników, że wyrażał się maksymalnie jasno, zwięźle, kategorycznie: „W warunkach współczesnej wojny mobilizacja jest nie tylko zapowiedzią nadciągającej wojny, ale wręcz samą wojną”486. „Postanowienie rządu o jej przeprowadzeniu jest faktycznym wypowiedzeniem wojny”.487 „We współczesnych warunkach mobilizujące się państwo powinno zawczasu podjąć kategoryczną decyzję w sprawie prowadzenia wojny”.488 „Pod pojęciem powszechnej mobilizacji rozumie się taki stan rzeczy, kiedy nie ma już mowy o powrocie do warunków pokojowych”.489 „Uważam za celową wyłącznie mobilizację powszechną, jako

486 487 488 489

— — — —

Ibid., s. 595. Ibid. Ibid., s. 591. Ibid.

zaangażowanie wszystkich sił i środków, niezbędnych do osiągnięcia zwycięstwa”.490 Książka kończy się stanowczym stwierdzeniem: „Mobilizacja — to wojna i innego znaczenia dla niej wymyślić nie można”491.

3. Stalin nie tylko podzielał poglądy Szaposznikowa, ale sam myślał identycznie. Wiedział, jak siłą przejmować władzę we własnym kraju i szykował się, by zrobić to samo w kraju sąsiednim. Stalin bynajmniej nie ukrywał swoich umiejętności. Przeciwnie, cały swój kunszt czynił dobrem ogólnonarodowym. W pracy „Przyczynek do zagadnień leninizmu”492 Stalin udowadnia, że w sprawie przejmowania władzy jakakolwiek chwiejność i niekonsekwencja jest niedopuszczalna. Albo bierzemy władzę, albo nie. Jak się coś zaczyna, to trzeba doprowadzić do końca. Brzmi to bardzo podobnie do idei Machiavellego: zadajemy cios śmiertelny, albo żaden. Trzeba iść na całego, w polityce i strategii nie ma rozwiązań pośrednich. Współbrzmi to z poglądami Szaposznikowa: albo nie ogłaszamy mobilizacji, albo przeprowadzamy pełną mobilizację i przystępujemy do wojny. Nie ma żadnej pośredniej ewentualności. Człowiek na Dzikim Zachodzie, który nigdy nie czytał Machiavellego też dobrze wiedział, że nie wolno chwytać za broń dla żartu. Albo niech rewolwer spoczywa w kaburze, albo należy strzelać tak, by zabić. Stalin był konsekwentny. We wszystkim. Długi czas obojętnie obserwował dobrobyt rosyjskiej wsi, mimo iż miał świadomość, że bogaty oznacza niezależny. A potem w jednej chwili zdecydował się na wielki czyn: rzucić wieś na kolana, nawet gdyby przyszło złamać jej kark. I rzucił wieś na kolana. I złamał jej kark. A rok ten nazwał oficjalnie rokiem wielkiego przełomu.

490 491 492

— — —

Ibid., s. 595. Ibid. Stalin, op. cit., t. 8, s. 23–98.

Przez długi czas Stalin sprawiał wrażenie, że nie interesuje się sprawami armii. Ale przyszedł taki moment, kiedy postanowił podporządkować sobie wojsko. I był w tym konsekwentny tak, że bardziej nie można. Kiedy zamyślił sobie, że wyeliminuje opozycję, to doprowadził dzieło do końca, wieńcząc eksterminację swych politycznych przeciwników zwycięskim ciosem czekana w czaszkę Trockiego. Po Wielkiej Czystce główne zainteresowania Stalina sytuują się poza granicami kraju. W sierpniu roku 1939 Stalin wreszcie się zdecydował.

ROZDZIAŁ 39. NAJDOGODNIEJSZY WARIANT Efekt zaskoczenia powinien być na tyle porażający, żeby przeciwnik został fizycznie pozbawiony możliwości zorganizowania sobie obrony. Innymi słowy, rozpoczęcie wojny powinno mieć charakter ogłuszającego i nokautującego ciosu.493 KOMBRYG G. ISSERSON

1. W czasie pokoju liczebność armii dowolnego państwa nie może przekraczać jednego procenta ogólnej liczby ludności. Jeżeli przekroczy, to gospodarka zacznie kuleć, spadnie dynamika rozwoju, państwo zacznie podupadać, tracić siły i w końcu utraci swoją pozycję na arenie międzynarodowej. Przed wybuchem I wojny światowej liczba ludności Cesarstwa Rosyjskiego stanowiła 180 mln. Stan osobowy armii w czasie pokoju — 1.423.000 ludzi. Była to największa na świecie armia czasu pokoju. I rząd dostrzegał niebezpieczeństwo dalszego wzrostu jej liczebności. Armia nie tylko pozbawia gospodarkę półtora miliona zdrowych i silnych robotników, ale — co znacznie istotniejsze — czyni z tych robotników konsumentów. Żołnierza trzeba nakarmić i ubrać, trzeba mu wypłacać żołd, trzeba go leczyć i zabawiać, trzeba zbudować dla niego koszary, a co najważniejsze — trzeba go uzbroić. Za każdym tysiącem żołnierzy stoją tysiące producentów broni, uczonych, konstruktorów, technologów, hutników, górników, pracowników łączności i transportu, rolników i hodowców bydła. Na utrzymanie milionowej armii składa się praca wielu milionów ludzi poza armią. Wszystkich tych ludzi również trzeba odziać i nakarmić, trzeba im zapewnić dach nad głową i środki transportu, trzeba im płacić pensje i emerytury. 493

—

G. Isserson, Nowyje formy borby, Moskwa 1940, s. 96. 116

A zatem, mając milionową armię przerzucamy na barki społeczeństwa wiele milionów darmozjadów, którzy pracują dla zaspokojenia potrzeb wojennych.

2. Najbardziej dogodny wariant przystąpienia do wojny, to zadanie ogłuszającego i nokautującego ciosu. Ale do zadania takiego ciosu silnemu przeciwnikowi nie wystarczy potęga armii czasów pokoju, nawet jeśli jej stan osiąga prawie półtora miliona żołnierzy i oficerów. Będzie to uderzenie niespodziewane, ale nie nokautujące. Jeżeli natomiast przed samą wojną przeprowadzimy mobilizację i zwiększymy liczebność armii, to spłoszymy przeciwnika. Cios będzie potężny, ale nie zaskakujący. Wreszcie gdybyśmy chcieli w czasie pokoju utrzymywać cztero– lub pięciomilionową armię, byłby to najprostszy sposób, żeby doprowadzić państwo do bankructwa. Przed rozpoczęciem I wojny światowej generałowie wszystkich armii zachodzili w głowę, jak pogodzić te wszystkie sprzeczności: mieć liczne wojsko, nie doprowadzić do załamania gospodarki, nie wystraszyć przeciwnika. W efekcie nie potrafiono pogodzić tych wzajemnie wykluczających się założeń. Przystępowanie do wojny najważniejszych państw europejskich za każdym razem odbywało się wedle podobnego scenariusza: 1. Państwo ogłaszało mobilizację i stan wojny. 2. Armia czasu pokoju rozwijała się wzdłuż granic i osłaniała postępującą mobilizację. (Czasami dla zamaskowania mobilizacji wyprowadzano natarcie na cele zastępcze, albo rajdy kawalerii na bezpośrednie zaplecze nieprzyjaciela). 3. Po ogłoszeniu powszechnej mobilizacji stan osobowy armii powiększał się kilkakrotnie, a po dwóch, trzech tygodniach główne siły brały udział w pierwszych walkach przygranicznych. Tak właśnie z grubsza wyglądało przystąpienie armii rosyjskiej do I wojny. Trzy tygodnie po ogłoszeniu powszechnej mobilizacji jej liczebność wyniosła 5.338.000 żołnierzy i oficerów, ale bezpowrotnie został zaprzepaszczony element zaskoczenia. W trakcie działań wojennych ściągały kolejne miliony poborowych i stan armii jeszcze stopniowo się zwiększał.

Przystąpienie do wojny Niemiec, Austro–Węgier, Wielkiej Brytanii i Francji różniło się między sobą w szczegółach, ale żaden kraj nie zdołał zadać nieprzyjacielowi niespodziewanego i rozstrzygającego uderzenia: mobilizacja pochłonęła bezcenne tygodnie początkowego okresu wojny, nie został wykorzystany czynnik zaskoczenia.

3. Wyobraźmy sobie, że znajdujemy się w bezkresnych korytarzach sztabu RKKA, gdzieś, powiedzmy, w 1925 roku. Stratedzy stanęli wobec problemu przygotowania nowej wojny światowej w celu, jak powiadał towarzysz Frunze, „zwieńczenia dzieła rewolucji światowej”. Strategom wyznaczono niełatwe zadanie: uwzględnić błędy wszystkich armii w początkowym okresie I wojny światowej i przygotować nową wojnę tak, by państwo nie podupadło, by nie spłoszyć przeciwnika, by rozwinąć taką armię, która będzie w stanie zadać nagły i niespodziewany cios. Opracowano zasadniczo nowy plan przystąpienia do wojny. Oto w skrócie jego założenia: 1. Proces mobilizacji podzielić na dwa etapy: tajny i jawny. 2. Tajny etap mobilizacji odbyć przed rozpoczęciem działań wojennych. Na tym etapie należy przestawić na reżim wojenny cały aparat państwowy, organa ścigania, przemysł, system łączności rządowej, państwowej i wojskowej oraz transport, a liczebność armii zwiększyć do 5 milionów żołnierzy. 3. Chcąc utrzymać w tajemnicy pierwszy etap mobilizacji, należy rozłożyć go w czasie na dwa lata. Poza tym tajną mobilizację należy zamaskować konfliktami lokalnymi: starać się wmówić całemu światu, że to konflikty lokalne są główną i jedyną przyczyną przejścia kraju na reżim wojenny. 4. Etap tajnej mobilizacji zakończyć niespodziewanym i druzgocącym uderzeniem w nieprzyjaciela i równocześnie rozpocząć drugi, jawny etap mobilizacji, podczas którego wezwać do Armii Czerwonej dodatkowo 6 milionów poborowych dla uzupełnienia strat i sformowania nowych dywizji, korpusów i armii, które winny wkraczać do działań wojennych w miarę

uzyskiwania pełnej gotowości bojowej. Następnie, już w trakcie wojny, wzywać pod broń dalsze miliony. 5. Osłaniać mobilizację drugiego, trzeciego i dalszych rzutów strategicznych nie poprzez bierne rozwinięcie pierwszego rzutu strategicznego na granicach, lecz potężnymi uderzeniami i zdecydowanym wtargnięciem na terytorium przeciwnika.

4. Powyższy schemat wydaje się zrozumiały. Poza jednym wyjątkiem. Jak można rozpocząć tajną mobilizację z dwuletnim wyprzedzeniem, skoro nie jest znana data przystąpienia do wojny? Radzieccy stratedzy potrafili znaleźć odpowiedź również i na to pytanie: nie wolno dać się ponieść żywiołowemu biegowi wydarzeń, czekać aż wojna sama się rozpocznie w najmniej spodziewanym momencie, lecz zaplanować ją, określić moment jej rozpoczęcia. Skoro wiemy, kiedy zacznie się wojna, a przeciwnik nie ma o tym pojęcia, to możemy ogłosić tajną mobilizację nie w początkowej fazie konfliktu, lecz o wiele wcześniej. Przed rozpoczęciem działań wojennych przeprowadzimy większość przedsięwzięć związanych z mobilizacją, aby na początku wojny zmierzać do jej zakończenia, a nie zaczynać wszystkiego od zera. Akademia Wojskowa im. M. Frunzego była główną kuźnią kadr dowódczych Armii Czerwonej. Warto zacytować poglądy jej patrona: „Uważam, że napaść zawsze odbija się na psychice przeciwnika przez sam fakt, że jedna ze stron ujawnia silniejszą wolę działania. [...] Strona mająca inicjatywę, strona wykorzystująca moment zaskoczenia często doprowadza do załamania woli przeciwnika i tym samym stwarza sobie bardziej sprzyjające warunki. [...] Sama napaść dodaje sił stronie atakującej i zwiększa jej szanse na sukces”494. To dość przypadkowe wyjątki z wielotomowych przemyśleń. Wystarczy przewertować dzieła nie tylko Frunzego, ale i Lenina, Trockiego, Stalina, Zinowiewa, Kamieniewa, Bucharina, Woroszyłowa, Szaposznikowa — i znajdziemy całe sterty podobnych przemyśleń i opinii. A jeśli nawet w 494

—

M. Frunze, Izbrannyje proizwiedienija, Moskwa 1957, t. 2, s. 47–49.

tych dziełach mówi się o obronie, to tylko obronie dość osobliwej: jak niespodziewanie zaatakować przeciwnika na jego własnym terytorium i tym samym obronić siebie i sprawę rewolucji światowej.

ROZDZIAŁ 40. GDZIE STAWIAĆ FABRYKI PROCHU? Pod koniec 1941 roku ogólne straty amunicji wyniosły około 25.000 wagonów.495

1. Stalinowski Ludowy Komisariat ds. Amunicji zaczął działać niezwłocznie i pełną parą. Oto wskaźniki. W 1939 roku wyprodukowano 936.000.000 sztuk amunicji strzeleckiej, 2.240.000 granatów moździerzowych, pocisków artyleryjskich średniego kalibru, pocisków dużego kalibru. Nie śpieszmy się z wyciąganiem wniosku, że to niewiele — mija przecież dopiero pierwszy rok rozruchu. Wszystkie te pociski wyprodukowano jeszcze w starych, nie zmodernizowanych zakładach. Na tym właśnie polegał pomysł utworzenia Ludowego Komisariatu ds. Amunicji, aby w krótkim czasie, równolegle do istniejących mocy produkcyjnych uruchomić dodatkową infrastrukturę, która uzupełni istniejącą produkcję i przewyższy ją wielokrotnie. Wtedy pojawił się problem: gdzie stawiać nowe fabryki amunicji? Decyzja o rozmieszczeniu zakładów produkujących amunicję jest równoznaczna z decyzją o charakterze przyszłej wojny. Jeżeli Stalin szykował się na świętą wojnę obronną, jeżeli miał zamiar bronić swoich gratnic, wówczas jedyną rozsądną lokalizacją nowych fabryk amunicji były tereny za Wołgą. Tylko tam można było mieć gwarancje całkowitego bezpieczeństwa: czołgi przeciwnika nie dotrą i bombowce nie dolecą. Jeżeli Stalin nie był pewny własnych sił, jeżeli — o czym zapewniano nas przez dziesięciolecia — bał się Hitlera, jeżeli istniały uzasadnione obawy, że Armia Czerwona nie zdoła utrzymać granicy i zacznie się cofać, to należało 495

—

W: Razwitije tyła Sowietskich Woorużonnych Sił 1918–1988, Moskwa 1989, s. 119.

fabryki Narkomatu ds. Amunicji budować nie za Wołgą, ale jeszcze dalej — na Uralu. Na miejscu są surowce, jest odpowiednie zaplecze przemysłowe i energetyczne, tam fabryki będą całkowicie bezpieczne. Niech nieprzyjaciel zajmuje sobie ogromne obszary, nasza baza przemysłowa pozostanie i tak nienaruszona. Wtedy Hitler dowie się, co znaczy mieć do czynienia z rannym niedźwiedziem. Jednak ani pierwszy ani drugi wariant nie był w ogóle brany pod uwagę. Nie było takiej potrzeby. Armia Czerwona ani nie zamierzała się cofać, ani nie zamierzała tkwić na granicach państwa. Gdyby interesy Stalina ograniczały się wyłącznie do obrony własnego terytorium, to po prostu mógłby nie wszczynać II wojny światowej.

2. Według planu Stalina Armia Czerwona miała ruszyć na Zachód, na podbój wykrwawionej, wyniszczonej przez działania wojenne Europy. A więc wojska przekroczą granicę, pomaszerują przed siebie, a fabryki amunicji i zakłady zbrojeniowe zostaną w tyle, na coraz bardziej oddalającym się zapleczu. Wyobraźmy sobie, że nagle potrzeba uzupełnić magazyny o jakieś sto, dwieście tysięcy ton amunicji. Jak przerzucić takie rezerwy z Uralu na zachodnią granicę? Przeciętny skład transportowy zabiera 900 ton ładunku. Wyobraźmy sobie, ile takich składów, ile wagonów i parowozów musiałoby kursować w tym celu. Ilu potrzeba dodatkowo maszynistów, kolejarzy, ile węgla, ilu wartowników zajętych przez wiele tygodni? Poza tym przecież koleją wozi się nie tylko amunicję. Wszystkie trasy kolejowe będą zapchane transportami z wojskiem, składami sanitarnymi i remontowymi, cysternami itp. Słowem, jeżeli szykujemy natarcie, to przerzucanie setek tysięcy ton amunicji musi się odbywać bardzo dyskretnie, a dyskrecję można sobie zapewnić, między innymi, skracając trasy przewozów. Idealną sytuacją byłoby zatem rozmieszczenie fabryk tuż pod samą granicą. Wówczas transporty nie potrzebowałyby wielu dni na przemierzanie całego kraju, lecz w ciągu kilku godzin byłyby w punkcie docelowym. Zdecydowanie maleje zapotrzebowanie na środki transportu, gdyż eszelony mogą wykonywać kursy wahadłowe. Poza wszystkim, transporty nie blokują linii kolejowych, tak potrzebnych podczas wojny.

A więc zdecydowano: nowe fabryki amunicji rozmieszczamy nie za Wołgą, nie na Uralu, lecz w pobliżu granic. Na tyle blisko, na ile pozwala na to zaplecze metalurgiczne. Wybrano następujące lokalizacje: Zaporoże, Dniepropietrowsk, Dnieprodzierżyńsk, Charków, Krzywy Róg, Leningrad.

3. Fabryki amunicji produkowały coraz więcej, żarłoczny Narkomat ds. Amunicji pochłaniał całe krajowe rezerwy metali kolorowych: ołowiu, miedzi, niklu, chromu, cyny, rtęci. Im więcej metali kolorowych przeznaczano na amunicję, tym mniej zostawało dla pozostałych gałęzi przemysłu. I rodziło się pytanie: jak długo to jeszcze może trwać? I jeszcze jedno pytanie końca roku 1939: co robić z gotową amunicją? Armia Czerwona potrzebuje określonej ilości amunicji dla przeprowadzenia szkoleń bojowych, część zużywa się na „marsze wyzwoleńcze”, sporo amunicji przeznacza się w ramach „pomocy internacjonalistycznej” dla Hiszpanii, Mongolii, Chin. Dopóki zaopatrzenie w amunicję mniej więcej równoważy zużycie, to sprawa jest prosta, ale jeśli dostawy przekraczają poziom zużycia, wówczas w krótkim czasie magazyny zaczynają pękać w szwach. Jak temu zaradzić? Budować nowe magazyny? To nie takie proste. Wyobraźcie sobie, że macie za zadanie wybudować magazyny, które mogłyby pomieścić, dajmy na to, milion ton pocisków. Jeżeli poziom wilgotności w takim pomieszczeniu minimalnie choćby przekroczy określoną normę, wówczas metal koroduje, a proch wilgotnieje. Nietrudno sobie wyobrazić, co za to zrobią z wami towarzysz Stalin i jego wierny uczeń towarzysz Beria. A jeśli temperatura będzie odrobinę za wysoka, powietrze za suche, to wystarczy jedna iskra z podkutej żołnierskiej podeszwy i... Magazyny amunicji nie mogą stać obok siebie, nie można ich budować w pobliżu miast i zakładów przemysłowych, ale na uboczu, gdzie na odmianę nie ma odpowiednich dróg dojazdowych. Jednym słowem, budowanie składów amunicji nie jest receptą na szybkie rozwiązanie problemu. Zresztą nikt nie nadąży z ich stawianiem, zawsze produkcja amunicji wyprzedzi budowanie magazynów. A produkcja rzeczywiście osiągała rekordowy poziom. Na podstawie decyzji rządu, włączono do produkcji elementów amunicji — oprócz fabryk

Ludowego Komisariatu ds. Amunicji — 235 innych zakładów produkcyjnych.496 Ponadto w styczniu 1941 roku, poza rozbudowanymi strukturami Narkomatu ds. Amunicji, powołano samodzielny zarząd zajmujący się budowaniem nowych fabryk, zakładów i kombinatów: Gławbojepripasstroj497. Ten kolos sprawował ogólny nadzór nad 23 zjednoczeniami budowlanymi. Zauważmy: nikt nie zajmuje się budowaniem magazynów, tylko nowych przedsiębiorstw. Gławbojepripasstroj w błyskawicznym tempie montował kolejne linie produkcyjne i oddawał je do dyspozycji Ludowego Komisariatu ds. Amunicji. Trzeba było zacząć poważnie myśleć o zbycie towaru.

4. w kwietniu roku 1941 Główny Zarząd Artylerii Armii Czerwonej wydał dyspozycję: całość produkcji Ludowego Komisariatu ds. Amunicji wywozić pod zachodnią granicę państwową i rozładowywać wprost na ziemię. Zapytajcie fachowców — weteranów drugiej wojny, albo obecnych oficerów — co to może oznaczać. Radzieccy historycy zmuszeni są przyznać, że Stalin szykował się do agresji, że chciał „wyzwolenia” Europy. Ale, powiadają, Stalin mógł pokusić się o agresję dopiero w 1942 roku. No więc zapytajmy tych historyków, czy można zostawić pod gołym niebem, na jesienne deszcze, na zimowy śnieg i wiosenną słotę no, powiedzmy, pięćset ton amunicji? Nie bardzo. Dlaczego więc zakładamy, że Stalin był głupszy od nas? Rozkaz rozładowania amunicji prosto na ziemię w 1941 roku oznaczał, że podjęto decyzję o rozpoczęciu działań wojennych w 1941 roku — i nie ma innego racjonalnego wytłumaczenia. Oprócz tego część pocisków trzymano na bocznicach w eszelonach transportowych. Bardzo kosztowny sposób magazynowania i bardzo ryzykowny: jak w wagonie towarowym zapewnić właściwą temperaturę i wilgotność powietrza? Skoro radzieccy generałowie zamierzali bronić 496 497

— —

„Historia Drugiej Wojny Światowej”, op. cit., t. 2, s. 248. Główny Zarząd Budowy Fabryk Amunicji [przyp. tłum.].

granicy, to trzeba było rozładować wagony, przekazać zapasy poszczególnym jednostkom, a na samej granicy zostawić niezbędne minimum. Ale jeśli komuniści planowali iść naprzód, to postępowali bardzo słusznie: należało gromadzić amunicję w wagonach i trzymać w pobliżu granicy 170 tysięcy żołnierzy wojsk kolejowych, a także odpowiedni sprzęt, umożliwiający przejście na zachodni, węższy rozstaw torów. Wszystko czekało w pogotowiu: i żołnierze wojsk kolejowych, i odpowiedni sprzęt.

5. Podczas wojny Armia Czerwona miała najpotężniejszą artylerię na świecie. Używano jej zgodnie z zasadami sztuki wojennej, to znaczy potajemnie koncentrowano w wielkiej masie na wąskich odcinkach frontu i niespodziewanie rozpoczynano przygotowanie artyleryjskie. Podczas operacji stalingradzkiej Front Doński pod dowództwem generała porucznika K. Rokossowskiego przełamywał niemiecką linię obrony na bardzo wąskim odcinku, bo zaledwie 12 kilometrów. Prócz czołgów użyto 24 pułków piechoty wspieranych przez 35 pułków artylerii. Rokossowski skoncentrował po 135 dział na każdym kilometrze, a na kierunku głównego uderzenia nawet 167 dział na kilometr. Z czasem zwiększało się nasycenie armii artylerią, czołgami i lotnictwem. W ostatniej fazie wojny radzieckie sztaby zaczęły używać pojęcia „kilotona” jako jednostki pomiaru natężenia ostrzału artyleryjskiego. Radziecka artyleria zaczęła używać języka ery nuklearnej. W operacji wiślańsko–odrzańskiej radzieckie dowództwo użyło 34.500 dział i moździerzy. Nie rozmieszczano ich wzdłuż linii frontu, tylko skupiano na odcinkach głównego uderzenia. Na przykład w strefie 3. Armii Gwardii przypadało 420 dział na kilometr. Czas trwania przygotowania artyleryjskiego stale się skracał, natomiast wzrastała siła ostrzału. Podczas tej samej operacji w strefie 5. Armii Uderzeniowej zaplanowano pięćdziesięciopięciominutowe przygotowanie artyleryjskie, jednak kanonada ustała po 25 minutach. Okazało się, że w ciągu tych 25 minut wystrzelono 15.200 pocisków średniego i dużego kalibru. Na pierwszy ogień pchnięto karne bataliony „zeków”, które nie napotkały żadnego oporu. Ich działania przekonały dowództwo, że dalszy

ostrzał artyleryjski nie ma sensu — nikt już nie stawia oporu. Oszczędność: 30 minut (na wojnie to może mieć decydujące znaczenie) oraz 30 tysięcy ton pocisków. Podczas operacji berlińskiej użyto jeszcze więcej artylerii, bo aż 42.000 dział i moździerzy. Na kierunkach przełamywania niemieckiej obrony marszałkowie G. Żuków i I. Koniew skoncentrowali niesłychaną ilość artylerii oraz amunicji. Koniew przełamywał front na odcinku 36 kilometrów, gdzie zgromadził 8.626 dział i moździerzy. Żuków miał do dyspozycji tylko 7.318 luf, ale przerywał front na węższym, trzydziestokilometrowym odcinku, toteż osiągnął jeszcze większą intensywność ostrzału artyleryjskiego. W tych samych sektorach skoncentrowano główne siły armii pancernych i powietrznych oraz odpowiednią liczbę piechoty. Rekord został ustanowiony w strefie działań 381. Dywizji Piechoty 2. Armii Uderzeniowej w Prusach Wschodnich. Podczas przygotowania do natarcia zgromadzono tam na jednym kilometrze frontu 468 armat, haubic i moździerzy, nie licząc Katiusz, czyli strzelających salwami wyrzutni pocisków rakietowych. W okresie całej wojny Armia Czerwona zużyła 427 milionów pocisków artyleryjskich oraz 17 miliardów nabojów karabinowych. Miłośnicy matematyki, podzielcie tę kwotę przez liczbę niemieckich żołnierzy i spróbujcie wyliczyć, ile pocisków przypadało na jednego. Poza tym należałoby uwzględnić ręczne granaty, miny i bomby lotnicze. Kto byłby w stanie oprzeć się takiej potędze?

6. Tu wypada przypomnieć, że w trakcie wojny Związek Radziecki wykorzystał zaledwie 15% przedwojennego potencjału Ludowego Komisariatu ds. Amunicji. Reszta przepadła w początkowej fazie wojny. Hitler niespodziewanym uderzeniem zniszczył nie tylko doborowe dywizje Armii Czerwonej i lotnictwo, nie tylko przechwycił zapasy strategiczne, ale również zajął tereny na których znajdowały się najnowsze fabryki i zakłady Narkomatu ds. Amunicji. Wycofując się Armia Czerwona albo niszczyła własne kombinaty, albo zostawiała je na pastwę wroga. Co nieco zdołano ewakuować, ale spróbujcie przewieźć tysiąc kilometrów choćby jeden wielki

piec hutniczy. Spróbujcie z przygranicznego lasu przetaszczyć do stacji kolejowej choćby jedną tonę pocisków, załadować je do wagonów i wywieźć pod ostrzałem. Armia Czerwona straciła na początku wojny nie tylko 500 tysięcy ton pocisków, ale też cały przemysł, który miał produkować tak bardzo potrzebną amunicję. Od sierpnia do listopada 1941 roku wojska niemieckie przechwyciły 303 radzieckie fabryki i zakłady produkujące elementy amunicji o łącznej wydajności rocznej: 101 milionów skorup pocisków artyleryjskich, 32 miliony skorup granatów moździerzowych, 24 miliony skorup bomb lotniczych, 61 milionów łusek artyleryjskich, 30 milionów ręcznych granatów, 93.600 ton prochu, 36.000 ton trotylu. Stanowiło to 85% globalnej wydajności Ludowego Komisariatu ds. Amunicji.498 Mało tego: w fabrykach nagromadzono mobilizacyjne zapasy najcenniejszych surowców: ołowiu, mosiądzu, utwardzanej stali. Wszystko to wpadło w ręce Niemców i zostało wykorzystane przeciw Armii Czerwonej. Jednak przedwojenny potencjał ZSRR był tak ogromny, że zdołano w czasie wojny odtworzyć przemysł produkcji amunicji — tym razem za Wołgą, na Uralu, na Syberii — i wyprodukować to wszystko, co niebawem zwaliło się na armię niemiecką. Hitler zadał Stalinowi niespodziewany cios, i Stalin bronił się zażarcie dysponując zaledwie 15% mocy produkcyjnej Ludowego Komisariatu ds. Amunicji. Znane są rezultaty wojny. Spróbujmy sobie wyobrazić, co by się wydarzyło, gdyby Hitler zwlekał z atakiem i sam wystawił się na cios stalinowskiego taranu. Przy takim scenariuszu Stalin wykorzystałby w wojnie nie 15, lecz 100% potencjału Narkomatu ds. Amunicji. Jaki wówczas byłby wynik II wojny światowej?

7. W 1939roku Armia Czerwona w najściślejszej tajemnicy przygotowała i przeprowadziła kontrofensywę pod Stalingradem. Uważa się, że właśnie od tej 498

— N. Wozniesieński, „Gospodarka ZSRR w czasie drugiej wojny światowej”, Warszawa, 1949, s. 40.

chwili Związek Radziecki zaczął być supermocarstwem. Ale mówić tak może tylko ten, kto nie zna rozmachu stalinowskich przygotowań do wojny. Zgadzam się, Stalingrad to znakomita operacja, przeprowadzona przy udziale ogromnych rzesz piechoty, lotnictwa, czołgów i artylerii. Koordynowali ją autentyczni mistrzowie strategii. Ale Stalingrad blednie w porównaniu z tym, co szykowano w 1941 roku. Stalingrad — to przede wszystkim rezerwiści. To improwizacja. A w 1941 roku do natarcia szykowała się kadrowa Armia Czerwona, wspierana przez miliony rezerwistów. W kontrofensywie pod Stalingradem wzięło udział półtora tysiąca czołgów. W 1941 roku sam pierwszy rzut strategiczny liczył dziesięciokrotnie więcej. A jakość? W 1941 roku wojska radzieckie miały więcej czołgów T–34 i KW, niż półtora roku później pod Stalingradem. Stalingrad — to niespodziewany manewr oskrzydlający. W 1941 roku szykowano to samo, z jedną wszakże różnicą: zgrupowania na skrzydłach były na tyle potężniejsze, że zagrażały wprost Berlinowi. Stalingrad — to Żuków, Rokossowski, Wasilewski, Malinowski, Watutin. W 1941 roku ci sami generałowie precyzyjnie szykowali to, co kilkanaście miesięcy później pośpiesznie zrealizowali pod Stalingradem. Moim zdaniem Związek Radziecki już w 1941 roku był supermocarstwem, którego podstawy zostały zmiażdżone przez nieoczekiwany hitlerowski atak. Wszystko, co Stalin wykorzystał później pod Stalingradem i Kurskiem, pod Moskwą i Berlinem — to zaledwie okruchy i pozostałości niegdysiejszej potęgi ZSRR.

ROZDZIAŁ 41. SKRZYDLATY CZYNGIS–CHAN Logika podpowiadała, że nie należy czekać, aż przeciwnik rzuci na nas całe lotnictwo, lecz że powinniśmy sami przejąć inicjatywę w powietrzu i pierwsi wykonać zmasowane uderzenia w jego lotniska.499 MARSZAŁEK LOTNICTWA A. NOWIKOW

1. Nazwa samolotu Iwanow miała jeszcze jedno znaczenie. Stalin sformułował następujące zadanie: „samolot ma być bardzo prosty w produkcji, aby można było wykonać tyle sztuk, ilu jest w kraju ludzi noszących nazwisko Iwanow”500. Lata trzydzieste, to złota epoka radzieckich rekordów lotniczych. Przypomnijmy sobie, ile sił i środków przeznaczono na ich ustanawianie. Lotnicy–rekordziści stawali się z dnia na dzień bohaterami narodowymi. Stalin umiał się poznać na pułapie, na maksymalnym zasięgu, na udźwigu. W apogeum psychozy rekordów pilotażowych Stalin określa nowe zadanie: zbudować Iwanowa — samolot który ma się stać podstawowym modelem lotnictwa wojskowego w nadciągającej wojnie. Lecz dziwna sprawa: nie domaga się od konstruktorów Iwanowa ani rekordowej prędkości, ani rekordowego pułapu, ani rekordowego zasięgu, czy choćby wyjątkowego udźwigu bombowego. Żadnych nadzwyczajnych parametrów, tylko prostota i niezawodność. Plan Stalina jest prosty: stworzyć samolot, który można produkować w ilościach przekraczających liczbę wszystkich samolotów bojowych świata razem wziętych. Podstawową serię Iwanowa szacowano na 100–150 tysięcy sztuk. I oto doszliśmy do sedna.

499 500

— —

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 1/1969, s. 62. L. Kuźmina, Gienieralnyj konstruktor Pawieł Suchoj, Moskwa 1983, s. 57.

Stalin zamierza wyprodukować największą w historii serię jednego modelu samolotu. I to nie myśliwca, nie samolotu służącego do obrony. Ale samolotu–agresora. Nasuwa się pytanie, czy jeśli zbudujemy 100–150 tysięcy lekkich bombowców, to przypadkiem nie wystraszymy wszystkich sąsiadów? Bynajmniej. Nie zapominajmy o przebiegłości Józefa Wissarionowicza. Stalin nie zamierzał uruchamiać masowej produkcji Iwanowa w czasie pokoju. Mobilizacja dzieliła się na dwa okresy: tajny i jawny. Otóż podczas tajnej mobilizacji zamierzano zbudować krótką, jak na radzieckie standardy, serię — zaledwie kilkaset samolotów. Celem tej serii byłoby rozkręcenie produkcji, uzyskanie niezbędnego doświadczenia, oblatanie maszyn, wypróbowanie w drobnych konfliktach lokalnych. Te próbne setki egzemplarzy można potem wykorzystać podczas pierwszego uderzenia, zwłaszcza na drugorzędnych kierunkach, albo jako wsparcie samolotów o wyższych parametrach. Natomiast po pierwszym uderzeniu rozpocznie się masowa produkcja Iwanowa, idąca w dziesiątki tysięcy sztuk. Iwanow miał być taką niewidoczną rezerwą mobilizacyjną. Podobnie jak popularna pepesza. Pistolet maszynowy PPSz został wymyślony przed wojną przez G. Szpagina i w odpowiednim czasie przetestowany. Kiedy wybuchła wojna, z miejsca każdy warsztat produkujący łóżka, byle ślusarz, byle fabryczka mogła rozpocząć produkcję tego najprostszego, najbardziej niezawodnego i niezwykle skutecznego uzbrojenia w ilościach wprost niewyobrażalnych.

2. Samolot o stosunkowo słabych osiągach też może być straszliwą bronią. Spójrzmy na Hitlera. On również miał swojego latającego szakala — Ju–87 Stuka. Ten jednosilnikowy samolot przypomina raczej myśliwiec, niż bombowiec. Załoga dwuosobowa, słabe uzbrojenie pokładowe — jeden kaem dla ochrony tyłu. Udźwig bombowy poniżej jednej tony. Ju–87 był starszy od Nakajimy B–5N i od Iwanowa, dlatego miał nieco gorsze rozwiązania, jak choćby stałe podwozie.

Natomiast formacje liczące po kilkadziesiąt Ju–87 wykonywały zaskakujące uderzenia na uśpione lotniska i w ten sposób zapewniały sobie całkowitą dominację w powietrzu. Po pierwszym uderzeniu mogły poruszać się w obszarze powietrznym przeciwnika przez nikogo nie niepokojone i nie potrzebna im była rekordowa prędkość. Przed kim miałyby uciekać, kogo ścigać? Ju–87 panował niepodzielnie nad Polską, Norwegią, Francją. Natomiast w Wielkiej Brytanii napotkał opór. Nie było tam odpowiednich warunków, by z zaskoczenia zbombardować angielskie hangary i pasy startowe. Straty liczebne Junkersów Ju–87 w kolejnych rajdach powietrznych były tak wielkie, że dowództwo Luftwaffe wydało rozkaz, by nie używać sztukasów do nalotów na Wielką Brytanię. Wiosna roku 1941 — Jugosławia i Grecja. Ju–87 wykonują zaskakujące uderzenia — i wracają do łask. W maju atak na wojska brytyjskie na Krecie. Błyskawiczny nalot powiódł się w pełni, sztukas znów staje się symbolem Blitzkriegu, triumfu i zwycięstwa. W czerwcu — nagłe uderzenie na radzieckie lotniska. W ten słoneczny czerwcowy poranek niemieckie dywizjony zapewniły sobie czyste niebo nad ZSRR — i od tej chwili mogły używać dowolnych samolotów. Nie było się kogo obawiać. Radzieccy generałowie przyznają, że uważali Ju–87 za typ przestarzały, a tymczasem przysporzył im wielu nieszczęść. Dominacja Junkersa trwała dopóty, dopóki radzieckie lotnictwo nie nabrało sił. W drugiej fazie wojny Ju– 87 stosowano coraz rzadziej na froncie radziecko–niemieckim, aż wycofano zupełnie. „Utrata panowania w powietrzu zakwestionowała celowość stosowania powolnych i stosunkowo ciężkich bombowców nurkujących Ju– 87”.501 Iwanow powstawał później niż Junkers Ju–87, dlatego miał znacznie lepsze parametry i oba samoloty wyraźnie różniły się pod względem konstrukcji. Jednak jeśli chodzi o zasadniczą koncepcję i przyszłe zastosowanie oba samoloty były bardzo blisko spokrewnione. Natomiast do japońskiego Nakajima B–5N radziecki Iwanow był bliźniaczo podobny także pod względem najważniejszych parametrów. Do dżentelmeńskiego pojedynku potrzeba długiej klingi, ale śpiącego można zamordować nawet krótkim kozikiem. Z tego samego powodu samolot 501

—

E. Middeldorf, „Taktyka w kampanii rosyjskiej”, Warszawa 1961, s. 184.

o stosunkowo niewielkiej prędkości również może być niebezpieczny. Samoloty do zaskakujących ataków nie potrzebowały wyśrubowanych osiągów. Logika towarzysza Stalina jest jasna i zrozumiała: jeżeli niespodziewanym nalotem zaskoczymy wrogie lotniska i uniemożliwimy wystartowanie maszyn nieprzyjaciela, to wtedy powinien nam wystarczyć masowo produkowany prosty model samolotu z potężnym uzbrojeniem. Jego najważniejsze zadanie to wspieranie nacierających formacji pancernych i desantu, panowanie z powietrza nad bezbronnymi obszarami. Właśnie taki samolot zamówił towarzysz Stalin u swoich konstruktorów. Od chwili pojawienia się lotnictwa, stale rośnie jego rola w działaniach wojennych, a już szczególnie podczas operacji prowadzonych siłami piechoty. W trakcie wojny w Zatoce Perskiej lotnictwo wykonało 80 procent zadań ogniowych. Stalin dostrzegł te możliwości już w latach trzydziestych.

3. Zamierzenia Stalina w najwyższym stopniu urzeczywistnił konstruktor lotniczy Paweł Suchoj. I to on wygrał konkurs. W sierpniu 1938 Iwanow autorstwa inżyniera Suchoja, określony symbolem BB–1 (bombowiec bliskiego zasięgu nr 1) został skierowany do produkcji w dwóch zakładach lotniczych równocześnie. Niebawem też produkowano go w trzecim zakładzie i rozpoczęto budowę gigantycznej czwartej fabryki, a zakłady montujące inne typy samolotów były gotowe w każdej chwili przestawić się na produkcję Iwanowa. We wrześniu 1939 roku grupę Suchoja w dowód uznania przekształcono w samodzielne biuro konstrukcyjne. W 1940 roku, po wprowadzeniu nowego systemu oznaczeń, Iwanow inżyniera Suchoja otrzymał na cześć swojego twórcy symbol Su–2. Był to pierwszy produkowany seryjnie samolot jednego z najwybitniejszych konstruktorów lotniczych XX wieku. Do 22 czerwca z samolotów Su–2 sformowano trzynaście pułków lotniczych, po 64 samoloty każdy. Su–2, podobnie jak Iwanowy pozostałych konstruktorów, były maszynami wielozadaniowymi: lekki bombowiec, samolot rozpoznania taktycznego, szturmowiec. Konstrukcja była maksymalnie zracjonalizowana i uproszczona. Su–2 nadawał się do masowej produkcji bardziej, niż jakikolwiek inny samolot na świecie. Udźwig bombowy 400–600 kg, pięć

kaemów Szkas o rekordowej jak na tamte czasy szybkostrzelności, oraz do dziesięciu pocisków rakietowych kalibru 82 mm lub 132 mm; prędkość lotu nad ziemią 375 kilometrów na godzinę, prędkość na pułapie operacyjnym 460 kilometrów na godzinę; zdwojony układ sterowania — jeden ster ma pilot, drugi siedzący za nim nawigator–strzelec pokładowy. Dzięki temu rozwiązaniu nie trzeba było produkować samolotów szkoleniowych: każdy bojowy Su–2 mógł być maszyną treningową i odwrotnie, co znacznie upraszczało masowe szkolenie pilotów. Za sterami Su–2 mógł zasiąść każdy pilot lotnictwa cywilnego i każda dziewuszka z aeroklubu. Od pilota nie wymagało się znajomości wyższego pilotażu ani umiejętności latania nocą czy dobrej orientacji w terenie i w przestrzeni. Zadanie mieli bardzo proste: startujemy o świcie, dołączamy do potężnej formacji, lecimy po prostej, nadlatujemy nad cel...

4. Nasuwa się pytanie o myśliwce eskortujące. Bombowiec biorący udział w walce, zwłaszcza bombowiec bliskiego zasięgu, działający nad polem bitwy i nad bezpośrednim zapleczem przeciwnika musi być osłaniany przez myśliwce. Gdyby równocześnie z Su–2 zamówiono odpowiednią liczbę myśliwców, to Su–2 można by było wykorzystać w każdej sytuacji, na przykład do kontrataku na agresora, który napadł na Związek Radziecki. Ale myśliwców nie zamówiono, a więc pozostawała tylko jedna możliwość użycia Su–2 podczas wojny — do nieoczekiwanego ataku na przeciwnika w celu zneutralizowania jego lotnictwa. Każdy inny sposób użycia bezbronnych Su–2 był równoznaczny z samobójstwem. Właśnie dlatego decyzja o uruchomieniu produkcji stu tysięcy lekkich bombowców Su–2 była równoznaczna z decyzją o rozpoczęciu wojny zaskakującym nalotem na lotniska nieprzyjaciela. Na początku 1941 roku Stalin poczynił już wszystkie niezbędne przygotowania dla zadania zaskakującego ciosu i zniszczenia Luftwaffe na pasach startowych niemieckich lotnisk. W tym momencie dysponował w powietrzu przytłaczającą przewagą ilościową i jakościową. Stalin miał w rezerwie unikatowy szturmowiec Ił–2, wyposażony w jednolity opancerzony kadłub. Był to pierwszy w dziejach samolot pancerny, prawdziwy latający czołg. Poza opancerzeniem i wspaniałymi osiągami Ił–2

dysponował niezwykle silnym arsenałem broni: działka kalibru 20 mm, bomby, pociski rakietowe RS–82 i RS–132. Komuniści przyznają, że Ił–2 był wspaniałą maszyną, ale zaznaczają, że mieli na stanie zaledwie 249 sztuk szturmowika. To prawda, ale Hitler nie miał ani jednego takiego samolotu. Ani w ogóle nikt na świecie. Stalin miał ich 249, a przemysł radziecki mógł wyprodukować dowolną liczbę Iłów–2. Nawet po utracie w drugiej połowie 1941 roku większości zakładów lotniczych i fabryk silników, Ił–2 wciąż był produkowany ogromnymi partiami. Nie zestarzał się do końca wojny i zapisał się w historii jako najbardziej masowo produkowany samolot wszechczasów. Do ataków na niemieckie lotniska Stalin miał jeszcze bombowiec nurkujący Pe–2. Hitler dysponował doskonałymi maszynami, ale Pe–2 przewyższał każdą z nich pod względem najistotniejszych parametrów. Na przykład był o 30 kilometrów na godzinę szybszy od najlepszego niemieckiego bombowca Ju–88, oraz o 100 kilometrów na godzinę szybszy od He–111.1 znowu propaganda komunistyczna utrzymuje, że Stalin miał do dyspozycji zaledwie 460 samolotów Pe–2. W istocie, to naprawdę niewiele. Jednak w dniu 22 czerwca 1941 roku przewyższało to liczbę wszystkich Ju– 88 na froncie radziecko–niemieckim. Dla zaatakowania radzieckich lotnisk Hitler miał Junkersy Ju–87, symbol Blitzkriegu. Radzieckim odpowiednikiem był Su–2, który przewyższał niemiecką maszynę pod względem prędkości i siły ognia, poza tym miał opancerzenie, choć oczywiście nie takie, jak Ił–2. W dniu 22 czerwca 1941 roku Hitler dysponował na froncie wschodnim 290 samolotami Ju–87. Stalin miał 249 maszyn Ił–2 i ponad 800 Su–2. Dodajmy, że wszystkie radzieckie myśliwce, od I–15 do MiG–a–3 wyposażono w pociski rakietowe — cały czas z myślą o nalotach na lotniska. Do tego typu pierwszego uderzenia nadawały się również samoloty, które komuniści określali jako przestarzałe, na przykład myśliwiec I–16 Polikarpowa, który pod względem siły ognia trzykrotnie przewyższał większość samolotów nieprzyjaciela, a ponadto był opancerzony. Miał fantastyczne zdolności manewrowe, a duża prędkość nie jest potrzebna do nalotu na cele naziemne. Liczba I–16 na radzieckich przygranicznych lotniskach przewyższała liczbę wszystkich niemieckich samolotów razem wziętych.

Niezwłocznie po zadaniu pierwszego uderzenia radziecki przemysł lotniczy miał rozpocząć masową produkcję Su–2. Stalin rzeczywiście zamierzał zbudować tyle lekkich bombowców, ilu małych, zwinnych jeźdźców liczyły ordy Czyngis–chana.

5. Do wiosny 1941 roku radzieccy konstruktorzy zaprojektowali całą masę wspaniałych samolotów, ale Stalinowi najbardziej przypadł do gustu Su–2. Na przełomie lat 1940 i 1941 trwają dyskretne, lecz intensywne przygotowania do uruchomienia masowej produkcji. Do zakładów przygotowujących montaż Su–2 napływ siły roboczej zapewniają, jak na froncie, wojskowe komisje poborowe.502 Tymczasem pierwsze trzynaście pułków lotniczych oblatuje nowe maszyny. Piloci przychodzą z lotnictwa cywilnego i aeroklubów. Generał porucznik lotnictwa Anatolij Puszkin (w owym czasie major, dowódca 52. Pułku Lotnictwa): „Su–2 miał tę zaletę, że nie potrzebował lotnisk. Startował i lądował na równym polu”503. Marszałek lotnictwa Iwan Pstygo: „Jesienią 1940 roku pod Kotowskiem w Besarabii formowano nasz 211. Pułk Bombowców Bliskiego Zasięgu, wyposażony w samoloty Su–2 [...] Samolot sprawiał świetne wrażenie. Niby bombowiec, a sylwetka myśliwca — nieduży, zgrabny, ładny”6. Odnotujmy na marginesie czas i miejsce formowania pułku: na wprost rumuńskiej granicy. Skrzydlaty szakal czai się do skoku. A oto jeszcze jeden pułk w tej samej okolicy. Opowiada dwukrotny Bohater Związku Radzieckiego pułkownik G. Siwków: „Pod koniec grudnia 1940 roku dobiegło końca formowanie 210. Pułku Bombowców Bliskiego Zasięgu [...] Piloci przybyli z cywilnej floty powietrznej”504. A więc tajna mobilizacja ogarnęła już lotnictwo cywilne. 6.

502 503 504

— — —

Kuźmina, op. cit., s. 66. Ibid. G. Siwkow, Gotownost’ nomier odin, Moskwa 1973, s. 42.

Bardzo smutny był los Su–2. Junkers Ju–87 i Nakajima B–5N miały szansę zaprezentować swoje możliwości w zaskakujących nalotach i dzięki temu zasłynęły na cały świat. Ale Hitler uniemożliwił Iwanowowi wykonanie jego misji. Führer przeprowadził uderzenie prewencyjne w radzieckie lotniska i Su–2 został pozbawiony zadania, dla którego go stworzono. Podczas wojny obronnej był całkowicie nieprzydatny. Produkcję bardzo prędko zakończono. Zakłady, które nastawiały się na masowy montaż (na przykład Zakłady Lotnicze w Charkowie) wpadły w ręce wroga. Zbudowane wcześniej Su–2 ponosiły dotkliwe straty, bowiem latały bez osłony myśliwców. Bohater Związku Radzieckiego M. Łaszin: „Latałem na Su–2 [...] to lekki samolot, o wybitnych zdolnościach manewrowych, szalenie żywotny i niezawodny. Płonął długo i z trudem. Nigdy nie zapalał się jak pochodnia”505. Bohater Związku Radzieckiego W. Strelczenko: „Su–2 nie zapalał się nawet z uszkodzonym bakiem, dzięki warstwie osłonowej z dwutlenkiem węgla”506. Konstruktor lotniczy W. Szawrow napisał najobszerniejszą i, według mnie, najbardziej obiektywną historię rozwoju radzieckiego lotnictwa. Wszyscy pozostali konstruktorzy byli konkurentami, dlatego Szawrow nie szczędzi słów krytyki. Ale twórców Su–2 nie krytykuje: „Chociaż Su–2 dostarczył masę nowatorskich rozwiązań, a jego autorom trudno byłoby cokolwiek zarzucić, samolot odpowiadał na rzeczywiste zapotrzebowanie jedynie do chwili rozpoczęcia wojny”507. Innymi słowy, wszystko było wspaniale, twórcom maszyny trudno cokolwiek zarzucić, do 21 czerwca 1941 roku Su–2 odpowiadał na zapotrzebowanie, ale rankiem 22 czerwca przestał odpowiadać. Iwanow zbierał cięgi od obcych i od swoich. Przed wojną Su–2 trzymano w ścisłej tajemnicy, mało kto wiedział o jego istnieniu. Dlatego na początku wojny radzieckie myśliwce brały nieznaną im sylwetkę Iwanowa za samolot nieprzyjaciela. Trzykrotny Bohater Związku Radzieckiego marszałek lotnictwa Aleksander Pokryszkin zestrzelił 59 maszyn wroga. Oficjalnie. W rzeczywistości zestrzelił 60 samolotów. Pierwszy na liście był Su–2 zestrzelony 22 czerwca 1941 roku. Zrządzeniem losu po wojnie Pokryszkin 505 506 507

— — —

Kuźmina, op. cit. Ibid. Szawrow, op. cit., s. 50.

studiował w Akademii WWS w jednej grupie z zestrzelonym przez siebie pilotem Su–2. Był to Iwan Pstygo, również przyszły marszałek lotnictwa. Trzeba było zacząć używać Su–2 niezgodnie z pierwotnym przeznaczeniem. Oto przykład: w lipcu 1941 roku 50 samolotów Su–2 otrzymało rozkaz zbombardowania mostu na Dnieprze w rejonie Rogaczewa. Gdyby kraj był przygotowany do wojny obronnej, to wysadzenie mostu podczas odwrotu byłoby błyskawiczną, rutynową operacją dla paru saperów. Ale nikt nie brał pod uwagę możliwości wojny obronnej, dlatego zamiast saperów do akcji posyła się pułk Su–2. Przy niekwestionowanej dominacji nieprzyjaciela w powietrzu pułk bombowców bliskiego zasięgu powinien lecieć pod osłoną przynajmniej jednego pułku myśliwców. Ale myśliwców nie ma, łatwo więc przewidzieć, jak zakończy się misja pięćdziesięciu lecących w kupie Su–2... Tak więc mostu nie zbombardowano, a pułk stracono. Wtedy zapadła decyzja: Su–2 mają nie latać w dużych formacjach, chociaż samolot został zaprojektowany właśnie do takich lotów. W wojnie obronnej potrzebne były myśliwce. Su–2 próbowano używać jak samolotu myśliwskiego. Ale maszyna tylko sylwetką przypominała myśliwiec. Piloci wykazywali niezwykłe bohaterstwo, ale nikt nigdy nie szkolił ich w prowadzeniu walk powietrznych, tym bardziej za sterami samolotu o zupełnie innym przeznaczeniu. Pierwszą i jedyną kobietą w historii światowego lotnictwa, która wykonała taran powietrzny była Jekaterina Zelienko ze 135. Pułku Bombowców Bliskiego Zasięgu. Wydarzenie miało miejsce 12 września 1941 roku. Swoim Su–2 staranowała w powietrzu niemiecki Bf–109, strąciła maszynę wroga i podczas próby lądowania sama została zestrzelona przez inny Bf–109. Piloci lotnictwa cywilnego, młodzi wyczynowcy, dziewuszki z aeroklubów dokonywali cudów bohaterstwa, ale Su–2 nie chciał wpisać się w scenariusz „wielkiej ojczyźnianej”. Stworzono go z myślą o zupełnie innych działaniach wojennych. Hitler uniemożliwił atak Stalinowi, wytrącił mu broń z ręki, ale nie miał nawet pojęcia o tym, jaką potęgą dysponował generalissimus, jak poważne są jego zamiary, w jakim stopniu zdołał się przygotować do rozpoczęcia wojny ofensywnej. Su–2 nie zdołał zaprezentować się w tej wojnie, ale w innych warunkach byłby bardzo groźnym przeciwnikiem.

Jest wiele sygnałów na to, że radziecki przemysł był doskonale przygotowany do masowego montażu Iwanowa. Kiedy Hitler ruszył na wschód, w ZSRR rozpoczęto gorączkowe prace nad uruchomieniem produkcji myśliwców. Konstruktor S. Ławoczkin zwrócił się o dostarczenie mu w dużych ilościach potężnych i niezawodnych silników do modernizacji myśliwca ŁaGG–3. Żaden problem: przemysł może dostarczyć każdą liczbę silników M–82, przeznaczonych do Su–2. Zakłady mogą je produkować i już mają w magazynach tysiące gotowych silników, więc można brać do woli i montować. Ławoczkin zamontował — i tak powstał słynny i łubiany, w odróżnieniu od ŁaGG–a–3, przez pilotów myśliwiec Ła–5. Radziecki przemysł był przygotowany do masowej produkcji karabinów maszynowych Szkas dla rozlicznych typów samolotów, ale przede wszystkim dla Su–2. Co prawda samolot ten został wycofany, ale gotowość przemysłu nie poszła na marne — nie było najmniejszych problemów z uzbrojeniem lotniczym. Podobnie jak z bombami. Przemysł był nastawiony na wytwarzanie bomb dla Su–2, natomiast w efekcie produkował je dla Iłów–2 i innych samolotów. Produkowano masowo pociski rakietowe kalibru 82 mm i 132 mm, stosowane nie tylko w lotnictwie, ale także w wyrzutniach naziemnych. 1 lipca 1941 roku Armia Czerwona miała siedem szybkostrzelnych wyrzutni rakietowych BM–13 (popularne Katiusze). Miesiąc później było ich 17. Jedne ulegały zniszczeniu w walce, inne schodziły z taśm fabrycznych — w sumie 1 września 1941 roku było ich 49. Dodatkowo rozpoczęto montaż jeszcze jednego modelu — BM–8. 1 października 1941 roku mimo poważnych strat, Armia Czerwona dysponowała 406 wyrzutniami BM–8 i BM–13. Dalszy wzrost produkcji wyrzutni odbywał się równie dynamicznie i już niebawem można było mówić o Katiuszach jako o broni masowej. Generał feldmarszałek A. Kesselring: „Straszliwy efekt psychologiczny «Organów Stalina* pozostanie w najwyższym stopniu nieprzyjemnym wspomnieniem dla każdego niemieckiego żołnierza, który służył na froncie wschodnim”508. W warunkach pośpiesznego odwrotu oraz utraty całej bazy przemysłowej i surowcowej zdołano szybko wyposażyć armię w zasadniczo nowy system uzbrojenia, jakim nie dysponowały żadne siły zbrojne na świecie. I do końca 508

—

Kesselring, op. cit., s. 78.

wojny nikt nie wyprodukował niczego podobnego. Cud gospodarczy, jak mówią komuniści? Bynajmniej. W okresie tajnej mobilizacji przemysł radziecki był przygotowany do produkcji pocisków rakietowych dla Iwanowa. Na pokładzie samolotu ta sama broń byłaby bez porównania bardziej skuteczna. Wszak artylerzyści muszą najpierw otrzymać informacje o atakowanych celach, podczas gdy piloci sami je odnajdują. Artylerzyści odpalają pociski kilka kilometrów od celu, natomiast piloci strzelają nimi tuż znad obiektów przeznaczonych do zniszczenia i są w stanie ocenić efekty swoich działań. Jeżeli są niezadowalające, wtedy następna fala samolotów może dokończyć dzieła. Produkcji Iwanowa zaniechano, niemniej przemysł wciąż dostarczał milionowe partie pocisków. Na pytanie, czy radziecki przemysł byłby w stanie dostarczyć 100–150 tysięcy samolotów Su–2 odpowiadam: tak! Taką produkcję planowano w warunkach kiedy ZSRR pierwszy uderza na wroga i nic nie zakłóca produkcji. Hitler wywrócił cały plan. Ale nawet mimo utraty wszystkich hut aluminium, większości zakładów lotniczych i montowni silników, Związek Radziecki wyprodukował podczas wojny 41.989 nieporównanie trudniejszych technologicznie Iłów–2 i Iłów–10. Poza tym zbudowano dziesiątki tysięcy innych samolotów, bez porównania bardziej skomplikowanych, niż Iwanow. Gdyby Stalin zaatakował Rumunię, paraliżując niemiecką armię i gospodarkę, wtedy cały radziecki przemysł mógłby funkcjonować bez zakłóceń i zbudować kilkakrotnie więcej samolotów, niż miało to miejsce w maksymalnie niesprzyjających warunkach. I jeszcze jedno pytanie: skąd wziąć takie tłumy pilotów? O to towarzysz Stalin też się zatroszczył, lotników było aż nadto. Co prawda ich umiejętności pozwalały sterować samolotem tylko w warunkach „czystego nieba”, ale pilotów wyszkolono tylu, że w 1942 roku wysyłano ich z karabinami pod Stalingrad, żeby wspomagali piechotę.509 Piloci o takich kwalifikacjach nie byli przy datni w wojnie obronnej, podobnie jak nie był przydatny samolot Iwanow, który mieli pilotować. Ale do tego jeszcze wrócimy...

509

—

„Krasnaja zwiezda”, 15 grudnia 1992

7. Konstruktorzy radzieccy nie chcieli porzucić myśli o latającym Czyngis– chanie. W 1943 roku Dmitrij Tomaszkiewicz zakończył prace nad prototypem szturmowca Pegaz. Przystąpił do projektu dużo wcześniej, jednak niemiecka napaść, a następnie ewakuacja opóźniły jego ukończenie. Pegaz miał dwa silniki o mocy 140 KM każdy. Prędkość lotu nad ziemią 172 kilometry na godzinę, na wyższym pułapie jeszcze mniej. Jeden pilot. Samolot nie miał strzelca ani uzbrojenia obronnego. Został zbudowany z niestrategicznych materiałów: sklejka budowlana, sosnowe belki, blacha dachowa, czołgowa stal pancerna. Obrys samolotu stanowiły wyłącznie linie proste. Prostota i taniocha posunięta do najdalszych granic. Samolot mogłyby produkować na masową skalę dowolne zakłady meblarskie. Równocześnie Pegaz był uzbrojony w dwa działka kalibru 23 mm, ciężki karabin maszynowy i bombę o masie 500 kilogramów. Pilota otaczał pancerz, chroniący przed pociskami cekaemów, a nawet pociskami kalibru 20 mm. Pancerz osłaniał również zbiorniki paliwa i inne ważne podzespoły. W razie konieczności zbiorniki można było odrzucić. Siła uzbrojenia oraz skuteczne opancerzenie, chroniące przed ostrzałem przeciwlotniczym sprawiały, że ten bez wątpienia najtańszy i najprostszy samolot stawał się groźnym przeciwnikiem. Pilot–oblatywacz, generał major lotnictwa Piotr Stefanowski siedział za sterami trzystu szesnastu typów maszyn. Były wśród nich różne wersje Iwanowa i Pegaza. Najczęściej miał do czynienia z prototypami, które w momencie oblatywania uchodziły za twory z pogranicza fantastyki. Pegaz nie miał wiele wspólnego z fantastyką, niemniej uzyskał od Stefanowskiego wysoką notę. Jego zdaniem to mógł być samolot produkowany „w ogromnych seriach” — ale w żadnym wypadku dla potrzeb wojny obronnej. Iwanowy i Pegazy mogłyby śmigać po niebie Europy, Afryki, Indii, ale tylko pod warunkiem wcześniejszego zneutralizowania Luftwaffe — lub odcięcia Rzeszy od rumuńskiego zaplecza naftowego. W każdych innych okolicznościach Iwanowy i Pegazy stawały się bezużyteczne. Dlatego godzina ich chwały nigdy nie nadeszła. W marcu 1939 roku Stalin oświadczył z trybuny XVIII zjazdu partii: „Szaleńczy wyścig zbrojeń lotniczych państw kapitalistycznych trwa już od

szeregu lat i niewątpliwie jest jednym z najbardziej charakterystycznych i decydujących elementów nieuniknionego, ogólnego konfliktu zbrojnego”510. Stalin miał rację: na Zachodzie rzeczywiście trwał szaleńczy wyścig zbrojeń lotniczych. Lotnictwo bojowe w największych państwach Zachodu osiągnęło poziom tysiąca samolotów bojowych, a nawet nieco więcej. Niemcy były zdecydowanym liderem. Liczebność Luftwaffe wynosiła 3.600 samolotów. W marcu 1939 roku Stalin nie miał wątpliwości, że taka liczba maszyn bojowych świadczy o nieuchronnej wojnie. I miał rację. W tym samym 1939 roku Hitler rozpoczął wojnę o panowanie nad światem. Jeżeli 3.600 samolotów określamy jako „szaleńczy wyścig zbrojeń lotniczych”, to co należałoby powiedzieć o produkcji Iwanowa? Jeżeli 3.600 hitlerowskich maszyn uznamy za zapowiedź „nieuniknionego, ogólnego konfliktu zbrojnego”, to o czym świadczą przygotowania do produkcji stu tysięcy samolotów szturmowych?

510

—

„Historia Drugiej Wojny Światowej”, op. cit., t. 2, s. 255.

ROZDZIAŁ 42. INKUBATOR Centralna Rosja — to zarzewie rewolucji światowej.511 J. STALIN

1. 25 stycznia 1931 roku IX zjazd Komsomołu rzucił w masy wzniosłe hasło: „Komsomolec — do samolotu!” Nie myślcie, że ktoś podsunął lub podszepnął tę ideę. Bynajmniej. Przedstawiciele młodego pokolenia sami postanowili uczyć się pilotować szybowce i samoloty. Był to pamiętny czas straszliwego głodu, zorganizowanego z inspiracji towarzysza Stalina. W kraju, który mógł bez trudu wyżywić nie tylko siebie, ale jeszcze i pół świata, zdarzały się przypadki ludożerstwa i zjadania trupów. I właśnie w takich czasach znalazły się środki na otwarcie dziesiątków nowych aeroklubów, na zakup setek samolotów szkolno–treningowych, na utrzymanie rzeszy instruktorów i mechaników, znalazły się rezerwy dewizowe na zakup jedwabiu spadochronowego i rozmaitych wymyślnych przyrządów. I zawrzała robota. Każdą wolną chwilę komsomolcy–entuzjaści spędzali w klubach i sekcjach pilotażu Osoawiachimu512, zawierając bliską znajomość z lotnictwem (i nie tylko). Szkolenie pilotów zaczynało się od szybowców. Ci, którzy pomyślnie ukończyli pierwszy etap, rozpoczynali naukę pilotażu silnikowego. Wreszcie najlepsi z najlepszych, mając odpowiednią wiedzę teoretyczną i staż za sterami, szli — po otrzymaniu rekomendacji Komsomołu — do wojskowych szkół lotniczych. Jednak pilotów było wciąż za mało. Osoawiachim zwiększał tempo szkolenia, a Komsomoł posyłał do aeroklubów wciąż nowe tysiące młodych zapaleńców. Kraj opanowała lotnicza psychoza, podobna do trwającej już psychozy spadochronowej. 511

— „Prawda”, 10 listopada 1920. — Osoawiachim (1927–1948) — Stowarzyszenie Wspierania Obrony, Budownictwa Lotniczego i Chemicznego, odpowiednik peerelowskiej Ligi Obrony Kraju [przyp. tłum.]. 512

22 lutego 1935 roku dziennik „Na straży” opublikował raport, skierowany do towarzysza Stalina: 138.416 młodych ludzi potrafi pilotować szybowiec. Partia komunistyczna i sam towarzysz Stalin wyrazili zadowolenie z osiągnięć Osoawiachimu. Przy okazji zasugerowano, że czas najwyższy przejść do masowego szkolenia szybowników. Aluzja została właściwie odczytana. 31 marca 1936 roku, po roku wstępnych prac przygotowawczych, KC Komsomołu i KC Osoawiachimu podejmują wspólną uchwałę „O masowym sporcie szybowcowym”. Kto chce, może zapoznać się z jej treścią w gazecie „Na straży” z dnia 16 kwietnia 1936 roku. W dniu 9 grudnia 1936 roku „Komsomolska Prawda” drukuje apel, by przeszkolić sto pięćdziesiąt tysięcy pilotów oraz odpowiednią liczbę pracowników obsługi technicznej. Zwróćmy uwagę na typowo radziecki zbieg okoliczności: właśnie w 1936 roku Stalin wydał tajny rozkaz o rozpoczęciu prac nad Projektem Iwanow. Samolot miał być wyprodukowany w liczbie 100–150 tysięcy egzemplarzy.

2. Osoawiachim rośnie w siłę. Pod koniec 1939 roku koordynuje 4 ośrodki szkolenia instruktorów, 12 szkół obsługi technicznej, 36 klubów szybowcowych i 182 aerokluby. Ile samolotów miał na stanie Osoawiachim — nie mam pojęcia. Wiem natomiast, że aeroklub, to przede wszystkim lotnisko. Nie wydaje mi się, żeby na jedno lotnisko przypadał tylko jeden samolot, albo dwa. Jaki sens budować pas startowy i hangar dla dwóch samolotów? Ale nawet przy założeniu, że na lotniskach Osoawiachimu stały po dwa samoloty, to i tak byłaby to spora flota powietrzna. Można też spróbować policzyć od końca: ilu samolotów treningowych potrzeba do wyszkolenia tysiąca pilotów? A 150 tysięcy? Należy wspomnieć przy okazji, że Związek Radziecki to kraj zwycięskiego socjalizmu, w którym własność prywatna została zniesiona i nie ma mowy o żadnej prywatnej inicjatywie. Majątek narodowy został znacjonalizowany i dzierżawić tereny pod przyszłe lotniska można było tylko za zgodą państwa. Samoloty budowano też wyłącznie w państwowych zakładach, a po zmontowaniu przekazywano je do dyspozycji państwa. Państwo miało wyłączny monopol na paliwo lotnicze, rezerwy ludzkie — na

wszystko. A zatem czyjaś szczodra dłoń przekazywała Osoawiachimowi wszelkie środki, jakich życzył sobie ten nienasycony twór. Ze swej strony Osoawiachim robił to, co do niego należało: do wiosny 1941 roku wyszkolił 121.000 pilotów.513 Zatem plan nie został wykonany? Został, i to z nawiązką. Przecież Osoawiachim nie był jedyną, ani nawet najważniejsza organizacją, przygotowującą lotników. Poza Osoawiachimem piloci byli szkoleni również w szkołach lotniczych WWS, RKKF i lotnictwa cywilnego, czyli GWF514. W owym czasie lotnictwo cywilne było dosyć skromną instytucją. Do jego głównych zadań należała obsługa rządu, NKWD, Ludowego Komisariatu Łączności i kilku innych urzędów. Nie istniały jeszcze regularne przewozy, nie planowano otwarcia linii pasażerskich. W chwili wybuchu wojny stan osobowy całego lotnictwa cywilnego wynosił 3.927 ludzi (wliczając stewardessy). Jednak ta niewielka, acz zamożna organizacja miała spore możliwości. Przede wszystkim mogła szkolić pilotów, w tym pilotów wojskowych. I szkoliła. 2 września 1935 roku rząd podjął decyzję, by nabór kursantów do szkół technicznych i lotniczych GWF odbywał się według kryteriów obowiązujących w szkołach lotniczych WWS. Mówiąc inaczej, każdy pracownik lotnictwa cywilnego mógł być w razie potrzeby wykorzystany w lotnictwie bojowym. 5 listopada 1940 roku zapadła rządowa decyzja, w istocie przekształcająca GWF w organizację pomocniczą lotnictwa wojskowego. „Uchwała [...] zobowiązywała Główny Zarząd Lotnictwa Cywilnego (...) do wyszkolenia w ciągu 1941 roku wielu tysięcy pilotów, którzy w przyszłości mieli uzupełnić personel wojskowych szkół lotniczych. W tym celu Główny Zarząd Lotnictwa Cywilnego w miesiącach luty–kwiecień 1941 roku sformował dziesiątki eskadr szkolnych, w których tysiące uczniów zdobywało zawód pilota. Eskadry te otrzymały dodatkowo 1.048 samolotów szkolnych”.515 W ramach lotnictwa cywilnego utworzono 47 eskadr 513

— „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 6/1984, s. 5. — GWF — Grażdanskij Wozdusznyj Fłot — Cywilna Flota Powietrzna [przyp. tłum.]. 515 — S. Kurkotkin, „Tył Radzieckich Sił Zbrojnych w Wielkiej Wojnie Narodowej 1941– 1945”, Warszawa 1980, s. 56. 514

szkoleniowych, każda liczyła po 250 kursantów. 1.048 dodatkowych samolotów — to też brzmi imponująco. A poza wszystkim: tysiące kursantów, to tylko zaledwie jeden nabór. A przecież nikt nie zamierzał ograniczać się do jednego rzutu. Wspaniale to przemyślano, do najdrobniejszych szczegółów! 47 eskadr szkoleniowych przygotowuje tysiące pilotów dla WWS, a niewtajemniczony widzi tylko lotnictwo cywilne. Przy okazji młodzi ludzie zdobywają wspaniałe perspektywy. Chcesz do wojskowej szkoły lotniczej? Proszę bardzo, drzwi stoją otworem! Nie chcesz być wojskowym pilotem? Możesz wybrać szkołę lotnictwa cywilnego. Po niej też zostaniesz wojskowym pilotem. Krótko mówiąc, wspólnym wysiłkiem rozlicznych organizacji udało się zrealizować plan szkolenia pilotów. „Tysiące komsomolców na ochotnika i ze specjalnych komsomolskich naborów kierowały się do szkół lotniczych i technicznych WWS i GWF. Komsomoł wyznaczył młodzieży ambitne zadanie: wszechstronnie rozwijając masowy sport lotniczy wyszkolić 150 tysięcy lotników–wyczynowców. Zadanie to przypadło do gustu naszych młodzieńcom i dziewczętom”.516

3. Czas zadać kilka pytań: kto potrzebuje 150 tysięcy lotników? I po co? A przecież szkolenie pilotów to nie jedyne zadanie Osoawiachimu i podobnych instytucji: prócz pilotów przyuczano nawigatorów, mechaników pokładowych, mechaników obsługi naziemnej, radiotelegrafistów, meteorologów i rozmaitych innych fachowców. W pogotowiu czekał milion spadochroniarzy. Dwaj angielscy autorzy B. Gregory i D. Batchelor opublikowali w 1978 roku książkę, w której bardzo pomysłowo wyjaśniali, że milion radzieckich spadochroniarzy to takie narodowe hobby, po prostu ludzie lubili sobie poskakać dla przyjemności.517 Bardzo przekonująca teza. Z drugiej strony wydaje mi się, że gdyby partia komunistyczna rozdała

516 517

— —

Zdrastwuj, niebo. Sbornik, Moskwa 1966, s. 5. B. Gregory, D. Batchelor, Airborne Warfare 1918–1941, Leeds 1978.

głodującym dzieciom po bochenku razowca, to frajdy byłoby znacznie więcej za dużo mniejsze pieniądze. A więc eksperci znaleźli uzasadnienie miliona spadochroniarzy, natomiast nikomu do tej pory nie udało się w przekonujący sposób wytłumaczyć, w jakim celu komuniści wyszkolili 150 tysięcy pilotów. Jasne, że nie dla lotnictwa cywilnego. Jak się przekonaliśmy, potrzeby GWF były więcej niż skromne, natomiast całe zaplecze lotnictwa cywilnego wykorzystano do szkolenia tysięcy pilotów dla Armii Czerwonej. Na szczęście, masowego szkolenia pilotów nie da się wytłumaczyć jakimś narodowym hobby ani podobnymi bzdurami. Z bardzo prostego powodu. Młodzież trafiała do aeroklubów dobrowolnie lub w wyniku rozlicznych inicjatyw. Te rozliczne inicjatywy miały jedną cechę wspólną: nie były dobrowolne. Przeczytajmy pierwszy lepszy raport o wyczynach radzieckiej młodzieży w tamtych wspaniałych czasach. Od razu przekonamy się, że prócz zasady dobrowolności stosowano również inne formy rekrutacji: nabory komsomolskie, zaciągi, mobilizacje i inne. Nie szukając daleko, wróćmy do cytatu z książki „Witaj, niebo”: „Tysiące komsomolców na ochotnika...”. O jakiej przyjemności może być tu mowa, gdy komsomolca zapędza się do samolotu batogami?

4. Cokolwiek by mówiono, jedno jest pewne: 150 tysięcy lotników szkolono nie dla ich przyjemności i nie ku chwale lotnictwa cywilnego, lecz z myślą o wojskowych szkołach lotniczych. Statystyki przysposobienia pilotów bojowych w ZSRR potrafią zadziwić każdego. W ciągu dwóch pierwszych pięciolatek (lata 1927–1937) w Związku Radzieckim wyszkolono 50 tysięcy pilotów i nawigatorów wojskowych.518 O cały rząd wielkości więcej, niż w każdym innym mocarstwie lotniczym! Ma się rozumieć, gdy jednych szkolono, inni odpadali, ale mimo wszystko napływ zdecydowanie przewyższał odpływ. Liczba wyszkolonych pilotów wojskowych z każdym rokiem zdecydowanie rosła. 518

—

Szumichin, op. cit., s. 177.

W ciągu tych dziesięciu lat 50 tysięcy pilotów zostało wyuczonych w szkołach WWS, których liczba też rosła z roku na rok i w 1937 roku wyniosła 12 (nie licząc szkół lotniczych RKKF). Poza tym działała Akademia szkolącą wyższą kadrę dowódczą. 1 stycznia 1940 roku liczba ośrodków szkoleniowych WWS wzrosła do osiemnastu. 1 września 1940 roku działa już 28 szkół, a Akademia została rozdzielona na dwie samodzielne uczelnie. Trzy miesiące później jest już 41 szkół lotniczych. Marszałek lotnictwa S. Krasowski był wówczas generałem majorem lotnictwa i dowodził jedną z takich szkół: 2.000 kursantów.519 Może kierował jakąś specjalną, wyjątkową szkołą? Bynajmniej. Pod koniec grudnia roku 1940 instytucje szkoleniowe lotnictwa wojskowego miały na stanie 6.053 samoloty treningowe.520 Daje to średnio po 147 samolotów treningowych na każdą szkołę lotniczą. Według dzisiejszych norm 120 samolotów stanowi dywizję powietrzną. Według ówczesnych kryteriów 120 samolotów to dwa pułki lotnicze, a sześć tysięcy samolotów to 100 szkoleniowych pułków lotniczych. I skoro w każdej szkole lotniczej było ponad 100 samolotów, to znaczy że musiało być ponad tysiąc kursantów. Liczba 6.000 samolotów treningowych obejmuje jedynie szkoły należące do WWS. Tymczasem marynarka miała własne lotnictwo morskie i odrębne ośrodki szkoleniowe z własnymi samolotami treningowymi. Nie wspominam o samolotach w jednostkach bojowych WWS i RKKF, w lotnictwie cywilnym, Osoawiachimie, NKWD i tak dalej. Kremlowscy historycy uwielbiają podkreślać dotkliwy brak samolotów treningowych. Deficyt rzeczywiście był faktem niepodważalnym. Bowiem chciano coraz więcej i więcej samolotów szkolnych i bojowych. Ale jeżeli podsumujemy liczbę radzieckich maszyn szkolno–treningowych, wówczas okaże się, że Związek Radziecki miał ich więcej, niż wynosiła liczba niemieckich samolotów szkolnych, bojowych i transportowych razem wziętych.

519 520

— —

S. Krasowski, Żyzń w awiacji, Moskwa 1968, s. 111. Centralne Archiwum Państwowe Armii Czerwonej, dział 29, rejestr 31, teczka 107, karta 28.

5. A zatem Związek Radziecki wkroczył w 1941 rok posiadając 41 szkół lotniczych. Stalinowi to nie wystarcza. Jak temu zaradzić? Do 1940 roku można było zwiększać liczbę kursantów w poszczególnych szkołach lotniczych. Tę możliwość wyczerpano: każda szkoła lotnicza została tak zapchana kursantami, że nie dało się wetknąć szpilki. Marszałek lotnictwa S. Krasowski potwierdza, że szkoły lotnicze działały pełną parą, loty odbywały się w dzień i w nocy, w niedziele i święta — na okrągło. Znajduje to potwierdzenie w wielu relacjach. Pozostały dwie możliwości zwiększenia liczby szkolonych lotników. Pierwsza: otworzyć kolejne szkoły pilotażu. Druga: zwiększyć liczbę absolwentów kosztem obniżenia poziomu ich wyszkolenia i czasu trwania nauki. Co innego trzymać kursanta przez trzy lata, a co innego rok: tymi samymi siłami można wyszkolić trzykrotnie więcej lotników. A gdyby skrócić naukę do pół roku, to zamiast jednego lotnika można przyuczyć sześciu! Którą drogę wybrać? W dniu 7 grudnia 1940 roku na posiedzeniu Głównej Rady Wojennej 521 dowódca WWS generał porucznik lotnictwa Paweł Ryczagow zaproponował, by wykorzystać równocześnie obie możliwości. Od początku roku 1941 znacznie zwiększyła się liczbę szkół lotniczych WWS. Według danych na dzień 1 maja 1941 roku baza szkoleniowa wyglądała następująco: trzy akademie wojskowe, dwie wyższe szkoły nawigacji powietrznej, kursy szkolenia kadry dowódczej, 16 uczelni i szkół technicznych oraz 88 szkół pilotażu. Ponadto listopada 1940 roku utworzono szkoły specjalne WWS w ramach Ludowego Komisariatu Oświaty. Przyuczały młodych chłopców do późniejszej nauki w wojskowych szkołach lotniczych. Kiedy zebrałem do kupy wszystkie dostępne dane co do liczby szkół lotniczych WWS i liczby kursantów, sam zacząłem wątpić w to, co zobaczyłem. Jak w to uwierzyć?! Myślę, że nie ja jeden miałem poważne wątpliwości. Dlatego gdyby czytelnika również ogarnęły wątpliwości, to 521

—

Utworzona w 1938 roku przy Ludowym Komisariacie Obrony [przyp. tłum.].

proponuję prosty sposób sprawdzenia tych danych. W ciągu wojny 2.400 radzieckich lotników uznano za bohaterów. Biografie każdego z nich są ogólnie dostępne. Można się dowiedzieć, kiedy każdy z nich ukończył szkołę lotniczą i jaką konkretnie. Zacznijcie segregować te informacje. Bardzo prędko okaże się, że szkół lotniczych było znacznie ponad 50, ponad 60, ponad 70. Drugi sposób: weterani często poszukują dawnych towarzyszy broni i kolegów z klas, najczęściej przez ogłoszenia w gazecie „Krasnaja zwiezda”. To istna rzeka informacji! Warto kompletować i uzupełniać te wiadomości, nie tylko o lotnictwie. Pasjonująca układanka, zwłaszcza jeśli się to robi przez szereg lat! Można też przeanalizować i posegregować biografie słynnych generałów i marszałków lotnictwa. Też da się z tego wiele wyczytać. Nie jest łatwo ogarnąć wyobraźnią taką liczbę wojskowych szkół lotniczych ani przyuczanych w nich kursantów, ale każdy, kto sam zbiera informacje o skali przysposabiania kadr lotniczych dla Armii Czerwonej musi się zgodzić: szkół i uczelni lotniczych było bardzo dużo i wszystkie pracowały w stachanowskim rytmie. Jeśli nawet zaufamy tym liczbom, to i tak trudno pozbyć się wątpliwości. Jak można w ciągu trzech miesięcy oddać do użytku choćby dziesięć szkół lotniczych? Szkoła to przecież lotnisko, hangary, warsztaty, magazyny, kwatery, to zespół instruktorów, mechaników, specjalistów różnych profesji. Jak to możliwe, żeby w tak krótkim terminie wszystkich zgromadzić? Nie ma w tym żadnej tajemnicy. Przez dziesięć lat Stalin nie szczędził środków na rozwój aeroklubów Osoawiachimu. Organizacja miała charakter dobrowolny (w radzieckim rozumieniu tego słowa), przy tym paramilitarny, a wyższe kierownictwo było po prostu wojskowe, na czele z generałem majorem lotnictwa Pawłem Kobielewem. Przekształcenie dobrowolnych klubów paramilitarnych w nie zawsze dobrowolne szkoły lotnicze WWS było zadaniem niemalże automatycznym. W ciągu tych dziesięciu lat wszystko zostało przygotowane i wielokrotnie przećwiczone: personel na miejscu (wystarczy tylko przebrać w mundury i zaprzysiąc), pasy startowe na miejscu, hangary i warsztaty naprawcze są, o samolotach nie wspominając. Nie ma co prawda kwater, ale jakiż to problem, skoro można zbudować baraki. W tym

mamy wprawę. Postawi się kilka baraków na skraju lotniska — ot, i szkoła lotnicza jak się patrzy! Trzecia Akademia WWS powstała właśnie w taki sposób. Co prawda zawczasu wzniesiono bloki mieszkalne. Opowiada generał pułkownik lotnictwa A. Ponomariow. Przed wojną jako generał porucznik lotnictwa został skierowany do Leningradu. Zbudowano tam kompleks Wyższej Szkoły Inżynierów GWF. Towarzysz Stalin dbał o inwestowanie w lotnictwo cywilne: nowoczesne sale wykładowe, pracownie, laboratoria, akademiki — wszystko lśni nowością. Generał maszeruje korytarzami. W uczelni wojskowej każdy z miejsca stawałby na baczność, a tu nikt nie zwraca na niego uwagi. To nic. Na wszystko przyjdzie pora. Generał spotyka swojego dawnego profesora. „— Aleksander Ponomariow! Zuch! Generał! — Uściskał mnie serdecznie. — Co was sprowadza? — Ano, będziemy razem pracować. — Tutaj? Przecież jesteście w wojsku? — Wkrótce wszyscy w tym domu będą w wojsku”.522 Tak właśnie powstała trzecia akademia wojskowa WWS. Tak właśnie powstały wszystkie szkoły lotnicze: najpierw inwestujemy w „dobrowolny” aeroklub, po czym pewnego pięknego dnia zmieniamy tablicę przy bramie wjazdowej.

6. Ale pilotów i tak było za mało. I zdecydowano radykalnie skrócić naukę. Oficjalna wersja głosi: „decyzją partii i rządu”. Rozumiem więc, że decyzją Stalina i Mołotowa. Do tej pory wszystkich pilotów i nawigatorów obowiązywał trzyletni program nauczania, nie licząc okresu przygotowania w Osoawiachimie. Teraz postanowiono:  zachować tylko cztery szkoły lotnicze z dotychczasowym programem nauki, natomiast okres edukacji skrócić do dwóch lat w czasie pokoju i jednego roku podczas wojny; 522

—

A. Ponomariew, Pokoritieli nieba, Moskwa 1980, s. 82.

 przekształcić 55 szkół lotniczych w szkoły letnie ze skróconym programem nauczania (9 miesięcy w okresie pokoju, 6 podczas wojny);  przekształcić 29 szkół lotniczych w szkoły z maksymalnie skróconym programem nauczania (4 miesiące w okresie pokoju, 3 podczas wojny).  Kandydat na pilota nie znał tych wszystkich mądrości i nie miał prawa do świadomego wyboru. Wszystko zależało od tego dokąd skierują. Obowiązywała, naturalnie, zasada, żeby najlepszych posyłać do normalnych szkół lotniczych, średniaków do szkół ze skróconym programem, a całą resztę do szkół z maksymalnie skróconym programem. Jednak trudno mi uwierzyć, by takie zalecenia mogły być ściśle przestrzegane. Skoro nie było czasu na szkolenie pilota, to można sobie wyobrazić, ile trwała wstępna selekcja. W czterech szkołach lotniczych szkolono lotników, którzy w przyszłości mogli zostać dowódcami kluczy, eskadr, pułków. W 55 szkołach ze skróconym programem uczono pilotów lotnictwa myśliwskiego którzy z czasem mogli stać się prowadzącymi grup, oraz drugich pilotów bombowców, którzy z czasem mieli szansę zająć miejsca pierwszych pilotów. A w 29 szkołach z maksymalnie skróconym czasem nauki przyuczano drugich pilotów bombowców, którzy z czasem nie mieli szans na nic. Po przejrzeniu programów nauczania tych wszystkich szkół i uczelni nie mam już cienia wątpliwości: to tam produkowano mięso armatnie radzieckiego lotnictwa wojskowego.

7. Można by odnieść wrażenie, że większość pilotów zamierzano wyszkolić w 55 szkołach ze skróconym programem. Ale to tylko efekt psychologiczny: po prostu 55 to więcej, niż 29. Natomiast właśnie 29 szkół lotniczych z maksymalnie skróconym programem stało się główną kuźnią kadr powietrznych. Spróbujmy oszacować. Przyjmijmy dla uproszczenia, że każda szkoła lotnicza ma tysiąc kursantów. W takim razie 55 szkół lotniczych ze skróconym programem w ciągu 1941 roku przyuczy 55 tysięcy pilotów, którzy opuszczą mury uczelni — i rozpocznie się nowy „turnus”. Tymczasem 29 szkół z najkrótszym programem może w ciągu jednego roku (w czasie pokoju) wyszkolić 3 „turnusy” po 29 tysięcy kursantów, a więc 87 tysięcy

pilotów. Ale szkoły lotnicze liczyły po półtora, a czasem po dwa tysiące kursantów. A zatem liczebna przewaga lotników szkolonych według maksymalnie skondensowanego programu stawała się jeszcze bardziej wyraźna. I nie dajmy się zwieść słowom: cztery miesiące nauki w czasie pokoju, trzy miesiące w czasie wojny — niewielka różnica! Jeżeli gros pilotów szkoli się w cztery miesiące, to nie jest to czas pokoju. Widzę tylko jedno wytłumaczenie takiego stanu rzeczy: od 7 grudnia 1940 roku radzieckie lotnictwo funkcjonowało w trybie wojennym. Ciekawskim polecam przejrzeć informacje na temat szkolenia japońskich kamikadze podczas II wojny światowej. Bardzo pouczająca analogia. Niech nas też nie zmyli 9 miesięcy szkolenia. Nie da się wyszkolić pełnowartościowego pilota w ciągu dziewięciu miesięcy. To niemożliwe. Nota bene, niektóre szkoły lotnicze, w których obowiązywał cykl 9– miesięczny, od razu przestawiły się na 6–miesięczny rytm wojenny, na przykład szkoła pilotażu w Kirowabadzie (Azerbejdżan). Nie dajmy się też zwieść tym nielicznym szkołom dwuletnim. Powiedziano: dwa lata w czasie pokoju i rok podczas wojny. Ale to tylko teoria. A jak wyglądała praktyka? „Wszystkie dwuletnie szkoły i uczelnie lotnicze przekształciły się w roczne”.523 A więc na upartego można by na czas pokoju wprowadzić nawet 7–letni program: i tak nikt już się nie uczył według programu opracowanego na czas pokoju.

8. Wyobraźmy sobie, że otwieramy wylęgarnię piskląt, albo jakąkolwiek inną. Wydajność naszego inkubatora wynosi, powiedzmy, 150 tysięcy piskląt rocznie (a tak naprawdę znacznie więcej). Produkujemy rok, drugi, trzeci... Nie będziemy tutaj wdawać się w filozoficzne dywagacje na temat, czy to dużo, czy mało, bowiem wszystko jest względne. Zastanówmy się tylko nad stroną czysto praktyczną: co z nimi potem zrobić? Pomyślmy o upłynnieniu gotowej produkcji, o zbycie. W przeciwnym razie grozi nam nadprodukcja, która czasem przytrafia się kapitalistom. No, ale my nie jesteśmy 523

—

Szumichin, op. cit., s. 233.

kapitalistami, prowadzimy gospodarkę planową i mamy zakontraktowany zbyt. Żarty na bok: jeżeli lotniczy inkubator został uruchomiony na pełną moc 7 grudnia 1940 roku, to znaczy że Stalin postanowił rozpocząć wojnę w 1941 roku. Jeżeli wojna się nie rozpocznie, to już jesienią 1941 roku nie będzie wiadomo co począć z tłumem niedouczonych lotników. Przecież marzenia o 150 tysiącach pilotów to już zamierzchła przeszłość. W 1940 roku machina szkoleniowa jest już tak rozkręcona, że jej roczna wydajność przewyższa 150 tysięcy. Wszyscy historycy komunistyczni zmuszeni są przyznać, że Stalin przygotowywał agresję. Ale, powiadają, na 1942 rok. Skoro tak, to należało wyhamować taśmę produkcyjną i przedłużyć edukację produkowanym masowo ćwierć–pilotom. Ilości i tak mamy pod dostatkiem, a przynajmniej podniesie się trochę jakość. Ale Stalin kierował się innym kalendarzem. Potrzebował absolwentów już w 1941 roku. Całej chmary absolwentów. A może szykował się do odparcia ewentualnej agresji? Może ci wszyscy piloci byli przygotowywani na okoliczność wojny obronnej, przyszłej „wielkiej ojczyźnianej”? Zwróćmy uwagę na daty. Hitler podjął ostateczną decyzję o agresji na ZSRR w dniu 18 grudnia 1940 roku. Jednak niemiecki przemysł nie przełączył się na reżim wojenny, a piloci byli szkoleni według normalnych programów. Za to przestawienie radzieckiego lotniczego inkubatora na reżim wojenny w dniu 7 grudnia 1940 roku jest najlepszym dowodem na to, że Stalin pierwszy zdecydował się na napaść. A gdybyśmy chcieli dokładnie policzyć jak było, wówczas okaże się, że prawdziwy początek stalinowskiej wylęgarni lotniczej należałoby usytuować dziesięć lat przed rokiem 1941, a mianowicie w roku 1931, kiedy po raz pierwszy padło hasło: „Komsomolec — do samolotu!” W tym czasie Hitler jeszcze nie doszedł do władzy i nikt nawet nie przypuszczał, że może to nastąpić. A tymczasem Stalin przygotowywał się już do zadania Niemcom śmiertelnego ciosu, nie bacząc na to, kto dzierży ster rządu — Hitler, czy ktokolwiek inny.

ROZDZIAŁ 43. 186. DYWIZJA PIECHOTY Ta wojna wywoła — jesteśmy o tym przekonani — rewolucję proletariacką.524 L. TROCKI

1. W toku wojny domowej Armia Czerwona rosła w siłę. Jedne dywizje ginęły, inne powstawały, a liczebność wojska zwiększała się systematycznie. Szczytowy rozwój Armia Czerwona osiągnęła na początku 1920 roku: 64 dywizje piechoty i 14 dywizji kawalerii.525 Po zakończeniu wojny domowej Armia Czerwona została znacznie okrojona, jednak liczba dywizji piechoty nie zmalała, a nawet wzrosła. To nie cud, po prostu żołnierzy wypuszczono do domów, a dywizje przekształcono w tak zwane dywizje terytorialne: sztaby i dowódcy są na miejscu, a żołnierzy nie ma. Dywizja terytorialna to jakby szkielet, który w razie ćwiczeń, klęsk żywiołowych lub wojny wypełnia się żołnierzami. Wystarczy powołać rezerwistów. A tworzenie nowych dywizji bez żołnierzy nie pochłania wielkich środków i nie odrywa rolnika od pługa. W 1923 roku sformowano setną dywizję piechoty. W owym czasie rzeczywiście istniało prawie sto dywizji piechoty (bez żołnierzy), ale mimo wszystko nieco poniżej tej liczby, dlatego przyznanie tak wysokiego numeru było swego rodzaju samochwalstwem: patrzcie, ilu nas jest... Liczba 100 w pewnym sensie wyznaczała górną granicę: sto dywizji piechoty powinno było wystarczyć i w czasie pokoju, i podczas wojny (co potwierdziło doświadczenie wojny domowej). Pamiętajmy, że Armia Czerwona dysponowała prócz tego dywizjami kawalerii, które miały odrębną numerację. 100. DP oraz 1. Dywizja Piechoty im. Proletariatu cieszyły się największymi względami: te numery w pewnym sensie zakreślają całą Armię 524 525

— —

„Biulietień opozicji”, op. cit., sierpień–wrzesień 1939. W. Sokołowski, „Strategia wojenna”, Warszawa 1964, s. 163.

Czerwoną. Wyraźnie widać dążenie naczelnego dowództwa, by na przykładzie pierwszej i setnej dywizji pokazać, jaki rewolucyjny porządek panuje w Armii Czerwonej. I jeżeli nawet nie wszędzie udało się zaprowadzić żelazną dyscyplinę, to z pewnością zdołano to uczynić w obu tych formacjach. Nie przypadkiem podczas wojny właśnie 100. Dywizja Piechoty jako pierwsza została uhonorowana mianem gwardyjskiej i przyjęła nazwę 1. Dywizja Piechoty Gwardii. Tymczasem 1. Proletariacka została na początku wojny przekształcona w dywizję piechoty zmotoryzowanej i z czasem stała się 1. Dywizją Piechoty Zmotoryzowanej Gwardii. W latach dwudziestych i trzydziestych liczba dywizji piechoty w Armii Czerwonej czasem malała, a po chwili rosła. Czasem w systemie numeracji powstawały luki, które niebawem się zapełniały, ale 100. DP pozostawała niejako górną rubieżą Armii Czerwonej. Nie było dywizji z wyższym numerem. Na początku lat trzydziestych Armia Czerwona zaczęła z początku niepostrzeżenie, a z czasem coraz szybciej „nabijać masę mięśniową”. Dywizje terytorialne bez żołnierzy stopniowo przekształcały się w dywizje kadrowe z pełną obsadą. Proces nabierał tempa... Pod koniec 1937 roku przynajmniej połowa dywizji piechoty przekształciła się z terytorialnych w kadrowe, a pod koniec 1938 roku wszystkie dywizje były już kadrowe. Tak się złożyło, że na początku sierpnia 1939 roku Armia Czerwona miała na stanie 96 dywizji piechoty i jedną dywizję piechoty zmotoryzowanej. Wszystkie były w pełni obsadzone. Daje to łącznie liczbę żołnierzy przekraczającą stan Armii Czerwonej w apogeum wojny domowej, kiedy to reżim walczył o przetrwanie.

2. 1 września 1939 armia niemiecka napadła na Polskę, i datę tę oficjalnie uznano za początek II wojny światowej. Był to fakt tak straszny i tragiczny, że wszystkie inne wydarzenia z tego dnia zeszły na plam dalszy. Tymczasem 1 września 1939 roku w Moskwie nadzwyczajna IV sesja Rady Najwyższej ZSRR przyjmuje ustawę „O powszechnym obowiązku służby wojskowej”. Natychmiast rozpoczyna się tworzenie kolejnych dywizji piechoty. Wypełniono wszystkie luki między numerem 1 i 100, po czym

zaczęły pojawiać się dywizje z kolejnymi numerami: 101, 102, 103..., a później 110, 111... 120... 130... Aby nie szukać daleko, przyjrzyjmy się jak wyglądał proces ich powstawania na przykładzie słynnej 1. Dywizji Piechoty im. Proletariatu. We wrześniu 1939 roku sztab dywizji przekształcono w sztab korpusu piechoty. Dwa pułki tworzące dywizję przekształcono w 115. i 126. DP. Nowy korpus piechoty został niezwłocznie przerzucony pod zachodnią granicę i 17 września brał udział w „marszu wyzwoleńczym” na Polskę. Inny pułk ze składu 1. Dywizji Piechoty im. Proletariatu pozostawiono w stolicy i w oparciu o niego sformowano nową 1. Dywizję Piechoty im. Proletariatu. Z jednej dywizji powstały trzy nowe oraz dowództwo korpusu piechoty. Podobnie działo się w innych miejscach: pułki przekształcały się w dywizje, dywizje — w korpusy. Zajrzyjmy w kroniki naszych osławionych dywizji. Zaskakujące, jak wiele z tych dywizji powstało w tym samym czasie. Ot, choćby 2. Dywizja Tamańska Gwardii. Miano gwardyjskiej i odpowiedni numer uzyskała podczas wojny, tymczasem powstała we wrześniu 1939 roku jako 127. DP. Był to czas nieprawdopodobnego rozbudowywania radzieckich sił zbrojnych. Sprawdzamy na wyrywki — 112. Dywizja Piechoty, 123., 128., 136., 138, 144., 159., 163., 169., 186. — wszystkie powstały w tym samym miesiącu. Radzieckie źródła oficjalne skromnie odnotowują: „Od jesieni 1939 roku rozpoczęło się rozbudowywanie wszystkich rodzajów wojsk lądowych, tworzono dziesiątki nowych dywizji”526.

3. Proces tworzenia nowych dywizji odbywał się skokami. W samym tylko wrześniu 1939 roku numeracja dywizji piechoty podskoczyła od 100 do 186. Drobne wyjaśnienie: ciąg numerów od 100 do 186 nie był kompletny, czasem zdarzały się luki. Jednak w czerwcu 1940 roku Hitler wyruszył na Francję i beztrosko odwrócił się plecami do Stalina. Ten zaś wydał rozkaz utworzenia kolejnego rzutu dywizji piechoty. Wtedy wszelkie nieciągłości numeracji zostały uzupełnione. 526

—

Sowietsktje Woorużonnyje Siły, Moskwa 1978, s. 242.

Kolejna fala formowania dywizji piechoty przetoczyła się w lutym–marcu 1941 roku. Wtedy numeracja dywizji przekroczyła 200. Przyjrzyjmy się jak powstawała 200. DP. Zacznijmy od dowódcy. Iwan Liudnikow, urodzony w 1902 roku, ukończył szkołę piechoty, dowodził plutonem, kompanią, był dowódcą sztabu batalionu. Jego szybki awans przypada na okres Wielkiej Czystki. W 1938 roku ukończył Akademię im. M. Frunzego i został skierowany do Sztabu Generalnego. 19 sierpnia 1939 roku padł rozkaz o utworzeniu wielu nowych szkół wojskowych. Wtedy powstała między innymi Szkoła Piechoty w Żytomierzu, której szefem został właśnie Liudnikow. 22 lutego 1941 roku ludowy komisarz obrony wydaje tajny rozkaz o przedterminowej promocji absolwentów szkół wojskowych. Promocja odbywa się bez udziału wyższej kadry: szefowie szkół wojskowych otrzymali nominacje na dowódców nowych dywizji. 10 marca 1941 roku pułkownik I. Liudnikow, komendant Szkoły Piechoty w Żytomierzu, otrzymuje polecenie by udać się do sztabu Kijowskiego Okręgu Wojskowego, gdzie szef sztabu okręgu generał porucznik M. Purkajew odczytuje mu rozkaz o nominacji na dowódcę 200. DP, którą ma osobiście sformować. „Zrozumiałem, że niewiele czasu dzieli nas od wielkich wydarzeń i z miejsca udałem się do wydziału organizacyjno–mobilizacyjnego”.527 „W wydziale mobilizacyjnym sztabu powiedziano mi: — Wasza dywizja jest w tamtym kącie, bierzcie. Podnoszę z podłogi opieczętowany worek z karteczką «200. DP. Skrzynka pocztowa 1508». Zawartość worka niezbyt pokaźna. Ktoś nawet zażartował: — Nie przemęczysz się, chłopie... Termin utworzenia nowej dywizji był bardzo krótki”.528 38–letni pułkownik cztery lata później zostanie generałem pułkownikiem. W 1941 roku bez trudu poradził sobie z wyznaczonym zadaniem, podobnie jak ze wszystkimi zadaniami, które otrzymał podczas wojny. Zaczynając od zera, od prawie pustego worka, Liudnikow sformował dywizję, zorganizował wszystkie pododdziały, jednostki, sztaby i struktury zaplecza, a na początku czerwca 200. Dywizja Piechoty „została uzupełniona do stanu osobowego

527 528

— —

I. Ludnikow, Skwoz grozy, Donieck 1973, s. 23. Ibid., s. 3.

czasu wojny i otrzymała kompletne uzbrojenie”529. Oznacza to, że 200. DP miała 14.438 żołnierzy i oficerów, setki dział i moździerzy, 558 pojazdów, czołgi, wozy pancerne itd. itp. Historia mobilizacji zdumiewa każdego badacza niezwykłą precyzją i niesamowitym skoordynowaniem przygotowań Armii Czerwonej do napaści. Początkowo, w sierpniu 1939 roku, większość sił rzucono na szkolenie kadry oficerskiej, potem zdecydowano o przedterminowej promocji, o sformowaniu drugiego i trzeciego rzutu rezerwowych dywizji, o przerzuceniu wojsk z Dalekiego Wschodu, z rejonów zabajkalskich, Syberii, z Azji Środkowej, z Kaukazu i Zakaukazia. 8 maja 1941 roku agencja TASS grzmi z całych sił, że ZSRR nie przerzuca żadnych wojsk z Dalekiego Wschodu. A tymczasem dyslokowane są kolejne formacje, wśród nich XXXI Korpus Piechoty. Wchodząca w jego skład 200. DP pułkownika Liudnikowa odbywa ostatnie szkolenia. Wreszcie nadchodzi dzień 13 czerwca, TASS ogłasza swój słynny komunikat. I oto dywizja zostaje postawiona w stan pogotowia. Przychodzi rozkaz: w kilku nocnych przemarszach, nie wychodząc z lasów i zachowując ścisłą tajemnicę, przemieścić się w kierunku przygranicznego miasteczka Kowel... „Całe miasteczko wyległo na ulice, by pożegnać naszą dywizję. Nie pomagały żadne zapewnienia, że to tylko wymarsz na manewry. Nic nie mogło pocieszyć naszych matek i żon. Ogarnęło je przeczucie bliskiego nieszczęścia. Całując żonę i synków byłem niemal pewny, że wyruszam na wojnę”.530 A potem nastąpiła niespodziewana agresja nieprzyjaciela. Zawsze dziwiła mnie ta niekonsekwencja: miliony ludzi wiedziały, że idą na wojnę, wiedziały ich żony, i matki, i ojcowie, i dzieci — a niemiecki atak był dla wszystkich całkowitym zaskoczeniem. Generał pułkownik I. Liudnikow był doskonałym dowódcą. W 1945 roku dowiódł nie lada mistrzostwa, niszcząc japońskie dywizje, które napaści się nie spodziewały. Ale jak pogodzić ze sobą następujące fakty: w marcu 1941 roku Liudnikow dostaje wezwanie do wydziału mobilizacyjnego sztabu w przygranicznym okręgu wojskowym, gdzie otrzymuje polecenie formowania dywizji oznaczonej numerem porządkowym dwukrotnie przewyższającym aktualny stan liczebny radzieckich dywizji; tworzy dywizję według „stanu 529 530

— —

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 9/1966, s.66–67. I. Liudnikow, Doroga dlinoju w żyzń. Moskwa 1969, s. 4.

osobowego czasu wojny” i zdaje sobie sprawę, że „niewiele czasu dzieli go od wielkich wydarzeń”; kiedy 200. DP wyrusza w kierunku granicy, Liudnikow, tak jak wszyscy wokół rozumie, że idą na wojnę — a równocześnie nikt się nie spodziewa niemieckiej napaści, dla wszystkich staje się ona całkowitym zaskoczeniem... A przecież to takie proste: wszyscy wiedzieli, że będzie wojna, wszyscy oczekiwali jej wybuchu, ale... nie napaści ze strony Niemiec. Warto zatrzymać się przy kwestii zagadkowego przeczucia bliskiej wojny, które dotknęło dziesiątki milionów radzieckich obywateli. Wrócimy jeszcze do tej sprawy. Na razie pozostaniemy przy naszych dywizjach. Mówiąc dokładnie, przy dywizjach, korpusach, armiach i frontach. Jeżeli tworzy się dziesiątki (setki) dywizji, to trzeba zatroszczyć się o ich dowództwo. Niektóre dywizje miały charakter wydzielony, to znaczy podlegały bezpośrednio sztabom armii lub okręgów wojskowych, ale najczęściej dwie, trzy, cztery dywizje piechoty tworzyły korpus piechoty. Oto dlaczego wraz ze wzrostem liczby dywrizji rosła odpowiednio liczba korpusów piechoty. Latem roku w Armii Czerwonej było 25 korpusów piechoty, jesienią ich liczba uległa podwojeniu. Numery korpusów piechoty stale rosły i bardzo prędko przekroczyły liczbę 50, a potem 60. Ale korpusami trzeba dowodzić. Właśnie dlatego we wrześniu 1939 roku dopisał urodzaj na armie.

4. W całej tej historii zainteresował mnie pewien pozornie nieistotny szczegół. We wrześniu 1939 roku nastąpiło masowe tworzenie radzieckich dywizji i korpusów. Za datę powstania danego pułku, dywizji czy korpusu przyjmuje się dzień wręczenia sztandaru bojowego. Podobnie jak na okręcie wojennym: pierwsza data w dzienniku pokładowym wyznacza dzień wciągnięcia bandery na maszt. Ale żeby wciągnąć banderę trzeba najpierw zbudować okręt. A budowa zaczyna się od projektu. Podobnie rzecz się ma z dywizją: aby można było wręczyć jej sztandar bojowy, trzeba ją wpierw sformować, co z kolei wiąże się z mianowaniem dowódcy. Zaciekawił mnie nie sam moment przekazywania sztandaru, a chwila, gdy w dywizji pojawił

się pierwszy człowiek: dowódca, który otrzymał zadanie sformowania dywizji. W tamtym czasie dywizje rosły jak grzyby po deszczu. Spośród wszystkich, o których wiemy, że utworzono je we wrześniu 1939 roku wybrałem tę jedną, z najwyższym numerem — 186. DP — i rozpocząłem poszukiwanie pierwszej wzmianki na jej temat. Próbowałem wychwycić ten dzień, w którym dywizja jeszcze nie powstała, natomiast został już mianowany dowódca i otrzymał niepokaźny worek z doczepioną kartką „186. DP”. Dowódcą 186. DP został pułkownik (od 4 czerwca roku — generał major) N. Biriukow. Pozostało mi jeszcze sprecyzować datę jego nominacji. Zajęło mi to dokładnie trzy lata. Ten czas nie poszedł na marne, przy okazji natrafiłem na sporo dodatkowych informacji, nierzadko równie interesujących. I oto któregoś dnia sukces! Odnalazłem to, czego szukałem: rozkaz o utworzeniu 186. DP i mianowaniu dowódcy został podpisany 19 sierpnia 1939. Tej nocy nie zmrużyłem oka. Czułem się jak alpinista, który zdobył dziewiczy szczyt.

5. Z samego rana zakasałem rękawy i wziąłem się do roboty. Należało albo znaleźć potwierdzenie, lub odrzucić nasuwającą się hipotezę. Czy to możliwe, by w dniu 19 sierpnia 1939 roku Stalin polecił utworzyć tylko jedną dywizję i nadać jej numer 186, przeskakując wprost z numeru 100? Musiałem sprawdzić wiele innych dywizji i biografie wielu marszałków i generałów, którzy w sierpniu roku 1939 roku nie byli jeszcze marszałkami ani generałami, lecz tylko dobrze zapowiadającymi się pułkownikami. Zresztą w 1939 roku Armia Czerwona w ogóle nie miała generalskich szarż. Zamiast nich używano stopni kombryg, komdyw, komkor. Dużo łatwiej jest dowieść jakieś twierdzenie, niż je odkryć. Sprawdziłem. Wszystko się potwierdziło: we wrześniu 1939 roku formowano dziesiątki nowych dywizji i korpusów, natomiast decyzja o ich utworzeniu i mianowaniu dowódców zapadła 19 sierpnia 1939 roku. Oto kilka przykładów.

Kombryg P. Pszennikow (przyszły generał porucznik) 19 sierpnia 1939 roku został dowódcą 142. DP. Samej dywizji na razie nie było, ale wyznaczony dowódca przystąpił niezwłocznie do jej tworzenia. Pułkownik J. Krejzer (przyszły generał armii) w tym samym dniu został dowódcą 172. DP. Kombryg I. Daszyczew (przyszły generał major) stanął na czele 47. Korpusu Piechoty. Formowano nie tylko dywizje i korpusy, ale również armie. Komkor F. Golikow (przyszły marszałek Związku Radzieckiego) w sierpniu 1939 roku otrzymał rozkaz utworzenia 6. Armii. Pułkownik S. Biriuzow (przyszły marszałek Związku Radzieckiego) 19 sierpnia 1939 roku został dowódcą nieistniejącej w tym momencie 132. DP. Kombryg A. Berezin (od 5 czerwca 1940 roku generał major) został tego samego dnia mianowany dowódcą 119. DP. Można o tym wszystkim przeczytać w powszechnie dostępnych publikacjach.531 Czarno na białym widnieje data — 19 sierpnia 1939 roku. Tę listę można by ciągnąć jeszcze bardzo długo. Wydaje mi się, że tych przykładów wystarczy, żeby zauważyć istotę rzeczy: 19 sierpnia 1939 roku Stalin rozkazał podwoić liczbę dywizji piechoty. W chwili wydawania tego rozkazu Armia Czerwona i tak miała więcej dywizji, niż którakolwiek armia na świecie. Rozkaz ich podwojenia oznaczał, że zakończył się okres przedmobilizacyjny. Rozpoczęła się mobilizacja. Zarówno wtedy, jak i 50 lat później fakt rozpoczęcia mobilizacji utrzymywano w tajemnicy. Bo była to tajna mobilizacja. Dla jej zamaskowania z dniem 2 września 1939 roku ogłoszono „częściową mobilizację”. Gdyby rzeczywiście przeprowadzano jakąś częściową mobilizację, to należało w pewnym momencie ogłosić jej zakończenie i demobilizację. Nic takiego nie nastąpiło. Przeciwnie, mobilizacja nabierała tempa i rozmachu. Tajną mobilizację prowadzono pod kierownictwem szefa Sztabu Generalnego marszałka Związku Radzieckiego B. Szaposznikowa. To on najlepiej rozumiał, i przekonał samego Stalina, że nie istnieje nic takiego jak częściowa mobilizacja, że sens ma tylko powszechna mobilizacja, i że mobilizacja jest nie tylko zapowiedzią nadciągającej wojny, ale samą wojną. 531

—

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 2/1986, s. 86.

19 sierpnia 1939 roku Europa nadal żyła w poczuciu pokoju i bezpieczeństwa, a w Moskwie zapadła już decyzja. Stalin wprawił w ruch machinę mobilizacji i rozpoczął się ten nieodwracalny proces, który sprawił, że — w każdym wypadku i w dowolnej konfiguracji międzynarodowej — II wojna światowa stała się nieuchronna. Wielu historyków sądzi, że Stalin najpierw postanowił podpisać układ z Hitlerem, a dopiero potem zaczął szykować się do zaskakującego uderzenia na Niemcy. Osobiście jestem przekonany, że była to jedna i ta sama decyzja. Podpisanie pokoju z Niemcami i postanowienie o nieuchronnej agresji na Niemcy — to elementy tej samej strategii.

6. 1 września 1939 roku Hitler napadł na Polskę. Ta data uchodzi za początek II wojny światowej. Niech więc ten tragiczny dzień pozostamie oficjalną datą rozpoczęcia II wojny światowej. Nie wiem, kiedy Hitler zamierzał rozpocząć II wojnę światową. Wiem natomiast, że w świetle dostępnych informacji Niemcy nie powinny były napadać na Polskę we wrześniu 1939 roku. Przede wszystkim mogło to wywołać wojnę i blokadę morską ze strony Anglii i Francji — co też nastąpiło. Hitler powinien był przeanalizować wszelkie możliwe konsekwencje swoich działań. Aby móc podjąć równorzędną walkę na morzu, Niemcy potrzebowały potężnej floty. W 1939 roku Kriegsmarine nie miała się czym chwalić. Niemiecki program budowy okrętów przewidywał, że do 1944 roku nastąpi wodowanie sześciu pancerników; do 1943 roku — czterech ciężkich krążowników, a czterech następnych do 1945 roku; czterech lekkich krążowników do 1943 roku i trzynastu następnych do 1948 roku; dwóch lotniskowców przed rokiem 1941 i dwóch kolejnych do 1947 roku. Podobnie wyglądał kalendarz rozbudowy niemieckiej floty podwodnej. Krótko mówiąc, Hitler powinien był zaczekać z napaścią na Polskę do 1944–1945 roku. Nie muszę dowodzić — bo inni już to uczynili przede mną — że w 1939 roku Hitler nie zamierzał wszczynać wojny europejskiej, a tym bardziej światowej. Przemysł funkcjonował w reżimie pokojowym i nic nie zapowiadało zmiany. Wiadomo, że 3 września 1939 roku Hitler był

wstrząśnięty na wieść o wypowiedzeniu mu wojny przez Francję i Wielką Brytanię. Tymczasem Stalin podejmował we wrześniu 1939 roku decyzje nieodwracalne. Takie, które nie pozostawiały Związkowi Radzieckiemu innej możliwości, prócz wojny. Właśnie dlatego dzień 19 sierpnia 1939 roku uznaję za datę przełomową. Od tej chwili II wojna światowa była nieunikniona. Gdyby Hitler nie rozpoczął jej 1 września, to Stalin byłby zmuszony poszukać innego pretekstu, albo nawet innego „sprawcy”, który pchnąłby Europę i cały świat ku wojnie. Na tym polega sedno mojego odkrycia.

7. 23 sierpnia 1939 roku na Kremlu podpisano pakt Ribbentrop–Mołotow. To był pasjonujący i niezwykły moment. Jego uczestnicy nie mogli przypuszczać, że bezstronna kamera utrwali coś więcej, niż życzyliby sobie inicjatorzy całego przedsięwzięcia. A kamera utrwaliła następujący obraz: Mołotow i Ribbentrop podpisują układ, a za ich plecami, niczym dwaj spiskowcy, szepczą coś do siebie Stalin i Szaposznikow. Mają o czym szeptać. Związek Radziecki zakończył już tajną fazę przedmobilizacyjną i wszedł w fazę tajnej mobilizacji, która sama z siebie jest już wojną. Stalin i Szaposznikow wiedzą, że stworzyli sytuację, „w której nie ma już mowy o powrocie do warunków pokojowych”. W tym momencie w Związku Radzieckim formowane są dywizje o numerach porządkowych powyżej stu. ZSRR przystępuje do szkolenia dziesiątków tysięcy pilotów samolotu Iwanow. Prace konstrukcyjne przy projekcie tego samolotu dobiegły końca i jest gotowy do prawdziwie masowej produkcji. Równocześnie powstają dziesiątki nowych uczelni wojskowych, mających przygotować setki tysięcy oficerów. Trwa budowa tylu fabryk prochu i amunicji, że w nadchodzących latach wybuch wojny staje się nieuchronny. Stalin i Szaposznikow szepczą za plecami Ribbentropa, wiedząc, że Związek Radziecki już jest w stanie wojny — choć działa jeszcze milczą.

ROZDZIAŁ 44. KIEDY SFORMOWANO 112. DYWIZJĘ PANCERNĄ? W przededniu wojny A. Getman został mianowany dowódcą 112. DPanc.532 GENERAŁ ARMII I. GUSSAKOWSKI

1. Ostatni minister obrony ZSRR i ostatni marszałek Związku Radzieckiego Dmitrij Jazów w swoich licznych książkach, artykułach i wystąpieniach publicznych niejednokrotnie mówił o tym, że w Związku Radzieckim w ciągu niecałych dwóch lat poprzedzających wojnę utworzono 125 nowych dywizji.533 Dla porównania przypomnijmy, że w szczytowym okresie „zimnej wojny” armia Stanów Zjednoczonych liczyła szesnaście dywizji, a armia brytyjska — cztery. Decyzję o utworzeniu nowej dywizji musiałaby w kraju demokratycznym poprzedzić wielomiesięczna debata parlamentarna. Tymczasem Stalin, według świadectwa Jazowa, w ciągu niecałych dwóch lat sformował 125 nowych dywizji. Czy można zaufać jego świadectwu? W żadnym wypadku. Każdy, kto zbiera informacje na temat radzieckich sił zbrojnych w mig się zorientuje, że marszałek Jazów opowiada banialuki. I dlatego zwróciłem się listownie do głównego historyka Armii Czerwonej generała pułkownika Dmitrija Wołkogonowa. Od żołnierza wymaga się odwagi w bitwie, od historyka wrojskowości wymaga się odwagi publicznego dementi, gdy jego przełożony mija się z prawdą historyczną. Nie wiem, czy generał pułkownik Wołkogonow otrzymał mój list, ale nawet jeśli nie otrzymał, to miał już niejedną okazję by sprostować wypowiedź Jazowa. Nie uczynił tego. 532 533

— —

„Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 10/1973, s. 117. D. Jazow, Wierni Otcziznie, Moskwa 1988, s. 178.

Oświadczenia Jazowa słyszeli wszyscy radzieccy historycy wojskowości, ale żaden z nich nie miał dość odwagi, by zaprotestować. Wtedy napisałem do samego Jazowa: towarzyszu marszałku, nie mówicie całej prawdy, albo... jej nie znacie.

2. Posłuchajmy więc innych opinii o liczbie dywizji. Marszałek Związku Radzieckiego K. Moskalenko: „Od września 1939 roku do czerwca 1941 roku utworzono 125 nowych dywizji piechoty”534. Marszałek Związku Radzieckiego I. Bagramian: „Formowano 125 dywizji piechoty oraz mnóstwo związków’ taktycznych i oddziałów innych rodzajów wojsk”535. Dostrzegacie różnicę? Jazów mówi o 125 nowych dywizjach, a Moskalenko i Bagramian o 125 nowych dywizjach piechoty. Marszałek Jazowr świadomie lub nieświadomie pominął jedno niewinne słowro, co z kolei całkowicie zmieniło sens wypowiedzi, bowiem prócz piechoty Stalin formował także inne dywizje, na przykład dywizje piechoty zmotoryzowanej. Od września 1939 roku do czerwca 1941 roku utworzono 30 nowych dywizji zmotoryzowanych. Wszystkie dywizje piechoty i piechoty zmotoryzowanej miały ujednolicony system numeracji i już w marcu 1941 roku pojawiły się numery 250, 251, 252 i tak dalej. A numeracja nie zawierała żadnych luk. Prócz tego formowano dywizje pancerne. W ciągu zaledwie jednego roku, od czerwca 1940 roku do czerwca 1941 roku powstało 61 nowych dywizji pancernych, oznaczonych własną, odrębną numerację od 1 do 69. Luki w numeracji oznaczały, że proces formowania nowych dywizji nie został zakończony. W ciągu niecałego roku, od lipca 1940 roku do czerwca 1941 roku powołano 70 nowych dywizji lotnictwa i proces ten trwał nadal. Pojawiały się coraz wyższe numery identyfikacyjne. W kwietniu 1941 roku pod Smoleńskiem powstała 81. Dywizja Lotnictwa Bombowego Dalekiego Zasięgu... 534 535

— —

K. Moskalenko. „Przed przełomem”. Warszawa 1971, s. 11. I. Bagramian. „Taki był początek wojny”. Warszawa 1972, s. 95.

A może to były jakieś miniaturowe dywizje? Bynajmniej. W czerwcu roku 1941 niemieckie dywizje pancerne miały różnorodną strukturę organizacyjną i zróżnicowaną liczebność: od 147 czołgów w 13. DPanc do 299 czołgów w 7. DPanc. Czołgów lekkich i średnich. Niemcy nie mieli praktycznie czołgów ciężkich. Natomiast radziecka dywizja w roku 1941 liczyła 375 czołgów lekkich, średnich i ciężkich. Nie wszystkie dywizje były skompletowane, na przykład 1. DPanc rozpoczęła wojnę mając na stanie 370 czołgów i 53 wozy pancerne.536 W 1941 roku niemieckie dywizje zmotoryzowane nie miały na stanie czołgów. Tymczasem radziecka dywizja zmotoryzowana roku 1941 miała ich 275. Jedyna niemiecka dywizja kawalerii nie miała w ogóle czołgów. Każda radziecka dywizja kawalerii miała po 64 czołgi. Niemieckie dywizje piechoty nie miały czołgów, natomiast standardowe radzieckie dywizje piechoty miały po 16 czołgów wsparcia. Niektóre miały po 60–70 czołgów. Na przykład 4. Dywizja Piechoty im. Niemieckiego Proletariatu przystąpiła do wojny z Niemcami dysponując 64 czołgami.537 Radzieckie dywizje lotnictwa miały po 200, a czasem po 300 samolotów. Zdarzało się i więcej. Na przykład w dniu 21 czerwca 9. Dywizja Lotnictwa miała na stanie 409 maszyn bojowych. W ciągu niecałych dwóch lat liczba nowo sformowanych dywizji nie wyniosła 125, jak twierdzi marszałek Jazów, lecz 295... Naturalnie, nie wliczając w to nowych dywizji piechoty zmotoryzowanej NKWD.

3. Ale 295 dywizji to też nie koniec. Pewnego razu miałem okazję zwiedzić muzeum 8. Dywizji Piechoty Gwardii im. Bohatera Związku Radzieckiego generała majora I. Panflłowa. Dywizja należy do najsłynniejszych, odznaczona orderami Lenina, Czerwonego Sztandaru, orderem Suworowa. W radzieckich szkołach dzieci 536 537

— —

W. Baranow, [w:] „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”. nr 9/1988, s. 18. I. Rosłyj, Posliednij priwał — w Bierlinie, Moskwa 1983. s. 32. 174

znały na pamięć cały jej bohaterski szlak bojowy. Sformowana w lipcu 1941 roku jako 316. DP; pierwszy dowódca — generał major Panfiłow; w październiku przerzucona pod Moskwę, gdzie 28 jej bohaterskich żołnierzy wsławiło się powstrzymaniem natarcia przeważających sił nieprzyjaciela. Wiedziałem o tym zanim odwiedziłem muzeum, ale instynkt psa myśliwskiego kazał mi dwa, trzy, cztery razy obwąchać wszystko po kolei. I szczęście mi dopisało. Wśród mnóstwa dokumentów i relikwii zobaczyłem pożółkły świstek papieru zapisany drobnymi literkami. Był to rozkaz o formowaniu dywizji. Przede mną przeczytały go tysiące zwiedzających. A może nie czytali, tylko oglądali. A może czytali, ale przeoczyli najważniejsze. Rozkaz, jak rozkaz: sformować, mianować itd. Ale ta data! 12 czerwca 1941 roku. Nazajutrz, 13 czerwca, TASS przekaże dziwny komunikat o tym, że ZSRR nie zamierza zaatakować Niemiec. A w tym czasie liczba radzieckich dywizji piechoty przekroczyła 300. Wydało mi się niemożliwe, żeby bezpośrednio po utworzeniu dywizji z numerem 252 została sformowana dywizja nr 316. Dlatego zacząłem sprawdzać pozostałe numery i ustaliłem, że dywizje nr 261, 272, 289, 291, 302 i wiele innych zostały utworzone w lipcu 1941 roku, ale rozkazy o ich formowaniu zostały wydane przed niemiecką agresją. Dlatego właściwe byłoby stwierdzenie, że Stalin w ciągu niecałych dwóch lat utworzył 125 nowych dywizji piechoty, 30 dywizji zmotoryzowanych, 61 dywizji pancernych, 70 dywizji lotnictwa, a prócz tego jeszcze przed niemiecką napaścią przystąpił do formowania co najmniej 60 dalszych dywizji piechoty i piechoty zmotoryzowanej.

4. Sprawdziłem również dywizje pancerne. Oficjalnie Stalin miał ich do dyspozycji 61. W rzeczywistości już w marcu 1941 roku numery radzieckich dywizji pancernych przekroczyły setkę i nadal rosły. By to potwierdzić wystarczy zajrzeć do encyklopedii „Wielka Wojna Ojczyźniana”538. Książka przeszła 538

—

Wielikaja Otieczestwiennaja Wojna..., op. cit., s. 206.

przez gęste sito cenzury państwowej i wojskowej, redagowali ją generał armii M. Kozłow, generał pułkownik G. Sredin, generał porucznik P. Żylin i wielu innych utytułowanych generałów, profesorów, doktorów habilitowanych, członków Akademii Nauk i innych sław. Z tej pracy naukowej dowiadujemy się, że generał armii A. Getman (w 1941 roku — pułkownik) w marcu 1941 roku został dowódcą 112. DPanc. I nie jest to bynajmniej jedyna wskazówka w sprawie liczby dywizji pancernych. Jeżeli jacyś historycy wojskowości mają wątpliwości, to wystarczy zweryfikować informacje odnośnie wszystkich dywizji pancernych trzycyfrowej numeracji, na przykład o 111. Dywizji Pancernej. Znajdowała się w rejonie Zabajkalskim. 22 czerwca po ogłoszeniu wiadomości o niemieckiej napaści, w całym kraju odbywały się wiece ludności cywilnej oraz żołnierzy i oficerów w wielu jednostkach rozlokowanych w głębi kraju. „Historia Zabajkalskiego Okręgu Wojskowego” potwierdza, że 22 czerwca 1941 roku „odbyły się wiece żołnierzy i oficerów w jednostkach 36. i 57. DPZmot oraz 61. i 111. DPanc”539. Trudno sobie wyobrazić antywojenny wiec w 111. DPanc, gdyby w owym czasie taka dywizja nie istniała. Jeżeli miłośnik historii przejrzy swoje zbiory dotyczące dziejów radzieckich dywizji, przyzna mi rację: w dniu czerwca 1941 roku istniały przynajmniej następujące dywizje pancerne: 101. DPanc pułkownika G. Michajłowa, 102. DPanc pułkownika I. Iłłarionowa, 104. DPanc pułkownika W. Burkowa, 106. DPanc pułkownika A. Pierwuszina, 107. DPanc pułkownika P. Domraczewa. To prawda, że nie wszystkie były w pełni skompletowane. Na przykład marszałek Związku Radzieckiego I. Koniew powiada, że we wrześniu 1941 roku 107. DPanc miała na stanie zaledwie 153 czołgi.540 To rzeczywiście niewiele, ale nie zapominajmy, że 153 czołgi to pozostałość po zażartej bitwie pod Smoleńskiem. A jak na pozostałość, to całkiem spora liczba. W tym czasie spośród wszystkich niemieckich dywizji pancernych na froncie wschodnim tylko dwie miały porównywalną liczbę sprawnych czołgów: 6. DPanc — 188 czołgów i 8. DPanc — 155 czołgów.

539 540

— —

Ordiena Lenina Zabajkalskij, Moskwa 1980, s. 96. „Wojenno–Istoriczeskij Żurnał”, nr 10/1966, s. 56.

5. Przypomnijmy sobie, że we wrześniu 1939 roku Hitler przystąpił do wojny mając sześć dywizji pancernych, wyposażonych najczęściej w lekkie czołgi. W dniu 31 sierpnia 1941 roku Wehrmacht posiadał na stanie 211 czołgów średnich. Ciężkich czołgów nie tylko nie było na wyposażeniu armii, ale nawet w fazie projektowania. Nikt w ogóle nie zaproponował produkcji takiego sprzętu. Po przeanalizowaniu powyższego niektórzy historycy doszli do wniosku: skoro Hitler dysponował sześcioma dywizjami lekkich czołgów, to znaczy, że zamierzał podbić cały świat. Wiosną 1941 roku „neutralny” Stalin utworzył więcej dywizji pancernych, niż istniało łącznie na całym świecie — zarówno za czasów Stalina, jak i potem. W 1941 roku Związek Radziecki był jedynym krajem na świecie, który posiadał ciężkie czołgi. Wypada zadać pytanie historykom: skoro sześć dywizji lekkich czołgów stanowi niezbity dowód chęci rozpętania wojny i opanowania całego świata, to czego dowodzi utworzenie w ciągu jednego roku 61 dywizji pancernych i rozpoczęcie formowania kolejnych 60 dywizji pancernych? Żaden kraj na świecie nie może sobie pozwolić na utrzymanie 60 dywizji pancernych. O stu nawet nie wspomnę. Oprócz dywizji pancernych Stalin miał jeszcze ponad trzysta dywizji piechoty i piechoty zmotoryzowanej. Takiej liczby wojska żaden kraj nie może utrzymać. Nie mówię tu o dywizjach lotnictwa i wszystkich pozostałych. Nawet w niepełnym składzie osobowym jest to ogromna liczba oficerów i żołnierzy. Zresztą ten niepełny stan nie trwał długo, żołnierze i uzbrojenie napływały bardzo szybko. A to mogło oznaczać tylko jedno: twardą wolę walki. Walki już teraz, w 1941 roku, bez czekania aż wszystkie dywizje zostaną skompletowane. Gdyby zostały skompletowane, gospodarka kraju nie wytrzymałaby takiego ciężaru. Oto dlaczego genialny Karl von Clausewitz uważał, że z samej natury wojny wynika to, że nie da się osiągnąć stanu równoczesnej gotowości wszystkich sił do ich natychmiastowego i jednoczesnego użycia w działaniach zbrojnych.

Właśnie dlatego Stalin przygotował potężną armię, a także niewyczerpane rezerwy dywizji w różnych fazach ich powstawania. Podczas wojny znacznie łatwiej jest dokończyć formowanie, niż zaczynać tworzenie dywizji od zera. Hitler nie stworzył takich odwodów. Rzucił przeciw Stalinowi 17 niekompletnych dywizji pancernych, których nie miał już czym wesprzeć. Wszystkie niemieckie czołgi na froncie wschodnim zostały przydzielone do czterech odrębnych grup pancernych. Każda grupa pancerna liczyła od ośmiu do piętnastu dywizji, w tym 3–5 pancernych, 2–3 zmotoryzowane, reszta — piechoty. W dniu 4 września 1941 roku 2. GPanc generała pułkownika H. Guderiana miała na stanie 190 sprawnych czołgów. Grupa pancerna przekształciła się w niekompletną dywizję pancerną, a dywizje pancerne w jej składzie stały się defacto batalionami czołgów: w 3. DPanc — 41 sprawnych czołgów; w 4. DPanc — 49 czołgów; w 17. DPanc — 38; w 18. DPanc — 62 czołgi na chodzie. A oprócz tego — dramatyczny brak części zamiennych i benzyny. Wszystko to działo się jeszcze przed nastaniem jesieni, ulewnych deszczy i błota, przed nadejściem rosyjskiej zimy, śniegu, mrozu — co Hitler i jego generałowie też powinni byli mieć na uwadze. Historycy od dawna wiodą spór, co Hitler powinien był uczynić na początku września 1941 roku: wykonać grupą pancerną Guderiana manewr oskrzydlający Kijów, czy też pchnąć ją wprost na Moskwę. Dziwią mnie te rozważania: skoro grupa pancerna liczyła jedną czwartą stanu podstawowego, to nie należało myśleć o Kijowie ani o Moskwie, tylko wycofać ją celem przeformowania i uzupełnienia, a w jej miejsce wprowadzić do działań bojowych świeże pancerne dywizje, korpusy i grupy. Ale Hitler nie zatroszczył się o to w porę. A Stalin — owszem. Oprócz w pełni kompletnych i wyposażonych dywizji pancernych miał jeszcze w zapasie nie w pełni wyposażone dywizje drugiego rzutu, a także dywizje trzeciego i czwartego rzutu. Po wykonaniu pierwszych uderzeń ogłoszeniu powszechnej mobilizacji dywizje pancerne zostałyby skompletowane i w miarę osiągania stanu gotowości, całymi dziesiątkami rzucane do boju. Najważniejsze, że fabryki w Charkowie i Leningradzie produkowały tyle czołgów, że można nie tylko uzupełniać straty w istniejących dywizjach, ale

wyposażać nowe. Pozwoli to Stalinowi na stopniowe wprowadzenie do działem ponad stu dywizji pancernych. Samobójczy atak siedemnastu niemieckich dywizji pancernych uniemożliwił Stalinowi rozwinięcie tej fantastycznej potęgi pancernej. Charków wpadł w ręce wroga, Leningrad został odcięty. Montaż czołgów w Gorkim, Czelabińsku, Niżnim Tagile, Stalingradzie miał charakter prowizoryczny. Ale nawet taka improwizowana produkcja czołgów pozwalała Związkowi Radzieckiemu wytwarzać ogromną liczbę czołgów i zakończyć wojnę zdobyciem Berlina. Gdyby Stalin zaatakował pierwszy, wtedy produkcja czołgów w ZSRR osiągnęłaby nieprawdopodobne rozmiary. Do tego właśnie zmierzano, gdy w marcu 1941 roku wydano rozkaz o utworzeniu dywizji pancernej numer 112.

ROZDZIAŁ 45. PUŁKI ARTYLERII Nasza artyleria ma charakter ofensywny. Armia Czerwona wedrze się na terytorium wroga jak huragan i morderczym ogniem artyleryjskim zmiecie go z powierzchni ziemi.541 T. ROSTUNOW

1. W czerwcu 1939 roku na artylerię połową Armii Czerwonej składały się 144 pułki artylerii. Każdy pułk liczył od 24 do 36 luf. To bardzo pokaźna liczba. Podkreślam: mówimy tylko o pułkach artylerii i jedynie o artylerii polowej. Nie mówimy o pułkach artylerii przeciwlotniczej, o pułkach artylerii w umocnionych rejonach przygranicznych ani o nadbrzeżnej artylerii marynarki wojennej. Nie uwzględniamy też pododdziałów artylerii, które wchodziły w skład batalionów i pułków piechoty, jednostek kawalerii, wojsk powietrznodesantowych i wojsk NKWD. Pomijamy poszczególne baterie i dywizjony artylerii najcięższej. 144 pułki artylerii polowej były przyporządkowane w następujący sposób:  każdy dowódca dywizji piechoty (piechoty zmotoryzowanej) miał do dyspozycji jeden pułk artylerii (haubice 152 mm i 122 mm) — łącznie 95 pułków:  każdy dowódca korpusu piechoty miał jeden pułk artylerii (haubicoarmaty 152 mm i armaty 122 mm) — łącznie 25 pułków;  Naczelne Dowództwo Armii Czerwonej miało 24 pułki artylerii (haubice 203 mm, armaty 152 mm i haubicoarmaty) — były to Odwody Naczelnego Dowództwa, w skrócie OND. 19 sierpnia 1939 roku Stalin podjął decyzję o zwiększeniu liczby dywizji piechoty. Każda nowa dywizja potrzebowała pułku artylerii. Dla kierowania 541

—

Wystąpienie na XVIII zjeździe WKP(b), 18 marca 1939 roku.

dywizjami tworzono dowództwa korpusów7 piechoty. Każdy dowódca korpusu piechoty również musi mieć własny pułk artylerii polowej. Dla ilościowego i jakościowego wzmocnienia dywizji i korpusów na głównych kierunkach, niezbędne były dodatkowe pułki OND. A zatem trzeba było zwiększyć także ich liczbę. Krótko mówiąc, 19 sierpnia 1939 roku postanowiono zwiększyć liczbę pułków’ artylerii polowej ze 144 do 341. Od tej chwili radziecka artyleria połowa liczebnie przewyższyła stan artylerii wszystkich armii świata razem wziętych.

2. W skład zwyczajnej dywizji piechoty wchodzi jeden pułk artylerii i trzy pułki piechoty. Latem 1939 roku specjalnie dla operacji nad Chałchyn–golem utworzono dwie nowe dywizje piechoty. Obie miały dość niezwykły skład: po dwa pułki artylerii i po trzy pułki piechoty. Nowa organizacja dywizji doskonale sprawdziła się w szybkich operacjach ofensywnych. Wtedy Żuków zaproponował, by tę innowrację wprowadzić w całej Armii Czerwonej, to znaczy każdemu dowródcy dywizji podpo rządkować dwa pułki artylerii polowej, a każdemu dowódcy korpusu piechoty dać po dwie dywizje. 12 września 1939 roku Stalin zatwierdza tę propozycję i rozpoczyna się formowanie nowych pułków artyleryjskich. Rośnie liczba dywizji i korpusów, a dwakroć szybciej powstają pułki artylerii w ich składzie. Teraz potrzeba ich 577. Zaskakująca była nowa struktura organizacyjna korpusu piechoty. Dotychczas korpus piechoty liczył trzy dywizje, a łączna liczba pułków wynosiła odpowiednio 9 pułków piechoty i 4 artylerii. Natomiast od września 1939 roku proporcje uległy istotnej zmianie: 1 korpus piechoty = 9 pułków piechoty + 8 pułków artylerii. Korpusy przestały być związkami taktycznymi piechoty, stały się korpusami mieszanymi, piechoty i artylerii. Tym bardziej, że artyleria wchodziła w skład również pułków piechoty. Gdybyśmy zadali sobie trud i policzyli, ile jest w jednym korpusie wszystkich kompanii piechoty i baterii artyleryjskich, to okaże się, że baterii artyleryjskich jest prawie półtora raza więcej, niż kompanii. W porównaniu ze standardami innych państw, radziecki korpus piechoty był najmniej liczny

(zwłaszcza w ariergardzie), ale zdecydowanie przewyższał każdy zagraniczny korpus pod względem siły ognia.

3. Oprócz formowania kolejnych pułków artyleryjskich, były jeszcze inne środki nasycania armii artylerią. Do jesieni 1939 roku każda dywizja piechoty miała na stanie 18 dział przeciwpancernych kalibru 45 mm. Po operacji nad Chałchyn–gołem zwiększono ich liczbę do 54. Niby ta sama dywizja, a dział przeciwpancernych trzykrotnie więcej. Niektórzy historycy wyśmiewają się z dział kalibru 45 mm. Jednak były to bardzo lekkie działa, co z kolei skutkowało ich zdumiewającą manewrowością. Armata miała niską sylwetkę, która pozwalała doskonale ją maskować w zasadzkach przeciwczołgowych. Najważniejszym kryterium oceny broni przeciwpancernej jest zdolność przebijania pancerza nieprzyjacielskich czołgów. W 1941 roku radziecka armata 45 mm posiadała taką zdolność. Poza tym pojawiła się już armata przeciwpancerna kalibru 57 mm. Produkcję wstrzymywano, gdyż nie było konkretnego zapotrzebowania na ten rodzaj broni. Kiedy tylko wywiad doniósł o tym, że Wehrmacht otrzymał ciężkie czołgi, z miejsca uruchomiono masową produkcję armaty kalibru 57 mm, która do końca wojny skutecznie sprawdzała się w warunkach bojowych. Niebawem przyszła jej w sukurs potężna armata przeciwpancerna kalibru 100 mm. Piechotę wyposażano także w moździerze. Jesienią 1939 roku zwiększono ich liczbę w poszczególnych batalionach. Ponadto każdy dowódca pułku otrzymał własną baterię, a dowódcy niektórych dywizji — dodatkowo po trzy baterie moździerzy. Tymczasem jednak mówimy o pułkach artylerii. Prócz dywizji piechoty formowano również dywizje zmotoryzowane i pancerne. Dla każdej dywizji utworzono po jednym pułku artylerii. Potem przyszedł rozkaz powiększenia liczby dywizji piechoty do trzystu i więcej, dywizji pancernych do stu i więcej — i formowania dla nich odpowiedniej liczby pułków artyleryjskich. Ponadto utworzono dziesięć brygad artyleryjskich OND, w każdej po dwa pułki artylerii (po 66 luf w każdym pułku, w tym działa 107 mm). Ale to nie wszystko.

Oprócz dywizji formowano także brygady piechoty. Typowa struktura to: wydzielony batalion czołgów, dwa bataliony piechoty i jeden pułk artylerii. Kilka przykładów: w składzie 3. Brygady Piechoty (dowódca pułkownik P. Gawryłow) był batalion czołgów, 41. i 156. Pułk Piechoty oraz 39. Pułk Artylerii; 8. Brygada Piechoty (dowódca pułkownik N. Simoniak) to batalion czołgów, 270. i 335. Pułk Piechoty i 343. Pułk Artylerii. Oprócz korpusów piechoty utworzono dodatkowo 29 korpusów zmechanizowanych. W zasadzie dowódca takiego korpusu nie miał własnej artylerii. Ale istnieją odstępstwa od zasad. W rejonie Lwowa do ataku na Niemcy szykował się między innymi IV KZmech generała majora A. Własowa. Dwie dywizje pancerne i jedna zmotoryzowana miały własne pułki artylerii, a poza wszystkim pod rozkazami dowódcy korpusu pozostawały dodatkowo 441. i 445. korpuśne pułki artylerii. Jeszcze jeden przykład. Na przełomie maja i czerwca przerzucano z rejonu zabajkalskiego na Ukrainę 16. Armię. W jej składzie był KZmech generała i majora P. Aleksiejenko. Każdy dowódca dywizji miał swój pułk artylerii, a dowódca korpusu miał dodatkowo do dyspozycji 467. i 578. korpuśne pułki artylerii. Niezależnie od tego, poza Armią Czerwoną powstawały dywizje piechoty Osnaz NKWD. Każda taka dywizja miała w swoim składzie pułk haubic. Historycy sugerują, by nie brać pod uwagę jednostek NKWD, zwracają uwagę, że były to doborowe dywizje, wyposażone w najnowocześniejsze uzbrojenie i wyselekcjonowanych żołnierzy. To znacznie lepsze formacje, więc ich nie uwzględniajmy — oto proponowany punkt widzenia. Nie zamierzam się spierać. Ale nawet jeżeli pominiemy NKWD, to i tak liczba pułków artylerii w Armii Czerwonej jeszcze przed niemiecką napaścią przekroczyła 900. I rosła dalej.

4. Nie zdziwiłyby mnie wątpliwości: a może Stalin postępował podobnie jak Hitler? Przecież Führer też budował coraz to nowe dywizje, tyle że... redukując liczbę czołgów w dotychczasowych dywizjach. W 1939 roku posiadał 6 dywizji pancernych, w 1940 roku — 10, w 1941 roku — 20; jednak liczba czołgów w tym czasie zasadniczo się nie zmieniła.

Nie, Stalin nie prowadził podobnej gry. Zwiększał liczbę związków pancernych, a zarazem liczbę czołgów w każdym związku. Rosła liczba pułków artylerii i jednocześnie liczba dział w każdym pułku. Na przykład w pułkach należących do Odwodów Naczelnego Dowództwa i wyposażonych w haubicoarmaty kalibru 152 mm, liczba dział wzrosła z 36 do 48; w pułkach przeciwpancernych — do 66. Było to nowoczesne uzbrojenie, wzory broni zaprojektowane w 1938 roku, zatwierdzone w 1939 roku, wyprodukowane w latach 1940–1941. Od 1939 roku do czerwca 1941 roku Armia Czerwona otrzymała 82 tysiące najnowocześniejszych armat i moździerzy. Niemal wszystkie radzieckie działa w 1941 roku uchodziły za najlepsze na świecie — i takimi pozostały aż do końca wojny. Haubica wz. 1938 kalibru 122 mm — opracowana w 1938 roku, przetestowana nad Chałchyn–gołem i wprowadzona do radzieckiego uzbrojenia we wrześniu 1939 roku — pozostaje w uzbrojeniu niektórych armii jeszcze teraz, pod koniec XX wieku. Nie bardzo to przystaje do utrwalonej opinii, że Stalin ufał Hitlerowi, że wcale nie szykował się do wojny.

5. Każdy, kto zajmował się badaniem historii wojskowości wysunie argument, że radzieckie pułki artylerii nie miały odpowiedniej liczby ciągników. Poza tym powszechnie używano ciężkiego traktora o bardzo niskiej prędkości. Jednak ta okoliczność nie była aż tak dokuczliwa, jak by się mogło wydawać. Przebieg bitew wykazał, że kiedy radzieckie oddziały otrzymywały rozkaz zajęcia pozycji obronnych, a więc wznosiły umocnienia, kopały transzeje i schrony bojowe, stanowiska ogniowe dla czołgów i artylerii, pokrywały przedpole siecią rowów, zapór przeciwpancernych i polami minowymi — wtedy nieprzyjaciel nie był w stanie przełamać tak zorganizowanej obrony. Przykłady: Leningrad, Moskwa, Stalingrad, Kursk. Wszystkie przypadki dokonania przez Wehrmacht wyłomów strategicznych miały miejsce wtedy, gdy radzieckie wojska obowiązywał zakaz okopywania się i zajmowania pozycji obronnych. Przykłady: czerwiec

1941 roku — wzdłuż całej granicy, maj 1942 roku — Charków i Front Krymski. W 1941 roku Armia Czerwona miała niepowtarzalną możliwość zbudowania potężnego pasa rubieży obronnych — od Bałtyku do Morza Czarnego. Po podpisaniu paktu z Hitlerem, Stalin miał dwa lata do dyspozycji. Obronę należało budować nie w szczerym polu, jak na Łuku Kurskim, lecz w oparciu o żelbetowe fortyfikacje „Linii Stalina”. Właśnie tam trzeba było rozlokować 500–600 pułków artylerii, wykopać dla każdego działa po kilka starannie zamaskowanych stanowisk ogniowych. Artylerię Odwodów Naczelnego Dowództwa należało trzymać w rezerwie i przerzucać tam, gdzie wróg najmocniej atakuje. Przy takim rozwiązaniu traktorów i ciągników starczyłoby z nawiązką. Amunicja czekałaby zgromadzona w przygotowanych zawczasu schronach w pobliżu stanowisk ogniowych, a ciągniki artyleryjskie miałyby tylko jedno zadanie: nocami przeciągać działa z jednych stanowisk na inne. Ale radzieckich generałów i marszałków nie interesowała koncepcja wojny obronnej. Szykowali się do natarcia. A i w natarciu traktory i ciągniki nie są od razu potrzebne. Warto wiedzieć dlaczego. Przygotowując operację ofensywną artyleria nigdy nie przemieszcza się w całej masie. Po pierwsze dlatego, żeby nie wystraszyć przeciwnika i nie wskazać mu kierunku głównego uderzenia. Po drugie dlatego, że nie sposób podciągnąć równocześnie, powiedzmy, po 200 dział na każdy kilometr frontu na odcinku przełamania, oraz odpowiedniej ilości amunicji. Dlatego przed rozpoczęciem ofensywy nocami przygotowywano artyleryjskie stanowiska ogniowe i stopniowo ściągano artylerię i amunicję w pobliże punktów przyszłego natarcia. Przed świtem wszystko było skrzętnie zamaskowane, a następnej nocy manewr powtarzał się od nowa. Do takiego manewrowania nie potrzeba po jednym ciągniku na każde działo. Natarcie zaczynało się od przygotowania artyleryjskiego, po czym ruszały czołgi i piechota, a główne siły artylerii pozostawały na swoich stanowiskach. Ruchome związki taktyczne zabierały ze sobą stosunkowo niewielkie wsparcie artyleryjskie. Kiedy po upływie kilku dni lub tygodni, w głębi pozycji nieprzyjaciela, ofensywa traciła swój impet, wojska zatrzymywały się, umacniano nowe pozycje i następowało przejście do obrony. Wtedy

dowództwo wybierało nowy odcinek przełamania i wszystko zaczynało się od początku: przez wiele kolejnych nocy ściągano na dany odcinek artylerię i amunicję. W wojnie ofensywnej radziecka artyleria posuwała się naprzód etapami. Poza tym w Dniu „M”, po ogłoszeniu jawnej mobilizacji, zamierzano przekazać armii 240.000 samochodów i 43.000 traktorów z innych sektorów gospodarki. Ta liczba pokryłaby z nawiązką zapotrzebowanie całej artylerii na ciągniki. Katastrofa radzieckiej armii wynikała z tego, że armia niemiecka wykonała niespodziewane uderzenie właśnie w tym momencie, kiedy radziecka artyleria była nocami przerzucana pod samą granicę. Wraz z artylerią ściągano odpowiednie zapasy amunicji. Artyleria nie była więc przygotowana do prowadzenia wojny obronnej, ani nie mogła rozpocząć natarcia 22 czerwca: na granicy stały już działa, ale jeszcze nie dotarła piechota. Z tego powodu trzeba było całą artylerię równocześnie wycofywać znad granicy. Oto jak zaistniała ta jedna jedyna sytuacja, w której brak ciągników i ich niewielka prędkość były równoznaczne z katastrofą: cała artyleria została zniszczona lub wpadła w ręce wroga, wraz z amunicją...

6. Można było uniknąć katastrofy, gdyby wszystkie działa i amunicja nie znalazły się w krytycznej chwili pod samą granicą. Nawet na tydzień przed wybuchem wojny (gdyby Stalin istotnie obawiał się Hitlera) można było jeszcze wycofać całą artylerię. Ale robiono coś wręcz przeciwnego. Marszałek Związku Radzieckiego K. Rokossowski: „Rozkazano jednostkom wysłać artylerię na poligony położone w strefie przygranicznej”542. Zdumiewające! Dlaczego artyleria musiała ćwiczyć akurat pod samą granicą, czyżby w całym Związku Radzieckim nie dało się wybrać bardziej odpowiedniego miejsca? Oburzamy się, że jakiś idiota w Sztabie Generalnym wydaje głupie rozkazy. Nie ma co się oburzać. Rozkazywał nie żaden idiota, tylko wielki, niezwyciężony Żuków. Dokładnie tak samo postępował przed nagłym uderzeniem nad Chałchyn–gołem: główne siły 542

—

K. Rokossowski, „Żołnierski obowiązek”, Warszawa 1979, s. 29.

piechoty i czołgi pozostają na tyłach, aby nie zdekonspirować przygotowań do natarcia i nie zdradzić głównego kierunku uderzenia. Dopiero w ostatnią noc podciągną do pierwszej linii. Natomiast słabo manewrową artylerię Żuków skierował na stanowiska bojowe z odpowiednim wyprzedzeniem. Jest to reguła przy prowadzeniu wojny ofensywnej. Ta sama taktyka zakończyłaby się klęską, gdyby Japończycy przeszli do natarcia. To właśnie nastąpiło 22 czerwca 1939 roku: radziecka artyleria stoi na granicach, a czołgów i piechoty nie ma. Do rejonów przygranicznych przerzucano artylerię oddziałów pierwszoliniowych, jednak oprócz tego w rejonach przygranicznych odbywało się formowanie nowych artyleryjskich pododdziałów i jednostek. 900 pułków artylerii, to wcale nie kres możliwości. Powstawały wciąż nowe i nowe pułki, przede wszystkim pułki ciężkiej artylerii OND. Generał pułkownik L. Sandałów wspomina na marginesie, jak o czymś bez większego znaczenia, że na tyły 4. Armii dowieziono 480 dział kalibru 152 mm i rozpoczęto tworzenie dziesięciu nowych pułków artyleryjskich OND. Niemiecka ofensywa spowodowała, że nie zdążono ich sformować, bo żołnierze, którzy mieli obsługiwać działa nie dotarli na miejsce. Za Dnieprem, za Wołgą są ogromne poligony i ośrodki szkoleniowe, budowane z myślą o formowaniu nowych jednostek. Wydawać by się mogło, że znacznie prościej byłoby tworzyć nowe pułki na Uralu, przeszkolić je, przeprowadzić ćwiczebne strzelania i dopiero potem załadować do wagonów i przewieźć nad zachodnią granicę. Tymczasem dowieziono działa, a ludzie nie dojechali. Dlaczego pułki tworzy się w rejonach przygranicznych, gdzie mogą znaleźć się pod ogniem nim zakończona zostanie wstępna faza organizacji? Wszystko to wydaje się zwyczajnym idiotyzmem. Ale jeśli pomyślimy, że jest to wstęp do ofensywy, wtedy wszystkie działania postrzegamy zupełnie inaczej. Wszystko odzyskuje sens. Nie sposób utworzyć pułku artylerii Odwodów Naczelnego Dowództwa na tyłach, w pełni go wyposażyć i potem niepostrzeżenie przerzucić nad granicę. Taka operacja musiałaby rzucać się w oczy. Przybycie choćby jednego pułku OND skłania do refleksji. Przybycie dziesięciu pułków OND musiałoby wywołać panikę w szeregach nieprzyjaciela. Dlatego nocami przerzucano w kierunku granicy same działa, bez obsługi. W innym miejscu zbierali się żołnierze i dowódcy.

Dosłownie w ostatniej chwili do rejonów przygranicznych przybywają tysiące żołnierzy i oficerów. Nikt nie zwraca na nich szczególnej uwagi: tłumy ludzi bez broni ciężkiej, to pewnie piechota. A tymczasem armaty, ciągniki i amunicja czekają w ukryciu w pobliskich lasach. Żołnierze przejmują działa, zdejmują z nich smary konserwujące — i dziesięć pułków artylerii jest gotowych do akcji.

7. Mogę sobie wyobrazić 480 dział na jednym polu walki. Generał pułkownik L. Sandałów nie precyzuje, o jakie dokładnie działa chodzi. Moim zdaniem wchodzi w rachubę wyłącznie haubicoarmata ML–20 kalibru 152 mm albo armata Br–2 kalibru 152 mm. Haubicoarmata ML–20 ważyła ponad 7 ton, natomiast armata Br–2 — ponad 18 ton. 480 dział — to las luf aż po horyzont. W rejonach przygranicznych trudno wyobrazić sobie inną sytuację: na każdą armatę przewidziano 10 jednostek ognia po 60 sztuk amunicji, a więc po 600 naboi. Jeden granat do ML–20 waży 43,6 kilograma, do Br–2 — 48,8 kilograma. Każdy znajduje się w osobnej skrzynce. Dla 480 dział daje to 288.000 skrzynek. Jednak działa tego kalibru potrzebują amunicji składanej, a nie zespolonej. W lufie umieszcza się osobno pocisk i osobno łuskę z ładunkiem miotającym. Łuski przechowuje się w osobnych skrzynkach: łącznie 576.000 skrzynek. Spróbujmy to sobie wyobrazić. A mówimy zaledwie o dziesięciu nowych pułkach Odwodów Naczelnego Dowództwa, tworzonych potajemnie na zapleczu 4. Armii. Ale 4. A nie stacjonuje na głównym kierunku. Na głównych kierunkach znajdują się: w klinie białostockim — 10. Armia Frontu Zachodniego, w klinie lwowskim — 6. Armia Frontu Południowo–Zachodniego, wreszcie nad granicą rumuńską 9. Armia Frontu Południowego. Możecie sobie wyobrazić, co działo się na ich tyłach? Wyobrażacie sobie wszystkie 900 pułków już sformowanych, oraz niewiadomą liczbę pułków w trakcie formowania? Wyobrażacie sobie te niewiarygodne ilości zielonych skrzynek z amunicją artyleryjską dla tych wszystkich pułków? Tylko ten, kto potrafi to sobie wyobrazić (ja nie jestem w stanie), zrozumie w pełni sens słów marszałka B. Szaposznikowa: MOBILIZACJA —

TO WOJNA. Stalin powołał Ludowy Komisariat ds. Amunicji, czego logiczną konsekwencją stał się lawinowy proces formowania pułków artyleryjskich, będących w stanie wchłonąć te astronomiczne ilości pocisków. Z kolei konsekwencją utworzenia pułków artylerii mogła być tylko wojna. Dodajmy: wojna w 1941 roku. Bowiem radzieccy generałowie nie mogli dłużej przechowywać pod gołym niebem nagromadzonych zapasów amunicji dla 900 pułków. Po prostu nie mogli.

ROZDZIAŁ 46. O ROZTROPNOŚCI RADY NAJWYŻSZEJ Należy wykorzystywać przeciwieństwa i sprzeczności między dwoma irnperializmami, między dwiema grupami państw kapitalistycznych, pobudzając jedne przeciwko drugim.1 W. LENIN

1. W Związku Radzieckim do roku 1939 nie istniał powszechny obowiązek służby wojskowej. Do wojska nie brano wszystkich, dokonywano wyboru. Nikt nie potrafi przekonująco uzasadnić, dlaczego wiek poborowy ustalono na 21 lat, a nie na 18 czy 19, żeby młody chłopak mógł zaraz po szkole odsłużyć wojsko i mieć spokój. W dwudziestym pierwszym roku życia myśli się już o pracy i założeniu rodziny, a tymczasem przyszłość jest niepewna: wezmą, nie wezmą? System — przepuszczając tylko niektórych — działał podobnie jak zapora wodna. W odpowiednim momencie wystarczyło wprowadzić powszechny obowiązek służby wojskowej pod byle pretekstem i wezwać pod sztandar wszystkich tych, którzy nie odbyli dotąd służby wojskowej. Przez lata nagromadziła się ich spora rzesza. I nadeszła taka chwila. 1 września 1939 roku wprowadzono powszechny obowiązek służby wojskowej. Zaczęto powoływać wszystkich, którzy jeszcze nie odsłużyli wojska. Wezwania do stawienia się w jednostce nie wzbudzały podejrzeń, że trwają jakieś przygotowania wojenne. Cóż, rodzina płacze, ale wszyscy rozumieją: w końcu naszemu Wani stuknęła trzydziestka, nie był w wojsku, przyszła i na niego pora... Po to zaś, by masowe powołania nie budziły wątpliwości, potrzebne były niewielkie konflikty zbrojne. A więc konflikty sypnęły się jak na zamówienie od jeziora Chasan aż po deltę Dunaju i lasy Finlandii. Nie zawsze kończyły się one pomyślnie.

Trwa pobór młodych — i nie tak znów młodych — chłopców: oto szykuje się „wyzwoleńcza” wyprawa do Polski. Ale po niej żołnierze nie wracają do domów. Potem powołuje się nowych — i następuje „wyzwolenie” Finlandii. I kolejne „wyzwolenia”: Estonii, Litwy, Łotwy, Besarabii. I znów pobór: czasy są niespokojne... Stalin wszak miał jeszcze rezerwy. Zgodnie z nową ustawą o powszechnym obowiązku służby wojskowej, wiek poborowych obniżono z 21 do 19 lat, a w niektórych rodzajach sił zbrojnych — do 18. Tak więc zgarnięto do wojska naraz cztery roczniki: wszystkich, którzy ukończyli 21, 20, 19, a w niektórych wypadkach — nawet 18 lat. Sztucznie zawyżany wiek poborowych spowodował spiętrzenie — niczym przed zaporą — energii milionów. Wtedy Stalin otworzył śluzy.

2. Każde napięcie jest z natury krótkotrwałe. Im jest większe, tym szybciej tracimy siły. Jak długo można trzymać nad głową 200–kilogramową sztangę? Zmierzam do tego, że jednoczesne powołanie trzech roczników (co dotąd się nie zdarzyło), a ponadto tych, którzy jeszcze nie odsłużyli, stanowiło dla kraju podwójne obciążenie. Nie dość, że gospodarka została nagle pozbawiona rąk do pracy, to jeszcze wszystkich poborowych należało ubrać, obuć, wyżywić i zakwaterować. Armia Czerwona, która całkiem niedawno przekroczyła milion ludzi, raptem stała się tworem wielomilionowym. Nowym dywizjom potrzeba koszar, sztabów, strzelnic, poligonów, magazynów, stołówek, świetlic. A co najważniejsze, wszystkie te dywizje, korpusy i armie należy uzbroić. Pobór 1939 roku był ogromny. Drugi raz czegoś takiego nie dało się już powtórzyć. W następnych latach można było powoływać do wojska tylko pojedyncze roczniki. Wprowadzenie jesienią 1939 roku ustawy o powszechnym obowiązku służby wojskowej, stwarzało Stalinowi dogodną sytuację latem roku 1941. Przez dwa lata z rekrutów można było zrobić prawdziwych żołnierzy. Poza tym nie zapominajmy o poborach w latach 1940 i 1941.

Z taką armią można już zaczynać wojnę, z czasem uzupełniając stem wojska milionami rezerwistów, którzy odbyli służbę w latach poprzednich oraz nowymi rocznikami. Stalin i jego generałowie zdawali sobie sprawę z faktu, że ten masowy pobór 1939 roku zasili armię na dwa lata, że jesienią 1941 roku musi wyjść do cywila, a siła armii wyraźnie się zmniejszy. Nie można przytrzymywać w wojsku tych, którzy odsłużyli swoje — powoduje to spadek dyscypliny. Tylko wojna może przedłużyć okres służby milionom ludzi, żądając od nich poświęcenia i karności. Jeżeli więc Armia Czerwona nie rozpocznie wojny do jesieni 1941 roku, to masowy pobór 1939 roku zostanie zmarnowany. Jego utrzymanie pochłonie ogromne środki, a żołnierze wrócą do cywila. I nie uda się ich zebrać powtórnie bez wywoływania paniki. Tak więc Stalin, zarządzając masowy pobór jesienią 1939 roku, planował jako optymalny termin przystąpienia do wojny lato 1941 roku. Gdyby zamierzał przystąpić do wojny w 1942 roku, to masowy pobór przeprowadzono by w roku 1940. Wszystkie nagromadzone w armii siły ludzkie Stalin wykorzystał od razu i całkowicie. Istnieje tylko jedno wyjaśnienie takiego postępowania: jeszcze przed 1 września 1939 roku Stalin podjął decyzję o przystąpieniu do wojny i ustalił termin realizacji tej decyzji najdalej 1 września 1941 roku.

3. Tutaj słyszę głosy oburzenia i protestu: przecież 1 września 1939 roku to początek II wojny światowej! Partia komunistyczna i rząd radziecki w swej mądrości za wszelką cenę starały się uniknąć wojny, podejmując odpowiednie kroki... Ale to dzisiaj wiemy, że tamtego dnia zaczęła się II wojna światowa. Wtedy nikt tego nie wiedział, nawet Hitler. 3 września Wielka Brytania i Francja wypowiedziały Hitlerowi wojnę. Ale wówczas ani Hitler, ani rządy Francji i Wielkiej Brytanii nie przypuszczały, że wkroczyły w globalny konflikt. Zadałem sobie trud sięgnięcia do prasy brytyjskiej z tamtych czasów, poczynając od „Timesa”. Przejrzałem też gazety amerykańskie. Wniosek jest prosty: świat nie oceniał wówczas wydarzeń w Polsce jako początku II wojny światowej. Dopiero znacznie później niemiecką napaść na Polskę zaczęto

interpretować w ten sposób. W owym czasie cała prasa (w tym radziecka) pisała jedynie o wojnie niemiecko–polskiej. Wypowiedzenie wojny przez Wielką Brytanię i Francję uważano raczej za deklarację polityczną. 5 września 1939 roku rząd Stanów Zjednoczonych ogłosił neutralność w wojnie niemiecko–polskiej. Nawet po oficjalnym wypowiedzeniu wojny przez Wielką Brytanię i Francję, Waszyngton nie uznał jej za konflikt światowy ani nawet europejski. Wniosek: 1 września 1939 roku w żadnej ze stolic świata ani w Warszawie, ani w Berlinie, Waszyngtonie, Paryżu czy Londynie — nie podejrzewano, że właśnie rozpoczęła się II wojna światowa. Wiedziano o tym jedynie w Moskwie. I podejmowano, rzecz jasna, odpowiednie decyzje.

ROZDZIAŁ 47. PERMANENTNA MOBILIZACJA Stany Zjednoczone Świata (a nie Europy) są tą państwową formą zjednoczenia i wolności narodów, którą wiążemy z socjalizmem.543 W. LENIN

1. Liczba ludności zamieszkującej Związek Radziecki przed wybuchem II wojny światowej była mniejsza niż w Cesarstwie Rosyjskim przed rozpoczęciem I wojny światowej. Ale potencjał wojskowy kraju był o wiele wyższy. Co różniło carską Rosję od Związku Radzieckiego? Otóż gdy w Rosji brakło artykułów żywnościowych, liberalna prasa dawała wyraz niezadowoleniu i ostro krytykowała rząd, pełni zapału młodzi ludzie zrzucali z dachów ulotki, a demonstranci śpiewali buntownicze pieśni. I to wszystko skończyło się rewolucją. W Związku Radzieckim nie było ani liberalnej prasy, ani młodych śmiałków. Dlatego pomimo chronicznego braku żywności, zarówno w czasach wojny, jak i pokoju, nikt nie wznosił buntowniczych haseł. Brak żywności niejednokrotnie przeradzał się w straszliwy głód, który pochłaniał miliony ofiar. Ale minęły już te czasy, kiedy można było przeciwko temu protestować... Stalin szykując się do wojny wiedział, że nie może sobie pozwolić, by w jej trakcie wybuchły protesty głodowe. Dlatego też w początkach 1939 roku liczba zmobilizowanych w Związku Radzieckim wynosiła 20 procent całej ludności. Wystarczy zabrać ze wsi wszystkich mężczyzn na wojnę, a naród radziecki obejdzie się jakoś bez chleba. Jest do tego przyuczony. Dwadzieścia procent to teoretycznie najwyższy możliwy stopień mobilizacji. Dwadzieścia procent to 34 miliony potencjalnych żołnierzy i oficerów. 543

—

Lenin, op. cit. t. 26, s. 334. 196

2. To oczywiste, że kraj nie mógł utrzymać w czasie pokoju tak wielkiej armii. Podobnie niemożliwe jest to podczas wojny. Niemożliwe i niepotrzebne. Zdecydowano więc na czas wojny utrzymywać niewielką armię, liczącą zaledwie 10–12 milionów żołnierzy i oficerów. Powinna ona być intensywnie wykorzystywana, a straty niezwłocznie uzupełniane. Nazywało się to „stanem permanentnej mobilizacji”. Podobno radzieckie dywizje, korpusy i armie nie były liczebne. To prawda. Ale trzeba pamiętać, że było ich wiele. Poza tym żołnierzy i oficerów wykorzystywano do granic ludzkich możliwości, a gdy je przekraczano, wymieniano materiał ludzki. To jak konto w banku: jeśli jest zapewniony stały dopływ gotówki, pieniądze można trwonić bez ograniczeń. Podobnie sprawy się miały w radzieckich dywizjach, korpusach i armiach. Ludzi nie było wielu, ale dowództwo wykorzystywało ich bez ograniczeń, w przekonaniu, że jeszcze dziś mogą zostać zastąpieni innymi. Liczebność Armii Czerwonej podczas wojny była stosunkowo niewielka, jednak w ciągu czterech lat zmobilizowano 29,4 miliona ludzi powyżej stanu z 22 czerwca 1941 roku.544 W czasie pokoju Armia Czerwona liczyła 500–600 tysięcy żołnierzy. Stalin nie żałował środków na przemysł zbrojeniowy, ale stan armii utrzymywał poniżej jednego procenta ludności, żeby nie obciążać gospodarki i nie hamować wzrostu produkcji. Potem jednak szeregi Armii Czerwonej zaczęły rosnąć. Oto liczby: 1923 rok 500.000 1927 rok 586.000 1933 rok 885.000 1937 rok 1.100.000 1938 rok 1.513.400

544

—

M. Moisiejew, [w:] „Prawda”, 19 lipca 1991.

W początkach roku 1939 liczebność Armii Czerwonej wynosiła jeden procent ogólnej liczby ludności. Ale już 19 sierpnia 1939 roku liczebność Armii Czerwonej sięgnęła dwóch milionów. Stalin na tym nie poprzestał. 19 sierpnia wydał tajny rozkaz sformowania dziesiątek nowych dywizji piechoty i setek pułków artyleryjskich. Wszystko było otoczone ścisłą tajemnicą. Gotowość bojowa rosła. 1 stycznia 1941 roku Armia Czerwona liczyła 4.207.000 ludzi. W lutym liczebność jeszcze się zwiększyła. Dwudziestego pierwszego czerwca wynosiła 5.500.000 żołnierzy. Oprócz tego istniały wojska NKWD — wartownicze, konwojowe, pograniczne, operacyjne. W skład NKWD wchodziły także pododdziały, ba, całe jednostki dywersyjne. NKWD posiadało też własną flotę i lotnictwo. W czasie pokoju, bynajmniej nie spodziewając się napaści Niemiec, Armia Czerwona jeszcze przed oficjalnym ogłoszeniem mobilizacji przewyższała liczebnie armię rosyjską w okresie wojny po zakończeniu mobilizacji.

3. Jeśli tygrys rzuci się w pogoń za jeleniem, nigdy go nie doścignie — jeleń jest zręczniejszy i szybszy. Jeśli będzie się ostrożnie podkradał, także nic z tego nie wyjdzie — jeleń czujnie wsłuchuje się w najlżejsze odgłosy lasu, wystarczy, by trzasnęła gałązka... Dlatego tygrys stosuje obie te metody naraz. Jego atak dzieli się na dwa etapy: najpierw zwierzę długo, bezszelestnie, centymetr za centymetrem podkrada się do ofiary, a potem dopada ją jednym susem. Podobnie czyniono, by postawić w stan gotowości Armię Czerwoną i cały Związek Radziecki przed przystąpieniem do II wojny światowej. Z początku ostrożnie, w ukryciu, należało zwiększyć liczebność wojska do 5 milionów. Następnie zaatakować. Pięć milionów ludzi wystarczy, aby przeprowadzić niespodziewany i druzgocący atak. Potem można rzucić rezerwy. Oto dlaczego w okresie tajnej mobilizacji w Związku Radzieckim przestawiono na reżim wojenny cały system łączności rządowej i wojskowej, aparat państwowy, machinę ideologiczną, NKWD i łagry, Komsomoł, przemysł i transport. Przygotowano

też kadrę dowódczą i specjalistów w liczbie wystarczającej dla ponaddziesięciomilionowej armii, choć hamowano wzrost liczebności samego wojska. Kiedy jednak armia przekroczyła 5 milionów, utrzymywanie w tajemnicy dalszych posunięć stało się niemożliwe. Instynkt podpowiadał Stalinowi, że czas już otwarcie zaatakować. w każdym mieszkaniu w Związku Radzieckim władza komunistyczna zainstalowała wielki czarny głośnik. Na każdej ulicy zawieszono srebrzysty megafon. Pewnego dnia te głośniki miały obwieścić całemu krajowi mobilizację — Dzień „M”. Każdy radziecki rezerwista posiadał kartę mobilizacyjną w jaskrawoczerwonym kolorze; na niej widniała wielka czarna litera „M” oraz instrukcja, gdzie i o której godzinie należy się stawić w dniu ogłoszenia mobilizacji. Wiele milionów rezerwistów miało też na swoich kartach mobilizacyjnych nadruk „M+l”, „M+2” itd. Oznaczało to rozkaz stawienia się na punkt zborny w pierwszym lub drugim dniu po ogłoszeniu mobilizacji. Trzeba przyznać, że mechanizm działał niezawodnie. Każdy rezerwista wiedział, że niestawienie się w oznaczonym miejscu i czasie będzie traktowane jako uchylanie się od obowiązku służby wojskowej i karane zgodnie z przepisami czasu wojny. Groziła więc nawet kara śmierci przez rozstrzelanie, bez sądu. Po roku 1937 wszyscy wiedzieli już, że Stalin nie żartuje. Niektórzy specjaliści do tej pory szukają przyczyn wielkiej czystki lat 1937–1938. Przyczyny zaś są widoczne gołym okiem przygotowanie do mobilizacji i wojny. Hitler zakłócił stalinowską mobilizację, ale nawet w owej krytycznej sytuacji, której w żadnych plamach i rachubach nie brano pod uwagę, w chwili gdy zabrakło Stalina u steru państwa, a społeczeństwo nie rozumiało kompletnie, co się dzieje otóż nawet wtedy machina mobilizacji nie przestała działać. W ciągu pierwszych siedmiu dni wojny w Związku Radzieckim sformowano 96 nowych dywizji jako uzupełnienie już istniejących. 545 W tym samym czasie do armii powołano 5.300.000 żołnierzy i oficerów; miliony innych maszerowało już ku granicom od 22 czerwca. 545

—

Sowietskaja Wojennaja Encykłopiedija, op. cit., t.5, s.343.

Marszałek lotnictwa S. Krasowski opisuje dzień 22 czerwca w Północnokaukaskim Okręgu Wojskowym. Gdy tylko dotarła wiadomość o rozpoczęciu wojny, okręg niezwłocznie przystąpił do formowania 56. Armii.546 To samo działo się w innych okręgach, gdzie formowano po jednej lub więcej armii równocześnie. 22 czerwca 1941 roku Stalin dysponował 31 armiami i był przygotowany do natychmiastowego zorganizowania jeszcze 28. Przystąpiono do tego zadania niezwłocznie, nawet bez jego rozkazu. 56. Armia była jedną z wówczas sformowanych.

5. System mobilizacji obejmował nie tylko miliony rezerwistów, którzy mieli stać się żołnierzami i oficerami, lecz także miliony ludzi, których zawody okazały się szczególnie przydatne podczas wojny. Rezerwistami było 100 tysięcy lekarzy każdy z nich posiadał kartę mobilizacyjną 547. Oprócz tego podlegały mobilizacji setki tysięcy innych pracowników służby zdrowia. 9 czerwca 1941 roku Armia Czerwona miała do dyspozycji 149 szpitali i 35.540 łóżek. Na dzień „M plus 30” planowano zorganizowanie bazy 450.000 łóżek w szpitalach polowych. I faktycznie zorganizowano je. Karty mobilizacyjne mieli wszyscy pracownicy Ludowego Komisariatu Łączności, Ludowego Komisariatu Komunikacji, środków masowego przekazu, agenci NKWD i wielu innych przedstawicieli różnych zawodów. W Dniu „M” oraz w ciągu trzech następnych gospodarka narodowa miała przekazać Armii Czerwonej ćwierć miliona samochodów ciężarowych oraz ponad 40 tysięcy traktorów. Plany tego rodzaju działań nigdy nie wiążą się z określoną datą. Dzień początku operacji oznacza się literą „D”, a oficerowie sztabowi planują posunięcia, których należy wówczas dokonać. Następnie opracowują plany na dzień następny, czyli „D+l”, dalej na „D+2” itd. Oprócz tego — także na poprzedzający operację dzień „D–l” i dni wcześniejsze. Z jednej strony pozwala to zachować w tajemnicy datę początku operacji nawet przed oficerami i generałami, którzy je planują, z drugiej zaś, jeśli z 546 547

— —

Krasowski, op. cit., s. 117. Kurotkin, op. cit., s. 88–89

jakichś przyczyn data ta ulegnie zmianie, nie trzeba niczego zmieniać w dokumentach. Plan dopasowuje się do każdej daty. W taki właśnie sposób opracowywano również plany mobilizacji w Związku Radzieckim. Nikt nie znał konkretnej daty, ale mimo to wyznaczano szczegółowe dyspozycje na Dzień „M”, czyli na dzień, w którym rząd ogłosi mobilizację, a także na dni następne i poprzedzające ją, na tygodnie i miesiące. Nawet w dostępnych radzieckich źródłach znajdziemy całkiem sporo wzmianek o Dniu „M”. Przygotowania osiągnęły gigantyczny rozmach i trudno tę sprawę wymazać z historii. Komunistyczni historycy posługują się fortelem. Mówią otwarcie o przygotowaniach, ale w takim duchu, jakby Dzień „M” oznaczał po prostu datę początku mobilizacji: jeśli wróg na nas napadnie, ogłosimy mobilizację, powiększymy szeregi armii i damy odpór agresorowi. Ja natomiast piszę tę książkę po to, by dowieść, że tajna mobilizacja rozpoczęła się 19 sierpnia 1939 roku. Dzień „M” to nie początek mobilizacji, lecz początek jej ostatniego, jawnego etapu. To chwila, kiedy tajna mobilizacja zostanie powszechnie ogłoszona — i stanie się jawna. Komuniści twierdzą, że w Dniu „M” planowano rozpoczęcie mobilizacji, ja natomiast utrzymuję, iż Armia Czerwona już wówczas liczyła ponad 5.000.000 żołnierzy. To nie armia czasu pokoju, ale wojny. Zorganizowawszy takie wojsko, Stalin musiał w ciągu kilku najbliższych tygodni rzucić je do walki. Niezależnie od tego, co zrobiłby Hitler. W toku tajnej mobilizacji największy nacisk kładziono na wojska pancerne, powietrznodesantowe, artylerię i lotnictwo. W ciągu dwóch lat tajnej mobilizacji Armia Czerwona ponad dwukrotnie powiększyła swój stan, a w tym samym czasie liczebność wojsk pancernych wzrosła ośmiokrotnie. Tworzono również struktury przyszłych dywizji, korpusów i armii — miały już kadrę dowódczą, choć nie posiadały na razie żołnierzy. Pozostawało w Dniu „M” wypełnić owe struktury mięsem armatnim. Wszystkie tajne przygotowania miały zostać zakończone do lipca 1941 roku. Wówczas to ojczyzna miała gromko wezwać swych synów pod sztandary, a więc jawnie uczynić to, czego w żadnym razie nie można było dokonać w sposób tajny.

Druga najważniejsza teza mojej książki sprowadza się do stwierdzenia, że w Dniu „M”, w chwili przejścia od tajnej do jawnej mobilizacji, kadrowe dywizje Armii Czerwonej bynajmniej nie zamierzały jedynie strzec granic, czekając na rozwój wypadków. Nie stanie na granicach, lecz niespodziewany druzgocący atak planowano w ostatnim, jawnym etapie mobilizacji. Oto opinie niektórych radzieckich teoretyków wojskowości na ten temat: A. Jegorow (później marszałek Związku Radzieckiego): „To nie okres rutynowych posunięć i normalnego rozwoju, lecz czas aktywnych działań na rzecz dalekosiężnych celów... Prowadziły one do ostatecznego zakończenia mobilizacji i wzmocnienia głównych sił”548. J. Szyłowski (później generał porucznik): „Za pierwszym rzutem wojsk, które wtargną na terytorium nieprzyjacielskie, wkracza do akcji armia lądowa, i to nie na granicy państwowej, lecz na terenach zajętych”549. S. Krasilnikow (później generał porucznik, wykładowca Akademii Sztabu Generalnego): „Podrywanie ogromnych mas w powszechnej mobilizacji to sprawa wysoce ryzykowna. O wiele bezpieczniej jest uzupełniać skład poszczególnych jednostek drogą niewielkich mobilizacji... Przeprowadzać je stopniowo, bez oficjalnego ogłaszania...”550. W. Mielników (później generał major): „Armia obronna z chwilą decyzji o przejściu do aktywnych działań staje się siłą uderzeniową”551. Kombryg G. Isserson: „Kiedy ta masa ludzka ruszy do walki, w głębi kraju ujrzymy siły drugiego rzutu strategicznego zmobilizowanych wojsk, za nim trzeciego rzutu itd. Ostatecznie w wyniku «permanentnej mobilizacji» zostanie pokonany każdy, kto nie wytrzyma mobilizacyjnego napięcia, nie będzie miał rezerw i zaplecza gospodarczego”552.

6.

548

— Sprawozdanie dla Rewolucyjnej Rady Wojskowej z 20 kwietnia 1932 r. — Naczalnyj pieriod wojny, [w:] „Wojna i rewolucja”, wrzesień–październik 1933, s. 7. 550 — „Wojna i rewolucja”, marzec–kwiecień 1934, s. 35. 551 — W. Mielikow, Strategiczeskoje razwiortywanije. Po opytu pierwoj mirowoj impierialisticzeskoj wojny 1914–1918 i arażdanskoj wojny w SSSR. Moskwa 1939. 552 — G. Isserson, Ewolucija opieratiwnowo iskusstwa, Moskwa 1937, s. 79. 549

Różnica między I a II wojną światową polega na tym, że w 1941 roku na zachodnich granicach państwa stała nie armia okresu pokoju, jak to było w roku 1914, lecz 16 armii uderzeniowych, które w ciągu dwóch lat trwania tajnej mobilizacji przerosły rozmiarami zwykłe armie okresu pokoju. Dla ich uzupełnienia z głębi kraju potajemnie przesuwał się drugi rzut strategiczny i już formowano trzy armie NKWD trzeciego rzutu. Panuje opinia, że nie wszystkie stalinowskie dywizje, korpusy i armie były w pełni skompletowane i że dlatego Stalin nie mógł zaatakować. Ci, którzy tak twierdzą, nie znają teorii ani praktyki „permanentnej mobilizacji”: Pierwszy rzut strategiczny uderza, drugi wyładowuje się z eszelonów, trzeci kończy formowanie, czwarty rzut... Podobnie jak zęby rekina, co wyrastają ciągle całymi rzędami. Ten który wypadł zostaje natychmiast zastąpiony przez nowy, a w głębi paszczy wyrzynają się rzędy drobnych ząbków, i przesuwają do przodu... Można, oczywiście, powiedzieć, że rekin nie potrafi zaatakować, dopóki nie wyrosną mu wszystkie zęby... Co się tyczy Stalina, istotnie, nie wszystkie dywizje, korpusy i armie były w pełni skompletowane. Ale na tym właśnie polegał jego diabelski zamysł. Nie trzeba wszystkiego zapinać na ostatni guzik tygrys nie skrada się zbyt długo. Na dziesięć korpusów powietrznodesantowych pięć było całkowicie skompletowanych, pozostałe zaczynały się organizować. Stalin miał 29 korpusów zmechanizowanych. Każdy z nich powinien liczyć po tysiąc czołgów. Ale tysiąc czołgów posiadały tylko trzy korpusy, cztery inne miały po 800–900, dziewięć korpusów po 500–800. Pozostałe trzynaście — po 100– 400 czołgów. Historycy wyciągają stąd wniosek: skoro nie wszystko było w pełni skompletowane, to znaczy, że Stalin nie mógł zaatakować Hitlera w 1941 roku. Rozpatrzmy tę sytuację z innej strony. To prawda, Stalin miał do dyspozycji jedynie 5 korpusów powietrznodesantowych w pełnej gotowości, ale Hitler nie miał ani jednego. Podobnie reszta świata. Pięć korpusów powietrznodesantowych w zupełności wystarczy do przeprowadzenia dowolnej operacji, do zadania Niemcom śmiertelnego ciosu. Gdyby Stalin rozpoczął wojnę od niespodziewanego ataku i ogłoszenia Dnia „M”, mógłby w ciągu najbliższych dni i tygodni doprowadzić jeszcze pięć korpusów powietrznodesantowych do pełnej gotowości bojowej i rzucić je do walki, podczas gdy świat o czymś podobnym nie mógł nawet marzyć. Jeżeli więc

ktoś postanawia udowodnić, że Stalin, mając pięć korpusów powietrznodesantowych, nie mógł zaatakować, to — idąc dalej tym tokiem rozumowania — skoro Hitler nie miał ani jednego takiego korpusu, było to niewykonalne i dla niego. Także nie wszystkie korpusy zmechanizowane Stalina były całkowicie skompletowane. To prawda, że trzy korpusy liczące po tysiąc czołgów to ogromnie mało. Ale Hitler nie miał ani jednego takiego korpusu. Podobnie reszta świata. Ani Hitler, ani nikt inny nie posiadał też korpusów liczących po 800–900 czołgów. W 1941 roku nikt na świecie nie miał także korpusów liczących po 600 czołgów. Miał je tylko Stalin. Stalin myślał o przyszłości, tworząc korpusy powietrznodesantowe i zmechanizowane, które miały brać udział w planowanych operacjach. Wszystkie te korpusy, które 22 czerwca 1941 roku nie były w pełni skompletowane, łatwo można było wyposażyć i uzupełnić. Spadochroniarze i czołgiści byli wyszkoleni, spadochrony — gotowe, a w przemyśle zbrojeniowym obowiązywały rygory okresu wojny. Cztery grupy pancerne — to wszystko, co posiadał Hitler. Można ich było użyć do pierwszego uderzenia, ale w rezerwie nie pozostawało nic. Stalin natomiast zabezpieczył sobie rezerwy. Z drugiej jednak strony, gdyby Stalin do ostatniego żołnierza skompletował wszystkie 10 korpusów powietrznodesantowych, 29 korpusów pancernych po tysiąc czołgów i 300 dywizji piechoty, wystraszyłby Hitlera, który musiałby wtedy zaatakować prewencyjnie. Zresztą ujawnienie tego, co Stalin przygotował do zadania pierwszych ciosów, wystarczyłoby, żeby przestraszyć Hitlera.

6. Historycy wojskowi pominęli w swych badaniach spory obszar. Wszystko, o czym tutaj piszę, stanowiło w Związku Radzieckim tajemnicę państwową. Ponadto w latach dwudziestych i trzydziestych radzieckie kierownictwo polityczne i wojskowe opanowało najpierw teoretycznie, a następnie urzeczywistniło w praktyce niezwykły wprost plan tajnego „przestawienia” kraju na reżim wojenny. Z tym łączyły się nierozerwalnie i logicznie plany przeprowadzenia niespodziewanych druzgocących ataków. Plany te rodziły się pośród ostrej walki potężnych ugrupowań, które

zdecydowanie różniły się w poglądach i twardo broniły swego punktu widzenia na sprawę podboju reszty świata. Wokół tych sporów rozgorzały tak wielkie namiętności, że odgłosy polemiki przedostawały się spoza szczelnych murów Sztabu Generalnego aż na łamy prasy, rzucając snop światła na prowadzone z rozmachem przygotowania. Nawet to, co udało się zamieścić na łamach gazet, daje wyobrażenie o zamierzeniach Stalina i generałów. Zachowały się stosy ogólnie dostępnej literatury na temat konieczności włączania się w okres przedmobilizacyjny, sposobów przeprowadzania tajnej mobilizacji i atakowania znienacka przeciwnika, by tymczasem koncentrować główne siły i wprowadzać je do walki. Wydawano nawet czasopismo „Wiadomości mobilizacyjne”. Wszystkim zainteresowanym polecam liczną dostępną literaturę na ten temat553. Analiza rozwoju struktur państwowych, przemysłu zbrojeniowego oraz Armii Czerwonej skłania do wniosku, że wszystkie te dyskusje i spory nie były czczą scholastyką. Najpierw przekształciły się w efektowną teorię, którą następnie niemal w całości wprowadzono w życie. Historycy, jak dotąd, nie wyjaśnili, dlaczego Hitler napadł na Stalina. Rzekomo pragnął poszerzyć przestrzeń życiową Niemiec. Utrzymują tak ci, którzy nie czytali „Mein Kampf”, gdzie jest o tym mowa, ale w bardzo odległej perspektywie. Do roku 1941 Hitler zagarnął już wielkie terytoria — od Brześcia na wschodzie, do Brestu na zachodzie, od północnej Norwegii do północnej Afryki. Przyłączyć to wszystko i zagospodarować było zadaniem niewykonalnym nawet dla kilku pokoleń. W 1941 roku Hitler miał przeciwko sobie Imperium Brytyjskie, całą podbitą Europę oraz — potencjalnie — Stany Zjednoczone. Po to, by utrzymać zagarnięte terytoria, musiałby szykować się do zajęcia Gibraltaru i podboju Wysp Brytyjskich, nie mając przewagi na morzu. Czyż w takiej sytuacji miałby się Hitler zajmować rozszerzaniem przestrzeni życiowej? Wszyscy rozsądni Niemcy odradzali prowadzenie wojny na dwóch frontach. Sam Hitler główną przyczynę przegranej Niemiec w I wojnie światowej upatrywał w prowadzeniu walki na dwóch frontach. 553

— Ibid.; W. Mielikow, op. cit.; W. Triandafiłłow, Razmach opieracij sowriemiennych armii, Moskwa 1932; W. Triandafiłłow, Charatier opieracij sowriemiennych armij, Moskwa 1929; B. Szaposznikow, op. cit.; J. Szyłowski, op. cit.

Zapewniał też posłów w Reichstagu, że w tej wojnie do tego nie dopuści. I zaatakował. Dlaczego? Bismarck ostrzegał nie tylko przed prowadzeniem wojny na dwóch frontach, ale i na jednym, jeśli przeciwnikiem miałaby być Rosja. Mimo to Hitler napadł na Związek Radziecki. Nie wiadomo dlaczego żadnego z historyków nie zainteresowały przyczyny takiego postępowania. Sam Hitler oświadczył von Schulenburgowi: „Nie mam wyjścia, hrabio”. Stalin istotnie nie pozostawił Hitlerowi wyjścia. Tajna mobilizacja przybrała rozmiary tak ogromne, że trudno jej było nie zauważyć. Hitler zdawał sobie sprawę, co stanie się w momencie, kiedy tajna mobilizacja zamieni się w jawną... Wyobraźmy sobie Stalina na daczy w ciepły, letni wieczór 1934 roku. Postanowił przeprowadzić tajną mobilizację w ciągu mniej więcej dwóch lat. Musi ją poprzedzać okres przedmobilizacyjny, trwający jakieś sześć–osiem miesięcy. Jeszcze trochę wcześniej trzeba zorganizować wielką czystkę. Słowem, należy działać z wyprzedzeniem, zanim dojdzie do najważniejszych wydarzeń. Kiedy więc rozpocząć tajną mobilizację? W 1935 roku? A może w roku 1945? Jeżeli zacznie zbyt wcześnie, spustoszy i doprowadzi do ruiny kraj, no i odkryje karty. Jeśli odłoży sprawę — może być za późno. Co robić? Pozostaje jedno: wyznaczyć datę rozpoczęcia II wojny światowej. Będzie stanowiła punkt wyjścia do decyzji, kiedy przeprowadzić wielką czystkę, wyznaczyć okres przedmobilizacyjny, rozpocząć tajną mobilizację, w wyznaczonym Dniu „M” uderzyć, i wtedy ogłosić jawną, powszechną mobilizację. Renomowani historycy nie zauważają, co działo się w Związku Radzieckim w latach 1937–1941. Dlatego czytając ich opasłe dzieła w żaden sposób nie możemy zrozumieć, kto właściwie rozpoczął II wojnę światową. Wygląda na to, że wynikła sama z siebie. Panowie historycy, zalecałbym porównać radziecką teorię mobilizacji z praktyką, zestawić to, o czym się mówiło w Związku Radzieckim w latach trzydziestych. Wówczas przestaniecie utrzymywać, że nie ma winnych rozpętania II wojny światowej. Wreszcie dostrzeżecie prawdziwego winowajcę.

ROZDZIAŁ 48. PODNIEBNI NIEWOLNICY Muszę przyznać, że lubię lotników. Ilekroć dowiem się, że jakiegoś lotnika obrażono, po prostu boli mnie serce.554 J. STALIN

1. Filmy, książki, uśmiechnięte twarze w gazetach przyzwyczaiły nas do myśli, że w latach trzydziestych młodzież hurmem waliła do szkół lotniczych, że komisje kwalifikacyjne nie mogły się opędzić od entuzjastów latania. I rzeczywiście tak było. Na początku. Potem było ich coraz mniej. W końcu zabrakło ich w ogóle. Sytuacja wyglądała tak: mimo rosnącego zapotrzebowania na absolwentów szkół lotniczych — ich liczba malała. Był jeszcze jeden problem: zwiększały się możliwości szkoleniowe uczelni lotniczych. W 1940 roku ukończyło je tylu młodych ludzi, ilu w ciągu wszystkich poprzednich lat razem wziętych. Na rok 1941 zaplanowano większą liczbę absolwentów, niż wszystkie dotychczasowe roczniki razem wzięte, w tym rekordowa promocja roku 1940. Lotnik to oficer. Zastanówmy się, ile mieszkań trzeba zbudować, by wystarczyło ich dla absolwentów z roku 1940. A co z absolwentami z rocznika czterdziestego pierwszego? Lotnik to oficer, jako się rzekło, ale taki, który otrzymuje dwa razy wyższe uposażenie niż w tym samym wieku i stopniu oficer piechoty. Ile więc pieniędzy potrzeba na płace dla lotników z lat 1940–1941? Dalej sprawa mundurów. Oficer wojsk lotniczych tradycyjnie nosi lepszy mundur niż piechur. Oficer piechoty miał w tamtych latach kołnierz na haftki, a lotnik — krawat. A więc ile potrzeba tych krawatów? Rozwiązanie wszystkich tych problemów wymagało podejmowania salomonowych decyzji. Ale towarzysz Stalin potrafił podjąć taką decyzję w każdej sprawie. Jeśli nie sam, to przy pomocy doradców. Stosowną decyzję 554

—

„Prawda”, 28 stycznia 1938.

podsunął 7 grudnia 1940 roku szef Głównego Zarządu WWS, generał porucznik lotnictwa Paweł Ryczagow: nie przyznawać stopni oficerskich absolwentom szkół lotniczych. Dzięki temu nie trzeba będzie budować nowych mieszkań dla lotników, ani więcej im płacić i lepiej ich ubierać. W niektórych krajach absolwenci wojskowych szkół lotniczych wyjątkowo otrzymują stopień sierżanta. Ale ma to miejsce tylko tam, gdzie sytuacja materialna i status społeczny sierżanta bliższe są sytuacji i statusowi oficera niż żołnierza. U nas natomiast sierżant to po prostu pozbawiony wszelkich praw żołnierz. Sypia w koszarach razem z szeregowymi, je tę samą kaszę, nosi takie same kirzowe buty. Przepustkę dostaje jak żołnierze, raz lub dwa razy na miesiąc na parę godzin. Może też jej nie dostać. Nie ma sensu opowiadać, co to takiego radzieckie koszary. Trzeba je po prostu poznać. Ja sam spędziłem dziesięć lat we wzorcowych radzieckich koszarach. Wzorcowe koszary, to pomieszczenie sypialne dla 200–300 osób, starannie zasłane łóżka i podłoga na wysoki połysk, to pobudka i capstrzyk w trzydzieści sekund, to sierżant wrzeszczący bez przerwy przez całe dziesięć lat (sierżanci się zmieniali, ale wrzaski nie ustawały ani na chwilę). Radzieckie koszary to sam urok — na jego opisanie nie starczy całej książki. Żyje się w koszarach przyjemnie, gdyż każdego żołnierza czeka wyjście do cywila. „Wyjście do cywila jest równie nieuniknione jak upadek kapitalizmu!” — pisali nasi żołnierzykowie na murach. Jeszcze przyjemniej żyje się w koszarach chłopakowi, który uczy się w szkole, by zdobyć stopień oficerski. Stopień oficerski — to dopiero jest coś! Szef Głównego Zarządu WWS generał Paweł Ryczagow sam przeszedł radzieckie koszary — ukończył szkołę lotniczą w 1931 roku. W 1940 roku generał porucznik lotnictwa Ryczagow miał 29 lat. W jego uszach nie umilkł jeszcze wrzask sierżanta. I oto człowiek ten doradza Stalinowi, by absolwentom wojskowych szkół lotniczych i technicznych nie przyznawać stopni oficerskich, lecz stopień sierżanta, i pozostawić ich w koszarach. Ten, kto nie mieszkał we wzorcowych koszarach, nie jest w stanie ocenić, jak przewrotny i szatański to pomysł. Słuchacze szkół lotniczych i technicznych tylko dlatego je kończyli, że widzieli światełko u końca tunelu. Szli ku promocji jak osły za marchewką, i w końcu pozwalano im tę marchewkę zjeść. Ale ukończyć szkołę oficerską i nie dostać marchewki...

Ci, których przyjęto do szkoły w roku 1940 mniej to przeżywali. Uczono ich według skróconego kursu i od początku niczego nie obiecywano. Ale w roku 1940 wiele tysięcy absolwentów ukończyło szkoły lotnicze zgodnie z dawnym, trzyletnim programem. I oto tuż przed promocją, o której ci młodzieńcy śnili co noc, zafundowano niespodziankę: nie będzie stopni oficerskich! W pamiętnikach radzieckich lotników wiele się pisze o tej sytuacji: „W końcu maja przybyło uzupełnienie. Byli to młodzi piloci, absolwenci trzyletniej szkoły lotniczej, którzy jednak otrzymali tylko stopnie sierżantów”555. Generał porucznik lotnictwa W. Kuzniecow był jednym z tych, którzy ukończywszy szkołę oficerską otrzymał stopień sierżanta. Na początku wojny trafił do pułku, który formowano na tyłach. Byli tam lotnicy, którzy wcześniej otrzymali stopień podporucznika, byli też i absolwenci późniejszych roczników — w stopniu sierżantów. „Wielka izba żołnierska w koszarach jest nieprzytulna. Dwupiętrowe żelazne łóżka... Ciasnota... Sierżanci z nie ukrywaną zazdrością spoglądają na wiśniowe naszywki i eleganckie, pięknie uszyte mundury...”.556 Stalin i Ryczagow wobec dziesiątków tysięcy młodych pilotów posłużyli się chwytem szulerów. Wyjaśnili zasady gry, a gdy partia dobiegła końca, oznajmili, że w międzyczasie reguły się zmieniły...

2. Odłóżmy na bok problemy moralne. Powstawało zagadnienie natury prawnej: na mocy jakiego przepisu można zatrzymać pilotówsierżantów w Armii Czerwonej dłużej, niż czas trwania służby? Absolwenci z lat 1940– 1941 zgłosili się na ochotnika do szkół lotniczych w latach 1937 i 1938, kiedy nie istniał jeszcze powszechny obowiązek służby wojskowej. Do września 1939 roku do wojsk lądowych, lotnictwa i marynarki wcielano jedynie wybranych. Okres służby w lotnictwie wynosił dwa lata. W latach 1937–1938 młodzi chłopcy dobrowolnie wybrali zamiast ewentualnych dwóch lat służby

555 556

— —

L. Żołudiew, „Stalowa eskadra”, Warszawa 1976. s. 56. Kuzniecow, op. cit., s. 3–6.

wojskowej (wcale nie musieli zostać powołani) trzyletnią szkołę o bardzo surowym reżimie. 1 września 1939 roku wprowadzono obowiązek powszechnej służby wojskowej i wydłużono okres służby. W lotnictwie były to trzy lata zamiast dwóch. Czas nauki w szkole wojskowej zaliczano jako okres normalnej służby zasadniczej — a więc można było albo nadać absolwentom stopnie oficerskie i zatrzymać w lotnictwie aż do emerytury, albo — puścić ich do cywila, jako że odbyli już trzyletni okres służby. Wydawało się, że znalezienie podstawy prawnej, na mocy której udałoby się tych chłopców zatrzymać w lotnictwie wojskowym, i to na dodatek w zwykłych koszarach, jest niemożliwe. Ale Ryczagow i z tym sobie poradził. Stalin zaakceptował jego pomysł. Stworzono nowy przepis: okres obowiązkowej służby wojskowej w lotnictwie przedłużono do czterech lat. Rada Najwyższa uchwaliła tę ustawę jednogłośnie. A więc problem przestał istnieć. Jeszcze rok przed wami, drodzy towarzysze!

3. Jeszcze rok. A co dalej? O wojnie napisano tysiące monografii i rozpraw, ale w żadnej z nich nie znajdziemy odpowiedzi na pytanie, co Stalin zamierzał zrobić z rzeszą zatrzymanych w wojsku pilotów po upływie owego dodatkowego roku. Nie dość że nie ma odpowiedzi, to nikt jeszcze tego pytania nie zadał. Dzięki chytremu kruczkowi prawnemu dziesiątki tysięcy lotników miały pozostać w koszarach do jesieni 1941 roku. W 1941 roku Hitler napadł na Związek Radziecki i problem sam się rozwiązał. Jednak Stalin nie spodziewał się napaści Hitlera, ba, nawet w nią nie wierzył. Cóż więc zamierzał począć z zatrzymanymi w koszarach pilotami, gdy nastanie jesień 1940 roku? Nie można było nadać im stopni oficerskich: Stalin miał już prawie 600 tysięcy oficerów, nie licząc NKWD. Poza tym w 1941 roku szkoły wojskowe miało opuścić 233 tysiące nowych oficerów, głównie piechoty, artylerii i wojsk pancernych. Gdyby przyznać stopnie oficerskie lotnikom, to razem z wojskami NKWD kadra oficerska liczyłaby milion ludzi, czyli Stalin miałby prawie tylu oficerów, ilu car Mikołaj miał żołnierzy. Prowadziłoby to do

finansowej ruiny. A więc absolwentom szkół lotniczych nie można było nadać stopni oficerskich z przyczyn czysto ekonomicznych. Stalin zresztą nie miał takiego zamiaru. Nie znajdziemy na przykład żadnych dowodów na to, że planowano rozpoczęcie budowy mieszkań dla tak wielkiej rzeszy lotników. Nie natrafimy na najmniejszy ślad rozporządzenia o szyciu mundurów oficerskich dla astronomicznej liczby pilotów. Nie odkryjemy w budżecie miliardów, które należałoby im wypłacać, gdyby zasilili kadrę oficerską. Cóż więc z nimi począć jesienią 1941 roku? Wypuścić do cywila? To kiepski pomysł. Na trzyletnie szkolenie wydano miliardy, zużyto miliony ton wysokogatunkowego paliwa, niemało samolotów rozbiło się wraz z załogami. A teraz — wszyscy do cywila? Za kilka miesięcy zapomną, czego się nauczyli, i cały wysiłek pójdzie na marne. A może wydać jeszcze jedną ustawę i trzymać ich w koszarach pięć, sześć, siedem lat? Dobry pomysł, tyle że lotnik powinien stale latać. Policzmy, ilu potrzeba samolotów szkoleniowych, instruktorów i paliwa rocznie dla takiej rzeszy lotników! Stalinowi pozostawało tylko jedno wyjście — rozpocząć wojnę przed nadejściem jesieni 1941 roku. Jego kalkulacja była prosta: zaczną wojnę jako sierżanci, a ci, co przeżyją, zostaną oficerami, generałami i marszałkami lotnictwa. Ale większość polegnie w stopniu sierżanta. Za poległego sierżanta nie trzeba płacić rodzinie odprawy. To spora oszczędność. Zgromadzenie takiej liczby wyszkolonych lotników to mobilizacja. Totalna. Jeśli rozpocznie się mobilizację, musi nastąpić krach ekonomiczny, albo wojna. Stalin nie przewidywał krachu ekonomicznego.

4. Spójrzmy na tę sytuację oczami młodego człowieka, który jesienią 1940 roku ukończył szkołę lotniczą w stopniu sierżanta. Po promocji nie dano mu urlopu ani pieniędzy, mundur dostał żołnierski, zakwaterowano go w koszarach, śpi na żelaznym łóżku i chodzi w kirzowych butach (skórzane kazali zabrać z magazynu, załadować do wagonów, wywieźć pod zachodnią

granicę i tam zakopać). Ale nasz sierżant nie traci ducha. Może latać i w kirzowych butach. Co innego nie daje mu spokoju: dokonał życiowego wyboru, postanowił zostać oficerem lotnictwa, odbębnił trzy lata szkoły, potem dołożono jeszcze rok, do jesieni 1941. I co dalej? Jego koledzy z podstawówki w ciągu tych czterech lat zdobyli taki lub inny fach, stanęli na nogi: jeden jako śledczy w NKWD przyciera rogów wrogom ludu, drugi jest inżynierem w fabryce czołgów. A on postanowił poświęcić się lataniu. I został wystrychnięty na dudka, guzik będzie miał. Na cholerę zmarnował najlepsze lata? Po diabła ryzykował życie, wkuwał po nocach formułki? Lepiej by się stało, gdyby w 1937 roku go odrzucili. Ale nie, przyjęli, a po czterech latach, jesienią 1941 roku, pójdzie na zieloną trawkę. Komu jest potrzebny pilot bombowca? Przerzucić się do lotnictwa cywilnego? Tam dla własnych pilotów nie mają dość pracy. Zastanówmy się więc, czy nasz sierżant doradzi młodszemu koledze, by poszedł w jego ślady. Jaki sens kończyć szkołę oficerską po to, by zostać zwykłym żołnierzem? Ale Stalin i Ryczagow poszli jeszcze dalej. Teraz już nie tylko pilot był sierżantem, był nim także i dowódca klucza, i zastępca dowódcy eskadry. Sformowano tyle eskadr i pułków, że stopnie oficerskie i związane z nimi przywileje mogły być przyznawane dopiero od dowódcy eskadry wzwyż. Natomiast wszyscy piloci do szczebla zastępcy dowódcy eskadry od wiosny 1941 roku byli kierowani do koszar, gdzie czekały ich wrzaski starszego sierżanta. Kto zatem, wiedząc to wszystko, wybrałby dobrowolnie szkołę lotniczą? Komu potrzebna taka romantyka? Lecz towarzysze Stalin i Ryczagow to też przewidzieli. Dlatego od 7 grudnia 1940 roku obowiązywała następująca zasada: absolwenci szkół lotniczych nie tylko opuszczają je w stopniu sierżanta, lecz i nabór do tych szkół przestał już być dobrowolny. Historia lotnictwa światowego nie odnotowała podobnego wypadku: 7 grudnia 1940 roku w Związku Radzieckim wprowadzono zasadę przymusowego naboru do szkół lotniczych. A to oznacza wojnę.

Ani jeden kraj na świecie nie odważył się na taki krok — nawet podczas wojny. Ludzie zawsze latają dobrowolnie. Wprowadzenie zasady przymusowego naboru do szkół lotniczych jest równoznaczne z wojną totalną. Z agresją. Jeżeli podczas wojny obronnej zmusimy człowieka, żeby latał, na ogół nie kończy się to dobrze. Pilot jest wolny jak ptak — jeśli zechce, to wyląduje u przeciwnika, a wtedy nikt go już nie zmusi do latania. Takich „zniewolonych” lotników można wykorzystać jedynie w zwycięskiej, ofensywnej wojnie, po niespodziewanych nalotach na lotniska przeciwnika, kiedy wojska pancerne wdzierają się klinem na terytorium nieprzyjaciela. W takiej sytuacji ucieczka pilota–niewolnika nie ma sensu — w ciągu kilku dni i tak wpadnie w łapy NKWD. Pora chyba zapytać, czy owego niewolnika można w ogóle nauczyć latać, skoro on sam tego nie chce. Czy można go nauczyć sztuki wyższego pilotażu, i to w okresie zaledwie trzech–czterech miesięcy, które w grudniu 1939 roku Stalin i Ryczagow na to przewidzieli? Nie można. Ale wyższy pilotaż nie był naszym niewolnikom potrzebny. Nie szkolono ich do działań obronnych. Nie do odpierania ataków ani prowadzenia walk powietrznych. Szkolono ich do latania na samolotach typu Iwanow, specjalnie skonstruowanych do określonego rodzaju działań: start nad ranem, przelot w zwartym szyku za prowadzącym, na jego rozkaz atak bombowy na uśpione lotniska nieprzyjaciela, wreszcie po płynnym zwrocie powrót do bazy. Tego można nauczyć w ciągu trzech–czterech miesięcy nawet niewolnika, tym bardziej że Iwanow Su–2 właśnie dla takich pilotów był przeznaczony. I jeżeli któryś podczas lądowania wyrżnął w drzewo, nie było zmartwienia — lotników w stopniu sierżanta towarzysz Stalin miał pod dostatkiem. Samolotów Iwanow radziecki przemysł także produkował wystarczająco dużo. Postanowiono więc obejść się bez sztuki wyższego pilotażu i walk powietrznych. Właśnie wtedy generał porucznik wojsk lotniczych Paweł Ryczagow rzucił hasło, dzięki któremu wszedł do historii: „Pilotaż to nie flgurówki!”.

ROZDZIAŁ 49. O PASZY ANGIELINEJ I ARMII PRACY Gotowość mobilizacyjna dotyczy nie tylko zakładów zbrojeniowych, ale całego przemysłu: w czasie wojny cały przemysł musi pracować na potrzeby wojska.557 J. STALIN, 1940 r.

1. Paszę Angieliną znał cały kraj. Pasza uśmiechała się z pierwszych stron gazet i czasopism. Nie była aktorką. Pasza Angieliną była pierwszą w Związku Radzieckim kobietą–traktorzystką i brygadzistką pierwszej kobiecej brygady traktorzystek. Wsławiła się nie tylko wielką pracowitością, ale i rozumem. Dziennikarze stadami dreptali za jej traktorem. Nieraz złote myśli Paszy trafiały na pierwsze kolumny centralnej prasy: „Trzeba lepiej pracować!”, „Trzeba pracować lepiej!”, „Pracować trzeba lepiej!” itd. Ale smak prawdziwej sławy poznała Pasza Angieliną na krótko przed wojną. Wówczas pierwsza traktorzystka kraju rzuciła w masy nowe hasło: „Sto tysięcy dziewcząt na traktory!”. Nie wiem, czy wymyśliła je sama, czy też ktoś jej tę myśl podsunął, w każdym razie prasa radziecka hasło podchwyciła, nagłośniła i wezwanie Paszy rozlegało się zewsząd z trybun, z pierwszych stron gazet, z milionów głośników radiowych. Hasło znalazło odzew i oto w krótkim czasie w Związku Radzieckim przeszkolono nie sto, lecz dwieście tysięcy traktorzystek.558 Poświęćmy teraz chwilę uwagi mężczyznom. Jeżeli „dwieście tysięcy dziewcząt” w żarliwym porywie wsiadło na kołchozowe traktory, co miało począć dwieście tysięcy traktorzystów? O nich zatroszczył się Sztab Generalny. Traf chciał, że wezwanie Paszy Angielinej zbiegło się w czasie z początkiem tajnej mobilizacji do Armii Czerwonej, której właśnie było potrzeba sto tysięcy, a potem drugie sto 557 558

— —

Wg. generała pułkownika B. Wannikowa, [w:] „Woprosy istorii”. nr 1/1969, s. 128. Wielikaja Otieczestwiennaja wojna 1941–1945: Encykłopiedija, Moskwa 1985, s. 49.

tysięcy doświadczonych traktorzystów, by mogli poprowadzić czołgi i ciężkie ciągniki artyleryjskie. Marsze wyzwoleńcze, które Armia Czerwona podejmowała w latach 1939–1940, miały na celu nie tylko stworzenie dogodnych dla podboju Europy baz wypadowych i były nie tylko praktycznym sprawdzianem teorii „w warunkach maksymalnie zbliżonych do warunków bojowych”. Marsze wyzwoleńcze i małe wojny były przykrywką dla mobilizacji na wielką skalę: dzisiaj „wyzwalamy” Polskę, więc musimy z waszej wsi zabrać do wojska trzech traktorzystów, a z sąsiedniej — pięciu. Był nawet taki film — „Traktorzyści”. Demonstrowano w nim ofensywną siłę czołgów BT–7. „Marsz” pomyślnie dobiegał końca, ale traktorzyści nie wracali do swoich wsi. Pozostawali w Armii Czerwonej. Zamiast nich prowadziły traktor dziewczęta. Tymczasem szykowało się „wyzwalanie” Finlandii z następnej wsi zabrano dziesięciu chłopa, z jeszcze innej — piętnastu. Ich miejsca na traktorach ochoczo zajęły dziewczęta. I tak powolutku, niepostrzeżenie „dwieście tysięcy dziewcząt” wprzęgło się w jarzmo codziennego pokojowego trudu, by mężczyźni mogli się zająć bardziej odpowiedzialnymi zadaniami...

2. Pasza Angieliną znalazła godne naśladowczynie. Zdumiony świat dowiedział się o pierwszej kobiecej brygadzie obsługi parowozów. Okazało się, że kobieta radziecka potrafi sypać węgiel do paleniska nie gorzej, niż mężczyzna. W odkrywkowych kopalniach torfu kobiety radzieckie także dawały sobie radę. Nie mówiąc o pracy przy budowie linii kolejowych (które nie wiadomo dlaczego ciągnięto ku zachodnim granicom). Kobiety radzieckie dźwigały nie tylko podkłady, ale i szyny. Jedną szynę musiało nieść kilkadziesiąt kobiet, ale nic to, ważne, żeby robota szła! Generał pułkownik służb inżynieryjnych artylerii A. Wannikow (w owym czasie ludowy komisarz przemysłu obronnego ZSRR) podaje następujące informacje: „Na początku 1940 roku kobiety stanowiły 41% wszystkich zatrudnionych w przemyśle robotników i pracowników umysłowych. Szybko

się uczyły i obsługiwały najbardziej odpowiedzialne odcinki pracy, a w wielu wypadkach pracowały wydajniej niż mężczyźni”559. Potwierdzają tę opinię marszałek Związku Radzieckiego D. Ustinow560 i marszałek Związku Radzieckiego S. Kurkotkin561. Mnie zaś zdziwiło, dlaczego te wysoko postawione osobistości mówią akurat o początku 1940 roku. Znacznie bardziej interesujące byłyby dane z połowy roku 1941. Na ten temat jednak panuje milczenie. Ale samo zjawisko nasilało się. Gdyby opublikować dane z dnia napaści Hitlera na Związek Radziecki, nieuniknione byłoby pytanie: gdzie się podziewali wówczas radzieccy mężczyźni, czym byli zajęci?

3. Czy jednak można wykorzystywać same kobiety i nie zaprząc do pracy młodocianych? W radzieckich muzeach można obejrzeć zdjęcia z czasów wojny: oto chudy chłopaczyna stoi przy ogromnej tokarce. Wytacza pociski do nabojów armatnich. Przekracza normę. Aby mógł sięgnąć dźwigni, troskliwie podstawiono mu pod nogi dwie skrzynki. Ach, co za entuzjastyczny zryw, jaki gorący patriotyzm! Ale w muzeum nie powiedzą wam, że takich wyrostków pędzono do zakładów zbrojeniowych setki tysięcy, ba miliony (przymusowo!) jeszcze zanim Hitler napadł na Związek Radziecki. Weźmy do ręki „Prawdę” z 3 października 1940 roku Przeczytamy tam na pierwszej stronie informację o wprowadzeniu opłat za naukę w wyższych klasach szkół oraz na uczelniach. Jako uzasadnienie tej decyzji podano „wzrost stopy życiowej ludzi pracy”. Opłaty nie były bynajmniej symboliczne. Sens wprowadzenia opłat za naukę stanie się zupełnie jasny, gdy na tej samej stronie przeczytamy dekret „O państwowych rezerwach pracy w ZSRR”. Na mocy tego dekretu ma zostać utworzony Główny Zarząd do Spraw Rezerw Pracy. Na początek instytucja ta przejmie pod kontrolę 1.551 szkół i 559 560 561

— — —

„Woprosy istorii”. nrl/1969, s.128. D. Ustinow. Wo imia pobiedy. Zapiski narkoma ivooruzenija, Moskwa 1988, s. 107. Kurkotkin. op. cit., s. 32.

uczelni. Będzie podlegać bezpośrednio premierowi, to jest Mołotowowi, a od maja 1949 roku — samemu Stalinowi. Liczba takich szkół stopniowo się zwiększy. Rekrutacja do nich będzie przymusowa, na zasadzie mobilizacji wojskowej. Wiek uczniów — od 14 lat. Nauczanie „w korelacji z wypełnieniem norm wydajności pracy w przemyśle”. Samowolne opuszczenie szeregów „rezerw pracy” pociąga wysoką karę, odbywaną w niezbyt romantycznych miejscach. Obowiązuje w nich dryl więzienno–wojskowy. Nauka trwa dwa lata, normy niewiele się różnią od przewidzianych dla dorosłych. Na czas nauki państwo zapewnia uczniom bezpłatne wyżywienie i ubranie. Tak samo jak więźniom. Kremlowscy historycy z nostalgią wspominają tamte piękne czasy: „Szczególne znaczenie miała mobilizacyjna forma rekrutacji młodych chłopców i dziewcząt do szkół «rezerw pracy» jako odejście od zasady dobrowolności”562. Jak mógłby młodociany proletariusz odwdzięczyć się ojczyźnie za tyle wzruszającej troski? Dekret przewidywał odpowiednie rozwiązanie: oto po ukończeniu nauki należy obowiązkowo odpracowywać cztery lata w fabryce bez prawa wyboru zakładu, specjalności i warunków pracy. Pierwsza mobilizacja do „rezerw pracy” objęła milion młodocianych. Po nich przyszły dalsze miliony. Przymusowa rekrutacja młodzieży do pracy w przemyśle oznaczała mobilizację przemysłu, przestawienie go na reżim wojenny i podporządkowanie jego przepisom. W październiku roku 1940 plan „Barbarossa” nie był jeszcze zatwierdzony. Hitler nie zdecydował się jeszcze na wojnę ze Stalinem. Ale Stalin podjął już decyzję.

4. Zarządzenie o wprowadzeniu opłat za naukę w szkołach i wyższych uczelniach miało na celu ograniczenie liczby uczących się. Najwyższe opłaty obowiązywały na uczelniach, które kształciły nieprzydatnych na wojnie muzyków, aktorów, plastyków. Wysokość opłat zmuszała do rezygnacji z 562

—

Wielikaja Otieczestwiennaja wojna, op. cit., s. 729.

nauki, a „rezerwy pracy” szeroko otwierały bramy zakładów przemysłowych produkujących dla potrzeb wojska, gotowe wchłonąć rzesze młodych ludzi. Wprowadzenie systemu „rezerw pracy” nie było po prostu przygotowaniem do wielkiej wojny. To było przygotowanie do wielkiej wojny wyzwoleńczej prowadzonej na terytorium nieprzyjaciela. „Rezerwy pracy” wykorzystywano w przemyśle lotniczym, artyleryjskim, produkcji czołgów i w wielu innych branżach. Oto jeden z przykładów. Jak już wiemy, radzieckie wojska kolejowe nie przygotowywały się do niszczenia własnych linii kolejowych w toku działań odwrotowych, lecz do odbudowy Unii kolejowych nieprzyjaciela (miały postępować w ślad za nacierającymi jednostkami Armii Czerwonej) i ich dostosowania do radzieckich standardów. Marszałek Związku Radzieckiego S. Kurkotkin podaje, że według wyliczeń dowództwa jednoczesna odbudowa dziewiętnastu zachodnich odcinków kolejowych w różnych kierunkach wymagała intensywnej pracy co najmniej 257 tysięcy żołnierzy wojsk kolejowych. Dowództwo postanowiło więc przydzielić do wykonania tego zadania tylko 170 tysięcy żołnierzy, a brakujące 87 tysięcy zastąpić pracą specjalnych oddziałów „rezerw pracy” w liczbie 100 tysięcy ludzi563. Hitler napadając na Związek Radziecki w 1941 roku uniemożliwił realizację zacnej idei radzieckich marszałków: odbudowy linii kolejowych na „wyzwolonych” terytoriach nieprzyjaciela.

563

—

Kurotkin, op. cit., s. 67.

ROZDZIAŁ 50. O ZDOBYCZACH PAŹDZIERNIKA Jeszcze przed wojną dzień pracy przedłużono do dziesięciu godzin, a wiosną 1941 roku do dwunastu.564 G. OZIEROW

1. Komuniści szli do władzy pod pięknymi hasłami. Kiedy w październiku 1905 roku w gazecie „Nowaja żyzń” ogłosili program swojej partii, pośród licznych punktów znalazły się następujące: krótki dzień roboczy i całkowity zakaz pracy w godzinach nadliczbowych, zakaz pracy w nocy, zakaz zatrudniania nieletnich (do 16 roku życia), zakaz zatrudniania kobiet przy pracach szkodliwych dla zdrowia, wprowadzenie dwóch dni wolnych w tygodniu. W programie pisano o różnych sprawach, ale istota sprowadzała się do jednego: pracować będziemy coraz mniej, a otrzymywać coraz więcej. To chwytliwe hasło bardzo się spodobało i w październiku 1917 roku komuniści przejęli władzę przy radosnym aplauzie tych, którzy pragnęli pracować mniej. Komunistyczna władza szafowała obietnicami. Ale też hojnej komunistycznej władzy należało bronić przed wrogami zewnętrznymi i wewnętrznymi, a na to potrzeba nie byle jakich środków. Naród zatem powinien pracować więcej niż dotychczas, gdyż w przeciwnym razie — nie daj Boże! — mogliby powrócić kapitaliści i znów zacząć bezlitośnie wyzyskiwać masy pracujące. Dla obrony dobrej władzy komuniści wprowadzili drakońskie przepisy: każdy robotnik był żołnierzem armii pracy i za cenę życia musiał wykonać nadludzką normę, gdyż inaczej groził powrót kapitalistów... Czy istotnie — zapytywał Lew Trocki na III Wszechzwiązkowym Zjeździe Związków Zawodowych w kwietniu 1920 roku — praca 564

—

Ozierow, op. cit., s. 44.

przymusowa jest zawsze nieproduktywna? Oto moja odpowiedź: to najbardziej żałosny i najbardziej prymitywny przesąd liberalizmu. Po czym zaczął formować armie pracy wedle twardych zasad, które Marks wyłożył w „Manifeście komunistycznym”. Dopóki kraj był pogrążony w wojnie domowej, praca niewolnicza przynosiła rezultaty. Ale w warunkach pokojowych praca niewolnicza okazała się nieproduktywna. W kraju zapanował ostry kryzys. Zamykano fabryki, nastało bezrobocie. Komuniści usiłowali je zwalczyć, skracając dzień i tydzień pracy, a co za tym idzie, zamieniając wszystkich w na poły bezrobotnych — i na poły ich wynagradzając. Zamiast siedmiodniowego cyklu pracy wprowadzili pięciodniowy — cztery dni pracy, jeden dzień odpoczynku. W ten sposób na rok przypadały nie 52 tygodnie, lecz 73, oraz odpowiednio większa liczba dni wolnych od pracy. Hojną garścią dorzucono też różne święta, na przykład Dzień Komuny Paryskiej. Jak się chce świętować, to się znajdzie wiele rocznic i innych okazji. Dzień pracy również był krótki jak nigdzie na świecie. Interpretowano to jako osiągnięcie klasy robotniczej, jedną ze zdobyczy Wielkiego Października. Potem dzień pracy zaczął się powoli wydłużać. Kraj ruszył ostro do przodu. Zaliczał pięciolatkę za pięciolatką. Powstał Dnieproges, Magnitogorsk, Komsomolsk — wielkie budowy socjalizmu. Zarobki jednakże, a zwłaszcza ich siła nabywcza, pozostawały na poziomie zasiłku dla na poły bezrobotnych. Ludzie pracowali coraz więcej, ale ich stopa życiowa jakoś nie rosła, chociaż towarzysz Stalin ogłosił, że życie stało się lepsze i weselsze. Wszystko, co wyprodukowano, wpadało jak w studnię bez dna w kompleks wojskowo–przemysłowy i szło na potrzeby Armii Czerwonej. Zbudowano na przykład Dnieproges, a obok kombinat aluminiowy. Amerykański naukowiec Anthony Sutton, który zebrał materiały na temat przekazywania zachodnich technologii Stalinowi, twierdzi, że kombinat zaporożski był w owych czasach największy na świecie 565. Energia elektryczna z Dnieprogesu zasilała produkcję aluminium, aluminium zaś — zakłady lotnicze. A co się produkuje w zakładach lotniczych?...

565

—

Sutton, op. cit., s. 174.

Nie inaczej rzecz się miała z Magnitogorskiem: zbudowano wielkie piece, marteny, wytapiano stal i produkowano największą liczbę czołgów na świecie, ale stopa życiowa w żaden sposób nie chciała od tego wzrosnąć. A Komsomolsk? Komsomolcy w tajdze, za kręgiem polarnym, kosztem heroicznych wysiłków wznieśli wspaniałe miasto. Po co? Otóż po to, by zbudować tam największe zakłady lotnicze świata; ich wyposażenie sprowadzono z Ameryki, ale za to siła robocza prawie nic nie kosztowała. Koło zamachowe nabierało rozpędu. Pracować trzeba było wciąż więcej i więcej. Oto już pięciodniowy tydzień pracy zamieniono na sześciodniowy, dniówkę ustalono zgodnie ze standardem światowym, a nawet nieco ją wydłużono. Zmniejszono też liczbę świąt. Rocznicę śmierci Lenina należy uczcić, ale w czasie wolnym od pracy. A potem nadszedł rok 1939, za nim — rok 1940. I jakoś niezręcznie było wspomnieć o „zdobyczach Października”, o obietnicach partii komunistycznej i jej sztandarowych hasłach.

2. W 1939 roku w kołchozach wprowadzono obowiązkowe normy wydajności pracy. Wstępujesz do kołchozu niby to dobrowolnie, ale jeśli nie wyrobisz normy — pójdziesz siedzieć. 27 maja 1940 roku ogłoszono uchwałę Rady Komisarzy Ludowych „O rozszerzeniu uprawnień majstra w zakładach budowy maszyn ciężkich”. Majster taki miał posiadać prawa nie mniejsze, niż szef kompanii w stopniu starszego sierżanta. Czytasz tekst uchwały i zamiast majstra Wasi w drucianych okularach i wytłuszczonym kitlu, widzisz raptem nadzorcę — z knutem, jeśli doglądał budowy egipskich piramid, z bambusową laską — jeśli pilnował wznoszenia Wielkiego Muru. 26 czerwca 1940 roku opublikowano uchwałę „O przejściu na ośmiogodzinny dzień pracy, siedmiodniowy tydzień pracy i zakazie samowolnego porzucania pracy przez robotników i urzędników przedsiębiorstw i urzędów”. Podoba ci się majster z bambusową laską, czy nie podoba — nie możesz odejść. Musisz pozostać tam, gdzie dosięgła cię uchwała. Robotnicy faktycznie zostali przypisani do fabryki, jak radzieccy chłopi do kołchozu, jak niedouczeni lotnicy do samolotów. Ten los można

porównać jedynie do losu galerników, których przykuwano łańcuchami do wioseł. Uchwała z 26 czerwca 1940 roku była w swej istocie nie tylko zaprzeczeniem przyjętych w całym świecie zasad, lecz stała w sprzeczności także ze stalinowską konstytucją z 1936 roku, i to pod wieloma względami. Konstytucja na przykład gwarantowała siedmiogodzinny dzień pracy. A tu proszę — uchwała Rady Ministrów „O podwyższeniu norm wydajności pracy i obniżeniu stawek”. 10 lipca 1940 roku — nowa niespodzianka: „O odpowiedzialności za produkcję towarów wybrakowanych oraz nieprzestrzeganie przez zakłady produkcyjne norm jakości”. Jeśli nadzorca, czyli majster, nie działa wystarczająco skutecznie, pomogą mu towarzysze z NKWD. Rozporządzenie zresztą jest wymierzone także przeciwko majstrom — jeśli któryś nie zadba odpowiednio o jakość produkcji, to pierwszy pojedzie na białe niedźwiedzie. Dekrety, uchwały, rozporządzenia sypią się jak z rękawa. 10 sierpnia 1940 roku: „O odpowiedzialności karnej za drobne kradzieże w zakładach”. Za wyniesienie w kieszeni mutry czy śrubokręta groził wyrok i obóz. 19 października 1940 roku: „O trybie przenoszenia inżynierów, majstrów, urzędników i robotników wykwalifikowanych z jednych zakładów i urzędów do innych”. Nie wolno zmieniać pracy na własną rękę, ale rosną przecież nowe zakłady produkujące pociski, armaty, czołgi, samoloty i siłą roboczą dysponuje się według odgórnie opracowanego planu: ty, ty, ty i jeszcze dziesięciu, pakujcie się, jutro jedziecie tam, dokąd was skierują... To już trockizm. Trocki marzył o tym, by każdy robotnik czuł się „żołnierzem pracy nie mogącym dowolnie sobą dysponować i jeśli wydany zostanie nakaz przerzucenia go, winien mu się podporządkować; jeśli tego nie zrobi — będzie dezerterem, którego trzeba ukarać”566.

3.

566

— „IX zjazd Komunistycznej Partii (bolszewików) Rosji; marzec–kwiecień 1920. Protokoły”, Warszawa 1967, s. 130.

Każda uchwała z 1940 roku hojnie szafowała karami, a najbardziej dostawało się bumelantom. Zgodnie z uchwałą z 26 czerwca za niestawienie się do pracy groziła kara więzienia, przy czym jako niestawienie się traktowano spóźnienie powyżej dwudziestu minut. Tramwaj się zepsuł, punktualność diabli wzięli, a spóźnialskich — za druty. Już tam w obozie zadbają, żeby się nie spóźniali. Wiele razy byłem świadkiem dyskusji komunistycznych profesorów na temat, czy Stalin był paranoikiem. Przecież, powiadali, chorobę psychiczną widać jak na dłoni — komunistów wsadzał do więzień, siepaczy (jak choćby Jakira czy Tuchaczewskiego) skazywał na śmierć przez rozstrzelanie... Nie towarzysze komuniści, Stalin nie był paranoikiem. Masowe wyroki były potrzebne po to, żeby nikt nawet nie pisnął, kiedy będzie się ogłaszać dekrety i rozporządzenia 1940 roku. To one wyznaczyły moment ostatecznego przestawienia gospodarki kraju na reżim wojenny. Czyli mobilizacji. Ustawodawstwo tak precyzyjnie regulowało normy pracy, że w czasie wojny nie wymagało nawet najmniejszych korekt czy uzupełnień.

4. A dzień roboczy wciąż się wydłużał: dziewięciogodzinny niepostrzeżenie zamienił się w dziesięcio–, a potem jedenastogodzinny. Pozwolono też na pracę w godzinach nadliczbowych — chcesz pracować, proszę bardzo, zostań wieczorem dłużej. Rząd drukował pieniądze, wypłacał je amatorom godzin nadliczbowych, a potem z powrotem je wyciągał ludziom z kieszeni, ogłaszając pożyczki na Fundusz Obrony Narodowej. Tak więc prostemu człowiekowi pieniędzy znów brakowało. Wówczas rząd poszedł na rękę potrzebującym — zezwolił na pracę w dni wolne. Kto chciał, mógł pracować. Ale wkrótce wprowadzono to jako zasadę dla wszystkich. Praca na okrągło — bez żadnych wolnych dni. Leonid Breżniew był w tym czasie pierwszym sekretarzem do spraw przemysłu obronnego w obwodzie dniepropietrowskim. „Zakłady, które

pracowały wyłącznie na potrzeby cywilne, przestawiały się na tory wojskowe...”567 Było tak nie tylko w Dniepropietrowsku. W. Kuzniecow po wojnie został członkiem Akademii Nauk, jednym z najwybitniejszych radzieckich konstruktorów rakiet, zastępcą Siergieja Korolowa. Przed wojną również pracował jako konstruktor, ale nie zajmował tak wysokich stanowisk. On i jego pracownicy otrzymali zadanie opracowania nowego urządzenia do prowadzenia ognia artyleryjskiego. To praca na wiele lat. Dostali trzy miesiące. „Pracowali do późna, bez wolnych dni, bez urlopów. Wychodząc oddawali na wartowni przepustki i odbierali dowody osobiste. Któregoś dnia zatrzymali go. «Masz tu, Kuzniecow, bloczki na stołówkę, tutaj klucz od pokoju. Są tam biurka i łóżko. Dopóki nie wykonasz zadania, będziesz mieszkał w fabryce...» Trzy miesiące «aresztu» minęły niczym jeden długi dzień. Urządzenia wywożono z zakładów nocą”.568 W artykule o Kuzniecowie słowo „areszt” ujęto w cudzysłów. To oczywiste: nie było rozprawy, śledztwa, oskarżeń. Po prostu kazano mu przez trzy miesiące pracować dzień i noc, bez wytchnienia, więc pracował. Ale przecież przyszły szef Kuzniecowa i twórca pierwszego sztucznego satelity Korolow w tych wspaniałych czasach po prostu siedział za kratkami. Podobnie jak wielu innych. I znów staje się jasny sens wielkiej stalinowskiej czystki. Stalin potrzebował lepszych samolotów, lepszych czołgów, lepszych armat produkowanych metodą stachanowską, ale jednocześnie w taki sposób, by nie pochłaniało to zbyt wielkich środków. I oto konstruktorzy już siedzą. I słyszą: skonstruujcie najlepszy na świecie bombowiec nurkujący, najlepszy czołg, najlepszą armatę, wtedy wyjdziecie na wolność. Konstruktorzy harują dzień i noc, ale nie za cenę Nagrody Stalinowskiej, własnej daczy na Krymie, kawioru i szampana. Ceną jest ich życie. Nie będzie samolotu — wyślą na Kołymę. Więc samoloty były... Biura konstrukcyjne Tupolewa, Petlakowa i wielu innych pracowały za kratkami: bezpiecznie, tanio, szybko, a tajemnice konstrukcji nie trafią w niepowołane ręce. Wspomina zastępca Tupolewa G. Ozierow: „Dla tych na 567 568

— —

Breżniew, op. cit., s. 16. „Krasnaja zwiezda”, 7 stycznia 1989.

wolności także wprowadzono obowiązkowy, dziesięciogodzinny dzień pracy, pracują również w większość niedziel... Wśród ludzi dojrzewa przekonanie, że nieuchronnie nadciąga wojna, wyczuwają to jakimś szóstym zmysłem...” 569. Nieco później dzień pracy wydłużono do dwunastu godzin, Cóż, w odosobnieniu jeśli jest ciepło i dają przyzwoicie jeść, można pracować nawet dłużej. A przy wyrębie lasu? Czasopismo „Nowoje wremia” donosi: „Z dniem 1 stycznia 1941 roku normy żywieniowe dla więźniów zostały obniżone. Dlaczego? Być może przyczyną były przygotowania do mającej nastąpić wojny...”570. Tak właśnie było. Admirał floty Związku Radzieckiego N. Kuzniecow oznajmia z dumą: „Na potrzeby obronności przeznaczono w zasadzie nieograniczone środki” 571. Słowo „obronność” należałoby tutaj wziąć w cudzysłów, ale reszta się zgadza. I właśnie dlatego, że na potrzeby przyszłej wojny przeznaczono nieograniczone środki, trzeba było wprowadzić ograniczenia gdzie indziej, na czymś zaoszczędzić. Oszczędzano na więźniach, na klasie robotniczej, na inteligencji pracującej, na kołchozowym chłopstwie.

5. Ale i na górze leciały głowy. Echa wielkiej kampanii możemy odnaleźć w ówczesnej prasie. „Probliemy ekonomiki” z października 1940 roku: „Przedstawiciel dyktatury proletariatu, radziecki dyrektor przedsiębiorstwa, posiada pełnię władzy. Jego słowo jest prawem, a jego rządy w zakładzie powinny być dyktatorskie... Radziecki urzędnik nie ma prawa wahać się przed sięgnięciem po najgroźniejszą broń — po władzę, którą powierzyła mu partia i rząd. Szef przedsiębiorstwa, który cofa się przed zastosowaniem najsurowszych środków oddziaływania wobec osób naruszających dyscyplinę pracy, sam się dyskredytuje w oczach klasy robotniczej jako człowiek nie zasługujący na zaufanie”. To dyrektor. Wobec tego majster miałby być dyktatorem w stosunku do robotników. Z kolei dyktatorem wobec majstra — jego bezpośredni przełożony i tak dalej, wyżej i wyżej, aż do dyrektora. I tak do samej góry. To, 569 570 571

— — —

Ozierow, op. cit., s. 99. „Nowoje wremia”, nr 32/1991, s. 31. N. Kuzniecow, op. cit., s. 270.

co mówi się o dyrektorze–dyktatorze, znakomicie współbrzmi z dekretem o dyscyplinie z roku 1940: żeby zmusić podwładnych do posłuszeństwa, szef ma prawo i obowiązek użyć wszelkich środków, z bronią włącznie. Jeśli się do tego posunie, nie ponosi odpowiedzialności za konsekwencje, jeśli natomiast tego nie zrobi, jego samego będzie sądził trybunał. Sytuacja jest jasna: albo poradzisz sobie z podwładnymi, albo inni poradzą sobie z tobą. A nowego dyrektora nietrudno znaleźć. „Prawda” z 18 sierpnia 1940 roku dolewa oliwy do ognia: „W leningradzkich zakładach wykryto 148 przypadków samowolnego opuszczenia stanowiska pracy, do sądu zaś skierowano jedynie 78 spraw”. A więc niektórzy dyrektorzy okazali się zbyt łagodni. Możemy być pewni, że po opublikowaniu tej informacji znaleźli się w więzieniu nie tylko ci, których proletariacka gazeta wymieniła jako zbyt wyrozumiałych, ale i ci, którzy nie wsadzili ich za kratki jeszcze przed donosem „Prawdy”.

6. Chruszczow powiedział kiedyś, że Stalin prowadził wojnę, posługując się globusem, to znaczy nie wnikał w szczegóły, lecz stawiał jedynie ogólne cele przed swymi dowódcami. Są to zwyczajne głupstwa, których poza Chruszczowem nikt nigdy nie powtórzył. Setki ludzi, którzy znali Stalina blisko, mówią zupełnie co innego. Stalin znał tysiące nazwisk. Znał całe wyższe dowództwo NKWD i wszystkich swoich generałów. Znał osobiście konstruktorów broni, dyrektorów większych zakładów, sekretarzy szczebla obwodowego, śledczych NKWD i NKGB, setki i tysiące czekistów, dyplomatów, przywódców Komsomołu, liderów związków zawodowych itp. Ani razu w ciągu trzydziestu lat nie pomylił się wymieniając nazwisko swego rozmówcy. Orientował się w szczegółach wielu rodzajów broni, zwłaszcza eksperymentalnych. Wiedział, jakie są rozmiary jej produkcji w kraju. Jego słynny notatnik był równie znany jak koń Aleksandra Macedońskiego. Znajdowały się w nim wszystkie dane na temat produkcji broni w Związku Radzieckim. Od listopada 1940 roku dyrektorzy zakładów lotniczych mieli obowiązek codziennie informować KC o liczbie wyprodukowanych samolotów. Od

grudnia — także dyrektorzy zakładów produkujących czołgi, sprzęt artyleryjski i pociski. Stalin stosował metodę indywidualnego nacisku. Polegała ona na tym, że własnoręcznie pisał zobowiązanie w imieniu dyrektora czy ministra, po czym podsuwał mu do podpisu. Jeśli nie podpiszesz, zdejmą cię ze stanowiska i wyciągną konsekwencje. A jak podpiszesz i nie dotrzymasz... Generał pułkownik A. Szachurin był wówczas ludowym komisarzem przemysłu lotniczego. Jego poprzednik — M. Kaganowicz — został zdjęty ze stanowiska i zastrzelił się, nie czekając na to, co nastąpi potem. Szachurin zajął jego miejsce. I oto widzimy go u Stalina na obiedzie. Jest styczeń 1941 roku. Taki obiad to właściwie bardzo późna kolacja. Kelnerzy nakryli do stołu, rozstawili półmiski i wycofali się dyskretnie. Stalin prowadzi z gościem rzeczową rozmowę na temat produkcji samolotów. Wszystkie plany są zatwierdzone. Szachurin wie, że przemysł lotniczy wyprodukuje planowaną liczbę najnowszych samolotów zgodnie z harmonogramem. A zatem jest spokojny. Ale dla Stalina rozmiary tej produkcji, które sam zatwierdził, są za małe. Potrzebuje więcej maszyn. Wobec tego „...wziął kartkę papieru i zaczął pisać: Zobowiązanie (nagłówek podkreślił). „Niniejszym zobowiązujemy się — Szachurin, Diemientjew, Woronin, Bałandin, Kuzniecow i Chruniczew (moi zastępcy) — w czerwcu 1941 roku podwyższyć dzienną produkcję nowych samolotów bojowych do 50 maszyn». «Czy możecie podpisać taki dokument?» — «Wymieniliście tu nie tylko moje nazwisko — odpowiedziałem — i słusznie, gdyż pracuje u nas olbrzymi zespół ludzi. Pozwólcie mi się z nimi naradzić i dać odpowiedź jutro». — «Dobrze» przystał na moją prośbę Stalin. Podjęliśmy takie zobowiązanie i dotrzymaliśmy go. Stalin codziennie żądał informacji i ani jedno zakłócenie harmonogramu nie uszło jego uwadze”572. Stalin przygotował pętlę, a szefowie przemysłu lotniczego sami mieli ją sobie założyć na szyję. Skoro zobowiązanie zostało podpisane, możemy sobie wyobrazić, jak minister i wiceministrowie wykorzystają swoje dyktatorskie pełnomocnictwa, by podporządkować sobie w tej sprawie dyrektorów zakładów. A dyrektorzy — kierowników wydziałów. I tak dalej, aż do majstra w wyszmelcowanym kitlu. Przy okazji wspomnę, że na początku czerwca 1941 roku co najmniej 572

—

„Woprosy istorii”, nr 2/1974, s. 95.

jeden z wymienionych w stalinowskim zobowiązaniu wysokich urzędników — Wasilij Bałandin, zastępca Szachurina do spraw produkcji silników — został aresztowany. Jego towarzyszy pracy rozstrzelano. On miał szczęście: w lipcu go zwolniono. Konstruktor samolotów Jakowlew tak opisuje jego powrót: „Wasilij Pietrowicz Bałandin, wymizerowany, z ogoloną głową, już zajął swój gabinet w ministerstwie i kontynuował pracę, jak gdyby nigdy nic...”573.

7. Pozostaje nam jeszcze wyjaśnić, kiedy rozpoczął się ów mobilizacyjny wyścig w przemyśle i jak się mógł zakończyć. Oczywiście, decyzje rodziły się w zaciszu stalinowskich dacz. Ale podjęte w sposób tajny, realizowane były przez cały kraj i na oczach świata. Zwyczajnie, jak to w wojsku — żołnierz nie wie, co i kiedy postanowili przełożeni, ale okopy kopać musi. Nieważne, kto podjął decyzję, i tak trafi ona do żołnierza, a dowódca sprawdzi, czy rozkaz został wykonany. Zatem jeśli nawet nie wiemy, jakie decyzje podejmował Stalin, możemy się w tym zorientować, widząc ich realizację. Stalin sam nigdy nie bywał autorem takich decyzji; podejmowali je delegaci na zjeździe partii, Rada Najwyższa, przedstawiciele mas pracujących (uchwała z 26 czerwca 1940 roku została podjęta „z inicjatywy związków zawodowych”). Ministrowie także pisali zobowiązania we własnym imieniu: „Szachurin, Diemientjew, Woronin, Bałandin...”. Charakter pisma był Stalina, ale podpisy własnoręczne. Mobilizację przemysłu i przestawienie produkcji na potrzeby wojska zapowiadał już XVIII zjazd partii. Nie myślcie jednak, że na zjeździe wystąpił Stalin i oznajmił, iż należy pracować po 10–12 godzin na dobę. Nic podobnego. Stalin nie lubił mówić o takich sprawach. Styl jego publicznych wystąpień to słynne stwierdzenie: „Życie stało się lepsze, towarzysze. Życie stało się weselsze”574.

573 574

— —

Jakowlew, op. cit., s. 227. „Prawda”, 22 listopada 1935.

Wystąpił natomiast na XVIII zjeździe nikomu wówczas nie znany Wiaczesław Małyszew. Warto przeczytać jego przemówienie z 19 marca 1939 roku. To prawdziwe arcydzieło. Zgodnie z tradycją tamtych czasów „Prawda” nie podawała imion delegatów na zjazd ani stanowisk, jakie zajmowali. Po prostu: „wystąpienie tow. Małyszewa”, ani słowa więcej. Nawet na sali obrad nie każdy wiedział, kto to taki. A on właśnie startował do błyskawicznej kariery. Ten drapieżny stalinowski tygrys liczył sobie 36 lat. Rok wcześniej został dyrektorem fabryki. Przed miesiącem powierzono mu stanowisko ludowego komisarza przemysłu maszyn ciężkich. Za rok zostanie zastępcą Mołotowa, a w maju roku 1949 — Stalina. Zostać zastępcą Stalina to niełatwa spraw. Mało tego utrzymał się na tym stanowisku aż do śmierci wodza, a potem pełnił funkcję zastępcy szefa rządu praktycznie dożywotnio. Przez cały czas wojny był także ludowym komisarzem przemysłu czołgowego, otrzymał stopień generała pułkownika i nieoficjalnie tytuły „głównodowodzącego przemysłem czołgowym” oraz „księcia Tankogradzkiego”. Małyszew to Żuków radzieckiego przemysłu. Radzieckie czołgi triumfalnie zakończyły wojnę w Berlinie. Nie mniejsza w tym zasługa Małyszewa niż Żukowa. Wiedząc już, jak rozwijała się kariera tego człowieka w czasie wojny i po jej zakończeniu, powinniśmy jeszcze raz przeczytać „wystąpienie tow. Małyszewa” z 19 marca 1939 roku; właśnie tam należy szukać klucza do zrozumienia problemu początków okresu przedmobilizacyjnego w radzieckim przemyśle. Małyszew mówił dokładnie to, co trzeba było mówić u progu roku 1939. Nie tylko zresztą mówił, ale robił wszystko, czego żądał Stalin. Inaczej nie zostałby przecież jego zastępcą. Dalej — niby zwiastun przyszłych dekretów — 24 sierpnia 1939 roku ukazał się w „Izwiestiach” artykuł Małyszewa pt. „O płynności kadr i rezerwach siły roboczej”. Tekst zawierał to wszystko, co za rok znalazło się w surowych stalinowskich uchwałach. Podejmował problem przypisania robotników do zakładu, „rezerw pracy”, faktycznego przekształcenia przemysłu w jeden zwarty organizm produkujący na potrzeby okresu wojny. Co za dziwny zbieg okoliczności: 23 sierpnia 1939 roku został podpisany pakt z Hitlerem, a nazajutrz pojawił się wspomniany artykuł. Wydawałoby się, że najpierw podpisano pakt, a następnego dnia opublikowano artykuł wzywający do gotowości bojowej. Wydarzenia jednak rozwijały się w

odwrotnym porządku: najpierw postanowiono szykować się do wojny, a potem podpisano pakt. Artykuł ukazał się 24 sierpnia, ale drukowano gazetę 23 sierpnia. Małyszew pisał swój tekst wcześniej, jeszcze przed podpisaniem paktu. Kiedy na Kremlu wymieniano uściski dłoni z Ribbentropem i wznoszono toasty za zdrowie Hitlera, drakońskie uchwały 1940 roku były już przesądzone. Nie wykluczam, że to właśnie Małyszew był ich inicjatorem. Przegonił swoich kolegów i rywali, co go wyniosło na stanowisko zastępcy Szefa do spraw przemysłu. Idea powstrzymania płynności kadr drogą wprowadzenia pańszczyźnianego przypisania robotnika do zakładu i zorganizowania „rezerw pracy” już w sierpniu 1939 roku została przedstawiona Stalinowi i przez niego zaakceptowana. W przeciwnym razie Małyszew nie mógłby opublikować takiego artykułu. Już wówczas bowiem zdawał sobie sprawę, do czego doprowadzi totalna mobilizacja przemysłu. Nie on jeden zresztą. „Gospodarka rozwija się jednostronnie, co nie może trwać w nieskończoność. Sytuacja taka prowadzi albo do wojny, albo — w następstwie olbrzymich wydatków na utrzymanie sił zbrojnych i inne cele wojskowe — do krachu ekonomicznego”.575 Tak wypowiadał się po wojnie marszałek Związku Radzieckiego W. Sokołowski. Tę prostą myśl rozumiano również przed wojną: „Przestawienie niemal w całości gospodarki kraju na przemysł wojskowy oznacza nieuchronne braki w zaopatrzeniu ludności w artykuły codziennego użytku i całkowity upadek przemysłu produkującego na potrzeby okresu pokoju; gałęzie przemysłu, które nie mają znaczenia dla obronności kraju, będą musiały w krótkim czasie przerwać produkcję, te zaś, które pracują na potrzeby obronności — zdecydowanie się rozwinąć”. Tak pisał w 1929 roku wybitny radziecki teoretyk wojskowości W. Triandafiłłow576. A oto opinia generała pułkownika Borysa Wannikowa. Reprezentował on ten sam typ stalinowskiego ministra, co Małyszew. Stalin przyznał sobie Złotą Gwiazdę Bohatera Pracy Socjalistycznej z numerem 1. Wannikow był jednym z pierwszych dziesięciu, którzy otrzymali to odznaczenie. Potem Stalin wstrzymał jego nadawanie. Po wojnie zaś przyznał Wannikowowi drugą Złotą Gwiazdę. Wannikow został więc pierwszym podwójnym Bohaterem Pracy 575 576

— —

Sokołowski, op. cit., s. 248. Triandafiłłow, Charaktier opieracij..., op. cit., s. 50.

Socjalistycznej. Za wyprodukowanie bomby atomowej. Wkrótce też otrzymał to samo odznaczenie po raz trzeci. Za wyprodukowanie bomby wodorowej. Przed wojną Borys Wannikow był ludowym komisarzem do spraw uzbrojenia, a podczas wojny do spraw amunicji. Oto jego słowa: „Żadne państwo, nawet najpotężniejsze gospodarczo, nie zniesie przejścia przemysłu obronnego na reżim wojenny w okresie pokoju”577. Przywódcy wiedzieli zatem, co robią. Przestawiając przemysł na tryb wojenny byli świadomi, że prowadzi to do wojny. Nota bene, Wannikowa także aresztowano na początku czerwca 1941 roku. Torturowano go, prowadzono na egzekucję. Spośród piętnastu aresztowanych dwie osoby zwolniono, a trzynaście rozstrzelano. Masowe aresztowania pracowników przemysłu — począwszy od robotników, którzy spóźnili się dwadzieścia minut do pracy, a skończywszy na ministrach, którzy nie spóźniali się nigdy — miały jeden cel: stworzenie jeszcze w okresie pokoju warunków zbliżonych do wojennych. Kiedy wymizerowani wiceministrowie i ministrowie z wygolonymi głowami wracali nagle prosto z celi tortur na swoje ministerialne fotele, rozumieli doskonale, że trzeba lepiej pracować. Towarzysz Stalin potrzebuje dużo broni.

577

—

„Woprosy istorii”, 1/1969, s. 130.

ROZDZIAŁ 51. STALINOWSKI BURZYK Nie poddasz się? To zdychaj, Eech, przeklęty!... Dla nas milszy będzie raj Szturmem wzięty. DEMIAN BIEDNY

1. W lutym 1941 roku pilot lotnictwa cywilnego Aleksander Gołowanow został powołany do Armii Czerwonej, otrzymał swój pierwszy stopień wojskowy — podpułkownika, i pierwszą funkcję — dowódcy 212. Pułku Bombowców Dalekiego Zasięgu Specjalnego Przeznaczenia — w skrócie Specnaz. Radzieckie lotnictwo bombowców dalekiego zasięgu (Dalniebombardirowocznaja Awiacija — w skrócie DBA) składało się wówczas z: — pięciu korpusów każdy po dwie dywizje, trzech samodzielnych dywizji, które nie wchodziły w skład korpusów. — jednego samodzielnego pułku, który nie wchodził ani w skład dywizji, ani korpusów. Dowództwo tego właśnie pułku objął Gołowanow w lutym 1941 roku. Ściślej mówiąc, pułk nie istniał, należało go dopiero sformować. Gołowanow poradził sobie z tym zadaniem. Dostał samoloty, przydzielono mu pilotów, inżynierów i mechaników, a także lotnisko w rejonie Smoleńska. Sformował więc pułk i został jego pierwszym dowódcą. Nie miał nad sobą ani dowódcy dywizji, ani dowódcy korpusu, podlegał bezpośrednio szefowi DBA, a praktycznie — samemu Stalinowi. W czerwcu 1941 roku 212. Pułk Bombowców Dalekiego Zasięgu Specnaz rozpoczął loty bojowe. Jednakże używano go, podobnie zresztą jak całego lotnictwa radzieckiego, niezgodnie z właściwym przeznaczeniem. Bombowce dalekiego zasięgu przeznaczone są do nocnych nalotów na dalekie nieruchome cele — miasta, fabryki, mosty, dworce kolejowe. Tymczasem używano ich do lotów dziennych nad ruchome cele położone na

przednim skraju obrony przeciwnika. Bombowce dalekiego zasięgu mają bombardować z dużej wysokości cele, w które łatwo trafić. Tymczasem postawiono przed nimi zadanie, do którego nie były przystosowane: bombardowanie kolumn czołgów nieprzyjacielskich. Z dużej wysokości niepodobna trafić w jadący czołg. Bombowiec dalekiego zasięgu nie jest w stanie nurkować, a więc trzeba było obniżać pułap lotu... Takie zadanie powinny wykonywać samoloty szturmowe i to pod osłoną myśliwców. Jednak samoloty te, a wraz z nimi myśliwce eksortujące, zostały już w pierwszych dniach wojny zniszczone na przygranicznych lotniskach. Tak więc bombowce dalekiego zasięgu musiały wypełniać zadania, do których nie były przeznaczone, i to bez osłony, w warunkach pełnej przewagi przeciwnika w powietrzu. Wszystkie pułki, dywizje i korpusy bombowców dalekiego zasięgu ponosiły zatem duże straty. Nie obyło się bez strat i w 212. Pułku, ale w porównaniu z innymi pułk Gołowanowa korzystnie się wyróżniał. Gołowanow był podpułkownikiem niecałe pół roku, w sierpniu 1941 roku został dowódcą 81. Dywizji Lotnictwa Bombowego Dalekiego Zasięgu Specnaz578. Dywizja ta podlegała bezpośrednio Naczelnemu Dowództwu. Mówiąc prościej, zwierzchnikiem Gołowanowa był sam Stalin. W 1941 roku 81. Dywizja pod dowództwem Gołowanowa bombardowała Berlin, Królewiec, Gdańsk, Ploeszti. Tak więc w pierwszych dniach wojny wykorzystywano DBA niezgodnie z przeznaczeniem i poniesione straty znacznie obniżały możliwości lotnictwa dalekiego zasięgu. Mimo to dywizja Gołowanowa wyróżniała się i należało oczekiwać, że Gołowanow awansuje na dowódcę korpusu. Tak się jednak nie stało. Nie został też zastępcą szefa DBA, lecz od razu szefem. W lutym 1942 roku DBA przekształcono w lotnictwo dalekiego zasięgu (Awiaciju Dalniego Diejstwija — w skrócie ADD), a jego dowódcą został generał major lotnictwa Aleksander Gołowanow. Awanse wojskowe następują błyskawicznie — generał porucznik, generał pułkownik, marszałek lotnictwa. W sierpniu 1944 roku Gołowanow otrzymał tytuł głównego marszałka lotnictwa. W tym też miesiącu ukończył 40 lat. ADD pod dowództwem Gołowanowa bierze udział we wszystkich ważniejszych operacjach Armii Czerwonej. 578

—

Kożewnikow, op. cit., s. 69.

W roku 1953, zaraz po śmierci Stalina, Gołowanow zostaje odwołany z zajmowanych stanowisk i przeniesiony do rezerwy. W Związku Radzieckim marszałkowie, a nawet generałowie armii nie byli przenoszeni do rezerwy. Stopnie nadawano dożywotnio; nawet jeśli ludzie ci nie pełnili żadnych obowiązków, pozostawali generałami i marszałkami. Gołowanow był chyba jedynym odstępstwem od tej zasady. W niełasce znaleźli się Żuków, Wasilewski, Koniew, Rokossowski, ale nikt nie nazywał ich marszałkami rezerwy. Pozostawali po prostu marszałkami. N. Kuzniecowa, który także popadł w niełaskę, zdegradowano ze stopnia admirała floty Związku Radzieckiego do stopnia wiceadmirała. Pośmiertnie przywrócono Kuzniecowowi stopień admiralski. Do zdegradowania Gołowanowa nie znaleziono podstaw, więc zachował tytuł głównego marszałka lotnictwa, tyle że marszałka rezerwy. Jego karierę przerwała śmierć Stalina, i nie był to przypadek. Gołowanow stał bardzo blisko wodza. Żeby zrozumieć jego losy, trzeba cofnąć się nie do lutego 1941 roku, lecz znacznie wcześniej.

2. Aleksander Gołowanow urodził się w 1904 roku. Od czternastego roku życia był w Armii Czerwonej, na froncie. Służył w wywiadzie wojskowym, następnie w OGPU i NKWD. Nie był jednak zwyczajnym czekistą, lecz prawdziwym wcieleniem woli i energii. Brawurowo prowadził samochód i motocykl, do perfekcji opanował sztukę pilotażu. Jego wyniki były tak znakomite, że brał udział we wszechzwiązkowych zawodach motorowych. Samolot pilotował tak, że wodzowie powierzali mu swe drogocenne życie. Słowem, Gołowanow przypominał filmowego supermena. Osiągał najwyższe rezultaty we wszystkim, do czego się zabrał. W jakimś momencie czekista Gołowanow zetknął się ze Stalinem. Od tej chwili ich drogi już się nie rozeszły. Gołowanow wkrótce dołączył do grona ludzi bardzo bliskich Stalinowi. Jego obowiązkiem była ochrona osobista Stalina. Był też osobistym śledczym i osobistym pilotem. Sam Stalin w tym czasie nie latał samolotem, ale miał własnego pilota i na znak szczególnego szacunku proponował niekiedy partyjnym bonzom skorzystanie ze swojej maszyny: polecisz z moim osobistym pilotem!

Prawdę mówiąc, takie loty mogły stanowić nie tylko dowód uznania i wdzięczności, ale i wręcz przeciwnych uczuć. Gołowanow latał na srebrzystej maszynie z wielkim napisem na kadłubie: STALINOWSKI SZLAK. Model tego samolotu stał na biurku Stalina. Na skrzydłach stalinowskiej maszyny często latała śmierć. W latach Wielkiej Czystki spadały głowy, zwalniały się stanowiska, likwidacja najwyżej postawionych działaczy komunistycznych oznaczała awans dla tych z drugiego szeregu. Często Stalin w dowód szczególnej sympatii wysyłał swój samolot na daleką prowincję po mało znanego, lokalnego partyjnego przywódcę. No cóż, czekają na was w Moskwie, teraz będziecie kimś! Zdarzały się także sytuacje odwrotne. W Moskwie czekano, ale w zupełnie innych zamiarach... Leciał delikwent samolotem Gołowanowa, podsuwano mu smakołyki, częstowano gruzińskimi winami... A w Moskwie czekał na niego stryczek. Podobno marszałek Związku Radzieckiego W. Blucher w 1938 roku leciał do Moskwy „Stalinowskim Szlakiem”. Był to jego ostatni lot — wkrótce znalazł się w celi tortur. I tam zmarł. Aleksander Gołowanow był w latach terroru stalinowskim burzykiem579: Nadciągają chmury! Wkrótce uderzy grom!

3. Potem czystka się skończyła i rozpoczął się nowy etap okres przedmobilizacyjny, tajna mobilizacja, konflikty wojenne. Jak dotąd, nie udało się ustalić nazwiska pilota, który wiózł Żukowa nad rzekę Chałchyn– goł. Pewne jest jednak, że Gołowanow pojawił się nad Chałchyn–gołem praktyczne równocześnie z Żukowem, a może nawet nieco wcześniej. Oznaczało to, że Stalin osobiście śledzi rozwój wydarzeń. Gołowanow przebywał w Mongolii aż do zakończenia walk. Nie zdołamy już ustalić, czy Żuków pojmował wymowę obecności Gołowanowa, ale jedno nie ulega wątpliwości: w razie niepowodzenia Żuków miał zapewniony powrót do Moskwy „Stalinowskim Szlakiem”.

579

— Burzyki lub nawałniki (Procellariidae) — rodzina ptaków morskich z rzędu rurkonosych. W wierzeniach wielu ludów indoeuropejskich pojawienie się tych ptaków zwiastuje nadejście burzy, stąd nazwa, [przyp. red.].

Obecność Gołowanowa nad Chałchyn–gołem nie ograniczała się do dyskretnej kontroli poczynań Żukowa. Wiadomo, że wypełniał jakieś zadania specjalne... Zapoznając się z historią Specnazu, natknąłem się na niejasne wzmianki o działaniach radzieckich grup dywersyjnych na tyłach wojsk japońskich. Dywersantów zrzucano z samolotów Samodzielnej Grupy Lotniczej, w skład której wchodził Gołowanow. A więc nadal uczestniczył w ciemnych machinacjach, a jego pojawienie się — stalinowskiego burzyka — zapowiadało terror. Po Mongolii przyszła kolej na Finlandię. Wówczas to Gołowanow został odznaczony Orderem Lenina. I znów szczegóły skrywa mrok tajemnicy. Gołowanow nie był wojskowym, nie służył w armii i nie nosił munduru. Cóż więc robił na wojnie? Wiosną 1941 roku Gołowanow na własną prośbę trafił do wojska. Otrzymał stopień oficerski i funkcję dowódcy pułku lotniczego specjalnego przeznaczenia. Gołowanow od dawna przebywał w najbliższym otoczeniu Stalina. Należał do wąskiego grona osób doskonale poinformowanych. Widywał wyższych dowódców Armii Czerwonej. Dużo latał i sporo widział. Rozumiał, że kraj czeka Wielka Wojna. Właśnie dlatego zgłosił się na ochotnika. Gdyby nie Wielka Wojna, pozostałby u boku Stalina. Gdyby miało dojść do kolejnego lokalnego konfliktu, w rodzaju wojny z Finlandią, pozostałby pilotem lotnictwa cywilnego i włączyłby się do walki, nie zmieniając lotniczego kombinezonu na mundur wojskowy. Gdyby przygotowywano się do wojny obronnej, przesiadłby się na myśliwiec. Z pewnością mógłby zostać pierwszym w kraju trzykrotnym Bohaterem Związku Radzieckiego. Predystynowały go do tego jego zdolności i charakter. Gdyby wojna miała się rozpocząć w 1942 roku, Gołowanow nie zgłosiłby się do wojska na początku roku 1941. Niespotykana energia tego człowieka znalazłaby inne ujście. Wojna jednak była przewidywana na rok 1941 i to wielka wojna ofensywna. W modzie były więc bombowce. Właśnie o taki przydział poprosił Gołowanow. I nie chodziło o zwyczajny bombowiec, lecz taki, który może być użyty do wykonywania zadań specjalnych. Gołowanow sam wybrał sobie pole działania w przyszłej wojnie — jego wyrazem jest

nazwa 212. Pułku Lotnictwa Bombowego Dalekiego Zasięgu Specjalnego Przeznaczenia.

4. Pozostają jednak wątpliwości: Gołowanow nie mógł znać planów Stalina, nie mógł wiedzieć o tym, że Stalin przygotowuje wojnę. Mógł jedynie przypuszczać, że sprawy tak się potoczą, i zgłosił się na ochotnika do wojska. Ale przecież mógł się mylić — nie wykluczone, że Stalin wcale nie myślał o wojnie. Zgoda. Przyjmijmy, że Gołowanow nie był wtajemniczony w plany Stalina. Załóżmy, że podzielił się tylko ze Stalinem swymi domysłami: coś mi się zdaje, że wojna już blisko, czy nie czas, towarzyszu Stalin, żebym włożył mundur? Gdyby się mylił, Stalin powiedziałby: nie, Gołowanow, nie myślę o nowej wojnie wyzwoleńczej. Potrzebuję cię na miejscu, do zupełnie innych spraw. Nic takiego nie padło. Przeciwnie, pochwalił swego burzyka: dobrze kombinujesz, Gołowanow! Nadchodzą wielkie wydarzenia, najwyższy czas przywdziać mundur. Zuch z ciebie, że nie czekasz na rozkaz, ale sam wiesz, kiedy się zgłosić do wojska! Dobrze, zgódźmy się, że Gołowanow nie znał planów i zamiarów Stalina, że tylko się ich domyślał! Ale Stalin te domysły potwierdził. Zastanówmy się jeszcze chwilę. Stalin mógł przecież powiedzieć Gołowanowowi: boję się, że Hitler na nas napadnie. Jesteś człowiek energiczny, uparty, zbierz naszych najlepszych pilotów myśliwskich i wyszkol grupę prawdziwych asów, żeby ani jeden Niemiec nie uszedł z życiem, kiedy się z nami zetrze w powietrzu. Żebyśmy mogli w dowolnym miejscu osiągnąć przewagę taktyczną. Niemcy mogą sobie mieć przewagę na całym froncie, ale my nie pozwolimy na to na decydującym odcinku. Stalin jednak nie powiedział nic takiego ani Gołowanowowi, ani nikomu innemu. Istotnie, z inicjatywy Gołowanowa i na rozkaz Wodza został stworzony pułk wzorcowy, złożony z najlepszych lotników, do wykonywania zadań specjalnych w głębi terytorium nieprzyjaciela. O sformowaniu równie doborowej jednostki, która broniłaby rodzimego nieba, w ogóle nie było

mowy. Próbę utworzenia takiego pułku podjęto dopiero po 22 czerwca 1941 roku (chodzi o 401. Pułk Myśliwski Osnaz). Ale na to było już za późno.

4. Pokuśmy się o zestawienie faktów: 1. Zespół lotnisk oraz zamknięte strefy w rejonie Smoleńska już od czasów przedwojennych były tradycyjnie miejscem szkolenia najlepszych pododdziałów dywersyjnych Specnazu. 2. Domy wypoczynkowe NKWD w rejonie stacji Gniezdowo w obwodzie smoleńskim od 1939 roku wykorzystywano jako letnie obozy szkoleniowe dla młodych kadr Komintemu. 3. W rejonie Smoleńska od lutego 1941 roku stacjonował 212. Pułk Lotnictwa Bombowego Dalekiego Zasięgu Specnaz, który przygotowany był nie tylko do bombardowania szczególnie ważnych obiektów na osobisty rozkaz Stalina, lecz i do zrzutów grup dywersyjnych na tyłach przeciwnika. 4. Od lutego 1941 roku w rejonie stacji Gniezdowo organizowano dla Stalina strategiczny punkt dowodzenia. Chodzi o tę samą stację Gniezdowo, do której dowieziono polskich oficerów. Katyń jest w pobliżu. Nie wiem, jak powiązać ze sobą te wszystkie fakty. Punkt dowodzenia dla Stalina, który zamierzał kierować stąd „wyzwoleniem” Europy, oddziały dywersyjne przeznaczone do likwidacji władz sąsiednich państw i samoloty, które miały zrzucić dywersantów za granicą, szkoła komunistycznych przywódców dla przyszłej stalinowskiej Europy oraz miejsce kaźni elity już „wyzwolonych” krajów — wszystko zgromadzone na jednym terenie. Dlaczego? Zbieg okoliczności czy szatańska logika? Nie potrafię tego wyjaśnić. Wskazuję tylko na splot zagadek. Niech historycy trudzą się nad ich rozwikłaniem. Ale jednego jestem pewien: w lutym 1941 roku, kiedy nie było jeszcze żadnych ostrzeżeń Churchilla, Richarda Sorge, Roosevelta i innych, stalinowski burzyk zwrócił się już w stronę Niemiec.

ROZDZIAŁ 52. DOKĄD JECHAŁ CHMIELNICKI? Historię wojny i pokoju można i należy studiować nie tylko na podstawie dokumentów, ale i ludzkich losów. „KRASNAJA ZWIEZDA”, 1 CZERWCA 1990 ROKU

1. Do biografii głównego marszałka lotnictwa Gołowanowa można dorzucić biografię generała porucznika Rafała Chmielnickiego (1898–1964). Jego oficjalny życiorys znajdziemy w dziale „Bohaterowie wojny domowej”. Oto najważniejsze dane: agitator w Charkowie, następnie sekretarz Rewwojensowietu 1. Armii Konnej, brał udział w zdławieniu buntu w Kronsztadzie, za udział w wojnie domowej odznaczony dwukrotnie Orderem Czerwonego Sztandaru. W owym czasie było to najwyższe odznaczenie. Przerzucając pamiętniki uczestników wojny domowej, znajdujemy i takie informacje: „dać w nagrodę czerwone rewolucyjne szarawary” lub „nagrodzić karym ogierem”. Ordery dostawali, jak wspomina marszałek Siemion Budionny, tylko „najwaleczniejsi z walecznych”. Stalin, na przykład, w okresie wojny domowej otrzymał tylko jedno odznaczenie. Ci, którzy mieli dwa, trafiali do annałów historii. Jest wśród nich i Chmielnicki. Po wojnie domowej Chmielnicki zostaje oficerem do specjalnych poruczeń przy dowódcy Północnokaukaskiego Okręgu Wojskowego. Potem pracuje w sztabie Moskiewskiego Okręgu Wojskowego. Jeszcze później studiuje w Akademii Wojskowej, pełni funkcję dowódcy pułku w 1. Moskiewskiej Dywizji Piechoty im. Proletariatu. Potem jest oficerem do zleceń specjalnych przy ludowym komisarzu obrony, potem wraca do pracy dowódczej, znów na stanowisko dowódcy pułku w 1. Moskiewskiej Dywizji Piechoty, następnie zostaje zastępcą dowódcy tejże dywizji i na krótki czas — jej dowódcą. Była to najlepsza dywizja w całej Armii Czerwonej. Później zostaje oficerem do specjalnych poruczeń przy ludowym komisarzu obrony ZSRR.

W roku 1940 wprowadzono w Armii Czerwonej stopnie generalskie. Rafał Chmielnicki otrzymał od razu stopień generała porucznika, w owych czasach — trzy gwiazdki. Wiosną 1941 roku został mianowany dowódcą XXXIV Korpusu Piechoty — znów najlepszego korpusu Armii Czerwonej. Podczas wojny pozostawał Chmielnicki w dyspozycji rady wojennej Frontu Leningradzkiego i Północno–Zachodniego. Od 1942 roku był szefem zaopatrzenia w partyzanckim sztabie centralnym. Następnie pełnił obowiązki generała do specjalnych poruczeń przy zastępcy ministra obrony, zaś pod sam koniec wojny generał porucznik Rafał Chmielnicki kierował wystawą trofeów wojennych. Podczas II wojny światowej nie miał większych zasług bojowych — rozpoczął ją w stopniu generała porucznika i jako generał porucznik zakończył. Jego życiorys opracowano w taki sposób, żeby po przeczytaniu ziewnąć i odwrócić stronicę — cóż, bohater wojny domowej, generał jakich wielu. Ja jednak żywię zadawnioną niechęć do adiutantów i oficerów do specjalnych poruczeń. Generał porucznik Chmielnicki przez cały okres swojej służby wciąż powracał jak zaczarowany do pełnienia funkcji oficera (a potem generała) do zleceń szczególnej wagi. Niewytłumaczalna też była kariera dowódcza Chmielnickiego. Został od razu dowódcą pułku, choć przedtem nie dowodził ani plutonem, ani kompanią, ani batalionem. A i pułk nie był zwyczajny. 1. Moskiewska Dywizja Piechoty była jednostką reprezentacyjną, występującą przy okazji oficjalnych wizyt zagranicznych gości, defilad, uroczystości państwowych itd. Służba w takich „dworskich” dywizjach jest bardzo specyficzna. Dla oficera to wielki zaszczyt dostać się do tego rodzaju jednostki. Potem przez całe życie numer takiej dywizji błyszczy w jego papierach, niczym klejnot. Służba jest zarazem łatwa i trudna. Z jednej strony chłopy na schwał, nie ma chudych i chorowitych wymoczków, którzy w dodatku nie rozumieją po rosyjsku, nie ma zdezelowanej broni, problemów z zaopatrzeniem i zakwaterowaniem. Z drugiej strony, nie ma też prawdziwego szkolenia bojowego. Zamiast niego reprezentacyjne występy, albo trudne do nich przygotowania. Cały ten, jak się to nazywa w wojsku, „balet”. Cztery z pięciu funkcji dowódczych pełnił Chmielnicki właśnie w takiej „baletowej” dywizji. Za każdym razem niedługo, po parę tygodni, po czym na długie lata wracał do obowiązków oficera do specjalnych poruczeń.

Od dawna biografia Chmielnickiego nie dawała mi spokoju i sam nie mogłem zrozumieć, co mnie w niej tak intryguje. Aż wreszcie olśniło mnie: życiorys Chmielnickiego to po prostu odbicie życiorysu Woroszyłowa!

2. Spójrzmy na biografię Chmielnickiego ponownie, tym razem w związku z karierą marszałka Związku Radzieckiego Klimenta Woroszyłowa. A więc członek Rady Wojennej 1. Armii Konnej Kliment Woroszyłow spotkał gdzieś podczas wojny domowej nieznanego agitatora partyjnego i mianował go swoim sekretarzem. Sekretarz przywiązał się do szefa. Na zawsze. Nie będziemy zaprzątać sobie głowy problemem, kiedy 1 jak sekretarz Chmielnicki walczył, ale pierwsze odznaczenie otrzymał po klęsce wojsk bolszewickich w Polsce w roku 1920. W czasie wojny domowej trzykrotnie się zdarzyło, że rozdawano ordery całymi workami. Pierwszy raz — w Polsce. Trzeba było hańbę klęski zatuszować bohaterskimi czynami. Po sromotnym odwrocie żołnierze brali odznaczenia całymi garściami. Wówczas to właśnie Chmielnicki, zgodnie z rozkazem Rewolucyjnej Rady Wojennej Pierwszej Konnej, zaliczony zostaje w poczet bohaterów. Może za to, że dobrze pisał na maszynie, albo że ładnie temperował ołówki, a może za jeszcze inne zasługi. Zgodnie z obowiązującymi wówczas przepisami, w uzasadnieniu przyznania odznaczenia powinny zostać szczegółowo opisane okoliczności bohaterskiego czynu. W wypadku Chmielnickiego jednak tego nie dopełniono. Ogólnikowe uzasadnienie brzmiało: „...sekretarzowi członka Rewolucyjnej Rady Wojennej za zasługi bojowe”. Nieładnie podejrzewać bohaterów, ale czy to nie sam sekretarz wypisywał dla siebie wniosek? Rozkaz o odznaczeniu Chmielnickiego Woroszyłow podpisał dwukrotnie: w roku 1919 (jeszcze przed klęską w Polsce) i w roku 1920. Chmielnickiemu udało się dostać order dopiero za drugim razem. W dodatku Moskwa nie zatwierdziła decyzji. Nosił więc order Chmielnicki przez trzy lata jakby półlegalnie: Woroszyłow przyznał mu odznaczenie, a Moskwa nie zaakceptowała. Decyzję zatwierdzono dopiero 16 października 1923 roku. Drugi masowy wysyp odznaczeń miał miejsce po zdławieniu buntu w Kronsztadzie. Rzucono tam najbardziej oddanych. Ich bestialskie wyczyny

nazywano operacją bojową. Również za udział w tej ekspedycji karnej nagradzano jak za zasługi na polu walki. I znów sypnęły się ordery. W Kronsztadzie był też Woroszyłow i jego sekretarz. Woroszyłow został odznaczony po raz drugi, po raz drugi otrzymał odznaczenie Chmielnicki. Znowu nie napotkamy opisu bohaterskich czynów, czytamy tylko: „zagrzewał żołnierzy do walki”. Tak to został Chmielnicki dwukrotnym bohaterem. Istnieje zdjęcie, na którym widzimy Lenina z uczestnikami stłumienia buntu w Kronsztadzie. Na prawo od wodza — mężczyzna o szerokiej twarzy, z dwoma orderami na piersi. To właśnie rewolucyjny bohater Rafał Chmielnicki. Z tyłu, za Leninem — Woroszyłow. Trzeci raz masowo rozdawano ordery za pacyfikację chłopów w guberni tambowskiej. Wprawdzie naszego bohatera w ogóle tam nie było, ale otrzymał trzecie odznaczenie. Po zakończeniu wojny domowej mianowano Woroszyłowa szefem Północnokaukaskiego Okręgu Wojskowego. Chmielnicki znów był przy nim jako oficer do specjalnych poruczeń. Widywałem wielu takich oficerów i adiutantów. Istotnie, niekiedy wypełniają zlecenia szczególnej wagi. W zasadzie jednak to zajęcie dla fagasa. Woroszyłow, sam mając lokajską naturę, otaczał się chętnie ludźmi tego samego pokroju. Było jeszcze coś więcej. Chmielnicki miał pseudonim Jucha i nie wstydził się tego. Gdyby wywodził się z komunistycznego podziemia, można by to uważać za pseudonim partyjny. Jednakże w życiorysie Rafała Chmielnickiego brak śladów jakiegokolwiek stażu partyjnego przed październikiem 1917 roku. Jego pseudonim, brzmiący raczej jak przestępcza ksywa, nie niepokoił ani Woroszyłowa, ani samego Stalina. Woroszyłow, gołodupiec i łazęga, nosił pseudonim Wołodźka, zaś pseudo Stalina — Koba — w swym przestępczym rodowodzie bardzo bliskie jest ksywce Chmielnickiego. Koba i Jucha. Tak więc Jucha czuł się jak swój między swymi. W 1924 roku Stalin przeniósł Woroszyłowa do Moskwy i mianował go dowódcą Moskiewskiego Okręgu Wojskowego. Łatwo zgadnąć, jaki to miało wpływ na losy Chmielnickiego. W sztabie Moskiewskiego Okręgu znalazło się dla niego miejsce. Przez krótki czas studiował w Akademii Wojskowej — dyplom ważna rzecz! — po czym wrócił na dawne stanowisko oficera do specjalnych poruczeń u boku Woroszyłowa. Następnie Jucha został szefem

pułku w 1. Moskiewskiej Dywizji Piechoty. Dla wszystkich było jasne — nowy dowódca pułku przyszedł po to, żeby gdzieś zaznaczyć swoją obecność, żeby w jego życiorysie mógł pojawić się zapis: „dowodził pułkiem”. Fakt, iż trwało to zaledwie parę tygodni nikogo nie interesuje. Najważniejsze, że w dokumentach odnotowano „dowodził”. W celu uzyskania potrzebnego papierka Woroszyłow nie wahałby się mianować swego fagasa dowódcą krążownika, i to najlepszego. A Chmielnicki nie musiałby przecież wcale stawać na kapitańskim mostku i wydawać rozkazów. Byłoby nawet lepiej, żeby tego nie robił. Inni, widząc, co to za ptaszek, odwaliliby całą robotę za niego, byleby tylko nie przeszkadzał. Podobnie było w pułku. Wszyscy wiedzieli, że Chmielnicki po krótkim okresie „dowodzenia” wróci do swoich. Obserwowałem prawdziwy rozkwit tego systemu za czasów Breżniewa, kiedy pracowałem w rezydenturze GRU w Genewie. Przyjeżdżała z Moskwy delegacja dyplomatów. Było w jej składzie kilku prawdziwych pracowników MSZ. Pośród nich zaś — dzieci członków Biura Politycznego. Też dyplomaci, a jakże. Nie przeciążano ich pracą, chodziło tylko o to, żeby nie przeszkadzali. Wcale zresztą nie palili się do roboty. Opinie za to otrzymywali wspaniałe. Pani ambasador Zoja Mironowa własnoręcznie podpisywała pisma, gdzie roiło się od określeń: „pełen inicjatywy”, „wszechstronnie przygotowany” itd., itd. Kiedy spojrzysz w akta personalne takiego „dyplomaty”, osłupiejesz: był i w Paryżu, i w Waszyngtonie, i w Nowym Jorku, i w Wiedniu, i w Genewie, i zawsze w bardzo odpowiedzialnej misji, z grupą dyplomatów towarzyszących Breżniewowi, Gromyce, innym wysoko postawionym osobistościom. Słowem, świetnie rokuje, rozwija się, ma duże doświadczenie, pora go awansować... Za Breżniewa podobne praktyki doprowadzono do perfekcji. Ale wówczas, w latach dwudziestych i trzydziestych, dopiero nieśmiało je wdrażano. Jednak już wtedy zasady pchania wybrańców po szczeblach kariery w górę były ściśle określone: Chmielnicki otrzymywał nominacje na dowódcę tej czy innej jednostki, nie opuszczał jednak swego moskiewskiego mieszkania, nie oddalał się zbytnio od rządowych dacz. Do pułku powrócił jeszcze raz, zaznaczył swoją obecność; został zastępcą dowódcy dywizji, potem jej dowódcą. W 1940 roku wprowadzono stopnie generalskie, więc Chmielnickiego mianowano generałem porucznikiem. Spory awans jak na byłego dowódcę dywizji, ale cóż... Jak na oficera do specjalnych poruczeń —

jeszcze większy. W tamtych czasach w Armii Czerwonej nie szafowano szarżami. Dywizjami dowodzili pułkownicy albo generałowie majorzy. Korpusami — generałowie majorzy. Zdarzało się nawet, że dowódcami korpusów byli pułkownicy. Na przykład I. Fiediuniński, K. Smirnow, W. Sudiec, N. Skripko. Generałowie porucznicy stali na czele okręgów wojskowych albo armii, a i to nie zawsze. Niekiedy dowódcami armii bywali generałowie majorzy, jak choćby M. Potapow. Jak widać, Woroszyłow nie pożałował gwiazdek swojemu pupilkowi. „Bohater wojny domowej” został „wybitnym dowódcą”.

3. Zaintrygowany postacią Chmielnickiego przewertowałem raz jeszcze pamiętniki radzieckich generałów, admirałów, marszałków i zdumiałem się: jakże mogłem wcześniej nie zwrócić uwagi na Chmielnickiego! Jest przecież obecny we wspomnieniach wielu osób. Relację o audiencji u Woroszyłowa każdy niemal rozpoczyna od opisu sekretariatu, w którym zasiadał Chmielnicki. Generał major P. Grygorenko wspomina, jak kiedyś przed wojną poprosił o osobiste spotkanie z ministrem obrony. „A w jakiej sprawie?” — zainteresował się Chmielnicki. Dowiedziawszy się zaś zadecydował, że nie warto niepokoić samego Woroszyłowa, wystarczy skierować Grygorenkę do Tuchaczewskiego. Główny marszałek artylerii N. Woronow opisuje, jak w 1936 roku Mussolini wysyłał włoskich faszystów na wojnę z Abisynią. Zorganizował wówczas wspaniałą ceremonię pożegnalną. Uczestniczyły w niej delegacje wojskowe z różnych państw. Najbardziej reprezentacyjna była oczywiście delegacja radziecka, co Woronow wyraźnie podkreśla. W jej skład — oprócz samego Woronowa, Gorodowikowa i Łopatina — wchodził również nasz bohater Chmielnicki.580 Admirał floty Związku Radzieckiego N. Kuzniecow wspomina, jak przed wojną wysłano go do Hiszpanii. Wszystko zaczęło się od spotkania z Chmielnickim... Kiedy wrócił — znów pierwsze kroki skierował do 580

—

N. Woronow, „Artyleryjskim szlakiem”, Warszawa 1966, s. 67.

Chmielnickiego. Nie minęło wiele czasu i mianowano Kuzniecowa zastępcą dowódcy Floty Oceanu Spokojnego — a więc znowu spotkanie z Chmielnickim. Kuzniecow był z nim w dobrych stosunkach, „...przepchnął mnie Jucha, jak nazywaliśmy go w naszym kręgu”.581 Marszałek Związku Radzieckiego K. Mierieckow także relacjonuje swój powrót z Hiszpanii. Pierwszą rzeczą była wizyta u Chmielnickiego. Chmielnicki zaprosił Mierieckowa do dużej sali. Zbierano tam wszystkich, którzy akurat byli pod ręką. Chodziło o ważną sprawę: trzeba było osądzić wrogów ludu, Tuchaczewskiego i jego towarzyszy.582 Mierieckow nie pisze, jak się wówczas zachował, ale po sławetnym posiedzeniu szybko poszedł w górę; wkrótce zajął stanowisko szefa Sztabu Generalnego oraz zastępcy ludowego komisarza obrony, a więc to samo, które wcześniej zajmował Tuchaczewski... Było rzeczą bardzo ważną, by demonstrować pryncypialność i rewolucyjne nieprzejednanie nie tylko w obecności Stalina czy Woroszyłowa, ale także ich sekretarzy, adiutantów i oficerów do specjalnych poruczeń. I oto Żuków leci nad Chałchyn–goł. Spotkanie z Woroszyłowem, ale przedtem — z Chmielnickim. To ważna osobistość...

4. A potem Hitler zaatakował Związek Radziecki. Z początku ogromnie brakowało generałów. Frontem Zachodnim (liczącym cztery armie) dowodził generał porucznik A. Jeremienko, Północno–Zachodnim (trzy armie) generał major P. Sobiennikow. Ale generał porucznik Chmielnicki nie przelewał krwi, nie ryzykował życia. Wciąż pozostawał w dyspozycji dowódcy Frontu Leningradzkiego. Oznacza to, że za nic nie odpowiadał. Ale dlaczego znalazł się w Leningradzie? Otóż dlatego, że tam właśnie skierowano Woroszyłowa, który znów zabrał go ze sobą. Można było mianować Chmielnickiego oficerem do specjalnych poruczeń ludowego komisarza obrony, ale mianować go generałem do specjalnych poruczeń dowódcy frontu — jakoś nie wypadało. Generał porucznik jako chłopiec na posyłki u dowódcy frontu, 581 582

— —

N. Kuzniecow, op. cit., s. 175. K. Mierieckow, „Pół wieku w mundurze”, Warszawa 1971, s. 182.

podczas gdy wojskowi niższych stopni sami dowodzą frontami? A więc zastosowano inną formułę: „pozostający w dyspozycji”... W Leningradzie doszło do kompletnego blamażu Woroszyłowa. Frontem dowodził niecałe osiem dni, od 5 do 12 września 1941 roku, po czym trzeba było pilnie zastąpić go Żukowem. Jednak Stalin nie mógł po prostu usunąć Woroszyłowa. Rozdmuchana sława Klimenta Woroszyłowa z okresu wojny domowej związana była ze sławą samego Józefa Stalina. Gdyby wódz ogłosił wszem i wobec że Woroszyłow to kretyn, godziłoby to również w niego samego. Dlatego Wołodźka pozostawał w dyspozycji Stalina, tak jak Jucha — w dyspozycji Woroszyłowa. Później Stalin mianował Woroszyłowa głównodowodzącym ruchem partyzanckim. Partyzantami nie trzeba dowodzić, sami wiedzą, co robić. W biografii Woroszyłowa tak opisano jego zasługi: „Osobiście udzielał instrukcji dowódcom oddziałów partyzanckich”583. Czysta robota! Generał armii S. Sztemienko opisał krótko, bez złych intencji, osobisty pociąg „proletariusza” Woroszyłowa: przytulne wagony, ze smakiem dobrana biblioteka... Woroszyłow poddał Sztemienkę prawdziwemu egzaminowi... nie, nie ze strategii czy taktyki, lecz z repertuaru Teatru Wielkiego. Sam był wielkim miłośnikiem opery i baletu i bardzo lubił przy okazji zawstydzić kogoś, zarzucając mu brak kultury... Sytuacja przedstawiała się następująco: front, wojna, giną ludzie, kraj głoduje, Sztab Generalny pracuje na okrągło wedle harmonogramu ustalonego przez Stalina, oficerom i generałom oczy zamykają się ze zmęczenia. Sztemienko przypadkiem trafia do salonki Woroszyłowa i liczy, że wreszcie odeśpi. Nic z tego! Musi prowadzić rozmowę o wydarzeniach kulturalnych z marszałkiem– światowcem... Oprócz tego w tym przytulnym wagonie jakiś fagas w stopniu pułkownika raczy Woroszyłowa fragmentami klasyków literatury: „Kitajew czytał dobrze i pod jego wpływem na twarzy Woroszyłowa malowało się wówczas głębokie upojenie”584. Wyobraźmy sobie ubłoconego, głodnego, zarośniętego dowódcę partyzanckiego oddziału; przez wiele dni dla zmylenia pościgu prowadził swoich ludzi przez lasy i bagna, by nie wpadli w łapy siepaczy. I oto przychodzi rozkaz: stawić się u marszałka Woroszyłowa. To wymaga całej 583 584

— —

Sowietskaja wojennaja encykłopedija, op. cit., t.2, s. 364. S. Sztemienko, „Sztab Generalny w latach wojny”, Warszawa 1969, s. 234.

operacji — spoza linii frontu przylatuje samolot, trzeba rozpalić ogniska na polanie, żeby mógł wylądować, maszyna zabiera dowódcę i leci na Wielką Ziemię. I oto nasz dowódca już jest w eleganckiej salonce. Dywany, lustra, mahoniowe meble na wysoki połysk, brązy — a za oknami wichura, mgła. Wyspany, najedzony i przyjemnie podchmielony Woroszyłow, z dala od frontu i nieprzyjaciela, rozpoczyna instruktaż... Potem znowu wsadza się partyzanckiego dowódcę do samolotu: zapnij pasy, startujemy, przelatujemy nad linią frontu, przygotuj się... skacz! W tym samym wagonie co osławiony proletariacki marszałek, miłośnik kultury, uwił sobie gniazdko Rafał Chmielnicki. Woroszyłow był głównodowodzącym całego ruchu partyzanckiego, a Chmielnicki — szefem do spraw zaopatrzenia w sztabie partyzanckim. Cóż może byż lepszego, niż zaopatrywać partyzantów, kiedy tysiące ton ładunku zrzuca się za linię frontu, w ciemność, bez możliwości kwitowania odbioru... Pod koniec wojny, kiedy Woroszyłow naprawdę nie miał już nic do roboty, powierzono mu „dyplomatyczne” zajęcie: witał gości zagranicznych, towarzyszył, podejmował, chełpił się zwycięstwami. Generał de Gaulle zaświadcza, że w czasie wojny bankiety w Moskwie były wprost niezwykle wystawne. Znaleziono i dla Chmielnickiego stosowne zajęcie — został naczelnikiem wystawy zdobycznego uzbrojenia. Drodzy goście zagraniczni, proszę spojrzeć na prawo, proszę spojrzeć na lewo... Istota rzeczy tkwi w czym innym: Stalin pozwolił radzieckim żołnierzom grabić zajęte terytoria. Nazywało się to braniem trofeów wojennych. I rozpoczęło się łupienie Europy! Rabowali żołnierze, rabowali oficerowie, generałowie, marszałkowie. Aleksander Twardowski w poemacie „Wasilij Tiorkin” poświęcił cały rozdział grabieniu Niemiec. Otrzymał za swój utwór Nagrodę Stalinowską I Stopnia. Nie gorzej od wojska spisywało się państwo radzieckie. Grabież pod egidą państwową przybrała formę Służb ds. Zdobyczy Wojennych. Zaświadczenie wystawione przez owe służby pozwalało bezkarnie brać wszystko, co wpadło w ręce. Przecież to nie dla siebie, lecz dla państwa robotników i chłopów... Woroszyłow uwielbiał dzieła sztuki, dlatego też Chmielnicki zdeptał w ich poszukiwaniu Europę, niczym partyzancki dowódca briańskie lasy. Praca była ciężka, ale przynosząca satysfakcję: generał porucznik, nie obciążony

żadnymi zadaniami bojowymi, z zaświadczeniem podpisanym przez samego Woroszyłowa w kieszeni wraz z batalionem „służb” myszkuje po całej Europie... Chmielnicki jednak w jakimś momencie przekroczył granice przyzwoitości — oddalono go ze służby u Woroszyłowa, a potem zwolniono z obowiązków z powodu złego stanu zdrowia.

5. Po co w ogóle opowiadam całą tę historię? Od chwili pierwszego spotkania Woroszyłow i Chmielnicki praktycznie nie rozstawali się. Niekiedy Woroszyłow wysyłał Chmielnickiego za granicę, z wizytą do faszystów. Były to jednak tylko spotkania robocze. Czasami Chmielnicki na krótki czas opuszczał Woroszyłowa, by „dowodzić” pułkiem czy dywizją. W Akademii też studiował bez większego zapału, poświęcając siły swemu podstawowemu zajęciu. Raz tylko zdarzył się wyjątek od tej reguły. Wiosną 1941 roku po raz pierwszy i jedyny Woroszyłow i Chmielnicki rozstają się. Woroszyłow zostaje w Moskwie, a generał porucznik Chmielnicki zostaje dowódcą XXXIV Korpusu Piechoty 19. Armii. W skład Armii Czerwonej wchodziło w tym czasie: 29 korpusów zmechanizowanych (każdy po trzy dywizje), 62 korpusy piechoty (po 2–3 dywizje, bardzo rzadko 4), 4 korpusy kawalerii (po dwie dywizje), 5 korpusów powietrznodesantowych (w ich składzie nie było dywizji), 5 korpusów lotniczych w składzie WWS (po trzy dywizje), 2 korpusy obrony powietrznej kraju (w ich składzie nie było dywizji). Pośród całej tej setki XXXIV Korpus Piechoty był wyjątkowy — liczył 5 dywizji. Niecodzienne było również to, że dowodził nim generał porucznik. Jak dotąd, udało mi się zebrać dane dotyczące 56 spośród 62 dowódców korpusów piechoty, jakie istniały latem 1941 roku. Na czele korpusów stali generałowie majorzy, niekiedy pułkownicy. Były jedynie dwa wyjątki: generał porucznik P. Batów dowodzący IX Samodzielnym Korpusem Piechoty i generał porucznik Chmielnicki — dowódca XXXIV Korpusu. Sprawa Batowa jest jasna. IX Samodzielny Korpus Piechoty przygotowywał się do wykonania zadania specjalnego desantu na wybrzeże rumuńskie. Dlatego korpus miał status samodzielnego, dlatego na jego czele

stał generał porucznik. XXXIV KP nie miał w nazwie określenia „samodzielny”, ale w rzeczywistości taki był. Niezwykła też była jego liczebność i skład — oprócz zwykłej piechoty należała do niego również dywizja strzelców górskich. Otaczała go aura tajemnicy, podobnie jak całą 19. A, w której skład wchodził. W „Lodołamaczu” pisałem o tajnym przerzucie wojsk na teren Okręgu Odeskiego. Operacja ta była tajna do tego stopnia, że sam dowódca okręgu generał pułkownik J. Czeriewiczenko, nie wiedział, iż na jego teren przerzuca się całą armię. Chodziło właśnie o tę armię, w której składzie znajdował się XXXIV Korpus Chmielnickiego. Komunistyczni historycy zapewne wysunęliby śmiałą tezę, że 19. Armia generała porucznika I. Koniewa i wchodzący w jej skład XXXIV KP generała porucznika Chmielnickiego przesuwały się ku granicom w celach obronnych. Lub że — co także możliwe — myślano o kontrataku. Nie, nie ma żadnych wątpliwości nie chodziło ani o obronę, ani o przeciwuderzenie. Po cóż w obronie dywizje strzelców górskich? Góry są dopiero po drugiej stronie granicy, w Rumunii. Jeśli myślano o obronie bądź kontrataku, ten najsilniejszy ze wszystkich korpusów piechoty należało przerzucić nie na kierunek Rumunii, lecz Niemiec. Gdyby istotnie istniały plany obrony czy przeciwnatarcia, generał Chmielnicki z pewnością trzymałby się od całej sprawy z daleka. Siedziałby spokojnie na tyłach. Zresztą gdy tylko Hitler zaatakował i dla Związku Radzieckiego wojna stała się „wielka” i „narodowa”, generał Chmielnicki jeszcze przed pierwszym starciem z nieprzyjacielem zostawił XXXIV Korpus własnemu losowi, by więcej nie pojawić się na froncie. O wiele spokojniej pozostawać „w dyspozycji dowódcy Frontu Leningradzkiego” lub zawiadywać sprawami zaopatrzenia na głębokich tyłach.

6. Woroszyłow jako dowódca skompromitował się w czasie kampanii zimowej w Finlandii, ale jego kariera polityczna bynajmniej na tym nie ucierpiała. Został zdjęty ze stanowiska ludowego komisarza obrony... i awansowany. Nie ma w tym nic tajemniczego. Stalin potrzebował młodych, zdolnych, energicznych, zuchwałych, bezwzględnych i drapieżnych ludzi w

rodzaju Żukowa, Berii, Malenkowa. Wynosząc ich jednak do władzy, musiał zabezpieczyć się przed ich przebójowością, wiedzą, chytrością. Otoczył się więc kordonem złożonym ze starej gwardii. Rolę tarczy ochronnej najlepiej ze wszystkich odgrywał Woroszyłow. Popierał Stalina w każdej sprawie, nie było między nimi najmniejszej różnicy zdań, nie pretendował do zajęcia jego miejsca. Ponadto znany był w kraju i za granicą, a Stalin (następnie zaś Chruszczów i Breżniew) obsypywali go orderami, rozdmuchując jego niezasłużoną sławę. W dowód wdzięczności za lokajską pokorę i służalczość Stalin pozwalał Woroszyłowowi na to, na co nie pozwoliłby i czego nie wybaczyłby innym. Woroszyłow z kolei hojnie obsypywał dobrodziejstwami swoich własnych fagasów. W 1941 roku przygotowywano inwazję na Europę. Stalin trzymał Woroszyłowa przy sobie. Trudno było spodziewać się po nim zwycięstw, ale jego fagasowi Chmielnickiemu dano szansę wyróżnienia się na polu walki. Woroszyłow wiedział, gdzie będą się decydować losy wojny, i właśnie tam posłał Chmielnickiego — na kierunek rumuński, najkorzystniejszy. Zamiast walczyć z Niemcami, lepiej walczyć z Rumunami. Odcięcie Niemiec od ropy naftowej — oto co zadecyduje o losach Europy. Zadanie zaszczytne i stosunkowo łatwe. A zatem znaleziono dla Chmielnickiego miejsce nie w pierwszym rzucie strategicznym, którego żołnierze muszą przelewać krew i ponosić straty, lecz w drugim rzucie, który po trupach pierwszego rzutu strategicznego zaniesie zwycięskie sztandary na rumuńskie wieże wiertnicze. Dlatego Chmielnicki dostał najsilniejszy korpus, w którym była ponadto dywizja strzelców górskich. Czy Stalin nie bał się powierzyć Chmielnickiemu tak odpowiedzialnego odcinka? Sądzę, że nie. Chmielnicki nie miał przecież dowodzić frontem czy armią, nie miał być szefem sztabu. Nie on jeden będzie tam walczył. Zajęcie Rumunii Stalin zlecił Żukowowi. W tym celu skoncentrowano piętnaście korpusów wojsk zmechanizowanych, piechoty, kawalerii i wojsk desantowych. Korpus Chmielnickiego, chociaż najsilniejszy, był tylko jednym z piętnastu. W pierwszym rzucie strategicznym zgromadzono najlepszych dowódców, włącznie z Malinowskim i Kryłowem. Desantem morskim miał dowodzić Batów; desant powietrzny był zadaniem brygady Rodimcewa. Do desantu

morskiego miały być zaangażowane siły całej Floty Czarnomorskiej. Eskadrę krążowników powierzono dowództwu S. Gorszkowa. Dopiero potem planowano wkroczenie do Rumunii 19. Armii Iwana Koniewa, w skład której wchodził korpus Chmielnickiego. Nikt nie wymagałby od niego genialnych posunięć — powinien jedynie przekazywać swoim dywizjom rozkazy Koniewa. Wygrać wojnę to jedna sprawa, a zatknąć sztandar zwycięstwa na stosownej wysokości — druga. Chmielnicki nie musiał wygrywać wojny — to było zadanie Żukowa, Koniewa, Malinowskiego, Kryłowa, Batowa, Rodimcewa, Gorszkowa. Nazwisko Chmielnickiego znalazłoby się natomiast w tekście informacji: „Jako pierwsze wkroczyły do Ploeszti wojska pod dowództwem generała Chmielnickiego”. Nic więcej nie potrzeba. I po to tylko Chmielnicki jechał na wojnę. Kiedy zniknęły szanse, żeby się wyróżnić, zniknął z linii frontu i sam Chmielnicki. Komuniści nie mogą dłużej zaprzeczać, że Stalin zamierzał zagarnąć Europę. Utrzymują jednak, że przygotowywał uderzenie na 1942 rok. Nie zgadzam się z tym poglądem. Jeśliby bowiem tak było, Chmielnicki spędziłby lato i jesień 1941 roku w kurortach Kaukazu i Krymu, zimą na podmoskiewskiej daczy bawiłby się ze swoim bohaterskim marszałkiem w śnieżki, wieczorem czytałby mu ciekawe książki, a dopiero wiosną 1942 roku objąłby dowództwo najsilniejszego korpusu piechoty Armii Czerwonej.

ROZDZIAŁ 53. WSZYSCY LUDZIE ŻUKOWA G. Żukow, jak wszyscy wiedzą, zjawiał się tylko w wyjątkowych sytuacjach, kiedy trzeba było skoordynować działania bojowe kilku frontów w określonym kierunku strategicznym.585 GENERAŁ N. ANTIPIENKO

1. Żukow też miał swoich ludzi, którzy również jechali na wojnę. Zajmijmy się więc nimi. Woroszyłow otaczał się przydupasami, lizusami, adiutantami i sekretarzami. Żukow miał inne podejście. Nie był małostkowy. Nie uznawał czegoś takiego jak nagana, czy nagana z wpisem do akt. Wolał kary bardziej zdecydowane: rozstrzelanie. Bez zbędnych formalności. Wolał nagana od nagany. Żukow nad Chałchyn–gołem dysponował nieograniczonymi pełnomocnictwami; wykorzystał je w pełni, a nawet jeszcze bardziej. Działał zdecydowanie, szybko, z rozmachem. Generał major P. Grygorenko opisał jeden z wielu incydentów. Razem z Żukowem przybyła z Moskwy grupa słuchaczy akademii wojskowych — oficerska rezerwa. Na miejscu Żukow odwoływał tych, którzy jego zdaniem nie sprawdzili się, rozstrzeliwał, a na ich miejsce mianował oficerów z rezerwy. Między innymi został odwołany dowódca pułku piechoty, Żukow wezwał do siebie młodego oficera z rezerwy, rozkazał udać się do pułku i przejąć dowodzenie. Zmierzcha. Step ciągnie się setki kilometrów w każdą stronę. Na rozkaz Żukowa obowiązuje cisza w eterze. W stepie cisza i ciemność, ani jednego ognika: wszystkie oddziały maskują się. Żadnych punktów orientacyjnych.

585

—

N. Antipienko, „Na głównym kierunku”, Warszawa 1970 s. 136.

Zapada noc, oficer miota się po stepie w poszukiwaniu pułku. Nawet jeśli spotka kogoś w ciemności, i tak nie otrzyma żadnej informacji. Wiadomo: każde zbędne słowo grozi rozstrzelaniem... Do samego rama oficer nie zdołał odnaleźć powierzonej mu jednostki. A rano Żukow wyznaczył następnego kandydata na dowódcę. Ten, który nie umiał znaleźć pułku, został rozstrzelamy. Zachodni eksperci nie uwierzyli w historię opisaną przez Grygorenkę. Nie potrafili, a właściwie nie chcieli zrozumieć radzieckiej rzeczywistości. Uznali więc, że generał ma żal do władzy komunistycznej i dlatego przesadza. Z czasem pojawiły się kolejne świadectwa. W odróżnieniu od wspomnień Grygorenki, wyszły one spod piór ludzi cieszących się względami reżimu. Oto jedno z nich. Generał major lotnictwa A. Worożejkin, dwukrotny Bohater Związku Radzieckiego, jeden z pierwszej dziesiątki asów radzieckiego lotnictwa586. Jeszcze jako młody pilot też walczył nad Chałchyn–gołem. Pod wieczór, po wykonaniu lotu bojowego, powracał do bazy. Zapadał zmierzch. Dostrzegł kolumnę wojska. W ciemności trudno rozpoznać: nasi, czy Japończycy? Bak niemal pusty. Nie ma dość paliwa, by zatoczyć jeszcze jedno koło i sprawdzić. Dociągnął do lotniska, wylądował. Mógł z powodzeniem przemilczeć fakt zauważenia kolumny, bo był sam w powietrzu. Jednak złożył meldunek: widziałem posuwające się oddziały, nie wiem czyje, chyba japońskie. Po jakimś czasie młodego pilota wzywają prosto do Żukowa. Z miejsca pada pytanie: czyja kolumna, nasi, czy Japończycy? Lotnik odpowiada, że nie dało się ustalić. I oto co nastąpiło później: „Żukow spokojnie powiedział: — Jeżeli okaże się, że to nasi, będziemy musieli was rozstrzelać. Odmaszerować. Nie od razu dotarł do mnie sens słów Żukowa. Ale kiedy zrozumiałem groźbę, stanąłem na baczność i oznajmiłem zdecydowanie: — Rozstrzelajcie od razu... Żukow chrząknął. Odwrócił się do szafki, wyjął napoczętą butelkę koniaku i szklankę, napełnił do połowy i wyciągnął w moją stronę: — Napijcie się i uspokójcie. 586

— A. Worożejkin zestrzelił łącznie 58 samolotów wroga, w tym 6 podczas walk nad Chałchyn– gołem latem 1939 roku [przyp. red.].

— Nigdy nie piję sam. Znów chrząknął, zastanowił się, wyjął drugą szklankę, nalał sobie...”587. Worożejkina uratował silny charakter. Miał szczęście: mógł go okazać wobec samego Żukowa. Inaczej rzecz się miała z tymi, których rzezimieszki NKWD z batalionu Osnaz aresztowały w środku stepu i rozstrzeliwały o świcie. Okazywanie wobec nich silnego charakteru na nic się zdało. Żukowowska „polityka kadrowa” miała też i plusy. Ludziom sprawdzonym w walce, ludziom zaufanym, Żukow bez wahania powierzał dowolne zadania i dowolne funkcje. I trzeba przyznać, że najczęściej były to trafne decyzje personalne. Ludzie „z rozdania Żukowa” byli najczęściej samodzielni, rozważni i stanowczy. Wiemy już, że Stalin posłał w bój swojego osobistego pilota Gołowanowa, a Woroszyłow — swego generała do specjalnych poruczeń Chmielnickiego. Warto przyjrzeć się z bliska ekipie Żukowa w pierwszych dniach czerwca 1941 roku. No i samemu Żukowowi.

2. Żukow znaczy natarcie. Każdy to wiedział na froncie. Pojawienie się Żukowa zapowiadało nie jakąś tam zwyczajną ofensywę, lecz niespodziewaną, zdecydowaną, druzgocącą. Właśnie dlatego zawsze ukrywano obecność Żukowa na froncie. Żukow zjawiał się bez dystynkcji, zabronione były jakiekolwiek rozmowy na temat jego przybycia, w szyfrówkach pomijano jego nazwisko, podając jedynie pseudonim. Te zasady dotyczyły również innych marszałków i generałów, lecz Stalin szczególnie troszczył się o incognito Żukowa, lub tylko skwapliwie to okazywał. W październiku 1941 roku dla Związku Radzieckiego nastał moment krytyczny. Niemieckie wojska dotarły pod Moskwę. Dostępu do miasta bronił Front Zachodni, którego dowodzenie przejął 13 października Żukow. Redaktor naczelny dziennika „Krasnaja zwiezda” D. Ortenberg (towarzysz broni Żukowa znad Chałchyn–gołu) wysłał fotoreportera do sztabu Frontu Zachodniego, żeby zrobił zdjęcie Żukowa nad mapą pola bitwy. Żukow wypędził fotografa, miał ważniejsze sprawy na głowie. Jednak po 587

—

„Krasnaja zwiezda”, 5 sierpnia 1992.

kilku dniach fotoreporter wrócił do sztabu, tym razem z osobistym rozkazem Stalina. Zdjęcie pojawiło się na pierwszych stronach gazet: cała armia, cały kraj, cały świat miały się dowiedzieć, że Moskwa nie skapituluje, że obronę miasta powierzono Żukowowi. A generał, w charakterystycznym dla siebie stylu niebawem wyprowadził zdecydowane przeciwnatarcie, które całkowicie zaskoczyło niemieckie dowództwo. Jeszcze jeden przykład. Wiosną 1945 roku 1. Front Białoruski pod dowództwem Żukowa szykował się do szturmu Berlina. 13 kwietnia w Moskwie Stalin niby to przypadkiem napomyka Harrimanowi588, że Niemcy, ze zrozumiałych powodów, spodziewają się głównego uderzenia na Berlin, ale zostaną wyprowadzeni w pole. Natarcie będzie skierowane nie na stolicę, lecz na Drezno. Rozczarowanym żołnierzom radzieckim stojącym pod murami Berlina również zakomunikowano, że zmieniony został kierunek ataku. Wreszcie, aby rozwiać wszelkie wątpliwości, ogłoszono, że dowodzenie frontem przejął generał armii W. Sokołowski, a marszałkowi Związku Radzieckiego G. Żukowowi powierzono inny odcinek... Dziś wiemy, że Żukow pozostał na miejscu i nie przekazał Sokołowskiemu dowodzenia frontem. Ale zawsze to lepiej pozwolić nieprzyjacielowi na rozprężenie i uczucie ulgi, gdy się właśnie rozpoczyna natarcie. Jak widać, zasada jest prosta: kiedy Stalin obawia się o skuteczność obrony, wówczas demonstruje Żukowa wszem i wobec, ale kiedy szykuje nagłe uderzenie, wtedy ukrywa Żukowa przed światem. W czerwcu 1941 roku G. Żukow, jako szef Sztabu Generalnego, powinien był pozostawać w Moskwie. Tymczasem 21 czerwca Biuro Polityczne podejmuje znamienną decyzję: wzdłuż granicy rumuńskiej dyskretnie rozwinąć Front Południowy (pod rozkazami generała armii I. Tiuleniewa), a Żukowowi zlecić, by z Tarnopola koordynował działania Frontu Południowego i Południowo–Zachodniego. Stalin zdecydował się na to posunięcie bynajmniej nie powodowany groźbą niemieckiej agresji. Gdyby obawiał się o defensywę, to z odlotu Żukowa nie czyniono by tajemnicy. Można by nawet opublikować fotografię: Żukow z walizką wsiada do samolotu. 588

—

William Averell Harriman — ówczesny ambasador USA w Moskwie [przyp. tłum.].

Tymczasem przelot Żukowa był najściślej strzeżoną tajemnicą państwową. Tak się złożyło, że Żukow odlatywał 22 czerwca, o godzinie 13.40, a więc już po rozpoczęciu niemieckiej ofensywy. Ale decyzję podjęto dzień wcześniej. A ściślej mówiąc, decyzja zapadła w maju, a 21 czerwca została jedynie zatwierdzona. Jako ściśle tajna. O stopniu jej utajnienia świadczyć może następujący fakt: 19 lipca 1941 roku generał pułkownik Franz Haider notuje w dzienniku wojennym swoje wątpliwości co do samego faktu istnienia Frontu Południowego: „Gdyby tu znajdował się rzeczywiście jakiś silny operacyjny organ dowodzenia, to byłby on nam na pewno znany imiennie”589. Haider wyraża też wątpliwość co do istnienia 9. i 18. A, które wchodziły w skład Frontu Południowego. Nie ma tylko wątpliwości co do obecności w tym rejonie 2. A (która ani przed, ani w trakcie, ani po II wojnie światowej w ogóle nie pojawiła się w europejskiej części ZSRR, gdyż przez cały ten czas stacjonowała na Dalekim Wschodzie). Skoro prawie miesiąc po rozpoczęciu działań wojennych wywiad niemiecki nie potrafił wykryć istnienia Frontu Południowego, to tym bardziej nie mógł nic wiedzieć o misji Żukowa, który 21 czerwca otrzymał zadanie najwyższej wagi: koordynować działania Frontu Południowego i Południowo– Zachodniego. Stalin umiał dochować tajemnicy. W 1940 roku Hitler zrozumiał, że złoża ropy naftowej są zagrożone przez wojska radzieckie, ale nie docenił powagi sytuacji. Po prostu Abwehra nie zdołała wykryć nie tylko tajnej dyslokacji wzdłuż radzieckich granic drugiego rzutu strategicznego Armii Czerwonej (w skład którego wchodziła, między innymi, 19. Armia Koniewa i XXXIV Korpus Chmielnickiego), ale nawet samego faktu istnienia drugiego rzutu strategicznego. Niemiecki wywiad nie miał w ogóle pojęcia o istnieniu trzeciego rzutu strategicznego, a nawet o istnieniu całego Frontu Południowego w ramach pierwszego rzutu strategicznego. Oto dlaczego twierdzę, że uderzenie Frontu Południowego na Rumunię stanowiło dla Rzeszy śmiertelne zagrożenie. Miało ono być jak grom z jasnego nieba, a Rumunia nie dysponowała odpowiednimi siłami dla jego odparcia. Zaś Rzesza nie była w stanie przerzucić tam odwodów tak, by nie dopuścić do zajęcia pól naftowych przez wojska radzieckie. 589

— F. Halder, „Dziennik wojenny. Codzienne zapisy szefa Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych. 1939–1942”, t. 3. Warszawa 1974, s. 134.

3. Trzeba zrozumieć zatwierdzony przez Stalina plan Żukowa, a wszystkie nominacje i przeniesienia żukowowskiej generalicji nabiorą szczególnego znaczenia. Pierwotnie plan agresji na Niemcy zamierzano zrealizować przede wszystkim siłami Frontu Zachodniego, czyli wojsk stacjonujących na Białorusi. Za plecami Frontu Zachodniego miano utworzyć jeszcze jeden front z wojsk Moskiewskiego Okręgu Wojskowego. W krajach bałtyckich i na Ukrainie zamierzano rozwinąć odpowiednio Front Północno–Zachodni oraz Front Południowo–Zachodni, powierzając im zadanie przeprowadzenia uderzenia wspomagającego. Ponieważ to na Front Zachodni spadła rola dokonania głównego uderzenia, na Białorusi jeszcze przed rozpoczęciem II wojny światowej ześrodkowano najpotężniejsze i najbardziej mobilne jednostki Armii Czerwonej: kawaleryjskie, pancerne, zmechanizowane, powietrznodesantowe. Właśnie tutaj znalazł się sam kwiat Armii Czerwonej: 100. DP i 4. DKaw, 21. BPanc. W pozostałych okręgach też było sporo doborowych formacji, ale na Białorusi — całe mrowie. Również na Białorusi służyli najbardziej „ofensywni” dowódcy — Timoszenko, Rokossowski, Jeremienko, Apanasienko, Czerewiczenko, Kostenko, Potapow. Żukow swoją służbę między wojnami odbył również na Białorusi. To właśnie Żukow w 1940 roku zaproponował inny plan wtargnięcia na terytorium Niemiec. Wskutek przeprowadzonego w oparciu o pakt Ribbentrop–Mołotow rozbioru Polski, na zachodniej granicy ZSRR, w rejonach Białegostoku i Lwowa, powstały dwa potężne radzieckie kliny wbite w terytorium Niemiec. To pozwalało przeprowadzić klasyczny manewr dwustronnego uderżenia oskrzydlającego, mającego na celu całkowite okrążenie i zniszczenie armii nieprzyjaciela. Takie właśnie operacje uczyniły nieśmiertelnymi imiona największych wodzów wszechczasów, od Hannibala pod Kannami, do samego Żukowa nad Chałchyn–gołem. (Żukow z powodzeniem wykonał ten manewr raz jeszcze, w listopadzie 1942 roku pod Stalingradem.)

Trzeba wiedzieć, że Niemcy też mieli takie dwa kliny w terytorium ZSRR — w rejonach Suwałk i Lublina — i OKW590 planowało identyczną operację. Na rozkaz Żukowa w rejonie Białegostoku i Lwowa skoncentrowano formacje uderzeniowe, sztaby, węzły łączności, lotniska polowe, zapasy strategiczne, szpitale. Niemcy czynili to samo w rejonie Lublina i Suwałk. Z punktu widzenia obrony jest to śmiertelnie niebezpieczna strategia: najlepsze armie ze wszystkimi zapasami okrążone z trzech stron przez przeciwnika... Jednak Żukow czytał Bismarcka i wiedział, że Niemcy nie mogą walczyć na dwa fronty. Żukow czytał też wewnętrzne komunikaty wywiadowcze GRU, z których wynikało, że niemiecki przemysł nadal funkcjonuje w trybie pokojowym, a bez przestawienia przemysłu na reżim wojenny wszelka napaść jest czystym awanturnictwem. Żukow był zawodowcem, dlatego nie wziął pod uwagę, że Hitler zdecyduje się na awanturnictwo. Jeśli celem przygotowań jest zaskakujące uderzenie, wówczas ześrodkowanie głównych sił w obu klinach staje się konfiguracją najkorzystniejszą z możliwych. Radzieckie wojska już w czasie pokoju wysunięte są daleko w terytorium Niemiec, otaczają zgrupowania przeciwnika, zagrażając jego flankom i zapleczom. Z dwóch zgrupowań uderzeniowych Żukow powierzał główną rolę grupie lwowskiej. I słusznie. W Europie Środkowej rzeki spływają z gór i zmierzają na północ, w stronę Bałtyku. Im bliżej morza, tym są szersze. Wojska radzieckie uderzając z krajów nadbałtyckich napotkałyby umocnienia w Prusach Wschodnich, a poza tym forsowanie rzek wzdłuż wybrzeża Bałtyku jest mocno kłopotliwe. Waśnie dlatego wojska Frontu Północno–Zachodniego (w krajach bałtyckich) otrzymały tylko ograniczone zadania. Uderzenie z klina białostockiego rokowało znacznie lepiej: na kierunku uderzenia nie ma umocnień, rzeki w środkowym biegu nie są zbyt szerokie. Dlatego wojska Frontu Zachodniego otrzymały poważniejsze zadania. Natomiast główne uderzenie miało nastąpić z klina lwowskiego. Żadnych umocnień, rzeki w górnym biegu wąskie, a w dodatku lewe skrzydło nacierających wojsk radzieckich osłonięte górami. W ogóle ukształtowanie terenu takie, że — używając pojęć wojskowych — cała przestrzeń od Lwowa 590

— tłum.].

Oberkommando der Wehrmacht — Naczelne Dowództwo Sił Zbrojnych III Rzeszy [przyp.

do Berlina stanowi jeden korytarz strategiczny. O sparowaniu uderzenia z klina lwowskiego, oczywiście pod warunkiem użycia do ofensywy wystarczających sił (co miało by miejsce) nie mogło być mowy. Takie wtargnięcie nie tylko otwierało przemysłowy rejon Śląska, ale równocześnie odcinało Niemcy od źródeł ropy oraz najwierniejszych sojuszników. Uderzenie z klina lwowskiego otwierało naraz szeroki wachlarz możliwości. Była to sytuacja, o jakiej mogą tylko marzyć stratedzy i mistrzowie szachownicy: zaledwie jeden ruch wystarczył, by obrócić wniwecz całą defensywę przeciwnika, zerwać wszystkie połączenia, zagrozić równocześnie wielu obiektom. Taki efekt mogłoby mieć uderzenie wyprowadzone z klina lwowskiego: pozwoliłoby na rozwinięcie ofensywy w kierunku Berlina lub Drezna, a gdyby nieprzyjaciel zorganizował obronę Śląska, można było dokonać zwrotu i kontynuować natarcie w kierunku wybrzeża bałtyckiego, wykorzystując Wisłę i Odrę jako naturalną osłonę dla skrzydeł atakujących armii. Takie uderzenie odcięłoby wojska niemieckie od baz zaopatrzenia i zaplecza przemysłowego. Żukow miał w swoich planach jeszcze inne uderzenia — nagłe, precyzyjne, śmiertelne: na Rumunię. Właśnie dlatego zaproponował, by na zapleczu Frontu Zachodniego nie rozwijać drugiego frontu, lecz uczynić to na granicy radziecko–rumuńskiej... A poza tym — uderzenie wspierające z republik bałtyckich na Królewiec, uderzenia dwóch armii górskich przez Karpaty Wschodnie i Alpy Transylwańskie, lądowanie pięciu korpusów powietrznodesantowych. Dodatkowo w siedmiu okręgach wojskowych w głębi kraju dyskretnie formowano armie drugiego rzutu strategicznego. Przed samą napaścią miały one przemieścić się w kierunku zachodnich gramie, aby w decydującym momencie włączyć się do bitwy, uzupełniając i wzmacniając pierwszy rzut strategiczny. Żukow wziął na siebie obowiązek koordynacji poczynań Frontu Południowo–Zachodniego, który miał atakować z klina lwowskiego oraz Frontu Południowego, który tworzono dla ataku na Rumunię. Spróbujmy ocenić, jak poczynała sobie wyższa kadra, którą G. Żukow wyznaczył do tych odpowiedzialnych zadań.

4. Generał armii I. Tiuleniew był starym towarzyszem Żukowa. Razem służyli w inspekcji kawalerii RKKA. W organizacji partyjnej Żukow pełnił funkcję sekretarza, a Tiuleniew był jego zastępcą. Do lata 1940 roku obaj zaszli wysoko. Stalin wprowadził w Armii Czerwonej stopnie generalskie, ale tylko trzej z tysiąca otrzymali po pięć gwiazdek — wśród nich Żukow i Tiuleniew. Żukow dowodził wtedy najpotężniejszym Kijowskim Okręgiem Wojskowym, natomiast Tiuleniew — najważniejszym, bo Moskiewskim. W lutym 1941 roku Żukow poszedł jeszcze wyżej, został szefem Sztabu Generalnego. Wtedy zaproponował, aby wykorzystać talent Tiuleniewa nie przeciw Niemcom, lecz przeciw Rumunii: przekształcić zarząd i sztab Moskiewskiego Okręgu Wojskowego w sztab Frontu Południowego, przerzucić na rumuńską granicę, a Tiuleniewa mianować dowódcą. 21 czerwca 1941 roku ta propozycja została zatwierdzona na posiedzeniu Politbiura. Ale decyzja zapadła dużo wcześniej. Generał pułkownik wojsk inżynieryjnych A. Chrienow w 1941 roku był generałem majorem, dowódcą wojsk inżynieryjnych Moskiewskiego Okręgu Wojskowego. Oto jego relacja: „Na początku czerwca dowódca zebrał wyższą kadrę sztabu okręgu i zakomunikował, że otrzymaliśmy rozkaz przygotować się do wypełniania funkcji polowego dowództwa frontu. — Jakiego? To pytanie wielu z nas samo cisnęło się na usta. — Nic więcej nie mogę dodać — odpowiedział Tiuleniew. Jednak w miarę jak zaczął wydawać polecenia odnośnie charakteru i rodzaju przygotowań, nietrudno było się domyślić, że w razie wojny mieliśmy działać na południu”591. Kombryg A. Ustinow był nad Chałchyn–gołem szefem sztabu całego lotnictwa bojowego pod rozkazami Żukowa. Kredo Ustinowa to nie bitwy powietrzne, lecz zaskakujące uderzenia w lotniska. W czerwcu 1941 roku Żukow zarekomendował generała majora lotnictwa A. Ustinowa na stanowisko dowódcy lotnictwa Frontu Południowego. Stalin zatwierdził tę kandydaturę.

591

—

A. Chrienow, Mosty k pobiedie, Moskwa 1982, s. 73.

Generał pułkownik J. Czerewiczenko, towarzysz Żukowa z czasów białoruskich. To właśnie jemu Żukow przekazał dowodzenie swoim III Korpusem Kawalerii. 19 czerwca 1941 roku wzdłuż granicy rumuńskiej rozwinęła się najpotężniejsza armia w dziejach ludzkości — 9. A. 21 czerwca, w momencie utworzenia Frontu Południowego, 9. Armia weszła w jego skład (na miejsce 18. A, w największym sekrecie przerzucanej z Charkowskiego Okręgu Wojskowego). Dowódcą 9. A był Czerewiczenko. Generał major P. Biełow był podwładnym Żukowa z okresu służby w inspekcji kawalerii. W kwietniu 1941 roku II KKaw Biełowa pojawił się na granicy rumuńskiej. Podczas operacyjnego rozwinięcia 9. A, korpus włączono do jej składu. Niech was nie zmyli „kawaleria” w nazwie. Każda radziecka dywizja kawaleryjska miała w swoim składzie pułk pancerny. W tamtych czasach żadna niemiecka dywizja zmotoryzowana nie miała ani pułku pancernego, ani batalionu, ani kompanii pancernej, ani drużyny. Po prostu — ani jednego czołgu! Kawalerzysta Biełow doceniał czołgi i umiał ich użyć w akcji. Pozostał pod rozkazami Żukowa przez całą wojnę, od Moskwy aż do Berlina, wrócił jako generał pułkownik. Generałowie porucznicy I. Muzyczenko i F. Kostenko w swoim czasie dowodzili pułkami w dywizji Żukowa. Na początku czerwca 1941 roku dowodzili odpowiednio 6. i 29. A. Obie stacjonowały na klinie lwowskim, w doskonałym punkcie do natarcia. Z punktu widzenia obrony ich lokalizacja była katastrofalna. Pułkownik I. Bagramian na początku lat dwudziestych dowodził pułkiem kawalerii, podobnie jak Żukow. W latach 1924–1925 był razem z Żukowem na kursach kawaleryjskich. Potem nie bardzo mu się wiodło, został skierowany do pracy pedagogicznej i na początku wojny był wciąż pułkownikiem. W 1940 roku Żukow kieruje Bagramiana do sztabu 12. Armii Górskiej, której wojennym zadaniem było odcięcie Niemcom dostępu do rumuńskich rafinerii. Hitler uprzedził Żukowa i Bagramiana, więc nie zdołali urzeczywistnić tych planów. Ale Bagramian zaczął się piąć w górę. Podczas wojny zrobił najbardziej błyskotliwą karierę w całej Armii Czerwonej: rozpoczął jako pułkownik, a skończył jako generał armii na stanowisku marszałka. Z czasem zostanie marszałkiem Związku Radzieckiego.

Generał porucznik A. Jeremienko, to jeszcze jeden przyjaciel Żukowa ze wspomnianych kursów kawaleryjskich. 19 czerwca 1941 roku Jeremienko przekazał dowództwo 1. A na Dalekim Wschodzie i, wezwany przez Żukowa, pilnie odleciał do Moskwy. Do stolicy dotarł już po napaści Niemiec, po czym został skierowany na Białoruś. Ale to nie białoruski przydział był powodem wezwania go przez Żukowa. Podobnie jak Bagramian, Jeremienko zakończył wojnę w stopniu generała armii, pełniącego obowiązki marszałka. Tuż po wojnie otrzymał buławę marszałka Związku Radzieckiego. Generał major K. Rokossowski. Był w jednej grupie z Żukowem, Bagramianem i Jeremienko na tych samych kursach kawaleryjskich. Następnie przez długi czas był przełożonym Żukowa. Podczas Wielkiej Czystki został aresztowany, wyszedł dopiero w 1940 roku. Żukow wziął go do siebie. Gdy sam dowodził Frontem Południowym, który latem roku 1940 przeprowadził „wyzwoleńczą” ekspedycję w Rumunii, Rokossowskiego trzymał w odwodzie, by skierować go na najtrudniejszy odcinek. Latem 1941 roku Rokossowski dowodził IX KZmech na Ukrainie. Korpus przygotowywano do błyskawicznej ofensywy. Na początku czerwca całą artylerię korpusu dyskretnie przerzucono w rejony przygraniczne, a cały korpus otrzymał rozkaz tajnej dyslokacji w kierunku granicy. To prawda, że nie wszystko poszło po myśli Żukowa i Rokossowskiego... Spotkali się na paradzie zwycięstwa. Marszałek Związku Radzieckiego K. Rokossowski dowodził defiladą, którą przyjmował marszałek Związku Radzieckiego G. Żukow. Generał major wojsk pancernych M. Potapow — „geniusz zaskakujących uderzeń”. Od wczesnych lat trzydziestych towarzysz Żukowa. Latem 1939 roku nad Chałchyn–gołem Potapow dowodził 21. BPanc. Żukow poznał się na jego umiejętnościach i mianował go swoim zastępcą. W celu przeprowadzenia niespodziewanego natarcia na japońską 6. Armię, Żukow utworzył trzy uderzeniowe grupy wojsk. „Główne uderzenie powierzono grupie południowej płk. M. Potapowa, składającej się z dwóch dywizji, brygady czołgów, brygady pancerno–zmotoryzowanej i kilku batalionów czołgów”.592 Gdy w 1940 roku Żukow został dowódcą Kijowskiego Okręgu Wojskowego, ściągnął Potapowa i zlecił mu sformowanie IV KZmech w klinie lwowskim. 592

—

„Historia Drugiej Wojny Światowej”, op. cit., t. 2, s. 284.

Radzieckie korpusy zmechanizowane były najpotężniejszymi pancernymi związkami taktycznymi na świecie. Mogły być wykorzystane tylko w operacjach ofensywnych. W 1941 roku Hitler rzucił przeciw armii radzieckiej 10 korpusów zmechanizowanych, z których każdy liczył średnio po 340 lekkich i średnich czołgów. Tymczasem Stalin na żądanie Żukowa sformował 29 korpusów zmechanizowanych po 1.031 czołgów lekkich, średnich i ciężkich. 22 czerwca 1941 roku jeszcze nie wszystkie radzieckie korpusy zmechanizowane zostały w całości skompletowane. Na przykład niekompletny IV Korpus liczył 892 czołgi, a więc tyle, co dwa kompletne korpusy niemieckie. W tym posiadał 413 czołgów T–34 i KW. To niewiele — komentują komuniści. To prawda, o ile nie będziemy odnosić tych danych do stanu posiadania Wehrmachtu. We wszystkich dziesięciu korpusach niemieckich nie hyło ani jednego czołgu choćby z grubsza porównywalnego z T–34 lub KW. Przed 22 czerwca IV KZmech Potapowa, podobnie jak sąsiednie korpusy VIII (969 czołgów) i XV (733 czołgi) i wszystkie pozostałe, ćwiczyły na poligonach wyłącznie manewry ofensywne. W lutym 1941 roku Żukow został awansowany, a wraz z nim i generał major wojsk pancernych Potapow, który objął dowództwo 5. A, stacjonującej na północy klina lwowskiego. Wojna nie zaczęła się tak, jak zakładali to Żukow i Potapow, ich plany zostały zniweczone, niemniej źródła niemieckie odnotowały w pierwszych miesiącach wojny zdecydowane, energiczne i rozsądne dowodzenie 5. A. Płacąc za cudze błędy, Potapow dostał się do niewoli. Po oswobodzeniu z rąk nieprzyjaciela każdego radzieckiego żołnierza czekała egzekucja lub w najlepszym razie więzienie. Każdego, ale nie Potapowa. Stalin uczynił dla niego wyjątek i powierzył mu dowodzenie wciąż tą samą 5. A. Po wojnie Potapow dosłużył się stopnia generała pułkownika. Wedle mojej wiedzy, jest to wśród stalinowskiej generalicji jedyny przypadek awansu po pobycie w niewoli. Generał major A. Własow wpadł Żukowowi w oko dopiero w roku 1940, ale od tej pory Żukow bardzo energicznie go popierał i awansował. Własow dowodził 99. DP i w bardzo krótkim czasie uczynił z niej najlepszą spośród wszystkich trzystu dywizji Armii Czerwonej. Podczas wojny 99. DP została jako pierwsza odznaczona orderem bojowym. Ale już nie Własow był wtedy

jej dowódcą: po objęciu przez Potapowa dowództwa 5. A, Własow zajął jego miejsce dowódcy IV KZmech stacjonującego w klinie lwowskim. Podczas wojny Własow okazał się jednym z najbardziej utalentowanych radzieckich dowódców. Pod Moskwą Żukow dowodził Frontem Zachodnim, a 20. A Frontu Zachodniego właśnie Własow. Operacja 20. A nad rzeką Łamą jest do dzisiaj podawana za wzór wyprowadzenia zaskakującego natarcia. Co prawda, nazwisko Własowa pomija się w tym kontekście milczeniem. Pułkownik I. Gałanin dowodził 57. DP nad Chałchyn–gołem. W 1941 roku stał na granicy rumuńskiej na czele XVII KP. Był to dość wyjątkowy korpus: cztery dywizje, w tym trzy dywizje strzelców górskich. Korpus szykował się do sforsowania granicznej rzeki Prut i natarcia przez Alpy Transylwańskie. Pułkownik I. Aleksiejenko nad Chałchyn–gołem dowodził północną grupą uderzeniową. W 1940 roku generał major wojsk pancernych I. Aleksiejenko formował na Zabajkalu V KZmech. Na początku czerwca 1941 roku rozpoczęto przerzucanie V Korpusu z Zabajkala na Ukrainę. Korpus Aleksiejenki liczył ponad tysiąc czołgów.593 „21 czerwca w rejon nowej dyslokacji zaczęły docierać i rozładowywać się pierwsze transporty V KZmech”.594 Korpus Aleksiejenki (podobnie jak wiele innych korpusów i armii) po prostu nie miał szczęścia. Pierwsze transporty nawet udało się rozładować, ale Hitler zaatakował, zmienił się charakter wojny i wszystkie radzieckie plany. Pozostałe eszelony zawrócono na Białoruś. Korpus uległ fragmentacji. Po drodze transporty były kilkakrotnie bombardowane i poniosły poważne straty jeszcze przed przystąpieniem do walki. Korpus rozładowano w kilku odległych od siebie miejscach i niewielkimi oddziałami rzucano w bój. Pułkownik W. Miszulin nad Chałchyn–gołem dowodził 8. Brygadą Pancerno–Zmotoryzowaną. W 1941 roku sformował na Zabajkalu 57. Wydzieloną Dywizję Pancerną: ponad 370 czołgów. Na początku czerwca 1941 roku rozpoczęto dyskretne przerzucanie dywizji Miszulina na Ukrainę, gdzie podzieliła los V KZmech (choć nie była w jego składzie).

593

— Centralne Archiwum Ministerstwa Obrony, dział 209, rejestr 2511, teczka 20, s. 128. — Skwoz’ ogniennyje wichri Bojewoj put’ 11. gwardiejskoj armii w Wielikoj Otieczestwiennoj wojnie 1941–1945, Moskwa 1987, s. 13. 594

Major J. Fiediuniński nad Chałchyn–gołem stał na czele 24. Pułku 36. Dywizji Piechoty zmotoryzowanej. W kwietniu 1941 roku pułkownik Fieduniński przejął pod samą granicą niemiecką dowodzenie XV KP 5. Armii Potapowa. Fieduniński, choć tylko pułkownik, miał pod swoimi rozkazami także zastępców dowódcy korpusu w randze generałów, m.in. szefa sztabu generała majora Z. Rogoznego, a także dowódców dywizji XV Korpusu — generała majora G. Szerstiuka oraz generała majora F. Aljabuszewa. Pułkownik Fiediuniński nie przypadkiem komenderuje generałami. Żukow wie, że jeśli chodzi o zdolność przeprowadzenia niespodziewanych ataków Fieduninski nie ma sobie równych, i to się liczy. Dlatego powierzył mu korpus. Na gwiazdki przyszedł czas później — został generałem armii. Komisarz pułku M. Nikiszew był nad Chałchyn–gołem komisarzem politycznym u Żukowa. W czerwcu 1941 roku znajdziemy go w 5. A u Potapowa. Ludzie Żukowa trzymali się razem. Lecz Hitler uprzedził ich niespodziewany atak. Generał armii Fiediuniński wspomina, jak w pierwszych dniach wojny spotkali się weterani znad Chałchyn–gołu: Potapow, Nikiszew i on sam. Potapow był zmartwiony, że przyszło zamienić się z przeciwnikiem na role: to nie my, lecz on zadał niespodziewany cios. „Pomyślnie przeprowadziliśmy wtedy uderzenia na skrzydłach — zauważył generał Potapow i westchnąwszy dodał: — Teraz nam się to na razie nie udaje”.595

5. Słyszę gromkie protesty: przecież każdy generał pnąc się do góry ciągnie za sobą swoich, żeby uplasować ich na kluczowych stanowiskach i umocnić swoją władzę. To prawda. Ale Żukow był szefem Sztabu Generalnego. Nie ciągnął za sobą lizusów, lecz ludzi którzy wyróżnili się skutecznymi operacjami ofensywnymi, którzy wiedzieli jak przygotowuje się i wyprowadza uderzenia. Poza tym Żukow nie rozsadzał ich po moskiewskich gabinetach, ani nie rozsiewał po kraju, lecz prawie wszystkich bez wyjątku skupił na klinie lwowskim lub wzdłuż granicy rumuńskiej. 595

—

I. Fiediuniński, „Na alarm”. Warszawa 1964, s. 47–48.

Ekipa Żukowa, jak i on sam, to w przeważającej części kawalerzyści. Dowódca kawalerii to przede wszystkim zaskakujące akcje, stanowczość, wola walki, ataki oskrzydlające i zasadzki, to wojna manewrowa, a nie pozycyjna. Krytykuje się postawę radzieckich dowódców w 1941 roku. Jednak mało kto pamięta, że przed 1941 rokiem i wkrótce potem, ci sami ludzie odznaczali się nieprzeciętną odwagą, błyskotliwością, przezornością, zdecydowaniem. A w 1941 roku ni z tego ni z owego takie kompletne zaćmienie umysłów? Dodajmy, że w kierunku rumuńskiej granicy w największym sekrecie posuwali się nie tylko ludzie Żukowa. Jak wiemy, zmierzał tam ze swoją 19. A generał I. Koniew, a także generał major R. Malinowski na czele XLVIII KP. Jeżeli Żukow, Rokossowski, Koniew, Kryłow, Potapow, Malinowski zjechali w jednym czasie nad rumuńską granicę, to — moim skromnym zdaniem — coś się szykowało.

6. Generał porucznik A. Własow, który w 1942 roku trafił do niewoli, zeznał podczas przesłuchania, że „koncentracja wojsk w rejonie Lwowa wskazuje na to, że celem uderzenia na Rumunię miały być złoża ropy naftowej”596. Własow uporczywie przekonywał, że Stalin szykował napaść na Niemcy i Rumunię, że przygotowania Armii Czerwonej skupiały się wyłącznie na operacjach ofensywnych, a obrona nie była w ogóle brama pod uwagę.597 „Krasnaja zwiezda” zawyrokowała, że Własow wysługiwał się Hitlerowi, starał się mu przypochlebić, dlatego powtarzał wszystkie wymysły góbbelsowskiej propagandy. Te zeznania, twierdzi gazeta, całkowicie demaskują prawdziwe oblicze Własowa.598 Skoro tak, to spójrzmy co rok wcześniej pisał na tych samych łamach zastępca szefa Sztabu Generalnego generał armii M. Garejew: „Główne kierunki działania były wyznaczane przez radzieckie kierownictwo nie z myślą 596 597 598

— — —

Protokół przesłuchania z dnia 8 sierpnia 1942. Ibid. „Krasnaja zwiezda”, 27 października 1992.

o strategicznej obronie (takiej operacji nikt nie brał w ogóle pod uwagę), lecz w perspektywie zupełnie innych operacji [...] Główne uderzenie na południowym zachodzie odcinało Niemców od głównych sojuszników i zasobów ropy naftowej, wyprowadzało nasze wojska na skrzydła i na tyły głównego zgrupowania nieprzyjaciela”599. Porównajmy opinie obu generałów. Mówią to samo: żadnych przygotowań do obrony, tylko atak, i to atak w kierunku południowo– zachodnim, a więc z klina lwowskiego, w celu odcięcia Rzeszy od pól naftowych i głównych sojuszników. Skoro Własow powtarzał wymysły Góbbelsa, to czy „Krasnaja zwiezda” nie stała się tubą propagandy faszystowskiej? Wypowiedź Garejewa w, bądź co bądź, centralnym organie radzieckiego Ministerstwa Obrony nie spowodowała bynajmniej protestów ze strony historyków wojskowości, ani dementi szefa Sztabu Generalnego, Ministerstwa Obrony, czy prezydenta. Nikt nie protestował z bardzo prostego powodu: ponieważ generał armii Garejew powiedział prawdę, podobnie jak generał Własow. Gdyby ktoś zadał sobie trud rozstawił na mapie radzieckie armie, korpusy zmechanizowane i powietrznodesantowe, lotniska polowe, sztaby i generalicję Żukowa, to będzie zmuszony przyznać — nawet bez świadectw Własowa czy Garejewa — że szykowała się całkiem piękna ofensywa.

599

—

Ibid., 27 lipca 1991.

ROZDZIAŁ 54. TRZECI RZUT STRATEGICZNY Przemoc jest i niezbędna, i pożyteczna.600 W. LENIN Bądźcie pewni, że ręka nam nie drgnie...601 J. STALIN

1. Pierwszy rzut strategiczny Armii Czerwonej składał się z szesnastu armii uderzeniowych oraz kilkudziesięciu samodzielnych korpusów i dywizji. Jego zadaniem było równoczesne natarcie na kilku kierunkach. Drugi rzut strategiczny to siedem niedawno sformowanych armii, uzupełnionych rezerwistami, m.in. więźniami. Miał za zadanie umacnianie zdobyczy pierwszego rzutu strategicznego. Z tyłu, za drugim rzutem, zgrupowano trzeci rzut strategiczny. Początkowo w jego skład wchodziły trzy armie — 29., 30., 31. Na pierwszy rzut oka zwykłe armie ofensywne. W istocie wcale niezwyczajne. Oficjalnie trzeci rzut strategiczny powstał w ostatnich dniach czerwca 1941 roku, by stawić czoło niemieckiej napaści. Jednak udało się go sformować podejrzanie szybko. Postawić trzy armie w stan gotowości to niełatwe zadanie nawet w czasie pokoju. Potrzeba dużo czasu, dużo broni, żołnierzy i oficerów, dużo samochodów, amunicji, prowiantu, paliwa, butów. A przecież armie te powstały rzekomo w ostatnich dniach czerwca 1941 roku, pośród paniki i powszechnej dezorientacji. Sekret w tym, że trzy armie trzeciego rzutu strategicznego formowano zgodnie z planami z czasu pokoju — mechanizm wprawiono w ruch jeszcze przed wkroczeniem wojsk niemieckich. Dlatego, mimo chaosu i nieobecności Stalina u steru nawy państwowej, zadziałał bezbłędnie.

600 601

— —

Lenin, op. cit., t. 38, s. 40. Stalin, op. cit., t. 4, s. 128.

Jakież to armie wchodziły w skład trzeciego rzutu strategicznego? Jeżeli w drugim rzucie całe dywizje, a nawet korpusy, składały się z więźniów, spróbujmy się zastanowić, z kogo sformowano trzeci rzut.

2. Wszystkie trzy armie trzeciego rzutu strategicznego złożone były z czekistów. 29. Armią dowodził zastępca ludowego komisarza spraw wewnętrznych generał porucznik NKWD I. Maslennikow, 30. — były szef wojsk ochrony pogranicza Ukraińskiego Okręgu Wojskowego generał major NKWD W. Chomienko, 31. — były szef Bałtyckiego Okręgu Przygranicznego generał major NKWD K. Rakutin, a po nim były szef Kareloflńskiego Okręgu Przygranicznego generał major NKWD W. Dołmatow. Trzy armie to już front. Ogólne dowództwo nad nim objął były szef wojsk ochrony pogranicza Okręgu Białoruskiego generał porucznik NKWD I. Bogdanow, zaś funkcję komisarza do spraw politycznych sprawował zastępca ludowego komisarza bezpieczeństwa państwowego (NKGB), komisarz bezpieczeństwa państwowego III stopnia S. Krugłow. Od wielu lat, niby kamyczki do mozaiki, zbieram informacje o radzieckich wojskach i dowódcach 1941 roku. Także o trzech armiach złożonych z czekistów. Wszystko to, co wiem potwierdza fakt, że w trzecim rzucie strategicznym czekistami z NKWD i NKGB byli nie tylko dowódcy armii, dywizji, pułków i batalionów, lecz także dowódcy kompanii, plutonów i drużyn. Bez żadnych wyjątków. Co do jednego. Im więcej zbierałem informacji na temat trzeciego rzutu, tym więcej stawiałem sobie pytań. Do jakich celów przeznaczony był czekistowski front? W jaki sposób tysiącom czekistów udało się 22 czerwca 1941 roku wydostać spod ognia nacierających wojsk niemieckich, znaleźć na głębokich tyłach (przecież transport kolejowy dosłownie się dusił) i tam w ciągu zaledwie kilku dni, zorganizować uporządkowaną strukturę z zarządem politycznym, frontowym i trzema armijnymi, ze sztabami nowych dywizji, pułków i batalionów, ze sprawną służbą łączności i zaopatrzenia? W dodatku sztab Ukraińskiego Okręgu Przygranicznego znajdował się na cyplu lwowskim. Jak

zatem generał–czekista Chomienko wraz ze swoim sztabem wyrwał się z tego piekła? Sztab Okręgu Białoruskiego znajdował się w jeszcze mniej dogodnym miejscu — w Białymstoku. Wszyscy wpadli tam w okrążenie. Z wyjątkiem generała–czekisty Bogdanowa, jego sztabu i tysięcy żołnierzy wojsk ochrony pogranicza — od szeregowców do generałów włącznie. Bogdanow ze swoim sztabem jakimś cudem wyrwał się z kotła, znalazł się na tyłach i stanął na czele całego czekistowskiego frontu. Załóżmy, że samego Bogdanowa można było wywieźć z okrążenia samolotem, ale skąd wzięły się trzy armie złożone z czekistów? A właśnie oni, żołnierze ochrony pogranicza z zachodnich rubieży stanowili w trzech czekistowskich armiach przeważającą większość. Całe dowództwo również rekrutowało się z zachodnich granic. Istne cuda! Komunistyczni historycy, którzy napisali tysiące książek o bohaterskich czekistach i o ich czynach w pierwszych dniach wojny, milczą o tym, jak doszło do stworzenia czekistowskiego frontu. Historycy nie tylko nie znaleźli odpowiedzi na to pytanie, lecz nawet nie uznali za konieczne go postawić.

3. Żeby odpowiedzieć na pytanie, jak powstał trzeci rzut strategiczny musimy wrócić do pierwszego rzutu i — na granicę rumuńską. Napisano wiele książek o tych czasach; otwórzmy jedną z nich, pióra Bohatera Związku Radzieckiego, generała majora A. Swiridowa602. Książka przeszła nie tylko zwykłą cenzurę, ale i wojskową. Fakty, o których mowa, jak w każdej książce wydanej przez Wojenizdat, zostały sprawdzone przez ekspertów z Instytutu Historii Wojny i przez nikogo nie były kwestionowane. Książkę przeczytały tysiące osób, w tym także radzieccy i zagraniczni historycy oraz uczestnicy opisywanych wydarzeń, podwładni generała Swiridowa i jego dowódcy. Nikt nie zgłaszał zastrzeżeń. W czerwcu 1941 roku autor był dowódcą 144. Samodzielnego Batalionu Zwiadowczego 164. DP ze składu XVII KP 12. A na cyplu lwowskim. XVII Korpus, choć oficjalnie nosił nazwę korpusu piechoty, w istocie był korpusem strzelców górskich. Dowodził nim człowiek Żukowa, generał major I. 602

—

A. Swiridow, Bataliony wstupajut w boj, Moskwa 1967.

Gałanin. Cała zresztą 12. A, jak wiemy, była armią górską, choć nie nosiła tej nazwy. Właśnie z tą armią, na osobisty rozkaz Żukowa, I. Bagramian przeprowadzał eksperymenty szybkiego pokonywania przełęczy górskich. Książka Swiridowa jest interesująca z tego względu, że zawiera opis owej armii, i to widzianej nie z góry, lecz „od dołu”. Zejdźmy więc ze szczebla korpusu armii na poziom 144. Batalionu Zwiadowczego, którym dowodził kapitan Swiridow. Relacja rozpoczyna się 19 czerwca 1941 roku. Otwieram książkę na pierwszej stronie i cytuję od pierwszej linijki tekstu: „Nad rzeką Prut nasza dywizja zastąpiła pograniczników. Opuszczając granicę państwową, zostawili nam umocniony brzeg oraz rozmaite pamiątki, w rodzaju leszczynowych wędek, niesprawnego karabinu maszynowego i starego owczarka [...] Las, w którym się rozlokowaliśmy [...] Z rumuńskiej strony granicy dobiegał lament rumuńskiej wsi — chłopów wysiedlano dalej od linii granicznej [...] My wszyscy, żołnierze radzieccy, przygotowywaliśmy się do walki z wrogiem na jego terytorium [...] Dowódca naszego szwadronu kawalerii porucznik Korobko po odprawie poprosił o pozwolenie wysłania zwiadu na drugą stronę rzeki. «Poczekaj, nie śpiesz się. Przyjdzie i na to czas. A na razie patrz i słuchaj uważnie, co się dzieje.»”603. Zastanówmy się chwilę. 164. DP przejęła od żołnierzy ochrony pogranicza umocniony brzeg, ale nie śpieszy się, by te umocnienia wykorzystać — skrywa się w lesie. W strefie przygranicznej postępowały tak wszystkie dywizje radzieckie. Przerzucono je nad granicę, ale nie dla jej obrony. Na drugim brzegu dywizje niemieckie działają wedle tego samego scenariusza, także kryją się w lasach. I także nie w celach obronnych. Radziecki kapitan musiał mieć niebywale wyostrzony słuch, skoro dosłyszał zza granicznej rzeki lament rumuńskich chłopów. Dziwne tylko, że po naszej stronie nic nie było słychać. Ale to zapewne dlatego, iż wojska ochrony pogranicza w dniach 13 do 20 czerwca przeprowadziły operację przymusowego wysiedlenia ludności z radzieckiej strefy przygranicznej na całym obszarze od Morza Białego do Czarnego. Niemcy wysiedlali wszystkich z pasa przygranicznego o szerokości 20 kilometrów — a Związek Radziecki oczyścił pas szerokości 100 kilometrów. Niemcy przerzucali ludność w inne miejsca, a Sowieci skazywali na zagładę. W opisywanym 603

—

Swiridow, ibid.

czasie operacja oczyszczania strefy przygranicznej osiągnęła krwawe apogeum. Ale cóż to obchodzi naszego bohatera? Jest wyczulony na płacz tylko z jednej strony. Po opublikowaniu moich pierwszych artykułów na temat prawdziwego znaczenia oświadczenia agencji TASS z 13 czerwca 1941 roku, grupa amerykańskich ekspertów wystosowała gniewny list otwarty: oświadczenie TASS to po prostu jeszcze jedno głupie posunięcie Stalina, my, historycy, dawno już to ustaliliśmy. Być może dla was, panowie, oświadczenie TASS to przejaw głupoty, ale dzień, w którym ukazało się ono drukiem, dla wielu narodów okazał się dniem żałoby narodowej. W odróżnieniu od Niemców, którzy przesiedlali ludność o kilkanaście kilometrów w głąb swojego terytorium, nasi dzielni czekiści wysyłali dziesiątki tysięcy ludzi do tundry, za koło podbiegunowe. Niewielu potem powróciło w rodzinne strony. Zakończywszy przymusowe przesiedlenie ludności, bohaterscy chłopcy nie tylko rozminowali pas terenów przygranicznych i usunęli zasieki (o czym piszę w „Lodołamaczu”), lecz sami się stamtąd wycofali. Relacja generała Swiridowa to tylko jedno ze świadectw. Można znaleźć ich wiele zarówno we wspomnieniach radzieckich generałów, jak i w niemieckich archiwach. Ze świadectw tych jednoznacznie wynika, że na wielu odcinkach, niekiedy na przestrzeni setek kilometrów, granica była otwarta. Pogranicznicy wycofali się, przekazując ją Armii Czerwonej. Tu właśnie należy szukać odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób w pierwszych dniach wojny wojska ochrony pogranicza znalazły się na głębokich tyłach. Wszystko, co było konieczne do sformowania trzech czekistowskich armii zostało przygotowane wcześniej, a żołnierze — od generałów do szeregowców — oraz całe placówki, komendantury, oddziały i sztaby okręgów przygranicznych wycofały się znad granicy jeszcze przed wkroczeniem Niemców.

4. Tylko raz w życiu byłem świadkiem sytuacji, kiedy żołnierze wojsk ochrony pogranicza otworzyli granice: latem 1968 roku w Karpatach kazano naszym żołnierzykom wdziać skórzane buty, a z posterunków granicznych

zdjęto straże i przekazano granice naszym dywizjom. W 1941 roku wszystko rozgrywało się według tego samego scenariusza. Każdemu człowiekowi radzieckiemu od dzieciństwa wbijano do głowy podstawową prawdę: granica jest po to, żeby była zamknięta! Dla każdego żołnierza wojsk ochrony pogranicza były to pierwsze słowa katechizmu. Wycofując się 19 czerwca 1941 roku z granic, każdy dowódca posterunku i każdy szeregowy żołnierz zdawał sobie sprawę, że to oznacza wojnę. Przypomnijmy drobny szczegół z pierwszej strony wspomnień generała Swiridowa: żołnierze ochrony pogranicza opuszczając swoje posterunki zostawili niesprawny karabin maszynowy. Każdy, kto służył w Armii Czerwonej, w wojskach ochrony pogranicza, w NKWD czy KGB, może potwierdzić: w czasie pokoju czegoś takiego absolutnie nie wolno zrobić. W każdej sytuacji zniszczony sprzęt, zwłaszcza broń, należy protokolarnie zdać. Rzecz tę trzeba okazać, choćby to była sfatygowana mapa czy podarty płaszcz: proszę bardzo, zwracam, proszę o pokwitowanie. Nie da się uniknąć specjalnej komisji, jeśli papier jest, a podartego płaszcza brak. Spróbuj wtedy dowieść, że go nie ukradłeś ani nie przepiłeś. A wracając do karabinu maszynowego: z dwóch niesprawnych w ciągu piętnastu minut można złożyć jeden sprawny. Z relacji generała Swiridowa wynika zresztą, że chłopcy szybko karabin naprawili. Postępek dowódcy posterunku i starszego sierżanta, którzy odpowiadali za broń, wydaje się zupełnie niezrozumiały. Jak zamierzali się wytłumaczyć z faktu, że na stanie brakuje karabinu maszynowego? Kto uwierzy, że nie oddali go wrogom władzy radzieckiej? Kto da wiarę, że broń była niesprawna? Istnieje jedno proste wytłumaczenie: zaczęła się wojna. A na wojnie tak się właśnie postępuje. Przychodzi rozkaz, żeby 1. Armia Pancerna Gwardii po bitwie wycofała się bez sprzętu. Nie ma sensu zabierać z pierwszej linii uzbrojenia, amunicji, wyposażenia technicznego, które z takim trudem tu dostarczono. Wszystko, co pozostanie po walce, przejmują nowe jednostki. Te, które się wycofują, niczego ze sobą nie muszą zabierać. Na tyłach zostanie uzupełniony ich stan osobowy i uzbrojenie. Dostaną nowy sprzęt, prosto z fabryki. W taki właśnie sposób przebiegała operacja wymiany wojsk radzieckich na granicach — zgodnie z zasadami czasu wojny, nie pokoju.

5. Dziwne nastroje panują w kryjących się po lasach na granicy jednostkach bojowych Armii Czerwonej. Także w 144. Samodzielnym Batalionie Zwiadowczym kapitana Swiridowa. Parę słów o samym batalionie. Jego skład jest standardowy — zarząd polityczny i sztab, kompania czołgów, kompania ciężkich samochodów pancernych, kompania piechoty zmotoryzowanej, szwadron kawalerii i pododdziały kwatermistrzowskie. Podstawowe uzbrojenie batalionu to 16 czołgów pływających i 13 samochodów pancernych BA–6, uzbrojonych w armaty kalibru 45 mm. Stalin miał w samym tylko składzie dywizji piechoty 207 takich batalionów w pełni wyposażonych, oraz kilkadziesiąt — nie w pełni. Weźmy jako przykład 144. Batalion Zwiadowczy. Ma on na stanie 16 czołgów, we wszystkich zaś niemieckich dywizjach piechoty razem wziętych nie znajdziemy ani jednego. Podobnie we wszystkich niemieckich dywizjach zmotoryzowanych. Stalin natomiast w każdej dywizji piechoty ma batalion zwiadowczy z czołgami. W składzie samych tylko batalionów zwiadowczych radzieckich dywizji piechoty znajduje się więcej czołgów niż ma cały Wehrmaht na froncie wschodnim. W dodatku nie są to zwykłe czołgi, lecz pływające. Stalin posiada ich 4 tysiące. Wehrmacht, jak i cała reszta świata — ani jednego... A więc wiemy już, że dowódca batalionu kapitan Swiridow stojąc na granicy rumuńskiej ma 16 czołgów pływających, natomiast żaden niemiecki generał czy feldmarszałek — ani jednego. Generałowie i feldmarszałkowie innych państw — tak samo. I oto dowódcę takiego batalionu jego podwładny, dowódca szwadronu, prosi o pozwolenie wysłania zwiadu na drugą stronę rzeki... Wyobrażam sobie podobną sytuację w roku 1970: młody oficer– zwiadowca zwraca się z prośbą do dowódcy batalionu, czy ten nie mógłby posłać grupy zwiadowczej na drugi brzeg, powiedzmy do Niemiec Zachodnich. Widzę siebie na jego miejscu... Gdybym zwrócił się z podobną prośbą do mojego dowódcy, unieruchomiono by mnie za pomocą prześcieradeł i na sygnale zawieziono do domu wariatów. Tymczasem w roku 1941 porucznik zadaje pytanie kapitanowi, a ten odpowiada: — Pomysł jest dobry, ale jeszcze nie czas. Wkrótce przyjdzie pora.

W zwiadowczych pododdziałach i jednostkach nie ma miejsca dla głupków. Opisany w książce Swiridowa porucznik jest rzeczowy, energiczny, pełen inicjatywy. Sam autor to także dobry dowódca, od stopnia kapitana doszedł do generała majora, został Bohaterem Związku Radzieckiego. Porucznik otrzymał wprawdzie odmowę, ale zadając pytanie orientował się doskonale, że decyzja o wysłaniu uzbrojonej grupy zwiadowczej na teren nieprzyjaciela nie zależy już od towarzysza Stalina, Mołotowa, Żukowa czy szefa Zarządu Politycznego Armii generała porucznika Golikowa, lecz od kapitana, który przejął posterunki wojsk ochrony pogranicza. W sytuacji, o której mowa, kapitan nie zezwolił na wysłanie zwiadu na terytorium nieprzyjaciela, ale znane są setki wypadków, kiedy inni radzieccy majorzy i kapitanowie przystali na podobne prośby. Oficjalna propaganda oburza się, że niemieckie samoloty zwiadowcze krążyły nad terytorium Związku Radzieckiego, a grupy zwiadowców grasowały po radzieckiej ziemi. Zapomina natomiast o radzieckich samolotach pod niemieckim niebem i o radzieckich grupach zwiadowczych na terenie Niemiec. Przychodzi mi na myśl książka B. Szaposznikowa „Mózg armii”. Na długo przed 1941 rokiem Szaposznikow pisał: „Przejście armii do stanu wojny powoduje określony wzrost jej walorów bojowych, podnosi morale całej armii”604. Wskazywał, że „po zmobilizowaniu armii i jej skoncentrowaniu na granicach jest zupełnie realne i całkiem prawdopodobne, że żołnierz w każdej chwili weźmie broń na ramię i wkroczy na terytorium sąsiada. [...] Z chwilą ogłoszenia mobilizacji, z czysto militarnych powodów, armaty mogą same zacząć strzelać. [...] Należy z dużą dozą powściągliwości traktować przypuszczenia, że w warunkach współczesnej wojny zmobilizowane armie mogą przebywać długo w stanie zbrojnego pokoju, bez przejścia do aktywnych działań”605. Stalin znał dobrze książkę Szaposznikowa, często ją cytował. Zgadzał się z tezami autora. Rok 1940 przyniósł Szaposznikowowi awans na marszałka Związku Radzieckiego. Oficjalnie pełnił on obowiązki zastępcy ludowego komisarza obrony, w rzeczywistości był głównym doradcą wojskowym Stalina. W połowie czerwca 1941 roku wojska radzieckie przesunięto nad granice. Wyższe władze wojskowe wiedziały doskonale, że zarówno 604 605

— —

Szaposznikow, op. cit., s. 581. Ibid., s. 582–583.

dowódcy, jak żołnierze rwą się do walki i że nie uda się długo powstrzymywać ich bojowego zrywu. Do rozpoczęcia wojny pozostawały zaledwie dwa tygodnie... Armię Czerwoną dzielił od nieprzyjaciela tylko cienki łańcuszek pogranicznych wojsk NKWD. A przecież ani Żukow, ani Timoszenko, ani Szaposznikow nie mieli takiej władzy, by rozkazać wojskom ochrony pogranicza opuścić swoje posterunki. Wojska te podlegały nie im, lecz Berii. Beria z kolei nie mógł wydać rozkazu, żeby dywizje Armii Czerwonej przejęły granice od jego ludzi. Tylko jeden człowiek mógł polecić ludowemu komisarzowi spraw wewnętrznych wycofanie wojsk NKWD spod granic, a ludowemu komisarzowi obrony — doprowadzenie tam dywizji Armii Czerwonej: przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych, towarzysz Stalin. To Stalin wydał rozkaz, żeby czekiści wycofali się znad granicy, a jednostki Armii Czerwonej zajęły ich miejsce. I świetnie zdawał sobie sprawę, że jak najszybciej trzeba je spuścić z łańcucha. W przeciwnym razie zerwą się same...

6. A potem nastąpiło to, czego nikt się nie spodziewał. Armia niemiecka zaatakowała pierwsza. Przeanalizujmy następstwa tej agresji na przykładzie 164. DP, w której służył kapitan Swiridow. W rejonie, gdzie się znalazła, płynęły dwie rzeki — graniczny Prut i, równolegle do niego, po stronie radzieckiej — Dniestr. Gdyby dywizja przygotowywała się do obrony, nie pchałaby się na teren pomiędzy rzekami, lecz okopałaby się na wschodnim brzegu Dniestru, wykorzystując obie rzeki jako naturalne przeszkody wodne. Przygotowałaby wszystko do wysadzenia mostów. Teren taki jak między Prutem a Dniestrem nie przydaje się na wiele. Nie można tam ulokować magazynów, szpitali, sztabów czy dużych jednostek, jedynie niewielkie oddziały oraz grupy saperów i strzelców wyborowych. Jednakże 164. DP (podobnie jak wszystkie pozostałe) przygotowywała się do natarcia, dlatego przekroczyła Dniestr, zgromadziła w nadgranicznych lasach setki ton amunicji, paliwa i prowiantu, zorganizowała tam sztaby, szpitale i punkty łączności, po czym zatrzymała się na ostatniej rubieży, nad

granicznym Prutem. Dywizja to 15 tysięcy żołnierzy, wiele armat, amunicji i samochodów. W pobliżu stoją inne dywizje. I wszystkie pomiędzy dwiema rzekami. Za plecami Dniestr, przed sobą — Prut. Niemcy zaatakowali i zajęli niezaminowany most na rzece granicznej. Następnie rozpoczęli przeprawę swoich jednostek. Mosty na tyłach radzieckich dywizji zbombardowali. Na północ od tego odcinka przedarła się przez granicę niemiecka 1. GPanc i obchodząc front szerokim łukiem odcięła radzieckie wojska od zaplecza. Tak więc radzieckie dywizje znalazły się w potrzasku. Była to ogromna masa ludzi i mnóstwo uzbrojenia, sama tylko 96. Dywizja Górska liczyła 13 tysięcy żołnierzy. Nikt jednak nie przygotowywał się do obrony, nie było żadnych okopów. Nie można też było wycofać się za Dniestr, gdyż mosty zostały zbombardowane. A więc całkowita klęska. Nielicznym udało się wymknąć z matni dzięki mostowi pontonowemu, ale spróbujcie przeprowadzić jednym mostem, pod bombami, 10 tysięcy żołnierzy i przetransportować parę tysięcy ton amunicji... Wróćmy do relacji Swiridowa. Obserwuje most na granicznym Prucie; wojska niemieckie płyną tamtędy nieprzerwanym potokiem. „Most! Miał nam służyć w chwili natarcia, a teraz w żaden sposób nie możemy go wysadzić [...] Zawsze uczono mnie w wojsku, że najważniejszą rzeczą jest atak. Odwrót uważano za hańbę i nikt nas nie uczył, jak się w takiej sytuacji zachować. Teraz, kiedy wypadło się wycofać, zabrakło nam doświadczenia. Trzeba było zdobywać tę umiejętność w walce, gdy wróg już zażarcie atakował”606. Oto mamy jak na dłoni przyczyny klęski. Przygotowanie do prowadzenia wojny obronnej i wojny ofensywnej — to dwie różne sprawy. 164. Dywizja szykowała się do natarcia, dlatego wypadki potoczyły się tak a nie inaczej... Kiedy ukazał się „Lodołamacz”, uznani historycy ogłosili, że przedstawiona przeze mnie wersja nie jest nowa, że po prostu powtarzam to, co twierdzili Niemcy. Czyżbym istotnie cytował niemieckie źródła? Moje książki pełne są cytatów z Marksa, Engelsa, Lenina, Trockiego, Stalina, Frunzego, Chruszczowa, Breżniewa, Szaposznikowa, Żukowa, Rokossowskiego, Koniewa, Wasilewskiego, Jeremienki, Biriuzowa, 606

—

Swiridow, op. cit.

Moskalenki, Mierieckowa, Kuzniecowa i wielu innych. Ten rozdział oparty jest w całości na cytatach zaczerpniętych z książki generała majora A. Swiridowa, Bohatera Związku Radzieckiego. Jeśli to wersja niemieckich faszystów, to zarzut z tego należy czynić nie mnie, lecz radzieckim marszałkom i generałom. Ja tylko przytaczam ich słowa. Nie pojmuję rozdrażnienia moich krytyków. Czemu milczeli, kiedy ukazywały się książki Żukowa, Rokossowskiego, Bagramiana, Jeremienki czy Swiridowa? Niektórzy z historyków uważają, że choć nie da się polemizować z moją wersją wydarzeń, nie można jej też uznać za wiarygodną, jako że nie odnaleziono najściślej tajnych dokumentów dotyczących przygotowań do radzieckiej agresji. Towarzysze historycy, tajne dokumenty się odnajdą. Z całą pewnością. Tylko oczywiście trzeba tego chcieć. U nas przecież odnajdują się tylko te dokumenty, które są potrzebne. Przez 50 lat wypieraliśmy się zamordowania tysięcy polskich oficerów, a świadków tego mordu likwidowaliśmy. Nawet gdy znaleźli się na Zachodzie. I każdemu, kto ośmielał się mieć własne zdanie na temat tej zbrodni przyklejano etykietkę faszysty. W końcu jednak wypieranie się Katynia nie było już możliwe — cały świat wiedział, czyje to dzieło. No to polecono przyznać się do zbrodni i odnaleźć dokumenty. I dokumenty się odnalazły. W jednej chwili. Bez owego polecenia nie odnalazły by się nigdy. Nasi historycy znajdują tylko to, co każe im się znaleźć. Zatem jeżeli nawet wygrzebano by z archiwum tajny plan Stalina, jaki mieli by z niego pożytek nasi historycy? Książka generała Swiridowa została wydana 25 lat temu w nakładzie 65 tysięcy egzemplarzy. Można ją znaleźć na półce każdej biblioteki naukowej w Moskwie, Londynie, Paryżu, Rzymie i Katmandu. Swiridow niczego nie ukrywa, jasno i zrozumiale wyjaśnia zamiary radzieckiego dowództwa oraz przyczyny klęski. Przytoczone fakty są bezsporne. Z ciekawości postanowiłem odszukać je w innych źródłach i znalazłem 28 niezależnych od siebie, potwierdzających owe fakty informacji, pochodzących między innymi z materiałów niemieckiego wywiadu. Wszystkie są zgodne co do tego, że 164. DP, wraz z wieloma innymi

dywizjami, znajdowała się między Dniestrem i Prutem. Istnieje tylko jedno wytłumaczenie, dlaczego dywizje zostały zgromadzone w miejscu tak niedogodnym dla celów obrony. Otóż zadaniem ich było natarcie. O jakie więc tajne dokumenty tak naprawdę chodzi naszym historykom? I co spodziewają się w nich znaleźć? Pamiętniki i wspomnienia naszych generałów stoją na półkach, a nikt po nie nie sięga. Tysiące historyków piszą książki i rozprawy naukowe o wojnie, ale ani jeden nie znalazł czasu, by zainteresować się faktami. Historia sobie, fakty sobie. Komunistyczna nauka ignoruje świadectwa tych, którzy walczyli. Jeszcze będąc w Związku Radzieckim zgromadziłem wielotysięczny zbiór książek. Całkiem sporą bibliotekę. We wszystkich tych książkach jest mowa o przygotowaniach do „wyzwalania”. Mój księgozbiór o tematyce wojennej był na tyle słynny w Głównym Zarządzie Politycznym, że po dwudziestu latach szef tej instytucji, generał pułkownik Jewgienij Timochin, wspomniał o nim w „Krasnej zwiezdie” z 29 kwietnia 1992 roku. Niestety, musiałem moją bibliotekę zostawić w Moskwie w prezencie dla władzy radzieckiej. Na Zachodzie w ciągu 15 lat zdołałem zgromadzić nowy księgozbiór. Zazdrości mi go wiele instytucji naukowych. Wiem, że dostęp do tajnych archiwów to marzenie każdego historyka, ale i w jawnych publikacjach znajduje się wiele informacji, które umożliwiają analizę działań Armii Czerwonej oraz planów i zamierzeń jej dowództwa. Podobnie jak na podstawie materiałów zaczerpniętych wyłącznie z „Prawdy” można uznać partię komunistyczną za organizację przestępczą. A Lenina na podstawie jego prac — za wroga ludzkości. Obecnie w mojej bibliotece znajduje się 4.130 książek (lub ich kserokopii) pisanych w podobnym duchu co książka generała Swiridowa. „Lodołamacz” mógłby liczyć i sto tomów, a i tak nie zmieściłbym w nim wszystkiego. Każdą radziecką dywizję opisało mnóstwo autorów. Pisze wspomnienia jej były dowódca i były szef sztabu, i dowódcy pułków, i dowódcy batalionów, piszą dowódcy sąsiednich dywizji i dowódca korpusu, w skład którego dywizja wchodziła, i dowódca armii, frontu, i szeregowi żołnierze. I w ich relacjach wszystko się zgadza! Dzisiaj każdy miłośnik historii może zebrać informacje na temat wszystkich radzieckich dywizji (z wyjątkiem podległych NKWD). Każdy też

może sam przeanalizować sytuację: wiemy wszystko o ruchach brygad, dywizji, korpusów i armii w lutym, marcu, kwietniu, maju, i czerwcu 1941 roku. No więc? Dlaczego mając dokładny obraz tego, co się działo, nie potrafimy pojąć zamysłów Wielkiego Mistrza? Czy doprawdy musiał zostawiać nam konspekty swoich przemyślnych planów? Jego pomysł był genialny i prosty. Wystarczy rozstawić dywizje na mapie, niby figury na szachownicy, i ujrzymy go jak na dłoni. Okazuje się, że archiwa nie były tak znów utajnione, tyle tylko, że w pamiętnikach generałów stalinowski zamysł jawi nam się nie jako spójna całość, lecz miliony rozsypanych okruchów. Generał armii K. Galicki na przykład opisuje taki sam batalion zwiadowczy jak Swiridowa, tyle że nie na cyplu lwowskim, lecz białostockim.607 Batalion ten wchodził w skład 27. Omskiej Dywizji Piechoty im. Włoskiego Proletariatu, którą potajemnie przesunięto w okolice przygranicznych lasów z zadaniem prowadzenia zwiadu na terenie zajętym przez wojska niemieckie. Innymi słowy, wojsko było przygotowane do rozpoczęcia wojny. Kto przeszkadzał historykom gromadzić te bezcenne świadectwa wskazujące przy okazji źródła archiwalne? A teraz, kiedy archiwa stoją wreszcie otworem, dlaczego nikt nie weryfikuje relacji autorów owych prac? Nasi historycy wciąż usiłują czytać między wierszami. Mnie zaś przyszło do głowy, żeby po prostu czytać. Pięćdziesiąt lat uczeni czekali, by otwarto przed nimi drzwi archiwów. Ale czy to zda się na cokolwiek, jeśli dotąd nie pokwapili się żeby przeczytać to, co po prostu stoi na półkach?

7. Sprawa trzeciego rzutu strategicznego jest jasna: jeszcze przed wkroczeniem Niemców granica w wielu miejscach była otwarta, a wiele tysięcy żołnierzy wojsk ochrony pogranicza wycofano w głąb kraju w celu zorganizowania trzech armii pacyflkacyjnych. Pozostaje pytanie, co miało być zadaniem dla frontu czekistowskiego. Strzelanie w tył głowy żołnierzom ruszającym do natarcia, by w ten sposób zagrzać do walki opieszałych? Być może. Ale istniały przecież przeznaczone 607

—

K. Galicki, Gody surowych ispytanij, Moskwa 1973, s. 33.

do tego oddziały zaporowe, zorganizowane jeszcze przed napaścią hitlerowską we wszystkich radzieckich armiach i korpusach. Oddziały te stanowiły nieodłączną część wojsk pierwszego i drugiego rzutu strategicznego. Żeby przedstawić ich siłę, przytoczę kilka danych statystycznych. Oto pewien ściśle tajny dokument adresowany do „ludowego komisarza spraw wewnętrznych ZSRR generalnego komisarza bezpieczeństwa państwowego towarzysza Berii”. Trzy strony maszynopisu, zawierają informacje o wykonaniu w szeregach Armii Czerwonej wyroków śmierci przez rozstrzelanie. Nie ma tu pełnych danych, gdyż informacja dotyczy tylko wyroków wykonanych na żołnierzach zatrzymanych przez osłony operacyjne i oddziały zaporowe. Dokument zaczyna się słowami: „Od początku wojny do 10 października br. (tj. 1941 — przyp. tłum.) wydziały specjalne NKWD oraz oddziały zaporowe wojsk NKWD do ochrony tyłów zatrzymały 657.364 żołnierzy, którzy porzucili swoje jednostki i zdezerterowali z frontu. Z tego 249.969 ludzi ujęły osłony operacyjne samodzielnych oddziałów NKWD, a 407.395 ludzi — oddziały zaporowe wojsk NKWD do ochrony tyłów. Wydziały specjalne aresztowały 25.878 ludzi. Zgodnie z postanowieniem wydziałów specjalnych oraz na podstawie wyroków trybunałów wojskowych rozstrzelano 10.201 osób, w tym przed frontem pododdziałów 3.321. Z reszty sformowano oddziały bojowe, które wysłano na front”. Dalej następuje statystyka dotycząca aresztowań, wykonania wyroków śmierci przez rozstrzelanie „zwykłe” i przed frontem pododdziału na wielu różnych frontach. Wynika z niej, że najwięcej aresztowań miało miejsce na Froncie Zachodnim — około tysiąca na miesiąc. Dawało to w ciągu 4 miesięcy 4.013 osób. Również na tym froncie najwięcej rozstrzeliwano — straciło życie 2.136 ludzi. Prawdopodobieństwo przeżycia po aresztowaniu wynosiło mniej niż 50 procent. Najczęściej rozstrzeliwano przed frontem pododdziałów na Froncie Północno–Zachodnim — zginęło tam 730 osób w ciągu niecałych pierwszych czterech miesięcy wojny. Z dokumentu wynika, że w ciągu każdego z pierwszych 111 dni wojny rozstrzeliwano na froncie 92 wojskowych, w tym 32 przed frontem jednostek i pododdziałów. W statystyce ujęto tylko osoby zatrzymane przez oddziały specjalne oraz oddziały zaporowe.

Statystyka nie obejmuje tych, których aresztowano na stanowiskach bojowych. Oto na przykład 22 czerwca w rejonie Grodna strącono samolot 207. Pułku Bombowców. Załoga zginęła, uratował się tylko strzelec– radiotelegrafista sierżant A. Szczegłow. Wrócił do pułku, garnizon lotniczy w Borowskoje, obwód smoleński. Jednak 28 czerwca, „został aresztowany przez organa NKWD i rozstrzelany za zdradę ojczyzny”608. To już zupełnie inny rodzaj przestępstwa i inna statystyka, nie związana z oddziałami zaporowymi i osłonami operacyjnymi oddziałów specjalnych. Ten wypadek (i tysiące podobnych) nie należy do kategorii tych, co „porzucili swoje jednostki i zdezerterowali z frontu”. Przeciwnie, sierżant zdołał dotrzeć do swojego macierzystego pułku. Kiedyś zostanie opublikowana statystyka dotycząca tych, którzy powrócili do swoich oddziałów i zostali rozstrzelani. Ale i te dane, którymi dysponujemy (na temat „dezerterów”), wskazują jednoznacznie, że osłony operacyjne i oddziały zaporowe NKWD nawet w krytycznej sytuacji powszechnego odwrotu, paniki i dezorientacji dobrze sobie radziły z obowiązkami i nie potrzebowały pomocy trzeciego rzutu strategicznego. W wojnie „wyzwoleńczej” oddziały specjalne i zaporowe tym bardziej by się bez niej obeszły. Na podstawie przytoczonej statystyki stwierdzam, że trzeci rzut strategiczny złożony z trzech armii NKWD nie był sformowany do wykonywania wyroków śmierci na radzieckich żołnierzach pierwszego i drugiego rzutu strategicznego. Być może czekistowski front utworzono dla zdławienia oporu na „wyzwolonych” terytoriach? Ale przecież można było w tym celu wykorzystać wchodzące w skład pierwszych dwóch rzutów dziesiątki zmotoryzowanych dywizji piechoty NKWD, posiadające czołgi, haubice i pełne wyposażenie, niezbędne do ustanawiania sprawiedliwości społecznej. Głównym zadaniem trzeciego rzutu było coś innego. Przed każdym „wyzwoleniem” z lat 1939–1940 wojska ochrony pogranicza dzieliły się na dwie części: jedna pozostawała na granicy i była wykorzystywana w pierwszym natarciu w charakterze elitarnych oddziałów i grup dywersyjnych, druga zaś wycofywała się na tyły; wprowadzano ją do walki w ostatnim etapie 608

—

„Krasnaja zwiezda”, 26 czerwca 1991.

„wyzwoleńczego” marszu, dla utrwalenia sukcesów militarnych armii i przejęcia pod ochronę nowych granic. Na takie właśnie dwie grupy podzielone zostały radzieckie wojska ochrony pogranicza w połowie czerwca 1941 roku... Podobnie zresztą postępowali Niemcy. Meldunek zwiadowczy sztabu Frontu Północno–Zachodniego nr 02 z 21 czerwca 1941 roku donosi o działaniach wojsk niemieckich na granicy Prus Wschodnich: „Ochronę granicy i obserwację naszej granicy przejęły jednostki polowe... Ludność cywilna jest ewakuowana na odległość 20 km od granicy”609. A więc u Niemców wszystko przebiegało podobnie jak u nas. Zdziwił mnie jednak numer dokumentu. Oznaczenie „0” wprowadza się dla dokumentów tajnych. „00” — dla ściśle tajnych... Z początkiem każdego roku numerację zaczyna się od nowa. Dlaczego więc meldunek z 21 czerwca nosi dopiero numer 2? Na ogół szef służby zwiadowczej okręgu raz na tydzień kładzie na biurku dowódcy okręgu nowy meldunek. Jeśli sytuacja wymaga szczególnej czujności — robi to codziennie. Dlaczego zatem numer dokumentu jest tak niski? Otóż dlatego, że 19 czerwca z Nadbałtyckiego Okręgu Wojskowego wydzielił się już Front Północno–Zachodni z własnym sztabem i różnymi oddziałami, m.in. zwiadowczymi, i rozpoczął samodzielną działalność. A więc rozkazy, meldunki i inne dokumenty zaczęto numerować od początku: 01, 02 itd. I już od 22 czerwca 1941 roku pułkownik Karlin podpisywał się na dokumentach jako pełnomocnik dowódcy Frontu Północno–Zachodniego do spraw obrony przeciwlotniczej.610 We wszystkich pozostałych okręgach wysiedlanie ludności oraz wymiana wojsk ochrony pogranicza na jednostki polowe oznaczały, że Armia Czerwona jest w stanie pełnej gotowości bojowej. Zorganizowała fronty i przejęła granice z wyjątkiem jedynie niektórych odcinków i przejść. Admirał J. Pantelejew wspomina, jak na kilka dni przed 22 czerwca doniesiono mu o sytuacji w Finlandii: „Fińska straż graniczna i cała ludność miejscowa uciekli w głąb kraju... Granica otwarta... Przecież to wojna!”611.

609 610 611

— — —

Centralne Archiwum Ministerstwa Obrony, dział 221, rejestr 1362, teczka 5, karta 27. Ibid., dział 344, rejestr 3564, teczka 1, karta 62. J. Pantelejew, „Morski front”, Warszawa 1968, s. 35.

Najzupełniej słuszna ocena sytuacji. Czyż po naszej stronie granicy wypadki nie toczyły się tak samo? Różnica była jedynie taka, że ludność Finlandii opuściła rejony przygraniczne dobrowolnie... Przymusowa deportacja setek tysięcy ludzi z rejonów przygranicznych, zniszczenie własnych zapór na granicy, wycofanie się wojsk ochrony pogranicza i sformowanie trzech czekistowskich armii na tyłach dwóch rzutów strategicznych — to nie tylko oznaki wojny, to już prawdziwa wojna, która w strefie przygranicznej miała pochłonąć pierwsze dziesiątki tysięcy ofiar spośród ludności cywilnej. Tajna mobilizacja zaszła już za daleko. Wkrótce miał nadejść Dzień „M”. Nie było od niego odwrotu.

ROZDZIAŁ 55. CZY STALIN UFAŁ HITLEROWI? Nie ufam nikomu. Sobie też.612 J. STALIN

1. 22 czerwca 1941 roku, tuż przed świtem, przez most graniczny w Brześciu ze strony radzieckiej na niemiecką przejechał transport zboża. Kilka minut później z niemieckiego brzegu zagrzmiały salwy artyleryjskie i ruszyły czołgi Guderiana... Mówiono nam do niedawna: stało się tak, gdyż Stalin zaufał Hitlerowi. Powtarzano przez dziesięciolecia: Stalin zaufał Hitlerowi. Przyjmujemy to do wiadomości, skoro przeświadczenie takie opiera się na gruntownej znajomości wszystkiego, co zdarzyło się 22 czerwca. W świetle naszej wiedzy poczynania Stalina wydają się głupotą, a działania Hitlera — perfidią. Ale spróbujmy zachować obiektywizm. W tym celu musimy na chwilę uwolnić się od naszej obecnej wiedzy o tamtych wydarzeniach i ich skutkach. Wyobraźmy sobie, że jest rok 1939, 1940, pierwsza połowa roku 1941... Spróbujmy popatrzeć na tamte wydarzenia oczami ludzi tym wydarzeniom współczesnych. Zmienia to całkowicie oceny wszelkich faktów po prostu dlatego, że nikt wtedy nie mógł wiedzieć, do czego doprowadzi radziecko– hitlerowski sojusz. Rzućmy okiem na ówczesne karykatury polityczne. Stalin i Hitler w żarliwym pocałunku równocześnie przykładają sobie noże do pleców. Stalin i Hitler w uścisku: jedna ręka obejmuje, druga ukradkiem wysuwa pistolet z kabury. Z czasem sytuacja się zmieniła, Hitler rozpoczął wojnę z Zachodem i odpowiednio zmieniły się karykatury: Hitler ma obie ręce zajęte, a Stalin

612

—

Wg. N. Chruszczowa, „Ogoniok”, nr 36, Moskwa 1989, s. 17.

oburącz przymierza się do topora... Albo: niemiecki orzeł bije się z brytyjskim lwem, walce przygląda się wielki niedźwiedź ze stalinowskim wąsem. Gdy spojrzymy na wszystko z tamtego punktu widzenia, poczynania Stalina przestaną wydawać się nonsensowne. Stalin dożywiał Hitlera, to prawda — ale i my nie żałujemy sera na przynętę w pułapce na myszy. Ten szczodry gest nie bierze się bynajmniej z troski o mysią szczęśliwość. Że Stalin kierował do Hitlera uspakajające posłania? No cóż, rzeźnik też głaszcze byka po karku nim dźgnie go w serce. Niemiecki byk wziął rzeźnika na rogi, co wcale nie znaczy, że delikatny gest oprawcy wynikał z poczciwej naiwności. Po prostu byk był odrobinę szybszy.

2. Na przyjaźń radziecko–niemiecką można też spojrzeć od innej strony. Warto pamiętać, że Hitler cały czas nie doceniał Stalina, potęgi Armii Czerwonej i samego Związku Radzieckiego. Wprawdzie pojął, że Stalin szykuje się do agresji, ale nie oszacował właściwie stalinowskiego rozmachu. Poza tym radziecki wywiad zdołał zdezinformować Abwehrę i podrzucić Niemcom fikcyjny termin operacji. Większość ówczesnych ekspertów niemieckich uważała (podobnie jak współcześni historycy), że napaść radziecką zaplanowano na 1942 rok. Hitler nie zdawał sobie sprawy z tego, jak poważne i bliskie jest zagrożenie. Sam kilka razy przekładał datę rozpoczęcia wojny ze Związkiem Radzieckim. Wyobraźmy sobie, że Hitler jeszcze raz przesuwa początek natarcia, a w dniu 6 lipca 1941 roku Stalin ogłasza Dzień „M” — powszechną mobilizację i uderza na Hitlera. Z takiego punktu widzenia działania natychmiast przestają wydawać się nonsensowne. Wróćmy do wspomnianych dostaw zboża. Prócz tego Związek Radziecki zaopatrywał Niemcy w ropę, drewno, rozmaite surowce strategiczne. Od marca 1941 roku Moskwa zaczęła uskarżać się na to, że strona niemiecka nie podstawia na czas wagonów po rosyjskie zboże... Naiwność? Bynajmniej. Zauważmy, że w marcu, kwietniu, maju i czerwcu Stalin nie mógł dostarczać Niemcom zboża ze zbiorów 1941 roku. Był to plon rocznik 1940. Magazynowanie milionów ton zboża to rzecz skomplikowana i

kosztowna. I trudno zrozumieć, dlaczego po zebraniu zboża z pól w 1940 roku nie wysłano go od razu do Niemiec, a za to załadowano do radzieckich elewatorów i przechowywano aż do wiosny. Wynika z tego, że jesienią roku 1940 Rzesza domagała się dostaw, a strona radziecka znajdowała powody, by wysyłać zboże w znikomych ilościach. Zainteresowała mnie ta nagła zmiana, która nastąpiła wiosną 1941 roku. Do Niemiec zaczęto ekspediować coraz więcej transportów. Awanturowano się, że mało wagonów, żądano kolejnych składów. Zajrzałem do niemieckich statystyk — i wszystko stało się jasne. Główny kierunek strategiczny wojny radziecko–niemieckiej biegnie wzdłuż osi Moskwa–Smoleńsk–Brześć– Warszawa–Frankfurt nad Odrą–Berlin. Lub w przeciwną stronę. Okazuje się, że na początku czerwca 1941 roku strategiczna magistrala kolejowa w rejonie Frankfurtu była niemal w stu procentach zablokowana eszelonami z radzieckim drewnem i rudą. To jest właśnie ten uścisk przyjaźni, którym dusi się wczorajszego sojusznika. Okazujemy rozczulającą naiwność, a tu gwałtownie maleje przepustowość głównej magistrali kolejowej. W wypadku radzieckiego uderzenia niemieckie dowództwo nie mogłoby jej wykorzystać do ewakuacji oddziałów, przerzucenia rezerw i njanewrowania odwodami. A więc nie tacy znowu głupi byli ci, którzy w Moskwie układali harmonogramy transportów do Rzeszy.

3. Związek Radziecki zaopatrywał Niemcy w węgiel, koks, mangan i wiele innych surowców. Do dziś fakt ten wywołuje ironiczne komentarze. Tak, jakby te dostawy były bezpłatne. Przez całą wojnę i wiele lat potem na Uralu działała unikatowa niemiecka prasa firmy Schliemann z naciskiem 15 tysięcy ton. Rozżarzone 160–tonowe bloki stalowe umieszczał pod prasą potężny dźwig (również niemiecki), którego sam hak z łańcuchami ważył około stu ton. Wypraska wjeżdżała na walcownię (niemiecką). Bez takiej prasy produkcja czołgów w Związku Radzieckim była by znacznie mniejsza, a bez odpowiedniej liczby czołgów można było przestać marzyć o zwycięstwach pod Moskwą, Stalingradem czy Kurskiem. Prasę firmy Schliemann dostarczono z Niemiec w okresie, gdy

Niemcy walczyły już z całą Europą, a Związek Radziecki zachowywał neutralność. Gdyby to Stalin zaatakował jako pierwszy, dzisiaj wyśmiewalibyśmy się z prostoduszności Hitlera. Ale i tak sprzedaż unikatowych maszyn wydaje mi się posunięciem niezbyt rozsądnym. Hitler nie zdołał zdobyć Leningradu. Z różnych powodów. Między innymi przez umocnienia brzegowe, wznoszone wokół miasta od czasów Piotra Wielkiego aż do lat stalinowskich. W 1940 roku baterie obrony wybrzeża bałtyckiego — wieże armatnie ważące po kilkaset ton — osadzano za pomocą dźwigów pływających niemieckiej firmy Demag. Można napisać książkę o tym, co Stalin otrzymał od Hitlera w okresie sojuszu. Wszystko da się sprowadzić do jednego: żołnierze i oficerowie Wehrmachtu od początku wojny napotykali nieznane im dotąd typy radzieckiego uzbrojenia, znacznie przewyższającego ówczesne światowe standardy. Przykładów jest wiele, ot, choćby czołg T–34. Tymczasem w 1941 roku Armia Czerwona nie mogła zostać zaskoczona żadnymi niemieckimi nowinkami technicznymi. Wszystkie wzory uzbrojenia Wehrmachtu sprzed 1941 roku zostały sprzedane Stalinowi najpóźniej kilka miesięcy przed napaścią. Tym samym strona niemiecka wyświadczyła Stalinowi jeszcze jedną przysługę: radziecki wywiad wojskowy, mając w ręku egzemplarze niemieckiego uzbrojenia i ich kompletną dokumentację techniczną, zweryfikował swoich tajnych agentów. Już wiedział, którzy z nich dostarczali ścisłych informacji i którym można ufać w przyszłości.

4. W maju 1941 roku ludowy komisarz do spraw hutnictwa żelaza i stali I. Tewosjan zwiedził niemieckie fabryki czołgów. Pokazano mu dosłownie wszystko. (Tewosjan nie chciał wierzyć, że Niemcy nie mają czołgów odpornych na przebicie pociskami dużych kalibrów, wyposażonych w silniki wysokoprężne, poszerzone gąsienice, działa dużego kalibru). Gdyby Stalin napadł na Hitlera w lipcu, jak ocenialibyśmy wizytę radzieckiego ministra w tajnych zakładach zbrojeniowych, gdzie mógł zapoznać się z całą produkcją? A samoloty? Hitler sprzedawał nie tylko typy należące do wyposażenia Luftwaffe, lecz również prototypy w stadium projektowym. Sprzedawał je z

tak wielkim wyprzedzeniem, że strona radziecka miała rok na ich szczegółowe zbadanie. Stalin wielokrotnie wysyłał (i to na dłuższy czas) najlepszych pilotów–oblatywaczy i konstruktorów, łącznie ze swoim doradcą do spraw lotnictwa A. Jakowlewem, w celu sfinalizowania zakupów niemieckiego sprzętu lotniczego lub choćby przeprowadzenia analiz. „Przyznam się, że nawet krępowała mnie taka szczerość przy demonstrowaniu tajników przemysłu zbrojeniowego”.613 „Stalina wciąż bardzo interesowało to, czy Niemcy sprzedając sprzęt lotniczy nas nie oszukują. Zameldowałem, że teraz, po trzeciej delegacji, jestem absolutnie przekonany że — mimo iż nie mieści się to w głowie! — Niemcy zademonstrowali nam rzeczywisty poziom własnej techniki lotniczej”.614 I reakcja Stalina: „Niech nasi ludzie zbadają niemieckie samoloty. Porównajcie je z naszymi najnowszymi typami. Nauczcie się je pokonywać”. Stalin też miał się czym pochwalić w dziedzinie lotnictwa. Radzieckie bombowce Jer–2 i Pe–2 pod każdym względem przewyższały niemieckie odpowiedniki. Ale Stalin nie tylko ich nie sprzedawał, ale wręcz ukrywał sam fakt istnienia. No więc, kto komu bardziej ufał? Zamówiony przez Sowiety ciężki krążownik „Lützow” opuścił niemiecką stocznię w stanie nieukończonym. Dlatego rozpowszechniła się opinia, że strona niemiecka niesumiennie potraktowała ten kontrakt. Tymczasem natrafiłem na dokumenty zdecydowanie podważające tę wersję. Niemal wszystkie podzespoły dostarczono w terminie. Jeżeli coś nie dotarło na czas, to z powodów obiektywnych. Dostarczono na czas i zamontowano cztery z ośmiu zamówionych dział podstawowego kalibru. Podczas wojny krążownik był używany jako nieruchoma bateria pływająca. Ale tak samo wykorzystywano wszystkie pozostałe jednostki Floty Bałtyckiej, zablokowanej w Zatoce Fińskiej. „Krasnaja zwiezda” z 7 stycznia 1989 roku pokazuje, jak rzetelnie niemieckie firmy traktowały radzieckie zamówienia. Niemcy dostarczyli wszystko, co tylko zdążyli, nawet komplety nakryć stołowych na ponad tysiącosobową załogę. Na każdym talerzu i każdym kubku widniała — a jakże! — swastyka. Radzieccy towarzysze, którzy odbierali krążownik, 613 614

— —

Jakowlew, op. cit., s. 220. Ibid., s. 247.

postanowili „niechcący” wytłuc wszystkie naczynia i zażądać nowych, bez swastyk. W tym celu przeprowadzono „próbę wytrzymałości opakowań”. Ciskano i potrząsano skrzyniami z talerzami, rzucano nimi o ziemię: ani jeden talerz nie został nawet zarysowany. Wszystko było zrobione z niemiecką dokładnością i zapakowane na medal. Trzeba było przyjąć ze swastykami.

5. Można powtarzać do upadłego, że Stalin nadmiernie ufał Hitlerowi, ale ludzie, którzy w owym czasie byli blisko Stalina, nie potwierdzają tej legendy: Admirał floty Związku Radzieckiego N. Kuzniecow: „J. Stalin nie bardzo wierzył w trwałość porozumienia z Niemcami i w ogóle niezbyt ufał Hitlerowi”615. Marszałek Związku Radzieckiego G. Żukow: „Jeśli chodzi o ocenę paktu o nieagresji, zawartego z Niemcami w 1939 roku [...] nie ma żadnych podstaw do twierdzenia, że Stalin liczył na trwałość tego paktu”616. Nikita Chruszczów zaświadcza, że Stalin po podpisaniu paktu pokrzykiwał radośnie, że oszukał Hitlera. Pakt był dla Hitlera pułapką. 617 Pakt Ribbentrop–Mołotow został wymyślony przez Stalina po to, aby rękami Hitlera rozpętać II wojnę światową, zrujnować i osłabić Europę, w tym również same Niemcy. Czy Stalin mógł wierzyć w pakt, skoro jego jedynym celem było wyprowadzenie Hitlera w pole? Jeśli nie trafiają do was te argumenty, odwołajmy się do statystyk. W dniu 21 czerwca 1939 Stalin miał 94 dywizje piechoty i strzelców górskich. Równo dwa lata później ich liczba wzrosła do 198. Ponadto wydano rozkazy o sformowaniu jeszcze ponad sześćdziesięciu dywizji piechoty, które miały się pojawić po zadaniu pierwszych niespodziewanych uderzeń i po ogłoszeniu Dnia „M”, oraz przeprowadzono wiele prac przygotowawczych. Przez te dwa lata liczba dywizji zmotoryzowanych wzrosła od 1 do 31.

615 616 617

— — —

N. Kuzniecow, op. cit., s. 241. Żukow, op. cit., s. 302. N. Chruszczów, „Wspomnienia”, Krąg, Warszawa 1984, s. 14–15. 308.

Liczba dywizji pancernych od zera do 61. Kilkadziesiąt dalszych dywizji czołgów znajdowało się w różnych fazach formowania. Proces miał się zakończyć po ogłoszeniu Dnia „M”. Przez te dwa lata liczba dywizji lotnictwa wzrosła od zera do 79, korpusów piechoty — od 25 do 62, pułków artylerii (bez wojsk przeciwlotniczych) — od 144 do 900. Kilkaset dalszych pułków przygotowywano do rozwinięcia zaraz po zadaniu pierwszych uderzeń przez Armię Czerwoną. Liczba korpusów zmechanizowanych (czołgowych) wzrosła od 4 do 29, brygad powietrznodesantowych — od 6 do 16, korpusów powietrznodesantowych — od zera do 5. Dalsze 5 zamierzano wystawić w Dniu „M” i w ciągu kilku następnych dni. Liczba armii w europejskiej części ZSRR zwiększyła się w ciągu dwóch lat od zera do 26. Przez 50 lat komuniści utrzymywali nas w przekonaniu, że Stalin ufał Hitlerowi. Przytoczone liczby nie potwierdzają tej teorii. Rzecz miała się dokładnie na odwrót. Hitler zaufał Stalinowi i podpisał pakt, który ustawił Niemcy na z góry przegranej pozycji w wojnie z całą Europą i całym światem. Pakt uczynił z Rzeszy jedynego sprawcę wojny. 19 sierpnia 1939 roku Stalin rozpoczął tajną mobilizację Armii Czerwonej i II wojna światowa stała się absolutnie nieuchronna. Hitler nie zwrócił uwagi na wydarzenia w Związku Radzieckim. Jeszcze wcześniej Stalin rozpoczął mobilizację przemysłu, środków transportu, aparatu państwowego. Hitler to przegapił i nie podjął odpowiednich kroków w Niemczech. Führer zbyt długo ufał Stalinowi. Mając go za plecami, beztrosko walczył z Francją i Wielką Brytanią, rzucając na Zachód wszystkie swoje czołgi, Luftwaffe, najlepszych generałów i przytłaczającą część artylerii. Latem roku 1940 na wschodnich granicach Niemiec stało 10 dywizji, ani jednego czołgu i żadnej osłony lotniczej. To było śmiertelne ryzyko, ale Hitler nie dostrzegał zagrożenia. A tymczasem Stalin ostrzył swój topór. Hitler za późno przejrzał na oczy. Jego uderzenie nie mogło już uratować Niemiec. Stalin miał przewagę nie tylko w czołgach, artylerii i samolotach, w

liczbie żołnierzy i oficerów. Stalin zdążył już przestawić cały przemysł na tryb wojenny i mógł produkować dowolną ilość uzbrojenia. Stalin przygotował swoją napaść na Niemcy równie starannie, jak słynny napad na bank w Tyflisie na początku wieku. A jednak nie zdążył doprowadzić do końca tajnej mobilizacji. Hitler uderzył w momencie, gdy cała Armia Czerwona i cały Związek Radziecki znajdowały się w najbardziej niedogodnej sytuacji dla odparcia ataku: same szykowały się do natarcia. Zupełnie jakby tuż przed napadem ochrona banku zrozumiała, co się święci i pierwsza użyła broni. Armia Czerwona na chwilę przed atakiem była tak samo bezbronna, jak gangsterzy na środku placu przed bankiem. Stalin miał wszystko rozplanowane, każdy krok, każdą chwilę, a Hitler przebudził się i jednym strzałem obrócił to wniwecz... Hitler zaatakował pierwszy i dlatego poczynione przez Stalina przygotowania wojenne obróciły się w katastrofę. W wyniku wojny Wielki Nauczyciel uzyskał jedynie: Polskę, jedną trzecią Niemiec, Węgry, Jugosławię, Rumunię, Bułgarię, Czechosłowację, połowę Korei, ppłowę Wietnamu. Czyż Stalin mógł zakładać, że operacja przyniesie tak skromne rezultaty? Spróbujmy podsumować. 19 sierpnia 1939 roku Stalin z pełną świadomością wydał rozkaz o rozpoczęciu tajnej mobilizacji. Od tej chwili, niezależnie od rozwoju wydarzeń, wojna stała się nieunikniona. Stalin rozumiał to doskonale. Dlatego 19 sierpnia 1939 roku jest dniem, w którym Stalin rozpoczął II wojnę światową. Tajna mobilizacja miała się zakończyć napaścią na Niemcy i Rumunię w dniu 6 lipca 1941 roku. Równocześnie miano w Związku Radzieckim ogłosić Dzień „M” — dzień przekształcenia tajnej mobilizacji w jawną i powszechną. Tajna mobilizacja była faktycznie przygotowaniem agresji. Nie uczyniono dosłownie niczego dla obrony kraju. Tajna mobilizacja przybrała już takie rozmiary, że nie udało się jej zachować w tajemnicy. Hitler miał więc tylko jedną szansę: ratować się uderzeniem prewencyjnym. Hitler uprzedził Stalina o dwa tygodnie. Oto dlaczego nie doszło do Dnia „M”. 1968–1993 KONIEC DRUGIEGO TOMU

WIKTOR SUWOROW

OSTATNIA REPUBLIKA TOM 3 CYKLU „LODOŁAMACZ” TŁUMACZYŁ ANDRZEJ BOROWICKI I DOROTA MAJEŃCZYK

Książkę tę poświęcam pamięci Wiery Spirydownej Goriewałowej, siostry opatrunkowej z 3323. Polowego Szpitala Ewakuacyjnego 1. Frontu Nadbałtyckiego

ROZDZIAŁ 56. DLACZEGO STALIN NIE CHCIAŁ PRZYJĄĆ DEFILADY NA CZEŚĆ ZWYCIĘSTWA? Wszyscy byli tego samego zdania. Wojna w Europie się skończyła, ale pozostaliśmy w kapitalistycznym okrążeniu.618 MARSZAŁEK LOTNICTWA ALEKSANDER POKRYSZKIN, TRZYKROTNY BOHATER ZWIĄZKU RADZIECKIEGO

1. 24 czerwca 1945 roku. Moskwa. Plac Czerwony. Orkiestra złożona z tysiąca trzystu trąb i stu bębnów. Huk i łoskot. Rozpoczyna się największa defilada wojskowa w historii ludzkości. Pod koniec wojny w skład Armii Czerwonej wchodziło dziesięć frontów. Każdy front — to grupa armii. Niektóre fronty były niewielkie, grupowały zaledwie cztery, pięć armii, ale zdarzały się potężne, jak 1. Front Białoruski, w którego skład wchodziło dwanaście armii, w tym armia lotnicza i dwie armie pancerne Gwardii. Tak więc każdy z dziesięciu frontów wystawił na defiladę po jednym pułku, liczącym tysiąc najlepszych żołnierzy, podoficerów i oficerów. Dziesięć frontów — dziesięć pułków. Na czele każdego sam dowódca frontu, u jego boku dowódcy wszystkich tworzących go armii, dalej chorążowie ze sztandarami pułków, które najbardziej wyróżniły się w walce, dowódcy brygad, dywizji i korpusów. Za owymi dziesięcioma pułkami maszerowały: pułk Wojska Polskiego, pułki Radzieckiej Marynarki Wojennej, Ludowego Komisariatu Obrony, dwa lub trzy bataliony z każdej akademii wojskowej, a oprócz nich — uczelnie wojskowe, Wojska NKWD, suworowowcy619 i nachimowowcy620, czołgi, 618 619

— —

„Sowietskij woin”, Moskwa 1985, t. 9, s. 32. Korpus Kadetów im. feldmarszałka A. Suworowa [przyp. tłum.].

artyleria, Katiusze, piechota zmotoryzowana, kawaleria, saperzy, łącznościowcy, spadochroniarze. I nagle ten uroczysty przemarsz przerwano. Zgromadzeni na placu ludzie zamierają w wyczekiwaniu. Przytłaczająca cisza przeciąga się. Wtem rozdziera ją łoskot werbli. Na Plac Czerwony wkracza osobliwy batalion, niosąc niemieckie sztandary. Przy mauzoleum Lenina batalion energicznie wykonał w prawo zwrot i dwieście niemieckich sztandarów zasłało mokry granit. To była prawdziwa apoteoza zwycięstwa. Wspaniały triumf narodu radzieckiego w najstraszliwszej z wojen. Na ten moment czekały setki milionów ludzi. Miała to być najradośniejsza chwila w ich życiu, po której można już umierać bez żalu. Dziesiątki milionów zginęły, nie doczekawszy tego wielkiego dnia, ale z niezachwianą wiarą w jego nadejście. To Józef Stalin doprowadził ZSRR do zwycięstwa. Droga prowadziła przez klęski i porażki, błędy i pomyłki, wielomilionowe ofiary i niepowetowane straty. Stalin wiódł kraj od klęsk do olśniewających zwycięstw, a ich uwieńczeniem było zatknięcie na Reichstagu radzieckiej flagi — symbolu, który następnie przewieziono na moskiewskie lotnisko, gdzie witała go warta honorowa. I oto teraz czerwony sztandar zwycięstwa powiewa nad placem, a podkute buty radzieckich żołnierzy depczą mokry jedwab hitlerowskich chorągwi. Była to chwila, w której żołnierze płakali, nie wstydząc się swoich łez. Żołnierze, co przeszli szlak bojowy od Brześcia przez Smoleńsk, Wiaźmę i Charków, Stalingrad i znowu Charków, Orzeł i Kursk, Charków po raz trzeci, Sewastopol i Noworosyjsk, przeżyli krwawą łaźnię lemiańskiego okrążenia i głód blokady, byli pod Mińskiem, Wilnem, Rygą, Tallinem, Kijowem, Warszawą, Wiedniem, Królewcem, Bukaresztem i Budapesztem, aż wreszcie dotarli do Berlina. Chwila takiej radości zdarza się tylko raz w życiu i nie każdemu bywa dana. Wydawałoby się, że w tak podniosłym momencie tysiące ludzi zgromadzonych na placu, miliony na ulicach Moskwy i dziesiątki milionów w całym kraju i poza jego granicami powinno zjednoczyć uczucie ulgi, radości i triumfu. Że zaprawiona w bojach piechota, ogłuchli od łoskotu dział artylerzyści, czołgiści, którzy nieraz znaleźli się w płonącym czołgu, lotnicy, 620

—

Korpus Kadetów Marynarki Wojennej im. admirała P. Nachimowa [przyp. tłum.].

cudem pozostali przy życiu i miliony ich współobywateli powinni odczuwać jedynie radosne uniesienie. Ale tak nie było. Złączyło ich jeszcze jedno uczucie, nie do końca uświadomione, lecz powszechne: uczucie głębokiego rozczarowania. Uczucie, które przyćmiło smak triumfu i czyniło go niepełnym. Jakieś nieuchwytne tchnienie goryczy i niedowierzania unosiło się nad placem, nad Moskwą, nad całym krajem. Nad rozentuzjazmowanym tłumem, nad eleganckimi czworobokami uszeregowanych batalionów, nad mauzoleum i kremlowskimi basztami niby groźne widmo zawisło nie zadane przez nikogo pytanie: dlaczego to sam Naczelny Wódz Sił Zbrojnych Związku Radzieckiego osobiście nie przyjmuje defilady zwycięstwa? Nikt nie wypowiedział tego pytania głośno, lecz każdy miał je w głębi duszy. Ono to właśnie zaprawiało posmakiem goryczy triumf zwycięzców.

2. Żołnierze na placu nie mogli podzielić się tymi wątpliwościami. Jedną z zasad wojskowej dyscypliny jest nie zadawać niepotrzebnych pytań. Mieszkańcy Moskwy też się na to nie poważyli. Towarzysz Stalin potrafił wpoić narodowi radzieckiemu głębokie przekonanie, że za zadawanie kłopotliwych pytań można się znaleźć w dość odległych i niezbyt gościnnych miejscach. Ludzie rozumieli swojego wielkiego wodza i o nic nie pytali. Jednak od tamtych czasów minęło przeszło pół wieku, za zadawanie niewłaściwych pytań nie ląduje się już w łagrze, dlaczego więc radzieccy historycy dotąd nie odpowiedzieli na nie? Ba, dlaczego ich nawet nie zadali? Czemu nie zwrócili naszej uwagi na tę sprawę? Z jakiego powodu wciąż okrywa ją wstydliwe milczenie? To przecież doprawdy historyczna zagadka. Odbywa się defilada zwycięstwa, a Naczelny Wódz, marszałek Związku Radzieckiego Józef Stalin bierze w niej udział jako zwykły widz i obserwator. Zamiast Naczelnego Wodza przyjmuje defiladę jego zastępca, marszałek Żukow. Co się stało? Czym ten fakt tłumaczyć? Naczelny Wódz i zwycięstwo to pojęcia czyste, święte, nierozerwalnie ze sobą złączone. Jak cesarz i tron. W takich okolicznościach jak ta, defiladę

wojskową przyjmuje zastępca — to nie do pomyślenia! Czy cesarz lub król może powiedzieć swemu głównemu doradcy: proszę, masz tu koronę, berło i władzę, zastąp mnie na tronie i rządź, ja zaś będę to obserwował z boku?... A przecież 24 czerwca 1945 roku na Placu Czerwonym defilada na cześć zwycięstwa miała uczcić wspaniałe zakończenie najkrwawszej w historii ludzkości wojny. Niezwykły moment w dziejach świata. Przyjęcie tej defilady było nie tylko prawem Naczelnego Wodza, lecz jego obowiązkiem. Weźmy na przykład Hitlera. Na wielkich zgromadzeniach nazistów w Norymberdze przed frontem niekończących się kolumn oddziałów SS pojawiał się Führer. Czy możemy sobie wyobrazić, że jego miejsce zająłby ktoś inny, podczas gdy on stałby z boku? To po prostu niemożliwe. W dodatku tam, w Norymberdze, nie było czego czcić, a tu — zwycięstwo! Logicznym byłoby takie rozwiązanie: z każdego frontu — jeden pułk. Dziesięć frontów — dziesięć pułków. Na czele każdego z nich dowódca frontu. Całą defiladę prowadzi zastępca Naczelnego Wodza Sił Zbrojnych, marszałek Związku Radzieckiego Żukow, a przyjmuje ją — sam Naczelny Wódz. Tutaj uwaga: w końcowym okresie wojny Żukow był nie tylko zastępcą Naczelnego Wodza, lecz także pierwszym zastępcą ludowego komisarza obrony oraz dowódcą 1. Frontu Białoruskiego. Jest rzeczą oczywistą, że Żukow powinien wypełniać obowiązki zastępcy głównodowodzącego, jako że była to najwyższa z jego funkcji, a prowadzić kolumnę 1. Frontu Białoruskiego mógł zastępca Żukowa. Zastępca na czele pułku to rzecz naturalna i zrozumiała. Takie drobne odstępstwo nie naruszałoby reguły. Tak powinno było się stać. Ale sytuacja wyglądała inaczej: Stalin nie przyjmował defilady, przyjmował ją zamiast niego Żukow. Kto wobec tego miał ją w zastępstwie Żukowa prowadzić? Stalin zdecydował, że Konstanty Rokossowski. Dobry marszałek, bez wątpienia. Ale po prostu jeden z dowódców frontów. Obrażało to innych dowódców, na przykład Koniewa, Malinowskiego, Wasilewskiego. Słowem, naturalna logika została zakłócona. Dlaczego? W całej literaturze naukowej, jaka istnieje na ten temat, znalazłem tylko dwa wyjaśnienia. Lub, powiedzmy inaczej, dwie nieudolne ich próby.

3. Pierwsze wytłumaczenie: Stalin nie mógł jeździć konno. Niezwykle przekonujące, prawda? Hitler także nie jeździł konno. Lubił defilady, ale nie przyjmował ich na koniu. Miał do tego celu Mercedesa, uważał zresztą, że ośmieszyłby się, przyjmując wojskową defiladę konno.621 Żeby więc uniknąć śmieszności, Führer zarzucił starą tradycję i wprowadził nową. Dwudziesty wiek zresztą to stulecie, w którym ludzkość, dawniej przez całe tysiąclecia walcząca konno, przesiadła się do pojazdów mechanicznych. Dlatego również defilady zaczęto przyjmować nie na białych ogierach, lecz w autach. Nie potrafię sobie wyobrazić Churchilla na wierzchowcu. Obejrzałem tysiące metrów kronik filmowych — ale nigdy nie widziałem de Gaulle’a na koniu. Roosevelt zaś był częściowo sparaliżowany. Wizytował armię w wojskowym dżipie, de Gaulle też, podobnie Churchill — samochodem. U nas natomiast wciąż, zgodnie z tradycją, prowadzący defiladę jechał konno. Dla niego na cześć zwycięstwa wybrano konia karej maści, dla przyjmującego defiladę — siwka. Jednakże w tej szczególnej sytuacji można było odstąpić od tradycji, a raczej zapoczątkować nową, nadając jej dumną symbolikę: zaczęliśmy wojować konno, a wygraliśmy wojnę dzięki technice. A było co pokazać. Stalin mógłby pojawić się na Placu Czerwonym nie na białym wierzchowcu, lecz w czołgu IS–2, czyli „Józef Stalin”, któremu równego nie było na świecie. Podczas prowadzonych na podmoskiewskim poligonie próbnych strzelań, 122–milimetrowy pocisk wystrzelony z działa tego czołgu przebił pancerz czołowy oddalonej o 1.500 metrów zdobycznej Pantery, przeleciał przez wszystkie przedziały, demolując silnik, i uderzył w tylną płytę kadłuba z taką energią, że wyrwał ją ze spawów i odrzucił na odległość kilku metrów. A przecież radziecki czołg ciężki IS–2 i niemiecki czołg średni PzKpfw V Panther mieszczą się w tej samej kategorii, jeśli chodzi o masę (IS–2 — 46 ton, Pantera — 45 ton). Jednakże pocisk Pantery (kalibru zaledwie 75 mm) z takiej odległości przedniego pancerza IS–2 nie był 621

—

Zastolnyje razgowory Gitlera, Smoleńsk 1993. Zapis z 4 lipca 1942.

w stanie zniszczyć. Również 88–milimetrowe pociski niemieckich czołgów ciężkich PzKpfw VI Tiger (56 ton) i PzKpfw VI Tiger II (69 ton) nie były w stanie wyrządzić takich szkód, jakich dokonywał z odległości 1.500 metrów czołg IS–2622. Dlaczego więc Stalin nie mógł pojawić się na nim podczas defilady zwycięstwa? Jakaż wymowna symbolika — Józef Stalin na najlepszym w świecie czołgu „Józef Stalin”! Poza tym wojsko radzieckie miało już pięknego IS–3. Pokazano go sojusznikom podczas defilady w Berlinie. Czołg ten przez lata stanowił niedościgły wzorzec dla konstruktorów broni pancernej na całym świecie. Był nie tylko najpotężniejszym czołgiem swoich czasów, miał także wysokie walory estetyczne. Od pół wieku ani jeden typ czołgu na świecie nie może się z nim równać pod względem elegancji sylwetki. To na nim powinien ukazać się Stalin na Placu Czerwonym! Poeci i dziennikarze z pewnością znaleźliby właściwe frazy, aby sławić i opiewać to wydarzenie... Mógł też Stalin pojawić się w zdobycznym Mercedesie. To odwieczny obyczaj — zwycięski wódz ukazuje się na wierzchowcu pokonanego przeciwnika. Czy kabriolet Hitlera byłby gorszy? Warto się było nim pochwalić. Znalazłoby się takich, którzy lekkim piórem objaśniliby na łamach prasy symboliczne znaczenie owego faktu. Można też było zwrócić się do radzieckich konstruktorów, by zaprojektowali odpowiedni samochód. Kiedy okazało się że na Konferencję Poczdamską potrzebny jest ogromnych rozmiarów stół, w ciągu dwudziestu czterech godzin specjaliści wykonali projekt, a złote ręce naszych mistrzów zrobiły co trzeba — wytoczyły drewno, położyły fornir, wypolerowały, wysuszyły, a potem rozebrały na części. Nie minęła nawet doba, a stół już leciał samolotem do Poczdamu. Samochód też nie byłby problemem. Zwłaszcza że miałby służyć towarzyszowi Stalinowi. Mógł też Stalin przyjechać zwykłym wojskowym gazikiem. Prosto i skromnie. Pasowałby do gazika słynny stalinowski wojskowy szynel. Skromność największą cnotą Wodza.

622

— Radzieckie czołgi wyróżniał wyjątkowo korzystny stosunek masy własnej do kalibru uzbrojenia artyleryjskiego, np. czołg średni T–34/85 z armatą kalibru zbliżonego do uzbrojenia Tygrysów (85 w porównaniu do 88 mm) ważył zaledwie 31 ton, czyli niecałą połowę masy Królewskiego Tygrysa [przyp. red.].

Ale cóż, Wódz nie pojawił się ani na czołgu, ani w gaziku, ani w kabriolecie. Zamiast niego wystąpił marszałek Związku Radzieckiego Żukow na przepięknym białym ogierze imieniem Kumir.623

4. Wyjaśnienie drugie: masy tak gorąco kochały Żukowa, że Stalin odstąpił mu swoje zaszczytne prawo przyjmowania defilady. Ta wersja funkcjonuje także w pewnej odmianie: otóż Żukow był tak wspaniałym dowódcą, że Stalin uznał jego wyższość nad sobą w sprawach wojskowych. Niejaki Karem Rasz ujął to następująco: „Stalin czuł jego wrodzoną siłę i energię życiową i ustąpił mu miejsca podczas defilady 1945 roku”.7 Również wielce przekonujące wyjaśnienie. Pamiętajmy, że w towarzyszu Frunzem Stalin także wyczuwał wielką wrodzoną energię i siłę. Dlatego kazał go zlikwidować. Nadmiar tej siły przejawiał towarzysz Tuchaczewski. Wiemy wszyscy co się z nim stało. W towarzyszu Trockim także czasem się owa siła odzywała. I co, może z tego powodu miał mu Stalin ustąpić swego miejsca? Nonsens. Zamiast tego polecił rozwalić towarzyszowi Trockiemu czaszkę czekanem... Podczas wojny Żukow był Stalinowi potrzebny, a później — do czego? Miłość mas też nie stanowiła wielkiego problemu. Radziecki naród kocha tego, kogo mu każą kochać. Ulubieńcem był wszak również towarzysz Beria. Czy ktoś ośmieli się twierdzić, że Ławrientija Pawłowicza kochano mniej? Przedtem naród pałał namiętnym uczuciem do Jeżowa. A Kirowa jak wielbił! Tuchaczewski był kochany nawet dwukrotnie. Pierwszy raz — na rozkaz. Następnie towarzysz Tuchaczewski okazał się niedobry i naród przestał go kochać. A potem znowu przyszedł rozkaz: kochać. Więc go kochają. I nikogo nie można przekonać, że Tuchaczewski był oprawcą, mordercą, a w zagadnieniach strategii orientował się słabo, a raczej wcale. Żeby zdać sobie z tego sprawę, wystarczy przeczytać dwa tomy dzieł jego pióra. Ale nikt tego nie robi. Ludzie go kochają, nie czytając. Spróbujcie komuś powiedzieć, że Tuchaczewski był awanturnikiem, karierowiczem, tchórzem, że jego „genialne” rozwiązania przydawały się jedynie teoretycznie na zajęciach z 623

—

Kumir (ros.) — idol. bóstwo.

wychowania politycznego, nie nadając się do zastosowania w praktyce, a pomysły przezbrojenia wojska to kompletne mrzonki. Powtarzam, tylko spróbujcie o tym napomknąć — ludzie rzucą się wam do gardła. Bo go kochają. Tak więc kochamy tego, kogo każą, a siła naszych uczuć sterowana jest centralnie: z polecenia władzy bywa raz większa, raz mniejsza. Można jej dodać lub ująć. Odgórnie. Nie wiem, jak bardzo naród kochał Żukowa, ale w rok po defiladzie Stalin powierzył ulubieńcowi mas dowództwo prowincjonalnego okręgu wojskowego w Odessie, a potem przeniósł go jeszcze dalej, na Ural. Dopóki Stalin miał władzę, Żukow siedział na uralskim zesłaniu niby świerszcz za kominem. I naród bynajmniej nie protestował. Przyczyną niełaski, w jakiej znalazł się Żukow, była niechęć Stalina do dzielenia się sławą wojenną z najbliższymi współpracownikami. Główny marszałek lotnictwa Nowikow, naczelny dowódca WWS SS 624, znalazł się w więzieniu. Admirał floty Kuzniecow stanął przed bezprawnym „sądem honorowym”, został zdegradowany i pozbawiony stanowiska ludowego komisarza do spraw marynarki wojennej. Główny marszałek artylerii Woronow poleciał ze stołka dowódcy artylerii Armii Czerwonej. Podobny los spotkał wielu innych. Spadały nie tylko generalskie dystynkcje z pagonów, ale i głowy... Po wojnie rozstali się z życiem marszałkowie Chudiaków i Kulik, generał Gordow, admirał Galler i inni. Co do Żukowa, został zdjęty ze stanowiska na podstawie następującego zarzutu: „utraciwszy poczucie wszelkiej skromności przypisywał sobie opracowanie i przeprowadzenie wszystkich najważniejszych operacji wojskowych, w tym również i tych, z którymi nie miał nic do czynienia”. Podpisał się pod tym sam Stalin.625 Na tym się jednak nie skończyło. Towarzysz Stalin mierzył dalej. Oto relacja generała porucznika Tielegina, który walczył u boku Żukowa niemal przez całą wojnę: „Zostałem aresztowany bez przedstawienia pisemnego

624

— WWS SS — Wojenno–Wozdusznyje Siły Sowietskowo Sojuza — lotnictwo wojskowe Związku Radzieckiego [przyp. red.]. 625 — Rozporządzenie Ministra Sił Zbrojnych ZSRR nr 009 z dnia 9 czerwca 1946 roku, [w:] „Wojenno–istoriczeskij żurnał”, nr 5/1993, s. 27.

nakazu i przewieziony do Moskwy, do więzienia wewnętrznego MGB.626 Tam zdarto ze mnie ubranie, zabrano mi zegarek i inne przedmioty osobistego użytku. Odziano w podarty, cuchnący mundur, a złote koronki wyrwano razem z zębami... Pastwiono się nade mną i szydzono ze mnie, a śledczy i szefowie MGB żądali zeznań na temat spisku, na którego czele mieli rzekomo stać Żukow, Sierow i ja, dając do zrozumienia, że tamci również zostali aresztowani. [...] Wyrywano mi kawałki ciała (blizny widoczne są do dziś). [...] Walono moją głową o ścianę, nie pozwalano siedzieć, przez pół roku musiałem klęczeć pod ścianą, oparty o nią głową. [...] Zapomniałem nawet, że mam rodzinę, nie pamiętałem imion żony i dzieci”.627 Ta relacja dopiero niedawno ujrzała światło dzienne. Nie są to zresztą wspomnienia, lecz oficjalny dokument: zeznania złożone prokuratorowi już po śmierci Stalina i zwolnieniu z więzienia. Zostawmy jednak Tielegina i innych generałów, wróćmy do Żukowa, gdyż mało brakowało, by i jego losy przyjęły podobny obrót. Uratowała go po prostu solidarność innych marszałków, którzy — nauczeni doświadczeniem poprzedników — rozumieli dobrze: dziś Tielegin, jutro Żukow, a później...? Tak więc wariant „wrodzonej siły i energii życiowej” nie zdałby egzaminów za bramą lefortowskiego więzienia. Podobnie rzecz się ma z miłością, którą jakoby masy darzyły Żukowa. Ci, co walczyli na froncie, mają do niego inny stosunek. Nie chodzi mi tu o tych, którzy otrzymywali ordery za „zaszczytną” służbę w oddziałach zaporowych628, lecz o inwalidów, skazanych po wojnie na spędzanie reszty życia na wyspie Wałaam. Ludzi okaleczonych, bez nóg i bez rąk, trzymano z dala od Moskwy, by swym szpetnym widokiem nie kalali stołecznych dworców. Otóż ci żołnierze frontowi inaczej wspominają marszałka: pojawił się Żukow, a więc wiadomo — ruszamy do ataku, przy życiu pozostaną jedynie ci, którym odłamek urwie rękę czy nogę. Reszta polegnie.

626

— MGB — Ministierstwo Gosudarstwiennoj Biezopastnosti — Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego [przyp. tłum.]. 627 — „Wojenno–istoriczeskij żurnał”. nr 6/1989, s. 79. 628 — Oddziały zaporowe do ochrony tyłów — specjalne formacje wojsk NKWD powołane rozkazem Stalina z 18 lipca 1942 roku. Posuwały się w ślad za nacierającymi jednostkami Armii Czerwonej i ogniem maszynowym odcinały żołnierzom drogę odwrotu. Zatrzymanych dezerterów wcielano do karnych kompanii i batalionów [przyp. tłum.].

Ale jeśli naród naprawdę kochałby Żukowa bez pamięci, to i tak Stalin nie powinien był ustępować mu swego miejsca, lecz zatroszczyć się o to, by w ostatnich dniach szturmowania Berlina Żukow poległ śmiercią bohatera, przywalony ścianą padającego domu, albo żeby się „zastrzelił”, jak Ordżonikidze. Z przemęczenia, na tle kryzysu nerwowego. Mógłby też po prostu zaginąć, tak jak ulubieniec mas Jeżów po zakończeniu swojej misji. Nikt przecież nie zapytał: a co się stało z towarzyszem Jeżowem? Gdzie się podziało nasze bożyszcze? Nie ma go — i koniec. Po co zadawać niepotrzebne pytania. Przypomnijmy w tym miejscu: Stalin był zawistny. Tym, którzy cieszyli się popularnością zdarzały się wszelkiego rodzaju nieprzyjemne wypadki: jedni wpadali pod samochód, innym cegła spadała na głowę, jeszcze inni trafiali niespodziewanie wprost do podziemi Łubianki. Doprawdy dziwne wydaje się tłumaczenie postępku Stalina miłością, jaką naród darzył Żukowa. Rosyjski car Piotr I rozgromił swego głównego wroga Karola XII pod Połtawą, po czym zarządził przegląd wojsk, coś w rodzaju defilady. Czy można sobie wyobrazić Piotra mówiącego: „słuchaj, no, Aleksaszka Mieńszykow,629 ludzie tak cię kochają, tyle masz w sobie siły i energii życiowej, że proszę cię, przyjmij za mnie defiladę, pokaż się wszystkim, a ja sobie stanę skromnie z boku”. Czy coś takiego mogło się zdarzyć? Nie, nie mogło. Powtarzam: nie mogło. Jeszcze jeden dowód, świadczący przeciwko wersji o „miłości narodu”: sam Żukow całe życie przesłużył w wojsku i poczucie żołnierskiej etyki miał we krwi. Wiedział, że dyżurny kompanii nie może składać raportu zastępcy dowódcy kompanii, jeśli obok stoi sam dowódca. Nie może. I dlatego Żukow nie pretendował do wielkiego zaszczytu, jakim było przyjęcie defilady zwycięstwa. Dlatego też powiedział Stalinowi wprost, że powinien to zrobić on, jako Naczelny Wódz — że to nie tylko jego prawo, lecz obowiązek, od którego nie powinien się uchylać. Cały naród oczekiwał zwycięskiego Stalina, nie Żukowa. Co do tego nie ma żadnych wątpliwości.

629

—

Aleksandr Mieńszykow. rosyjski feldmarszałek, faworyt Piotra I [przyp. tłum.].

5. A może Stalin nie lubił sławy i zaszczytów? Wprost przeciwnie. Lubił i to bardzo. Na medalach za zwycięstwo wybity był profil Stalina; któż by tam umieszczał Żukowa! Słowem, oba wyjaśnienia niczego nie tłumaczą. Dlatego czułem się w obowiązku poszukać trzeciego. Możecie się ze mną nie zgadzać, ale oto moje zdanie: defilada była dla Stalina świętowaniem pyrrusowego zwycięstwa. W istocie — klęski. Przyzwyczailiśmy się już do obchodów Dnia Zwycięstwa, ale przypomnijmy sobie, że za Stalina takiego święta nie było. Pierwszy Maja, tak. Ten dzień świętowaliśmy. Był to jakby przegląd sił międzynarodowego proletariatu, sprawdzian jego gotowości do rewolucji światowej. Pierwszy dzień maja był wolny od pracy, naród świętował, na Placu Czerwonym odbywały się huczne parady wojskowe, wiwatowano na ulicach miast wypełnionych tłumami manifestantów. Zupełnie niczym w hitlerowskich Niemczech. Wszak Hitler też był socjalistą, podobnie jak Lenin i Stalin, więc świętował 1 Maja, a naród niemiecki również tłumnie walił na manifestacje, wznosząc znajome czerwone sztandary. Oto pikantny szczegół: uroczyście obchodzonymi w ZSRR świętami były dni 7 i 8 listopada, w hitlerowskich Niemczech zaś — 8 i 9 listopada. Najważniejsze nazistowskie święta miały te same korzenie, wiązały się bezpośrednio z rocznicą naszej wielkiej socjalistycznej rewolucji październikowej. Ale o tym potem. Teraz wróćmy do faktu, że za Stalina nie obchodzono żadnego Dnia Zwycięstwa. Pierwsza rocznica pokonania Niemiec — 9 maja 1946 roku — była zwykłym dniem, jak każdy inny. 9 maja 1947 roku — także. Również wszystkie kolejne rocznice. Jeśli akurat wypadała niedziela, dzień był wolny od pracy, jeśli nie — pracowało się normalnie. Nie było czego świętować. Pierwszy po śmierci Stalina dzień 1 maja 1953 roku obchodzono zgodnie z tradycją, hucznie, wśród łoskotu kolumn czołgów i entuzjastycznych wiwatów. 9 maja natomiast był dniem powszednim. Bez czołgów, bez huku silników, bez orkiestr i pochodu. Współtowarzyszom Stalina — Mołotowowi, Malenkowowi, Berii, Kaganowiczowi, Bułganinowi — nie przychodziło do głowy, by coś tego dnia świętować.

I oto nadszedł 9 maja 1955 roku. Dziesiąta rocznica! Stalina już nie ma, ale żyją jeszcze legendami marszałkowie — Żukow, Koniew, Rokossowski, Wasilewski, Malinowski. Nie tylko żyją, ale zajmują wysokie stanowiska w wojsku. Warto by w końcu coś uczcić! Kazać czołgom wyjechać na Plac Czerwony, zapełnić niebo samolotami... A mimo to nie świętowano. Nie świętowano, nie triumfowano. Nie straszono przeciwników demonstracją siły. Nie bito jubileuszowych medali. Piętnasta rocznica także minęła skromnie. Bez obchodów. Dopiero gdy drogiego Nikitę Siergiejewicza Chruszczowa, ostatniego Mohikanina ze stalinowskiego Biura Politycznego, odsunięto od władzy jesienią 1964 roku — dopiero wtedy ustanowiono Dzień Zwycięstwa świętem państwowym, czyli dniem wolnym od pracy. Dokonało się to za Breżniewa. Leonid Iljicz był łasy na ordery, godności, tytuły i hucznie obchodzone święta. Stalin miał tylko jedno odznaczenie — Gwiazdę Bohatera Związku Radzieckiego. Otrzymał je za zasługi wojenne, ale nie nosił. Breżniew natomiast dosłownie obwiesił się orderami. I to w czasie pokoju. Przywłaszczył sobie stopień marszałka, oraz, wbrew regulaminowi, najwyższe odznaczenie wojskowe, Order Zwycięstwa. Właśnie temu człowiekowi, łagodnie rzecz ujmując, bez sumienia, potrzebne były do szczęścia zwycięstwa i ich uroczyste świętowanie. On to ustanowił też Dzień Zwycięstwa świętem państwowym i dniem wolnym od pracy. Zresztą dopiero wtedy, gdy wszyscy członkowie stalinowskiego Biura Politycznego i prawie wszyscy marszałkowie z okresu wojny przenieśli się już na tamten świat lub znajdowali się w stanie spoczynku. Dopóki zaś rządził Stalin, dopóki byli u władzy jego kompani i marszałkowie, doputy o żadnym świętowaniu rocznicy zwycięstwa nie było nawet mowy. Zorganizowano jeden raz defiladę na cześć zwycięstwa, w czerwcu 1945 roku. I na tym koniec.

6. Ale i tamta defilada z 1945 roku była niezwykła. Pod wieloma względami.

Oczywiście, to zawsze rzecz przypadku, ale wydawało się, że samo niebo sprzysięgło się przeciwko defiladzie zwycięstwa. Tego dnia rozpadał się ulewny deszcz. W Moskwie to niezwykła rzadkość. Paradę wojskową jakoś przeprowadzono, ale pochód ludu pracującego trzeba było odwołać. Przejrzałem prognozy meteorologiczne, dotyczące wszystkich dni, kiedy na Placu Czerwonym odbywały się defilady wojskowe. Okazało się, że takiej ulewy jak 24 czerwca 1945 roku nie było nigdy. Generał armii Stuczenko wspomina w swoich pamiętnikach, że specjalnie na defiladę uszyto mu mundur, który został zupełnie zniszczony przez deszcz: skurczył się i złote naszywki pociemniały, takiego munduru wnukom nie pokażesz...14 Z pewnością ucierpiał nie tylko mundur generała armii Stuczenki. Wszystkie zakłady krawieckie i fabryki odzieży w samej Moskwie i w rejonie stolicy zmobilizowano do wypełnienia odpowiedzialnego zadania. Dla wielu, wielu tysięcy uczestników parady wojskowej, uszyć specjalnie na tę okazję zaprojektowane mundury! Zadanie zostało wykonane, ale z mundurów nic nie zostało. Nie ma co pokazywać w muzeach. Jednakże to nie deszcz zepsuł święto i nie z powodu złej pogody triumfalny marsz dźwięczał w uszach Stalina raczej jak marsz żałobny. Coś innego Stalinowi kazało zachowywać się tak, jak to zwykle czynią dyktatorzy, gdy poniosą sromotną klęskę. Córka Stalina, Swietłana, zaświadcza, że po wojnie Wódz niejednokrotnie wyrażał zamiar odejścia ze stanowiska.630 Oczywiście, były to tylko słowa. Stalin do ostatnich dni życia kurczowo trzymał się władzy, sprawa lekarzy– trucicieli to jedynie dalekie echa wielkiej bitwy, która toczyła się pod kremlowskimi gwiazdami w końcu 1952 roku.631 Józef Wissarionowicz walczył do końca. Nawet ostatni gest, jaki uczynił na łożu śmierci, był, zgodnie z relacja Świetlany Josifowny, „gestem pogróżki”.632 Wydając ostatnie tchnienie Stalin jeszcze groził.

630

— S. Allilujewa, „Dwadzieścia listów do przyjaciela”. Instytut Literacki. Paryż 1967. — W styczniu 1953 roku dziewięciu wybitnych medyków, w większości Żydów, aresztowano z oskarżenia o podawanie trucizny członkom Politbiura, których byli osobistymi lekarzami. Dwaj spośród nich zostali zakatowani w śledztwie. Sprawę umorzono po śmierci Stalina, a lekarzy zrehabilitowano [przyp. tłum.]. 632 — Allilujewa, op. cit. s. 30. 631

Towarzysz Stalin zamierzał odejść na „zasłużony odpoczynek”, a równocześnie przygotowywał materiały, które miały zaprowadzić Żukowa, Berię, Sierowa, Mołotowa, Woroszyłowa przed pluton egzekucyjny. Jaki można znaleźć wspólny mianownik dla tak przeciwstawnych zamiarów, jak z jednej strony oskarżanie swoich doradców o spisek, działalność szpiegowską, przygotowywanie nowej czystki na szczytach władzy, a z drugiej — odejście na zasłużony odpoczynek? Zwykle o przeniesienie w stan spoczynku proszą ci, którzy ponieśli klęskę. Robią to nie dlatego, żeby odejść, lecz właśnie po to, by zostać. Wspominają o chęci odejścia, aby błagano ich o pozostanie. To zachowanie małego chłopca, który w ataku histerii okłada się pięściami i krzyczy, że jest be! Po to, by mu zaprzeczono, zapewniono, że wcale nie jest zły. Admirał floty Kuzniecow zaświadcza, że Stalin tak się właśnie zachowywał, i to od razu po defiladzie.18 Admirał pisze, że w małym pomieszczeniu przy murze kremlowskim zebrali się tylko ci, którzy byli dopuszczeni do kręgu najbliższych: członkowie Biura Politycznego i marszałkowie. Wtedy to właśnie Stalin wyraził „swoją chęć odejścia”. Naturalnie, wszyscy zaczęli go przekonywać, żeby tego nie robił. Aby uspokoić Stalina, dwa dni później, 26 czerwca, zatwierdzono dekret ustanawiający najwyższy stopień wojskowy: generalissimus Związku Radzieckiego. 27 czerwca 1945 przyznano go Naczelnemu Wodzowi. Został też odznaczony Orderem Zwycięstwa. Tyle że towarzysz Stalin jakoś dziwnie odnosił się do wszystkich tych nagród i zaszczytów.

7. Przed wojną Stalin otrzymał Złotą Gwiazdę Bohatera Pracy Socjalistycznej. To odznaczenie nosił. W 1943 roku, po przełomowej dla losów wojny bitwie pod Stalingradem, towarzyszowi Stalinowi przyznano stopień marszałka Związku Radzieckiego. W roku 1944, po zwycięskim zakończeniu Operacji Białoruskiej, Stalin otrzymał najwyższe odznaczenie wojskowe — Order Zwycięstwa. I oto po defiladzie zwycięstwa najwyższe władze kraju podejmują decyzję o przyznaniu mu tytułu generalissimusa,

Bohatera Związku Radzieckiego oraz odznaczeniu go po raz drugi Orderem Zwycięstwa. Od tej chwili zaczyna się dziać coś dziwnego. Stalin przyjmuje tytuł generalissimusa, niekiedy pojawia się w mundurze wojskowym, ale na pagonach nosi dystynkcje marszałka Związku Radzieckiego. Odmawia ich zamiany na specjalnie dla niego zaprojektowane epolety generalissimusa. Przypina również demonstracyjnie Złotą Gwiazdę Bohatera Pracy, zaś Złotej Gwiazdy Bohatera Związku Radzieckiego — nie. Ba, odmawia wręcz jej przyjęcia. Podobnie drugiego Orderu Zwycięstwa. A więc odznaczenia przedwojenne nosi, odznaczenia z czasu wojny — czasami, ale tych, które otrzymał w nagrodę za wielkie zwycięstwo — nigdy. Centralny organ Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej „Krasnaja zwiezda” pisze: „Zgodził się przyjąć drugi Order Zwycięstwa dopiero 28 kwietnia 1950 roku. Tego dnia Szwernik wręczy Stalinowi również Złotą Gwiazdę Bohatera Związku Radzieckiego i dwa Ordery Lenina, które także długo czekały na tę chwilę”.633 W przytoczonym wyżej zdaniu warto zwrócić uwagę na słowa: „zgodził się”... A więc nagrody dla Stalina za zwycięstwo przeleżały bez mała pięć lat. W grudniu 1949 roku cała postępowa ludzkość świętowała dzień siedemdziesiątych urodzin Stalina. Ileż było hałasu i wrzawy, ile uroczystości, przemówień! Ile setek milionów tomów dzieł Stalina wydano w przekładzie na wszystkie języki świata! Do dziś są to rekordowe nakłady, nie do pobicia. Towarzysz Stalin lubił honory i zaszczyty. A ile było podarunków! Trudno zliczyć. Zorganizowano wystawę pod taką właśnie nazwą: „Podarunki dla Stalina”. W dziejach ludzkości nie było wspanialszej ekspozycji! A więc towarzysz Stalin przyjmował gratulacje i upominki. Ale nagród za zwycięstwo — nie. Dopiero po jubileuszu swego siedemdziesięciolecia zgodził się je odebrać.

633

—

„Krasnaja zwiezda”, 27 października 1994.

8. Zgodził się odebrać. Ale czy nosił? W „Radzieckiej Encyklopedii Wojskowej” zamieszczono portret Stalina. Na jego piersi widnieją wszystkie przyznane mu ordery. Taka jest zasada: każdy oficer ma obowiązek posiadać zdjęcie, na którym sfotografowano go we wszystkich odznaczeniach. Takie zdjęcie przecho wuje się w dziale personalnym Sił Zbrojnych. Jeśłl ktoś otrzymuje awans lub nowe odznaczenie, portret zostaje zaktualizowany. Stalin nie odstąpił od tej zasady. Składał zresztą przysięgę wojskową, jak każdy żołnierz Armii Czerwonej, podpisał stosowny dokument, który również przechowywany był w dziale personalnym. Zrobiono mu też zdjęcie „przy orderach”. Nie istnieją jednak żadne świadectwa, że Stalin pojawiał się publicznie ze wszystkimi odznaczeniami na piersi. Wiadomo natomiast, że swoją przedwojenną Złotą Gwiazdę Bohatera Pracy nosił, a drugą, z okresu wojny, za zwycięstwo — ignorował. Tak też przedstawiano go na plakatach, z jedną złotą gwiazdką. Radzę zwłaszcza obejrzeć dzieła głównego nadwornego portrecisty K. Iwanowa, zatytułowane: „Osiągniemy dostatek” (1949). „Józef Wissarionowicz Stalin” (1952) i inne. Ostatnia oficjalna fotografia Stalin ukazała się na okładce „Ogonioka” — towarzysz Józef Wissarionowicz ma na niej jedną gwiazdkę, Bohatera Pracy634. Reasumując: nie przyjmuje defilady zwycięstwa, odznaczeń za zwycięstwo nie chce i nie nosi, rocznicy nie obchodzi, kaprysi, grymasi, grozi, że odejdzie. Ale nie odchodzi. A wszystko dlatego, że towarzysz Stalin nie miał powodu, by cieszyć się i świętować. Druga wojna światowa została przegrana, i on o tym wiedział. Wiedzieli też o tym i rozumieli to jego najbliżsi współpracownicy. Komuniści nie mieli żadnych podstaw, żeby się radować i święcić triumfy. Aby to pojąć, musimy się cofnąć do czasu narodzin dyktatury komunistycznej i utworzenia Związku Socjalistycznych Republik

634

—

„Ogoniok”. nr 8/1953.

Radzieckich. Do okresu, kiedy postanowiono, że Lenin musi mieć wielką głowę. Bardzo wielką...

ROZDZIAŁ 57. PO CO IM ŚWIATOWA REWOLUCJA? Całą naszą nadzieję upatrujemy w tym, że nasza rewolucja spowoduje rewolucją europejską. Jeśli narody Europy nie zdławią imperializmu, my zostaniemy starci na proch, to pewne. Albo rewolucja rosyjska wznieci wicher walki na Zachodzie, albo kapitaliści wszystkich krajów zduszą naszą635. LEW TROCKI

1. Marks uważał, że rewolucja komunistyczna powinna być światowa. Było to dla niego tak oczywiste, że nawet nie próbował tej tezy niczym uzasadniać. Sprawa jasna, i tyle. Lenin był w sprawie rewolucji tego samego zdania. Nie będę go cytował po prostu z zasady. Wszystkie prace Lenina przeniknięte są jedną myślą: „albo jedno, albo drugie zwycięży”. To jeden z tych rzadkich przypadków, kiedy twierdzenie Lenina, że albo komuniści zagarną cały świat, albo władza komunistyczna wszędzie upadnie, okazało się słuszne. Życie je potwierdziło. Komuniści nie mogli zagarnąć całego świata. Dlatego ich władza upadła. Trocki bazował na tym samym przekonaniu: na jednej planecie komunizm nie może istnieć obok normalnych ludzkich społeczeństw.

2. Umówmy się od razu: nie będziemy się spierać o słowa. Możemy przyjąć pierwszą lepszą nazwę — faszystowski socjalizm, komunistyczny faszyzm, marksizm–hitleryzm, hitleryzm–leninizm, trockizm–stalinizm... Chodzi nie o słowa, lecz o ich treść. A treść sprowadza się do tego, że państwo powinno

635

— Przemówienie wygłoszone 26 października 1917. w dniu przejęcia przez bolszewików władzy w Rosji.

spełniać tylko dwie funkcje: po pierwsze chronić swoich obywateli, po drugie tak zorganizować życie, żeby ci obywatele chętnie i dobrze pracowali. Wszystkie pozostałe problemy ludzie mogą rozwiązać sami. Nie trzeba tylko wtrącać się do ich życia, nie trzeba ich instruować, co, jak i kiedy mają robić. W naszym państwie żyją setki milionów ludzi. Każdy z nich ma głowę, ale nie każda głowa pracuje. Jeśli państwo zaczyna się wtrącać do życia ludzi, do ich działania, nic dobrego z tego nie wynika. Jeśli zaś udziela im wskazówek, co i jak robić, jeśli pracują pod przymusem, państwo takie nie przetrwa długo. Zmarnieje i upadnie. Ingerencja państwa, choćby z najszlachetniejszych pobudek, w działalność gospodarczą obywateli zawsze i wszędzie ma jednakowe konsekwencje: ludność ubożeje i zmyka tam, gdzie pieprz rośnie. W teorii to brzmi pięknie: wszystko stanie się własnością całego społeczeństwa, całego narodu! W istocie, jeśli majątek nie należy do nikogo konkretnego, wówczas należy do państwa. Też dobrze. Cóż to jednak jest państwo? Czy to coś namacalnego, czy można tego dotknąć? Państwo to struktury i organy, przedstawiciele narodu, a mówiąc krócej: biurokracja. Gdyby socjaliści powiedzieli otwarcie: wprowadzimy totalną biurokrację, to kto by ich poparł? Dlatego używają pięknych słówek: nacjonalizacja, uspołecznienie, kontrola państwowa itd. Ale treść pozostaje niezmienna: państwo, czyli biurokracja, nie jest w stanie skutecznie zarządzać gospodarką. Biurokrata nie ma ochoty ryzykować, oszczędzać, wprowadzać nowych rozwiązań. Socjalistyczne społeczeństwo szybko ubożeje i najrozsądniejsi obywatele czym prędzej starają się zwiać tam, gdzie nie będzie nimi rządził biurokrata, gdzie istnieją możliwości samodzielnej pracy, bez podporządkowywania się paragrafom instrukcji i rozkazom. To reguła, od której nie ma wyjątków: ludzie uciekają od socjalizmu. Od każdej jego odmiany. Im więcej nacjonalizacji, tym więcej potrzeba urzędników do zarządzania uspołecznioną gospodarką, tym gorzej gospodarka pracuje, tym kraj jest biedniejszy, tym więcej ludzi głosuje nogami. Radziecki socjalizm nikomu się nie podobał, i ludzie Zachodu powiadali z pogardą: to nie socjalizm, to totalitaryzm, rządy biurokracji.

I mieli rację. Ale gdyby, na przykład, odebrać Amerykanom ziemię, sklepy, fabryki, statki i koleje, i wszystkie te środki uspołecznić, to kto będzie całym tym majątkiem zarządzał? Odpowiedź jest jedna: własność społeczna, czyli de facto własność państwowa, musi być kontrolowana przez struktury państwowe, czyli biurokrację. Olbrzymi majątek wymaga olbrzymiej armii biurokratów. I jeśli ktoś twierdzi, że biurokracja amerykańska potrafi zarządzać lepiej, niż robiła to radziecka, nie będziemy się spierać. Pożyjemy — zobaczymy.

3. Proponuję państwu pewien eksperyment. Zatrzymajcie na ulicy człowieka, najlepiej cudzoziemca, obywatela z możliwie najbogatszego demokratycznego państwa, i zadajcie mu na początek pytanie: załóżmy, że jest pan głową najzamożniejszego, najlepiej rozwiniętego państwa, że wczoraj uczynił pan własnością społeczną wszystko, co jest w kraju, a nazajutrz obywatele dają nogę... Co pan wtedy zrobi? Możliwe są tylko dwie odpowiedzi: a) natychmiast odstąpię od biurokracji, czyli od socjalizmu; b) zatrzymam uciekinierów wszelkimi możliwymi sposobami. Rzecz ciekawa, pierwszą odpowiedź usłyszycie niezwykle rzadko. Bardzo niewielu spotkałem ludzi, którzy odpowiadają pytaniem na pytanie: a dlaczego uciekają? Mało kto próbuje znaleźć przyczynę masowego exodusu. O wiele częściej, słysząc, że ludzie zwiewają, wasz rozmówca zareaguje ostrym i stanowczym: „zatrzymać!”. To odpowiedni moment, by zadać mu następne pytanie: jak ich zatrzymać? Usłyszycie wachlarz najrozmaitszych propozycji: a) obstawić granicę patrolami wojskowymi; b) użyć do tropienia zbiegów psów; c) użyć helikopterów; d) zaminować granice państwowe; e) wychwytywać uciekinierów światłem reflektorów; f) zamontować sygnalizację elektroniczną; g) otoczyć państwo murem.

Powiedzcie wtedy, że wszystkie te środki zostały już zastosowane, ale nie pomagają. Niewykluczone, że wówczas wasz rozmówca odpowie: no to do diabła ze zbiegami, niech uciekają. Z tym jednak zgodzić się nie możemy. Nie uciekają przecież tylko najgłupsi. Leninowi wymknął się kwiat wielkiej rosyjskiej inteligencji, ludzie kultury i nauki, genialni szachiści, konstruktorzy pierwszych na świecie śmigłowców, generałowie i dyplomaci, bankierzy i kupcy, baletmistrzowie światowej sławy i artyści teatralni, pisarze, malarze, rzeźbiarze, inżynierowie, architekci, oficerowie, prawnicy... Nawet ci, którzy opiewali własność społeczną i przeklinali Amerykę, pisarze–komuniści wszelkiej maści, tacy jak Gorki i Majakowski, także dali nogę. Wyśpiewywali hymny na cześć władzy robotniczo–chłopskiej, sami znajdując się z dala od niej. Ponieważ to, co piękne — jak nas uczono — dostrzega się tylko z odpowiedniej odległości. Kiedy już gospodarka zostanie uspołeczniona, rzeka uciekinierów nigdy, w ani jednym państwie nie wysycha, przeciwnie — wzbiera. Latem 1961 roku w jednej tylko połowie pewnego miasta — mam na myśli Berlin Zachodni — ludność powiększała się o jednego mieszkańca na minutę. W Berlinie Wschodnim zaś odpowiednio co minutę ludność o jednego mieszkańca malała. Wówczas to stworzono ósmy cud świata — mur berliński, a wszystkich, którzy próbowali go przekroczyć, zabijano. Sprawę nieco komplikował fakt, że i strażnicy byli ludźmi, a więc także i oni uciekali. Wprowadzono wówczas czujniki elektroniczne, zaminowano teren wokół muru, ustawiono różnego rodzaju zapory, których nie mógłby sforsować ani czołg, ani buldożer... A ludzie wciąż uciekali. Zorganizowano w Berlinie niezwykle ciekawe muzeum — Muzeum Muru Berlińskiego. Mój Boże! Toż to wystawa prawdziwie genialnych wynalazków. Trudno sobie wyobrazić, co potrafili wymyślić ludzie, byleby tylko uciec z państwa, które wtrącało się do życia każdego człowieka. Zarazem jest to muzeum śmiertelnego ryzyka. Muzeum wiary i nadziei, że człowiek zawsze zdolny jest do ucieczki! I ludzie uciekali. Uciekali ze wszystkich krajów socjalistycznych. W skład ZSRR wchodziło w szczytowym okresie szesnaście republik. Potem ich liczba zmniejszyła się do piętnastu. Ludność jednej z nich, Karelo–Fińskiej, niemal w całości powolutku przewędrowała do sąsiedniej Finlandii.

Zatrzymywano ich, wyłapywano, straszono, ale w końcu zostało tak niewielu, że trudno było utrzymywać osobną republikę z taką liczbą mieszkańców... Przypomnijmy sobie, jak właściwie doszło do upadku komunizmu w NRD, w Polsce, Czechach, na Słowacji. Węgry otworzyły granicę z Austrią i nagle setki tysięcy osób z sąsiednich krajów komunistycznych zapałały chęcią podróży. Latem 1989 roku wszystkie drogi Europy Wschodniej były zatłoczone turystami, którzy podróżowali w jednym kierunku, nie zamierzając wracać tam, skąd wyjechali. Życie gospodarcze w kilku krajach jednocześnie zostało sparaliżowane: ludzie chwytali to, co mogli unieść i zmierzali ku granicy, gdzie otwarto maleńką furteczkę. I oto cały świat przyglądał się, jak pęka balon. W jednym tylko miejscu przekłuto go maleńką szpileczką. I balon pękł. Tak więc komuniści nie mogli pozwolić ludziom na swobodne opuszczanie kraju. Ten, kto uczynił pierwszy wyłom, stawał się mimowolnym grabarzem wielkiej idei. I idea pękła jak bańka mydlana... W praktyce uspołecznieniu gospodarki zawsze towarzyszy exodus ludności na nigdzie niespotykaną skalę. Tak więc ci, którzy walczą o szczęście mas, muszą stosować się do nakazu Stalina, który zalecał: zamknąć granice na wszystkie zamki. Ale nawet zamknięte szczelnie granice nie mogły wytrzymać naporu. Władze musiały więc zastosować ostrzejsze, bardziej radykalne środki. Zapytajcie kogoś na ulicy, co robić, jeśli ludzie uciekają milionami? Wasz rozmówca będzie proponował coraz to nowe sankcje: a) wysłać do krajów sąsiednich tajnych agentów, aby wyławiali i zawracali zbiegów; b) uciekinierów zabijać, żeby to odstraszyło innych; c) wyszukiwać pośród ludności potencjalnych zdrajców; d) brać zakładników: ty uciekłeś, a my rozstrzelamy twoją rodzinę; e) w sposób przekonywający wyjaśnić ludności, że życie za granicą jest ciężkie, że biją tam Murzynów. Usłyszycie jeszcze wiele rad. Ale nie dawajcie za wygraną. Twierdźcie stanowczo, że to wszystko na nic. Tymi metodami uciekinierów nie da się zatrzymać.

Wówczas najbardziej przenikliwy z waszych rozmówców zaproponuje jedyny skuteczny sposób rozwiązania tego wewnętrznego problemu: zrobić tak, żeby nie było dokąd uciec.

4. Mówią nam, że Rosja nie była przygotowana do socjalizmu, że socjalizm można wprowadzić tylko w bogatym, rozwiniętym, kulturalnym kraju. Święta prawda. Ale dlaczego tak jest? Wolny rynek, wszelkie inicjatywy gospodarcze można wprowadzić gdziekolwiek — w Singapurze, Korei Południowej, na Tajwanie — i rezultat bywa zawsze taki sam: zdumiewający wprost poziom nauki, kultury, przemysłu, rolnictwa, powszechnie odczuwalny wzrost standardu życia. A socjalizm — tylko w bogatych, kulturalnych krajach. Dlaczego? Otóż dlatego, że biurokracja nie jest zdolna niczego stworzyć sama, ktoś wcześniej własną pracą musi nagromadzić środki, podnosić poziom kultury, nauki, przemysłu i rolnictwa — i dopiero na bazie tych zgromadzonych wcześniej dóbr materialnych socjalizm może rozkwitnąć. Ale nie na długo. Biurokraci potrafią zrujnować każde, choćby najbogatsze państwo. I to bardzo szybko. Podobno w Rosji wcale nie było socjalizmu, tylko jeden wielki koszmar. Racja. Pamiętajmy o zasadzie: w teorii każdy socjalizm jest piękny. Rzekomo w Rosji nie istniał socjalizm, lecz kapitalizm państwowy. Tak twierdzą sami socjaliści. Ich zamiar jest jasny: pozwólcie na jeszcze jedną próbę, tym razem na pewno zaprowadzimy prawdziwy socjalizm. Łatwo przepowiedzieć: każda ingerencja państwa, czyli biurokracji, w gospodarkę skończy się korupcją, złodziejstwem, łapówkarstwem, rozgrabieniem bogactw naturalnych, koncentracją władzy i bogactwa w rękach niewielkiej kliki, jawnym bandytyzmem, stagnacją ekonomiczną i kulturalną, zgnilizną moralną i w końcu krachem. A ludzie nie zechcą być członkami takiego społeczeństwa. Będą uciekać. Nie mówię tego po to, by obrazić Wielką Brytanię, która udzieliła mi schronienia: rząd brytyjski usiłuje wszystko zorganizować jak najlepiej,

dlatego co rok moja Wielka Brytania traci około tysiąca naukowców najwyższej klasy. To zjawisko nazywa się ucieczką mózgów. Codziennie trzy osoby. Przez wiele dziesięcioleci. Ci naukowcy nigdy już do Wielkiej Brytanii nie wrócą. W chwili, kiedy czytacie te słowa, troje z nich czeka już na londyńskim lotnisku Heathrow, w terminalu nr 4, na lot do Kalifornii. Panuje tam klimat nie do zniesienia dla białego człowieka, kwitnie bandytyzm, w każdej chwili grozi trzęsienie ziemi. Kiedy do niego dochodzi, giną ludzie i powstają kolosalne straty. Nikt nie wie, co się stanie za sekundę. Ale wszyscy ciągną tam, jak muchy do miodu. Socjalizm u nas, w Wielkiej Brytanii, jest stosunkowo łagodny. Kiedy tylko jednak urzędnicy w najlepszych intencjach usiłują ulepszyć i zorganizować nam życie, liczba osób opuszczających kraj natychmiast rośnie, a państwo, kierowane instynktem samozachowawczym, musi swoich naukowców wyłapywać z pomocą psów policyjnych po dworcach lotniczych i stosować wobec nich środki, które my poznaliśmy już wcześniej. Przypominam o tym na marginesie, przy okazji.

5. Podobno Rosjanie, Chińczycy, Niemcy, Kubańczycy i wszyscy inni komuniści źle zrozumieli Marksa. Być może. Jeśli jednak miliardy ludzi usiłowały zorganizować życie zgodne ze wskazaniami Marksa i nic im z tego nie wyszło, można by mieć pretensję do Marksa, że nie przewidział skutków ubocznych takiego eksperymentu. Jeśli genialny uczony wynalazł lekarstwo, które nikomu nie pomogło, a po którego zażyciu zmarło sto milionów ludzi, trudno nadal uważać go za geniusza. Można oczywiście tłumaczyć rzecz tym, że głupi pacjenci niewłaściwie odczytali załączoną ulotkę ze sposobem użycia. Ale i to nie najlepiej świadczy o genialności uczonego; w końcu należałoby tak pisać instrukcje, żeby nie budziły wątpliwości. Są na świecie tysiące profesorów marksizmu, ale żaden z nich nawet nie usiłował zbudować choćby teoretycznego modelu społeczeństwa według recepty Marksa.

Otwórzmy „Manifest komunistyczny”, napisany przez Marksa i Engelsa, i przekonajmy się, jaki powinien być prawdziwy komunizm. Oto niektóre zalecenia. Należy: 1) znieść całkowicie własność prywatną; 2) zlikwidować rodzinę i wprowadzić „oficjalną jawną wspólnotę żon”; 3) objąć wszystkie dzieci wychowaniem społecznym (w rezolucji genewskiego kongresu Międzynarodówki Marks rozwinął tę myśl: „każde dziecko od dziewiątego roku życia powinno być pracownikiem produkcyjnym”); 4) powołać armię pracy, w szczególności w rolnictwie. Marks i Engels zapomnieli wyjaśnić, kto będzie żołnierzem pracy, kto kapralem, kto oficerem, a kto marszałkiem polnym. Spróbujemy sobie teraz wyobrazić setki milionów, ba, miliardy ludzi, którzy nic nie mają — ani ziemi, ani domu, ani żony, ani dzieci. Dawniej setki milionów ludzi codziennie podejmowały miliardy decyzji dotyczących tego, co mają robić, kiedy orać, kiedy siać, co produkować, co kupić i co sprzedać. Jeśli pozbawi się ludzi własności, tym samym odbierze się im prawo podejmowania decyzji. Kto więc będzie to robił, kto będzie zarządzał wszystkim? Odpowiedź Marksa jest jednoznaczna: państwo. „Centralizacja kredytu w rękach państwa za pośrednictwem banku narodowego z kapitałem państwowym i zachowaniem absolutnego monopolu”, „zwiększenie liczby państwowych zakładów pracy” itd. Jeśli zabierzemy chłopu kawałek ziemi i nie pozwolimy mu gospodarować na nim tak, jak to uważa za stosowne, znaczy, że musimy wyznaczyć urzędnika, czyli biurokratę, który będzie mu wydawał w imieniu państwa wszelkie polecenia. Natychmiast rodzi się pytanie: a co, jeśli chłop nie zechce się podporządkować biurokracie? Jeśli nie będzie posłuszny zaleceniom państwa, lecz zapragnie się kierować własnym doświadczeniem? W takim wypadku państwo musi się uciec do zastosowania siły, no bo skoro pozwoli się każdemu na podejmowanie samodzielnych decyzji i odwoływanie się do własnych doświadczeń, to po co komu Marksowskie armie pracy? Podobno Marks i Engels chcieli zlikwidować klasy społeczne i znieść wyzysk człowieka przez człowieka. Tak mówią ci, którzy nie czytali „Manifestu”, lecz znają go jedynie z drugiej ręki. Zamysł Marksa by inny:

piramida społeczna z wyraźnym podziałem na część niższą, średnią i wyższą (z wieloma szczeblami pośrednimi), koncentracja wszystkich bogactw i władzy na szczycie, przekształcenie tych, co znajdują się najniżej, w pracowników produkcyjnych. Marzenia Marksa zostały w pełni zrealizowane za bramą Oświęcimia. W każdym kraju, w każdym wielkim mieście istnieją najprawdziwsze ośrodki marksizmu — społeczności ludzkie, którym państwo zupełnie bezpłatnie gwarantuje mieszkanie, ogrzewanie, pomoc lekarską, wyżywienie, odzież oraz zatrudnienie. Członkowie tych społeczności, wprawdzie formalnie, ale są jednak równi — otrzymują jednakowe jedzenie, jednakowe ubranie, mają jednakowe warunki egzystencji. Gdzie można spotkać taką idyllę? W więzieniach. Tam życie zorganizowane jest tak, jak chciał Marks — nie istnieje własność prywatna, ludzie mają zabezpieczone wszystko, czego potrzebują do przetrwania, i gwarantuje im się pracę. Więzienie i obóz koncentracyjny to ideał, do którego dąży każde marksistowskie państwo. Konieczność terroru dla Marksa i Engelsa była najzupełniej oczywista: któż by bowiem chciał dobrowolnie żyć w ich komunistycznym raju? Dlatego u Marksa znajdujemy nawoływania nie po prostu do dyktatury, ale do „energicznej dyktatury”,636 zaś w „Katechizmie” Engelsa stwierdzenie prostego faktu, że więzień dla wszystkich nie starczy. Dlatego też autor poleca stworzenie dla wrogów reżimu „miejsc pod szczególną kontrolą”. W wieku XX można to określić zwięźlejszym i lepiej zrozumiałym terminem: „obozy koncentracyjne”. Im więcej ziemi, fabryk, domów zabierzemy ludziom tym liczniejsza rzesza biurokratów będzie potrzebna nam do zarządzania tymi dobrami. Marks i Engels uważali, że należy ludziom odebrać wszystko, czyli tym samym proponowali totalną biurokrację, nie nazywając, co prawda, rzeczy po imieniu. Istota marksizmu to totalna kontrola sprawowana przez państwo, czyli biurokrację państwową, nad gospodarką. Rosja istotnie nie była przygotowana na to, żeby żyć zgodnie z teoriami Marksa. Ale pokażcie mi, proszę, kraj, który zgodziłby się żyć według ich wskazań. 636

—

„Neue Rheimische Zeitung”, 14 września 1848.

Gdyby Marks spróbował zbudować komunizm na przykład w Niemczech, rozlałaby się rzeka krwi. Jeśliby niemieckim chłopom odebrać ziemię, sklepikarzom sklepy, rzemieślnikom warsztaty, to iluż niezadowolonych trzeba byłoby zlikwidować? Gdyby rodzicom zabrać dzieci, mężom żony, z przeznaczeniem do wspólnego użytku, również spotkałoby się to ze sprzeciwem. Do stłumienia tego oporu, czyli wojny z własnym narodem, Marks potrzebowałby milionów żołnierzy, tajnej policji, publicznych egzekucji itd. A jeśli nawet udałoby mu się zdławić opór, Niemcy zbiegliby do sąsiednich krajów. Marks przewidywał zresztą masowy exodus i zalecał stosowanie surowych kar wobec niezadowolonych i uciekinierów. I nie Chruszczów, lecz Marks zbudowałby mur wokół swojego raju, nie Erich Honnecker, lecz Marks wydałby rozkaz strzelania do zbiegów. Ostatecznie byłby zaś zmuszony rozpocząć rewolucyjną wojnę przeciwko krajom ościennym po to, by nie nęciły jego podwładnych. Ale ustanowieniem komunizmu w Austrii, Francji, Szwajcarii nie sposób byłoby rozwiązać problemu: Niemcy, Austriacy i Szwajcarzy uciekliby dalej — do Wielkiej Brytanii, Włoch, Hiszpanii, a Marks musiałby kontynuować wojnę na skalę światową. On sam dobrze zdawał sobie z tego sprawę i właśnie dlatego uważał, że komunizm może istnieć tylko pod warunkiem, że ogarnie cały świat. Dla obywateli każdego kraju komunistycznego sąsiednie, normalne państwo stanowi materiał do porównań, które nigdy nie wypadają na korzyść komunizmu. Obywatele Korei Północnej patrzą na swoich sąsiadów w Korei Południowej i wyciągają wnioski. Samo istnienie Korei Południowej jest niebezpieczne dla komunistycznego reżimu w Phenianie — ludzie przestają bowiem wierzyć komunistom. Dlatego dwa różne systemy nie mogą egzystować obok siebie. Z tego samego powodu nie było możliwe istnienie dwóch państw niemieckich. Ludzie uciekali z NRD, kraj tracił swój potencjał intelektualny i pozostawała jedynie alternatywa: albo wprowadzić (razem z sojusznikami) w przyszłości komunizm w Niemczech Zachodnich, albo upaść. Jednakże przekształcenie normalnego kraju ościennego w komunistyczny nie rozwiązuje problemu. Komunistyczny Północny Wietnam rozszerzył reżim na Wietnam Południowy, ale ludzie uciekli jeszcze dalej...

Oto dlaczego Marks i Engels wiedzieli tylko jedno — rzec można, na skalę globalną: całą ludzkość zorganizować w jedną wielką armię pracy, podporządkować wszystkich wspólnemu rządowi, zlikwidować wszelkie zewnętrzne pokusy — żadnej zagranicy. Z tego też względu w swoich pracach teoretycznych używają oni terminu „państwo” wyłącznie w liczbie pojedynczej i podkreślają, że chodzi o jedno państwo światowe, wspólne dla wszystkich narodów, ustanowione raz na zawsze jako ukoronowanie rozwoju ludzkości. Nic lepszego od takiego państwa wymyślić nie można. Marks uważał za konieczne rozpowszechnianie swojej idei wszem i wobec, zarówno pośród współcześnie żyjących, jak i przyszłych pokoleń. Rewolucja światowa to jedyny możliwy wariant istnienia marksizmu w czystej postaci. Marks i Engels innego rozwiązania nie dopuszczali nawet w teorii. Rewolucja na skalę światową mogła wybuchnąć jedynie w rezultacie wojny światowej. Marks i Engels przewidywali ją, wręcz marzyli o niej...

6. Stalin także rozumiał, że długotrwałe istnienie systemu komunistycznego (nawet nie w czysto marksistowskiej, ale choćby łagodnej, stalinowskiej wersji) w sąsiedztwie normalnych państw nie jest możliwe. „Istnienie przez czas dłuższy Republiki Rad obok państw imperialistycznych to rzecz nie do pomyślenia” — twierdził Lenin. I wielokrotnie powtarzał: „Dopóki istnieje kapitalizm i socjalizm, nie może być mowy o pokoju; albo jeden, albo drugi system w końcu zwycięży; usłyszymy nabożeństwo żałobne albo po Republice Rad, albo po światowym kapitalizmie”. Te słowa Lenina Stalin często cytował. Żeby zawoalować istotę swego systemu, komuniści rozpuszczali słuchy, że Związek Radziecki to po prostu imperium rosyjskie. Na pierwszy rzut oka można było dostrzec podobieństwo: te same granice, ustanowione przez Katarzynę II, ci sami sąsiedzi, z którymi Rosja od wieków pozostawała w konflikcie. Ale było coś, co różniło Związek Radziecki od wszystkich innych imperiów, w tym także od imperium rosyjskiego. Oto na czym polegała różnica.

Teoretycznie Czyngis–chan mógł zatrzymać swą ekspansję na jakiejkolwiek granicy i nie posuwać się dalej. Mógł to zrobić również Aleksander Wielki, Attyla, Napoleon. Każde imperium — brytyjskie, hiszpańskie, francuskie, rosyjskie — mogło tak uczynić. Ale nie Związek Radziecki. Związek Radziecki musiał ogarnąć cały świat, ponieważ nie mógł graniczyć z normalnymi państwami. Ratunku dla komunizmu można było szukać jedynie w jego rozprzestrzenieniu się na cały świat, w unicestwieniu normalnego życia w pozostałych krajach, tak by nie istniało państwo, o którym obywatel radziecki mógłby marzyć, w którym mógłby się schronić. Za granicami Związku Radzieckiego należało zdławić wszelkie obce, niesowieckie formy organizacji społecznej. Trzeba było zaprowadzić komunizm wszędzie, żeby — kiedy już przeminie kilka pokoleń — ludzie zapomnieli, że możliwe są inne formy egzystencji. Oto dlaczego druga wojna światowa była dla Związku Radzieckiego upragniona, konieczna i niezbędna. Stalin traktował ją jako etap w walce o ustanowienie komunizmu na całym świecie. Objęcie bowiem systemem komunistycznym ludzkości nie było kaprysem Stalina ani przejawem terytorialnej ekspansji imperium rosyjskiego, nie było ideologią, lecz zaciętą walką o przetrwanie. Lenin bezustannie podkreślał, że rozszerzanie się terytorialne jest warunkiem przetrwania komunizmu. Jeśli ten warunek nie zostanie spełniony — zginiemy. Dlatego też Lenin, przejąwszy władzę w jednym kraju, powołał Komintern637 — Międzynarodówkę Komunistyczną — sztab rewolucji światowej i potężną organizację szpiegowsko–terrorystyczną, która miała swoje agendy na całym świecie. Zwycięstwem w drugiej wojnie światowej — w pojęciu Lenina i Stalina — byłoby zagarnięcie co najmniej całych Niemiec, Francji, Włoch, Hiszpanii i ich kolonii. Tak się jednak nie stało. I zaczął się proces rozkładu, który przywiódł radziecki komunizm do nieuniknionego krachu.

637

— Komintern — Kommunisticzesktj Internacjonał — (tzw. III Międzynarodówka) zrzeszał partie komunistyczne różnych krajów. Powstał na początku 1919 roku, jego siedzibą była Moskwa, a pierwszym przewodniczącym G. Zinowjew — członek Politbiura RKP(b). Komintern był organizacją zdominowaną przez radzieckich komunistów, z czasem przekształconą w ekspozyturę wywiadów ZSRR. Skompromitowany poparciem udzielanym III Rzeszy (lata 1935–1940) oraz współpracą z RSHA i Abwehrą, został — decyzją Stalina — rozwiązany w 1943 roku [przyp. red.].

Jednakże w latach dwudziestych XX wieku komuniści byli pełni nadziei. I, trzeba przyznać, nadziei w pełni uzasadnionych. Oto dlaczego natychmiast po przejęciu władzy zaczęli mówić o nowej wojnie światowej i rewolucji, która miałaby ogarnąć cały glob. Z tego też powodu Stalin polecił zrobić Leninowi wielką głowę...

ROZDZIAŁ 58. PRÓBA PIERWSZA Zacisnij światu na grdyce proletariatu palce.638 WŁODZIMIERZ MAJAKOWSKI

1. 11 listopada 1918 roku zakończyła się pierwsza wojna światowa. 13 listopada natomiast rząd radziecki jednostronnie zerwał ustalenia pokoju brzeskiego i wydał Armii Czerwonej rozkaz natarcia. Wystarczy rzucić okiem na protokoły któregokolwiek z licznych posiedzeń i zjazdów, by się przekonać, że na porządku dziennym królował jedyny temat — rewolucja światowa. Celem radzieckiej ofensywy był komunizm w Europie. W ciągu kilku dni Armia Czerwona wtargnęła na terytorium państw nadbałtyckich. 29 listopada uformowano komunistyczny rząd Estonii, 14 grudnia — Łotwy. Niewiele później to samo stało się na Litwie. 17 grudnia w Rydze został opublikowany manifest: najbliższym celem natarcia, zgodnie z jego treścią, miały być Niemcy. Ale celem głównym było wzniecenie nowej wojny światowej. Można nawet nie czytać wezwań i manifestów, decyzji zjazdów i rezolucji — potężne pragnienie nowej wojny przenikało w tamtych dniach całe życie rozszalałej jak żywioł, czerwonej Rosji. Nawoływania do nowej wojny światowej rozległy się wszędzie. Można je było odczytać na pierwszej stronie nowego elementarza, na milionach plakatów, które niczym tapety oblepiały domy i ulice, usłyszeć na każdym zebraniu robotników, wiecu żołnierskim, z każdej trybuny czy latarni, a już na pewno wołało ze stronic tomików poetyckich: rozdmuchamy pożar świata!

638

—

„Lewą marsz”, tłum. Lucjan Szenwald i Adam Ważyk.

Poeci posuwali się jeszcze dalej. Niektórzy z nich w 1918 roku uznawali drugą wojnę światową nie tylko za upragnioną, nieuniknioną i bliską przyszłość, lecz za coś, co już trwa. Orieszyn w pieśni „Na bagnety” pisał: Bój ostatni zwycięski już trwa. Wokół nas plonie dziś cały świat. Bo bagnetem wśród ogni i trwóg Każdy z posad go ruszył kto mógł. Interesujące, że kartkując pożółkłe strony tego samego radzieckiego śpiewnika, nieco dalej znajdziemy pieśń „Jesteśmy za pokojem!” autorstwa Żarowa i Tulikowa: Wszystkie ziemi narody Niechaj biją na trwogę Trzeba pokoju strzec! Musimy stanąć murem I wołać zgodnym chórem: Precz z nową wojną, precz! W każdym radzieckim śpiewniku zobaczymy też pieśni „Armia Czerwona silniejsza od wszystkich” Grigoriewa i Pokrassa. Głosi ona: „Wzniecamy pożar świata...” A obok znajdujemy utwór „W obronie pokoju” Frenkla i Biiłego: Znów bogacze wzniecają pożary, Świat śmiertelne poniesie ofiary... Te pieśni tworzyli i śpiewali ci sami ludzie. Chciano wzniecić nową wojnę, a jednocześnie zaciekle walczono z jakimiś bogaczami, którzy do niej podżegali... Adolf Hitler jest jedną z najstraszliwszych postaci w dziejach świata. Ale to przywódcy radzieccy usiłowali rozpocząć drugą wojnę światową, zanim jeszcze on otrzymał legitymację DAP — Niemieckiej Partii Robotniczej z numerem 7.

2.

W 1918 roku Armia Czerwona nie dotarła do Niemiec i nie zdołano doprowadzić do wybuchu drugiej wojny światowej. W roku 1919 w wielu niemieckich miastach powołano władze komunistyczne. Teraz jednak Leninowi Niemcy nie były w głowie. W roku 1919, podobnie jak w 1918, Lenin walczył przeciwko narodom dawnego imperium rosyjskiego. Umiał jednak patrzeć w przyszłość. Towarzysz Trocki także. 5 sierpnia 1919 roku Trocki pisze swoje słynne memorandum: „Droga do Paryża i Londynu prowadzi przez miasta Afganistanu, Pendżabu i Bengalu”. Zachęca do „przygotowania natarcia na Indie, na pomoc hinduskiej rewolucji”. W tym celu, jego zdaniem, należy stworzyć na Uralu albo w Turkiestanie „polityczny i wojskowy sztab azjatyckiej rewolucji oraz akademię rewolucyjną”, sformować samodzielny korpus kawalerii w sile 30.000– 40.000 szabli i „rzucić go na Indie z odsieczą bratnim rewolucjonistom”. Trocki marzył o „skąpaniu kopyt czerwonych rumaków” w ciepłych wodach Oceanu Indyjskiego. Cóż, ale i wówczas nie udało się wszcząć drugiej wojny światowej. W 1919 roku narody dawnego imperium rosyjskiego z bronią w ręku walczyły przeciwko komunistom i nie pozwoliły im wzniecić „bratnich rewolucji”. W roku 1920 komuniści podjęli kolejną próbę rozpętania drugiej wojny światowej. Miała ona polegać na wdarciu się poprzez Polskę do Niemiec. Tym razem celem było „napojenie czerwonych rumaków wodą Wisły i Renu”. Oto fragmenty „Rozkazu nr 1423” z lipca 1920 roku dla wojsk Frontu Zachodniego: „Na Zachodzie decydują się losy rewolucji światowej. Przez trupa białej Polski prowadzi droga do zarzewia światowego pożaru. Na bagnetach zaniesiemy szczęście i pokój pracującej ludzkości. Na Zachód!”. I podpisy: Tuchaczewski, Smiłga, Unszlicht, Szwarc. Wszyscy dowódcy, poeci i komisarze mówili jednym głosem: „na bagnetach”, „pożar światowy”... Każdy rozkaz z tego okresu utrzymany jest w tym duchu. Oto fragmenty „Rozkazu nr 1847” z dnia 20 sierpnia 1920 roku: „Front Zachodni jest frontem światowej rewolucji”. I te same podpisy. Mało kto zdaje sobie sprawę z tego, że komuniści byli bliscy zwycięstwa. By je osiągnąć, nie była potrzebna klasyczna okupacja, wystarczyło wzniecić wojnę. To nic trudnego. Znękana i wyniszczona pierwszą wojną światową, osłabiona Europa łatwo zajęłaby się ogniem od tego zarzewia. Armia

Czerwona wkroczyła na terytorium Polski i natychmiast w pierwszym zajętym mieście ogłoszono położenie „podwaliny pod przyszły ustrój sowiecki Polskiej Socjalistycznej Republiki Rad”639. Na czele Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski stanęli towarzysze z Łubianki, wśród nich sam Feliks Dzierżyński i jego zastępca Józef Unszlicht. Frontem Zachodnim dowodził Tuchaczewski. Oto fragmenty z jego książki „Pochód za Wisłę”, rozdział „Rewolucja z zewnątrz”: „Czy Europa mogła odpowiedzieć na ten ruch socjalistyczny przez wybuch rewolucji na zachodzie? Wypadki mówią, że tak. [...] Niemcy kipiały i dla ostatecznego wybuchu czekały tylko, aby dotknął ich zbrojny potok rewolucji. [...] W Anglji klasa robotnicza była również ogarnięta przez najżywszy ruch rewolucyjny. [...] We Włoszech wybuchła prawdziwa rewolucja proletariacka. [...] Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że gdybyśmy byli zwyciężyli nad Wisłą, wówczas rewolucja ogarnęłaby płomieniem cały ląd europejski. [...] Rewolucja z zewnątrz była możliwa”640. A oto wyjątek z zakończenia tej książki: „Klasą robotniczą Europy zachodniej na wieść o ofensywie naszej armji czerwonej wstrząsnął ruch rewolucyjny. [...] To poczucie objęło i proletarjat i burżuazję Europy i wstrząśnienie rewolucyjne ogarnęło świat. [...] Pożar ten nie dałby się ograniczyć ścianami polskiemi. Jak wzburzony potok rozlałby się po całej Europie zachodniej. Tego doświadczenia rewolucji z zewnątrz armja czerwona nie zapomni”641. Marszałek Józef Piłsudski, który stał na czele państwa polskiego i wojska w wojnie przeciwko komunistom, zgadza się całkowicie z opinią, że cywilizacji światowej groziła katastrofa. Wytworzyła się prawdziwie dramatyczna sytuacja, kiedy, zgodnie z jego słowami, nad Warszawą gęstniał koszmar tchórzostwa i niemocy. „Pod wrażeniem tej nasuwającej się chmury gradowej łamało się państwo, chwiały się charaktery, miękły serca żołnierzy.”642 Gdyby Warszawa padła, droga do Europy stanęłaby dla Armii 639

— „Dokumenty i materiały do historii stosunków Polsko–Radzieckich; kwiecień 1920– marzec 1921”, Warszawa 1964, t. 3, s. 242. 640 — M. Tuchaczewski, „Pochód za Wisłę. Wykłady wygłoszone na kursie uzupełniającym Akademii Wojskowej RKKA w Moskwie, 7–10 lutego 1923 roku”, [w:] J. Piłsudski, „Rok 1920”, Warszawa 1927, s. 262–263. 641 — Ibid., s. 288. 642 — J. Piłsudski, „Rok 1920”, Warszawa 1924, s. 131, 165.

Czerwonej otworem. W 1920 roku nikt prócz Polski nie był w Europie zdolny do oporu. Piłsudski uważał, że ta wojna omal nie odwróciła losów cywilizowanego świata. To właśnie on rozgromił komunistyczną armię pod Warszawą. Za podstawową słabość Czerwonych uważał niezdolność Tuchaczewskiego do dowodzenia oraz nieumiejętność wiązania swoich zamiarów z codziennymi działaniami wojsk. Gdyby na miejscu Tuchaczewskiego znalazł się inny dowódca, który choćby z grubsza znał się na zagadnieniach strategii, Armia Czerwona przedarłaby się do Niemiec, gdzie sytuacja polityczna i ekonomiczna balansowała na krawędzi anarchii. Ale Europie się poszczęściło także i tym razem — Polska odrzuciła daleko na wschód „czerwone rumaki”.

3. Później radzieccy komuniści jeszcze wielokrotnie podejmowali próby wzniecenia wojny i rewolucji. Mieli zamiar doprowadzić do tego na Bałkanach (tzw. bałkańska rewolucja), a z tego rejonu, wedle słów Trockiego, prosta droga prowadziła do portów Francji i Wielkiej Brytanii. Próbowano też zamachu na bułgarskiego cara Borysa, który cudem ocalał. „Bułgarska rewolucja powinna była stać się wstępem do rewolucji niemieckiej.” 643 Były też próby rozpoczęcia rewolucji w Ameryce Południowej, w Chinach, w Indiach. Głównym celem pozostawały jednak Niemcy. Jedna z kilku prób zagarnięcia władzy w Niemczech wydaje się szczególnie interesująca. Miała ona miejsce jesienią 1923 roku. Borys Bażanow tak opisuje to wydarzenie: „W końcu września odbyło się nadzwyczajne posiedzenie Biura Politycznego, do tego stopnia tajne, że uczestniczyli w nim wyłącznie członkowie Biura i ja. Nie dopuszczono nikogo z członków KC. Zostało zwołane dla ustalenia daty przewrotu w Niemczech. Wyznaczono go na 9 listopada 1923 roku”644.

643

—

L. Trocki, „Nauki Października”, wyd. Kret — Nurt Lewicy Rewolucyjnej, Warszawa

—

B. Bażanow, „Byłem sekretarzem Stalina”, Krytyka, Warszawa 1985, s. 43.

1990. 644

Plan był prosty: 7 listopada przypada rocznica zagarnięcia władzy przez komunistów w Rosji, a więc niemieccy robotnicy zorganizują manifestację solidarności, przygotowane zaś w Moskwie grupy prowokatorów OGPU645 i radzieckiego wywiadu wojskowego pod dowództwem Unszlichta wywołają konflikty z policją, żeby spowodować krwawe starcia i represje, wzmóc nastroje niezadowolenia wśród robotników. Na dzień 7 listopada zaplanowano manifestacje i zamieszki, które nazajutrz miały się przekształcić w walki uliczne. W nocy z 8 na 9 listopada oddziały Unszlichta miały zająć ważniejsze budynki państwowe, wyrażając w ten sposób spontaniczną reakcję mas na bestialskie zachowanie policji. Scenariusz prosty, ale pewny. Według niego właśnie dokonała się Wielka Socjalistyczna Rewolucja Październikowa. Według niego odniosły zwycięstwo „rewolucje proletariackie” w Estonii, na Łotwie i Litwie zarówno w 1918, jak i w 1940 roku. Posługując się tym scenariuszem, komuniści dochodzili do władzy w wielu krajach po drugiej wojnie światowej: powszechne niezadowolenie, spontaniczne wystąpienia ludu pracującego — i niewielkie grupki zręcznych, profesjonalnych prowokatorów.

4. Do listopadowych manifestacji 1923 roku wykorzystano wszystkie lewicowe siły w Niemczech. W tym czasie Niemiecka Partia Robotnicza nosiła już nową nazwę. Przekształciła się w Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partię Robotniczą — w skrócie NSDAP — i miała nowego przywódcę: Adolfa Hitlera. A więc Hitler także postanowił przejąć władzę, i to w tym samym momencie, który wyznaczono w Moskwie. Czy otrzymał stamtąd jakieś instrukcje? Nie mam pojęcia. Należy jednak pamiętać, że Hitler był socjalistą. Jeśliby z okładki zniknęło nazwisko autora i nazwa partii, pod ekonomicznym programem

645

— OGPU — Objedinionnoje Gosudarstwiennoje Politiczeskoje Uprawlienije — Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny, w latach 1922–1934 naczelny organ radzieckich organów bezpieczeństwa [przyp. tłum.].

partii Hitlera z dumą mogliby się podpisać Marks, Engels, Lenin, Stalin, Mao, Castro, Chruszczów, Breżniew i wielu innych. Słyszę nieraz zarzuty, że Hitler nie pochodził z proletariatu. Święta prawda. Ale Włodzimierz Iljicz także, łagodnie mówiąc, nie parał się pracą rąk, podobnie jak Marks. Mówi się, że partia Hitlera była partią sklepikarzy i drobnej burżuazji. W porządku, niech i tak będzie. Ale żeby być obiektywnym należy przyjrzeć się także partii Lenina. Przedstawicieli proletariatu przyjmowano do niej dla poprawienia statystyki. Władzę zaś sprawowali Stalin, Mołotow, Malenkow, Radek, Zinowjew, Kamieniew, wspomniany już Trocki, a później Susłow, Chruszczów, Breżniew... Który z nich, na Boga, był proletariuszem? Jeśli chodzi o przekrój społeczny, partia Lenina i partia Hitlera to siostry bliźniaczki. Tak więc 8 listopada 1923 roku w Monachium Hitler z grupą swych uzbrojonych zwolenników aresztował członków rządu Bawarii i ogłosił, że rozpoczęła się rewolucja, że rząd bawarski i rząd całych Niemiec zostały obalone. Od razu też sformowano nowe władze. W nocy z 8 na 9 listopada grupa, na której czele stanął Ernst Rohm, przejęła sztab okręgu wojskowego. Próby opanowania innych obiektów udaremniły wierne rządowi Republiki Weimarskiej siły wojska i policji. 9 listopada Hitler poprowadził demonstrację swoich zwolenników. Doszło do starć z uzbrojonymi oddziałami policyjnymi. Zginęło szesnastu demonstrantów i trzech policjantów. Próba zagarnięcia władzy została zdławiona siłą. Hitler i jego najbliżsi towarzysze usiłowali zbiec, zostali jednak wkrótce ujęci i postawieni przed sądem, a następnie osadzeni w twierdzy Landsberg, gdzie Hitler napisał Mein Kampf. Później, gdy już objął władzę, poległych towarzyszy ogłosił bohaterami narodowymi, a dni powstania, 8 i 9 listopada, głównym świętem państwowym Niemiec. Interesujący wydaje się fakt, że Mein Kampf poświęcił autor pamięci szesnastu towarzyszy poległych 9 listopada 1923 roku, ale w tej ogromnej książce (tylko pierwszy tom liczy bez mała sześćset stron drobnego druku) nie wspomina nic o wydarzeniach listopadowych. Pisał swoje dzieło, jak wspomniałem, w więzieniu, jednak nie ma w niej żadnej wzmianki o tym, dlaczego się znalazł za kratkami. Wszystko, co poprzedzało te wypadki Hitler

z jakichś powodów przemilcza. Na ostatniej stronie znajdziemy zaledwie kilka słów na ten temat: „Nie będę się tutaj rozwodził nad wydarzeniami, które doprowadziły do 8 listopada 1923 roku”. I na tym koniec. A przecież to dziwne. Książka nosi tytuł „Moja Walka”, autor opowiada o sobie, o swojej partii, o tym, że walczył o wpływ na masy i o władzę. Wydarzenia 8–9 listopada 1923 roku były przecież kulminacyjnym momentem tej walki; później partia Hitlera została zdelegalizowana, a on sam uwięziony. Do chwili, gdy podjął pracę nad książką, nic ważniejszego niż to w jego życiu się nie wydarzyło. Ale on przemilcza te sprawy, ukrywa je. A miał wiele do ukrycia.

5. Nieudana rewolucja Hitlera dziwnie przypomina nieudaną rewolucję komunistyczną. Podobieństw jest sporo, i to niezwykle wyraźnych. Datę wybuchu ustalono w Moskwie i trzymano w wielkiej tajemnicy. Hitler jednak zdecydował się przeprowadzić swoją rewolucję tego samego dnia, pod tym samym czerwonym sztandarem i tymi samymi hasłami uwłaszczenia dochodów nie pochodzących z pracy, nacjonalizacji koncernów, konfiskaty majątków zbitych na wojnie. Taktyka narodowych socjalistów była w pełni zgodna z tym, co Moskwa zleciła swojej agenturze: zorganizować manifestację pomimo zakazu, śmiało iść naprzeciw policji, doprowadzić do konfrontacji, opanować obiekty rządowe. A więc te same cele, metody, miejsce i czas — z dokładnością do godzin i minut. Jeszcze dziwniejsza wydaje się następująca kwestia. Lenin, Trocki, Stalin wierzyli w spisek, przewrót, przejęcie władzy dokonane siłami zorganizowanej mniejszości. Tego właśnie dokonali w Rosji. Hitler postrzegał rzecz inaczej. Był demagogiem, wiecowym krzykaczem, agitatorem. Mein Kampf to książka ludowego trybuna, który wie jak tłumem powodować, jak zdobyć jego zaufanie i miłość. Mein Kampf to książka, która uczy, jak zagarnąć władzę legalną drogą, ale nie ma w niej ani słowa, najmniejszej nawet aluzji, na temat spiskowych metod Lenina i Stalina. W sferze legalnej, jawnej walki o wpływ na masy Hitler zdecydowanie przewyższa Lenina, Trockiego i Stalina razem wziętych. Natomiast w sferze spiskowania i wzniecania rebelii jest od bolszewików zdecydowanie słabszy. Trzeba jednak

przyznać, że nie pociągały go te metody. Nie minie dziesięć lat, a Hitler dojdzie do władzy legalną drogą, dzięki agitacji, propagandzie, demagogii, urnom wyborczym... i czyjejś nieocenionej pomocy. Droga wiecowego krzykacza — oto jego droga. W tym był dobry, rozumiał siłę swego oratorskiego talentu i szczycił się nim. Co więc skłoniło Hitlera w listopadzie 1923 roku do zastosowania leninowsko–stalinowskich metod? W dodatku jednocześnie z wystąpieniem robotników, jawnie inspirowanym przez Moskwę? Przez siedemdziesiąt lat reżimu komunistycznego historycy mówili nam: to po prostu łańcuch dziwnych, niewytłumaczalnych przypadków. Mogło tak przecież być, że komuniści zdecydowali się przejąć władzę i na to samo zdecydował się Hitler. Tego samego dnia. No dobrze. Niech i tak będzie. Uwierzmy. Ale ja miałem dobrego nauczyciela — p.o. rezydenta GRU646 w Genewie, starego wygę wywiadu, Walerija Pietrowicza Kalinina. Stopnia kontradmirała nie otrzymał bez powodu. A godzien był najwyższych rang i zaszczytów. Otóż Kalinin wyjawił mi prostą prawdę: jeśli mamy więcej niż dwa zbiegi okoliczności, to nie są one dziełem przypadku. Krótkie podsumowanie: próby wykorzystania Hitlera i jego partii w celu destabilizacji sytuacji politycznej w Niemczech radzieccy komuniści podejmowali na długo przed dojściem późniejszego Führera do władzy. Ale nawet gdyby usiłowania jednoczesnego przejęcia władzy tłumaczyć szeregiem niemożliwych do objaśnienia koincydencji, to licznych prób „rozniecenia pożaru” przez radzieckich komunistów i wywołania drugiej wojny światowej żadnymi przypadkami wyjaśnić się nie da. Taka już była natura komunistycznych działań. Pierwszą próbę rozpoczęcia drugiej wojny światowej rosyjscy komuniści podjęli 13 listopada 1918 roku, czyli dwa dni po zakończeniu pierwszej... Kiedyś dawno, gdy byłem uczniem pierwszej klasy, przygotowywano w szkole akademię. Najważniejszym punktem programu był zawsze występ chóru. Repertuar mieliśmy standardowy — pieśni rewolucyjne o parowozie, przedwojenne o mijających się pociągach, wojenne o Katłuszach i powojenne. Zaczynaliśmy zawsze od: 646

— GRU — Gławnoje Razwiedywatielnoje Uprawlenije — Główny Zarząd Wywiadowczy Sztabu Generalnego, radziecki (od 1991 roku rosyjski) wywiad wojskowy [przyp. tłum.].

My rozniecimy pożar światowy..., po czym płynnie przechodziliśmy do: Hej, na Warszawę! Na Berlin marsz! Krym już dzisiaj też jest nasz! Dalej następowały inne, kolejne pieśni, a na zakończenie śpiewało się oczywiście: Znów bogacze wzniecają pożary... Moja pierwsza wychowawczyni Anna Iwanowna uczyła nas tych słów. Wtedy nazywano mnie Wowoczką, byłem zdyscyplinowanym uczniem, nosiłem biały kołnierzyk i podnosiłem rękę, gdy chciałem zadać pytanie. Otrzymałem pozwolenie i zapytałem: kto właściwie podżega do wojny, my czy kapitaliści? Anna Iwanowna była wstrząśnięta. Teraz wspominając tę inteligentną kobietę, jej opanowanie i rozsądek, jej smutny uśmiech, jestem pewien, że musiała już mieć za sobą odsiedziany wyrok. Kto by ją zresztą zesłał do osady Barabasz w chasańskim rejonie Kraju Nadmorskiego, gdyby nie była żoną represjonowanego oficera? Ale wtedy tego nie rozumiałem. Uświadomiłem sobie tylko, że moje pytanie podziałało na nią jak uderzenie obuchem. I zrobiło mi się jej żal. Kilka dni później Anna Iwanowna spotkała mnie samego na korytarzu i ostrzegła, że źle skończę, jeśli będę zadawał takie pytania. Mądra kobieta, na podstawie jednego incydentu przewidziała całą moją przyszłość. Nie myliła się. Moje pytanie nią wstrząsnęło. Ale i ja byłem poruszony. Teraz wiem, że musiała być niezwykłym człowiekiem. Ale do chwili, kiedy zadałem swoje pytanie, nie wprawiały jej w zakłopotanie sprzeczności zawarte w podniosłych pieśniach, które wyśpiewywał nasz kretyński chór. Nie dostrzegała ich. I nagle — dzięki mojemu naiwnemu pytaniu — dostrzegła je i właściwie oceniła. Mnie jednak poruszyło co innego: pieśni uczyła się cała klasa, więc dlaczego nikt poza mną nie zadał tak oczywistego pytania? Nie mogłem tego zrozumieć. Tę niemożność zrozumienia zachowałem przez całe swoje burzliwe, rozwichrzone życie.

ROZDZIAŁ 59. CO NASTĄPI PO CHWILI WYTCHNIENIA Jeśli Rosja zdecyduje się na pokój, będzie on tylko czasowym zawieszeniem broni. Rewolucja socjalistyczna w Rosji zwycięży jedynie wówczas, gdy będzie otoczona pierścieniem siostrzanych republik socjalistycznych. Pokój zawarty z imperialistycznymi Niemcami to przejściowy epizod. Pozwoli on na chwilę wytchnienia, po której znów wybuchnie wojna.647 GRIGORIJ ZINOWJEW, CZŁONEK BIURA POLITYCZNEGO RKP(B), PRZEWODNICZĄCY KOMINTERNU

1. Trzeba rosyjskim komunistom oddać sprawiedliwość. Nawet pośród nich zdarzali się niekiedy ludzie, którzy byli zdania, że należy zdecydowanie odżegnać się od rządów biurokracji, czyli ingerencji państwa w gospodarkę, a więc tym samym od socjalizmu, i wrócić do normalności. Do tych nielicznych należał również ulubieniec partii Nikołaj Bucharin. W przeszłości był on zwolennikiem teorii masowych rozstrzeliwań jako jednego ze sposobów stworzenia nowego gatunku człowieka. Ideę powstania nowej rasy ludzkiej głosił również Hitler, który wrócił do niej 1 sierpnia 1941 roku. Nie mówił, co prawda, o rozstrzeliwaniach, lecz o nowym systemie selekcji. Nie wiem, czy zapożyczył ten pomysł od ulubieńca partii bolszewickiej Bucharina, czy sam był jego autorem. Bucharin jednakże odstąpił od swojej koncepcji. Po serii nieudanych prób rozpoczęcia drugiej wojny światowej i rewolucji przez Armię Czerwoną Bucharin zrewidował dawne poglądy i rzucił masom bynajmniej niekomunistyczne w swej wymowie hasło: „Bogaćcie się!”.

647

—

G. Zinowjew, Soczinienija, Leningrad 1925, t. 7, s. 490.

Pozwalało ono swobodnie żyć i ludzie nie mieli powodu uciekać z kraju. Ale jeśli to ma być hasło przewodnie dla mas, na cóż im komuniści u steru państwa? Towarzysz Stalin uznał, że hasło „Bogaćcie się!” to jawne odstępstwo od ideałów, a Bucharin nigdy nie zostanie prawdziwym ideowym komunistą. Dlatego też wylądował w podziemiach więzienia, gdzie dokonywano egzekucji, których wcześniej sam był entuzjastycznym zwolennikiem. A cóż mieli robić pozostali komuniści, którzy nie wyrzekli się ideałów i uniknęli rozstrzelania w więziennych kazamatach? Ich reżim nie mógł współistnieć z normalnymi krajami, dlatego trzeba je było przekształcić w siostrzane republiki. No, ale wówczas pojawiłyby się nowe granice, za którymi znów znalazłyby się normalne kraje, a więc i je również należałoby... I tak bez końca. By to osiągnąć, potrzebny był „światowy pożar”, który w żaden sposób nie chciał rozgorzeć. Skoro komuniści nie potrafili zagarnąć nieprzyjacielskiego kraju (czy krajów, bądź całego świata), a nie mogli z tej idei zrezygnować, pozostawały dwie drogi: a) kontynuacja nieudanych prób ataku; b) zaprzestanie ataków, podpisanie rozejmu, podjęcie solidnych przygotowań do kolejnego szturmu i powtórzenie go za jakiś czas. W partii rosyjskich komunistów wkrótce pojawili się zwolennicy zarówno pierwszego, jak i drugiego rozwiązania. Do orędowników pierwszego należał Trocki, wyznawca idei permanentnej rewolucji. Za drugim rozwiązaniem optowali Lenin i Stalin.

2. Trocki był zdania, że należy przebijać mur głową, nie pozwalając sobie nawet na chwilę wytchnienia. Lenin i Stalin widzieli inną drogę: niech kapitaliści drą koty między sobą, a my tymczasem przeczekamy i zgromadzimy siły. Lenin pierwszy zrozumiał, że co prawda poprzednia wojna światowa dobiegła końca, ale zostawiła po sobie niebezpieczny spadek, grożący wybuchem jak ładunek dynamitu. Kraje zwycięskie, zwłaszcza Francja, upojone sukcesem, obciążyły pokonane Niemcy olbrzymimi reparacjami.

Zwycięstwo sojuszników potwierdzał Traktat Wersalski, poniżający i wyniszczający dla Niemiec. Wypłata ogromnych sum zwycięzcom doprowadziła w Niemczech do ostrego kryzysu gospodarczego, przyniosła narodowi nędzę i ubóstwo bez żadnych perspektyw na poprawę sytuacji. Lenin pojął wówczas, że Traktat Wersalski to bomba podłożona pod Europę. Wystarczyło tylko wmontować do niej zapalnik i uruchomić mechanizm. Wódz rewolucji wiedział, że chciwość gubi zwycięzców — Niemcy nigdy nie pogodzą się z niesprawiedliwością, znajdą się w tym kraju siły, które wystąpią przeciwko Traktatowi Wersalskiemu, będą się domagały rewizji status quo, wystąpią z ideą odwetu i wprowadzą ją w czyn. Już w 1920 roku Lenin na naradzie przewodniczących powiatowych, gminnych i wiejskich komitetów wykonawczych guberni moskiewskiej mówił: „...ład międzynarodowy, który opiera się na pokoju wersalskim, opiera się na wulkanie, gdyż owe siedem dziesiątych ludności kuli ziemskiej, które są ujarzmione, nie mogą się po prostu doczekać, by znalazł się ktoś, kto podjąłby walkę, by wszystkie te państwa zaczęły chwiać się w posadach”648. I właśnie wówczas ktoś taki się znalazł. Był to człowiek, który został członkiem–założycielem Niemieckiej Partii Robotniczej, otrzymując legitymację z numerem 7.

3. Lenin nalegał na to, by zaprzestać prób przyniesienia szczęścia krajom ościennym na bagnetach Armii Czerwonej. Przekonywał, że z sąsiednimi państwami należy nawiązać stosunki handlowe i dyplomatyczne. I oto nadchodzi konferencja genewska. Zachód jest poruszony: delegacja radziecka pojawia się w czarnych frakach, w jedwabnych cylindrach. To budzi powszechny zachwyt: Rosjanie zmieniają się, cywilizują! Stają się tacy, jak wszyscy! Ktoś ostrożniejszy nieśmiało napomyka, że warto by na wszelki wypadek trochę odczekać, nim zasiądzie się z nimi przy jednym stole... Nasi komuniści tymczasem wcale nie ukrywali, że nic się nie zmieniło. Były im potrzebne tylko trzy rzeczy: technologia, technologia i jeszcze raz technologia. Musieli się zbroić, zbroić za wszelką cenę. Potem wywołać 648

—

W. Lenin, „Dzieła wszystkie”, t. 1–55, Warszawa 1983–1990, t. 41, s. 338.

rewolucję światową, ale przedtem — wzniecić wojnę na tę samą skalę. Trzeba się było do tego jednak solidnie przygotować. A tymczasem zafundować sobie chwilę wytchnienia. Ulubiony poeta Stalina, Włodzimierz Majakowski napisał wówczas, w 1922 roku, wiersz zatytułowany „Moje wystąpienie na konferencji genewskiej”: ...Jechaliśmy, gospodarskim patrząc okiem na przyszłą Światową Federację Rad. Bredzą pismaki z gazetowych stron: „Trzeba ich najpierw sprawdzić...” Figa z makiem! Wy z waszą kontrolą idźcie won, To my bierzemy oddech przed atakiem.649

4. Stalin w pełni podzielał opinię Lenina i po śmierci wodza bronił jego poglądów, występując przeciwko zwolennikom przebijania muru głową. Zamysł Stalina był prosty i jasny — chwilowo przerwać ponawianie ataków, umocnić władzę komunistów w Rosji, z pomocą Zachodu rozwinąć przemysł, przezbroić armię, a jednocześnie znaleźć i hołubić kogoś, kto stanie na czele Niemiec i pokona Francję. Ten ktoś siedział wówczas za kratkami i pisał Mein Kampf. Pierwszego przekładu tej książki dokonano na język rosyjski. Co prawda, autor początkowo nie otrzymał żadnego honorarium, a w witrynach księgarskich za Stalina tego dzieła nie wystawiano. Był to po prostu akt zwykłego piractwa, rzecz w ZSRR na porządku dziennym. Książkę przetłumaczono i wydano na użytek przywódców partii i wojska oraz władz państwowych. Marszałek Związku Radzieckiego Konstanty Rokossowski potwierdza ten fakt: „Wszyscy w swoim czasie czytaliśmy Mein Kampf Hitlera”.4 Trocki nie zrozumiał zamierzeń Stalina i oskarżał go o zdradę rewolucyjnych ideałów. Zachód również czuł się zdezorientowany. Ściślej

649

—

W. Majakowski. Stichi, Moskwa 1964, s. 62–63.

mówiąc, przywódcy zachodni widzieli nie to, co naprawdę było, lecz to, co chcieli widzieć. Chcieli zaś, żeby komunistyczna Rosja stała się takim samym krajem jak inne, żeby wyleczyła się z szaleństwa, zajęła własnymi problemami i nie usiłowała wciągnąć całego świata w bagno, w którym sama się znalazła. Niektórzy twierdzą teraz, że Stalin po prostu odżegnał się od idei rewolucji światowej. Jako dowód przytaczają fakt, że gdy wyprodukowano film „Pancernik Potiomkin”, gdzie w zakończeniu pojawia się hasło: NIECH ŻYJE REWOLUCJA ŚWIATOWA!, Józef Wissarionowicz kazał hasło wyciąć... Cóż to za argument? W żadnym razie nie traktuję tego za dowód jego pacyfistycznych zamierzeń. Jeśli ktoś się rzeczywiście poważnie przygotowuje do tego, żeby zniszczyć Zachód i potrzebna mu jest w tym celu wojskowa technika Zachodu, to należy ją zdobyć. Wymachiwać czerwoną szmatą przed nosem sąsiadów potrafi byle dureń. I jeszcze jeden dowód. Wygnany z kraju Trocki w dalekim Meksyku ogłasza bez ogródek: Stalin zdradził klasę robotniczą i wyrzekł się wielkiej idei...650 Czy to istotnie dowód? Być może. Nie wszystko jednak, co głosił Trocki, należy brać poważnie. Krytykował on na przykład przez całe życie radziecką biurokrację, uważał, że władza robotniczo–chłopska przerodziła się we władzę biurokratów, nawoływał do rozpędzenia biurokracji, zmniejszenia rzeszy urzędników, oddania ich pod kontrolę robotniczą itd. Zadziwiająca wolta: najpierw Trocki odebrał ludziom wszystko, co posiadali i uczynił to własnością społeczną. Jeśli jednak nikt konkretny nie ma prawa rozporządzać ziemią, jej bogactwami, liniami kolejowymi i fabrykami, cóż się z tym wszystkim stanie? Gdyby w imieniu klasy robotniczej najlepszego nawet maszynistę obrać szefem Kolei Transsyberyjskiej, to będą mu potrzebne telefony, żeby znał sytuację na każdym odcinku torów. Będzie mu niezbędne biurko, na którym aparaty telefoniczne muszą stanąć. Gabinet, gdzie zostanie ustawione owo biurko. Szafa na dokumenty, do przechowywania własnych poleceń. Będzie mu potrzebna maszynistka, żeby je przepisywać na maszynie, a także pomocnicy, 650

—

L. Trocki, „Zdradzona rewolucja”, wyd. WIBET, Warszawa 1991.

którzy potrafią go zastąpić w razie nieobecności i podejmować decyzje dotyczące skomplikowanego systemu transportu kolejowego. Słowem, nasz proletariusz błyskawicznie zamieni się w biurokratę. Oto porażająca logika towarzysza Trockiego — najpierw oddać wszystko pod zarząd i kontrolę państwa, a następnie zżymać się na wzrost biurokracji... I zwalczać ją. Ale jeśli nie będzie rządzić biurokracja, to kto? Oddać koleje w prywatne ręce? Po co w takim razie rewolucja światowa? I — kiedy ta już zwycięży — kto będzie zarządzał całą światową gospodarką? Wygląda na to, że logika Trockiego trochę kulała. Polityka to walka o określone idee. Ale żeby te idee wcielić w życie, potrzebna jest władza. Dlatego polityka to przede wszystkim walka o władzę. Potęga i słabość polityków mierzy się tylko jedną miarą: ich sukcesem w walce o władzę. Trocki nie utrzymał się na jej wyżynach, co znaczy, że nie rozumiał polityki, pod względem politycznym był nikim, a więc jego oceny sytuacji politycznej nie mogą być poważnie brane pod uwagę. Meksykańskie zesłanie i stalinowski czekan, który brutalnie przerwał litanię politycznych teorii Trockiego, są najlepszym dowodem na to, że niewłaściwie oceniał sytuację. Gdyby było inaczej, to on właśnie zostałby wodzem rewolucji światowej i proletariatu całego globu ziemskiego. Trzeba zrozumieć psychikę Trockiego, człowieka, który przegrał, został pokonany. Nierzadko spotykamy ludzi, którzy sami oceniają się bardzo wysoko. Są wielcy reżyserzy, którzy uważają, że po ich odejściu sztuka filmowa upadnie. Są baletmistrze, którzy sądzą, iż osiągnęli szczyty, że gdy zejdą ze sceny, nikt nigdy nie wzniesie się już na ten poziom. Podobnie myślący ludzie zdarzają się i w polityce. Hitler na przykład uważał, że zachował życie i zdrowie dzięki temu, że w swoim czasie rzucił palenie i że ta właśnie okoliczność uratowała naród niemiecki651. Że gdyby nie wykazał dostatecznej siły woli, by zerwać z nałogiem, naród niemiecki by nie ocalał... Podobny punkt widzenia reprezentował Trocki. Wszystkie jego prace i artykuły to jedno wielkie zawołanie: „O, przywróćcie mi miejsce na szczycie! Beze mnie zginiecie!”... Trocki w żaden sposób nie potrafił sobie wyobrazić rewolucji światowej bez siebie jako jej najwyższego wodza. Każde posunięcie Stalina wydawało mu się głupie i bezsensowne, a sam Stalin, wedle jego słów, 651

—

Zastolnyje razgowory Gitlera, op. cit., zapis z 11 marca 1942.

„był wyjątkową miernotą”. Józef Wissarionowicz, jak uważał Trocki, kierował wielkie dzieło w niewłaściwą stronę, zboczył z kursu. Każdy jednak, kto znalazłby się u szczytu władzy, w oczach Trockiego byłby głupcem, odstępcą, zdrajcą szlachetnej sprawy, miernotą, biurokratą itd. Artykuły Trockiego na temat odchodzenia Stalina od idei rewolucji światowej to żałosne skargi tego, który wszystko utracił. Nie warto przywiązywać do nich wagi.

5. Dwoje wybitnych rosyjskich historyków, Jurij Djakow i Tatiana Buszujewa, opublikowało wstrząsającą książkę: „Nazistowski miecz wykuwano w ZSRR”652. Ten efektowny i pojemny tytuł zawiera właściwie całą treść dzieła. Znajdziemy w książce prawie czterysta stronic niepodważalnych dowodów na to, że Stalin przygotowywał Niemcy do wojny. Bez jego pomocy Niemcy nie zdołałyby się uzbroić, rozgromić Europy i napaść na ZSRR. W stalinowskim planie coś nawaliło, coś poszło nie tak, jak powinno. Niemcy, uzbrojone przez ZSRR, właśnie Związek Radziecki zaatakowały. Nie po to przecież je wyposażyliśmy! W jakimś punkcie Stalin się przeliczył. Zaszła jakaś pomyłka. Ale gdzie konkretnie? Książka Djakowa i Buszewej ma tę zaletę, że zmusza do myślenia. Człowiek zamyka ją po przeczytaniu ostatniej strony, odkłada, ale tytuł wciąż ma przed oczami. Budzi się w nocy i od razu sobie przypomina: nazistowski miecz wykuto w ZSRR! I zadaje sobie pytanie: po co? Nad czyją głową miał zawisnąć? Odpowiedzi należy szukać w Mein Kampf, w rozdziale XIII: „Powinniśmy byli wziąć tekst Traktatu Wersalskiego i systematycznie punkt po punkcie wyjaśniać go najszerszym masom narodu. Naszym obowiązkiem było doprowadzić do tego, by 60 milionów Niemców — mężczyzn i kobiet, dorosłych i dzieci, wszyscy co do jednego — poczuło w głębi serca wstyd, że doszło do podpisania tego traktatu. Powinniśmy byli osiągnąć to, żeby te 60 milionów znienawidziło ów grabieżczy traktat całą duszą, żeby ta gorąca

652

—

J. Djakow, T. Buszujewa, Nacystskij miecz kowałsja w SSSR, Moskwa 1992.

nienawiść zahartowała wolę narodu i przekuła ją w jedno wspólne zawołanie: Dajcie nam znowu broń do ręki!”. Właśnie o tym marzył towarzysz Lenin: żeby znalazł się ktoś, kto... No więc znalazł się. Traktat Wersalski nie tylko skazywał Niemcy na płacenie olbrzymich sum Francji, ale też zabraniał im posiadania zakupywania, konstruowania, testowania i produkcji broni ofensywnej oraz zdecydowanie ograniczał uzbrojenie defensywne i liczebność armii. Kiedy zatem komuniści twierdzą, że Stalin jakoby odżegnał się od idei rewolucji światowej, radzę im jeszcze raz przeczytać książkę Djakowa i Buszewej. Oto na przykład poufny raport Unszlichta z 31 grudnia 1926 roku, złożony towarzyszowi Stalinowi, na temat tajnej pomocy udzielanej Niemcom: „...jest rzeczą konieczną posiadanie absolutnie zakonspirowanej bazy dla nielegalnego uzbrojenia”.8 Jeśli porównamy to, co mówił Lenin, pisał Hitler i robił Stalin, odechciewa się bronić tezy, jakoby Stalin wyrzekł się idei rewolucji światowej. Po prostu Trocki przygotowywał świat do rewolucji, szermując hasłami i bojowymi wezwaniami, rozsnuwając wszem i wobec plany, do których realizacji brakło mu sił, środków i możliwości, Stalin zaś nie marnował pary, puszczając ją w gwizdek, lecz działał, a wszelkie jego działania były opatrzone klauzulą „Ściśle tajne”. Do ściśle tajnych zakwalifikowano też wszystkie elementy dotyczące tworzenia radzieckich kuźni, w których wykuwano nazistowskie miecze... Po dojściu do władzy w 1933 roku Hitler postanowił zlikwidować istniejące w Niemczech partie polityczne, pozostawiając tylko własną, wierną bez zastrzeżeń jego ideologii. By zgnieść przeciwników, Hitlerowi potrzebny był prowokator. Wyznaczono do tej roli słabo rozgarniętego Holendra, Marinusa van der Lubbego. Pewnej pięknej nocy spłonął Reichstag. Van der Lubbe wpadł w ręce policji. Miał jeszcze przy sobie żagiew i legitymację partii komunistycznej w kieszeni. Wyszło na to, że komuniści podpalili Reichstag, a więc Hitler rozgromił Komunistyczną 8 Djakow, Buszujewa, op. cit. Partię Niemiec, a jednocześnie z nią wszystkie pozostałe partie.

Hitler jednak nie rozumiał pewnej prostej rzeczy: że on sam, jako marionetka w rękach Stalina, gra rolę niedorozwiniętego van der Lubbego, tyle że na skalę światową. To on miał rozniecić pożar drugiej wojny światowej, ten właśnie, o którym marzyli nasi ojcowie i dziadowie, śpiewając podniosłe pieśni. Parę lat później pochwycą Hitlera z żagwią w ręku i osądzą hitleryzm w Norymberdze. Żadnemu z sędziów nie przyjdzie jednak do głowy zadać prostego pytania: kto włożył w ręce Hitlera żagiew i nazistowski miecz, wykuty w ZSRR? I ponieważ, jak dotąd towarzysze komuniści nie odpowiedzieli jeszcze na pytanie, dlaczego ich partia przygotowywała nazistów do wojny, my nie możemy uznać za rzecz udowodnioną faktu, jakoby Stalin wyrzekł się idei rewolucji światowej.

6. Zdejmiemy teraz z półek trzynaście tomów dzieł Stalina i przeczytamy je jeszcze raz. Każdy, kto je zna, potwierdzi: wszystko, co zostało tam napisane po tak zwanej Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej, to polemika w jednej kwestii: co to takiego całkowite, a co ostateczne zwycięstwo socjalizmu. Zrozumieć stalinowską logikę? To nic trudnego. Oddajmy mu sprawiedliwość — pisał językiem jasnym i zrozumiałym. Ale nie wszystko jest takie proste, jak się na pierwszy rzut oka wydaje. Zamysł Stalina był następujący: najpierw zbudujemy socjalizm w jednym kraju, potem — rzecz oczywista — na całym świecie. Całkowite zwycięstwo socjalizmu w jednym kraju jest możliwe, ale nie jest to zwycięstwo ostateczne. O takim można mówić jedynie w skali światowej. Stalin, naturalnie, nigdy w praktyce nie doprowadził do marksistowskiego stadium absolutnego zezwierzęcenia: nie zniszczył rodziny, nie dopuścił do wspólnego „użytkowania” kobiet, nie oddał dzieci państwu, w łagrowej armii pracy zatrudniona była jedynie dziesiąta część ludności, podczas gdy Marks chciał, by byli tam wcieleni wszyscy i na zawsze. Socjalizm Stalina był maksymalnie złagodzoną wersją marksizmu — czyli socjalizmem z ludzką twarzą. Mimo to jednak, bez względu na niemal karygodną łagodność i ludzki wymiar, pozostawał marksizmem i socjalizmem. Marks sformułował swój program jasno: likwidacja wszelkiej własności prywatnej. Od tego punktu

Stalin nie odstąpił, istotnie zniósł własność prywatną. A obozy koncentracyjne były nieuchronną konsekwencją jej zlikwidowania. Zbudowawszy jednakże pełny socjalizm w jednym kraju Stalin wiedział, że każdy kontakt jego poddanych ze zgubnym wpływem zagranicy rodzi wrogów reżimu. Przyszłość pokazała, że własna córka wodza przy pierwszej nadarzającej się okazji bez namysłu z niej skorzystała. Była gotowa osiedlić się gdziekolwiek, byle nie w ojczyźnie światowego proletariatu. Nie będziemy roztrząsać problemu, czy Stalin odstąpił od idei rewolucji światowej, czy też nie. Postawmy sobie inne pytanie: czy Józef Wissarionowicz mógł wyrzec się tej idei, wiedząc, że długotrwała egzystencja w sąsiedztwie normalnych krajów nie wchodzi w grę? Gdyby nawet chciał odżegnać się od rewolucji światowej, i tak nie mógłby tego uczynić, gdyż równałoby się to klęsce i samobójstwu. A zatem wcale się owej idei nie wyrzekł. Powtarzał wyraźnie i z naciskiem: „Ostateczne zwycięstwo socjalizmu w sensie pełnej gwarancji braku powrotu do stosunków burżuazyjnych możliwe jest jedynie w skali światowej”653. Oto co pisze mój krytyk Gabriel Gorodecki: „Suworow pragnie udowodnić, że zewnętrzna polityka Związku Radzieckiego opierała się całkowicie na ideologii i marksistowskich dogmatach, których celem była zawsze rewolucja światowa. Nie bierze on zupełnie pod uwagę interesów narodowych”654. O jakich interesach narodowych mowa? W toku samej tylko kolektywizacji w Związku Radzieckim zginęło więcej ludzi, niż w czasie pierwszej wojny światowej we wszystkich krajach, które brały w niej udział. Kolektywizacja była drugą wojną światową, wypowiedzianą mojemu narodowi. I kiedy ktoś mówi: „1 września 1939 roku Hitler rozpoczął...”, odpowiadam: „19 sierpnia 1939 roku Stalin rozpoczął drugą wojnę światową przeciwko narodom Europy”. A jeśli zagłębić się w tę sprawę, dojdziemy do wniosku, że drugą wojnę światową rozpoczęli komuniści w roku 1930, wydając ją chłopstwu Rosji, Ukrainy, Białorusi. W 1939 roku wojna ta objęła również kraje sąsiednie. Spróbujcie z punktu widzenia interesów narodowych wyjaśnić sens wojny wydanej własnemu narodowi, spróbujcie wytłumaczyć powód 653 654

— —

„Prawda”, 14 lutego 1938. G. Gorodecki, Mif «Ledokoła», Moskwa 1995, s. 19.

unicestwienia milionów najpracowitszych jego przedstawicieli, stanowiących prawdziwy kościec narodu, bezlitosne wytrzebienie tych, którzy cały naród żywią. Nie mówiąc już o tym, że silny i zahartowany gospodarz, to zawsze dobry żołnierz. Podkreślam: zawsze. Kiedy więc wojnę radziecko–niemiecką — co jest oczywistym nieporozumieniem — nazywa się „wielką” i „narodową”, muszę się sprzeciwić: to kolektywizacja była komunistyczną, antynarodową wojną mającą wyniszczyć, unicestwić raz na zawsze obrońców ojczyzny. Wojna w Europie była tylko jej kontynuacją, która objęła naszych bliższych i dalszych sąsiadów. Jedynie z punktu widzenia rewolucji światowej poczynania Stalina są wytłumaczalne i zrozumiałe: wolnemu chłopstwu rewolucja światowa nie jest potrzebna, właśnie wolne chłopstwo sprzeciwiłoby się sowietyzacji Etiopii i Antarktydy, jako że za Komintern i jego awanturnicze poczynania przychodzi płacić i przelewać krew właśnie chłopom. Dlatego też towarzysz Stalin postanowił złamać rosyjskie chłopstwo, a co za tym idzie, cały naród, żeby nikt nie przeciwstawiał się przyłączaniu nowych republik do niezachwianego w swej sile związku. I wszystko to zgodnie z zasadą: najpierw w jednym kraju, potem — w skali światowej! Interesujące pod względem wewnętrznej logiki są wywody pana Gorodeckiego: kiedy Stalin chciał, kierował się ideologią marksistowską, kiedy zaś nie chciał, miał na celu interes narodowy. Nieprawda, Stalin nie miał takiej swobody wyboru. Sprawiedliwość społeczna nakazywała nacjonalizację, nacjonalizacja oznaczała biurokrację, a to pociągało za sobą masowy exodus ludności i konieczność zamknięcia granic na cztery spusty. Zamknięte szczelnie granice powodowały samoizolację, oderwanie się od światowej cywilizacji i nieuchronne pozostawanie w tyle: zaczynaliśmy dusić się we własnym sosie, traciliśmy kontakt z innymi, z najnowszymi osiągnięciami światowej nauki, techniki i kultury, byliśmy zmuszeni sami dokonywać naszych siermiężnych wynalazków i innowacji. W normalnym świecie nowe odkrycie naukowe szybko stawało się dobrem powszechnym, kraje bogaciły się, wymieniając dobra i doświadczenia, a my tymczasem musieliśmy sami konstruować rowery... To pozostawanie w tyle budziło w masach niezadowolenie z istniejącego porządku i polityki władz.

Wszyscy przywódcy, którzy wkroczyli na tę drogę, byli po prostu zmuszeni stąpać po śladach Stalina. Koniecznością stawała się wojna z tymi, co żyli w szczęściu i dostatku, oraz unicestwienie ich. Optymista Mao miał prosty wybór: albo komunistyczne Chiny rozpętają wojnę jądrową i połowa ludzkości zginie, albo też upadnie chiński komunizm. Fidel Castro musiał posyłać kubańskie wojska, by walczyły w Angoli i zaczął tam wprowadzać rządy biurokracji (proszę o wyjaśnienie, gdzie tu interes narodowy Kuby), albo jego reżim by runął. A więc jedno z dwojga: albo interes narodowy, wolność dla każdego obywatela i powszechny dobrobyt, albo nieubłagany marsz do ostatecznego zwycięstwa. Tyle tylko, że można kroczyć do zwycięstw bez wytchnienia, lub też pozwalać sobie co jakiś czas na odpoczynek. Stalin wybrał tę drugą ewentualność. Wiedział jednak, że chwile wytchnienia nie mogą być zbyt długie, że Zachód zdemoralizuje nas swoimi fokstrotami i tangami (i miał rację!). Można to porównać do nowotworu — albo organizm zwalczy komórki rakowe i przeżyje, albo rak stoczy cały organizm. Komuniści uważali się za zdrowy organizm, a wszystkie normalne państwa — za nowotwór, który należy zniszczyć... Nie będę się spierał, kto naprawdę był zdrowym organizmem, a kto rakiem. Ale współistnienie nie wchodziło w grę. Rację miał towarzysz Lenin — albo jedno, albo drugie. Dlatego stalinowski okres wytchnienia trwał do początków 1939 roku. Żeby to zrozumieć, warto przewertować gazety z tamtego okresu. Związek Radziecki żył w oczekiwaniu wielkich wydarzeń. XVIII zjazd WKP(b) przebiegał w poczuciu nieuchronności wojny wyzwoleńczej, która już wkrótce miała nastąpić. Generał porucznik Łobaczow był uczestnikiem tego bojowo nastawionego zgromadzenia. Oto jak wspomina dzień 10 marca 1939 roku: „Minęło dwadzieścia lat od tamtych czasów, kiedy — jeszcze niemal chłopiec — stałem tutaj na warcie, z dumą i zachwytem przypatrując się delegatom na kongres Kominternu. Teraz na moim miejscu stał inny młodzieniec, a ja, przechodząc, pozdrawiałem tego być może przyszłego delegata na światowy zjazd zwycięskiego komunizmu”655. W tym samym roku ulubieniec Stalina Konstanty Simonow w sztuce „Chłopiec z naszego miasta” przedstawia bitwę wojsk radzieckich z 655

—

Ł. Łobaczow, Trudnymi dorogami, Moskwa 1960, s. 97.

japońską 6. Armią nad Chałchyn–gołem: „Ty myślisz teraz o ostatniej sopce, a ja o ostatnim faszyście. Myślę o nim od dawna, jeszcze od czasów Madrytu. [...] W ostatnim faszystowskim mieście ten ostatni faszysta podniesie ręce w geście kapitulacji na widok czołgu, na którym będzie łopotała czerwona, właśnie czerwona flaga”656. Simonow pisał te słowa, kiedy nie mieliśmy wspólnej granicy z Niemcami, więc nie mogły one na nas napaść, zwłaszcza znienacka. Pisał je, gdy Ribbentrop leciał do Moskwy, żeby podpisać z ZSRR pakt o nieagresji; potem towarzysz Stalin uściskał go i przyrzekł mu wieczną przyjaźń. Nie istniał jeszcze wówczas plan Barbarossa. „Ostatnim faszystowskim miastem” mogły być wtedy nie tylko Kolonia czy Monachium, Neapol czy Palermo, Barcelona czy Lizbona, ale i Addis Abeba, Luanda, Trypolis. Naszym celem nie była wówczas obrona własnej ojczyzny, lecz podbicie „ostatniego faszystowskiego miasta”. I gdyby Konstanty Simonow wyrażał wówczas jedynie swoje własne myśli, a nie echa genewskiej linii partii, nie zasłużyłby na pełne kieszenie rubli z Nagród Stalinowskich. A przecież je otrzymywał. Towarzysz Simonow dobrze wiedział, jakich książek czasy wymagają. Marzenie o „ostatnim faszystowskim mieście” przypomina bardzo marzenie Czyngis–chana: do ostatniego morza! Różnica tylko w tym, że my nie mogliśmy sobie pozwolić na zwłokę, nie mogliśmy się zatrzymać, choćbyśmy nawet chcieli. Właśnie dlatego towarzysz Stalin kazał zrobić Leninowi wielką głowę...

656

—

K. Simonow, „Chłopiec z naszego miasta”, Warszawa 1949.

ROZDZIAŁ 60. DO OSTATNIEJ REPUBLIKI Rosja jest prekursorką światowej federacji republik. HERBERT WELLS, MARZEC 1917

1. A zatem głowę Lenina kazano zrobić dużą. Bardzo dużą. Na tyle dużą, żeby można ją było dojrzeć z odległości stu kilometrów. Do takiej głowy należało dopasować tułów odpowiednich rozmiarów. Zaczęto obliczenia. Okazało się, że musiałby być wyższy niż kremlowska wieża Spasska. Ale wieżę zbudować łatwo. Cóż, wieża to wieża. Co innego towarzysz Lenin. Nie stał przecież jak słup. Każdy wie, że jedną rękę miał wyciągniętą w przód i uniesioną. Ta ręka zawsze wskazywała proletariatowi właściwy kierunek: „Kroczcie słuszną drogą, towarzysze!”. A więc trzeba było towarzysza Lenina zrobić tak, żeby nie stał na baczność, jak dobry wojak Szwejk, ale z ręką wskazującą drogę w przyszłość. Znów zaczęto liczyć. Ręka powinna być rozmiarów solidnego przęsła mostu kolejowego. Cóż, most łatwo postawić. Most to most, i tyle. Z obu końców wspiera się na brzegach. A ręka towarzysza Lenina musi zawisnąć w przestrzeni. W pustce. W nicości. Nowojorską Statuę Wolności łatwo było zbudować — ręka z pochodnią niemal pionowo wznosi się ku górze. Podobnie z posągiem Chrystusa na górze w Rio de Janeiro — figura ma ręce rozłożone, pozostaje w równowadze. A towarzysz Lenin lubił wyciągać do przodu jedną rękę. Tylko w takiej pozie wolno go było przedstawiać. Inżynierowie pogłówkowali i doszli do wniosku: to się da zrobić, tysiąctonową przeciwwagę umieści się wewnątrz posągu. Powstał jednak nowy problem — jaki kierunek powinna wskazywać Leninowska ręka? Zachód? Wschód? A może południe, Ocean Indyjski, w którym należało skąpać kopyta czerwonych rumaków? W którą stronę ma być skierowana?

Zdecydowano, co następuje: naszą ideą jest rewolucja światowa, cały świat będzie do nas należał. Dlatego Lenin powinien wskazywać cały świat. A poza tym drogę do lepszego jutra. Dlatego pod posągiem należało umieścić silnik elektryczny (lub dwa, a może i sto, jeśli zajdzie potrzeba) tak, aby statua stale mogła się obracać. Gdy na wschodzie wzejdzie słońce — Lenin będzie wskazywał ten kierunek. Gdy słońce zacznie się przesuwać po niebie, ręka Lenina podąży za nim. W ciągu dwudziestu czterech godzin posąg wykona pełny obrót. I tak w kółko. Okręcaj się, obracaj Iljiczu! Przez wieki! Przez tysiąclecia! Zawsze! Jednakże problemy inżynierów wcale się na tym nie skończyły, przeciwnie — dopiero się zaczęły. Nie można przecież posągu Lenina postawić ot tak, po prostu, na ziemi. Wykluczone. Należy go ustawić na odpowiednim postumencie. Jeśli sama postać Lenina będzie przewyższała wieże kremlowskie, jaki wobec tego powinien być postument? Wysokości stu metrów? Dwustu? Trzystu? Oczywiście, że nie. Trzysta metrów, to za mało. Tyle liczy wieża Eiffla w Paryżu. A więc postument, rzecz jasna, musi być wyższy. I dopiero na nim należy ustawić posąg, obracający się niby kurek na ratuszowej wieży. Coś wspaniałego — najwyższa budowla świata, a na jej szczycie Lenin, niby złoty kur. We wnętrzu gigantycznego postumentu postanowiono urządzić Muzeum Światowej Rewolucji, umieścić największą bibliotekę świata, Instytut Marksa i Engelsa, osobno — Instytut Lenina, kluby robotnicze i wielkie audytorium, ma się rozumieć, największe na świecie... Pomieszczenia i schody zaprojektowano z czerwonego, białego i czarnego granitu, z białego i różowego marmuru, malachitu i labradorytu. A jeśli pod sufitem wielkiej sali przepali się żarówka — jak ją wymienić na wysokości siedemdziesięciu metrów? I znajdowano rozwiązania. Szatnie miały funkcjonować taśmowo, obliczone na dziesiątki tysięcy osób. Wrzucasz żeton do otworu i twoje palto w okamgnieniu pojawia się przed tobą. W salach restauracyjnych wystrój, ma się rozumieć, w ludowym stylu bratnich republik, a i kuchnia wedle najlepszych tradycji — rosyjska, ukraińska, polska, niemiecka, włoska, francuska... Wiele jeszcze atrakcji miało się znajdować wewnątrz gigantycznego postumentu — bufety, pomieszczenia rekreacyjne itp., itd. Postanowiono też podciągnąć do tego miejsca linię metra, by z podziemnej

stacji pasażerowie wysiadali wprost w przepych marmurowych ozdób, w oślepiającą, rozmigotaną światłem jasność, w sam środek najwspanialszej budowli świata... Wszystko to razem miało nosić nazwę Pałacu Rad. W skrócie DS — czyli Dworiec Sowietow. Ludzie zdążyli ochrzcić ten projekt wieżą Babel.

2. Miejsce dla Pałacu Rad wybrano naprawdę piękne. Dawniej tuż obok Kremla, nad rzeką Moskwą, królowała ogromna świątynia Chrystusa Zbawiciela. Świątynię wznosili przez pół wieku najwspanialsi rosyjscy mistrzowie, zdobili wielcy malarze i rzeźbiarze. Budowla powstawała za ciężko wypracowane kopiejki rosyjskich chłopów, robotników, nauczycieli i kramarzy, artystów i żołnierzy, za pieniądze bogatego kupiectwa i szlachty. Świątynia Chrystusa Zbawiciela była symbolem Rosji. Stanowiła wotum, dar wdzięczności dla Boga za uratowanie kraju w wojnie napoleońskiej. Pod cerkiew towarzysze komuniści podłożyli odpowiednią ilość dynamitu — i wysadzili świątynię w powietrze. Właśnie na ruinach tego symbolu Rosji postanowiono wznieść nowy — symbol Związku Radzieckiego. Komuniści nie uznawali pojęcia ojczyzny ani wojny napoleońskiej jako narodowego zrywu. Na miejscu zburzonego symbolu w centrum Moskwy wydzielono teren pod budowę i wykopano fundamenty. Wkopano w grunt tysiące ton nierdzewnej stali (spec–stal DS), wlano dziesiątki tysięcy ton betonu (spec–beton DS) — i wzniesiono niebotyczny szkielet budynku. Uruchomiono specjalne zakłady, które produkowały najlepszy w świecie błękitny cement. W Magnitogorsku specjalna walcarka obrabiała precyzyjnie, starannie zaprojektowane stalowe konstrukcje. Na każdą pojedynczą pionową część gigantycznego szkieletu zużywano trzysta tysięcy ton najlepszej stali. Można by z niej wyprodukować dziesięć tysięcy czołgów T–34 i wyposażyć dziesięć armii pancernych. Powstał też kombinat, w którym zastosowano specjalną technologię obróbki drewna, żeby było niepalne i nie ustępowało trwałością metalowi.

Inny kombinat wyrabiał z tego drewna wieczne, niezniszczalne meble dla Pałacu Rad. Były też zakłady, gdzie produkowano płyty marmurowe na okładziny wewnątrz pomieszczeń. W innej fabryce ciosano bloki granitu i oblicowanie ścian zewnętrznych. W Kirgizji, w głębi niedostępnych lasów, zahuczały topory, zajęczały piły: więźniowie ścinali stuletnie drzewa orzechowe. Ze wszystkich stron Związku Radzieckiego jechały do Moskwy pociągi towarowe, wyładowane drewnem cedrowym, czarną dębiną, bukiem, brzozą karelską, orzechem — na boazerie do salonów! Na Uralu więźniowie szlifowali malachity. U dnieprzańskich porohów wyrąbywali bryły granitu. A do Moskwy ściągnięto najlepszych specjalistów z całego kraju — od tłoczenia w brązie i od kucia w srebrze, od rzeźbienia w drewnie i marmurze, od tkania dywanów, dmuchania szkła, szlifowania kryształów, koronek, wyszywania...

3. 4 lipca 1941 roku wszystkie prace na budowie Pałacu Rad przerwano. Niebawem cały potencjał techniczny skierowano do wznoszenia umocnień obronnych. Przerzucono tam również setki tysięcy ton już przygotowanych materiałów. Cement — do budowy stałych stanowisk ogniowych. Stal, jak wiadomo zawsze jest na wojnie potrzebna. Specjalnie utwardzone drewno — do produkcji myśliwców ŁaGG–3. Szkielet Pałacu Rad rozebrano. Wiadomo: burzy się szybciej, niż buduje. W październiku 1941 roku tysiące budowniczych Pałacu wcielono do dywizji pospolitego ruszenia i popędzono przeciw czołgom. Najlepsi rosyjscy fachowcy — instalatorzy, spawacze, szklarze, najwyższej klasy snycerze i szlifierze marmuru — wszyscy polegli na zaśnieżonych przedpolach Moskwy. Po wojnie kilkakrotnie rozpoczynano na nowo prace przy Pałacu Zjazdów, ale zawsze je przerywano. W 1956 roku, na XX zjeździe partii Chruszczów demaskował Stalina: „Nie bacząc na podjętą przed trzydziestu laty decyzję zbudowania Pałacu Rad, jako swego rodzaju pomnika na cześć Włodzimierza Iljicza, budynku nie wzniesiono, prace wciąż odkładano i

stopniowo zaczęto zapominać o projekcie”657. Sala zareagowała okrzykami oburzenia. No cóż, skoro temat Pałacu Rad ponownie wypłynął, jeśli potępiono Stalina za to, że nie dokończył dzieła, należało zabrać się samemu do roboty. W czym problem? Fundament przecież został. I to fundament unikalny, pływający, w formie ogromnej czaszy, który może stać na każdym gruncie, a ściślej mówiąc, pływać po nim, niczym talerz w korycie. Takiemu fundamentowi nie zagrażają żadne trzęsienia ziemi. A więc skoro Stalin nie ukończył budowy Pałacu Rad, pozostawiając jedynie niezwykły fundament, należało podjąć wielkie dzieło. Ale Chruszczów nie dokończył budowli. Przyszłym pokoleniom też nie pozostawił takiej możliwości — polecił gigantyczny talerz fundamentu zalać wodą, a wokół pobudować szatnie. W ten sposób powstał największy na świecie odkryty basen pływacki. Doskonały pomysł, tyle że zimą taki basen musi zamarznąć. Ale nie w ZSRR. Postanowiono basen podgrzewać. I zrealizowano ten zamysł. Ile trzeba zużyć energii na to, żeby w Moskwie w lutym podgrzewać największy na świecie basen pływacki? I żeby nocą woda w nim także nie stygła? Szczerze mówiąc, nie wiem. I chyba nikt nie wie. Ale kto by u nas liczył kopiejki podatnika? Każdy kapitalista na podobnym interesie szybko by splajtował. Dlatego w kapitalizmie durnie długo nie utrzymują się w biznesie. Podjąłeś jedną głupią decyzję — i jesteś załatwiony. Socjalizm to system o niebo lepszy, pozwala na podjęcie dosłownie każdej decyzji, jaka komukolwiek przyjdzie do głowy. W kapitalizmie wykłada się swoje własne pieniądze, w socjalizmie — wspólne. Państwowe. A więc niczyje. À propos niczyich pieniędzy: na kijowskim stadionie w samym centrum miasta, dawno temu zbudowano skocznię narciarską. Według standardów światowych. Tyle, że ze względów oszczędnościowych skocznię tak wyprofilowano, że skoczek może wylądować tylko na ławkach dla publiczności. Innej możliwości nie ma. Dlatego też skocznia przez dziesiątki lat dumnie górowała nad miastem, ale nie znaleźli się żadni amatorzy skoków. 657

1956.

—

N. Chruszczów, „O kulcie jednostki i jego następstwach”, wyd. KC PZPR, Warszawa

W Warszawie natomiast zbudowano gigantyczny stadion, obecnie nieużytkowany, tak wielki, że można by tam posadzić chyba wszystkich mieszkańców polskiej stolicy. Na tym stadionie funkcjonuje obecnie rosyjski bazar. Obywatele byłego ZSRR sprzedają tam Ordery Chwały i Wojny Ojczyźnianej, medale „Za wyzwolenie Warszawy”, „Za zdobycie Berlina” i „Za zwycięstwo nad Niemcami”. To wspaniałe targowisko. Bogate. Ale wróćmy jeszcze do władzy ludu. Nie odbiegajmy od tematu, czyli największego na świecie odkrytego basenu pływackiego. Bywało, że przemierzał człowiek Moskwę, śnieg mu skrzypiał pod nogami, a basen buchał kłębami pary niczym Wezuwiusz nad Neapolem. Szybko się okazało, że owa wilgoć szkodzi obrazom w muzeum na Wołchonce i przynosi ogromne straty w sąsiednich kwartałach. W całej okolicy błyskawicznie ulegają korozji przewody elektryczne, metalowe ogrodzenia, kominy i dachy. Słowem, chruszczowowski pomysł wykorzystania fundamentu Pałacu Rad w charakterze basenu jakoś się nie sprawdził. I oto zagadka dla historyków: dlaczego nie powrócono do realizacji wspaniałego zamierzenia? Czemu nie zbudowano Pałacu Rad?

4. Słyszy się głosy, że grunt tam jest zbyt miękki. Istotnie, to prawda. Ale przecież specjaliści już w XIX wieku umieli sobie poradzić z tym problemem, wznosząc świątynię Chrystusa Zbawiciela. I świątynia niewzruszenie stała. Potężne cerkwie Petersburga także nie zostały pobudowane na granitowym podłożu. Rzymskie Koloseum wzniesiono na bagnach, stoi już tysiąc lat i będzie stać jeszcze tysiące, jeśli nie znajdzie się jakiś nowy mędrzec, który poleci je zburzyć, jak Stalin kazał zburzyć świątynię Chrystusa Zbawiciela. W Londynie katedrę Świętego Pawła wzniesiono na terenach bagiennych, podobnie zresztą jak całe miasto. Istotnie, Pałac Rad miał być największą i najokazalszą budowlą na świecie, ale przecież technika budowlana od czasów wzniesienia Koloseum poszła naprzód. No i nie bez powodu wspomniałem o pływającym fundamencie. Stalinowscy budowniczowie nie byli w ciemię bici, nie zamierzali wesprzeć Pałacu na palach, lecz na gigantycznym talerzu, o masie wielu tysięcy ton.

Historia o zbyt grząskim gruncie została wymyślona później. Gdyby budowniczowie orzekli, że nie można na nim postawić Pałacu, i gdyby przerwano prace, moglibyśmy uznać tą przyczynę za rzeczywistą. Ale ani w roku 1940, ani w 1941 nie zgłaszano tego rodzaju zastrzeżeń. Pałac budowano w rekordowym wręcz tempie. Czy można uznać za powód przerwania prac okoliczność, o której sami budowniczowie nawet nie wspomnieli? Zresztą, jeśli grunt okazał się nieodpowiedni, można było wyznaczyć inne miejsce pod budowę tego obiektu. Cóż to za problem! Kujbyszewską elektrownię wodną zaczęto budować w jednym miejscu, potem wybrano inne. Uniwersytet Moskiewski chciano wznosić na skarpie, ale z obliczeń wynikło, że zabudowania spełzną do rzeki. W wybranym początkowo miejscu wyglądałyby bardzo efektownie, odsunięto je jednak dalej od brzegu. Tak samo można było postąpić w przypadku Pałacu Rad. Zlokalizować go choćby na Worobiowych Wzgórzach, czy w Ostankinie, grunt tam jest odpowiedni, pięćsetmetrowej wysokości wieżę telewizyjną ustawiono na fundamencie jak spodeczek. A może Pałac Rad trzeba było w ogóle zbudować poza Moskwą? Nie przypadkiem wspomniałem o warszawskim stadionie, kijowskiej skoczni i moskiewskim Wezuwiuszu — nasz kraj jest bogaty, z pieniędzmi się nie liczy, jak to w socjalizmie, kiedy są niczyje. Kto by sobie tym głowę zawracał? I po co? Osobiście uważam, że wstrzymanie budowy Pałacu Rad nie nastąpiło ani z przyczyn technicznych, ani finansowych. A może towarzyszowi Stalinowi coś się odmieniło? Nie o to chodzi. Po wojnie na polecenie Stalina zbudowano w Moskwie największy na świecie gmach uniwersytetu. Oczywiście, trudno porównywać Państwowy Uniwersytet Moskiewski z Pałacem Rad. To tak jakby porównać kociaka z tygrysem. Chcę po prostu podkreślić, że upodobanie Stalina do monumentalnych budowli nie uległo zmianie. Gdyby pożył dłużej, całą Moskwę kazałby przebudować w tym stylu. I nie tylko Moskwę. Wzorem stolicy poszedłby cały kraj, a następnie zwycięski marsz stalinowskiej architektury przekroczyłby jej granice, opierając się o Warszawę i Pekin. Wciąż nie ucichają spory na temat przyczyn przerwania budowy Pałacu.

A przyczyna jest bardzo prosta. Ta sama, dla której Stalin odmówił przyjęcia defilady zwycięstwa i noszenia odznaczeń przyznanych mu w 1945 roku. Żeby tę przyczynę zrozumieć, trzeba sobie po prostu uświadomić, jaki był cel budowy Pałacu Rad i jego przeznaczenie.

5. „Pięćdziesiąt lat temu w stolicy hitlerowskich Niemiec specjalnie oddziały budowlane nagle zaczęły wyburzać kwartały starej miejskiej zabudowy. Był to początek wielkiej akcji rekonstrukcji Berlina. [...] Rodzi się pytanie, stolicą jakiego imperium, czy raczej imperialnych terytoriów miał się stać nowy Berlin. Odpowiedź nie budzi wątpliwości. Chodziło o terytorium nowych Niemiec po zwycięstwie w Blitzkriegu, które zapewniłoby Rzeszy panowanie nad całym światem. W programie monumentalnej propagandy ideologicznej faszyzmu znajdował się plan «Wielkiego Pierścienia Chwały». Na obrzeżach nowych granic Niemiec (wschód–zachód od Oceanu Atlantyckiego do Uralu, północ–południe — od Norwegii do Afryki Północnej) miały zostać wzniesione gigantyczne obeliski, mauzolea, wieże, kurhany i zamki, w takiej odległości od siebie, by były wzajem widoczne. [...] Jak wiemy z historii, tego rodzaju propagandowe przedsięwzięcia, wymagające olbrzymich nakładów finansowych i wielkiego wysiłku architektów i artystów, były charakterystyczne dla systemów totalitarnych. Przypomnijmy sobie chociażby piramidy egipskie. [...] W latach trzydziestych sztuka III Rzeszy nie mogła nie mieć cech wspólnych z oficjalną sztuką innych systemów totalitarnych. Był to po prostu znak czasu. W takich krajach jak Włochy, Grecja, Hiszpania, Polska i nawet Francja, spotykamy się więc z recydywą tego rodzaju sztuki.” Ten obszerny cytat pochodzi z mojego ulubionego czasopisma „Wojenno–istoriczeskij żurnał”658. Ani autor artykułu, ani redaktor nie zauważyli sprzeczności — jednym tchem napisano tu, że Hitler zmierzał opanować cały świat, a dalej, że pragnął nowe granice Tysiącletniej Rzeszy wytyczyć monumentalnymi pomnikami. O 658

—

„Wojenno–istoriczeskij żurnał”, nr 7/1989, s. 95–96.

jakich granicach mowa, skoro cały świat miał należeć do nazistów? Z kim nowe imperium mogłoby graniczyć? Resztę tekstu należy po prostu traktować komunistycznie. Chociaż, prawdę mówiąc, czytając wspomniany artykuł po raz pierwszy, wcale się nie ubawiłem. Autor utrzymuje, że hitlerowskie Niemcy były naśladowanym ośrodkiem monumentalnej architektury, która stanowiła symbol dążeń do ustanowienia światowego mocarstwa, i że w innych krajach, gdzie panował system totalitarny — we Francji, Grecji, Polsce — rozwijała się sztuka architektoniczna wzorowana na hitlerowskiej. Wciąż czekałem, że autor wymieni zaraz, za chwilę jeszcze jeden kraj... No jasne, we Francji, Polsce, Grecji panował system totalitarny. Architektura tych krajów stanowiła odbicie agresywnych dążeń. Grecja w wieku XX miała istotnie wielkie zakusy. Ale przecież istniały również kraje o nader łagodnym ustroju oraz określonych ambicjach geopolitycznych, i ich architektura również je odzwierciedlała... Spodziewałem się, że poruszywszy temat przebudowy Berlina, autor wspomni o rekonstrukcji na wielką skalę jeszcze jakiejś stolicy. Sądziłem, że jeśli, mając na myśli Berlin, pyta: „stolicą jakiego imperium?...”, to postawi również kolejne pytania. Zgadzam się, że monumentalna architektura Berlina jest świadectwem zaborczych planów Hitlera — przyszłemu mocarstwu potrzebna była zbudowana ze stosownym rozmachem stolica. Mam jednak wrażenie, że warto wrócić do własnych baranów. Czy nie czas na to, aby wspomnieć o przebudowie naszej, radzieckiej stolicy? I zadać pytanie: stolicą jakiego imperium chciał Stalin uczynić Moskwę?

6. 30 grudnia 1922 roku utworzono Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. W nazwie tej nie znajdziemy żadnych narodowych ani geograficznych ograniczeń. Zgodnie z zamysłem twórców tego organizmu państwowego, powinien on się rozszerzyć na cały świat. Godłem ZSRR stała się kula ziemska z nałożonymi na nią symbolami komunizmu. Właśnie w dniu utworzenia ZSRR wystąpił Siergiej Kirów i wysunął projekt wzniesienia Pałacu Rad. Jego symbolikę wyjaśnił następująco: „Ten gmach powinien stać

się widomym znakiem przyszłej potęgi, triumfu komunizmu nie tylko u nas, ale i na Zachodzie”659. Po czym sprecyzował: Pałac Rad należy zbudować po to, żeby właśnie tam wcielić w skład Związku Radzieckiego ostatnią republikę. Nikt wówczas nie przewidywał, jaka to mianowicie republika wejdzie ostatecznie w skład ZSRR: Argentyńska Socjalistyczna Republika Radziecka, czy może Urugwajska SRR, ale wszyscy wierzyli mocno, że kiedyś przyjmiemy je do bratniej rodziny republik. Dlatego więc postanowiono zbudować Pałac Rad. Trzynaście miesięcy później umarł Lenin. W przemówieniu „Na zgon Lenina” towarzysz Stalin ślubował solennie: „Odchodząc od nas nakazał nam towarzysz Lenin wzmacniać i rozszerzać Związek Republik. Przysięgamy ci, towarzyszu Leninie, że wykonamy z honorem również i ten twój nakaz!”660. Przyrzeczenie Stalina miało stać się fundamentalnym motywem decyzji o budowie Pałacu Rad. Te właśnie słowa zamierzano wykuć wielkimi literami na ścianach głównego audytorium. Sam Pałac miał być pomnikiem ku czci Lenina. Ale tak się tylko zdawało na pierwszy rzut oka. Zamysł był nieco inny. Marksowi i Engelsowi — teoretykom, twórcom podstaw idei komunistycznej — planowano postawić ogromne pomniki u wejścia. Tak, ogromne, gigantyczne, ale w porównaniu ze stumetrowej wysokości statuą Lenina — niepozorne. Lenin był bowiem praktykiem, Lenin zaczął teorię wprowadzać w życie, stworzył raj, krainę szczęśliwości obejmującą szóstą część świata, a więc zasłużył na stosownych rozmiarów pomnik. Sprawą najistotniejszą jednak w decyzji o budowie Pałacu Rad nie była wcale pamięć o Marksie i Engelsie, ani nawet o Leninie, lecz ślubowanie Stalina. Monumentalna budowla miała symbolizować ostateczne zwycięstwo komunizmu na świecie i być widomym znakiem dotrzymania obietnicy. Kiedy jakiś władca stawiał pomnik swemu poprzednikowi, przede wszystkim wywyższał samego siebie, upiększał swoją stolicę, ukazywał poddanym, a także wrogom, własną potęgę i bogactwo. Wizerunek Stalina nie znajdował się jeszcze wówczas na płaskorzeźbach, nie wznoszono Józefowi Wissarionowiczowi pomników, ale ta budowla miała stać się jego świątynią — Stalina, twórcy największego dzieła w dziejach 659

— „Litieraturnaja gazeta”, 29 sierpnia 1990. — II Wszechzwiązkowy Zjazd Rad, 26 stycznia 1924, [w:] J. Stalin, „Dzieła”, t. 1–13, Warszawa 1949–1951, t. 6, s. 57. 660

świata. Towarzysz Stalin przyrzekł rozszerzać Związek, oto słowa jego przysięgi na ścianie. Honorowo wypełnił złożoną obietnicę! Oto prawdziwy powód podjęcia decyzji o budowie Pałacu Rad. Ciekawe, że jeden z projektów na gmach Pałacu Rad złożony w konkursie odwzorowywał z lotu ptaka zarysy ówczesnych granic ZSRR. Autorów projektu wyśmiano. Nie zrozumieli ani istotnej treści swego zadania, ani przeznaczenia Pałacu, ani historycznego wyzwania — będziemy wszak rozszerzać terytorium! Nasze granice to cały świat! Na pytanie, dlaczego Pałac Rad nie został zbudowany, odpowiedź jest prosta: dlatego, że Stalin nie dotrzymał złożonego przyrzeczenia. Rozpętał wprawdzie drugą wojnę światową, ale po jej zakończeniu granice państwa pozostały w przybliżeniu takie same, jakie były w chwili jej rozpoczęcia. Stalin wiedział, że długotrwałe współistnienie z normalnymi społeczeństwami jest niemożliwe, a jednak nie potrafił ich unicestwić. Wynik drugiej wojny światowej oznaczał koniec komunizmu. Była to klęska o wymiarze historycznym. Jej następstwem mógł być tylko rozpad systemu — wcześniej czy później musiało do niego dojść. A więc zwycięstwo 1945 roku zapowiadało krach komunizmu w skali światowej. Nigdy by nie doszło do podniosłej ceremonii przyjęcia ostatniej republiki w skład ZSRR, a więc Pałac Rad nie był już do niczego potrzebny. Różnica między ZSRR a hitlerowską Rzeszą sprowadzała się do tego, że decyzja o budowie Pałacu Rad i przebudowie Moskwy jako przyszłej stolicy Wszechświatowej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej została podjęta, zanim jeszcze Adolf Hitler umoczył pióro w atramencie i napisał pierwszą stronicę swojej książki. I jeszcze jedno: Stalin nie planował wznoszenia na przyszłych granicach monumentalnych zamków. Wszechświatowa Socjalistyczna Republika Radziecka miała być imperium bez granic.

ROZDZIAŁ 61. HISTORIA POZOSTAWIŁA NAM MAŁO CZASU... Już sam fakt zawarcia sojuszu między Niemcami i Rosją oznaczałby nieuchronność przyszłej wojny, której zakończenie łatwo przewidzieć. Taka wojna mogłaby oznaczać jedynie upadek Niemiec661. ADOLF HITLER

1. Każde zbrodnicze posunięcie Stalina w polityce zagranicznej, każdą podłość usprawiedliwiano krótko i prosto: historia pozostawiła nam zbyt mało czasu! Trzeba było wygrać ten wyścig! Na pierwszy rzut oka wszystko się zgadza: jeśli Związek Radziecki w czerwcu 1941 roku nie był przygotowany do wojny, to w sierpniu roku 1939 — tym bardziej: dlatego towarzysz Stalin polecił towarzyszowi Mołotowowi zawrzeć z Niemcami pakt o nieagresji. „Wojenno–isotriczeskij żurnał” publikuje artykuł pod tytułem złożonym z wielkich czerwonych liter: „CZY BYŁ WYBÓR?”662. Już samo to sformułowanie sugeruje, że nie było wyboru — Mołotow musiał podpisać pakt, ponieważ nie byliśmy przygotowani do wojny i należało oddalić jej rozpoczęcie. Zadziwiająca logika, ale nasi marszałkowie i generałowie innej nie uznają. Marszałek Związku Radzieckiego Achromiejew opublikował w tymże czasopiśmie fundamentalny artykuł, w którym posuwa się w tej logice jeszcze dalej: otóż pakt Ribbentrop–Mołotow, który w istocie spowodował wybuch wojny, to nie po prostu wymuszone przez okoliczności posunięcie ZSRR, dokonane po to, by zyskać na czasie, lecz przejaw najwyższego humanitaryzmu i obowiązku moralnego; każdego, kto zwątpiłby w słuszność poczynań Stalina, należy uznać za osobnika całkowicie wyzbytego wszelkiego morale. Oto cytat: „Pakt zawarty 23 sierpnia 1923 roku odsunął dla ZSRR 661 662

— —

A. Hitler, „Moja walka”, wyd. Scripta Manent. Krosno 1992. „Wojenno–istoriczeskij żurnał”, nr 2/1990.

początek wojny o bez mała dwa lata. [...] Gdyby go nie podpisano, Związek Radziecki zostałby wciągnięty w wojnę w 1939 roku w sytuacji jeszcze bardziej dla siebie niedogodnej, niż to miało miejsce w roku 1941. [...] Dlatego wydaje się amoralne...”663. Marszałek nie jest w swej opinii odosobniony. Śpiewkę o tym, że towarzysz Stalin chciał zyskać na czasie, słyszymy już pięćdziesiąt pięć lat. Wrócimy jeszcze do tej sprawy. Dowiemy się, kto jest autorem owej śpiewki, choć każdy interpretuje ją po swojemu. Generał armii Majorow: „Związek Radziecki zyskał prawie dwa lata na przygotowanie się do odparcia agresji”664. Pisarz Iwan Stadniuk natomiast wypowiada się na łamach „Prawdy” w tym duchu: cóż, wymyślili jakiś tam dyplomatyczny kruczek i zyskali drogocenny miesiąc!665 Jeśli wierzyć „Prawdzie”, Stalin uważał niemiecką agresję za nieuchronną i na wszelkie możliwe sposoby starał się ją opóźnić: jeszcze o miesiąc, jeszcze o tydzień... Nic trudnego jednakże obalić legendy o tym, że historia zostawiła nam za mało czasu i że towarzysz Stalin robił, co mógł, by choć trochę go zyskać. W tym celu należy tylko przypomnieć, czym Lenin różnił się od Hitlera.

2. Komunistyczna Partia Niemiec stanowiła poważną siłę polityczną. Ale siłę swą opierała bynajmniej nie na pracownikach hamburskiej stoczni czy mieszkańcach robotniczych dzielnic Berlina lub Zagłębia Ruhry. Najważniejsze źródło siły niemieckich komunistów nie znajdowało się wcale w Niemczech, lecz w komunistycznej Rosji. Zanim jeszcze ideolog narodowego socjalizmu Alfred Rosenberg chwycił za pióro, żeby napisać swe prace o niższości słowiańskiej rasy, radzieccy komuniści już unicestwiali całe miliony Słowian. Brygadziści na niezliczonych wyrębach lasu zliczali metry sześcienne urobku więźniów Gułagu. I miliony metrów sześciennych drewna szły na eksport, który 663 664 665

— — —

„Wojenno–istoriczeskij żurnał”, nr 4/1991, s. 29. „Wojenno–istoriczeskij żurnał”, nr 5/1983, s. 36. „Prawda”, 22 czerwca 1993.

przynosił żywą gotówkę w dewizach. Uzyskane pieniądze pozwalały utrzymywać kompleks wojskowo–przemysłowy ZSRR i Komintern — sztab rewolucji światowej. Najkosztowniejszą sekcją Kominternu była Komunistyczna Partia Niemiec, jeśli oczywiście nie liczyć naszej rodzimej WKP(b). Archiwa zostały udostępnione i każdy, kto jest ciekaw, może się przekonać, że źródło siły Komunistycznej Partii Niemiec brało początek właśnie na syberyjskich wyrębach. Oraz w kopalniach złota. Niezachwiana potęga ekonomiczna naszych obozów koncentracyjnych stanowiła fundament niemieckiego komunizmu. Zostały także rezerwy złota po dynastii Romanowów. Poza tym towarzysze radzieccy wyprzedawali majątek narodowy — bezcenne ikony i dzieła wielkich mistrzów renesansu. To był dobry zarobek. Wystarczało środków i dla nich samych i dla bratnich partii. Ponadto mieliśmy kolektywizację. Chłopom zabierano zboże, nic za to nie płacąc i wysyłano je za granicę. Pieniędzmi za wyeksportowane zboże partia bolszewicka dzieliła się z młodszymi siostrami na całym świecie. Towarzysze radzieccy przywłaszczyli sobie również wszystko, co się znajdowało na wybrzeżach Morza Czarnego, od carskich pałaców po ogrody botaniczne i tereny myśliwskie. Komuniści z całego świata zjeżdżali tam na darmowe wywczasy, by podreperować nadszarpnięte zdrowie. Dowodów nie trzeba daleko szukać, wystarczy po prostu przeczytać książkę Nikołaja Ostrowskiego „Jak hartowała się stal”. Otóż tak się właśnie hartowała. Właśnie tam, w luksusowych krymskich kurortach. Mieliśmy wiele atutów, żeby przeciągnąć na swoją stronę tych, co się jeszcze wahali. Darmozjady ze wszystkich krajów gromadzili się przy naszych żłobach. Dobrze wiedzieli, że jeśli przystaną do komunistów, o swoją świetlaną przyszłość mogą się nie martwić — Moskwa poniesie wszelkie wydatki, Moskwa nakarmi, obficie napoi, a kurorty na Krymie są wszak bezpłatne. Tak więc miłośnicy klasy robotniczej napływali nieprzerwanym potokiem. Szeregi partii komunistycznych wszystkich krajów zasilali jedynie durnie i przestępcy. Komunistyczna Partia Niemiec nie stanowiła wyjątku. Wiem, co mówię, i odpowiadam za swoje słowa. W latach dwudziestych w Niemczech nie było obozów koncentracyjnych, w Związku Radzieckim — tak. I oto Pickowie i Ulbrichtowie wszelkiej maści walczyli o obalenie

legalnie wybranej przez naród niemiecki władzy z zamiarem utworzenia komunistycznych Niemiec na wzór i podobieństwo Związku Radzieckiego, czy, ściślej biorąc, włączenia Niemieckiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej do tego dobrowolnego Związku — ze wszystkimi wynikającymi z tego dla Niemiec konsekwencjami: czerwonym terrorem, masowymi egzekucjami, obozami koncentracyjnymi, kolektywizacją i innymi rozkoszami. Jeśli przywódca niemieckich komunistów Ernst Thälmann, uważając się za marksistę, chciał zniszczyć w Niemczech społeczeństwo klasowe drogą masowych rozstrzeliwań, to znaczy, że był przestępcą, zbrodniarzem in spe. Jeżeli zaś wierzył że uda się zlikwidować klasy bez masowych rozstrzeliwań, to znaczy, że był durniem. W początkach lat trzydziestych najbogatsze regiony rolnicze naszego kraju, a nawet całego świata — Ukrainę, tereny nad Donem, Kubań, Powołże — mimo rekordowych wręcz urodzajów nawiedziła, nie wiadomo dlaczego, klęska głodu. Ludzie jedli psy, koty, potem szczury, myszy, żaby. Niejaki Michaił Szołochow napisał przezabawną książkę „Zaorany ugór” — właśnie o tych wesołych czasach i o tym, jak wspaniale się żyło w okresie kolektywizacji. Książka skrzy się wprost humorem i komizmem. Najśmieszniejsza scena to ta, w której stary Szczukar gotuje zupę z żab. Można pęknąć ze śmiechu. I towarzysze z Kominternu w głos chichotali, klepali Szołochowa po plecach. Byli i tacy, co nie wahali się uścisnąć mu ręki, ba, przyjeżdżali do niego w gości, zasiadali z nim przy jednym stole — u towarzysza Szołochowa nie jadało się żabiej ikry, lecz prawdziwy kawior. I oto rodzi się pytanie: jak mogli przywódcy światowego proletariatu, różni Duclosowie i Thälmannowie żyć w naszym kraju i nie zauważyć, że panuje głód? Jak mogli nie zauważyć, że giną miliony ludzi? Że istnieją obozy koncentracyjne? Że dzieci–szkielety tysiącami mrą na ulicach? Nie waham się powtórzyć: skoro naprawdę nie widzieli, do czego chcą doprowadzić swoje narody i kraje, to byli idiotami. A jeśli widzieli?

3. O Niemczech lat dwudziestych mówi się jako o kraju dotkniętym bezrobociem, inflacją i kryzysem, ale nikt w tym czasie nie pisał tam zabawnych książek o zupie z żab. I oto Ernst Thälmann wraz z towarzyszami

walczy o zaprowadzenie radzieckich porządków w Niemczech. O co walczyli niemieccy komuniści? O zupę na żabach? Niekiedy wszyscy ci Thälmannowie, wygrzawszy się najpierw w krymskich uzdrowiskach, odwiedzali swoje rodzinne Niemcy, a tam mogli przeczytać książkę Miełgunowa „Czerwony terror w Rosji”666, i jeszcze wiele innych książek o komunistycznych obozach koncentracyjnych, o głodzie, o zbrodniach władzy ludowej. Czy towarzysz Thälmann w ogóle się tym nie interesował? Ja osobiście sądzę, że komuniści (to jest głupcy i przestępcy) nie mogli legalną drogą dojść do władzy ani w Niemczech, ani w żadnym normalnym kraju po prostu dlatego, że w żadnym państwie świata głupcy i przestępcy nie stanowią większości i nie mają społecznego poparcia. Z tego też powodu towarzysz Thälmann niezbyt kochał demokrację i zwalczał ją, podobnie jak jego poprzednicy i współwyznawcy tej samej idei — Lenin, Trocki, Stalin. KPD stanowiła realną siłę, ale tylko dopóty, dopóki radzieckie przedsiębiorstwo „Eksportlies” regularnie przeznaczało część swoich dochodów na zasilanie partyjnej kasy niemieckich towarzyszy. Bez tego wsparcia partia niemieckiego proletariatu w ogóle by się nie liczyła, podobnie jak w roku 1917 partia Lenina bez niemieckiego złota.

4. Stalin wiedział: na wsparcie bratnich partii komunistycznych można przeznaczyć całe miliony dolarów, marek, franków i funtów oraz tony złota, ale w żadnym kraju partia komunistyczna nigdy nie dojdzie do władzy legalną drogą. „Doświadczenie ostatnich dwudziestu lat wskazuje, że w okresie pokoju niemożliwy jest w Europie ruch komunistyczny na tyle silny, by partia bolszewicka mogła zagarnąć władzę. Dyktatura tej partii możliwa jest jedynie jako rezultat wielkiej wojny”. Towarzysz Stalin powiedział to 19 sierpnia 1939 roku podczas ściśle tajnego wystąpienia667, które pozostało takim do 1994 roku. Słowa te padły dokładnie w chwili, gdy Stalin otworzył śluzy drugiej wojny światowej. 666 667

— —

S. Miełgunow, Krasnyj tierror w Rossii, Sofia 1925. Patrz: załącznik numer 1

Józef Wissarionowicz wiedział, że komuniści mogą dojść do władzy jedynie w rezultacie wojny, dlatego sam przygotowywał wojnę i — ma się rozumieć — komunistów. Jeszcze w latach dwudziestych stworzono w Moskwie specjalną szkołę Kominternu. Oprócz tego — szkołę imienia Lenina. W uczelniach tych szkolono agentów do obalenia legalnej, istniejącej władzy we wszelkich możliwych państwach, włącznie z Argentyną i Brazylią, oraz kształcono przywódców proletariatu dla wszystkich krajów świata. Już w latach dwudziestych Komintern wykuwał kadry dowódcze, których przedstawiciele mieli stanąć na czele parlamentów i rządów nowych republik radzieckich — aż do ostatniej. Oto przykład: Erich Mielke, dwukrotny Bohater Niemieckiej Republiki Demokratycznej, członek Biura Politycznego, generał armii, minister bezpieczeństwa NRD. Skąd się wywodził? Ze szkoły Kominternu. Ericha Mielkego niemiecka policja usiłowała ująć, jeszcze zanim Hitler doszedł do władzy. „Krasnaja zwiezda” pisze: „Latem 1931 roku sytuacja Mielkego stała się niebezpieczna, groziło mu aresztowanie”668. Gazeta nie wdaje się w szczegóły, a my też nie zamierzamy dochodzić, czym towarzysz Mielke tak się naraził władzom, przypomnijmy jednak, że Niemcy w 1931 roku były wolnym krajem, z silnymi skłonnościami do niestabilności politycznej, a nawet anarchii. Za zwykłą komunistyczną propagandę nie wsadzano do więzień. Towarzysz Mielke musiał mieć coś poważniejszego na sumieniu 669. „Krasnaja zwiezda” wspomniała również o wydanym zaocznie wyroku śmierci, chociaż za czasów Hitlera Mielke nie pojawiał się w Niemczech. Dla takich jak on drzwi stolicy światowego proletariatu były otwarte na oścież. Mielke chroni się przed prześladowaniami w Związku Radzieckim, dostaje się do szkoły Kominternu, następnie do szkoły imienia Lenina. Czego go tam uczono, nie wiem, ale w latach 1939–1940 Erich Mielke prowadzi nielegalną działalność komunistyczną w Belgii670. Dalej w jego biografii następuje biała plama, od roku 1945 zaś towarzysz Erich buduje szczęśliwe życie NRD, zasilając szeregi współpracowników organów bezpieczeństwa 668

— „Krasnaja zwiezda”, 27 grudnia 1987. — Po upadku NRD generałowi Milkemu wytoczono proces o zamordowanie w roku 1931 dwóch policjantów (przyp. red.). 670 — Ibid. 669

wewnętrznego. Po dwunastu latach zostaje ministrem tego resortu i pozostaje na swoim stanowisku przez ponad trzydzieści lat. Ach, te kominternowskie szkoły, jakże wspaniale kształtowały materiał ludzki! Słyszeliśmy oczywiście o Mielkem jako o wspaniałym antyfaszyście. Możliwe, że Mielke istotnie był antyfaszystą, ale po to, by w 1931 roku występować przeciwko faszystowskim obozom koncentracyjnym, bynajmniej nie należało uciekać z Niemiec, w których owych obozów jeszcze nie zorganizowano, do ZSRR, gdzie działały już pełną parą. Warto zaznaczyć przy okazji, że niemieccy komuniści nie mogli być zdeklarowanymi przeciwnikami obozów koncentracyjnych, skoro po rozgromieniu faszyzmu wykorzystywali nadal obozy zgodnie z ich pierwotnym przeznaczeniem. Antyfaszysta Mielke nie mógł nie mieć do tej sprawy osobistego stosunku. On i jego współtowarzysze walczyli nie przeciwko obozom koncentracyjnym. Walczyli o to, by funkcjonowały nie pod czerwoną flagą nazistowską, lecz — również czerwoną — komunistyczną. A walczyli dlatego, by w tych obozach objąć stanowiska naczelników. Biografia Ericha Mielkego to tylko jeden, wyrywkowy przykład na to, że niemieccy komuniści uważali za swoją ojczyznę wcale nie Niemcy, lecz Związek Radziecki, służyli mu i byli całkowicie podporządkowani. Co zresztą czytamy w „Krasnej zwieździe”: ojczyznę Lenina nazywa on swoją drugą ojczyzną. I znowu przykład. Tym razem nie chodzi o nieznanego nikomu w latach przedwojennych towarzysza Mielkego, ale o wybitnego niemieckiego komunistę Ernsta Thälmanna, sławnego przywódcę ruchu. Otóż Thälmann spędzał wiele czasu w ZSRR, chodził nawet w radzieckim mundurze wojskowym: „Na trybunie pojawił się towarzysz Thälmann w czerwonoarmijnym szynelu i budionówce z czerwoną gwiazdą”671. Bardzo to interesujące: Związek Radziecki ogłosił jako cel swojego istnienia unicestwienie legalnych rządów na całym świecie, przede wszystkim w Niemczech, a przywódca jednej z niemieckich partii politycznych chodzi w mundurze wojskowym wroga.

671

—

„Krasnaja armija”, 9 grudnia 1926.

Armia Czerwona nigdy nie ukrywała swego głównego i jedynego zadania: „Armia Czerwona będzie uważała swoją bolszewicką misję za wypełnioną, kiedy na koniec zawładniemy całym globem ziemskim”. Wypowiedział te słowa szef Zarządu Politycznego Robotniczo–Chłopskiej Armii Czerwonej, komisarz armijny pierwszego stopnia towarzysz Jan Gamarnik na tzw. aktywie Ludowego Komisariatu Obrony w dniu 15 marca 1937 roku. Kiedy więc mówi się nam, że historia pozostawiła komunistom zbyt mało czasu, zaprotestujemy — przeciwnie, zbyt wiele. Gdyby kraj przygotowywał się do odparcia agresji, czasu by wystarczyło. Jednak ZSRR pod przewodnictwem towarzysza Stalina szykował się do realizacji innych zadań. Zadania te od pierwszego dnia istnienia dyktatury komunistycznej były wszędzie i zawsze te same, zwłaszcza w Kominternie, gdzie zasiadali ludzie pracy, jak Bela Kun, płomienna Dolores Ibarruri i Thälmann, obuci w szykowne radzieckie oficerki. Rzecz zadziwiająca, ale w tym samym czasie, kiedy towarzysz Thälmann siedział w Moskwie, nieopodal, w tajnej szkole czołgistów pod Kazaniem, towarzysz Stalin szkolił przyszłych niemieckich dowódców wojsk pancernych. W jakich mundurach chodzili? Oczywiście, że nie w niemieckich! To zrozumiałe. Nosili nasze rodzime, czerwonoarmijne, tak jak towarzysz Thälmann, tyle że bez czerwonych gwiazdek672. Niezbadane są meandry historii. Powtarzam raz jeszcze: wszyscy ci Pickowie, Grotewohlowie, Ulbrichtowie i Thälmannowie to byli swoi ludzie, posłuszni i zdyscyplinowani. Dobrze się mieli, żyli szczęśliwie w kraju obozów koncentracyjnych, wypoczywali w krymskich kurortach i bynajmniej nie chcieli wiedzieć, że mieszkańcy Ukrainy zjadają korę z drzew, a dońscy Kozacy żywią się zupą na żabach, podczas gdy ukraińskie zboże, słonina i gorzałka zapewniają środki na podtrzymywanie światowego ruchu komunistycznego. Towarzyszy z Kominternu przygotowywano do pełnienia funkcji ministrów bezpieczeństwa wewnętrznego w ewentualnie nowo przyłączonych bratnich republikach, a jednocześnie szkolono niemieckich czołgistów, którzy mieli następnie zmiażdżyć Europę. Zrazu wydaje się to

672

—

„Wojenno–istoriczeskij żurnał”, nr 7/1993, s. 42.

paradoksalne, ale gdy się głębiej zastanowić, można w tym dostrzec żelazną logikę.

5. Teraz wróćmy znowu do Lenina i Hitlera. Różnica między nimi sprowadzała się do tego, że Hitler, zwłaszcza po listopadzie 1923 roku, uważał, że do władzy należy dojść wyłącznie legalną drogą, czyli poprzez wybory, Lenin zaś nie miał w tym względzie żadnych zahamowań ani ograniczeń. Był on gotów przejąć władzę wszelkimi możliwymi środkami, zwłaszcza zaś bezprawnymi. Dlatego też nie widział w osiągnięciu zamierzonego celu żadnych przeszkód, podczas gdy Hitler je dostrzegał. Cała rzecz polegała na tym, by zdobyć bezwzględną większość głosów w wyborach, co jednak się nie udało. W lipcu 1932 roku hitlerowcy uzyskali 13,7 miliona głosów, ale nie zdobyli bezwzględnej większości. To było ich szczytowe osiągnięcie, po nim nastąpiło załamanie. W ciągu kolejnych czterech miesięcy Hitler stracił prawie dwa miliony głosów. Spadek postępował w coraz szybszym tempie. Oto układ sił politycznych w Niemczech pod koniec 1932 roku: hitlerowcy 11,8 mln głosów; socjaldemokraci 8,1 mln głosów; komuniści 5,8 mln głosów. Trzeba tu przypomnieć, co nam zawsze mówiono: zwolennicy Hitlera to drobni sklepikarze, socjaldemokraci — drobna burżuazja, a komuniści — partia klasy robotniczej. Jeśli jednak wierzyć wynikom licznych sondaży w początkach lat trzydziestych, to drobnych sklepikarzy i przedstawicieli drobnej burżuazji było w Republice Weimarskiej dwa raz więcej niż proletariuszy. Innymi słowy, wszystkie teoretyczne konstrukcje Marksa już wtedy zweryfikowało i obaliło samo życie, i to właśnie w wysoko uprzemysłowionych Niemczech. I jeśli tam właśnie za Hitlerem opowiadało się 2–3 razy więcej ludzi niż za Thälmannem, to kto był naprawdę przedstawicielem interesów większości klasy pracującej? Uczono nas zawsze, by partii Hitlera nie nazywać socjalistyczną, lecz socjalizującą, że to niby u nas panuje prawdziwy socjalizm, a socjalizm

Hitlera nie do końca jest słuszny. Trzeba tu przypomnieć, że Hitler postrzegał ten problem dokładnie odwrotnie: uważał, że to on reprezentuje prawdziwy socjalizm, socjalizm natomiast typu leninowskiego jest skażony, wypaczony, stanowi odstępstwo od pierwotnych założeń ideologicznych. Proponuję więc partię Hitlera nazywać tak, jak nazywał ją on sam i jego zwolennicy: Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partią Robotniczą. Nie ma sensu toczyć sporów o to, co jest prawdziwym socjalizmem, a co jego wypaczoną formą — każdy socjalizm jest dobry, póki jego wyznawcy nie dojdą do władzy. Tak więc narodowosocjalistyczna partia Hitlera znalazła się w dosyć opłakanej sytuacji. Był to prawdziwy kryzys. Klasa robotnicza Niemiec po prostu nie miała już środków na finansowanie swojej partii. Stąd prawdziwi socjaliści, robotnicy, przedstawiciele proletariatu mieli je brać? Proces rozkładu partii hitlerowskiej zaczął przybierać na sile. Warto zajrzeć do dzienników Goebbelsa z tamtego okresu: „nadzieje całkowicie się rozwiały”, „w kasie nie ma ani feniga”, „brakuje pieniędzy, nikt nie udziela kredytu”, „gonimy resztkami sił”673. Sytuacja więc wyglądała tak, że partia Hitlera nie miała już funduszy na piwo dla członków oddziałów szturmowych, na brunatne koszule, buty, sztandary i pochodnie, na werble, ulotki i odezwy, na wydawanie literatury propagandowej, na prowadzenie nowej kampanii wyborczej i utrzymanie aparatu partyjnego. Hitler rozważał dwa warianty działania: pierwszym była ucieczka, drugim — samobójstwo. Istnieje na to pisemne potwierdzenie, choćby we wspomnianych już dziennikach Goebbelsa, oczywiście nie przeznaczonych do druku. Dziesięć lat po kryzysie sam Hitler tak oto się wypowiadał w wąskim kręgu najbliższych współpracowników: „Najgorzej wyglądały sprawy w roku 1932, kiedy musieliśmy podpisać mnóstwo zobowiązań finansowych, żeby mieć z czego finansować prasę, kampanie ivyborcze i w ogóle całą robotę partyjną. [...] W imieniu NSDAP podpisywałem te pożyczki, świadom faktu, że jeśli jej działalność nie zakończy się sukcesem, wszystko będzie stracone”674. W końcu 1932 roku Adolf Hitler politycznie był człowiekiem skończonym. Wciąż jeszcze pozostawał najpopularniejszym politykiem Niemiec, ale partia tkwiła po uszy w długach, absolutnie niewypłacalna. 673 674

— —

[W:] D. Mielnikow, L. Czarnaja, Prtestupnik nomier odin, Moskwa 1991, s. 134. Zastolnyje razgowory Gitlera, op. cit., zapis z 5 maja 1942.

Niemiecki narodowy socjalizm był skazany na zagładę. Hitlera mógł uratować jedynie cud. Ale cuda się nie zdarzają. Uratował Hitlera towarzysz Stalin.

6. Towarzysz Stalin nie tylko uratował Hitlera, ale na dobrą sprawę wręczył mu klucze do władzy. Demokracja ma to do siebie, że w decydujących, zwrotnych momentach historii główną rolę odgrywają mniejszości. Dzieje się tak dlatego, że historia może się rozwijać na niezliczone sposoby, nie sposób przewidzieć wszystkich dopuszczalnych wariantów. Dopóki sprawy idą dobrze, ludzie na ogół są zgodni co do rzeczy podstawowych, w momentach kryzysowych jednakże społeczeństwo dzieli się, powstają tysiące najrozmaitszych koncepcji i planów, z zasady bardzo silnie spolaryzowanych, diametralnie się między sobą różniących. W tej sytuacji o wszystkim przesądza niestabilna, wahająca się mniejszość: jeśli przesunie się ona nieco na prawo, zwycięży prawica, jeśli na lewo — do głosu dojdzie lewica. Taka właśnie sytuacja ukształtowała się w Niemczech pod koniec 1932 roku: hitlerowcy, jak pamiętamy, mieli największą liczbę zwolenników, socjaldemokraci zajmowali drugie miejsce w sondażach, komuniści — trzecie. Ani jednak pierwsi, ani drudzy, a już zwłaszcza trzeci, nie mogli dojść do władzy. A zatem losy Niemiec, Europy i całego świata zależały teraz od działania mniejszości, czyli niemieckich komunistów. Jeśli komuniści podtrzymaliby socjaldemokratów, hitleryzm upadłby i nigdy więcej się nie podniósł. Gdyby zaś wsparli hitlerowców, runęłaby socjaldemokracja. Włóżmy na chwilę roboczą bluzę towarzysza Thälmanna i wszedłszy w jego skórę, zastanówmy się, jak należy postąpić. Rozważmy wszelkie możliwe konsekwencje jednego i drugiego kroku. O samodzielnym objęciu władzy komuniści nie mogli nawet marzyć. Pozostawały, jako się rzekło, dwie drogi. Pierwsza — zawiązać koalicję z socjaldemokratami i zwyciężyć w wyborach; socjaldemokraci byliby wówczas starszym partnerem, komuniści — młodszym. Potem należałoby dokonać podziału tek w rządzie. Socjaldemokratom przypadłoby ich

naturalnie więcej, komunistom — mniej. Poniósłszy porażkę w wyborach, Hitler ucieknie z kraju albo strzeli sobie w łeb, a jeśli nie — znajdzie się w więzieniu za niezapłacenie wielomilionowych długów. Jego partia pójdzie w rozsypkę: kto będzie chciał pozostać członkiem zbankrutowanej partii i płacić jej długi po klęsce wyborczej, skoro nawet przed wyborami nikt się do tego nie kwapi? A zatem wejście w koalicję z socjaldemokratami oznaczało dla komunistów (i dla całego świata) upadek hitleryzmu. Wówczas komuniści automatycznie z trzeciego miejsca podnieśliby się na drugie, dzieląc władzę z socjaldemokracją, która przesunęłaby się na pierwsze miejsce w układzie sił politycznych. Była to pociągająca perspektywa. Ale towarzysz Thälmann miał jeszcze jedną drogę: podtrzymać hitlerowców. Konsekwencje takiego kroku łatwo było przewidzieć. Hitler, doszedłszy do władzy, wsadzi do obozów koncentracyjnych zarówno socjaldemokratów, jak i komunistów, a także samego towarzysza Thälmanna. Jeśli niemieccy komuniści wesprą Hitlera, będzie to oznaczało śmierć socjaldemokracji i samobójstwo niemieckiego komunizmu. Towarzysz Thälmann tak właśnie uczynił: udzielił wsparcia Hitlerowi. W wyborach 1933 roku Hitler uzyskał 43% głosów, a socjaldemokraci i komuniści 49%. Ale towarzysz Thälmann nie stworzył wspólnego bloku wyborczego z socjaldemokracją. Dlatego zwyciężył Hitler.

7. Interesujące, jak czerwona propaganda opisuje dojście Hitlera do władzy. „Faszyzm to wojna. [...] Czyż Hitlerowi i Mussoliniemu udałoby się przejąć władzę i rzucić Europę w otchłań wojny, gdyby wszyscy antyfaszyści, a przede wszystkim komuniści i socjaliści państw zachodnioeuropejskich utworzyli wspólny front i wystąpili przeciwko temu razem? Oczywiście, że nie” 675. To cytat z artykułu wstępnego z czasopisma „Wojenno–istoriczeskij żurnał”, czyli oficjalny punkt widzenia Ministerstwa Obrony ZSRR. Autor tekstu ze szlachetnym zapałem wciąż podkreśla, że gdyby komuniści się

675

—

„Wojenno–istoriczeskij żurnał”, nr 5/1962, s. 5.

zjednoczyli, to Hitler i Mussolini nie doszliby do władzy! Nie wybuchłaby druga wojna światowa! Szefowie Ministerstwa Obrony ZSRR gotują się z oburzenia, jednakowoż winnych dojścia do władzy Mussoliniego i Hitlera z jakiegoś powodu nie nazywają po imieniu. Ale my to zrobimy. Benito Mussolini bez pomocy z zewnątrz nigdy nie uzyskałby władzy, z tego samego powodu co Hitler, mianowicie zbyt małej liczby głosów wyborczych. Socjaliści i liberałowie mieli ich więcej. Wówczas to towarzysz Lenin zakazał włoskim socjalistom zawiązywać koalicję z liberałami. W rezultacie tego posunięcia Mussolini doszedł do władzy. Innym jego skutkiem ubocznym był rozłam wewnątrz socjalistycznej partii Włoch. Ci, którzy podporządkowali się poleceniu Lenina, opuścili jej szeregi i stworzyli partię komunistyczną. Była to zasługa wodza światowej rewolucji. Ta lekcja bardzo się spodobała towarzyszowi Stalinowi. W styczniu 1924 roku na plenum KC RKP(b) oświadczył on: „Nie koalicja z socjaldemokracją, lecz walka z nią na śmierć i życie”676. Socjaldemokraci nieraz proponowali komunistom wspólne działanie przeciwko Hitlerowi na dowolnie ustalonych warunkach, ale zawsze spotykali się z pryncypialną i zdecydowaną odmową. Stalin otworzył Hitlerowi drogę do władzy, stosując tę samą metodę, której użył Lenin w przypadku Mussoliniego. A oto jak teraz przedstawia tę sprawę nasza oficjalna propaganda. W 1991 roku wydawnictwo APN opublikowało książkę Priestupnik nomier odin. Autorami jej są Daniił Mielnikow, doktor nauk historycznych, profesor, oraz Ludmiła Czarnaja, publicystka i tłumaczka. Książka jest o Hitlerze. Autorzy dokonali ogromnej pracy badawczej, dotarli do najgłębiej ukrytych korzeni. Opowiadają o odległych przodkach Hitlera, dowiadujemy się, kto z nich pozostawał w nieformalnych związkach, kto miał nieślubne dzieci itd. Znajdziemy też wiele interesujących informacji na temat dzieciństwa i młodości Hitlera. Przed naszymi oczyma rysuje się także historia narodzin i rozwoju niemieckiego narodowego socjalizmu, którego przywódcą był Hitler, a następnie kryzys owego ruchu w 1932 roku, kiedy to był on bliski upadku. Wydawało się, że wszystko przepadło. Autorzy cytują 676

—

[W:] „Politiczeskoje obrazowanije”, nr 1/1989, s. 359.

wypowiedzi niemieckich polityków z samego końca 1932 roku: Hitler skazany na klęskę, Hitler skończony jako polityk, na Hitlerze można postawić krzyżyk. Sami są zdania, że niewiele brakowało, a od partii Hitlera odstąpiliby wszyscy jej dotychczasowi zwolennicy, on sam zaś, jeśliby nie uciekł z kraju i nie popełnił samobójstwa, znalazłby się w więzieniu za długi. Dalej następuje od razu opis objęcia przez Hitlera władzy. Ten przeskok czasowy wydaje się niezrozumiały. Przypomina to film, w którym wycięto kilkanaście metrów taśmy — cięcie, i nagle na ekranie upadek momentalnie przeradza się we wzlot. Książka traktuje o Hitlerze, dlatego też jej kluczowym tematem powinno być to, w jaki sposób dorwał się on do władzy. Wszystkie inne zagadnienia wydają się drugorzędne. Hitler bez władzy w państwie nie znaczył nic. Wszystkie jego zbrodnie stały się możliwe jedynie dlatego, że tę władzę uzyskał — jako człowiek prywatny nie zbudowałby obozów koncentracyjnych. A więc jak ten podlec, szubrawiec, wyrzutek znalazł się u władzy? Oto jaką odpowiedź przedstawiają nam autorzy: „W tej książce nie ma możliwości ani potrzeby przedstawiać szczegółowo opisu wszystkich perypetii walki o fotel kanclerza na szczytach władzy w latach 1932–1933...”677. I tyle. Nie ma możliwości ani potrzeby. Hitler dorwał się do władzy, a jak to zrobił, nikomu nic do tego. Autorzy dokopali się do jego babek i prababek, grzebali się w stertach rodzinnych brudów, przedstawili nam wiejskie plotki sprzed stulecia, a kiedy doszli do tego, co najważniejsze, nastąpił niewyjaśniony przeskok w narracji. Hitler, kiedy nie miał ochoty opowiadać szczegółowo o wydarzeniach 1923 roku, stosował następującą formułę: „Nie będę się rozwodził...”. Oficjalna propaganda komunistyczna wykorzystuje ten właśnie hitlerowski chwyt: „nie ma możliwości ani potrzeby” wyjaśniać tego, co najistotniejsze i najbardziej interesujące. Odpowiadamy na to: towarzysze komuniści, istnieje możliwość analizy, w jaki sposób doszło do objęcia władzy przez Hitlera. Wydaje się to również nie tylko możliwe, ale i potrzebne. Po prostu dlatego, żeby coś takiego nigdy więcej się nie powtórzyło. 677

—

Mielnikow, Czarnaja, op. cit., s. 35.

7. Pytanie: co powinien był uczynić towarzysz Stalin w dramatycznej sytuacji, jaka powstała w początkach 1933 roku? Odpowiedź: absolutnie nic. Wówczas Hitler by przegrał i nie byłoby żadnej Wielkiej Wojny Ojczyźnianej. Panowałby pokój. A my nie opłakiwalibyśmy milionów poległych. Ale towarzyszowi Stalinowi wojna była potrzebna. Dlatego też nakazał komunistom nie tworzyć wspólnego bloku z socjaldemokratami. Mało tego — strajk w Prusach Wschodnich, gdzie trzeba było pognębić socjaldemokratów, przebiegał pod wspólnym czerwonym sztandarem, na którym w swastykę wkomponowany był sierp i młot. Teraz oczywiście komuniści nie widzą „możliwości ani potrzeby” o tym opowiadać. W wyniku wyborów socjaldemokratom i komunistom przypadło łącznie 49% głosów. Razem stanowiliby siłę, osobno byli słabi. Ani jedni, ani drudzy nie zdobyli 43% głosów. Miał je Hitler. Zwyciężył w wyborach. A jego długi spisano na straty. Tutaj właśnie należy szukać źródeł drugiej wojny światowej. Pierwsze hitlerowskie obozy koncentracyjne zostały przeznaczone dla homoseksualistów i socjaldemokratów. O komunistach Adolf Hitler także nie zapomniał. Działacze komunistyczni niższego szczebla szybko przekształcili się w narodowych socjalistów: cóż, różnica niewielka. A „góra”, poczynając od towarzysza Thälmanna, znalazła się za kratkami. Przed wyborami Thälmann miał dwie możliwości: a) jednym posunięciem politycznym zdławić hitleryzm w kolebce, a samemu zostać ministrem w socjaldemokratycznym rządzie; b) otworzyć Hitlerowi drogę do władzy, samemu zaś znaleźć się za drutami kolczastymi i tam zginąć. Towarzysz Thälmann wybrał obóz koncentracyjny, gdzie zginął. Niech więc nikt się na mnie nie obraża, kiedy Thälmanna i wszystkich jego współtowarzyszy nazywam głupcami. Jeśli ktoś jest innego zdania, chętnie wysłucham jego argumentów. Ale poczynając od roku 1932, żadnych innych

opinii na temat stanu umysłowego przywódcy niemieckich komunistów nikt nie głosił. Jak więc należy rozumieć samobójczą politykę komunistów w dniach, kiedy ważyły się losy świata? Jeśli wdziejemy roboczą bluzę towarzysza Thälmanna, to jego posunięcia staną się dla nas tym bardziej niezrozumiałe. Jeśli natomiast zamiast bluzy włożymy czerwonoarmijny szynel, oraz spiczastą sukienną czapkę czerwoną gwiazdą, sytuacja momentalnie się wyjaśni. Nie bez powodu poświęciłem dobrych kilka stron na opowieść o szkole Kominternu i dostatnim życiu nienieckich komunistów w kraju, gdzie ludzie milionami imierali z głodu, w kraju, gdzie dochodziło do aktów kanibalizmu, gdzie na Dworcu Jarosławskim w stolicy wiatowego proletariatu przez niedopatrzenie produenta ktoś, kto kupił pasztecik z nadzieniem mięsnym zęsto gęsto znajdował w nim coś, oględnie mówiąc, niejadalnego. Na przykład ludzki paznokieć. Albo dziecięcy paluszek. Za wszystko trzeba płacić. Za szczęśliwe życie w kraju ludożerców niemieccy komuniści płacili uległością. Towarzysz Stalin wykorzystywał tę uległość w interesie rewolucji światowej. Niemieckich czołgistów w mundurach Armii Czerwonej, których tajnie szkolił, trzeba było skieować przeciwko Europie. W tym celu jednak należało zostawić na czele Niemiec oszalałego Führera. A żeby ego dokonać, musiała zostać zdławiona socjaldemokracja. Tylko to mogło utorować Führerowi drogę. Dlatego lależało poświęcić partię Thälmanna, złożyć ją w ofierze w imię wyższego celu. Okazała się pionkiem w wielkiej grze. Strata nie była wielka. Sami możemy to ocenić: Thälmann nie okazał się człowiekiem szczególnej mądrości, skoro dobrowolnie położył głowę pod topór Hitlera w interesie Stalina. Poświęcając Thälmanna, Stalin wiedział, że w szkołach Kominternu wyrastają nowi przywódcy i że w razie potrzeby odpowiedni kandydat na stanowisko ministra bezpieczeństwa wewnętrznego Niemieckiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej zawsze się znajdzie. A więc niech nikt nam więcej nie opowiada bajek historii, która zbyt mało czasu pozostawiła komunistom na przygotowania. Stalin dysponował wszelkimi lożliwościami, by nie dopuścić Hitlera do władzy. Żeby dławić hitleryzm, w ogóle nic nie potrzeba było robić, bsolutnie nic. Gdyby Stalin się nie wtrącił, niemieccy omuniści, kierując się instynktem

samozachowawczym, powinni byli sprzymierzyć się z socjaldemokratami. Józef Wissarionowicz jednak postanowił zaingerować w wewnętrzne sprawy Niemiec i otworzył Hitlerowi drogę do władzy. Cytowałem na początku rozdziału opinię oficjalnego organu Ministerstwa Obrony ZSRR: „Do drugiej wojny światowej mogłoby nie dojść, gdyby...” Racja. Dodajmy jeszcze to, co nie zostało dopowiedziane: „...gdyby Stalin nie pomógł Hitlerowi objąć władzy”. Fakt, gdyby tego nie zrobił, w ogóle nie byłoby potrzeby szykować się do wojny. Świat doskonale mógł się obejść bez Hitlera na czele Niemiec i bez drugiej wojny światowej. Świat, ale nie Stalin.

ROZDZIAŁ 62. KTO BYŁ AUTOREM LEGENDY O NIEPRZYGOTOWANIU STALINA DO WOJNY? Dopiero teraz uświadamiamy sobie, jak dobrze Rosjanie byli przygotowani do wojny678. ADOLF HITLER

1. Panuje powszechna opinia, że legendę o nieprzygotowaniu Stalina do wojny wymyślił Chruszczów. Stanowczo zaprzeczam: legendę wymyślono przed Chruszczowem. Żeby jednak znaleźć autora, należy najpierw ustalić, komu taki wymysł jest na rękę, kto i w jakim celu go rozpowszechnia. Do wielu autorów książek i artykułów o „nieprzygotowaniu” pisałem i dzwoniłem z jednym tylko pytaniem: dlaczego nikt nie przedstawił dowodów? I wybitni historycy odpowiadali zmieszani: na razie nie udało się wymyślić dowodów. A to historia! Komuniści przez sześćdziesiąt lat opowiadali nam o nieprzygotowaniu do wojny, najpotężniejszy na świecie ideologiczny aparat ZSRR za swoje główne zadanie uważał krzyczenie na cały świat o tymże nieprzygotowaniu, akademiom i instytutom naukowym zlecono spreparowanie dowodów, tysiące doktorów i doktorów habilitowanych otrzymało tytuły, awanse, nagrody... ale żadnego dowodu nikomu i tak nie udało się wymyślić! Najwyższy czas, żeby ktoś mi w tym miejscu przerwał, mówiąc: ale chyba była przecież pewna książka, w której ów dowód został przedstawiony...

678

—

Przemówienie Adolfa Hitlera w berlińskim Sportpalast, 3 października 1941.

Bracia i siostry, wykażmy się czujnością: podsunięto tam niewłaściwe dowody. Dowodów nieprzygotowania Stalina do wojny nie przedstawił nikt. Nigdy. Zamiast tego podsunięto nam tysiące, dziesiątki i setki tysięcy dowodów na nieprzygotowanie Stalina do wojny obronnej. A nieprzygotowanie do wojny i nieprzygotowanie do wojny obronnej to dwie różne rzeczy. Zaraz to wyjaśnię. Szef mafii sycylijskiej przez dwadzieścia lat jeździł po ulicach wielkiego miasta bez broni i bez ochroniarzy. Wzbudzał taki strach, że ani jego rywale, ani policja, ani uczciwi obywatele nie zakłócali jego spokoju. I to go zgubiło — ujęto go bez jednego wystrzału. Jeżeli zapomniał całkowicie o samoobronie, to czyż wynika z tego, że nic nie robił także w kwestii agresji? Wręcz odwrotnie. Całe Włochy trzęsły się ze strachu, nawet ten i ów poza obszarem Włoch. Wszystkie posunięcia szefa mafii miały na celu grabież i przemoc i one właśnie stanowiły jego najlepszą obronę. Ale ta obrona spłatała mu złośliwego psikusa: tak się bano jego agresji — a wiedział o tym doskonale — że przestał się troszczyć o własne bezpieczeństwo. Jak Stalin. A oto inny przykład. Chińczycy wznosili Wielki Mur Chiński przez dwa tysiące lat. A ich sąsiedzi Mongołowie nie budowali ani murów, ani zamków, ani twierdz. Czyngis–chan w ogóle nigdy nie przygotowywał się do wojny obronnej. Czy z tego wynika, że nie był gotów do wojny? Propaganda komunistyczna odsyła nas do 22 czerwca 1941 roku: oto, jak byliśmy nieprzygotowani! Pisano takie właśnie książki: Aleksander Niekricz: „1941, 22 czerwca”679. Dziwne podejście. Któż rozprawia o przygotowaniu do wojny po pierwszym dniu? To tak, jakby się oceniało mecz hokejowy po pierwszym golu. No cóż, strzelili. Zdarza się. Ale obejrzyjmy do końca! Poznać pana po cholewach, a przygotowanie do wojny — po rezultatach. Przygotowanie do wojny na przestrzeni wieków oceniano na podstawie ostatniego dnia. Przygotowanie każdej ze stron ma swoje plusy i minusy i dopiero ostatni dzień wojny daje możność sporządzenia bilansu tych plusów i minusów. Przypomnijmy sobie maj 1945 roku, przypomnijmy sobie spalone zwłoki Hitlera, przypomnijmy sobie towarzysza Stalina, przymierzającego

679

—

A. Niekricz, „1941. 22 czerwca”. Warszawa 1967.

przed lustrem nowy mundur — i jeszcze raz zadajmy sobie pytanie: kto więc był lepiej przygotowany do wojny? Jeżeli się mylę, proszę mnie poprawić, ale wydaje mi się, że towarzysz Stalin w maju 1945 roku wyglądał nieco lepiej, niż spalony trup Hitlera. W ostatecznym rezultacie okazało się, że Stalin miał plusów trochę więcej, a minusów mniej niż jego przeciwnik.

2. Historycy kremlowscy znaleźli uniwersalną metodę dowodzenia, że Stalin był nieprzygotowany do wojny. Każdą liczbę dywizji i korpusów, uzbrojenia i sprzętu bojowego uważają za niewystarczającą. Stalin miał 300 dywizji? Za mało! Powinien mieć 400. Stalin miał milion wyszkolonych spadochroniarzy? Za mało! Powinien mieć dwa miliony. Jest to metoda niezawodna. Gdyby Stalin miał 400 dywizji, powiedzieliby, że 500 to lepiej niż 400. A gdyby było ich 500, orzekliby, że 600 to tak czy owak lepiej. Metoda ta dotyczy wszystkich parametrów uzbrojenia: stumilimetrowy pancerz radzieckich czołgów KW? Za cienki, za cienki, za cienki... Ale umówmy się: coś takiego jak gotowość absolutna nie istnieje. Jest to rzecz nieosiągalna, jak horyzont. Każdą ilość i jakość można uznać za niewystarczającą Ktoś, powiedzmy, wyciska sztangę o masie 100 kg, a ja powiem, że to za mało. Wyciska więc 150, a mnie i tego mało. I będę miał rację! I wszyscy się ze mną zgodzą! Bo to prawda: 200 to lepiej niż 150. A jeżeli ktoś kiedyś wyciśnie 300, też będę miał pretekst do krytyki. Na tym prostym triku oparto wszystkie bajki i bajdy o nieprzygotowaniu Stalina do wojny. Wykorzystując ten prymitywny chwyt tysiące komunistów obroniło prace doktorskie, zrobiło habilitacje. I mieli słuszność: milion ton amunicji to za mało, lepiej mieć dwa miliony. Jeżeli więc chcemy zrozumieć kwestię przygotowania do wojny, od razu ustalmy jedno: gotowość to pojęcie względne. Absolutna gotowość jest nieosiągalna. Nie ma jej i być nie może. Wszystko można ocenić tylko przez porównanie z przeciwnikiem. Innego sposobu nie ma. Dlatego też, kiedy dojdziemy do liczby rddzieckich samolotów, napomkniemy również o przeciwniku, kiedy będzie mowa o radzieckich czołgach, nie zapomnimy ich porównać z niemieckimi.

3. Słyszałem kiedyś taki argument: Stalin nie mógł zaatakować Hitlera w 1941 roku, bo nie miał żadnych szans na zwycięstwo. Najwcześniejszy termin agresji, z minimalnymi szansami na zwycięstwo to... rok 1942. Jest to logika zabójcza. Sięgnijmy jednak po inne przykłady. Czy Japonia miała jakiekolwiek szanse pokonania Ameryki? Porównajmy zasoby surowcowe obu krajów. Ameryka miała wszystko, Japonia — nic. Potencjał przemysłowy, naukowy, a co najważniejsze, techniczny Ameryki w 1941 roku był bez porównania wyższy niż potencjał Japonii. Zostało to udowodnione nieco później, w roku 1945, na przykładzie dwóch japońskich miast — Hiroszimy i Nagasaki... Ameryka miała lotnictwo strategiczne i potencjał dla dalszego rozwoju lotnictwa strategicznego, rozwoju wręcz niewiarygodnego. Japonia takiego potencjału nie miała. Bombardować Ameryki przez ocean nie mogła. Zrzucić choćby jednego batalionu spadochroniarzy w Ameryce też nie mogła. Pozostawała marynarka wojenna. Po 7 grudnia 1941 za główną siłę uderzeniową floty zaczęto uważać lotniskowce. Ameryka mogła je budować na taką skalę, że nikt nie mógł się z nią równać. Lecz przed 7 grudnia, przed Pearl Harbor, główną morską siłą uderzeniową były okręty liniowe. Japonia na początku grudnia 1941 roku miała 10 pancerników i 3 w budowie. Ameryka zaś — 16 pancerników i kolejne 16 w budowie. We wszystkich pozostałych klasach okrętów Ameryka miała zdecydowaną przewagę. Na przykład Japonia miała w budowie jeden ciężki krążownik i 9 lekkich. A Ameryka budowała 8 ciężkich i 32 lekkie. Japonia budowała w tym czasie 43 niszczyciele, Ameryka — 188, o wyższych parametrach bojowych680. Ameryka miała taki potencjał przemysłowy, że mogła wydatnie zwiększyć nie tylko liczbę pancerników w składzie swej floty, ale także lotniskowców, krążowników, niszczycieli, fregat, okrętów podwodnych itd. Japonia zaś, z uwagi na brak surowców nie mogła tego uczynić.

680

—

A. Preston, Navies of World War II, Londyn 1982, s. 11, 151.

Porównajmy i odpowiedzmy: czy Japonia miała jakiekolwiek szanse na zwycięstwo? Oto mój wniosek: nie miała takich szans. Ale z tego, że Japonia nie miała żadnych szans na zwycięstwo, bynajmniej nie wynika, że nie mogła zaatakować. Mogła — i zaatakowała. Co więcej, Japonia w momencie ataku na Amerykę już od dawna była wplątana w wojnę w Chinach. Tu w ogóle nie miała żadnych szans na zwycięstwo. Wszystkich Chińczyków nie da się wybić. Obok znajdował się Związek Radziecki, z którym Japonia miała nienajlepsze stosunki i który, gdyby Japonia znalazła się w tarapatach, mógłby jej zadać niespodziewany cios. Co też się później stało. Poza tym, uderzenie japońskiego lotnictwa na flotę amerykańską wymagało jednoczesnego uderzenia również na flotę brytyjską. Oceńmy to wszystko. Czy Japonia mogła równocześnie pokonać Chiny, Amerykę, Anglię, Związek Radziecki i ich sojuszników? Odpowiedź: nie mogła. Ale na Amerykę jednak napadła. Inny przykład. Czy mogły Niemcy pokonać całą Europę i Związek Radziecki? Odpowiedź jest ta sama. A więc? Nie mogły zaatakować? Przeciwnie, mogły. I zrobiły to. Toteż, kiedy ktoś mówi, że Stalin nie mógł pokonać Hitlera i dlatego nie mógł zaatakować, odpowiadam: to są dwie różne rzeczy, zupełnie ze sobą nie związane. Z tego, że „nie mógł pokonać”, bynajmniej nie wynika, że „nie mógł zaatakować”. Tym bardziej, że Stalin mógł pobić Niemców i dojść do Berlina. Nie tylko hipotetycznie. Stalin dowiódł w praktyce, że mógł dojść do Berlina. Gdyby Stalin doszedł do Wiednia, Warszawy i Królewca, moglibyśmy dziś dyskutować, w jakich okolicznościach mógłby dotrzeć do Berlina. Ale Stalin przystąpił do wojny w 1941 roku i do Berlina doszedł. Pojechał do Poczdamu i tam ze swymi partnerami dzielił Europę. I po tym wszystkim komuniści powiadają: gdyby Stalin w 1941 roku przystąpił do wojny, to nie mógłby dojść do Berlina. Bijcie mnie, posiekajcie, ale logiki komunistów nie zrozumiem: Stalin doszedł do Berlina, ale dojść do Berlina nie mógł! Armia Czerwona przystąpiła do walki z Wehrmachtem w sytuacji najstraszniejszej, jaką można sobie wyobrazić. I zakończyła walkę w stolicy III Rzeszy. Armia niemiecka rozpoczęła walki 1941 roku w warunkach wprost

wymarzonych. I zakończyła bezwarunkową kapitulacją, sam Hitler się otruł, a dodatkowo jeszcze palnął sobie w łeb. I teraz oto słyszymy: Hitler był do wojny lepiej przygotowany niż Stalin.

4. Radzieccy spece od propagandy obmyślili niesamowite triki, by dowieść, że Stalin wcale nie stanowił zagrożenia dla Europy, że był głupi, tchórzliwy i absolutnie nieprzygotowany do wojny. Gazeta „Prawda” wprawiła swych czytelników w osłupienie następującą informacją: przed wojną rozpoczęto wprawdzie przezbrajanie Armii Czerwonej, ale nie zdążono go ukończyć681. Dlatego też Związek Radziecki nie mógł napaść na Hitlera, no bo któż napada, nie doprowadziwszy do końca przezbrojenia armii? Rozumując w ten sposób można by powiedzieć: Moskwa nie może być stolicą państwa, gdyż jej budowę zaczęto, ale na razie jeszcze nie ukończono. Dopiero gdy zakończy się budowa ostatniego domu w Moskwie, można ją będzie uważać za stolicę. Przypominam redakcji „Prawdy”: tylko martwe miasto się nie buduje. Przezbrajanie każdej armii to proces ciągły. Nie przezbraja się tylko armia, która przestała istnieć. Wszystkie inne armie zarówno w czasie wojny, jak i w czasie pokoju nieustannie się doskonalą. I ten proces nie bez powodu nosi nazwę rozbudowy sił zbrojnych. Proces ten nie ma końca, podobnie jak marsz w stronę horyzontu. Istnieje psychologiczna pułapka, w którą wpadli nie tylko niektórzy historycy, ale też potężne organizacje wywiadowcze. Weźmy na przykład wspomniane już japońskie pancerniki z 1941 roku. Japonia miała ich prawie dwa razy mniej, niż Ameryka, poza tym wszystkie były przestarzałe — do służby weszły w latach 1913–1921682. W roku 1941 najnowocześniejszy japoński pancernik był w szacownym jak dla okrętu wieku 20 lat. A nowe budowano. „Yamato” — pierwszy z trzech najnowocześniejszych japońskich okrętów liniowych — miał się znaleźć w składzie marynarki wojennej 16 grudnia 1941 roku. 681 682

— —

„Prawda”, 22 czerwca 1993. Preston, op. cit., s. 151.

Wyobraźmy sobie, że jesteśmy w gabinecie szefa służby informacyjnej wywiadu US Navy. Jest 6 grudnia 1941 roku. Noc. Ameryka śpi. A my nie śpimy. Świeci się lampa, biurka zawalone papierami, ściany obwieszone mapami, wykresami, zestawieniami, zdjęciami. Cygaro dymi w popielniczce, obok dwie filiżanki wystygłej kawy. Pytanie: czy Cesarska Marynarka Wojenna może zaatakować flotę amerykańską jutro, 7 grudnia 1941 roku? Zanim w jej składzie znajdzie się pierwszy z trzech nowoczesnych pancerników? Dopalę swoje hawańskie cygaro i odpowiem stanowczo: nie. Najpierw należy zakończyć przezbrajanie floty japońskiej, a dopiero potem atakować. Ale i po 16 grudnia, po włączeniu do składu floty pierwszego z trzech budowanych superpancerników, moim zdaniem, atak Cesarskiej Marynarki będzie nie tylko mało prawdopodobny, ale wręcz wykluczony. Możecie mnie posadzić na krześle elektrycznym i przepuścić przeze mnie prąd dowolnej mocy, a ja nadal będę twierdzić, że atak jest wykluczony. Przede wszystkim, nowy okręt należy wypróbować, są na nim skomplikowane przyrządy i mechanizmy, tysiące ludzi załogi, okręt trzeba trochę przegonić po morzach, żeby, jak to się mówi we flocie, trochę się w nim zadomowić. A poza tym musi dopłynąć od wybrzeży Japonii do Ameryki, a na to trzeba ładnych paru dni. I nawet jeżeli zostanie doprowadzony do pełnej gotowości, tak czy owak, to tylko jeden okręt. Ja bym zaczekał, aż dołączy drugi. A drugi powinien dołączyć 5 sierpnia 1942 roku. Zresztą i później zaczekałbym na wprowadzenie trzeciego i czwartego. I tu się okazuje, że nie ma temu końca. Kiedy pierwszy okręt szykują do odbioru technicznego, drugi malują, trzeci spuszczają na wodę, czwarty budują w stoczni, pod piąty dopiero kładą stępkę, szósty projektują, siódmy jest w sferze koncepcji. Kiedy zaś ósmy wejdzie do eksploatacji, pierwszy będzie beznadziejnie przestarzały. Czekanie, aż wszystkie te okręty zbudują, to mniej więcej to samo, co czekanie, aż w Moskwie zostanie wzniesiony ostatni dom. Powiadają, że wojska pancerne Stalina nie były całkowicie przezbrojone w czołgi T–34 i KW, a więc... Powiadają, że należało zakończyć przezbrajanie i dopiero wtedy... Ależ nic podobnego!

Gdybyśmy czekali, aż przezbrajanie zostanie zakończone, to w ogóle nie moglibyśmy zacząć wojny — taki moment nigdy by nie nastąpił. Aby przezbroić połowę wojsk pancernych w czołgi T–34, potrzeba czasu. W tym czasie zostanie stworzony bardziej nowoczesny, doskonalszy T–34/85. Gdyby uzbroić armię w te czołgi, to pod koniec przezbrajania pojawi się T– 44; wprowadzimy go do uzbrojenia, a tymczasem pojawi się T–54 — i tak bez końca. Powiadają, że Stalin nie mógł atakować, bo przezbrajanie dopiero się zaczęło. Zwróćmy jednak uwagę na stan niemieckich wojsk pancernych. Tam wprowadzanie sprzętu tej klasy jeszcze się w ogóle nie zaczęło. Niemcy nie mieli niczego, co mogłoby się równać z czołgami T–34 i KW. I jeżeli Stalin, który rozpoczął już przezbrajanie, nie mógł atakować, to Hitler, który nie osiągnął jeszcze takiego stopnia rozwoju, żeby je rozpocząć, tym bardziej nie mógł atakować.

5. Komu na rękę jest rozpowszechnianie mitów o „nieprzygotowaniu” Stalina? Jest to na rękę komunistom. Każdy przestępca udaje głupiego, kiedy się go oskarża o popełnienie lub zamiar popełnienia przestępstwa, kiedy przypiera się go do muru poszlakami. Reżim komunistyczny popełnił masę przestępstw. Ale dziwna rzecz: komuniści nigdy swoich zbrodni i błędów nie reklamowali, ale ukrywali je, zacierali ślady. Ukrywali rozmiary eksterminacji chłopstwa, nigdy nie ujawnili metod tłumienia powstań chłopskich, milczeli na temat obozów koncentracyjnych i stosowania zasady zbiorowej odpowiedzialności683, z pianą na ustach odpierali zarzuty o wymordowanie polskich oficerów, ukrywali informacje o katastrofach jądrowych, nie publikowali statystyk przestępczości, utajnili setki milionów dokumentów archiwalnych. Za to we wszystkim, co dotyczy początku wojny, wykazali zdumiewającą szczerość. Ochoczo przyznawali się do błędów i omyłek. Co więcej, 683

— Odpowiedzialność zbiorowa była stosowana oficjalnie w pierwszych latach władzy radzieckiej, później stale praktykowana wobec osób oskarżanych o „niedoniesienie” [przyp. tłum.].

wyszukiwali w archiwach dokumenty, potwierdzające nieprzygotowanie ZSRR do wojny, i opatrywali je korzystną dla siebie interpretacją, to jest przedstawiali samych siebie w idiotycznym świetle, ośmieszali się i kompromitowali.. Radzieccy marszałkowie i generałowie z zapałem przyznawali, że są głupcami, podrzucając historykom wciąż nowe fakty. Ależ tak właśnie zachowuje się przestępca w sądzie: opowiada, że, po pierwsze, wcale nie miał siekiery, po drugie, że siekiera była tępa, pistolet zardzewiały i nie nabity, on wcale nie umie strzelać, a złych zamiarów nie mógł mieć, bo jest słaby na umyśle. Ta linia obrony ma w rosyjskim światku przestępczym specjalne określenie: rżnąć głupa. Tak właśnie, już od sześćdziesięciu lat, komunistyczni politycy, generałowie i marszałkowie rżną głupa i karmią historyków farmazonami. W tej sytuacji historycy powinni byli się zreflektować: co tu się wyrabia? Dlaczego władza komunistyczna tak ochoczo podrzuca coraz to nowe fakty, które powinny raczej leżeć sto lat w archiwach, w całkowitym zapomnieniu? Dlaczego tak chętnie się wystawia na pośmiewisko? Historycy powinni byli zadać sobie pytanie: jak to jest, że ja krytykuję komunistów, a oni mi za to przyznają tytuły naukowe i przypinają odznaczenia? I w ogóle po co komuniści tyle gadają o nieprzygotowaniu? Z tyloma szczegółami? Jaki w tym mają interes? Czyż mało było klęsk w historii komunistycznych rządów: choćby taka kolektywizacja. Ale kolektywizacji ruszać nie wolno, spróbuj, człowieku, tknąć, i ani się obejrzysz, jak trafisz do łagru. Za to o wojnie — nie całej, tylko o początkach — proszę bardzo, rozgłaszaj, co ci ślina na język przyniesie. Niektórzy historycy jednak nie tylko nie nabrali podejrzeń, ale chciwie łykali podrzucane kąski. I roznosili po świecie historyjki — jedną śmieszniejszą od drugiej. I tak dalece przyzwyczaili społeczeństwo do myśli o nieprzygotowaniu Stalina, że zwykłemu człowiekowi nawet do głowy nie przyjdzie, że agresorów było dwóch, i że z tych dwóch agresorów Stalin był bardziej przebiegły i podstępny, i lepiej przygotowany do wojny. O czym świadczy zresztą jej wynik.

6.

Szczególne zasługi w rozpowszechnianiu legendy o nieprzygotowaniu Stalina do wojny położył Chruszczów. Za artykuły i książki o nieprzygotowaniu Chruszczów rozdawał nagrody, stopnie naukowe, ordery. Chytry kmiotek Chruszczów zdawał sobie sprawę, że podkreślać owo nieprzygotowanie trzeba z umiarem, i niektórych historyków publicznie beształ, że przesadzają... Ale, udzieliwszy reprymendy, autorów nie wsadzał i książek z księgarni nie wycofywał. A tym nacieraniem uszu robił autorom reklamę. Oni sami też zaczynali się uważać za poszukiwaczy prawdy pozostających w konflikcie z władzą. Za rządów Chruszczowa do tego komunistycznego chóru dołączyły głosy historyków zagranicznych. Trzeba przyznać, że niektórzy popierali Chruszczowa nie tylko dla prestiżu i mamony. Człowiek ma swoje słabostki — każdy chciałby odkryć plamkę na Słońcu: o, proszę, Stalin nie rozumiał tego czy tamtego, a ja rozumiem... Tak oto uruchomiony przez komunistów mechanizm działa po dziś dzień. Niejaki Władimir Jurowicki przedstawia następującą wersję: Armia Czerwona nie miała w ogóle żadnych planów, wszystko, co się w niej działo, było całkowicie pozbawione sensu684. Przemarsze wojsk były bezcelowe: ta dywizja idzie tu, a ta tam, ten korpus tutaj, a ta armia stąd. A po co? Ot, tak. A oto opinia ulubieńca Głównego Zarządu Politycznego Sztabu Generalnego i pisma „Krasnaja zwiezda”, profesora Uniwersytetu Edynburskiego Johna Ericsona: „Do kwietnia 1941 roku włącznie polityka Stalina mimo wszystko była w pewnym stopniu przemyślana”685. O, wielki historyku, dzięki za wyrozumiałość. Jest pan skłonny od biedy przyznać, że do kwietnia włącznie w polityce Stalina można było dostrzec szczyptę rozsądku. Ale od kwietnia, sami państwo rozumiecie, tego rozsądku w działaniach Stalina zabrakło. Profesor uniwersytetu w Tel Awiwie Gabriel Gorodecki w swojej książce powtarza tę myśl, ale już nie jako wersję Jurowickiego, tylko jako odkrycie naukowe Eriesona: do kwietnia działania były w pewnym stopniu jakby przemyślane686. Ale to tylko przygrywka. 684 685 686

— — —

„Rossijskoje wriemia”, nr 1/1993. [W:] Gorodecki, op. cit., s. 16. Ibid.

Najważniejsze jeszcze przed nami: na rok przed ukazaniem się książki Gorodeckiego „Krasnaja zwiezda” już zaczęła ją wychwalać, a przy okazji również profesora Ericsona i Jacobsona — jeszcze jednego teoretyka, który uważa się za mądrzejszego od Stalina. „Krasnaja zwiezda chwali postępowych uczonych i zapewnia, że „tego rodzaju prac jest coraz więcej”687.

7. Tyle, że wszystko to rozpoczął nie Ericson, nie Niekricz i nie Gorodecki. Zaczęło się to już dawno. Pamiętam seminarium międzynarodowe w Moskwie. W prezydium generałowie i marszałkowie. Na sali zagraniczni historycy. Z trybuny sypią się śmieszne historyjki o nieprzygotowaniu Armii Czerwonej do wojny. W przerwach kanapki z kawiorem. Wieczorami — eleganckie hotele „Metropol” i „Nacjonal”. W weekendy polowanie na niedźwiedzia, popijawy w leśniczówkach i podobne rozrywki. Miałem wtedy ochotę zakrzyknąć do historyków z Zachodu: hej, czy nie zdajecie sobie sprawy, po co was tu zaproszono, czemu marnują dla was kawior i szampana? Czy wiecie, dlaczego nadskakuje wam marszałek Koniew? Jaki ma interes w tym, żeby opowiadać o własnej głupocie? Czyście kiedykolwiek widzieli człowieka, który by dobrowolnie się przyznawał do własnej opieszałości? Marszałkowie taką już mają naturę, że swoje błędy przemilczają, a chwalą się sukcesami. Zwłaszcza że akurat Koniew miałby się czym pochwalić. A tymczasem wcale się nie chełpi, tylko wciąż podkreśla własne błędy i głupotę. Gdyby nie przytaczał wszystkich tych szczegółów, nikt by się ich nie domyślił. Ale on sypie faktami jak z rękawa. Puknijcie się w głowę, panowie historycy, zastanówcie się, czemu oczekują od was powtórzenia tych dykteryjek o nieprzygotowaniu. Ale historycy nie puknęli się w głowę, tylko zadowoleni rozjechali się do domów i skwapliwie powtórzyli wszystko, co im opowiedziano w Moskwie. Tymczasem zaś opowieści marszałka o nieprzygotowaniu niekiedy z trudem przeciskały się nawet do redakcji pisma „Wojenno–istoriczeskij 687

—

„Krasnaja zwiezda”, 22 czerwca 1994

żurnał”. Główny marszałek wojsk pancernych P. Rotmistrow pisał o początkach wojny: „Drugim powodem chwilowych niepowodzeń naszej armii była niewystarczająca liczba czołgów i częściowo samolotów. [...] Nasze czołgi jakościowo przewyższają czołgi niemieckie [...] ale mieliśmy czołgów kilkakrotnie mniej niż Niemcy. Na tym polega sekret przejściowej przewagi armii niemieckiej”688. 22 czerwca 1941 roku Armia Czerwona miała siedem razy więcej czołgów niż Hitler na froncie wschodnim. Któż powinien lepiej to wiedzieć, niż marszałek wojsk pancernych? Enuncjacje Rotmistrowa czytano w Ministerstwie Obrony ZSRR, w Sztabie Generalnym, w Głównym Zarządzie Wojsk Pancernych, we wszystkich akademiach wojskowych... I nikt się nie oburzył. I nikt się nie zaniepokoił: w jakim celu marszałek tak ostentacyjnie łże? Jaki ma w tym interes? Czy aby inne opowieści o nieprzygotowaniu nie są szyte równie grubymi nićmi? A w ogóle skąd Rotmistrow wziął te historie? Rotmistrow zaczerpnął je od Stalina. Po prostu cytował to, co mówił towarzysz Stalin 6 listopada 1941 roku na stacji metra „Majakowskaja”. Oto, gdzie należy szukać autora legendy o nieprzygotowaniu. Hitler swoją napaścią storpedował radziecki plan wtargnięcia do Europy. No i Stalin pierwszy zaczął mówić o tym, że właściwie nie byliśmy gotowi do wojny: na przykład czołgów mieliśmy kilka razy mniej. A więc Chruszczów i jego poplecznicy nie byli bynajmniej oryginalni. Po prostu powtarzali mity, które wcześniej opowiadał Stalin. W roku 1961 w Związku Radzieckim Stalin uważany był za potwora w ludzkim ciele, ale jeżeli trafił się odpowiedni, choćby nawet kłamliwy, cytat z wypowiedzi Stalina o nieprzygotowaniu, wolno było cytować nawet Stalina: „czołgów mieliśmy kilka razy mniej”. Co prawda, nie dało się zbyt długo ukrywać liczby radzieckich czołgów, i wtedy mit autorstwa Stalina przerobiono: czołgów mieliśmy dużo, ale były złej jakości. Znaleźli się jednak wśród naszych marszałków ludzie porządni. Marszałek Związku Radzieckiego Siemion Konstantinowicz Timoszenko

688

—

„Wojenno–istoriczeskij żurnał”, nr 1/1961.

kategorycznie odmówił pisania wspomnień. Pisać prawdy nie pozwolą, a kłamać nie chciał. A Gieorgija Konstantinowicza Żukowa do napisania wspomnień zmuszono. Poddał się. I wydał memuary. Przejrzyjmy „Wspomnienia i refleksje” Żukowa689. Cóż tam Gieorgij Konstantinowicz pisze o batalionach karnych? A nic. Walczył przez całą wojnę, a karnych batalionów i kompanii na oczy nie widział. I, jak z tego wynika, na śmierć ich nie posyłał. No, dobra. A co pisze marszałek Żukow o stratach radzieckich? Też nic. Bo nawet nie podjął próby „refleksji”. Niemcy — tak. Niemcy tracili ludzi, tracili samoloty, czołgi i działa. Po każdej operacji Żukow podaje, ile Niemcy stracili czołgów, samolotów, ilu żołnierzy i oficerów. A nasi nie ponosili żadnych strat. Zresztą w relacji z początkowego okresu wojny Gieorgij Konstantinowicz też, mówiąc łagodnie, sporo nałgał: Niemcy mieli „5–6 razy więcej” czołgów, samolotów i artylerii. Po otwarciu archiwów łgarstwa marszałka wyszły na jaw. I trzeba było towarzysza Żukowa ratować. Jak? Był tylko jeden sposób: łgarstwo zatuszować głupotą. Innego wyjścia nie było. Wystąpił więc generał porucznik N. Pawlenko: „W połowie lat sześćdziesiątych nie tylko G. Żukow, ale i my, historycy wojskowości, uważaliśmy, że na początku wojny nieprzyjaciel miał przewagę w siłach i sprzęcie nad naszymi ugrupowaniami w strefie przygranicznej. Obecnie, w związku z nowymi publikacjami...”690. Spróbujmy na chwilę uwierzyć generałowi Pawlence. Z jego słów wynika, że marszałek Żukow nic nie wiedział. Ten sam Żukow, który przed wojną i w chwili jej wybuchu był szefem Sztabu Generalnego, w czasie wojny prawą ręką Stalina, zastępcą Naczelnego Wodza, po wojnie zaś drugim człowiekiem w państwie, członkiem Biura Politycznego i ludowym komisarzem obrony. Czegóż to mógł nie wiedzieć czterokrotny Bohater Związku Radzieckiego, marszałek Związku Radzieckiego Żukow? Nie wiedział, ile Hitler miał czołgów na froncie wschodnim 22 czerwca 1941 roku? Było ich 3.410. Liczba ta u różnych historyków jest zmienna, ale 689 690

— —

G. Żukow, „Wspomnienia i refleksje”, Warszawa 1970. „Wojenno–istoriczeskij żurnał”, nr 11/1988, s. 26.

zbliżona: troszkę mniej, troszkę więcej. A można ją sprawdzić w wielu źródłach, można przytoczyć dane o produkcji czołgów w niemieckich zakładach zbrojeniowych, można policzyć czołgi w każdej niemieckiej dywizji i zsumować. Tę liczbę cytowali wszyscy niemieccy generałowie. Jeśli ją zaniżali, łatwo ich zdemaskować: wszystkie archiwa dowództwa niemieckiego znajdują się pod Moskwą, w Podolsku. Ale nikt nie próbował podważać wypowiedzi niemieckich generałów. Tak więc co do liczby niemieckiego sprzętu bojowego w ogóle, a zwłaszcza co do liczby czołgów, nie było żadnych wątpliwości. Załóżmy wobec tego, że Żukow w połowie lat sześćdziesiątych nie wiedział, ile czołgów miała Armia Czerwona w 1941 roku. Było ich 24 tysiące. Tymczasem Żukow uważał, że mniej, niż mieli Niemcy, to jest poniżej trzech tysięcy. Znacznie poniżej. I biedny Gieorgij Konstantinowicz zmarł w owej szczęśliwej nieświadomości. W roku 1941 miał siedmiokrotną przewagę, lecz wciąż myślał po stalinowsku: „ale czołgów mieliśmy kilka razy mniej niż Niemcy...” Z tego można by wnosić, że Sztab Generalny i jego szef nie wiedzieli nawet w przybliżeniu, jaką siłą dysponują. Można by wnosić, że po wojnie, zajmując najwyższe stanowiska państwowe, Żukow nie interesował się wojną i jej przebiegiem. Jeśli wierzyć wyznaniom generała porucznika Pawlenki, historycy wojskowości też nie interesowali się wojną. Żukow pisał swą książkę z przeznaczeniem dla potomnych, z założeniem, że zostanie wydana we wszystkich językach świata, ale przy tym nie wnikał nawet w elementarny stosunek sił walczących stron. Jeżeli to prawda, Żukowa należy okrzyknąć głupcem. Kawalerów Orderu Żukowa należy okrzyknąć kawalerami Orderu Głupca. Na pomnikach Żukowa trzeba umieścić odpowiednie napisy. Instytut Historii Wojskowości powinien otrzymać tabliczkę: Instytut Głupców, a Sztab Generalny — Generalny Sztab Głupców. Komuniści nam wmawiali, że Związek Radziecki nie był przygotowany do wojny, ale zakończył ją błyskotliwym zwycięstwem. Moja książka jest o tym, żeśmy tę wojnę przegrali. Związek Radziecki był do wojny całkowicie przygotowany, tyle że do innej wojny. Aby ukryć bezprzykładną gotowość do „wyzwolenia” Europy, które nie nastąpiło, reżim przystroił nas wszystkich w błazeńską czapkę z dzwoneczkami. Swoją zbrodnię reżim totalitarny przesłonił legendą o naszej

całkowitej, bezgranicznej, niepojętej głupocie. Wyszliśmy na głupców — wszyscy, poczynając od Stalina i Żukowa. Przegraliśmy wojnę. Przegraliśmy wojnę, albowiem zapisaliśmy się w niej jako głupcy. Przegraliśmy wojnę, albowiem naród uwierzył w swoją głupotę. Przegraliśmy wojnę, albowiem wyrosły całe pokolenia fanatycznych obrońców komunistycznego kłamstwa o naszej niewiarygodnej i zaprawdę niewytłumaczalnej tępocie. Przegraliśmy wojnę, albowiem miliony naszych wybitnych autorytetów gotowe są rzucić się do gardła każdemu, kto się ośmieli powątpiewać w naszą głupotę.

ROZDZIAŁ 63. KTO MIAŁ LEPSZYCH SOJUSZNIKÓW Aby zwyciężyć, Hitler powinien był w którymś momencie pójść po rozum do głowy: zatuszować rasistowską ideologię swego reżimu i uwypuklić jego główne założenie: socjalizm; walczyć nie z narodem rosyjskim, ale z bolszewizmem, zabiegać jeśli nie o sojusz z Zachodem, to przynajmniej o jego neutralność, a przede wszystkim nauczyć się od Stalina nie tylko budowania obozów koncentracyjnych, ale również zręcznego maskowania swych zamiarów postępową retoryką691. EDUARD KUZNIECOW, DYSYDENT

1. Słyszę protesty: Stalin nie był przygotowany do wojny, a do Berlina doszedł tylko dlatego, że pomagali mu alianci. Sama tylko Ameryka dostarczyła Stalinowi 427.284 ciężarówki wojskowe. Były to najlepsze na świecie, ulubione przez wojskowych Studebackery i Dodge. Prócz tego Związek Radziecki otrzymał od Amerykanów 50.501 samochodów terenowych Willys. Było to auto, które w tym czasie nie miało sobie równych. Amerykański dżip był prosty w obsłudze, a niezawodny jak prawdziwy towarzysz broni; woził kadrę dowódczą, był zwiadowcą, łącznikiem, szperaczem, konwojentem, obserwatorem artyleryjskim, saperem, sanitariuszem, komandosem, a nawet czekistą i politrukiem. Stalin dostał z USA całą flotę w składzie 595 jednostek, w tym 28 fregat, 105 niszczycieli, 77 trałowców, 3 lodołamacze (do lodołamaczy mam szczególny sentyment), 202 kutry torpedowe itd. Sama tylko Ameryka przekazała Stalinowi: 13.303 ciągniki i transportery opancerzone; 35.041 motocykli; 691

— Przemówienie w paryskim „Palais de Congres”. 2 października 1985, [w:] „Russkaja myśl”. 7 października 1985.

8.089 pojazdów do układania torów; 1.981 lokomotyw; 11.155 wagonów kolejowych; 136.000 ton materiałów wybuchowych; 3.820.906 ton żywności, głównie konserw mięsnych, masła, czekolady itd.; 2.541.008 ton ropy naftowej i materiałów ropopochodnych; 2.317.694 tony stali, w tym pancernej; 50.413 ton skóry; 15.010.900 par skórzanych butów wojskowych. Ta lista nie ma końca. Figurują na niej myśliwce: 4.952 P–39 Aircobra, 2.410 P–63 Kingcobra oraz pięciu innych typów, ogółem 9.681 płatowców; bombowce: A–20 Boston — 2.771, B–25 Mitchell — 861. Do tego 423.107 polowych aparatów telefonicznych, cyna, kobalt, beryl, kadm, ruda kobaltu, 5.807 ton rur aluminiowych, 166.699 ton stopów aluminium, 624 tony aluminium w sztabach, 56.387 ton blachy aluminiowej, 34.793 tony brązu i mosiądzu w sztabach, 7.335 ton drutu brązowego i mosiężnego, 24.513 ton blachy brązowej i mosiężnej, 181.616 ton izolowanego drutu miedzianego, czysty molibden, stopy magnezu, miedź, cynk, ołów, nikiel, 350.000 ton rudy manganu, 69.000.000 metrów kwadratowych wełnianych tkanin, 3.700.000 opon samochodowych, prócz tego — 81.000 ton gumy, setki tysięcy radiostacji, całkowite wyposażenie rafinerii ropy naftowej, stacje radiolokacyjne, torpedy, miny morskie, namioty żołnierskie, sztabowe i szpitalne, suwnice do zakładów samochodowych, piekarnie połowę, przyrządy optyczne — od celowników snajperskich po skomplikowane urządzenia do kierowania ogniem artyleryjskim, kuchnie połowę, cement, setki tysięcy ton szyn kolejowych, narzędzia chirurgiczne, dziesiątki tysięcy ton drutu kolczastego, setki tysięcy ciężarówek, kompletne wyposażenie szpitali wojskowych, sprzęt desantowo–przeprawowy, setki tysięcy ton siatki maskowniczej, spadochrony, wyposażenie zakładów metalurgicznych, precyzyjne obrabiarki, ruiy stalowe, buldożery, 8.218 zenitówek i 5.815 dział przeciwpancernych, 8.701 ciągników artyleryjskich, 473.000.000 pocisków

artyleryjskich, erkaemy, pistolety maszynowe, cekaemy, wyposażenie nawigacyjne dla okrętów i samolotów i tak dalej, i tak dalej, bez końca 692. Poza Ameryką również inne kraje dostarczały Związkowi Radzieckiemu sprzęt strategiczny. Członek Biura Politycznego Anastas Mikojan podał, że ZSRR zużywał 4.000 ton aluminium miesięcznie 693. Z kombinatu w Zaporożu otrzymywano miesięcznie po 4.500 ton. Ale kombinat został zajęty przez Niemców, produkcja zaś pozostałych radzieckich zakładów była bardzo niewielka. Wobec tego Wielka Brytania regularnie dostarczała towarzyszowi Stalinowi 2.000 ton aluminium miesięcznie694. Skąd pochodziła reszta aluminium, już pisałem. Zapotrzebowanie ZSRR na aluminium w czasie wojny zaspokajały dostawy z USA i Anglii. I kiedy komuniści chełpią się wojenną produkcją samolotów, należy oddać sprawiedliwość przemysłowi lotniczemu ZSRR. Niemniej, trzeba też wspomnieć o pochodzeniu „lotniczego metalu” i innych drobiazgów, bez których samoloty nie mogą latać. Najlepsze na świecie radzieckie czołgi miały najlepsze na świecie silniki W–2. Robiono je z aluminium. A skąd je brano? Radziecka Flota Północna tylko od Wielkiej Brytanii otrzymała 22 okręty bojowe, w tym 4 okręty podwodne. Poza tym Anglia przekazała Stalinowi czasowo, do zakończenia działań wojennych, całą flotę (oprócz dostaw amerykańskich) w składzie 92 okrętów, w tym pancernik HMS „Royal Sovereign” i jeden krążownik. Na zastrzeżenie, że pancernik był przestarzały, należy odpowiedzieć, że Związek Radziecki w tym czasie na Morzu Arktycznym w ogóle nie miał dużych okrętów: ani jednego pancernika i ani jednego krążownika. Anglia dostarczyła najwyższej jakości futrzaną odzież dla lotników. Nawet dziś zadaje się w Anglii szyku futrzanymi lotniczymi kurtkami o fasonie z 1940 roku, właśnie takimi, w jakich uwieczniono na pożółkłych fotografiach słynnych asów Kożeduba i Pokryszkina, Rieczkałowa i Klubowa. Moda na te kurtki w Anglii nie przemija. Ponieważ firma Irwin szyła je niezwykle starannie. W te właśnie kurtki odziała Anglia stalinowskich sokołów.

692

— „Krasnaja zwiezda” 18 lipca i 29 sierpnia 1991; „Wojenno–istoriczeskij żurnał” nr 6/1990 i nr 2/1991; „Grani” nr 136/1985, s. 229–233; The Fatal Decisions, Nowy Jork 1956, s. 114. 693 — „Wojenno–istoriczeskij żurnał”, nr 9/1978, s. 64. 694 — Ibid.

W okresie od 1 października 1941 do 31 maja 1945 roku sama tylko Ameryka wyposażyła i przekazała Stalinowi 2.660 frachtowców, na które załadowano siedemnaście i pół miliona ton surowców strategicznych. Po drodze hitlerowska Kriegsmarine zatopiła dziesiątki frachtowców i milion trzysta tysięcy ton ładunku, ale resztę dostarczono do radzieckich portów. Do ochrony konwojów użyto setek okrętów wojennych amerykańskich i angielskich, tysięcy samolotów i dziesiątków tysięcy ludzi. Tylko Anglia straciła 19 okrętów konwojujących ładunek dla Związku Radzieckiego, w tym dwa krążowniki.

2. Odbywał się kiedyś w Londynie zjazd historyków. Tytuły, funkcje, stopnie naukowe. I tylko ja jeden, szaraczek, bez tytułów i stopni. I bez zaproszenia. Poszedłem z ciekawości, jako zwykły widz. Temat: początek drugiej wojny światowej. Dlatego się tam wcisnąłem: byłem ciekaw. Uczeni mężowie omawiając początek wojny bardzo szybko — jakże by inaczej? — doszli do „Lodołamacza”. Śmieją się, szczerzą zęby, krytykują, potępiają. Siedzę i słucham, wreszcie nie wytrzymałem i wstałem. — Jestem tutaj, bracia historycy — powiadam. — Proszę, bijcie mnie. Najpierw zapadła cisza jak przed burzą. A potem sala eksplodowała. I rozpętał się bój. Bombardowali mnie cytatami, młócili liczbami. A potem nagle umilkli. Wstał najczcigodniejszy. Na sali zapadła grobowa cisza. Zorientowałem się, że to największy mędrzec pośród historyków. W oczach miał płomień spopielającego gniewu: trzymaj się, zaraz ci pokażę! Więc się trzymałem. Natarł na mnie liczbami tak, żeby mnie powalić pierwszym ciosem. Żeby wdeptać w ziemię. Oznajmił, że Stalin nie mógł napaść na Hitlera, bo nie był przygotowany do wojny. A oto dowód: rozwinął półtorametrową listę i odczytał, ile konserw, łopat, koncentratów, środków opatrunkowych, czołgów i masła Ameryka przekazała Stalinowi w czasie wojny. Skończył. Sala odpowiedziała szmerem aprobaty, on zaś wziął się pod boki i zwrócił się do mnie: no i co pan na to, Mister Suworow?

3. Oczywiście byłoby najefektowniej, gdybym wyjął z teczki taką samą półtorametrową listę i odczytał ją w odpowiedzi. Ale nie miałem przy sobie ani teczki, ani listy, toteż powtórzyłem te wszystkie liczby po prostu z pamięci. Sala zahuczała jak stado trzmieli. Nikt niczego nie zrozumiał. Mój oponent również nie pojął, o co mi chodzi. Nawet byli zaciekawieni: no dalej, wytłumacz. Wytłumaczyłem więc, że wszystkie te liczby to mój dowód na GOTOWOŚĆ Stalina do wojny. Posiadanie niezawodnych, bogatych, silnych, hojnych sojuszników to właśnie to, co od wieków nazywano przygotowaniem do wojny. Sojusznicy nie przychodzą sami. Należy ich znaleźć, zawrzeć z nimi sojusz. I to bynajmniej nie drogą pertraktacji — należy ich postawić w takiej sytuacji, żeby pomagali sami, dobrowolnie, bez żadnych nacisków. Towarzysz Stalin tak właśnie postąpił. Postawił ich w takiej, a nie innej sytuacji. Mówi się, że na rzecz Hitlera produkował podbity Luksemburg, Belgia, Holandia, Polska, Czechy i część przemysłu francuskiego. Racja. Jak najbardziej. A na rzecz towarzysza Stalina produkowała Ameryka. I nie tylko Ameryka. Była też pewna różnica: dla Hitlera za polewkę z brukwi pracowali pod amerykańskimi bombami Polacy i Francuzi, którzy w każdej chwili mogli nasypać piasku w tryby. A dla towarzysza Stalina w ciepłej, jasnej hali fabrycznej, za pełnowartościową pensję w dolarach tyrał wykwalifikowany amerykański robotnik. Oprócz wynagrodzenia w dolarach miał on jeszcze jeden bodziec: działał na zgubę Hitlera, nienawidził Hitlera tak samo jak Polak czy Francuz. Hitler uważał, że w Ameryce panuje rozkład moralny, a jej przywódcy to idioci (tak się właśnie wyraził). Nigdy jednak nie mówił o tym, że Amerykę należy sobie podporządkować. Hitler nazywał Churchilla pijanicą i głupkiem, ale uważał, że należy być w sojuszu z Anglią 695. Tak się jednak złożyło, że 695

—

Hitler, op. cit. s. 70–75.

amerykańskie i brytyjskie bombowce strategiczne zrzuciły w czasie wojny na Niemcy 1.856.000 ton bomb. A bombowce bliższego zasięgu dodały jeszcze 844.000 ton696. Dwie i pół megatony. Prawie trzy. Nasi wodzowie zaś, w odróżnieniu od Hitlera, mówili co innego: „Angielscy i amerykańscy imperialiści to ta sama drapieżna bestia, wobec której jedyne słuszne postępowanie to ją zdławić”. Są to słowa towarzysza Lenina z „Listu do robotników amerykańskich”697. Aby zdławić bestię, potrzebny był sznur; towarzysz Lenin świetnie to rozumiał i nie robił tajemnicy z tego, skąd go weźmie: kupi w Ameryce. W odpowiedzi na te słowa angielsko–amerykańska bestia zbudowała w Związku Radzieckim najpotężniejsze i najnowocześniejsze zakłady produkcji czołgów, samolotów, artylerii, okrętów wojennych. Towarzysz Trocki proponował rewolucję permanentną, towarzysz Tuchaczewski — rewolucję z zewnątrz, towarzysz Bucharin — czerwoną interwencję. Towarzysz Stalin również wypowiadał się całkowicie jednoznacznie. W odpowiedzi zaś: „Roosevelt i Churchill, zdradzając cywilizację zachodnią, uczynili wszystko dla ratowania komunizmu, kiedy zagroziło mu niebezpieczeństwo, i postarali się, żeby zagarnął pół świata, stając się głównym zagrożeniem ludzkości. Przewidzieć taki stopień zdrady i politycznego kretynizmu rzeczywiście było bardzo trudno; tu muszę się ująć za Leninem i Trockim: w swoich projektach zakładali, że mają do czynienia z przeciwnikiem normalnym i zdrowo myślącym”. Pisał to Borys Bażanow, który uciekł do Francji698.

4. Mieliśmy szczęście do sojuszników. Towarzysz Zinowjew w czasie wyprawy Tuchaczewskiego za Wisłę obiecał, że w pięćdziesiątą rocznicę Komuny Paryskiej, to jest 18 marca 1921 roku, Francja będzie już republiką radziecką. A oto, jak się do tego odnieśli Francuzi.

696 697 698

— — —

R. Goralski, World War II Almanac: 1931–1945, Londyn 1981, s. 438. 20 sierpnia 1918, [w:] Lenin, op. cit. t. 37, s. 52. Bażanow, op. cit. S. 165.

Opowiada jeden z najwybitniejszych pilotów–oblatywaczy Igor Szelest. W 1925 roku przybył do Francji niejaki Minow. W randze kraswojenlota, czyli pilota Armii Czerwonej. W roku 1920 pilot Minow walczył w Polsce o przyłączenie Niemiec i Francji do bratniego związku republik radzieckich. Polska odparła „czerwoną kawalerię” i wówczas radzieccy wodzowie postanowili się przesiąść na czerwone czołgi i czerwone samoloty. Minow otrzymał bojowe zadanie zdobycia silników lotniczych: jak najwięcej, jak najlepszej jakości i jak najtaniej. Znalazł pewnego lekkomyślnego młodziana i zdobył silniki. „Tego rodzaju transakcja nie mogła nie budzić zdumienia: zakupił «przypadkowo» około czterech tysięcy silników lotniczych Gnôme– Rhône”. Krytykowano moją książkę „Akwarium”: dziwnie nie po szpiegowsku tam działacie: bez masek i sztyletów. Odpowiadam: po cóż bawić się w szpiegów, skoro wszystko jest jawne. Przyjrzyjmy się, jak działał kraswojenlot Minow. Zdobył cztery tysiące silników lotniczych. To mniej więcej tyle, ile miał Hitler 21 czerwca 1941 roku na granicy radzieckiej. Minowowi pozostawało jedynie zapłacić za silniki i wywieźć je. Ale jak wywieźć ładunek strategiczny ze słodkiej Francji? Bardzo prosto. „Dobito targu. Oficjalnie Związek Radziecki zakupił około pięciuset ton «złomu» po odpowiedniej za ten towar cenie.” To się nazywa dobra robota! A życie toczy się dalej. Kraswojerdot Minow zamawia we Francji nie tylko silniki, ale całe bombowce. I znowu bez żadnych problemów. Firma zrealizowała zamówienie. Należy odebrać bombowce. Igor Szelest opowiada dalej: „Było wiadomo, że po odbiór bombowców przyjedzie z Moskwy niejaki inżynier Pietrow. [...] Pod nazwiskiem Piętrowa przybył do Paryża ni mniej, ni więcej, tylko... dowódca WWS SS Piotr Jonowicz Baranów. [...] «Pietrow» wyraził zadowolenie z otrzymanego towaru oraz z informacji, których nie żałowali gościnni Francuzi. — No, mój mały niedowiarku — powiedział do Minowa — nasza misja zmierza ku końcowi i wszystko idzie nad podziw gładko. W tych dniach pojawię się w Moskwie równie niepostrzeżenie, jak przybyłem tu do was z wizytą.”. Wszystko szło dobrze, francuski kontrwywiad zupełnie nie reagował na wywóz z Francji najnowocześniejszych w owych czasach bombowców i na

pobyt w Paryżu „Pietrowa”. „Pietrow” udał się na paryski dworzec Gare du Nord i wraz z Minowem wyszedł z wagonu na papierosa. I wtedy, w ostatniej chwili, „Pietrow” został rozpoznany! Było to tak: „Obaj palili przed wejściem do wagonu, kiedy Minow zobaczył promiennie uśmiechniętego francuskiego ministra lotnictwa Laurente’a Eyneca. Minister, w cywilnym ubraniu, z bukietem czerwonych róż i w towarzystwie adiutanta skierował się wprost do nich. Wygłosił niezwykle kurtuazyjną mowę pożegnalną. Wyraził żal, że za późno dowiedział się o wizycie tak czcigodnego gościa, że gdyby nie jego, ministra, godna ubolewania niewiedza, kolega mógłby zobaczyć i dowiedzieć się bez porównania więcej.”699. No i po cóż maski, po cóż sztylety? Komunistyczny kolega, który trzy lata wcześniej rwał się do Paryża, żeby uczynić z Francji radziecką kolonię, mógłby zobaczyć i dowiedzieć się bez porównania więcej!

5. W „Lodołamaczu”, nie wdając się w szczegóły, wspomniałem o pochodzeniu radzieckich czołgów BT: stworzył je genialny amerykański konstruktor Walter Christie. Ameryka swego geniusza nie zrozumiała, nie doceniła i nie wykorzystała jego rewelacyjnych osiągnięć. Jedynie Niemcy zainteresowali się pracami wybitnego konstruktora czołgów, ale otrzymali odmowę. A towarzysze radzieccy zakupili parę czołgów Christiego, zdjęli z nich wieże i przewieźli do Związku Radzieckiego jako ciągniki rolnicze. I ZSRR natychmiast uruchomił ich masową produkcję. Początkowo stosowano amerykański silnik Liberty, potem znaleziono lepszy — niemiecki BMW. W XX wieku system zawieszenia projektu Christiego jest najbardziej niezawodny i popularny na świecie. Kraje Zachodu pchały do Związku Radzieckiego bombowce i silniki lotnicze z Francji, silniki czołgowe BMW z Niemiec, czołgi i tankietki Vickers oraz Carden–Lloyd z Anglii, czołgi Christiego z Ameryki. Wszystko to przewożono jako złom lub produkcję czysto cywilną. Stalin zapragnął kupić najlepszy czołg na świecie i kupił go w Ameryce. Demokratycznym 699

—

I. Szelest, S kryła na kryło, Moskwa 1977, s. 140–143.

Niemcom, w których Hitler jeszcze nie doszedł do władzy, Ameryka odmówiła, a towarzyszowi Stalinowi — proszę bardzo. Mówi się, że Stalin nie był gotów do zgniecenia Europy. A co ma oznaczać taka sytuacja: „lekkomyśny młodzian” sprzedaje Stalinowi tysiące silników lotniczych po cenie złomu, a francuscy celnicy i policja nie widzą żadnej różnicy między zwałami zardzewiałego żelastwa a nowiutkimi silnikami w fabrycznych opakowaniach. Genialny amerykański konstruktor zgadza się na oszustwo, urzędnicy na odpowiedzialnych stanowiskach doskonale wiedzą, jakie to „traktory” konstruuje Walter Christie, ale udzielają zgody na ich wywóz, a amerykańscy celnicy zupełnie nie widzą różnicy między ciągnikiem rolniczym a opancerzonym podwoziem czołgu szybkiego. Towarzysze radzieccy ogłosili, że przyłączą Francję do niezłomnego związku republik swobodnych, a czerwony lotnik, który osobiście walczył o wprowadzenie komunizmu do Europy, jest w Paryżu przyjmowany z honorami i udostępnia mu się wszelkie francuskie sekrety.

6. Hitler także miał sojuszników: Japonię, Włochy, Rumunię, Węgry, Finlandię. Ale czym mogła go wspomóc Japonia? Ropą naftową? Japonia sama cierpiała na brak ropy. Właśnie z tego powodu japońskie pancerniki i lotniskowce były unieruchomione. Dostarczać inne surowce strategiczne? Ależ Japonia przystąpiła do wojny właśnie w celu zdobycia tych surowców. W jaki inny sposób mogła Japonia wspomóc Hitlera? Jedyną realną możliwością było zaatakowanie wraz z Niemcami Związku Radzieckiego i odciągnięcie części radzieckich sił na Daleki Wschód. Ale Hitler zaatakował, a Japonia się wstrzymała. W najbardziej dramatycznym momencie wojny, kiedy Hitler stał u wrót Moskwy, pragnął za wszelką cenę udaremnić przerzucenie świeżych radzieckich dywizji z Dalekiego Wschodu. Hitler oczekiwał, że Japonia podejmie jakieś działania w tej sprawie. Japonia jednak tego nie uczyniła. Przeciwnie, zwróciła swą marynarkę wojenną gdzie indziej i nagłym atakiem 7 grudnia 1941 roku rozpoczęła wojnę przeciw USA i Wielkiej Brytanii. W najistotniejszym momencie, kiedy rozpoczęła się radziecka kontrofensywa pod Moskwą, Japonia uderzyła w przeciwnym kierunku — na Amerykę. Dla Stalina był to prezent gwiazdkowy: przed 7

grudnia 1941 roku ściągał wojska z Dalekiego Wschodu w ciągłej obawie, że mogą go zaatakować Japończycy. Teraz mógł je przerzucać niczego się nie lękając. Hitler, aby wesprzeć Japonię, w porywie solidarności również wypowiedział wojnę Ameryce. Wojna ze Stanami Zjednoczonymi nie była mu wcale potrzebna, tym bardziej w chwili rozbicia niemieckich wojsk pod Moskwą. Hitler oczekiwał rewanżu: Niemcy wypowiedziały wojnę Ameryce, więc Japonia, choćby formalnie, dla przyzwoitości — wypowie wojnę Związkowi Radzieckiemu. Ale rząd japoński jedynie wyraził Hitlerowi głęboką wdzięczność za wypowiedzenie wojny Stanom Zjednoczonym. Sam wojny Związkowi Radzieckiemu nie wypowiedział... Sojusz z Japonią nie miał dla Hitlera pozytywnych następstw. Jedynie negatywne. I to bardzo. Japonia praktycznie wciągnęła Hitlera w wojnę z USA. Lepiej dla niego byłoby nie mieć takiego sojusznika. Mniej by go to kosztowało. Sojusznikiem Niemiec były też Węgry, mające niewielką, dobrze wyszkoloną armię. Ale Węgry, wedle słów samego Hitlera, nie mogły być dobrym sojusznikiem Niemiec choćby dlatego, że nie miały powodów, by walczyć przeciwko Związkowi Radzieckiemu700. Za to z przyjemnością walczyłyby przeciw innemu niemieckiemu sojusznikowi — Rumunii. Finlandia miała również niewielką, doskonale wyszkoloną i bitną armię. Ale rząd Finlandii nieustannie podkreślał, że prowadzi samodzielną wojnę przeciw ZSRR i to tylko o odzyskanie ziem, zagarniętych przez Stalina w czasie Wojny Zimowej. Feldmarszałek Keitel na przesłuchaniu 17 czerwca 1945 roku oświadczył, że nigdy nie miał wątpliwości, iż Finlandia nie chce walczyć ze Związkiem Radzieckim i przy pierwszej sposobności rozpocznie rokowania pokojowe. Sojusz z Włochami przyniósł opłakane skutki. Mussolini swymi działaniami wciągnął Hitlera w wyniszczającą i pozbawioną perspektyw wojnę na Bałkanach i w Afryce Północnej. General major W. Mellenthin uważał, że „przystąpienie Włoch do wojny stało się dla nas klęską”701. O sojuszu z Rumunią wypowiedział się jeszcze dosadniej. 700

— „Wojenno–istoriczeskij żurnał”, nr 2/1959, s. 79. — W. Mellenthin, Panzer battles 1939–1945: a study of the employment oj armour in the Second World War, Londyn 1956, s. 289. 701

Do Włoch jako sojusznika sam Hitler odnosił się z lekceważeniem: „Tam, gdzie władza jest w rękach Włochów, panuje całkowity chaos. [...] Oznajmili, «że są w stanie wojny», ale nie podjęli żadnych operacji militarnych. [...] Włosi lubią tylko dobrze sobie podeżreć, ale żołnierze z nich żadni.”702. Jeszcze dziwniejszym sojusznikiem była Hiszpania, która wysłała jedną dywizję na front radziecko–niemiecki, ale faktycznie nie brała udziału w drugiej wojnie światowej. Oto, co mówił Hitler o Hiszpanii i generale Franco: „Większość ludności to patentowani lenie [...] wstrząsające wrażenie zrobiła kompania honorowa, ponieważ karabiny żołnierzy były tak zardzewiałe, że nie sposób byłoby z nich choćby raz wystrzelić [...] Niezwykle trudno znaleźć w Hiszpanii nietuzinkowego człowieka, który potrafiłby tam zaprowadzić porządek.”703. W podobnym duchu wypowiadał się Hitler o Rumunii. Twierdził, że w sytuacji krytycznej na wojska rumuńskie nie będzie można liczyć. Ta prognoza w pełni sprawdziła się pod Stalingradem. Keitel na przesłuchaniu 17 czerwca 1945 roku powiedział: „Z kampanii 1942 roku i z bitwy pod Stalingradem wyciągnąłem następujące wnioski: [...] nie można pokładać żadnych nadziei w państwach sojuszniczych — Rumunii, Węgrzech, Włoszech i innych”. Wniosek jest słuszny, tylko trzeba go było wyciągnąć przed Stalingradem, a nie po. Porównajmy więc sojuszników Stalina i sojuszników Hitlera i odpowiedzmy sobie na pytanie: kto był lepiej przygotowany do wojny? *** I jeszcze jedno. Zapomina się niekiedy, że oprócz USA i Wielkiej Brytanii sojusznikiem Stalina była Mongolia. Był to sojusznik — nie śmiejcie się — równie ważny jak Ameryka. W Mongolii jest mnóstwo baranów. Skóry baranie to produkt strategiczny, z którego robi się kożuchy. Ów produkt w pewnych sytuacjach ceni się na wojnie wyżej niż czołgi i działa. Jego posiadanie prowadziło do wielkich zwycięstw, a ich brak — do wielkich klęsk. Sojusz z Mongolią zapewniał Stalinowi obfitość tego surowca. 702 703

— —

Zastolnyje razgowory Gitlera, op. cit., zapisy z 22 czerwca i 22 lipca 1942. Ibid., zapis z 7 lipca 1942.

ROZDZIAŁ 64. JAK ZAREAGOWAŁABY ANGLIA? Organizując intelektualistów Europy przeciw Hitlerowi i jego filozofii, przeciw japońskiej soldatesce, należy ich przekonać o tym, że wszechświatowa rewolucja socjalistyczna jest nieunikniona704. MAKSYM GORKI

1. Nasuwa się pytanie. Całkowicie uzasadnione. Alianci rzeczywiście pomogli Stalinowi, ale dlatego, że Związek Radziecki padł ofiarą napaści. No, a gdyby Związek Radziecki napadł na Niemcy, jak odniosłaby się do tego Anglia i USA? Zacznijmy od kwestii najważniejszej. Od statystyki. Anglia przystąpiła do wojny 3 września 1939 roku. W odpowiedzi niemiecka flota podwodna zablokowała Wielką Brytanię. Do końca 1939 roku hitlerowskie okręty podwodne zatopiły 222 angielskie statki handlowe705. Niemcy zatapiali przeciętnie po dwa brytyjskie frachtowce dziennie, również w niedziele i święta. Wielka Brytania leży na wyspach. W tym czasie samodzielnie nie była w stanie się wyżywić. Zresztą nie rosną tam ani banany, ani ananasy. A naród brytyjski bez bananów długo nie pociągnie. To nie Rosja. Nie są przyzwyczajeni, żeby jeść korę z drzew i zupę z żab. Brytyjski dżentelmen bez brazylijskiej kawy nie wyżyje. Mówię to wam z ręką na sercu. W ciągu kolejnego, 1940 roku, Anglia straciła 1.056 statków handlowych706. To znaczy — po trzy statki dziennie. Brytyjska marynarka handlowa katastrofalnie malała, podczas gdy niemiecka flota podwodna szybko rosła. „W ciągu pierwszego półrocza 1941 roku straciliśmy 760 statków handlowych, zatopiliśmy natomiast tylko 12 okrętów podwodnych.” To również oficjalne dane statystyczne. Napisał to komandor M. Caswell, 704 705 706

— — —

List do Stalina, marzec 1936, [w:] „Literaturnaja gazeta”. 27 sierpnia 1997. S. Roskill, The War at See. 1939–1945, Londyn 1954, s. 615. Ibid.

attaché wojskowy przy ambasadzie brytyjskiej w ZSRR707. 760 statków handlowych w sześć miesięcy, to znaczy po cztery dziennie. W roku 1939 — po dwa dziennie, w 1940 — po trzy, a w 1941 — po cztery. A oto oficjalne stanowisko attaché marynarki wojennej: „Wielka Brytania w roku 1941 była o włos od klęski”. Podkreślam jeszcze raz, że mówi to wojskowy dyplomata. Jego wystąpienie publiczne można by uznać za wypowiedź prywatną tylko w jednym wypadku: jeżeli macierzysty rząd jego słowa zdementuje, oświadczy, że była to jego osobista opinia, a samego dyplomatę odwoła z placówki. Nic takiego się nie stało. A więc oficjalna opinia brzmi: W 1941 ROKU WIELKA BRYTANIA BYŁA O WŁOS OD KLĘSKI. Wielka Brytania nie mogła czekać do 1942 roku. Zapasy żywności topniały rzeczywiście, bez żadnych żartów, a brytyjska marynarka handlowa była praktycznie unicestwiona przez hitlerowskie okręty podwodne. Odbudować jej Anglia nie była w stanie, musiałaby bowiem codziennie wodować po cztery nowe statki. Ale nie to było najważniejsze, Chodziło przede wszystkim o to, że brytyjski przemysł pracował głównie w oparciu o surowce importowane. Niektórych surowców był nadmiar, ale większości brakowało. A brak choćby jednego składnika może mieć katastrofalne skutki. Wyobraźmy sobie, że budujemy dom i mamy wszystko, co jest do budowy potrzebne, z wyjątkiem jakiejś jednej rzeczy, na przykład gwoździ albo szyb. Organizm gospodarczy potężnego kraju przemysłowego wymaga wielu tysięcy komponentów jednocześnie i natychmiast, a brak któregokolwiek może oznaczać unieruchomienie całej gałęzi przemysłu. Braki surowców strategicznych kompensowano na wszelkie sposoby. Spacerując po ulicach angielskich miast na każdej monumentalnej budowli zobaczymy ślady wojny. W wieku XIX Wielka Brytania była w rozkwicie i majestatyczne budowle ozdabiano równie majestatycznymi metalowymi ogrodzeniami. Większość owych ogrodzeń w latach 1940–1941 rozebrano i przetopiono. Po wojnie nigdy nie odtworzono tych zbytkownych ozdób. Obejrzyjmy fasadę głównego gmachu Uniwersytetu Bristolskiego: potężna kamienna podmurówka ogrodzenia i równiutko ścięte metalowe pręty, które wyrastały niegdyś z kamienia. Przejdźmy się ulicami Manchesteru, Newport, 707

—

„Krasnaja zwiezda”, 26 sierpnia 1991.

Liverpoolu, Edynburga, Gloucester, Sheffield, Yorku: wszędzie wokół świątyń i parków, szkół i cmentarzy, dworców i skwerów zobaczymy kamienne podmurówki ogrodzeń i praktycznie na każdej resztki ściętych metalowych prętów. Jedynymi wyjątkami są parki w Londynie koło pałacu Buckingham i Parlamentu. O tym, że angielscy dżentelmeni nie mogą żyć bez bananów i kawy — mówiłem raczej żartem. Ale bez surowców przemysł brytyjski naprawdę ledwie zipał. W kolegiach Oksfordu demontowano kunsztownej roboty latarnie z brązu i odkręcano klamki u drzwi: na gwałt były potrzebne zapalniki artyleryjskie. Anglia otrzymywała pomoc od USA. Ale amerykańskie dostawy docierały do Anglii sporadycznie, najczęściej zaś lądowały na dnie Atlantyku. Chętnych do ekspediowania frachtowców ku wybrzeżom Anglii było coraz mniej. A prezydent USA Roosevelt nie mógł wypowiedzieć Hitlerowi wojny po prostu dlatego, że w Stanach istniały bardzo potężne siły, które się temu sprzeciwiały i próbowały do tego nie dopuścić. Ameryka żyła pod hasłem: niech się Europejczycy wyrzynają nawzajem, Ameryka z cudzych wojen zawsze odnosiła korzyści... Wielka Brytania miała tylko dwa wyjścia: 1. Podpisać separatystyczny pokój z Niemcami. Czyli, mówiąc prościej, zdać się na łaskę Hitlera. 2. Wciągnąć Związek Radziecki w wojnę przeciw Hitlerowi. Brytyjczycy nie chcieli się poddawać, a nadziei na to, że Hitler ruszy na Wschód, nie było. Wszyscy zdawali sobie sprawę, że Niemcy nie mogą walczyć na dwa fronty jednocześnie — i przeciw Anglii i przeciw Związkowi Radzieckiemu. Wojna na dwa fronty byłaby zgubą Niemiec, wiedział o tym każdy, wiedział sam Hitler i otwarcie to głosił. Liczyć na to, że Hitler napadnie na Stalina, nie mógł nikt. Ostatnią nadzieją było to, że Stalin zaatakuje Hitlera. Do tego właśnie Anglia usiłowała Stalina nakłonić. I wszyscy politycy, dyplomaci, generałowie i admirałowie, oficerowie i dziennikarze, farmerzy i dokerzy, marynarze zatapianych frachtowców i ich głodne dzieci z nadzieją spoglądali na wschód. Z ostatnią nadzieją. Brytyjczycy nie mogli pojąć głupoty Stalina: siedzi z założonymi rękami i czeka, a Anglia jest już na ostatnich nogach, długo nie wytrzyma, nie dotrwa

do 1942 roku, będzie zmuszona się poddać. I wówczas w 1942 roku głupi Stalin zostanie sam na sam z Hitlerem. Czyżby tego nie rozumiał? Powinien zaatakować Niemcy teraz, w 1941 roku, póki Wielka Brytania się nie poddała! Czytelnikowi, którego losy zawiodą na nasze mgliste wyspy, radzę odwiedzić pierwszą z brzegu angielską bibliotekę. Na przykład bibliotekę Imperial War Museum. Ach, cóż to za muzeum! W jego zbiorach znajdują się nawet oryginalne marszałkowskie pagony towarzysza Stalina, o które Churchill poprosił go na pamiątkę. Ale nas interesują gazety. Oczywiście gazet do ręki nie otrzymamy, ale mikrofilmy — proszę bardzo. Siadaj, czytelniku, i do dzieła. Włącz błękitny ekran — i przewijaj szpule mikrofilmów, czytaj, co w tamtych dniach pisała brytyjska prasa. A pisała tylko o krótkowzroczności Stalina, który tak jest zarażony pacyfizmem, że nie widzi niebezpieczeństwa, którym grozi znalezienie się sam na sam z Hitlerem. I apele do Stalina: Atakuj! Atakuj! Atakuj! Jak w staroświeckiej powieści poczciwiec, którego dotknęło nieszczęście, błaga o pomoc szlachetnego rycerza: o, przybądź, przybądź czym prędzej! W korespondencji Churchilla do Stalina powtarza się ten sam motyw: nas Hitler zmiażdży, a ty pozostaniesz z nim sam na sam. Wasza ekscelencjo, towarzyszu Stalin, ratuj, bo w tym jest twoje własne ocalenie! Gdy mnie pytają, jak zareagowałaby Wielka Brytania, gdyby Stalin raptem uderzył na Niemcy, odpowiadam: zareagowałaby radosnym okrzykiem ulgi! Tylko w ten sposób, nie inaczej. Zareagowałaby milionami laurek angielskich dzieci dla dobrego wujaszka Josepha i mężnej Armii Czerwonej — oswobodzicielki. Zwycięski marsz Armii Czerwonej zaznaczano by czerwonymi chorągiewkami w każdej angielskiej szkole na każdej mapie i każdym globusie. Informację o nagłym ataku radzieckiego lotnictwa wojskowego na niemieckie lotniska przyjęto by z prawdziwym zachwytem w każdej brytyjskiej redakcji, w każdej fabryce, w każdym porcie, w każdym szpitalu wojskowym. W każdym pubie ludzie za ostatnie szylingi i pensy piliby piwo za zdrowie towarzysza Stalina i jego dzielnych generałów. We wszystkich angielskich kościołach bito by w dzwony: nadchodzi pomoc! I Angielki ze łzami w oczach wystawiałyby w oknach swych domów portrety wujaszka Joe.

2. Głównym zadaniem dyplomacji brytyjskiej, poczynając od 3 września 1939 roku, było przekonanie radzieckich przywódców, by przystąpili do wojny przeciwko Hitlerowi. Nie będę przytaczać tych not. Archiwa dyplomacji brytyjskiej tego okresu są dostępne. Wierzcie mi na słowo, sa tam niezliczone regały teczek z argumentami, apelami i nawet groźbami: przystąpcie do wojny, przystąpcie do wojny! Dyplomacja brytyjska w rozpaczy uciekła się w końcu do szantażu: jeżeli Związek Radziecki nie włączy się do wojny z Niemcami, to Wielka Brytania zawrze z nimi separatystyczny pokój, a wtedy zobaczycie! Zastanówmy się: a cóż innego mogła Wielka Brytania jeszcze zrobić? Sytuacja przedstawiała się tak: Niemcy — to klucz do Europy. Niemcy to główny cel komunistów. Mówili o tym Marks, Engels, Lenin, Trocki, Tuchaczewski, Radek, Kamieniew, Zinowiew, Unszlicht i wielu innych. Sowietyzacja świata, a głównie Europy, w Europie zaś — przede wszystkim Niemiec. Taką przysięgę złożył Stalin nad trumną Lenina. Było to zadanie i najważniejszy cel jego życia. Ale towarzysz Stalin potrafił się tak ustawić — w przeciwieństwie do Trockiego, demagoga, który robił tylko dużo szumu — że sam Churchill prosił towarzysza Stalina, by zechciał się tą sprawą zająć. Churchill zapraszał, prosił, przekonywał, tłumaczył, nalegał i nawet groził. Tak właśnie podaje nasza oficjalna historia: „W kołach rządzących Anglii dojrzewały rozmaite plany «wywarcia nacisku» na Związek Radziecki w celu nakłonienia go, by wystąpił przeciw Niemcom”708. Wszyscy nasi generałowie byli przekonani, że sytuacja wyglądała właśnie tak. Marszałek Związku Radzieckiego A. Jeremienko: „Pewne kręgi w Anglii, w obawie, że Hitler spróbuje sforsować kanał La Manche, dokładały wszelkich starań, by wciągnąć nas w wojnę”709. Oto, jak należy prowadzić politykę zagraniczną! Stalin w tajemnicy koncentruje wojska przy swoich zachodnich granicach i szykuje się do zadania Niemcom nieoczekiwanego ciosu. Ale Stalin nie będzie się potem musiał tłumaczyć przed międzynarodową opinią publiczną, dlaczego 708

— „Historia Wielkiej Wojny Narodowej Związku Radzieckiego 1941–1945”, t. 1–6, Warszawa 1964–1967, t. 1, s. 403. 709 — A. Jeremienko, Na zapadnom naprawlenii, Moskwa 1959, s. 477.

zmiażdżył Niemcy, a przy okazji także inne kraje. Od towarzysza Stalina tego się oczekuje, na takie posunięcia się liczy, o takie posunięcia się go prosi, a nawet jakieś brytyjskie ciemne siły wywieraja naciski na towarzysza Stalina oraz „dokładają wszelkich starań, by wciągnąć go w wojnę”…

3. A jednak dziwna, z pozoru, rzecz: ambasador Wielkiej Brytanii w ZSRR sir Richard Stafford Cripps ciągle 1 przekonuje zastępcę ludowego komisarza spraw zagranicznych ZSRR towarzysza Andrieja Wyszyńskiego, że Związek Radziecki powinien uderzyć na Niemcy, i stale otrzymuje kategoryczną odpowiedź: nie, nie, nie! Odpowiedzi tej udziela ten sam Andriej Januarewicz Wyszyński, potocznie zwany Jaguarewiczem, który w swoim czasie o mało nie wsadził do więzienia towarzysza Lenina. Po zwycięstwie Lenina Wyszyński zmienił orientację i poglądy, stał się zagorzałym leninowcem, | a za Stalina wraz z towarzyszem Jagodą kręcił korbą | proletariackiej maszynki do mięsa. Następnie Wyszyński wepchnął Jagodę do tej samej maszynki i nadal I kręcił korbą wraz z towarzyszem Jeżowem. Potem również Jeżów dostał się w tryby, a Wyszyńskiemu udało ? się wywinąć i w uznaniu tej obrotności rzucono go na front dyplomatyczny. I oto teraz Jaguarewicz Obrotny przyjmuje angielskiego ambasadora i oznajmia, że Związek Radziecki pragnie tylko pokoju i nie chce słyszeć o żadnej wojnie: pokój, pokój i jeszcze raz pokój. Wielu badaczy niepokoi następująca sprawa: ambasador brytyjski sir Cripps przedstawia Wyszyńskiemu korzyści, płynące z przystąpienia Związku Radzieckiego do wojny, a Wyszyński stanowczo odmawia: „Związek Radziecki to kraj miłujący pokój, my na nikogo nie napadamy!”. Podejrzany jest fakt, że Wyszyński odpowiada natychmiast, nie konsultując się ani z Mołotowem, ani z samym towarzyszem Stalinem. Badacze wyciągają z tego taki oto wniosek: polityka Związku Radzieckiego była tak dalece pokojowa, że Wyszyński nawet nie musiał pytać o instrukcje zwierzchników. Sprawa i tak była jasna — Związek Radziecki jest za pokojem. A ja mam inne wytłumaczenie. Należy zwrócić uwagę na następującą kwestię. Wyszyński stanowczo odrzuca brytyjskie prośby o włączenie się Związku Radzieckiego do wojny.

Ale! Skoro brytyjskie propozycje są nie do przyjęcia, to towarzysze Wyszyński i Mołotow oraz stojący za ich plecami towarzysz Stalin powinni odmówić raz na zawsze, żeby się te żądania nie powtarzały. Tymczasem towarzysz Wyszyński stanowczo odrzuca brytyjską propozycję przystąpienia ZSRR do wojny, ale jest to tego rodzaju „stanowczość”, że pozwala ambasadorowi Crippsowi po tygodniu prośbę powtórzyć. I znów pada stanowcza odpowiedź: „o nie, my do wojny nie przystąpimy...”. O wartości wszystkich tych stanowczych odmów Wyszyńskiego świadczy już choćby to, że na początku czerwca 1941 roku ton dyplomacji radzieckiej gwałtownie się zmienił. Po odrzuceniu dyplomatycznych ozdobników odpowiedź Wyszyńskiego na propozycję przystąpienia do wojny tym razem brzmiała mniej więcej tak: „No dobrze, niech będzie, w porządku, zastanowimy się. Ale co będziemy z tego mieli?”. Na co nadszedł radosny okrzyk z Londynu: „Ależ wszystko, co tylko chcecie!”. Gdyby wcisnąć tę odpowiedź w ramy kurtuazji, zabrzmiałoby to tak: „Minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Anthony Eden zaprosił do siebie 13 czerwca radzieckiego ambasadora Iwana Majskiego i z upoważnienia premiera oświadczył, że jeśli w bliskiej przyszłości dojdzie do wojny między ZSRR i Niemcami, to rząd angielski gotów jest udzielić pełnego poparcia Związkowi Radzieckiemu.”710. Oto cały geniusz Stalina! Oto on — Największy Krętacz Wszech Czasów i Narodów. Tak się umiał ustawić, że nie tylko na jego agresję czekały dziesiątki milionów ludzi w całej Europie, nie tylko największy wróg komunizmu Winston Churchill prosił Stalina o dokonanie agresji, ale towarzysz Stalin zażądał jeszcze zapłaty za tę agresję i natychmiast uzyskał radosną odpowiedź: otrzymasz pełne poparcie!

6. Ciszej tam, mówcy!711 Wyobrażam sobie, jak jesteście oburzeni, i znam wasze argumenty. Powiecie, że oficjalna historia ZSRR ma na myśli zupełnie

710

—

„Historia Drugiej Wojny Światowej 1939–1945”. t. 1–12, Warszawa 1976–1985, t. 3. s.

—

Cytat z Majakowskiego „Lewą marsz” [przyp. tłum.].

446. 711

co innego: rozmowy w Londynie 13 czerwca 1941 roku — to rozmowy o ewentualnej brytyjskiej pomocy w razie agresji niemieckiej. Oświadczam, co następuje. Cała polityka brytyjska polegała na tym, by namówić, nakłonić, przekonać Stalina do wystąpienia przeciwko Hitlerowi, by wciągnąć Stalina w wojnę. Przy założeniu, że będzie to wojna obronna Związku Radzieckiego przeciw niemieckiej agresji, nie ma potrzeby wciągać Stalina w tę wojnę: Hitler zaatakuje, wciągając w ten sposób Stalina w wojnę i Stalin będzie walczyć bez namów Churchilla. Zakładając, że agresorem będzie Hitler, po cóż tracić czas na przekonywanie Stalina? Jeśli się zakłada, że Stalin lada dzień stanie się ofiarą Hitlera, po cóż Anglia miałaby podejmować jakieś zobowiązania wobec ZSRR? To rzeczywiście bardzo dziwne: będąca w stanie wojny, stojąca na skraju przepaści Wielka Brytania zobowiązuje się do pełnego poparcia niewalczącego Związku Radzieckiego. A przecież to proste: Churchill prosi Stalina o przystąpienie do wojny i proponuje, czego dusza zapragnie: tylko zaatakuj, a zrobię dla ciebie wszystko! Moi krytycy: generał pułkownik Wołkogonow, profesor Gorodecki i inni, w swoich artykułach, a obecnie też w książkach, wszyscy jak jeden mąż przytaczają arcyciekawy dokument: 16 czerwca 1941 roku ludowy komisarz bezpieczeństwa państwowego ZSRR towarzysz Wsiewołod Mierkułow przedstawił Stalinowi meldunek wywiadu ze sztabu Luftwaffe: Hitler jest gotów do napaści na ZSRR i może zaatakować lada dzień. Towarzysz Stalin opatrzył ten dokument wielce wymowną dekretacją, wskazującą dokładnie, gdzie można sobie wsadzić takie źródło informacji. Moi krytycy wyraźnie nie rozumieją, że już choćby ten jeden przykład całkowicie obala wszystkie ich teorie. Doniesienie wywiadu, opatrzone gniewną notką Stalina, to dokument niesłychanie ważny. Jest to dowód (opatrzony własnoręcznym podpisem wodza) na to, że Stalin do ostatniej chwili nie wierzył w możliwość niemieckiej agresji. Wynika z tego, że ŻADNYCH działań Stalina i jego podwładnych nie można uzasadnić tym, że były to przygotowania do odparcia agresji. Olbrzymie masy wojska wyruszyły w tajemnicy w kierunku granic — nie w celu odparcia agresji! Wojska zrzuciły kamasze z owijaczami oraz buty

z kirzy712 i wciągnęły nowe buty juchtowe — nie w celu odparcia agresji! Drugi rzut strategiczny Armii Czerwonej w składzie siedmiu armii cichcem ruszył w stronę zachodnich terenów nadgranicznych — nie w celu odparcia agresji! Radzieckie lotniska nadgraniczne były zapchane samolotami — nie w celu odparcia agresji! Więźniom Gułagu dano do rąk broń — nie w celu odparcia agresji! Nie planowano też żadnych przeciwuderzeń w celu odparcia agresji. Gdyby jakiś mądrala przyniósł towarzyszowi Stalinowi do zatwierdzenia plan kontrataków i odparcia wroga, towarzysz Stalin napisałby na nim taką samą dekretację. Nawiasem mówiąc, moi krytycy twierdzą, że nie udało się im znaleźć w archiwach żadnych planów radzieckiej agresji. Pytam wobec tego: a znaleźliście panowie plany obronne? Plany przeciwuderzeń, o których nam opowiadano przez pięćdziesiąt lat? Gdzie one są? Dlaczego nikt ich nigdy nie opublikował? Tylko nie należy mylić planów osłony granicy państwa z planami obrony i odparcia agresji. To są dwie różne rzeczy. A więc: w żaden sposób nie udaje się znaleźć planów obrony państwa. Bo takich planów nie było. Stalin nie zamierzał odpierać niemieckiej napaści, Stalin w napaść niemiecką nie wierzył. Co zresztą zaświadczył własnym podpisem. I rozmowy w Londynie 13 czerwca 1941 roku wcale nie były przygotowaniem do odparcia agresji. Gdyby radziecki ambasador pełnomocny w Londynie towarzysz Majski zameldował Stalinowi, że minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii na polecenie samego Churchilla zaproponował pełne współdziałanie w odparciu niemieckiej agresji, to towarzysz Stalin zaproponowałby towarzyszowi Majskiemu, żeby sobie tę propozycję wsadził w to samo, wcześniej wymienione miejsce. Edenowi i Churchillowi zaproponowałby zresztą to samo.

5. Stalin miał jeszcze jeden powód, by odpowiedzieć odmownie na brytyjskie propozycje wystąpienia przeciw Hitlerowi. Taki mianowicie, że tajny plan można utrzymać w sekrecie przed wrogiem tylko wówczas, gdy nie

712

—

Kirza — substytut skóry, specjalnie utwardzony gumowany brezent [przyp. red.].

znają go również przyjaciele. Tym bardziej, że angielski ambasador w Moskwie sir Stafford Cripps był głupi i gadatliwy. Stalin rozpętał drugą wojnę światową po to, by zgnieść Europę. Ale Cripps nie miał o tym pojęcia. Cripps uważał, że to on, mądry Cripps, namawia Stalina do przystąpienia do wojny, wyjaśniając temu niepojętnemu przywódcy, jak ważny jest to moment, jak korzystny i niepowtarzalny, oraz że nie sposób czekać do 1942 roku. I oto w początkach czerwca 1941 roku Cripps dostrzega zmianę tonu radzieckich przywódców. Najpierw odpowiadano mu w Moskwie: nie, nie napadniemy na Niemcy! A teraz nagle pytają: a co będziemy z tego mieli? Cripps jest zachwycony: to on, przebiegły Cripps, zdołał przekonać nieustępliwego Stalina, by ten zrobił coś przeciw Hitlerowi! Cały świat powinien się natychmiast dowiedzieć, że on, genialny Cripps uratował Anglię i cały świat! Pomoc nadchodzi! Podziwiajcie wszyscy! Natychmiast w otoczeniu Crippsa zaczęto mówić o rychłej wojnie Związku Radzieckiego z Niemcami. A sam Cripps, uskrzydlony radością, pomknął do Londynu i zaraz w brytyjskiej prasie zawrzało od radosnych prognoz. Stalin zareagował natychmiast i z furią: oto komunikat TASS z 13 czerwca 1941 roku, rozpoczynający się bez żadnych wstępów: „Jeszcze przed przybyciem do Londynu angielskiego ambasadora w ZSRR, a zwłaszcza po jego przyjeździe, w prasie zagranicznej zaczęto rozdmuchiwać pogłoski o «rychłej wojnie między ZSRR a Niemcami». [...] Związek Radziecki rozpoczął rzekomo wzmożone przygotowania do wojny z Niemcami i koncentruje wojska przy niemieckich granicach. [...] Pogłoski o przygotowaniach ZSRR do wojny z Niemcami to wyssana z palca prowokacja!”. Towarzysza Stalina wyraźnie poniosło. Aby zrozumieć, jak dalece był wściekły, należy sobie przypomnieć, że po rozbiciu Napoleona z inicjatywy Rosji zwołano w roku 1815 Kongres Wiedeński. Kongres ów ustanowił zasady polityki dyplomatycznej, obowiązujące do dnia dzisiejszego. Zgodnie z postanowieniami Kongresu dyplomata, nawet najniższej rangi, jest przedstawicielem państwa. Obraza dyplomaty, bez względu na rangę, to obraza państwa. Ambasador jest najwyższym przedstawicielem dyplomatycznym. Obraza ambasadora może mieć bardzo przykre następstwa.

W komunikacie TASS z 13 czerwca 1941 roku Stalin obraził ambasadora Wielkiej Brytanii. Nikt nie miał wątpliwości, że autorem tekstu jest sam Stalin. Poza tym — Stalin jest głową państwa, a TASS agencją państwową, podlegającą bezpośrednio rządowi. Już na początku komunikat wymienia brytyjskiego ambasadora z nazwiska; dalej stwierdza, że ambasador szerzy pogłoski wyssane z palca i prowokacyjne. Czyli, mówiąc prościej — ambasador brytyjski sir Richard Stafford Cripps jest kłamcą i prowokatorem. Była to nie tylko obraza ambasadora, była to obraza całego państwa. W historii dyplomacji nie znalazłem drugiego takiego przykładu, zwłaszcza w stosunkach między dwoma potężnymi mocarstwami. Dumny, wyniosły Albion powinien był natychmiast zerwać stosunki dyplomatyczne ze Związkiem Radzieckim, zażądać przeprosin i przedsięwziąć inne środki. Ale Wielka Brytania na obrazę nie zareagowała. Dlaczegóż to? A dlatego, że po pierwsze, kiedy w Londynie, Bristolu i Oksfordzie z powodu braku surowców spiłowywano ozdobne metalowe ogrodzenia i odkręcano klamki u drzwi, nie był to najlepszy moment, żeby się obrażać na wrzaski z Kremla. Po drugie zaś, i to było najważniejsze, Churchill doskonale zdawał sobie sprawę, że Stalin ma rację, i że ambasador Cripps rzeczywiście niepotrzebnie mełł jęzorem.

6. Każdy początkujący oficerek służby informacyjnej każdego szanującego się wywiadu zna prostą zasadę: w zalewie informacji najważniejsze, kluczowe, najbardziej interesujące są dementi. Każdy wywiad uważnie śledzi, kto i co dementuje, i stara się dociec, dlaczego. 13 czerwca 1941 roku towarzysz Stalin przekazując na falach eteru komunikat TASS bez skrupułów obraził ambasadora wielkiego mocarstwa, to jest samo mocarstwo — swego potencjalnego sojusznika w wojnie na śmierć i życie. A wojna miała wybuchnąć lada dzień, to dla wszystkich uczestników wydarzeń było jasne. Zapytajmy psychologów, czemu towarzysz Stalin wpadł w taką furię. Z natury był okrutny i groźny, ale w słowach przebierał. Co mu

się nagle stało? Jeżeli Stalin czuje niemieckie zagrożenie i sposobi kraj do odparcia agresji, to gadatliwość Crippsa powinna mu być na rękę — niech wszystkie gazety trąbią na cały świat: Stalin zdaje sobie sprawę z niebezpieczeństwa, Stalin szykuje się do odparcia ataku, Stalin nie da się zaskoczyć! Na kogoś, kto rozpowszechnia takie informacje, nie można się gniewać. Należy takiego gadułę udekorować Orderem Lenina. Pozostaje nam przypuszczenie, że Cripps wygadał się o jakimś innym scenariuszu wojny, który towarzysz Stalin utrzymywał w wielkiej tajemnicy. Stalin był kryminalistą, nie mającym sobie równych. Zaczął od drobnej sprawy — od obrabowania banku. Ograbienie skarbca w Tyflisie, dokonane pod genialnym kierunkiem towarzysza Dżugaszwilego, weszło do podręczników kryminalistyki we wszystkich krajach świata. Rzecz jasna, z wyjątkiem naszego. Nie bardzo nam wypadało szkolić przyszłych śledczych na tym klasycznym przykładzie, jako że bank ograbił — po mistrzowsku, to trzeba przyznać — przyszły wódz światowego proletariatu, przyszły geniusz wszech czasów i narodów. Nie bardzo nam wypadało rozgłaszać, że na czele ojczyzny światowego proletariatu przez trzydzieści lat stał kasiarz o ksywce Koba. Latem 1941 roku włamywacz Koba po dwudziestoletnich przygotowaniach był gotów powtórzyć to, czego w swoim czasie dokonał w biały dzień w Tyflisie na oczach zdumionej publiczności i policji. Tylko że teraz, w 1941 roku, szykowano grabież na skalę ogólnoeuropejską. Stalin wszystko przygotował, wszystko przewidział, no i proszę: postanowił swego partnera sir Churchilla wprowadzać w swe zamierzenia mglistymi aluzjami, a pomagier partnera Cripps okazał się całkowitym kretynem, a w dodatku paplą. Komunikat TASS z 13 czerwca 1941 roku jest wieloznaczny, adresowany i do Hitlera i do Churchilla. Do Hitlera: chodzą słuchy, że zamierzam na ciebie napaść, ale nie wierz w to! Do Churchilla: ucisz tego gadułę! Hitler przesłanie otrzymał, zrozumiał jego podtekst, ale postanowił uwierzyć w gadaninę Crippsa, a nie w dementi Stalina.

Churchill także zrozumiał podtekst przesłania — nie dopuścił już Crippsa do spraw tak delikatnej natury, żalu do Stalina za obrazę ambasadora, to jest za obrazę Wielkiej Brytanii nie miał, pomagał Stalinowi jak mógł. Wniosek: należy mieć takich sojuszników, którzy pomagają, nie chowając urazy za obelgi.

7. Napisano całe stosy artykułów, polemizujących z moją wersją. Teraz wychodzą też książki. Naliczyłem już dwadzieścia książek, napisanych w celu obalenia mojej teorii. A ma być jeszcze więcej. Pierwszą książkę przeciwko mnie napisał cytowany już Gabriel Gorodecki, profesor uniwersytetu w Tel Awiwie. Zaproszono go do Moskwy, udostępniono mu archiwa Ministerstwa Obrony, GRU (to pierwszy przypadek w dziejach!), Ministerstwa Spraw Zagranicznych: pisz! I oto książka się ukazała. Profesor Gorodecki zebrał całe mnóstwo dokumentów i opublikował. Co prawda, sensu tych dokumentów nie zrozumiał. Dokumenty w jego książce nie tylko nie podważają mojej wersji, ale przeciwnie — wszystkie dowodzą jej słuszności. Rozdział ósmy książki Gorodeckiego poświęcony jest w całości temu, jak to ambasador Cripps namawiał, prosił, przekonywał radzieckich przywódców, by zaatakowali Niemcy: „Anglia jest w agonii i liczy na nadchodzącą wojnę na Wschodzie...”713 „Aluzje Crippsa o ewentualności zawarcia separatystycznego pokoju w razie, gdyby Rosja nie zmieniła swej polityki...” (to jest, jeżeli nadal zachowa neutralność — W. S.)714. „Cripps usiłował przeciągnąć Rosjan na stronę Anglii, wykorzystując ich obawę przed zawarciem separatystycznego pokoju...”715 I tak dalej. Żadne argumenty nie działały na niedomyślnego Stalina i wówczas Cripps napisał prywatny list do Wyszyńskiego: „Czy warto czekać, po czym samotnie stanąć twarzą w twarz z zespolonymi siłami armii niemieckich. [...] 713 714 715

— — —

Gorodecki, op. cit., s. 208. Ibid., s. 215. Ibid., s. 214.

Czy nie lepiej byłoby przedsięwziąć natychmiastowe kroki [...] z uwzględnieniem pomocy, której udziela ze swej strony Wielka Brytania” 716. A kiedy brytyjski ambasador wyczerpał już wszystkie argumenty, zaczął straszyć Wyszyńskiego, Mołotowa i Stalina: „Jeśli wojna przeciągnie się na dłuższy czas, niewykluczone, że Wielka Brytania zacznie poważnie myśleć o zawarciu jednostronnej ugody w celu zakończenia wojny”717. I ta myśl powtarza się do ostatniego rozdziału, do ostatnich stron książki: „Anglia rozpaczliwie próbuje wciągnąć Rosję w wojnę”718. To à propos spotkania radzieckiego ambasadora Majskiego z Edenem 13 czerwca 1941 roku. Zastanówmy się: Związek Radziecki powstał jako „pierwowzór przyszłej Światowej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej”719. I oto Wielka Brytania zaprasza towarzysza Stalina, aby ten plan zrealizował. A towarzysz Stalin się wymawia, wykręca, nie chce przyjąć zaproszenia. Wtedy Anglia zaczyna namawiać, błagać i nawet straszyć. Oto ideał polityki zagranicznej! Oto godny uczeń wielkiego Machiavellego, który przeszedł samego mistrza. Tak należy przygotowywać agresję, żeby cały świat na klęczkach błagał o dokonanie tej agresji, dziękował za nią i obiecywał pokryć nakłady poniesione na zmiażdżenie Europy.

716 717 718 719

— — — —

Ibid., s. 170. Ibid., s. 215. Ibid., s. 327. Referat Stalina na I Zjeździe Rad ZSRR. 30 grudnia 1922, [w:] Stalin, op. cit., t. 5, s. 165.

ROZDZIAŁ 65. KIEDY POWSTAŁA KOALICJA ANTYHITLEROWSKA Nie rzucaj się, jeżeli chcesz również nadal dostawać pieniążki720. STALIN

1. Znam wasze argumenty. Co tam Anglia, powiecie, głównej pomocy udzieliła nie Anglia, ale Ameryka. A jak zareagowałaby Ameryka na wyzwolicielską wojnę Związku Radzieckiego w Europie i we wszystkich bezpańskich europejskich koloniach? A więc zastanówmy się wspólnie: Hitler napadł na Polskę, Anglia i Francja wypowiedziały Hitlerowi wojnę, Ameryka zaś zachowała neutralność. Hitlerowskie podboje nie obchodziły Ameryki. Dwa tygodnie później na Polskę napadł towarzysz Stalin i nikt nie wypowiedział mu wojny. Ameryka też się nie przejęła. Następnie Stalin napadł na Finlandię i znów nikt nie wypowiedział mu wojny. Nie przeczę, doszło do pogróżek. I na tym się kończyło. Prezydent USA Roosevelt nałożył na Związek Radziecki „moralne embargo”. Moralne embargo nie wpłynęło w żaden sposób na dostawy technologii z USA i dlatego nie miało żadnego znaczenia dla towarzysza Stalina, Mołotowa i innych. 29 marca 1940 roku towarzysz Mołotow oświadczył na posiedzeniu Rady Najwyższej: „Nasze stosunki z USA w ostatnim okresie nie polepszyły się, ale też nie uległy pogorszeniu”721. Co w przekładzie na język potoczny znaczyło: „Możemy mieć w nosie «moralne embargo»”. Oczywiście, po podpisaniu niekorzystnego dla Finlandii, narzuconego przez Związek Radziecki pokoju, moralne embargo zostało natychmiast zniesione i jeszcze w kwietniu 1940 roku zaczęły się radziecko–amerykańskie 720 721

— —

Stalin, op. cit., t. 7, s. 285. „Prawda”, 30 marca 1940.

pertraktacje na tematy handlowo–gospodarcze. „W czasie tych rokowań strona radziecka wysunęła sprawę ograniczeń podjętych przez władze amerykańskie w zakresie [...] dopuszczenia radzieckich inżynierów do amerykańskich zakładów lotniczych”722. W to sformułowanie należy się wczytać z uwagą. Nie chodzi o to, czy radzieckich inżynierów wpuszczano do zakładów lotniczych, czy nie. Wpuszczano. Tylko niektórzy amerykańscy urzędnicy próbowali stwarzać trudności. Oburzające! Pertraktacje dotyczyły więc tego, by nadal dopuszczano radzieckich inżynierów do amerykańskich zakładów lotniczych, ale już bez żadnych ograniczeń. Nie będziemy roztrząsać znaczenia słów „radziecki inżynier w amerykańskich zakładach lotniczych”, nie będziemy się zastanawiać, z jakiego resortu byli ci inżynierowie. Przypomnijmy tylko, że przez zakłady lotnicze na Zachodzie przewijali się stale nasi inżynierowie różnych stopni. Na przykład w fabrykach niemieckich również pracowali inżynierowie radzieccy. Jeden z nich, wybitny wywiadowca, podpułkownik GRU Nikołaj Maksimowicz Zajcew, poinformował zwięźle o istocie tej pracy na łamach pisma „Wojenno–istoriczeskij żurnał”723. O tym zaś, co robili radzieccy inżynierowie w Ameryce, opowiadał radziecki szyfrant Igor Guzenko, który po wojnie zbiegł z ambasady radzieckiej z wypchaną teczką. A przecież „inżynierowie” przeniknęli daleko poza obręb amerykańskich zakładów lotniczych, dobrali się do amerykańskich sekretów, dotyczących broni jądrowej i termojądrowej, i nieźle się obłowili; „inżynierowie” dotarli nawet do najbliższego otoczenia amerykańskiego prezydenta i zwerbowali tam informatorów, którzy towarzyszyli prezydentowi na konferencjach w Teheranie i Jałcie, udzielając mu cennych rad. Gdyby Guzenko nie opowiedział całemu światu o działalności owych „inżynierów”, to Ameryka nadal niczego by nie podejrzewała, i kto wie, czym by się to wszystko skończyło.

2.

722 723

— —

„Historia Drugiej Wojny Światowej...”, op. cit., s. 447. „Wojenno–istoriczeskij żurnał”, nr 2/1992.

Ale cofnijmy się do roku 1940. Latem towarzysz Stalin zagarnął Litwę, Łotwę i Estonię. I znów nikt nie wypowiedział mu wojny. Nie wprowadzono nawet „moralnego embarga”. A teraz przypuśćmy, że towarzysz Stalin nagle w 1941 roku przejrzał na oczy, dostrzegł jasno hitlerowskie zbrodnie, raptem usłuchał błagalnego wołania Anglii i w porywie szlachetnego gniewu zadał miażdżące uderzenie Rumunii i Niemcom, wyzwolił Europę od brunatnej zarazy, przynosząc szczęście i radość dziesiątkom milionów uciemiężonych ludzi. Któżby się ośmielił oburzyć? Gdyby nawet znalazł się taki mądrala, choćby sam prezydent USA, to natychmiast przyczepiono by mu etykietkę hitlerowskiego poplecznika. Zastanówmy się, ile godzin taki prezydent utrzymałby się w Białym Domu? Kiedy w 1933 roku towarzysz Stalin ofiarowywał Hitlerowi klucz do władzy, wiedział, że normalni ludzie, normalne państwa i rządy nie pójdą na sojusz z Hitlerem, że przeciw Hitlerowi zjednoczy się cały świat, że nikt nie ośmieli się stanąć w obronie Hitlera. „Lodołamacz Rewolucji” został wymyślony przez geniusza i wykonany na podziw przyszłych pokoleń. Dlatego Ameryka w przypadku ataku Stalina na Niemcy nie mogła wystąpić przeciw Stalinowi. Powiem więcej: Ameryka nie mogła w tej sytuacji zachować neutralności. Stalin wyzwala Europę, a Ameryka stoi na uboczu! Któż po tym wszystkim podałby rękę amerykańskim biznesmenom? Ale wróćmy do faktów: 21 czerwca 1941 roku Stany Zjednoczone Ameryki wyraziły oficjalnie swoją gotowość do udzielenia Stalinowi pomocy w wojnie z Niemcami. Zaświadcza o tym Willis Armstrong, pracownik administracji Lend–Lease’u724. Tego świadectwa nigdy nikt nie kwestionował ani nie dementował725. Hitler nie mógł się dowiedzieć o radziecko–amerykańskim układzie w dniu jego zawarcia. Wywiad nie był w stanie zdobyć informacji tej wagi i dostarczyć ich tak szybko. Ale i bez informacji wywiadu Hitler wiedział, po czyjej stronie jest Ameryka. Tego samego dnia, 21 czerwca 1941 roku, Hitler wystosował więc pismo do włoskiego przywódcy Mussoliniego: „Nie ma znaczenia, czy Ameryka przystąpi do wojny, czy nie, ponieważ i tak popiera w 724

— Lend–Lease Act — ustawa z 1941 roku upoważniająca prezydenta USA do wspomagania sprzymierzonych dostawami towarów i broni [przyp. tłum.]. 725 — „Grani”, Monachium, nr 136/1985, s. 229.

całej rozciągłości naszych przeciwników. [...] Za tym wszystkim kryją się masowe dostawy zaopatrzenia wojennego z Ameryki”726. Jakby wyczuł.

3. Powiadają, że Hitler napadł na Stalina, a dopiero potem powstała koalicja antyhitlerowska. W rzeczywistości rzecz miała się całkiem inaczej. Już przed agresją niemiecką Stalin stworzył koalicję. Dowodzą tego angielskie dostawy broni dla Stalina sprzed 22 czerwca 1941 roku. Spotkałem w Anglii marynarza, członka załogi brytyjskiego frachtowca, który 12 czerwca 1941 roku dostarczył do Murmańska pierwszą partię uzbrojenia. Rozmowę z marynarzem nagrałem na magnetofon 16 marca 1988 roku. Otrzymane informacje zweryfikowałem w archiwach. W świetle znalezionych dokumentów wydaje mi się, że zarówno Anglia, jak i Związek Radziecki, ukrywały coś, co dotyczyło ich wzajemnych stosunków. Sprawie pierwszego arktycznego konwoju do radzieckich portów północnych należy poświęcić szczególną uwagę. Na razie podkreślam tylko pikanterię całej sytuacji: Wielka Brytania znajduje się w stanie wojny i rozpaczliwie brakuje jej broni. Związek Radziecki zaś jest teoretycznie w stanie pokoju. I oto walcząca Anglia dostarcza broni państwu, które nie walczy. Sytuacja jest tym bardziej delikatna, że Niemcy walczą przeciw Anglii, Niemcom też brakuje uzbrojenia, a przede wszystkim okrętów liniowych. I oto Niemcy również dostarczają Stalinowi uzbrojenie, w tym także jeszcze nieukończony, tzn. najnowszy, ciężki krążownik „Lutzöw”. Stalin otrzymywał uzbrojenie od obu walczących stron. Zachowując oficjalnie neutralność, poświęcał więcej uwagi uzbrojeniu swojej armii niż przywódcy stron walczących. Sojusz z Anglią automatycznie zapewniał Stalinowi sojusz z Australią, Nową Zelandią, Indiami, Afryką Południową, Kanadą i innymi państwami. Można powiedzieć więcej: jeśli w kwietniu 1940 roku dyplomacja radziecka przeforsowała kwestię dopuszczenia radzieckich inżynierów do

726

134.

—

W. Daniszew. Bankroctwo strategii germanskogo faszyzma, Moskwa 1973, t. 2, s. 131–

amerykańskich zakładów lotniczych, to znaczy, że koalicja antyhitlerowska już istniała.

4. Nie są to przypuszczenia. Amerykański badacz Anthony Sutton w 1973 roku wydał książkę „Narodowe samobójstwo”727. Książka ma tę zaletę, że autor nie narzuca czytelnikowi swojego punktu widzenia, lecz bombarduje go niepodważalnymi dokumentami. Na stronach 80–81 dowodzi niezbicie istnienia układu między Stalinem a Rooseveltem. Układ przygotowywany był od 1938 roku. Sutton zdobył dokument Departamentu Stanu USA, sygnatura 800.51–W89 USSR/247. Dokument ten, to sprawozdanie ambasadora Josepha E. Davisa z 17 stycznia 1939 roku o zakończeniu prac nad przygotowaniem tajnego układu. W USA o istnieniu tajnego porozumienia wiedziały tylko cztery osoby. Biorąc pod uwagę nasz kunszt ochrony tajemnic, można przypuszczać, że ze strony radzieckiej krąg wtajemniczonych był nieco większy. Odkryty przez Suttona dokument nie został nigdy zdementowany ani zakwestionowany. A żeby nie było żadnych wątpliwości, Sutton zarzuca czytelnika całą masą najróżniejszych dokumentów towarzyszących, poczynając od pisma Departamentu Stanu USA nr 711.0011, będącego umową podpisaną w marcu 1939 roku, a dotyczącą udziału USA w budowie radzieckich okrętów podwodnych. Dalej Sutton przytacza olbrzymią listę amerykańskich dostaw strategicznych do ZSRR. Tę listę przedwojennych amerykańskich strategicznych dostaw można porównać tylko z sążnistą listą amerykańskich dostaw podczas wojny. Przeglądając te wykazy przestaje się rozumieć, czym różniły się dostawy dla Stalina przed i w czasie wojny. Wniosek jest jeden: niczym. Amerykański system udzielania pomocy Stalinowi uruchomiony został na początku lat trzydziestych. W styczniu 1939 roku strumień amerykańskich dostaw strategicznych osiągnął oszałamiającą szybkość i natężenie, i nie ustawał do końca wojny. Stalin mógł robić w Europie co chciał, nie ponosząc za to większej kary, niż „moralne embargo”. Takie właśnie było stalinowskie przygotowanie do wojny: Stalin miał 727

—

A. Sutton, National Suicide: Military Aid to the Soviet Union, Nowy Jork 1974.

gwarancje amerykańskie już w chwili, gdy niemieckie czołgi miażdżyły polskie szlabany graniczne.

5. Jednakże w tajnym układzie radziecko–amerykańskim kryło się coś więcej, niż tylko gotowość Roosevelta do udzielenia bezinteresownej pomocy Stalinowi. Każdy, kto podpisywał układ ze Stalinem, marnie kończył (wśród nich i sam Adolf Hitler), gdyż układ ze Stalinem równał się paktowi z diabłem — tu nie można było wygrać. Dotyczyło to również Roosevelta. Uczyniwszy ten pierwszy krok, zgodziwszy się na tajne pertraktacje ze Stalinem, Roosevelt już był przegrany. Istota przegranej polegała na tym, że amerykański system polityczny pomyślany jest tak, by nikt, a przede wszystkim prezydent, nie miał zbyt wielkiej władzy. Kongres bardzo nie lubi prezydentów, którzy prowadzą tajne rokowania, nie konsultując się z przedstawicielami narodu. Zgoda na tajne pertraktacje ze Stalinem bez powiadomienia Kongresu była ze strony Roosevelta krokiem samobójczym. Podpisawszy tajny układ z Rooseveltem Stalin dostał do rąk materiał, który mógł zniszczyć Roosevelta w oczach Kongresu, prasy i amerykańskiej opinii publicznej. Oczywiście towarzysz Stalin nie był taki głupi, żeby wylać z pracy towarzysza Roosevelta. Ale taką możliwość uzyskał. Nie wiem, w jaki sposób Stalin zdołał osiągnąć taki wpływ na Roosevelta, być może mówił: „Nie rzucaj się, jeżeli chcesz...”. Może używał innych słów, musiał jednak mieć na Roosevelta jakiś haczyk. Tę zagadkę pozostawiam profesjonalnym historykom. To nie na moje siły. Z mojego punktu obserwacyjnego dostrzec można jedynie niewytłumaczalną hojność amerykańskiego prezydenta i jego dziwną uległość, okazywaną od pierwszego dnia urzędowania. Pamiętacie dwa „ciągniki” z Nowego Jorku? Niepojęta ustępliwość Roosevelta pogłębiała się, a jej ukoronowaniem stała się całkowita kapitulacja Ameryki w 1945 roku w Jałcie. Patrząc szerzej, dobrotliwość Zachodu przejawiała się od pierwszych dni po przechwyceniu władzy w Rosji przez komunistów. Już w 1919 roku Lenin

zauważył: „Trzeba rękami naszych wrogów tworzyć społeczeństwo komunistyczne”728. Dzięki owej dobroci Zachodu Stalin mógł się nie obawiać, że kogoś oburzy jego wtargnięcie do Europy. Stałą życzliwość Zachodu uwieńczył Stalin błyskotliwym zawarciem paktu Ribbentrop–Mołotow: popchnąwszy Hitlera do wojny ustawił się tak, że Anglia i USA były zmuszone przeciągać go na swoją stronę. Marszałek Związku Radzieckiego M. Zacharów pisał o pakcie Ribbentrop–Mołotow: „Powstały korzystne przesłanki do stworzenia w przyszłości koalicji antyhitlerowskiej”729. Było to posunięcie genialne: Stalin, zawierając sojusz z Hitlerem, stworzył tym samym warunki i przesłanki dla układu przeciw Hitlerowi! Wiele lat po publikacji „Lodołamacza” archiwa uchyliły nieco swe podwoje i pojawiły się pierwsze dowody: wzmiankowane już przemówienie Stalina z 19 sierpnia 1939 roku. Nie mogłem mieć wówczas do niego dostępu. Nawet gdyby pracowały dla mnie wszystkie wywiady świata, to i tak nie zdołałyby dotrzeć do stalinowskich archiwów. Ale już wiele lat wcześniej wydedukowałem, że taki tekst musiał istnieć: do 18 sierpnia włącznie prowadzono jedną politykę, a od 19 sierpnia uległa ona całkowitemu przewartościowaniu. W tej sytuacji Stalin musiał wyjaśnić w kręgu najbliższych współpracowników swój manewr. Wolta była oszałamiająca, a wszak każdy członek Politbiura powinien był rozumieć to posunięcie, inaczej nie można by było przewodzić krajowi i kierować Światową Rewolucją. Po tak ostrym wirażu wszyscy członkowie Politbiura mogli się poczuć zdezorientowani. Toteż Stalin, jak każdy wódz w trudnej do zrozumienia sytuacji, musiał postawić sprawę jasno i zdecydowanie: „Zmiana kursu!”. Ja nie przypuszczałem, ja po prostu wiedziałem, że wystąpienie Stalina tego dnia się odbyło. Wiedziałem też, czego dotyczyło. Nie przejmowałem się, że brakuje dowodów, nie dręczyło mnie pytanie, czy mowa Stalina została zarejestrowana, czy nie, a jeśli została zapisana, to czy znajduje się w archiwum, czy ją zniszczono. Mówiłem i pisałem o tym wystąpieniu jak o fakcie dowiedzionym. Przyznaję, to był z mojej strony wielki tupet... 728

— „VIII Zjazd Komunistycznej Partii (bolszewików) Rosji. Marzec 1919. Protokoły”, Warszawa 1966, s. 27. 729 — „Nowaja i nowiejsza istoria”, nr 5/1970, s. 27.

Cała oficjalna historiografia odrzucała możliwość takiego przemówienia, a nawet samego posiedzenia Politbiura w tym przełomowym dniu 19 sierpnia 1939 roku. I oto w roku 1994 tekst został znaleziony. Towarzysz Stalin powiedział, co następuje: „Później wszystkie narody, które trafią pod «pieczę» zwycięskich Niemiec, również staną się naszymi sojusznikami. Otworzą się przed nami rozległe perspektywy szerzenia Rewolucji Światowej.”730. 19 sierpnia 1939 roku Stalin wiedział, że rozpoczyna drugą wojnę światową, wiedział, że Niemcy rozpoczną podboje, a tym samym obrócą wszystkie kraje, zarówno podbite, jak i nie podbite, w sojuszników ZSRR. Dlatego poczynając od 19 sierpnia 1939 roku powstanie koalicji antyhitlerowskiej było tylko kwestią czasu. Od tej chwili jej zawiązanie było czymś nieuchronnym. Możecie mnie nazwać jak chcecie, ale jestem pełen podziwu dla towarzysza Stalina. Była to bestia, krwawy potwór. A przy tym — największy geniusz w dziejach świata.

730

—

Patrz: załącznik nr 1.

ROZDZIAŁ 66. JAK WALCZYŁEM Z MARSJANAMI A później wszyscy widzieli tę nieudolną, haniebną kampanię fińską, kiedy nasze ogromne państwo bilo, niczym głową w mur, w linię Mannerheima. Pokazaliśmy wszystkim, że nie jesteśmy gotowi do wojny, i nasi przeciwnicy widzieli, że nie jesteśmy gotowi731. ALEKSANDER SOŁŻENICYN

1. Koniec lat osiemdziesiątych. W pewnej znakomitej i sławnej na cały świat uczelni wojskowej zakończył się rok akademicki. Sesja egzaminacyjna dobiegła końca, szczęśliwi absolwenci pożegnali się z rodzimymi murami, rozjechali się do domów. Opustoszały korytarze, ucichł śmiech w cienistych ogrodach. Piękne miejsce. Gdyby wam nie powiedziano na wstępie, dokąd zaniósł was los, nie zgadlibyście od razu: ogrody, parki, porośnięte sitowiem sadzawki, strzeliste cedry, morze kwiatów. Wzdłuż alejek to tu, to tam — działa, czołgi, samoloty wszystkich czasów i narodów. Przechadza się człowiek jak po muzeum: śmigłowce, miny morskie, torpedy. Każdy czołg ma tu swoje starannie dobrane miejsce, każdy tak jest wpisany w sady i polanki, jak chińska altanka nad szumiącym potoczkiem — ze znajomością rzeczy. A oto nasza 76–milimetrowa armata, wzór 1942, na żelaznych niemieckich kołach, z niemieckim hamulcem wylotowym. Niemcy zdobywali takie działa i używali ich do walki — sami nie mieli takiego niezwykłego uzbrojenia. Niekiedy używali zdobycznych radzieckich dział w stanie oryginalnym, niekiedy wprowadzali zmiany konstrukcyjne. Z jakichś znanych tylko im samym przyczyn zdejmowali radzieckie koła, a montowali własne, niemieckie, żelazne. Widocznie nie mieli pod dostatkiem gumy. Ustawiali je także na podwoziach przestarzałych czołgów i używali przeciw Armii 731

—

Wystąpienie w TV Ostankino, 15 maja 1995.

Czerwonej w charakterze dział samobieżnych. Wiele uzbrojenia i sprzętu wojskowego wpadło w ręce Niemców w rejonach pogranicznych ZSRR w pierwszych dniach wojny. A później pod Charkowem i na Krymie w 1942 roku. Pod koniec wojny zaś te działa, te skarby, trafiły w ręce armii brytyjskiej jako zdobycz wojenna. Teraz jedno z nich stoi w zaroślach bzu, jak w zasadzce. To już historia. To bezcenny eksponat. A obok w hangarze stoi nasz T–34 i niemiecki Królewski Tygrys i wiele, wiele jeszcze innych wozów bojowych, na widok których każdy normalny człowiek z zachwytu dostaje zawrotu głowy. Przechadzając się po alejkach, znajdziemy nie tylko czołgi i armaty, ale też moździerze z czasów wojny krymskiej i wiele jeszcze innych cudeniek. A więc skończył się rok akademicki. Trwa remont wszystkich uczelnianych gmachów, malują ściany i podłogi w starym skrzydle, restaurują, żeby wszystko wyglądało jak w dawnych czasach, a obok, w nowym budynku instalują w superkomputerze o niesamowitej mocy obliczeniowej nowe oprogramowanie. Dla wykładowców to wymarzona pora. Można siedzieć całymi dniami w bibliotece i wgryzać się w tajniki wiedzy, nikt nie zakłóca spokoju. A biblioteka — to po prostu cudo. Na ścianach tyle odznaczeń, że każde muzeum może pozazdrościć. Kolekcje broni osobistej wybitnych dowódców; w gablocie paradny mundur z akselbantami i epoletami. Regały z książkami ciągnące się w nieskończoność. Cisza. Obstawiłem się książkami niczym bastionem, żeby mnie nikt nie spostrzegł, nie oderwał od pracy. Znaleźli mnie jednak i oderwali: masz okazję pokazać, co umiesz! Wzywa mnie wielki szef i poleca, abym pomógł informatykom w testowaniu wspaniałego komputera. — Niezbyt się znam na komputerach — mówię. A szef na to, że tego się ode mnie nie wymaga: tam już od dwóch miesięcy wyczynia czary–mary sześciu informatyków. Jednego sprowadzono z Japonii, dwóch z Ameryki, a reszta to Anglicy. Razem ze mną będzie siedmiu wspaniałych. Międzynarodówka. Instalują nowe oprogramowanie. Termin upływa za dwa tygodnie.

Inżynierowie znają swoją robotę znakomicie, ale potrzeba im kogoś, kto umiałby przetestować program wojennej symulacji, coś w rodzaju wojny światów: nasi przeciw Marsjanom, coś w tym stylu. Komputer został skonstruowany specjalnie do symulacji gier wojennych. W całej Wielkiej Brytanii są może ze dwa tej mocy: jeden bojowy, gdzieś w podziemnym schronie, przeznaczony do tworzenia planów wojny, drugi zaś tutaj, do szkolenia operatorów, programistów i wyższej kadry dowódczej. Prawdę mówiąc, nie wiem dokładnie, ile takich superkomputerów ma Anglia. Po prostu przypuszczam. A w całym świecie (wedle mojej dyletanckiej opinii) znajdzie się ich najwyżej dziesięć. — Jesteś znanym oryginałem — mówi szef — pomysły masz szalone, paradoksalne. Nie jesteśmy w stanie ich zrozumieć. Ale wykorzystamy twoje niezwykłe koncepcje. Przyłącz się do informatyków i puść wodze fantazji. A żeby twoje pomysły nie poszły na marne, powalcz z Marsjanami. No to poszedłem.

2. Tu niezbędna jest dygresja. Pytają mnie niekiedy o moją działalność dydaktyczną. Również o udział w programowaniu wojskowego komputera nieprawdopodobnej mocy. O symulacje, dotyczące wojny jądrowej. Nikt nie zadaje mi pytań bezpośrednio tak sformułowanych, ale rozumiem aluzję: wygłaszasz wykłady, uczysz nieprzyjacielskich oficerów... A gdzie twoje sumienie, a porzucona ojczyzna?... Sprawa jest jasna. Odpowiadam: jeśli moja miła ojczyzna również w nowym tysiącleciu nie odetnie się od idei Rewolucji Światowej i wprowadzania komunistycznych porządków na całym świecie, to ja będę nie tylko szkolić nieprzyjacielskich oficerów i uczestniczyć w programowaniu wojskowych komputerów, ale z bronią w ręku ruszę do walki z komunizmem. A jeśli nie dojdzie do Rewolucji Światowej, jeśli moja wspaniała ojczyzna nie rzuci się w napadzie szału na wszystkich swych sąsiadów, to moje wykłady nie przyniosą nikomu szkody. A ten komputer będzie sobie cicho szumiał w klimatyzowanym podziemiu.

A więc schodzę tam, gdzie koryfeusze elektroniki wyczyniają swoje czary. Początkowo myślę z pewnym żalem, że oderwano mnie od pracy. Ale później dociera do mnie, że chyba żaden historyk w XX wieku nie zostanie dopuszczony do komputera o takiej mocy obliczeniowej. To zbyt kosztowna przyjemność. Takich urządzeń nie konstruuje się dla zabawy. Ani do badań historycznych. Nie jestem historykiem, lecz po prostu miłośnikiem historii wojskowości. I oto ja jeden spośród wszystkich historyków — profesjonalistów i amatorów — na całym świecie mam dostęp do takiego cudu techniki. Za dwa tygodnie, kiedy informatycy skończą swoje dzieło, takie mrówki jak ja nie będą miały doń dostępu; zostanie zawalony poważną robotą, której istoty mogę się tylko domyślać. A na razie... Przyniosłem ze sobą całą walizkę literatury fachowej. Wypakowałem. I zaczęło się. Projektujemy jakąś fantastyczną wojnę. — Czy można zaprojektować operację ofensywną całej armii? — Proszę bardzo — słyszę odpowiedź. — Nawet operację grupy armii. W porządku. Zaczynamy. Po pierwsze proszę o wprowadzenie temperatury powietrza: minus 41 stopni Celsjusza. Wydało mi się, że komputer zamigotał gniewnie, cały zaiskrzył i zawył z oburzenia. Odpowiedź była natychmiastowa: zadanie niewykonalne, przy takiej temperaturze prowadzenie akcji ofensywnych jest niemożliwe. Nalegam. Komputer odrzuca moje polecenia. Eksperci zaczynają się denerwować. Wyjaśniają mi, że rozumna maszyna nie przyjmuje fałszywych danych. Zaparłem się. Ale spór z komputerem to sprawa przegrana. Nalegam, żądam, żeby wprowadzono minus 41. Eksperci sięgają do słowników: jeśli ja nie rozumiem po angielsku, to proszę bardzo, mogę przeczytać po rosyjsku, że komputer nie przyjmuje, nie reaguje, nie przetwarza czegoś takiego, nie spożywa, nie dziobie, nie pożera, nie trawi! Dobrze. Przekonali mnie. Rozumiem: nie trawi. Chodzi im o to, że mam zbyt bujną fantazję. Zaś fantazja to dobra rzecz, ale czasem trzeba ją pohamować. Tylko że ja nie fantazjowałem, nie rozgrywałem wojny światów, ale naszą fatalną kampanię zimową: 30 listopada 1939 roku Armia Czerwona wkroczyła w granice Finlandii. Za dnia można było jeszcze wytrzymać, nocą

— jako tako, ale świtem temperatura spadała do minus 41 stopni Celsjusza. A później było jeszcze gorzej. Ale specom od komputerów niczego nie sposób wyjaśnić, nic ich to nie obchodzi. Tylko by klawisze naciskali. A ja wyciągam pierwszy wniosek: późną jesienią 1939 roku towarzysz Stalin postawił Armii Czerwonej niewykonalne zadanie przerwania linii Mannerheima na Przesmyku Karelskim. ARMIA CZERWONA TO NIEWYKONALNE ZADANIE WYPEŁNIŁA.

4. Przyznaję, że kiedyś sądziłem, iż Armia Czerwona skompromitowała się w Finlandii przed całym światem. Myślałem po prostu, że można było rozegrać tę wojnę w inny sposób, niż zrobili to stalinowscy generałowie, mądrzej. A teraz się okazuje, że żadna armia świata nie prowadziła operacji ofensywnych przy temperaturze minus 41 stopni. I nikt się nie odważy śmiać z Armii Czerwonej. Sami spróbujcie i dopiero wtedy się śmiejcie! A jak się bronili Finowie? Obrona, to co innego. Przez dwadzieścia lat praktycznie cały budżet wojskowy Finlandii przeznaczany był na stworzenie umocnień na Przesmyku Karelskim. Zbudowano linię obronną o długości 135 kilometrów i głębokości 90 kilometrów. Jej flanki wspierały się o Zatokę Fińską i jezioro Ładoga. Za bezkresnymi polami minowymi; za rowami i granitowymi zaporami przeciwczołgowymi; za żelbetowymi „zębami”; zasiekami po dziesięć, dwadzieścia, trzydzieści rzędów zaminowanego drutu kolczastego rozpiętego na metalowych palach — środkowe rzędy tworzyły wbite w ziemię szyny kolejowe zamiast palików — a więc za tymi umocnieniami znajdowały się żelbetowe bunkry: trzy, cztery, pięć pięter pod ziemią o grubości stropu półtora do dwóch metrów specjalnego żelbetu, krytego płytami pancernymi, a wszystko to zawalone wielotonowymi granitowymi głazami i przysypane ziemią. Umocnienia były zamaskowane. Nad tymi bunkrami rosły już świerkowe lasy. Lasy zasypane śniegiem. Żołnierze piechoty, cekaemiści, artylerzyści siedzą za osłoną pancerza i betonu, umocnienia odbijają pociski,

wygłuszają odgłos strzelaniny. Czekają, aż nieprzyjaciel podejdzie i strzelają, jak do kaczek. My zaś musimy prowadzić ostrzał z odległego lasu. Mają w środku, w każdym bunkrze, skład amunicji i opału, ogrzewane sypialnie, pomieszczenia wypoczynkowe, kuchnię, jadalnię, toalety, wodociąg, elektrownię. Punkty dowodzenia, węzły łączności, szpitale — wszystko to przykryte ziemią, betonem, gęstwiną leśną, śniegiem. I wszędzie ciepło. Wyczekujący całymi dniami swych ofiar snajperzy, żołnierze lotnych oddziałów zwiadu narciarskiego, działających na tyłach Armii Czerwonej, byli ciepło ubrani i dobrze wyekwipowani. Żołnierze fińscy byli urodzeni, wychowani i przygotowani do działań właśnie w takich warunkach. Wiedzieli, że po kilku dniach dyżuru na wysuniętych punktach obserwacyjnych lub narciarskiego patrolu zostaną nakarmieni gorącą zupą, czeka ich przytulna kwatera w podziemnym bunkrze, gdzie będą się mogli wyspać przed następnym zadaniem. Wiedzieli, że w razie zranienia czeka ich sala operacyjna, ukryta głęboko pod ziemią, gdzie jest czysto i oczywiście ciepło. Ale spróbujcie w takich warunkach atakować. Spróbujcie amputować rannemu nogę, gdy za cienką ścianką szpitalnego namiotu jest minus 40, a w środku minus 30 stopni. A więc, przy czterdziestu i więcej stopniach poniżej zera atakować może tylko Armia Czerwona. Tylko ona jest zdolna czynić cuda, urzeczywistniać to, co niemożliwe.

5. Jednym słowem komputer nie przyjął minus 41 stopni. Nie przetrawił. Nie zjadł. Nie połknął. No dobrze, przypuśćmy, że nie było żadnej temperatury. Zdarza się, że nie ma żadnej temperatury. Elektroniczni mędrcy uśmiechnęli się: to już lepiej, to bardziej zbliżone do rzeczywistości. Nie mogłem kłamać, nie mogłem wprowadzać do mózgu elektronicznego minus 25 stopni, jeśli w rzeczywistości było minus 40 i więcej. A więc kompromis: nie wprowadzamy żadnej temperatury. Po prostu nie. Wprowadzamy drugi parametr: głębokość pokrywy śnieżnej — półtora.

— Półtora? Czego półtora? Centymetra, cala, stopy? — Metra — mówię. — Po prostu metra. I komputer znów zahuczał. Drogi czytelniku, nie mów o tym nikomu, ale zdradzę ci tajemnicę wojskową: komputery wojskowe na Zachodzie mają bardzo słabe nerwy. Im są mądrzejsze, tym słabszy mają system nerwowy. Taka prawidłowość. Sprzężenie zwrotne. Trafił mi się jeden z najlepszych, o największej pojemności, toteż nerwy miał zszarpane do ostatnich granic. Natychmiast się wkurzył: tak się nie da walczyć! To niemożliwe. Precyzuję, że pod śniegiem są bagna, które nie zamarzają, śnieg chroni je od mrozu. Wyjaśniam, że pod śniegiem są jeziora. Na jeziorach cienki lód. Przyczyna ta sama: głęboki śnieg jest izolatorem termicznym. Tam, gdzie nie ma śniegu, woda zamarza do dna, a pod głębokim śniegiem lód jest cieniutki i załamie się pod czołgiem. Finlandia to kraj tysiąca jezior, ale kto ustali, gdzie jest jezioro, a gdzie pola? Wszystko wokół białe, puszyste, lśniące. A poza tym pod śniegiem są granitowe głazy. Na pierwszy rzut oka gładka przestrzeń, tylko śnieg i śnieg, ale gdy czołgi ruszyły, to popękały im wały napędowe, porwały się gąsienice, jeszcze zanim dotarły do pól minowych. Można powiedzieć, że okolica przeciwczołgowa. Czołgi nie mają tu nic do roboty: albo pole głazów, albo jezioro, albo nieprzebyta gęstwina. A wszystko nafaszerowane minami. Można się pomylić, ale tylko raz. Tylko że o tych wszystkich szczegółach komputer nie chce słyszeć: gdyby nawet nie było bagien i jezior, terenów gęsto pociętych zasiekami, ogromnych granitowych brył, to mimo wszystko na takiej pokrywie śnieżnej walczyć nie sposób. Tak więc towarzysz Stalin postawił Armii Czerwonej zadanie podwójnie niewykonalne.

6. Wprowadzam z kolei informację o tym, że w grudniu dzień jest krótki. O czwartej zapadają ciemności. A im dalej na północ, tym dzień jest krótszy, aż wreszcie nie ma go wcale.

Teraz kolej na parametry lasu: wysokość drzew, średnia odległość między pniami, grubość pni. A komputer znowu swoje — tutaj natarcie niemożliwe. W lasach czołgi są nieprzydatne. W lasach nie da się też korygować ognia artyleryjskiego. Las. Nieprzebyty las. Tajga. Nie widać linii horyzontu. Obserwator artyleryjski nie widzi, gdzie padają granaty: nad głową świst, ale nie wiadomo, gdzie to pada. A z baterii ryczą w słuchawki: Za krótki? Za długi? W celu? Diabli wiedzą! Zobaczyć wybuchy można tylko z tej polanki, na którą padają granaty. A fińska artyleria na tym terenie była zawsze. Każda bateria od dawna, przez lata pokoju, była wstrzelana w cele. Celowniczowie, obserwatorzy, dowódcy baterii znali koordynaty na pamięć. Tak więc, nasza artyleria niewiele nam pomagała, czołgów nie można było wykorzystać ze względu na warunki terenowe, lotnictwo z góry też nic nie widziało. W podręczniku taktyki napisano: „Las z powietrza wygląda jak jednolita powierzchnia; wojska w lesie udaje się wykryć jedynie w wyjątkowych wypadkach”. W normalnych warunkach wojsk w lesie się nie dostrzeże. A tutaj nie było nawet czego wypatrywać: nieprzyjaciel krył się nie w lesie, ale pod śniegiem, pod ziemią. Nawet przy świetle dziennym dymy z piecyków można było zauważyć tylko w miejscach, w których według obrońców powinny być dostrzeżone — w punktach obrony pozorowanej. A w ogóle gdzież to światło dzienne?! A jak atakujący ma się okopać, skoro w grudniu w Finlandii ziemia ma twardość granitu? Rannych też nie można ciągnąć do szpitala — na takim mrozie nawet przy niewielkiej utracie krwi zamarzają. Wszystko to wyjaśniam komputerowi. Komputer nic z tego nie chce przyjąć, operatorzy klną. Po długich sporach poszliśmy na kompromis: nie było żadnej temperatury, nie było śniegu, nie było bagien i lasów, dzień się nigdy nie kończył. Postanowiliśmy stworzyć takie warunki walki, by przyroda nie przeszkadzała. Założyliśmy, że są tylko zapory zwykłe i minowe, przeciwpiechotne i przeciwczołgowe, i umocnienia obronne. Wprowadzam informację o stopniu zaminowania, o głębokości strefy obronnej — od 15 do 60 kilometrów ~ pola minowe, skarpy, nasypy, zasieki z drzew, wąskie śnieżne korytarze w nieprzebytym jodłowym starodrzewiu. Śniegu, jak przyjęliśmy, nie ma, zostały przekopy, nie da się z nimi nic zrobić: kolumna czołgów trafia na jadący z przeciwka nasz samochód

i miażdży go — trudno, nie ma wyjścia. Sztuczne przeszkody wkomponowane w teren, a teren pocięty rzeczkami, strumykami o urwistych brzegach. Wszystkie mosty wysadzone. Wszystkie podejścia do mostów zaminowane, wszystkie pod obstrzałem snajperów. Za tym wszystkim główna linia obrony o głębokości 7–12 kilometrów. Wiem to teraz, ale w 1939 roku nasze dowództwo nie mogło tego wiedzieć, podobnie jak nie mogło znać zarysu przedniej rubieży. Za linią główną — znów zasieki i jeszcze jedna linia obrony, pola minowe i jeszcze jedna linia obrony — trzecia. A jaki beton? — pyta komputer. Odpowiadam: cement o symbolu 600 ze stalowym zbrojeniem — 95 kilogramów zbrojenia na metr sześcienny betonu. No, myślę, zadałem draniowi zagadkę, będzie myślał ze trzy dni. Ale się pomyliłem. Komputer odpowiedział szybko i kategorycznie: kierunek głównego uderzenia Lintula–Viipuri; przed atakiem przygotowanie ogniowe: pierwszy wybuch nadziemny, epicentrum — Kanneljarvi, równoważnik 50 kiloton, wysokość — 300, drugi wybuch nadziemny, epicentrum — Lounatjoki, równoważnik... trzeci wybuch... czwarty... Wołam do operatorów: — Maszyna stop, cała wstecz! — Nie da się bez broni jądrowej? — Nie — odpowiada komputer. Proszę i grożę, ale komputer jest uparty: NIEMOŻLIWE BEZ UDERZENIA JĄDROWEGO. I rób co chcesz, choć komputer ma nieprawdopodobną moc obliczeniową, odpowiedź jest wciąż ta sama: bez uderzenia jądrowego niemożliwe. NIEMOŻLIWE DLA NIKOGO. Wniosek: Armia Czerwona przełamała linię Mannerheima, czyli dokonała rzeczy niemożliwej. Po czterokroć niemożliwej. Było to wykonalne tylko dla niej. I tylko dzięki towarzyszowi Stalinowi. I tylko po wielkiej czystce w armii. Za niewykonanie rozkazu — kula w łeb. Tak jak się to zdarzyło z dowództwem 44. DP, które zostało rozstrzelane przed frontem dywizji. Przełamać tej obrony się nie da. Nawet gdyby nie było żadnej temperatury. Nawet gdyby nie było śniegu. Nawet gdyby słońce świeciło po dwadzieścia godzin na dobę. W żaden sposób.

W ogóle, jeśli w dwudziestym wieku jakaś armia przystąpi do zaciętej obrony, to niełatwo przełamać jej front. Jeśli jakaś armia przygotowywała się do obrony, jeśli wryła się w ziemię, jeśli wykopała okopy i transzeje, zbudowała schrony, otoczyła się zasiekami z drutu kolczastego, to nie dawało się tego przełamać nawet po wielomiesięcznym przygotowaniu artyleryjskim, atakach gazowych, robieniu podkopów, szturmach niezliczonych mas piechoty. W czasie pierwszej wojny światowej wszystkie armie świata obwarowały się w wykopanych w błocie okopach, co doprowadziło do wojny pozycyjnej. Cała strategia znalazła się w ślepej uliczce. Jeśli zamiast obrony doraźnej zastosować obronę przygotowaną jeszcze w czasie pokoju, tzn. otoczyć się rowami przeciwczołgowymi, żelbetowymi słupami, skarpami i przeciwskarpami, bunkrami, ukryć wszystko pod ziemią, to system ten będzie nie do zdobycia. Tak też sądzili zachodni specjaliści wojskowi, w tym sam wielki B. H. Liddel–Hart732. Tak sądzono aż do roku 1940, kiedy Armia Czerwona dowiodła czegoś przeciwnego. Przełamanie linii Mannerheima było pierwszym w historii przykładem pokonania linii obronnej zawczasu przygotowanej. Zaraz po tym, jak Armia Czerwona w Finlandii dokonała czegoś, co przekraczało granice wyobraźni, eksperci zaczęli dopuszczać teoretyczną możliwość takiego przełamania. W odróżnieniu od fińskiej linii Mannerheima, fancuska linia Maginota stanowiła cienki łańcuch bardzo silnych obiektów obronnych. Była zbyt płytka. Nie chroniła jej strefa zapór i pól minowych na głębokość kilkudziesięciu kilometrów. Nie było za nią zapór i kolejnych umocnień. A co najważniejsze, można ją było obejść, czego też dokonała armia niemiecka. W Związku Radzieckim nie było żadnej linii Mołotowa, nie było strefy bezpieczeństwa i nie broniły jej praktycznie żadne wojska. Linia Stalina została rozbrojona — była zapomniana i nie obsadzona. Tam, gdzie broniły jej wojska (na przykład Kijowski Rejon Umocniony), przeciwnikowi nie udało się przedrzeć. Po prostu doszło do przełamania na innych odcinkach frontu i Kijowski „RU” ominięto z dwóch stron. Ale w ten sposób, od czoła, nikt nie szturmował tak silnych umocnień, jak fińska linia Mannerheima.

732

— Wybitny brytyjski strateg i historyk wojskowości, autor dzieła History of the Second World War. Londyn 1978 [przyp. tłum.].

Nawet bez śniegu i mrozu, bez bagien, jezior, rzek i lasów sama w sobie linia Mannerheima była niedostępna. Tak więc zimą 1939–1940 roku Armia Czerwona dokonała cudu. Zbędnego, bezsensownego, ale cudu. Krwawego, straszliwego, ale wielkiego. Takich umocnień nie da się przełamać ani w pięć, ani w osiem lat. Armia Czerwona dokonała tego w miesiąc. Armia Czerwona dowiodła w Finlandii, że może wykonać każde zadanie. Nawet niewykonalne. Po dwakroć niewykonalne. Po trzykroć i czterokroć.

7. Przyznaję, nie pozwolono mi zbyt długo prowadzić tych symulacji. Już następnego dnia komputerowcy poszli na skargę do samego szefa: potrzebny nam realista, a nie fantasta. Więc zamiast mnie dano realistę. Ale nie zmartwiłem się zbytnio. Dokonałem najważniejszego. A skoro nie mam dostępu do komputera takiej klasy, to będę prowadził własne eksperymenty naukowe. I przystąpiłem do pracy. Nie w Finlandii, ale w sąsiedniej Norwegii. Bo to w gruncie rzeczy wszystko jedno. Są tam wspaniałe tereny: skrzypiący śnieg, wokół świerki. Ładniej niż w Szwajcarii. Na użytek tego eksperymentu kupiłem pod Bramą Brandenburską w Berlinie radzieckie buty juchtowe, żołnierski szynel i spiczastą sukienną czapkę, zwaną popularnie budionnówką. W tych budionnówkach Armia Czerwona wkroczyła do Finlandii. Pod Bramą Brandenburską są całe sterty tego towaru. Przyjechałem do Norwegii, pojeździłem przez tydzień na nartach, obiecując sobie każdego wieczora rozpocząć naukowo–historyczny eksperyment, ale jakoś odkładałem. Wreszcie podjąłem decyzję. Wciągnąłem buty, wdziałem szynel i sukienną czapkę budionnówkę z czerwoną gwiazdą (ludzie w holu odskoczyli na mój widok), wziąłem butelkę Stolicznej, puszkę tuszonki i chleb. I — na mróz. Postanowiłem przespać jedną noc na śniegu. Na jodłowych witkach. Teoretycznie było to teraz możliwe: snajperzy nie dokuczali. Nie było też ryzyka, że się wdepnie na jakieś wybuchające świństwo: „Sprawdzono — min nie ma”. Uzbrojone

oddziały narciarskie nie nękają niespodziewanymi wypadami. Jedyne zadanie, to przespać noc. No więc drepczę na mrozie godzinę. Drepczę drugą. Trzecią. Zacząłem eksperyment przy temperaturze minus 34 stopnie. Nie byłem zbyt śpiący. Wódka w butelce zaczęła tracić przejrzystość, bielała jak mleko. Chleb przy stuknięciu dźwięczał jak sosnowy pień. Z tuszonką też działo się coś niedobrego. A przecież nie każdy nasz żołnierzyk dostawał choćby tuszonkę. Drepczę jeszcze godzinę. Temperatura ciągle spada i spada. Doszło do minus 39. Zacząłem tracić czucie w palcach nóg. Oddychanie staje się niemożliwe — parzy w środku... Mówiąc krótko, do świtu, a nastaje on tu późno, nie dotrwałem. Kajam się. Ale dla nauki negatywny wynik eksperymentu to też wynik. Wszystkim, którzy opowiadają pasjonujące historyjki o tym, że Armia Czerwona nie przedstawiała żadnego zagrożenia dla Europy, wszystkim, którzy przytaczają bajeczki, że nie była gotowa do wojny, wszystkim, którzy szerzą poglądy o niskiej wartości bojowej Armii Czerwonej, usilnie proponuję, by powtórzyli mój eksperyment. Przyjemnie jest siedzieć w ciepłym gabinecie i pisać rozprawy naukowe; kiedy obok jest klozet, to zapominamy o tym, że żołnierze Armii Czerwonej walczyli w Finlandii bez klozetów. I tylko ten historyk, który w płaszczu i butach spędzi w grudniu choć jedną noc pod Sormulą czy Wyborgiem, może wyśmiewać niedostateczne przygotowanie Armii Czerwonej do wojny. Też bym sobie chętnie poszydził z niskich kwalifikacji bojowych Armii Czerwonej, ale uważam, że nie mam do tego prawa.

8. A więc cóż takiego wydarzyło się w Finlandii? Wydarzyła się tragedia. Na Kremlu postanowiono odciąć Niemcom dostęp do surowców strategicznych w Szwecji. Szwecja — to miedź, ołów, cynk i oczywiście wysokogatunkowa ruda żelaza. Zamysłem Stalina było zawładnięcie tymi bogactwami lub chociaż zbliżenie się do nich. Droga wiodła przez Finlandię. A przy okazji można było dodać jeszcze jedną republikę do niezłomnego związku bratnich republik. W Moskwie wyłoniono

z grona oficerów NKWD i Razwiedupru733 — poprzednika GRU, rząd nowej, „demokratycznej” Finlandii. Premierem mianowany został zasłużony fiński towarzysz Otto Kuusinen. Na ministrów wyznaczono radzieckich komunistów fińskiego pochodzenia. Stworzono Fińską Armię Czerwoną, której zadaniem było zwycięskie wkroczenie do Helsinek w celu wsparcia spontanicznego zrywu proletariatu. A nasza Armia Czerwona miała udzielić bratniej pomocy klasowej. Cała ludność Finlandii została podzielona na białych i czerwonych. Tak zwani Biali Finowie mieli podlegać izolacji i likwidacji. Czekało ich to samo, co polskich oficerów w Katyniu, Charkowie i Miednoje. Warto wspomnieć, że podział na białych i czerwonych wprowadzono dla wszystkich sąsiadujących z nami terenów. W roku 1920 Armia Czerwona walczyła z „białopolakami”, w 1921 z „białofinami” i „białokarelczykami”, w 1927 z „białochińskimi generałami”. Już wówczas rodziły się plany udzielenia proletariackiej pomocy ludowi Etiopii. Ale do tego nie doszło i do głodu w Etiopii doprowadziliśmy znacznie później. Już jednak w latach trzydziestych nasi teoretycy rozumieli, że jeśli będziemy wprowadzać porządki komunistyczne w Afryce, znajdą się ludzie, gotowi stawić opór. Skoro zaś wystąpią do walki przeciw czerwonym, to znaczy, że będą biali. Biali Murzyni. Nie śmiejmy się, nie brzmi to wszak wcale śmieszniej niż „białochińczycy”. Przez całe życie szukam białego Chińczyka, ale jak dotąd, trafiam tylko na żółtych. Toteż, zawsze, gdy znajduję w gazecie „Krasnaja zwiezda”, głównym organie Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej, wzmianki o „białofinach” (na przykład 16 lipca 1994 lub 28 kwietnia 1995), zadaję sobie pytanie: czemuż to sam redaktor naczelny i korespondenci „Krasnej zwiezdy” nie określają się jako „czerwonorosjanie”? Lub „czerwonobrunatni”? Kiedyż wreszcie Ministerstwo Obrony Rosji przestanie dzielić ludzi na proletariuszy i burżujów, na zwolenników i przeciwników Światowej Rewolucji Komunistycznej? Kiedyż wreszcie „Krasnaja zwiezda” przestanie cytować hasło Marksa „Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się”? Czas zrozumieć, że nikt z nami dobrowolnie łączyć się nie chce. 733

— Razwiedupr — Razwiedywatielnoje Uprawlenije — Zarząd Wywiadowczy Sztabu Generalnego Armii Czerwnej, w latach 1921–1942 radziecki wywiad wojskowy, w 1942 roku podniesiony do rangi Zarządu Głównego (GRU) [przyp. red.]

Już samo określenie „białofinowie” świadczy o tym, że naszym celem było przekształcenie ich w czerwonych. Toteż jesienią 1939 roku postawione zostało odpowiednie zadanie. W kremlowskim gabinecie trudno myśleć o temperaturze rzędu minus 40 stopni Celsjusza. Więc wiadomość o tym, że ktoś spędzi zimową noc bez ocieplanych sortów, przyjmuje się bez specjalnego wrażenia. Dlatego właśnie, że nie pamiętano o takich drobiazgach, zapadła decyzja o udzieleniu pomocy naszym fińskim braciom. Zakładano, że „białofinowie” wywieszą białą Hagę. Nie przewidywano oporu. Po prostu wydano rozkaz wkroczenia wojsk. A Finowie się zaparli. Nie wywiesili białej flagi. Przywitali naszych wyzwolicieli ogniem snajperów. Finowie od dwudziestu lat spodziewali się z naszej strony tego kroku. Czegóż innego mogli się spodziewać po towarzyszu Stalinie, po jego armii–oswobodzicielce? Finlandia czekała na taki właśnie obrót sprawy. Zaczęła śię wojna, atak, przełamanie. Ale przełamanie linii Mannerheima, jak wiemy obecnie, było niemożliwe. W żadnych warunkach. Niemożliwe było też jej obejście: na północ od Ładogi wszędzie lasy nie do przebycia, bagna, tundra, jeziora. W 1944 roku walczył w tych okolicach niemiecki generał pułkownik Lothar Rendulic. „Drzewa strefy morenowej rosną wśród bezładnie nagromadzonych odłamków skalnych, których wysokość osiąga, a nawet przekracza wzrost człowieka. Podczas wstępnego rozpoznania próbowałem niekiedy zboczyć z drogi i przebić się przez las, ale udawało się to wyjątkowo rzadko. Najczęściej można było to zrobić tylko na czworakach. Poruszanie się wśród skał jest skrajnie wyczerpujące. Bardzo rzadko można je obejść. O ruchu pojazdów, nawet po wyrąbaniu drzew, nie ma w ogóle mowy. Nie przechodzą tamtędy nawet juczne zwierzęta. Przemieszczanie się i prowadzenie działań bojowych jak w normalnych warunkach terenowych jest tu wykluczone. Obszar bagiennych lasów jest gęsto zadrzewiony. Poruszać się tam jest jeszcze trudniej niż po terenie skalisto–leśnym.”734 Ponieważ spodziewana była bezwarunkowa kapitulacja, w Armii Czerwonej nie przeprowadzono żadnych przygotowań do wojny. Planowany był zwycięski marsz.

734

—

L. Rendulic, „Dowodzenie wojskiem”, Moskwa 1974, s. 189.

Ale mężny naród fiński się nie poddał. Wtedy Armia Czerwona otrzymała rozkaz zmiażdżenia przeciwnika.

9. Przez całe życie słyszałem opinię: czemuśmy się tak patyczkowali z tą Finlandią? Można ją było zgnieść paznokciem. Ten pogląd wypowiadali wybitni stratedzy i politycy, dziennikarze, generałowie, admirałowie, zwykli ludzie. Zgódźmy się z tym na chwilę. Jeżeli rzeczywiście nie było powodu, żeby się tam tak długo guzdrać, to spróbujmy zrozumieć Stalina. On też uważał, że nie ma się co z nimi cackać. Dlatego nie poczyniono odpowiednich przygotowań. Panowały bojowe nastroje. Były one zrozumiałe po błyskodiwym zwycięstwie nad Chałchyn–gołem: latem 1939 roku Żukow rozbił w Mongolii całą armię japońską, a jesienią wydano Miereckowowi rozkaz wprowadzenia wojsk do Finlandii. Zrozumiałe, że po rozgromieniu Japończyków nikt nie traktował poważnie przygotowań do operacji w Finlandii. No i sparzyliśmy się. Reakcja była jednak natychmiastowa. I zrobiono wszystko, co trzeba. Zaraz po pierwszych starciach Armia Czerwona otrzeźwiała. Żołnierze i dowódcy zrozumieli, że mają silnego przeciwnika: zdyscyplinowanego, myślącego, mężnego. Każdy fiński żołnierz to świetny strzelec i narciarz. Nie ma nad sobą żadnej wojskowej biurokracji, cała inicjatywa należy do niego, więc działa: z nagła, zdecydowanie, wytrwale, unikając przewlekłych walk, uderza tylko wtedy, gdy przekonany jest o niewątpliwym sukcesie, i natychmiast znika w tajdze. Takiego przeciwnika należy szanować, zwłaszcza, że w tych warunkach cały znakomity sprzęt Armii Czerwonej był nieprzydatny. Używanie tego świetnego sprzętu przeciw rozproszonym grupom narciarzy równało się biciu pcheł przy użyciu czołgów. Dziwi mnie to, że są całkiem niegłupi ludzie, którzy latami powtarzają: wielkie mi rzeczy, ta cała Finlandia, ta cała linia Mannerheima, ten cały półtorametrowy śnieżek, ten cały mrozik poniżej czterdziestu stopni. Nie trzeba się było z tą Finlandią tyle patyczkować. Tak może mówić tylko krytyk, który nie otrzeźwiał z tromtadracji.

10. Dziwne wydaje się również stanowisko niektórych wybitnych strategów. Linia Mannerheima budowana była jako zapora absolutna, mająca stuprocentową gwarancję, że jej nikt nie przejdzie. W jej konstruowaniu brali udział najwybitniejsi specjaliści na świecie w dziedzinie fortyfikacji. Uznano powszechnie — przekartkujmy czasopisma wojskowe lat trzydziestych — że linii Mannerheima nie da się przełamać ani w pięć, ani w dziesięć lat. Jest w ogóle nie do przełamania. Nigdy. Żadnymi siłami. Budowana była tylko po to, by odeprzeć natarcie Armii Czerwonej. Bo jakiejże innej? I Armia Czerwona przełamała linię Mannerheima. Przełamała ją zimą. Przełamała bez przygotowań. Z marszu. Nie w ciągu dziesięciu lat, nie pięciu, ale w trzy miesiące. Wszyscy, którzy przepowiadali, że Armia Czerwona nie przebije się nigdy przez linię Mannerheima, mówiąc delikatnie, skompromitowali się. Armia Czerwona wywróciła całkowicie wyobrażenia światowej teorii wojskowości o tym, że takie pozycje obronne są nie do zdobycia. Zachodni eksperci wojskowi musieli uznać wysoką wartość bojową Armii Czerwonej i błędność własnych przewidywań. Z działań bojowych w Finlandii wypływa tylko jeden wniosek: dla Armii Czerwonej nie ma rzeczy niemożliwych. Jeśli zdolna jest atakować takich warunkach, to znaczy, że może atakować w każdych — gorszych niż w Finlandii być nie może. Jeśli Armia Czerwona przełamała linię Mannerheima, to znaczy, że jest w stanie zmiażdżyć Europę i w ogóle wszystkich. Zwycięska Armia Czerwona osiągnęła to, co zachodni stratedzy uważali za niemożliwe. Ale stratedzy nie przyznali się do mylnych prognoz. Zamiast tego ogłosili, że Armia Czerwona była... nieprzygotowana do wojny. I myśmy to przełknęli.

ROZDZIAŁ 67. KTO PRZEGRAŁ WOJNĘ W FINLANDII To była nasza wojenna katastrofa, po której naszej armii długi czas nie brali na serio nawet przyszli sojusznicy, do czego przyznawał się nawet sam Churchill „WIECZERNIAJA MOSKWA”, 15 LISTOPADA 1994

1. Przełamaliśmy wprawdzie linię Mannerheima, ale za jaką cenę? A za wszelką cenę! Czyż interesowała nas kiedykolwiek jakaś cena? Mieliśmy tylko wielki Cel. Dla osiągnięcia tego celu towarzysze Lenin i Trocki uważali za możliwe poświęcić wszystkie narody Rosji i jej bogactwa. I tak też czynili. Stalin również nie pytał o cenę. Ale Stalin miał dość rozsądku, by po przełamaniu linii Mannerheima, gdy Finlandia, utraciwszy swą zaporę obronną, była wystawiona na ciosy, wstrzymać marsz „wyzwoleńczy” i nie wdawać się w długą wojnę partyzancką. Z politycznego punktu widzenia walki w Finlandii były klęską Związku Radzieckiego. Cel wojny był zbyt jasny i czytelny — przyłączenie Finlandii do niezłomnego Związku Radzieckiego. Teraz wypadało oznajmić, że nie walczyliśmy o włączenie nowej republiki w skład ZSRR, ale o „bezpieczeństwo miasta Lenina”. A rząd Kuusinena i armię narodowowyzwoleńczą Finlandii rozpędzono bez hałasu, jakby nigdy nic takiego nie istniało. Jednakże z czysto wojskowego punktu widzenia było to najbłyskotliwsze zwycięstwo, z którym nie można porównać niczego w dziejach — ani wcześniej, ani później. Każda armia świata, której udałoby się odnieść takie zwycięstwo, zapisałaby to złotymi zgłoskami w swoich kronikach.

Działania zbrojne w Finlandii zakończyły się 13 maja 1940 roku, a już latem trzy państwa bałtyckie, Litwa, Łotwa i Estonia, poddały się Stalinowi bez walki i przekształciły się w republiki Związku Radzieckiego. Rządy i dowództwa wojskowe tych państw z uwagą śledziły przebieg walk w Finlandii i pozwoliło im to wyciągnąć straszny, ale jedyny wniosek: Armia Czerwona zdolna jest wypełnić niewykonalne zadania i nie zawaha się przed żadną ofiarą. Jeśli Stalin podejmie decyzję, to Armia Czerwona zniszczy każdego, bez względu na własne straty, lecz rozkaz wykona. Toteż trzy państwa skapitulowały bez jednego wystrzału. Rozumiejąc, że opór nic nie da. W tym właśnie czasie Stalin postawił ultimatum rządowi Rumunii: oddajcie Besarabię. Pomny na los Finlandii rząd rumuński nawet nie próbował dłuższych negocjacji: bierzcie Besarabię, a przy okazji Bukowinę. A zatem wniosek: straty Armii Czerwonej w Finlandii należy od razu podzielić między pięć podbitych państw — Finlandię, Litwę, Łotwę, Estonię i Rumunię. Armia Czerwona zademonstrowała swą siłę w Finlandii, później zaś pozostałe kraje poddawały się bez walki, świadome, czym może się zakończyć stawianie oporu woli Stalina.

2. Pytanie: a więc kto przegrał wojnę w Finlandii? Odpowiedź: wojnę w Finlandii przegrał Hitler. Armia Czerwona przeprowadziła w Finlandii operację jedyną w swoim rodzaju. Armia Czerwona działała tak, jak nie działał nikt i nigdy, Hitlerowi zaś nie wiedzieć czemu wydawało się, że Armia Czerwona działa źle. Niemieccy generałowie ujrzeli cud, ale nie pojęli jego znaczenia. Niemieccy generałowie nie potrafili ocenić tego, co widzą. Ludzie z otoczenia Hitlera sądzili błędnie, że Stalin nie jest przygotowany do wojny. Dziennik Goebbelsa z tamtych dni pełen jest informacji takich jak: „Armia rosyjska nie reprezentuje żadnej wartości bojowej. Jest źle dowodzona i jeszcze gorzej uzbrojona”735. Goebbels notował nie tylko swoje poglądy, ale również opinie

735

—

The Goebbels Diaries 1939–1941. Londyn, s. 46–47. Notatki z 11 i 14 listopada 1939.

Hitlera: „Stwierdza on znowu, że sytuacja armii rosyjskiej jest katastrofalna. Z trudem można by jej użyć do działań bojowych”. Najgorszy błąd, jaki można popełnić na wojnie, to nie docenić przeciwnika. W ogóle nie ma nic gorszego niż zakładanie, że przeciwnik jest głupszy od nas. Dla niektórych taka pomyłka kończy się przedwczesną śmiercią. Śmiercią przypłacił Hitler nie docenienie potęgi Armii Czerwonej. Hitler zamiast szczerzyć zęby powinien był wysłać do Finlandii jedną niemiecką kompanię piechoty. Nie specjalną, nie elitarną, ale najzwyklejszą, i dać niemieckim żołnierzom możliwość zdobycia doświadczenia. Niech spróbują atakować. Niech spróbują niszczyć żelbetowy punkt oporu, którego w ogóle nie sposób dostrzec w oślepiającym śniegu. Niech spróbują atakować w śniegu po same uszy. Jeśli się nie udaje, niech znajdą inne miejsce i spróbują atakować tam, gdzie sięga nie po szyję, ale tylko po pierś. Niech spróbują znaleźć w śniegu choć jedną minę. Niech pogryzą skórkę chleba, twardą jak beton. To z takimi żołnierzykami należało pogadać. Dotknąć ich czarnych uszu, które bez żadnego bólu odłamują się z chrzęstem od głowy. Trzeba było obejrzeć ich nogi, pokryte ranami odmrożeń. Takich właśnie żołnierzy powinien zaprosić do siebie Hitler i bez pośpiechu, przy ciepłym kominku ocenić wartość bojową Armii Czerwonej. Hitler powinien był wysłać do Finlandii z pięciu swoich generałów: niech nabiorą doświadczenia, niech spróbują organizować zaopatrzenie choćby tylko dla jednego plutonu piechoty, a jeśli uda im się przepchnąć jeden samochód przez śniegi, to niech pokosztują mrożonej wódeczki. Hitler powinien był poznać wrażenia takich generałów. I dopiero wtedy wyśmiewać się do upojenia z Armii Czerwonej. Ale Adolf Hitler z bliżej nieznanych przyczyn tego nie uczynił. Oglądał wojnę radziecko–fińską z odległego zacisza. Z luksusowego gabinetu Kancelarii Rzeszy. A jak wiadomo, syty głodnego nie zrozumie. Hitler był syty i było mu ciepło. A wokół niego znajdowali się ludzie, którzy się słodko wysypiali w czystych sypialniach, brali gorącą kąpiel, a potem, gładko ogoleni, przystrzyżeni i wyperfumowani spożywali na śniadanie sok pomarańczowy, jaja na bekonie i pachnące grzanki z masłem. A po śniadaniu, owiani aromatem kawy, patrzyli na globus i oceniali sytuację: ogromny Związek Radziecki i maleńka Finlandia!

I nie byli w niczym mądrzejsi od generałów stalinowskich. Oceniali sytuację dokładnie tak, jak kilka dni wcześniej w kremlowskich gabinetach oceniali ją towarzysze Stalin, Mołotow, Beria, Woroszyłow: nie ma się co patyczkować z Finlandią!

3. Stalin myślał: cóż może sobą reprezentować Finlandia? Jakie mogą wyniknąć problemy? Tak samo sądził Hitler. Również Churchillowi w mglistym Londynie trudno było pojąć, dlaczego Armia Czerwona bije głową w mur. Wszyscy oni w swych gabinetach nie mogli zrozumieć, co to jest minus 32 stopnie. Nie mogli zrozumieć różnicy między minus 35 a minus 38 stopni. Więc niech mi wybaczy gościnna Anglia, która mnie przygarnęła, bo nie mówię tego złośliwie: tutaj przy temperaturze minus 3 stopnie ogłasza się klęskę żywiołową, stają pociągi, w mieszkaniach zamarzają staruszkowie, pękają rury kanalizacyjne. Kiedy spadnie śnieg na dwa cale, życie w mojej cudownej Anglii zamiera. Ktokolwiek widział Anglię przysypaną śnieżkiem, nie zaprzeczy, że wszystkie przydrożne rowy są pełne samochodów, przewróconych do góry kołami. A więc siedzisz sobie przed płonącym kominkiem w starym zamku, pociągasz bez pośpiechu whisky and soda z lodem, otaczasz się aromatycznym dymem hawańskiego cygara i starasz się zrozumieć: czemu ci Rosjanie tak się guzdrzą? Może mają głupich dowódców? A może żołnierze są opieszali? A może broń jest przestarzała?

4. Norwegowie, Kanadyjczycy, Szwedzi, Eskimosi, Finowie wiedzą, co to jest minus czterdzieści. Ale zapytajcie Brytyjczyka, Niemca, Francuza, czy kiedykolwiek odczuł na własnej skórze te minus czterdzieści? Czy normalny człowiek może przetrzymać tydzień w kirzowych butach? Armia Czerwona przetrzymała. Wypełniła zadanie. Mało tego, nawet się uczyła. Uczyła się wyjątkowo szybko. Poczytajcie szwedzkie gazety z lutego 1940 roku! To tam, w kapitalistycznych gazetach — nie do wiary — zachwycają się Armią Czerwoną. Ludzie, którzy wiedzą, co to jest prawdziwa

zima, w lutym 1940 roku mieli przed sobą zupełnie inną armię, całkiem inną niż ta, która wkroczyła na fińskie ziemie przed dwoma miesiącami. Wszystko zmieniło się w sposób zasadniczy: od racji żywnościowej i ekwipunku żołnierskiego po organizację służb tyłowych korpusów i armii, od taktyki drużyny piechoty do systemu dowodzenia strategicznego na obszarze teatru działań wojennych. Hitler tych zmian nie zauważył. Hitler nie dostrzegł niesamowitej umiejętności radzieckich żołnierzy i dowódców przystosowywania się do wszystkiego, również do zabójczych warunków kampanii zimowej. Ciekawe, że sam Hitler uważał, iż w lasach można się bronić i prowadzić działania partyzanckie, ale atakowanie wielkimi związkami taktycznymi jest niemożliwe736. Hitler nie miał na myśli Finlandii, jej lasów i klimatu. Mówiąc, że nie można walczyć, myślał o lasach Europy Zachodniej. Tylko że kiedy Armia Czerwona przedzierała się przez karelskie gęstwiny całymi dywizjami, korpusami, a nawet armiami, Hitler nie pamiętał, że ofensywa w lesie jest niemożliwa. Dla Armii Czerwonej wojna w Finlandii była szczepionką przeciw zadufaniu, tromtadracji, przeciw niedocenianiu przeciwnika. Wojna w Finlandii wiele nauczyła Armię Czerwoną: pod Moskwą w 1941 roku i pod Stalingradem w 1942 wojska niemieckie spotkały armię, która potrafiła walczyć w zimie. A Hitlera wojna w Finlandii nie nauczyła niczego. Wojna ta spłatała Hitlerowi złośliwego figla. Nie zrozumiawszy tej wojny, nie doceniwszy jej trudności, Hitler wyciągnął z niej wnioski o katastrofalnych skutkach. Nie wiadomo dlaczego uznał, że Armia Czerwona jest całkowicie nieprzygotowana. Hitler się przeliczył. Po prostu nie wiedział, że w państwie Stalina nie obowiązują zasady logiki. Nie rozumiał, że Związek Radziecki funkcjonuje wbrew wszelkiej logice. Z tego, że Armia Czerwona nie doszła do Helsinek, zupełnie nic nie wynika. A nawet przeciwnie, wynika z tego, że można dojść do Berlina w każdych warunkach. W każdych, nawet najgorszych. Czego zresztą później dowiodła.

736

—

Zastolnyje razgowory Gitlera, op. cit., zapis z 8 września 1941.

5. Wielu niemieckich generałów przekonało się, że ocena Armii Czerwonej na podstawie kampanii fińskiej była niewłaściwa. Przekonało się o tym szybko. W 1941 roku. Już po pierwszych starciach okazało się, że Armia Czerwona ma najlepsze na świecie czołgi, najlepsze na świecie armaty i haubice, najlepsze na świecie samoloty szturmowe, Armia Czerwona ma takie uzbrojenie, jakiego nie posiada żadna armia na świecie. Przekonano się o zdolności bojowej żołnierza radzieckiego. Jednym słowem, było jasne, że niemieckie dowództwo i niemiecki wywiad mocno się przeliczyły. Do pomyłki przyznał się w wąskim kręgu sam Hitler. Było to 12 kwietnia 1942 roku. Hitler powiedział, co następuje: „Cała ta wojna z Finlandią w 1940 roku, podobnie jak wkroczenie Rosjan do Polski z przestarzałym sprzętem i źle wyposażonymi żołnierzami, to nic innego, niż ogromna kampania dezinformacji, ponieważ w tym czasie Rosja dysponowała uzbrojeniem, które czyniło z niej — na równi z Niemcami i Japonią — światowe mocarstwo”737. I dalej: „Rosjanie stworzyli niewiarygodnie potężny przemysł zbrojeniowy. [...] I im więcej wiemy o tym, co się dzieje w Rosji, tym bardziej się cieszymy, że w porę zadaliśmy decydujący cios. [...] Uzbrojenie Armii Czerwonej to najlepszy dowód, że [...] udało nam się osiągnąć niezwykłe sukcesy”738. Coś takiego! W czasie walk w Finlandii uważał, że Rosjanie nie nadają się do niczego. Teraz okazało się, że wręcz przeciwnie. Rzecz jasna, Hitler nie mógł przyznać, że straszliwie się przeliczył, że popełnił fatalny błąd, dlatego mówił o kampanii dezinformacji: Stalin go oszukał. Nawet jeśli tak było, jeśli Stalin po prostu celowo symulował w Finlandii słabość, a Hitler w to uwierzył, faktem pozostaje, że był to punkt dla Stalina. Tysiące lat wcześniej wybitny teoretyk wojny Sun Tzu pouczał dowódców: „Wojna to sztuka oszukiwania. Jeśli twoja armia jest blisko, przekonaj wroga, że jest daleko. Jeśli jest daleko, przekonaj go, że blisko. Jeśli 737 738

— —

Ibid., s. 205. Ibid., zapis z 22 lipca 1942.

jesteś słaby, przekonaj, żeś silny. Jeśliś silny, udawaj słabość. Biada temu, kto da się zwieść”739. Hitlera nikt w Finlandii nie zwodził. To on i jego generałowie sami dali się nabrać. I zapłacili za to. Nawet Hitler zrozumiał: przebiegu działań zbrojnych w Finlandii nie wolno oceniać jako przejawu słabości Armii Czerwonej. Upłynęły dziesiątki lat. Miliony naszych uczonych studiowało wojnę w Finlandii, ale znowu, nie wiedzieć czemu, wyciągali wniosek, że walki w Finlandii to dowód słabości Armii Czerwonej i jej zupełnego nieprzygotowania do wojny. Towarzysze i panowie, tak sądził Adolf Hitler. Popełnił błąd. I przegrał. A wy powtarzacie błąd Hitlera. Tylko że Hitler miał dość rozsądku, by uznać swą pomyłkę. Obecnym uczonym zaś jakoś tego rozsądku nie dostaje. Panowie historycy, czyżbyśmy byli głupsi od szalonego Führera?

739

—

Sun Tzu. „Sztuka wojny”, wyd. Przedświt. Warszawa 1990, s. 41.

ROZDZIAŁ 68. O ŁATWOPALNYCH CZOŁGACH Silnik to taka sama broń czołgu, jak działo740. GENERAL PUŁKOWNIK HEINZ GUDERIAN

1. Stalin miał wielokrotnie więcej czołgów niż Hitler. A liczby to rzecz niepodważalna. Dlatego obrońcy Stalina musieli wymyślić jakiś fortel, jakiś chwyt, jakieś parametry nie związane z liczbami, by móc powiedzieć: też coś, siedmiokrotna przewaga, akurat! Komuniści długo kombinowali, aż wreszcie oznajmili: radzieckie czołgi były łatwopalne, paliły się jak zapałki. Z miejsca wszyscy historycy jak jeden mąż zaczęli w kółko powtarzać: łatwopalne, łatwopalne jak pudełka zapałek! Za ekspertami podchwyciły to szerokie masy społeczeństwa. Kłamstwo szybko przekroczyło granice i zaczęło krążyć po świecie. Pewnego razu, występując w telewizji francuskiej, mówiłem o tym, jak Stalin był przygotowany do wojny, a prezenterka przerywa mi z lekką ironią: och, znamy te rosyjskie czołgi, paliły się jak zapałki... Ta paniusia nie odróżni śrubokrętu od klucza francuskiego, ale o tym, że radzieckie czołgi były łatwopalne, wie na pewno. Nauczyła się tego. Zapamiętała. I wiedzą o tym wszyscy. W Londynie spotkałem przypadkiem redaktora naczelnego pewnego ulubionego przeze mnie jeszcze z dzieciństwa moskiewskiego czasopisma technicznego. Obaj ucieszyliśmy się z tego spotkania. Uściskaliśmy się. Wypiliśmy po kieliszku. Gadamy o tym i owym. Aż wreszcie on mi mówi życzliwie, po przyjacielsku: ciągle opowiadasz o przygotowaniu Stalina do

740

—

H. Guderian, Tanki- wpieriod!, Moskwa 1957, s. 57.

wojny, tumanisz ludzi, ale jesteśmy przecież ludźmi rozsądnymi, nas nie nabierzesz, my wiemy, że nasze czołgi były... że tak powiem... łatwopalne. I w tym rzecz. Całą siedmiokrotną przewagę Stalina pod względem liczby czołgów można skreślić. Cóż z tego, że było ich tyle? Płonęły, jak pudełka zapałek...

2. Od dawna interesował mnie problem praźródła. Oczywiście, te pogłoski rozpowszechniała czerwona propaganda. Ale musiało istnieć jeszcze jakieś źródło, które ludzie traktowali poważnie. Przecież człowiek rozsądny nie będzie tak po prostu powtarzać bzdur. Skąd więc się to wzięło? Pytam wszystkich: skąd ty o tym wiesz? Odpowiadają: przecież o tym wiedzą wszyscy. Skoro wiedzą wszyscy, to nie dotrze się do źródła. Jednak pewnego razu w wydawanej w USA gazecie emigracyjnej „Nowoje Russkoje Słowo” wystąpił historyk Josif Kosiński. Dezawuuje mnie, powiada, że przewaga liczebna nie miała żadnego znaczenia: jaki pożytek ze stalinowskich czołgów, skoro płonęły jak pochodnie!741 I nagle mnie olśniło: przecież on się naczytał Żukowa! Ponieważ historyk ten nie czytał niczego poza Żukowem, to niczego nie zrozumiał. A sprawa miała się zgoła inaczej. Jedną z najistotniejszych cech radzieckich czołgów z okresu drugiej wojny światowej było to, że się źle paliły. Zapalić je było trudniej, niż czołg jakiejkolwiek innej armii. Wyjaśnić to można łatwo: wszystkie państwa używały czołgów z silnikami gaźnikowymi, ale Związek Radziecki był jedynym krajem na świecie, który do napędu czołgów masowo stosował silniki dieslowskie. Próbowano wykorzystywać silniki wysokoprężne do naprędu niektórych czołgów japońskich, włoskich i amerykańskich, ale miały one małą moc i były dość prymitywne. Na dodatek nie były skonstruowane z myślą o napędzaniu czołgów, tylko ciągników i samochodów. W połowie lat trzydziestych także 741

— W kwestii tej korzystnie na tle innych krajów wyróżniała się Polska, jedyny poza Związkiem Radzieckim kraj, w którym seryjnie (w latach 1934–1939) budowano czołgi z silnikami wysokoprężnymi. Łącznie powstało około 150 egzemplarzy udanego czołgu lekkiego typu 7TP [przyp. red.].

Niemcy próbowali zastosować silnik wysokoprężny Kruppa do napędu swojego pierwszego czołgu, lecz próby te spełzły na niczym. W zdecydowanej większości czołgi budowane poza granicami ZSRR miały silniki gaźnikowe742. A silnik gaźnikowy pracuje na benzynie, często na benzynie lotniczej. Opary benzyny to rzecz niebezpieczna. W warunkach bojowych jest wiele przyczyn, które mogą spowodować wybuch. Na przykład coś zaiskrzy w przedziale silnika. Bywa i tak, że choć pocisk nie przebije pancerza, to siła uderzenia jest taka, że we wnętrzu czołgu posypią się iskry. Jeśli natomiast zamiast silnika gaźnikowego wstawić diesel, możemy nie bać się iskier, niech się sypią. Przewagę diesla można udowodnić prostym doświadczeniem. Nalejmy do wiadra benzyny lotniczej i zbliżmy do niej płonącą pochodnię. Ale zachowajmy ostrożność. Gwałtowny zapłon nastąpi, zanim jeszcze pochodnia dotknie benzyny. A teraz nalejmy do wiadra oleju napędowego i wsadźmy do niego pochodnię. Ogień zgaśnie jak w wodzie. Twórcy radzieckiego czołgowego diesla zademonstrowali ten eksperyment z dwoma wiadrami marszałkowi Związku Radzieckiego Tuchaczewskiemu. Na Tuchaczewskim nie wywarło to większego wrażenia i z uporem nalegał na stosowanie silników benzynowych. Po rozstrzelaniu Tuchaczewskiego radzieccy konstruktorzy powtarzali to proste doświadczenie przed wieloma wysokimi dowódcami. Udało się dowieść wyższości silnika wysokoprężnego i Związek Radziecki stał się pierwszym państwem świata, które rozpoczęło produkcję dieslowskich silników czołgowych na skalę masową. Do samego końca drugiej wojny światowej ZSRR pozostał jedynym krajem, w którym zdecydowaną przewagę w produkcji stanowiły silniki diesla. Wszystkie pozostałe państwa przestawiły się na ten system w dwanaście, piętnaście lat po wojnie. Rzecz jasna, czołgi z silnikiem dieslowskim też można podpalić, ale jest to znacznie trudniejsze niż w przypadku czołgu z silnikiem benzynowym.

3.

742

—

„Nowoje Russkoje Słowo”, Nowy Jork, 25 maja 1990.

Pod względem bezpieczeństwa przeciwpożarowego radzieckie czołgi lat dwudziestych i trzydziestych nie różniły się niczym od czołgów innych państw. I nie mogły się różnić. Cały świat używał silników gaźnikowych i wszystkie one w bitwach płonęły jasnym płomieniem. Było to nieuniknione. Z tym się godzono. Czołgi radzieckie pod tym względem nie były ani gorsze, ani lepsze od innych. Miały zamontowane takie same silniki, jak czołgi angielskie, francuskie, niemieckie czy amerykańskie. Najbardziej rozpowszechnione w Armii Czerwonej owych lat były silniki angielskie Armstrong Siddeley i amerykańskie lotnicze Liberty, które i my, i oni montowaliśmy w czołgach. Oczywiście, burżuazyjnym silnikom nadawaliśmy własne, proletariackie nazwy. Ale nasz rodzimy Liberty w żaden sposób nie mógł się palić jaśniej, niż jego amerykański odpowiednik. Nie mógł, gdyż to nie silnik się pali, ale znajdująca się w nim benzyna. A kapitaliści produkowali benzynę czystszą od naszej. Właśnie po to, aby się jaśniej paliła. Za Stalina każde odkrycie przedstawiano jako wynalazek rosyjski: to Rosjanie pierwsi wymyślili balon (Kriakutnyj), samolot (Możajski), silnik parowy (Połzunow), lokomotywę (bracia Czerepanowowie), spadochron (Kotielnikow), radio (Popow) i tak dalej. Ale nikt w Związku Radzieckim nie mówił, że silnik dieslowski wymyślono w Rosji. Wszyscy wiedzieli, że wynalazł go Rudolf Diesel. A on był Niemcem. Więc żarty na bok: wprawdzie radzieccy konstruktorzy nie stworzyli silnika wysokoprężnego, ale ich zasługą było to, że go właściwie ocenili. Niemcy nie doceniły swego geniusza. Radzieccy inżynierowie zaś dostrzegli zalety takiego silnika i już w roku 1932 w Związku Radzieckim rozpoczęto prace nad stworzeniem szybkobieżnego diesla czołgowego BD–2. Istnieją informacje, że silnik ten, obcego pochodzenia, został gdzieś wykradziony przez wywiad radziecki. Nie odrzucam tego. Wiem, jak to się działo w ZSRR. Lecz to nie zmienia ogólnego obrazu, przeciwnie, czyni go wyrazistszym: nikt tego silnika nie docenił, a oni docenili i zrobili wszystko, żeby go zdobyć. W roku 1935 prace zostały zakończone. Gotowy silnik otrzymał symbol W–2. Zalety diesla były oczywiste. Przy takiej samej mocy zużywał prawie o jedną trzecią mniej paliwa, a zagrożenie pożarowe było o wiele mniejsze.

Diesel był prostszy w konstrukcji, nie wymagał skomplikowanego, kapryśnego systemu zapłonu z przerywaczem, rozrządem, świecami, wysokim napięciem. Paliwo też było tańsze. Pierwsze W–2 zamontowano w kilku egzemplarzach czołgów BT–5. Egzamin zdały celująco. Ale...

4. Ale Armia Czerwona przygotowywała się do walki na terytorium nieprzyjaciela. Potencjalni przeciwnicy w żaden sposób nie dorastali do naszego poziomu rozwoju techniki wojskowej, nie stosowali diesli, a nawet tego nie planowali. Radziecki Sztab Generalny dokonał obliczeń, które nie napawały optymizmem. Gdyby rzucić piętnaście, dwadzieścia tysięcy czołgów na Europę Zachodnią, to trzeba by było dostarczać nacierającym armiom w bardzo szybkim tempie dziesiątki tysięcy ton dieslowskiego paliwa. Nieprzyjaciel, cofając się, będzie wysadzał mosty i tory kolejowe. Dowóz paliwa w takich warunkach będzie trudny, a zdobycie go w Europie Zachodniej — niemożliwe. Z kolei nieprzyjaciel na razie nie stosuje na szerszą skalę paliwa dieslowskiego i ani mu to w głowie, zatem nie można nawet liczyć na zdobyczne. Dlatego powstał problem: przechodzić na paliwo dieslowskie, czy nie? Jeśli nie przejdziemy, to nasze czołgi będą takie same jak u innych na całym świecie — łatwopalne, ale za to w przypadku naszej ofensywy nie będzie kłopotu z paliwem, można je zdobyć u przeciwnika. W Europie Zachodniej na każdym skrzyżowaniu znajduje się stacja benzynowa. Jeśli zaś przejdziemy na diesle, to czołgi staną się lepsze, ale przez zacofanie innych krajów w tej dziedzinie ryzykujemy pozostanie bez paliwa w najbardziej dramatycznym momencie wyzwoleńczego marszu. Jeden z najznakomitszych badaczy historii radzieckich sił pancernych Wasilij Wiszniakow stwierdza: „Były również głosy zdecydowanego sprzeciwu, powołujące się głównie na fakt, że w zagranicznych czołgach montuje się silniki benzynowe, co oznacza, że nasze czołgi z dieslem będą

potrzebować specjalnego zaopatrzenia w paliwo, bez możliwości wykorzystania nieprzyjacielskich składów benzyny”743. Zdecydowanym przeciwnikiem diesli był marszałek Tuchaczewski. Pisał na ten temat: „Armia zmechanizowana, a szczególnie ta, która w pierwszym okresie wojny wysunie się daleko do przodu na terytorium przeciwnika, z reguły nie może liczyć na dowóz kolejowy pomimo dużego zapotrzebowania materiałowego. Jej zaopatrywanie będzie się opierać na szybkobieżnym transporcie samochodowym i traktorowym oraz na zdobycznych składach, zwłaszcza nieprzyjacielskich składach paliwa”744. Gdyby wojna miała się toczyć na własnym terenie, to diesle zaakceptowano by bez wahania. Tylko że Armia Czerwona przygotowywała agresję. Armia Czerwona szykowała się na serio do walki na terytorium przeciwnika, radzieckie sztaby planowały operacje w głębi Europy Zachodniej, licząc na zdobycie paliwa do czołgów w składach nieprzyjaciela. Dlatego radzieccy konstruktorzy musieli się dostosować do niskiego poziomu techniki czołgowej Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii, USA. Spór trwał więc nadal. Ostatecznie zwyciężyli zwolennicy diesla. Nie oznaczało to rezygnacji z planów agresji, po prostu opracowano sposób dostarczania wielkiej ilości paliwa w ślad za nacierającym wojskiem: podciągnięto rurociągi do granic i zgromadzono wielkie zapasy rur, umożliwiające szybkie przeprowadzenie magistrali na zajętych terenach. W 1939 roku rozpoczęła się seryjna produkcja czołgów BT–7M z dieslowskim silnikiem W–2. W 1940 roku generał armii Żukow wrócił z Mongolii i w raporcie przedstawionym Stalinowi postawił w tym sporze kropkę na „i”: czołgi z silnikami gaźnikowymi zapalają się błyskawicznie. Ponownie rozważono wszystkie plusy i minusy i ponownie uznano wyższość diesla.

5.

743 744

— —

Konstruktory, Moskwa 1989, s. 27. M. Tuchaczewski, „Pisma wybrane”, t. 1–2, Warszawa 1966, t. 2, s. 214–215.

24 czerwca 1945 roku marszałek Związku Radzieckiego Żukow wjechał na Plac Czerwony na wspaniałym białym ogierze o imieniu Kumir. I tak został uwieczniony w brązie. Teraz brązowy Kumir cwałuje po Moskwie. Dobry był z niego marszałek. Tylko że w całej historii ludzkości nie było bardziej krwawego dowódcy niż on. Żaden hitlerowiec nie poświęcił na darmo tylu swoich żołnierzy. Dla większego realizmu należałoby zamiast cokołu postawić napełniony krwią basen, żeby idol Żukow tkwił po kolana we krwi. Czcimy Żukowa jak jakieś bożyszcze, ale co przeszkadza w zadaniu prostego pytania: a czemu nie był sądzony? W każdym normalnym kraju byłby oddany pod sąd za rok 1941. Przed trybunałem zadano by mu wiele pytań. Dlaczego podciągnął rurociągi do samych granic? Dlaczego zgrupował czołgi nad granicą? Dlaczego nie zaminował mostów? Dlaczego zapełnił samolotami wszystkie nadgraniczne lotniska? Dlaczego dziesiątki tysięcy ton paliwa, dziesiątki tysięcy wagonów amunicji zgromadził przy samych granicach? U nas na wszystko znajdzie się wytłumaczenie: przeliczył się. Ale za to właśnie ponosi się odpowiedzialność. Jeśli wybuch urwał koło 45–milimetrowego działa, jeden z kanonierów zginął, a dwóch zostało rannych, to i tak trzeba ratować działo. Jeśli się nie uratowało, to działonowy szedł pod sąd. Tak czy owak odpowiadał głową. Ale Żukow nie został pociągnięty do odpowiedzialności. Dlaczego? Ano dlatego, że również po wojnie tworzyliśmy przygraniczne lotniska, składy amunicji i paliw. I sztaby, i węzły łączności. Kiedy rozpadł się Układ Warszawski, nasze wojska przez cztery lata nie były w stanie wywieźć z Niemiec Wschodnich swoich zasobów strategicznych. Podobnie jak w 1941 roku były one trzymane nad samymi granicami. Wojska wycofały się z Niemiec, Polski, Węgier — i znów zostały bez lotnisk. Jak w 1941. Jeśli działania Żukowa przed najazdem niemieckim uznać za niewłaściwe, to jednocześnie należałoby stworzyć od nowa całą radziecką sztukę wojenną, zmienić programy wszystkich uczelni wojskowych i szkolić armię inaczej.

Żukowa nie sądzono, gdyż w maju 1941 roku postępował całkiem właściwie, zupełnie tak samo, jak działał wcześniej, przed zadaniem niespodziewanego ciosu japońskiej 6. Armii w Mongolii, jak działał później — przed niespodziewanym uderzeniem na niemiecką 6. Armię pod Stalingradem. Otóż przed każdym zaskakującym atakiem podciągał na przednie rubieże sprzęt i amunicję, budował lotniska pod samym nosem przeciwnika. I po wojnie znów powtórzył wszystkie te „pomyłki” z 1941 roku. Żukowa nie sądzono dlatego, że reżim wcale nie chciał rozgrzebywać przyczyn rozbicia Armii Czerwonej w 1941 roku. Przyczyny należało zatuszować, zamazać, zatrzeć. Zajmował się tym sam Żukow. „Jako paliwa używano benzyny, [czołgi] łatwo więc zapalały się.”745 „Czołgi BT–5 i BT–7 są zbyt wrażliwe na ogień.”746 Po co to powtarzać? Żeby wszyscy zapamiętali. Tu raz powiedzieć, tam znów powtórzyć. Wówczas zapamięta nawet paniusia z francuskiej telewizji. Żukow w tym wypadku pisze prawdę, ale zapomina dodać, że cały świat używał dokładnie takich samych silników benzynowych. Ponieważ Żukow mówi o łatwopalności naszych czołgów, a przemilcza zagraniczne, można odnieść wrażenie, że nasze czołgi były gorsze niż w innych armiach. Tymczasem sytuacja przedstawiała się następująco: tylko w Związku Radzieckim uświadomiono sobie konieczność stworzenia silnika dieslowskiego o wyjątkowej mocy. Na długo przed wojną został on zaprojektowany, wykonany i wprowadzony do produkcji wielkoseryjnej. Tylko Związek Radziecki miał w chwili wybuchu wojny tak doskonałe silniki dieslowskie. Pomijam jednorzędowe silniki japońskie o mocy 110 KM i włoskie o mocy 125 KM. Były to niedoskonałe silniki samochodowe, których moc zupełnie nie była przystosowana do czołgów. Produkowano je w krótkich seriach do czołgów, które nie odegrały w wojnie żadnej roli. A więc tylko Związek Radziecki produkował diesle czołgowe z prawdziwego zdarzenia (moc ponad 500 KM). Były nie tylko najlepsze na świecie, ale jedyne w swoim j rodzaju, gdyż nikt inny nie doszedł do takiej doskonałości. 745 746

— —

Żukow, op. cit.. s. 189. Ibid., s. 230.

I zaraz po tym wszystkim wyśmiewają się z naszych czołgów, z naszych silników. Cały świat się śmieje. A historyk Josif Kosiński dokonuje odkrycia: czyż Żukow nie pisał, że czołgi z silnikami gaźnikowymi są łatwopalne? Pisał. A generałowie innych armii pisali? Nie. A zatem... Generałowie innych armii rzeczywiście nie pisali niczego o łatwopalnych czołgach. Nie pisali dlatego, że w pozostałych państwach problem wprowadzenia napędu dieslowskiego nie został rozwiązany, ba, nie został i nawet postawiony. Latem 1941 roku sytuacja była następująca: wszystkie armie świata miały czołgi tylko z silnikami gaźnikowymi, Armia Czerwona zaś miała tysiące już wyprodukowanych czołgów „benzynowych”, a ponadto pięć j typów — BT– 7M, T–34, KW–1, KW–2, T–50 — wyposażonych w silniki wysokoprężne. Była to olbrzymia przewaga jakościowa. W tej dziedzinie Związek Radziecki był niedościgłym liderem. Podczas wojny przytłaczającą większość czołgów radzieckich wyposażono w silniki dieslowskie. Żaden kraj do końca wojny nie zdołał stworzyć tego, co Stalin miał na jej początku. Czołgi państw zachodnich wyposażono w różne silniki, również lotnicze i samochodowe. Moc silników samochodowych była zbyt mała, więc początkowo montowano je po kilka w jednym czołgu. Tymczasem Związek Radziecki w przededniu wojny rozwinął masową produkcję czołgowych diesli i stworzył moce produkcyjne, które pozwalały na wypadek wojny wytwarzać silniki w dowolnej ilości. Radzieccy historycy: wasze przenikliwe łamańce interpretacyjne pozostawiają, oględnie mówiąc, sporo do życzenia.

ROZDZIAŁ 69. DLACZEGO TOWARZYSZ STALIN NIE ROZSTRZELAŁ TOWARZYSZA KUDRIAWCEWA? Wojnę będziemy prowadzić ofensywnie, przenosząc działania na tereny przeciwnika747. REGULAMIN SŁUŻBY POLOWEJ RKKA

1. Do początków XX wieku dowódca baterii znajdował się podczas bitwy na stanowisku ogniowym. Gdzieżby zresztą miał być? Pamiętasz może, czytelniku, baterię kapitana Tuszyna z „Wojny i pokoju”? Na początku naszego stulecia artyleria połowa krajów najbardziej zaawansowanych w technikach wojennych uzyskała możliwość prowadzenia ognia poza horyzont, do celów niewidocznych ze stanowisk bojowych. Jest to — w języku artylerzystów — strzelanie pośrednie z zakrytych stanowisk ogniowych. Odtąd tym rodzajem ostrzału posługiwano się najczęściej. Pozwalał ustawiać baterie za wzgórkami, za budynkami, drzewami, w ukryciach naturalnych czy sztucznych lub po prostu niewidoczne za linią horyzontu. Żywotność baterii gwałtownie dzięki temu wzrosła, trudniej je było wyszukiwać i niszczyć. Ale tak ukryta bateria jest ślepa, artylerzyści nie widzą celów. Dlatego też podczas prowadzenia ognia pośredniego dowódca baterii powinien znajdować się nie w baterii, a tam, skąd można obserwować przeciwnika. Punkt dowodzenia baterii zaczęto wysuwać naprzód, i to na wielokilometrowe odległości od stanowisk ogniowych. Dowódca baterii widzi z punktu dowodzenia cel i wydaje rozkazy, co i jak należy ostrzeliwać. Każdy z nas w dzieciństwie grywał w bitwę morską — rysowało się siatkę ze współrzędnymi i zadawało ciosy: A–l, B–2 i tak dalej. Podobnie 747

—

Poliewoj ustaw RKKA 1941 goda (PU–41), Moskwa 1941, s. 9.

dzieje się w artylerii: jedną mapą dysponuje dowódca baterii, który widzi przeciwnika, drugą — oficer na stanowisku baterii, z reguły dowódca pierwszego plutonu ogniowego, który przeciwnika nie widzi. Dowódca z oddali wydaje rozkaz, oficer w baterii go powtarza, a artylerzyści wykonują. Jest to, można rzec, zdalne sterowanie. Taka jest zasada. Przyszli oficerowie artylerii muszą 3–4 lata studiować matematykę, topografię, balistykę, meteorologię i inne dziedziny wiedzy, by opanować podstawy ostrzału z zakrytych stanowisk ogniowych. Wymaga to umiejętności i nawyków, precyzyjnych przyrządów, skomplikowanych pomiarów, ciągłej i nieprzerwanej łączności dowódcy z baterią oraz pełnowartościowego wyposażenia w pomoce topograficzne. Cały ten rozwlekły wstęp jest niezbędny, by uzmysłowić czytelnikom, że bojowa przydatność artylerii bez map topograficznych jest znikoma. Podobnie jak nie można grać w bitwę morską bez narysowania siatki współrzędnych, które umożliwiają określenie, gdzie są nasze okręty. Każda bateria powinna dysponować co najmniej dwoma kompletami map topograficznych: jeden u dowódcy baterii, który widzi nieprzyjaciela, drugi — u oficera w baterii. Istnieją — trzeba to dodać dla ścisłości — metody strzelania z zakrytych stanowisk ogniowych bez map topograficznych, lecz skuteczność bojowego zastosowania artylerii gwałtownie wtedy maleje. W końcu można nawet jeździć samochodem, który nie ma silnika — wystarczy zaprząc parę koni, wymachiwać batem i pokrzykiwać. Artyleria bez map jest niczym samochód bez silnika. Niby można z niego korzystać zgodnie z przeznaczeniem, ale... Właśnie dlatego w każdej baterii powinny się znajdować dwa komplety map. Na wszelki wypadek. Jeszcze lepiej, jeśli podobne mapy ma także dowódca plutonu dowodzenia, dowódca drugiego plutonu ogniowego, a także obserwatorzy artyleryjscy, zwiadowcy, starszy ogniomistrz baterii. Dodajmy, że jeśli dowódca plutonu zaopatrzenia artyleryjskiego nie ma mapy, może się zdarzyć, że i pocisków zaopatrzenie nie dostarczy. A wówczas komu będą potrzebne jakieś tam obliczenia? Artyleria jest niczym orkiestra. Czasem baterie występują solo, lecz najczęściej śpiewają czy też raczej grają w duecie, trio, w kwartecie. Po to, by kierować ogniem dwóch lub trzech baterii, również dowódca dywizjonu musi mieć mapy, tak samo jego zastępca i szef sztabu oraz podlegająca im własna

bateria dowodzenia z plutonem zwiadu artyleryjskiego. Wszystkim więc potrzebne są mapy, tak jak dyrygentowi i muzykom nuty. Ogniem dywizjonów kieruje dowódca pułku artylerii. On też sam nie może walczyć bez map, podobnie jak podlegający mu artyleryjscy wywiadowcy, obserwatorzy i celowniczowie. Biorąc to wszystko pod uwagę wróćmy do 13 czerwca 1941 roku. Pod osłoną komunikatu TASS milionowe rzesze wojsk radzieckich ruszyły ku granicom zachodnim. Tysiące transportów wojskowych od Dalekiego Wschodu po Brześć zapchało sieć kolejową kraju, paraliżując wszelki inny ruch. Nocami dywizje, korpusy, armie potajemnie rozmieszczały się w pogranicznych lasach. Radzieccy dowódcy na razie nie wiedzieli, co ich czeka. Każdy widział tylko własną kompanię, baterię, batalion, dywizjon, pułk, brygadę, dywizję, korpus, armię. Nikt nie wyobrażał sobie całej głębi i rozmachu stalinowskiego zamysłu. I właśnie wtedy dowódców radzieckich dościgła przerażająca wieść: Hitler jako pierwszy zadał cios, rozpoczynając wojnę prewencyjną. Ot, typowa sytuacja w dniu 22 czerwca 1941 roku: w lasach białoruskich dyslokuje się 22. Armia, skrycie przerzucona z Uralu. Podobnie jak inne armie szykowała się ona do inwazji. A tu nagle 22. Armię zaskoczono nie przewidywanym dotąd zadaniem: ma przygotowywać się do obrony i kontrataku na własnym terytorium. Generał porucznik N. Biriukow, wówczas generał major, dowodził 186. DP LXII Korpusu Piechoty 22. Armii. Oto jego relacja: „Jedyny egzemplarz mapy, który udało mi się wyprosić u szefa sztabu XXI Korpusu Zmechanizowanego, zabrał mi dowódca naszego korpusu generał major I. Karmanow”748. 186. DP generała Biriukowa była skompletowana niemal całkowicie. Liczyła 13 tysięcy żołnierzy, podoficerów i oficerów, 144 działa, 154 moździerze, 558 karabinów maszynowych, 13 samochodów pancernych, 16 czołgów–amfibii, 99 ciągników, 558 samochodów, 3.000 koni — ale nie miała ani jednego kompletu map. Jedną mapę generał Biriukow wyprosił u sąsiadów, lecz jego zwierzchnik zabrał mu ją. Stosunki wewnątrz generalicji radzieckiej przypominają obyczaje kryminalistów ze stalinowskich łagrów. Nawiasem mówiąc, Karmanow, który zabrał mapę, właśnie wyszedł z 748

—

„Wojenno–istoriczeskij żurnał”, nr 4/1962, s. 82.

więzienia, a 2. Armię Uralską w znacznej mierze formowano ze spec– kontyngentu — zeków uralskich łagrów. Generał Birukow wykazał lekkomyślność, której niepodobna wybaczyć: skoro masz jedną mapę, nikomu jej nie pokazuj, nawet własnemu dowódcy, bo ci ją zwinie. Nie możemy jednak zazdrościć przełożonemu generała Biriukowa, który mu mapę odebrał: dowodził on LXII Korpusem Piechoty, czyli trzema dywizjami (153., 174. i 186.), dwoma samodzielnymi pułkami artylerii, dywizjonem artylerii przeciwlotniczej, batalionem łączności i batalionem saperów, ponadto eskadrą lotnictwa obserwacyjnego. Korpus piechoty — to 50 tysięcy żołnierzy i oficerów. Łącznie w skład LXII Korpusu wchodziło 17 pułków, spośród nich 8 to pułki artylerii. Korpuśna artyleria liczyła ogółem 966 dział i moździerzy. Wiemy już, ile kompletów map powinno się znajdować w jednej baterii. Lecz korpus piechoty to nie jedna bateria, lecz 173 baterie dział i moździerzy, włączając w to baterie dowodzenia. Każdy korpus piechoty ma własne lotnictwo do korygowania ognia artyleryjskiego. Tylko dokąd samoloty polecą bez map i w jaki sposób mają naprowadzać ogień baterii? Zresztą nie tylko artyleria potrzebuje map. Są one też niezbędne piechocie, saperom, służbom kwatermistrzowskim. Jeśli artylerzyści dostaną mapy, a piechota nie, jak można zorganizować ich współdziałanie? A sztaby batalionów, pułków i dywizji w ogóle nie mogą funkcjonować bez map. 186. DP i LXII Korpus Piechoty to tylko przykłady. W XXI KZmech było identycznie. Dowodził nim generał major D. Leluszenko — człowiek o szerokiej duszy. Wzajemna pomoc w walce, to główna zasada wojskowego braterstwa broni. Generał Leluszenko był podczas wojny jednym z najgorętszych jej zwolenników. Zakończył wojnę w stopniu generała pułkownika, dowódcy 4. Armii Pancernej Gwardii. Na wszystkich stanowiskach, w każdej sytuacji, wspierał swoich sąsiadów ogniem, śmiałym atakiem, błyskawicznym manewrem. I jeśli na początku wojny generał Biriukow musiał prosić generała Leluszenkę o mapy, a dostawał tylko jedną, to z pewnością w XXI KZmech nie było zbyt wielu map. Mowa tutaj nie o dywizjach lub korpusach, nawet nie o armiach: drugi rzut strategiczny w składzie siedmiu armii i wielu samodzielnych korpusów zaczynał wojnę bez map. W pierwszym rzucie strategicznym (piętnaście armii wtargnięcia oraz dziesiątki samodzielnych korpusów i dywizji) też nie było map. Za nimi

rozwijany był trzeci, a następnie czwarty rzut, lecz dowodzić nimi nie było można: również nie było tam map. Oto przykład sytuacji w pierwszym rzucie strategicznym Armii Czerwonej. Świadectwo generała majora D. Osadczego, który był w owym czasie porucznikiem, dowódcą kompanii pancernej w 3. pułku pancernym 2. DPanc III KZmech 22. Armii Frontu Północno–Zachodniego. Zdarzyło się to na Litwie. Przed wojną dywizję po alarmie bojowym dyslokowano do nadgranicznych lasów. Czołgi ciężkie KW–2 załadowano pociskami burzącymi. To logiczne: przed nimi Prusy Wschodnie, a tam — setki potężnych żelbetowych fortyfikacji. Po to, by je zniszczyć, potrzebne są właśnie pociski burzące. Lecz wojna zaczęła się nie tak, jak planowano. Radzieccy żołnierze nie musieli przedzierać się przez pasy umocnień, musieli bronić własnego kraju, walczyć na własnej ziemi. Powstał jednak problem: dowódcy nie mieli map. Artykuł gen. Osadczego jest króciutki, lecz o braku map generał wspomina kilkakrotnie749. Z ówczesnych dokumentów wynika, że nie tylko 2. DPanc nie miała map; podobnie było w pozostałych dywizjach pancernych. 5 sierpnia 1941 roku zastępca dowódcy wojsk pancernych Armii Czerwonej generał major wojsk pancernych W. Wolski wysłał raport do zastępcy ludowego komisarza obrony generała porucznika wojsk pancernych J. Fiedorenki o wykorzystaniu radzieckich wojsk pancernych w pierwszych dniach wojny. Wśród wniosków jest też taki: „Dowódcy nie mieli map, wskutek czego błądziły nie tylko poszczególne czołgi, ale i całe pododdziały”750. A oto inny kompetentny świadek wysokiej rangi — F. Golikow. Przed wojną szef Razwiedupru, pod jej koniec — zastępca ludowego komisarza obrony, czyli zastępca Stalina w tym resorcie, po wojnie marszałek Związku Radzieckiego. W listopadzie 1941 roku Golikow był generałem porucznikiem i dowodził 10. Armią. Kadry Armii Czerwonej już zostały unicestwione. Przedpola Moskwy bronią resztki trzeciego rzutu strategicznego, Stalin natomiast w absolutnej tajemnicy formuje dziesięć armii z niewyszkolonych rezerwistów i szykuje się do kontrofensywy. Problem map wciąż istnieje:

749 750

— —

„Wojenno–istoriczeskij żurnał”. nr 6/1988, s. 52–54. Centralne Archiwum Ministerstwa Obrony, zespół 38, rejestr 11360, teka 2, karta 13.

„Mieliśmy tylko dwa egzemplarze niezbędnych map. Jeden u mnie, drugi u szefa sztabu 10. Armii”751. 10. Armia generała Golikowa liczyła w listopadzie 1941 roku ponad 100 tysięcy żołnierzy. Dwie mapy na stutysięczną armię... Proporcja taka, jak w LXII Korpusie Piechoty 22. Armii: jedna mapa na pięćdziesiąt tysięcy żołnierzy i oficerów. Kiepsko z tymi mapami u towarzysza Stalina. Ze słów marszałka wynika, że w Wydziale Operacyjnym Sztabu 10. Armii (wydział zajmował się planowaniem działań bojowych) nie było ani jednej mapy. W Wydziale Wywiadowczym Sztabu 10. Armii też map nie było. U dowódcy armijnej artylerii — też nie. U szefa tyłów — również. A przecież to nie sztab dywizji i nie sztab korpusu. Jak tu walczyć, gdy szef Wydziału Operacyjnego kreśli plan operacji nie ma mapie, a na jakimś świstku. To mniej więcej to samo co chirurg, który operuje nożem i widelcem. Przypuśćmy jednak, że jakoś naszkicowano ten plan na kartce. Jak go przekazać dowódcom niższego szczebla? Wyjaśnić sytuację za pomocą gestów? Niżsi rangą generałowie i ich sztaby w ogóle nie mają map. Więc jak ma prowadzić ogień artyleria? W 10. Armii, podobnie jak w każdej innej, są setki baterii dział i baterii moździerzy. Jak kierować ich ogniem? Nijak. Jest to niemożliwe. Jak zaopatrywać dywizje, skoro nie można wskazać służbom kwatermistrzowskim położenia dywizji na mapie? Jak planować współdziałanie z lotnictwem? Jak organizować zwiad? A co z informacjami o położeniu nieprzyjaciela uzyskanymi od partyzantów? Zapisać je na kartce? W moim własnym archiwum zebrało się ponad trzysta świadectw braku map. Piszą o tym oficerowie, generałowie, marszałkowie. Sądzę, że cztery przykłady wystarczą. Jeśli nie, to mogę kontynuować. Gdyby ktoś sobie życzył, mógłbym napisać osobną książkę o tym, że map topograficznych walczące wojska NIE MIAŁY.

2. Brak map w pododdziałach, oddziałach, zgrupowaniach i związkach taktycznych Armii Czerwonej wywołał katastrofalne skutki. Kierować wojskiem bez map niepodobna. Choćby nie wiadomo jak uzbroić dywizję, dać 751

—

„Wojenno–istoriczeskij żurnał”, nr 5/1966, s. 74.

jej świetnie wyszkolonych dowódców, odważnych i doświadczonych żołnierzy — gdy nie ma map, dywizja pozostanie bezładnym zbiorowiskiem. Radziecka artyleria połowa miała najlepsze w świecie działa. Liczebnie artyleria Armii Czerwonej przewyższała wszystkie armie świata razem wzięte. Jednakże brak map spowodował, że w pierwszych miesiącach wojny nie było można wykorzystać tej potężnej siły. Pozbawiona artyleryjskiego wsparcia piechota wycofywała się, czyli uciekała, odsłaniając front. Toteż wkrótce oddała nieprzyjacielowi punkty dowodzenia, zasoby strategiczne, a także lotniska nad granicą i artylerię, bezradną bez osłony piechoty. Czołgi błądziły bez map... Był to koniec armii kadrowej. Pozbawione jej państwo utraciło znaczną i najwartościowszą część przemysłu zbrojeniowego. Wyglądało to wszystko tak: Hitler dysponował armią kadrową, rezerwami, przemysłem zbrojeniowym, Stalin natomiast nie miał ani armii kadrowej, ani przemysłu zbrojeniowego. Mógł posłużyć się wyłącznie rezerwistami, których trzeba było dopiero zmobilizować, wyszkolić, uzbroić. Należało też zbudować na Uralu i na Syberii nowe ośrodki przemysłu zbrojeniowego. Tu właśnie trzeba szukać odpowiedzi na pytanie, dlaczego Armia Czerwona dotarła wiosną 1945 roku zaledwie do Dunaju i Łaby: katastrofalny początek wojny był zapowiedzią równie katastrofalnego końca. No jasne, stalinowscy rezerwiści byli dość silni, by zgruchotać kości niemieckiej armii kadrowej i niemieckim rezerwistom, zaopatrywanym w broń przez fabryki zbrojeniowe całej Europy. Ale Stalinowi niewiele udało się zagarnąć w Europie. Zdumiewające, lecz ani jeden z kremlowskich historyków nie zwrócił uwagi na to, że brak map był przyczyną klęski Związku Radzieckiego w drugiej wojnie światowej. Oficjalna historiografia pomija milczeniem ten bardzo interesujący fakt. Gdyby którykolwiek z historyków kremlowskich przypomniał sobie o mapach, to niewątpliwie, jestem tego pewien, wykorzystałby wiadomość o braku map jako dowodu na to, że Stalin był nieprzygotowany do wojny. Nie wyciągajmy jednak zbyt pochopnych wniosków. Przede wszystkim wyjaśnijmy, kto w Armii Czerwonej odpowiadał za zaopatrzenie wojsk i sztabów w odpowiednie mapy. Znajdziemy winowajców. I dopiero wtedy można będzie wyrokować.

3. Winnych można znaleźć bez trudu, ustalić ich nazwiska jest łatwo. Na każdej radzieckiej mapie wojskowej widniał napis: SZTAB GENERALNY. W ten sposób wskazywano ogniwo, odpowiedzialne za przygotowanie planów wojennych i wyposażenie wojsk w te plany, a także mapy, na których owe plany były szkicowane. Sztab Generalny RKKA752 miał w 1941 roku osiem zarządów. Jednym z nich był Zarząd Topograficzny, który kierował interesującym nas tutaj zaopatrzeniem wojsk. Przed 22 czerwca 1941 roku na czele Zarządu Topograficznego Sztabu Generalnego Robotniczo– Chłopskiej Armii Czerwonej stał generał major M. Kudriawcew. Jego bezpośrednim zwierzchnikiem był szef Sztabu Generalnego, generał armii Georgij Żukow. Oto dwaj główni winowajcy. Należałoby zatem rozstrzelać generała Kudriawcewa za nie dostarczenie wojsku map, a generała Żukowa za brak nadzoru. Byłoby to w pełni uzasadnione. Czy Stalin ich rozstrzelał? Powiesił? Nic podobnego. Nasuwa się podejrzenie: może towarzysz Stalin był z natury łagodny, łatwo wybaczał błędy, puszczał w niepamięć fałszywe kroki? Stalin istotnie był łagodny, ale nie aż tak bardzo, i nie zawsze. Poprzednikowi Żukowa na stanowisku szefa Sztabu Generalnego, generałowi armii i przyszłemu marszałkowi Związku Radzieckiego Kiriłłowi Miereckowowi w tych samych dniach kazano w NKWD pić mocz, miażdżono między drzwiami narządy płciowe, szarpano ciało kańczugiem. A co towarzysz Stalin zrobił Żukowowi? Wkrótce towarzysz Stalin ogłosił Żukowa swym zastępcą, ozdobił go mnóstwem orderów, powierzył mu dowodzenie defiladą zwycięstwa i nigdy nie zgłosił pretensji, że wojsku zabrakło map. No, a ten drugi? Główny topograf? Jak go potraktowano?

752

— RKKA — Rabocze–Kriestjanskaja Krasnaja Armija — Robotniczo–Chłopska Armia Czerwona [przyp. red.].

Nie bójcie się, jemu też włos z głowy nie spadł. Kudriawcew zakończył wojnę w stopniu generała porucznika. Na jego piersi zawisło dziesięć orderów i mnóstwo medali. Kierować Zarządem Topograficznym Sztabu Generalnego zaczął w 1938 roku, gdy miał 36 lat, i trwał na tym posterunku przez trzydzieści lat — za Stalina, Malenkowa, Chruszczowa i Breżniewa. Zmieniali się szefowie Sztabu Generalnego, ludowi komisarze obrony, ministrowie, sekretarze generalni, a Kudriawcew wciąż był szefem Wojskowej Służby Topograficznej (WTS — Wojenno–Topograficzeskaja Służba). Przez dziesiątki lat świeżo upieczeni absolwenci szkoły wojskowej wstępowali do WTS za Kudriawcewa i szli na emeryturę jako siwowłosi pułkownicy lub nawet generałowie — również za Kudriawcewa. Trzydzieści lat na stanowisku głównego topografa armii, to rekord wprost niebywały. Pytałem o to brytyjskich, francuskich, amerykańskich i niemieckich historyków wojskowości. Nikt na podobnym stanowisku nie utrzymał się przez trzydzieści lat w żadnej armii świata. Kudriawcew odszedł na emeryturę z honorami, zmarł w wieku 82 lat. Nie zagroziły mu więzienia ani łagry. Wszyscy go szanowali. Oto co pisał o nim były szef GRU i szef Sztabu Generalnego, generał armii Siemion Sztemienko: „Na czele służby kartograficznej stał wspaniały znawca tej dziedziny generał M. Kudriawcew”753. A oto jeszcze jedna pochwała pod adresem generała Kudriawcewa i podległych mu służb topograficznych: „Jak się okazało, w Rosji Radzieckiej stworzono przemysł kartograficzny; rozmachem, organizacją, i jakością swej produkcji przerósł on wszystko, co do tej pory kiedykolwiek zrobiono”754. Pochwała ta jest tym bardziej cenna, że pochodzi od nieprzyjaciela: w dodatku wypowiedziana została w trakcie wojny, którą ów nieprzyjaciel miał zamiar wygrać. Pochodzi z niemieckiego czasopisma „Petermanns Geographische Mitteilungen”. To nie tylko jeden z przeciwników uznał przewagę drugiego. To coś znacznie więcej. To wyższa rasa uznała przewagę tępych i leniwych Rosjan, właściwie podludzi. Na taką ocenę trzeba zasłużyć. Po ukazaniu się niemieckiej edycji „Lodołamacza” otrzymałem wiele listów od byłych niemieckich żołnierzy i oficerów. Mógłbym je czytać do 753 754

— —

S. Sztemienko, „Sztab Generalny w latach wojny”. Warszawa 1969, s. 150. „Petermanns Geographische Mitteilungen”, 1943, zeszyt 9/10.

końca życia. Ale nie ma wśród tych listów ani jednego, który by stwierdzał, że Armia Czerwona była nieprzygotowana do wojny. Wszystkie listy mówią o jej bojowej gotowości. Autorzy piszą o wszystkim, także o radzieckich mapach wojskowych. Najczęściej — o zatrzymaniu w przededniu wojny radzieckich zwiadowców artyleryjskich, którzy umyślnie lub przez pomyłkę znaleźli się na terenie okupowanym przez Niemców, a także o zabieraniu im map wojskowych wysokiej klasy. Są także listy o zdobytych w strefie pogranicznej w pierwszych dniach wojny radzieckich magazynach topograficznych. Na przykład, o ogromnym magazynie w Tyraspolu, gdzie znajdowały się mapy świetnej jakości, m.in. mapy przejścia Galackiego, a także o spalonej piwnicy na peryferiach Szawli na Litwie. Było tam mnóstwo map, z których pozostały tylko nadpalone resztki. Ówczesny niemiecki żołnierz pisze, że cały jego oddział był wstrząśnięty jakością papieru i wyrazistością rysunku: „Lepsze, niż na niemieckich banknotach”.

4. Pozostała rzecz najprostsza: powiązać ze sobą fakty. Z jednej strony najlepsza w świecie służba topograficzna, z drugiej — brak map. Z jednej strony — wspaniała kariera głównego radzieckiego topografa, z drugiej — generał radziecki wyprosił mapę u sąsiadów, a wyższy stopniem generał odebrał mu ją. Jak sprowadzić to wszystko do wspólnego mianownika? Może ktoś znajdzie inne wyjaśnienie, ale mnie się wydaje, że tylko jedno jest zadowalające: Związek Radziecki szykował się do inwazji. Przygotowania zaczęły się już w latach dwudziestych. Przygotowywali się również do wojny radzieccy topografowie wojskowi. WTS sporządziła ogromną liczbę map. Wszystkie jednak zmagazynowano w pobliżu granic ZSRR, trzeba więc je było zniszczyć przed odwrotem. Generał porucznik A. Łosiew tak wyjaśniał przyczyny braku map wojskowych: „Składy map, bez uzasadnienia ulokowane tuż nad granicą, zostały albo zdobyte przez nieprzyjaciela albo zniszczone podczas pierwszych nalotów bombowych. Wskutek tego wojsko straciło 100 milionów map”755.

755

—

„Wojenno–istoriczeskij żurnał”, nr 10/1992, s. 82.

A więc mapy były, lecz wszystkie zniszczono na terenach nadgranicznych, w pierwszych dniach wojny. W pięciu nadgranicznych okręgach wojskowych Związku Radzieckiego w dniu 21 czerwca 1941 znajdowało się piętnaście armii pierwszego rzutu strategicznego. Przybyło też i dyslokowało się kolejnych siedem armii drugiego rzutu strategicznego, ponadto formowały się trzy armie trzeciego rzutu. Na wypadek ogłoszenia Dnia „M”, a więc na wypadek wojny, planowano zwiększenie liczby armii w zachodnich regionach ZSRR do pięćdziesięciu. Tak więc dla każdej ze stacjonujących już tam armii i dopiero mających się sformować nad granicą, przewidzianych na Dzień „M”, przygotowano po dwa miliony map. Tymczasem okazało się, że trzeba walczyć mając nie po dwa miliony map na każdą armię, lecz niekiedy tylko po dwie, jak to się przydarzyło 10. Armii generała Golikowa. Milion razy mniej. Jest to wszakże dzisiejsza, zaniżona ocena. Nieco wcześniej straty w mapach wojskowych oceniano znacznie wyżej. Sam główny topograf, generał porucznik Kudriawcew zaświadcza, że w pierwszych dniach wojny, w samych tylko Bałtyckim, Zachodnim i Kijowskim okręgach wojskowych zniszczono około dwustu wagonów map756. W 1941 roku pojemność najmniejszego wagonu wynosiła w Związku Radzieckim 20 ton. Jeśli założymy, że korzystano jedynie z małych wagonów, to i wtedy wyjdzie nam cztery tysiące ton zniszczonych map. Generał porucznik Kudriawcew daje jeszcze jeden klucz do wyjaśnienia, ile map zniszczono: przeciętnie w każdym wagonie było po 1.033.000 egzemplarzy. Dwieście wagonów to dwieście milionów map. Dziś generał porucznik Łosiew informuje: straty wynoszą sto milionów we wszystkich okręgach nadgranicznych. Natomiast przed wielu laty generał porucznik Kudriawcew, bezpośrednio za te mapy odpowiedzialny, podawał inne dane: tylko w trzech okręgach utracono ich dwieście milionów. Nie bądźmy małostkowi. Nie spierajmy się, kto ma rację: bez względu na to, który punkt widzenia uznamy, w każdym wypadku mowa jest o utracie obłędnych, wręcz astronomicznych ilości: niepodobna ich sobie nawet 756

—

„Wojenno–istoriczeskij żurnał”, nr 12/1970, s. 22.

wyobrazić. Nikt nigdy nie poniósł takich strat. Wskażcie mi jakiś kraj, który był stracił choćby dziesięć milionów map. I to w ciągu zaledwie trzech dni. Ja takiego kraju nie znam. Więc jeśli Armia Czerwona traciła swoje mapy w takich ilościach, że nawet sami szefowie Wojskowej Służby Topograficznej różnią się między sobą w ocenie strat, jeśli różnica ocen sięga stu milionów, a nawet więcej, musimy się zgodzić, że sporządzono tych map mnóstwo. Tyle, ile nikt nigdy nie sporządzał. Więc zgódźmy się, że i u nas w jakiś sposób przygotowywano się jednak do wojny.

5. A zatem, problem ten opisałem z różnych punktów widzenia: niemieckich wojskowych ekspertów–topografów podczas wojny, byłych niemieckich żołnierzy w wiele dziesięcioleci po wojnie, radzieckiego generała, który bezpośrednio kierował służbą topograficzną podczas wojny i innego generała w pół wieku po opisywanych wydarzeniach. Wniosek jest jeden: nigdy na świecie nie stworzono czegoś podobnego pod względem organizacji, skali, rozmachu, jakości. Związek Radziecki dysponował najlepszą w świecie służbą topograficzną, przygotowała ona wręcz niewiarygodną liczbę map. Stojący na czele Zarządu Topograficznego Sztabu Generalnego generał Kudriawcew i podlegający mu topografowie WTS przygotowywali się do wojny tak, jak nikt w świecie, sporządzili tyle map, że niepodobna sobie wyobrazić. Toteż Stalin nie mógł mieć do generała Kudriawcewa pretensji. Rozstrzelać go za przedwojenną pracę nie należało. Wręcz przeciwnie — należało nagrodzić. Nasuwa się jednak pytanie: dlaczego magazynowano te wszystkie mapy w pobliżu granicy? Za przygotowanie tylu map rozstrzelać generała nie należało, ale za to, że wywiózł je nad granicę — i owszem. Jaka bowiem jest różnica między „nic nie robił przed wojną, nie przygotował map”, a „przygotował, lecz rozmieścił tak, że wszystkie od razu trzeba było zniszczyć”? Skutek jest taki sam: map nie było i katastrofa goniła katastrofę, żołnierze ginęli milionami, oddawaliśmy

wrogowi miasto po mieście, oddawaliśmy miliony kilometrów kwadratowych ziemi ojczystej i dziesiątki milionów ludności. Dlaczego więc nie rozstrzelano Kudriawcewa za bezsensowne rozmieszczenie map? Strasznie lubię naszych generałów i niektórych historyków wojskowości. To wprost niezwykli ludzie. Najbardziej skomplikowane problemy tłumaczą prosto, zrozumiale, przystępnie: „rozmieścili bez uzasadnienia”. I koniec. Problem jest zamknięty. I nie ma o czym dyskutować. A ja namawiam czytelnika, by wyobraził sobie sytuację, zastanowił się, jak do czegoś takiego mogło dojść. A więc, tuż przed niemiecką agresją na ZSRR przychodzi generał Kudriawcew do swego bezpośredniego zwierzchnika, generała armii Georgija Żukowa i powiada: — Georgiju Konstantinowiczu, postanowiłem wszystkie zapasy naszych map zmagazynować nad niemiecką granicą! — No, no! Znakomicie! A właściwie po co, Marku Karpowiczu? — No bo tak, Georgiju Konstantinowiczu... — Bez powodu? Nic nie wymyśliłeś? — Mam z tym kłopot, Georgiju Konstantinowiczu, rozmyślam dniami i nocami, ale nic mi nie świta. Po prostu postanowiłem wysłać tam wszystkie mapy i zmagazynować. Bez powodu. Całe dwieście milionów. Jak Niemcy uderzą, od razu położą na nich łapę. Mam rację? — Jakżeby nie, Marku Karpowiczu? — Wydam taki rozkaz, Georgiju Konstantinowiczu... — No to lu, Marku Karpowiczu. Wywieź wszystkie zapasy naszych map nad niemiecką granicę. Wetknij je przeciwnikowi pod sam nos! Zabawne? Ale ja tego nie wymyśliłem. Ten wydumany dialog wynika wprost z oficjalnej wersji radzieckiego Sztabu Generalnego: ot tak, bez żadnego powodu, wywieźli wszystkie mapy nad granicę. Bez uzasadnienia. Wysocy dowódcy z Ministerstwa Obrony, ze Sztabu Generalnego i ze znanych ośrodków naukowych od pięćdziesięciu lat udają naiwnych i każą nam wierzyć, że generał Kudriawcew był kompletnym idiotą. Szef najlepszej w świecie służby topograficznej, najlepszy w dziejach topograf wojskowy — odznaczeń nie ma gdzie wieszać, nie mieszczą mu się na piersi — nagle ni z

gruszki ni z pietruszki niszczy owoce swej wieloletniej pracy, wszystkie zapasy map lokuje nad samą granicą. I nawet zapomniał wymyślić, dlaczego to robi, wyjaśnić, na co to komu potrzebne? No dobrze, uwierzymy oficjalnym źródłom: Kudriawcew był głupcem. Ale usiłuje się nam wmówić, że i Żukow był kompletnym idiotą. To właśnie on, szef Sztabu Generalnego, odpowiadał za mapy. Bez jego zezwolenia nie tylko tysiąca ton map, także ani jednego transportu, ani jednego wagonu z mapami nie udałoby się wysłać nad granicę. Potrzebny był podpis Żukowa, lub co najmniej jego ustne polecenie. Kudriawcew wysłał do strefy nadgranicznej wszystkie mapy Armii Czerwonej, a Żukow nie sprzeciwił się temu. Czyżby nie miał pojęcia, co robią bezpośrednio mu podlegający generałowie? A niech tam, uwierzmy i w taką wersję. Kremlowscy historycy wmawiają nam, że Żukow był człowiekiem miękkim, o słabym charakterze. Wszystkie mapy nad granicą zostały zniszczone, armia ponosiła ogromne straty i oddała przeciwnikowi połowę kraju, a tymczasem Żukow nie tylko nie rozstrzelał Kudriawcewa, nie udzielił mu nawet nagany, a w swych wspomnieniach nie wypowiedział o głównym topografie jednego złego słowa. No dobrze, uwierzymy, że Żukow miał miękki charakter. Oficjalni historycy chcą też nas przekonać, że i towarzysz Stalin był poczciwym wujaszkiem. Wskutek braku map w 1941 roku ginie kraj, światowy komunizm i wielka sprawa światowej rewolucji, ginie reżim stalinowski, los samego Stalina wisi na włosku, a Stalin nie ma o to pretensji ani do Żukowa, ani do Kudriawcewa. A przecież dowódcy pułków, brygad, dywizji, korpusów, dowódcy armii i frontów proszą, żądają, wrzeszczą: towarzyszu Stalin, dajcie mapy! Bez map nie można walczyć! Tymczasem towarzysz Stalin Kudriawcewa nie rozstrzelał i Żukowa nie ruszył. Towarzysz Beria też się nie śpieszył z represjami. A towarzysz Stalin obsypał Kudriawcewa wraz z Żukowem orderami. Wszystko to u nas tłumaczy się prosto: błąd, fałszywy krok. Nie pomyślano, czym się to skończy. Rozmieszczono bez uzasadnienia. Sam Żukow w swoich wspomnieniach opisał mnóstwo wszelkiego rodzaju drobiazgów, przytoczył tysiące nazwisk, dat, faktów, które mógłby śmiało pominąć: dla nikogo nie są interesujące i nie mają nic do rzeczy. Ale

problem map wojskowych, za które Żukow był osobiście odpowiedzialny, ominął zręcznym kawaleryjskim manewrem. W takich wypadkach we wnioskach o odznaczenie wypisuje się zwykle: „odważnie i stanowczo ominął gniazda oporu, nie wdając się w przewlekłe walki”. Ani jeden oficjalny historyk nie odważył się nigdy zadać Żukowowi niezręcznego pytania o mapy. Ale i po śmierci Żukowa problemu tego nie poruszano. Ileż szlachetnej nienawiści wylali na mnie i na mojego „Lodołamacza” uczeni mężowie... Czyż nie lepiej byłoby, towarzysze, skierować tę nienawiść pod adresem wielkiego dowódcy Żukowa? Nie ja uśmierciłem miliony ludzi, lecz on, tylko dlatego, że nie było map, że zmagazynowano je „bez uzasadnienia, w bezpośredniej bliskości granicy”.

6. Nikt nie zawracał Żukowowi głowy, nie zadawał mu niezręcznych pytań. A Żukow, naturalnie, niczego nie wyjaśniał. I dlatego haniebny rok 1941 jakby nie miał z Żukowem nic wspólnego: Żukow był wielki, mądry, potężny. Obronił Moskwę i Leningrad. Nikt nie pomyśli nic złego o Georgiju Konstantinowiczu — to człowiek bez skazy. Ale hańba klęski 1941 roku nie została zmyta. Wina za nią nie spadła na czyjąś konkretną głowę, więc musiała spaść na inne. Spadła na wszystkie nasze głowy. I krąży po świecie opinia: ach, głupi ci Rosjanie! Do niczego nie są zdolni. Nie potrafią walczyć. Niech nie łudzą się Ukraińcy, Kazachowie, Tatarzy, gdy cudzoziemiec mówi o głupich Rosjanach — ich również ma wtedy na myśli. Hańba okryła nie tylko głowy Rosjan, także głowy wszystkich narodów byłego Związku Radzieckiego. Bohaterstwo naszego narodu zostało przesłonięte przez tysiąc haniebnych faktów na początku wojny. Niepodobna ich uzasadnić niczym innym jak naszą fenomenalną wręcz tępotą i kretynizmem. Śmieje się z nas cały świat. Ale nie wszyscy byliśmy odpowiedzialni za lokalizację Magazynów z mapami, lotnisk, punktów dowodzenia, zapasów paliwa, setek tysięcy ton amunicji i całej reszty. Odpowiedzialność za to wszystko ponosił Sztab Generalny, a osobiście — jego szef, generał armii Georgij Żukow. Dlatego proponuję: albo nazwijmy Georgija Żukowa publicznie idiotą, obalmy jego pomniki i rozbijmy je na kawałki, lub zacznijmy szukać

przyczyny, w imię której składy map, a także sztaby, węzły łączności, stosy skórzanych butów, polowe szpitale ewakuacyjne i cała reszta — wszystko to znalazło się bardzo blisko nieprzyjaciela i po pierwszym z nim zetknięciu uległo zniszczeniu. Jedno z dwojga: znajdziemy wytłumaczenie niezrozumiałych działań Żukowa, Kudriawcewa, Stalina, Watutina, Wasilewskiego i uznamy, że Żukow był złowrogim geniuszem, lub nie znajdziemy i stwierdzimy, że był idiotą. W żadnym jednak wypadku nie zmyjemy hańby klęski z głowy naszego narodu. I jeśli wszystko wynika z głupoty, to czas najwyższy, by złożyć odpowiedzialność za hańbę imiennie na czyjąś durną głowę. Nie możemy pozwolić propagandzie kremlowskiej, by czyjś jednostkowy błąd, lub zbrodniczy zamysł, przerzucała na cały naród, na wszystkich, na naszych potomków.

ROZDZIAŁ 70. O LEKKICH I PRZESTARZAŁYCH CZOŁGACH Warunki drogowe są trudne. Liczne unieruchomienia pojazdów w wyniku defektów podczas marszu. Hoth757 melduje, że [dysponuje jeszcze] 50% sil bojowych. [...] Czołgi PzKpfw I obciążają tylko wojska758. GENERAL PUŁKOWNIK FRANZ HAIDER

1. W dniu 21 czerwca Stalin miał 24 tysiące czołgów. Pytanie stawiane absolwentom trzymiesięcznych kursów dla młodszych dowódców: jaką przewagę powinien mieć atakujący? Odpowiedź: trzykrotną. Słusznie. A więc, by zaatakować Stalina, Hitler powinien dysponować 72 tysiącami czołgów. Jednak warunki były nierówne. Wiadomo, że drogi w Rosji nie są przyjazne czołgom. Nasze drogi, to śmiercionośny oręż. Same przez się niszczą nieprzyjacielskie czołgi, pojazdy, ciągniki, transportery opancerzone. Toteż Hitler powinien był mieć nie 72 tysiące czołgów, a znacznie więcej. W sumie ponad sto tysięcy. Ale Hitler nie miał nieograniczonej liczby czołgów. Nie miał nawet stu, ani 72 tysięcy, ba, nawet 24 tysięcy czołgów. W dniu 22 czerwca 1941 roku na froncie wschodnim Hitler miał 3.410 czołgów. Ogółem Wehrmacht dysponował nieco większą liczbą czołgów, ale walczyły one na innych frontach, więc nie można brać ich pod uwagę.

757

— Generał Hermann Hoth. dowódca 3. Grupy Pancernej [przyp. tłum.]. — F. Halder, „Dziennik wojenny. Codzienne zapisy szefa Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych 1939–1942”, t. 1–3, Warszawa 1971–1974, t. 3, s. 70–72. Notatka z 4 lipca 1941. 758

Każdy absolwent przyśpieszonych kursów wojskowych potrafi skalkulować potrzeby przeciwnika. Nie trzeba być generałem majorem, profesorem, doktorem habilitowanym, by wiedzieć, że atakujący musi mieć trzykrotnie więcej sił, a temu, który się broni, wystarczy trzykrotnie mniej. Skoro uderzający na Rosję Hitler miał 3.410 czołgów, to broniącemu się Stalinowi dla równowagi wystarczyłoby mieć ich 1.136. Tymczasem Stalin miał 21 razy więcej czołgów, niż było to potrzebne do obrony. Jeśli natomiast Stalin postanowił napaść na Hitlera, to przeciwko 3.410 czołgom hitlerowskim trzykrotna przewaga wynosi 10.230. A zatem, by zaatakować przeciwnika, Stalin miał dwukrotnie więcej czołgów, niż to było konieczne. Zadanie Stalina było tym łatwiejsze, że rozpościerała się przed nim mała, przytulna Europa z porządnymi drogami, uzdrowiskowym klimatem, z zapasem ziemniaków w każdej piwnicy, z gomółkami sera w każdej spiżarce, z wędzonymi szynkami nad piecem, z ludnością, której większość wierzyła, że Stalin przyniesie jej wolność i czekała na jego czołgi. Zadanie Hitlera było znacznie trudniejsze: rozpościerał się przed nim bezkresny kraj, bezdroża, nieprzebyte lasy, poleskie bagna nie mniejsze od niejednego państwa Europy. Na tej ziemi można było walczyć najwyżej przez cztery miesiące — od połowy maja do połowy września — potem padał deszcz, nadchodziły jesienne roztopy, śnieg, mróz, potem znów roztopy. I pijane chłopstwo z siekierami.

2. I oto po wojnie przywódcy kremlowscy zwołują dzielnych radzieckich marszałków, generałów, profesorów, członków Akademii Nauk, by dać im bojowe zadanie: niech udowodnią, że Stalin strasznie kochał pokój, nie chciał na nikogo napadać. Mają przekonać wszystkich, że Armia Czerwona była niezdolna do jakiejkolwiek agresji, a trzy tysiące niemieckich czołgów to „5– 6 razy więcej”, niż 24 tysiące czołgów stalinowskich. Jak selekcjonowano uczonych towarzyszy do tej operacji? Nie mam pojęcia. Nie wiem, co im w zamian obiecywano. Może każdemu beczkę miodu, a może po dziesięć milionów, może luksusowe mieszkania na Arbacie,

dacze na Krymie, może portki z lampasami lub gwiazdy generalskie. Nie będziemy zgadywać. Jasne jest jedno: do załatwienia tej brudnej sprawy dobierano ludzi gotowych kupczyć nie tylko własnym sumieniem. No i kupczyli. Jakim cudem można udowodnić, że Hitler miał więcej czołgów? To proste: w swych uczonych dziełach radzieccy generałowie, marszałkowie, profesorowie i akademicy przemilczeli istnienie 24 tysięcy radzieckich czołgów. Przez pięćdziesiąt lat w oficjalnych radzieckich publikacjach liczby tej nie wymieniono NIGDY. Wypłynęła na wierzch dopiero po upadku Związku Radzieckiego, w latach dziewięćdziesiątych, choć na Zachodzie znano ją od dawna. Lecz jak można mówić o wojnie i nie wymienić liczby czołgów Armii Czerwonej? W tym celu resort propagandy posłużył się taką oto formułą: „Armia Czerwona w dniu 21 czerwca 1941 roku miała 1.861 nowoczesnych czołgów T–34 i KW, a ponadto wiele czołgów przestarzałych oraz lekkich”. Rzec można, formuła z załącznikiem. I wszyscy mieli obowiązek ową formułę i załącznik powielać: „a ponadto wiele czołgów przestarzałych oraz lekkich...”. Tymczasem formuła jest na wskroś fałszywa. Podobnie zresztą załącznik. Po pierwsze, Armia Czerwona prócz średnich T–34 i ciężkich KW miała w dniu 22 czerwca 1941 roku nowoczesne czołgi lekkie T–40 i T–50. Gorliwi propagandyści zapomnieli włączyć je do statystyki. Po drugie, 1.861 czołgów T–34 i KW — to liczba zaniżona. Dwaj odważni, czyli autentyczni historycy — N. Zołotow i S. Isajew przeprowadzili mnóstwo badań, by wyjaśnić, jakimi zasobami czołgów dysponował ZSRR w momencie wybuchu wojny. Piszą oni: „Do połowy lat 80. ci, którzy pisali o tym problemie, posługiwali się ustalonymi raz na zawsze liczbami, prezentowanymi przez fundamentalne edycje. Zgodnie z wersją oficjalną Armia Czerwona w przededniu wojny miała 1.861 czołgów KW i T–34. Już wtedy wielu badaczy dysponowało bardziej ścisłymi danymi, lecz opublikować ich nie mogło”759. Liczba 1.861 jest zgodna ze stanem faktycznym, lecz dotyczy sytuacji z 30 maja 1941 roku. W dniu 21 czerwca 1941 roku Armia Czerwona miała 759

—

„Wojenno–istoriczeskij żurnał”, nr 11/1993, str. 75.

1.363 czołgów średnich T–34 i 677 ciężkich KW–1 i KW–2, to znaczy 2.040 nowoczesnych czołgów jedynie tych dwóch typów, nie licząc lekkich T–40 i T–50. Załącznik o „czołgach przestarzałych i lekkich” też tchnie obłudą. Nawet jeśli przyjmiemy, że wszystkie pozostałe czołgi poza T–34 i KW były istotnie przestarzałe i lekkie, to i tak warto byłoby wiedzieć, ile ich było naprawdę. Jednak generałowie i marszałkowie, doktorzy i profesorowie, z uporem milczeli. I gdy w ciągu 25 powojennych lat przyzwyczajono nas do fałszywych danych, z KC KPZR do Akademii Nauk ZSRR nadszedł rozkaz, by jeszcze bardziej pogłębić, poszerzyć fałszywkę. Akademicy odkrzyknęli: „Tak jest!”. Rezultat: miesięcznik „Woprosy Istorii”, wydawca — Akademia Nauk ZSRR. Czytamy tam: „Armia niemiecka miała 3.712 czołgów, zaś Armia Czerwona — 1.800 (ciężkich i średnich)”760. O „dużej liczbie czołgów lekkich i przestarzałych” ani słowa. Tak jakby w ogóle ich nie było. W tym przypadku liczba niemieckich czołgów jest bez uzasadnienia zawyżona, liczba radzieckich średnich i ciężkich czołgów określona nieprawidłowo, w dodatku podana w zaokrągleniu: nawet jeśli przyjmiemy oficjalną liczbę 1.861, to jest ona bliższa liczbie 1.900 niż 1.800. Zaokrągla się do wartości wyższej. Ale ponieważ wydano rozkaz pomniejszania naszej potęgi, uczeni zaokrąglali w stronę wartości mniejszych.

3. Uczeni radzieccy jednym pociągnięciem pióra spisali na straty 22 tysiące stalinowskich czołgów, wręcz wykreślili je ze statystyki, nazwawszy je lekkimi i przestarzałymi. Jeszcze wrócimy do tych czołgów. A na razie zastanówmy się: jaki był według nauki komunistycznej czołg przestarzały i czym się różnił od czołgu podówczas nowoczesnego? W 1941 roku pięć elementów konstrukcji świadczyło o nowoczesności czołgu: — potężna długolufowa armata kalibru 75 mm lub większego;

760

—

„Woprosy istorii”, nr 5/1970, s. 25.

— pancerz odporny na penetrację pocisków, a zatem zdolność przetrwania w warunkach, gdy nieprzyjaciel używa artylerii przeciwpancernej; — szerokie gąsienice, umożliwiające poruszanie się niemal w każdym terenie, w każdych warunkach atmosferycznych, także po bezdrożach; — silnik wysokoprężny: lekki, oszczędny, a najważniejsze — nie łatwopalny; — prawidłowa konstrukcja: silnik i przekładnia znajdują się obok siebie. Ostatni punkt wymaga wyjaśnienia. Obecnie wszystkie najważniejsze czołgi świata — niemieckie, brytyjskie, amerykańskie, izraelskie, japońskie, francuskie, szwedzkie — są tak skonstruowane, że silnik i przekładnia znajdują się w nich tuż obok siebie. A w latach 30. w większości czołgów silnik i przekładnia były rozdzielone: silnik był umieszczony z tyłu, a przekładnia w przedniej części kadłuba. Miało to widoczne dla wszystkich zalety, ale także przez nikogo nie dostrzeganą wadę. Polegała ona mianowicie na tym, że między silnikiem a przekładnią należało umieścić wał napędowy. W samochodzie wał napędowy nikomu nie przeszkadza. Ale w czołgu jest inaczej — znajduje się przecież nad nim obrotowa wieża. Trzeba było albo wieżą nie obracać, albo oprzyrządowanie wieży i nogi czołgistów opierały się o wał napędowy. Naturalne wyjście: oprzyrządowanie wieży i nogi czołgistów umieścić nad wałem napędowym. Tak też zrobiono. W efekcie czołg stał się wyższy — był więc łatwiejszym celem. Podniesienie wieży wraz z jej zawartością wymagało zwiększenia wysokości kadłuba czołgu oraz jego ścian: przedniej, tylnej i bocznych. Pancerz czołgu, to jasne, jest bardzo ciężki. Gdy wysokość przedniego, bocznych i tylnego pancerza podwyższono, masa czołgu wzrosła o kilka ton. Dodatkowe tony wymagały zwiększenia mocy silnika, zajmował on przeto więcej miejsca i wymagał więcej paliwa. Stał się więc również potrzebny większy zbiornik. Po to, by osłonić potężniejszy silnik i większe zapasy paliwa, potrzebna jest zwiększona powierzchnia pancerza. No i masa znowu wzrasta. Krąg się zamyka: aby udźwignąć jeszcze większą masę, potrzebny jest jeszcze potężniejszy silnik, a więc... Wybitny amerykański konstruktor czołgów Walter Christie rozerwał tę fatalną spiralę: silnik i przekładnię umieścił w bliskim sąsiedztwie. Nie ma już wału napędowego. W tej sytuacji wysokość kadłuba można zmniejszyć, co

daje dodatkowe kilogramy, które można wykorzystać zgodnie z dążeniem konstruktora: poprawić zdolności manewrowe czołgu, jego opancerzenie lub siłę ognia. Lub udoskonalić wszystkie te parametry równocześnie. W Ameryce nie doceniono doniosłości pomysłu konstruktora. Docenili go natomiast towarzysze radzieccy. Radzieckie czołgi lekkie BT–2, BT–5, BT–7, średnie T–34 oraz ciężkie KW–1 i KW–2 skonstruowano zgodnie z jego Koncepcją. Miały one względnie niewielką masę i rozmiary, a wszystkimi parametrami przydatności bojowej przewyższały zagraniczne czołgi owych czasów.

4. Czołgi T–34 i KW były nie tylko nowoczesne. Były najnowocześniejsze pod każdym względem. Ich konstrukcje spełniały wszystkie pięć warunków nowoczesności czołgu: potężna armata, pancerz odporny na działanie pocisków artyleryjskich, szerokie gąsienice, wysokoprężny silnik i przemyślany układ napędowy. Pierwsze czołgi BT nie miały tak odpornego pancerza i tak skutecznego uzbrojenia, jak T–34 i KW, za to wyróżniały się szybkością, którą przewyższały wszystkie inne ówczesne czołgi, oraz zasięgiem. A to było najważniejsze podczas wojny błyskawicznej. Czołgi BT wyróżniały się też racjonalnym układem konstrukcyjnym. Ostatni reprezentant tej rodziny, BT– 7M, był wyposażony w diesel W–2. Ten sam legendarny W–2, który montowano w czołgach T–34 i KW. A zatem czołgi BT miały w swej konstrukcji jeden z elementów najnowocześniejszego czołgu, zaś wersja BT–7M dwa takie elementy: racjonalny układ napędowy i silnik diesla. To nie wystarcza, powiedzieli komunistyczni akademicy i uznali wszystkie czołgi BT za przestarzałe, wykreślili je hurtem ze statystyk. Cóż, to bardzo surowa selekcja: tylko wtedy włączą czołg do statystyki, jeśli znajdą w nim wszystkie wspomniane pięć elementów. Dobrze. Zgadzamy się z ich opinią. Ale teraz przyjrzyjmy się czołgom niemieckim.

5. Towarzysze komuniści, wskażcie mi, proszę, niemiecki czołg, który w 1941 roku spełniał wszystkie pięć warunków nowoczesności: potężna armata z długą lufą, odporny pancerz, szerokie gąsienice, diesel jako napęd, racjonalny układ konstrukcyjny. Oświećcie mnie, proszę! W 1941 roku Niemcy nie miały ani jednego takiego czołgu. Inne państwa również. W takim razie proszę mi wskazać niemiecki czołg, który łączyłby w swej konstrukcji cztery elementy nowoczesnego czołgu. Z tym też jest kłopot? Cóż, zrozumiałe: takich czołgów Niemcy nie mieli. Nie mieli ani jednego. Pozostałe państwa również. No a z trzema elementami? Cóż, i tu wszystko bez zmian. Takich też Niemcy nie mieli. A z dwoma? Nie mieli i z dwoma. No to może chociaż po jednym z tych elementów miał któryś z niemieckich czołgów? Takich czołgów również Niemcy nie mieli. W latach wojny konstruktorzy niemieccy stworzyli świetne czołgi PzKpfw VI Tiger (1942), PzKpfw V Panther (1943) i PzKfw VI Tiger II (1944) — najlepsze, jakie zbudowano poza granicami Związku Radzieckiego. Miały one trzy z owych pięciu elementów konstrukcyjnych świadczących o nowoczesności: potężne długolufowe armaty, odporny pancerz i szerokie gąsienice. Silniki montowano z tyłu, a przekładnię — w przedniej części kadłuba. Nie było to rozwiązanie racjonalne. W trakcie wojny Niemcy nie potrafili skonstruować czołgowego diesla. Musieli zakończyć wojnę na czołgach z silnikami gaźnikowymi. W USA, Wielkiej Brytanii i Japonii w dziedzinie budowy czołgów sytuacja była znacznie gorsza niż w Niemczech.

6. Właściwie wszystkie pieniądze wydaję na książki. W mojej bibliotece, z której jestem dumny, o samych tylko czołgach uzbierałem 407 tomów. Nie ma wśród nich ani jednego, który by się nie natrząsał z radzieckich „przestarzałych” czołgów 1941 roku. A przecież do końca wojny to właśnie USA, Wielka Brytania i Japonia produkowały wyłącznie czołgi przestarzałe.

Przeważająca ich większość miała silniki gaźnikowe, wąskie gąsienice, nieodporny pancerz, słabe uzbrojenie i przestarzały napęd. Amerykański czołg lekki M3 produkowano masowo do 1943 roku, korzystano zaś z niego do końca wojny, a nawet później. Elementów leciutkiego pancerza początkowo nie spawano, lecz nitowano, niczym w opancerzonych pojazdach dziewiętnastowiecznych. Czołg lekki M5 miał dwa silniki samochodowe, a czołg średni Sherman w wersji M4A4 pięć silników samochodowych761. Wyobrażacie sobie, jak mogło pracować pięć silników samochodowych w jednej uprzęży? Ja nie potrafię. Z liczbą czołgów u aliantów też nie było różowo. W 1940 roku w Kongresie USA z ust senatora Henry’ego Cabot Lodge’a padły znamienne słowa: „Wczoraj widziałem czołgi Stanów Zjednoczonych Ameryki. Wszystkie czterysta!”. W czerwcu 1940 roku do obrony wysp brytyjskich Churchill miał mniej niż sto czołgów. Natomiast liczba czołgów Armii Czerwonej przerastała wszystko, czym dysponowała reszta krajów świata. Były wśród nich czołgi najnowsze, prototypowe. Takie, jakich nikt jeszcze nie miał. Armia Czerwona na początku wojny jako jedyna w świecie była wyposażona w czołgi, w konstrukcji których uwzględniono wszystkie pięć decydujących kryteriów. Samych tylko nowoczesnych czołgów T–34 i KW Stalin miał więcej, niż Wielka Brytania, USA i Japonia wszystkich typów łącznie. Świat naśmiewa się z przestarzałych czołgów stalinowskich. A nam mówią: w Armii Czerwonej czołgów najnowocześniejszych było zaledwie 2.040. Pozostałych nie warto włączać do statystyki. No dobrze, niech tak będzie. Skoro tak, to zastosujmy tę zasadę także w odniesieniu do Hitlera. W 1941 roku nowoczesnych czołgów Hitler w ogóle nie miał. Miał zero, nic ponadto. Całej reszty, zgodnie z powyższym założeniem, nie włączamy do statystyki.

761

— P. Chamberlain. C. Ellis, British and American Tanks of World War Two. New York 1969, s. 110.

ROZDZIAŁ 71. Z NIEMIECKIMI ROZMÓWKAMI PO... ZIEMI SMOLEŃSKIEJ Na Niemcy komuniści zwracają główną uwagę. K. MARKS, F. ENGELS, „MANIFEST KOMUNISTYCZNY”

1. Moi polemiści piszą: „Gdyby taki plan istniał, to nie pomogłaby żadna tajność. Do niewoli niemieckiej trafiali wysocy dowódcy Armii Czerwonej, mnóstwo sztabów najwyższego stopnia. [...] Nawet analiza przechwyconych rozkazów, gdyby składały się na zamysł inwazji, pozwalałaby ten plan w łatwy sposób odtworzyć”762. Odpowiadam. Gotowy plan radzieckiej napaści na Niemcy istniał i w ogólnym zarysie niemiecki wywiad go rozpoznał. W godzinach rannych 22 czerwca 1941 roku ambasador niemiecki von der Schulenburg dość dokładnie plan ten towarzyszowi Mołotowowi naszkicował. I na pamiątkę wręczył mu kartkę z tym szkicem. Wykryty przez niemiecki wywiad plan radzieckiej inwazji był właśnie przyczyną niemieckiego wtargnięcia do Rosji jako zapobiegawczej akcji samoobronnej przed nieuniknioną i rychłą radziecką agresją. Oświadczenie rządu niemieckiego o nieuzasadnionej koncentracji wojsk radzieckich na granicach z Niemcami i Rumunią natychmiast zostało potwierdzone przez fakty. Władimir Jurowicki sam przytacza takie potwierdzenia: „Do niewoli niemieckiej zostali wzięci wysocy dowódcy Armii Czerwonej, mnóstwo sztabów najwyższego szczebla”763. Jeśli wzięto ich do niewoli, ponieważ nie przygotowywali się do obrony, to co w takim razie robiły owe sztaby najwyższego szczebla u granic z Niemcami i Rumunią? 762 763

— —

W. Jurowicki, [w:] „Rossijskoje wiremia”, nr 1/1993, s. 10. Ibid.

Już w pierwszych dniach wojny Niemcy zdobyli mnóstwo radzieckich planów i wielokrotnie przedstawiali je opinii światowej. Radzę Władimirowi Jurowickiemu, by raz jeszcze przewertował niemieckie czasopisma wojskowe z tamtych lat. Na przykład „Der Signal”. Radzieccy dowódcy w toku przesłuchań też składali nader ciekawe zeznania. Na ten temat mamy wręcz całe kopalnie informacji. Niewyczerpane. I wcale nie trzeba sięgać po protokoły przesłuchań generałów, którzy usiłowali walczyć z komunizmem w szeregach ROA764 i podobnych formacjach. Ci, którzy woleli śmierć lub obóz koncentracyjny, mówili to samo. Radzę poczytać protokoły przesłuchań dowódców: 5. Armii — generała M. Potapowa, 6. Armii — generała porucznika N. Muzyczenki, 12. Armii — generała majora P. Poniedielina, 19. Armii — generała porucznika M. Lukina, 32. Armii — generała majora S. Wiszniewskiego. To samo mówili wzięci do niewoli dowódcy korpusów, dywizji, brygad, pułków i batalionów, ich zastępcy i szefowie ich sztabów. Rozdział o topografii i mapach zaczęliśmy od wywodu, że dowódcy baterii trudno obejść się w walce bez map. Aby tę tezę wzmocnić przykładem, przydałoby się wysłuchać opinii artylerzysty, w szczególności zaś — dowódcy baterii. Do niewoli niemieckiej trafiły tysiące takich oficerów. Oto jeden z nich. Dowodził 5. baterią 14. pułku artylerii haubic z 14. DPanc walczącej w składzie VII KZmech. Los tego oficera jest na swój sposób charakterystyczny. Nie zamierzał robić wojskowej kariery, wybrał spokojny zawód inżyniera, specjalistę od transportu kolejowego. I został nim. Ale miał władczego ojca, który młodego człowieka zmusił, by został oficerem, wstąpił do Akademii Artyleryjskiej i ukończył ją w maju 1941 roku. Młody inżynier, posłuszny woli ojca, został oficerem, ukończył Akademię Artyleryjską. W maju 1941 roku na Kremlu odbyło się uroczyste spotkanie z absolwentami akademii wojskowych. Na spotkaniu tym ojciec młodego oficera wygłosił mowę, która przez ponad pięćdziesiąt lat była objęta ścisłą tajemnicą państwową. Porucznik Jaków Dżugaszwili siedział na sali i słuchał przemówienia ojca. Co wtedy Stalin mówił, jakie wygłaszał toasty, dzisiaj już wiemy. Po ukończeniu Akademii syn, skierowany do Moskiewskiego Okręgu Wojskowego, znalazł się w VII KZmech generała majora W. Winogradowa 764

— ROA — Russkaja Oswoboditielnaja Armija — Rosyjska Armia Wyzwoleńcza generała Andrieja Własowa, utworzona we wrześniu 1944 roku [przyp. red.].

(14. i 18. DPanc, 1. DPZmot im. Moskiewskiego Proletariatu). Marszałek A. Jeremienko na samym początku wojny wizytował ten korpus już na Białorusi. Marszałek zaświadcza: „Korpusy zmechanizowane, przeznaczone do przeciwuderzenia, były w zasadzie skompletowane”765. To dziwne, ale VII KZmech Moskiewskiego Okręgu Wojskowego znalazł się na Zachodniej Białorusi już 25 czerwca. Każdy, kto choć raz widział załadunek batalionu czołgów do transportu kolejowego i jego rozładunek, ten zgodzi się ze mną: niepodobna przerzucić w ciągu trzech dni z Okręgu Moskiewskiego do Okręgu Zachodniego zmechanizowanego korpusu, który ma na stanie 1.031 czołgów, 385 dział i moździerzy, 266 samochodów pancernych, 352 ciągniki gąsiennicowe, 5.165 samochodów i 36.080 żołnierzy, podoficerów, oficerów i generałów. Jest to niemożliwe nawet w zwyczajnej sytuacji. A sytuacja, po komunikacie TASS z 13 czerwca 1941 roku, była, mówiąc łagodnie, niezwyczajna: przerzucano nad granicę nie tylko VII KZmech, ale dziesiątki innych korpusów. Z tego samego Moskiewskiego Okręgu Wojskowego do tego samego Zachodniego — specjalny, XXI KZmech generała majora D. Leluszenki, którego generał z 22. Armii (również potajemnie przerzuconej tam z Uralu) błagał o mapę. Skoro tak, to VII KZmech zaczął załadunek przed 22 czerwca. Po co? W jakim celu? Wyjaśnią to nam historycy. Gdy VII Kzmech znalazł się na Białorusi, został tam rozgromiony razem z V KZmech (potajemnie przerzuconym z Zabajkalskiego OW), a także z XXI Korpusem i pozostałymi. Było ich tam wiele. Wraz z 22. Armią. Wraz z 3., 4., 10. i 13. A dowódca 5. baterii 14. pułku artylerii haubic 14. DPanc VII KZmech Jaków Dżugaszwili, syn Józefa, został wzięty do niewoli i na przesłuchaniu zeznał: „Mapy zawiodły Armię Czerwoną, ponieważ wojna, wbrew oczekiwaniom, rozegrała się bardziej na wschód od granicy państwa”. Zeznania syna Stalina opublikował historyk niemiecki I. Hoffman 766. Przypominam to, by udowodnić, że istnieje materiał, obrazujący zamysły i intencje radzieckiego dowództwa. I to materiał bogaty. Jeśli ktoś tylko chce, może znaleźć w archiwach niemieckich tony materiału źródłowego,

765 766

— —

A. Jeremienko, „Wspomnienia”, Warszawa 1961, s. 31. „Otcziestwiennaja istorija”, nr 4/1993, s. 26.

dokumentów, świadczących o przygotowaniach Armii Czerwonej do „wyzwolenia” Europy latem 1941 roku. Skoro o tym mowa, warto zauważyć, że najciekawsze materiały na ten temat znajdują się bynajmniej nie w Niemczech, lecz w okolicach Moskwy, w Podolsku. Jednak z jakiegoś dziwnego powodu ani towarzysz Stalin, ani towarzysz Chruszczów, ani Breżniew, ani Andropow, ani Gorbaczow z Jelcynem nie pałali chęcią, by dopuścić historyków do tych archiwaliów niemieckich. Zdawać by się mogło, że skoro zdobyliśmy Berlin i archiwa najwyższego niemieckiego dowództwa stały się naszym trofeum, to publikujmy to, co tam jest! Wszystkiego, rzecz jasna, opublikować niepodobna, lecz przez pięćdziesiąt lat, wydając rok w rok po sto tomów, to i owo można by światu pokazać. Ale gdzie tam! Niczego nie publikowano. Chętnych też nie dopuszczano do tych archiwów. Nie łatwo się tam przedrzeć. Mnie osobiście się nie udało. Wysoko postawieni szefowie, ci którzy mają do tych zasobów dostęp, demonstrują wprost zdumiewającą obojętność. Ale oto co jest ciekawe. Po wojnie niemieccy generałowie pisali wspomnienia i rozprawy o przebiegu działań zbrojnych. W zasadzie opierali się na własnej pamięci oraz na żałosnych szczątkach zasobów archiwalnych, których Stalin nie zdążył zagarnąć i wywieźć. Natomiast nasi generałowie i marszałkowie mieli wszelkie możliwości, by z niemieckich archiwaliów korzystać: nie musieli nawet jeździć do Podolska: wystarczyło podnieść słuchawkę, a dostarczono by im teczki na Plac Stary, Nabrzeże Frunzego, Bulwar Gogola. Ale nie. Nasi przywódcy, choć sami mają tytuły marszałków, generałów armii i generałów pułkowników oraz stanowiska doradców prezydenta, ministra obrony, szefa Sztabu Generalnego i ich zastępców, chętnie cytowali wspomnienia niemieckich generałów, lecz archiwalia ignorowali. Dlaczego? Co się za tym kryje? Może publikacja zdobytych dokumentów archiwalnych zagraża naszej nauce historycznej, naszej wersji wojny, podstawom reżimu? Ja osobiście nie cytuję niemieckich archiwów, ponieważ najciekawsze materiały są dla mnie niedostępne. A tego, co zachowało się po wojnie w Niemczech, nie cytuję choćby dlatego, że wspominany już Władimir Jurowicki z czasopisma „Rossijskoje Wriemia” jako pierwszy wytknie mi powtarzanie wymysłów goebbelsowskiej propagandy. Toteż będę się opierał na oficjalnych publikacjach: na Żukowie, Koniewie, Rokossowskim. Zwrócę

tylko uwagę, że wspomnienia radzieckich marszałków i generałów zadziwiająco potwierdzają to wszystko, co bywa nazywane wymysłami propagandy faszystowskiej. Władimirowi Jurowickiemu radzę stanowczo, by spróbował wedrzeć do sezamu w Podolsku. Mnie na razie wystarczą radzieccy marszałkowie. A więc plan inwazji istniał. I tylko surowe utajnienie zdobytych niemieckich oraz rodzimych archiwów pozwalało trzymać wszystkich w niewiedzy przez kilka dziesiątków lat. Ale ma rację Władimir Jurowicki: w końcu żadne utajnianie nie pomoże. Zbyt jawne były przygotowania do inwazji. Widać je gołym okiem. Dobrze byłoby poszperać w podolskich teczkach przez jakieś 10–15 lat. Ale co robić? Na razie muszę się zadowolić oficjalnie dostępnymi materiałami. Nastanie jednak czas, gdy i do skarbów w Podolsku ktoś się dobierze. Wierzę w to święcie.

2. W kwestii map wojskowych niejedno można wyjaśnić, gdy przypomnimy sobie, że mapa to szczególny produkt strategiczny. Wojna jest żarłoczna. Wojna domaga się ropy naftowej i stali, złota i bawełny, kul i protez, bandaży i chleba, krwi i mięsa, manganu i ołowiu, wolframu i miedzi. I trudno sprostać tej żarłoczności: a to aluminium brak, a to guzików do żołnierskich portek, to znów wysokogatunkowej stali. Istnieje wszakże produkt strategiczny, którego zapasów przed wojną robić właściwie nie można. Są to mapy wojskowe. Trudność polega na tym, że wizerunek krajobrazu i zabudowań przygranicznych w przededniu wojny zmienia się w oczach: żołnierze wycinają w błyskawicznym tempie las, osuszają bagna, rzeki przegradzają tamami, odwracają ich bieg. Dzielni saperzy wysadzają dynamitem dzwonnice, w nieprzebytych lasach wyrastają obozowiska i baraki. Innymi słowy, zeszłoroczna mapa ma niewiele wspólnego z tegoroczną. Tylko ze skórzanymi butami niezbędnymi do wyzwoleńczego marszu nie ma kłopotów: składowane w magazynach niogą sobie leżeć, czekać aż staną się potrzebne, choćby Pięć, a nawet dziesięć lat. Natomiast mapy są produktem, który szybko traci świeżość. Na szkolnej mapie geograficznej prawie nic nie trzeba

zmieniać, a na wojskową sztabówkę trzeba nanieść każdy strumyk i parów, określić ich szerokość i głębokość, każdy mostek z informacją o nośności i materiale, z którego jest zbudowany, każdy, nawet najmniejszy zagajnik, z określeniem przeciętnej wysokości drzewek, grubości pnia, odległości między drzewami, każdą wioskę, a nawet każdy dom. Dlatego trzeba wciąż obserwować zmiany, nanosić poprawki, drukować nowe warianty map. Gdy wasz kraj jest mały — dwa lub trzy miliony kilometrów kwadratowych — wówczas nie ma problemów. W takiej sytuacji możecie odnawiać swoje mapy choćby rok w rok. Ale co robić, gdy macie największe terytorium na świecie? I jeśli oficjalnie ogłoszonym celem istnienia waszego państwa jest poszerzenie jego obszaru na cały świat i przeobrażenie WSZYSTKICH krajów świata w republiki radzieckie, a następnie włączenie ich do ZSRR? Jak mają pracować w takiej sytuacji służby topograficzne? Jakie drukować mapy? Które z nich modyfikować i wznawiać? Najważniejsza trudność nie na tym wszakże polega. Mapa wojskowa to produkt strategiczny, który różni się od wszystkich innych absolutnym brakiem uniwersalności. Naboje i kule inwalidzkie, stal i ołów, suchary i namioty można wykorzystać pod Moskwą, Stalingradem lub Królewcem, a najlepsza, najdokładniejsza mapa Berlina podczas obrony Stalingradu niezbyt jest przydatna, i odwrotnie — map regionu stalingradzkiego nie da się wykorzystać w czasie walk o rumuńskie tereny roponośne: tu potrzebne są mapy Gałacza i okolic. Prawie każdy inny materiał strategiczny jest uniwersalny: skoro przygotowano dziesięć tysięcy ton bandaży, można je wykorzystać w każdej wojnie, obronnej lub zaczepnej, przeciwko Niemcom lub Japonii. Ale z mapami jest problem: jednych map zawsze jest nadmiar, innych — zbyt mało. Szef Sztabu Generalnego na długo przed wojną winien dokładnie określić te okolice, których mapy należy sporządzić, gdyż będą potrzebne w trakcie działań wojennych. Musi on tak sformułować zadanie dla topografów, by nie marnować wysiłków Wojskowej Służby Topograficznej na fotografowanie i przefotografowywanie regionów, do których wojna nie dotrze, natomiast zdjęcia regionów przewidywanych działań bojowych winny być przygotowane w stosownych ilościach i mieć jak najwyższą jakość. Sądzono, że wojna z Niemcami jest nieunikniona. Ale nie na radzieckim terytorium.

Radzieccy topografowie pracowali zgodnie z tym planem.

3. Na każdej radzieckiej mapie topograficznej widnieje nadrukowana klauzula tajności. Mapa jest tajna, zanim jeszcze dotarła do rąk dowódcy, tajna niezależnie od tego, czy dowódca naniósł na nią dane o rozlokowaniu własnych oddziałów, swoich sąsiadów, pozycji nieprzyjaciela, czy nie. Jest tajna tylko dlatego, że naniesiono na nią lasy i rzeki, mosty i pola. Zrozumiałe: mapa musi pozostawać tajnym dokumentem, a praca topografów wojskowych musi być zawsze osnuta mgłą państwowej tajemnicy. Wywiad przeciwnika zawsze pragnie rozpoznać tajemnice służb topograficznych. Wyjaśnię to na przykładzie. Wyobraźmy sobie taką oto sytuację: wiosną 1968 roku wywiady różnych krajów ustaliły, że radzieckie zakłady kartograficzne drukują w dużych ilościach mapy Czechosłowacji. Na mapach tych jeszcze nie oznaczono planu wyprawy wyzwoleńczej — lotnisk, na których będą wysadzane desanty, tras przemarszu wojsk, obiektów, które należy zająć. Fakt masowej produkcji map danego kraju budzi zainteresowanie sam przez się, zmusza do myślenia. Albo, przypuśćmy, w roku 1979 wywiady obcych państw dowiedziały się, że w Związku Radzieckim w trybie pilnym zweryfikowano mapy Afganistanu, a zakłady kartograficzne podjęły ich masową produkcję. Ciekawe? Owszem. Z takich faktów można wyciągać wnioski. Natomiast map Alaski, jak na razie, w Moskwie nikt nie drukuje w wysokich nakładach. To też pozwala wyciągnąć określone wnioski. Radziecki wywiad wojskowy zawsze przejawiał szczególne zainteresowanie służbami topograficznymi nieprzyjaciela. Przykład: na początku 1943 roku rozpoznano, że niemieckie zakłady kartograficzne drukują setki tysięcy arkuszy map regionu orłowskiego, biełgorodzkiego i kurskiego. Wyciągnięto stosowne wnioski. Na początku 1941 roku radziecki wywiad wojskowy zameldował dowództwu: japońskie służby topograficzne otrzymały rozkaz przygotowania szczegółowej mapy plastycznej Filipin. Co to mogło oznaczać? Natomiast map radzieckich regionów Dalekiego Wschodu japońskie służby topograficzne jak dotąd nie drukują w dużych ilościach.

Wiemy dziś wystarczająco wiele o tym, co robili radzieccy topografowie przed wojną. I jest nad czym się zastanowić.

4. Zaświadcza były szef Sztabu Generalnego generał armii S. Sztemienko: „Należy zaznaczyć, że potrzebne wojskom mapy nie zostały sporządzone przed wojną dla znacznej części terytorium naszego kraju”767. Wyjątkiem, powiada Sztemienko, był wąski pas od granicy zachodniej do linii Pietrozawodsk– Witebsk–Kijów–Odessa. Spójrzmy więc, gdzie jest granica, a gdzie Odessa. Tuż obok! Wszak dopiero później „przesunięto granicę” na zachód, a do 1940 roku Odessa była miastem przygranicznym. Między przedmieściem Odessy i kordonem granicznym znajdował się zaledwie wąski pas ziemi. Właśnie tam — i tylko tam — trudzili się topografowie. Terenami leżącymi bardziej na wschód (a bardziej na wschód był położony cały kraj) nie zajmowano się. Sądzono, że nie ma takiej potrzeby. Nie planowano działań wojennych na terenie Rosji. Po napaści Hitlera nie można było wydrukować map centralnych regionów Związku Radzieckiego, na takiej samej zasadzie jak nie można wydrukować książki, jeszcze nie napisanej. Skoro przed wojną terytoria Rosji nie interesowały wojskowych topografów, to co w takim razie przyciągało ich uwagę? Łatwo się domyślić: wszystko, co znajdowało się za granicą. Wojskowi topografowie nie tylko sporządzali mapy terenów po drugiej stronie granicy, lecz także dbali o to, by drukowano je w dużych nakładach i na wysokim poziomie. Mapy te nie leżały bez użytku w magazynach: korzystały z nich armie i sztaby przygotowując się do przyszłej wojny. Generał pułkownik L. Sandałów informuje, że w Białoruskim Okręgu Wojskowym na ćwiczeniach dla kadry dowódczej posługiwano się mapami Polski; wszyscy dowódcy znali polskie ziemie w najdrobniejszych szczegółach. W 1939 roku Armia Czerwona „wyzwoliła” tereny, na których mieszkało ponad 20 milionów ludności. Sandałów opisuje przebieg inspekcji przeprowadzonej przez radzieckich sztabowców na 767

—

Sztemienko, op. cit., s. 128.

wyzwolonych terytoriach. Nigdy tu jeszcze nie byli, lecz w ciągu wielu lat na ćwiczeniach sztabowych poznali te okolice doskonale. Radzieccy dowódcy byli zdumieni dokładnością swoich map: „Jedynym człowiekiem, któremu przejazd po wyzwolonych terytoriach nie sprawiał kłopotów, był szef wydziału topograficznego”768. Armia Czerwona w 1939 roku posunęła się na zachód na odległość 350 km, ale służby topograficzne nie musiały się o nic martwić: mapy tych regionów były dawno gotowe i wydrukowane. 350 km nie stanowiło jednak granicy zainteresowań topografów spod znaku czerwonej gwiazdy. Przed 1939 rokiem sporządzono również mapy terenów znacznie bardziej odległych od naszych granic. W 1939 roku ukazała się w Moskwie znakomita książka Aleksandra Łapczyńskiego „Armia powietrzna”769. Otwórzmy rozdział „Zabezpieczenie ofensywnych działań sił powietrznych”, by podziwiać zamieszczone tam mapy. Są tu niemieckie lotniska, niemieckie dowództwa, magazyny strategiczne i, naturalnie, Berlin w całej swej okazałości. Na mapach oznaczono szerokie ulice, zaułki, mosty, dworce i fabryki. Książka ta powstała w trakcie Wielkiej Czystki i nie sądzę, by ówczesna cenzura zezwoliła opublikować najnowsze i najściślejsze informacje, jakie mieliśmy. Ale i to, co w tej książce pokazano, robi duże wrażenie. To odwrotna strona naszego nieprzygotowania do wojny. Nie byliśmy przygotowani walczyć na własnej ziemi, ale do wypraw wyzwoleńczych wszystko było gotowe. Towarzysz Stalin nie miał powodów, by rozstrzelać generałów Kudriawcewa i Żukowa. Wojskowa Służba Topograficzna, którą kierował szef Zarządu Topograficznego Sztabu Generalnego RKKA, generał Kudriawcew, była doskonale przygotowana do wojny. Tylko nie do Wielkiej Ojczyźnianej. Nasi topografowie przygotowali się do zupełnie innej wojny. Nie poprzestali na wywiezieniu wszystkich map na teren pogranicza. Generał porucznik A. Łosiew zaświadcza: „Wojna była dla Wojskowej Służby Topograficznej ciężką próbą. Zaskoczyła większość jednostek tuż nad granicą. Niektóre jednostki WTS wraz z wojskami ochrony pogranicza podjęły walkę

768 769

— —

L. Sandałów, Na moskowskom naprawienii, Moskwa 1970, s. 39. A. Łapczyński, Wozdusznaja armija, Moskwa 1939.

22 czerwca 1941 roku. Służby te poniosły bolesne straty w ludziach i sprzęcie”770. Jeśli przygotowywano się do wojny na własnym terytorium, to i jednostki WTS powinny były pracować w regionach przypuszczalnych walk. Po co więc trzymano je w strażnicach pograniczników? Co tam robiły?

5. Europa miała szczęście. Niemieckie wojska nagłym uderzeniem odrzuciły Armię Czerwoną w głąb Związku Radzieckiego, a tam Armia Czerwona z wielu powodów (brak map topograficznych był tylko jednym z nich) wykazała niezdolność do walki. Co więcej, na terenach pogranicznych polegli najlepsi fachowcy z Wojskowej Służby Topograficznej, uległy zniszczeniu najcenniejsze przyrządy i wyposażenie techniczne. Problem nie tylko w tym, że nie było map topograficznych terenów ZSRR. Także w tym, że na początku wojny wraz z tysiącami ton map zlikwidowano wiele jednostek Wojskowej Służby Topograficznej. Nie było więc ludzi, którzy mogliby sporządzić nowe mapy. Nie było ani map, ani nikogo, kto by je przygotował. Właśnie dlatego odrzucono Armię Czerwoną pod Moskwę, Leningrad i Stalingrad. Przez trzy lata Armia Czerwona wykrwawiała się na własnej ziemi. A w 1944 roku znów pojawiła się na granicy z Niemcami. Teraz była superpotężna, przeprowadzała błyskotliwe operacje — podziwiał je cały świat. Ale najlepsza część Armii Czerwonej już dawno uległa zagładzie. Do Polski, Rumunii, na Węgry, do Czechosłowacji, Austrii i Niemiec przybyły żałosne jej resztki. Oto dlaczego Armia Czerwona zdobyła w Europie tak niewiele. WTS sporządziła takie mapy, jakie jej sporządzić kazano: mapy nadgranicznych terytoriów sąsiednich państw. W listach byłych niemieckich żołnierzy i oficerów, którzy widzieli całe góry nie do końca zwęglonych map, znajdujemy nie tylko informacje o spalonych magazynach, ale i o wagonach kolejowych wyładowanych mapami, choćby na stacji Tewli obwodu brzeskiego, na stacji Brody w obwodzie lwowskim. 770

—

„Wojenno–istoriczeskij żurnał”, nr 10/1992, str. 82.

To ciekawe: również generałowie radzieccy mówią nie tylko o magazynach, ale i o wagonach z mapami. Niepojęte, dlaczego tych map nie wywieziono w głąb kraju. Przecież już je załadowano do wagonów: czy to takie trudne doczepić wagony do przejeżdżających transportów i wywieźć na tyły, w bezpieczne miejsce? Zrozumiałe, że nie zawsze i wszędzie mógł się pojawić jakiś przejeżdżający pociąg, tym bardziej, że wagony z mapami znajdowały się nad samą granicą. Wojska radzieckie nie raz były w okrążeniu, a w takiej sytuacji trudno wywozić nie tylko mapy, ale nawet amunicję. Lecz był jeszcze jeden powód: w centralnych regionach kraju te mapy były nieprzydatne. Jeśli postanowiliśmy bronić, na przykład, Smoleńska lub Moskwy to potrzebujemy map obwodu smoleńskiego 1 moskiewskiego. Gdzie można było składować takie maPy przed wojną? Myślę, że wszędzie, prócz terenów nadgranicznych, pod nosem nieprzyjaciela. Gdziekolwiek, tylko nie na stacji Tewli koło Brześcia i nie w Lidzie na granicy z Prusami Wschodnimi. W dużych ilościach mapy topograficzne obwodu moskiewskiego mogą się przydać tylko w obwodzie moskiewskim, nigdzie indziej. A mapy obwodu stalingradzkiego — tylko w okolicach Stalingradu. Nigdzie indziej nie są potrzebne. Zatem mapy regionu moskiewskiego trzeba składować w pobliżu Moskwy, a stalingradzkiego — pod Stalingradem. Zaś w regionach nadgranicznych składujemy mapy, które w głębi kraju nie mają zastosowania. W regionach nadgranicznych składujemy tysiące ton map, które będą nam potrzebne podczas wypraw wyzwoleńczych. Właśnie dlatego załadowano je do wagonów. Mapy topograficzne są bardzo cenne, lecz palono je, gdyż 22. Armia, dopiero co potajemnie przerzucona z Uralu, otrzymała zaskakujący, wręcz niezwykły rozkaz: przygotowywać się do obrony na własnym terytorium. Także inne armie, zarówno te stojące już nad granicą, jak i dopiero przybywające otrzymały zadanie równie zaskakujące: obronę własnych pozycji. Cholernie brak im map, ale jeśli nawet odciągną od granic wagony z mapami, nic na tym nie zyskają: na co potrzebne obrońcom Smoleńska mapy Monachium lub Hamburga? Wyzwolenie skończyło się fiaskiem i wartość map składowanych w pobliżu granicy spadła do zera niczym wartość akcji zrujnowanej firmy. Mapy te stawały się nawet niebezpieczne jako materiał autodemaskatorski, produkt,

który nieprzyjaciel może wykorzystać do użytku wewnętrznego lub jako makulaturę najwyższej jakości. Oto dlaczego palono nad granicą mapy, lecz nie żywiono pretensji do głównego kartografa. Składował je tam, gdzie było trzeba.

6. Nawiasem mówiąc, nie tylko mapy palono w pobliżu granicy. Płonęły tam również jaskrawym ogniem wagony, załadowane książeczkami w płóciennych okładkach pod tytułem „Krótkie wojskowe rozmówki rosyjsko–niemieckie”771. Ułożył te rozmówki generał major N. Bijazi, redagował A. Lubarski. Wydano je błyskawicznie w nakładach, których mógłby pozazdrościć każdy bestseller. Ale równie szybko broszurkę zniszczono. Pozostało tych broszur bardzo mało. Jedną zobaczyłem po raz pierwszy w Wojskowej Akademii Dyplomatycznej kształcącej kadry GRU. Niepozorna książeczka stała na półce bibliotecznej i nikt po nią nie sięgał. Była zbyt prymitywna, a my studiowaliśmy języki poważnie. Skromna książeczka w żaden sposób nie pasowała do wyposażenia przyszłych szpiegów–dyplomatów. Była przecież adresowana do milionowych żołnierskich rzesz, czyli do ludzi, którzy nigdy nie uczyli się języków, a obcą mowę słyszeli tylko na filmach o krzywonogich faszystach: „Wy nie mówić prawda!”. Rozmówki miały format paczki papierosów Biełomor. Każdy wyzwoliciel mógł je schować za cholewą. W 1941 roku przywieziono nad granicę miliony par butów dla wyzwolicieli, a do każdej pary dorzucono aneks w postaci rozmówek. Mnie rozmówki zainteresowały ze względu na ich treść: nie znalazłem tam ani słowa o obronie. Wszystko wyłącznie o działaniach ofensywnych. Tytuły rozdziałów: „Zajęcie stacji kolejowej przez podjazd lub przez grupę zwiadowców”, „Wskazówki dla naszego spadochroniarza” i temu podobne.

771

—

Patrz: załącznik numer 6.

Dzięki rozmówkom można łatwo się dogadać z miejscową ludnością. Jak nazywa się wieś? Gdzie jest woda? Gdzie paliwo? Czy przejedzie tędy ciężarówka? Można iść do telegrafisty i dobitnie dać mu do zrozumienia: „Przestań nadawać — bo zastrzelę!”. Można też zażądać, by autochtoni wypili łyk lub spróbowali kęs, zanim go ugryzie wyzwoliciel. Jeszcze nas przypadkiem otrują, fryce przeklęte. W 1941 roku Niemcy też nosili za cholewą podobne rozmówki: „Matka, mleko!”, „Matka, jajka!”. Cóż, dla naszych żołnierzyków również przygotowano zapas takiego wsparcia. Otworzy żołnierz książeczkę, znajdzie potrzebne zdanie i już może się dowiedzieć, kto służy w szeregach SA. Niezastąpiona książeczka! Co prawda, gdy walczymy pod Starą Russą lub pod Wiaźmą, niezbyt się nam przyda. Po cholerę szwargotać po niemiecku z nowogrodzkim lub smoleńskim chłopem? Po co czerwonoarmista ma pytać po niemiecku w samym środku Rosji, jak nazywa się wieś? A zdania w broszurce są takie: „Jak się nazywa ta wioska?”, „Jak się nazywa to miasto?”, „Czy można pić?”, „Wpierw wypij sam”, „Gdzie jest paliwo?”, „Ile masz bydła?”. Wyobraźnię mam wesołą i żywą. Więc sobie wyobraziłem: zaczęła się Wielka Wojna Ojczyźniana. Nasze żołnierzyki bronią ojczyzny na własnej ziemi. Weszli właśnie do nieznanego miasta, znaleźli w rozmówkach niezbędne zdanie i gadają do pierwszego, spotkanego po drodze chłopa: — Nennen Sie die Stadt! A ten na to: — Smoleńsk! A nasi do niego: — Sie lügen, skurczybyku! Lub wpadli do wioski, gdzieś pod Orszą, zaczerpnęli źródlanej wody i krzyczą do młodej baby: — Trinken Sie zuerst man selbst! Ruska baba nie zrozumie. Chyba że zaczną tak gadać do niemieckiej Frau... A pytania są skierowane głównie do ludności: gdzie się ukryli policjanci? Jasne, że naszym żołnierzom kazano wyłuskiwać wśród jeńców policjantów, żołnierzy i oficerów SS oraz SA. Ale problem tkwi w jednym: oddziały SA znajdowały się wyłącznie na terenie Niemiec. Pod Brześciem,

Smoleńskiem lub Orszą ich nie było i być nie mogło. I całkiem już niezrozumiałe pytanie: „Gdzie ukryli się członkowie partii?”. O jaką partię tu chodzi? Członków jakiej partii nasze żołnierzyki chciały wyłapywać w 1941 roku? Wniosek jest oczywisty: te rozmówki mogły być przydatne wyłącznie w Niemczech, tylko tam mogły mieć zastosowanie. Nikt nie zapyta przecież w Propojsku po niemiecku, jak dojść do ratusza i gdzie się ukrył burmistrz? W książce „Dzień «M»” wspomniałem o rozmówkach rosyjsko– rumuńskich, które na początku 1941 roku otrzymali żołnierze IX Specjalnego Korpusu Piechoty generała porucznika P. Batowa. A dla głównego kontyngentu wojsk przygotowano „Krótkie wojskowe rozmówki rosyjsko– niemieckie”. W rozmówkach rosyjsko–rumuńskich najważniejsze było to, jak dotrzeć do terenów roponośnych. Ale i w rozmówkach rosyjsko–niemieckich nie zapomniano o tym najważniejszym pytaniu. Spośród możliwych odpowiedzi wziętych do niewoli niemieckich żołnierzy i oficerów znajdziemy i taką: „Tam jest przemysł naftowy”. W Niemczech, o ile pamiętam jeszcze ze szkoły, nie ma ośrodków przemysłu naftowego. Odpowiedzieć tak mógł jedynie niemiecki oficer lub żołnierz wzięty do niewoli w Rumunii. Rozmówki podpisano do druku 5 czerwca 1941 roku. Wydrukowała je 2. drukarnia Wydawnictw Wojskowych Ludowego Komisariatu Obrony ZSRR im. Klimenta Woroszyłowa w Leningradzie, ul. Hercena 1. Nasza armia i całe państwo funkcjonowały z precyzją zegarka: nakład podpisano do druku 5 czerwca, a już 23 czerwca nierozpakowane paczki „Krótkich rozmówek” zostały zdobyte przez Niemców w Lipawie; 25 czerwca — w Rawie Ruskiej; 28 lipca — pod Mińskiem. W ręce żołnierzy niemieckich wpadły całe wagony tej publikacji. Książeczki były spalone, na wpół zwęglone, ale niektóre egzemplarze nawet nieuszkodzone. Rozpowszechniać je (gdyby Hitler nie uderzył) można byłoby w wojsku równie błyskawicznie, jak gazetę „Krasnaja zwiezda”. Tymi samymi kanałami. Wszystko to było dla mnie jasne. Tylko jedno budziło wątpliwość. Dlaczego drukowano te rozmówki w Leningradzie? Przy naszej centralizacji... No i kolportaż z dalekiego północno–zachodniego zakątka naszej wielkiej ojczyzny wydawał się czymś nieporęcznym. Czyżby się coś za tym kryło?

7. Po opublikowaniu „Lodołamacza” zdrowo oberwałem od krytyków w Rosji, w Niemczech, w Ameryce, w Izraelu i w Wielkiej Brytanii. Ale nikt w gruncie rzeczy nie polemizował z istotą rzeczy. Atakowano mnie nie wprost. Czasami szukano w „Lodołamaczu” tego, czego w nim po prostu nie ma. I dawano mi łupnia za to, czego nie mówiłem, o czym nie pisałem, a nawet nie myślałem. Na przykład, taka konstrukcja: Suworow pisze, że Stalin był zbrodniarzem, więc pewno broni Hitlera? W takim razie może zaprzecza, że istniały nazistowskie obozy koncentracyjne, że mordowano tam miliony ludzi? Z takim oświadczeniem wystąpił, na przykład, cytowany już kilkakrotnie Gabriel Gorodecki. Nie polemizowałem z Gorodeckim, nie ma bowiem nic gorszego niż spierać się na zasadzie: „Dureń! — Sam jesteś dureń!”. Wiem, że znajdą się krytycy obiektywni, którzy wytkną Gorodeckiemu i jemu podobnym, że nie wolno kopać autora za to, o czym nawet nie wspomniał. Znaleźli się też obrońcy mojej wersji — w Rosji, w Polsce, w Izraelu, w Niemczech, w Ameryce. Historyk izraelski Zeew Bar–Sella dał godny odpór Gorodeckiemu w piśmie „Okna” i na poparcie mojej wersji opublikował faksymile... „Krótkich wojskowych rozmówek rosyjsko–niemieckich”. Jak się okazało, zachowały się one nie tylko w naszej Akademii, nie tylko u niemieckich weteranów, ale i w prywatnych kolekcjach obywateli radzieckich, z czasem powędrowały poza granice naszej radzieckiej ojczyzny. Ucieszyłem się na wieść o tym, cóż, jeszcze jedno potwierdzenie. I w tym miejscu można by postawić kropkę. Ale tak już mnie wychowano, że zwracam uwagę na każdy szczegół. Przeczytałem wszystko, obejrzałem fotokopię dokładnie. Ta sama książka, ten sam tekst. Ale... Na odwrocie karty tytułowej jest pewna różnica. Z tak zwanej stopki dowiadujemy się, że to wydanie rozmówek podpisano do druku 29 maja 1941 roku w 1. drukarni Zarządu Wydawnictw Wojskowych Ludowego Komisariatu Obrony ZSRR im. S. K. Timoszenki w Moskwie, ul. Skworcowa–Stiepanowa 3. Po ukończeniu Akademii kilkakrotnie widziałem takie „Rozmówki”, a gdy ukazał się „Lodołamacz” przysyłali mi je z Niemiec byli niemieccy

żołnierze i oficerowie. Zawsze wydanie leningradzkie. O istnieniu edycji moskiewskiej nie miałem pojęcia. A tu — proszę! I podpisano książeczkę do druku o tydzień wcześniej, niż wydanie leningradzkie. Zaczęto więc drukować rozmówki w Moskwie 29 maja 1941 roku. Ale potrzeby były ogromne i pilne. Dlatego też tydzień później, 5 czerwca 1941 roku, włączono do tej pracy drukarnię leningradzką, a potem jeszcze inne. Ta data zmusza do myślenia. Wszyscy bez wyjątku historycy–komuniści zgadzają się ze stwierdzeniem, że Stalin przygotowywał się do podboju Europy. Ale, powiadają, dopiero w roku 1942... Pozwolę sobie zaprzeczyć: gdyby tak było, rozmówki leżałyby w sejfie generała Bijaziego do 1942 roku. I dopiero na jakiś miesiąc przed inwazją zapalono by zielone światło, wydrukowano w stosownym nakładzie, załadowano do wagonów i wysłano nad zachodnie granice dla potrzeb inwazji. Rozsyłanie wojskom takiej broszury na rok przed napaścią byłoby brakiem przezorności. Nie bez powodu towarzysz Stalin w latach 1937–1938 dziurawił towarzyszom–dowódcom czaszki — chciał wszystkich, którzy się uchowali, nauczyć porządku. Nie ośmieliłby się generał major Bijazi na rok przed agresją ujawniać planu Stalina milionom jego wykonawców. Bezpośredni zwierzchnik generała Bijaziego, szef Razwiedupru generał porucznik F. Golikow też nie pozwoliłby zbyt wcześnie wydrukować takiej książeczki w masowych nakładach i wysłać jej do wojsk. Nie był partaczem. Nie bez powodu został w czasie wojny zastępcą Stalina. Towarzysz Stalin nie awansował durniów na swoich zastępców. Lecz jeśli planowano inwazję na dzień 6 lipca 1941 roku, to broszurka poszła do produkcji we właściwym czasie. Równo na miesiąc przed Dniem „M”. Wtedy, kiedy było trzeba. W czerwcu 1941 palono te rozmówki całymi wagonami jako w danym momencie niepotrzebne. Razem z mapami Bawarii i Lotaryngii. W „Lodołamaczu” przytaczałem dowody na to, że nasz Sztab Generalny planował agresję. Historycy z Łubianki nie spierali się ze mną — cóż, zgoda, były plany ofensywne. Ale, dodawali, każdy Sztab Generalny na wszelki wypadek przygotowuje równocześnie plany ofensywne i obronne.

Nie, towarzysze, na wszelki wypadek w sztabach radzieckich były tylko plany zaczepne772. A strategicznych planów obronnych lub też kontrofensywy na wszelki wypadek nie przygotowano w ogóle. Po prostu nie było map, na których dałoby się wykreślić takie plany.

772

—

Patrz: załąnik numer 3–5

ROZDZIAŁ 72. ILE GODZIN JEDZIE SIĘ DO PLOESZTI? Doktryna wojenna Armii Czerwonej głosi: wroga należy bić na jego własnej ziemi. „KRASNAJA ZWIEZDA”, 18 KWIETNIA 1941 ROKU

1. Prasa radziecka podała przed laty, że w przededniu wojny niektóre „przestarzałe” czołgi radzieckie były do tego stopnia zużyte, że ich szacowany resurs międzynaprawczy, czyli limit bezawaryjnego przebiegu wynosił od 40 do 150 godzin. Innymi słowy, miały przed sobą co najwyżej od 40 do 150 godzin aktywnego czołgowego żywota. Wtedy była to sensacja; ale odtąd w każdej książce poświęconej historii wojsk pancernych i w ogóle historii drugiej wojny światowej, natykamy się na te 40–150 godzin. Dane te przytaczane są jako dowód, że Armia Czerwona była absolutnie nieprzygotowana do wojny. Są istotnie szokujące. W 1985 roku trzech czołowych amerykańskich historyków opublikowało gniewny list do mnie, pełen podchwytliwych pytań. Między innymi takie: czy wiem, że niektóre czołgi radzieckie miały przed sobą zaledwie 40–150 godzin jazdy? Czy zdaję sobie sprawę, że dla Niemców czołgi takie nie mogły być zagrożeniem? Trzem znanym historykom zadałem analogiczne pytanie: a jaki limit bezawaryjnego przebiegu miały czołgi niemieckie w dniu 22 czerwca 1941 roku? Uchylili się od odpowiedzi. Martwi mnie taki stosunek niektórych uczonych mężów do metodologii badań historycznych. Wszystko poznajemy dzięki porównaniom. A gdzie tu porównania? Jeśli publikujemy dane statystyczne o jednej ze stron, winniśmy równocześnie publikować dane o stronie przeciwnej. Bez takiego zestawienia nic nie zrozumiemy, niczego się nie nauczymy. Moi przeciwnicy będą oponować: cóż tu można porównywać!? Liczby mówią same za siebie: od 40 do 150 godzin bezawaryjnego przebiegu.

Wyjaśnijmy to.

2. W różnych armiach aktywne funkcjonowanie czołgu i resursy międzynaprawcze określa się za pomocą zróżnicowanych metod i wskaźników: jedni przebieg między remontami liczą w kilometrach, inni w milach, a w Armii Czerwonej — w godzinach. W książce „Żołnierze wolności” z dumą informowałem, że czołgi radzieckie (była tam mowa o czołgach z lat sześćdziesiątych), opuszczając fabrykę mają gigantyczny, wprost niesamowity czas użytkowania — 500 godzin bezawaryjnego przebiegu. Na Zachodzie, każdy kto to czytał, myślał, że to kpiny i śmiał się do łez. Pewien amerykański autor napisał popularną książkę, w której dowodził, że Armia Radziecka nie może nikomu zagrażać. W zasadzie książka ta była po prostu streszczeniem mojej, tyle że z wesołym komentarzem. Autor śmiał się długo z owych 500 godzin, po czym oświadczył, że w czołgach amerykańskich wskaźnik ten jest znacznie korzystniejszy. Wyraźnie nie zrozumiał, że czołg, niczym kot, niejedno ma życie. Po 500 godzinach przebiegu czołg wraca do fabryki na remont kapitalny, czyli po angielsku — rebuild. Różne określenia, lecz znaczenie identyczne: z czołgu demontuje się wszystko, co daje się zdjąć, zostawia nagi kadłub. W kadłubie montuje się nowy silnik, nowy układ transmisyjny i sterowniczy, oprzyrządowanie. Po fabrycznym remoncie czołg radziecki znów wraca do życia — będzie sprawny przez kolejne 500 godzin. Takie remonty czołg znosi lepiej niż samochód: pancerny kadłub czołgu nie zużywa się jak nadwozie samochodu. W pancernym kadłubie czołgu można wiele razy z rzędu umieszczać coraz to nowe urządzenia. A teraz mimo wszystko spróbujemy porównać przebiegi „przestarzałych” zużytych czołgów stalinowskich z 1941 roku ze współczesnymi zachodnimi wskaźnikami. Może wszystko nie okaże się ani takie śmieszne, ani nie takie straszne. Najgroźniejszym przeciwnikiem radzieckich czołgów w Europie w latach zimnej wojny nie były wcale czołgi amerykańskie, ani nawet niemieckie, lecz brytyjskie. Jest to zrozumiałe: gdy Leopardy i M–60 były uzbrojone w armaty

kalibru 105 mm, to brytyjskie Chieftainy wyposażono w armaty kalibru 120 mm. Ich pancerz był znacznie mocniejszy niż w czołgach niemieckich i amerykańskich. Pamiętajmy też, że w czołgach brytyjskich zamontowano wielopaliwowe diesle firmy Rolls–Royce, a nie zwykłe silniki. A więc, zapraszam moich czytelników do fabryk czołgów w Cheffield i do 18. Bazy Remontowej Sprzętu Pancernego w Bowington, hrabstwo Dorset. Każdy nowiutki Chieftain wychodząc z fabryki miał zakładany bezawaryjny przebieg 3.000 mil, a więc 4.827 kilometrów. W czasach pokoju oznacza to sześć lat. Rocznie czołg brytyjski ma 500 mil przebiegu, co równa się 800 km. To limit, którego nie wolno przekroczyć. Po sześciu latach intensywnej eksploatacji czołg wraca do bazy remontowej na remont generalny, rebuild. Wszystkim, którzy nie mają dostępu do brytyjskich fabryk produkujących i remontujących czołgi, a nie wierzą mi na słowo, radzę sięgnąć do czasopisma armii brytyjskiej „Focus”773. A teraz mile lub, jak kto woli, kilometry, przeliczymy na godziny. Przeciętna prędkość Chieftaina — 25 mil na godzinę (maksymalna — 30). Gdy podzielimy 3.000 mil przez przeciętną prędkość, otrzymamy przebieg wyrażony w godzinach — wynosi on 120 godzin. Właśnie tyle miał każdy nowiutki Chieftain, gdy po raz pierwszy opuszczał fabrykę — 120 godzin bezawaryjnego przebiegu. Jeśli będziemy jeździć czołgiem z maksymalną prędkością, to jego resurs międzynaprawczy zmniejszy się do stu godzin. 120 godzin życia brytyjskiego czołgu trzeba podzielić na sześć lat: po dwadzieścia godzin rocznie na szkolenie bojowe, kierowanie czołgiem, strzelanie, ćwiczenia. 20 godzin na rok, a ponadto alarmy bojowe w okresach częstego zaostrzania się sytuacji międzynarodowej podczas zimnej wojny. Zrozumiałe, że nie wszystkie czołgi były eksploatowane tak niemiłosiernie. 1 listopada 1994 roku lokalny program telewizyjny NTV w Bristolu wyemitował program o brytyjskim farmerze z Gloucester, który swoją farmę przemienił w czołgowisko. Farmer kupił około dziesięciu czołgów, samochodów i transporterów opancerzonych; wśród nich był też jeden Chieftain. Kupił go tanio — za jedne dziesięć tysięcy funtów. Czołg ten, 773

—

„Focus”, nr 11/1993.

wyprodukowany w 1971 roku, należał do wyposażenia I Korpusu Brytyjskiej Armii Renu. Wycofano go w 1994 roku. W ciągu 23 lat służby uczestniczył w wielu ćwiczeniach, alarmach szkoleniowych i bojowych, manewrach i tak dalej. W ciągu 23 lat intensywnego życia osiągnął przebieg 200 mil czyli nieco ponad 300 km. Nie był remontowany. Przy przeciętnej prędkości 25 mil na godzinę wynosi to 8 godzin w okresie 23 lat. Niektórzy nasi historycy doszli do wniosku, że radzieccy czołgiści latem 1941 roku mieli na swym koncie zaledwie kilka godzin prowadzenia czołgu. Święta prawda. Ale radzę jeszcze raz przeczytać rozdział o Paszy Angelinej w mojej książce „Dzień «M»”. Cytuję tam informacje o tym, że potajemnie powołano z rezerwy do Armii Czerwonej 200.000 zawodowych traktorzystów. Zawodowy traktorzysta poradzi sobie z każdym czołgiem — różnica niewielka. To po pierwsze. A po drugie, skoro już zaczęliśmy porównywać, to w najbardziej profesjonalnej armii świata — w armii brytyjskiej — 8 godzin prowadzenia czołgu przez 23 lata to też niezbyt wiele. Co najmniej sześć razy zmieniła się przez ten czas załoga czołgu. Z pewnością armia brytyjska ma czołgi o przebiegu nawet 20 godzin rocznie. Ale to nie wszystko. 20 godzin rocznie to limit, wolno go przekroczyć tylko podczas działań bojowych. 20 godzin rocznie to nie godziny jednego kierowcy, a całej załogi, czyli czterech ludzi. Naturalnie, że czołg prowadzi przede wszystkim kierowca, ale inni członkowie załogi też muszą sobie przyswoić odpowiednie nawyki. I jakoś dają sobie radę, uważają się za profesjonalistów. A mają ku temu wszelkie podstawy. A teraz wrócimy do 40–150 godzin resursu niektórych radzieckich „przestarzałych” czołgów. Powtarzam: mowa tu nie o wszystkich, lecz o niektórych „przestarzałych” czołgach. Radzieckie BT wychodziły z fabryk z przewidywanym przebiegiem 600 godzin. 22 czerwca 1941 roku przeważająca większość radzieckich czołgów miała przed sobą ponad 150 godzin przebiegu. We współczesnej armii brytyjskiej jeśli czołg ma przebieg 40 godzin, to służy jeszcze minimum dwa lata, nim nie zużyje całego limitu. Można też trzymać taki czołg w rezerwie przez wiele lat, zakonserwowany, nie pozwalając zużywać cennego przebiegu. A z przebiegiem 150 godzin czołgów nikt w Wielkiej Brytanii nie produkuje. Powtarzam — wychodzą z fabryki z limitem 3.000 mil, co równa się 120 godzinom.

3. Aby zrozumieć metodę działania czerwonych historyków, znów zwrócimy się do amerykańskich i japońskich pancerników z drugiej wojny światowej. Na amerykańskich pancernikach typu Iowa, które weszły do służby na początku lat czterdziestych, kaliber artylerii głównej wynosił 406 mm. Na każdym z czterech okrętów artyleria główna składała się z dziewięciu armat typu MK 7 umieszczonych w trzech wieżach. Spytamy człowieka z ulicy o masę jednej wieży artyleryjskiej z trzema armatami kalibru 406 mm? Zwykle odpowiedź brzmi: sto ton, dwieście ton... To efekt psychologiczny. Określamy kaliber w milimetrach, co wcale nie wskazuje na związek z dużą masą. Tymczasem każda wieża artylerii głównej z trzema armatami typu MK 7 waży 1.708 ton bez amunicji i załogi. Załoga wieży to 212 ludzi. Pancerniki typu Iowa pełniły służbę w US Navy do połowy lat dziewięćdziesiątych, a dwa z nich (USS „Wisconsin” i „Missouri”) brały udział w operacji Pustynna Burza ostrzeliwując pozycje wojsk irackich. Na pokład jednego z takich pancerników, USS „New Jersey”, udało mi się wejść w 1987 roku. Wrażenie było ogromne. Jeśli kaliber artylerii głównej zwiększyć o 54 mm, to wzrasta masa samych armat, a także wieży artyleryjskiej. Na pancernikach typu Yamato Japończycy zastosowali armaty kalibru 460 mm. Jedna lufa ważyła 165 ton. Trzy lufy — 495 ton. Lecz lufom potrzebne są mechanizmy podnoszenia, oporopowrotniki i urządzenia dosyłające pociski i mnóstwo innego osprzętu. I wszystko to trzeba umieścić w obrotowej wieży z pancerzem czołowym 650 mm — pół metra z okładem. W efekcie każda wieża miała masę 2.510 ton 774. Każdą taką wieżę obsługiwała 268–osobowa załoga. Jednostka ognia wynosiła 100 pocisków na lufę, 300 pocisków na każdą wieżę. Masa pocisku — 1.460 kg, masa ładunku miotającego 330 kg. Zrozumiałe, że masy amunicji nie włączano do ogólnej masy wieży. Gdyby zważyć wieżę wraz z amunicją, wyszłoby tego ponad trzy tysiące ton.

774

—

J. Campbell, Naval Weapons of World War Two, Londyn 1982, s. 180.

Jest to przykład niezbędny dla zrozumienia naszej psychiki: kaliber artylerii głównej zwiększono o 54 mm, a masa wieży bez amunicji wzrosła o 802 tony. Trudno to zrozumieć. Właśnie na taki efekt psychologiczny liczyli kremlowscy historycy. Psychologia to broń, którą władają doskonale. Ogłosiwszy, że niektóre „przestarzałe” czołgi miały przed sobą zaledwie od 40 do 150 godzin przebiegu, komuniści wywołali śmiech i drwiny. Nasz umysł nie zgadza się z taką liczbą, nasz mózg protestuje. Komuniści podali śmieszną liczbę, i dlatego nie ciągnęło nas do porównań. I bez tego jest dla nas jasne, że niemieckie czołgi nie mogły mieć równie śmiesznych parametrów. Tak oto z drobnych faktów tworzy się obraz: Hitler to podstępny, uzbrojony po zęby, rozszarpujący Europę zbrodniarz, a Stalin to naiwny głuptas, do niczego nie zdolny, do wojny nie przygotowany, dla nikogo nie groźny; jego armii ucięto głowę, a czołgi były zajeżdżone do tego stopnia, że wskaźnik przebiegu niektórych wynosił, śmiechu warte, ledwie 40–150 godzin...

4. Bez względu na to, jaką metodę przyjmiemy, nie można się spierać — aktywny żywot czołgu trwa krótko. Nie bez powodu niemal całe swoje życie czołg stoi. Nie bez powodu przewozi się go z miejsca na miejsce ciężką, niskopodwoziową przyczepą. Wydaje się nam: pewno dlatego, żeby nie niszczył dróg. Ale gdy toczy się wojna na pustyni, walczące strony też wiozą swoje czołgi po tej pustyni na przyczepach, gdy jest to tylko możliwe. Dlaczego? Ano dlatego, że czołg szybko się zużywa. Aby to zrozumieć, przyjrzyjmy się samochodowi wyścigowemu. Kosztuje znacznie więcej niż zwykły samochód. Prowadzi go zawodowiec najwyższej klasy, wokół kręci się zgraja mechaników. To dziwne: kilka razy wóz okrążył tor, a już wymienia się w nim koła, reguluje silnik. Samochód wyścigowy ma niewątpliwie świetne koła, a silnik — o jakim nam się nie śniło, dlaczego więc wciąż jest w remoncie? Mój stary, siedmioletni Volkswagen ma tymczasem na liczniku tysiące kilometrów. Cóż, samochód wyścigowy pracuje na granicy swych możliwości, a nawet ją przekracza.

Teraz spójrzmy na mistrza olimpijskiego: wielki facet, umięśniony jak Rambo, obwieszony medalami. Ale dziwne: przebiegł sto metrów (zaledwie sto!) i z trudem łapie oddech, pada na trawę, a wokół niego kręcą się z niepokojem lekarze i trenerzy. Jeśli chodzi o mnie, mogę trzy razy okrążyć stadion i nie zwalam się na ziemię. Na czym polega różnica? Ano na tym, że ja robię to niezbyt wytężając siły, a on biegnie po zwycięstwo. Z czołgiem jest podobnie. Czołg pracuje na granicy swych możliwości, przekracza ją, zawsze działa w ekstremalnych sytuacjach. Dźwiga potężne obciążenie — pancerz, rozmaite urządzenia, mechanizmy, uzbrojenie i amunicję, poprzez błota i piaski, kamienie, wyboje, w skwar i mróz. Rzuca nim z wyboju na wybój. Co więcej, każda chwila w życiu czołgu może się okazać ostatnią, czołgista to wciska do końca pedał gazu, to hamuje gwałtownie, równie gwałtownie zawraca, a za chwilę znów pędzi naprzód zdzierając silnik. W boju czołg taranuje parowozy i wagony, rozwala ściany, ogrodzenia, drzewa, miażdży ludzi i pojazdy. Wtedy też nieźle obrywa. Toteż czołg nie jest długowieczny. Może żyć długo, ale w hangarze, czekając na stosowny moment.

5. Gdy niezbyt mądrzy, a może i niezbyt uczciwi historycy podkpiwali sobie z radzieckich czołgów, bo ich zasięg wydawał się im tak niewielki, mówiłem — porównajmy. Ani jednemu z tych kpiarzy nie śpieszyło się do porównań. Tymczasem Hitler też miał kłopoty. 29 czerwca 1941 roku w jego podziemnym betonowym bunkrze odbyła się narada kadry dowódczej. Minął pierwszy tydzień wojny i zastanawiano się nad ważnym problemem, jak wykorzystać 4. Grupę Pancerną. Omawiano dwa warianty. Pierwszy: rzucić ją bezpośrednio na Moskwę. Drugi: wpierw na Leningrad, a dopiero potem na Moskwę. Odległość od granicy do Moskwy w prostej linii wynosi 1.000 km, jeśli zaś wpierw uderzyć na Leningrad, a dopiero potem na Moskwę, wypadnie 1.700. W bunkrze słychać głosy, że lepiej ustrzelić oba zające:

Leningrad i Moskwę. Inni mówią: nie wolno tracić czasu, trzeba iść na Moskwę. Zdania w tym sporze podzieliły się. Trzeźwo myślący generał pułkownik A. Jodl zwraca uwagę, że marsz formacji pancernych na Leningrad może spowodować ich przedwczesne zużycie. Operację tę planowano nie spodziewając się zbyt silnego oporu ze strony Armii Czerwonej. Lato było upalne. Jeśli drogi będą złe, można iść bezdrożami, czołg w końcu wynaleziono nie po to, by jeździł szosą. Przy średniej prędkości 25 km na godzinę odległość 1.700 km można pokonać w ciągu 70 godzin. Jeśli manewrować, odchodzić w bok, zawracać, cofać się, znowu iść naprzód, to i wówczas 70 godzin wystarczy, by od granicy dojść do Pitra, a potem do Moskwy. Lecz mądry generał niepokoi się. W tym niepokoju ujawnia się jego wiedza. Generał wie, czym pachnie prawdziwy czołg, oglądał go nie tylko na defiladzie. Jemu z pewnością wskaźnik 40–150 godzin wcale nie wydawał się śmieszny. Gdyby wszystkie niemieckie czołgi w dniu 22 czerwca miały rezerwę 150 godzin przebiegu, nie byłoby problemu: Niemcy dotarliby do Leningradu, zajęliby go, a potem doszliby do Moskwy. Ale niemieckie czołgi nie miały 150 godzin przebiegu. Najpewniej większość nie miała nawet 100 godzin. Stąd niepokój generała. Minął drugi tydzień wojny. 3 lipca 1941 roku generał pułkownik F. Haider zanotował w służbowym dzienniku: „Kampania przeciwko Rosji została wygrana w ciągu 14 dni”775. Tego samego dnia rozstrzygano problem, dokąd skierować 2. Grupę Pancerną spod Smoleńska. Rozważane są dwie możliwości: Smoleńsk–Charków — 744 km, lub Smoleńsk–Morze Azowskie — 1.150 km. Nie było jeszcze ani roztopów, ani śniegu, ani mrozu, oporu Armii Czerwonej nie spodziewano się: niemieckie dowództwo doszło do wniosku, że już wygrało wojnę. Trzeba posuwać się naprzód, kolumnom czołgów najprawdopodobniej nikt nie przeszkodzi. Powstaje tylko pytanie, czy starczy czołgom zasięgu? Walczą już od dwóch tygodni, są wyeksploatowane, a do Charkowa przy prędkości 25 km na godzinę trzeba zużyć 30 godzin czasu pracy silnika. Generałowie — spece od czołgów — nie kryją uzasadnionej obawy: czy czołgi zmieszczą się w limitach żywotność silników? A do Morza Azowskiego jest jeszcze dalej: 40–45 godzin silnikowego żywota. 775

—

Halder, op. cit., s. 68.

Historycy kpią z limitu przebiegu niektórych „przestarzałych” czołgów radzieckich. Lecz ci, którzy zaplanowali i prowadzili wojnę, nie kpili z 30, 40 lub 45 godzin. Brak takiego przebiegu równał się klęsce, a jego zapas był gwarancją sukcesu.

6. A teraz zastanówmy się: czy stalinowskie czołgi z limitem bezawaryjnego przebiegu wynoszącym 40–150 godzin były zagrożeniem dla Niemiec? Albo inaczej: jaką minimalną żywotność silników powinny mieć radzieckie czołgi, by zadać wrogowi druzgocący cios? Podliczymy to razem. Odległość od granicy radzieckiej do zagłębia naftowego w Ploeszti wynosi 180 km. Są to bezleśne równiny. Właśnie tu, nad granicami, skoncentrowano wojska Odeskiego Okręgu Wojskowego. Miały one 1.043 czołgi776. Wkrótce okręg miał dodatkowo otrzymać 220 czołgów. Ponadto przeciwko Rumunii rozwinięto XVI KZmech (608 czołgów) sąsiedniego okręgu. Na tyłach tych wojsk, w pierwszej połowie czerwca, na stacjach kolejowych, rozładowywały się związki i jednostki 16. Armii generała porucznika M. Łukina. Armię tę pod osłoną komunikatu TASS z 13 czerwca 1941 roku przerzucono w tajemnicy znad Bajkału. Na swoim stanie 16. A miała 1.370 czołgów. Ponadto przerzucono tutaj również 19. A generała porucznika I. Koniewa. Na stanie miała 484 czołgi. Całej tej masie wojsk radzieckich musiały stawić opór wojska Rumunii (60 czołgów). Odeski Okręg Wojskowy i XVI KZmech Kijowskiego Specjalnego OW to 1.651 czołgów. 27 razy więcej czołgów niż miała Rumunia. Jeśli uwzględnić nowe dostawy czołgów dla Odeskiego O W i czołgi armii, które się już rozładowywały w pobliżu granic rumuńskich, to układ sił był następujący: 3.725 radzieckich czołgów przeciwko 60 czołgom rumuńskim, czyli ponad 60 radzieckich czołgów przypadało na jeden rumuński. Jeśli tego mało, to przeciw Rumunii można wysłać czołgi IX, XIX i XXIV KZmech, nie mówiąc już o korpusach powietrznodesantowych (I, II i III KPD), lotnictwie i tak dalej. Radziecki „przestarzały” czołg BT–7M oficjalnie osiągał prędkość 776

—

A. Chorkow, Grozowoj ijuń, Moskwa 1991, s. 21.

86 km/h (w rzeczywistości większą). Natomiast maksymalna prędkość rumuńskich czołgów Renault FT–17 wynosiła 9 km/h. Czołgi radzieckie mogły w ogóle nie zwracać uwagi na czołgi rumuńskie, ignorować je, omijać. Jeśli nawet 1.000 radzieckich czołgów rzucić do długotrwałych bojów przeciwko 60 rumuńskim, to i wówczas tysiące innych mogą bez przeszkód iść na Ploeszti, nigdzie nie skręcając i nie manewrując. Jeśli będą się posuwać z prędkością 25 km na godzinę, to dojadą w ciągu 7–8 godzin. Przez jedną noc. Lecz my nie mamy zwykłych czołgów, tylko czołgi szybkie, specjalnie przeznaczone do takich zadań. Teren jest równinny, grunt twardy, drogi dobre. Czołgi BT spokojnie osiągają prędkość 40–50 km/h, a gdy zrzucą gąsienice — 70–80 km/h. Do Ploeszti mogłyby zajechać w trzy godziny. I niekoniecznie wszystkie czołgi muszą dotrzeć do wież wiertniczych, wystarczy tylko dziesięć. Szyby naftowe można potraktować pociskami zapalającymi albo zwykłą żołnierską zapalniczką. 23 sierpnia 1939 roku w Moskwie Stalin ręką Mołotowa podpisał osławiony pakt Ribbentropp–Mołotow, który w rezultacie postawił Hitlera wobec konieczności walki na dwa fronty, a Royal Navy zablokowała Niemcy i uniemożliwiła transport ropy morzem. Niemcom pozostało jedyne — warte wzmianki — źródło zaopatrzenia w ropę naftową — Ploeszti na terenie Rumunii. Jeśli to źródło utracą, stanie przemysł niemiecki, armia, lotnictwo, marynarka. Bez ropy naftowej nie można walczyć. Ropa to nie tylko paliwo, ale i surowiec dla przemysłu chemicznego, obejść się bez niej nie można. Jeśli jedna radziecka kompania pancerna w składzie dziesięciu czołgów pojawi się w okolicach Ploeszti, a każdy czołgista będzie miał w kieszeni pudełko zapałek, to wojna w Europie zakończy się upadkiem III Rzeszy. Gdyby Stalin miał czołgi z limitem przebiegu od 1 lub 2 do 5 godzin, to i wtedy byłyby one śmiertelnym zagrożeniem dla Niemiec i całej Europy: czołgi z minimalnym limitem bezawaryjnego przebiegu prowadzą walkę na miejscu, wiążą przeciwnika, od czasu do czasu zmieniając pozycje (na co zużywają kilka minut czasu marszowego), w takiej sytuacji czołgi, którym pozostało 4–5 godzin dokonują skoku na zagłębie naftowe. Niemcy produkowały znaczne ilości paliw syntetycznych, ale dopiero pod koniec wojny. W 1941 roku produkcja syntetycznego paliwa była niewystarczająca. Zresztą wyłącznie syntetyczne paliwo nie załatwi

problemów armii. Gdyby wojska radzieckie zdobyły Ploeszti lub choćby tylko spowodowały pożar instalacji wydobywczych, Niemcy zostałyby sparaliżowane. Właśnie na to czekały tysiące innych radzieckich czołgów. Spod Brześcia i Lwowa, spod Białegostoku i Grodna droga do Berlina byłaby wówczas całkiem krótka. Gdyby niemiecka armia i lotnictwo zostały sparaliżowane i nikt by nie przeszkadzał, czołgowe kliny poruszając się po porządnych drogach, dotarłyby nie tylko do Berlina i Monachium, ale do Paryża, Marsylii i Brestu. Przebieg 40 godzin przy prędkości 25 km/h przekłada się na zasięg wynoszący tysiąc kilometrów. Lecz Europa Zachodnia to nie obwód smoleński ani pskowski. Tu kolumny czołgów mogły posuwać się dwukrotnie szybciej. Zatem mając do dyspozycji 40 godzin przebiegu można było pokonać nie tysiąc kilometrów, ani nawet nie dwa, tylko więcej. Tysiąc kilometrów od granic radzieckich — to Bukareszt, Sofia, Ateny, Belgrad, Budapeszt, Wiedeń, Berlin, Monachium, Hamburg, Kopenhaga. Dwa tysiące kilometrów — to nie tylko Paryż i Rzym, ale Tuluza i Barcelona. A 150 godzin bezawaryjnego przebiegu to ogromny zasięg. Nawet przy prędkości 25 km/h, w ciągu 150 godzin czołg przejeżdża bez remontu kapitalnego 3.750 km. Przy większej prędkości na drogach europejskich przebieg będzie większy. Z limitem 150 godzin można podbić nie tylko Europę. Przypomnę, że mówimy tylko o „niektórych przestarzałych” radzieckich czołgach. Pozostałe miały zasięg ponad 150 godzin. Uderzenie na Rumunię rozwiązałoby też problem remontu czołgów. Po takim uderzeniu tysiące sprawnych czołgów można byłoby rzucić na Europę, tysiące niesprawnych — spokojnie remontować i w miarę gotowości posyłać na pierwszą linię. Moi polemiści powiedzą, że czołgi na wojnie wcale nie poruszają się po linii prostej, lecz manewrują. Zgadzam się z tym, oczywiście. Nazywa się to współczynnikiem manewrowym. W operacjach ofensywnych przeciwko słabemu przeciwnikowi — a Rumunii, mimo najlepszych chęci, nazwać silnym przeciwnikiem ZSRR nie możemy — zwłaszcza podczas operacji z zaskoczenia, wartość współczynnika manewrowego rzadko kiedy przekraczała 1,3. Innymi słowy, faktyczny przebieg można szacować na 30% więcej, niż głębokość zadania bojowego. W naszym przypadku przy

głębokości zadania 180 km, realny przebieg mógł wynosić 230–240 km. Taką drogę czołgi mogły przebyć nie w ciągu trzech, lecz czterech godzin. W 1945 roku Armia Czerwona zaskoczyła Japończyków w Mandżurii i Chinach. 6. Armia Pancerna Gwardii poprzez pustynię, górskie pasmo Wielki Chingan i pola ryżowe przedarła się nad ocean. Było to wydarzenie bez precedensu. W ciągu 11 dni Mandżurskiej Operacji Zaczepnej 6. APancGw po bezdrożach pokonała w prostej linii odległość 810 km, zaś jej oddziały czołowe 1.100 km. Uczestniczyły w tym rajdzie również setki zdecydowanie przestarzałych czołgów BT–5, BT–7, T–26; jeszcze się takie uchowały w wojskach dalekowschodnich. Czołgi o małym limicie przebiegu wykorzystywano w starciach nadgranicznych, a czołgi z przebiegiem 40 i więcej godzin dotarły nad ocean. Wniosek: od sierpnia 1939 roku, czyli do chwili podpisania paktu Ribbentrop–Mołotow, nad całą Europą kontynentalną zawisł radziecki topór. Cios zadany naftowemu sercu Europy mógł być śmiertelny. Wszystkie radzieckie czołgi, najnowsze i stare, dopiero wyprodukowane i te już zużyte, były zagrożeniem nie tylko dla Niemiec, ale i dla całej Europy. Legendę o tym, że Stalin był nieprzygotowany do wojny, łatwo obalić, gdy od jednostronnego rozpatrywania problemów przechodzimy do porównań. Wszystko poznajemy na drodze porównania. Szkoda, że niektórzy autorytatywni historycy nie raczą na tę drogę wejść.

ROZDZIAŁ 73. CUDA GWARDYJSKIE Cudów nie ma777. JÓZEF STALIN

1. Wiosną 1942 roku wojska radzieckie poniosły kilka jednoczesnych druzgocących klęsk. W walkach pod Rżewem Niemcy okrążyli i zniszczyli 39. Armię. Pod Wiaźmą unicestwili również wziętą w kleszcze okrążenia 33. Armię generała porucznika M. Jefremowa. Została odcięta i zlikwidowana 2. Armia Uderzeniowa generała porucznika A. Własowa. Rozbito Front Krymski i przestały istnieć 44., 47. i 51. A. W bitwie pod Charkowem zostały zniszczone 6., 9., 28. i 57. A, siedem samodzielnych korpusów kawalerii i pancernych, znaczna liczba dywizji, brygad i pułków wsparcia. Stracono tysiące czołgów i dział, zasoby o strategicznej doniosłości. Setki tysięcy oficerów i żołnierzy poległo lub trafiło do niewoli. Radziecki front na południu został przerwany i wojska niemieckie, nie napotykając na żaden opór, poprzez gigantyczną wyrwę ruszyły od razu w dwóch kierunkach: na Kaukaz i na Stalingrad. Zdobycie Kaukazu równało się niemal pewnemu krachowi stalinowskiego reżimu. Kaukaz — to ropa naftowa. Upadek Stalingradu oznaczał to samo; poprzez Morze Kaspijskie ropa płynęła w górę Wołgi. Najprostszy sposób, by przeciąć tę roponośną arterię, to podejść pod Stalingrad. Wystarczyło przedostać się na brzeg, postawić na stromym zboczu parę czołgów i topić barki z ropą. Wojska radzieckie wycofują się w sposób chaotyczny. Mówiąc prościej — uciekają. Wtedy Stalin wydaje złowieszczy Rozkaz nr 227 o oddziałach zaporowych i batalionach karnych. Szaleją komisarze i czekiści. Lecz żadne okrucieństwa, żadne rozkazy nie są w stanie zmobilizować radzieckich 777

—

A. Rybin. Stalin i Żukow. Moskwa 1989, s. 41.

jednostek, które utraciły wolę walki. Konieczne są świeże odwody. Ale odwody wyczerpały się podczas zimowej kontrofensywy, w trakcie nieudanych prób przerwania blokady Leningradu, rozpaczliwych usiłowań ratowania sytuacji pod Charkowem i na Krymie. Skąd wziąć odwody? Brak odwodów to klęska. Stalina mógł uratować tylko cud. I cud się zdarzył.

2. Armia Czerwona miała w tym momencie dziewięć gwardyjskich korpusów piechoty. Od dawna w boju, były wykrwawione i bezsilne. Przenieść je z odcinków frontu, na których walczyły, nie było można. Tymczasem na kierunku kaukaskim nieoczekiwanie drogę dywizjom i korpusom niemieckiej 4. Armii Pancernej zagrodziły nowe, świeże, doborowe, całkowicie skompletowane X i XI Korpus Piechoty Gwardii. Rozwinięte z zaskoczenia i w krytycznym momencie, były prawdziwą deską ratunku, uratowały sytuację. Dowództwo radzieckie mogło wreszcie przez chwilę z ulgą odetchnąć, przegrupować wojska, zaprowadzić w nich jaki taki porządek, ustabilizować sytuację zamieniając bezładną ucieczkę w zorganizowany odwrót, potem w walki przewlekle, wreszcie w kontrofensywę. Na kierunku stalingradzkim także stał się cud. Armia Czerwona miała tam w tym momencie 31 dywizji piechoty. Wszystkie były dywizjami gwardyjskimi, to zrozumiale, jednak uczestniczyły w wielu bitwach, były więc zdekompletowane i zmęczone. Wyciągać ich z krwawych jatek, w których brały udział, i rzucić pod Stalingrad nie można... I nagle pod Stalingradem pojawia się świeża i doborowa 32. Dywizja Piechoty Gwardii. A tuż po niej następne, też gwardyjskie: 33., 34., 35. i 36. Obracają się stalingradzkie koła młyńskie: Hitler podrzuca wciąż nowe wojska, Stalin — również. Stawka idzie w górę. Towarzysz Stalin rzuca kartę atutową, wprowadza do walki 1. Armię Gwardii generała porucznika F. Golikowa, a w jej składzie pięć gwardyjskich dywizji piechoty: 37., 38., 39., 40. i 41. Do tej pory w walkach brały udział gwardyjskie pułki i brygady, dywizje i korpusy. Teraz, po raz pierwszy, cała armia gwardyjska! I to nie

zwyczajna: świeża, wypoczęta, doborowa: chłopcy jak malowani, a dowodzi nimi eks–szef Razwiedupru... Był taki zwyczaj, że gwardziści otrzymywali swój zaszczytny tytuł w walce: któraś z dywizji wyróżniła się walcząc w składzie Frontu Północno– Zachodniego, inna Centralnego. Spotykały się na froncie dość przypadkowo, gdyż wojna przetasowała pułki, brygady, dywizje, korpusy i armie niczym karty. Losowo pięć kolejnych numerów w ich nazwach wypaść nie mogło. A tu — ramię w ramię dziesięć dywizji gwardyjskich o ciągłej numeracji. Ten ciąg numerów zaintrygował mnie jeszcze w młodości. Stanowczo coś się za tym kryło. Skąd wzięły się te świeżutkie dywizje, z numerami niczym w obanderolowanej paczce banknotów wprost z wytwórni papierów wartościowych?

3. Wojna trwała, a cuda powtarzały się. Latem 1943 roku rozpoczęła się krwawa, okrutna bitwa na Łuku Kurskim. Nieprzyjaciel zadał dwa potężne uderzenia zbliżającym się frontom. Nie udawało mu się jednak przerwać obrony wojsk radzieckich i to z wielu powodów. Przyczyną był m.in. sukces wywiadu radzieckiego, który rozpoznał plany przeciwnika, a także liczebna i jakościowa przewaga Armii Czerwonej w sprzęcie bojowym, umiejętne dowodzenie wojskami, wytrwałość i męstwo wojsk radzieckich podczas obrony... Nie obeszło się jednak bez cudów. Niemieckie uderzenie z północy przyjęła na siebie 13. Armia Frontu Centralnego. W skład jej wchodził doborowy XVIII Korpus Piechoty Gwardii. I na południowej krawędzi Łuku Kurskiego nagle, jak spod ziemi, wyrosły nieugięte dywizje gwardyjskie. Po odparciu uderzeń nieprzyjaciela, wojska radzieckie same przeszły do decydującego natarcia. W tym momencie znów zaczęły się dziać cuda. Do walki wprowadzono odwód strategiczny — Front Stepowy, w którego składzie znajdowała się m.in. 4. Armia Gwardii z doborowymi oficerami i żołnierzami. Wraz z nią walczyła 5. Armia Gwardii. Towarzysz Stalin zawsze miał w zanadrzu jakąś doborową gwardyjską dywizję, gwardyjski korpus lub nawet gwardyjską armię. Nawet słomka może być tym ostatnim gramem, który złamie wielbłądowi kark. Towarzysz Stalin zawsze miał taką słomkę pod ręką. Ostatni „cud

gwardyjski” zdarzył się w marcu 1945 roku podczas Operacji Obronnej nad Balatonem. Jednakże koniec wojny ujawnił fatalne skutki. Niemal całe pokolenie młodych obywateli radzieckich spoczywało w bezimiennych zagajnikach i parowach. Zasoby ludzkie zmarniały, brano więc do wojska tych, co nawinęli się pod rękę. „Ich armie są świetnie uzbrojone, ale coraz bardziej cierpią na brak ludzi. Ich atakująca piechota to głównie robotnicy ze Wschodu i Polacy, zatrzymani na naszych ziemiach wschodnich” — notował doktor Goebbels w swym dzienniku 3 marca 1945 roku. Nie była to notatka dla celów propagandowych, autor nie zamierzał jej publikować. Zresztą trudno zaprzeczać: kolektywizacja śmiertelnie zraniła wieś radziecką, dobiła ją zaś Wielka Wojna Ojczyźniana. Towarzysz Stalin miał jednak to i owo w odwodzie. 16 marca 1945, tuż po tym, jak Goebbels zanotował przytoczone słowa w dzienniku, odnotowano kolejny cud... Na początku 1945 roku Armia Czerwona zdobyła ostatnie znaczące złoża ropy naftowej na Węgrzech. Teraz Niemcy powinni ponieść klęskę. Hitler gwałtownie wstrzymuje natarcie przeciw wojskom amerykańskim w Ardenach i swoją główną siłę uderzeniową — 6. Armię Pancerną SS przerzuca na Węgry, by przejść do ostatniego natarcia nad jeziorem Balaton: trzeba odebrać roponośne źródło. Wojska radzieckie znalazły się w rozpaczliwej sytuacji, lecz 4. Armia Gwardii i 26. Armia zatrzymały 6. Armię Pancerną SS. W tym momencie towarzysz Stalin znów rzucił atutową kartę — wprowadził do walki nową, 9. Armię Gwardii. W skład jej wchodziły XXXVII, XXXVIII i XXXIX Korpus Piechoty, przy czym każdy z tych korpusów składał się z trzech gwardyjskich dywizji piechoty. 9. AGw została zformowana z najlepszego ludzkiego materiału. Zadała ona 6. APanc SS klasyczne uderzenie oskrzydlające. Potem 9. AGw nie zatrzymując się ruszyła na Wiedeń, uczestniczyła w Operacji Praskiej, dotarła nad Łabę... W najbardziej krytycznych momentach wojny zawsze znajdowały się doborowe odwody: gwardyjskie dywizje, korpusy i całe armie. Stalin rzucał je do boju i to decydowało o sukcesie. W szkołach i akademiach wojskowych operacje te dokładnie analizowano, ale gdy przychodziła kolej na cuda, wykładowcy nie tłumaczyli

ich, po prostu informowali: stał się cud, znalazł się odwód, wprowadzono go do walki, więc zwyciężyliśmy. Za każdym razem miałem chęć wyrzucić w górę rękę i grzecznie spytać: a skąd, towarzyszu pułkowniku, wzięła się ta armia gwardyjska? Nauczony gorzkim doświadczeniem nie zadawałem jednak zbędnych pytań: rzadko któremu ciekawskiemu udaje się ukończyć wojskową uczelnię.

4. 12 czerwca 1964 roku nasza 6 kompania Szkoły Wojskowej im. Suworowa w Kalininie przybyła na staż Wojskowy do 35. Łozowskiej Dywizji Zmechanizowanej Gwardii. Był to Moskiewski Okręg Wojskowy, ośrodek szkoleniowy Putiłowo. Wiedzieliśmy, co nas czeka i mało co nas dziwiło. Czekała nas surowa żołnierska rzeczywistość, szkolenie bojowe na poziomie światowych standardów, nawet wyższym. Mieliśmy po 17 lat, a za sobą — sześć lat szkoły wojskowej. Nie był to pierwszy staż w naszym życiu. Na stażach ceniono przede wszystkim ćwiczenia sprawnościowe. Dręczono nas tak, że późną nocą, gdy kończyły się zajęcia, wielu z nas padało w namiotach na nędzne materace (jeden na dwóch i, to bardzo niewielki) i zasypiało w mundurze, a nawet w butach. Może i dobrze: za kilka godzin alarm, a ty już masz buty na nogach. Teorii prawie nie uczono. Tylko trochę. Każdy, kto po raz pierwszy przybywa do radzieckiego pułku, brygady lub dywizji, musi przynajmniej w ogólnym zarysie zapoznać się z jego szlakiem bojowym: „Towarzysze suworowowcy, naszą dzielną 35. Dywizję Zmechanizowaną Gwardii sformowano w 1942 roku na bazie VIII Korpusu Powietrznodesantowego...”. Dziw, że utrzymałem się na nogach, słysząc coś takiego. Każdy normalny człowiek wie, że przystępując do wojny Armia Czerwona miała pięć korpusów powietrznodesantowych, o numerach od pierwszego do piątego. W wojnie obronnej i tak były niepotrzebne, więc wykorzystano je niezgodnie z przeznaczeniem, jako zwykłą piechotę. Ale skąd się wziął VIII Korpus Powietrznodesantowy? Treningi, ćwiczenia, strzelanie odbywały się dzień w dzień. Tylko w niedziele, po obiedzie, mieliśmy kilka wolnych godzin: każdy, kto nie miał

dyżuru, mógł wtedy odpoczywać. Kompania jak jeden mąż rzucała się na materace i zapadała w kamienny, niezdrowy sen, rzecz jasna, po wystawieniu wart, dyżurnych, kucharzy itp., a także wysłaniu „ochotników” na indywidualne rozmowy z zampolitem778. W dni powszednie nie mieliśmy wolnej chwili, lecz szkolenie polityczne musiało się odbywać, dlatego cotygodniowe zajęcia wyznaczono na każdą sobotę. W zasadzie należało też szkolić się indywidualnie. Tylko kiedy? Zampolici batalionu i pułku, pracownicy polityczni na szczeblu dywizji czyhali na te właśnie godziny, gdy wolno nam było wypoczywać. Rzucali się na nas właśnie wtedy, a my „ochotników” na indywidualne rozmowy z zampolitami wybieraliśmy drogą losowania. W drugim plutonie nie ciągnięto jednak losów. Był wśród nas pewien niezbyt normalny towarzysz — już dawno można było się domyślić, że nie wszystko ma w głowie po kolei. Ku powszechnej uldze drugiego plutonu osobnik ten chodził dobrowolnie na indywidualne rozmowy z zampolitami, ratując w ten sposób kolegów. Za chwile spokojnego wypoczynku oddział odpłacał swemu zbawcy szyderstwem lub dowcipami. Tym amatorem rozmów politycznych byłem, oczywiście, ja. Jakże mogło być inaczej, skoro usłyszałem o VIII Korpusie Powietrznodesantowym!

5. Ósmy Korpus Powietrznodesantowy! Do dzisiaj nie mogę pojąć, dlaczego nikt z moich kolegów nie przejął się, słysząc ten numer. Ja natomiast, usłyszawszy o nim pierwszego dnia, nie mogłem nawet zmrużyć powiek. Wrażenie był tak silne, że gdy tylko ogłaszano ciszę nocną, natychmiast przenosiłem się wyobraźnią do VIII Korpusu Powietrznodesantowego. I tak przez całą noc, póki starszy sierżant Ałfierow nie wrzasnął o świcie: „Szósta kompania! Pobudka!” Następną noc znowu spędzałem w VIII Korpusie Powietrznodesantowym, i następną również... I oto nadeszła długo oczekiwana niedziela. Wreszcie porozmawiam z zampolitem 100. Pułku Piechoty Zmechanizowanej Gwardii 35. Dywizji 778

—

Zastępca dowódcy jednostki ds. politycznych [przyp. tłum.]

Zmechanizowanej Gwardii i wypytam go o VIII Korpus Powietrznodesantowy, z którego powstała dywizja. Długie, wlokące się bez końca przedpołudnie, czyszczenie broni, mnóstwo idiotyzmów, obiad, a po obiedzie... Sztab dywizji, wydział polityczny, Muzeum Chwały Bojowej. Na korytarzu sztandar z orderami. Pod sztandarem — wartownik z pistoletem maszynowym. W Muzeum — zampolit pułku: indywidualna praca z kadrą żołnierską. Przede wszystkim powinien rozbudzić we mnie zainteresowanie przedmiotem. Ale to niepotrzebne: i tak moje oczy płoną z ciekawości, żądam szczegółów. No więc mi je dawał.

6. Najbardziej interesująca jest struktura organizacyjna jednostek i związków taktycznych, system ich numeracji. Uzbrojenie, taktyka i cała reszta — to już drugorzędne detale. Pierwsze moje pytanie brzmiało więc następująco: jaki numer miała dywizja, zanim nadano jej tytuł gwardyjskiej? Odpowiedź zbiła mnie z nóg: taki sam, trzydziesty piąty. Od razu została uformowana jako 35. Dywizja Piechoty Gwardii, choć nie uczestniczyła jeszcze w walkach. Tytuł gwardyjskiej i gwardyjską numerację otrzymała „na wyrost”. Było to dla mnie odkryciem. Wiedziałem, że niektóre pododdziały wyrzutni rakietowych Katiusza, a więc BM–8, BM–13, BM–30 i BM–31, formowano od razu jako gwardyjskie, a więc otrzymały swój tytuł niejako zaliczkowo. Pułki pancerne, kiedy wyposażono je w czołgi IS–2, przeformowywano w gwardyjskie ciężkie pułki pancerne przełamania frontu. Lecz pododdziały i jednostki wszystkich innych rodzajów wojsk zdobywały tytuł gwardyjski tylko w boju. Tak sądziłem. I nagle okazuje się, że również dywizje piechoty otrzymywały niekiedy ten tytuł, zanim jeszcze przeszły chrzest bojowy. — Dlaczego? Za jakie zasługi? Mówicie dalej, towarzyszu pułkowniku. Więc pułkownik opowiadał: podczas wojny 21 żołnierzy z 35. Dywizji Piechoty Gwardii otrzymało zaszczytny tytuł bohatera Związku Radzieckiego. Jako pierwszy — Ruben Ibarruri.

— Dziwne nazwisko, towarzyszu pułkowniku, chyba nie syberyjskie. — To syn towarzyszki Dolores Ibarruri, sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Hiszpanii. — Ach, tak? — A w ogóle Hiszpanie to równe chłopaki. Świetnie się bili. — Jacy Hiszpanie? — Nasz VIII Korpus Powietrznodesantowy miał profil hiszpański, w jego szeregach walczyli towarzysze z Hiszpanii. Sam Ruben, co prawda, zaczął wojnę nie u nas, my byliśmy w drugim rzucie strategicznym, ale on chciał się wyróżnić już w pierwszych dniach, dlatego na początku wojny walczył w VII KZmech. — U Winogradowa? — U Winogradowa. Był tam również Jakow, syn Stalina, i inni. Wiadomo, po co powstał VII KZmech... — Nie wiadomo, towarzyszu pułkowniku. — Zagalopowaliśmy się chyba. Wróćmy do naszych Hiszpanów. — Ale przecież szykowaliśmy się do wojny z Niemcami, nie z Hiszpanią? — Na Rzeszę skierowano pierwszy rzut korpusów powietrznodesantowych, my byliśmy w drugim! Musisz to zrozumieć. Więc usiłowałem zrozumieć. Łamigłówki mnożyły się, ale wciąż nie pojmowałem, w czym rzecz. W kolejnym, 1965 roku, znowu odbywałem staż w 35. Dywizji Zmechanizowanej Gwardii. Przez rok, który upłynął, obkułem się teoretycznie i byłem gotów zarzucić pułkownika pytaniami. Ale nic z tego nie wyszło. Zamiast odpowiedzi weteran dał mi przyjacielską radę: jeśli będziesz zbyt ciekawy, zaczniesz porównywać i kombinować, nic dobrego z tego nie wyniknie, wręcz przeciwnie. Nie radził mi myśleć. Jeśli nawet myślisz, młody człowieku, to się z tym nie zdradzaj. Tak będzie lepiej. Można załapać się na gwiazdy marszałkowskie, powiedział smutno, ale pod warunkiem, że nikt nie będzie podejrzewał w tobie homo sapiens.

ROZDZIAŁ 74. MILION LUB WIĘCEJ Wszyscy marzyliśmy o rychłym zwycięstwie rewolucji światowej779. GŁÓWNY MARSZAŁEK ARTYLERII NIKOŁAJ N. WORONOW

1. Mijały lata, ukazywały się artykuły i książki. Wreszcie udało mi się zrozumieć istotę gwardyjskich cudów. A potem od tego odszedłem. Mieszkając w Wielkiej Brytanii zdobyłem „Radziecką Encyklopedię Wojskową”. Jest w niej mnóstwo ciekawych rzeczy, przede wszystkim opowieści o rodowodach naszych sławnych dywizji. Istota gwardyjskich cudów potwierdziła się. A więc, Związek Radziecki szykował się do wojny. Tylko nie do tej, która wybuchła. Na te przygotowania wydano obłędne wprost kwoty, zmarnowano mnóstwo czasu, środków, zdrowia, ludzkich istnień. Stalin przygotował kolosalny kontyngent spadochroniarzy. Ilu ich było dokładnie, nie udało mi się wyjaśnić. Jednak nie ulega wątpliwości — więcej niż milion. O milionie spadochroniarzy pisałem w „Lodołamaczu”. Komunistyczni historycy odrzucają tę liczbę ze złością, lecz nie podają innej. Tymczasem o milionie spadochroniarzy, wyszkolonych w ZSRR, pisała „Prawda” w dniu 18 sierpnia 1940 roku. Może „Prawda” kłamie? Cóż, nikogo to chyba nie zaskoczy. Jeśli kłamie, to raczej zaniża dane. Ale oto coś bardziej konkretnego: „Między kwietniem 1934 roku a lutym 1936 roku na Ukrainie wyszkolono 427.000 skoczków spadochronowych”. To oficjalna historia Kijowskiego Okręgu Wojskowego780. Informacje te potwierdzają dane Archiwum Instytutu Historii Partii KC Komunistycznej Partii Ukrainy781.

779 780 781

— — —

N. Woronow, „Artyleryjskim szlakiem”, Warszawa 1966, s. 26. Kijewskij Krasnoznamionnyj Wojennej Okrug, Moskwa 1974, s. 122. Archiwum Instytutu Historii Partii KC KPU, zespół 7, rejestr 1, teka 1330, karta 32.

427 tysięcy to nie milion, ale przecież nie tylko na Ukrainie szkolono spadochroniarzy! Ukraina wcale nie była głównym ośrodkiem spadochroniarstwa. Skoczków szkolono głównie w Moskwie i w Moskiewskim Okręgu Wojskowym, w Leningradzie, Iwanowie, Gorkim, w Kujbyszewie, na Uralu i na Syberii, na Północnym Kaukazie oraz na Krymie, który wówczas do Ukrainy nie należał. Ukraina wyszkoliła 427 tysięcy spadochroniarzy w przeciągu niespełna dwóch lat, ale przecież nie przestała ich szkolić po lutym 1936 roku. Wręcz przeciwnie, rok 1936 był dopiero początkiem, momentem narodzin wojsk spadochronowych. Ilu więc spadochroniarzy wyszkoliła sama tylko Ukraina w latach 1937 i 1938? A w latach 1939, 1940, 1941? Dla oszczędności szkolono spadochroniarzy jako rzekomych amatorów. System był taki: młody entuzjasta harował w fabryce lub na polu, a wolny czas przeznaczał na sport spadochronowy. Szkolono także pododdziały, jednostki, a nawet związki taktyczne spadochroniarzy. „Pod koniec 1933 roku Armia Czerwona miała jedną brygadę powietrznodesantową, cztery oddziały lotnictwa transportowego, 29 samodzielnych batalionów, kilka samodzielnych kompanii i plutonów o łącznej liczbie 10 tysięcy ludzi.”782 „W 1938 roku na bazie istniejących podówczas jednostek powietrznodesantowych i związków taktycznych sformowano sześć brygad powietrznodesantowych: 201., 202., 204., 211., 212. i 214.”783 Ogólna liczebność sześciu brygad — 18 tysięcy spadochroniarzy784. Utrzymanie większej liczby jednostek bojowych i związków taktycznych byłoby zbyt kłopotliwe. Do już istniejących wcielano tylko wybranych. Inni spadochroniarze pracowali na polach lub w fabrykach. W razie potrzeby można było ich natychmiast powołać do wojska. Każdy był już wyszkolony.

2. Chwila taka nadeszła. Wiosną 1941 roku w Armii Czerwonej stworzono pięć korpusów powietrznodesantowych. Każdy miał w swym składzie 782

— „Wojenno–istoriczeskij żurnał”, nr 10/1982, s. 75. — Zastępca dowódcy wojsk powietrznodesantowych generał porucznik K. Kuroczkin, [w:] „Wojenno–istoriczeskij żurnał”, nr 8/1980, s. 94. 784 — „Wojenno–istoriczeskij żurnał”, nr 9/1975, s. 81. 783

dowództwo, sztab, służby kwatermistrzowskie, trzy brygady powietrznodesantowe, batalion artylerii, specjalny batalion pancerny (50 czołgów) i inne pododdziały. Liczebność każdego korpusu wynosiła 10.419 ludzi. Oto wykaz brygad powietrznodesantowych (BPD) wchodzących w skład korpusów powietrznodesantowych (KPD) w końcu maja 1941 roku: I KPD — generał major M. Usenko: 1., 204., 211. BPD — Kijowski Okręg Wojskowy; II KPD — generał major F. Charitonow: 2., 3., 4. BPD — Charkowowski Okręg Wojskowy; III KPD — generał major W. Głazunow: 5., 6., 212. BPD — Odessa; IV KPD — generał major A. Żadow: 7., 8., 214. BPD — Puchowicze, Białoruś; V KPD — generał major I. Biezugłyj: 9., 10., 201. BPD — Dyneburg, Łotwa. Ponadto 202. Samodzielna Brygada Powietrznodesantowa. Nie chciałem zanudzać czytelników „Lodołamacza” tą wyliczanką, zastanawiałem się, czy ktoś będzie zaprzeczał? Ale znaleźli się nieufni pułkownicy i generałowie. Wyrazili wątpliwości. Gdy wymieniłem numery, znów mi nie uwierzyli: powiedzieli, że za numerami nie kryło się nic, ot, pustka: korpusy były niesformowane. Nie będę się z nimi spierał. Oficjalna historia Wojsk Powietrznodesantowych (WDW — Wojenno–Diesantnyje Wojska) głosi zamiast mnie: „Do dnia 1 czerwca 1941 roku zostało zakończone kompletowanie korpusów w składy osobowe”785. Można jednak czytać nie tylko oficjalną historię Wojsk Powietrznodesantowych, lecz również wspomnienia uczestników walk. Jednym z nich był generał pułkownik Aleksander Rodimcew, dwukrotny Bohater Związku Radzieckiego. W maju 1941 roku otrzymał stanowisko dowódcy 5. BPD III KPD. Był wtedy pułkownikiem, doświadczenie bojowe zdobył w Hiszpanii; otrzymał tam pierwszą złotą gwiazdę, a wówczas za byle co nie rozdawano tytułów Bohatera Związku Radzieckiego. Rodimcew pisze: 785

—

Sowietskije wozduszno–diesantnyje, Moskwa 1986, s. 51.

„Miałem służyć ze świetnie przygotowanymi żołnierzami, kwiatem naszej młodzieży radzieckiej. [...] W korpusie oficerskim byli doświadczeni spadochroniarze: każdy z nich miał za sobą od pięćdziesięciu do stu skoków. Brygada składała się z czterech samodzielnych batalionów powietrznodesantowych, samodzielnego dywizjonu artylerii, szkoły młodszej kadry dowódczej, samodzielnej kompanii zwiadu, samodzielnej kompanii przeciwlotniczych karabinów maszynowych, samodzielnej kompanii łączności. Miała komplet zaopatrzenia w broń, spadochrony oraz wszelkie niezbędne wyposażenie. Był to świetny zespół oficerski, zdyscyplinowany i zgodny. [...] Potem się przekonałem, że pierwsze wrażenie mnie nie omyliło: każdy z tych żołnierzy wykazał w bitwach za Ojczyznę najwyższe poświęcenie i odwagę. [...] Brygada planowo i fachowo pobierała nauki. [...] Cieszyła mnie pracowitość moich spadochroniarzy, ich męstwo i silna wola; bez trudu można było zauważyć te cechy u młodzieży — pewnej, że da sobie radę. [...] Czas był wypełniony przygotowaniem do skoków, skokami, desantowaniem pododdziałów”. Obok brygady Rodimcewa do walki „w warunkach najbardziej zbliżonych do bojowych” przygotowuje się 212. BPD, niedawno przerzucona tu potajemnie z Dalekiego Wschodu. Rodimcew pisze także i o niej: „żołnierze i dowódcy tej brygady mieli na swoim koncie po sto, nawet po dwieście skoków ze spadochronem, a dowódca, pułkownik I. Zatiewachin wykonał nie mniej niż trzysta skoków”786. I jeszcze jeden świadek. Generał armii A. Żadow w 1941 roku był generałem majorem. Na początku czerwca uzyskał nominację na stanowisko dowódcy IV KPD. Oto jego opinia: „Wszystkie brygady i pododdziały korpusu miały fachową kadrę, uzbrojenie i zasoby”787. Wypowiedzi potwierdzających, że wszystkie pięć korpusów były całkowicie przygotowane do desantowania, jest bardzo dużo.

3.

786 787

— —

A. Rodimcew, Twoi otieczestwo. syny, Kijów 1982, s. 16–21. A. Żadow, Czetyrie goda wojny, Moskwa 1978, s. 14.

Po szkoleniu bojowym korpusom powietrznodesantowym wkrótce powierzono nader konkretne zadania. 13 czerwca 1941 roku w eterze zabrzmiał komunikat TASS, informujący, że Związek Radziecki nie zamierza atakować Niemiec. Tego samego dnia wydano wszakże rozkazy w sprawie ostatnich przygotowań do zadań bojowych. Oto przykład: dziesiątki tysięcy spadochronów zabrano z magazynów i złożono w lasach w pobliżu lotnisk, na których miał nastąpić załadunek. 22 czerwca Hitler zadał cios uprzedzający, nic nie wyszło z wyzwalania narodów, powietrzny desant na tyły nieprzyjaciela stał się nieaktualny. Szef sztabu Frontu Południowo–Zachodniego generał porucznik M. Purkajew obrazowo to wyjaśniał pułkownikowi Rodimcewowi: „Teraz jest taka sytuacja, towarzyszu Rodimcew, że i bez skoków łatwo można się znaleźć na tyłach nieprzyjaciela. Niektóre nasze jednostki, a nawet związki taktyczne, już są w okrążeniu. A wy chcecie skakać...”788. Istotnie, podczas wojny obronnej skakać nie potrzeba. Trzeba zatrzymać nieprzyjacielskie czołgi. Wykonać to zadanie miały wszystkie pięć korpusów. Lecz wszystkie były przygotowane do skakania na tyły wojsk nieprzyjaciela. Spadochrony zmagazynowano w pobliżu miejsc załadunku na pokłady samolotów. I oto dowódca IV KPD generał major Żadow wzywa do siebie pomocnika szefa Wydziału Operacyjnego sztabu korpusu kapitana A. Goriaczewa: „— Wiecie, towarzyszu kapitanie, co to jest złoto? Zaskoczony dziwnym pytaniem Goriaczew mimo to odpowiedział: — Wyobrażam sobie, choć nigdy nie miałem złota. — Nieprawda — mówię. — Każdemu czerwonoarmiście i dowódcy przydzielono spadochron. To właśnie jest nasze, państwowe złoto. A gdzie zmagazynowaliśmy kilka tysięcy spadochronów? W lesie, kilometr na wschód od rzeki Berezyny. Zorganizujcie wywóz tego cennego mienia na tyły.”789 Przed 22 czerwca wywieziono spadochrony do lasu, a teraz trzeba je ratować. Generał armii Żadow informuje, że kapitan Goriaczew wykonał zadanie, zdobył ciężarówki i pod ogniem karabinów maszynowych nacierającego nieprzyjaciela wywiózł spadochrony w bezpieczne miejsce, za co odznaczona go orderem. 788 789

— —

Rodimcew, op. cit., s. 29. Żadow, op. cit., s. 16.

4. Przeanalizujmy ten przykład. Towarzysze z desantu, ile spadochronów przypada na jednego człowieka? Słusznie. A na korpus powietrznodesantowy? A jeśli uwzględnimy spadochrony zasobników do zrzutu sprzętu? Wszystkie one przed niemiecką inwazją nie wiadomo czemu znalazły się w lesie. Po co? Odpowiadają na to: ot, tak sobie, bez żadnego powodu. Wywieziono je do lasu i tam zwalono. Jest to odpowiedź nie do przyjęcia. Jeśli dowódca batalionu powietrznodesantowego ot, tak sobie pobierze z magazynu spadochrony i wywiezie je do lasu, to zarówno zwierzchnicy, jak i podwładni zapytają go: po co to robisz? Odbiło ci? Spadochron to delikatny przedmiot. Spadochroniarz nie lubi, gdy ktoś zabawia się z jego spadochronem. W lesie pada deszcz, wokół wilgotno, rosa. Nawet jeśli zakryć spadochrony brezentem i tak dojdzie do skraplania wilgoci i różnych innych rzeczy. Tego samego dnia na dowódcę takiego batalionu wpłynie do Wydziału Specjalnego dokładnie tyle raportów, ilu batalion liczy sobie żołnierzy. I takiego dowódcę rozstrzelają za sabotaż. Tym bardziej nie wybaczono by czegoś takiego dowódcy brygady. Wpłynęłoby na niego jeszcze więcej raportów, ponieważ brygada składa się z czterech batalionów powietrznodesantowych plus dywizjon artylerii, kompania zwiadu itd. I każdy żołnierz doniesie. A wywieźć do lasu spadochrony całego korpusu powietrznodesantowego? Nikt by na to nie pozwolił bez rozkazu z Moskwy. I jeśli spadochrony całego korpusu tuż przed wybuchem wojny znalazły się w lesie, to musiało to nastąpić na rozkaz Moskwy. W Moskwie też nie wszystko było proste. Nawet gdyby przypuścić, że najważniejszy szef WDW dostał świra i wysłał dowódcy korpusu szyfrogram: generale Charitonow (Biezugłyj, a może Żadow), zawieź do lasu dwadzieścia pięć tysięcy spadochronów, potrzymaj je tam przez jakiś czas, a potem znów odwieź do magazynów... Nic z tego: jak deszczyk pokropi, trzeba będzie te dwadzieścia pięć tysięcy spadochronów suszyć, przekładać. To utrata gotowości bojowej. Za

coś takiego nawet najważniejszego szefa rozwalą. I każdy na niego doniesie: dowódcy korpusów powietrznodesantowych, prokuratorzy korpusów, czekiści, wreszcie zwykli kablownicy, których w desancie bywa znacznie więcej niż gdzie indziej. Prości wojacy też zasygnalizują: szkodnictwo rzuca się w oczy! Jak spadochrony poleżą pod chmurką nieco dłużej — koniec z nimi. No, to może planowano ćwiczenia bojowe? I właśnie przed ćwiczeniami pięciu korpusom powietrznodesantowym rozkazano wywieźć spadochrony do lasu przy lotniskach załadunkowych? Ta wersja też nie przejdzie. Najczęściej stosowany środek obronny to rycie okopów, ale wojskom radzieckim w regionach nadgranicznych nie powierzono takiego zadania. Teraz tłumaczy się, że nie chciano prowokować Hitlera. Cóż, zgoda. Ale zrzucić w trakcie ćwiczeń tuż przed granicą niemiecką cały korpus powietrznodesantowy (lub dwa, a może nawet wszystkie pięć) — czy to nie prowokacja? Ćwiczenia ćwiczeniami, ale w niemieckich sztabach wybuchnie panika: do jakiej to wojny szykują się Ruscy? Bo jeśli to manewry, dlaczego nie odbywają się na poligonach gorochowieckich nad Wołgą? Gorochowiecki poligon, Zwienigorod, poligon tocki za Wołgą — oto tradycyjne miejsca szkolenia radzieckich spadochroniarzy, czemu nie mieliby się uczyć właśnie tam? Z dala od gapiów i terenów, na których ćwiczenia z desantowaniem całych korpusów istotnie zalatują prowokacją. Ćwiczenia nad granicą niemiecką i rumuńską byłyby nader dziwne, gorsze od jakiejkolwiek prowokacji. Prócz granicy niemieckiej i rumuńskiej istnieje jeszcze rozległa granica na Dalekim Wschodzie. Tam wrogiem jest Japonia. Ale na tamtej granicy żadnych korpusów powietrznodesantowych nie było, żadnych manewrów nie planowano, spadochronów do tajgi nie wywożono. A może spadochroniarze szykowali się do wojny obronnej? Gdyby tak było, to po co w maju 1941 roku zwieziono cenne mienie tam, skąd spod ognia karabinów maszynowych trzeba je było ewakuować w pierwszych dniach wojny? Zresztą, jak już mówiliśmy, podczas wojny obronnej skakanie ze spadochronem nie ma najmniejszego sensu. A może planowano radziecką inwazję, tyle że na rok 1942? Byłaby to nader mądra decyzja! Latem 1941 roku Rosjanie wywieźli spadochrony do lasu, tam zostawili je na jakiś czas, pozwolili, by niszczały na deszczu, a

potem zabrali z powrotem do magazynów? A może chcieli potrzymać spadochrony w lesie do 1942 roku, po prostu tak, pod chmurką? Nie da się też wytłumaczyć takiego posunięcia zwykłą głupotą. W innych korpusach było tak samo. Korpus powietrznodesantowy to tajna organizacja. Generał major Biezugłyj w Dyneburgu (Daugavpils) na Łotwie nie może wiedzieć, co dzieje się pod Charkowem u generała Charitonowa lub u generała Głazunowa w okolicach Odessy. Więc skoro wszyscy są kretynami, to wszyscy równocześnie zarazili się głupotą — zaraz po komunikacie TASS z 13 czerwca 1941. Gdy TASS oświadczał, że ZSRR nie zamierza atakować III Rzeszy, wszyscy dowódcy korpusów powietrznodesantowych równocześnie wywozili dziesiątki tysięcy spadochronów w okolice lotnisk, na których miał nastąpić załadunek. Na tym właśnie polega gotowość do wojny. Ostatnie stadium gotowości. Jedną z kartek książki generała armii A. Żadowa można byłoby wyrwać i wkleić do podręcznika dla początkujących szpiegów–analityków: dwadzieścia sekund na czytanie tekstu, dwadzieścia na analizę, jeszcze dwadzieścia — na wyciągnięcie prawidłowego wniosku. Brzmi on następująco: latem 1941 roku Związek Radziecki wkroczył w ostatnie stadium przed niespodziewanym atakiem na nieprzyjaciela. Jest to jedyne możliwe wytłumaczenie. Wszystkie pozostałe odpadają z miejsca. Chwileczkę, jak można na podstawie tego, co działo się w jednym korpusie, wnioskować, co działo się w całej Armii Czerwonej? Tak. Właśnie tak. IV KPD przed 22 czerwca jawnie przygotowywał się do iychłego, nieuniknionego desantu, i to nie ćwiczebnego, a bojowego — na tyły wroga. Lecz czyż można rzucić przeciwko Niemcom tylko jeden korpus powietrznodesantowy, a resztę Armii Czerwonej pozostawić na miejscu? Zwłaszcza, że nie tylko jeden korpus przygotowywał się do desantowania, a wszystkie pięć.

5. Pięć korpusów, to 52 tysiące spadochroniarzy. I jedna samodzielna brygada, razem 55 tysięcy. Więc gdzie ten milion?

Melduję! Pięć korpusów powietrznodesantowych to początek, pierwszy rzut strategiczny, pierwsze uderzenie. Zaplanowano rozwinięcie pięciu korpusów na wiosnę 1941 roku, no to je rozwinięto. Jeszcze pięć korpusów, tyle że profilowanych nie niemiecko, lecz francusko i hiszpańsko — i oto mamy drugi rzut. Jego rozwinięcie zaplanowano na lato 1941 roku. Hitler zaatakował, korpusy powietrznodesantowe pierwszego rzutu strategicznego w wojnie obronnej nie są już potrzebne, lecz mechanizm się kręci i korpusy powietrznodesantowe drugiego rzutu strategicznego zostały skompletowane. Zgodnie z planem, a więc latem 1941 roku. Oto ich skład w sierpniu 1941 roku: VI KPD — generał major A. Pastrewicz: 11., 12., 13. BPD — obwód moskiewski; VII KPD — generał major I. Gubarewicz: 14., 15., 16. BPD — Powołże; VIII KPD — generał major W. Głazków: 17., 18., 19. BPD — obwód moskiewski; IX KPD — generał major M. Denisenko: 20., 21., 22. BPD — obwód Iwanowo; X KPD — pułkownik N. Iwanow: 23., 24., 25. BPD — Powołże, być może również poligon gorochowiecki. Prócz pięciu korpusów skompletowano również pięć samodzielnych manewrowych brygad powietrznodesantowych: 1., 2., 3., 4. i 5. Korpusy pierwszego rzutu strategicznego zginęły pod czołgami. Drugiego rzutu częściowo również. W październiku 1941 roku VI KPD utrzymywał w zaciekłych bojach zajmowane pozycje pod Naro–Fomińskiem790.

6. No, cóż, powiecie, sto tysięcy. Sto tysięcy, jeśli brać pod uwagę samodzielne brygady i rezerwowe pułki powietrznodesantowe. A gdzie ten milion?

790

—

Radiostacja „Majak”, 22 grudnia 1984, godz. 15.50 czasu moskiewskiego.

Milion był, jak na razie, wyreklamowany od powołania na front. Milion harował w fabrykach. Dziesięć korpusów powietrznodesantowych było czymś w rodzaju przechodniego podwórza. Mechanizm był następujący: setki tysięcy ludzi szykowano w korpusach do zadań. Ale znów powstawała jakaś krytyczna sytuacja, na gwałt były potrzebne odwody. Stalin kazał więc wyłuskać z korpusów tyle to a tyle ludzi, formować z nich dywizje i rzucać do walki. Ich miejsce błyskawicznie zajmowali inni, ci mianowicie, którym odbierano reklamację i powoływano do korpusów powietrznodesantowych. Następnie znów wszystko się powtarzało. Armia Czerwona wciąż próbowała nacierać. Niemcy widzieli o tym: „Dążenie za wszelką cenę do natarcia wiodło — w połączeniu z ograniczeniem inicjatywy niższych dowódców — do nieustannego powtarzania ataków w razie ich załamywania się i ponoszenia wielkich strat”791. Działo się tak na wszystkich szczeblach dowodzenia, łącznie ze strategicznym. Front Krymski załamał się, ponieważ szykował się do ofensywy, zamiast do obrony. Katastrofa pod Charkowem — to natarcie kilku armii równocześnie. Odcięto je manewrem oskrzydlającym. 2. Armia Uderzeniowa ruszyła do ofensywy i została odcięta. 39. Armia nacierała — i ją też odcięto. Straszliwa klęska 1941 roku ma tylko jedno wytłumaczenie — wojska były przygotowane do ofensywy, zamiast do obrony. Także Wojska Powietrznodesantowe przygotowywały się wyłącznie do natarcia, desantowania, walki na tyłach wroga. Ponieważ Armia Czerwona wciąż usiłowała prowadzić działania ofensywne, ponosiła ogromne straty. Potrzebne były odwody i Stalin znów dawał rozkaz, by z Wojsk Powietrznodesantowych zabierać tysiące, dziesiątki, setki tysięcy spadochroniarzy, wcielać ich do piechoty i nieprzygotowanych rzucać pod niemieckie czołgi. A korpusy powietrznodesantowe znów uzupełniano rezerwistami, szkolonymi jeszcze przed wojną. Gdy latem 1942 roku Hitler rzucił na Kaukaz 4. Armię Pancerną, drogę przecięły jej dwa korpusy gwardyjskie. Oficjalna historia tak o nich mówi: 791

—

E. Middeldorf, „Taktyka w kampanii rosyjskiej”. Warszawa 1961. s. 299.

„Bohatersko walczyli żołnierze brygad powietrznodesantowych, przerzuconych na Kaukaz latem 1942 roku dla wsparcia Frontu Północnokaukaskiego. Z Wojsk Powietrznodesantowych przerzucono 1., 2., 3., 4. i 5. Manewrową Brygadę Powietrznodesantową i 4. Rezerwowy Pułk Powietrznodesantowy; przekształcono je w gwardyjskie brygady piechoty i wcielono do X i XI Korpusu Piechoty Gwardii”792. No i wreszcie wiemy, skąd te cuda. Oto skąd wzięły się gwardyjskie korpusy: brano desantowców, nadawano im tytuł gwardyjski i łatano nimi dziury. Generał major I. Rosłyj przyjął od dowództwa XI Korpus Piechoty Gwardii z rozkazem zatrzymania 4. Armii Pancernej Kleista. Ludzie jak złoto, tylko że nikt ich nie uczył walczyć w obronie. W dodatku desantowi nie przysługiwała broń ciężka. Wojska Powietrznodesantowe to lekki, nader elastyczny instrument wojenny. Zaś armia pancerna to młot. Rzucać spadochroniarzy pod czołgi z rozkazem zatrzymania, to tak samo, jakby próbować przebić głową mur. Ale cóż robić, gdy nic innego nie pozostało? Co robić, gdy wojsko jest, i to nawet liczne, tyle że nie przygotowane do takiej wojny? Generał major I. Rosłyj wspomina: „Nie starczało artylerii (przeciwlotniczej nie było w ogóle), nie mieliśmy czołgów, brakło środków przeciwpancernych. [...] Poprosiłem generała I. Maslennikowa, by wzmocnił korpus jednostkami ppanc., choćby jednym batalionem. Niestety, nie uwzględnił mojej prośby. Walczyć trzeba nie siłą, a smykałką, odpowiedział mi z rozdrażnieniem, i wsiadł do samochodu. Zrozumiałem, że po prostu nie ma nic, co mógłby mi dać”793. Przeciwko czołgom — bohaterstwo. Przeciwko atakom z powietrza — również. Pod Stalingrad skierowano dziesięć gwardyjskich dywizji piechoty czyli 130 tysięcy żołnierzy desantu. I znów — nie wyszkoleni do walki obronnej, bez broni ciężkiej, za to bohaterscy. Oni się nie cofali. Również tam, pod Stalingradem — reszta ocalałych desantowców z korpusów pierwszego rzutu strategicznego. III KPD już dawno został przekształcony w 13. Dywizję Piechoty Gwardii pułkownika Rodimcewa (a pod Moskwą odtworzono nowy III KPD, do którego powoływano nowych spadochroniarzy). 792 793

— —

Sowietskije wozduszno–diesantnyje, op. cit., s. 180. „Wojenno–istoriczeskij żurnał”, nr 12/1972, s. 79.

I oto 13. DPGw broni się, lecz marzy o zadaniach, do których była szkolona: Co godzinę i co dnia Rośnie w sercach naszych męstwo Rozbijemy czarnego gada, Zbliża się do nas zwycięstwo. Szkop podarek otrzyma od dzielnego piechura I nie wróci do domu, w czaszce szkopa jest dziura. Lecz gdy rozkaz nadejdzie, Będziemy gotowi Z nieba siać śmierć okupantom Wspomnimy dawne dzieje I nocną porą na niebie Staniemy się jak niegdyś powietrznym desantem. Odwaga zawsze nam towarzyszy Stąd i siła nasza żelazna A prowadzi nas do boju Nasz dowódca, nasz bohater Nasz towarzysz, pułkownik Rodimcew. Przeznaczenie jednak nie miało litości. Nie udało się gwardzistom piechoty znów stać się desantem powietrznym. Rzucano ich pod czołgi, pod czołgi, pod czołgi...

7. VII KPD pisze w swych wspomnieniach generał porucznik N. Diomin 794. Niewesołe to wspomnienia. Korpus przygotowywano do desantowania i nagle, w grudniu 1942 roku, nadszedł rozkaz: wydzielić z korpusu tyle i tyle tysięcy żołnierzy i sformować dywizję. Dywizja dostaje miano gwardyjskiej — i naprzód, w skład Frontu Północno–Zachodniego, forsować rzekę Lować, przerywać obronę wielopozycyjną na smutnej pamięci korytarzu ramuszewskim. Wysłano tam zresztą nie jedną, a trzy dywizje: dwie inne ze 794

—

„Wojenno–istoriczeskij żurnał”, nr 2/1978, s. 85–90.

składu VIII KPD (ten korpus jest jak guma, choćby nie wiadomo jak go rozciągać, zabierać ile się chce dywizji, nigdy ich nie ubywa). W tych okolicach, pod Starą Russą, nad Łowacią, walczył mój ojciec w I Korpusie Piechoty Gwardii. Widział desantowców i opowiadał o tym, jak przerywali obronę. Ale dajmy spokój wspomnieniom rodzinnym. Spróbujmy sami sobie wyobrazić, co mogło wyniknąć z takiego pomysłu. Przerwanie obrony to zadanie, do którego potrzeba ciężkiej broni, haubic jak największego kalibru, mnóstwa saperów z ich specyficznym wyposażeniem — transporterami, miotaczami ognia i czołgowymi trałami. Przerwanie obrony, to masa moździerzy i wyrzutni rakietowych. Do przerwania obrony potrzebni są świetnie wyszkoleni artylerzyści oraz mnóstwo amunicji. Zatem wszystko to, czego desant nie ma. Desantowcy mieli tylko odwagę. Rzucano ich w bój jak stachanowców na budowę moskiewskiego metra, zbrojnych wyłącznie w entuzjazm.

8. A korpusy–worki bez dna wciąż uzupełniano najlepszym ludzkim materiałem i szykowano do desantowania. I znowu rożkaz, znowu otrzymany na wyrost gwardyjski tytuł i — przerywajcie obronę, przetnijcie drogę czołgom. Weźmy którąkolwiek z gwardyjskich dywizji piechoty spod Stalingradu. Skąd się tam wzięły? 39. DPGw — z V KPD795, 41. DPGw — z X KPD. 35. DPGw, mam nadzieję, jak zapamiętaliście, wywodzi się z VIII KPD. Towarzysze krytycy, jeśli i to wam nie wystarcza, zarzucę was liczbami. Na Łuku Kurskim też szli pod czołgi desantowcy–gwardziści. Wzniesiono tam pomniki z dokładną informacją, jakie gwardyjskie dywizje piechoty przegrodziły drogę klinom niemieckich czołgów. Rzecz jasna, razem z batalionami karnymi i innym frontowym ludem. A oto relacja o 4. Armii: „4. Armia Gwardii, sformowana z jednostek powietrznodesantowych o pełnych stanach etatowych”796.

795 796

— —

Sowietskije wozduszno–diesantnyje, op. cit., s. 156. M. Kazakow, „Nad mapą minionych bitew”. Warszawa 1967, s. 240.

Zamknijmy oczy i podliczmy, ile w przybliżeniu było potrzeba jednostek o pełnych stanach etatowych, żeby skompletować armię gwardyjską. A potem ją uzupełniać. 4. Armia Gwardii walczyła na kierunku głównego uderzenia. Dlatego też została armią gwardyjską. Nie bez powodu towarzysz Stalin z góry nadał jej ten tytuł. Towarzysz Stalin wiedział: desantowcy własną krwią zapracują na ten zaszczyt. 5. Armią Gwardii dowodził znany już nam A. Żadow. Ten, który na początku wojny był dowódcą IV KPD i ratował spadochrony nad Berezyną. Tylko teraz awansował, został generałem porucznikiem. W 5. AGw były nie tylko gwardyjskie dywizje piechoty sformowane ze spieszonych spadochroniarzy, lecz również dywizje powietrznodesantowe. Te nie zmieniły nawet swoich nazw. I pod czołgi je, pod czołgi, pod czołgi. „11 lipca 1943 roku 1. DPanc SS «Leibstandarte Adolf Hitler» II Korpusu Pancernego SS uderzyła frontalnie na 95. Dywizję Piechoty Gwardii i 9. Dywizję Powietrznodesantową Gwardii XXXIII Korpusu Piechoty Gwardii.”797 To całkiem inny uczestnik bitwy na Łuku Kurskim, ale historia taka sama. Niemcy atakowali z obu stron, a na drugim kierunku głównego uderzenia znów powitała ich skrzydlata piechota. A potem — frontalne starcie czołgów pod Prochorowką. Z naszej strony — 5. Armia Pancerna Gwardii Rotmistrowa i 5. Armia Gwardii Żadowa. Spadochroniarze.

9. Czemu jednak nie wykorzystano ich zgodnie z przeznaczeniem? Ano dlatego, że „udane zastosowanie dużego desantu nie jest możliwe bez całkowitego panowania w powietrzu w strefie jego przelotu, w rejonie desantowania i następujących potem działań bojowych”798. Wiedziano o tym już przed wojną. By zrzucić duży desant, trzeba mieć nie tylko przewagę w powietrzu. Potrzebne jest absolutne panowanie, i nie tylko nad trasami przelotów i strefami desantowania, lecz również nad terenem działań bojowych desantu. Innymi słowy, te wspaniałe, lecz 797

— Sowietskaja wojennaja encykłopiedija, t. 1–8, Moskwa 1976–1980, t. 2. s. 489. — Dowódca Wojsk Powietrznodesantowych generał pułkownik D. Suchorukow, [w:] „Wojenno–istoriczeskij żurnał”, nr 7/1981, s. 71. 798

wyposażone w lekką broń związki taktyczne, mogły być użyte tylko w szczególnych warunkach. Chociażby na początku takiej wojny, którą rozpoczyna niespodziewane, niszczące uderzenie. Druga możliwość (przy takim samym scenariuszu): do zdobycia terytoriów, słabo kontrolowanych przez niemieckie lotnictwo, takich jak Rumunia, Bułgaria czy Jugosławia. Trzecia możliwość: gdyby nagle upadła III Rzesza, w celu zagarnięcia ogromnych, przez nikogo nie kontrolowanych terytoriów, takich jak Francja, Belgia, Holandia. Czwarta możliwość: zagarnięcie kolonii (którymi nikt nie rządzi) podbitych państw: Francji, Belgii, Holandii, sojuszniczej Wielkiej Brytanii. Próby zaś stosowania korpusów powietrznodesantowych w warunkach normalnej wojny, gdy ze zmiennym szczęściem przez wiele lat walczyły wyrównane siły, miały katastrofalny finał. Przykład: desant IV KPD w lutym 1942 roku pod Wiaźmą i desant nad Dnieprem w 1943 roku. Bez absolutnego panowania w powietrzu wysadzenie dużego desantu musi skończyć się klęską. Zadziwiający jest brak czujności radzieckiej cenzury. We wspomnieniach marszałka Żukowa przepuściła taki oto passus: „Z charakteru przypuszczalnych operacji bojowych wynikała oczywista konieczność znacznego zwiększenia wojsk powietrznodesantowych. W kwietniu 1941 roku rozpoczyna się formowanie pięciu korpusów powietrznodesantowych”799. W lutym 1941 roku Żukow został szefem Sztabu Generalnego i odtąd zaczęła się bezprzykładna rozbudowa nowych formacji powietrznodesantowych. Ponadto w kwietniu sformowano pięć korpusów pierwszego rzutu strategicznego. Dzisiaj wiemy, że był to dopiero początek. Żukow potrzebuje „znacznie zwiększyć siły powietrznodesantowe ze względu na charakter ewentualnych działań bojowych”. Cóż to za ewentualne działania bojowe? „Regulamin Polowy Armii Czerwonej” z 1936 roku (PU–36) w artykule siódmym wyraźnie stwierdzał, że „użycie wojsk powietrznodesantowych jest możliwe tylko w trakcie operacji ofensywnych i tylko we współdziałaniu z wojskami nacierającymi z frontu”. Ale na to można 799

—

Żukow, op. cit., s. 273.

wpaść bez zerkania do regulaminu. Więc o jakich ewentualnych działaniach bojowych mówi Żukow?

10. Gdyby Stalin i Żukow zaatakowali niespodziewanie III Rzeszę, wówczas nie mieliby problemu z zastosowaniem sił powietrznodesantowych. Ale Hitler uprzedził Stalina, uderzył pierwszy, więc Stalin i Żukow stracili po prostu możliwość zastosowania desantu. Przez całą wojnę Stalin miał nadzieję, że lotnictwo niemieckie zostanie całkowicie zniszczone. Wtedy wyśle swoich spadochroniarzy i zagarnie obszary, którymi nikt nie rządzi. Przez całą wojnę korpusy powietrznodesantowe uzupełniano najlepszymi ludźmi, których selekcjonowano i przygotowywano do służby w WDW jeszcze przed wojną. Hitler jednak mocno kąsał i trzeba było znów łatać dziury desantem. Na przykład w taki sposób: „36. DPGw była sformowana na bazie IX KPD zgodnie z poleceniem naczelnego dowództwa z 31 lipca 1942 roku. [...] 5 sierpnia jednostki zaczęły załadunek do pociągów towarowych, choć formowanie dywizji do tego czasu jeszcze nie zostało ukończone: brakowało pułku artylerii i pododdziałów specjalistycznych...”800. Towarzysz Stalin podejmował decyzje w nocy. Mogło to się stać tuż przed północą 31 lipca, lub nawet później, czyli już 1 sierpnia. Zanim rozkaz dotarł do dowódcy korpusu, musiał od gabinetu towarzysza Stalina przejść przez liczne instancje. I już załadunek. Bez pułku artylerii. Nic strasznego. Dacie radę! Korpusy powietrznodesantowe wyodrębniały ze swego składu gwardyjskie dywizje piechoty i znów uzupełniane były nowymi ludźmi, przygotowywały ich do desantowania, i znów alarm, biegiem, biegiem, do wagonów! Naprzód! I wszystko powtarzało się od początku. W 1944 roku sformowano trzy nowe gwardyjskie korpusy powietrznodesantowe: XXXVII KPDGw generała porucznika P. Mironowa, XXXVIII KPDGw generała porucznika A. Utwenki, XXXIX KPDGw generała porucznika M. Tichonowa. Były to niezwykłe 800

— K. Akimow, Ot Wołgi do Alp. Bojewoj put’ 36. gwardiejskoj striełkowoj Wierchniednieprowskoj Krasnoznamionnoj ordienow Suworowa l Kutuzowa diwizji, Moskwa 1987, s. 45.

korpusy, złożone nie z brygad, lecz z dywizji — po trzy gwardyjskie dywizje powietrznodesantowe w każdym korpusie. W październiku 1944 roku korpusy te połączono w Samodzielną Armię Powierznodesantową Gwardii 801. Europa lada chwila będzie wyzwolona. Towarzysz Stalin jest przygotowany. Lecz Hitler zadał cios nad Balatonem. Samodzielną Armię Powietrznodesantową Gwardii trzeba było przemianować na 9. Armię Gwardii, trzy jej korpusy i dziewięć dywizji przekształcić w gwardyjskie wojska piechoty i sprawić, by dokonał się ostatni cud wojny. „Ta armia gwardyjska była w pełni skompletowana, miała dobrze przygotowaną kadrę oficerów, podoficerów i szeregowych. Wszyscy oni uczyli się prowadzić działania bojowe na tyłach nieprzyjaciela”802. I oto wniosek: najlepsi żołnierze Związku Radzieckiego, razem ponad milion ludzi, szkoleni byli do działań szczególnego rodzaju — na tyłach nieprzyjaciela. Zamiast tego, przez cały okres wojny, niespodziewanie, bez żadnego szkolenia, kazano im wykonywać zadania, do których nie byli przygotowani, nie mieli odpowiednich umiejętności ani uzbrojenia. NIEPOTRZEBNIE SKAZANO NA ŚMIERĆ MILION NAJLEPSZYCH. W innych jednak warunkach, ściślej — gdyby radzieckie wojska nagle zaatakowały niemieckie lotniska, ten świetny, doborowy, znakomicie wyszkolony milion żołnierzy byłby najlepszym instrumentem wojny zaborczej, jaki kiedykolwiek stworzyła ludzkość.

11. Lecz jak desantować milion żołnierzy? Moi krytycy przytoczyli statystykę: gdy Amerykanie w 1944 roku wysadzili desant w Normandii, użyli do tego celu wprost nieprawdopodobnej liczby samolotów i szybowców. To prawda. Ale nie będziemy porównywać. My mamy inne podejście do wojny. Gdy Amerykanie forsowali Ren, była im do tego potrzebna niewiarygodna liczba środków desantowo–przeprawowych. Natomiast wojska radzieckie forsowały Dniepr tym, co im się nawinęło pod rękę: jak ktoś utonął, to 801 802

— —

Sowietskije wozduszno–diesantnyje, op. cit., s. 276. Ibid., s. 277.

znaczyło, że był złym żołnierzem, nie nadawał się do Armii Czerwonej. Czy możemy sobie wyobrazić wojska amerykańskie, forsujące Ren wpław, w mundurach, wydętych jak bańki? A tu — zaporowe oddziały NKWD, które seriami z karabinów maszynowych w tył głowy dodawały otuchy żołnierzom, nie potrafiącym pływać. My żyliśmy w innym świecie. Desant powietrzny pod Wiaźmą w 1942 roku przeprowadziły: 8., 9. i 214. BPD wchodzące w skład IV KPD oraz 211. BPD z I KPD. Przez sześć nocy na tyły nieprzyjaciela zrzucono 7 tysięcy skoczków i 1.500 zasobników z uzbrojeniem i amunicją. Do desantowania takiej liczby spadochroniarzy Amerykanie potrzebowaliby mnóstwa samolotów. A nam wystarczyły sześćdziesiąt cztery samoloty transportowe PS–84 i TB–3803. Gdyby ZSRR zaczął swoją wojnę wyzwoleńczą w Europie i Azji, nie wysłałby tam od razu wszystkich spadochroniarzy. W dodatku nie zamierzano wysadzać desantu tylko na III Rzeszę. Przed Armią Czerwoną rozpościerały się niezmierzone tereny, od Oceanu Spokojnego po Indyjski, od Indyjskiego do Atlantyku. Hitler niszczył metropolie, trzeba więc było zawładnąć bezpańskimi koloniami. Zdobywać jedną za drugą. Po kolei. Zadusić Niemcy — a potem całe nasze lotnictwo zabezpieczałoby zrzut desantu. Radzieckie bombowce DB–3f przed wojną specjalnie zmodernizowano, by zamiast bomb mogły zabierać spadochroniarzy lub ich ładunek. To samo odnosi się do licznych bombowców SB. Zaś radzieckie bombowce TB–1 i TB–3 budowano tak, by można je było wykorzystać dwojako: jako bombowce i jako samoloty transportowe. Jeden taki samolot przewoził 32 spadochroniarzy lub 50 żołnierzy bez spadochronów. Przed niemieckim najazdem Stalin miał około tysiąca TB–1 i TB–3. Tysiąc TB — to 32–50 tysięcy ludzi lecących za jednym razem. Ponadto Związek Radziecki miał samoloty R–5 i U–2. W specjalnie zaprojektowanych zasobnikach mogły transportować niewielu spadochroniarzy, ale było tych samolotów dużo. Przed wybuchem wojny Stalin otrzymał z Ameryki najlepszy na świecie cywilny samolot transportowy Douglas DC–3. Niebawem w ZSRR podjęto produkcję tych samolotów pod oznaczeniem PS–84, a potem Li–2. I jeszcze jedno: po zwycięstwie nad Niemcami (albo — po zdobyciu regionów roponośnych w 803

—

„Wojenno–istoriczeskij żurnał”, nr 9/1975, s. 82–83.

Ploeszti) przemysł radziecki mógłby produkować dziesiątki tysięcy szybowców Antonowa Masowy–4 i samoloty PS–84 zamiast myśliwców Jakowlewa i szturmowców Iljuszyna. Pewnego razu towarzysz Stalin powierzył konstruktorowi lotniczemu A. Jakowlewowi bojowe zadanie — stworzyć najlepszy na świecie samolot myśliwski. Termin — trzy miesiące. Jakowlew uśmiechnął się i grzecznie wyjaśnił nie znającemu się na rzeczy Stalinowi, że w Ameryce na zbudowanie takiego samolotu potrzeba dwóch lat. Towarzysz Stalin okropnie się zdziwił: „Czy wy jesteście Amerykaniec?”. Znakomity myśliwiec Jak–3 powstał w wyznaczonym terminie. Tym, którzy wspominają, ile samolotów transportowych było potrzeba Amerykanom, odpowiadam: A czy my jesteśmy Amerykańce?

ZAMIAST ZAKOŃCZENIA CZY HITLER BYŁ UCZESTNIKIEM WIELKIEJ WOJNY OJCZYŹNIANEJ? Panie Przewodniczący!804 Panie i Panowie Senatorowie! To wielki zaszczyt dla mnie wystąpić tutaj, w twierdzy polskiej demokracji. Dziękuję państwu za zaproszenie. Szczególnie jestem wdzięczny za to, że zaproszono mnie, abym wystąpił właśnie dziś, 15 września. Jutro wylatuję z Polski. Moim zdaniem, były człowiek radziecki ma prawo witać świt 17 września wszędzie, tylko nie w centrum Warszawy. Nie potrafiłbym tego dnia patrzeć Polakom w oczy. W roku 1939 mój kraj, w zmowie z Hitlerem, zadał niespodziewany, zdradziecki cios w plecy broczącej krwią Polsce. Mój kraj wystąpił jako sojusznik Hitlera, jako współuczestnik i inspirator jego krwawych zbrodni. To prawda, że pierwszy na Polskę napadł Hitler. Ale stało się to możliwe tylko dlatego, że Stalin zrobił wszystko, co można, a nawet więcej, aby odrodzić niemiecką potęgę militarną. Po pierwszej wojnie światowej Niemcy w myśl Traktatu Wersalskiego zostały rozbrojone. Traktat był grabieżczy, podły i niesprawiedliwy. Zasiewał ziarna drugiej wojny światowej. Popychał Niemcy do rewanżu. Ale jednocześnie był na rękę Związkowi Radzieckiemu. Traktat zabraniał Niemcom posiadania i budowy czołgów, bombowców, okrętów podwodnych i wielu innych rodzajów nowoczesnego uzbrojenia. W tej sytuacji Związek Radziecki mógł się tylko cieszyć. Po zwycięskiej wojnie Francja wybiera doktrynę stricte obronną. Wznosi na rubieżach coś w rodzaju Muru Chińskiego, nie zamierza wychodzić poza swoje granice. Wielka Brytania leży na wyspach, jej główną troską jest utrzymanie kolonii. Tak więc na kontynencie europejskim nie pozostała żadna wielka armia, poza Armią Czerwoną.

804

— Wystąpienie Wiktora Suworowa w Senacie Rzeczypospolitej Polskiej na konferencji „O likwidację skutków zmowy Hitler–Stalin” zorganizowanej z okazji 60. rocznicy zdradzieckiej napaści Związku Radzieckiego na Polskę. Warszawa, 15 września 1999 roku.

W tych warunkach Stalin proponuje rządowi niemieckiemu, by w tajemnicy, naruszając Traktat Wersalski, Związek Radziecki rozpoczął szkolenie niemieckich czołgistów w Kazaniu, lotników — w Lipiecku, specjalistów od broni chemicznej — w Saratowie i Wolsku. I zaczyna ich szkolić. Główny trzon armii niemieckiej, która w latach 1939–1940 zmiażdżyła Europę, został stworzony w Związku Radzieckim. Ziarno drugiej wojny światowej zasiano w Wersalu, ale wzeszło ono w tajnych radzieckich cieplarniach. Poza przygotowaniem niemieckiej kadry dowódczej, w Związku Radzieckim stworzono doskonałe warunki do rozwoju niemieckiego przemysłu zbrojeniowego. Niemieccy konstruktorzy samolotów pracowali pod Moskwą. Konstruktorzy okrętów podwodnych i czołgów — w Leningradzie. Rodzi się pytanie: jaki interes miał w tym Stalin? Po co były Stalinowi potrzebne silne, agresywne Niemcy? Przeciw komu odradzał Stalin niemiecką potęgę militarną? Jasne, że nie przeciwko sobie. A więc? Odpowiedź: przeciw całej reszcie Europy. Jednak nawet i to nie wystarczało do rozpętania drugiej wojny światowej. W Niemczech nie ma ropy naftowej, nie ma rud żelaza, nie ma wielu rodzajów surowców strategicznych, bez których nie sposób walczyć, po prostu nie sposób żyć. Embargo byłoby dla Niemiec wyrokiem śmierci. Gdyby Francja, Wielka Brytania i Związek Radziecki zablokowały Niemcy, to III Rzesza długo by się nie utrzymała. Hitler i jego generałowie byli tego świadomi. Stalin powinien był oświadczyć jasno i wyraźnie: jeżeli Hitler zaatakuje któregoś z sąsiadów, to nie otrzyma radzieckiej ropy i radzieckiego zboża. Przy takim stanowisku Związku Radzieckiego druga wojna światowa po prostu nie mogłaby wybuchnąć. Ale Stalin dokonał wręcz przeciwnego posunięcia. Oznajmił Hitlerowi: wojuj, niczego się nie obawiaj, embarga nie będzie, dam ci wszystko, czego potrzeba do prowadzenia wojny. To jest istota moskiewskiego paktu Ribbentrop–Mołotow. To jest istota podziału Polski. Szatańska gra Stalina na tym się jednak nie kończy. 19 sierpnia 1939 roku przeprowadzono najbardziej błyskotliwą i zręczną kombinację w całej historii ludzkości. Stalin powiadomił Hitlera o gotowości podzielenia Polski. To prowadziło automatycznie do wojny europejskiej, a w konsekwencji także

światowej. Stalin to rozumiał. Hitler nie. 1 września 1939 roku Hitler, działając zgodnie z umową, rozpoczął wojnę przeciwko Polsce, a Stalin... do wojny nie przystąpił. Innymi słowy, dwaj zbrodniarze dogadali się, że wspólnie dokonają mordu. Jeden zadał cios siekierą, a drugi nie. Dlatego cała wina za rozpętanie drugiej wojny światowej spadła na hitlerowskie Niemcy. 3 września 1939, w odpowiedzi na niemiecką agresję przeciw Polsce, Wielka Brytania i Francja wypowiedziały wojnę Niemcom. Niemcy już w trzecim dniu walk toczyły wojnę na dwa fronty, to jest znalazły się w sytuacji, w której nie mogły wygrać. Za plecami Europy stała Ameryka. To sprawiało, że Niemcy były w tej wojnie skazane na porażkę. Pakt o rozbiorze Polski podpisano nie w Berlinie, ale w Moskwie. Hitler przy podpisywaniu nie był obecny — Stalin był. Jednak nikt jakoś nie uznał Stalina za agresora, nikt jemu wojny nie wypowiedział. Hitler natychmiast zwrócił się do Stalina: umówiliśmy się, że będziemy razem walczyć przeciwko Polsce, więc przystępuj do wojny! (Czyli — niech i ciebie cały świat uważa za agresora!) Na to 5 września 1939 roku rząd radziecki odpowiedział uprzejmą odmową. I dopiero 17 września, kiedy świat był już przekonany, że agresorem są Niemcy, i tylko Niemcy, Związek Radziecki zadał niespodziewany cios w plecy państwu polskiemu. Rezultat: połowa Polski dla Hitlera, połowa dla Stalina, zgodnie z układem. Dzięki temu Hitler na wieki zapisał się na kartach historii jako sprawca wojny i agresor, a Stalin — jako przywódca neutralnego państwa, który troszczył się jedynie o umocnienie własnych granic. Wmanewrowany przez Stalina Hitler wplątał się w wojnę, którą przegrał jeszcze przed pierwszym wystrzałem. Stalin zaś poszczuł na siebie swych wrogów i odskoczył, zachowując wizerunek tego, który ma na względzie tylko pokój i powszechne bezpieczeństwo. Plan Stalina, genialny w zamyśle i wykonaniu, to szczyt politycznej, militarnej i dyplomatycznej przewrotności. Tak pięknie i prosto nikt nikogo nigdy nie wywiódł w pole. Warzyli piwo we dwójkę, a winien wszystkiemu jest tylko Hitler. Ale to jeszcze nie koniec. 19 sierpnia 1939 roku Stalin podjął decyzję, że podpisze z Niemcami „pakt o nieagresji”. Tego samego dnia podjął też inną

decyzję: o rozpoczęciu tajnej mobilizacji Armii Czerwonej. Była to niepohamowana, lawinowa rozbudowa potęgi militarnej. Rankiem 1 września 1939 roku na IV nadzwyczajnym posiedzeniu Rady Najwyższej ZSRR uchwalono ustawę wprowadzającą powszechny obowiązek służby wojskowej. Już 2 września setki tysięcy młodych mężczyzn, wśród nich także mojego ojca, powołano do wojska. Teraz tłumaczy się nam, dlaczego tę ustawę uchwalono właśnie 1 września 1939 roku: tego dnia bowiem rozpoczęła się druga wojna światowa. Ale dziwna rzecz: rankiem 1939 roku nikt w Polsce nie wiedział, że wybuchła druga wojna światowa. Świt, mgła, odgłosy wystrzałów. Może to ćwiczenia. Może prowokacja. A jeśli nawet wojna, to polsko–niemiecka. Skąd ktoś miał wiedzieć, że to druga wojna światowa? Nawet Hitler 1 września 1939 roku nie wiedział, że rozpoczęła się druga wojna światowa. W tym momencie planował jedynie zmiażdżenie Polski. Po dwóch dniach Anglia i Francja wypowiedziały Niemcom wojnę. Była to dla Hitlera bardzo niemiła, szokująca niespodzianka. Nie spodziewał się czegoś takiego. I od 3 września zaczęła się dla niego „dziwna” wojna na froncie zachodnim. Ale bynajmniej jeszcze nie wojna światowa. A u nas, w Radzie Najwyższej ZSRR, bladym świtem 1 września 1939 już wiedzieli, że rozpoczęła się druga wojna światowa, i dlatego zebrali się na nadzwyczajnym posiedzeniu i natychmiast uchwalili odpowiednią ustawę. Z odległych kresów ZSRR droga do Moskwy jest długa i uciążliwa. Podróż niekiedy trwa 10–12 dni. Żeby ustawę można było przegłosować 1 września, zawiadomienie o nadzwyczajnym posiedzeniu Rady Najwyższej rozesłano... 19 sierpnia. A więc 19 sierpnia 1939 roku ktoś w Moskwie już wiedział, że za parę tygodni zacznie się druga wojna światowa i potrzebna będzie nowa ustawa. Dziwny zbieg okoliczności. Stalin wyciąga do Hitlera przyjacielską dłoń: przysyłaj Ribbentropa do Moskwy, podpiszemy pakt o nieagresji. I tego samego dnia wydaje rozkaz o zwołaniu deputowanych Rady Najwyższej, żeby ci w chwili wybuchu drugiej wojny światowej już siedzieli na Kremlu i zgodnie głosowali. Jeszcze jeden zbieg okoliczności. Tego samego dnia, 19 sierpnia 1939 roku, w Związku Radzieckim rozpoczęto tajne formowanie co najmniej stu

nowych dywizji. Robiono to jeszcze przed oficjalnym uchwaleniem nowej ustawy, jeszcze zanim delegaci zebrali się w Moskwie. Dzień później rozpoczyna się masowy pobór do Armii Czerwonej. Dzięki nowej ustawie zdołano, nie ogłaszając mobilizacji i nie strasząc sąsiadów, zwiększyć liczebność Armii Czerwonej z 1 miliona (wiosną 1939 roku) do 5,5 miliona (wiosną 1941 roku). Oprócz tego ustawa pozwalała przeszkolić 18 milionów rezerwistów, aby w każdym momencie można było uzupełnić armię dowolną liczbą żołnierzy. Stalin powołał do Armii Czerwonej od razu kilka roczników, właściwie — wszystkich młodych mężczyzn. Tok jego rozumowania nie pozostawiał cienia wątpliwości: ponieważ służba w wojsku trwa dwa lata, Związek Radziecki do września 1941 roku musi przystąpić do wielkiej wojny. W przeciwnym wypadku po tej dacie miliony młodych ludzi trzeba będzie rozpuścić do domu, rozwiązać wszystkie te armie, korpusy powietrznodesantowe i zmechanizowane, dywizje pancerne, lotnicze i inne, a wówczas praktycznie nie będzie kogo powołać do armii. Utrzymywać takiej armii w czasie pokoju nie można. Armia niczego nie produkuje, zużywa natomiast wszystko, co wytwarza kraj. Przyznaje to również Ministerstwo Obrony obecnej Rosji na łamach swego oficjalnego organu: „Na utrzymywanie armii, pozostającej w gotowości bojowej, w innych celach niż wojna nie może sobie pozwolić żadne państwo: gospodarka nie wytrzymuje przeciążenia, a w zmobilizowanej armii z powodu bezczynności zaczyna się rozkład”805. Decyzja o przystąpieniu do wielkiej wojny zapadła na Kremlu w sierpniu 1939 roku. Ustalono termin: najpóźniej lato 1941 roku. Podział Polski, tak jak rozumiał go Stalin, był tylko prologiem do wielkiej wojny — i potrzaskiem dla Hitlera. Hitler chciał dostać połowę Polski, a tymczasem wplątał się w wojnę z całym światem. Opowiadano nam i nadal się opowiada, że od 1 września 1939 roku wojna dla wszystkich jej uczestników miała charakter imperialistyczny. Otwórzmy zszywkę gazety „Prawda” z jesieni 1939 roku: „imperialiści gryzą się jak psy”, „pornograficzne widowisko, trupie śmietnisko Europy, gdzie szakale 805

—

„Wojenno–istoriczeskij żurnał”, nr 3/1999, s. 10.

szarpią się wzajem”. W swoich książkach przytaczałem wiele takich cytatów. To właśnie wtedy ukształtował się stosunek do drugiej wojny światowej i nigdy się później nie zmienił. „Winowajcami wojny byli nie tylko imperialiści Niemiec, ale i całego świata”. Wydrukowano to w dzienniku „Krasnaja zwiezda”, oficjalnym organie Ministerstwa Obrony ZSRR, 24 września 1985 roku, w kulminacyjnym momencie Gorbaczowowskiej głasnosti i pierestrojki. Na trupim śmietnisku Europy szakale szarpały się nawzajem do 22 czerwca 1941 roku. Ale po tym dniu wszystko się zmieniło. Niemcy „zdradziecko, bez wypowiedzenia wojny” napadły na Związek Radziecki. Od tego momentu zaczęła się Wielka Wojna Ojczyźniana. 22 czerwca 1941 roku uważa się za datę przystąpienia Związku Radzieckiego do drugiej wojny światowej. I mówi się nam, że od tego momentu charakter wojny uległ zmianie: nadal była wojną imperialistyczną i zaborczą w odniesieniu do wszystkich krajów świata, ale sprawiedliwą i wyzwoleńczą dla Związku Radzieckiego. Oto dlaczego nadal piszemy nazwę drugiej wojny światowej — wbrew zasadom rosyjskiej ortografii — małymi literami, a naszą Wielką Ojczyźnianą — wielkimi: szanować należy tylko nasze ofiary, tylko my prowadziliśmy wojnę sprawiedliwą. Nikt inny na szacunek nie zasługuje. Zwróćmy uwagę na kuriozalny brak logiki: ideolodzy komunistyczni mówią, że Wielka Ojczyźniana była częścią drugiej wojny światowej. Ale jednocześnie każą drugą światową pisać małą literą, a jej część składową — wielką. Uczono mnie od dzieciństwa, że mam uczestników Wielkiej Ojczyźnianej kochać, szanować, okazywać im cześć. I kiedyś — miałem osiem lat — zadałem nauczycielce pytanie: a czy Hitler był uczestnikiem Wielkiej Ojczyźnianej, czy nie? Nauczycielka chwyciła mnie za prawe ucho, wykręciła je, jak się obraca klucz w zamku, i powlokła mnie do dyrektora. Natychmiast do gabinetu zleciało się z dziesięcioro nauczycieli. Wybuchł straszliwy skandal. Skuliłem się, zwinąłem w kłębuszek, a oni wrzeszczą. I nagle dostrzegłem w obozie wroga zbawienne dla mnie sprzeczności. Wrzeszczą nie na mnie, ale kłócą się między sobą, i to coraz bardziej zażarcie. Kiedy sytuacja w gabinecie dyrektora wyraźnie dojrzała do rękoczynów, wyślizgnąłem się cichutko i nikt mnie już później tam nie zawołał.

Wówczas niczego nie rozumiałem: o co się sprzeczają? Zrozumienie przyszło po wielu latach. Moje pytanie wzburzyło wszystkich nauczycieli. Ale jedni wściekli się dlatego, że ośmieliłem się przypuścić, iż Hitler był uczestnikiem Wielkiej Ojczyźnianej, inni zaś wściekli się dlatego, że ośmieliłem się przypuścić, iż nie brał udziału w Wielkiej Ojczyźnianej. I pożarli się. Nie wiem, jak się zakończyły te uczone dysputy. Później jeden z nauczycieli powiedział mi, że tego pytania nie wolno zadawać. A wtedy nasunęło mi się inne: dlaczego? Teraz już wiem. Dlatego, że każda odpowiedź prowadzi w ślepą uliczkę. Przypuśćmy, że Hitler i wszyscy hitlerowcy nie byli uczestnikami Wielkiej Wojny Ojczyźnianej. Wówczas okaże się, co następuje: Armia Czerwona walczy, na przykład, pod Stalingradem, ale hitlerowców pod Stalingradem nie ma, jako że nie uczestniczą w tej wojnie. Wynika z tego, że walczyliśmy, sami, bez przeciwnika. Albo może my walczyliśmy na jednej wojnie, a hitlerowcy na innej? Teraz załóżmy, że Hitler i hitlerowcy byli uczestnikami Wielkiej Ojczyźnianej. To jeszcze gorzej. Wyobraźmy sobie obwieszczenie: „Wczoraj w Berlinie popełnił samobójstwo największy złoczyńca wszystkich czasów i narodów, potwór w ludzkim ciele, uczestnik Wielkiej Wojny Ojczyźnianej, Adolf Hitler”. Albo: „W Norymberdze powieszono jednego z głównych uczestników Wielkiej Wojny Ojczyźnianej, Joachima von Ribbentropa”. Tragedią mojego życia jest to, że strasznie lubię zadawać pytania, których zadawać nie wolno. Już samo pytanie o uczestników Wielkiej Ojczyźnianej pociąga za sobą mnóstwo kolejnych pytań. Czy Stany Zjednoczone Ameryki są uczestnikami Wielkiej Ojczyźnianej, czy nie? Amerykanie bombardują Drezno — to druga wojna światowa. Następnie zrujnowane miasto zajmują radzieccy żołnierze–wyzwoliciele. I to jest Wielka Ojczyźniana. Łatwo było zdobyć Drezno — były w nim same ruiny. A więc, jak mamy oceniać: czy Amerykanie nam pomogli, czy nie pomogli? Albo z innej strony: żołnierze radzieccy ściskają żołnierzy amerykańskich w Torgau nad Labą. Razem Niemców bili, razem za zwycięstwo wódkę pili. Tyle że my walczyliśmy w Wielkiej Ojczyźnianej, a oni w niej nie brali udziału.

Albo taki obraz: z połtawskiego węzła lotnisk startują amerykańskie bombowce strategiczne B–17 i lecą bombardować Niemcy. Ich start osłaniają radzieckie myśliwce i towarzyszą im do granic swojego zasięgu. W tym samym czasie z Anglii startuje druga fala amerykańskich bombowców. Po zrzuceniu bomb na niemieckie miasta i zakłady przemysłowe bombowce te lądują na lotniskach w Połtawie. Czekają tam radzieckie myśliwce i osłaniają lądowanie Amerykanów. Jak to zakwalifikować? Otóż, nasze myśliwce walczą w Wielkiej Ojczyźnianej, a amerykańskie bombowce przyleciały z innej wojny. A może inaczej: wczoraj były w Anglii, na drugiej wojnie światowej, dziś przyleciały na Wielką Ojczyźnianą, a jutro znów odlecą na drugą światową. Jeżeli jednak uznamy Amerykę za uczestnika Wielkiej Ojczyźnianej, to wpiszmy tutaj i Anglię. I wszystkich sojuszników Ameryki. I przeciwników. Okaże się wtedy, że wojna między Ameryką i Japonią na Pacyfiku to również Wielka Ojczyźniana. A może ci amerykańscy lotnicy, którzy walczą przeciw Niemcom i Włochom, są z Wielkiej Ojczyźnianej, ci zaś, którzy walczą przeciw Japonii — nie są? A czy uczestnikami Wielkiej Ojczyźnianej były Litwa, Łotwa i Estonia? Wszystkich, którzy w tych krajach występowali w obronie własnej ojczyzny, Armia Czerwona i NKWD bezlitośnie mordowały. Później zaś na pół wieku kraje te znalazły się pod radziecką okupacją. Gdyby Związek Radziecki nie zgnił, pozostawałyby w niewoli po wieczne czasy. Jak narody tych krajów miały rozumieć termin Wielka Ojczyźniana, skoro w rezultacie tejże utraciły swoją ojczyznę? A Bułgaria? Czy była uczestnikiem Wielkiej Ojczyźnianej? Jeżeli nie, to dlaczego tam wleźliśmy? Przecież nie wyrządziła nam krzywdy. Dlaczego narzuciliśmy w Bułgarii i w całej okupowanej Europie swoje ohydne porządki? Czy to też była forma wyzwalania? Weźmy Ukrainę. Tam wojna przybrała potworne rozmiary. Zginęło mnóstwo ludzi, również takich, którzy w niczym nie zawinili. Ale naród ukraiński, który tak kocha śpiewać, jakoś nie ułożył żadnej pieśni o tak zwanej Wielkiej Ojczyźnianej. O jakiej ojczyźnie mieli śpiewać? O tej, która w urodzajnych latach trzydziestych sztucznie wywołała głód i unicestwiła w czasie pokoju więcej ludzi, niż ich poległo we wszystkich krajach świata

podczas całej pierwszej wojny światowej? Albo o tej, która pod przewodem Żukowa i Berii zamierzała wywieźć wszystkich Ukraińców na Syberię? A Polska? Czy była uczestnikiem Wielkiej Ojczyźnianej? Z jednej strony, polskie dywizje, korpusy i armie wraz z radzieckimi dywizjami, korpusami i armiami szturmowały Berlin według jednego planu, w jednym szyku bojowym, ramię w ramię. Czyż mogło być tak, że Rosjanie szturmują Berlin w jednej wojnie, a Polacy w jednym z nimi w szyku szturmują ten sam Berlin, ale w innej wojnie? Z drugiej strony, 17 września 1939 roku Armia Czerwona zadała cios w plecy krwawiącej Polsce. Jak to rozumieć? Czy wówczas zaczęła się dla Polski Wielka Wojna Ojczyźniana, czy był to na razie wyzwolicielski marsz Armii Czerwonej? Armia Czerwona wzięła do niewoli setki tysięcy polskich żołnierzy i 15 tysięcy oficerów. Oficerów wybito do nogi, a żołnierze wylądowali w radzieckich obozach koncentracyjnych. Jak to nazwać? Wielka Ojczyźniana, czy niezbyt wielka? Nikt nie potrafi określić nie tylko uczestników Wielkiej Ojczyźnianej, ale i jej ram czasowych. 14 czerwca 1941 roku w „Prawdzie” opublikowano komunikat TASS o tym, że Związek Radziecki nie zamierza napadać na Niemcy, a kolosalne przemieszczenia wojsk radzieckich w kierunku niemieckich granic, to tylko przygotowania do ćwiczeń. Tenże 14 czerwca 1941 roku, to dzień żałoby narodowej na ziemiach Litwy, Łotwy, Estonii, Zachodniej Białorusi, Zachodniej Ukrainy, Mołdawii. Tego dnia, według starannie opracowanego i przygotowanego planu, setki tysięcy mieszkańców rejonów, w których wyładowywały się radzieckie dywizje, korpusy i armie, przemocą wtłoczono do bydlęcych wagonów i wysłano tam, skąd wielu już nigdy nie wróciło. I oto pytanie: czy ci ludzie — to ofiary Wielkiej Ojczyźnianej? Jeśli tak, to znaczy, że Wielka Ojczyźniana zaczęła się nie 22 czerwca, ale wcześniej. A jeżeli wysiedlenie ludzi, obywateli Związku Radzieckiego z rejonów nadgranicznych nie miało nic wspólnego z Wielką Ojczyźnianą, to wygląda to jeszcze gorzej. Okazuje się, że w czasie pokoju, nie spodziewając się napaści wroga, nasza ukochana ojczyzna tak po prostu, w ramach ćwiczeń, załadowała setki tysięcy swoich obywateli do bydlęcych wagonów, skazując ich na pewną śmierć na Syberii i Dalekiej Północy. To dopiero ojczyzna!

Wielkiej Wojny Ojczyźnianej nigdy nie było. Ta nazwa nie ma sensu. Jedno z dwojga: albo należy uznać, że Związek Radziecki walczył w niej sam, bez przeciwników i sojuszników, albo trzeba wszystkich uczestników wojny, poczynając od Hitlera, uważać za uczestników tak zwanej Wielkiej Ojczyźnianej. I jedno, i drugie przeczy elementarnej logice. Dlaczego więc czerwona propaganda wymyśliła taką dziwną nazwę? Dlaczego mówimy o Wielkiej Ojczyźnianej, skoro bez rękoczynów nie sposób ustalić, kto był jej uczestnikiem, a kto nie? Skoro nie można określić, kiedy się zaczęła i kiedy się zakończy? Oto, dlaczego. Związek Radziecki był uczestnikiem drugiej wojny światowej już od pierwszego dnia. A nawet wcześniej: od momentu podpisania moskiewskiego paktu o podziale Polski. Ale staramy się o tym zapomnieć. Pół Polski dla Hitlera. Krzyczymy: to agresja, to druga wojna światowa! Pół Polski dla Stalina. O tym mówimy z rozbrajającą szczerością: to nie jest druga wojna światowa. To wyzwolicielski marsz Armii Czerwonej. Hitler w Norwegii. To druga wojna światowa. Stalin w Finlandii. To zapewnienie bezpieczeństwa miastu Lenina. Hitler w Holandii, we Francji. To druga wojna światowa. Stalin w Estonii, na Łotwie i Litwie. To nie wojna. To przywrócenie władzy radzieckiej. Wielka Wojna Ojczyźniana została wymyślona przez ideologów po to, by zachować w historii narodu nasze ofiary, nasze cierpienia, ale całkowicie usunąć ze świadomości ludzi wszystko, co tę tragedię poprzedziło. Między wrześniem 1939 roku a czerwcem 1941 w zmowie z Hitlerem Armia Czerwona–wyzwolicielka — dokonała agresji przeciw sześciu krajom europejskim i zagarnęła terytoria zamieszkiwane przez 23 miliony ludności. Armia Czerwona popełniała zbrodnie na cudzej ziemi, ale my tego nie uważamy za wojnę. To się nie liczy. Ale kiedy napadnięto na nas, od tej chwili zaczyna się odliczanie naszego udziału w wojnie. Tak zwana Wielka Ojczyźniana została wymyślona po to, żeby sztucznie wydzielić drugą, całkowicie dla nas nieoczekiwaną obronną fazę wojny, z jej wspólnej historii.

Wymyślono to po to, by brud, krew i plwocinę radziecko–nazistowskich marszów przez Europę i wspólnych parad wojskowych usunąć poza kadr. Wymyślono to po to, żeby pozostawić w kadrze naszą szlachetność, nasze cierpienia, nasze ofiary, ale wyrzucić zeń hańbę i podłość zmowy z Hitlerem i wspólne zniszczenie Europy. Związek Radziecki przystąpił do drugiej wojny światowej jako agresor i okupant, i zakończył ją jako agresor i okupant. Zapędziwszy pół Europy za druty kolczaste, komuniści bez żenady nazwali to obozem postępu. Wojnę prowadzili nie w celu uwolnienia narodów Europy od brunatnej zarazy, ale w celu zniewolenia tych narodów. Alternatywa była następująca: Europa — to jeden obóz koncentracyjny pod czerwonym sztandarem Hitlera, albo Europa — to jeden obóz koncentracyjny pod czerwonym sztandarem Stalina. Wielką Ojczyźnianą wymyślono po to, żeby raz na zawsze, po wieki wieków usprawiedliwić okupację Europy. Po to, żeby ukryć cel wojny: Związek Radziecki rwał się do panowania nad światem. Owo panowanie chciano sobie zapewnić cudzymi rękami. Hitler miał zmiażdżyć Europę, a Stalin nieoczekiwanym uderzeniem wyzwolić ją spod władzy Hitlera. Po to szkolono niemieckich czołgistów i lotników w Związku Radzieckim. Po to Stalin doprowadził Hitlera do władzy. Po to Stalin dzielił Polskę. Po to zaopatrywał niemieckie czołgi i samoloty w paliwo, kiedy te miażdżyły Francję, Belgię, Holandię, Grecję, Jugosławię. Stalin zaopatrywał Hitlera... i ostrzył topór, aby znienacka ugodzić Hitlera w plecy. Hitler zburzył plan Stalina. I wszystko runęło. Wielką Ojczyźnianą wymyślono po to, żeby ukryć tę klęskę. Niektórzy nawet nie zauważyli, że Związek Radziecki przegrał drugą wojnę światową. Nie był przystosowany do życia w pokoju. Jak złośliwy nowotwór, mógł tylko rozprzestrzeniać się na całą planetę i zniszczyć normalne życie, albo sromotnie obumrzeć. Stalin nie zdołał zagarnąć świata i to oznaczało koniec Związku Radzieckiego. Żyć w pokoju z normalnymi krajami Związek Radziecki nie potrafił. Dlatego stale szykował się do nowej ofensywy, do trzeciej wojny światowej. Rzucił na jej przygotowanie wszystkie siły — i padł pod ciężarem własnych wydatków na zbrojenia. Ale od tamtych czasów wszystko się zmieniło.

Prawda? Zmieniło się, owszem. Ale nie na lepsze. Rosja nie zapamiętała lekcji historii. Lekcje nie wyszły jej na korzyść. Oto przykład. Konwencja haska z 1907 zabrania zagarniać w charakterze reparacji bogactwa kulturalne. Stalin podpisał tę konwencję w roku 1942... i obrabował Europę. Wiedział jednak, że popełnia przestępstwo, toteż skarby, zrabowane przez jego marszałków uznano za bezpowrotnie utracone w czasie działań wojennych. Ostatnio Duma Państwowa i Trybunał Konstytucyjny Rosji oznajmiły, że zagrabione bogactwa, poczynając od złota Troi, są własnością Rosji. Ogłoszono, że państwa–agresorzy, które rozpętały drugą wojnę światową (pisaną, jak przyjęto u komunistów, małą literą), nie mogą rościć sobie praw do zwrotu dóbr kultury. Wśród krajów–agresorów, które rozpętały drugą wojnę światową, wymieniono między innymi Bułgarię i Finlandię. A niewinną ofiarą agresji był i pozostaje miłujący pokój, niewinny, neutralny Związek Radziecki. Nie chcę wyciągać żadnych wniosków. Nie chcę narzucać swoich poglądów. Zadaję tylko pytanie: JAK MOŻNA WZMOCNIĆ KULTURALNY POTENCJAŁ ROSJI ZA POMOCĄ ZŁOTA TROI, UKRADZIONEGO W CZASIE WOJNY, KTÓRĄ SAMI ROZPĘTALIŚMY? Warszawa, 15 września 1999

KONIEC TRZECIEGO TOMU

ZAŁĄCZNIKI

ZAŁĄCZNIK NR 1. Tekst przemówienia Józefa Stalina na posiedzeniu Biura Politycznego KC WKP(b) 19 sierpnia 1939 roku

Kwestia pokoju albo wojny wchodzi w krytyczną dla nas fazę. Jeżeli zawrzemy układ o wzajemnej pomocy z Francją i Wielką Brytanią, Niemcy zrezygnują z Polski i zaczną szukać modus vivendi z państwami zachodnimi. Wojnie się zapobiegnie, ale w przyszłości wydarzenia mogą przyjąć obrót niebezpieczny dla ZSRR. Jeżeli przyjmiemy propozycję Niemiec i zawrzemy z nimi pakt o nieagresji, Niemcy, oczywiście, napadną na Polskę, a wtedy przystąpienie do tej wojny Francji i Anglii będzie nieuniknione. Europę Zachodnią ogarną poważne niepokoje i zamieszki. W tych warunkach będziemy mieli duże szanse pozostania na uboczu konfliktu i przystąpienia do wojny w dogodnym dla nas momencie. Doświadczenie ostatnich dwudziestu lat wskazuje, że w okresie pokoju niemożliwy jest w Europie ruch komunistyczny na tyle silny, by partia bolszewicka mogła zagarnąć władzę. Dyktatura tej partii jest możliwa jedynie jako rezultat wielkiej wojny. Dokonamy własnego wyboru; jest to jasne. Powinniśmy przyjąć propozycję Niemiec i uprzejmie odesłać do domu misję francuską. Pierwszą korzyścią, jaką odniesiemy, będzie zniszczenie Polski aż po przedpola Warszawy, włącznie z ukraińską Galicją. Niemcy pozostawiają nam całkowitą swobodę działania w krajach bałtyckich i nie sprzeciwiają się powrotowi w granice Związku Radzieckiego Besarabii. Gotowe są odstąpić nam jako strefę wpływów Rumunię. Bułgarię i Węgry. Otwarty pozostaje problem Jugosławii... Jednocześnie jednak powinniśmy przewidzieć następstwa, wynikające zarówno z ewentualnej klęski Niemiec, jak i z ich ewentualnego zwycięstwa. W wypadku klęski nieuchronnie nastąpi sowietyzacja Niemiec i zostanie utworzony rząd komunistyczny. Nie wolno nam zapominać, że zsowietyzowane Niemcy znajdą się w wielkim niebezpieczeństwie, jeśli owa sowietyzacja będzie następstwem klęski Niemiec w krótkotrwałej wojnie. Anglia i Francja będą jeszcze wystarczająco silne, by opanować Berlin i unicestwić zsowietyzowane

Niemcy. A my nie będziemy w stanie przyjść z pomocą naszym bolszewickim towarzyszom w Niemczech. Tak więc. nasze zadanie polega na tym, by Niemcy były w stanie prowadzić wojnę jak najdłużej, po to. by Anglia i Francja, zmęczone i wyniszczone, nie mogły pokonać zsowietyzowanych Niemiec. ZSRR, zachowując stanowisko neutralne i oczekując na sprzyjający moment, będzie udzielać pomocy obecnym Niemcom, zaopatrując je w surowce i produkty. Rozumie się jednak samo przez się, że nasza pomoc nie powinna przekraczać określonych rozmiarów, mogłoby to bowiem zachwiać naszą ekonomiką i osłabić potęgę naszej armii. Jednocześnie musimy prowadzić aktywną propagandę komunistyczną, zwłaszcza w bloku angielsko–francuskim, a przede wszystkim we Francji. Powinniśmy być przygotowani na to, że w tym kraju w okresie wojny partia będzie zmuszona odstąpić od działalności legalnej i zejść do podziemia. Wiemy, że ta robota będzie wymagać wielu ofiar, ale nasi francuscy towarzysze nie będą się wahać. Ich zadaniem powinna być przede wszystkim demoralizacja i rozkład armii oraz policji. Jeśli te wstępne zadania zostaną wykonane należycie, bezpieczeństwo radzieckich Niemiec będzie zapewnione, a to z kolei ułatwi sowietyzację Francji. Aby te plany mogły zostać zrealizowane, konieczne jest, by wojna trwała jak najdłużej, i właśnie na to powinny być skierowane wszystkie siły, którymi dysponujemy w Europie Zachodniej i na Bałkanach. Rozpatrzmy teraz drugą ewentualność, to jest zwycięstwo Niemiec. Niektórzy są zdania, że taka możliwość stanowi dla nas poważne zagrożenie. Jest w tej opinii jakaś cząstka prawdy, ale byłoby błędem sądzić, że owo zagrożenie będzie tak bliskie i tak wielkie, jak niektórzy je sobie wyobrażają. Jeżeli Niemcy odniosą zwycięstwo, wyjdą z wojny zbyt wyniszczone, by rozpocząć konflikt zbrojny z ZSRR. w każdym razie w ciągu najbliższych dziesięciu lat. Główną troską Niemiec będzie pilna obserwacja pokonanych Anglii i Francji, aby zapobiec ich odrodzeniu. Z drugiej strony, zwycięskie Niemcy wejdą w posiadanie olbrzymich terytoriów i przez wiele dziesięcioleci będą zajęte „ich eksploatacją” i zaprowadzaniem tam niemieckich porządków. Jest rzeczą oczywistą, że Niemcy będą zbyt zajęte gdzie indziej, aby się zwrócić przeciwko nam.

Jeszcze jedno będzie działać na rzecz naszego bezpieczeństwa. W pokonanej Francji Komunistyczna Partia Francji zawsze będzie bardzo silna. Rewolucja komunistyczna nadejdzie nieuchronnie, a my będziemy mogli wykorzystać tę okoliczność, by przyjść z pomocą Francji i uczynić ją naszym sojusznikiem. Później wszystkie narody, które trafią pod „pieczę” zwycięskich Niemiec, również staną się naszymi sojusznikami. Otworzą się przed nami rozległe perspektywy szerzenia Rewolucji Światowej. Towarzysze! W interesie ZSRR — Ojczyzny Mas Pracujących, jest, by wojna wybuchła pomiędzy Rzeszą i kapitalistycznym blokiem angielsko– francuskim. Należy zrobić wszystko, żeby ta wojna ciągnęła się jak najdłużej, po to, by obie strony nawzajem się wyniszczyły. Właśnie dlatego powinniśmy się zgodzić na zawarcie zaproponowanego przez Niemcy paktu, i pracować nad tym, by ta wojna, gdy już zostanie wypowiedziana, trwała jak tylko można najdłużej. Trzeba będzie wzmóc działalność propagandową w krajach walczących, po to, byśmy byli gotowi w momencie, gdy wojna się skończy... Tekst odnaleziony przez T. Buszujewą w zasobach tajnych zbiorów zdobycznych byłego Archiwum Zbiorów Specjalnych ZSRR — Rosyjskie Centrum Gromadzenia Dokumentacji i Badań Historii Najnowszej (RCChIDNI): zespól 7, rejestr 1, teka 1223.

ZAŁĄCZNIK NR 2. Trzecia wypowiedź Józefa Stalina na przyjęciu.

5 maja 1941 roku odbyło się na Kremlu tradycyjne spotkanie z absolwentami wyższych uczelni wojskowych. Podczas przyjęcia przemawiał Józef Stalin. Potem jeszcze trzykrotnie zabierał głos. Trzecia z tych wypowiedzi jest najbardziej interesująca. Zarówno przemówienie Stalina, jak i treść trzech jego wystąpień w ciągu 56 lat pozostawały utajnione. Przemawia general major wojsk pancernych. Wznosi toast za pokojową stalinowską politykę zagraniczną. Towarzysz Stalin: — Pozwólcie mi na poprawkę. Pokojowa polityka zapewniała naszemu krajowi pokój. Pokojowa polityka, to piękna sprawa. Do pewnego czasu realizowaliśmy linię obrony — mianowicie do czasu, zanim nie przezbroiliśmy naszej armii, nie wyposażyliśmy jej w nowoczesne środki walki. Natomiast teraz, gdy dokonaliśmy rekonstrukcji naszej armii, nasyciliśmy ją środkami technicznymi niezbędnymi do prowadzenia współczesnej wojny, gdy nabraliśmy siły — teraz czas przejść od obrony do natarcia. Realizując obronę naszego kraju, mamy obowiązek działania w sposób ofensywny. Obowiązek przejścia od obrony do polityki wojennych działań ofensywnych. Musimy w duchu ofensywności przebudować nasze wychowanie, naszą propagandę, agitację, naszą prasę. Armia Czerwona jest armią nowoczesną, a armia nowoczesna — to armia ofensywy. (burzliwe oklaski) Dokument znajduje się w zasobach Rosyjskiego Centrum Gromadzenia Dokumentacji i Badań Historii Najnowszej (RCChIDNI): zespól 558, rejestr 1, teka 3808, karta 12.

ZAŁĄCZNIK NR 3. Wspólna notatka Ludowego Komisarza Obrony ZSRR oraz Szefa Sztabu Generalnego Armii Czerwonej dla KC WKP(b) — osobiście dla Stalina i Mołotowa — o założeniach strategicznego rozwinięcia Sił Zbrojnych Związku Radzieckiego na zachodzie i na wschodzie kraju w latach 1940 i 1941. Nr 103202 /ow 18 września 1940 roku Tajne specjalnego znaczenia Do rąk własnych Sporządzono w jednym egzemplarzu Przedstawiam do rozpatrzenia i Waszej akceptacji propozycje założeń strategicznego przegrupowania Sił Zbrojnych Związku Radzieckiego na zachodzie i na wschodzie kraju w latach 1940 i 1941. NASI PRAWDOPODOBNI PRZECIWNICY Sytuacja polityczna, powstała w Europie, czyni prawdopodobnym konflikt zbrojny na naszych granicach zachodnich. Spodziewany konflikt zbrojny może się ograniczyć do naszego pogranicza zachodniego, nie da się jednak wykluczyć prawdopodobieństwa wszczęcia działań zbrojnych przez Japonię, skierowanych przeciw naszym granicom dalekowschodnim. Na naszych granicach zachodnich najbardziej prawdopodobnym przeciwnikiem będą Niemcy, co się tyczy Włoch, to udział ich w wojnie jest możliwy, a ściślej, możliwa jest ich akcja na Bałkanach, stanowiąca dla nas zagrożenie pośrednie. Konflikt zbrojny ZSRR z Niemcami może wciągnąć w działania zbrojne przeciwko nam zarówno Węgry, jak i powodowane chęcią rewanżu — Finlandię i Rumunię.

Przy spodziewanej neutralności Iranu oraz Afganistanu prawdopodobne jest — inspirowane przez Niemcy — otwarte wystąpienie zbrojne Turcji przeciw ZSRR. Tak więc Związek Radziecki musi być przygotowany do walki na dwóch frontach: na zachodzie z Niemcami, wspieranym przez Włochy, Węgry, Rumunię i Finlandię, a na wschodzie — z Japonią jako przeciwnikiem jawnym. albo też przeciwnikiem, który ustawi się na pozycjach zbrojnej neutralności, w każdej chwili będąc gotowym przejść do walki czynnej. SIŁY ZBROJNE PRAWDOPODOBNYCH PRZECIWNIKÓW Głównym i najsilniejszym przeciwnikiem są Niemcy. Obecnie Niemcy mają rozwinięte 205–226 dywizji piechoty (w tym do 8 zmotoryzowanych) i 15–17 dywizji pancernych, w sumie — do 243 dywizji, 20.000 dział polowych wszystkich kalibrów, 10.000 czołgów i od 14.200 do 15.000 samolotów, w tym 4.500–5.000 bombowców, 3.500–4.000 samolotów myśliwskich. 400–600 rozpoznawczych, 3.000 transportowych i 2.800–3.300 szkolnych i treningowych. Z powyższej liczby dywizji około 85 dywizji piechoty i 9 dywizji pancernych jest rozlokowanych na wschodzie i południowym wschodzie. Obecna sytuacja wojenna w Europie Zachodniej umożliwia Niemcom zaangażowanie większości swych sił zbrojnych przeciwko naszym granicom. Można założyć, że wobec niedokończonej wojny z Anglią, w krajach i na terenach okupowanych Niemcy pozostawią do 50 dywizji, a u siebie na własnym terytorium do 20 dywizji. Tak więc, z wymienionych wyżej 243 dywizji przeciwko naszym granicom będzie skierowanych do 173, a w tym do 140 dywizji piechoty, 15– 17 pancernych, 8 zmotoryzowanych, 5 lekkich i 3 powietrznodesantowe oraz do 1.200 samolotów. Finlandia: jest zdolna wystawić przeciw Związkowi Radzieckiemu 15–18 dywizji piechoty. Rumunia: w obecnej chwili ma do 45 dywizji piechoty i około 1.100 samolotów; należy liczyć się z tym, że przeciwko Związkowi Radzieckiemu wykorzysta co najmniej 30 dywizji piechoty, 3 dywizje kawalerii i około 1.100 samolotów.

Węgry: przeciwko Związkowi Radzieckiemu zdołają wystawić do 15 dywizji piechoty, 2 dywizje pancerne i 2 brygady kawalerii. Ogółem, uwzględniając możliwości wymienionych wyżej naszych prawdopodobnych przeciwników na zachodzie, mogą oni wystawić przeciwko Związkowi Radzieckiemu: dywizje piechoty czołgi samoloty Niemcy 173 10.000 13.000 Finlandia 15 – 400 Rumunia 30 250 1.100 Węgry 15 300 600 Razem 233 10.550 15.100 UWAGA: Jak podkreślono wcześniej — Włochy i Turcja nie są traktowane jako bezpośredni przeciwnicy i nie są ujęte w powyższym zestawieniu. Na wschodzie: Japonia, obecnie zaangażowana w wojnę z Chinami, ma w składzie swej armii 49 dywizji piechoty, około 56.000 dział polowych, do 1.570 czołgów i tankietek oraz 3.420 samolotów lotnictwa wojsk lądowych i marynarki wojennej. W wypadku wojny z nami Japonia może w najbliższych latach zwiększyć swą armię do 63 dywizji piechoty. Do działań przeciwko ZSRR dowództwo japońskie może wystawić do 50 dywizji, a z nich w okresie pierwszych 25–30 dni może skoncentrować u granic ZSRR do 30 dywizji piechoty, 1.200 czołgów i tankietek, 850 ciężkich dział i 3.000 samolotów (1.500 lotnictwa wojsk lądowych i 1.500 marynarki wojennej). Armia Mandżurii nie jest brana pod uwagę, ponieważ ma znaczenie drugorzędne. Tak więc, w wypadku wojny na dwa fronty Związek Radziecki musi się liczyć ze skoncentrowaniem u swych granic — około 280–290 dywizji piechoty, 11.750 czołgów, 30.000 dział polowych średniego i dużego kalibru, 18.000 samolotów. OGÓLNE ZAŁOŻENIA STRATEGICZNEGO

NASZEGO

ROZWINIĘCIA

W chwili obecnej, w związku z koniecznością strategicznego przegrupowania Sił Zbrojnych Związku Radzieckiego na dwa fronty, jest konieczne, by jako podstawowy rozpatrywać zachodni teatr działań wojennych. Na nim powinny być ześrodkowane nasze główne siły. Na wschód, licząc się z możliwym wystąpieniem przeciwko nam znacznych sił japońskich, trzeba koniecznie skierować tyle sił, by całkowicie zapewnić tam stabilność sytuacji. Pozostałe nasze granice powinny być osłaniane minimalnymi siłami, a mianowicie: a) obronę wybrzeża północnego zapewnią: 88. DP, jednostki rezerwy i wojska ochrony pogranicza: b) obronę wybrzeża Morza Czarnego od Odessy do Kerczu — prócz Floty Czarnomorskiej zapewnią: 156. DP, jednostki rezerwy, obrona nadbrzeżna i wojska ochrony pogranicza: c) obronę wybrzeża Morza Czarnego od Kerczu do Suchumi zapewniają 28. Dywizja Strzelców Górskich i wojska ochrony pogranicza; d) Zakaukazie jest bronione przez 5 dywizji piechoty — w tym 4 górskie, 2 dywizje kawalerii oraz 2 brygady pancerne: e) granice w Azji Środkowej są bronione przez 2 dywizje strzelców górskich, 4 dywizje kawalerii oraz wojska ochrony pogranicza. Razem na granicach północnych i południowych z wojsk lądowych pozostawia się: — 11 dywizji piechoty, w tym 7 górskich; — 6 dywizji kawalerii i 2 brygady pancerne. Dla działań na wschodzie przeciwko Japonii konieczne jest wydzielenie: — 28 dywizji piechoty, w tym 4 zmotoryzowanych; 2 dywizji pancernych; — 4 dywizji kawalerii; — 3 samodzielnych brygad piechoty; — 3 brygad powietrznodesantowych; — 8 brygad pancernych, a w sumie 5.741 czołgów i tankietek; — 44 pułków lotnictwa, a w ich składzie 2.655 samolotów, ponadto 692 samoloty lotnictwa Floty Pacyfiku, razem 3.347 samolotów. Ogółem pozostawia się na północnych, południowych i wschodnich granicach ZSRR:

— 39 dywizji piechoty; — 2 dywizje pancerne; — 10 dywizji kawalerii; — 3 samodzielne brygady piechoty; — 3 brygady powietrznodesantowe; — 69 pułków lotnictwa Do działań operacyjnych na zachodzie wyznacza się: — 143 dywizje piechoty, w tym 6 narodowych — nadbałtyckich; — 7 dywizji zmotoryzowanych; — 16 dywizji pancernych; — 10 dywizji kawalerii; — 5 brygad pancernych; — 159 pułków lotnictwa, które na dzień 15 września mają łącznie 6.422 samoloty. ZAŁOŻENIA NASZEGO STRATEGICZNEGO NA ZACHODZIE

PRZEGRUPOWANIA

Główne siły Armii Czerwonej, zależnie od sytuacji, mogą rozwinąć się: albo na południe od Brześcia Litewskiego, tak by silnym uderzeniem na kierunku Lublin i Kraków, następnie Wrocław już w pierwszym etapie wojny odciąć Niemcy od krajów bałkańskich, pozbawiając je bardzo ważnego zaplecza ekonomicznego i wywierając jednocześnie decydujący wpływ na te kraje, zapobiegając ich udziałowi w wojnie; albo też ku północy od Brześcia Litewskiego, z zadaniem rozbicia głównych sił niemieckich jeszcze w granicach Prus Wschodnich i zajęcia Prus Wschodnich. Ostateczna decyzja w kwestii przegrupowania będzie zależeć od sytuacji politycznej na początku wojny; obecnie, w warunkach pokoju, uważam za konieczne szczegółowo opracować oba warianty. Wariant pierwszy — rozwinięcie w kierunku na południe od Brześcia Litewskiego. Założenia tego rozwinięcia powinny być następujące: 1. Aktywną obroną skutecznie przesłonić nasze granice w okresie ześrodkowania wojsk.

2. Siłami Frontu Południowo–Zachodniego i we współdziałaniu z lewoskrzydłową armią Frontu Zachodniego zadać decydującą klęskę lubelsko–sandomierskiemu zgrupowaniu przeciwnika i wyjść ku rz. Wisła. Następnie uderzyć na ogólnym kierunku Kielce, Kraków, wyjść ku rz. Pilica oraz ku górnemu biegowi rz. Odra. 3. Przez cały okres trwania operacji skutecznie osłaniać granice Północnej Bukowiny i Besarabii. 4. Działaniami bojowymi Frontów Północno–Zachodniego i Zachodniego związać większość sił Niemców na północ od Brześcia Litewskiego i w Prusach Wschodnich, silnie przy tym osłaniając kierunki na Mińsk i Psków. Uderzenie naszych sił na kierunku Kraków i Wrocław — odcinające Niemcy od krajów bałkańskich — nabiera wyjątkowego znaczenia politycznego. Ponadto uderzenie na tym kierunku biegnie poprzez słabo jeszcze przygotowane w sensie obronnym terytoria byłej Polski. Siły Zbrojne ZSRR w tym zasadniczym wariancie proponuje się rozwijać następująco. Bezpośrednio na zachodzie rozwinąć trzy Fronty — Północno–Zachodni, Zachodni i Południowo–Zachodni, z liniami rozgraniczenia: — między Północno–Zachodnim i Zachodnim — Połock, Oszmiana, Druskienniki, Allenstein (Olsztyn); — między Zachodnim i Południowo–Zachodnim — rz. Prypeć, Pińsk, Włodawa, Iwangorod (Dęblin). Front Północno–Zachodni — podstawowe zadania: 1. Zapewnić obronę — wspólnie z Flotą Bałtycką — wybrzeża Morza Bałtyckiego, uniemożliwiając desanty morskie przeciwnika. 2. Skutecznie osłaniać kierunki na Mińsk oraz Rygę, Psków i bezwzględnie nie dopuścić do wtargnięcia Niemców na nasze terytorium. 3. Dla skrócenia frontu 11. Armii i by umożliwić zajęcie przez nią dogodniejszych dla natarcia pozycji wyjściowych — w okresie koncentrowania wojsk, współdziałając z 3. Armią Frontu Zachodniego — opanować rejon Sejny–Suwałki i wyjść na rubież Żytkiejmy, Filipów, Raczki.

4. Po ześrodkowaniu wojsk, wspólnie z Frontem Zachodnim, uderzeniem w ogólnym kierunku na Insterburg (Czerniachowsk), Allenstein (Olsztyn) skutecznie związać siły niemieckie w Prusach Wschodnich. W składzie Frontu należy mieć — 8. i 11. Armię. 8. Armia — przegrupowuje się na rubież Połąga–Jurbork, w składzie: — 6 dywizji piechoty; — 1 brygada pancerna. 11. Armia — początkowy front rozwinięcia Jurbork. Druskienniki, w składzie: — 9 dywizji piechoty; — 1 brygada pancerna. W bezpośredniej dyspozycji dowództwa Frontu należy mieć: — 1 dywizję piechoty — obrona wybrzeża w rejonie Libawy; — 1 dywizję piechoty — w rejonie Mitawy; — 1 korpus zmechanizowany (z Leningradzkiego OW) — za 8. Armią; — 1 korpus zmechanizowany (Pribowo) — za 11. Armią. Razem w składzie Frontu Północno–Zachodniego należy mieć: — 17 dywizji piechoty; — 4 dywizje pancerne; — 2 zmotoryzowane dywizje piechoty; — 2 brygady pancerne; — 20 pułków lotnictwa. W Odwodzie Naczelnego Dowództwa na zapleczu Frontów Północno– Zachodniego oraz Zachodniego należy mieć 3 dywizje piechoty w rejonie Dźwińsk (Dyneburg ob. Daugawpils), Połock, Mińsk. Front Zachodni — podstawowe zadanie: skutecznie osłaniając kierunek miński — po ześrodkowaniu wojsk — jednoczesnym uderzeniem z Frontem Północno–Zachodnim w ogólnym kierunku na Allenstein (Olsztyn) związać siły niemieckie, skoncentrowane w Prusach Wschodnich. Z momentem przejścia wojsk Frontu Południowo–Zachodniego do ofensywy, uderzeniem lewoskrzydłowej armii w ogólnym kierunku na Iwangorod (Dęblin) wesprzeć Front Południowo–Zachodni w operacji rozbicia lubelskiego zgrupowania przeciwnika i następnie, rozwijając natarcie w kierunku Radomia, ubezpieczać od północy działania bojowe Frontu Południowo–Zachodniego. W składzie Frontu należy mieć — 3., 10., 13. i 4. Armię.

3. Armia — przegrupowuje się na rubież Grodno, Szczuczyn, w składzie: — 5 dywizji piechoty: — 1 brygady pancernej. 10. Armia — przegrupowuje się na rubież Szczuczyn, Ostrów, w składzie: — 10 dywizji piechoty; — 1 samodzielnego batalionu pancernego; — 3 dywizji kawalerii; — 1 brygady pancernej. 13. Armia — przegrupowuje się na rubież Ostrów, Drohiczyn, w składzie: — 5 dywizji piechoty. 4. Armia — przegrupowuje się na rubież Drohiczyn, Brześć Litewski, Pińsk, w składzie: — 12 dywizji piechoty; — 2 dywizji pancernych; — 1 zmotoryzowanej dywizji piechoty; — 2 brygad pancernych; — Flotylli Pińskiej. Ponadto w bezpośredniej dyspozycji dowództwa Frontu należy mieć 3 dywizje piechoty w rejonie Wołkowysk, Słonim. Razem w składzie Frontu Zachodniego należy mieć: — 35 dywizji piechoty; — 3 dywizje pancerne; — 1 zmotoryzowaną dywizję piechoty; — 3 dywizje kawalerii; — 4 brygady pancerne: — 39 pułków lotnictwa. Tak więc, na odcinku od wybrzeża Bałtyku do Brześcia Litewskiego (włącznie) ten wariant przewiduje ześrodkowanie: — 55 dywizji piechoty; — 7 dywizji pancernych: — 3 zmotoryzowanych dywizji piechoty; — 3 dywizji kawalerii: — 6 brygad pancernych;

— 1 brygady powietrznodesantowej; — 59 pułków lotnictwa. Front Południowo–Zachodni — podstawowe zadanie — efektywnie osłaniając granice Besarabii i Północnej Bukowiny — po ześrodkowaniu wojsk, współdziałając z 4. Armią Frontu Zachodniego, skutecznie rozbić lubelsko–sandomierskie zgrupowanie przeciwnika i wyjść ku rz. Wisła. Następnie uderzyć na kierunku Kielce, Piotrków oraz Kraków, opanować rejon Kielce, Piotrków, wyjść ku rz. Pilica i górny bieg rz. Odry. W składzie Frontu należy mieć — 5., 19., 6., 12., 16. i 9. Armię. 5. Armia — przegrupowuje się na rubież Szack, Włodzimierz Wołyński, w składzie: — 12 dywizji piechoty; — 1 dywizji pancernej; — 1 brygady pancernej. 19. Armia — przegrupowuje się na rubież Włodzimierz Wołyński, Lubycza w składzie: — 7 dywizji piechoty. Dowództwo i sztab armii — z Północnokaukaskiego OW. 6. Armia — przegrupowuje się na rubież Lubycza. Sieniawa, Suroków (na wschód od Jarosławia), w składzie: — 15 dywizji piechoty; — 2 dywizji kawalerii; — 1 brygady pancernej. 12. Armia — przegrupowuje się na rubież Suroków, Przemyśl, wył. Tyrawa Wołoska (12 km płd.–wsch. od Birczy), w składzie: — 15 dywizji piechoty; — 2 dywizji pancernych; II Kzmech Odeskiego OW 1 zmot. dywizji piechoty; II Kzmech Odeskiego OW — — 1 brygady pancernej. 18. Armia — rozwija się na rubież Tyrawa Wołoska, Lipkany, w składzie: — 12 dywizji piechoty, z których co najmniej 7 należy rozwinąć na prawym skrzydle dla uderzenia na Tarnów. Dowództwo i sztab armii — z Charkowskiego OW.

9. Armia — przegrupowuje się na rubież Lipkany, wzdłuż rz. Prut do wybrzeża Morza Czarnego, w składzie: — 8 dywizji piechoty, z których jedna (156. DP) na obronie wybrzeża Krymu; — 3 dywizji kawalerii, dwie z nich z Północnokaukaskiego OW; — 1 brygady pancernej. Jedna armia konno–zmechanizowana — w rejonie Lwowa, w składzie: — 4 dywizji pancernych, IV i VIII KZmech Kijowskiego Spec. OW — 2 zmot. dywizji piechoty; IV i VIII KZmech Kijowskiego Spec. OW — 2 dywizji kawalerii (V KKaw). Ponadto w bezpośredniej dyspozycji dowództwa Frontu należy mieć: — 1 dywizję piechoty w rejonie Dubno, Brody; — 1 dywizję piechoty w rejonie Chodorów; — 1 korpus zmechanizowany, w składzie 2 dywizji pancernych i 1 zmotoryzowanej dywizji piechoty — w rejonie Tarnopola, gdy przybędzie z Moskiewskiego OW. Razem w składzie Frontu Południowo–Zachodniego należy mieć: — 70 dywizji piechoty; — 9 dywizji pancernych; — 4 zmotoryzowane dywizje piechoty; — 7 dywizji kawalerii; — 5 brygad pancernych; — 81 pułków lotnictwa. W Odwodzie Naczelnego Dowództwa na zapleczu Frontu Południowo– Zachodniego należy mieć: — 5 dywizji piechoty — w rejonie Szepietówka, Proskurow [Płoskirów ob. Chmielnicki], Berdyczów. Tak więc, w tym wariancie przegrupowania na południe od Brześcia Litewskiego do wybrzeża Morza Czarnego, przewiduje się: — 45 dywizji piechoty; — 9 dywizji pancernych; — 4 zmotoryzowane dywizje piechoty; — 7 dywizji kawalerii;

— 5 brygad pancernych; — 88 pułków lotnictwa. Wymienione wyżej dywizje mogą zakończyć ześrodkowanie w następujących terminach, licząc od rozpoczęcia mobilizacji: 5. dnia 17 dywizji piechoty; 6. dnia 22 dywizje piechoty; 10. dnia 24 dywizje piechoty; 15. dnia 29 dywizji piechoty; 20. dnia 46 dywizji piechoty; 25. dnia 56 dywizji piechoty; 30. dnia 68 dywizji piechoty; 35. dnia 75 dywizji piechoty. Z powyższego wynika, gdy się weźmie pod uwagę rzeczywistą przepustowość naszych kolei, że ześrodkowanie głównych sił poszczególnych armii Frontu może być zakończone dopiero w 30. dniu od rozpoczęcia mobilizacji i tylko wówczas możliwe będzie przejście do ogólnego natarcia w celu zrealizowania sformułowanych wyżej zadań. Tak późne terminy rozwinięcia armii Frontu Południowo–Zachodniego są jedynym, za to poważnym mankamentem omówionego wariantu rozwinięcia. Wariant drugi — rozwinięcie na północ od Brześcia Litewskiego. Podstawą tego rozwinięcia powinno być: 1. Skuteczne osłonięcie kierunków na Mińsk i Psków w okresie ześrodkowania wojsk. 2. Zdecydowane rozbicie głównych sił armii niemieckiej skoncentrowanych w Prusach Wschodnich oraz zajęcie Prus Wschodnich. 3. Pomocniczym uderzeniem od Lwowa zarówno skutecznie osłonić Zachodnią Ukrainę, Północną Bukowinę i Besarabię, jak i zadać klęskę zgrupowaniu przeciwnika w rejonie Lublin, Hrubieszów, Tomaszów. Klęska w Prusach Wschodnich i ich utrata wywrze w Niemczech daleko idące skutki ekonomiczne, a w szczególności polityczne i nieuchronnie zaważy na całym dalszym biegu wojny z Niemcami. Aby zrealizować to zadanie należy konieczne uwzględnić co następuje: 1. Silny opór Niemiec, aż do wprowadzenia znacznych sił do walki, co w każdym wypadku i bezwarunkowo będzie miało miejsce w bitwie o Prusy Wschodnie.

2. Niekorzystne warunki naturalne Prus Wschodnich, w najwyższym stopniu utrudniające operacje ofensywne. 3. Wyjątkowo wysoki stopień przystosowania tego teatru działań wojennych do zadań obrony, zwłaszcza pod względem wykonanych prac inżynieryjnych oraz sieci drogowej. Jako wniosek — rodzą się obawy, że walki na tym froncie mogą się przekształcić w działania przewlekłe, które zwiążą nasze siły główne i nie przyniosą oczekiwanego, szybkiego rezultatu; to z kolei nieuchronnie i szybko doprowadzi do włączenia się krajów bałkańskich do wojny przeciwko nam. Jeżeli rozwinięcie naszych Sił Zbrojnych według tego wariantu okaże się konieczne, proponuje się następujące ich rozwinięcie. Linie rozgraniczenia Frontów: Północno–Zachodniego, Zachodniego i Południowo–Zachodniego pozostają te same, co w pierwszym wariancie przegrupowania. Front Północno–Zachodni — zadanie podstawowe — po ześrodkowaniu wojsk należy atakować nieprzyjaciela i zmierzać do celu głównego — wspólnego z wojskami Frontu Zachodniego rozbicia sił niemieckich zgrupowanych w Prusach Wschodnich i opanowania Prus Wschodnich. W składzie Frontu należy mieć 8. i 11. Armię. 8. Armia — przegrupowuje się na rubież Połąga, Jurbork, w składzie: — 10 dywizji piechoty, w tym dwu z Łotewskiej SRR; — 2 dywizji pancernych; — 1 dywizji zmotoryzowanej; — 1 brygady pancernej. 11. Armia — przegrupowuje się na rubież Jurbork wył. Druskieniki, w składzie: — 11 dywizji piechoty, w tym dwu z Litewskiej SRR; — 2 dywizji pancernych; — 1 dywizji zmotoryzowanej; — 1 brygady pancernej. W bezpośredniej dyspozycji dowództwa Frontu należy mieć: — na obszarze Łotewskiej SRR — jedną dywizję piechoty z zadaniem ochrony wybrzeża w rejonie Libawy, dwie dywizje piechoty z Estońskiej SRR — pozostające w odwodzie w rejonie Mitawy;

— w rejonie Szawle, Poniewież — 6 dywizji piechoty spośród tych, których gotowość przypada na 15.–30. dzień. Razem w składzie Frontu Północno–Zachodniego należy mieć: — 30 dywizji piechoty, w tym 6 narodowościowych; — 2 dywizje zmotoryzowane; — 4 dywizje pancerne; — 2 samodzielne brygady pancerne; — 20 pułków lotnictwa, łącznie 1.140 samolotów. Front Zachodni — zadanie główne: uderzeniem na północ od rz. Bug, w ogólnym kierunku na Allenstein (Olsztyn), wspólnie z armiami Frontu Północno–Zachodniego, zadać druzgocącą klęskę wojskom niemieckim, rozwiniętym na obszarze Prus Wschodnich, opanować ten obszar i wyjść ku dolnemu biegowi rz. Wisła. Jednocześnie, uderzeniem armii na lewym skrzydle w ogólnym kierunku na Iwangorod (Dęblin], wspólnie z armiami Frontu Połudnowo–Zachodniego, zadać klęskę iwangorodzko–lubelskiemu zgrupowaniu przeciwnika i również wyjść na rz. Wisła. W składzie Frontu należy mieć — 3., 10. i 13. (z Moskiewskiego OW) oraz 4. Armię. 3. Armia — przegrupowuje się na rubież Grodno, Szczuczyn, w składzie: — 6 dywizji piechoty; — 1 brygady pancernej. 10. Armia — przegrupowuje się na rubież Szczuczyn, Czyżew, w składzie: — 15 dywizji piechoty; — 1 dywizji zmotoryzowanej; — 2 dywizji pancernych; — 3 dywizji kawalerii; — 1 brygady pancernej. 13. Armia — przegrupowuje się na rubież Czyżew, Wysokie Litewskie, w składzie: — 6 dywizji piechoty; — 1 brygady pancernej. 4. Armia — przegrupowuje się na rubież Wysokie Litewskie, Brześć Litewski, Piszczą, w składzie:

— 10 dywizji piechoty; — 2 brygad pancernych; — Flotylli Pińskiej. Ponadto w bezpośredniej dyspozycji dowództwa Frontu należy mieć: — 4 dywizje piechoty — w rejonie Słonim, Wołkowysk; — 1 korpus zmechanizowany, w składzie 2 dywizji pancernych i 1 zmotoryzowanej dywizji piechoty (z Moskiewskiego OW) w rejonie Lida, Baranowicze; — 1 samodzielną dywizję pancerną — w rejonie Prużany. Razem w składzie Frontu Zachodniego należy mieć: — 41 dywizji piechoty; — 2 dywizje zmotoryzowane; — 5 dywizji pancernych; — 3 dywizje kawalerii; — 4 brygady pancerne; — 70 pułków lotnictwa. W Odwodzie Naczelnego Dowództwa na zapleczu Frontów Północno– Zachodniego i Zachodniego należy mieć: — 14 dywizji piechoty oraz dowództwa i sztaby 4 korpusów i 1 armii (z Orłowskiego OW) — w rejonie Dźwlńsk IDyneburg ob. Daugawpilsl, Połock, Mińsk. Odwody Naczelnego Dowództwa przeznacza się dla pogłębienia natarcia, albo też dla kontratakowania wroga. Nie wyklucza się możliwości wykorzystania części dywizji odwodowych w działaniach na kierunku leningradzko–wyborskim. Tak więc, na odcinku od wybrzeża Morza Bałtyckiego do górnego biegu rz. Prypeć, przeciwko spodziewanym 120–123 niemieckim dywizjom piechoty i dywizjom zmotoryzowanym oraz 10 dywizjom pancernym będziemy mieć: — 85 dywizji piechoty, w tym 6 narodowościowych; — 4 dywizje zmotoryzowane; — 9 dywizji pancernych; — 7 brygad pancernych; — 3 dywizje kawalerii; — 90 pułków lotnictwa, ogółem 5.500 czołgów i 5.500 samolotów.

Uzupełniająco może być zaangażowane, częściowo lub w całości, lotnictwo Frontu Północnego, dyslokowane w rejonie Leningradu i na południe od niego, z wyjątkiem lotnictwa PWO (obrony przeciwlotniczej! miasta Leningrad. Wymienione dywizje mogą być ześrodkowane w następujących terminach od rozpoczęcia mobilizacji: 5. dnia 13 dywizji piechoty; 8. dnia 28 dywizji piechoty; 10. dnia 30 dywizji piechoty; 15. dnia 44 dywizje piechoty; 20. dnia 66 dywizji piechoty; 25. dnia 79 dywizji piechoty; pozostałe dywizje przybędą 30. dnia mobilizacji; ześrodkowanie dywizji odwodu Frontu i Naczelnego Dowództwa — w pierwszych dniach operacji. W ciągu 20 pierwszych dni ześrodkowywania wojsk, do rozpoczęcia przez nie ofensywy — na armiach spoczywa obowiązek skutecznej osłony naszych granic obroną czynną, w oparciu o rejony umocnione IRU], i zapobieżenia wtargnięciu Niemców na nasze terytorium. Zakładając w pełni zgodne z planem przewozu wojsk funkcjonowanie kolei — jako moment rozpoczęcia ogólnego natarcia można ustalić dopiero 25. dzień od rozpoczęcia mobilizacji, to znaczy 20. dzień od początku ześrodkowywania wojsk. Zadania WWS. 1. Działania prowadzone wspólnie z wojskami lądowymi w celu przeciwdziałania zamierzeniom nieprzyjaciela i przede wszystkim w celu rozbicia jego dużych zgrupowań. 2. Walka z lotnictwem nieprzyjaciela na lotniskach i w powietrzu. 3. Prowadzona wspólnie z lotnictwem morskim i marynarką wojenną walka z flotą nieprzyjaciela na Morzu Bałtyckim i likwidowanie wszystkich prób wysadzenia desantów morskich. 4. Uniemożliwienie desantów lotniczych nieprzyjaciela. 5. Działania bojowe w celu uniemożliwienia transportów wojskowych nieprzyjaciela. 6. Atakowanie dużych obiektów przemysłu zbrojeniowego.

Front Południowo–Zachodni — zadanie główne — czynną obroną w Karpatach i wzdłuż granicy z Rumunią osłonić Zachodnią Ukrainę i Besarabię, równocześnie nacierając z rubieży Mosty Wielkie, Rawa Ruska, Sieniawa, w ogólnym kierunku na Lublin, wspólnie z armią lewoskrzydłową Frontu Zachodniego rozbić iwangorodzko–lubelskie zgrupowanie przeciwnika i wyjść na środkowy bieg rz. Wisła. W składzie Frontu należy mieć — 5., 6., 12., 18. i 9. Armię; 5. Armia — przegrupowuje się na rubież Szack, Włodzimierz Wołyński, Stojanów, w składzie: — 6 dywizji piechoty; — 1 samodzielnej dywizji pancernej; — 1 brygady pancernej. 6. Armia — przegrupowuje się na rubież Mosty Wielkie, Rawa Ruska, Sieniawa, Medyka, w składzie: — 10 dywizji piechoty; — 2 dywizji kawalerii; — 1 brygady pancernej. 12. Armia przegrupowuje się na rubież Medyka, Przemyśl, Turka, w składzie: — 6 dywizji piechoty; — 1 brygady pancernej. 18. Armia przegrupowuje się na rubież Turka, Lipkany, w składzie: — 4 dywizji piechoty. Dowództwo i sztab armii z Charkowowskiego OW 9. Armia — przegrupowuje się na rubież Lipkany, dalej wzdłuż rz. Prut do wybrzeża Morza Czarnego, w składzie: — 5 dywizji piechoty i 1 dywizji (156. DP) na obronie wybrzeża Krymu; — 3 dywizji kawalerii (2 z Północnokaukaskiego OW); — 1 brygady pancernej. Jedna armia konno–zmechanizowana — w rejonie Żółkiew, Jaworów, Lwów, w składzie: — 4 dywizje pancerne; — 2 dywizje zmotoryzowane; — 2 dywizje kawalerii.

Ponadto w bezpośredniej dyspozycji dowództwa Frontu należy mieć: — 3 dywizje piechoty — w rejonie Brody, Równe, Łuck; — 1 korpus zmechanizowany (z Odeskiego OW) w rejonie Łucka. Razem w składzie Frontu Południowo–Zachodniego należy mieć: — 40 dywizji piechoty; — 3 dywizje zmotoryzowane; — 7 dywizji pancernych; — 7 dywizji kawalerii; — 4 brygady pancerne; — 58 pułków lotnictwa, razem 3.480 samolotów. W Odwodzie Naczelnego Dowództwa, na zapleczu Frontu Południowo– Zachodniego, w rejonie Szepietówka, Proskurow (Płoskirów ob. Chmielnicki), Berdyczów należy mieć 4 dywizje piechoty. Tak więc, na południe od Brześcia Litewskiego przeciwko 50 niemieckim, 30 rumuńskim i 15 węgierskim dywizjom piechoty będziemy mieć: — 44 dywizje piechoty; — 3 dywizje zmotoryzowane; — 7 dywizji pancernych, — 4 brygady pancerne; — 7 dywizji kawalerii; — 58 pułków lotnictwa. Wymienione dywizje mogą być ześrodkowane w następujących terminach od rozpoczęcia mobilizacji: 5. dnia 17 dywizji piechoty; 6. dnia 19 dywizji piechoty; 10. dnia 23 dywizje piechoty; 15. dnia 34 dywizje piechoty; 20. dnia 39 dywizji piechoty. Zadania WWS. 1. Wspólne z wojskami lądowymi działania w celu przeciwdziałania zamierzeniom nieprzyjaciela. 2. Walka z lotnictwem nieprzyjaciela.

3. Prowadzona wspólnie z lotnictwem morskim i marynarką wojenną walka z flotą nieprzyjaciela na Morzu Czarnym i likwidowanie wszystkich prób wysadzenia desantów morskich. 4. Uniemożliwienie desantów lotniczych nieprzyjaciela. 5. Wspieranie działań lotnictwa Frontu Zachodniego stosownie do dyspozycji Naczelnego Dowództwa. 6. Udaremnienie dyslokacyjnych przewozów wojsk nieprzyjaciela. 7. Atakowanie obiektów przemysłu zbrojeniowego nieprzyjaciela. Ogółem na zachodzie od wybrzeży Morza Bałtyckiego do wybrzeży Morza Czarnego będziemy mieć: — 129 dywizji piechoty; — 7 zmotoryzowanych dywizji piechoty; — 16 dywizji pancernych; — 10 dywizji kawalerii; — 11 brygad pancernych; — 148 pułków lotnictwa. Rozwinięcie na północno–zachodnim odcinku naszych granic. Niezależnie od decyzji w sprawie rozwinięcia wojsk na zachodzie, strategiczne rozwinięcie na północno–zachodnim odcinku naszych granic należy podporządkować przede wszystkim obronie Leningradu, osłonie Kolei Murmańskiej i utrzymaniu całkowitego naszego panowania nad Zatoką Fińską. Skuteczna osłona Leningradu Jest podstawowym zadaniem na północy. Leningrad niezależnie od wszelkich okoliczności powinien niezawodnie pozostawać w naszych rękach. Rozpoczęcie wojny przez samą Finlandię jest mało prawdopodobne, najbardziej wiarygodna jest możliwość wspólnych działań wojennych Finlandii i Niemiec. Biorąc pod uwagę przytoczony wyżej stosunek sił, nasze działania na odcinku północno–zachodnim powinny w zasadzie sprowadzać się do czynnej obrony granic. Dla działań na odcinku północno–zachodnim tworzy się Front Północny w składzie trzech armii i samodzielnego korpusu piechoty w Estońskiej SRR. 14. Armia — z głównym zadaniem obrony północnego wybrzeża oraz naszych granic w północnej Karelii — do Uchty, w składzie: — 4 dywizji piechoty.

7. Armia (formowana obecnie) — z głównym zadaniem obrony w kierunku na Uchta, Reboły i Pietrozawodsk, w składzie: — 3 dywizji piechoty. 23. Armia — z zadaniem obrony na kierunku Wyborg–Leningrad, w składzie: — 4 dywizji piechoty: — 2 brygad pancernych. LXV Samodzielny Korpus Piechoty z zadaniem obrony wybrzeża Estońskiej SRR oraz wysp Saremaa [Ozylia] i Hiumaa [Dagö], w składzie: — 1 dywizji piechoty; — 1 samodzielnej brygady piechoty; — 1 brygady pancernej. Ponadto w bezpośrednim podporządkowaniu dowództwu Frontu należy mieć: — 1 dywizję piechoty w rejonie Leningradu; — 1 brygadę piechoty na półwyspie Hanko. Razem dla działań w składzie Frontu Północnego wyznacza się: — 13 dywizji piechoty; — 2 samodzielne brygady piechoty; — 3 brygady pancerne; — 20 pułków lotnictwa, razem 970 czołgów i 1.050 samolotów. Wymienione siły Frontu Północnego mogą rozwinąć się 6.–8. Dnia mobilizacji. Zadania WWS. 1. Wspieranie działań wojsk lądowych akcjami przeciwko wojskom lądowym nieprzyjaciela, przede wszystkim przeciw jego dużym zgrupowaniom. 2. Zniszczenie lotnictwa nieprzyjaciela. 3. Wspólne z lotnictwem morskim uderzenie na marynarkę wojenną Finlandii i Niemiec. Zadania marynarki wojennej (w obu wariantach) Flota Północna: a) Skutecznie utrzymywać Murmańsk, broniąc wspólnie z 14. Armią wybrzeża Półwyspu Kolskiego oraz Półwyspu Rybackiego i półwyspu Sriedni;

b) W razie wystąpienia Finlandii — współdziałać z 14. Armią w zdobyciu portu Petsamo [Pieczenga]; c) Prowadzić operacje krążownicze okrętów podwodnych na morskich szlakach komunikacyjnych u zachodnich wybrzeży Norwegii oraz w cieśninie Kattegat; d) Siłami obrony wybrzeża Sektora Białomorskiego, wspólnie z jednostkami Archangielskiego O W, trwale bronić wejścia na Morze Białe. Flota Bałtycka: 1) W razie wystąpienia Finlandii: a) Wspólnie z lotnictwem zniszczyć marynarkę wojenną Finlandii; b) Współdziałać z wojskami lądowymi, operującymi na wybrzeżach Zatoki Fińskiej i na półwyspie Hanko, osłaniając ich skrzydła i niszcząc obronę wybrzeża Finów; c) Zapewnić możliwość przerzutu 1–2 dywizji piechoty z wybrzeża Estońskiej SRR na półwysep Hanko; 2) Nie dopuścić do wysadzenia desantu morskiego przez Niemców na wybrzeżach Łotewskiej i Estońskiej SRR; 3) rozbić niemiecką marynarkę wojenną przy jej próbach wejścia do Zatoki Fińskiej. Flota Czarnomorska: a) Ustawianiem pól minowych, operacjami okrętów podwodnych i działaniami lotnictwa zapobiec wdarciu się marynarki wojennej nieprzyjaciela na Morze Czarne; b) Działaniami Floty Czarnomorskiej zniszczyć marynarkę wojenną nieprzyjaciela, gdyby wdarła się na Morze Czarne; c) Prowadzić obronę czynną naszych wybrzeży przed flotą nawodną prawdopodobnych przeciwników, jeśli ta wedrze się na Morze Czarne; d) Nie dopuścić do wysadzenia desantów na wybrzeżach Morza Czarnego, na Krymie i na Kaukazie; e) Prowadzić przede wszystkim siłami lotnictwa morskiego, w tym stawianiem min z powietrza ciągłą walkę z marynarką wojenną nieprzyjaciela, zwłaszcza na Morzu Marmara; f) Trwale zabezpieczać od morza skrzydło Frontu Południowo– Zachodniego;

g) W wypadku wystąpienia Rumunii zniszczyć rumuńską marynarkę wojenną i przerwać jej połączenia morskie; h) W wypadku wystąpienia Turcji zadać klęskę jej marynarce wojennej, przerwać jej połączenia morskie, zburzyć port Trapezunt [Trabzon]. ZAŁOŻENIA NASZEGO STRATEGICZNEGO ROZWINIĘCIA NA WSCHODZIE Założeniem naszego strategicznego rozwinięcia na wschodzie kraju powinno być: 1. Niezależnie od okoliczności nie dopuścić do wtargnięcia Japończyków do Kraju Nadmorskiego i zabezpieczyć wybrzeża Oceanu Spokojnego. Morza Ochockiego, Sachalinu i Kamczatki przed możliwymi usiłowaniami wysadzenia desantu wojsk japońskich. 2. Wykorzystując w początkowym okresie wojny przewagę sił i możliwość lokalnych zwycięstw nad Japończykami, niezwłocznie po zakończeniu prac mobilizacyjnych i ześrodkowaniu wojsk przejść do ogólnego natarcia, rozbić pierwszy rzut wojsk japońskich i wyjść na rubież Taunan. Cycyhar, Bejańgżeń, Samsin, Boli, Dunnin. Następnie należy orientować się na rozbicie sił głównych armii japońskiej i zajęcie Północnej Mandżurii. W sytuacji jednoczesnej wojny ZSRR na zachodzie i na wschodzie, do działań na wschodzie wyznacza się: — 24 dywizje piechoty; — 2 dywizje pancerne; — 4 zmotoryzowane dywizje piechoty; — 8 brygad pancernych; — 4 dywizje kawalerii; — 44 pułki lotnictwa, łącznie 5.741 czołgów i tankietek oraz 3.347 samolotów; — Flotyllę Amurską, Flotę Pacyfiku oraz garnizony rejonów umocnionych. Dla wygody kierowania działaniami jest nieodzowne zachowanie Frontu Dalekowschodniego i przekształcenie Zabajkalskiego OW we Front Zabajkalski.

Front Zabajkalski — podstawowe zadania; 1. Stanowcze działania na kierunkach Soluń, Taunan oraz Hailaer– Cycyhar [Buchoi], rozbicie soluńskiego i hailarskiego zgrupowania Japończyków, następnie, po ominięciu głównymi siłami z południa pasma górskiego Wielki Chingan, wyjście w rejon Taunan–Cycyhar dla dalszych działań w Północnej Mandżurii; 2. Osłonić południową granicę Mongolskiej RL. W składzie frontu należy mieć 17. i 16. Armię. 17. Armia do działań w kierunku na Solun przegrupowuje się w rejonie Lamyjn Sume, m. Sałchita, m. Hamar Daba, Tamcak Bułak, w składzie: — 4 dywizji zmotoryzowanych; — 2 brygad pancernych; — 3 brygad zmotoryzowanych. 16. Armia rozwija się do działań na Cycyhar w rejonie — stacja Macijewska, Staro–Curcchatuj, Borzia, w składzie: — 6 dywizji piechoty; — 2 dywizji pancernych; — 1 dywizji zmotoryzowanej; — 2 dywizji kawalerii; — 1 brygady pancernej. Front Dalekowschodni — podstawowe zadania: 1. Aktywnymi działaniami na kierunkach: sachalińskim, sungaryjskim i nadmorskim ma rozbić jednostki japońskie i wyjść na rubież Bejnańgżeń, Sansin, Boli, Nin–Ań dla dalszych działań w Północnej Mandżurii; 2. Niezależnie od wszelkich okoliczności utrzymać Kraj Nadmorski i osłonić wybrzeża Oceanu Spokojnego, Morza Ochockiego, Sachalinu i Kamczatki przed możliwymi próbami wysadzenia desantu wojsk japońskich. W składzie Frontu należy mieć trzy armie i samodzielny korpus piechoty. Frontowi należy podporządkować w zakresie operacyjnym Flotę Pacyfiku oraz Flotyllę Amurską — przenosząc ją równocześnie do składów armijnych. Odznaczona Orderem Czerwonego Sztandaru 2. Armia — do działań w kierunku na Bejnańdżen i następnie na Harbin — rozwija się w rejonie Błagowieszczeńsk, Pojarkowo, Michajłowka, Iwanowskoje, w składzie: — 33 dywizji piechoty; — 1 brygady pancernej.

15. Armia — do działań na kierunku Shangzhi, Boli i dalej na Fangzheng — rozwija się w rejonie Stalinsk, Michajło–Siemionowskoje, Birobidżan oraz jednej dywizji (35. DP) — Bikin, w składzie; — 3 dywizji piechoty; — 1 brygady pancernej. Odznaczona Orderem Czerwonego Sztandaru 1. Armia rozwija się w rejonie Dworianki, Grodskowski RU, Michajłowsk, w składzie; — 10 dywizji piechoty; — 3 brygad piechoty; — 2 dywizji kawalerii; — 3 brygad pancernych. Samodzielny korpus piechoty — wraz Flotyllą Północną Floty Pacyfiku mają utrzymać Niżnie–Amurski RU, De–Kastri, zatokę Nogajewa, Sachalin i Kamczatkę, nie dopuszczając do wysadzenia desantu japońskiego. Wykorzystując pierwszą z możliwości mają zająć południową część Sachalinu. Skład korpusu: — 2 dywizje piechoty; — 1 brygada piechoty. W bezpośredniej dyspozycji dowództwa Frontu należy mieć 3 brygady powietrznodesantowe; Zadania WWS. 1. Działając wspólnie z wojskami lądowymi niszczyć siłę żywą oraz umocnienia nieprzyjaciela. 2. Zniszczenie lotnictwa nieprzyjaciela. 3. Zburzenie węzłów kolejowych Sypinczaj, Changchun, Cycyhar, Harbin, Kirin, Mukden, Dzio–Sampo, Lafaczżan, Echo oraz tuneli w celu uniemożliwienia transportów wojskowych. 4. Wspólne z Flotą Pacyfiku: a) uderzenia na japońskie morskie szlaki komunikacyjne wiodące z Wysp Japońskich do Północnej Mandżurii; b) atakowanie japońskiej marynarki wojennej, transportów oraz desantów; c) wsparcie działań wojsk lądowych oraz marynarki wojennej mających na celu obronę Kamczatki i Sachalinu.

5. Lotnictwo myśliwskie ma osłaniać zgrupowania, rozwijanie się oraz działania naszych wojsk. 6. Stosownie do odrębnych ustaleń Naczelnego Dowództwa prowadzić naloty na Wyspy Japońskie. Zadania Floty Pacyfiku. 1. Wspólnie z wojskami lądowymi obronić wybrzeża Oceanu Spokojnego od ujścia rz. Tumień–Ułła do Nikołajewska nad Amurem, wybrzeża Morza Ochockiego, Sachalinu i Kamczatki. 2. Zaryglować Cieśninę Tatarską dla okrętów i statków japońskich. 3. Uderzenie okrętów podwodnych i lotnictwa na japońskie morskie szlaki komunikacyjne na Morzu Japońskim i podjęcie przez te siły blokady portów Korei oraz na zachodnich wybrzeżach metropolii. 4. Działania krążownicze okrętów podwodnych u wybrzeży Kamczatki i u wschodnich wybrzeży Wysp Japońskich. 5. Osłona lewego skrzydła odznaczonej Orderem Czerwonego Sztandaru 1. Armii w rejonie zatok Posjet i Słowiańskiej. Przedstawiając założenia naszego rozwinięcia zachodzie i wschodzie kraju proszę o ich rozpatrzenie.

strategicznego

na

ZAŁĄCZNIKI: 1 oraz 3 schematy rozwinięcia na zachodzie, na mapach 40 w.w/dm: Diagram przewozów kolejowych na arkuszach. Ludowy Komisarz Obrony ZSRR Marszałek Związku Radzieckiego (–) S. Timoszenko Szef Sztabu Generalnego RKKA Generał armii (–) K. Miereckow Rękopis na papierze z nadrukiem „Ludowy Komisarz Obrony ZSRR”. Sporządził: zastępca naczelnika Zarządu Operacyjnego general major Wasilewski. Oryginał. Autograf.

Dokument znajduje się w zasobach Centralnego Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej (CAMORF): zespół 16. rejestr 2951, teka 239, karty 197–244.

ZAŁĄCZNIK NR 4. Notatka Ludowego Komisarza Obrony ZSRR oraz Szefa Sztabu Generalnego Armii Czerwonej dla KC WKP(b)

Otrzymują: J. W. Stalin i W. M. Mołotow Nr 1033313 /ss/ow (po 5 października 1940 roku) Tajne specjalnego znaczenia Do rąk własnych Sporządzono w jednym egzemplarzu Przedkładam za Waszą zgodą główne wnioski, wynikające z Waszych wskazówek, udzielonych 5 października 1940 roku przy rozpatrywaniu planów strategicznego rozwoju Sił Zbrojnych ZSRR na rok 1941. 1. Strategiczną rozbudowę Sił Zbrojnych ZSRR na dwóch frontach (na zachodzie i na wschodzie) uważać należy za sprawę zasadniczą. Główny przeciwnik i główny teatr działań wojennych znajdują się na zachodzie, dlatego tu właśnie powinny być skoncentrowane nasze główne siły. Na wschód należy skierować takie siły, które nie tylko gwarantowałyby nam bezpieczeństwo, ale pozwoliłyby w pierwszym okresie wojny rozbić poszczególne zgrupowania japońskie. Do osłony naszych pozostałych granic wystarczą minimalne siły. W związku z tym z posiadanych obecnie sił należy wyznaczyć: — do działań na zachodzie (od Morza Barentsa do Morza Czarnego) — 142 dywizje piechoty, 7 dywizji zmotoryzowanych, 16 dywizji pancernych i 10 dywizji kawalerii, 15 brygad pancernych i 159 pułków lotnictwa;

— do działań na wschodzie — 24 dywizje piechoty, 4 dywizje zmotoryzowane, 2 dywizje pancerne i 4 dywizje kawalerii, 8 brygad pancernych i 43 pułki lotnictwa; — do działań na Zakaukaziu i w Azji Środkowej oraz dla osłony pozostałych granic — 1 1 dywizji piechoty, 6 dywizji kawalerii, 2 brygady pancerne i 27 pułków lotnictwa (w tym również do PWO (obrony przeciwlotniczej) Moskwy). 2. Na zachodzie główne zgrupowanie powinno wchodzić w skład Frontu Zachodniego, tak żeby silnym uderzeniem na kierunku Lublin, Kraków i dalej Wrocław już w pierwszym etapie wojny odciąć Niemcy od państw bałkańskich, pozbawić je źródeł zaopatrzenia i wywrzeć zdecydowany wpływ na państwa bałkańskie co do ich udziału w wojnie. Jednocześnie aktywnymi działaniami Frontów Północno–Zachodniego i Zachodniego związać siły niemieckie w Prusach Wschodnich. 3. W celu dalszego wzmocnienia sił na zachodzie ludowy komisarz obrony powinien: a) opracować i przedstawić założenia, dotyczące sformowania: 18 brygad pancernych, 20 mieszanych brygad artylerii i karabinów maszynowych — przy czym te ostatnie powinny być użyte do osłony granic, zwłaszcza w okresie koncentracji wojsk, oraz jednego korpusu zmechanizowanego. Sformowanie zakończyć do 1 maja 1941 roku, pełne zabezpieczenie materiałowe do 1 października 1941 roku. Schemat rozbudowy powinien uwzględnić stworzenie 2 odwodów frontów na bazie sztabów Moskiewskiego i Archangielskiego OW oraz 2 dowództw armii na bazie sztabów Zachodniego i Kubańskiego Spec. OW przy założeniu rozwinięcia ich w okresie mobilizacyjnym; jednocześnie przedstawić propozycje dotyczące reorganizacji istniejących dywizji piechoty, zmniejszając ich stan etatowy do 16.000 ludzi; b) uwzględnić rozwinięcie w pierwszym miesiącu wojny czterdziestu dwóch (42) dywizji piechoty, z których czterdzieści powinno być użytych na zachodzie, a dwie na wschodzie kraju; c) niezwłocznie podjąć kroki w celu inżynieryjnego umocnienia granicy północnej i północno–wschodniej po to, by w przyszłości, mając oparcie w tych niezawodnych fortyfikacjach, zwolnić część sił celem wzmocnienia głównego zgrupowania na południowym zachodzie;

d) w przygotowaniu teatru działań wojennych na południowym zachodzie uwagę należy zwrócić głównie na rozbudowę szlaków kolejowych i budowę lotnisk. Uwzględniając przewagę przypuszczalnego nieprzyjaciela w powietrzu, uznać za konieczne doprowadzenie WWS do stanu 20.000 samolotów, a w tym celu sformować w 1941 roku dodatkowe sto pułków lotnictwa, w tym 60% bombowych i 40% myśliwskich, które mają być użyte na zachodzie. 4. Uwzględniając powyższe założenia należy doprowadzić stan sił Frontu Południowo–Zachodniego do 80 dywizji piechoty, 5 dywizji piechoty zmotoryzowanej, 11 dywizji pancernych, 7 dywizji kawalerii, 20 brygad pancernych i 140 pułków lotnictwa. Oprócz tego w Odwodzie Naczelnego Dowództwa powinno się znajdować we Froncie Zachodnim w rejonie Dźwińska (Dyneburg, ob. Daugawpils], Połocka, Mińska nie mniej niż 20 dywizji piechoty, a na zapleczu Frontu Południowo–Zachodniego w rejonie Szepietówki, Proskurowa (Płoskirów, ob. Chmielnicki], Berdyczowa — nie mniej niż 23 dywizje piechoty. 5. Strategiczny plan rozwoju działań na zachodzie i zadanie decydującego uderzenia siłami Frontu Południowo–Zachodniego należy uznać za priorytetowy. Uznać należy za konieczne jednoczesne posiadanie opracowanego planu rozwinięcia wojsk na zachodzie, których główne zgrupowanie w składzie Frontu Zachodniego będzie miało za zadanie siłami Frontu Zachodniego i Północno–Zachodniego rozbić Niemców w Prusach Wschodnich, a siłami Frontu Południowo–Zachodniego przeprowadzić uderzenie pomocnicze na Lublin. 6. Potwierdzić proponowane plany, dotyczące rozwinięcia wojsk na wschodzie. Główne zadanie wojsk frontu dalekowschodniego (Frontów Zabajkalskiego i Dalekowschodniego) — w pierwszym okresie wojny, wykorzystując przewagę techniczną, rozbić pojedynczo zgrupowania przeciwnika i opanować Północną, a następnie Południową Mandżurię. Bez względu na okoliczności utrzymać Kraj Nadmorski, w tym celu wzmocnić 15. Armię, przekazując w jej skład korpus piechoty, złożony z trzech dywizji z Zabajkalskiego OW i jednego pułku artylerii Odwodu Naczelnego Dowództwa. Z 2. Armii do wiosny 1942 roku sformować dodatkowo dwie samodzielne brygady pancerne.

7. Potwierdzić przedstawione założenia, dotyczące poszczególnych planów przygotowań do działań wojennych przeciw Finlandii. Rumunii i Turcji. 8. Opracowywanie wszystkich planów rozwoju i działań wojennych zarówno po linii Ludowego Komisariatu Obrony, jak i Ludowego Komisariatu Marynarki Wojennej, zakończyć do 1 maja 1941 roku. 9. Zobowiązać Ludowy Komisariat Transportu, by przy współudziale przedstawicieli Ludowego Komisariatu Obrony zestawił do 1 stycznia 1941 roku nowy grafik wojskowego ruchu pojazdów, zapewniający przewozy Ludowego Komisariatu Obrony w ilościach przewidzianych planami rozwijania wojsk. 10. W celu przyśpieszenia koncentracji wojsk ludowy komisarz transportu tow. L. M. Kaganowicz ma do 1 grudnia 1940 roku opracować i przedłożyć plan rozbudowy kolei na południowym zachodzie. Ludowy Komisarz Obrony ZSRR (–) Marszałek Związku Radzieckiego S. Timoszenko Szef Sztabu Generalnego RKKA (–) Generał armii K. Miereckow Rękopis na papierze z nadrukiem „Ludowy Komisarz Obrony ZSRR”. Brak podpisu zatwierdzającego. Autograf. Dokument znajduje się w zasobach Centralnego Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej (CAMORF): zespół 16, rejestr 2951, teka 242, karty 84–90.

ZAŁĄCZNIK NR 5. Notatka Szefa Sztabu Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego w sprawie decyzji Rady Wojennej Frontu Południowo–Zachodniego, dotyczącej planu rozwoju na rok 1940 b/n (nie później niż w grudniu 1940 roku) III Zadania Frontu Południowo–Zachodniego Najbliższe zadanie strategiczne — rozbić we współdziałaniu z 4. Armią Frontu Zachodniego siły zbrojne Niemiec w rejonach: Lublin, Tomaszów Maz., Kielce, Radom oraz Rzeszów, Jasło, Kraków i wyjść 30. dnia operacji na rubież: rz. Pilica, Piotrków Tryb., Opole, Neustadt (Prudniki, co odetnie Niemcy od ich południowych sojuszników. Jednocześnie, skutecznie zabezpieczyć granicę państwową z Węgrami i Rumunią. Najbliższe zadania — we współdziałaniu z 4. Armią Frontu Zachodniego okrążyć i zniszczyć przeciwnika na wschód od rz. Wisła i 10. dnia operacji dotrzeć na linię rz. Wisła, i rozwijać natarcie na kierunkach: Kielce, Piotrków Tryb. i Kraków. Osiągnięcie gotowości do przejścia do natarcia nie później niż 30. dnia mobilizacji. Na prawo Front Zachodni (sztab Baranowicze) ma za zadanie — uderzeniem lewoskrzydłowej 4. Armii na kierunku Drohiczyn, Siedlce, Iwangorod (Dęblin 1 współdziałać z Frontem Południowo–Zachodnim w rozbiciu lubelskiego zgrupowania przeciwnika i 15. dnia operacji osiągnąć linię Wisły. Następnie nacierać na Radom. Sztab 4. Armii — Kobryń. Linia rozgraniczenia z Frontem Zachodnim — rz. Prypeć, Pińsk, Włodawa, Iwangorod (Dęblinl, Radom. Wszystkie te punkty włączone są do Frontu Zachodniego. Na lewo od Frontu Południowo–Zachodniego — Flota Czarnomorska, pozostająca w bezpośredniej dyspozycji Naczelnego Dowództwa, ma wykonać nast. zadania: 1. Nie dopuścić do przejścia nieprzyjacielskiej marynarki wojennej przez Bosfor na Morze Czarne; zniszczyć marynarkę wojenną Rumunii i zapewnić sobie panowanie na Morzu Czarnym;

2. Wspólnie z wojskami lądowymi bronić naszego wybrzeża i nie dopuścić do wysadzenia nieprzyjacielskich desantów w rejonie Odessy, na Krymie i na Kaukazie; 3. Zabezpieczyć od strony morza flankę Frontu Południowo– Zachodniego; 4. Być w gotowości do wysadzenia wielkiego desantu morskiego na żądanie Naczelnego Dowództwa. IV Skład Frontu Południowo–Zachodniego — 7 armii (dowództwa i sztaby); — 26 korpusów piechoty (dowództwa i sztaby); — 5 korpusów zmechanizowanych (dowództwa i sztaby); — 2 korpusy kawalerii (dowództwa i sztaby); — 76 dywizji piechoty; — 11 dywizji pancernych; — 5 dywizji piechoty zmotoryzowanej; — 13 brygad pancernych; — 6 brygad zmotoryzowanych; — 7 dywizji kawalerii; — 26 pułków artylerii OND (Odwodu Naczelnego Dowództwa); — 2 brygady powietrznodesantowe; — 81 pułków lotnictwa, w tym: 16 plb (pułków lotnictwa bombowego — dalekiego zasięgu), 35 pbsz (pułków bombowców szybkich), 27 plm (pułków lotnictwa myśliwskiego), 2 pisz (pułków lotnictwa szturmowego), 1 pbc (pułk bombowców ciężkich). V Realizacja postawionych zadań Działalność frontu podzielona jest na trzy etapy. Pierwszy etap — obrona na umocnionej rubieży wzdłuż granicy państwa. Zadanie — nie dopuścić do wtargnięcia nieprzyjaciela na terytorium radzieckie, a w przypadku jego wtargnięcia zniszczyć go i ubezpieczyć koncentrację i rozwinięcie armii Frontu do natarcia. Obronę bezpośrednio na umocnionej rubieży prowadzą wojska wyznaczone do osłony rozwinięcia, zgodnie z planem, przedstawionym na mapie 1:1.000.000.

Główne siły armii koncentrują się na umocnionej rubieży do 27. dnia mobilizacji za linią — Kowel, Łuck, rz. Styr, Brody. Lwów, Gródek Jagielloński. Sambor, Drohobycz, Stryj, Stanisławów i dalej do rz. Dniestr. 5. Armia — w rejonie Kowel; 19. Armia — w rejonie Brody; 6. Armia — w rejonie Kulików, Gródek Jagielloński. Sambor, Kurowice; 12. Armia — zwł. w rejonie Sambor, Stary Sambor, Drohobycz; 13. Armia — w całości w miejscu; 9. Armia — w całości w miejscu. Zadania WWS Frontu Południowo–Zachodniego: 1. W ścisłej współpracy z wojskami lądowymi niszczy siłę żywą atakującego nieprzyjaciela, skupiając uderzenia na głównych kierunkach. 2. Kolejnymi atakami na zlokalizowane bazy i lotniska oraz akcjami bojowymi w powietrzu niszczą lotnictwo nieprzyjaciela. 3. Lotnictwu myśliwskiemu rozkazuje się osłaniać koncentrację, rozwijanie i działania armii Frontu. 4. Wraz z lotnictwem morskim i marynarką wojenną niszczyć marynarkę wojenną nieprzyjaciela na Morzu Czarnym i nie dopuścić do wysadzenia desantów z morza. 5. Nie dopuszczać do nieprzyjacielskich desantów z powietrza na obszarze Frontu. 6. Silnymi uderzeniami na węzły kolejowe: Kraków, Kielce. Kalisz. Kreuzburg (Kluczborki, Częstochowa. Wrocław, Racibórz, Brno, Opole złamać i powstrzymać koncentrację sił niemieckich. Zadania mają być wykonane w następującej kolejności: Zadanie 1. Od 1. do 6. dnia działań armie Frontu, wykonując działania osłonowe, zostają wzmocnione: 5. Armia — 4 plm, 3 pbsz; 6. Armia — 5 plm, 2 pisz, 2 pbsz; 12. Armia — 6 plm, 2 pbsz; 9. Armia — 5 plm, 4 pbsz, 3 plb. Od 7. dnia działań jednostki WWS przydzielone zostają w sposób następujący: 5. Armia — 3 plm, 2 pbsz; 19. Armia — 1 plm, 1 pbsz; 6. Armia — 4 plm, 2 pisz, 2 pbsz; 12. Armia — 3 plm, 1 pbsz; 26. Armia — 2 plm, 1 pbsz; 18. Armia — 2 plm, 1 pbsz; 9. Armia — 5 plm, 3 plb. Cała reszta lotnictwa wojskowego pozostaje w rękach dowództwa Frontu. Zadanie 2.

1. dzień działań. Dwa kolejne naloty na lotniska nieprzyjaciela, położone w strefie o głębokości 150–160 km. Siły: 16 plb, 30 pbsz, 10 plm. 2. dzień — uderzenie powtórne. 3. i 4. dnia — powtórzenie nalotów na lotniska. Pułki bombowców dalekiego zasięgu przenoszą uderzenie na lotniska położone na głębokości do 400 km. Zadanie 3 i 5. Wykonywane są w strefie nadgranicznej przez lotnictwo przydzielone do poszczególnych armii, zaś na zapleczu Frontu w sposób następujący: 1 plm osłania rejon Kijów; 1 plm osłania rejon Korosteń i Nowogród Wołyński; 1 plm osłania rejon Berdyczów i Żmerynka; 1 plm osłania rejon Szepietówka i Proskurow iPłoskirów ob. Chmielnicki!; 1 plm osłania rejon Równe; 1 plm osłania rejon Tarnopol. Zadanie 4. Zadanie spoczywa na jednostkach WWS przydzielonych do 9. Armii (3 plb, 4 pbsz). Zadanie 6. W ciągu 5., 6. i 7. dnia działań następuje uderzenie na mosty przez rz. Wisła i węzły kolejowe, określone w zadaniu. Siły: 13 plb, 24 pbsz, i 10 plm. Drugi etap operacji — natarcie. Zadanie — początek realizacji bliższego zadania strategicznego Frontu. Głębokość — 120–130 km. Początek natarcia rankiem 30. dnia mobilizacji. Średnie tempo posuwania się — 12–13 km/dzień. Skład i zadania armii (mapa 1:1.000.000). 5. Armia. Skład: — 4 korpusy piechoty (dowództwa i sztaby); — 12 dywizji piechoty; — 1 korpus zmechanizowany (dowództwo i sztab); — 2 dywizje pancerne; — 1 dywizja piechoty zmotoryzowanej: — 1 brygada zmotoryzowana; — 3 samodzielne brygady pancerne: — 3 pułki artylerii OND; — 3 plm i 6 pbsz. Sztab armii — Macew

Rubież rozwinięcia armii wzdłuż wschodniego biegu rz. Bug od jez. Świteź do (wył.) Uściługu. Odcinek rozwinięcia sił głównych — Urusk, wł. linię kolejową, Kowel, Chełm. Najbliższe zadanie — sforsować rz. Bug; rozbić przeciwnika i do wieczora wyjść na rubież Michelsdorf, Zwadówka, Wojsławice, oddziałami czołowymi zająć Lublin. Następnie, nacierając w ogólnym kierunku na Lublin, 10. dnia wyjść na linię rz. Wisła. Rozmieszczenie sił: na odcinku głównego uderzenia — 3 korpusy piechoty (8 dp), 1 korpus zmechanizowany (2 dpanc, 1 dpzmech), 3 brygady pancerne, 3 pułki artylerii OND. Na prawym kierunku wspomagającym uderzenie główne — 1 dywizja piechoty; na lewym kierunku wspomagającym uderzenie główne — 1 korpus piechoty (2 dp). Lewa granica — Lipino, Kiwerce (wył.), Włodzimierz Wołyński, Krasnystaw (wył.), Ciepielów (wył.). 19. Armia. Skład: — 2 korpusy piechoty (dowództwa i sztaby); — 7 dywizji piechoty, — 2 brygady zmotoryzowane; — 1 samodzielna brygada pancerna; — 2 pułki artylerii OND; — 3 plm, 1 pbsz. Sztab armii — Radziechów. Rubież rozwinięcia armii — Uściług (wł.) Sokal, Uhnów, Lubycza Królewska. Odcinek głównego uderzenia: Bełz, Tomaszów {Lubelski). Najbliższe zadanie — nie dopuścić do przerwania się nieprzyjacielskich czołgów i wtargnięcia nieprzyjaciela na nasze terytorium. Wraz z rozpoczęciem natarcia głównych sił Frontu przeprowadzić uderzenie na kierunku Tomaszów [Lubelski), Zamość. Wykorzystując sukces 5. i 6. Armii, 12. dnia operacji wyjść nad rz. Wisła na odcinku Solec. Zawichost. Rozmieszczenie sił: na odcinku głównego uderzenia — 2 korpusy piechoty (8 dp) i brygada pancerna, 1 korpus piechoty w składzie Włodzimierskiego RU, 1 korpus piechoty w składzie Strumiłowskiego RU; OND — jedna brygada zmotoryzowana.

Lewa granica — Kamieniec, Kamionka (Strumiłowska), Rawa Ruska (wył.), Szczebrzeszyn (wył.), Zawichost. 6. Armia. Skład: — 5 korpusów piechoty (dowództwa i sztaby); — 15 dywizji piechoty; — 3 brygady pancerne; — 1 brygada zmotoryzowana; — 9 pułków artylerii OND; — 4 plm, 8 pbsz, 2 pisz. Sztab armii — Jaworów. Rubież rozwinięcia armii — Lubycza Królewska (wył.), Lubaczów, Sieniawa. Surochów (wył.). Odcinek głównego uderzenia — Oleszyce, Sieniawa. Zadanie — uderzeniem na Tarnogród przerwać front nieprzyjaciela, w powstałą lukę wprowadzić zmechanizowaną armię konną. Do wieczora 3. dnia operacji opanować północne wyjścia z lasów nad Tanwią (Puszcza Solska 1 w rejonie Biłgoraj i w rejonie Józefów (Roztaczański). Oddziałami czołowymi opanować dojście do Sandomierza. Następnie, nacierając na Sandomierz, 10. dnia operacji dojść do rz. Wisła. Rozmieszczenie sił: na odcinku głównego uderzenia — 3 korpusy piechoty (9 dp), 3 brygady pancerne, 7 pułków artylerii OND. Na kierunku Szczebrzeszyn — 1 korpus piechoty (4 dp), 1 pułk artylerii OND, na lewym brzegu rz. San — 1 korpus piechoty (2 dp), 1 pułk artylerii OND. Lewa granica — Skałat (wył.). Gródek (wył.), Krakowiec (wył.), Jarosław (wył.), Sokołów, Majdan, ujście rz. Wisłok. 26. Armia. Skład: — 5 korpusów piechoty (dowództwa i sztaby); — 1 korpus zmechanizowany (dowództwo i sztab); — 15 dywizji piechoty; — 2 dywizje pancerne; — 1 dywizja piechoty zmotoryzowanej; — 3 brygady pancerne; — 6 pułków artylerii OND; — 4 plm, 8 pbsz. Sztab armii — Sambor.

Rubież rozwinięcia armii — Jarosław. Medyka, Przemyśl, dalej po rz. San w granicach armii. Odcinki głównych uderzeń: Jarosław, Radymno. Babica, Grudno. Zadanie armii — sforsować rz. San i zadając uderzenia oboma skrzydłami w ogólnym kierunku na Rzeszów do wieczora 3. dnia operacji opanować Rzeszów i rubież rz. Wisłok, a oddziałami czołowymi uchwycić przeprawy na rz. Wisła i Dunajec. Następnie, posuwając się przez Radomyśl, w 10. dniu operacji wyjść na rubież Szczuczyna, Opatowiec, Tarnów. Rozmieszczenie sił: na prawym odcinku natarcia — 2 korpusy piechoty (5 dp), 1 brygada pancerna, 4 pułki artylerii OND; wprowadza się również korpus zmechanizowany. W centrum — 1 korpus piechoty (3 dp). Lewa granica — Halicz (wył.), Drohobycz (wył.), Bircza, Strzyżów, Tarnów. 12. Armia. Skład: — 4 korpusy piechoty (dowództwa i sztaby); — 11 dywiji piechoty; — 1 dywizja pancerna; — 1 korpus kawalerii (dowództwo i sztab); — 2 dywizje kawalerii; — 3 pułki artylerii OND; — 3 plm, 3 pbsz. Sztab armii — Chyrów. Armia rozwija się wzdłuż rz. San w ramach linii rozgraniczenia, mając główne zgrupowanie na prawym skrzydle na odcinku Włodeź, Lesko. Zadania: ubezpieczyć uderzeniową grupę Frontu od południa od strony Węgier i Słowacji, a w tym celu: 1. Zadając główne uderzenie na kierunku Krosno, Jasło, rozbić nieprzyjaciela, w 3. dniu operacji — opanować obwód krośnieński, a w 10. dniu operacji wyjść na front Tarnów, Grybów. 2. Silnie zabezpieczyć kierunek południowy od strony Słowacji i Węgier. Rozmieszczenie sił: na odcinku głównego uderzenia — 3 korpusy piechoty (9 dp), 1 brygada pancerna, 1 korpus kawalerii (2 dkaw), 2 dpanc, 2 pułki artylerii OND; na odcinku ubezpieczenia — 1 dp; w odwodzie — 1 dp.

Lewa granica — Bolechów (z wył.), Lomna, Lutowiska, Starina. 18. Armia. Skład: — 2 korpusy piechoty (dowództwa i sztaby); — 6 dywizji piechoty; — 1 brygada pancerna; — 1 brygada zmotoryzowana; — 3 plm, 3 pbsz; ponadto jednostki RU Kamieniec Podolski. Sztab armii — Stanisławów. Rubież rozwinięcia armii — Lutowiska (wył.), Smoże. Worochta, Jabłonica, Nowosielica, Lipkany. Zadanie — skutecznie osłaniać granicę z Węgrami i Rumunią, zwracając szczególną uwagę na odcinek Koszuja, Lipkany. Lewa granica — Kaluś, Lipkany, Buczyna. 9. Armia. Skład: — 2 korpusy piechoty (dowództwa i sztaby); — 8 dywizji piechoty; — 3 dywizje kawalerii; — 2 brygady pancerne; — 1 brygada zmotoryzowana; — 4 pbsz, 3 plb; ponadto jednostki RU Mohylowsko–Jampolskiego, Rybnickiego i Tyraspolskiego. Sztab armii — Kiszyniów. Rubież rozwinięcia wzdłuż rz. Prut od Lipkan do ujścia i dalej północnym brzegiem Dunaju do Morza Czarnego. Zadanie: skutecznie osłaniać granicę z Rumunią, szczególnie kierunek Botoszany, Żmerynka. Jedną dywizję piechoty zachować do obrony Krymu. W wypadku wystąpienia Rumunii — niezwłocznym uderzeniem przez Tulczę na Megidię i Konstancę zająć północną Dobrudżę i wyjść na granicę z Bułgarią, odcinając Rumunię od Morza Czarnego. W przypadku natarcia nieprzyjaciela w kierunku Żmerynka, Proskurow [Płoskirów ob. Chmielnicki] lub Tarnopol być przygotowanym do kontrataku na flankę przeciwnika i we współpracy z jednostkami 18. Armii i rejonów umocnionych zniszczyć go na południe od Dniestru.

Armia konno–zmechanizowana. Skład: — 2 korpusy zmechanizowane (dowództwa i sztaby); — 1 korpus kawalerii (dowództwo i sztab); — 4 dywizje pancerne; — 2 dywizje piechoty zmotoryzowanej; — 2 dywizje kawalerii. Sztab armii — Gródek. Rejon koncentracji — Żółkiew, Jaworów, Lwów (wył.). Zadania: a) W okresie koncentracji armii Frontu nie dopuścić do wtargnięcia nieprzyjaciela, a zwłaszcza jego sił zmotoryzowanych i zmechanizowanych, z rejonów Hrubieszów, Tomaszów [Lubelski], Zamość i Jarosław, Dynów, Rzeszów. b) Wejść w miejsce przełamania na odcinku 6. Armii w rejonie Tomaszów, Tarnogród z zadaniem wyjścia w rejon Kraśnik, Lublin i we współdziałaniu z 5., 6. i 19. Armią i WWS Frontu zniszczyć lubelskie zgrupowanie przeciwnika, jednocześnie opanować częścią sił zachodni brzeg rz. Wisła pod Puławami, Solec i Annopol. W odwodzie Frontu: 1) 1 korpus zmechanizowany w składzie dwóch dywizji pancernych i jednej dywizji piechoty zmotoryzowanej — w rejonie Tarnopol; 2) 1 dywizja piechoty w rejonie Dubno, Brody; 3) 1 dywizja piechoty w rejonie Chodorów; 4) 1 brygada zmotoryzowana — Brody. Zadania WWS Frontu Południowo–Zachodniego. 1. W ścisłym współdziałaniu z wojskami lądowymi niszczyć siłę żywą i umocnienia nieprzyjaciela, przeprowadzając zmasowane uderzenia na głównych kierunkach; 2. Nie dopuścić do podciągnięcia odwodów nieprzyjaciela na pole bitwy, zwłaszcza jego szybkich jednostek. Uważać na rejon Łódź, Katowice; 3. Zabezpieczyć wysadzenie desantu, mającego za cel przeprawę przez rz. Wisła na odcinku Iwangorod [Dęblin], ujście rz. San; 4. Uniemożliwić nieprzyjacielowi zajęcie pozycji obronnych na linii rz. Wisła;

5. Kontynuować walkę o panowanie w powietrzu w strefie o głębokości 150–200 km; 6. Osłaniać działania wojsk własnych. Trzeci etap operacji. Zadanie — zakończenie wykonania bliższego zadania strategicznego Frontu. Głębokość — 250 km. Czas wykonania — 20 dni. Siły głównego uderzenia: 6. Armia, 12. Armia, 26. Armia, armia konno– zmechanizowana. Zabezpieczenie bojowe wykonują: od strony Warszawy i Łodzi — 5. i 19. Armia; od strony Czech, Słowacji, Węgier i Rumunii — 20.; 18. i 9. Armia tworzą oddzielny front. Po rozbiciu głównych sił nieprzyjaciela na wschód od rz. Wisła Front przechodzi do pościgu głównymi siłami na ogólnym kierunku — rejon Katowice, Kraków. W pierwszym rzucie na odcinku Frontu nacierają oddziały czołowe: związki piechoty wzmocnione czołgami i artylerią, w następnej kolejności do akcji wchodzą siły drugiego rzutu gotowe do odparcia ew. kontrataku i złamania prób oporu. Szef Sztabu Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego (–) Pukariew Rękopis, oryginał, autograf. Dokument znajduje się w zasobach Centralnego Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej (CAMORF): zespół 16, rejestr 2951, teka 239, karty 245–277.

ZAŁĄCZNIK NR 6. KRÓTKIE WOJSKOWE ROZMÓWKI ROSYJSKO–NIEMIECKIE DLA ŻOŁNIERZA I MŁODSZEGO DOWÓDCY Pierwszy rzut „Krótkich rozmówek” podpisano do druku w Moskwie maja 1941 roku. 5 czerwca druk z gotowych składów rozpoczęto cże w Leningradzie. 7 czerwca 1941 zaczęto je drukować również Kijowie, Mińsku, Odessie, Rydze i Charkowie. Łączny nakład „Krótkich rozmówek” wyniósł przeszło 6 milionów zemplarzy — po jednym dla każdego żołnierza i wszystkich młodych dowódców pierwszego rzutu strategicznego Robotniczo–Chłopskiej Armii Czerwonej. „Krótkie rozmówki” przewidziano do użytku łącznie na obszarze Niemiec i krajów przez nie okupowanych. 23 czerwca 1941 roku nierozpakowane paczki „Krótkich rozmówek” stały zdobyte przez Niemców w Lipawie, 25 czerwca — w Rawie Ruskiej, a 28 lipca — pod Mińskiem...

WIKTOR SUWOROW

OSTATNIA DEFILADA TOM 4 CYKLU „LODOŁAMACZ” TŁUMACZYŁ ANNA PAWŁOWSKA

ROZDZIAŁ 75. MÓWIĘ WAM W DUŻEJ TAJEMNICY Miejmy nadzieję, że uda się nam zmienić naszą Robotniczo–Chłopską Armię Czerwoną z ostoi pokoju, jaką jest obecnie, w ostoję wyzwolenia robotników państw kapitalistycznych od jarzma burżuazji.806 J. STALIN „Krótki kurs historii WKP(b)” uczy nas: żeby zniweczyć niebezpieczeństwo kapitalistycznej interwencji, trzeba zrobić jedno — zniszczyć kapitalistyczne otoczenie. Dopiero wtedy będziemy mogli powiedzieć, że sztandar światowej Komuny zatriumfował na całym świecie!807 L. MECHLIS, ARMIJNY KOMISARZ PIERWSZEJ RANGI, SZEF ZARZĄDU POLITYCZNEGO ARMII CZERWONEJ, OSOBISTY SEKRETARZ STALINA DO „SPRAW PÓLCIEMNYCH”

1. Dlaczego Stalin nie chciał przyjąć defilady na cześć zwycięstwa? To pytanie pojawiało się w moich artykułach i wystąpieniach. To pytanie jest tytułem pierwszego rozdziału Ostatniej republiki. Odpowiedź, moim zdaniem, jest prosta: nie było czego świętować. W II wojnie światowej Związek Radziecki poniósł miażdżącą klęskę. Istotnie, jeszcze przez jakiś czas po „wielkim zwycięstwie” utrzymywał się na wodzie i na górnym pokładzie rozbrzmiewały zwycięskie marsze, ale kapitan już wiedział: muzyka będzie grała krótko... Ogromne zasoby naturalne olbrzymiego kraju pozwoliły przedłużyć agonię na dziesięciolecia, ale każdy rozsądny człowiek rozumiał: rana, którą Hitler zadał 22 czerwca 1941 roku, jest śmiertelna.

806

—

J. Stalin, List do słuchaczy szkoły oficerów piechoty w Niżnim Nowogrodzie, 10 marca

—

L. Melchis 4 kwietnia 1939.

1925. 807

Związek Radziecki, jak nowotwór złośliwy, mógł istnieć tylko dzięki rozlaniu się na wszystkie strony. Albo jedno, albo drugie zwycięży, nauczał towarzysz Lenin. I to jest ten jedyny przypadek, kiedy Lenin miał rację. Dokładnie tak: albo nowotwór socjalizmu rozleje się po całym świecie, albo zdrowy organizm zwycięży nowotwór. Stalin rozpętał II wojnę światową w imię tego, żeby, co najmniej, wszystkie państwa Europy kontynentalnej przyłączyć do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, żeby zetrzeć w Europie wszystkie granice, a słupy graniczne wysłać do wzmocnienia zakazanych stref eksterminacyjnych obozów pracy. II wojna światowa była planowana jako pierwszy akt światowej rewolucji. Celu nie osiągnięto. Państwo socjalistyczne nie jest zdolne na dłuższą metę współistnieć z cywilizowanymi krajami i ich zdrową gospodarką. W najbliższej historycznej przyszłości państwo socjalistyczne powinno było zginąć. Stalin to rozumiał najlepiej. Dlatego nie chciał przyjąć defilady. Niektórzy ograniczeni osobnicy uważali 9 maja 1945 roku za zwycięstwo. A ja w pierwszym rozdziale Ostatniej republiki udowodniłem, że Stalin sytuację oceniał trzeźwo i zwycięskiego entuzjazmu tłumu ewidentnie nie podzielał. Nikt się ze mną nie kłócił, ale ni stąd, ni zowąd po ukazaniu się książki i niby bez żadnego związku z nią pojawiła się lawina publikacji, którą można by zatytułować: „Dlaczego Stalin nie osiodłał białego ogiera?” Idea: Stalin miał ogromną ochotę osobiście przyjąć defiladę, ale gdzie mu tam, ofermie! Autorzy tych publikacji opowiadali, że wódz w tajemnicy po nocach ćwiczył w ujeżdżalni. Ale nie udało się niezdarze. Spadł z konia. I dobrze! Słusznie los zrządził. I bez Stalina miał kto przyjąć defiladę. Był dużo godniejszy kandydat do tego zaszczytu. Właśnie ten! Jedyny! Ten, który uratował kraj! Właśnie jego, Wybawcę, los zaszczycił wielkim honorem: Marszałkowi Zwycięstwa przypadło w udziale przyjmować Defiladę Zwycięstwa! Stalin, pisano w artykułach, osobiście nie sprzeciwiał się temu, żeby się na koniu popisać, ale nie miał odpowiednich umiejętności. Wszystko to było powtarzane wiele razy przy różnych okazjach i bez nich w prasie, programach telewizyjnych, później i w książkach. I ten strumień informacji pochodził z jednego, ale nader poważnego praźródła, od

pułkownika kawalerzysty Siergieja Nikołajewicza Masłowa, osoby szanowanej i, nie bałbym się wypowiedzieć tego słowa, naprawdę legendarnej.

2. W 1945 roku Masłow był majorem, dowódcą pułku kawalerii. Znała go cała armia. Znano go i na Kremlu. Krążyły o nim legendy. Właśnie jego, doskonałego jeźdźca, Stalin zaprosił jako instruktora. Pracę, przyznajmy, dostał major Masłow nie najlżejszą. Stalin konia nigdy nie dosiadał. A miał wówczas 65 lat. To nie jest starość. Ale młodość też nie. Stalin prowadził skrajnie niezdrowy tryb życia: zadymiony gabinet, nerwy do północy i długo po północy, później obiad w kręgu towarzyszy o 4 nad ranem. Obficie zakrapiany i równie obficie zakąszany. To wszystko nie sprzyjało dobremu zdrowiu. Oprócz tego — kaleka. Każdy, kto widział Stalina z bliska, zwrócił uwagę na defekt fizyczny: „Z tak bliska widziałem Stalina po raz drugi w życiu. Odruchowo zwróciłem uwagę, że lewą rękę ma jakoś nienaturalnie zgiętą w łokciu”808. Przy okazji zwróćcie uwagę w kronikach filmowych na kalectwo Stalina. Problem polegał nie tylko na tym, żeby chorego inwalidę w wieku emerytalnym nauczyć z gracją kierować koniem. Najpierw major Masłow musiał konia wybrać. Z jednej strony, takiego, żeby było nie wstyd przed światem pokazać. Z drugiej, spokojnego i uległego, ze względu na wiek i kalectwo jeźdźca. Masłow obejrzał stajnie wielu kawaleryjskich pułków i dywizji. Konsultanta miał wybitnego — zastępcę ludowego komisarza obrony (tzn. zastępcę Stalina), zwierzchnika kawalerii Armii Czerwonej, marszałka Związku Radzieckiego S. Budionnego. Major Masłow wybrał dla Stalina białego araba. Ćwiczenia zaczęły się, ale szybko się skończyły. Stalin spadł z konia i więcej na niego nie wsiadł. A kawalerzysta Masłow uczestniczył w Defiladzie Zwycięstwa. I jest to dość niezwykłe połączenie: i w historycznej defiladzie 7 listopada 1941 roku, 808

—

Marszałek lotnictwa J. Sawicki, Połwieka s niebom, Wojenizdat, Moskwa 1988, s. 298.

i w historycznym 1945. Nawet Żukow Defiladę Zwycięstwa w 1945 roku przyjmował, ale 7 listopada 1941 roku nie było go na placu Czerwonym. Rokossowski Defiladą Zwycięstwa dowodził, ale i jego 7 listopada 1941 roku na placu Czerwonym nie było. I Rokossowski, i Żukow bronili Moskwy. Masłow jednak miał okazję uczestniczyć i w jednej historycznej defiladzie, i w drugiej. Z tego powodu następnie wydano mu legitymację uczestnika Defilady Zwycięstwa z numerem 1. Pułkownik Masłow, mimowolny świadek Stalinowskiej kompromitacji, sporo o wojnie opowiadał, ale na temat tego wypadku milczał. I dopiero pół wieku po zajściu stwierdził, że nadszedł czas. Właśnie jego opowiadanie zostało podwaliną licznych publikacji. Najpierw autorzy artykułów powoływali się na Masłowa, potem powoływać się przestali, w materiałach uznawali upadek Stalina za powszechnie znany fakt historyczny, który nie wymaga ani dowodów, ani wyjaśnień. Opowieści o upadku Stalina z araba przekroczyły granice ojczyzny i zabrzmiały za bliską i daleką granicą. Otwieram, na przykład, brytyjskie pismo „The Spectator” (22 kwietnia 2006 roku) i czytam historię o arabie i niezdarnym Stalinie. Te publikacje to nie tylko zarzut wobec moich niestosownych zaczepek i oskarżenie moich książek. To zdemaskowanie i całkowita klęska.

3. Pod presją ogromu publikacji i programów telewizyjnych Ostatnia republika zgrzytała jak uwięziony przez torosy tonący lodołamacz, którego ładownie nieubłaganie i gwałtownie zalewa czarna lodowata woda. Na domiar złego został zadany cios o nadzwyczajnej sile. Anonimowy autor, który wystąpił pod pseudonimem Władimir Gryzun, poraził mnie druzgocącym pytaniem: czy czytałem wspomnienia Żukowa? Przecież trzeba było najpierw przeczytać Żukowa, a dopiero później zadawać głupie pytania! Przecież Żukow krótko, ale w najwyższym stopniu klarownie wszystko wytłumaczył: Stalin osobiście chciał defiladę przyjmować, ale nie udało mu się. Otwieram memuar Żukowa — Święci Pańscy! Konia nie zauważyłem!

W rzeczy samej u Żukowa prosto i wyraźnie jest wytłumaczony powód rezygnacji Stalina z dosiadania rączego rumaka. Pięć albo sześć dni przed Defiladą Zwycięstwa Żukow miał spotkanie ze Stalinem: „Dokładnie nie pamiętam, wydaje się, 18–19 czerwca wezwał mnie do siebie na daczę Naczelny. Zapytał, czy nie oduczyłem się jeździć konno. — Nie, nie oduczyłem się, nawet teraz wciąż ćwiczę. — Ot co — powiedział J. Stalin — będziecie przyjmować Defiladę Zwycięstwa. Dowodzić defiladą będzie Rokossowski... Żegnając się, zauważył, jak mi się wydawało, nie bez aluzji: — Radzę przyjmować defiladę na białym koniu, którego wskaże wam Budionny. Następnego dnia pojechałem na Lotnisko Centralne zobaczyć, jak odbywają się ćwiczenia do defilady. Spotkałem tam syna Stalina, Wasilija. Wziął mnie na stronę i opowiedział interesującą historię: — Mówię wam w dużej tajemnicy. Ojciec osobiście zamierzał przyjmować Defiladę Zwycięstwa. Ale zdarzył się wypadek. Trzeciego dnia podczas jazdy od nieumiejętnego użycia ostróg koń poniósł ojca po placu. Ojciec chwycił za grzywę, próbował utrzymać się w siodle, ale nie dał rady i spadł. Podczas upadku stłukł sobie ramię i głowę. A jak wstał, splunął i powiedział: Niech defiladę przyjmuje Żukow. Jest doświadczonym kawalerzystą. — A na jakim koniu on ćwiczył? — zapytałem Wasilija. — Na białym arabie, na którym zalecił wam przyjmować defiladę. Tylko proszę o tym nikomu nie mówić — znowu powtórzył Wasilij. I do tej pory nikomu nie mówiłem. Jednak minęło już wiele lat i sądzę, że teraz o tym można opowiedzieć...”809 Świadectwo Żukowa obalało Ostatnią republikę już od pierwszego rozdziału. Znalazłem się w nader kłopotliwej sytuacji. Wpadłem jak śliwka w kompot. Przeciwko mojej wersji jest trzech świadków. I to jakich! Legendarny kawalerzysta, pułkownik Masłow, który osobiście wybrał konia dla Stalina i był trenerem Stalina w jeździe konnej, generał lejtnant lotnictwa Wasilij 809

— G. Żukow, Wospominanija i razmyszlenija, Olma–Press, Moskwa 2003, wyd. 13, t. 2, s. 354 [wyd. polskie: Wspomnienia i refleksje, Warszawa 1970].

Josifowicz Stalin i Największy Dowódca wszech czasów, czterokrotny Bohater Związku Radzieckiego, marszałek Związku Radzieckiego Gieorgij Konstantinowicz Żukow. Oprócz tego został wspomniany zastępca Stalina, marszałek Związku Radzieckiego Budionny. I wszystko w tych świadectwach jest zrozumiałe i proste... oprócz araba.

4. I już zupełnie niefortunnie w tej historii wygląda Stalin. Czyż nie rozumiał, że w ciągu kilku lekcji niemożliwe jest nauczyć się prowadzenia konia do takiego stopnia i doskonałości, żeby pojawić się przed oczami całego świata w tak podniosłej chwili? Czyż, rozpoczynając zgłębianie podstaw jazdy konnej, Stalin nie uświadamiał sobie stopnia ryzyka skompromitowania się na cały świat i po wsze czasy? Jechać na koniu podczas wielkiej, najważniejszej defilady XX wieku — to nie na skrzypcach rzępolić. Znawcy powiadają, że skrzypce można szybko opanować. Najważniejsze, mówią, to pamiętać, że trzeba je lewą ręką trzymać, przyciskając do lewego ramienia, a prawą — smyczkiem w górę i w dół, w górę i w dół, żeby ładnie brzmiało... Niektórzy, z opowieści, potrafili tę sztukę posiąść w ciągu kilku godzin. Osobiście nie wiem, nie próbowałem. Ale dokładnie wiem, że z koniem to się nie uda. Ani dziesięć, ani czterdzieści lekcji nie pomoże. A w wieku 65 lat na uczenie się jazdy jest późno. W dzieciństwie zacząć trzeba. A gdy jedna ręka nie gnie się i nie ma w niej siły, to za takie zajęcie w ogóle brać się nie warto. Chyba że dla przyjemności, to można i spróbować, ale żeby tak przy kamerach filmowych z całego świata, przy ryku orkiestr i tętencie tysięcy koni wjechać na plac Czerwony... Czyż Stalin od początku nie rozumiał, że z koniem nie wypali? Czy rzeczywiście próbował jedną ręką konia prowadzić? Synalek Stalina w tej historii też się popisał. Przedstawiać go nie trzeba: łobuz, bawidamek, opój. A przy tym — nie łajdak, nie sadysta, nie podlec i nie tchórz. Mógł zostać czekistą — robota niemęcząca, honory, prestiż, tylko plotki zbieraj, zęby (cudze) pilnikiem piłuj, podpisuj protokoły z tortur i strzelaj w potylice; pieniędzy — walizki, życie dostatnie, czasu wolnego, ile zechcesz, i żadnego ryzyka. Ale nie — poszedł na wojnę jako pilot myśliwca.

Na ochotnika. Wojnę zakończył w stopniu pułkownika, jako dowódca dywizji szturmowców. To przecież dlatego, że był synem Stalina! Dobrze. Strzegli go, nie pozwalali mu latać, windowało go do góry potężne ramię. (Nawet lewe, to, które się nie zginało, miało straszliwą wagę.) Mimo to — na tyłach syn Stalina z własnej woli nie siedział. W czasie wojny wykonał 27 lotów bojowych. Osobiście strącił dwa samoloty przeciwnika. Do końca wojny opanował 17 typów samolotów, m.in. Ił–2, Li–2, Mig–3, La–5 i La–7, Jak–1, Jak–7 i Jak–9, wylatane — ponad 3000 godzin. I dwa strącone samoloty — to nie jest mało. Gdyby każdy radziecki pilot myśliwca zestrzelił po jednym niemieckim samolocie, to wojna skończyłaby się zwycięstwem Armii Czerwonej w lipcu 1941 roku. Wasia Stalin zawsze miał sporo przyjaciół, od szefa szkoły pilotów, gdzie się uczył, do całego naczelnego dowództwa wojsk lotniczych. Jego przyjaźni szukali i członkowie Biura Politycznego, i generałowie, i marszałkowie, i czekiści od Jeżowa, Mierkułowa, Abakumowa i Berii po szeregowych ochroniarzy. Wśród jego towarzystwa znajdziecie kolegów pilotów, piłkarzy i hokeistów, artystów kina, estrady, baletu, cyrku; w jego otoczeniu znalazły się całe zastępy lizusów, macherów i typów spod ciemnej gwiazdy oraz obfite stada panien nie najcięższych obyczajów. O przygodach Stalinowskiego syna plotkowała cała Moskwa. I wiedziało o nim wielu i wiele. Wspomnień na jego temat — pod dostatkiem, również wydanych. Ale dziwna sprawa: ten chuligan i łobuz nikomu nigdy ani na trzeźwo, ani po pijaku nie wygadał się o upadku tatusia z araba. On w ogóle nigdy i niczego o swoim groźnym ojcu nie opowiadał. Tylko jedynemu Gieorgijowi Konstantinowiczowi zameldował. Natychmiast. Odwołał na stronę. Ciii! Największy sekret! W dużej tajemnicy! Oby się nikt nie dowiedział! Mojemu czytelnikowi proponuję eksperyment: jakiś sekret powierzcie w zaufaniu jednej osobie i zanotujcie, kiedy plotka obiegnie glob i wróci do was jako tajemniczy szept: Tylko tobie! W wielkiej tajemnicy! Czy Wasilij nie znał własnego ojca? A przecież tamten uwięził, wystrzelał albo zwyczajnie zgładził swoją liczną rodzinę w imię tego, żeby na nieskazitelne strony wielkiego życiorysu nie padły niepotrzebne cienie. Pogłoski o Stalinie natychmiast przekazywano samemu Stalinowi i od razu w sposób bezwzględny i zdecydowany kładziono im kres. To jeden z

najważniejszych filarów prawdziwego kultu jednostki: Stalin nikomu nie pozwalał z niego się śmiać. Za dowcipy o Stalinie zamykano bezlitośnie. A i rozstrzeliwano. Tegoż Żukowa za próbę pomniejszenia roli Naczelnego Głównodowodzącego wódz zapędził na Ural, żeby dowodził tam okręgiem, składającym się z dwóch kadrowanych (potocznie — kastrowanych) dywizji. Plotki o Stalinie mogły pochodzić tylko od tych, którzy byli blisko niego. Właśnie oni byli wzięci pod szczególną kontrolę. Czy Wasilij nie bał się ojca? Czy nie pamiętał o jego ciężkiej ręce? Czy nie rozumiał, że słowo nie wróbel? Wygadasz się jednemu, a dalej plotki na łańcuchu nie utrzymasz. A potem tatusiowi doniosą, znajdzie tego, kto był świadkiem najwyższej konfuzji, i zapakuje ukochanego synalka do jakiegoś tam Nerczyńska czy Turuchańska. A może i nie wybaczy. I jeszcze znalazł sobie powiernika. Żukow, jak wiadomo, wyróżniał się wyjątkowym gadulstwem. Tajemnicy dochować nie potrafił. Czy syn Stalina powinien powierzać tajemnicę wodzowi, który miele ozorem? O tym, że Żukow jest blagierem, wiedziała cała armia. Rok po wojnie Stalin zrzuci Żukowa z wysokich stołków właśnie za gorszącą gadaninę. I jeszcze mogłoby ujść, gdyby Żukow i Wasia Stalin siedzieli, pili na umór i Wasia po pijanemu się wygadał. Ale żeby tak na trzeźwo odwoływać Żukowa na stronę i opowiadać... Po co?

5. A i gadulstwo Żukowa w tym przypadku jest jakieś dziwne. Wielki Dowódca zachował tajemnicę do samej śmierci. I ćwierć wieku po śmierci. Ileż było możliwości powiedzieć ludowi prawdę o arabie i upadku Stalina! Po śmierci Stalina Żukow różnym osobom opowiadał masę świństw i głupot o zmarłym wodzu. Opowiadał pisarzom, dziennikarzom, historykom, byłym współpracownikom i podwładnym, opowiadał krewnym i znajomym, opowiadał całemu zastępowi murzynów, którzy na plantacjach Żukowa uprawiali jego wspomnienia, za niego wspominali i za niego myśleli. Żukow potępiał Stalina na zjazdach i posiedzeniach plenarnych, demaskował go przed szerokim i wąskim audytorium. Żukow opowiadał o niezrozumieniu przez Stalina natury współczesnej wojny i roli Sztabu Generalnego, o zmieszaniu w krytycznej chwili, o głupim uporze i najzwyklejszym

tchórzostwie, o niechęci do dostrzegania rzeczywistego obrazu i wyciągania wniosków z doniesień wywiadu. Ale na temat araba pary z ust nie puścił. Tuzin lat po śmierci Żukowa, w czasie rządów Gorbaczowa, przetoczyła się druga fala antystalinowska. I przypomniano jeszcze wiele różnych paskudztw. Ale o upadku z konia nie wspomniał nikt. Sprytna córka Wielkiego Dowódcy Maria Gieorgijewna odnajdywała coraz to nowsze, zabronione przez cenzurę fragmenty „pierwotnego rękopisu” wspomnień Największego Stratega, ale ten fragment nie mógł się odnaleźć. Mechanizm powstania tak zwanych „wspomnień Żukowa” został dość dobrze zbadany. Pierwsze spotkanie Żukowa ze starszym pracownikiem naukowym Wojenno–Naukowego Zarządu Głównego Sztabu Generalnego Ministerstwa Obrony pułkownikiem W. Strielnikowem odbyło się 20 grudnia 1958 roku. Pikanteria sytuacji polega na tym, że wspomnienia emerytowanego ministra są sprawą prywatną, ale tworzyli te pamiętniki w czasie służby pułkownicy Sztabu Generalnego i Głównego Zarządu, pracownicy archiwów, instytutów naukowych i wielu innych struktur i instytucji. A bez kierującej i prowadzącej roli Komitetu Centralnego Partii Komunistycznej tak gorliwa współpraca była całkowicie wykluczona. Oto relacja o początkach pracy nad najwybitniejszym dziełem wojennego pamiętnikarstwa: „Marszałek poprosił Strielnikowa o pomoc w przygotowaniu periodyzacji wojny. Niedługo potem zapoznał się z dwoma jej wariantami i zatwierdził pierwszy z nich. Wódz poprosił rozmówcę o przygotowanie pisemnego planu jego przyszłych wspomnień. Kolejne spotkanie odbyło się po tygodniu. Oprócz planu przyszłej książki oficer przywiózł z biblioteki Akademii Wojskowej im. Frunzego projekt programu historii współczesnej sztuki wojennej (...)”810. To samo możemy przeczytać i u innych zachwyconych autorów, na przykład W. Karpowa811. Piszą to wszystko z rozrzewnieniem: widzicie, jak poważnie Wódz podchodził do napisania swej książki!

810

— W. S. Astrachański, Biblioteka G. K. Żukowa. Istorija, sudba, riekonstrukcija, Archiwno–Informacionnoje Agientstwo, Moskwa 1996. 811 — Marszał Żukow. Opala, Litieraturnaja Mozaika, Moskwa 1994.

Ale delikatnych oślich uszu całkowicie schować się nie udało. Koniuszki wystają. Wielki Strateg „poprosił” pułkownika o pomoc w przygotowaniu periodyzacji wojny. Pułkownik prośbę zrozumiał dobrze. Pomoc polegała na tym, że pilny pułkownik sam wykonał całą pracę. I nie tak po prostu, a w różnych wersjach. Na każdy gust. Osobisty wkład stratega sprowadzał się do tego, żeby zgodzić się na jedną z proponowanych wersji. Później Wielki Strateg „poprosił” o przygotowanie pisemnego planu swego przyszłego dzieła: ano, pułkowniku, pomyśl, o czym powinienem przypominać, nad czym powinienem się zastanawiać. Pułkownik okazał się rozgarnięty. Plan szybciutko nagryzmolił. A oprócz tego wykazał inicjatywę. Już bez żadnej podpowiedzi i prośby przywiózł projekt programu, według którego będą uczyć się historii wojny w Akademii Wojskowej im. Frunzego. Dalej, jak na zebraniu partyjnym: Jakie będą wnioski? Przyjąć za podstawę! Sprzeciwów nie ma? Zatwierdzamy. Jakie będą nowelizacje i zmiany? Podstawowy kontyngent słuchaczy Akademii Wojskowej im. Frunzego — dowódcy kompanii, czyli porucznicy i kapitanowie. Czasami pojawi się major. W 1958 roku — to ci, którzy zostali oficerami siedem, osiem, a czasami i dziesięć lat po wojnie, czyli wszyscy bez wyjątku, nie walczyli. Pułkownik z Wojenno–Naukowego Zarządu Głównego Sztabu Generalnego mógłby jako podstawę dla pamiętników Wielkiego Dowódcy zaproponować program nauki słuchaczy Akademii Sztabu Generalnego. Tam byli głównie dobrze zapowiadający się pułkownicy, co najmniej dowódcy pułków. Studiują oni tę samą wojnę, ale na wyższym poziomie. W 1958 roku byli to ci, którzy w większości wzięli udział w wojnie. Ale pułkownik Strielnikow postanowił nie komplikować sytuacji. Jako podstawę wspomnień i refleksji Genialnego Dowódcy wzięto to, co prostsze. W taki sposób na granitowej podstawie programu nauki dla młodszych oficerów została wzniesiona promienna nadbudowa. Czy nie zboczyliśmy z generalnej linii? W żaden sposób. Mowa o tym, że przeklęta cenzura się wtrąciła i fragment dotyczący upadku Stalina z araba wycięła, i dopiero potem, po wielu latach, prawda historyczna została przywrócona i zalśniła w pierwotnym blasku. Można się z tym zgodzić.

A można i odpowiedzieć: cenzor z długimi rdzawymi nożycami włącza się do pracy jako ostatni. Zanim zaczął gorliwie szatkować strony i rozdziały, pełna i dosłowna treść rękopisu tego genialnego dzieła była znana kierownictwu Ministerstwa Obrony, Sztabu Generalnego i wszystkim podległym im strukturom: Instytutowi Historii Wojny, Wojenno– Historycznemu Działowi Wojenno–Naukowego Zarządu itd. Oprócz tego: osobistemu sekretariatowi Breżniewa, głównemu ideologowi Biura Politycznego KC KPZR Susłowowi i wszystkim podległym mu strukturom, a również Głównemu Zarządowi Politycznemu Armii Radzieckiej itd., itp. Rękopis dokładnie został przestudiowany w czterech wydziałach KC KPZR naraz: Propagandy, Organów Administracyjnych, Kultury, Nauki. Tymi wydziałami kierowali odpowiednio towarzysze Stiepakow, Sawinkin, Trapieznikow, Szauro. Wy, młodzi, nie zrozumiecie, co kryje się za tymi niepozornymi nazwami. Tłumaczę: Wydział Organów Administracyjnych KC PZPR, na przykład, całkowicie kontrolował działalność sił zbrojnych, począwszy od Ministerstwa Obrony i Sztabu Generalnego, MSZ, KGB, MSW, GRU; temu wydziałowi podlegały wszystkie sądy, począwszy od Naczelnego, prokuratura, począwszy od Generalnej, więzienia, łagry, sądownictwo, wszystkie zagraniczne instytucje Związku Radzieckiego: ambasady, konsulaty, przedstawicielstwa handlowe i misje, stałe przedstawicielstwa przy ONZ i wiele innych. I nie myślcie, że towarzysz Sawinkin, który to wszystko miał pod kontrolą, osobiście wczytywał się w tekst rękopisu „najprawdziwszej książki o wojnie” Wcale nie. Miał od tego podległe mu struktury, w których pracowali sowicie wynagradzani słudzy ludu w pokaźnej ilości. I każdy miał w ręku tekst. Nie wspomnę już o różnych „pomagających” Żukowowi pułkownikach, konsultantach, specjalnych redaktorach itd., itp. I jeżeli cenzura coś wycięła, to ktoś z tych ideologów, pomocników, redaktorów i współautorów mógłby podczas rozkwitu tak zwanej „głasnosti” przypomnieć: przecież rękopis zawierał bardzo ciekawy szczegół na temat upadku Stalina... Ale nikt ani za czasów Chruszczowa, ani za Breżniewa, ani za Andropowa i Czernienki, ani za Gorbaczowa na temat gadatliwego syna Stalina nie wspomniał i na temat konia też.

I to nie jest koniec historii. W tworzeniu pamiętników Żukowa brały udział zwarte i niezbyt zwarte zespoły, pojawiały się zderzenia interesów różnych osób, grup, ugrupowań i wszelkich struktur. I wszyscy chcą jeść. Jak zawsze u nas, w każdym dużym przedsięwzięciu dawał się zauważyć nieprawdopodobny zamęt i bałagan. Oprócz mnóstwa kopii rękopisu, które tworzono dla różnego rodzaju instytucji i organizacji, różni ludzie robili swoje interesy — na własną rękę kopiowali rękopis i sprzedawali cudzoziemcom. Sprawy zaszły tak daleko, że kierownicy czterech wydziałów KC KPZR zażądali od sekretariatu KC, żeby zrobić porządek i położyć kres skandalicznemu procederowi. Dochodzenie odbywało się na szczeblu przewodniczącego KGB J. Andropowa, który 27 września 1968 roku relacjonował w KC KPZR: „Nie zostały podjęte środki wykluczające powielanie rękopisu, jak również zapoznawanie się z tekstem osób postronnych (...). Powielenie rękopisu w tak dużej liczbie egzemplarzy nie było podyktowane koniecznością (...). Nie jest wykluczone, że kopie rękopisu Żukowa mogły znaleźć się za granicą. Podczas kontroli wykryto fakty złamania dyscypliny finansowej (…)”. Zwróćmy uwagę na wzmiankę na temat dyscypliny finansowej. Przypuśćmy, że Żukow sam pisał książkę i przy okazji przepuścił pewną kwotę — kupił nie fiolkę, a na przykład wiadro atramentu. Któż liczyłby pieniądze w jego kieszeni? Ale tą kwestią z niewiadomego powodu nagle zajmuje się KGB. Na szczeblu przewodniczącego KGB, który na dodatek jest kandydatem na członka Biura Politycznego. To oznacza, że tworzenie pamiętnika było nie prywatną, ale państwową sprawą — na realizację tego ogromnego projektu wyłożono państwowe pieniądze. I to spore. Z oświadczenia Andropowa wynika, że liczni współautorzy stratega rozkradali przeznaczone na to przedsięwzięcie kopiejki w ilościach wartych odnotowania. Ponadto handlowali rękopisami. Czujne właściwe służby nie dopilnowały. Dlatego wezwany na dywanik towarzysz Andropow łagodzi obraz: nie jest wykluczone, że kopie rękopisu... Zamiast otwarcie się przyznać: pokpiła sprawę kontora812, przegapiła rękopis.

812

—

Potoczna nazwa KGB [przyp. tłum.].

Mówię o tym, że nawet za granicą krążyły kopie i najbardziej soczyste kawałki drukowano w prasie. A lepszego fragmentu niż ten wymyślić nie można: głupiutki Stalin, którego bała się cała Europa, bez pomyślunku wlazł na konia i z niego runął! Durny synalek o tym tylko Żukowowi na ucho szepnął, a Żukow–papla na cały świat roztrąbił! Właśnie to należałoby na pierwszych stronach drukować! Toby się wszyscy tarzali ze śmiechu! Toby nakłady podskoczyły! Ale nie było takiego fragmentu w autentycznym pierwotnym rękopisie pamiętników Żukowa. Rękopis przewinął się przez tysiące rąk, również wrogich, ale nikt nic na temat araba nie przeczytał. Ale gdy ukazała się Ostatnia republika z przewrotnym pytaniem, dopiero wtedy nagle pułkownika Masłowa olśniło: przecież byłem instruktorem jazdy konnej Stalina! Dopiero wtedy dzielny kawalerzysta przypomniał sobie ze szczegółami potajemne lekcje w ujeżdżalni i ich żałosny finał. Przypomniał sobie po pięciu dziesięcioleciach grobowej ciszy. A do tej pory przypomnieć sobie w żaden sposób nie mógł. A za nim nagle i córka Żukowa, Maria Gieorgijewna, radośnie zawołała: Ojej, spójrzcie, co znalazłam! Przeklęta cenzura wycięła, ale rękopisy nie płoną!813 I wtedy w pamiętnikach Żukowa pojawiło się uzupełnienie: nadszedł, powiadają, czas ludowi prawdę powiedzieć. Przypuśćmy przez chwilę, że cała ta historia jest świętą prawdą. Co z tego wynika? W dużej tajemnicy syn Stalina opowiedział Żukowowi coś takiego, czego nikomu opowiadać nie należało. A Żukow ogłosił na cały świat. I nie tak po prostu, a w wersji drukowanej z przekładem na wszystkie możliwe języki. Przecież wiemy: Stalin — bydlę. Stalin — recydywista. Stalin — morderca. I mimo wszystko — Naczelny Wódz w najkrwawszej wojnie w historii ludzkości. Chociaż coś świętego powinno pozostać. Ale Żukow i tu się mści, opowiadając świństwa, które mu powierzono w dużej tajemnicy. Jeżeli cała ta historia jest świętą prawdą, wówczas okazuje się, że Żukow to blagier i plotkarz.

813

—

Michaił Bułhakow, Mistrz i Małgorzata [przyp. tłum.].

W grudniu 1942 roku Żukow osobiście kierował operacją w rejonie Diemiańska, Wielkich Łuków i Rżewa. Do potężnego natarcia skoncentrowano 33 armie, w tym 23 ogólnowojskowe, 3 uderzeniowe, 1 pancerną, 4 lotnicze i 2 rezerwowe, nie licząc poszczególnych korpusów, dywizji, brygad, pułków i setek tysięcy żołnierzy uzupełnienia mobilizacyjnego. Żukow rzucił do walki 3290 najnowszych czołgów, ponad tysiąc samolotów, 24 tysiące dział i moździerzy. Żukow zawalił operację. Żukow zużył miliony pocisków i setki milionów nabojów. Żukow stracił prawie wszystkie czołgi i setki samolotów. Straty wojska — 215 tysięcy zabitych, okaleczonych i rannych. I zerowy rezultat. To starcie przewyższało wszystko, co znała światowa historia. Żukow był nie tylko jego uczestnikiem, ale głównym inicjatorem, organizatorem, pomysłodawcą i dowódcą. O tym potężnym starciu i o swojej w nim roli Wielki Strateg zupełnie zapomniał. A upadek Stalina z araba dobrze pamięta i z rozkoszą opisuje. Mimo że osobiście upadku nie widział. Oto wartość dzieła wojennego pamiętnikarstwa: o ogromnych operacjach Strateg nie opowiadał, a powtarzanie plotek — proszę bardzo. Co więc jest istotniejsze dla propagandy Kremla: bitwa pod dowództwem Żukowa czy błahy epizod z życia Stalina, który jest znany tylko z pogłosek? Istotniejsza jest pogłoska. Ponieważ ona podpiera najważniejsze filary całej komunistycznej ideologii: Związek Radziecki rzekomo wygrał wojnę, Stalin rzekomo wierzył w zwycięstwo i cieszył się razem ze wszystkimi. Z tej radości nawet myślał o przyjmowaniu defilady, ale trochę mu nie wyszło...

6. W pamiętnikach, które się ukazały za życia Żukowa i ukazywały się przez dwa dziesięciolecia po jego śmierci, nie wspomniano ani o upadku Stalina, ani o rozmowie z jego synem, i Stalin nie sugerował Żukowowi, na jakim właściwie koniu ma defiladę przyjmować. Ale oto w ostatnich, czyli najprawdziwszych wersjach pamiętników nagle ukazała się nowa prawda historii.

Jednakże wielką radość odkrycia mąci drobny szkopuł. Według nowo odnalezionej wersji, Stalin „nie bez aluzji” poradził Żukowowi, żeby wziął białego araba, tego samego, jak się okazuje, z którego sam spadł. Ale wszyscy wiedzą, że Żukow przyjmował Defiladę Zwycięstwa n i e na a r a b i e. Kronik i zdjęć tamtej defilady jest pod dostatkiem i każdy sam może zobaczyć różnicę. Nawet gołym okiem. Różnica ta jest wielowiekowa. Europejski rycerz bronił swojego zamku, wsi i ziem w okolicy. Galopować setki mil nie było potrzeby. Dlatego mógł ochronić siebie ciężką zbroją, i swego konia również. Zbroja płytowa średniowiecznego rycerza ważyła 20–30 kilogramów, a na dodatek konia w pancerz przyodziewał. To jeszcze więcej kilogramów. Oprócz tego — broń jeźdźca, siodło, uprząż i cała reszta. Żeby udźwignąć takiego opancerzonego jeźdźca, potrzebny był duży koń z muskularnymi nogami. A po bezkresnych przestrzeniach Kalifatu Arabskiego od Chorezmu do Adenu i od Kordowy do Kandaharu trzeba było galopować dniami i tygodniami. Pod palącym słońcem. Ciężka stalowa zbroja tu w ogóle się nie nadawała. Do takich warunków potrzebny był koń zupełnie innej budowy: lekki, szybki, wytrzymały. Arabowie zadawali klęskę przeciwnikowi nie mocą oręża, ale zaskoczeniem i gwałtownością ataków. I bronili się nie stalową zbroją, a rączością nóg swoich wierzchowców. To jak pojedynek mistrza świata w boksie z mistrzem świata w biegu. Zwróćmy uwagę na zdjęcia zmarłego Saddama Husajna. Lubił pokazać się na arabskim koniu. I facet niby nie nieduży, a nogi prawie ziemi sięgają. Jakby na ośle jechał, na takim subtelnym osiołku o smukłych nogach i łabędziej szyi. Zgrabna, łabędzia szyja — to nie jest zwrot poetycki, a oficjalny opis arabskiej rasy. Tam też podano: mała głowa, wąska czaszka, wklęsły „szczupaczy” profil, duże wyraziste oczy, szerokie nozdrza, małe uszy, mocna, wyraźnie zarysowana szczęka, eleganckim łukiem łącząca się z szyją, wysoko osadzony ogon, lekkie i smukłe kończyny, wysokość w kłębie 140– 153 cm, obwód klatki piersiowej 177–179 cm, obwód nadpęcia 18,5 cm. Teraz spójrzmy na zdjęcia Żukowa przyjmującego Defiladę Zwycięstwa. Przecież pod nim jest konisko gigantycznych rozmiarów. Wybierano ze

znawstwem: pokażemy wam! Koń Żukowa do standardów arabskiego konia nie pasuje. Nawet z grubsza. Drobiazg, błahostka, ale za nim pojawia się pewna niedorzeczność. A więc Stalinowi rzekomo wybrano arabskiego rumaka, potem pięć lub sześć dni przed defiladą Stalin zarekomendował go Żukowowi. I nie tylko Stalin zatwierdził wybór, a, według słów Żukowa, konsultował się z głównym kawalerzystą planety Ziemia, marszałkiem Związku Radzieckiego Siemionem Michaiłowiczem Budionnym. I tu pojawia się nowa niedorzeczność. Budionny jako pierwszy w XX wieku stworzył nie byle co, a Pierwszą Konną Armię, oraz stanął na jej czele. W czasie II wojny światowej i po niej, do samej śmierci Stalina, Budionny był dowódcą kawalerii Armii Czerwonej. Mamy na Rusi swoje warunki, swoje wymagania. Pod kierownictwem i patronatem Budionnego w Związku Radzieckim została wyhodowana najlepsza kawaleryjska rasa koni — budionnowska. Nie do pojedynków rycerskich i nie dla bojowników islamu, a specjalnie do naszych warunków. Do wojny XX wielu. Do zuchwałych rajdów na tyły wroga. Do działania na otwartych flankach. Do szybkich zrywów tam, gdzie przeciwnik jest słaby albo go nie ma wcale. Do natarcia w lasach, bagnach, w wąwozach i na wzgórzach. Do konno–zmechanizowanych grup, w których pancernych, piechoty zmotoryzowanej, artylerii, artylerii przeciwlotniczej, moździerzy jest nie mniej niż konnych. Do defilad konisko tej rasy nadawało się jak najbardziej. Tak i odnotowano w oficjalnym opisie: duży wierzchowiec, wiele ogierów ma wysokość w kłębie 170 cm! I macie zagadkę: zastępca ludowego komisarza obrony, dowodzący kawalerią Armii Czerwonej Marszałek Związku Radzieckiego Budionny rzekomo zarekomendował Stalinowi przyjmowanie Defilady Zwycięstwa nie na naszym rodzimym radzieckim koniu, a na arabskim rumaku. Niby dlaczego? Powiedzą, że rasa budionnowska wówczas dopiero się kształtowała i oficjalnie została zatwierdzona w 1948 roku. No i co? W 1945 roku papiery jeszcze nie zostały podpisane. To zrozumiałe — na wojnie nie było do tego głowy. Ale urodziwe konie już żyły, już walczyły, już dotarły do Łaby. Jednego przystojniaka nawet generałowi Eisenhowerowi podarowano.

I on należycie ocenił podarek. Najważniejsze jest to, że w hodowlę rasy budionnowskiej bezpośrednio zaangażowany był sam Stalin. W 1935 roku razem z Woroszyłowem i Budionnym odwiedził w obwodzie rostowskim stadninę koni im. Budionnego. I wówczas, i w kolejnych latach Stalin wykazywał bardzo duże zaangażowanie w kształtowanie i rozwój hodowli koni w Związku Radzieckim, szczególnie w kwestii hodowli nowych ras wierzchowców dla Armii Czerwonej. W 1945 roku marszałek Budionny miał wybór. Mógłby zaproponować ogiera każdej innej n a s z e j rasy. Terskiej, na przykład. Albo orłowskiej. Dońskiej. Achałtekińskiej, od biedy. Dobrze, pomysł z koniem Stalinowi się nie udał, ale po co i Stalin, i Budionny araba wciskają Żukowowi? Brakuje naszych rodzimych koni marksistowsko–leninowskiej rasy? Skąd u towarzysza Stalina ta służalczość wobec zgniłego Wschodu? Żukow, gdyby wierzyć tym bujdom, Stalinowi się nie sprzeciwił, ale rady z sobie tylko znanego powodu nie usłuchał i na defiladzie zjawił się nie na arabie, którego mu rzekomo zalecili Stalin i Budionny. Najdziwniejsze, że Żukow nie uznał za stosowne wytłumaczyć się ze swojego wolnomyślicielstwa ani wtedy Stalinowi, ani swoim czytelnikom po Stalinie. Jedno z dwóch: — albo pamiętnikarz Żukow powinien był ominąć kwestię araba, nie skupiać naszej uwagi na szczegółach; — albo, skoro już je poruszył, powinien był wytłumaczyć, dlaczego działał wbrew zaleceniom Stalina, i jak towarzysz Stalin reagował na takie przejawy wolnomyślicielstwa. Wytłumaczenie owego braku koordynacji, według mnie, jest proste: dwa dziesięciolecia po śmierci Żukowa ów fragment do „najprawdziwszej książki o wojnie” dopisali ludzie, którzy nie mieli pojęcia o istnieniu kawaleryjskich koni rosyjskich i radzieckich ras. O arabie wspomnieli, żeby ubarwić opowieść, bo ładnie wyglądało. Zdecydowanie nie opanowali techniki prawdopodobnego kłamstwa. Tymczasem główna zasada łgarzy to jak najmniej szczegółów. Ponieważ na szczegółach przyłapuje się kłamców.

7. Mój krytyk, anonimowy Gryzun, oburza się: trzeba było pamiętniki Żukowa przeczytać, a dopiero później pisać Ostatnią republikę! Całkowicie się z tym zgadzam. Dokładnie tak zrobiłem. Wszystkie edycje, które wówczas istniały, zebrałem, wszystkie przeczytałem. Nawet bardzo uważnie. Ale niczego na temat araba i gadatliwego syna Stalina nie widziałem. Nie było tego! I być nie mogło. Gdyż pomiędzy Ostatnią republiką i „najprawdziwszą książką o wojnie” istnieje jakaś mistyczna więź. Pamiętniki Żukowa drukowano przez dwa dziesięciolecia. Wydanie za wydaniem. W milionowych nakładach. Lecz nie było w tych pamiętnikach ani słowa o potajemnych ćwiczeniach Stalina. Ale oto ukazała się Ostatnia republika i natychmiast pamiętniki wielkiego dowódcy w cudowny sposób się przeobraziły, zostały wzbogacone o nowy barwny epizod. Rzuciłem do mas pytanie: dlaczego Stalin nie chciał przyjąć defilady? I natychmiast nieboszczyk Żukow w te masy rzucił odpowiedź: a dlatego że konno jeździć nie potrafił! Anonimowy obywatelu Gryzun, proszę więc postarać się dostrzec związek przyczynowo–skutkowy: na świecie są miliardy ludzi i każdy jest zdolny do jakiegoś paskudztwa, każdy może wymyślić podstępne pytanie; czy mógł Żukow przewidzieć wszystkie niewygodne pytania, które padną wiele lat po jego śmierci? Czy mógł na nie odpowiedzieć zawczasu? Czy mógł odpowiedzieć na moje wredne pytanie, zanim je zadałem? Czy mało może wpaść do mojej durnej głowy? Właśnie dlatego żywy Żukow nie pamiętał o niefortunnych ćwiczeniach Stalina. I w pamiętnikach, naturalnie, o tym nie pisał. I po śmierci również o tym wypadku nie pamiętał. Przekartkujcie pierwsze wydanie, i drugie, i piąte, i siódme... Ale oto po upływie dwóch dziesięcioleci po śmierci Żukowa zwróciłem uwagę szanownej publiczności na pewną dziwaczność zachowania Stalina. I właśnie wtedy nieboszczyk Żukow otrząsnął się. Właśnie wtedy przypomniał szczegóły. I tu mi przyłożył!

Moje pytania nie wyczerpały się. Jestem przekonany, że zmarły Żukow udzieli godnej odpowiedzi. Przyjemnie jest zdawać sobie sprawę, że poprzez swoje naprowadzające pytania, czasami nietaktowne i niewygodne, i w przyszłości będę przyczyniał się do poszukiwań coraz to nowszych wersji „autentycznego rękopisu” i dalszego doskonalenia „najprawdziwszej książki o wojnie”. Każdy, kto czyta pamiętniki Żukowa, nieuchronnie dochodzi do wniosku: to falsyfikat. Zmajstrowany przez leniwych niedouczonych partaczy. Ale spotyka się jeszcze odosobnione jednostki, które wierzą, że całą tę bzdurę wymyślił sam Żukow. Nie będę się kłócił. Będę powoływał się na „Żukowa” Zobaczycie, co z tego wyniknie.

ROZDZIAŁ 76. I JESZCZE RAZ O KONIACH Też nie jeżdżę konno, chociaż Hoffmann z przyjemnością sfotografowałby mnie na koniu. Zresztą eksperyment tego rodzaju doprowadziłby do znaczącego spadku popularności. Ludzie przyzwyczaili się do tego, że jeżdżę autem, znieśliby, gdybym wszedł na samochód pancerny, ale jeżeli wsiądę na konia — nie, to wykluczone! W ogóle nie lubię się wdzięczyć. Bardzo łatwo się ośmieszyć. Z koniem ciągle coś się przytrafia814. ADOLF HITLER

1. Dosyć ciekawe, że za życia Żukowa utrzymywała się i przez nikogo nie była podważana zgoła inna wersja wydarzeń poprzedzających Defiladę Zwycięstwa. I opierała się nie na czyichś wątpliwych wspomnieniach, rzekomo znalezionych po śmierci autora, ale na dokumentach Sztabu Generalnego Sił Zbrojnych ZSRR. Generał armii S. Sztemienko relacjonował: 24 maja 1945 roku Stalin podjął decyzję o przeprowadzeniu defilady i zatwierdził najważniejsze — datę i dwie kluczowe postacie. Data — dokładnie za miesiąc, 24 czerwca. Przyjmuje defiladę — Żukow, dowodzi — Rokossowski815. Ćwierć wieku po ukazaniu się pamiętników Sztemienki „uściślony” wariant pamiętników Żukowa przedstawił zupełnie innym obraz: Stalin osobiście zamierzał na białym koniu pojawić się przed wojskiem, ale 15 lub 16 czerwca zdarzył się wypadek i oto 18 lub 19 czerwca Stalin nałożył na swego zastępcę Żukowa obowiązek przyjmowania defilady. Książka Sztemienki taki bieg wydarzeń zupełnie odrzuca: już 24 maja Stalin wydał wyraźne polecenia, kto ma defiladą dowodzić, kto przyjmować. 814

— A. Hitler, 4 lipca 1942. — Gienieralnyj sztab w gody wojny, Wojenizdat, Moskwa 1968, s. 395 [wyd. pol.: Sztab Generalny w latach wojny, Warszawa 1969]. 815

Innymi słowy, Stalin od początku miejsca dla siebie nie rezerwował. Nie zamierzał harcować przed wojskiem. Informacje Sztemienki — materiał z pierwszej ręki. Organizowaniem i planowaniem defilad, tak jak planowaniem operacji bojowych, zajmują się wydziały operacyjne i zarządy sztabów. Szefem Głównego Zarządu Operacyjnego Sztabu Generalnego na drugim etapie wojny i zaraz po niej był generał pułkownik Sztemienko. Jemu i szefowi Sztabu Generalnego, generałowi armii Antonowowi, Stalin polecił najpierw przygotować ogólny zarys, a potem szczegółowe planowanie tej największej z defilad. W 1968 roku, w chwili ukazania się własnych pamiętników, Sztemienko nie tylko żył, ale i piastował wysokie stanowisko pierwszego zastępcy szefa Sztabu Generalnego. Za swoje słowa był gotów nie tylko ponosić odpowiedzialność, ale i poprzeć je każdymi dokumentami, ponieważ dostęp do nich miał nieograniczony. Ale nikt mu nie zaprzeczył. Sztemienko pisał dalej: „Opracowany rytuał próbowano przedstawić Naczelnemu, ale nawet nie chciał słuchać. — To jest zajęcie wojskowych. Decydujcie — oświadczył Stalin”816. Gdyby Stalin przygotowywał się do tego, żeby osobiście przyjmować defiladę, to powinien był w dzień i w nocy wdrażać się w procedurę zbliżającego się majestatycznego przedstawienia. Przecież przyjmujący defiladę powinien był dokładnie o godzinie 10 z ostatnim uderzeniem kurantów wyjechać na koniu z bram Wieży Spaskiej, równocześnie z dowodzącym defiladą, który mknął na spotkanie, znaleźć się w centrum placu przed mauzoleum, przyjąć raport, objechać wszystkie pułki ustawione na placu Czerwonym, zatrzymać się dokładnie przed każdym sztandarem, utrzymać konia w miejscu, nie pozwalając mu s t a n ą ć d ę b a, pozdrowić pułk, wysłuchać donośnej odpowiedzi, pogratulować zwycięstwa i pod ryk odpowiedzi mknąć dalej g a l o p e m, pod żadnym pozorem nie pozwalając, żeby koń zerwał się do c w a ł u. I to nie wszystko. Za każdym razem jeździec powinien był ruszyć z lewej nogi i utrzymywać rytm. Przyjmujący defiladę musiał objechać wojsko ustawione nie tylko na placu Czerwonym, ale i na ulicy Gorkiego, na placach Maneżowym i Teatralnym, i wszędzie powtarzać, i powtarzać pozdrowienia. I 816

—

Ibidem, s. 402.

po raz kolejny w okamgnieniu zatrzymać konia, i po raz kolejny ruszyć z miejsca galopem, a wracając na plac Czerwony, przemierzyć wzniesienie kłusem z a m a s z y s t y m, lecz nie r o z ł o ż y s t y m. Po zakończeniu objazdu wojsk należało żwawo zeskoczyć z konia. Na oczach wszystkich zebranych. W obecności kamer filmowych. Ta praca wymagała długotrwałego i bardzo poważnego przygotowania. Wszakże niechcący można było pogalopować nie tam, gdzie trzeba. Według świadectwa generała armii Sztemienki, który planował przedstawienie, Stalin nie wykazał żadnego zainteresowania procedurą, nawet nie chciał słuchać wyjaśnień. Wydał najogólniejsze dyspozycje, w detale nie wnikał, od początku pozostawiając sobie rolę postronnego obserwatora.

2. Ale na jedną chwilę uwierzmy w fantazje zmarłego Żukowa: Stalin osobiście przygotowywał się do przyjmowania Defilady Zwycięstwa. W tej sytuacji Żukow miał Defiladą Zwycięstwa dowodzić. Teraz wyobraźmy sobie kolejkę na drabinie. Pierwszy od góry szczebel się zwolnił, ile osób dostanie awans? Dobrze, wszyscy. Cała kolejka ruszy o jeden stopień do góry. Gdyby kilka dni przed defiladą Stalin nagle zwolnił górny szczebel i ustąpił miejsca Żukowowi, oznaczałoby to, że miejsce Żukowa też zwolniłoby się i na nim trzeba byłoby umieścić marszałka Związku Radzieckiego Rokossowskiego. W takim przypadku w pamiętnikach Rokossowskiego znaleźlibyśmy taką historię: przygotowywałem się maszerować krokiem defiladowym przed kolumną 2. Frontu Białoruskiego i nagle ni z tego, ni z owego, 5–6 dni przed największą uroczystością, wyznaczono mnie na dowódcę całej defilady. Zajęcie oczywiście honorowe, ale nie wolno przecież tak nieodpowiedzialnie podchodzić do spraw wagi państwowej! Byłem odpowiedzialny tylko za jeden swój pułk, a tu nagle 5–6 dni przed rozpoczęciem wielkiego przedstawienia wyznaczono mnie na głównego reżysera, miałem być odpowiedzialny za 15 defiladowych pułków, brygadę kawalerii z trzech pułków, 9 akademii wojskowych i 11 wojskowych szkół, za orkiestrę liczebnością równą pułkowi, za półtora tysiąca czołgów, dział samobieżnych i artyleryjskich ciągników, za

niezliczone ilości samochodów, za broń, ubrania i buty, za silniki i paliwo, za obsługę techniczną i pomalowanie samochodów, za dostawy, przymiarki i dopasowanie galowego umundurowania dla 40 tysięcy żołnierzy i oficerów, za zorganizowanie ruchu wojsk do placu i z niego, za dyscyplinę i porządek na Lotnisku Centralnym przed defiladą i po niej, za przygotowanie remontowo–ewakuacyjnych ekip, które w razie potrzeby uprzątną plac i przylegające doń ulice z zepsutego sprzętu, za kierujących ruchem i liniowych, za równoczesną pracę tysięcy radiostacji, za służbę porządkową, za łaźnie i pralnie, za medyczną i weterynaryjną obsługę, za obiad świąteczny dla wszystkich żołnierzy, podoficerów i oficerów po defiladzie, i jeszcze mnóstwo przeróżnych rzeczy! I Rokossowski powinien był zaprzeczyć wersji Sztemienki: pisze, że role były ustalone od początku, a w rzeczywistości dowiedziałem się o tym, że mam dowodzić defiladą, 5–6 dni przed faktem! Ale Rokossowski wersji Sztemienki nie zaprzeczał. Gdyż Sztemienko powiedział prawdę. Gdyż nikt Rokossowskiego 5–6 dni przed defiladą nie wyznaczał na zwolnione przez Żukowa stanowisko. Gdyż Rokossowski już miesiąc przed defiladą dokładnie wiedział: Żukow przyjmuje, a on dowodzi. Ponieważ przygotowywaniem defilady Rokossowski w sposób zdecydowany i stanowczy kierował od samego początku. I jeszcze drobiazg. Wojska na Lotnisku Centralnym od pierwszego dnia przygotowań ćwiczyły w odpowiedzi na pozdrowienie przyjmującego defiladę donośny wrzask na jednym oddechu: Zdraw... zła w... tow... mar... sow... Sjuz!!!!817 Gdyby przypuszczano, że przyjmować defiladę będzie Stalin, to odpowiadać na ćwiczeniach uczono by inaczej: Zdraw... żław... tow... Stal!!!818 Ja to sprawdziłem. Uczestnicy tej defilady jeszcze żyją. Póki nie jest zbyt późno, zapytajcie, jak ich uczono odpowiadać.

3. 817

— Zdrawija żełajem, towariszcz Marszał Sowietskogo Sojuza — Czołem, towarzyszu marszałku Związku Radzieckiego [przyp. tłum.]. 818 — Zdrawija żełajem, towariszcz Stalin — Czołem, towarzyszu Stalin [przyp. tłum.].

Ale i to nie wszystko. Gdyby kilka dni przed defiladą Żukow nagle zajął miejsce Stalina, a Rokossowski miejsce Żukowa, wtedy trzeba byłoby pilnie sprowadzać z Niemiec zastępcę Rokossowskiego, generała pułkownika K. Trubnikowa. I jeżeli Sztemienko napisał bzdury, to nie tylko Rokossowski powinien był wystąpić przeciwko jego wersji, ale i Trubnikow: Rokossowski pojechał do Moskwy, a ja za niego zostałem na gospodarce. Mam sześć armii i siedem samodzielnych korpusów w Niemczech i Polsce. Niespodziewanie, w ostatniej chwili — rzucaj wszystko, leć do Moskwy, stawaj przed kolumną 2. Frontu Białoruskiego... Ale Trubnikow nie protestował. Gdyż nie rzucił w ostatniej chwili swych wojsk w Niemczech i Polsce na pastwę losu i przypadku. On dokładnie wiedział, co ma robić na defiladzie, już w maju. Przyjechał do Moskwy razem z Rokossowskim i od pierwszego dnia przygotowań do defilady był odpowiedzialny nie za wojska w Niemczech i Polsce, a za defiladową kolumnę 2. Frontu Białoruskiego. W skrócie: 24 maja 1945 roku Stalin podjął decyzję o przeprowadzeniu defilady, od razu rozdzielił główne role i później swojej decyzji nie zmieniał. Kilka dni przed defiladą żadnej zamiany ról nie było. A z tego wynika, że Stalin od początku nie przewidywał wzięcia udziału w defiladzie. Przeciwko wersji Sztemienki powinien zaprotestować i sam Żukow. Zazdrośnie śledził wszelkie przemówienia swoich byłych towarzyszy, bezlitośnie ich krytykował, gdy interpretacja wydarzeń nie zgadzała się z jego interpretacją. Publicznie potępiał i piętnował marszałków Związku Radzieckiego Golikowa, Sokołowskiego, Koniewa, Czujkowa, admirała marynarki Związku Radzieckiego Kuzniecowa i wielu innych. Książka Sztemienki ukazała się rok wcześniej niż pamiętniki Żukowa. Tę książkę czytali wszyscy oficerowie, generałowie i admirałowie radzieckiej armii i marynarki, tak czynni, jak i emerytowani. To był bestseller wojennego pamiętnikarstwa. Oprócz tego Sztemienko był najbliższym Żukowowi generałem. Za przygotowanie zamachu stanu 1957 roku ukarano dwóch: Żukowa wyrzucono ze wszystkich partyjnych i wojskowych stanowisk, Sztemienkę ze stanowiska szefa GRU, jednocześnie ze stopnia generała pułkownika zdegradowano do generała lejtnanta i przesunięto na stanowisko zastępcy dowódcy Nadwołżańskiego Okręgu Wojskowego.

(Sztemienko był generałem majorem tylko raz, i to niecałe pięć miesięcy. Stopień nadano mu w 1942 roku. Miał wtedy 35 lat. Generałem lejtnantem był trzykrotnie. Te stopnie otrzymał w 1943, 1953 i 1957. Po raz pierwszy jako nagrodę, dwukrotnie później jako karę. Generałem pułkownikiem zostawał również trzykrotnie: w 1945, 1956, 1966. A stopień generała armii otrzymał tylko dwukrotnie, w 1948 i w 1968. Po raz drugi generałem armii został 20 lat po pierwszym nadaniu.) Po obaleniu Chruszczowa, powracając na dawne szczyty, Sztemienko wydał pamiętniki. Żukow je czytał, cenił, chwalił i cytował. A przecież powinien był się oburzyć. O wypadku Stalina można było nie wspominać, ale Żukow powinien był powiedzieć: Sztemienko to przyjaciel, ale prawda jest ważniejsza. Oto pisze, że Stalin już 24 maja rozkazał mi przyjmować defiladę, a było inaczej. Stalin sam chciał i dopiero 5–6 dni przed defiladą z niewiadomego powodu zmienił zdanie. Ale żywy Żukow nie protestował. On całkiem przychylnie ustosunkował się do opowieści Sztemienki o tym, że już w maju dokładnie określono obowiązki wszystkich uczestników, i żadnych zmian w ostatniej chwili nie było, tzn. od samego początku Stalin nie aspirował do roli popisującego się triumfatora. I dopiero dwa dziesięciolecia po swojej śmierci Największy Dowódca wszech czasów nagle oburzył się na wersję generała Sztemienki. Tak niespodziewane odświeżenie pamięci u zmarłego całkowicie urządza moich krytyków. A mnie — nie.

4. Nie jest prostą sprawą połączyć wątki fabuły. Postanowili na przykład jacyś mądrzy towarzysze dopisać do pamiętników zmarłego Żukowa nowy fragment o tym, jak Stalin grzmotnął z konia. Dopisać łatwo. Ale należy wytłumaczyć czytelnikowi: a skąd Żukow o tym się dowiedział? Chwacki instruktor jazdy konnej Stalina odpadł od razu. Przecież nie można było wpisać do pamiętników, że latem 1945 roku jakiś major kawalerii przedarł się przez ubezpieczenia i strażnice, przeskoczył, można powiedzieć, ponad zaporami, odepchnął ochronę Żukowa, odwołał zastępcę Naczelnego

Wodza Marszałka Związku Radzieckiego Żukowa na stronę i wyszeptał mu na ucho w wielkiej tajemnicy Stalinowski sekret... Potrzebny był świadek wyższej rangi. Ale któż mógłby wiedzieć o potajemnych treningach Stalina i się wygadać? Sekretarz Stalina, Poskriebyszew? Tego ogniem przypalać, nie powie. Główny ochroniarz Stalina, Własik? Też niemożliwe. I Poskriebyszew, i Własik przez długie lata utrzymali się u boku Stalina przede wszystkim dlatego, że tajemnic Stalina dochowali. Jako kandydat na informatora Żukowa pozostawał tylko syn Stalina, Wasia. Dobrze, że zmarły. A zmarli, jak to u nas w zwyczaju, wstydu nie mają. Autorom wątku pozostawało Wasię z Żukowem połączyć. Gdyby „twórcy” myśleli głowami, to mogliby wymyślić coś zbliżonego do prawdy i przypisać Żukowowi coś takiego: idę kremlowskim korytarzem, naprzeciw Wasilij... Dalej — zgodnie z tekstem. Można było po prostu: spotkałem Wasilija, porozmawialiśmy. Nie precyzując, gdzie i kiedy. Ale autorzy nie nauczyli się głową myśleć. Opisali spotkanie Żukowa z Wasilijem Stalinem na Lotnisku Centralnym w Moskwie w czasie przygotowań do defilady. I przeliczyli się... Dowódca odznaczonej orderem Czerwonego Sztandaru 286. Nieżynskiej Dywizji Lotnictwa Myśliwskiego z 16. Armii Lotniczej 1. Frontu Białoruskiego pułkownik Wasilij Josifowicz Stalin nie miał tam nic do roboty. Jak to? Czyżby nie uczestniczył w defiladzie na placu Czerwonym? Nie. Nie uczestniczył. I nie miał zamiaru uczestniczyć. Bo nie miał nic do roboty ani na defiladzie na placu Czerwonym, ani na Lotnisku Centralnym, na którym trwały przygotowania. O tym każdy może przekonać się sam. Cała kompania honorowa jest znana. Kolumnę 1. Frontu Białoruskiego prowadził generał armii W. Sokołowski. Za nim w szeregu — dowodzący armii. Za nimi — sztandar frontu. Dalej — dowódca połączonego pułku generał lejtnant I. Rosłyj z dwoma zastępcami–generałami. Dwa szeregi chorążych, za nimi — siedem baonów. Gdzie mamy umieścić pułkownika Stalina? Nie jest dowodzącym frontu. Nie jest zastępcą dowodzącego. Nie jest dowódcą armii. Sztandar frontu nieść? Tam są najwięksi bohaterowie. Na

przykład sztandar 1. Frontu Ukraińskiego niósł trzykrotny Bohater Związku Radzieckiego, pułkownik Pokryszkin. Jego asystenci — dwukrotni Bohaterowie. I w innych taka sama kolejność: sztandary frontów nieśli najlepsi. A pułkownik Stalin nie miał ani jednej Złotej Gwiazdy. Ojciec wymagał zachowania pozorów. Nie pozwalał bez potrzeby stroić syna w świecidełka. Do chorążych go? Tam są świetni żołnierze z żołnierskimi odznaczeniami. Tam też pułkownik lotnictwa nie ma nic do roboty. A w innych połączonych pułkach? W jakich? W połączonym pułku Frontu Karelskiego? Albo Leningradzkiego? Nie miał z tymi frontami nic wspólnego. Gdyby i miał, to były one według tegoż schematu ustawione: dowodzący frontem, szereg dowodzących armii, sztandar, generał–dowódca połączonego pułku z zastępcami–generałami, chorąży i pięć–siedem baonów. Imiona wszystkich, którzy prowadzili kolumny frontów, którzy dowodzili połączonymi pułkami, batalionami, a nawet kompaniami, są od dawna opublikowane i powszechnie znane. Nie ma tam pułkownika Stalina. Gdzież by go umieścić? Postawić w pułku NKWD? Albo w pułku Ludowego Wojska Polskiego? Być może Wasia Stalin na Lotnisku Centralnym tak po prostu bez celu się wałęsał! Nie, nie wałęsał. On albo leżał pijany w swej daczy, albo miał swoje sprawy. A sprawy miał wyjątkowo odpowiedzialne. Wielka uroczystość składała się z trzech elementów: defilady wojsk na placu Czerwonym, parady lotniczej nad placem i manifestacji mas pracujących. Paradę lotniczą nad placem Czerwonym przygotowywano równie majestatyczną jak i na lądzie. I jeżeli oddano salut z tysięcy dział, wypuszczono na defiladę półtora tysiąca transporterów, to i w powietrzu planowano coś stosownego do sytuacji. Właśnie tam, na niebie, zarezerwowano miejsce dla pułkownika Stalina. Po wojnie to było clue programu — na niebie syn Stalina! To on prowadzi kolumny! I cały kraj widzi: oto on — ten pierwszy! A potem i kronikę ludowi piętnaście razy pokażą: w hełmofonie, w okularach lotniczych, kołnierz barani, spojrzenie sokole, i tak z wigorem drążek do siebie! Oprócz kronik filmowych od razu pierwszą państwową epopeję nakręcono. Nazywała się Upadek Berlina. Nie pożałowali kolorowego filmu.

Wówczas rzadko się to zdarzało. I w tej epopei — syn Stalina, przystojny i mądry, prowadzi swoje sokoły do ostatniego i decydującego boju nad hitlerowską stolicą. Ale gdyby syna Stalina na plac Czerwony spuścić i w szeregu umieścić, to kto go rozpozna? Dowódcą armii jeszcze nie został, a i tak oni w szeregu maszerują. Do żołnierskiego szeregu dać? To co wtedy mają robić komentatorzy? Nic innego jak do mikrofonów krzyczeć: tamten piętnasty od prawej w dziesiątym rzędzie! Tak, tak, rudy, niepozorny! Poznaliście!? Pierwsze pojawienie się syna Stalina na moskiewskim niebie planowano na 24 czerwca 1945 roku. Ale pogoda była nielotna. Odwołano i przelot lotnictwa, i manifestację mas pracujących. Z trzech elementów uroczystości odbył się tylko jeden — defilada wojsk. Ale przelot lotnictwa przygotowywano i odwołano go dopiero rano 24 czerwca. O tym napisano i w oficjalnych sprawozdaniach, i we wszystkich wariantach pamiętników Żukowa, począwszy od pierwszego, wydanego za jego życia: „Zadzwoniłem do dowódcy Lotnictwa Wojskowego, który powiedział, że na większości lotnisk pogoda jest nielotna”. Do tego dodam: i nad Moskwą również. Ale do ostatniej chwili nikt nie wiedział, czy będzie parada lotnicza. Dlatego do ostatniej chwili przygotowywano paradę lotniczą. Zadanie było nadzwyczaj skomplikowane: setki bojowych samolotów różnych typów i o różnych parametrach technicznych prawie jednocześnie kierują się do jednego punktu. Na ziemi jest to prostsze: jeżeli pierwsze bataliony czołgów zatrzymają się na wejściu albo na wyjściu z placu, reszta przyhamuje. A w powietrzu co mają zrobić, gdy lotnicze pułki i dywizje mkną nad kremlowskimi gwiazdami? Tu narobić głupstw można było na pół Moskwy. Kierował przygotowaniami do parady lotniczej dowódca Lotnictwa Wojskowego, główny marszałek lotnictwa A. Nowikow, a syn Stalina był jedną z głównych postaci. À propos, nieprzypadkowo „uziemiono” wszystkich słynnych asów. Z jednej strony, oczywiście jest sprawiedliwe, że na placu Czerwonym sztandary frontów nieśli udekorowani złotymi gwiazdami bohaterowie–lotnicy. Oni byli najbardziej zasłużeni. Ani pancernych, ani artylerzystów, ani zwiadowców, ani saperów, ani piechoty z kawalerią tak szczodrze nie odznaczano. Z drugiej strony, to wygodne — nie trzeba komentatorom ogłaszać, że oto, patrzcie, w powietrzu Pokryszkin.

Niebo zostało uprzątnięte i można było skromnie powiedzieć: kolumnę samolotów bojowych z czerwonymi gwiazdami prowadzi pułkownik Stalin...

5. Chwilę, chwilę. Czy nie mógł Żukow spotkać syna Stalina na Lotnisku Centralnym w Moskwie? Czy przygotowania do przelotu masy samolotów nad Moskwą i Lotnisko Centralne nie są ze sobą powiązane? No właśnie: nie są powiązane. Lotnisko Centralne oddano wojskom lądowym. Gdzie niby mamy umieścić defiladowe pułki na czas przygotowań? Tradycyjnie lokowano je na Lotnisku Centralnym. W lecie 1945 roku tam było nie miasteczko namiotowe, a prawdziwe miasto. Policzmy: dziesięć połączonych pułków z każdego frontu. W każdym pułku — 1465 żołnierzy i oficerów. Nie licząc zaopatrzenia i służb. Oprócz tego połączone pułki z NKWD, ludowego Wojska Polskiego, Marynarki Wojennej, Ludowego Komisariatu Obrony, orkiestra licząca 1300 trąb i 100 bębnów, brygada kawalerii, samodzielne bataliony. Wyobraźcie sobie chociażby namioty–łaźnie i namioty–kantyny, w których tę masę ludzi trzeba było żywić o jednej porze trzy razy dziennie. I to nie koniec. Poza tym nagromadzenie sprzętu bojowego: czołgów, samochodów pancernych, ciągników artyleryjskich, dział samobieżnych, lufowej i rakietowej artylerii, piechoty na samochodach. I cały ten sprzęt — z obsługą i załogami. I ta obsługa, i załogi też muszą cały miesiąc tu mieszkać i pracować. Dla całego sprzętu bojowego trzeba uruchomić polowe bazy remontowe. A więc miejsca do przeglądu, serwisu, mycia i malowania sprzętu itd., itp. Samoloty nie miały tam czego szukać: całe pole usiane namiotami, pasy startowe — sprzętem bojowym. A centralny pas wymalowany jak plac Czerwony. Na nim niekończące się, od świtu do zmierzchu, ćwiczenia. A nawet gdyby Lotnisko Centralne było puste, to wykorzystanie go do przygotowań parady lotniczej było niemożliwe. Nie mogły przecież nad centrum Moskwy przelatywać codziennie setki samolotów. Do przygotowań do parady lotniczej istniało inne miejsce — Tuszyno. I nie tylko. Żeby kolumny samolotów śmigały nieprzerwanym strumieniem nad placem Czerwonym, należało zapewnić prawie jednoczesny start setek maszyn.

Z jednego lotniska jest to niemożliwe. Dlatego samoloty zostały rozlokowane na wszystkich wojskowych i cywilnych lotniskach dookoła Moskwy. Niełatwe to zadanie — zorganizować współpracę ogromnej liczby samolotów startujących z różnych lotnisk. Niezbędna była dokładność przedstawienia baletowego. Tym zajmowało się dowództwo Lotnictwa Wojskowego, tysiące pilotów, mechaników, inżynierów i personelu administracyjnego. Lotnicza parada była powiązana z defiladą na placu Czerwonym tylko czasowo. Dlatego uczestnicy majestatycznego przedsięwzięcia lotniczego stanowczo nie mieli nic do roboty tam, gdzie brzęczały podkowy i zgrzytały gąsienice. Dlatego obecność Stalinowskiego syna tam, gdzie go rzekomo spotkał Żukow, jest fikcją. Nadzwyczaj niefortunną.

6. Dwa dziesięciolecia po śmierci Żukowa córka wybitnego stratega odnalazła „oryginalny”, „pierwotny rękopis”. W nim właśnie znajdował się fragment dotyczący arabskiego konia. Pamiętniki zostały przepisane zgodnie z nowo odnalezionymi objawieniami i wersja o Stalinowskim upadku dostała oficjalne potwierdzenie Żukowa. Maria Gieorgijewna jednak nie powinna była się śpieszyć. Nie należało wykluczać możliwości tego, że „pierwotny rękopis” ułożyli jacyś bezwstydni, niedouczeni, nieodpowiedzialni szubrawcy, wkradli się w nocy do mieszkania i ten fałszywy dokument podrzucili do starej szafy. Córce stratega wypadało wykazać się elementarną czujnością. Powinna była po prostu zestawić daty. Rękopis Wspomnień i refleksji oddano do wydawnictwa APN we wrześniu 1965 roku. O tym Żukow osobiście powiadomił Breżniewa w liście z 11 grudnia 1967 roku. Ale w „nowo odnalezionym pierwotnym rękopisie” można znaleźć odnośniki do źródeł, które pojawiły się po 1965 roku. A zatem to nie jest pierwotny, a już przetworzony, zmieniony, uściślony wariant. Chwaccy chłopcy, którzy stworzyli „autentyczny pierwotny rękopis”, tak zaangażowali się w pracę, że jakoś w wirze zajęć przeoczyli dwie daty: 24 grudnia 1968 roku i 18 czerwca 1974 roku.

Pierwsze wydanie Wspomnień i refleksji zostało oddane do druku 24 grudnia 1968 roku819, zatem w „pierwotnym rękopisie” nie mogły znaleźć się odniesienia do źródeł, które pojawiły się po tej dacie. Ale jest ich mnóstwo. Bo okazuje się, że najpierw wydano książkę, a dopiero później ktoś stworzył jej „oryginalny” rękopis. Autorom „pierwotnego rękopisu” trzeba było na białym suficie gabinetu, w którym oni tworzyli to nieśmiertelne dzieło, napisać czarną farbą jeszcze ważniejszą datę — 18 czerwca 1974. Metrowe litery, liczby po dwa metry. To jest dzień śmierci Żukowa. Na tę datę należało spoglądać za każdym razem, gdy spojrzenia twórców wędrowały do góry w poszukiwaniu natchnienia. „Oryginalny rękopis” trzeba było sfałszować tak, żeby tej daty w żadnym wypadku nie przeskoczyć. Ale nieśmiertelne dzieło tworzyli „nasi chłopcy za nasze pieniądze”. Zupełnie nie byli zainteresowani rezultatami swojej pracy i wyszło im standardowe sowieckie partactwo. Prawdziwy pierwotny rękopis został ukończony przez Żukowa i jego współautorów w sierpniu 1965 roku, a w odnalezionym przez córkę stratega „pierwotnym rękopisie” można napotkać odnośniki do I tomu „Radzieckiej encyklopedii wojskowej”, oddanej do druku 11 września 1974 roku. Krótko mówiąc, „pierwotny rękopis”, który nagle odnalazła córka Żukowa, był tworzony przez jakieś żuczki nie tylko po tym, jak książkę wydano, ale i po tym, jak Żukow zmarł. A chłopaki, żeby dodać swojemu dziełu większej siły przekonania, bez skrępowania powoływali się na książki wydane i w 1975 roku, i w 1976, i w późniejszych latach. Moim zdaniem istnieje jedno godne wyjście z bardzo głupiej sytuacji. Córka Żukowa powinna (po prostu powinna!) ogłosić, że podrzucono jej falsyfikat. Marszałkowie Związku Radzieckiego Jazow, Kulikow, marszałek wojsk pancernych Łosik i szereg innych odpowiedzialnych towarzyszy zapewniali nas, że najprawdziwsza prawda ukazuje się dopiero w ostatnich wydaniach pamiętników Żukowa, zmienionych zgodnie z „pierwotnym rękopisem”. Ci towarzysze powinni otwarcie i uczciwie ogłosić: jesteśmy naiwni, łatwowierni, tak łatwo jest nas oszukać, nie mamy racji, cofamy swoje

819

—

„Ogoniok”, 1988 nr 18, s. 20.

słowa. Wydawcy, którzy wydali tę lipę, powinni zwrócić czytelnikom pieniądze i przeprosić. W przyszłości należy publikować tylko to, co zawierało pierwsze wydanie pamiętników Żukowa, które ukazało się za jego życia. Owszem, Wielki Strateg ukazuje się jako tchórz, wazeliniarz, lizus, pochlebca, koniunkturalista. Ale innych pamiętników nie ma. Cała reszta wydań to nieprawdopodobna bzdura, fałsz i głupota. A mojego krytyka, anonimowego Gryzuna, powiadamiam: to nie ja wykazałem się nieuwagą i roztargnieniem, czytając dzieła Żukowa. To wy, drogi towarzyszu, podrzuciliście przeszyty zbutwiałym sznurkiem „pierwotny rękopis” z arabskimi bajkami o arabskim koniu. A okazaliście się fujarą tego samego kalibru, co i niektórzy nasi marszałkowie, generałowie, admirałowie, uczeni i bohaterscy pisarze. Na stworzenie pamiętników Żukowa przeznaczono ogromne państwowe środki. Olbrzymie zespoły najlepiej opłacanych urzędników kraju, aż po kierowników wydziałów KC KPZR i szefa KGB, marnowały swój drogocenny czas nie na budowanie świetlanego jutra i nie na łapanie wrogów ludu, a na analizowanie finansowych skandali, które niezmiennie towarzyszyły powstawaniu największego arcydzieła myśli wojennej. Przy okazji ukazywania się każdego nowego wydania ponownie traci się państwowe pieniądze na to, żeby wybić ze świadomości narodu pamięć o wszystkich poprzednich wydaniach, które samoczynnie lądują w kategorii szkodliwych. Pismo „Rodina”820 melduje o wykonanej pracy: „W Rosji lat 90. nawet uczniów ostrzegano — korzystajcie z wydań od dziesiątego włącznie”. Pismo naśmiewa się ze mnie: nasi uczniowie wiedzą, że dziewięć pierwszych wydań pamiętników Żukowa to brednie i majaczenia. Dzisiaj każą wierzyć tylko w te obecnie wydane. A ty, głupcze, jesteś zacofany, wciąż jeszcze czepiasz się starych wydań. Drogich obywateli Rosji, już od wieku szkolnego, zupełnie świadomie obracają w debili. Pismo „Rodina” w tym procesie odgrywa nie najmniejszą rolę. Główny redaktor i wszyscy jego zastępcy wiedzą, że „oryginalny rękopis” pamiętników Żukowa to arcydzieło, wyciosane siekierą z osikowego pala, że dziesiąte wydanie jest znacznie głupsze od pierwszego. Ale pismo o 820

—

1997 nr 7.

krzykliwej nazwie, która w żaden sposób nie oddaje jego zawartości, wymusza na swoich czytelnikach wiarę w coś, w co mogą wierzyć tylko umysłowo niepełnowartościowi. A ja proponuję: podporządkujmy się na kilka chwil żądaniom pisma „Rodina”. Wyobraźmy sobie, że jesteśmy debilami, i uwierzmy w ostatnie „najprawdziwsze” wydania pamiętników wybitnego stratega. Ale wtedy sytuacja okazuje się być jeszcze bardziej przerażająca. Z pierwszych dziewięciu wydań wynika, że Żukow nie wiedział nawet w przybliżeniu, ile miał pod komendą czołgów, samolotów, dział, dywizji, korpusów, armii. A z najnowszych wydań, „porównanych z oryginalnym rękopisem”, wynika, że stary koniarz Żukow, który ćwierć wieku służył w kawalerii, nawet niezbyt się orientował w dziedzinie kawalerii — nie potrafił odróżnić arabskiej rasy od terskiej.

ROZDZIAŁ 77. PRZY OKAZJI O UPADKU Obecnie nikt nie ma własnego rozumu. Obecnie strasznie mało jest osobliwych umysłów. F. DOSTOJEWSKI, BIESY

1. Proces ogłupiania narodu posunął się na tyle daleko, że nikt już nie widzi topornej roboty kremlowskiej obsługi ideologicznej. O koniu, na którym Żukow przyjmował defiladę, napisano i opowiedziano sporo. Oto jeden z osobliwych detali, który dość często pojawia się w tych opowieściach: po długich poszukiwaniach w Moskwie, w samodzielnym pułku kawalerii KGB, znaleziono białego ogiera niezwykłej urody. Na temat pułku kawalerii KGB pisali Maria Czernicyna i Aleksandr Dobrowolski821, Inna Suchodolska822, Nikołaj Gołowkin823 i wielu innych im podobnych. Do kogo skierowane były te zdumiewające ballady? Przecież każdy normalny człowiek wie, że w 1945 roku w Moskwie nie było pułku kawalerii KGB. Skąd się wziął? I w okolicach Moskwy też nie było. Jak zresztą i w całym Związku Radzieckim. Taki pułk nie tylko nie istniał, ale i istnieć nie mógł. Ponieważ nie było wówczas żadnego KGB. Komitiet Gosudarstwiennoj Biezopasnosti przy Radzie Ministrów ZSRR utworzono zgodnie z Rozporządzeniem Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 13 marca 1954 roku. Rok, tydzień i jeden dzień po śmierci Stalina.

821 822 823

— — —

„Moskowskij komsomolec”, 24 czerwca 2004. „Util”, 2005 nr 3. „Russkaja linija”, grudzień 2006.

Krótko mówiąc: w pułku kawalerii KGB, który nie istniał, znaleziono konia rasy arabskiej, który nie był arabem. I właśnie z niego Stalin spadł.

2. Rolę Żukowa na wojnie przyjęło się opisywać w taki sam sposób, jak rolę Aleksandra Newskiego czy Dymitra Dońskiego: stanął na pagórku, omiótł pole nadchodzącej bitwy przenikliwym spojrzeniem i wydał jedyne słuszne w danej sytuacji polecenie. A ja w poprzednich książkach porównałem rolę Żukowa do roli Gienricha Jagody przy budowie Kanału Białomorsko–Bałtyckiego. Roli, rzecz jasna, kluczowej. Tylko co robiłby Gienrich Grigoriewicz Jagoda bez tysięcy inżynierów, którzy w swych wyziębionych klitkach, w przeciągach przy świetle kaganków coś tam rysowali, zastanawiali się, kreślili i obliczali? Osobiście Jagoda w te szczegóły nie wnikał. Był ponad drobiazgami. Tylko rozstrzeliwał tych, którzy nie wykonali kwartalnego planu. I Żukow też nie wgłębiał się w szczegóły. Z jego pamiętników wynika, że jako szef Sztabu Generalnego nie miał najmniejszego pojęcia o liczbie czołgów, samolotów i artylerii znajdujących się pod jego komendą. Tuż przed upadkiem Związku Radzieckiego zostało nawet oficjalnie potwierdzone, że Żukow w rzeczy samej nie miał pojęcia o liczebności Armii Czerwonej. Nawet bladego824. Jak można planować ruchy swoich wojsk, gdy nie wiesz, ile ich masz? Toteż Żukow wcale nie planował. Ani przed wojną, ani w jej trakcie. Takimi drobiazgami zajmowali się inni: coś tam kalkulowali, kreślili i obliczali. Zajmowały się tym sztaby. A pracy w sztabie, jak wynika z opinii i wypowiedzi Wielkiego Stratega, on absolutnie nie znosił. Nie można jednak być strategiem i przy tym nie znosić pracy w sztabie. Podobny strateg byłby mniej więcej kimś takim jak architekt, który gardzi kreślarstwem i rysunkiem, albo mistrz szachowy, który nie lubi grać w szachy. Czym jest sztab?

824

—

Generał lejtnant N. G. Pawlenko, „WiŻ”, 1988 nr 1, s. 26.

Z braku innego powołam się na swoje dość ograniczone doświadczenie. Osobiście służyłem i w dużych sztabach. Nawet w czasie pokoju sztab okręgu wojskowego to ogromny i skomplikowany mechanizm. W sztabie okręgu są setki generałów i oficerów. Praca w sztabie z zewnątrz wydaje się łatwa i prosta. Tym, którzy tam nie harowali. Sztab pracuje całodobowo, w dzień i w nocy, bez dni wolnych i świąt. Wręcz przeciwnie, w wolne i święta poziom gotowości się podnosi. Dowódca okręgu, nawet bardzo rzeczowy i rozsądny, nawet w czasie pokoju, absolutnie nie jest zdolny kierować armiami, korpusami, dywizjami i brygadami swojego okręgu, gdy w pracy sztabu powstała ekstremalna sytuacja, gdy wydział topograficzny nie zaopatrzył wykonawców w niezbędne mapy, gdy łącznościowcy nie nawiązali łączności z podwładnymi, gdy zarząd operacyjny nie wykonał jakichś obliczeń, gdy na biurku dowodzącego w odpowiedniej chwili nie znalazły się mapy z aktualną sytuacją po rozpoznaniu zwiadu. A wyobrazić sobie pracę Sztabu Generalnego nie jest mi dane. Służyłem tylko w jednym z tuzina Głównych Zarządów Sztabu Generalnego. W Drugim. W moich czasach to były długie korytarze, tylko nad ziemią — dziewięć pięter. I wszystkie gabinety do oporu wypełnione pułkownikami. To tylko centralna, widoczna część tylko jednego Głównego Zarządu Sztabu Generalnego. A po Moskwie i pod Moskwą rozrzucono niezliczone, niewidoczne dla obcego oka filie. I po całym kraju — do granic. I poza granicami — również. Po całym świecie. I oto opowiadają nam, jak to Żukowowi wystarczyło jedno spojrzenie na mapę, żeby zrozumieć i ocenić sytuację. Takie oświadczenia są miłe dla ucha. Jednak fabryki kartograficzne Głównego Zarządu Topograficznego Sztabu Generalnego drukują mapy, na których pokazane są lasy i góry, jeziora, morza i rzeki, miasta i osady, drogi i mosty, ale informacji ani o własnych jednostkach, ani o przeciwniku na tych mapach nie ma. Zanim Żukow skieruje swój sokoli wzrok na roboczą mapę, ktoś na niej powinien był powstającą sytuację odzwierciedlić. I ciągle ją odnawiać, bazując na informacjach, które mkną jak potok. I ktoś powinien był połączyć w jedną całość tysiące najróżnorodniejszych danych, od prędkości wiatru na wysokości 5000 metrów i stopnia amortyzacji opon samochodowych w jednostkach transportowych do zapasów krwi w szpitalach polowych i liści bobkowych w kuchniach pułków i dywizji.

A to wszystko — praca gigantycznych mechanizmów. Obejmowanie wzrokiem z pagórka nie wystarczy. Generał bez sztabu jest jak grono ekspertów bez mózgu. To maszynista bez lokomotywy. To Kolumb bez Ameryki. To generalny komisarz bezpieczeństwa państwowego na budowie kanału z rewolwerem typu Nagan w dłoni, ale bez biura projektowego. A teraz przypomnijmy sobie, że Naczelny Wódz, marszałek Związku Radzieckiego Stalin kierował wojną w oparciu o całą informacyjną, intelektualną i analityczną potęgę Sztabu Generalnego. Dowodzący frontami kierowali swoimi wojskami, opierając się na sztabach frontów. A pomiędzy Moskwą i punktami dowodzenia frontów krążył Żukow, który... swego sztabu nie posiadał. Dlatego samodzielnie kierować wojskami i w ogóle wojną Żukow nie mógł. Nie miał w rękach narzędzia. Właśnie brak narzędzi do pracy zmieniał Żukowa ze stratega w nadzorcę z kijem. Sam Żukow właśnie w ten sposób opisuje swoje obowiązki: zjawia się tam, gdzie jest przygotowywana operacja strategiczna, sprawdza, czy dobrze dowódcy i ich sztaby zrozumieli cel, który wytyczył Wódz, i czy wszystko zostało zrobione, żeby bojowy cel wykonać dokładnie i na czas. Obowiązki Żukowa podczas operacji to kontrola i napór na dowodzących: dalej, na Syczewkę!!! Nie mógł Żukow bez własnego sztabu, nawet będąc po trzykroć genialnym, kierować takimi masami wojska na nieogarnionych terenach. Żukow — pas napędowy. Żukow — pańskie oko. Żukow — poganiacz. Ale Żukowa poniosło. I to nawet bardzo. Uroił sobie, że jest wojskowym geniuszem, decydującą i kierującą siłą. Żukow opowiadał otoczeniu o tym, że Stalin był zazdrosny o jego chwałę i pragnął jej dla siebie. Oto kolejny lizus pyta, dlaczego Stalin po wojnie wygnał Żukowa i kazał mu dowodzić okręgiem wojskowym na Uralu. „Żukow spokojnie odpowiedział:

— Zawiść dla mojej chwały”825. Stalin (jeśli wierzyć Żukowowi) wciąż pragnął chwały. Miałby czego.

3. Wszystko opowiadam w takim oto celu. Niechlubna opowieść o rzekomym upadku Stalina z konia ma swoją historię. Po nieco rozwlekłym wprowadzeniu powracamy do niej. Po wojnie Stalin, mając dość samochwalstwa i złodziejstwa Żukowa, kazał „Marszałkowi Zwycięstwa” dowodzić najpierw Odeskim Okręgiem Wojskowym, potem — Uralskim. I oto 1 maja 1951 roku na centralnym placu Swierdłowska doszło do bardzo nieprzyjemnego wypadku. Defiladę wojsk Uralskiego Okręgu Wojskowego przyjmował Żukow. Na rasowym ogierze o imieniu Malczik (Chłopczyk) objeżdżał wojska. Ale koń pod nim nagle zaczął harcować i tańczyć w miejscu. Żukow go przytrzymał. Po chwili jednak koń stanął dęba i przewrócił się na plecy. Żukow grzmotnął na asfalt, gubiąc czapkę, ordery i medale. Zerwał się i wrzasnął: „Jeździec jest niewinny! Winny jest koń!” Do Stratega rzucili się ordynansi i adiutanci, pomknęła karetka. Konia złapano, uspokojono, wyprowadzono. Żukowa podniesiono, otrzepano i wysłano na trybunę. Wydarzyło się to nie gdzieś w ujeżdżalni podczas nocnych ćwiczeń, a na defiladzie. I widziały to tysiące ludzi. Konia natychmiast zesłano — do 5. remontowej fabryki Uralskiego Okręgu Wojskowego. Na wierzchowca niebywałej urody założyli chomąto i wprzęgli go do furmanki. Do końca swego żywota woził nie najbardziej aromatyczne substancje. Uwierzmy Żukowowi: jeździec jest niewinny, winny jest koń. Ale zapytajmy: a kto kogo wybierał? Jeździec konia czy koń jeźdźca? Jak to się stało, że doświadczony kawalerzysta Żukow tak nieodpowiedzialnie potraktował przygotowania do defilady? A przecież to sprawa wagi państwowej. Jeżeli koń jest młody i gorący, czy nie można było wybrać 825

—

„Ogoniok”, 1988 nr 18, s. 19.

innego? Jeżeli koń jest niedostatecznie ujeżdżony, to należało go ujeździć. Albo z niego zrezygnować. Kto powinien był się tym zająć? Różnie to w życiu bywa. Niech koń będzie winny. Wystraszył się, wierzgnął. Ale czy warto było mścić się na koniu? Sam Żukow o tym wypadku nie wspominał i nie rozmyślał. Ale tysiące ludzi pamiętało. Pamięć narodu trwalsza od archiwów. Cztery dziesięciolecia później w Jekaterynburgu nakręcono film dokumentalny o tym wypadku — Chomąto dla czerwonego konia. Ten film przysłał mi dawny przyjaciel, uralski dziennikarz Andriej Kulik. Film polecam szerokim masom.

4. Teraz wróćmy do „najprawdziwszej książki o wojnie”. A przy tym nie zapominajmy, że sam Żukow pewnego razu na oczach wszystkich podczas uroczystej defilady wojsk grzmotnął na ziemię. O swoim upadku Żukow postanowił ludu nie informować. W pierwszym wydaniu pamiętników, które ukazało się za życia Żukowa, na temat upadku Stalina z konia też nie ma ani słowa. Jest to zrozumiałe: wstecznik Susłow826 nakazał „ciąć na żywca”, wyrzucając z dzieła „najważniejsze”. Po śmierci Żukowa ukazało się jeszcze osiem wydań. Ale i w nich na temat upadku Stalina nie ma nawet wzmianki. A potem córka Żukowa, Maria Gieorgijewna, niespodziewanie znalazła „pierwotny rękopis” i ukazało się dziesiąte „najprawdziwsze” wydanie, do którego włączono wszystko to, co wycięli obskuranci. Teraz „najważniejsze” zostało wreszcie przywrócone. Wśród tego „najważniejszego” — opowieść, jak Stalin spadł z konia podczas treningu. Jesteśmy łatwowierni. Zgódźmy się, że ten epizod nie jest wymyślony przez obrotną córkę Stratega i jej łotrzykowatych współautorów po śmierci marszałka, a napisany przez Żukowa w pierwszej połowie lat 60. Lub przynajmniej wziął się z jego ustnej opowieści. Co się wówczas okazuje? 826

— Michaił Susłow (1902–1982) — działacz komunistyczny ZSRR. Sprawował kontrolę nad ideologią partii komunistycznej, propagandą i kulturą [przyp. tłum.].

Wówczas się okazuje, że Żukow jest łajdakiem. Upadek Żukowa — podczas defilady. Historycznie odnotowany. Tysiące świadków. „Upadek” Stalina — podczas treningu. Ale świadków tych treningów i upadku brak. I Żukow na własne oczy upadku Stalina nie widział. Źródło informacji Żukow ma tylko jedno — syna Stalina, Wasilija. Źródło niesłychanie wygodne. Kiedy pierwsze wydanie „najprawdziwszej książki o wojnie” ujrzało światło dzienne, Wasilij Stalin od siedmiu lat znajdował się w zaświatach. Dlatego nic powiedzieć nie mógł. A gdy grupa przodowników pisarskiej pracy dopiero rozpoczynała tworzenie „wspomnień i refleksji” Żukowa, Wasilij Stalin jeszcze żył, ale znajdował się poza zasięgiem. Siedział w więzieniu. I nie byle jakim, a Lefortowskim827. Potem go wypuszczono, ale „w drodze wyjątku z obowiązującego ustawodawstwa” skierowano na zsyłkę, podczas której zmarł. Oto pytanie: o czym to uczciwy człowiek powinien opowiadać w swoich wspomnieniach? O tym, co mu się przydarzyło, czy o tym, co przydarzyło się komu innemu? O tym, co sam przeżył, czy o tym, czego sam nie widział, powołując się na jedynego świadka, który rzecz jasna nie mógł zaprzeczyć i sprostować? Żukow o swoim upadku milczy, a o Stalinie „teraz można opowiedzieć...” I opowiada, świadom, że jego książka będzie wydawana w milionowych nakładach i tłumaczona na wszelkie możliwe języki. Każdy czytelnik powinien uznać wybór: — albo córka Stratega jest kłamczuchą i fałszerką; — albo tatuś jest łotrem. Można przyjąć obie możliwości jednocześnie. Ponieważ jedno drugiemu nie zaprzecza.

5.

827

— Więzienie Lefortowskie lub Lefortowo — jedno z najbardziej znanych więzień w Moskwie. Znajdowało się pod bezpośrednią kontrolą KGB (obecnie FSB) [przyp. tłum.].

Niektórzy nadal wierzą: córka Stratega nie zniżyłaby się do fałszerstwa! To, co znalazła, jest autentycznym pierwotnym rękopisem pamiętników Żukowa. Zgoda. Niech tak będzie. Wtedy powtórzę urywek z pamiętników. Jest to rzekoma opowieść Wasilija Stalina: „Od nieumiejętnego użycia ostróg koń poniósł ojca po placu. Ojciec chwycił za grzywę, próbował utrzymać się w siodle, ale nie dał rady i spadł. Podczas upadku stłukł sobie ramię i głowę. A jak wstał, splunął i powiedział: Niech defiladę przyjmuje Żukow. Jest doświadczonym kawalerzystą”. Wyobraźmy sobie, że Żukow siedzi w przytulnym gabinecie, za oknem wyje zamieć, w kominku palą się drwa, a on z rozkoszą wpisuje do swoich pamiętników Stalinowskie słowa, których osobiście nie słyszał. Gdyby uwierzyć Żukowowi, Stalin powiedział: Gdzie mi niezdarnemu na koniu harcować. Niech doświadczony kawalerzysta Żukow harcuje na koniu. Że niby jemu taka przykrość w żaden sposób nie może się zdarzyć. Oto Freud w najczystszej postaci: zbity chłopczyk w swoich mściwych marzeniach widzi siebie jako zwycięzcę, a sprawcę obrazy — w krwi i łzach. Haniebny upadek doświadczonego kawalerzysty z konia na defiladzie nie dawał spokoju ani jemu samemu, ani jego rodzinie, ani kapłanom kultu jednostki Żukowa. Dlatego prawda na temat upadku Żukowa w ich marzeniach przekształciła się w nieprawdę o Stalinowskim upadku. Te marzenia potem zostały puszczone w świat jako „najważniejsze”, jako święta prawda, której Wielkiemu Strategowi obskuranci nie pozwolili wypowiedzieć za życia.

6. Zmarłemu Żukowowi można przypisać każde słowa, powołując się na zmarłego syna Stalina. Ale co robić z pułkownikiem Masłowem, który w 1945 roku, jako major, osobiście wybierał konia dla Stalina? Masłow był instruktorem jazdy konnej i mimowolnym świadkiem Stalinowskiego upadku. Ten świadek żyje. I pamięta, i potwierdza. I jego autorytet jest niezaprzeczalny...

Młody lejtnant Masłow był uczestnikiem historycznej defilady na placu Czerwonym 7 listopada 1941 roku. Prosto z defilady — do boju. Do samego piekła. Tamtej jesieni niemieckie czołgi, transportery, ciągniki artyleryjskie, samochody i motocykle ugrzęzły w błocie i śniegu, a radziecka kawaleria walczyła! Dla niej ani błoto, ani śnieg nie były przeszkodą. Szczególnie wyróżniły się kawaleryjskie korpusy generałów majorów P. Biełowa i L. Dowatora. Za wybitny wkład w obronę Moskwy kawaleryjski korpus Biełowa został przekształcony w 1. Gwardyjski, Dowatora — w 2. Gwardyjski. Biełow skończył wojnę w Berlinie jako generał pułkownik, dowódca 61. Armii, Bohater Związku Radzieckiego, kawaler dziesięciu orderów bojowych, w tym trzech Orderów Suworowa pierwszej klasy i jednego Orderu Kutuzowa też pierwszej klasy. A Dowator zginął pod Moskwą. Pośmiertnie uhonorowany tytułem Bohatera Związku Radzieckiego. Lejtnant Masłow był łącznikiem właśnie między nimi, generałami Biełowem i Dowatorem. Kawaleryjskie korpusy działały na głębokich tyłach wroga, dlatego dostarczanie im doniesień było sprawą wyjątkowo odpowiedzialną i niebezpieczną. Za bohaterstwo okazane pod Moskwą w 1941 roku lejtnant Masłow został przedstawiony do Orderu Sławy III klasy. Nagroda odnalazła bohatera dopiero w 1968 roku. A na Order Czerwonej Gwiazdy nie trzeba było długo czekać. Już wtedy, w odległym 1941 roku, dowódca 33. Armii generał lejtnant I. Maslennikow zdjął własny order i przypiął do piersi odważnego oficera. Pod koniec wojny major Masłow dowodził pułkiem. Czy można wątpić w prawdziwość relacji tak zasłużonego weterana? Można. Wysłuchajmy świadka, który zasługuje przynajmniej nie na mniejsze zaufanie. Nazywa się Igor Fiodorowicz Bobylow. Pułkownik. Profesor. Kierownik katedry hodowli koni Moskiewskiej Akademii Weterynaryjnej. Przez ponad 40 lat, do samej śmierci, był członkiem Prezydium Federacji Sportu Hipicznego ZSRR i wiceprezydentem tej instytucji. Ponad 20 lat należał do Międzynarodowego Biura Federacji Sportu Hipicznego. Jego autorytet w tej dziedzinie został uznany nie tylko w naszym kraju, ale i daleko poza jego granicami. Z jego zdaniem liczył się Międzynarodowy Komitet Olimpijski. Służbę wojskową pułkownik Bobylow odbywał głównie w Moskwie — w Maneżu Ludowego Komisariatu Obrony ZSRR (później —

Ministerstwo Wojny i Ministerstwo Obrony ZSRR). Właśnie on, pułkownik Bobylow, był odpowiedzialny za selekcję koni do moskiewskich defilad. O swojej służbie napisał niezwykłą książkę Wsadniki s Krasnoj płoszczadi828. Z tej książki dowiadujemy się wielu interesujących faktów. Między innymi: i Żukow, i Rokossowski rozpoczęli ćwiczenia w Maneżu pod koniec maja 1945 roku, obaj od początku znali swoje role, tzn. Stalin od samego początku nie przewidział dla siebie roli w przyszłej uroczystości; od 1944 do 1953 roku Stalin w Maneżu ani razu nie był; kawalerzysta pułkownik Masłow, który rzekomo wybierał konia Stalinowi, w książce nie jest wspomniany. I ten ostatni fakt zmusza do przyjrzenia się uważniej pułkownikowi Masłowowi.

7. Na początek zwróćmy uwagę na to, co widać gołym okiem. Po pierwsze — legitymacja uczestnika Defilady Zwycięstwa z numerem 1. Nie 213 czy 1341. Pierwszy numer świadczy nie tylko o bezczelności, ale i głupocie. Działać, towarzyszu pułkowniku, trzeba subtelniej. Zgoda, drobiazg. A to coś poważniejszego: w 1941 roku lejtnant Masłow został przedstawiony do Orderu Sławy III klasy. Ale order przecież był żołnierski. Odznaczano nim szeregowych, sierżantów i starszych sierżantów. Istniała tylko jedna kategoria oficerów, których tym orderem mogli odznaczyć: młodsi lejtnanci lotnictwa, powiedzmy: szeregowi nieba. Ale on nie był młodszym lejtnantem. I nie w lotnictwie. I jeszcze: w grudniu 1941 roku naszego bohatera–kawalerzystę przedstawiono do Orderu Sławy, który został ustanowiony... 8 listopada 1943 roku. Z Orderem Czerwonej Gwiazdy też niewypał. Dowódca 33. Armii, generał lejtnant Maslennikow, nie zdejmował tego orderu ze swojej piersi i nie przypinał na pierś lejtnanta Masłowa. Ponieważ nigdy Maslennikow nie dowodził 33. Armią i nie miał z nią żadnego związku... 828

—

Izdatielskij centr Fiodorow, Moskwa 2000.

Te drobne niezgodności widzi każdy. Wystarczy przyjrzeć się szczegółom. Weteran wojny starszy sierżant–erkaemista Siergiej Antonowicz Buturlin postanowił zgłębić temat. Wyjaśnił, co następuje. Najwyższy stopień wojskowy „pułkownika” Masłowa to lejtnant. Tego stopnia pozbawiono go w 1945 roku po wyroku trybunału wojskowego Grupy Radzieckich Okupacyjnych Wojsk w Niemczech. Po prostu nie jest on pułkownikiem i nawet nie lejtnantem. Uczestnikiem defilady na placu Czerwonym 7 listopada 1941 roku Masłow nie był. Od września 1941 roku do 16 kwietnia 1942 roku znajdował się na Uralu. W 1941 roku na froncie nie był. Pod Moskwą nie walczył. W 1. i 2. gwardyjskich kawaleryjskich korpusach nie służył. Doniesień generałom Biełowowi i Dowatorowi nie dostarczał. Na froncie był trzy miesiące, od maja do sierpnia 1942 roku. Po czym słuch po nim zaginął. Państwowymi odznaczeniami nieodznaczany. Order Sławy III klasy nr 763027 nie należy do niego. I Order Czerwonej Gwiazdy, którym przechwalał się Masłow, też nie jest jego. Do generała armii Maslennikowa, który rzekomo zdjął go ze swojej piersi, ten order też nigdy nie należał. Legitymacja uczestnika wojny serii 3 nr 092488 z pieczątką komendy wojskowej miasta Odincowo trafiła na komendę, ale nikomu nie została wydana, zniknęła z komendy niewypełniona, powiedzmy: przepadła bez śladu. Masłow sam wypełnił tę legitymację na swoje nazwisko. Jak i zaświadczenie uczestnika Defilady Zwycięstwa z numerem 1. Legendarny kawalerzysta Masłow, „którego znała prawie cała armia, który był znany nawet na Kremlu”, nie miał okazji zostać uczestnikiem Defilady Zwycięstwa na placu Czerwonym. Istniała pewna przeszkoda. W tym czasie chwacki jeździec odsiadywał swoją dychę. Swoją Defiladę Zwycięstwa przyjmował na pryczy albo pod nią. A najciekawsze jest to, że po odsiedzeniu swojego od gwizdka do gwizdka obywatel Masłow nie został zrehabilitowany, wyrok nie został anulowany. Ten fakt prowadzi nas na nowe wyżyny świadomości. Z pięciu milionów radzieckich żołnierzy i oficerów, którzy trafili do niewoli, pod koniec wojny uszło z życiem około dwóch milionów. Półtora miliona udało się podstępem i przemocą sprowadzić do Związku Radzieckiego i osadzić w

obozach. Po Stalinie wszystkich, którzy to przetrwali, wypuszczono, zrehabilitowano, skazanie zatarto. A nasz bohater wyrok odsiedział, ale nie został zrehabilitowany. Z tego wynika, że zamknęli go nie za to, że po prostu trafił do niewoli, a za coś poważniejszego. Swoją dychę zarobił uczciwie. Kropkę w tej historii postawił mój dawny zasłużony przeciwnik, zastępca głównego redaktora gazety „Krasnaja zwiezda”, pułkownik Witalij Iwanowicz Moroz, publikując dźwięczny jak policzek artykuł o tym łajdaku: „Nie, nie przygotowywał się Stalin do przyjmowania Defilady Zwycięstwa na białym koniu. To S. N. Masłow wymyślił legendę o tym, że rzekomo osobiście wybierał dla niego łagodnego konia i został mimowolnym świadkiem wypadku Naczelnego”829. A dyskutujemy, przypomnę, nie o tym, czy spadł Stalin z konia czy nie spadł. To nieistotne. Dyskutujemy o czym innym: czy rozumiał Stalin w 1945 roku, że sprawę swoją ostatecznie i nieodwołalnie przegrał, czy nie rozumiał? Nie na umiejętności jazdy konnej polegał problem, a na braku powodów do uroczystości. Wówczas na defiladach obywano się w ogóle bez koni. 7 września 1945 roku odbyła się defilada wojskowa w Berlinie z udziałem nie tylko jednostek Armii Czerwonej, ale i wojsk sojuszniczych: brytyjskich, amerykańskich, francuskich. Defiladę przyjmował Żukow. Bez konia. Jakoś nie wypada przy końcu pierwszej połowy XX wieku obok amerykańskich samochodów na szkapie harcować. Nie te czasy. I 24 czerwca 1945 roku na defiladzie w Moskwie, w żaden sposób nie pomniejszając wagi chwili, wręcz przeciwnie, nadając jej nowe brzmienie, problem umiejętności jeździeckich można było rozwiązać radykalnie: całkowicie i ostatecznie wyłączyć konia z repertuaru defilad wojskowych. Nie wnikając w istotę sporu, moi przeciwnicy wykorzystali pośredni dowód: Stalin aż się palił do przyjmowania defilady! Przygotowywał się! Próbował! A skoro tak, to z tego nieuchronnie wynika, że Stalin podzielał radość zwycięstwa z tłumem, z całym swoim oszukanym, zastraszonym, zahukanym, okaleczonym, zdeprawowanym i upodlonym ludem. Ale ten dowód posiada małą skazę: praźródła. Są dwa praźródła: żywy świadek i dokument.

829

—

„Krasnaja zwiezda”, 21 marca 2003.

Świadek, „pułkownik” Masłow, okazał się samozwańcem, oszustem i łajdakiem. A dokument — „pierwotny rękopis” pamiętników Żukowa — był pisany przez bezczelnych i głupich oszustów i łajdaków. Na dodatek też samozwańczych. Masłow podawał się za pułkownika, a pułkownicy, którzy tworzyli „pierwotny rękopis” pamiętników Żukowa, podawali się za marszałka.

ROZDZIAŁ 78. ŁAPAĆ FAŁSZERZA! Wiele stron frontowych kronik sfałszowano dzięki staraniom stalinowsko– breżniewowskiej ekipy ideologicznej nie do poznania. Wystarczy powiedzieć, że przez długie lata akceptowano bez zastanowienia brane z sufitu liczby jeńców i poległych. Dokładnej ich liczby dotychczas nie znamy830. GENERAL PUŁKOWNIK PRAWA A. MURANOW, PUŁKOWNIK PRAWA W. ZWIAGINCEW, DOSJE NA MARSZAŁA

1. A więc nie chodzi o konia i umiejętności jeździeckie, a o zrozumienie przez Stalina zwycięską wiosną 1945 roku historycznie nieuniknionej zagłady Związku Radzieckiego. Gdyby spojrzeć na sytuację przez zwykłe okulary, to widać zwycięstwo: był łotr Hitler, Armia Czerwona go zniszczyła, wielkość Naczelnego Wodza jest niepodważalna. Gdyby jednak spojrzeć na sytuację przez lornetę, to obraz odsłania się niezbyt wesoły. Tak, Hitlera zniszczono. Ale nie po to przecież Stalin doprowadził Hitlera do władzy, żeby później po prostu go zdławić. Nie po to po I wojnie światowej Stalin w tajemnicy umacniał i pomnażał potęgę wojskową Rzeszy, żeby ta potęga na niego uderzyła. Nie po to przecież w sierpniu 1939 roku Stalin spuścił Hitlera z łańcucha, żeby potem uciekać przed nim pod mury Moskwy i Stalingradu. Ręką Mołotowa Stalin podpisał w Moskwie pakt o początku II wojny światowej. Czy dla Stalina miało sens „ratowanie świata przed brunatną dżumą”, skoro sam tę dżumę wyhodował i wykarmił, skoro sam wypuścił tę dżumę na Europę, skoro sam uruchomił detonator II wojny światowej?

830

135.

—

A. Muranow, W. Zwiagincew, Dosje na marszala, Andriejewskij flag, Moskwa 1996, s.

Od chwili przejęcia władzy bolszewicy „rozniecali światowy pożar”, ale w nim spłonęli. Stalin miał zamiar skorzystać z rezultatów przyszłych niemieckich wypraw i grabieży: niech Hitler utoruje nam drogę, niech zmiażdży i podbije wszystkich swoich bliższych i dalszych sąsiadów, niech przy tym utraci i rozproszy swoje siły... Dwa dziesięciolecia Stalin przygotowywał Armię Czerwoną i cały kraj do zwycięskiego wyzwoleńczego marszu do spustoszonej przez wojnę, rozszarpanej i zrujnowanej Europy Na te przygotowania zużyto niewiarygodne zasoby, dla nich komuniści wytępili dziesiątki milionów obywateli własnego kraju. W sierpniu 1939 roku Stalinowi udało się zderzyć Niemcy z Wielką Brytanią i Francją. Pozostawało doczekać chwili, kiedy europejskie bestie rozszarpią się nawzajem na strzępy... Ale po dwóch latach wojna, wbrew genialnym zamierzeniom i planom, wtargnęła do włości Stalina, i wodzowi ludów przyszło walczyć z tym diabelskim plugastwem, które sam stworzył na własny obraz i podobieństwo. W tej wojnie Stalin musiał zużyć rzeczywiście nieprawdopodobne zasoby i zabić kolejne, nowe dziesiątki milionów swoich niewolników. Rezultat przedsięwzięcia: zrujnowany, rozgrabiony, spustoszony, wykrwawiony kraj, kilka całkowicie wytępionych pokoleń mężczyzn, na zawsze nadszarpnięta żywotność nacji, zagwarantowana perspektywa upadku, ostatecznego rozkładu, degradacji i wymierania. Według planów Stalina, w trakcie wojny Europa powinna była dostać śmiertelny cios i wszystkie jej państwa jako „republiki” miały wejść w skład Związku Radzieckiego. Ale wszystko potoczyło się odwrotnie. Śmiertelny cios otrzymał tylko Związek Radziecki. Polska, Wielka Brytania, Niemcy, Francja, Włochy — oto są. A Związek Radziecki? Gdzie jest? Gdzie się podział? Gdzie jest Armia Czerwona? Co po niej pozostało? Gdzie jest radziecki zwycięski naród? Stalin budował w Moskwie Pałac Rad, żeby w nim przyjmować w skład ZSRR nowe republiki, włącznie z tą Ostatnią. Ale stało się tak, że nowych republik w składzie ZSRR w wyniku wojny nie przybyło. Przeciwnie — podczas powojennego rozkładu wszystkie republiki odpadły. I Rosja pozostała sama. Marzenie komunistów spełniło się na opak. W chwili śmierci Stalina Moskwa była stolicą związku 16 republik. W wyniku dziesięcioleci

bezlitosnej walki i nieprzerwanych zwycięstw pod władzą Kremla pozostała tylko jedna republika. Ostatnia. I któż wie, co czeka ją jutro. A przed nami wciąż te same nierozwiązane problemy: jak to się stało, że katastrofalnie nieprzygotowana do wojny Rzesza potrafiła zadać śmiertelny cios potężnemu Związkowi Radzieckiemu i jego Armii Czerwonej? Jak wytłumaczyć tak haniebny dla Związku Radzieckiego finał II wojny światowej po tak wspaniałym przystąpieniu do niej?

2. Nasi marszałkowie i uczeni odpowiedzi na te pytania nie udzielili. Nie mają czasu na zajmowanie się głupstwami. Mają dużo ważniejszą sprawę — walkę przeciwko tym, którzy próbują przekręcić naszą chwalebną historię, oczernić wielkie zwycięstwa. Nigdzie na świecie walka z fałszerzami historii II wojny światowej nie jest prowadzona z taką wściekłością, z takim rozjuszeniem, zaciętością i rozmachem, jak w naszym kraju. Kartkujesz cudzoziemskie pisemka wojenno–historyczne — od wielkiego dzwonu wypowie się jakiś pułkowniczyna... Ale u nas! U nas do walki są wciągnięte rzesze. U nas generałowie maszerują falangą, bijąc i miażdżąc bezczelnych ludzi gniewnymi artykułami i mowami. A co tam generałowie. U nas do walki rzucono niezliczone siły. Pochylmy głowy przed potęgą: Sztab Generalny! Akademia Nauk! Wojskowa Akademia Nauk! I razem z nimi uczelnie wszelkiej maści i kalibru, gazety, radio, telewizja, legiony bojowników niewidzialnego frontu w Internecie zrywają wszystko i wszelkie maski. Duma Państwowa z boku nie pozostała, wybrańcy ludu wypowiedzieli się wyraźnie i w najwyższym stopniu zdecydowanie: Walczmy z fałszerzami! Fałszerstwo nie przejdzie! Obronimy prawdę historii! W trybie ustawodawczym! I co tam uczeni i generałowie! Co tam wybrańcy ludu i inżynierowie ludzkich dusz! U nas do walki z fałszerzami historii wojny ruszyły Siły Zbrojne. U nas czujne organa zmartwiły się problemem. I u nas szef rządu... Mało tego... U nas osobiście Naczelny Głównodowodzący podniósł karzący miecz prawdy, żeby skierować go na głowę każdego szubrawca, który śmie oczerniać. Skala walki jest taka i takie jest napięcie emocji, że niezauważalnie dla samych bojowników ich święta i słuszna sprawa została już narodową ideą

nowej wolnej demokratycznej Rosji. Mędrcy w zakurzonych podręcznikach szukali Idei, a ona nieoczekiwanie rozbłysła nad ich głowami. Mamy znowu Wielki Cel i polega on na tym, żeby uchronić naszą świetlaną przeszłość przed oczernianiem. Wielki Cel jest dobry dlatego, że jest blisko. Wystarczy tylko napisać nowe dziesięciotomowe dzieło! Kolejną konferencję zwołać! Nasilić wychowanie patriotyczne! Książkę przystępną wydać! Film nakręcić i rozreklamować! Ujawnić dokument z archiwum i nim przybić nikczemników do ściany hańby! I przy tym Wielki Cel jest nieosiągalny. Niezależnie od tego, ile przeprowadzisz konferencji, od faktu nie uciekniesz: tamta wojna nie była wyzwoleńcza. Komunistyczni ludożercy i zbóje wymordowali dziesiątki milionów własnych obywateli, nie mogli dać nikomu żadnej wolności. Po prostu dlatego, że nie miało dla nich sensu zabijać wolność we własnym kraju i od razu nieść ją sąsiednim ludom. Nie miało sensu jedną ręką zapędzać własnych obywateli za kraty i druty kolczaste, a drugą zrywać kajdany z sąsiednich ludów. Nie było potrzeby utrzymywać własnych chłopów w kołchozach, a obcych chłopów nagradzać ziemią i prawem wolnego, twórczego gospodarowania. Żadne dziesięciotomowe wydania nie będą w stanie nikomu udowodnić, że hordy komunistycznych niewolników, popędzane od tyłu głowy seriami z karabinów maszynowych oddziałów zaporowych, mogły być wyzwolicielami. Nie mogły! I nie były. Po prostu dlatego, że nie miały o wolności bladego pojęcia. Po prostu dlatego, że konsekwencją upadku Rzeszy stało się niebywałe umocnienie nadzorczo–donosicielskiej władzy we własnym kraju. I niezależnie od tego, ile wydasz popularnych artykułów i książek, nie wymażesz faktu, że towarzysz Stalin przystąpił do wojny jako sojusznik Hitlera, razem z nim Europę dzielił i szarpał. Nie uciekniemy od przeszłości, nie wypierzemy zbroczonego krwią munduru zaborcy, nie przefarbujemy go na biały kolor nieskalanej cnoty: w 1941 roku główne siły Armii Czerwonej przystąpiły do wojny na okupowanych terenach rozszarpanych i podbitych sąsiednich krajów i w 1945 roku zakończyły wojnę okupacją, którą planowano po wsze czasy.

3. A więc Wielki Cel — obalenie fałszerzy — jest bliski i z założenia nieosiągalny. Jak marchewka na kiju przed nosem osła. Na tym polega cały urok. Walczyć o prawdę historyczną można nieskończenie. Bojownicy o Ideę mają zagwarantowane ciepłe posady, honorowe tytuły, czas antenowy i kolejne miliardy na wychowanie patriotyczne. Ja na siebie, drobnego szkodnika, z dumą spoglądam: ilu generałom zapewniam pracę! Obywatele generałowie, gdyby mnie nie było, popadlibyście w rozpacz! A tak, żadnej rozpaczy: nagrody, ordery, nakłady, gościnne sympozja i dożywotnie gwarancje zatrudnienia. Istnieje i jeszcze jeden powód, który nie pozwala obalić fałszerzy historii II wojny światowej żelazną pięścią państwowej ideologii. Chodzi o to, że główni bojownicy walczący z fałszowaniem są jednocześnie głównymi fałszerzami. U nas we wszystkim taki porządek: ze złodziejstwem walczą złodzieje, i nie drobni, a najwięksi, a z korupcją urzędników — najbardziej z nich sprzedajni. I prawdy historycznej bronią ci, którzy z racji stanowiska powinni ją przekręcać. Generał pułkownik D. Wołkogonow, na przykład, był głównym wojennym historykiem. A troszeczkę wcześniej — szefem wydziału propagandy Zarządu Głównego, czyli głównym łgarzem Armii Radzieckiej. 40 lat Wołkogonow wykładał marksizm–leninizm, a później przerzucono go na działkę wojennej historii. Uznano, że ten, kto ideologicznie jest obkuty, nadaje się do gry. I przed Wołkogonowem, i po nim naszą wojenno–historyczną nauką rządzili nie stratedzy, a agitatorzy i krzykacze. Choćby generał lejtnant P. Żylin. Jest i doktorem, i profesorem, i członkiem korespondentem, i laureatem wszelkich nagród. Ale zanim ten uczony mąż stanął na czele Instytutu Wojennej Historii Ministerstwa Obrony ZSRR, piastował wysokie stanowisko prorektora Akademii Nauk Społecznych przy KC KPZR, tzn. szkoły marksistowskiego pustosłowia. Historia wojskowości w naszym kraju znajdowała się w dziale agitacji i propagandy. W cywilizowanym świecie historia wojskowości to pani i matka wszystkich wojskowych nauk, a u nas — pensjonariuszka ideologicznego burdelu. Pod kierownictwem Tielpuchowskich, Żylinów, Wołkogonowów w

naszym kraju wyrosło całe pokolenie całkowicie niedouczonych generałów i marszałków. W Związku Radzieckim książki o wojnie tworzyli ludzie, którzy na jej temat mało mieli do powiedzenia. Marszałek Związku Radzieckiego Iwan Stiepanowicz Koniew, na przykład, powalił na kolana świat wyznaniem, że niemiecki czołg Tygrys był uzbrojony w działo kalibru 100 mm831. Od dnia przełomu pod Stalingradem Armia Czerwona przejęła inicjatywę i najstraszliwszym zwierzęciem, które napotykała na swej drodze, był Tygrys. Ten drapieżnik mógł zatrzymywać pancerne lawiny Armii Czerwonej, czasami bardzo potężne. Żeby z nimi walczyć, trzeba było wiedzieć, na czym polega jego siła i słabość. Każdy żołnierz na froncie musiał pamiętać podstawowe dane taktyczno–techniczne Tygrysa. Pierwsza i najważniejsza charakterystyka czołgu, jak i każdej innej broni, to zdolność do zabijania. Żołnierze przede wszystkim powinni byli zapamiętać, dla kogo i na jakich odległościach to zwierzę jest niebezpieczne, tzn. znać charakterystyki jego armaty. A te zaczynają się od kalibru. Każdemu żołnierzowi wbijano do głowy: 88 mm. I każdemu sierżantowi. I oficerowi. I generałowi. A dowódca frontu na głównym strategicznym kierunku uderzenia, marszałek Związku Radzieckiego Koniew tego nie wiedział. Odpowiadają mi: przecież nie sam pisał swoje pamiętniki! Nie trzeba protestować. Wiem, że nie on je napisał. Inna kwestia: a dlaczego tego nie czytał? Czyżby marszałek nie był zainteresowany przynajmniej pobieżnym zapoznaniem się z własnymi wspomnieniami? I jeszcze pytanie: jak te brednie zostały zweryfikowane przez Instytut Wojennej Historii Ministerstwa Obrony i Wojenno–Historyczny Wydział Sztabu Generalnego? I jak wojskowe wydawnictwo Ministerstwa Obrony mogło coś takiego wydrukować? A przecież nie jest to błąd drukarski. Na tej samej stronie ludzie, którzy tworzyli pamiętniki marszałka Koniewa, oszołomili postępową ludzkość odkryciem: „Tygrysy Królewskie były jeszcze potężniejsze”. Skoro w opowieści o Tygrysie wspomniano tylko o jednej jego charakterystyce, kalibrze działa, to zdanie na temat Tygrysa Królewskiego można rozumieć tak, że na nim było działo jeszcze większego 831

— 1968].

Sorok piatyj, Wojenizdat, Moskwa 1966, s. 123 [wyd. pol.: Czterdziesty piąty, Warszawa

kalibru. Ale każdy normalny człowiek, który na własną rękę studiuje wojnę, wie, że Tygrys Królewski miał działo tego samego kalibru — 88 mm. Na poprzedniej stronie wybitny dowódca Koniew poraził czytelników wiadomością, że radziecki czołg T–26 był czołgiem szybkim. Inaczej mówiąc, ludzie, którzy pisali pamiętniki marszałka Koniewa, nie mieli pojęcia nie tylko o niemieckich czołgach, w tym o najpotężniejszych, ale i o radzieckich czołgach, w tym o najliczniejszych w dniu 22 czerwca 1941 roku. Wszak każdy uczeń, który interesuje się historią wojny, wie, że maksymalna prędkość T–26 to 30 km/h. To wybaczalne, jeżeli po stoczeniu wojny nic nie wiesz na temat niemieckiego czołgu, ale jak wybaczyć ignorancję co do własnego sprzętu, w który są uzbrojone jednostki pod twoją komendą? A jak nie wiesz, to lepiej milcz. Po co pozwoliłeś we własnym imieniu pisać pamiętniki? To tylko trzy przykłady na dwóch stronach. A wszystkie książki marszałka Koniewa składają się tylko z takich przykładów. Wszystko to jest tłumaczone na inne języki i wywołuje wesołe ożywienie wśród mas czytelników. A u nas nikt na to nie reaguje. Na temat pamiętników Koniewa od 40 lat odbywają się konferencje czytelników we wszystkich akademiach i szkołach wojskowych i nikt nie oburza się, nie protestuje, nie pisze dementujących artykułów, książek i prac naukowych. A przecież poziom ignorancji w pamiętnikach Żukowa jest nieporównywalnie wyższy niż w pamiętnikach Koniewa. Ale moi liczni krytycy tego jakoś nie zauważają. A nieznajomość podstaw rodzi nową i głębszą niewiedzę. I oto rezultat. W kwietniu 2005 roku odbyła się olbrzymia konferencja naukowa: lampasy, szlify, stopnie naukowe, referaty, dyskusje, szampan. Z epokowym przemówieniem wystąpił zastępca ministra obrony Rosji, szef uzbrojenia Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej, generał armii A. Moskowski. I nie jest okropne to, że plótł głupoty, a to, że nikt nie zaprzeczał. Generał armii Moskowski, na przykład, opowiedział o tym, że dwa lata przed atakiem Niemiec w Związku Radzieckim „utworzono 125 nowych dywizji”. Intencje generała armii są zrozumiałe. Ma rozkaz kłamać, że nasz kraj do wojny w ogóle się nie przygotowywał. Albo przygotowywał się byle jak.

Ale Związek Radziecki przygotowywał się. I to dość poważnie. I mógłby następny mówca, zastępca dowódcy Wojsk Lotniczych, generał pułkownik A. Nagowicyn się sprzeciwić: nie dwa lata przed, a już na początku czerwca 1940 roku i do początku czerwca 1941 roku, tzn. w ciągu roku, tylko w składzie Wojsk Lotniczych sformowano 79 nowych dywizji lotniczych. Ale zastępca dowódcy Wojsk Lotniczych generał pułkownik Nagowicyn w kwestiach lotnictwa nieszczególnie jest zorientowany, więc nikt nie oponował. Ktoś z obecnych mógłby dodać: w ciągu tegoż roku zostało utworzonych 61 pancernych dywizji. Ogółem w ciągu jednego roku — 140 samych lotniczych i pancernych dywizji. Ale przecież najwięcej powstało dywizji strzeleckich. A jeszcze zmotoryzowane. W wojskach powietrznodesantowych tworzono nowe brygady (to mniej niż dywizja) i korpusy (to więcej niż dywizja), a dywizji jako takich nie było. Ale nie oznacza to, że Wojska Powietrznodesantowe trzeba odrzucać. A oprócz tego — korpusy i dywizje Wojsk Obrony Przeciwlotniczej, dywizje NKWD itd. itd. Generał armii Moskowski jest myślicielem pokroju Żukowa. On nie tylko mówi i myśli jak Żukow, ale robi to z oszałamiającą precyzją, aż do przecinków. Marszałek Związku Radzieckiego Żukow: „Od stycznia 1939 roku do 22 czerwca 1941 roku Armia Czerwona otrzymała ponad siedem tysięcy czołgów. W 1941 roku przemysł już mógł wyprodukować około 5,5 tysiąca czołgów wszystkich typów. Co do KW i T–34, to przed rozpoczęciem wojny fabryki zdążyły wyprodukować 1861 czołgów”832. Generał armii Moskowski: „Od stycznia 1939 roku do 22 czerwca 1941 roku Armia Czerwona otrzymała ponad siedem tysięcy czołgów. W 1941 roku przemysł już mógł wyprodukować około 5,5 tysiąca czołgów wszystkich typów. Co do nowych czołgów typu KW i T–34, to przed rozpoczęciem wojny fabryki zdążyły wyprodukować 1861 czołgów”833. Te liczby zostały dawno sprostowane. Polecam generałowi Moskowskiemu i każdemu, kto bił mu brawa, „Zbiór statystyczny nr 1”, wydany przez Ministerstwo Obrony w 1994 roku: 21 czerwca czołgów KW było 711, T–34 — dokładnie 1400. Informator jest dobry pod tym względem, 832 833

— —

Wospominanija i razmyszlenija, 1969, s. 205. „Krasnaja zwiezda”, 13 kwietnia 2005.

że podaje, kto, kiedy i ile czołgów wyprodukował, która fabryka, kiedy, komu i ile wysłała. Liczby ze „Zbioru statystycznego” są potwierdzone przez dane z archiwów, a dane generała Moskowskiego zapożyczono z kłamliwych pamiętników niedouczonego Marszałka Zwycięstwa.

4. Dalej generał armii Moskowski podał, że w czasie wojny radziecki przemysł wyprodukował 490 tysięcy dział... Geneza tego jest następująca: w latach 60. XX wieku ta liczba była oficjalna. Właśnie ją umieścił Żukow w „najprawdziwszej książce o wojnie”. W 1974 roku Żukow zmarł, a liczbę w tym czasie podano inną: w czasie wojny radziecki przemysł wyprodukował nie 490 tysięcy dział i moździerzy wszystkich kalibrów, a 825 tysięcy. Różnica, jak widać, nie jest mała — 335 tysięcy. Jedna trzecia miliona. Równocześnie zostały zweryfikowane liczby produkcji samolotów, czołgów i innego uzbrojenia. Nową liczbę wpisano do „Radzieckiej encyklopedii wojskowej”. I pod tym podpisali się marszałek Związku Radzieckiego A. Grieczko, admirał marynarki Związku Radzieckiego S. Gorszkow, główny marszałek lotnictwa P. Kutachow, generałowie armii A. Jepiszew, S. Iwanow, N. Ogarkow, I. Pawłowski, I. Szawrow, I. Szkadow, cały pluton generałów pułkowników, półtora legionu uczonych, profesorów i doktorów. Co miał robić zmarły Żukow? Czy nadal upierać się przy błędnych, ewidentnie zaniżonych liczbach, podsuniętych mu przez czyjąś wrogą dłoń? Oczywiście, że nie! Zmarły Marszałek Zwycięstwa natychmiast zdecydowanie naprawił swój błąd. A żeby nie powstały żadne niepożądane dyskusje, pojawił się i przypisik: wzięto tę liczbę nie z sufitu, a z „Radzieckiej encyklopedii wojskowej”, Wojenizdat, Moskwa 1976, tom 2, s. 66. Jest to jeszcze jeden przykład przebudzenia się pamięci zmarłego wodza. Problem generała armii Moskowskiego polega na tym, że myśli on wedle pierwszego wydania pamiętników Żukowa. A czas leci. Nikt nie dyskutuje, w swoim czasie pierwsze wydanie Wspomnień i refleksji było najprawdziwszą książką o wojnie. Ale pozostawało nią bardzo krótko. Do momentu aż ukazało się drugie wydanie, które całkowicie obalało pierwsze. A potem ukazało się

trzecie wydanie, które obaliło pierwsze dwa. Pamiętniki Żukowa są dobre pod tym względem, że w każdej chwili są całkowicie zgodne z oficjalną linią dnia dzisiejszego. Pojawiają się nowe fakty, nowe interpretacje historii, nowe dokumenty i liczby, zgodnie z nimi zmieniają się poglądy Żukowa. Generał armii Moskowski nie zrozumiał prostej prawdy: Wspomnienia i refleksje są podstawą wszystkiego. Ale powoływać się trzeba nie na pierwsze z brzegu wydanie, a tylko na to, które w chwili obecnej jest ostatnie. Teraz obowiązuje trzynaste wydanie. I tylko ono może być uważane za najprawdziwszą książkę o wojnie. Wszystkie poprzednie to majaczenie, brednie i kłamstwa. Zmarły Żukow idzie z duchem czasu, a żyjący generał Moskowski za szybko zmieniającymi się poglądami Marszałka Zwycięstwa nie nadąża. I siedzą na sali dostojnicy, i klaszczą. Jeden czort: czy 490 tysięcy dział i moździerzy czy 825 tysięcy. Jestem ciekaw, czy gdy była mowa na temat ich osobistych poborów, to byliby równie obojętni wobec różnicy w wysokości 335 tysięcy?

5. Chociaż możliwa jest i jeszcze jedna opcja. Po prostu nasza nauka o historii wojskowości doszła do niepodważalnego wniosku: początkowa liczba, 490 tysięcy, jest jednak poprawna. A 825 tysięcy to wymysł marszałka Grieczki i Jepiszewa z Ogarkowem, którzy do niego dołączyli. Jeżeli tak, to ciekaw jestem, jak na nową (tzn. na starą) liczbę zareaguje zmarły marszałek Żukow? Czy naprawdę w najnowszym wydaniu wróci do początkowej liczby? Najpierw powiedział 490, później, po śmierci — 825, a potem — znowu 490. Tymczasem główny organ Ministerstwa Obrony wyjaśnił: w czasie wojny „front otrzymał 300 tysięcy dział”834. I w tejże gazecie w tym samym numerze podano: „Podczas wojny pracownicy tyłów dali armii 96 tysięcy czołgów, 108 tysięcy samolotów, około dwóch milionów dział i moździerzy różnego kalibru”. Rozumiem, że minister obrony nie zna się na niuansach sztuki wojennej. Ale to nie są niuanse! Moim zdaniem minister obrony powinien czytać 834

—

„Krasnaja zwiezda”, 7 maja 2005.

główną wojskową gazetę. Przypuszczam, że minister nie zna się na zielonych armatach. To jest do wybaczenia. No to niech wyobrazi sobie jakieś inne zielone przedmioty. Ciekaw jestem, czy jest w stanie obywatel minister zauważyć różnicę: 300 tysięcy czy 2 miliony? Gdyby ktoś powiedział: wcześniej myśleliśmy tak, ale teraz uważamy inaczej. Ależ nie. Różne liczby sąsiadują, nie kłócąc się ze sobą: i 300 tysięcy dział i moździerzy, i 490 tysięcy, i 825 tysięcy, i „około dwóch milionów”. Uważam, że nawet pijany debil mógłby się domyślić: coś tu nie gra. Tylko jedna z tych liczb może być prawdziwa. A wszystkie cztery naraz prawdziwe być nie mogą. Ale oto nasi moskiewsko–bałujewscy stratedzy do takiego wysiłku intelektualnego nie są zdolni. Najdziwniejsze jest to, że mowa o oficjalnych liczbach, podawanych całemu światu przez osoby bardzo odpowiedzialne (mam na myśli ich stanowiska, nie działania). Rozdźwięk w oficjalnej lotniczej i pancernej statystyce nie tyle robi wrażenie, ile wzbudza zainteresowanie. Tutaj również bez zgrzytów współistnieją oficjalnie podane przez Ministerstwo Obrony i Sztab Generalny bardzo różne liczby. One zostały podane nie tylko w jednym roku, ale, jak widzieliśmy, tego samego dnia, w tym samym dzienniku. Co prawda na różnych stronach. Samolotów bojowych Związek Radziecki podczas wojny wyprodukował 108 tysięcy. A może 112 tysięcy. Albo 134 tysiące. Albo 136. Albo 137 tysięcy. Każdy może wybrać sobie dowolną liczbę. I każda będzie prawdziwa. I każda ma oficjalne potwierdzenie Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej. Czołgów i dział samobieżnych na ich bazie wyprodukowano 96 tysięcy. Albo 102 tysiące. Albo 108,2 tysiąca.

6. Na tle tych kilku przykładów każdy sam może sobie wyobrazić, co się dzieje w innych dziedzinach rosyjskiej nauki o historii wojskowości. Na przykład w kwestii strat w ludziach, poniesionych podczas wojny. Łatwo policzyć, ile było dywizji w Armii Czerwonej w przededniu wojny. Dzisiaj każdy uczeń, wykorzystując otwarte źródła, może sam ułożyć listę wszystkich dywizji i podać imię dowódcy, miejsce dyslokacji, podporządkowanie, skład. A minister obrony, jego zastępcy, głównodowodzący i wszystkie poniższe

struktury, w których rękach znajdują się wszystkie tajne i ściśle tajne archiwa, nie są do tego zdolni. Nie znają liczby dywizji Armii Czerwonej w dniu 22 czerwca 1941 roku nawet w przybliżeniu. Oni nawet z grubsza nie wiedzą, ile broni posiadała armia w przededniu niemieckiego ataku i ile dostała w trakcie wojny. I można byłoby wybaczyć, gdyby trzymali się jakiejś jednej linii. Wówczas byłoby zrozumiałe — ludzie są w błędzie. Ale nie. Nasi stratedzy operują równocześnie najróżniejszymi liczbami. Łatwo jest obliczyć, ile czołgów, dział, samolotów przemysł wyprodukował przed wojną i w jej trakcie. Ponieważ nie wszystkie archiwa wojenne jeszcze spalono. Ponieważ na rozkaz Stalina od października 1938 roku co wieczór każdy dyrektor zakładów wojskowych osobiście składał Moskwie sprawozdanie o wykonaniu dziennego planu. Za oszustwo — rozstrzelanie. Oszukać nie wolno, bo był zleceniodawca — armia. Przemysł na przykład donosił o oddaniu setki czołgów, a armia dostała dziewięćdziesiąt. Gdzie reszta? I jeszcze: dysponując wszystkimi danymi statystycznymi, Ministerstwo Obrony Federacji Rosyjskiej wciąż z przekonaniem operuje w tym samym dniu danymi o tym, że armia dostała 300 tysięcy dział i równocześnie około dwóch milionów dział. Wyobraźcie sobie, co się odbywa w dziedzinie obliczania strat w ludziach, gdzie liczymy dziesiątki milionów, gdzie statystyka jest zawiła, sprzeczna, niewiarygodna, a nie zawsze była prowadzona w trakcie walk. Paradoks polega na tym: najbardziej niewykształconych generałów świata zebrano w Ministerstwie Obrony i Sztabie Generalnym Rosji. A najzacieklejsza walka o historyczną prawdę jest prowadzona u nas. Przez tych właśnie generałów. A historia wojny na każdym nowym etapie dziejów ukazuje się w doskonale nowym, niepodobnym, lecz zawsze uwodzicielskim wydaniu. Nasza historia wojny natychmiast zmienia swoją powierzchowność zgodnie z życzeniami każdego nowego pożądliwego klienta. Zadziwiająca sprawa: przeciwko Lodołamaczowi napisano już masę książek, obroniono mnóstwo prac doktorskich. I na czym mnie nie przyłapywano, i czego się nie czepiano. Ale z jakiegoś powodu nikt nie ma ochoty zwrócić uwagi na przeciwpancerno–druzgocącą ignorancję naszych generałów, pomnożoną przez nieodpowiedzialność wielotonowej masy.

ROZDZIAŁ 79. OD CZASÓW ZAGŁADY IMPERIUM RZYMSKIEGO Tak już był urządzony Związek Radziecki, że na górę wypływało przeważnie gówno. Gówno tchórzliwe i głupie. JULIA ŁATYNINA, NAMI PRAWIAT WIRUSY

1. Zasłużony oblatywacz, Bohater Związku Radzieckiego A. Szczerbakow, syn kandydata na członka Biura Politycznego, sekretarza KC KPZR(b), obalił mnie z łatwością. Pewnego razu przelotnie wspomniałem o niemieckim samolocie Me–209 i tu on mnie przyłapał na ignorancji: nie istniał taki samolot! A rozgromiwszy na polu wojennej historii, dodał jako bonus co nieco na temat mojego moralnego oblicza i popełnionych przestępstw. Natychmiast cała sfora krzykaczy, cała zgraja, jak jeden uczepiła się mnie: nie istniał taki samolot! Hurra! Lodołamacz obalony! W burty Lodołamacza celują coraz to nowszymi demaskatorskimi książkami. Jak torpedami. Liczba demaskatorskich książek przekroczyła już trzydzieści. A artykułów nie sposób policzyć. W każdej kolejnej książce piętnują mnie i demaskują. Kluczowy argument: kłamiesz na temat Me–209, a nie istniał taki samolot! Jak można wierzyć Lodołamaczowi, skoro takie brednie opowiadasz? Przyłapują mnie na drobiazgach. Wydawałoby się, co to za różnica, był taki samolot czy nie? Systemu moich argumentów historia tego samolotu w żaden sposób nie podważa. Po prostu pewnego razu (jeden tylko raz!) na równi z mnóstwem faktów wymieniłem ten nieszczęsny Me–209. Przypuśćmy, nie było go. Przypuśćmy, pomyliłem się. Co to zmienia? Ale nie. Słowo ptakiem wyleci, kamieniem powróci. Skoro mylisz się przy takich drobiazgach, triumfalnie oświadczają krytycy, jak można wierzyć we wszystko, co piszesz? Skoro raz coś takiego powiedziałeś, odpowiadaj!

Odpowiadam: nie mylę się w detalach! Nader uczeni eksperci znaleźli masę błędów w moich książkach. Na mnóstwo zaczepek i uwag nie reaguję. Dlatego że na wszystkie nie można odpowiedzieć. I powstaje wrażenie, że skoro nie spieram się z krzykaczami, to znaczy, że nie mam co odpowiedzieć. A ja nie odpowiadam na wiele uwag z innego powodu. Po prostu dlatego, że w przytłaczającej większości uwagi i zaczepki są bardzo prymitywne. Jak ta o Me–209. Zanim zasłużony oblatywacz zacznie przyłapywać mnie na ignorancji, powinien po prostu przewertować odpowiednie poradniki, pisma i książki. Uważam, że zasłużony oblatywacz czegoś ciekawego by się dowiedział na temat lotnictwa. Czy nie tak? W Lodołamaczu jest mowa o II wojnie światowej, dokładniej o jej początku. Otóż w chwili rozpoczęcia II wojny światowej Me–209 nie tylko istniał, był najbardziej znanym samolotem świata. Jak Concorde w 1970 roku. Przed II wojną światową odbył się wyścig o zasięg, o wysokość, o zwrotność, o ładowność. Ale i najważniejszy — o prędkość. I Stalin, i Hitler najwięcej uwagi poświęcali właśnie prędkości. 20 kwietnia 1939 roku Niemcy świętowały urodziny Adolfa Hitlera. Skończył 50 lat. I oto 26 kwietnia oblatywacz Fritz Wendel, aby zrobić prezent Führerowi, na Me–209 ustanowił światowy rekord prędkości 755,138 km/h. Wendel został osobą, która poruszała się najszybciej na planecie Ziemia. Do 1 września 1939 roku jego rekord nie został pobity. Podkreślam, mówię o oficjalnym światowym rekordzie prędkości. Jeżeli jakiś przechodzień na ulicy nie zna Gagarina i statku Wostok, to nic w tym strasznego. Jeżeli o Gagarinie i Wostoku nigdy nie słyszał jakiś kosmonauta, to już jest poważna sprawa. Ale póki milczy, też jest to do zniesienia. Zrobi się strasznie, gdy nagle jakiś kosmonauta będzie z zaciętością udowadniał, że Gagarin nigdy nie istniał i nie istniał Wostok. I nie tylko w wąskim gronie przyjaciołom udowadniać to będzie, a uderzy w dzwony na cały świat. Właśnie w ten sposób zachowuje się zasłużony oblatywacz Szczerbakow, który nie ma nawet bladego pojęcia o lotnictwie, który nie tylko nie słyszał o Wendlu i Me–209, ale i zaczął w „Wojenno–istoriczeskom żurnale” negować ich istnienie.

Niepokojące nie jest to, że oblatywacz nie zna podstaw swojego fachu, ale to, że nie jest świadom swojej niewiedzy. Obrzydliwsza od ignorancji nieśmiałej bywa tylko ignorancja wojująca. I wielka szkoda, że historią wojskowości państwa rosyjskiego zarządzają ludzie z takim horyzontem i poziomem wiedzy w dziedzinie lotnictwa, jakie ma zasłużony oblatywacz. Jeśli nie niższym. Uczeni towarzysze z „Wojenno–istoriczeskogo żurnała” mogliby zasłużonemu oblatywaczowi podpowiedzieć: nie błaźnij się, lotnictwo to nie twój temat. Ale oni z jakiegoś powodu tego nie zrobili. I z nas się śmieje cały świat. „Wojenno–istoriczeskij żurnał” trafia do bibliotek wszystkich cywilizowanych krajów. I ludzie dostają ataku histerii: jeżeli Rosjanie powierzają współczesną broń wojującym nieukom, to trzeba być przygotowanym na różne niespodzianki.

2. Na rewelacje obywatela Szczerbakowa liczne stada moich krytyków odpowiedziały gwałtownym wylewnym zachwytem. Redakcji „Wojenno– istoriczeskogo żurnała” nie zasypano sprostowaniami i protestami. Przeciwnie. Zebrał się cały tłum oficjalnych demaskatorów, którzy podchwycili wyznania oblatywacza Szczerbakowa i ponieśli je w tłumy jako argument ze szczętem obalający Lodołamacz. Historię Me–209 w charakterze ostatecznego antylodołamaczowego argumentu publicznie wykorzystali: — generał armii M. Gariejew, — generał pułkownik J. Gorkow, — generał major J. Sołnyszkow, — J. Muchin, — G. Baranowski, — G. Iwanicki, — A. Łanszczikow. I jeszcze cała naukowa gromada: nie istniał taki samolot! Więc Lodołamacz został obalony! Przypomnę wyżej wymienionym poważnym historykom i równie poważnym dowódcom, że Me–209 w swoim czasie został szczegółowo

zbadany przez radzieckich konstruktorów lotniczych. Na nim latali nasi słynni oblatywacze, wśród nich S. Suprun. To byli inni ludzie. Znali się na lotnictwie, kochali je. W jaki sposób ściśle tajny niemiecki samolot mógł zostać zbadany przez naszych konstruktorów i lotników? A nic prostszego. Stalin, powtarzam, przywiązywał szczególną wagę do prędkości samolotów. Dlatego rozkazał kupić w Niemczech 36 najnowocześniejszych samolotów 12 typów. Nie mógł wielki wódz światowego proletariatu pominąć maszyny, która lata najszybciej na świecie. A naiwny Hitler, jak wiadomo, bezgranicznie (do pewnego momentu) ufał Stalinowi. Hitler sprzedał mu swoje najlepsze samoloty. Wśród nich i Me–209. Sprzedał je nie do wykorzystywania w walce przez Armię Czerwoną, a właśnie do szczegółowego zbadania. Innymi słowy, Hitler sprzedał nie samoloty, a tajemnice. I handlował Hitler lotniczymi tajemnicami w 1940 roku. Gdy Rzeszę już wciągnęło bagno II wojny światowej. Z tego bagna Hitler już nie miał wyjścia. Wpadł. Do jakiego stopnia trzeba było ufać Stalinowi... Do jakiego stopnia trzeba potrzebować surowców strategicznych, żeby w czasie wojny za ropę i chleb sprzedawać wojskowe tajemnice i technologię! Mówią, że Hitler nie uważał Rosjan za ludzi, nie wierzył, że potrafią coś zapożyczyć albo skopiować. Dlatego się nie bał. Wszystko dobrze. Ale nie należało wykluczać i innej opcji. Towarzysz Stalin mógł hitlerowskimi tajemnicami podzielić się z Churchillem i Rooseveltem. Sam by skorzystał i jeszcze wszystkie swoje wydatki zrekompensował. Z zyskiem. (Co zresztą i zrobił.) Ale Hitler nie miał wyjścia. Musiał posunąć się do handlowania morskimi i lotniczymi tajemnicami. Obloty najnowszych niemieckich samolotów, w tym Me–209, przeprowadzano pod Moskwą w Instytucie Lotniczo–Badawczym, który obecnie nosi imię wybitnego pilota oblatywacza Gromowa. Ciekaw jestem, czy obywatel Szczerbakow słyszał kiedykolwiek o Gromowie i Instytucie Lotniczo–Badawczym? Czy też będzie zawzięcie zaprzeczać jego istnieniu?

3. W ostatnich latach w naszym kraju nastąpił rzeczywiście gigantyczny zryw w badaniu historii wojskowości. Co prawda są jeszcze i pewne braki... Badaniem historii zajmują się pasjonaci. Państwo nie uczestniczy. Ale powstaje pytanie: a po co w ogóle jest potrzebna historia wojskowości? A po to, że bez niej bycie wojskowym jest niemożliwe. Historia wojskowości to fundament i podstawa wszystkich nauk wojskowych. Oto zasada bez wyjątków: generał, który nie zna historii wojen, nie jest zdolny do prowadzenia współczesnej wojny. Przykład: Żukow wykończył w Berlinie dwie gwardyjskie armie pancerne: 1. i 2. Ale o tym w naszych wojskowych szkołach i akademiach nie wspominano. Wojenną historię w Związku Radzieckim studiowano na bohaterskich przykładach: Hurra! Naprzód! A o tym, że rzucać duże pancerne jednostki do szturmu miast bez piechoty jest przestępstwem, nie wspomniano. Po co w przeszłości grzebać? Wojenną historię wykładano na takim samym poziomie, na jakim niejaki Ozierow835 tworzył swoje epopeje o wojnie. Wskutek takiego nauczania, pomnożonego przez oglądanie arcydzieł Ozierowa, pewien minister obrony Rosji bohatersko rzucił czołgi do Groźnego dokładnie tak, jak Żukow je rzucił na Berlin. Wynik był dokładnie taki sam. Teraz kolejny Ozierow wysławi bohaterstwo, i nowym pokoleniom ukażą się teraz już dwa jaskrawe historyczne wydarzenia, na których będą się uczyć przyszli stratedzy: Hurra! Hurra! I tylko naprzód! Na czołgach w miejskie ulice! I oto pytanie: kto obecnie jest odpowiedzialny za naszą rodzimą naukę o historii wojskowości? Odpowiedź: minister obrony i szef Sztabu Generalnego. Czego można wymagać od ministra obrony? Minister obrony Rosji to osoba niezaangażowana. W takiej sytuacji pierwszy zastępca ministra obrony, szef Sztabu Generalnego, generał armii J. Bałujewski powinien wziąć stery w swoje 835

—

Radziecki reżyser filmowy, twórca m.in. Wyzwolenia [przyp. tłum.].

spracowane ręce. Powinien był ocenić sytuację, podjąć odpowiednie decyzje i wydać rozkazy. A przecież sytuacja jest nadzwyczaj prosta: jesteśmy jedynym krajem na świecie, w którym historia II wojny światowej na szczeblu państwowym nie jest badana. W ciągu 60 lat wytrwałej pracy Wojenno–Historyczny Zarząd Sztabu Generalnego, Instytut Wojennej Historii Ministerstwa Obrony, mnóstwo katedr w akademiach i szkołach wojskowych nie znalazły czasu nawet na przeliczenie dywizji, które były w Armii Czerwonej 22 czerwca 1941 roku. Jeżeli tak, to nasuwa się proste rozwiązanie: zakazać wszelkich wystąpień oficjeli w kwestiach związanych z historią II wojny światowej, zakazać gazecie „Krasnaja zwiezda” i reszcie wojskowych gazet i czasopism drukować materiały o wojnie. Gdy zostanie zaprowadzony minimalny porządek w nauce o historii wojskowości, gdy zostaną zebrane, opracowane i sprawdzone najbardziej podstawowe wiadomości na temat wojny, wówczas zakaz można będzie cofnąć. W przeciwnym razie minister obrony, jego bezpośredni przełożeni i jego podwładni wychodzą na głupców na oczach całego świata. Równie dziwacznie prezentują się twórcy podręczników dla rosyjskich szkół i uczelni wyższych. O jakich podręcznikach mowa, skoro impotentne państwo nie jest zdolne do napisania swojej własnej historii? Czegóż wy, obywatele, uczycie dorastające pokolenie? Na podstawie czego wymyślacie swoje podręczniki, jeżeli oficjalnej wersji wojny nijak nie udaje się wymyślić? Czy nie łatwiej by było znieść nauczanie fragmentów o wojnie w szkołach i innych placówkach oświatowych? Zwykła uczciwość nakazuje wszystkim wykładowcom zwrócić się do uczniów z wyjaśnieniem: dzieci, nasi leniwi uczeni i marszałkowie zmarnowali państwowe miliony i miliardy, zapisali góry papieru, nieudolnie roztrwonili dziesiątki lat i nadal nie są zdolni do napisania oficjalnej historii wojny. Po wyznaniu tego godnego pożałowania faktu należałoby przedsięwziąć jakieś środki... Cóż robi szef Sztabu Generalnego, generał armii Bałujewski? Dokładnie odwrotne rzeczy do tych, których wymaga sytuacja. Wspiera liczne tłumy bezrobotnych generałów, admirałów i uczonych zajmujących się historią wojskowości.

Generał armii Bałujewski sam nie miałby nic przeciwko temu, żeby publicznie zabłysnąć wiedzą w dziedzinie wojennej nauki. A rezultat — jak u Żukowa w Berlinie. Oto tylko nieduży urywek olbrzymiego artykułu Bałujewskiego w gazecie „Krasnaja zwiezda” z 7 maja 2005 roku. Generał opisuje wielką wiślańsko–odrzańską operację Armii Czerwonej w styczniu 1945 roku: „Nie można opisać wszystkiego, co wydarzyło się między Wisłą i Odrą w pierwszych miesiącach 1945 roku. Europa nie zaznała niczego podobnego od czasów upadku imperium rzymskiego”. Wiślańsko–odrzańska operacja to szczyt sztuki wojskowej i przedmiot szczególnej dumy naszego dowództwa. Generał Bałujewski wygłasza nie własną opinię. Cytuje niemieckiego generała i podkreśla: widzicie, jak hitlerowski generał ocenia strategiczny kunszt najwyższego dowództwa Armii Czerwonej! Cytat ten wiedzie długi, szczęśliwy żywot. Nie było roku, żeby w oficjalnych opracowaniach na temat wojny po kilkadziesiąt razy nie pojawiło się: „...od czasów upadku imperium rzymskiego”. Takie oświadczenia przepełniają dumą serca uczestników wielkich konferencji i sympozjów. Ale byłoby dobrze, gdyby nasi stratedzy sami czytali książki, sami przygotowywali swoje referaty i wybierali do nich cytaty, a nie polegali na tym, co podsuwają im nieodpowiedzialni referenci. Jestem przekonany, że w tym wypadku ani jeden z odpowiedzialnych wojskowych naczelników nie powtórzyłby cytatu niemieckiego generała o wiślańsko–odrzańskiej operacji. Na każdym polu naszej działalności od dawna utrwalił się szereg państwowych mądrości, które należy wypowiadać przy uroczystych okazjach z wysokich mównic. Ale gdyby nasi generałowie nauczyli się wgłębiać w istotę, zwracać uwagę na szczegóły, to komplet cytatów, którymi żonglują przed szacowną publiką, już dawno zostałby odświeżony. W tym wypadku z urzędowego zapasu naszych strategów jako jeden z pierwszych, jestem pewien, zostałby na zawsze skreślony frazes o tym, że Europa nie zaznała niczego podobnego od czasów upadku... Zresztą i dziesiątki innych podobnych cytatów też raz na zawsze zostałyby zapomniane. Historia kwestii jest następująca.

4. Stalin rozumiał, że historii wojny między Związkiem Radzieckim i Niemcami napisać nie można. Historia ta wyglądała zbyt niepociągająco i nieprzyzwoicie. Pozostawało albo milczeć, albo kłamać niezmiernie, bezgranicznie i w nieskończoność. Stalin wybrał milczenie. Za Stalina prób napisania historii wojny nie podejmowano. Zapał tych strategów, którzy chcieli pisać i wydawać swoje wspomnienia i refleksje, stanowczo gaszono. Zamiast naukowych poszukiwań i wspomnień generałów ukazał się zbiór przemówień towarzysza Stalina: Bracia i siostry... Zwracam się do was, moi przyjaciele! I to wszystko. A po Stalinie na tron wlazła cała wataha wodzów naraz — kolektywne kierownictwo. Do jesieni 1957 roku po nieprzerwanym szeregu zaciekłych batalii na szczycie władzy pozostało dwóch: Żukow i Chruszczów. (À propos, „żuk” to żuk, a chruszcz po ukraińsku to też żuk.) Oto dwa żuki postanowiły napisać historię wojny, z góry wiedząc, że prawdy powiedzieć nie można. A skoro prawda jest wykluczona, co pozostaje? Monumentalne dzieło Chruszczowa i Żukowa (dokładniej: Żukowa i Chruszczowa) powinno było na wieki utrwalić główną ideę: wojną kierował nie Naczelny Wódz, a jego zastępca — Gieorgij na białym koniu, którego Chruszczów inspirował do bohaterskich czynów i działań. 12 września 1957 roku rozpoczęto pracę nad główną pięciotomową „Historią Wielkiej Wojny Ojczyźnianej”. Równocześnie wydawano i inne książki, które miały przede wszystkim potwierdzić i rozwinąć kremlowską mitologię. 24 września 1957 roku została oddana do druku książka „Bitwy pancerne” niemieckiego generała Mellenthina. Redaktorem został pierwszy zastępca szefa GRU, Bohater Związku Radzieckiego, generał lejtnant wojsk pancernych A. Panfiłow. Właśnie w tej książce zawarta była ocena wiślańsko–odrzańskiej operacji Armii Czerwonej: „Nie można opisać wszystkiego, co wydarzyło się między Wisłą i Odrą... Europa nie zaznała niczego podobnego...”

Według wyznania pobitego faszystowskiego generała, na końcowym etapie wojny wojska Żukowa i Koniewa zademonstrowały taki poziom sztuki wojennej, jakiego Europa nie doświadczyła w ciągu ostatnich półtora tysiąca lat. W tej wypowiedzi zupełnie jednoznacznie potwierdzono, że dowódczy talent radzieckich marszałków i generałów w ostatnich miesiącach wojny osiągnął rozkwit i poziom, któremu nie może dorównać ani Bonaparte z Kutuzowem i Cromwellem, ani Fryderyk Wielki z Turenne’em i Ludwikiem II Burbonem. Wypowiedź pochlebna. Właściwie z powodu tego cytatu książkę tłumaczono i wydawano. Książka jeszcze nie dotarła do drukarni, a już ją zaczęto cytować. 8 października 1957 roku Żukow, przemawiając przed wielkim wodzem Jugosławii, po raz pierwszy zacytował z niej urywek. Nagłośnił, jak wyraziliby się współcześni zwolennicy poprawności językowej. A gdy Strateg relaksował się w kręgu jugosłowiańskich i albańskich towarzyszy, kremlowscy hersztowie zebrali się i wyrzucili wielkiego dowódcę ze swojej bandy. Na tym rządy Żukowa się skończyły, odpowiednio skończyła się i praca nad wielkim historycznym studium. Zamiast niezrealizowanego pięciotomowego dzieła trzy lata później zaczęło się ukazywać sześciotomowe i kluczowa myśl była tam już inna: wojnę wygrał Chruszczów. Zdanie o tym, że Europa nie zaznała niczego podobnego od czasów... zostało wpisane i do historii wojny836 Chruszczowa, ale przy tym nazwisko Żukowa było wymieniane mimochodem. Zresztą Stalinowi w tej oficjalnej sześciotomowej historii wojny też nie okazano szczególnych względów. Oto przykład stosunku do prawdy historycznej. W 1945 roku zostały ustanowione medale „Za Zwycięstwo nad Niemcami”, „Za Zwycięstwo nad Japonią”, „Za Dzielną Pracę w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej”. Na awersie tych medali — popiersie Stalina. I jest to zrozumiałe — był Naczelnym Wodzem, oprócz tego podczas całej wojny był zwierzchnikiem rządu. Twórcy chruszczowowskiego sześciotomowego dzieła zamieścili wizerunki tych medali na kolorowej wkładce. Na trzy medale nie pożałowali całej strony. Ale na nich nie znajdziemy podobizny Stalina!

836

—

Tom V, s. 91.

Jestem pasjonatem, kolekcjonerem odznaczeń wojskowych. Ciągnęło mnie do nich od dziecka. Mój ojciec miał na mundurze oprócz innych odznaczeń dwa medale z popiersiem Stalina — za Niemcy i za Japonię. Gdy ukazał się ostatni tom oficjalnej historii Chruszczowa, nie upłynęło jeszcze dwadzieścia lat od zakończenia wojny, dlatego większość mężczyzn w Związku Radzieckim w wieku od czterdziestki wzwyż i wiele kobiet miało jeden, a nawet dwa takie medale. I w święta wszyscy, którzy walczyli, i wszyscy, którzy ofiarnie pracowali na tyłach, wychodzili na ulice z tymi medalami. U milionów osób na piersi Stalin. Aż tu nagle ukazuje się oficjalna historia wojny i w niej — powszechnie widoczne bezczelne oszustwo. Jeżeli lizusy zmyślające historię wojny, której najważniejszym bohaterem był według nich Chruszczów, nie chciały wymieniać Stalina, to jego podobizny na tych medalach można było po prostu nie zamieszczać. Byłoby to niesprawiedliwe i nieuczciwe wobec dziesiątków milionów osób, które na takie medale zasłużyły krwią i potem. Ale w tym przypadku przynajmniej nie byłoby fałszu i bezczelności. Ale nasi poważni historycy stworzyli fałszywe podobizny. Od tamtej chwili zacząłem z dużą rozwagą traktować radziecką oficjalną historię wojny i dzieła poważnych historyków. À propos odznaczeń wojskowych. Kult Żukowa przybiera na sile. Orderu Stalina nie było. (Był projekt, ale nie został zrealizowany.) A Order Żukowa istnieje. Na błahe detale u nas nie zwraca się uwagi. I my nie będziemy. Ale tu detal nie jest błahy, a oburzający: na Orderze Żukowa ukazano Stratega w mundurze, który został wycofany w lutym 1945 roku, z czterema Złotymi Gwiazdami, z których ostatnią dostał w grudniu 1956 roku. Równie fałszywa podobizna jest i na medalu Żukowa. Gdyby za czasów towarzysza Stalina ktoś przedstawił Lenina w turbanie, admirała Uszakowa w podkoszulku w paski i czapce marynarskiej, a Bohdana Chmielnickiego w hełmie pancernym, to na takie rzeczy zwrócono by uwagę. I byłyby konsekwencje. A teraz — proszę bardzo. Ale wróćmy do Żukowa. Wizyta w Jugosławii skończyła się żałośnie. Strateg odpływał na krążowniku przy huku salw honorowych. Z eskortą najnowszych niszczycieli. Odprowadzano go wartą honorową, rozbrzmiewał hymn państwowy. Żukow

odpływał jako wszechwładny członek Biura Politycznego. Jeszcze dzielił władzę z Chruszczowem, ale wielu już zrozumiało, że on i Chruszczowa niedługo pożre, jak zjadł dużo silniejszych — Berię, Mołotowa, Kaganowicza, Malenkowa i innych przywódców ze stalinowskiego chowu. Chruszczów był najsłabszy w kohorcie stalinowskich towarzyszy. Na wesołych partyjnych zabawach odgrywał rolę błazna. I oto po Stalinie wszystkie kremlowskie mamuty zostały zjedzone. Nikita — ostatni Mohikanin. Lecz właśnie on, pozostawszy sam na sam z Żukowem, namówił Stratega na wycieczkę na krążowniku po Morzu Śródziemnym. I podczas nieobecności zrzucił wodza ze wszystkich stanowisk. Żukow wrócił do domu jako nikomu niepotrzebny emeryt. Natychmiast wezwano go na dywanik i powiedziano wszystko, co na jego temat sądzono. Strateg, bijąc się w piersi, nadskakiwał i poniżał się, a na dowód swych zasług powtarzał: „Nie można opisać... Europa nie zaznała od czasów upadku...”

5. Ten cytat Żukow powtarzał wielokrotnie przez lata. Oto na przykład urywek z listu do Chruszczowa z 18 kwietnia 1964 roku: „Wiślańsko– odrzańska operacja, jak Wam wiadomo, okazuje się jedną z największych operacji. Radzieckie oddziały przeprowadziły ją wspaniale, czym zasłużyły na powszechny podziw. Nawet wrogowie musieli przyznać...” I Żukow, jak asa z rękawa, rzuca na stół cytat o tym, że Europa nie zaznała niczego podobnego od czasów upadku imperium rzymskiego... Za Żukowem ten cytat przez lata powtarzają nasi generałowie, marszałkowie i uczeni. I kto tych słów nie powtarzał! Gdy mowa na temat wybitnych osiągnięć wojennych, przypominają Mellenthina: „Nie można opisać...” Mamy nowe tysiąclecie. Armia Czerwona od dawna nie istnieje, a szef Sztabu Generalnego rosyjskiej armii, generał armii J. Bałujewski, powtarza jak najęty: „Nie można opisać... Europa nie zaznała niczego podobnego od czasów...” Wszystko niby dobrze. Podbity faszysta uznał nieprawdopodobnie wysoki poziom kunsztu strategicznego wyższego dowództwa Armii Czerwonej na końcowym etapie wojny, między innymi Żukowa i Koniewa,

którzy wówczas dowodzili wojskami dwóch frontów na głównym kierunku strategicznym. Dlaczego nie powtórzyć tak pochlebnych dla miłości własnej naszych wojskowych słów? A dlatego, że to nie jest pochwała, a oskarżenie. W niemieckim oryginale i we wszystkich tłumaczeniach jest mowa nie o olśniewających zwycięstwach Armii Czerwonej: „To była tragedia o niespotykanej skali. Na starych niemieckich ziemiach — Prusach Wschodnich, Pomorzu i Śląsku — Rosjanie okazali zwierzęce okrucieństwo. Nie można opisać wszystkiego, co wydarzyło się między Wisłą i Odrą w pierwszych miesiącach 1945 roku. Europa nie zaznała niczego podobnego od czasów upadku imperium rzymskiego”. Tuż po wojnie niedobity hitlerowiec oskarżył Armię Czerwoną o barbarzyństwo, wandalizm, bezcelową i masową zagładę ludności i dóbr materialnych, złodziejstwo, grabieże, przemoc, gwałcicielstwo. Nasi generałowie i marszałkowie mogli albo odpowiedzieć na oskarżenia, albo milczeć. Ale Bohater Związku Radzieckiego, generał lejtnant wojsk pancernych A. Panfiłow, żeby dogodzić największemu strategowi wszech czasów, jak drobny szuler zamienił kartę. W rosyjskim tłumaczeniu słowa o zwierzęcym okrucieństwie wypadły i oskarżenie zmieniło się w hymn. Unikając odpowiedzialności poprzez odrażający złodziejski wybieg, generał lejtnant Panfiłow w ten sposób uznał przedstawione zarzuty za uzasadnione: nie mamy nic na usprawiedliwienie. Mamy jedno wyjście: przekręcić sens oskarżeń i zmienić je w pochwały. I przez pół wieku pocieszamy się fałszywą pochwałą, którą nasi dowódcy sami stworzyli za pomocą zręczności rąk i długich nożyc. Przez pół wieku ani jeden oficer, ani jeden generał, ani jeden marszałek, profesor czy uczony nie znalazł czasu na przeczytanie tej książki w oryginale albo w przekładzie na dowolny język oprócz rosyjskiego. Nikt fałszu nie zauważył. Powiem więcej. Szef Sztabu Generalnego Federacji Rosyjskiej, generał armii Bałujewski nie czytał tej książki i po rosyjsku. I istnieje na to dowód. Kiedyś, około 30 lat temu, ktoś przez pomyłkę napisał imię niemieckiego generała — O. Mellenthin. Tak i pozostało. Referenci przepisują cytat nie z książki Mellenthina, a od siebie nawzajem. Chłopcy, którzy pisali artykuł generała Bałujewskiego, napisali właśnie tak — O. Mellenthin. I to jest dowód na to, że cytat przepisano z czyjegoś artykułu albo referatu. Ponieważ

gdyby przepisano go z książki, niechby i sfałszowanej, to napisano by — F. W. von Mellenthin.

6. Powiedzą: w tym przypadku generał armii Bałujewski jest po prostu ofiarą oszustów, kłamców i nieuków, którzy kierują naszą nauką od pół wieku, którzy w 1957 roku ku uciesze największego dowódcy wszech czasów wydali sfałszowany przekład książki Mellenthina, tworząc dzieło z byle jakiego materiału. Na to odpowiadam: generał armii Bałujewski powinien wiedzieć, jak wyglądała poważna sowiecka nauka o historii wojskowości w czasach rządów wybitnych wodzów Żukowa, Chruszczowa, Breżniewa, Andropowa. Dlatego kiedy obejmował wysokie stanowisko szefa Sztabu Generalnego, powinien był wydać rozkaz o sprawdzeniu poprawności przekładów wszystkich wojskowych książek, opublikowanych przez Akademię Nauk i Wojenizdat. I dopóki jakaś książka takiej weryfikacji nie ma, należy powstrzymać się od jej publicznego cytowania. Chociażby, nie sprawdzając wszystkich książek, można było porównać z oryginałem przynajmniej te cytaty, które sam generał postanowił powtórzyć w publicznym wystąpieniu. Wcale nie nalegam na to, ażeby każdy nasz generał, marszałek, profesor i uczony czytał w oryginale książki wojskowe w obcych językach. Ale nie mogę uważać za normalną sytuację, kiedy przez pół wieku tysiące razy stratedzy najwyższego szczebla powtarzali jeden cytat, który zdążył się znudzić, i żaden z nich nie znalazł czasu na przeczytanie książki po niemiecku lub w przekładzie na inny język oprócz rosyjskiego. A i po rosyjsku, jak widać, nie czytali jej wszyscy, którzy z racji stanowiska powinni to zrobić.

7. W Związku Radzieckim szalało wojenno–historyczne barbarzyństwo. Po upadku komunizmu państwo rosyjskie nie zrobiło nic w ramach walki z tym złem. Przeciwnie, państwo krzewi tę ciemnotę.

Od 1917 roku z naszego narodu planowo wybijano zainteresowanie historią w ogóle i historią wojen w szczególności. A tymczasem nie można zgłębić współczesnej nauki wojennej, nie studiując nieustannie i wytrwale doświadczenia minionych wieków i tysiącleci, tak jak nie można zrozumieć rachunku całkowego, nie znając arytmetyki. Dlatego nowy minister obrony studiowanie nauk wojennych powinien rozpocząć wcale nie od uczęszczania na kurs wykładów w Akademii Sztabu Generalnego, a od opanowania „Podręcznika poborowego”. Rosja przegrała XX wiek. Przepuściła. Przekpiła. Towarzysz Stalin na ten temat wypowiadał się jeszcze dosadniej. Jeden z głównych powodów rozpadu Związku Radzieckiego i przyszłego rozpadu Rosji to wojskowa ignorancja najwyższego strategicznego i politycznego kierownictwa kraju. Najgorsze jest to, że nieznajomość podstaw nauk wojennych i historii wojen w szczególności nikogo nie przeraża i nie oburza. A wiedza wydaje się być dziwna i podejrzana. Obywatele krytycy, demaskujcie mnie, demaskujcie i obalajcie. Ale nie zapominajcie i o naszych strategach, na których pagonach lśnią największe gwiazdy. Jeżeli popełniłem błąd, nie ma w tym nic strasznego. To nikomu nie zaszkodzi. Ale ich nieodpowiedzialny stosunek do historii wojskowości i swoich wystąpień publicznych światłem odbitym zdradza równie nieodpowiedzialny stosunek do wykonywania obowiązków służbowych. A przecież w ich rękach są losy Rosji. Studiowanie historii wojskowości zastąpiono u nas okazałymi zjazdami i pustymi frazesami z powtarzaniem zatartych, wyświechtanych wyznań. Materiały z tych zjazdów są powszechnie publikowane, ukazując światu niezwykły i oburzający stopień ignorancji najwyższego dowództwa rosyjskiej armii. Takiego wojennego nieuctwa Europa nie zaznała od czasów upadku imperium rzymskiego.

ROZDZIAŁ 80. PO CO NAM HISZPANIA? Walka ludów hiszpańskiego i chińskiego — to pierwsze grzmoty nowo dojrzewającej światowej rewolucji837. L. MECHLIS, ARMIJNY KOMISARZ PIERWSZEJ RANGI. SZEF ZARZĄDU POLITYCZNEGO ARMII CZERWONEJ

1. A teraz, po zapoznaniu się z nieco ogólnikowymi kwestiami, wróćmy do źródeł II wojny światowej. Jakkolwiek byłoby to dziwne, te źródła można odnaleźć nawet w Hiszpanii. To prawda, że w rwącą rzekę wylać się one nie zdołały. 18 lipca 1936 radiostacja miasta Ceuta (Maroko Hiszpańskie) kilka razy podała umówione hasło „Nad całą Hiszpanią niebo jest bezchmurne”. Był to sygnał do rozpoczęcia wojskowego buntu przeciwko Republice Hiszpańskiej. Na czele buntu stanął generał Sanjurjo, po jego śmierci — generał Franco. W pierwszej chwili oparciem dla zbuntowanych generałów były jednostki znajdujące się w koloniach. Buntownicy musieli pilnie przerzucić te jednostki z Afryki Północnej do Hiszpanii. Z pomocą generałowi Franco przyszedł Hitler. Wydzielił dwadzieścia transportowych samolotów Ju–52, które prawie trzy miesiące nieprzerwanie odbywały loty z Maroka do Hiszpanii i z powrotem838. „Łącznie między 28 lipca 1936 roku i końcem sierpnia Ju– 52/3m przerzuciły z Afryki do Hiszpanii 7350 żołnierzy i oficerów, działa i karabiny maszynowe. Samoloty odbyły 461 lotów, często przeładowane. Jeszcze 5455 osób przewieziono podczas 324 lotów we wrześniu. W październiku... przewieziono jeszcze 1157 osób podczas 83 lotów. Później

837 838

— —

L. Mechlis, 4 kwietnia 1939. Wodopjanow, Druzja w niebie, Moskwa 1971, s. 147.

Hitler zauważył: «Franco powinien postawić pomnik Ju–52. Temu samolotowi zawdzięcza zwycięstwo rewolucji w Hiszpanii»”839. To był pierwszy w historii przerzut wojsk na masową skalę drogą powietrzną. Ten powietrzny most uratował bunt w początowym, czyli najbardziej krytycznym stadium. Potem na stronę generała Franco zaczęły przechodzić jednostki wojskowe armii hiszpańskiej. „Po stronie buntowników znalazło się 80% sił zbrojnych — 120 tysięcy oficerów i żołnierzy oraz znaczna część gwardii obywatelskiej”840. Generałowi Franco przyszli z pomocą dyktatorzy Niemiec, Włoch i Portugalii — Hitler, Mussolini, Salazar. Po stronie generała Franco walczyło 50 tysięcy niemieckich, 150 tysięcy włoskich, 20 tysięcy portugalskich i 90 tysięcy marokańskich żołnierzy i oficerów. Pomoc zagraniczna dla generała Franco — 2700 dział, 1150 czołgów i transporterów opancerzonych, 1650 samolotów841.

2. Związek Radziecki nie mógł pozostać na uboczu. W Hiszpanii zjawił się W. Antonow–Owsiejenko. W 1917 roku był jedną z kluczowych osób przy przejęciu władzy przez komunistów. Należał do przywódców „szturmu” na Pałac Zimowy, osobiście aresztował Rząd Tymczasowy. Po obaleniu legalnego rządu Antonow–Owsiejenko zasiadł w nielegalnym rządzie, który nie został uznany przez sojuszników Rosji, ale uznany przez wrogów, prowadzących z Rosją wojnę. I oto w 1936 roku Stalin mianował Antonowa–Owsiejenkę na stanowisko konsula generalnego Związku Radzieckiego w Barcelonie. Na pierwszy rzut oka w skali olbrzymiego Związku Radzieckiego i Europy jest to skromna posada. Ale ta osoba odgrywała główną rolę w tworzeniu radzieckiego przyczółka w Hiszpanii. Natychmiast do Barcelony zaczęły przybywać radzieckie statki z bronią i „ochotnikami”. Głównym doradcą wojskowym republikańskiej armii 839

— Krylja Luftwaffe (bojewyje samoloty Trietjego Reicha), zeszyt czwarty, Otdielenije nauczno–tiechniczeskoj informacji CAGI, Moskwa 1995, s. 20. 840 — Ispanija. 1918–1972, Nauka, Moskwa 1975, s. 210. 841 — „Wojenno–istoriczeskij żurnał”, 1986 nr 7, s. 85.

Hiszpanii Stalin mianował Jana Karłowicza Berzina, szefa Czwartego Zarządu Sztabu Generalnego Armii Czerwonej. Ogółem do Hiszpanii skierowano z ramienia Armii Czerwonej 2065 dowódców różnych stopni: 772 pilotów, 351 pancerniaków, 100 artylerzystów, 222 doradców ogólnowojskowych, 77 marynarzy, 339 innych wojskowych speców i 204 tłumaczy842. Ponadto z ramienia NKWD, Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych i innych resortów do Hiszpanii wysłano jeszcze kilkuset radzieckich dyplomatów, agentów wywiadu i kontrwywiadu, dywersantów, dziennikarzy, agitatorów, działaczy partyjnych, specjalistów przemysłu wojskowego. Ogółem ochotników, ze specjalistami cywilnymi włącznie, było około 3 tysięcy843. Stalin przerzucił do Hiszpanii 648 samolotów, 347 czołgów, 60 samochodów pancernych, 1186 dział, 20 486 karabinów maszynowych, 497 813 karabinów844. Nawiasem mówiąc, w 1987 roku jeden z tych karabinów, o numerze T/02949, nabyłem w górskiej hiszpańskiej wsi i zawiesiłem na ścianie w swoim gabinecie. Gospodarni hiszpańscy chłopi szanowali takie mienie i bardzo niechętnie się go pozbywali. Oprócz karabinów, karabinów maszynowych, czołgów i samolotów, do Hiszpanii ze Związku Radzieckiego wysyłano naboje, bomby lotnicze, sprzęt wojskowy, prowiant, paliwo, leki. Tylko w ciągu trzech miesięcy 1936 roku do Hiszpanii ze Związku Radzieckiego przerzucono cztery miliardy nabojów845. Za wszystko trzeba było zapłacić. Do tego dodajmy koszty transportu do portów Hiszpanii z fabryk Moskwy, Leningradu, Ukrainy, Uralu. Oprócz dostaw radzieckiej broni, Stalin kupował czołgi, samoloty, artylerię, samochody, działa i moździerze, amunicję, żywność, leki we Francji, Szwajcarii, Czechosłowacji i płacił za dostarczenie ich do Hiszpanii. Dostawy broni mogły być znacznie większe, ale Hiszpania została zablokowana. Radzieckie statki handlowe wypływały z portów na Morzu 842

— „Wojenno–istoriczeskij żurnał”, 1971 nr 7, s. 77. — Istorija Wtoroj mirowoj wojny 1939–1945, t. 2, Moskwa 1974, s. 55 [wyd. pol.: Historia Drugiej Wojny Światowej 1939–1945, t. 1–12, Warszawa 1976–1985]. 844 — Istorija Wtoroj mirowoj wojny 1939–1945, t. 2, Moskwa 1974, s. 54. 845 — A. P. Jariemczuk, Russkije dobrowolcy w Ispanii, San Francisco, Głobus, 1983, s. 12. 843

Czarnym. Na Morzu Śródziemnym Związek Radziecki nie miał ani floty wojennej, ani wojskowych baz morskich. Bezbronne statki handlowe płynęły do brzegów Hiszpanii przez Morze Śródziemne. Od cieśnin na Morzu Czarnym do portów przeznaczenia obserwowały je samoloty i okręty Włoch i Niemiec. A u wybrzeży Hiszpanii oczekiwały na nie już okręty nadwodne i podwodne oraz samoloty generała Franco. I mimo to, mimo blokady, Stalinowi udało się przerzucić do Hiszpanii olbrzymią według każdego standardu ilość ładunków strategicznych. Na bazie resztek hiszpańskiej armii, które dochowały wierności Republice, utworzono Armię Ludową. W obronie Republiki Hiszpańskiej z całego świata ściągali ochotnicy. Utworzyli siedem brygad międzynarodowych. Według obliczeń jednego ze zwierzchników brygad międzynarodowych, K. Świerczewskiego, w sumie ochotników zza granicy było nie mniej niż 42 tysiące846. W armii republikańskiej walczyli ochotnicy z 54 krajów świata847. Stalin finansował utworzenie i utrzymanie „brygad międzynarodowych”. Propaganda komunistyczna na całym świecie wzywała zarówno naiwnych entuzjastów, jak i łajdaków wszelkiej maści do wyjazdu do Hiszpanii. I ci jechali z USA i Wielkiej Brytanii, z Niemiec i Szwecji, z Austrii i Australii. Stalin uzbroił nową półmilionową armię komunistów i ich wspólników oraz przez dwa i pół roku zaopatrywał ją we wszystko, co niezbędne. Po co?

3. Żeby zrozumieć powagę zamiarów Stalina, przyjrzyjmy się niektórym dowódcom wysłanym do Hiszpanii. Wówczas byli oni lejtnantami, kapitanami, pułkownikami. Ale należeli do najlepiej zapowiadających się dowódców Armii Czerwonej, wyznaczonych przez Stalina do awansu. Hiszpania była dla nich ostatnim sprawdzianem. Większość po powrocie z Hiszpanii w zawrotnym tempie ruszyła do góry. Oto szczyty, na które wznieśli się niektórzy doradcy wojskowi w ciągu kilku lat. 846 847

— —

„Istoriczeskij archiw”, 1962 nr 2, s. 172. „Wojenno–istoriczeskij żurnał”, 1986 nr 7, s. 87.

R. Malinowski został marszałkiem Związku Radzieckiego, ministrem obrony ZSRR. K. Mierieckow — szef Sztabu Generalnego, marszałek Związku Radzieckiego. G. Kulik — zastępca ludowego komisarza obrony ZSRR, marszałek Związku Radzieckiego. N. Kuzniecow — admirał floty Związku Radzieckiego, minister Marynarki Wojennej ZSRR, na przestrzeni całej wojny — członek Stawki. N. Woronow — główny marszałek artylerii, szef artylerii sił zbrojnych ZSRR. M. Niedielin — marszałek artylerii, zastępca ministra obrony ZSRR, od 1959 roku głównodowodzący strategicznych wojsk rakietowych. F. Agalcow — marszałek lotnictwa, dowódca lotnictwa strategicznego, pierwszy zastępca głównodowodzącego Lotnictwa Wojskowego. K. Kazakow — marszałek artylerii, dowódca wojsk rakietowych i artylerii wojsk lądowych. P. Ryczagow — generał lejtnant lotnictwa, szef Głównego Zarządu Lotnictwa Wojskowego Armii Czerwonej — zastępca ludowego komisarza obrony ZSRR. H. Mamsurow — generał pułkownik, pierwszy zastępca szefa GRU. P. Wieczny — generał lejtnant, wojskowy adiutant Stalina. I. Proskurow — generał lejtnant lotnictwa, szef GRU. P Batów, D. Pawłow, W. Kołpakczy, N. Łaszczenko — generałowie armii. A. Rodimcew, P. Romanienko, G. Sztern, M. Szumiłow, W. Juszkiewicz, T. Chriukin — generałowie pułkownicy. W. Ałafuzow — admirał, szef Głównego Sztabu Morskiego. N. Basisty — admirał, dowódca Floty Czarnomorskiej, pierwszy zastępca ministra Marynarki Wojennej. A. Gołowko — admirał, podczas całej II wojny światowej dowodził Flotą Północną, po wojnie szef Głównego Sztabu Morskiego, zastępca ministra Marynarki Wojennej. Spośród tych, którzy walczyli w Hiszpanii, ponad czterdziestu zostało później generałami lejtnantami, wiceadmirałami, generałami majorami, kontradmirałami.

Niektórzy z walczących z różnych powodów nie dostali generalskich stopni, ale mimo to piastowali bardzo wysokie stanowiska. Wśród nich był profesor, pułkownik I. Starinow. W Hiszpanii kierował wszystkimi dywersantami. Podczas II wojny światowej marszałek Woroszyłow był głównodowodzącym ruchem partyzanckim, a pułkownik Starinow był jego zastępcą do spraw dywersji.

4. Mimo wszelakich wysiłków Stalina zwycięstwo komunistów w Hiszpanii było niemożliwe. Z wielu powodów. Przede wszystkim po stronie buntowników opowiedziało się ponad 80% żołnierzy i oficerów Hiszpanii. Przyznają to nawet komuniści. I to świadczy o tym, że bunt nie był elitarny i nie generalski. Oficerowie i żołnierze hiszpańscy mieli wybór i w większości wystąpili przeciwko Republice. A to z kolei świadczy, że nie wszystko w Republice Hiszpańskiej było jak należy. Po drugie, Hiszpania jest daleko. Stalin nie mógł przerzucić do Hiszpanii ani jednej swojej dywizji. A gdyby przerzucił, to zaopatrywanie jej byłoby niemożliwe. Trzeci powód porażki: Komunistyczna Partia Hiszpanii była w najwyższym stopniu słaba. Musiała pójść na sojusz z innymi partiami. Głównym sojusznikiem komunistów byli anarchiści. W rejonach, gdzie zdobyli władzę, zniesiono pieniądze, mienie wszystkich obywateli zostało wspólną własnością. Sekretarz generalny Komunistycznej Partii Hiszpanii Dolores Ibarruri swoich sojuszników w wojnie opisuje tak: „Anarchiści urządzili coś na kształt królestwa rozboju”848. Marszałek Związku Radzieckiego Mierieckow, który walczył w Hiszpanii, nazywał anarchistów „wesołymi zbójami”. Gdyby komuniści sami byli aniołami, to z takimi sojusznikami i tak byli skazani na porażkę. Bez sojuszników zwycięstwo było niemożliwe, z takimi sojusznikami — tym bardziej. 848

s. 11.

—

Nacionalno–riewolucionnaja wojna ispanskogo naroda, „Woprosy istorii”, 1953 nr 11,

28 marca 1939 roku upadł Madryt, ostatni bastion Republiki849. Prawie trzyletnią wojnę wygrał Franco. Radzieccy doradcy wojskowi zostali ewakuowani. Mnie osobiście w całej tej historii nie dawała spokoju zbieżność w czasie. Wojna domowa w Hiszpanii była swgo rodzaju prologiem II wojny światowej. Skończyły się walki w Hiszpanii i pięć miesięcy później zaczęła się nowa wojna, która najpierw rozlała się po całej Europie, potem po całym świecie. Czy był związek między wojną domową w Hiszpanii i II wojną światową? A jeżeli był, to jaki?

5. A więc po co Stalinowi Hiszpania? Po co Stalin przepuścił zupełnie niewiarygodne środki? Czy w domu mamy mało problemów? Jaka dla nas różnica: czy rządzi Hiszpanią prezydent, król, pułkownik, generał, marszałek czy generalissimus? Mówią: Stalin chciał ugasić potencjalne ognisko II wojny światowej. Po co je gasić? Stalin ciągle powtarzał, że dla nas są korzystne sytuacje, gdy „kapitaliści gryzą się jak psy”. No to niech się gryzą! Jeżeli za siedmioma górami, z dala od naszych granic, w kapitalistycznym kraju wybuchła wojna, to w jaki sposób może zaszkodzić naszej socjalistycznej ojczyźnie? Wręcz przeciwnie, wszyscy zobaczą różnicę: kraj kapitalistyczny leży w gruzach, a socjalistyczny Związek Radziecki kwitnie. Im gorzej u nich, tym lepiej dla nas. Od kiedy to towarzysz Stalin przejął się kwestią utrzymania pokoju w krajach kapitalistycznych? Po co mu to? A i nie było w Hiszpanii żadnego zarzewia wojny światowej. Położenie geograficzne Hiszpanii jest takie, że lepiej nie można było wymyślić. Prawie wszędzie dookoła woda. Od Francji Hiszpania jest oddzielona pasmem górskim. Walczyć można tylko z Portugalią. Ale nie ma ku temu powodów. Hiszpania pozostała na uboczu I wojny światowej. Gdy wybuchła II wojna 849

— R. Ernest Dupuy, Trevor N. Dupuy, Wsiemirnaja istorija wojn, księga czwarta, SPb, Moskwa 1998, s. 41.

światowa i zaangażowały się w nią prawie wszystkie kraje świata od Kanady po Nową Zelandię, Hiszpania znowu pozostała na uboczu. Więc niepotrzebnie towarzysz Stalin się martwił w 1936, 1937, 1938 roku. Mówią, że nasi „ochotnicy” walczyli w Hiszpanii z dyktaturą, nieśli wolność narodowi Hiszpanii. Brzmi to jak wspaniała muzyka. Ale dlaczego nasi „ochotnicy” nie nieśli wolności swemu własnemu ludowi? Wszyscy radzieccy „ochotnicy” osobiście brali udział w eksterminacji chłopstwa jako klasy w Rosji, na Ukrainie i w całej reszcie „republik”. Na ich bagnetach utrzymywał się anty narodowy reżim. Oto wzorowy „wyzwoliciel”: W. Antonow–Owsiejenko. W 1921 roku był przewodniczącym pełnomocnej komisji WCIK850 do walki z bandytyzmem w Guberni Tambowskiej. Za bandytów uznano cały naród. Przeciwko komunistom w Guberni Tambowskiej powstali wszyscy. Antonow–Owsiejenko własnoręcznie rozstrzeliwał i ścinał głowy, palił wsie razem z ludźmi, zapędzał ludność wsi do bagien i powoli ją tam topił. W skali okrucieństwa Antonow–Owsiejenko bardzo zbliżył się do samego Tuchaczewskiego. Razem z Tuchaczewskim podpisywał rozkazy o użyciu gazów trujących przeciwko własnemu narodowi, o braniu i masowym rozstrzeliwaniu zakładników. I oto ten zbrodniarz wojenny pojawił się w Hiszpanii. Hurra! Przyniósł pochodnię wolności. Antonow–Owsiejenko i jego towarzysze broni nieśli wolność narodowi hiszpańskiemu w latach 1937–1938, a w tym czasie eksterminowano tysiące ich towarzyszy w Związku Radzieckim. Wielu „ochotników” po powrocie do ojczyzny światowego proletariatu trafi pod ciężki proletariacki topór. Jako pierwszy — Antonow–Owsiejenko. Czy mogli ci ludzie walczyć o czyjąś wolność, gdy sami byli niewolnikami i równocześnie katami własnego narodu? Więc upada wyjaśnienie, że w Hiszpanii nasi „doradcy” i „ochotnicy” walczyli o wolność. Nie mogli walczyć o wolność, ponieważ nie wiedzieli, co to jest.

850

— Ogólnorosyjski Centralny Komitet Wykonawczy Rad (Wsierossijskij Centralnyj Ispołnitielnyj Komitiet Sowietow) — w latach 1917–1936 najwyższy organ władzy prawodawczej i wykonawczej rad delegatów Rosji [przyp. tłum.].

Dziwnymi jesteśmy ludźmi: generalissimus Franco to potworny dyktator, należy go nienawidzić, trzeba z nim walczyć! A przecież i u nas niedługo pojawi się własny generalissimus. Kraj trwonił niewyobrażalne środki i przelewał ludzką krew w walce z tyranem Franco, a tymczasem tylko w lutym 1938 roku w samym Siewżełdorłagu851 zginęło więcej ludzi niż w całej Hiszpanii przez wszystkie lata rządów Franco. Rządy generalissimusa Franco doprowadziły do tego, że Hiszpania bez żadnych zawirowań i rewolucji wstąpiła do Europy jako wolne, dostatnie państwo. To po co nasi bojownicy rzucili się obalać taką władzę? A gdyby zwyciężyli komuniści pod kierownictwem towarzyszy z NKWD i Kominternu, to Hiszpania nie uniknęłaby terroru. I II wojna światowa nie ominęłaby Hiszpanii. I teraz na gruzach komunizmu słoneczna Hiszpania byłaby czymś na kształt słonecznej Gruzji czasów Szewardnadze — w dziurawych portkach i z portretami ukochanego przywódcy na każdym rogu.

6. W Hiszpanii Stalin nie gasił ewentualnego zarzewia II wojny światowej, a je wzniecał. Według kalkulacji Stalina, po stronie generała Franco powinni byli wystąpić Hitler i Mussolini. Prawie tak się stało. Ale niezupełnie. Włochy i Niemcy nie wypowiedziały wojny, zamiast tego wysyłały do Hiszpanii broń, „instruktorów” i „ochotników”. Ale oficjalnie pozostały neutralne. Sytuacja była dość prosta: Wielka Brytania i Francja obawiały się wzrostu potęgi Niemiec i Włoch, więc powinny były wystąpić przeciwko Hitlerowi i Mussoliniemu. Oto, czego potrzebował towarzysz Stalin. Ale tak się nie stało. Propaganda stalinowska piętnowała Wielką Brytanię i Francję: jak możecie się nie angażować! Jak możecie zachowywać neutralność! Przecież tam giną dzieci! W naszym ukochanym kraju dopiero co skończył się głód sztucznie wywołany przez komunistów. Z głodu zginęły miliony osób, przede wszystkim dzieci. Ale o tym nasi propagandyści nie wspomnieli. Pamiętali tylko o cierpieniach hiszpańskich dzieci i apelowali do całego świata o zaangażowanie. Ale na te apele nikt nie reagował. 851

—

Siewżełdorłag — Północny Obóz Kolejowy w dorzeczu Pieczory [przyp. tłum.].

Wielką Brytanię i Francję za ich obojętność piętnował sam towarzysz Stalin. 10 marca 1939 roku w sprawozdaniu wygłoszonym na XVIII zjeździe partii stwierdził: „W rzeczywistości jednak polityka nieingerencji oznacza pobłażliwość wobec agresji, rozpętywanie wojny, a również przekształcanie jej w wojnę światową”852. I po Stalinie nasi propagandyści nie mogą wybaczyć Wielkiej Brytanii i Francji ich zachowania. „Polityka «nieingerencji» okazała się w istocie szeroko przemyślaną dywersją przeciwko pokojowi, polityką prowokowania II wojny światowej”853. Nie, drodzy towarzysze. Nieingerencja Wielkiej Brytanii i Francji w sprawy Hiszpanii właśnie doprowadziła do tego, że w latach 1937–1938 II wojna światowa nie wybuchła, a w latach 1939–1945 ta najstraszliwsza z wojen ominęła Hiszpanię. A Stalin się przekonał: z zachodniego krańca Europy nie podpali. Cóż począć? Odpowiedź jest jedna: podpalać od wschodu. Swoje stanowisko wyraźnie określił w kręgu najbliższych towarzyszy: „W interesie ZSRR, Ojczyzny Ludu Pracującego, jest, żeby wojna wybuchła pomiędzy Rzeszą i kapitalistycznym blokiem angielsko–francuskim. Trzeba zrobić wszystko, żeby ta wojna ciągnęła się możliwie jak najdłużej, w celu wycieńczenia obu stron. Właśnie z tego powodu powinniśmy się zgodzić na zawarcie paktu zaproponowanego przez Niemcy i pracować nad tym, żeby ta wojna, gdy już zostanie wypowiedziana, trwała maksymalnie długo”854.

852

— J. Stalin, Woprosy leninizma, wyd. XI, Moskwa 1945, s. 570. — Istorija Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny Sowietskogo Sojuza 1941–1945, t. 1, s. 109 [wyd. pol.: Historia Wielkiej Wojny Narodowej Związku Radzieckiego 1941–1945, t. 1–6, Warszawa 1964–1967]. 854 — Przemówienie na posiedzeniu Biura Politycznego KC WKP(b) 853

ROZDZIAŁ 81. ŻEBY ODDAĆ CHŁOPOM ZIEMIĘ W GRENADZIE Jakkolwiek byśmy oceniali radziecki system, bezsprzeczne wydaje się jeszcze jedno: żadna władza w historii ludzkości nie wyznaczała sobie takich wspaniałych celów i żadna władza w historii po drodze do swoich celów nie zgromadziła takiej liczby trupów855. IWAN SOLONIEWICZ, ROSSIJA W KONCŁAGIERIE

1. Wpajano mi od dziecka, że radzieccy ludzie pomagali narodowi Hiszpanii walczyć o wolność i demokrację. Tak pisano w książkach: „Hiszpania przekształcała się w pierwszą linię walki o demokrację”. Napisał to pułkownik I. Starinow, główny radziecki dywersant856. Oto, jak Starinow opisuje swoją profesję: „Od dawna utrwalił się pogląd, że dywersant to posępny, brutalny osobnik bez sumienia i honoru. Bezsprzecznie szumowiny wywodzące się z wywiadowczych szkół burżuazyjnych państw są takimi zwierzętami. Ale w armiach walczących za sprawę ludu wywrotowcami zostają najlepsi, żarliwi i ludzcy bojownicy”857. Oto, jak „ludzki bojownik” walczył w Hiszpanii. W kwietniu 1937 roku postanowiono zdobyć klasztor Virgen de la Cabeza. Ale jak? W klasztorze potężne mury i mocna brama. „Ludzki bojownik” Starinow wymyślił sposób. Złapano muła, którego wypuszczano z klasztoru na popas, i objuczono go skrzyniami. „W jednej ze skrzyń, załadowanych na muła, znajdowały się materiały wybuchowe: 20 kilo dynamitu, obłożonych gwoździami i kawałkami żelaza. Tę skrzynię wyposażono w detonator”858.

855 856 857 858

— — — —

Iwan Sołoniewicz, Rossija w konclagierie, Izdatielstwo „Moskwa”, Moskwa 1999, s. 114. Miny żdut swojego czasa, Wojenizdat, Moskwa 1964, s. 65. Ibidem, s. 81. Ibidem, s. 134.

Muł ruszył do bram klasztoru. Wpuszczono go. I tam huknęło... Właśnie tak walczył o demokrację w Hiszpanii „ludzki bojownik” Starinow. To jeden z wielu epizodów, o których opowiada bez zażenowania. Jest z tego dumny. O tym pozwolono mu opowiedzieć. Ale nie o wszystkim przecież główny dywersant miał prawo opowiadać. Doświadczenie „ludzkich bojowników” stało się międzynarodowe. Z XX wieku przeszło do nowego tysiąclecia. Jakie wszystko jest proste: obłożyć dynamit gwoździami... A oto kolejny bojownik o wolność i demokrację w Hiszpanii. Najważniejszy. Nazywał się Władimir Antonow–Owsiejenko. Jak pamiętamy, jako pierwszy zjawił się w Hiszpanii i objął kluczowe stanowisko konsula generalnego w Barcelonie. Zaczął od tego, że zalecił rządowi Republiki Hiszpańskiej dobrze schować zapas złota. Ale gdzie? W Moskwie. Gdzież by indziej? Zapas złota Hiszpanii wywieziono i nigdy go nie zwrócono. Powiadają, że anarchiści to złodzieje. Nie można z tym dyskutować. Ale olbrzymi zapas złota Hiszpanii wywieźli nie anarchiści, a bezinteresowni komuniści. Oni twierdzą, że zapas złota Hiszpanii to zapłata za dostawy broni. Dostawy rzeczywiście były olbrzymie, ale Hiszpania gromadziła złoto od czasów Kolumba. Niezależnie od tego, jak duże były to dostawy, nie mogły być więcej warte niż złoto, które kraj nagromadził przez wieki. I jeżeli rzeczywiście złoto Hiszpanii było zapłatą za dostawy wojskowe, to trzeba oznajmić tak: Związek Radziecki walczył nie ze szlachetnych pobudek, a dla złota, które wywiózł Antonow–Owsiejenko. W 1936 roku zapas złota Hiszpanii liczył ponad 600 ton. W chwili przewrotu wojskowego jego większa cześć znajdowała się w piwnicach Banku Hiszpanii w Madrycie. Po konsultacji z przedstawicielami radzieckimi hiszpański rząd poprosił Moskwę o „wzięcie na przechowanie” złota republiki. Formalnie uzasadniono to groźbą przejęcia przez buntowników Madrytu w październiku 1936 roku. 15 października premier Largo Caballero i minister finansów Juan Negrin oficjalnie zwrócili się do radzieckiego kierownictwa z propozycją „wzięcia na przechowanie” ponad 500 ton złota. Stalin szybko podjął decyzję o przeprowadzeniu operacji wywiezienia zapasu złota Hiszpanii. Oto fragment protokołu nr 44 z posiedzenia Biura Politycznego KC

WKP(b) z 17 października 1936 roku: „Punkt 56. Pytanie t. Rozenberga. Decyzja. Polecić t. Rozenbergowi odpowiedzieć hiszpańskiemu rządowi, że jesteśmy gotowi wziąć na przechowanie zapas złota i że zgadzamy się na wysłanie tego złota naszymi powracającymi z portów statkami”. Po podjęciu politycznej decyzji praca zawrzała — 20 października w Hiszpanii otrzymano telegram o zgodzie na przyjęcie złota, a już 22–25 października zostało ono załadowane na radzieckie statki w Kartagenie. Łącznie zabrano 510 ton złota859. Dla porównania: w grudniu 2002 roku złoty zapas Rosji wynosił 387 860 ton . Pod koniec 2006 roku złoty zapas Rosji — 420 ton861. Oto niektóre dodatkowe informacje na temat Antonowa–Owsiejenki, tego bojownika o wolność i demokrację. Zdobył duże doświadczenie jeszcze w czasach wojny domowej w Rosji, w latach 1918–1922: „Piastując wysokie wojskowe funkcje, Antonow–Owsiejenko, który nie przejawiał talentów wojennych, pozostawał przede wszystkim kierownikiem politycznym. W czasie dowodzenia wojskami na podległych mu terenach powszechnie stosowano rozstrzeliwania zakładników, a także masowe represje (...). W lutym–sierpniu 1921 przewodniczący pełnomocnej komisji WCIK do walki z bandytyzmem w Guberni Tambowskiej (...) Antonow–Owsiejenko rozpoczął masowe i nieuzasadnione brutalne represje w stosunku do uczestników powstania, a również „pomagierów” i członków ich rodzin. Faktycznie cała gubernia spłynęła krwią. 11 czerwca 1921 roku razem z Tuchaczewskim podpisał rozkaz przewidujący natychmiastowe rozstrzeliwanie bez sądu «obywateli odmawiających podania swojego imienia»; «w przypadku odnalezienia ukrytej broni rozstrzeliwać na miejscu bez sądu najstarszego pracownika w rodzinie»; ponadto rodziny ukrywające członków rodzin albo mienie «bandytów» ogłosić bandytami i natychmiast rozstrzelać itd.”862 Tak Antonow–Owsiejenko działał we własnym kraju. Był katem i zbrodniarzem wojennym. I oto Stalin wysłał go do Hiszpanii. Tu Antonow–

859 860 861 862

s. 29.

— — — —

R. Hrapaczewskij, Ispnaskoje zołoto Kriemla, „Russkij fokus”, maja 2001, nr 7. Informacja rosyjskiej agencji informacyjnej Interfaks z 4 stycznia 2003 roku. „Krasnaja zwiezda”, 4–10 kwietnia 2007. Impierija Stalina. Encikłopiediczeskij slowar, red. K. A. Zalesskij, Wiecze, Moskwa 2000,

Owsiejenko kierował nie tylko pracą radzieckich doradców wojskowych, szpiegów i czekistów, ale w istocie rządem Republiki Hiszpańskiej. A drugim z najważniejszych stalinowskich przedstawicieli w Hiszpanii był Jan Berzin.

2. Dawno temu, gdy byłem słuchaczem szkoły wojskowej, zalecono nam wszystkim lekturę książki głównego marszałka artylerii Nikołaja Woronowa. Książka ciekawa. Woronow dowodził całą artylerią Armii Czerwonej podczas II wojny światowej. Jest jednym z twórców stalingradzkiej operacji ofensywnej. Jako jeden z pierwszych w zrujnowanym Stalingradzie przesłuchiwał feldmarszałka F. Paulusa. W całej historii Niemiec żaden feldmarszałek nigdy nie trafił do niewoli. Paulus był pierwszy. Ale oprócz tego w książce Woronowa jest masa ciekawych epizodów. Książka została napisana z werwą. Woronow też walczył w Hiszpanii. I nagle jedno zdanie w tej książce wręcz mną wstrząsnęło: „Wydarzenia w Hiszpanii głęboko poruszyły naród radziecki. W Moskwie i innych miastach odbywały się tłumne zebrania i manifestacje robotników. Radzieccy ludzie okazywali braterską solidarność z narodem hiszpańskim, walczącym z rozbestwionymi faszystowskimi bandami. W krótkim czasie robotnicy i pracownicy kołchozów wpłacili do funduszu pomocy hiszpańskim bojownikom dziesiątki milionów rubli”863. Byłem wstrząśnięty. W 1936 roku radziecki lud ze wzburzeniem śledził wydarzenia w dalekiej Hiszpanii, wyrażał sprzeciw wobec działań buntowników, robotnicy w zakładach i chłopstwo w polach zbierali ciężko zapracowane kopiejki, aby pomóc hiszpańskiemu ludowi. A trzy lata wcześniej w Związku Radzieckim panował potworny głód, któremu towarzyszył kanibalizm i jawny handel ludzkim mięsem. I radzieckich ludzi to w żaden sposób nie wzburzało. I wieców nie organizowano, i nie zbierano pieniędzy, żeby pomóc głodującym. I radzieckich ludzi nie oburzył zwykły

863

— N. Woronow, Na służbie wojennoj, Moskwa 1963, s. 80 [wyd. pol.: Artyleryjskim szlakiem, Warszawa 1966].

fakt: miliony ich braci, sióstr, sąsiadów umierają z głodu, a komuniści wywożą za granicę miliony ton zboża. Nasz nieobojętny lud ponosi odpowiedzialność za losy wszystkich ludzi na ziemi przy zupełnym brak odpowiedzialności za własny los. W 1936 roku w Hiszpanii nie było obozów koncentracyjnych, w Hiszpanii jeszcze nie rozstrzeliwano zakładników, ale radzieccy ludzie byli strasznie poruszeni i oburzeni. A w Związku Radzieckim kwitła praca niewolnicza, w obozach koncentracyjnych i więzieniach osadzono miliony osób, i to radzieckich ludzi nie poruszało i nie oburzało. 27 grudnia 1932 roku w Związku Radzieckim zostały wprowadzone dowody osobiste, bez których niemożliwe było podjęcie pracy, znalezienie mieszkania czy w ogóle przemieszczanie się po kraju. Dowody osobiste wprowadzono w szczytowym momencie głodu, żeby skuteczniej walczyć z chłopami uciekającymi z głodujących regionów do miast czy do bardziej zamożnych rejonów kraju. Dowody osobiste wydawano tylko mieszkańcom miast. Chłopom, którzy stanowili większość ludności, dowody nie przysługiwały. Radziecki chłop został zrównany z niewolnikiem, który nie mógł nigdzie odejść od swojego pana. Formalnie chłop nie był obywatelem swojego kraju. Zastanówmy się: przeważająca większość mieszkańców kraju nie jest jego obywatelami. I oto stalinowscy doradcy wojskowi, przyszli generałowie, admirałowie i marszałkowie, zamiast walczyć o wolność własnego narodu, rzucili się do walki o wolność hiszpańskich chłopów, którzy w odróżnieniu od radzieckich byli wolni, mieli prawo wyjechać, dokąd im się podoba, nawet do Ameryki.

3. Wszystko, co czytałem na temat wojny w Hiszpanii, mnie dziwiło. Oto na pierwszy rzut oka mało istotny fakt. Głównym doradcą armii republikańskiej był Jan Berzin, szef Czwartego Zarządu Sztabu Generalnego Armii Czerwonej. Czym jest Czwarty Zarząd? Na początku lat 60. XX wieku w Związku Radzieckim prawie histerycznie wychwalano radzieckiego agenta wywiadu Richarda Sorgego. Emitowano filmy i programy telewizyjne na jego temat, pisano artykuły i

książki, wygłaszano lekcje, nazywano jego imieniem ulice i place, prowadzono dyskusję o projekcie pomnika. I ogłoszono, że Richarda Sorgego znalazł i skierował do wywiadu Jan Berzin, szef Czwartego Zarządu Sztabu Generalnego Armii Czerwonej. Od razu ludowi wytłumaczono, czym jest Czwarty Zarząd. Tak w latach 20. i 30. XX wieku nazywano wywiad wojskowy Armii Czerwonej. Obecnie ta instytucja znana jest jako GRU — Gławnoje Razwiedywatielnoje Uprawlenije Gienieralnogo Sztaba. Byłem zaskoczony i wstrząśnięty: więc do armii republikańskiej Hiszpanii Stalin skierował dwa tysiące radzieckich doradców wojskowych o bardzo wysokich kwalifikacjach, ale na najważniejszego doradcę wyznaczył szefa radzieckich szpiegów. Dlaczego? Czym szpiegowski szef Berzin zajmował się w Hiszpanii? Dlaczego jako głównego doradcę wojskowego Stalin wysłał nie dowódcę liniowego, a magistra orderu rycerzy płaszcza i szpady? Obecnie na temat Jana Berzina wiadomo sporo. Oto niektóre informacje o nim. Cytuję za leksykonem encyklopedycznym „Imperium Stalina”: „Berzin Jan Karłowicz (właściwie Peteris Janowicz Kuzis), działacz partyjny, jeden z twórców GUŁagu (...). W 1907 roku za zabójstwo policjanta skazany na 8 lat ciężkich robót, ale w 1909 roku zwolniony (...). Na początku I wojny światowej został powołany do wojska, ale zdezerterował i pracował w fabryce (Piotrogród) (...). Od grudnia 1917 roku pracował w aparacie NKWD RSFRR, stał na czele osobistej ochrony Lenina i członków rządu, sformowanej w przeważającej większości z Łotyszy i Estończyków (...). W marcu 1924– kwietniu 1935 szef Czwartego (wywiad) Zarządu Sztabu Robotniczo– Chłopskiej Armii Czerwonej, faktycznie stworzył system wywiadu wojskowego ZSRR (...). W 1936 roku mianowany głównym doradcą wojskowym armii republikańskiej w Hiszpanii. W lipcu 1937 roku wrócił do ZSRR i ponownie objął stanowisko szefa wywiadu wojskowego”864. W tym życiorysie zdumiewające jest wszystko. Ukazują nam carską Rosję jako potworny reżim. Ale oto fakty historyczne: za zabójstwo policjanta Jan Berzin dostał 8 lat, ale odsiedział tylko dwa lata i wypuszczono go.

864

s. 55.

—

Impierija Stalina. Encikłopiediczeskij słowar, red. K. A. Zalesski, Wiecze, Moskwa 2000,

Potem w czasie wojny zdezerterował z armii... I w czasie wojny... pracował w fabryce w stolicy imperium! W Fabryce Putiłowskiej! Najważniejszych zakładach przemysłu obronnego Rosji. I nie sprawdzono mu dokumentów?! I nikogo nie zdziwiło, że młody obibok podczas wojny nie jest na froncie?! Spróbowałby za towarzysza Stalina uciec z wojska... Po przejęciu władzy przez komunistów Estonia, Litwa i Łotwa zostały niepodległymi państwami. Łotysz Jan Berzin znalazł się w Rosji jako cudzoziemiec. Lenin, Trocki oraz inni komunistyczni przywódcy wiedzieli, że naród rosyjski ich nienawidzi, dlatego kompletowali osobistą ochronę z zagranicznych najemników: Chińczyków, Łotyszy, Czechów, Węgrów itd. Berzin i jemu podobni to zagraniczni najemnicy. I oto w 1936 roku Stalin wysłał do Hiszpanii na stanowisko głównego doradcy wojskowego mordercę, dezertera, najemnika, który ani jednego dnia nie był na wojnie, który z wojny uciekł. Czego Jan Berzin mógł nauczyć hiszpańskich komunistów? Jak uciekać z armii? Jak budować łagry i jaki w nich zaprowadzać reżim? Czy jak zabijać policjantów?

4. W trakcie wojny kilka tysięcy dzieci hiszpańskich komunistów przewieziono do Związku Radzieckiego. Przygotowywano z nich bojowników tajnego frontu. To szczególnie duży i okropny temat. Równie interesujący jest los zagranicznych ochotników w Hiszpanii: Amerykanów, Kanadyjczyków, Francuzów, Szwedów itd. Zaraz po przybyciu do kraju zabierano im paszporty i wszystkie inne dokumenty. Dla bezpieczeństwa. Za ucieczkę z „brygady międzynarodowej” rozstrzeliwano. To nie Imperium Rosyjskie! A dokąd uciekać? Przed nami — ocean. Na lewo — też ocean. Z tyłu — Morze Śródziemne. Porty pod kontrolą. Granica z Francją zamknięta. Dookoła — front. Nagie spalone przez słońce równiny i góry. Nie ma gdzie się schować. W kieszeni ani grosza, ani paszportu. Kiedy ochotnik trafił już do „brygady międzynarodowej”, przestawał być ochotnikiem. Zmieniał się w uzbrojonego niewolnika, który prawie nie miał szans ucieczki.

Zdarzało się, że w budynkach, w których przechowywano dokumenty osobiste ochotników, z jakiegoś powodu częściej niż zwykle wybuchały pożary, a samochody, które przewoziły te dokumenty, częściej niż zwykle były ostrzeliwane. Bojownicy brygad międzynarodowych przeważnie pozostawali bez żadnych dokumentów, a radziecki wywiad wojskowy dostał legalne paszporty i inne osobiste dokumenty dziesiątków tysięcy młodych mężczyzn z 54 krajów. Krwawa zorza komunistycznego jutra już wschodziła nad Hiszpanią i kogoś ta zorza obudziła... Wyrwawszy się z Hiszpanii po upadku Republiki, ochotnicy, w zdecydowanej większości, zachowali wierność swoim ideałom, i tak nic nie zrozumieli. Ale co najmniej jeden z nich przejrzał na oczy. Nazywał się George Orwell. Przyjechał do Hiszpanii, żeby walczyć o wolność i demokrację. I nagle uświadomił sobie, że pod maską wolności może chować się potworny zbrodniczy reżim. Sławę przyniosły mu dwie książki: Folwark zwierzęcy i Rok 1984. W pierwszej opisał farmę, na której zwierzęta zbuntowały się przeciwko ludziom. Powstanie skończyło się całkowitym zwycięstwem. Ale na czele wolnej społeczności zwierząt znalazły się świnie. I zaprowadziły swoje świńskie porządki. Zadziwiające: George Orwell opisał brytyjską farmę i świnie rasy Berkshire, ale w Związku Radzieckim zamykali w więzieniu ludzi, u których znaleźli tę książkę. I to mnie też dziwiło. Gdyby George Orwell opisał radzieckie komunistyczne świnie, to taką reakcję można by wytłumaczyć. Ale dlaczego oni tak się obruszali, dlaczego w tak nerwowy sposób reagowali, kiedy czytali o władzy świń rasy Berkshire? Co to? Świńska solidarność?

5. Antonowa–Owsiejenkę odwołano z Hiszpanii do Moskwy, aresztowano i rozstrzelano. Jan Berzin wrócił z Hiszpanii na stanowisko szefa Wywiadu Wojskowego Sztabu Generalnego Armii Czerwonej, ale wkrótce również został aresztowany i rozstrzelany.

A doradcy wojskowi, którzy rzeczywiście walczyli, a nie uprawiali polityki i szpiegostwa, szybko wspięli się na szczyty wojskowej władzy. Niektórzy z nich potem trafili pod topór Stalina, ale nie za Hiszpanię, a za inne przewinienia i błędy. Co z tego wynika, nie wiem. Można jednak przypuszczać, że Stalin od jakiegoś momentu przestał liczyć na militarne zwycięstwo w Hiszpanii, rozumiejąc, że w takich warunkach jest to niemożliwe. Dlatego nie miał pretensji do swoich dowódców. Zrobili wszystko, co w ich mocy. Stalin docenił to i wielu z nich awansował. A kaci, szpiedzy, działacze polityczni, tacy jak Antonow–Owsiejenko i Berzin, gdzieś się nie postarali, zawiedli nadzieje Stalina. I Stalin ich rozstrzelał. Na co liczył Stalin? Do czego dążył? Tu nie ma zagadki. Wystarczy spojrzeć na poczynania stalinowskiej dyplomacji i propagandy tamtych lat. Trzy państwa z totalitarnymi reżimami, Niemcy, Włochy i Portugalia, pomagały generałowi Franco. Republikę Hiszpańską na szczeblu państwowym popierał tylko Związek Radziecki. Wielka Brytania i Francja prowadziły politykę nieingerencji w sprawy Hiszpanii. Radziecka propaganda po prostu się oburzała: w Hiszpanii cierpią dzieci, a Wielka Brytania i Francja w żaden sposób na to nie reagują! Radziecka propaganda szydziła z Wielkiej Brytanii i Francji za okrutną obojętność na los hiszpańskich dzieci. Jak można było w spokoju patrzeć na mękę narodu hiszpańskiego?! Jak można było pozostawać neutralnym?! Ale nie o dzieci chodziło. W Związku Radzieckim troskliwi komuniści 7 kwietnia 1935 roku przyjęli ustawę, według której karze śmierci podlegały dzieci w wieku od 12 lat. Główny cel Stalina został sprecyzowany nadzwyczaj klarownie i otwarcie: wciągnąć Wielką Brytanię i Francję do wojny w Hiszpanii. Gdyby udało się ten plan zrealizować, to na dalekim zachodzie kontynentu europejskiego, na ziemi Hiszpanii w krwawym starciu skoczyłyby sobie do oczu Niemcy, Włochy i Portugalia z jednej strony, Wielka Brytania i Francja — z drugiej. A Związek Radziecki był daleko. Stalinowscy doradcy i „ochotnicy” też by walczyli, ale wojna w żaden sposób nie dotknęłaby

terytorium Związku Radzieckiego. Stalinowi pozostawało tylko dolewanie oliwy do roznieconej wojny. Międzynarodowi ochotnicy z 54 krajów to część tego planu. Agenci Stalina na całym świecie namawiali uczciwych młodych ludzi, aby jechali do Hiszpanii. Stalin nie żałował pieniędzy na agitację, płacił za przejazd i utrzymanie ochotników, uzbrojenie brygad międzynarodowych. Prosty plan — zaangażować do wojny obywateli całego świata. Najpierw poszczególnych obywateli, następnie grupy. A potem rządy różnych krajów musiałyby ratować swoich obywateli, którzy znaleźli się w opałach. A to oznaczałoby tak czy inaczej konflikty z rządami Franco, Hitlera, Mussoliniego, Salazara. Ale wojna w Hiszpanii i tak nie wyszła poza jej granice. Wysiłki stalinowskich oprawców, dyplomatów i szpiegów nie wystarczyły, żeby rozwiać hiszpański pożar na całą Europę. I Stalin gwałtownie zmienił kurs.

6. Jak tylko zrozumiano, że w Hiszpanii wojna się przedłuża, że jest wątpliwe, czy z iskry rozgorzeje płomień, Stalin skierował uwagę europejskiej dyplomacji na zupełnie inny rejon — na Czechosłowację. Zamiar: skłócić Czechosłowację i Niemcy. Po stronie Czechosłowacji, przeciwko Rzeszy, powinny były opowiedzieć się Wielka Brytania i Francja... Wywiad radziecki działał po mistrzowsku, podrzucając Czechom „niezaprzeczalne dowody” przygotowania Niemiec do ataku, a Niemcom — dowody przygotowań czeskiej armii do rozprawienia się z sudeckimi Niemcami. Konflikt przybierał na sile. I oto we wrześniu 1938 roku w Monachium zebrali się przywódcy Niemiec, Włoch, Wielkiej Brytanii i Francji. Nic strasznego w ich działaniach nie było. Kraj Sudecki zamieszkany był przez Niemców, ale zgodnie z traktatem wersalskim został przekazany Czechosłowacji, nigdy wcześniej w historii nieistniejącemu tworowi politycznemu. Teraz była mowa o zwróceniu Niemcom odebranych im ziem, tzn. o przywróceniu sprawiedliwości historycznej. Później, w marcu 1939 roku, Hitler zajął całą Czechosłowację. Ale to już inna historia. Wielka Brytania i Francja na takie działania Hitlerowi zgody nie

udzieliły. We wrześniu 1938 roku w Monachium postanowiono jedynie zwrócić Niemcom Sudety, czyli to, co do nich słusznie należało. Rząd Czechosłowacji mógł się zgodzić z postanowieniami, które zostały przyjęte w Monachium, a mógł się i nie zgodzić. Związek Radziecki zdecydowanie poparł Czechosłowację w dążeniach do zatrzymania Kraju Sudeckiego. Związek Radziecki wypowiadał się bardzo stanowczo aż do kryzysu... Ale gdy kryzys wybuchł, wszyscy przywódcy Związku Radzieckiego nagle gdzieś się zapodziali. W Moskwie ambasador Czechosłowacji usiłował za wszelką cenę skontaktować się z przywódcami na Kremlu, ale napotykał ścianę nie do przebicia. Nawet komisarz spraw zagranicznych Litwinow był chory: zapalenie oskrzeli. Nikt w Moskwie na wołania o pomoc nie odpowiedział. Rząd Czechosłowacji usiłował uzyskać odpowiedź na pytanie: co zrobi Związek Radziecki, jeżeli Czechosłowacja stawi opór Niemcom? Odpowiedź z Moskwy nie nadeszła. 28 września Beneś wprost poprosił Związek Radziecki o pomoc wojskową. Na co Związek Radziecki odpowiedział, że pomocy należy szukać w Lidze Narodów. 30 września 1938 roku o 12.20 ambasada Czechosłowacji w Moskwie powiadomiła Pragę, że „wiadomości brak”, tzn. Moskwa nie opowie się po stronie Czechosłowacji. 10 minut później, o 12.30, rząd Czechosłowacji postanowił zgodzić się na warunki podyktowane w Monachium. I dopiero 3 października 1938 roku, 61 godzin i 30 minut po tym, jak rząd Czechosłowacji zastosował się do żądań czterech mocarstw, z Moskwy do Pragi nadeszła radziecka odpowiedź: nie trzeba było się poddawać, a walczyć, poparlibyśmy was w każdych warunkach! Każdy, kogo interesuje ta kwestia, znajdzie w książce Igora Łukiesa Czechosłowakija mieżdu Stalinym i Gitlerom865 setki faktów i dokumentów, które obalają oficjalną kremlowską wersję, że Związek Radziecki był rzekomo gotów własną piersią osłonić Czechosłowację.

865

—

Oxford University Press, Nowy Jork 1996.

Ale okazuje się, że braterskiej pomocy towarzysz Stalin udzielał przez podrzucanie fałszywych informacji w celu wzniecenia konfliktu, a gdy ten powstał, radzieccy przywódcy schowali się za murami Kremla. Jest to zrozumiałe: dla Stalina angażowanie się przed czasem nie miało sensu. A gdyby Wielka Brytania i Francja zadarły z Niemcami z powodu Czechosłowacji, właśnie wtedy do bitwy włączyłby się i Związek Radziecki... W końcowej fazie. Po przeczekaniu, jak uczył towarzysz Stalin, aż wszystkie walczące strony osłabną w wyczerpującej wojnie. I tu mi przypomną, że Związek Radziecki nie miał granicy z Czechosłowacją, więc pomocy udzielić zwyczajnie nie mógł. Odpowiem: „brygady międzynarodowe” można dużo łatwiej utrzymywać w Czechosłowacji niż w Hiszpanii. A „ochotników” i „doradców” można przerzucać dokądkolwiek. Są na to różne sposoby. Przerzut broni (przy dobrej woli) mógł zostać zorganizowany przez Rumunię. Trzeba było po prostu komuś odpowiednio zapłacić. Można było i użyć drogi powietrznej. Żeby trafić ze Związku Radzieckiego do Czechosłowacji, należało pokonać 160 kilometrów w przestrzeni powietrznej Polski albo Rumunii. Teraz zapytajmy poważnych historyków, czy mają chociaż najmniejsze informacje o tym, że Związek Radziecki próbował dogadać się z Rumunią albo z Polską w kwestii przelotów radzieckich samolotów przez przestrzeń powietrzną tych krajów albo zorganizowania mostu powietrznego? Rok później, w sierpniu 1939 roku, Stalin żądał korytarzy do transportu swoich jednostek przez Polskę. O, dajcie, dajcie korytarze! O tych korytarzach jeszcze porozmawiamy. Ale czy żądał w 1938 roku od Polski i Rumunii korytarzy do przetransportowania swoich jednostek do Czechosłowacji? Czy żądał chociażby korytarzy powietrznych do przelotu? Otóż kremlowscy wodzowie nie planowali pomocy tego typu dla Czechosłowacji i żadnego powietrznego korytarza nie zamierzali organizować. Wszystkie ich groźne oświadczenia o gotowości poparcia Czechosłowacji są funta kłaków warte. A przecież można było zorganizować masowy przelot radzieckich samolotów do Czechosłowacji i bez żadnego pozwolenia. Któż by mógł temu przeszkodzić? Gdyby radziecka armada przeszła na dużej wysokości, to jak,

oprócz jałowych protestów, w 1938 roku mogła przeciwstawiać się temu Rumunia?

7. Wojna pomiędzy krajami środkowej i zachodniej Europy nie wybuchła ani z powodu Hiszpanii, ani z powodu Czechosłowacji. Dlatego towarzysz Stalin skierował wzrok na Polskę. I właśnie tu Wielka Brytania i Francja wpadły w stalinowski potrzask. Zwróćmy uwagę na bliskość dat. 28 marca 1939 roku wojska generała Franco weszły do Madrytu. Zarzewie wojny zostało ugaszone. Na więcej w Hiszpanii Stalin nie miał co liczyć. Przewidując bliski koniec wojny w Hiszpanii, Stalin rozkazał komisarzowi ludowemu spraw zagranicznych Litwinowowi przygotować antyhitlerowską konferencję. 18 marca 1939 roku Litwinow wystąpił z propozycjami zwołania konferencji z udziałem ZSRR, Wielkiej Brytanii, Francji, Polski, Rumunii i Turcji. Pod pretekstem zapewnienia „zbiorowego bezpieczeństwa” Stalin przygotowywał izolację i blokadę Niemiec. 17 kwietnia Litwinow zaproponował zawarcie angielsko–francusko– radzieckiego porozumienia. Jednocześnie stalinowska dyplomacja rozpoczęła intensywne prace w celu przygotowania podstaw do zawarcia sojuszu z Hitlerem: albo podpisuj ze mną pakt, albo zdusimy blokadą. 5 maja Stalin odwołuje Litwinowa ze stanowiska komisarza ludowego spraw zagranicznych i na jego miejsce mianuje Mołotowa. Już wówczas najbardziej przenikliwi obserwatorzy zorientowali się, czym to było spowodowane. Litwinow był Żydem, Hitler nie będzie chciał mieć z nim do czynienia. Skoro Stalin mianował na to stanowisko Rosjanina, drugą ważną osobę w Związku Radzieckim, jednocześnie zachowując ją na stanowisku szefa rządu, to przewidywane są jakieś kardynalne zmiany w polityce zagranicznej. Kalkulacja Stalina jest prosta: jeżeli Wielka Brytania i Francja zgodzą się zapewniać „zbiorowe bezpieczeństwo” w Europie wedle stalinowskiego scenariusza, wtedy zawrze się z nimi sojusz przeciwko Hitlerowi. Jeżeli nie,

wtedy Stalin „zapewni bezpieczeństwo” Europy poprzez zawarcie sojuszu z Hitlerem przeciwko Wielkiej Brytanii, Francji i całej reszcie Europy. Wkrótce zaczęły się negocjacje pomiędzy ZSRR, Wielką Brytanią i Francją w sprawie „powstrzymania agresora”. To była pułapka. To był haczyk z przynętą, który Wielka Brytania i Francja połknęły bez podejrzeń.

ROZDZIAŁ 82. PO CO KOMUNISTOM ZBIOROWE BEZPIECZEŃSTWO? Sztucznie wywołany głód doprowadził do kanibalizmu. Samych dzieci podczas głodówki 1933 roku zginęło około trzech milionów866. GIENNADIJ POKRASS

1. W 1933 roku Hitler doszedł do władzy w Niemczech i natychmiast radziecka dyplomacja rozpoczęła walkę o rozbicie antyhitlerowskiego bloku: Obrońmy Europę przed Hitlerem! Zapewnijmy zbiorowe bezpieczeństwo! Walka o zbiorowe bezpieczeństwo to przedmiot szczególnej dumy komunistów: przecież oni jako pierwsi dostrzegli niebezpieczeństwo i zrobili wszystko, co w ich mocy, żeby uchronić Europę przed wojną. „Walka ZSRR o zbiorowe bezpieczeństwo przeszła kilka kolejnych faz. Pierwszym krokiem na tej drodze była propozycja podpisania umowy o zdefiniowaniu agresji i agresora (strony atakującej), wysunięta przez Związek Radziecki 6 lutego 1933 roku na Międzynarodowej Konferencji Rozbrojeniowej”867. Oto, jak wszystko się odbywało. 30 stycznia 1933 roku Hitlera mianowano kanclerzem, a dokładnie tydzień później Związek Radziecki już zrobił pierwszy krok na drodze zapewnienia zbiorowego bezpieczeństwa w Europie! Na tym radzieccy komuniści, ma się rozumieć, nie poprzestali. Walka dopiero się zaczynała! Z Kremla na rządy Europy runęła lawina propozycji: Pakty regionalne! Powszechne rozbrojenie! Ogólnoeuropejski system bezpieczeństwa! 866 867

82.

— —

G. Pokrass, „Russkaja mysl”, 2004 nr 4. Istorija Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny Sowietskogo Sojuza, tom 1, Moskwa 1961, s.

12 grudnia 1933 roku Komitet Centralny Komunistycznej Partii przyjął nadzwyczajne postanowienie o rozpoczęciu walki o zbiorowe bezpieczeństwo... Zrobiono sporo. Nawet mnóstwo. Jest co wspominać. W Związku Radzieckim, a obecnie w Rosji, profesorowie ze łzami w oczach (i legitymacjami KGB w kieszeniach) opowiadają studentom o tamtych dawnych czasach: bądźcie dumni z działań naszych wodzów i dyplomatów! Jak wiele oni robili, żeby uchronić Europę przed wojną i Hitlerem! A my zaskoczymy uczonych z KGB pytaniem: po co Związkowi Radzieckiemu zbiorowe bezpieczeństwo? W jakim celu kremlowskie błazny odegrały całą tę komedię?

2. Bo rzeczywiście było to dziwne. Stalin w tajemnicy przed całym światem szkolił na radzieckim terytorium niemieckich pancerniaków, lotników, artylerzystów, saperów, chemików. Wbrew traktatowi wersalskiemu, na radzieckim terytorium niemieccy konstruktorzy projektowali czołgi, okręty podwodne, samoloty bojowe, prowadzili badania nad substancjami trującymi i ciężką artylerią. Stalin zapewnił Hitlerowi zwycięstwo w wyborach. To przyznali sami naziści. Joachim von Ribbentrop uważał, że wrogowie partii Hitlera, tzn. komuniści i socjaldemokraci, „mieli absolutną możliwość jej zniszczenia”. Ribbentrop napisał: „Gdyby w 1932 roku nasi wrogowie byli zjednoczeni, mogliby zwyciężyć...”868 Ale wówczas nazistów nie udało się pokonać, ponieważ wśród przeciwników Hitlera nie było jedności. Stalin skłócił wszystkich konkurentów i przeciwników Hitlera. To Stalin rozkazał niemieckim komunistom wystąpić nie przeciwko nazistom, a przeciwko socjaldemokratom. Dlatego Hitler został zwycięzcą. Hitler rozumiał, że doszedł do władzy dzięki Stalinowi, i był mu wdzięczny. 21 maja 1940 roku szef Wywiadu Wojskowego Sztabu Generalnego Armii Czerwonej generał lejtnant lotnictwa I. Proskurow skierował do komisarza ludowego obrony, marszałka Związku Radzieckiego 868

—

„Nowoje wriemia”, 1994 nr 37, s. 43.

S. Timoszenki doniesienie oznaczone „Tajne”. W doniesieniu zawarta była wypowiedź attaché wojskowego Rzeszy w Moskwie, Aschenbrennera: „Byłem u Hitlera, który mi powiedział: «Pamiętaj, że Stalin dla nas dokonał wielkiego czynu, o czym nigdy i w żadnych okolicznościach nie powinniśmy zapominać»”869. I oto pytanie: po co więc Stalin w 1933 roku jedną ręką prowadził Hitlera do władzy, a jednocześnie drugą ręką rozbijał antyhitlerowski blok państw europejskich? Gdyby Stalin nie pomógł dojść Hitlerowi do władzy, to nie powstałoby żadne niebezpieczeństwo i wówczas ten cały harmider z zapewnieniem „zbiorowego bezpieczeństwa” byłby po prostu niepotrzebny. Po utorowaniu Hitlerowi drogi do władzy Stalin doprowadził do tego, że II wojna światowa była możliwa i prawie nieunikniona, a stalinowscy krzykacze Kolcow, Erenburg, Henry i im podobni wzywali narody świata do wzmacniania solidarności i wykazywania czujności. Jeżeli Stalin istotnie potrzebował „zbiorowego bezpieczeństwa”, to nie trzeba było szkolić w Związku Radzieckim niemieckich pilotów i czołgistów, nie trzeba było uczyć Göringa, Mansteina, Guderiana, nie trzeba było pomagać Hitlerowi w wyborach. Gdyby Stalin tego nie robił, II wojna światowa po prostu nie mogłaby wybuchnąć. I to byłoby zapewnienie bezpieczeństwa w Europie.

3. I jeszcze pytanie: a jaką właściwie korzyść czerpał Stalin ze „zbiorowego bezpieczeństwa”? Czyżby liczył na bratnią pomoc Belgii czy Luksemburga w wypadku ataku Hitlera na Związek Radziecki? A któż oprócz Hitlera mógł na nas napaść? Estonia? Łotwa? Nie wierzę. Polska? Węgry? Finlandia? Rumunia? Jakie były ich szanse na zwycięskie dotarcie do Władywostoku i Magadanu? Nawet Tuchaczewski rozumiał, że nasz lud należy straszyć rzeczywistym wrogiem. A na zachodnich rubieżach ZSRR, zanim zawarto pakt moskiewski 1939 roku, nie było państw zdolnych do skutecznego prowadzenia wojny 869

—

T. Buszujewa, Proklinaja — poprobujtie poniat’ „Nowyj mir”, 1994 nr 12.

ofensywnej przeciwko Związkowi Radzieckiemu. Dlatego Tuchaczewski już na początku lat 20. wymyślił polsko–niemiecką koalicję, która rzekomo była gotowa w każdej chwili rzucić się do gardła Związkowi Radzieckiemu. O tej mitycznej polsko–niemieckiej koalicji Tuchaczewski pisał od wojny domowej aż do swojego aresztowania. I po aresztowaniu, w jeżowskich kazamatach, Tuchaczewski napisał cały traktat o polsko–niemieckim agresywnym bloku, który przygotowuje napaść na ZSRR. Fantastyczny wariant Tuchaczewskiego nie jest wart tego, żeby spojrzeć na niego nawet przelotnie. Gdy Stalin i jego wierni towarzysze broni prowadzili bohaterski bój o „zbiorowe bezpieczeństwo”, Związek Radziecki nie miał granicy z Niemcami. Związek Radziecki był oddzielony od potężnych państw Europy barierą państw neutralnych, dlatego nagła napaść na ZSRR ze strony Europy była wykluczona. Oprócz tego Stalin miał możliwe do zdobycia tereny. A gdyby i udało się komuś je zdobyć, to kontrolować ich nie zdołałby nikt. A więc po co Stalinowi „zbiorowe bezpieczeństwo”? Wojna mogła wybuchnąć między Francją i Niemcami. Albo między Polską i Niemcami. Ale atak Rzeszy na Polskę automatycznie wciągał do wojny Francję i Wielką Brytanię. W każdej sytuacji Związek Radziecki mógł zostać ofiarą agresji jako ostatni. Dlaczego więc Stalin dbał o „zbiorowe bezpieczeństwo” bardziej niż inni? W kraju towarzysza Stalina odbywa się eksterminacja ludności na skalę masową i panuje głód z kanibalizmem. Czy powinien on się martwić o pomyślność bogatej Danii i rozpustnej Holandii? W latach 30. w imperium Stalina, jak pamiętamy, produkowano więcej czołgów, dział, samolotów i okrętów podwodnych niż w całej reszcie świata razem wziętej. I oto towarzysz Stalin przejął się „zbiorowym bezpieczeństwem” Europy: żeby gdzieś wojna nie wybuchła, żeby nie przysporzyła komuś cierpień, żeby polskich i norweskich burżujów uchronić przed ciężarem wojny. W Związku Radzieckim przedsiębiorcy zostali wytępieni bez wyjątku i w całości. Kupcy, bankierzy, przemysłowcy — wszyscy, którzy nie zdążyli uciec, zostali zgładzeni. Dlatego że burżuj jest wrogiem proletariatu. Stalinowi było mało eksterminacji dużych burżujów. Wziął się do drobnych. Skoro masz dwie krowy, to jesteś kułakiem. Kułak to drobny burżuj. Takich

do tajgi i tundry wysyłać! Na śmierć! Skoro masz dwie krowy, to znaczy, że może pojawi się trzecia. A od trzech krów do wielomiliardowego majątku bardzo blisko. Dlatego kułactwo trzeba zdusić w zarodku! Unicestwić jako klasę! I jednocześnie towarzysz Stalin po nocach nie śpi. Ciągle myśli, jak paryskich i londyńskich miliarderów przed Hitlerem uchronić, jak zapewnić im bezpieczeństwo, jak zachować dla nich pokój i spokój. Wytłumaczcie mi tak, żebym zrozumiał, po co Stalin miał strzec bezpieczeństwa burżujów? Na owo pytanie nikt jeszcze nie udzielił odpowiedzi. Dlatego opowiada się nam, że to nie Stalin wymyślił „zbiorowe bezpieczeństwo”. Nie jego, powiadają, to sprawki, nie jego pomysł. Opowiadają, że „zbiorowe bezpieczeństwo” to dzieło wiernego kontynuatora dzieła Lenina, ludowego komisarza spraw zagranicznych, towarzysza Maksima Maksimowicza Litwinowa. Rzekomo to on walczył o pokój, na przekór łotrowi Stalinowi. Stalin całymi stadami mordował członków KC, marszałków i dowódców armii, a członek stalinowskiego KC, towarzysz Litwinow, w tym czasie, rzekomo nie zwracając uwagi na krwawego Stalina, robił swoje, żeby powszechnie i całkowicie rozbroić i ustanowić stosunki dobrosąsiedzkie w Europie i całym świecie. Taki dobry towarzysz znalazł się na Kremlu. A moim zdaniem, gdyby tworzysz Litwinow chociaż słówko wbrew woli Stalina pisnął, to nie siedziałby na stołku komisarza ludowego spraw zagranicznych ani minuty dłużej, a płonąłby w piekielnym ogniu krematorium dońskiego cmentarza razem z Tuchaczewskim i innymi towarzyszami. Bez Stalina żadne inicjatywy towarzysza Litwinowa, w tym „zbiorowe bezpieczeństwo”, nie mogły nie tylko być oficjalnie przedstawiane, ale nawet omawiane w najwęższym gronie kierownictwa Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych. Ponieważ wszystkich natychmiast oskarżono by o prawicowo–lewicowe tendencje i wystrzelano jak zajączki na łączce. A pytanie i tak pozostaje bez odpowiedzi: po co Stalin ma dbać o spokój burżujów?

4.

Dziwnych rzeczy w polityce zagranicznej Stalina jest mnóstwo. Z kim szukał sojuszu? W pierwszej kolejności — z Wielką Brytanią i Francją. Też miał z kim! 16 marca 1935 roku w Niemczech wprowadzono powszechny obowiązek służby wojskowej. To było po prostu oficjalne zerwanie traktatu wersalskiego. Dla Wielkiej Brytanii i Francji to posunięcie Hitlera mogło stanowić powód do wojny. Ale Wielka Brytania i Francja nie zrobiły nic, żeby Hitlera powstrzymać. 6 marca 1936 roku Hitler wprowadził wojska do strefy zdemilitaryzowanej w Nadrenii. Zgodnie z umowami traktatów z Wersalu i Locarno Rzesza nie miała prawa utrzymywać jednostek w tej strefie. Każde złamanie tego zakazu zostałoby uznane za agresję. Francja i Wielka Brytania powinny były w odpowiedzi na agresję wypowiedzieć wojnę Niemcom. Ale nawet nie kiwnęły palcem. W 1938 roku Hitler przyłączył Austrię do Niemiec. To było kolejne oburzające naruszenie traktatu wersalskiego. Wielka Brytania i Francja powinny były zareagować. Ale znowu nic nie zrobiły. W marcu 1939 roku Hitler zagarnął Czechosłowację i podzielił ją na części. I znowu ze strony Wielkiej Brytanii i Francji — żadnych działań. Pytanie: po co więc Stalin szukał sojuszu z Wielką Brytanią i Francją, które nie dotrzymywały słowa, które zdecydowanie nie były zdolne do obrony nawet własnych interesów? Być może Stalin liczył na to, że Wielka Brytania i Francja, które nie chcą bronić się same, będą broniły Związku Radzieckiego? Moim zdaniem towarzysz Stalin nie był głupszy od nas. Ewidentnie nie liczył na pomoc Wielkiej Brytanii i Francji. Po co więc towarzysz Litwinow się męczył? Po co wzywał do „zbiorowego bezpieczeństwa”, skoro wiedział, że na sojusz z Wielką Brytanią i Francją nie można w ogóle liczyć? Umowa z Wielką Brytanią, Francją i USA wcale Stalinowi nie była potrzebna. Jeżeli rządy tych krajów uznały za korzystne dla siebie pomagać Stalinowi, to same mogły wykazać się inicjatywą i podpisać każdą umowę. Albo mogły po prostu pomagać bez jakichkolwiek umów. Właśnie tak później to się odbywało. Ale jeżeli uważały pomoc dla Stalina za niekorzystną dla własnych interesów, to mogły znaleźć sto tysięcy powodów do uchylenia się od wykonania zaciągniętych zobowiązań. I żadna umowa tu nie pomoże. Tak

później też się stało. Zostało zawarte porozumienie o utworzeniu drugiego frontu w 1942 roku. Ale zachodni sojusznicy byli zdania, że to ich zbytnio obciąży. Bardziej się opłacało wylądować we Francji dopiero wtedy, kiedy kręgosłup Rzeszy zostanie ostatecznie złamany, kiedy wynik wojny zostanie rozstrzygnięty. I tak postąpili. Rozumiemy to, więc czy Stalin tego nie rozumiał? Po co zatem przez wiele lat walczył o tak zwane „zbiorowe bezpieczeństwo”? Po co dążył do zawarcia umowy z Wielką Brytanią i Francją? Przecież w tysiącletnim doświadczeniu nie ma wyjątków: jeżeli twojemu potencjalnemu sojusznikowi w tej chwili nie opłaca się ci pomagać, to znajdzie powód, żeby uchylić się od wykonania swoich zobowiązań. I odwrotnie: jeżeli komuś się opłaca w tej chwili ciebie poprzeć, to będzie to robił nawet bez żadnych wcześniejszych umów. Krótko mówiąc: posiadanie albo brak świstka o wzajemnej pomocy nic nie zmienia. Do czego więc Stalinowi był potrzebny taki świstek?

5. Z chwilą dojścia Hitlera do władzy wysłannicy Stalina próbowali przekonać kanclerza do braterskiego sojuszu. W tym samym czasie wysłannicy Stalina w Warszawie, Pradze, Paryżu, Londynie straszyli niemieckim zagrożeniem i wzywali do zadbania o „zbiorowe bezpieczeństwo”. Stalin zmuszał do podejmowania decyzji. Hitlera straszył, że połączy się z Wielką Brytanią i Francją, a Wielką Brytanię i Francję — że zjednoczy się z Hitlerem. Stalin dawał Hitlerowi do zrozumienia: jeżeli nie będzie między nami sojuszu, wówczas przeciwko tobie poruszę całą Europę. A Europę Stalin straszył: Związek Radziecki jest bardzo słaby i bardzo bojaźliwy — jeżeli nie zaczniecie wojny z ludożercą Hitlerem, wtedy będę musiał zawrzeć z nim sojusz. Stawki rosły. Informacje na temat kontaktów z Hitlerem Stalin podrzucał do wszystkich europejskich stolic. Tam budziły zaniepokojenie i pragnienie udaremnienia zmowy Moskwy z Berlinem. Zaczęły się rokowania w Paryżu,

Londynie, Pradze... Informacje o nich Stalin podrzucał Hitlerowi: uważaj, uduszę... W tamtych latach w Stanach Zjednoczonych powstała bardzo poważna nadprodukcja płodów rolnych. Komuniści lubią pokazywać oburzonym widzom przerażające obrazy: amerykańscy farmerzy wylewają mleko wprost na ziemię, palą uprawy, zabijają krowy i zasypują tusze chlorem. W Związku Radzieckim problem nadprodukcji rozwiązywano w bardziej radykalny sposób. Jednostki Armii Czerwonej pod przewodnictwem walecznych dowódców otaczały całe rejony. Tych chłopów, którzy produkowali najwięcej, razem z rodzinami w środku zimy wrzucano do wagonów dla bydła, wieziono wiele tysięcy kilometrów na Sybir, na Ural, do Kazachstanu i tam pozostawiano na mrozie w gołym stepie. Tę wielką operację przeprowadzano na rozkaz Stalina. Bezpośrednio kierował nią Mołotow. Wiele lat później zapytano go: ile osób zostało wówczas wywiezionych do dzikich, niezamieszkanych rejonów? Mołotow odpowiedział: „Stalin mówił, że przesiedliliśmy dziesięć milionów. W rzeczywistości przesiedliliśmy dwadzieścia milionów”870. W owym okresie do łagru trafił białoruski chłop Iwan Sołoniewicz. Jest jednym z niewielu, którym udało się uciec najpierw z łagru, później z kraju zwycięskiego proletariatu. Pozostawił wstrząsające świadectwo tego, co przeszedł. Oto jego ocena tamtych czasów: „Reżim radziecki został zorganizowany nie dla potrzeb kraju, a dla rewolucji światowej. Potrzeby kraju w istocie są mu obojętne. Nie wyobrażam sobie, żeby w jakikolwiek inny sposób można było wytłumaczyć i epopeję kolektywizacji, i tragedię łagrów. Ale jeżeli spojrzycie z tej strony, to cały radziecki tryb życia — i w szczegółach, i ogólnie — uzyskuje logiczne i wyczerpujące objaśnienie”871.

6. Klucze do II wojny światowej Stalin trzymał w swoim ręku. Żadnych porozumień i paktów nie musiał zawierać i podpisywać. Zbiorowe bezpieczeństwo w Europie Stalin mógł zapewnić o własnych siłach. Należało 870 871

— —

F. Czujew, Mołotow, Ołma–Press, Moskwa 2002, s. 458. Rossija w koncłagierie, Izdatielstwo „Moskwa”, Moskwa 1999.

powiedzieć Hitlerowi głośno i wyraźnie: możesz zaatakować w Europie, kogo ci się podoba, ale ropy ci nie dam. I to wszystko. II wojna światowa po takim oświadczeniu nie mogła wybuchnąć. Ale Stalin działał inaczej. Powiedział Hitlerowi: atakuj, kogo chcesz, a ja zaopatrzę cię nie tylko w ropę, ale i zboże, bawełnę, nikiel, mangan, chrom, miedź, ołów, wanad, molibden, wolfram. Atakuj, a będę cię zaopatrywał nawet w to, czego sam nie mam, czego mi samemu brakuje. Będę za siedmioma morzami kupował kauczuk za potrójną cenę, będę sam przepłacał i tobie za półdarmo oddawał. Tylko atakuj! I kiedy wojna wreszcie wybuchła, „Prawda”, centralna gazeta Komunistycznej Partii, nieco ujawniła prawdziwe intencje mieszkańców Kremla. Pisarka–komunistka Wanda Wasilewska została przyjęta przez towarzysza Stalina (o czym wówczas nikt nie wiedział) i po tym zagrzmiała mocnym artykułem o następującej wymowie: „Drżą fundamenty świata, grunt usuwa się spod nóg ludzi i narodów. Płoną łuny i huk dział wstrząsa morzami i kontynentami. Jak puch na wietrze rozlatują się mocarstwa i państwa. (...) Jakie to wspaniałe, jak cudownie piękne, gdy cały świat trzęsie się w posadach, gdy giną potęgi i upadają majestaty”. Oto prawdziwa rzeczywistość. Oto prawdziwy stosunek towarzysza Stalina do zbiorowego bezpieczeństwa państw europejskich. Na pierwszy rzut oka polityka Stalina grzeszyła brakiem logiki: przygotowywał Niemców do wojny, torował Hitlerowi drogę do władzy i jednocześnie wykazywał wzruszającą troskę o bezpieczeństwo brytyjskich i francuskich burżujów. Ale nie ma tu żadnej sprzeczności i logika jest żelazna: Stalin przygotowywał Hitlera do zburzenia burżuazyjnej Europy, a burżuazyjną Europę do ruszenia na Hitlera.

ROZDZIAŁ 83. PO CO ARMII CZERWONEJ KORYTARZE PRZEZ POLSKĘ? Armia Czerwona była narzędziem agresywnego totalitarnego despotyzmu, który dążył do ujarzmienia całego świata872. A. GOGUN

1. Polityka Stalina była nadzwyczaj prosta: w Hiszpanii nie udało się zderzyć Rzeszy z Wielką Brytanią i Francją, ale nic strasznego, można je zderzyć w Czechosłowacji. A jeżeli nie, zderzymy w Polsce. I oto pod koniec 1938 roku Stalin gwałtownie zmienił wszystkie swoje propagandowe dyrektywy. Antyhitlerowska propaganda w Związku Radzieckim nagle ucichła. Teraz najważniejsze dla Stalina było uspokojenie Hitlera: bierz w Europie wszystko, co ci się podoba, ja nie będę przeszkadzał. Hitler żądał rewizji traktatu wersalskiego. Zgodnie z tym traktatem Prusy Wschodnie zostały oddzielone od głównej części Niemiec, a Gdańsk ogłoszono wolnym miastem. Hitler żądał, żeby udostępniono mu korytarz na polskim terytorium do budowy autostrady i kolei pomiędzy Prusami Wschodnimi i głównym terytorium Niemiec. Oprócz tego miasto Gdańsk miałoby zostać częścią Rzeszy. Rząd Polski odmówił zastosowania się do żądań Hitlera. Wielka Brytania gwarantowała Polsce bezpieczeństwo. Polska, Wielka Brytania i Francja podpisały porozumienie o wzajemnej pomocy. Rządy Wielkiej Brytanii i Francji postanowiły pozyskać jeszcze Związek Radziecki. To był potworny i niewybaczalny błąd. Gdy tylko Wielka Brytania i Francja zgodziły się na rozmowy o „zbiorowym bezpieczeństwie”, wojna w Europie stała się nieunikniona. 872

—

A. Gogun, Mieżdu Gitlerom i Stalinom, Niewa, Sankt Petersburg 2004, s. 213.

Chodzi o to, że rozmowy pomiędzy Wielką Brytanią, Francją i Związkiem Radzieckim bardzo niepokoiły Hitlera. Uważał on, że „zbiorowe bezpieczeństwo” jest polityką osaczania Niemiec873. Grozi blokadą surowcową. Hitler uważał, że Rzesza jest osaczana, i gorączkowo szukał wyjścia z tej bardzo nieprzyjemnej sytuacji. Tymczasem stalinowscy dyplomaci zażądali natychmiastowego przyjazdu misji wojskowych Wielkiej Brytanii i Francji do Moskwy. Rządy Wielkiej Brytanii i Francji się zgodziły. A kremlowscy towarzysze poganiają: szybciej! Do tej pory nikt nie wytłumaczył, do czego był potrzebny ten pośpiech. Późnej nawet oficjalni radzieccy historycy musieli przyznać, że podstaw do pośpiechu nie było. „Wątpliwe jest, czy obecnie, po zbadaniu głównych państwowych i wojskowych dokumentów Japonii i Niemiec, można przyznać, że w sierpniu 1939 roku Związkowi Radzieckiemu rzeczywiście groziło niebezpieczeństwo wojny na dwa fronty. (...) Teraz wiemy, że Japonia nie zdecydowała się zaatakować ZSRR nawet w najbardziej krytycznych momentach 1941 i 1942 roku, gdy nasz kraj znajdował się w rozpaczliwej sytuacji. Hitlerowskie Niemcy w 1939 roku nie miały konkretnego planu prowadzenia wojny przeciwko ZSRR”874. Ale Stalin poganiał: czas nagli! Szybciej lećcie do Moskwy! Delegacje Wielkiej Brytanii i Francji przyjechały do Moskwy. Odbyło się spotkanie na najwyższym szczeblu. I zaczęła się komedia. Potrzask Stalina działał niezawodnie. Jedno z dwojga: albo Stalin zmusi Wielką Brytanię i Francję do zaatakowania Niemiec; albo oskarży je o zerwanie negocjacji, pobłażliwość wobec agresji i obarczy winą o zapoczątkowanie wojny w Europie. Taktyka Stalina była zupełnie prosta — wysuwać żądania nie do przyjęcia: panowie, umówmy się w ten sposób — zaczynacie walczyć z Rzeszą tak w przypadku bezpośredniej, jak i „pośredniej agresji”. To był szewski mat. Po takiej propozycji delegacje Wielkiej Brytanii i Francji znalazły się w idiotycznej sytuacji. Jeśli podpiszą umowę, według której Wielka Brytania i Francja miały zaatakować Rzeszę w przypadku „agresji pośredniej” z jej strony, to Stalin wobec całego świata będzie wymagał wywiązania się z tych 873 874

— —

„WiŻ”, 1963 nr 12, s. 25. „WiŻ”, 1988 nr 12, s. 59.

obietnic. Pod stwierdzeniem „agresja pośrednia” można rozumieć wszystko, co ktoś sobie zażyczy. I Stalin będzie miał rację, żądając, żeby Wielka Brytania i Francja wypowiedziały wojnę Niemcom w odpowiedzi na jakiekolwiek ich działania. Jeżeli nie podpiszą umowy, wówczas Stalin ogłosi, że Wielka Brytania i Francja są wspólnikami agresora, że nie chcą powstrzymać Hitlera.

2. A zatem 12 sierpnia 1939 roku w Moskwie rozpoczęły się negocjacje misji wojskowych ZSRR, Wielkiej Brytanii i Francji. W obecności zebranych szef radzieckiej delegacji wojskowej, komisarz obrony, marszałek Związku Radzieckiego Woroszyłow mówił o tym, jak „okiełznać Hitlera” A potajemnie odbywało się kompletnie co innego. 11 sierpnia, tzn. jeszcze przed rozpoczęciem rozmów z delegacjami Wielkiej Brytanii i Francji, Stalin podjął decyzję o rozpoczęciu negocjacji z Niemcami na temat rozbioru Polski. Ta decyzja została sformułowana w telegramie Mołotowa do charge d’affaires ZSRR w Rzeszy Georgija Astachowa. Telegram otrzymano w sobotę 12 sierpnia jako ostatni. Tegoż dnia o 17.30 treść telegramu przekazano Hitlerowi, który wówczas prowadził rozmowy z ministrem spraw zagranicznych Włoch, hrabią Ciano. Po pewnym namyśle Hitler powiedział rozmówcy o telegramie Mołotowa w następujących słowach: „Rosjanie zgadzają się na skierowanie do Moskwy przedstawiciela Rzeszy dla politycznych negocjacji”. Ciano pozostawił na ten temat taki zapis: „Rosyjsko–niemieckie kontakty przebiegają bardzo pomyślnie i właśnie w tych dniach nadeszła rosyjska propozycja skierowania niemieckiego pełnomocnika do Moskwy w sprawie negocjacji paktu o przyjaźni”875. Stalin otwarcie demonstrował całemu światu zdecydowanie w powstrzymaniu hitlerowskiej agresji, równocześnie (a nawet wcześniej) w tajemnicy wyciągał do Hitlera przyjacielską i pomocną dłoń.

875

— I. Fleischhauer. Pakt. Gitler, Stalin i iniciatiwa giermanskoj diplomatii 1938–1939, Moskwa 1990, s. 237–238. G. L. Rozanow, Stalin–Gitler. Dokumientalnyj oczerk sowietsko– giermanskich diplomaticzeskich otnoszenij 1939–1941 gg., Moskwa 1991, s. 84–86.

Ten chwyt zabezpieczył Stalina przed niepowodzeniem przy każdym rozwoju wypadków. Zanosiło się na konflikt pomiędzy Wielką Brytanią i Francją z jednej strony i Niemcami z drugiej. Stalin utrzymywał (jawnie lub w tajemnicy) przyjacielskie stosunki ze wszystkimi uczestnikami przyszłego konfliktu i wszystkich popychał do większej aktywności. 14 sierpnia 1939 roku podczas rozmów marszałek Woroszyłow zapytał, czy rząd Polski gotów jest udostępnić korytarze do przejścia jednostek Armii Czerwonej przez polskie terytorium w przypadku wybuchu konfliktu z Niemcami. Na to pytanie uzyskano odmowną odpowiedź. Ach, tak! — powiedzieli kremlowscy towarzysze. — Wobec tego zawieramy pakt z Hitlerem i wspólnie z nim dzielimy Polskę na części. I zawarli. I podzielili.

3. Niezgoda Polski na wpuszczenie jednostek Armii Czerwonej na swoje terytorium stała się dla kremlowskiej propagandy uniwersalnym argumentem o miażdżącej mocy. Na pytanie, po co zawarto pakt z Hitlerem, pada natychmiastowa odpowiedź: przecież Polska odmówiła udostępnienia nam korytarzy! Byliśmy zdecydowani bronić Polski, ale ona nie chciała. Logika dosłownie zabójcza: wpuść mnie do swojego domu, będę cię bronić. A jak nie wpuścisz, to rozerwę na strzępy. Towarzysz Woroszyłow, zza którego pleców wystawały wąsy Stalina, ujął tę kwestię następująco: albo państwo polskie wpuszcza Armię Czerwoną na swoje ziemie, albo Armia Czerwona wspólnie z Hitlerem unicestwi państwo polskie. To typowo mafijny układ: bierzemy waszą restaurację pod ochronę, pod nasze ciepłe skrzydełko. Nie zgadzacie się? Więc weźmiemy na siłę. Albo spalimy. Oceniając te wydarzenia z perspektywy nowego tysiąclecia, musimy przyznać, że decyzja polskiego rządu o niewpuszczeniu czerwonych na swoje ziemie była niewątpliwie słuszna. Zacznijmy ze ściśle etycznej strony.

Jeżeli Związek Radziecki zamierzał bronić Polski przed niemiecką agresją, to rozmowy należało prowadzić nie z Wielką Brytanią i Francją, a z Polską. Jeżeli była to kwestia bezpieczeństwa Polski i Związku Radzieckiego, to po co tu Wielka Brytania i Francja? Wielka Brytania i Francja miały swoje interesy, które mogły z interesami Związku Radzieckiego się pokrywać, a mogły i nie pokrywać. A interesy Polski pod tym względem na sto procent były zgodne z interesami Związku Radzieckiego: nie puścić Rzeszy na wschód! Tak więc, skoro mówimy o tym, żeby powstrzymać ruch Niemiec na wschód, to najpierw należało Polskę zaprosić do stołu rozmów. Ale na to towarzysz Woroszyłow nie wpadł. Za niego myślał towarzysz Stalin i rozsądził po swojemu: nie zapraszamy Polski, decydujemy o polskim bezpieczeństwie za jej plecami, żądamy odpowiedzi na żywotne dla Polaków kwestie nie od rządu Polski, a od Brytyjczyków i Francuzów. I domagamy się natychmiastowej odpowiedzi! Po prostu o kwestiach bezpieczeństwa Polski decydowano bez jej udziału, tak jakby Polska nie była niezależnym państwem, jakby Polska już została spisana na straty, jakby nie w Warszawie, a w Paryżu i Londynie powinna rozwiązać się kwestia, czy wpuszczać Armię Czerwoną na polską ziemię, czy nie wpuszczać. Należy z żalem przyznać, że delegacje Wielkiej Brytanii i Francji zostały skompletowane z nie najmądrzejszych ludzi. Gdy tylko Woroszyłow zapytał o korytarze przez Polskę, przedstawiciele Wielkiej Brytanii i Francji powinni byli natychmiast, zgodnie i stanowczo, odpowiedzieć: nie mamy prawa decydować, nie jesteśmy upoważnieni do dyskusji na ten temat. Ale brytyjscy i francuscy mędrcy wpadli do stalinowskiego potrzasku, dali się wciągnąć do dyskusji. Kalkulacja Stalina okazała się trafna. Poddawanie pod dyskusję problemu, który dotyczył suwerenności Polski, bez zaproszenia polskiej delegacji na rozmowy, oznaczało celową, otwartą i bezczelną zniewagę dyplomatyczną. Gdyby rząd Polski odpowiedział twierdząco na postawione pytanie, to byłoby to hańbą dla kraju i upokorzeniem dla narodu. Proszę sobie wyobrazić, że jacyś ludzie za zamkniętymi drzwiami sami decydują, czy wpuszczać do waszego domu obcych czy nie wpuszczać. Was

do swojego towarzystwa nie zapraszają. Po uzgodnieniu wychylają się zza drzwi: hej, chłopie, i jak, zgadzasz się? Wysłałbym takich mądrali do jasnej cholery. I polski rząd zachował się dokładnie w ten sposób. Inaczej postąpić nie mógł i nie miał takiego prawa! W każdej sytuacji zasadnicza polityka jest jedyną słuszną. Polski rząd w tym przypadku wykazał się dużą zasadniczością. Cześć i chwała! Następne wydarzenia całkowicie potwierdziły słuszność decyzji polskiego rządu. Kilka miesięcy później Estonia, Litwa i Łotwa pozwoliły umieścić na swoim terytorium garnizony Armii Czerwonej. Jasne, że umieszczono te jednostki w celu „zapewnienia bezpieczeństwa przed niemiecką agresją”. Żadnego bezpieczeństwa krajom nadbałtyckim Armia Czerwona zapewnie nie mogła. Latem 1941 roku Hitler wyrzucił radzieckich „obrońców” z krajów nadbałtyckich w ciągu kilku tygodni. Ale takie „zapewnienie bezpieczeństwa” już latem 1940 roku skończyło się „powstaniem mas ludowych”, obaleniem legalnych rządów, „dobrowolnym przyłączeniem się do rodziny bratnich narodów”, kolektywizacją, masową zagładą ludności i okupacją, którą planowano po wsze czasy. Gdyby w 1939 roku rząd Polski zgodził się wpuścić Armię Czerwoną na swoje terytorium, to po bardzo krótkim czasie w Warszawie doszłoby do „rewolucji socjalistycznej”.

4. Polska na taki krok zdecydować się nie mogła. I słusznie. Finlandia, większa część Polski, Estonia, Litwa, Łotwa, Besarabia w swoim czasie znajdowały się w składzie Imperium Rosyjskiego. Po upadku imperium nie podlegały Moskwie. Na początkowym etapie II wojny światowej Związek Radziecki spróbował odzyskać kontrolę nad tymi obszarami. Polska i Finlandia stawiły opór, w związku z czym po wojnie zachowały państwowość, chociaż w wersji okrojonej. A wszyscy ci, którzy w 1940 roku przyjęli wojska radzieckie bez sprzeciwu, po wojnie zostali włączeni do Związku Radzieckiego. Rząd Polski odmówił wpuszczenia radzieckich jednostek na swoje terytorium, ponieważ rozumiał, czym to się skończy. Polski rząd odmówił

wpuszczenia radzieckich wojsk i był to bohaterski czyn. W ten sposób polski rząd zapewnił narodowi polskiemu możliwość odrodzenia kraju w dalekiej przyszłości. Na początku nowego tysiąclecia tempo wzrostu gospodarczego Polski należy do najwyższych w Europie. Jeden z głównych powodów — Polacy zawsze stawiali opór komunizmowi, również latem 1939 roku.

5. W 1920 roku Stalin i Woroszyłow parli przez Polskę do Niemiec, żeby wzniecić pożar rewolucji światowej. Stalin i Woroszyłow zostali pokonani przez Piłsudskiego. Od 1920 do 1939 roku Stalin i Woroszyłow robili wszystko, co było możliwe i niemożliwe, w celu obalenia polskiego rządu i ustanowienia komunistycznej dyktatury. Zaczęto przerzucać na polskie terytorium terrorystyczne bandy czekistów, kierowanych przez I. Niechwiedowicza, S. Waupszasa, W. Korża, K. Orłowskiego i innych, do organizacji „wojny partyzanckiej”. „Wojna partyzancka” się nie udała. Stalin i Woroszyłow musieli ściągnąć tych wszystkich bohaterów do domu i wykorzystać zgodnie z ich główną nadzorczo–morderczą profesją. Waupszas, dla przykładu, dowodził obozem koncentracyjnym, a później znowu wyruszył za granicę, tym razem do Hiszpanii, żeby budować szczęśliwe życie, wykorzystując swoje bogate doświadczenie terrorysty i strażnika więziennego. Podobny życiorys ma Orłowski: w latach 1920–1925 dowodził bandą terrorystów na terytorium Polski, potem został dużą szychą na jednej z najbardziej znanych budów GUŁagu — na budowie białomorskiego kanału. Potem — bratnia pomoc narodowi Hiszpanii. Sprawdźcie życiorysy Korża, Niechwiedowicza i innych bohaterów radzieckiego terroryzmu międzynarodowego i ze zdziwieniem odkryjecie ten sam wzór: „wojna partyzancka” w Polsce, wysokie stanowisko w NKWD, później — Hiszpania. I oto w 1939 roku ci wszyscy Waupszasowie i Orłowscy znowu zebrali się w Moskwie, w oczekiwaniu na nowy przydział. A towarzysze Stalin i Woroszyłow w tym momencie nagle zapałali chęcią obrony Polski, więc zażądali, żeby ich jednostki zostały wpuszczone na polską ziemię.

Jasne, że to żądanie było dla polskiego rządu nie do przyjęcia. Stalin i Woroszyłow wiedzieli o tym. Dlatego takie żądanie wysunęli. Polska odmówiła przepuszczenia radzieckich wojsk przez swoje terytorium. Właśnie tego potrzebował Stalin. Odmawiacie? Wobec tego koniec rozmów z Wielką Brytanią i Francją. Skoro tak, zawieramy pakt z Hitlerem! I natychmiast go zawarli.

6. Komunistyczni ideolodzy upierają się: nie mieliśmy wyboru — albo bronimy Polski jak rodzonej siostry, albo wspólnie z Hitlerem ją mordujemy i rozdzieramy na części. Inaczej być nie może. Ale zwróćmy uwagę na bliskość dat. Kwestia korytarzy do przemarszu jednostek Armii Czerwonej przez terytorium Polski po raz pierwszy została poruszona przez Woroszyłowa 14 sierpnia 1939 roku, a już 19 sierpnia Mołotow wydał ostateczną zgodę na wizytę Ribbentropa w Moskwie w celu podziału Polski. Po prostu, kremlowscy bojownicy o zbiorowe bezpieczeństwo zadali pytanie o korytarze w taki sposób, że mogła paść tylko odpowiedź odmowna. Ponadto czasu do namysłu nie dali wcale. Gdyby rząd Polski wbrew zdrowemu rozsądkowi i interesom narodowym jednak zmienił swoją decyzję i pozwolił na przemarsz jednostek Armii Czerwonej przez swoje terytorium, to zmiana sytuacji byłaby mimo to niemożliwa: na Kremlu już strzelały korki od szampana za braterską przyjaźń Stalina i Hitlera. A towarzysz Woroszyłow oświadczył: „ZSRR zawarł pakt o nieagresji z Niemcami wskutek między innymi faktu, że rozmowy z Francją i Anglią stanęły w martwym punkcie z powodu różnicy zdań nie do przezwyciężenia”876. Logika oszałamiająca. Wielka Brytania i Francja nie chcą atakować Niemiec w przypadku „agresji pośredniej” z ich strony, więc zostajemy nie „pośrednimi”, a bezpośrednimi i rzeczywistymi najeźdźcami, mordercami i 876

—

„Izwiestia” — 23 sierpnia 1939.

oprawcami, zostajemy sojusznikami Hitlera, będziemy zaopatrywać go we wszystko, co niezbędne do podboju Europy, i razem z nim będziemy Europę unicestwiać.

7 Najczęstsze komunistyczne wytłumaczenie przyczyn zawarcia paktu Ribbentrop–Mołotow jest takie, że Armia Czerwona była zupełnie nieprzygotowana do wojny. Stalin rzekomo musiał zyskać na czasie i odwlec początek wojny. Stalin odwlekał wojnę i w 1939 roku, i w 1940. Ale i po tym nadal był zupełnie nieprzygotowany i robił wszystko, co możliwe, żeby wojna wybuchła nie w 1941 roku, a dopiero w 1942 lub 1943. Bardzo rozsądne wytłumaczenie. Tylko jak je powiązać z żądaniem korytarzy? Woroszyłow żądał korytarzy od 14 sierpnia 1939 roku do 18 sierpnia włącznie. W tych dniach Armia Czerwona była gotowa ruszyć do boju natychmiast. Ale 19 sierpnia i Stalin, i Woroszyłow niespodziewanie uświadomili sobie, że kraj i armia do wojny nie są gotowe, i zaczęli wojnę odwlekać. A już tydzień później Woroszyłow się martwił: ach, gdyby mi dano korytarze! Już ja z Hitlerem powalczyłbym, ale nie dali mi takiej możliwości ci wredni Polacy. Oto słowa Woroszyłowa: „Radziecka misja wojskowa uważała, że ZSRR, z braku granicy z agresorem, może udzielić pomocy Francji, Anglii, Polsce tylko pod warunkiem przemarszu jego jednostek przez polskie terytorium, ponieważ nie istnieją inne szlaki prowadzące do nawiązania kontaktu z jednostkami agresora”877. Z tego jednoznacznie wynika, że ani Woroszyłow, ani Stalin, który czaił się za jego plecami, pod koniec sierpnia 1939 roku nie uważali, że Armia Czerwona jest zupełnie bezsilna, i byli skłonni natychmiast rzucić radzieckie dywizje i korpusy do walki. Tylko korytarzy im brakowało. Po co więc postanowili zabrać się do „odwlekania”? Po co w imię „odwlekania” podpisali zbrodniczy układ z Hitlerem? Kremlowska wyrocznia od dawna powinna wybrać: 877

—

„Izwiestia” — 23 sierpnia 1939.

— albo uznać, że korytarze przez Polskę były potrzebne Woroszyłowowi i Stalinowi tylko po to, żeby zerwać rozmowy z Wielką Brytanią i Francją i znaleźć uzasadnienie zbrodniczej zmowy z Hitlerem; — albo uznać za fałszywą tezę, że pakt z Hitlerem zawarto w imię „odwlekania wojny”. Bo to fatalnie wygląda: Armia Czerwona kompletnie nieprzygotowana do wojny, najbliższych lat na przygotowania w żaden sposób jej nie wystarczy, więc dajcie nam korytarze przez Polskę, jesteśmy gotowi w tej chwili Hitlera poskramiać!

ROZDZIAŁ 84. LOSY EUROPY BYŁYBY INNE... Gdyby rządy Anglii i Francji w 1939 roku zechciały połączyć swoje siły wojskowe ze Związkiem Radzieckim przeciwko agresorowi, jak to proponowaliśmy, losy Europy byłyby inne...878 G. ŻUKOW, MARSZAŁEK ZWIĄZKU RADZIECKIEGO, CZTEROKROTNY BOHATER ZWIĄZKU RADZIECKIEGO

1. W czasach radzieckich wymyślono tak zwany „znak jakości”. Teoretycznie oznaczano im te produkty, które odpowiadały światowym standardom. W praktyce wszystko wyglądało trochę inaczej... Wydawcy Refleksji przypomnieli sobie rodzimą sowiecką ogólnonarodową walkę o jakość. Zamiast rzetelnej pracy nad błędami w pamiętnikach Wielkiego Stratega, zamieścili na stronie tytułowej Refleksji pochwałę Michaiła Szołochowa, który potwierdził, że w tej książce jakość jest w porządku. Klasyk socrealizmu raczył się wypowiedzieć, że zawodowemu pisarzowi trudno jest rywalizować z taką literaturą. Na pierwszy rzut oka to samoponiżanie się Szołochowa w najczystszej postaci. W rzeczywistości przed nami wzór samochwalstwa i wywyższania się: jestem wybitnym Szołochowem, ale nawet mnie, bardzo utalentowanemu, nie jest łatwo i lekko w sztuce literackiej współzawodniczyć z pamiętnikiem Żukowa. Żeby ocenić talent literacki Szołochowa, stanowczo polecam książkę, którą napisał Zeev Bar–Sella. Książka nosi tytuł Litieraturnyj kotłowan. Projekt „Pisatiel Szołochow”. Kilka dni po narodzinach ślepym szczeniętom otwierają się oczy. Właśnie taki skutek wywiera Litieraturnyj kotłowan: przeczytasz i otwierają ci się oczy. Zastanawiasz się, drapiąc się w tył głowy: jak mogłem na to wcześniej nie wpaść? 878

—

Wospominanija i razmyszlenija, APN, Moskwa 1969, s. 188.

Ale wróćmy do nieśmiertelnego arcydzieła Żukowa. To też jest hymn na własną cześć. Ile warte jest tylko jedno zdanie: „Gdyby rządy Anglii i Francji... zechciały połączyć... jak to proponowaliśmy...” Poziom: z jednej strony rządy Wielkiej Brytanii i Francji, z drugiej strony my. Czyli kto? W marcu, kwietniu, maju 1939 roku Stalin i Mołotow za pośrednictwem najbardziej zaufanych ludzi prowadzili intensywne zakulisowe rozmowy z rządami Wielkiej Brytanii i Francji w kwestii powstrzymania Niemiec. W tym czasie dowódca dywizji Żukow wymachiwał szabelką w Białoruskim Okręgu Wojskowym. On osobiście rządom Wielkiej Brytanii i Francji niczego nie proponował, nikt go wówczas o zdanie nie pytał. Skutkiem zakulisowej aktywności Stalina i Mołotowa były rozmowy delegacji wojskowych ZSRR, Wielkiej Brytanii i Francji w sierpniu tegoż roku. Dowódca korpusu Żukow w tym czasie walczył w Mongolii. Żadnego stosunku do moskiewskich rozmów nie miał i wspominać nie ma czego. Więc dlaczego nie napisać: Stalin i Mołotow proponowali... Albo: radziecki rząd proponował... Albo: członkowie radzieckiej misji wojskowej z marszałkiem Związku Radzieckiego Woroszyłowem na czele proponowali... Dlaczegóż to: my?

2. I czy nie pora się zorientować, co my proponowaliśmy? W swoim czasie miałem okazję pracować w Genewie. Wówczas odbywały się tam rozmowy na temat bezpieczeństwa i współpracy w Europie. Potem zawarte w Genewie porozumienia podpisano w Helsinkach. Dlaczego w Helsinkach? Z tego powodu, że towarzyszowi Breżniewowi było wygodniej z Leningradu dojechać pociągiem do Helsinek. A do Genewy samolotem niewygodnie. Dlatego podpisanie przeniesiono ze Szwajcarii do Finlandii. I delegacje 34 pozostałych państw Europy i Ameryki Północnej pojechały tam, gdzie było wygodniej towarzyszowi Breżniewowi... Ale całe wieloletnie wcześniejsze prace przeprowadzono w Genewie. I miałem okazję od wewnątrz podziwiać mechanizm podejmowania decyzji. W

Genewie oprócz radzieckiego ambasadora stale znajdował się towarzysz Siemionow, zastępca ministra spraw zagranicznych ZSRR, szef radzieckiej delegacji. Razem z nim w najlepszych hotelach Genewy przebywał cały obóz pracowników MSZ. Zasuwali jak Murzyni na plantacjach bawełny. Od świtu do zmierzchu. Walki toczono o każdy przecinek. Przez długie lata poważni ludzie z wielu krajów zajmowali się biciem piany. Moskwa czujnie śledziła każde wypowiedziane słowo, każdą wpisaną do protokołów literę. Karą za mały błąd, za każde niefortunne sformułowanie była karczemna awantura. Z Moskwy leciały zaszyfrowane telegramy, i towarzysza Siemionowa z atakiem serca wieziono do eleganckiego szpitala, na który było stać tylko arabskich szejków i przywódców proletariatu... Gdy tylko osiągano sukces w wieloletnim pustosłowiu, w Genewie pojawiał się towarzysz Gromyko, członek Biura Politycznego i minister spraw zagranicznych, a śladem za nim — dwa samoloty konsultantów... Równocześnie w Genewie inne delegacje prowadziły mnóstwo innych negocjacji: o granicach morskich i wodach terytorialnych, o prawie morskim, o podziale częstotliwości radiowych, o redukcji broni strategicznej itd., itp. Nastawienie wciąż to samo: ani piędzi swojej ziemi wrogowi nie oddamy! Batalie dyplomatyczne, powiem wam, nie ustępują w napięciu bitwom pancernym. Najcięższe dyplomatyczne boje odbywają się nie pomiędzy przeciwnikami, którzy próbują dojść do porozumienia, a pomiędzy partnerami, którzy nie mają do siebie zaufania. Wyjątkiem od tej reguły były rozmowy misji wojskowych Wielkiej Brytanii, Francji i ZSRR w Moskwie w sierpniu 1939 roku.

3. W trakcie rozmów na temat stworzenia wojskowo–politycznej koalicji każda ze stron dąży do tego, żeby osobiście zaciągnąć minimalne zobowiązania, a swojego partnera obciążyć maksymalnie. I jeszcze troszeczkę ponadto. Dlatego emocje sięgają zenitu. Nic przed rozpoczęciem moskiewskich rozmów 1939 roku nie zapowiadało niespodzianek. Niemcy były otoczone przez wrogów. Z jednej

strony — Wielka Brytania i Francja, z drugiej — Polska, Rumunia, Turcja, które wówczas były sojuszniczkami Wielkiej Brytanii i Francji. Niezależnie od tego, czy Hitler ruszyłby na zachód czy na wschód, Wielka Brytania, Francja i Polska musiały z nim walczyć. Wówczas w każdej sytuacji Związek Radziecki pozostawał poza wojną, ponieważ nie miał granic z Niemcami. Delegacje Wielkiej Brytanii i Francji miały cel, aby podczas zbliżającej się zaciętej batalii dyplomatycznej skłonić rząd ZSRR do zaciągnięcia następujących zobowiązań: — w przypadku niemieckiej agresji Związek Radziecki nie powinien podejmować żadnych działań przeciwko Polsce, Rumunii i Turcji; — podczas wojny Związek Radziecki gwarantuje tranzyt ładunków przeznaczonych dla tych krajów przez swoje terytorium; — jeżeli w trakcie wojny Polska, Rumunia lub Turcja uznają za konieczny zakup broni u Związku Radzieckiego do walki przeciwko Rzeszy, Związek Radziecki im nie odmówi. Francuska delegacja miała instrukcję: „Więcej od Rosjan nie wymagać”879. Żądania Wielkiej Brytanii były jeszcze skromniejsze. Delegacje Wielkiej Brytanii i Francji przygotowały się do wyczerpującej walki, ale szef radzieckiej delegacji wojskowej, marszałek Związku Radzieckiego K. Woroszyłow od ręki jednym zdaniem przyjął wszystkie warunki: „Propozycje Wielkiej Brytanii i Francji nie budzą zastrzeżeń”. Delegacje Wielkiej Brytanii i Francji w ciągu 7 minut uzyskały wszystko, co próbowały uzyskać. 6 minut na przedstawienie swojego stanowiska i 1 minuta na zastanowienie się i odpowiedź proletariackiego marszałka. Żadnych nerwów, żadnej walki o sformułowania i ich interpretacje. Ani porażenia, ani zawału u szefów delegacji. Zwyczajnie i klarownie: wszystkie wasze żądania, panowie, zostały przyjęte. Czegóż to radziecka delegacja zażąda od potencjalnych sojuszników jako zapłaty za swoją wręcz niewiarygodną uległość? Towarzysz Woroszyłow od Wielkiej Brytanii i Francji nie zażądał niczego!

879

—

1939 god: uroki istorii, Moskwa 1990, s. 314.

Przeciwnie, wzywał Wielką Brytanię i Francję do zwiększenia żądań wobec Związku Radzieckiego: „Uważam, że pan Doumenc, przedstawiając plany obrony zachodniego frontu (...) nie ograniczy się jedynie do zachodu, a zasugeruje, jak, jego zdaniem, powinna zostać zorganizowana obrona, odciągnięcie sił agresora na wschodzie”. Delegacje Wielkiej Brytanii i Francji zreferowały swoje plany wojenne. Radziecka delegacja cierpliwie tego wysłuchała i nie wysunęła ani jednego zastrzeżenia, ani jednego życzenia. Podejrzewam, że gdyby brytyjska i francuska delegacja przywiozły na negocjacje znacznie poważniejsze zobowiązania, to i one zostałyby przyjęte przez Moskwę bez zastrzeżeń i dyskusji. Taktykę Woroszyłowa można wyrazić tak: dlaczego, panowie, tylko wy się do czegoś zobowiązujecie? Czy nie warto te zobowiązania przerzucić na Związek Radziecki?

4. 15 sierpnia 1939 roku w trakcie rozmów w Moskwie delegacja radziecka wyłożyła karty na stół: jeżeli agresja Niemiec będzie skierowana przeciwko Wielkiej Brytanii i Francji, to Związek Radziecki wysunie „63 dywizje piechoty, 6 dywizji kawalerii z odpowiednią ilością artylerii, czołgów, samolotów, ogółem około 2 milionów ludzi”. Nikt o to nie prosił Związku Radzieckiego. Związek Radziecki mógł w spokoju żyć, ze swej bezpiecznej oddali obserwować ogólnoeuropejską drakę. Ale towarzysz Stalin z jakiegoś powodu był gotów rzucić fantastyczną ilość czołgów, artylerii i lotnictwa do walki o wolność i niepodległość francuskich i brytyjskich kapitalistów, wyzyskiwaczy, krwiopijców i ciemięzców ludu pracującego. Na dodatek — od pierwszej chwili wojny. Gdyby Hitler ruszył na Polskę, Związek Radziecki zamierzał wysunąć „120 dywizji piechoty, 16 dywizji kawalerii, 5 tysięcy ciężkich dział, 9–10 tysięcy czołgów, od 5 do 5,5 tysiąca samolotów bojowych (bez lotnictwa pomocniczego), czyli bombowców i myśliwców”. Każda radziecka dywizja powinna liczyć 19 tysięcy żołnierzy i oficerów. Według drugiego wariantu Związek Radziecki wysunąłby dwukrotnie więcej żołnierzy.

Do tego dodano: „Udział ZSRR w wojnie jest możliwy tylko wtedy, gdy Francja i Anglia dojdą do porozumienia z Polską i w miarę możliwości z Litwą, a również z Rumunią w kwestii tranzytu naszych wojsk (...)”. Zdumione delegacje Francji i Wielkiej Brytanii radośnie powiadomiły Paryż i Londyn, że Rosjanie proponują zupełnie niewiarygodną pomoc, nie żądając niczego w zamian. Jedyny warunek: dajcie korytarze przez Polskę. Nie będzie korytarzy — nie będzie zaangażowania Związku Radzieckiego w wojnę. Dokumenty tamtej narady zostały upublicznione jeszcze za Stalina jako dowód chęci Związku Radzieckiego do rzeczywistego powstrzymania Hitlera i zapobieżenia II wojnie światowej. Kremlowska propaganda wielokrotnie drukowała protokoły tej narady w wielotomowych naukopodobnych foliałach o tytułach typu „Walka Związku Radzieckiego o pokój w przededniu II wojny światowej”. Książek o podobnych tytułach i standardowej treści Akademia Nauk nadrukowała mnóstwo. Wydało się, że tego jest mało, dlatego spore urywki z protokołów moskiewskiej narady zostały wciśnięte jeszcze do pamiętników Żukowa, który nie miał nic wspólnego z tamtymi wydarzeniami, ale dumnie ogłosił: proponowaliśmy!

5. Ówczesnym delegacjom wojskowym Wielkiej Brytanii i Francji oraz obecnym apologetom pokojowej stalinowskiej polityki zagranicznej należałoby zwrócić uwagę na pewien nieistotny na pierwszy rzut oka drobiazg, na radzieckie uzasadnienie żądań oddania do dyspozycji korytarzy: „Zaangażowanie ZSRR w wojnę jest możliwe jedynie wtedy, gdy Francja i Anglia dojdą do porozumienia z Polską (...)”. Z tego zdania jednoznacznie wynika: kremlowscy przywódcy udziału Związku Radzieckiego w przyszłej wojnie wcale nie uważali za konieczny. Jeżeli Wielkiej Brytanii i Francji uda się przekonać Polskę, wówczas angażować się będziemy. Jeżeli nie — wtedy w wojnie brać udziału nie będziemy. Nie od Hitlera, jak się okazuje, zależało zaangażowanie Związku Radzieckiego w wojnę, i nie od Stalina, a od stanowiska Polski. I ta wredna

Polska na wszelkie sposoby sprzeciwiała się udziałowi Związku Radzieckiego w wojnie. Nie zechce Polska, to biedny Związek Radziecki nie będzie mógł przystąpić do wojny... Przecież za takie stanowisko trzeba panom sprawić poczęstunek! Należało wzdłuż całej radziecko–polskiej granicy zastawić stoły: jedzcie, pijcie, bawcie się i sami z Hitlerem walczcie, a nas nie zapraszajcie do walki. Nie mamy możliwości stoczyć z Hitlerem walki. Bardzo was prosimy, takiej nam możliwości nie dawajcie! Jakoś bez wojny przeżyjemy. Pytanie, na które nikt dotąd nie udzielił odpowiedzi: jeżeli przywódcy na Kremlu brali pod uwagę możliwość nieangażowania się w wojnę, to po co rzucali się do walki? Po co proponowali udział swoich milionowych armii w wojnie, skoro udział Związku Radzieckiego wcale nie był konieczny? I po co w ogóle urządzili naradę w Moskwie, jeżeli Związek Radziecki mógł nie uczestniczyć w przyszłej wojnie? Jeżeli współuczestnictwo Związku Radzieckiego w wojnie było uzależnione tylko od stanowiska Polski, która takiego współuczestnictwa sobie nie życzyła, to należało na wszelkie sposoby to stanowisko popierać i podtrzymywać. Poważni historycy opowiadają nam, że Stalin starał się za wszelką cenę uniknąć udziału w wojnie. Przynajmniej starał się zyskać na czasie i odwlec przystąpienie Związku Radzieckiego do wojny. I ci sami poważni historycy opowiadają nam, że Stalin strasznie chciał uzyskać korytarze przez Polskę i zapewnić Związkowi Radzieckiemu udział w wojnie od pierwszego jej dnia. I tylko wredne pany swoim uporem mu przeszkodziły.

6. Mój przyjaciel i tłumacz Misza Szauli pewnego razu zauważył, że ocena historii wojny według tych wydań pamiętników Żukowa, które zostały opracowane po jego śmierci, przypomina pisanie historii wojny domowej przy wykorzystaniu dowcipów o Czapajewie jako jego wspomnień. Ostatnie „najprawdziwsze” wydania pamiętników Żukowa w rzeczy samej są humorystyczne. Chociaż pierwsze wydanie, które ukazało się za życia Żukowa, też może posłużyć jako podręcznik dla początkujących błaznów i wodzirejów.

Dążenie Żukowa do zaprezentowania się jako uczestnik kluczowych wydarzeń obraca się przeciwko niemu. Oznajmił, że w sierpniu 1939 roku proponowaliśmy wysunąć przez korytarze w Polsce wprost do granicy Niemiec 9–10 tysięcy czołgów. Należy przypuszczać, że Związek Radziecki zamierzał wysunąć do Polski nie wszystkie swoje czołgi. Coś powinno było pozostać w kraju. Czyli w Związku Radzieckim latem 1939 roku było nie 9–10 tysięcy czołgów, a więcej. Należy przypuszczać, że skoro przywódcy Związku Radzieckiego usilnie żądali korytarzy, to czołgi, które zamierzali skierować do niemieckich rubieży, były zdolne do walki przeciwko niemieckiej armii. Widocznie były one wyremontowane, kierowcy mieli doświadczenie, a dowódcy — wszystkie niezbędne środki do dowodzenia takimi masami wojska w walce. Ani marszałek Woroszyłow wówczas, ani marszałek Żukow 30 lat po tych wydarzeniach tych czołgów nie nazywali lekkimi czy przestarzałymi. I nie mówili, że w sierpniu 1939 roku czołgi w przeważającej większości potrzebowały remontu, że kierowcy nie mieli doświadczenia, a dowódcy — środków łączności. I na temat pozbawionej przywódców armii też milczeli. Obaj są w najwyższym stopniu kategoryczni: Związek Radziecki był zdecydowany okiełznać Hitlera już w sierpniu 1939 roku. Miał do tego wszelkie możliwości, siły i środki, w tym tysiące czołgów gotowych ruszyć na pierwszy rozkaz przez korytarze w Polsce do niemieckich granic... Dalej Żukow powiedział, że pakt z Hitlerem należało podpisać w imię tego, żeby zyskać na czasie i odwlec wojnę... Po co ją odwlekać, jeżeli Armia Czerwona jest gotowa do walki w tej chwili? Następnie Żukow opowiedział, że w 1941 roku Hitler rzucił przeciwko Związkowi Radzieckiemu 3712 czołgów. I wytłumaczył powody porażki przytłaczającą i wielokrotną liczebną przewagą niemieckiej armii, „szczególnie w czołgach, lotnictwie i artylerii”. Wstrzymajmy oddech: a gdzie się podziało te 9–10 tysięcy czołgów, które w sierpniu 1939 roku proponowaliśmy skierować przez korytarze? A one, jak się okazuje, nagle zrobiły się lekkie. Przestarzałe. Potrzebowały naprawy. Stały się łatwopalne. Nie miały radiostacji. Kierowcy stracili umiejętność kierowania czołgami. Dowódcy stracili umiejętność

dowodzenia wojskiem. I w ogóle czołgów w Armii Czerwonej nagle zostało zupełnie mało. Mam pytanie: po co trzeba było zyskiwać na czasie i odwlekać wojnę, skoro w okresie, który udało się zyskać, czołgi Armii Czerwonej nagle stały się lekkie i przestarzałe?

7. Gdyby wojskowe delegacje Wielkiej Brytanii i Francji składały się z bardziej doświadczonych ludzi, to powinny zadać sobie pytanie: a z jakiego powodu towarzysz Stalin jest tak hojny? Nie zapytali o to, dlatego my zapytamy samych siebie i zastanowimy się nad możliwymi odpowiedziami. To jakaś bzdura. Jeżeli Hitler skieruje się na zachód i będzie walczył z Wielką Brytanią i Francją, to taka wojna nic dobrego mu nie wróży. Dlatego że Hitler nie pokona Royal Navy. Nie ma takich sił. I lotnictwa strategicznego nie posiada. Wojna w każdym przypadku będzie długotrwała i dlatego dla Niemiec bardzo niekorzystna. Jeżeli wziąć pod uwagę Amerykę, która na to wszystko nie będzie patrzyła obojętnie, to należy przyznać, że dla Hitlera będzie to śmiertelny wariant. Prędzej czy później Hitler tę wojnę przegra. Pytanie: a po co Stalin miałby w takiej sytuacji wysyłać na zatracenie 2 miliony swoich żołnierzy do obcego kraju przez jakieś korytarze? Po co zaciągać zobowiązania? Niech oni się tam żrą. Nam co do tego? Stanowisko Związku Radzieckiego w przypadku rozwoju sytuacji według drugiego wariantu byłoby jeszcze bardziej dziwne: jeżeli Hitler ruszy w kierunku wschodnim, wtedy Związek Radziecki wystawi 4 miliony żołnierzy... Tutaj pełni mądrości brytyjscy i francuscy generałowie powinni zapytać: a dlaczego towarzysz Stalin tak skąpi? Dlaczego wystawia w tej sytuacji zaledwie 4 miliony? Jeżeli Stalin postrzegał ewentualną napaść Niemiec na Polskę jako zagrożenie dla Związku Radzieckiego, to nie warto się targować, nie warto wcześniej omawiać liczby dywizji, artylerii, samolotów i czołgów, które zostaną wykorzystane przeciwko Hitlerowi. Ponieważ w tym przypadku należy wystawić całą radziecką potęgę, a nie jakieś tam 4 miliony!

Stalin miał 170 milionów ludzi. Zasoby mobilizacyjne — 17 milionów. Dlatego należało powiedzieć: jeżeli Hitler zaatakuje Polskę, będę zmuszony przeprowadzić powszechną mobilizację i walczyć ze wszystkich sił do zwycięskiego końca, niezależnie od tego, co zrobią Wielka Brytania i Francja. I nie tylko Wielkiej Brytanii i Francji to oświadczyć, ale całemu światu. Również Hitlerowi. Korytarze przez Polskę i w tej sytuacji Armii Czerwonej zupełnie nie były potrzebne. Niech Hitler najpierw przedrze się przez Polskę, a my w tym czasie przygotujemy się i powitamy go jak należy. Wszyscy wielcy dowódcy wystawiali na początek do pierwszego rzutu lekkie siły. W miarę przesuwania się przeciwnika do przodu, opór nie słabł, a przeciwnie, narastał, ponieważ w drugim rzucie znajdowali się ciężko uzbrojeni żołnierze, i to w znacznie większej liczbie. W 1939 roku sam los wyznaczył Wojsku Polskiemu rolę czołowego oddziału, a Armii Czerwonej — rolę głównych sił. Wydawałoby się: niech Polacy giną w pierwszym rzucie, a Armia Czerwona będzie stała w drugim. Co, Stalin żałuje Polaków? No to niech Polacy przyjmą pierwsze potworne uderzenie, niech Niemcy utracą siły, niech rozciągną swoje linie komunikacyjne, a wówczas, bez żadnej pauzy, zmierzą się z głównymi siłami Armii Czerwonej daleko od niemieckich granic i baz zaopatrzenia. Ale Stalin z jakichś powodów chciał wysunąć najlepszą, najbardziej zdolną do walki część Armii Czerwonej w pierwszym rzucie. Do tego żądał korytarzy przez Polskę. Przez korytarze Stalin zamierzał przeprowadzić miliony swoich żołnierzy, armady samolotów, ciężkich dział i czołgów na zachód, prawie na tysiące kilometrów od swoich granic, do samej Odry, i rozpocząć wojnę wprost na polsko–niemieckiej granicy. Jaki to miało dla niego sens? Jaki miał w tym interes? Po co narażać się na pierwsze uderzenie, jeżeli Polska jest w pełni zdecydowana przyjąć je na siebie? Po co Armia Czerwona ma wyrywać się do pierwszego rzutu, skoro jej tam nie wpuszczają? Stanowisko to staje się tym bardziej śmieszne, że kremlowska propaganda wbija nam do głów myśl o całkowitej niezdolności do walki Armii Czerwonej i o dzikim strachu Stalina przed zbliżającym się zagrożeniem z zachodu.

Jeżeli się boisz, to schowaj się za plecami Polski, po co do pierwszego szeregu leziesz? Wydaje mi się, że niezwykła szczodrość Stalina w pierwszej sytuacji i równie zadziwiające skąpstwo w drugiej tłumaczy się tym, że nikt na Kremlu ani pierwszej, ani drugiej sytuacji nie brał na serio i zaciągniętych zobowiązań nie zamierzał wykonywać. Należało tylko zademonstrować, że zdecydowanie postawimy opór agresorowi w każdej sytuacji... I zażądać korytarzy przez Polskę... I dostać odmowę... Później można było położyć czystą rękę na gorącym sercu i z bólem powiedzieć: my pragnęliśmy was bronić, ale wy się nie zgodziliście... Po odmowie Polski można było wywiesić czerwony sztandar ze swastyką na moskiewskim lotnisku i wyciągać z lodówek butelki z okazji spotkania z Ribbentropem.

ROZDZIAŁ 85. A JAK SOBIE WYOBRAŻACIE TE KORYTARZE? Plany nie mogły być bardziej szlachetne, humanitarne i wyzwoleńcze niż ich pomysłodawcy. Świat już wówczas stał w obliczu złowrogiego współzawodnictwa Oświęcimia i Majdanka z Katyniem, Kuropatami, Kołymą880. JAN ZAMOJSKI

1. Gdy zaczyna się dyskusja na temat korytarzy przez Polskę, ja z pokorą wysłuchuję argumentów uznanych uczonych, a potem, wbijając wzrok w ziemię, pokornie pytam — jak sobie te korytarze wyobrażacie? Pozwólcie wytłumaczyć sens pytania. W tym celu muszę zacząć z daleka. Z 1812 roku. Sytuacja państwa rosyjskiego była godna pożałowania. Bonaparte prowadzi olbrzymią armię na Moskwę. Kutuzow wycofuje się ze swoją armią. Car, elita społeczna i cały naród żądają generalnego starcia. Kutuzow rozumie, że generalne starcie może zniszczyć i armię, i Rosję. Jakkolwiek by było, to jednak Bonaparte. Największa jego siła akurat polega na tym, żeby przeciwnika zmiażdżyć w generalnym starciu. Nie ma sobie równych w prowadzeniu generalnego starcia. On takiej batalii jeszcze nie przegrał. Pomysł oczywiście dobry: zmierzyć się z Bonapartem, ale można mocno oberwać. Dlatego Kutuzow generalnego starcia unikał jak mógł. Ale jednooki lis rozumiał, że awanturnicy, którzy w istotę wydarzeń nie wnikają, też mają swoje racje. Nie każdy przecież ma umysł wielkiego dowódcy. Społeczeństwo narzekało. A i armia się denerwowała. Szerzyły się plotki. Kutuzowa oskarżono o tchórzostwo. Mogło to się skończyć dymisją. Na 880

—

J. Zamojski, Rossija w XX wiekie. Istoriki mira sporiat, Nauka, Moskwa 1994, s. 428.

miejsce Kutuzowa car mógł mianować śmiałka, który niewątpliwie rzuciłby się do boju i w tym boju skręciłby kark nie tylko sobie, ale i całej armii. Dlatego żeby obalić oskarżenia o niezdecydowanie i tchórzostwo, Kutuzow u bram Moskwy wydał bitwę. Miejsce wybrał przy wsi Borodino, nad rzeczką, której nadano tak niezwykle dziwną i straszliwą nazwę — Wojna. Krwi tego strasznego dnia przelano co niemiara. Na stosunkowo wąskim odcinku w śmiercionośnej bitwie starło się ćwierć miliona żołnierzy, 1200 dział z obu stron od świtu do zmierzchu pluło kulami i kartaczami. Zabito i okaleczono ponad 100 000 ludzi i nie mniejszą liczbę koni. Tak Bonaparte, jak i Kutuzow ogłosili, że odnieśli zwycięstwo w bitwie pod Borodino. Patrząc na tamtą jatkę z perspektywy XXI wieku, przyznamy, że bitwa się skończyła na tych samych pozycjach, na których się zaczęła. Żadnej ze stron nie udało się pokonać drugiej. Dlaczego więc Kutuzow ogłosił swoje zwycięstwo? Dlatego że Bonapartemu nie udało się zmiażdżyć jego armii i zmusić Rosji do kapitulacji. Wydając bitwę u bram Moskwy, Kutuzow zabezpieczył się przed zarzutami o tchórzostwo i mógł później działać tak, jak uważał za stosowne. Po bitwie Kutuzow postanowił więcej nie ryzykować i następnego dnia nie kontynuował walki. Występ był, wystarczy. Rozkazał się wycofać, oddając Moskwę Francuzom. Jasne, że Bonaparte ogłosił swoje zwycięstwo. A jakże inaczej: po tej bitwie Rosjanie oddali Moskwę... Armia Kutuzowa wycofała się do Moskwy, przeszła przez nią i ruszyła na południowy wschód. Bonaparte zajął Moskwę. A Kutuzow oderwał się od pościgu i zwrócił się na zachód! Zaprowadził armię na południe od Moskwy i założył ufortyfikowany obóz na południowy zachód od miasta. Tu Kutuzow kompletował swoją armię, przygotowywał ją do nowych bitew i nie niepokoił Bonapartego. Bonaparte zaczął niepokoić się sam. Kutuzow znalazł się za jego plecami. W każdej chwili mógł zamknąć wszystkie szlaki, które łączyły armię Bonapartego z Europą. To Bonapartemu bardzo się nie spodobało. I postanowił się wycofać. Chociaż jeszcze nie przyszła zima. Chociaż nikt go z Moskwy nie przepędzał.

Marsz–manewr Kutuzowa to wspaniały przykład wykorzystania strategii działań pośrednich: Kutuzow ze swoją armią siedział w ufortyfikowanym obozie i nic nie robił! A Bonaparte sam uciekł z Moskwy! Do tej pory Kutuzow jest oskarżany o to, że oddał Moskwę. Tu działa psychologia. Wszyscy rozumieją rolę Moskwy, ale pomijają bardzo drobny detal: w tamtym czasie stolica imperium nie znajdowała się w Moskwie. Oddając Moskwę, Kutuzow niczego nie ryzykował. Administrowanie państwem nie zostało przerwane ani na chwilę. Robić wymówki trzeba nie Kutuzowowi, a Bonapartemu. Do tej pory nikt nie wytłumaczył dziwnego wyboru: po co ruszył na Moskwę, jeżeli stolica była w Petersburgu? Oddając Bonapartemu Moskwę, Kutuzow skazał na zagładę olbrzymią armię najeźdźcy i umożliwił rosyjskiej armii zwycięski marsz do samego Paryża i jego zdobycie. A Paryż był stolicą imperium. I nie tylko. Paryż wtedy był stolicą całej kontynentalnej Europy. Oddając królową, Kutuzow zapewnił sobie mata. Tu jeszcze raz warto przypomnieć różnicę między Imperium Rosyjskim i Związkiem Radzieckim. Rosyjska armia weszła do Paryża, Bonapartego tam nie zastała i wróciła do domu. A gdyby towarzysz Stalin zdobył Paryż, nigdy by z niego z własnej woli nie wyszedł.

2. Teraz wyobraźmy sobie, że cała ta stalinowska gotowość do powstrzymania agresora w sierpniu 1939 roku była nie udawana, nie żartobliwa, a jak najbardziej prawdziwa. Wyobraźmy sobie, że rządom Wielkiej Brytanii i Francji udało się przekonać wrednych panów i tamci korytarze udostępnili. Wszystko dobrze, wszystko cudnie. Towarzysz Stalin wysuwa do polsko–niemieckiej granicy, prawie na granicę Odry, 2 albo nawet 4 miliony żołnierzy i dowódców Armii Czerwonej z odpowiednią ilością artylerii, czołgów, samolotów, zapasów strategicznych itd., itp. Jak całe to gospodarstwo można rozlokować? Dobrze było Żukowowi w Mongolii. Step naokoło. Żywej duszy. Samoloty lądują tam, gdzie im się podoba. Lądowisko jest wszędzie. Kop

transzeje, jakie zechcesz. Rozmieszczaj swoich żołnierzy tak, jak uważasz za potrzebne. Ale Polska to nie Mongolia. Tu jest gęsto zaludniona Europa Środkowa. 5 tysięcy samolotów bojowych to 100 pełnych pułków lotniczych. A 5500 samolotów to 110 pułków. W trakcie wojny uznano, że i tego jest za dużo. Po wojnie przyjęło się: myśliwski pułk — 40 samolotów, bombowców taktycznych — 30. Każdy pułk potrzebuje minimum trzech lotnisk: głównego i dwóch zapasowych. Wraz z wejściem Armii Czerwonej na teren Polski trzeba by było natychmiast zbudować przynajmniej 300–330 lotnisk. Ale 5–5,5 tysiąca samolotów to są tylko myśliwce i bombowce. A gdzie mają lądować samoloty zwiadowcze? A transportowe? Ale przecież i lotnicze kwalifikacje pilotów i nawigatorów należy podnosić. Dlatego trzeba mieć jeszcze i samoloty szkoleniowe w odpowiedniej liczbie. I lotniska dla lotów szkoleniowych powinny znajdować się nie przy samej granicy. Poza tym gdzie moglibyśmy grupę lotniczą tak umieścić, żeby nasze spokojnie śpiące lotniska pewnego pięknego niedzielnego poranka nie trafiły pod pierwsze nagłe miażdżące uderzenie? Myśliwce najlepiej trzymać 100 kilometrów od granicy. A bombowce dobrze by było rozlokować 200 km od granicy. Dla stabilności grupy lotniczej nie zaszkodziłoby posiadać i tyłowe lotniska, chociażby 300 km od granicy. Jakby coś się stało, mamy gdzie wycofać lotnictwo. Ale skoro tak, to radzieckie lotniska należałoby zbudować w całej Polsce. Weźcie mapę Polski w granicach z 1939 roku. Na zachodzie — Niemcy. Z północy — Prusy Wschodnie, z południa — zajęta przez Niemców Czechosłowacja. Weźcie cyrkiel i narysujcie promienie — 100 kilometrów od granicy. Niezajęte pozostaną tylko centrum kraju i wschodnie rejony. Właśnie tu, w centrum Polski, umieszczajcie lotniska dla myśliwców. Tutaj prowadźcie komunikację i łączność. I dla takiej liczby samolotów budujcie olbrzymie magazyny i składy paliwa lotniczego, bomb, amunicji, części zamiennych. I bez bazy remontowej nie można się obejść... Tych lotnisk, skoro mieszczą się sto kilometrów od granic, powinna bronić nie tylko artyleria przeciwlotnicza, ale i wojska polowe.

3. Już sama próba nakreślenia na mapie możliwych lokalizacji radzieckich lotnisk i systemu zabezpieczenia działań, ochrony i obrony uświadamia nam, że Stalin nie był szczery, kiedy żądał korytarzy. Gdy tylko rozwiązałaby się kwestia korytarzy, pojawiłaby się kwestia lotnisk. Nie można przecież wprowadzić do obcego kraju milionów swoich żołnierzy i pozostawić ich bez wsparcia lotnictwa i bez zwiadu powietrznego! A nie można przecież lotnictwa rozlokować bez lotnisk! A czy można lotniska pozostawić bez dróg dojazdowych, bez obrony przeciwlotniczej, bez magazynów i składów, bez węzłów łączności i punktów dowodzenia, bez szpitali i baz remontowych, bez dwóch czy trzech sieci punktów obserwujących przestrzeń powietrzną, bez ochrony i obrony? Otóż to. Teraz spróbujmy ulokować lotnictwo bombowe tak, żeby do granic było chociażby 200 km. Obrócimy cyrklem i zdziwimy się. Do stacjonowania lotnictwa bombowego nie nadaje się rejon Warszawy, bo stąd jest niewiele ponad 100 kilometrów od granicy z Prusami Wschodnimi. Tu wylądują nasze myśliwce, a bombowce przeniesiemy. Dla nich nie nadaje się ani rejon Krakowa, ani Poznania, ani Łodzi, ani Lwowa, ani Tarnopola. Lotniska dla lotnictwa bombowego należałoby budować w rejonie Brześcia, Równego, Łucka, Kowla. Jeżeli potrzebujemy kilku lotnisk oddalonych o 300 km od granicy z Rzeszą i okupowaną przez nią Czechosłowacją, mogliśmy znaleźć taki kawałek w rejonie miasta Sarny przy samej radzieckiej granicy. Jeśli się nie zastanowisz, to po informacji o korytarzach przez Polskę wyobraźnia rysuje obraz przemarszu radzieckich armii na zachód do granicy z Niemcami. Ale warto pomyśleć i korytarze z miejsca stają się stałymi garnizonami radzieckich wojsk w całym kraju od granic Związku Radzieckiego do granic Rzeszy. Pytań o rozmieszczenie lotnictwa powstaje mnóstwo. Oto jedno z wielu: czy Armia Czerwona sama polskich chłopów z ziemi zamierzała wyrzucać czy przy współpracy z polskimi władzami?

Jeżeli przy współpracy, to od nawiązania tej współpracy należało zaczynać. Z polskim rządem należało rozmawiać. Wcale nie z brytyjskim i francuskim. A przecież są jeszcze czołgi. 9 czy 10 tysięcy. Czy ktokolwiek się zastanawiał nad tym, jak taką masę sprzętu można rozlokować w obcym kraju? Z Mongolią nie było problemu. Mongolia była całkowicie zależna od Moskwy. Co radzieccy towarzysze chcieli, to i w Mongolii wyrabiali. Ponadto Związek Radziecki i Mongolia podpisały umowę, zgodnie z którą Armia Czerwona podejmowała się obrony Mongolii przed agresją. Ale przecież Polska była niezależnym państwem. Dobrze, daliby Polacy korytarz. A dalej co? W korytarzach radzieckie dywizje zamarłyby w kolumnach, oczekując na początek wojny? Nie o korytarzach należało rozmawiać, ale o tym, czy było możliwe na obcej ziemi w odległości 700–800 kilometrów od radzieckiej granicy i 170 kilometrów od Berlina utrzymać milionowe masy wojsk, i to w taki sposób, żeby nie zostały w polu na jesień i zimę razem z tysiącami jednostek sprzętu bojowego, z milionami ton zapasów strategicznych. Nie w Londynie i nie w Paryżu należało szukać odpowiedzi na te wszystkie pytania, a w Warszawie. Ale Moskwa nie podejmowała żadnych prób, by choćby zadać te wszystkie pytania rządowi Polski. Radziecka delegacja wypytywała delegacje wojskowe Wielkiej Brytanii i Francji o korytarze przez Polskę w taki sposób, jakby rządu w Polsce wcale już nie było. Jakby to był pusty ląd, na którym nikt nie mieszka, którym nikt nie zarządza. I ktoś będzie po tym udowadniał, że zamiary Stalina w 1939 roku były czyste jak leśny strumyk?

4. A po co w tej historii pojawił się Bonaparte? Chwilę. Zaraz wytłumaczę. Tysiące lat przed Bonapartem dowódcy wiedzieli o najważniejszej zasadzie wojny: należy zamknąć drogi zaopatrzenia wroga i obronić swoje drogi zaopatrzenia przed próbami zamknięcia ich przez wroga. Bonaparte zdołał najlepiej zademonstrować tę mądrość.

Dobrze było Żukowowi w Mongolii. Wojska — 57 tysięcy. Do zaopatrzenia tej grupy radzieckich wojsk potrzebowano olbrzymich środków. Wszystko trzeba było przywieźć samochodami. Dziesiątki tysięcy ton przez setki kilometrów. Tego starczyło na krótką operację. Teraz proszę sobie wyobrazić dwu– albo i czteromilionowe grupy żołnierzy z niewyobrażalną ilością uzbrojenia i sprzętu bojowego. Podczas wojny miałyby przeprowadzać nie krótką operację, a długie wyczerpujące boje. Ani dziesiątki, ani setki tysięcy ton tu nie wystarczą. Potrzebne były miliony ton amunicji, paliwa, żywności, sprzętu inżynieryjnego, części zamiennych itd. Przewozić taką ilość ładunków można było jedynie koleją. Żądanie udostępnienia korytarzy przez Polskę oznaczało ni mniej, ni więcej, tylko przekazanie wszystkich kolei Polski pod kontrolę Armii Czerwonej. A to oznaczało przejście całej gospodarki suwerennego państwa pod kontrolę czerwonych dowódców. A jakże inaczej? Na przykład dowódca radzieckiego korpusu strzeleckiego. Ma 60 tysięcy żołnierzy. (Nie zapominajmy, że towarzysz Stalin groził, iż wystawi dywizje liczące 19 tysięcy żołnierzy.) Dowódca musi, przykładowo, pilnie dostarczyć do swojego korpusu trzy eszelony kolejowe z pociskami do haubic kalibru 122 mm. Przecież nie może tłumaczyć naczelnikowi stacji, co i dokąd wiezie. I nie może czekać, aż udostępnią mu wagony. Jacyś parszywi kapitaliści swoje interesy załatwiają. A dowódca radziecki ma zadanie bojowe. Jak nie wykona — rozstrzelają go. I co, będzie czekał, aż przeklęty burżuj rozładuje swoje wagony? Przecież łatwiej burżuja rozstrzelać, jego ładunki z wagonów powyrzucać, a nie swoją głowę pod rewolwer czekistów nadstawiać. I korpus nie jest jeden, a mnóstwo. 60 dywizji strzeleckich to 20–25 korpusów. 120 dywizji to 40–50 korpusów. A jeszcze korpusy kawalerii. I lotnicze. I pancerne. I obrony przeciwlotniczej. I wszyscy natychmiast potrzebują transportu. I wszyscy dowódcy dywizji też. Jakie są jeszcze możliwości działania radzieckich dowódców wobec transportu kolejowego? Wyobraźmy sobie: siedzą czerwoni dowódcy i czekają, aż pany rozwiążą wszystkie swoje problemy transportowe, a potem o nich, biedakach, sobie przypomną i pewnego razu dadzą lokomotywy i

wagony... przecież taki moment może nigdy nie nastąpić. Transport kolejowy zawsze jest przeładowany. Lokomotywy i wagony zawsze potrzebne... I jeszcze... Pany na którymś przejeździe robią remont. A zapytali o pozwolenie? My przecież nie mamy prawa odkryć swoich planów. Dlatego oni z nami, a nie my z nimi powinniśmy uzgadniać, gdzie, kiedy i co można i trzeba remontować. To my im powinniśmy wskazać, gdzie i na jakich odcinkach trzeba zwiększyć zdolność przepustową, gdzie rozbudować mijanki, gdzie wybudować place rozładunkowe dla czołgów. Bo jak my bez tego wszystkiego możemy się obejść? Tak więc, chcemy czy nie, na każdej stacji musimy posadzić radzieckiego komendanta wojskowego, który w razie potrzeby mógłby zatrzymać cały ruch, nakazać rozładowanie i zrzucenie ze skarpy wszystkich ładunków, a tabor natychmiast skierować do wskazanego miejsca na określoną godzinę. A najlepiej, żeby wszystkie szlaki bezzwłocznie oczyścić dla naszych przewozów. A żeby komendant posiadał odpowiedni autorytet, na każdej stacji należy umieścić garnizon. I to nie koniec. Siedzi facet na stacji, coś tam kluczem wystukuje: ci–ci–ci–ta–ci–ci... My nie rozumiemy, co on tam przekazuje. I komu. Nieporządek. Swoich ludzi trzeba posadzić. Bo inaczej regulowanie ruchem będzie niemożliwe. Koleje bez telegrafu i telefonu w tamtych czasach nijak obejść się nie mogły. Dlatego równocześnie z koleją pod kontrolę radzieckiej administracji powinny były przejść i wszystkie linie łączności. Ale wzdłuż linii kolejowych ciągnięto druty nie tylko do wewnętrznych kolejowych potrzeb, ale i wszystkie państwowe linie. I oddzielić jednego od drugiego nie można: łączyły je te same węzły. Wzięliśmy linie łączności kolei, trzeba i węzły pod kontrolę brać. A one z państwową łącznością są wspólne. Wzięliśmy węzły łączności pod kontrolę i (chcemy czy nie) cały państwowy system łączności jest w naszym ręku. A razem z nim i cała władza państwowa.

5.

Przejście polskich kolei pod kontrolę radziecką oznaczałoby jeszcze jeden aspekt, o którym nie należy zapominać. W przypadku wojny przeładunek tysięcy, dziesiątków tysięcy, setek tysięcy i milionów ton ładunków wojskowych z wagonów o szerokim rozstawie osi do wagonów z europejskim rozstawem znacznie komplikowałby zaopatrzenie walczących jednostek Armii Czerwonej. Przeładunek hamowałby zaopatrzenie, które i tak zawsze i wszędzie jest największym problemem. Oprócz tego miejsca przeładunku byłyby szczególnie newralgiczne. Dlatego wprowadzenie milionowych radzieckich kontyngentów wojskowych na terytorium Polski do prowadzenia działań bojowych przeciwko Rzeszy koniecznie wymagałoby przebudowy polskich kolei według radzieckiego standardu... Czy kiedykolwiek próbowaliście z jednego krytego wagonu wyładować skrzynki z pociskami, przenieść je i ułożyć w innym wagonie? Ile do tego potrzeba żołnierzy i czasu? Jest dobrze, jeżeli wagony stoją obok siebie. A gdy rozładowywać trzeba tu i dźwigać aż tam? Nie było wówczas kontenerów i sprzętu załadunkowego. A pomiędzy miejscem rozładunku i miejscem załadunku niekończącymi się rzędami stoją eszelony... Albo (co gorsza) eszelon trzeba pilnie rozładować, a pustych wagonów na załadunek jeszcze nie podstawiono. Dlatego dźwigamy aż tam. A potem, jutro, stamtąd dźwigamy do miejsca załadunku. A mamy nie jeden wagon, a tysiące. I nieuniknione jest, że po takim przeładunku jakaś dywizja strzelecka dostanie zamiast pocisków kalibru 76 mm skrzynie z narzędziami lotniczymi. A pułk pancerny zamiast gąsienic czołgowych podkowy dla koni. Przecież przeładunek z tysięcy wagonów do tysięcy innych odbywa się przy przekleństwach i wybuchach bomb. Czy kiedykolwiek zdarzyło się wam tankować czołg z metalowej beczki? Pompa ma taką samą korbkę jak maszynka do mięsa. Obracasz nią i paliwo leci przez rurkę z beczki do wlewu. Jak popracujesz 20 minut, ręka odpada. A w beczce prawie nie ubyło... Teraz wyobraźcie sobie pompowanie benzyny, ropy i tak dalej z cystern jednego eszelonu do drugiego. I na jakiekolwiek urządzenia pompujące nie można było liczyć. A na niebie bombowce wroga. Obok żołnierze dźwigają skrzynki z nabojami i pociskami, toczą beczki ze śledziami i kiszoną kapustą, dźwigają jak mrówki bele siana...

W czasach pokoju wagony unosi się na podnośnikach i zmienia się koła. To wymaga olbrzymiej energii i czasu. W czasie wojny nie ma ani energii, ani czasu. I rzucić dziesiątków tysięcy żołnierzy na przeładunek też nikt nie pozwoli. Dlatego kiedy Niemcy w 1941 roku zapuścili się w głąb Związku Radzieckiego, musieli przebudować radzieckie tory według europejskiego standardu. Później Armia Czerwona podczas natarcia musiała wszystko na nowo budować według radzieckiego standardu do samej granicy, a później do samego Berlina. W przypadku wprowadzenia milionów żołnierzy Armii Czerwonej na terytorium Polski i przejścia polskich kolei pod kontrolę radzieckiej administracji wojskowej radzieckie dowództwo musiałoby od razu zacząć przebudowę polskich kolei, nie czekając na wojnę. Inaczej w chwili rozpoczęcia działań najlepsze jednostki Armii Czerwonej znalazłyby się daleko od swoich baz zaopatrzenia bez możliwości otrzymywania wszystkiego, co niezbędne do prowadzenia walki.

6. Teraz jeszcze raz spójrzmy na mapę Polski w granicach z 1939 roku... Co widzimy? Widzimy ziemie niemieckie, które otoczyły Polskę z trzech stron. I widzimy drogi kolejowe... Radziecko–polską granicę przecinało sześć linii kolejowych. Jedna linia prowadziła wzdłuż granicy z Czechosłowacją: Płoskirów– Lwów–Kraków. Tej magistrali dowództwo Armii Czerwonej musiałoby bronić całą swoją potęgą. Wystarczy, że przeciwnik w jednym miejscu wysadzi most, i południowa flanka frontu pozostanie bez amunicji i reszty zaopatrzenia. Tej magistrali mogły zagrażać nie tylko oddziały dywersantów, ale i potężne formacje przeciwnika. Wyobraźmy sobie: niemiecka dywizja uderzyła z terytorium Czechosłowacji, przecięła linię kolejową i ją zajęła, zbudowała połowy rejon umocniony, zaminowała milionami min przedpola do niego. Jak będziecie odbijać zajęty odcinek? I ile potrzebujecie czasu? A jeżeli to będzie niejedna, a trzy dywizje niemieckie?

Dlatego żeby nie dopuścić do zdobycia tej magistrali, dowództwo Armii Czerwonej musiałoby wzdłuż całej granicy z Czechosłowacją umieścić spore siły. Teraz zwróćmy się ku reszcie linii kolejowych. Cała reszta linii ze wschodu łączy się w Warszawie, a potem rozchodzi się jak wachlarz na zachód. Przypuśćmy, że Stalin uzyskał korytarze i po tych korytarzach wysunął główną masę wojsk do wschodniej granicy Rzeszy. Co mamy? Mamy okropną sytuację. Najważniejszemu węzłowi wszystkich naszych kolei, Warszawie, zagrażają Prusy Wschodnie, dokładnie tak jak obóz Kutuzowa zagrażał wszystkim liniom komunikacyjnym Bonapartego. Armia Czerwona głównymi i najlepszymi swoimi siłami wyszłaby na rubieże, z których można zaczynać operację berlińską, a 300–400 kilometrów za jej plecami jej tyłom zagrażałyby wojska z Prus Wschodnich. Tak jak ufortyfikowany obóz Kutuzowa zagrażał szlakom, które łączyły okupowaną przez Francuzów Moskwę z Europą. Co zrobiłby każdy, nawet nie najmądrzejszy strateg w takiej sytuacji? Albo nie wysuwałby swoich jednostek na przedpola Berlina, a zatem i nie żądałby korytarzy przez Polskę. Albo wysunąłby jednostki prawie do samej Odry, ale odwróciłby cały front, o liczebności nie mniej niż milion żołnierzy, na północ, żeby nie dopuścić do uderzenia na swoje tyły z Prus Wschodnich. Oprócz tego jeszcze jeden front o takiej samej liczebności powinien był odwrócić się na południe, żeby bronić się przed uderzeniem z terytorium Czechosłowacji. Polska w 1939 roku stanowiła jakby jeden korytarz ze wschodu na zachód. W przypadku wykorzystania tego korytarza do marszu na zachód należało bronić swoich oddziałów przed uderzeniami zarówno z północy, jak i z południa. Po prostu Stalin, nawet gdyby chciał tylko uczciwie walczyć z Hitlerem, musiałby mimo wszystko rozwinąć w Polsce nie jeden front, a trzy: na zachód, na północ i na południe. Całe terytorium Polski stałoby się jednym wielkim terenem działań wojennych. A w okolicach Warszawy Stalin powinien był zbudować superpotężny umocniony rejon, żeby zabezpieczyć główny węzeł komunikacyjny, od którego zależało zaopatrzenie jego armii. Korytarze przez Polskę natychmiast i nieuchronnie oznaczałyby przejęcie kontroli nad krajem przez bojowników o europejskie bezpieczeństwo.

Powtórzę: nawet w sytuacji, gdyby ci bojownicy kierowali się najszlachetniejszymi pobudkami. Hitler żądał jednego korytarza przez Polskę. Nie dla wojska, a do budowy autostrady i linii kolejowej do Prus Wschodnich. W zależności od tego, jaką wybrano by trasę, długość tego korytarza mogła wynosić od 46 do 93 kilometrów. Stalin żądał wielu korytarzy od granicy Związku Radzieckiego do granicy Niemiec. Długość tych korytarzy miała wynosić od 600 do 800 i więcej kilometrów. Jednak, jak widzieliśmy, te korytarze nieuchronnie powinny były połączyć się w jeden korytarz o długości i szerokości całej Polski. Hitler był zbrodniarzem. Czy ktoś się o to spiera? A towarzysz Stalin był obrońcą Europy. Gdyby tylko te wredne pany pozwoliły towarzyszowi Stalinowi, to on uchroniłby całą Europę przed wojną. I właśnie wtedy losy Europy byłyby inne.

ROZDZIAŁ 86. ZYSKAĆ NA CZASIE! Jeżeli przyjmiemy niemiecką propozycję zawarcia paktu o nieagresji, Niemcy oczywiście zaatakują Polskę i włączenie się Francji i Anglii do tej wojny będzie nieuniknione. Europę Zachodnią ogarną poważne zamieszki i rozruchy. W tych warunkach będziemy mieli sporo szans na pozostanie poza konfliktem i możemy mieć nadzieję na przystąpienie do wojny w korzystnej dla nas chwili881. J. STALIN Z tym większym zniecierpliwieniem należy obecnie oczekiwać rozwoju walki zbrojnej w Europie Zachodniej, gdzie wojna dopiero się zaczęła we wrześniu 1939 roku...882 DOWÓDCA BRYGADY G. ISSERSON

1. Kiedyś dawno uczono mnie: po przeczytaniu agenturalnego doniesienia zapamiętaj je w całości, rozluźnij się głęboko, roztop się jak kryształek lodu w jeziorze. Omdlej i rozlej się w całości, żeby nic ci nie przeszkadzało, żeby odeszły problemy i emocje, żeby zewnętrzne dźwięki płynęły obok. Zapomnij zupełnie o wszystkim. Żeby w głowie nie było żadnych myśli, w ogóle żadnych — tylko obraz (i odczuwanie!) cichego, czystego, głębokiego leśnego jeziora. Naucz się rozluźniać w mgnieniu oka i bezgranicznie głęboko. A potem, kiedy dotkniesz dna, powoli wracaj z powrotem. W chwili powrotu do tego świata, gdy wszystko w pamięci się odświeża, postaraj się przeczytane doniesienie wyrazić jednym słowem. Jeżeli jednym się nie daje, można dwoma. 881

—

J. Stalin, Przemówienie na posiedzeniu Biura Politycznego KC WKP(b) 19 sierpnia 1939

—

G. Isserson, Nowyje formy borby, Wojenizdat, 1940, s. 75.

roku. 882

I postępuj w ten sposób podczas pracy z jakąkolwiek informacją. Popracowałeś dzień ze stertą papierów, wieczorem wyciągnij się słodziutko, ziewnij błogo i rozpłyń się. I niech jezioro będzie krystalicznie czyste. I niech piasek na dnie będzie biały. Niech szuwary szumią. Niech żółty listek płynie po wodzie jak statek. Niech szemrze zalotny strumyk wpadający do jeziora. Popracowałeś tydzień, znowu zapomnij o wszystkim, odsuń się od stosów liczb i faktów, wyłącz się. Potem postaraj się wyrazić wszystko jednym słowem. Albo krótkim zdaniem. Ale tak, żeby tym zdaniem objąć cały sens, cały zakres, cały tydzień. Można nawet i nie zdaniem. Przecież myślimy nie słowami, a jakimiś obrazami, nie precyzując: sam rozumiesz sytuację, ale nie od razu udaje się wyrazić ją tak, żeby też inni zrozumieli. W tym przypadku jest najważniejsze, żeby wniosek był krótki dla ciebie. I nic strasznego, że tłumacząc innym, będziesz musiał ewentualnie posłużyć się kilkoma zdaniami. Po prostu zadanie polega na tym, żeby uchwycić najważniejsze, najistotniejsze, i to najważniejsze skoncentrować w punkt. A więc w swoim czasie pracowałem w niemieckich archiwach wojskowych we Fryburgu. Codziennie dla siebie wyciągałem wniosek, ubierając go w jeden obraz, w jedno zdanie, w jedno słowo. I co tydzień wyciągałem ogólny wniosek. Minęły dwa miesiące. Wieczorem spakowałem walizkę... I już miałem... Ale wniosek błysnął, zanim zanurzyłem się do jeziora. Wniosek okazał się oszałamiający: broni nie krytykują. W ciągu dwóch miesięcy dość wytrwałej pracy nie spotkałem się z ani jedną niemiecką negatywną opinią o radzieckiej broni. Ani w lecie 1941 roku, ani później niemieccy żołnierze, oficerowie, generałowie nie dawali negatywnych ocen radzieckiej broni. Z radzieckiej taktyki oni nie tylko się śmiali, ale drwili, szydzili, kpili. Z rozumu rosyjskiego człowieka — też. Na początku. I czegóż w tych archiwach nie znajdziesz! Tu i plakaty z nieogolonymi mordami degeneratów i napisami Untermenschen, i sprawozdania o liczbie rozgromionych radzieckich dywizji, raporty o niewiarygodnych trofeach, relacje świadków o okrucieństwach NKWD, skargi na fatalne drogi, na kurz i upał, potem na deszcze i błoto, na śnieg i mróz. Wszystko źle, wszystko nie tak. Oprócz broni.

Wszystkie opowieści na temat jednego karabinu na trzech, przestarzałych czołgów i samolotów–trumien — to późniejsze, powojenne dzieła komunistycznej propagandy. Przykład: to, co kremlowscy mądrale z Agitpropu pogardliwie zwali „Osłem” (Iszak), Niemcy nazywali „Szczurem”. I surowe ostrzeżenie dla każdego niemieckiego pilota myśliwskiego w oficjalnej instrukcji: „Nie przyciskać «Szczura» do muru!” Po prostu w bitwie powietrznej z radzieckim myśliwcem I–16 można poważnie oberwać. Z podobnym szacunkiem Niemcy wypowiadali się o radzieckich czołgach, które u nas nazywa się przestarzałymi, o karabinie Mosina, przeciwpancernym dziale kalibru 45 mm, nawet o mundurze radzieckiego żołnierza. Zdaniem tych, którzy walczyli przeciwko Armii Czerwonej w terenie, lasach, w ruinach miast i w okopach, a nie w stołecznych gabinetach, mundur radzieckich żołnierzy okazał się być prosty, lekki, wygodny, dobrze przystosowany do warunków polowych. Po uogólnieniu wszystkiego, co przeczytałem, jeszcze raz się przekonałem, że kąpiel w zimnym leśnym jeziorze otrzeźwia. Teraz ten prosty, ale dość skuteczny chwyt zastosujemy do tematu naszej rozmowy. Spróbujmy zrozumieć, jak komunistyczna propaganda rysuje dążenia Stalina w okresie przedwojennym i pierwszych dwóch latach II wojny światowej. W tym celu zgromadzimy sterty książek, gazet, prac naukowych, które drukowała oficjalna ideologiczna machina, i wybierzemy wszystko, co możemy znaleźć na dany temat. Potem rozluźnimy się i postarajmy się wszystkie plany i zamiary Stalina (jak je rysuje propaganda) określić jednym słowem. To słowo to odwlec.

2. 23 sierpnia 1939 roku w Moskwie pomiędzy Niemcami i Związkiem Radzieckim podpisano umowę o zagładzie państwa polskiego i podziale polskiego terytorium. Ale Polska była związana z Wielką Brytanią i Francją umowami o wzajemnej pomocy, więc rozbiór Polski nieuchronnie prowadził do europejskiej, a więc i światowej wojny. Rzeczywiście, osiem dni po

podpisaniu paktu, 1 września 1939 roku, wybuchła II wojna światowa. Była ona bezpośrednim i nieuniknionym skutkiem zawartego w Moskwie układu. W tym samym miesiącu wojna wdarła się na Atlantyk, kilka miesięcy później stopniowo dotknęła Finlandię, Danię, Norwegię, potem Belgię i Holandię, Francję, Estonię, Litwę, Łotwę, Rumunię, dotarła do Jugosławii i Grecji, przez Morze Śródziemne przedarła się do Afryki. Latem 1941 roku II wojna światowa wtargnęła na terytorium Związku Radzieckiego. Tłumaczą nam: w sierpniu 1939 Związek Radziecki nie miał wyjścia, trzeba było podpisać pakt, żeby ratować kraj, zyskać na czasie i odwlec wojnę. W imię tego trzeba było rozszarpać Polskę. Na pierwszy rzut oka jest to zgrabnie wymyślone: jeżeli Związek Radziecki w czerwcu 1941 roku do obrony swojego kraju nie był przygotowany, to w sierpniu 1939 tym bardziej bronić się nie był zdolny i właśnie dlatego towarzysz Stalin rozkazał towarzyszowi Mołotowowi podpisać pakt. Żeby odwlec... W ciekawy sposób towarzysz Stalin odwlekał. Podpisał z Hitlerem pakt i tydzień później wybuchła najstraszniejsza wojna w historii ludzkości. Podpisał Stalin z Hitlerem pakt i od tej chwili obaj rzucili się szarpać Europę. Hitler — do Polski. Stalin — do Polski. Stalin — do Finlandii. Hitler — do Norwegii i Danii. Hitler — do Belgii, Holandii, Francji. Stalin — do Estonii, Litwy, Łotwy. Stalin — do Rumunii. Hitler — do Jugosławii i Grecji... Tłum, z otwartymi ustami, wierzy wytłumaczeniom: od 1 września 1939 roku Hitler walczył w II wojnie światowej, a co my robiliśmy w tym czasie? A my wojnę odwlekaliśmy... Zadziwiające odwlekanie — podpisano pakt z Hitlerem i natychmiast wysłano rozkaz z Kremla do NKWD: szykujcie łagry na przyjęcie setek tysięcy zniewolonych żołnierzy i oficerów. Nieuchronnie wojna, która wybuchła wskutek podpisanego na Kremlu paktu, przeniosła się później do Związku Radzieckiego, który ostatecznie najbardziej ucierpiał. Obywatele poważni historycy, któż z was, gdzie i jak potrafił wskazać odwlekanie? Włączajmy czasami najzwyklejszy zdrowy rozsądek: gdyby paktu nie podpisano, to II wojna światowa nie wybuchłaby i co za tym idzie, do nas by

nie dotarła. I nie trzeba by było obecnie po pięciu, sześciu i więcej dziesięcioleciach po lasach i bagnach Rosji zbierać żołnierskich kości. Ale pakt podpisano i wojna stała się nieuchronna. Podpisanie paktu nie odsuwało wojny w czasie i przestrzeni, a przybliżało ją. Przybliżało nieodwracalnie i gwałtownie. W Związku Radzieckim nikt nigdy nie ukrywał, że napaści na Polskę Hitler mógłby dokonać jedynie w przypadku, gdyby na to udzielił zgody Stalin. Takiego pozwolenia Stalin Hitlerowi udzielił. Stalin otworzył bramę wojny. Stalin otworzył śluzy. To nie ja mówię, tak nasi wybitni dowódcy uważają. Generał armii A. Majorow: „Planując napaść na Polskę, Niemcy najbardziej obawiały się Związku Radzieckiego, a nie Anglii i Francji. Właśnie dlatego nazistowscy przywódcy śpieszyli się z zawarciem z ZSRR paktu o nieagresji”883. Generał armii Majorow wyraził precyzyjnie swoją myśl: Hitler się śpieszył. A przeszkodą na drodze Niemiec mógł być tylko Związek Radziecki. Ale nie był. Z niemieckich i radzieckich źródeł wiemy, że Hitler rzeczywiście się śpieszył. Ribbentrop opowiadał zadziwiające rzeczy: 23 sierpnia 1939 roku niemiecka delegacja opuściła Berlin, nie mając nawet projektu umowy ze Związkiem Radzieckim. Już w samolocie w drodze do Moskwy Ribbentrop i radca prawny F. Gauss naszkicowali projekt884. Do Moskwy delegacja przybyła w drugiej połowie dnia. O 15.30 Ribbentropa przyjął Stalin w swoim gabinecie. Spotkanie trwało 3 godziny. Po czym Ribbentrop skontaktował się z Berlinem, uzyskał ostateczną zgodę. O 22.00 rozpoczęło się drugie spotkanie w gabinecie Stalina, które skończyło się podpisaniem paktu przez Ribbentropa i Mołotowa. Od brudnopisu do podpisania najważniejszego międzynarodowego porozumienia XX wieku — kilka godzin. Cały proces — pół dnia. Tak śpieszył się Hitler. Tak mu sprzyjał Stalin. Żadnego zbędnego pustosłowia, żadnych biurokratycznych uzgodnień. Żadnego odwlekania.

883 884

— —

„WiŻ”, 1989 nr 5, s. 35. Mieżdu Londonom i Moskwoj, Mysl, Moskwa 1996, s. 140.

Hitler śpieszył się z uzyskaniem Gdańska i drogi do Prus Wschodnich. A dokąd śpieszno było Stalinowi? Hitler musiał pilnie podpisać pakt, a Stalina kto poganiał, kto zmuszał? Uprawiałby bicie piany podczas rozmów. Zyskiwałby na czasie. Odwlekałby... Jeszcze precyzyjniej o znaczeniu paktu Ribbentrop–Mołotow wypowiedział się szef GRU, generał armii P. Iwaszutin: „Tym paktem Hitler rozwiązał sobie ręce do agresji”885. Piotr Iwanowicz Iwaszutin, jako prawdziwy agent wywiadu wojskowego najwyższej rangi, wypowiedział się tak, żeby nie było możliwości do opacznej interpretacji: podpisali pakt — rozwiązali Hitlerowi ręce. Nie podpisaliby — siedziałby Hitler związany. Bez paktu nie byłoby hitlerowskiej agresji. Nie byłoby podziału Polski, nie byłoby II wojny światowej, nie byłoby napaści na Związek Radziecki. Podpisując pakt, Stalin uwolnił Hitlera z uwięzi. Gdybym to ja coś takiego powiedział, to natychmiast oskarżono by mnie o to, że pracuję dla wywiadu brytyjskiego. Ale nie ja to powiedziałem, a mój były bezpośredni przełożony, generał armii Iwaszutin. Przeze mnie głęboko szanowany. A on dla jakiego wywiadu pracuje?

3. Umowę pomiędzy Niemcami i ZSRR nazywa się paktem Ribbentrop– Mołotow. Ta nazwa wprowadza w błąd i nie odzwierciedla istoty wydarzenia. Podpisany w Moskwie pakt to zmowa Hitlera i Stalina co do prowadzenia wspólnej agresywnej wojny w Europie. Dlatego ta umowa w istocie była paktem Stalin–Hitler. Oprócz tego w praktyce międzynarodowej w nazwach paktów i umów znacznie częściej używa się nie nazwisk mężów stanu, którzy je zawarli, a nazw miejsc, gdzie dokumenty zostały podpisane: układ monachijski, układ warszawski, pakt bagdadzki, konwencja genewska. Dlatego zgodnie z ogólnie przyjętymi normami dyplomatycznymi najdokładniejsza nazwa paktu to układ moskiewski z 1939 roku o rozpoczęciu II wojny światowej. 885

—

„WiŻ”, 1991 nr 6, s. 11.

Osiem dni po podpisaniu układu moskiewskiego wybuchła II wojna światowa. I tu towarzysz Stalin zabrał się do swego pierwszego odwlekania. Odwlekał wojnę. Niemieckie wojska wtargnęły do Polski, a wojska Armii Czerwonej stały przy granicy z Polską, nie prowadziły wojny, nie przekraczały granic. Umówili się na Kremlu, że rozszarpią Polskę po bratersku. Ale Hitler szarpie, a towarzysz Stalin zwleka. Oficjalne wytłumaczenie radzieckiego rządu: na działania Armii Czerwonej jeszcze nie nadszedł czas. W wyniku takiego zwlekania cała wina za rozpętanie II wojny światowej spadła na Niemcy, na Hitlera i jego otoczenie. Weszli do historii jako główni i jedyni sprawcy II wojny światowej. We wrześniu 1939 roku rząd Niemiec niejednokrotnie przypominał rządowi ZSRR o sojuszniczych zobowiązaniach i domagał się, żeby jednostki Armii Czerwonej zgodnie z układem moskiewskim o rozpoczęciu wojny wkroczyły do Polski. Radziecki rząd odmawiał, przy tym odpowiadał nie od razu, a z opóźnieniem około 2–3 dni. Przykład. Na żądanie Niemiec z 3 września szef radzieckiego rządu i ludowy komisarz spraw zagranicznych Wiaczesław Michaiłowicz Mołotow odpowiedział 5 września: „Zgadzamy się z wami, że w stosownym czasie będzie absolutnie konieczne rozpoczęcie konkretnych działań. Uważamy, jednak, że ten czas jeszcze nie nadszedł. Być może się mylimy, ale wydaje się nam, że przesadny pośpiech może działać na naszą niekorzyść i przyczynić się do zjednoczenia naszych wrogów (,..)” 886. Niemiecki rząd powtarzał swoje żądania i ponownie obrywał ze zdwojoną mocą. Jednostki Armii Czerwonej rozpoczęły działania bojowe w Polsce dopiero dwa i pół tygodnia później — 17 września. Właśnie w ten sposób towarzysz Stalin planował dalej odwlekać: Hitler gromi Europę, a za jego plecami Stalin czeka na dogodny moment, bawiąc się siekierą. Hitlerowi ostatecznie się to sprzykrzyło. Zrozumiał, że Stalin będzie to odwlekać, dopóki mu się opłaci, ale później może uderzyć. Hitler nie czekał na tę chwilę. Uderzył pierwszy. 886

— SSSR–Giermanija 1939. Dokumienty i matieraly o sowietsko–giermanskich otnoszenijach w apriele–sientiabrie 1939 g., red. J. Felsztinski, 1983, s. 81.

4. I wszystko wywróciło się do góry nogami. Ze wszystkich możliwych wariantów zmowy z Hitlerem Stalin wybrał ten, który w największym stopniu odpowiadał radzieckiemu zamiarowi podboju Europy, ale w najmniejszym stopniu odpowiadał potrzebom obrony Związku Radzieckiego. Hitler to wykorzystał. I nastąpiła polityczna, ekonomiczna, ideologiczna i wojskowa katastrofa, jakiej nie było jeszcze w światowej historii. Radziecki naród zupełnie nie rozumiał, dlaczego wojna toczy się na ojczystej ziemi, skoro przygotowywał się walczyć na ziemiach wroga. Co się stało? Tłumaczyć się przed całym narodem musiał osobiście Stalin. I odpowiedział: „Bracia i siostry, do was się zwracam, przyjaciele moi!” W swoim przemówieniu w radiu 3 lipca 1941 roku Stalin nazwał Hitlera i Ribbentropa potworami i ludożercami. Wszystkim swoim braciom i siostrom towarzysz Stalin przystępnie wytłumaczył, jaki jest powód porażki: „Spore znaczenie miał tu fakt, że faszystowskie Niemcy niespodziewanie i wiarołomnie złamały pakt o nieagresji”. Ot co! Według Stalina, Armia Czerwona odnosi klęski i traci olbrzymie terytoria dlatego, że potwory i ludożercy napadli nieoczekiwanie. A wzięło się to stąd, że uśpili naszą czujność paktem. Mało tego, w rezultacie paktu powstała granica z Niemcami. Nie byłoby paktu, nie byłoby utraty czujności, nie byłoby granicy, nie byłoby i niespodziewanej napaści, a co za tym idzie, i katastrofy. Czyli wszystkiemu jest winny pakt. Tak? Nie. Nie tak. Towarzysz Stalin myśli inaczej: „Jak mogło do tego dojść, że radziecki rząd zgodził się na zawarcie paktu o nieagresji z takimi wiarołomnymi ludźmi i potworami jak Hitler i Ribbentrop? Czy nie został tu popełniony przez radziecki rząd błąd? Oczywiście nie!... Co wygraliśmy, zawierając pakt o nieagresji? Zapewniliśmy naszemu krajowi pokój na półtora roku i szansę przygotowania swoich sił do obrony, jeżeli faszystowskie Niemcy zaryzykowałyby atak na nasz kraj wbrew paktowi”.

I oto Niemcy zaryzykowały. Gdzie więc obrona? Dlaczego armia ucieka, porzucając sterty broni, lotniska, zakłady przemysłowe, rejony, miasta, obwody, republiki? I gdzie jest logika? Stalin mówi: zawarliśmy pakt i przez to się uratowaliśmy. Pakt pozwolił na przygotowanie się do obrony! A dlaczego obrony nie ma? Dlatego, że zawarliśmy pakt.

5. Każda umowa o pokoju, o wzajemnej pomocy, o nieagresji nie ma sensu. Jeżeli jesteśmy przyjaciółmi, po co nam umowa? A jeżeli jesteśmy wrogami, to umowa silnego nie powstrzyma, słabego nie uratuje. Jeżeli my to rozumiemy, to czy towarzysz Stalin tego nie rozumiał? Ale tysiące ekspertów powtarzają bez przerwy: dzięki podpisaniu paktu Stalin zyskał prawie dwa lata! Eksperci plotą bzdury. Niczego Stalin nie zyskał. Do września 1939 roku Hitler nie mógł zaatakować Związku Radzieckiego — nie było granicy. We wrześniu 1939 roku Hitler był zajęty — walczył w Polsce. A atakować Związku Radzieckiego w październiku nie było sensu. Z powodu pogody. Ponadto podczas Blitzkriegu w Polsce zapasy strategiczne najbardziej potrzebnej amunicji niemieckiej armii zostały wyczerpane, a wszystkie czołgi trzeba było odesłać do fabryk na remont, wiążący się z wymianą podstawowych podzespołów. Po klęsce Polski niemiecka armia przez kilka miesięcy znajdowała się w stanie, w którym prowadzenie dużych ofensywnych operacji było niemożliwe. Zaatakować Związku Radzieckiego w 1940 roku Hitler też nie mógł. Wielka Brytania i Francja w 1939 roku wypowiedziały Rzeszy wojnę i już walczyły. Nazwijcie tamtą wojnę dziwną, ale jednak to wojna. A ze Stalinem — pokój. W pierwszej połowie 1940 roku Hitler wierzył w pokojowe nastawienie Stalina. Zresztą nie był w tej wierze odosobniony. Nawet w XXI wieku można spotkać czasami ludzi, którzy wierzą, że oprócz unikania i odwlekania wojny towarzysz Stalin o niczym innym nie myślał. Po co więc Hitler miał napadać na Związek Radziecki, z którym zawarł pokój,

który sumiennie zaopatrywał Niemcy w surowce strategiczne, jeżeli z tyłu miał Francję, z którą toczyła się wojna? Atak na Związek Radziecki, bez wcześniejszego rozgromienia Francji, oznaczał dla Niemiec wojnę na dwa fronty i powtórzenie zgubnego scenariusza I wojny światowej. Dlatego w 1940 roku Francja była pierwsza w kolejce. Na jej klęskę trzeba było zmarnować jeszcze jedno lato. Po upadku Francji powtórzyła się historia z poprzedniego roku: zapasy amunicji wyczerpane, czołgi potrzebują remontu. A tu jeszcze Wielka Brytania za kanałem... Sytuacja komplikowała się z tego powodu, że przywódcy Wielkiej Brytanii i Francji wiedzieli: jeżeli Hitler rozgromi Związek Radziecki (w Berlinie, Paryżu i Londynie uważano, że jest to możliwe), wtedy gospodarzem kontynentu będą Niemcy. Wielka Brytania i Francja nie mogły do tego dopuścić. W tym przypadku Hitler wypomniałby wszystkie poniżenia, których doświadczyły Niemcy w Wersalu z winy Wielkiej Brytanii i Francji. Już on się odegra. Dlatego gdyby po podbiciu Polski Hitler ruszył na wschód, Wielka Brytania i Francja byłyby po prostu zmuszone bronić się przed przyszłą dominacją Niemiec w Europie, tzn. brytyjska i francuska floty musiałyby blokować Niemcy. Inaczej jeżeli Hitler od razu z Polski ruszyłby dalej na wschód, cały układ I wojny światowej zostałby powtórzony: Niemcy i Rosja szarpią się nawzajem, a później Wielka Brytania i Francja urządzają nowy Wersal. Tym razem naprawdę zabójczy dla Niemiec. Rozumiał to i Hitler, i jego generałowie. Zgodnie z logiką wojny, w 1940 roku Hitler powinien był rozgromić w pierwszej kolejności Francję i prowadzić powietrzną i morską wojnę z Wielką Brytanią. Co też uczynił. Dlatego 1940 rok do napaści na Związek Radziecki też nie był dobry. Do napaści na Związek Radziecki nie nadawał się ani styczeń 1941 roku, ani luty, ani marzec, ani kwiecień. Mróz, śnieg, nieprzebyte błoto nie były wskazane do Blitzkriegu. Najwcześniejszy termin — połowa maja 1941 roku. Przez te niecałe dwa lata Hitler nie miał możliwości zaatakowania Związku Radzieckiego. Powstrzymywała go sytuacja strategiczna w Europie, a nie podpisany na Kremlu świstek, który Hitler miał w nosie, jak i wszystkie inne tego rodzaju papierki. Podsumowuję: czy był układ, czy go nie było, do maja 1941 roku Hitler nie mógł zaatakować Związku Radzieckiego. W każdym przypadku Hitler potrzebował co najmniej dwóch ciepłych sezonów: pierwszego na Polskę,

drugiego na Francję. Lub odwrotnie: pierwszy ciepły sezon na Francję, drugi — na Polskę. Pakt 1939 roku nie odwlekał wojny na półtora roku, ponieważ Stalin miał bez żadnego paktu i tak czas do maja 1941 roku.

6. Oświadczenie Stalina, że Związek Radziecki dzięki podpisaniu paktu zyskał czas na przygotowania do wojny, podchwyciły tysiące generałów, marszałków, poważnych historyków wszelkich możliwych kierunków i tendencji. I nikt nie złapał obywatela Stalina za słowo. A przecież obywatel Stalin plótł jawne bzdury. Spójrzmy na to z takiej strony. Pakt podpisano 23 sierpnia 1939 roku na dziesięć lat. Ale już po dwóch latach, 22 czerwca 1941 roku Niemcy zaatakowały Związek Radziecki. Czy tego dnia pakt obronił ojczyznę światowego proletariatu? Nie. Nie obronił. Był pakt, ale Hitler zaatakował. Wytłumaczcie więc mnie, głupiemu i nierozgarniętemu, jak krowie na rowie, jaką korzyść przyniósł nam pakt tego dnia? Zajrzyjmy do przeszłości — dzień wcześniej. Czy mógł Hitler zaatakować 21 czerwca? Mógł. Powstrzymałby go pakt? Nie. Kichać mógł na ten pakt. Że nie powiem mocniej. A mógłby zaatakować 20 czerwca? Mógł i 20. A mógłby w maju? Mógł i w maju. Tak planowano na początku. Pakt nie był przeszkodą. A czy mógł zaatakować w marcu? Nie mógł — pogoda nie ta. A gdyby pogoda była do przyjęcia, drogi i lotniska nie były rozmoknięte, to istnienie paktu nie mogło powstrzymać Hitlera. Pytanie na inteligencję: jeżeli w dniu 22 czerwca 1941 roku pakt stał się świstkiem papieru, który nie gwarantuje bezpieczeństwa, to czy mógł ten świstek gwarantować bezpieczeństwo we wszystkie poprzednie dni, tygodnie i miesiące?

Jeżeli w 1941 roku nagle się okazało, że pakt to kawałek miękkiego toaletowego papierka, to dlaczego mamy wierzyć, że w poprzednim roku był czymś innym? Jeżeli w 1941 roku pakt nie obronił Związku Radzieckiego przed napaścią, to dlaczego powinniśmy wierzyć, że w 1939 i 1940 był niezawodną gwarancją jego bezpieczeństwa? Hitler nie traktował poważnie żadnych paktów! Podobnie jak jego partner. Po ataku Stalin zaczął powtarzać, że on przecież hitlerowski podstęp przewidział, on wiedział: wcześniej czy później Hitler zaatakuje. Myśli Stalina wtórują lizusy: czy my wszyscy nie rozumieliśmy, że Niemcy wcześniej czy później zaatakują? Przecież wiedzieliśmy o tym! I tu zwróćmy uwagę na całkowity brak logiki zarówno u towarzysza Stalina, jak i u jego zwolenników. Wyobraźmy sobie, że trafiliśmy na wyspę ludożerców. Uciekać nie ma dokąd. Podpisaliśmy z ludożercami pakt na dziesięć lat. Bardzo dobrze rozumiemy, że ludożercy i tak pewnego dnia spróbują nas zjeść. Z jarzynkami lub bez. Nie czekając na wygaśnięcie terminu. Więc czy z paktem śpimy spokojniej, czy bez niego? Jaka różnica: jest pakt czy go nie ma? Jeżeli nie jest dla nas obroną? Jeżeli nie wiemy, kiedy właściwie Wysokiej Umawiającej się Stronie przyjdzie do głowy podelektować się nami: za rok czy jutro o świcie? Jak można mówić, że Stalin zyskał półtora roku dzięki zawarciu paktu, jeżeli pakt Hitlera nie powstrzymał? Wypowiadam myśl Stalina innymi słowami: Związek Radziecki zyskał półtora roku, osłaniając się paktem, który bezpieczeństwa nie zapewniał, który Hitlera w jego planach i działaniach nie ograniczał. Po prostu półtora czy nawet prawie dwa lata zasłanialiśmy się tym, co nas nie zasłaniało i zasłonić nie mogło. Ale wypowiadają się poważni (na pierwszy rzut oka) ludzie — cały czas o tym samym. Marszałek Związku Radzieckiego W. Kulikow: „Pakt Ribbentrop– Mołotow dawał jakieś odroczenie wojny. Czytałem plan «Barbarossa» i wiem,

że napaść na ZSRR przygotowywano dużo wcześniej, sądzę, że skutki pierwszego uderzenia byłyby jeszcze bardziej opłakane”887. A więc (jeżeli uwierzymy marszałkowi Związku Radzieckiego) jeszcze przed przyjazdem Ribbentropa do Moskwy, tzn. przed sierpniem 1939 roku, niemieccy generałowie przygotowywali atak na Związek Radziecki, a towarzysz Stalin dzięki paktowi Ribbentrop–Mołotow ten atak opóźnił. W przeciwnym razie nieszczęścia nie dałoby się uniknąć. Mogliśmy bronić Ojczyzny tylko za pomocą papierka, który podpisał podstępny hitlerowski zbrodniarz. Pozwólcie, towarzyszu marszałku, że się w tym punkcie z wami nie zgodzę. Przed zawarciem paktu Hitler nie miał planów ataku na Związek Radziecki. I nie mógł ich mieć. Główna siła uderzeniowa Wehrmachtu latem 1941 roku to cztery grupy pancerne: Kleista, Guderiana, Hotha i Hoepnera. A w 1939 roku Hitler nie miał ani jednej grupy pancernej. Hitler miał zaledwie 6 dywizji pancernych. Jak hitlerowscy generałowie mogli w 1939 roku planować użycie grup pancernych, jeżeli ich nie było? A bez grup pancernych żadnej „Barbarossy” być nie mogło. Nawet w śmiałych koncepcjach i pijackiej malignie. I jak niemieccy generałowie przed paktem Ribbentrop–Mołotow mogli planować atak na Związek Radziecki, gdy nie było granicy, jeżeli pomiędzy Niemcami i Związkiem Radzieckim znajdowała się Polska? Czy generałowie na mapach umieszczali lotniska i swoje 6 dywizji pancernych na polskim terytorium, które dopiero należało zdobyć? Otóż, towarzyszu marszałku, żadnych planów napaści na Związek Radziecki Hitler przed podpisaniem paktu Ribbentrop–Mołotow mieć nie mógł. A więc w sierpniu 1939 roku towarzysz Stalin opóźniał wojnę, której Hitler jeszcze nie planował.

887

—

„Krasnaja zwiezda”, 22 czerwca 1996.

ROZDZIAŁ 87. DLACZEGO TOWARZYSZ STALIN NIE ŚPIESZYŁ SIĘ Z OTWARCIEM DRUGIEGO FRONTU? Z tej umowy wynikało, że wojnę zaczyna Hitler. Dla nas to było korzystne z punktu widzenia i wojennego, i moralnego. Takimi działaniami skłoni do wojny przeciwko sobie Francję i Anglię, wyruszając bezpośrednio na Polskę. My zaś pozostaniemy neutralni888. N. CHRUSZCZOW

1. Gdyby Związek Radziecki był zainteresowany utrzymaniem pokoju w Europie, to rozmowy z Wielką Brytanią i Francją byłyby mu zupełnie niepotrzebne. Problem bezpieczeństwa w Europie Stalin mógł rozwiązać o własnych siłach. Trzeba było w prosty i przystępny sposób wytłumaczyć Hitlerowi: uderzysz na Francję, to trafisz do szczelnej blokady. Ja ci ją zapewnię. Wielka Brytania pomoże. Decyduj. I z Francją Stalin mógł nie prowadzić długich rozmów, a po prostu powiedzieć: jeżeli Hitler pójdzie nie na zachód, a na Związek Radziecki, i jeżeli z nami będzie źle, to później on i do was się dobierze. Też później dostaniecie za swoje. Już wam Wersal przypomni, poczytajcie Mein Kampf. Jak się macie zachować w takiej sytuacji, to wasz wybór... Z Polską, Litwą, Estonią, Łotwą, Finlandią było jeszcze mniej powodów do prowadzenia rozmów. Gdyby Hitler mógł wybrać, kogo pierwszego zaatakować, Polskę czy Związek Radziecki, to w tym przypadku należało z Polską zawrzeć umowę typu: zaatakują was — my pomożemy, zaatakują nas — wy pomożecie. Ale Hitler nie mógł zaatakować Związku Radzieckiego, nie podbiwszy wcześniej Polski. Polska z powodu swojego położenia geograficznego była 888

—

N. Chruszczow, „Ogoniok”, 1989 nr 80, s. 10.

pierwsza na drodze Hitlera. W tej sytuacji zadanie radzieckiej dyplomacji zostało ułatwione maksymalnie. Polskiemu rządowi należało powiedzieć: było między nami wiele złego, ale w obliczu wspólnego zagrożenia zapomnijmy o starych urazach. Broniąc swojego kraju, Polacy broniliby Związku Radzieckiego przed przyszłą napaścią. Dlatego nie trzeba było zawierać żadnych umów. Należało pomóc Polsce. Przede wszystkim można było pomóc, gdyby publicznie uprzedziło się Hitlera: atak na Polskę (jak również na Finlandię, Estonię, Litwę, Łotwę, Rumunię) zostanie przez nas odebrany jako napaść na nasz kraj. Ze wszystkimi konsekwencjami... Rząd Polski nie chciał sojuszu wojskowego ze Stalinem. Miał ku temu podstawy. Jeżeli się zastanowić, to dla Związku Radzieckiego to było nawet korzystne: walczcie jako pierwsi, a my — po was. Należało po prostu dokładnie wytłumaczyć Hitlerowi, że atak na Polskę będzie sygnałem do postawienia Armii Czerwonej w stan pełnej gotowości. Po klęsce państwa polskiego naród polski będzie kontynuował opór, przyjmie każdą pomoc, jeżeli będzie to pomoc szczera. Związek Radziecki udzieli takiej pomocy w nieograniczonym zakresie. Należało powiedzieć Hitlerowi, że w przypadku agresji wobec Polski Związek Radziecki udzieli schronienia polskim uchodźcom, przyjmie dzieci i rannych, utworzy na swojej ziemi polskie oddziały partyzanckie, będzie zbroił i zaopatrywał je we wszystko, co niezbędne. Ponadto na radzieckiej ziemi zostaną sformowane polskie pułki, dywizje, a później korpusy oraz armie, i rzucone do walki. Od momentu ataku na Polskę Niemcy będą miały za przeciwnika także Związek Radziecki. Po stronie Związku Radzieckiego będzie cały świat. Działania radzieckiego rządu i narodu będą zrozumiałe dla całej ludzkości. W tej sytuacji uderzenie Niemiec na Związek Radziecki nie będzie nagłe, a wojna będzie błyskawiczna. Taki scenariusz to zagłada dla Niemiec. W ten sposób trzeba było rozmawiać z Hitlerem. Ten scenariusz należało ogłosić całemu światu. W lecie 1939 roku trzeba było przypomnieć Hitlerowi, że w Hiszpanii radzieccy lotnicy, saperzy, pancerniacy, artylerzyści, dywersanci walczyli między innymi i z niemieckimi specjalistami wojskowymi. Tam wojna przeciągnęła się prawie na trzy lata. Dostarczanie ludzi i broni do Hiszpanii

było trudne. No ale Polska nie jest Hiszpanią. Polska jest blisko. Do Polski Związek Radziecki może wysłać każdą liczbę ochotników — i 5 milionów, i 10, i dowolną liczbę czołgów, samolotów, artylerii. Stalin mógłby powiedzieć Hitlerowi: do Hiszpanii wysłałem 648 samolotów i 347 czołgów. Dlatego że Hiszpania jest daleko. Do Polski wyślę 10 albo 20 razy więcej. W Hiszpanii było 40 tysięcy cudzoziemskich żołnierzy w składzie siedmiu brygad międzynarodowych. Do obrony Polski zbiorę milion.

2. Oprócz takiego sposobu działania Stalin miał mnóstwo innych możliwych wariantów. Drugi wariant. Rozszarpać Polskę. Ale nie do końca. Masz tu, Hitler, kawałek z Gdańskiem i „polskimi korytarzami”, a to będzie dla mnie: Równe, Lwów, Tarnopol. Po bratersku. Ale niech między nami będzie neutralna, okrojona Polska. Gdyby między Niemcami i Związkiem Radzieckim pozostało 300–400 kilometrów polskiej ziemi (a nawet i 100!), to wówczas nagły atak byłby niemożliwy. Wtedy nie trzeba byłoby się martwić o to, jak nie dać Hitlerowi powodu do napaści. Wtedy w 1941 roku czołowe jednostki Armii Czerwonej nie znalazłyby się pod ostrzałem niemieckiej artylerii w pierwszych minutach wojny. Wtedy po pobudce byłby czas na włożenie spodni i zabranie naboi. Problem nie polega na tym, czy zgodziłby się Hitler na taki wariant czy nie. To jasne jak słońce, że by się zgodził. Przecież zupełnie słusznie się obawiał blokady Rzeszy, a żądał tylko Gdańska i dróg do Prus Wschodnich. O nic więcej nie prosił. On sam spokojniej spałby przy takim układzie. Pytanie jest inne: a dlaczego towarzysz Stalin nawet nie zaproponował takiego wariantu? Po co zaproponował, żeby Polskę całkowicie podzielić i ustalić granice między Niemcami i Związkiem Radzieckim? Po co mu był Hitler jako sąsiad? Trzeci wariant. Podpisać umowę z Wielką Brytanią i Francją oraz nie żądać korytarzy przez Polskę. Po co nam te korytarze? Niech z Hitlerem walczą Wielka Brytania, Francja i Polska. Dokąd mamy tymi korytarzami iść?

Przyjdzie nasza kolej, wtedy będziemy walczyć. Po co nam przed Polską pchać się do piekła? Czwarty wariant. W ogóle nic nie robić. Niech oni tam sobie w Europie się żrą, a my ani ropy, ani zboża, ani bawełny, ani chromu Hitlerowi nie damy. Neutralność! Niech Hitler walczy bez naszego wolframu i wanadu. Wariantów było wiele. I wszystkie korzystne. Oprócz jednego, właśnie tego, który wybrał Stalin. Tego, zgodnie z którym powstała granica z Niemcami. Po co mu to? Ale innych wariantów Stalin nie proponował. I oddał Hitlerowi więcej, niż tamten chciał. Nie targując się.

3. Wiedział, co robi. W związku z podziałem Polski Wielka Brytania i Francja wypowiedziały Niemcom wojnę... Tu na chwilę przerwę. Ponieważ w tym momencie opowieści natychmiast włącza się jeszcze jedna kremlowska pieśń. Wykonywano ją mnóstwo razy i w duecie, i w kwartecie, i chórem na wiele głosów. Oto solówka jednego z najbardziej obrzydliwych kremlowskich łajdaków. Nazywał się Aleksandr Siergiejewicz Jakowlew. Stopień — generał pułkownik. Konstruktor lotniczy. Zastępca ludowego komisarza przemysłu lotniczego. Zdobywca leninowskiej, państwowej i sześciu stalinowskich premii. Doradca Stalina do spraw lotnictwa. Członek Akademii Nauk ZSRR. Dusiciel najbardziej rozwojowych kierunków radzieckiego lotnictwa. Według określenia Marka Sołonina: król szczurów. (Szczegóły we wspaniałej książce Sołonina Na uśpionych lotniskach.) Oto aria króla szczurów: „Anglia i Francja wypowiedziały Rzeszy wojnę. Wypowiedziały... Ale nie walczyły, mimo bardzo korzystnej dla nich wojennej sytuacji. Cały świat z dnia na dzień oczekiwał na to, kiedy wreszcie Anglia i Francja rozpoczną działania wojenne (...)”889. Jakież niedobre: wypowiedziały wojnę, ale nic nie robiły! A sytuacja przecież sprzyjająca! 889

—

Cel żyzni, IPŁ, Moskwa 1968, s. 213.

Zgódźmy się z tym. Jednak spróbujmy i te niedobre kraje również zrozumieć. Wielka Brytania miała niedużą armię, zorientowaną głównie na obronę kolonii. Wówczas nie należało oczekiwać od niej wspaniałych zwycięstw. Jednocześnie Wielka Brytania miała potężną marynarkę wojenną. Więc marynarka walczyła. Walczyła z takim uporem, z jakim marynarce wojennej Związku Radzieckiego nie przyszło walczyć nigdy w całej jej historii. Hitler otoczył Brytanię okrętami podwodnymi, które bezlitośnie topiły brytyjskie statki handlowe. Oto niektóre liczby strat: w październiku 1939 roku zatopionych zostało 21 brytyjskich statków handlowych, w listopadzie — 73, w grudniu — 79, w styczniu 1940 roku — 72, w lutym — 45, w marcu — 46, w kwietniu — 58. Dalej podobnie. Jeden albo nawet 2–3 statki dziennie! Ogólna wyporność straconych statków zmieniała się w zależności od miesiąca: to 158 tysięcy ton, to 226 tysięcy, to 189 tysięcy, to 214. Bardzo szybko uzbierał się milion. I nie koniec na tym. A przecież każdy statek coś tam wiózł. Kosztowne. I dla Wielkiej Brytanii życiowo niezbędne. Royal Navy rzucono do obrony szlaków morskich, od których Wielka Brytania była zależna całkowicie i totalnie. Od września 1939 roku do maja 1940 roku, tzn. w czasie tak zwanej „dziwnej wojny”, marynarka straciła lotniskowiec Courageous i okręt liniowy Ark Royal, poważnie uszkodzone zostały pancerniki Nelson i Barham, krążowniki Belfast, Ajax, Exeter, Suffolk. Nie będziemy wymieniać niszczycieli i innej drobnicy. Royal Navy ponosiła olbrzymie straty, ale wykonała dwa główne zadania, dla których została stworzona: po pierwsze, zablokowała niemiecką żeglugę transportową na Atlantyku; po drugie, i to jest najważniejsze, nie pozwoliła zadusić swojego kraju blokadą morską.

Ktoś może tamtą wojnę nazywać „dziwną”. Osobiście nie widzę w niej nic dziwnego: mordobicie bez reguł. Flota niemiecka w tym mordobiciu też mocno oberwała. Oto ilustracje do tekstu: 9 kwietnia 1940 roku brytyjski okręt podwodny zatopił niemiecki krążownik Karlsruhe. 10 kwietnia zatopiono krążownik Königsberg. 6 kwietnia został bardzo poważnie uszkodzony pancernik Lutzow. Przyholowano go do Kilonii. Naprawa zajęła ponad 6 miesięcy. (To nie jest ten Lutzow, który podarowano Stalinowi, to inny. W panieństwie nazywał się Deutschland. Ale ktoś Hitlerowi podpowiedział, że jeżeli Deutschland zatopią, to będzie nieładnie. Dlatego go przechrzczono.) 13 kwietnia w rejonie Narwiku Royal Navy zatopiła dziesięć niemieckich niszczycieli. A na lądzie? Na lądzie przeważnie panował spokój. A jak miało być? Francja cały swój budżet zużyła na budowę linii obronnych wzdłuż granicy. Kalkulacja: rozpocznie się wojna, będziemy siedzieć w umocnieniach, nie puścimy wroga na swoją ziemię. I oto wojna. A armia Francji jest przygotowana tylko do tego, do czego została przygotowana: do siedzenia w umocnieniach. Później Niemcy podbiły Francję. Ale to już jest inna historia.

4. To źle, oczywiście: Francuziki wypowiedzieli wojnę Hitlerowi, a sami siedzieli w umocnieniach, popijali winko. Hańba żabojadom po wsze czasy! Tylko nie my ich powinniśmy potępiać. Bo gdyby również Związek Radziecki wypowiedział wojnę Niemcom we wrześniu 1939 roku i przy tym robił jeszcze cokolwiek, wtedy można było innym robić wyrzuty: przelewaliśmy krew, a wy chowaliście się po bunkrach! Zanim król szczurów Aleksandr Siergiejewicz zacznie oskarżać innych o brak działań, powinien spojrzeć na siebie. Należy zapytać: a co robił Związek Radziecki w tamtych dobrych czasach? Jak z Hitlerem walczył? Po tym, jak Wielka Brytania i Francja wypowiedziały wojnę Niemcom, dlaczego Związek Radziecki nie otworzył drugiego frontu?

Powiedzą: przecież zawarliśmy przyjaźń z Hitlerem! Wobec tego zapytamy z ironią: a kto was, obywatele komuniści, zmuszał do przyjaźni ze zbrodniarzami? I skoro już weszliście w przyjaźń z Hitlerem, to można było ten błąd naprawić. Przecież z Japonią się przyjaźniliśmy, a potem podarliśmy papierek w strzępy i uderzyliśmy zdychającą Japonię obuchem po głowie. Dlaczegóż to z Hitlerem nie zerwaliśmy przyjaźni? Zgadzam się, w sierpniu 1939 roku sytuację trudno było przewidzieć. Ale Hitler zaatakował Polskę i natychmiast Wielka Brytania i Francja wypowiedziały mu wojnę. Sytuacja wyklarowała się maksymalnie. I tu Związek Radziecki powinien się zastanowić: podpisaliśmy pakt z Hitlerem — diabeł podkusił, niewypał. Pardon. Pakt zrywamy. I w ślad za Wielką Brytanią i Francją też wypowiadamy wojnę Hitlerowi. Powodu można było i nie szukać. Należało ogłosić: podpisaliśmy z Hitlerem pakt o nieagresji, ale Polski atakować nie umawialiśmy się. Skoro Hitler napadł na Polskę, to wypowiadamy mu wojnę i otwieramy drugi front! Zresztą kremlowska propaganda do samego rozpadu Związku Radzieckiego uparcie powtarzała: z Hitlerem tylko umówiliśmy się co do nieagresji, ale żadnej potajemnej zmowy nie było, Polski nie dzieliliśmy, tajnych dodatkowych protokołów nie podpisywaliśmy, a to, co nam niektórzy mądrale pod nos podsuwają, to falsyfikat. Ulubieniec Zachodu Michaił Gorbaczow, z ręką na dobrym sercu, nie mrugnąwszy szczerymi oczyma, twardo obstawał przy swoim: Mołotow i Ribbentrop podpisali tylko pakt o nieagresji. Żadnych dodatkowych tajnych protokołów nie ma i nigdy nie było! Jak tu nie uwierzyć uczciwemu człowiekowi? I wierzono. A tych mądrali, którzy znaleźli kopie w niemieckich archiwach, szczuto pytaniem jak niedźwiedzia rohatyną: gdzie jest prawdziwy dokument? Logika nie do pobicia: skoro komuniści publicznie nie okazali dokumentu, oznacza to, że go nie ma. I nigdy nie było! A dokument był w archiwum Biura Politycznego... I Gorbaczow go osobiście z archiwum ściągał, czytał i zwracał tam, dokąd nie miał dostępu nikt oprócz niego i jego szajki. Chodzi o to, że Związek Radziecki we wrześniu 1939 roku nie musiał szukać powodu do wypowiedzenia wojny Rzeszy: Hitler zaatakował Polskę i była to wystarczająco ważka przyczyna, żeby walczyć.

Ale towarzysz Stalin się nie śpieszył.

5. A można było wykazać się rozwagą i nie wypowiadać wojny. Zachować neutralność. Wielka Brytania i Francja, mówi nam propaganda, wypowiedziały wojnę, ale nic nie robiły. Nie jest to prawda. Wielka Brytania i Francja, tylko siedząc w umocnieniach, blokowały Rzeszy dostawy surowców strategicznych przez Atlantyk. A na południu Hitler miał Alpy, dalej — Morze Śródziemne, do którego wyjścia kontrolowała nadal Wielka Brytania. Z południa też nie dowieziesz. Na północy — Bałtyk. Ze Szwecji i Finlandii szły strumienie surowców strategicznych, ale o bardzo ograniczonym asortymencie: nikiel, ruda żelaza, drewno. Reszta — ze wschodu. I tu towarzysz Stalin powinien zachować neutralność: Adolfie, potrzebujesz bawełny dla wojskowych oraz wolframu do przeciwpancernych pocisków? Wybacz, kochany, mnie tego też brakuje. Tylko tyle. I Trzecia Rzesza by zgasła. Ale Stalin nie otwierał drugiego frontu. W odróżnieniu od tych, którzy „wypowiedzieli wojnę, ale nic nie robili”, towarzysz Stalin nie wypowiadał wojny, ale robił dużo. Zbyt dużo. Zaopatrywał Hitlera we wszystko, czego potrzebował tamten do prowadzenia wojny. Mało tego, 28 września 1939 roku w Moskwie podpisano umowę „o przyjaźni i granicach” Wówczas przeciwko Niemcom już zjednoczyły się siły Kanady, Australii, Indii, Związku Południowej Afryki. I Stany Zjednoczone nie mogły wiecznie pozostać neutralne. Powinny były też wkrótce wystąpić przeciwko Hitlerowi. Po co więc Stalin we wrześniu potęgował to, co zostało stworzone w sierpniu? W sierpniu 1939 roku podpisano pakt o nieagresji, a we wrześniu jeszcze kolejny — o przyjaźni! Po co Stalinowi taka przyjaźń? I jeżeli, jak powiadają kremlowscy towarzysze, sytuacja do rozgromienia Niemiec wówczas była sprzyjająca, to dlaczego drugiego frontu nie otwarto? A gdyby nie chcieli walczyć, to przynajmniej można było nie wpraszać się do grona przyjaciół Hitlera.

6. Powtórzmy, że w 1939 roku Stalin miał dużo wariantów. Wszystkie one były mniej lub bardziej czyste z moralnego punktu widzenia. Realizacja prawie każdego doprowadziłaby do wzmocnienia bezpieczeństwa i Europy, i Związku Radzieckiego. Ale był jeden wyjątek. Był jeden wariant szczególnie brudny: rozedrzeć Polskę na części i ustalić granicę z Niemcami. Ten wariant zmieniał Stalina w sojusznika Hitlera. Realizacja tego wariantu oznaczała koniec Polski, początek wojny w Europie i gwałtownie obniżała bezpieczeństwo Związku Radzieckiego, ponieważ stwarzała sytuację, w której wojna pomiędzy Niemcami i Związkiem Radzieckim stawała się możliwa. Oprócz tego Niemcy teraz mogły zacząć wojnę ze Związkiem Radzieckim niespodziewanym uderzeniem. Towarzysz Stalin wybrał właśnie ten najbrudniejszy ze wszystkich możliwych scenariuszy i od ręki go podpisał, nie wysuwając żadnych dodatkowych warunków, nie rozważając żadnych innych możliwości. Wszystkie wady tego wariantu zostały zniwelowane przez dwie zalety: taki rozwój wydarzeń rzeczywiście prowadził do zderzenia Wielkiej Brytanii, Francji i Niemiec, a poza tym dawał Stalinowi sposobność do nagłego uderzenia na Rzeszę. Stalin nie opóźniał początku II wojny światowej. On go przybliżał. Stalin odwlekał jedynie moment przystąpienia Związku Radzieckiego do tej wojny. Dlatego nie śpieszył się z otwarciem drugiego frontu. Wytłumaczenie jego działań znajdujemy w pamiętniku sekretarza generalnego Kominternu Georgija Dmitrowa, zapis z 7 września 1939 roku. Odbyła się rozmowa w wąskim gronie. Te wyznania nie były przeznaczone do publikacji. Radzieccy towarzysze od dawna byli nauczeni śladów nie pozostawiać. A bułgarski towarzysz z braku doświadczenia takie rzeczy notował. W obecności towarzyszy Mołotowa i Zdanowa towarzysz Stalin tak wytłumaczył oficjalnemu zwierzchnikowi Kominternu, towarzyszowi Dmitrowowi, istotę swojej polityki zagranicznej: „Wojna toczy się pomiędzy dwoma grupami krajów kapitalistycznych. (...) Ale my nie mamy nic przeciwko temu, żeby solidnie powalczyli i osłabili siebie nawzajem. Nie byłoby źle,

gdyby dzięki Niemcom została zachwiana pozycja najbogatszych krajów kapitalistycznych (szczególnie Anglii). Hitler, sam tego nie rozumiejąc i nie chcąc, nadszarpuje, nadweręża system kapitalistyczny. (...) Możemy manewrować, popychać jedną stronę przeciwko drugiej, żeby się bardziej zaangażowały”890. Ot i całe wyjaśnienie stalinowskiej polityki. Kiedy siebie nawzajem pogryzą do półśmierci, towarzysz Stalin otworzy drugi front.

890

— Lew Biezymienski, Gitler i Stalin pieried schwatkoj, Moskwa 2000, s. 290; Wojna i politika. 1939–1941, Moskwa 1999, s. 38, 97.

ROZDZIAŁ 88. O NAJBARDZIEJ PRZESTARZAŁYM CZOŁGU Na widok tych podobnych do robotów stalowych potworów, za których pomocą Stalin zamierzał podbić Europę, w głębi odczuwasz przerażenie891. J. GOEBBELS

1. No, ale czy miał Stalin dość sił latem 1941 roku do tego, żeby unicestwić Niemcy? Zorientujmy się. Jeżeli zatrzymamy dowolnego przechodnia na ulicy i zapytamy o powody haniebnych porażek Armii Czerwonej latem 1941 roku, to każdy bez zastanowienia powie nam o głupim, upartym i tchórzliwym Stalinie, o pozbawionej kierownictwa armii, o jednym karabinie na trzech, o samolotach–trumnach i przestarzałych czołgach. Zacznijmy więc od najbardziej przestarzałego. Jego oficjalna nazwa to lekki czołg wsparcia piechoty T–26. Przyjęty do uzbrojenia 13 lutego 1931 roku. Produkowany do lipca 1941 roku. Ważył 10 ton. Załoga — 3 osoby. Silnik 90 KM. Maksymalna prędkość 30 km/h. Pancerz chroniący tylko przed kulami: kadłub — 16 mm, przód wieży — 25. To, powiedzmy, dane podstawowe. Wyprodukowano 23 serie T–26. Masa bojowa czołgów pierwszej serii — 8 ton. Stopniowo w procesie modernizacji masa bojowa rosła. Przy ostatnich seriach wynosiła ponad 12 ton. Do 1935 roku korpusy i wieże nitowane, od 1935 roku — spawane. W 1936 roku moc silnika podniesiono do 97 KM. Czołgi pierwszej serii posiadały dwie wieże. Wyprodukowano 1627 dwuwieżowych T–26. 1176 z nich miało po jednym karabinie maszynowym w każdej wieży. Ale już w tym samym roku równolegle zaczęto produkować te 891

—

Goebbels, notatka w dzienniku osobistym, 9 marca 1945.

czołgi uzbrojone w armaty: w prawej wieży — armata kalibru 37 mm, w lewej — karabin maszynowy. Armia Czerwona otrzymała 451 czołgów dwuwieżowych T–26 z armatą i karabinem maszynowym. T–26 ze wszystkich kolejnych 22 serii posiadały tylko jedną wieżę. Uzbrojenie: armata kalibru 45 mm i dwa–trzy karabiny maszynowe — jeden sprzężony z armatą, drugi — w kadłubie, od 1937 roku — dodatkowy przeciwlotniczy. Istniał model T–26A (artyleryjski). Posiadał działo kalibru 76 mm i dwa–trzy karabiny maszynowe. Parametry techniczne T–26 były tak słabe, że w Związku Radzieckim do samego upadku liczby tych czołgów nigdy nie podano: czy były takie czołgi, czy ich nie było — bez różnicy. T–26 był tak zły, że do statystyk go po prostu nie włączano. Z tych parametrów kremlowscy ideolodzy i odznaczeni orderami pamiętnikarze zaśmiewali się do łez. Tylko pomyślcie: silnik 90 koni! A później zwiększyli aż do 97! Cha, cha. A prędkość? Czy to jest prędkość? Dwukrotny Bohater Związku Radzieckiego, generał pułkownik wojsk pancernych Dragunski kpił: jaki pancerz miał T–26? Ze sklejki! A ja w odpowiedzi na generalsko–akademickie oszczerstwa teraz powiem coś takiego, czego wcześniej nikt jeszcze powiedzieć nie śmiał: N i c d o r ó w n u j ą c e g o n a s z e m u w s p a n i a ł e m u T–26 H i t l e r n i e p o s i a d a ł. I do końca wojny niemieckim konstruktorom nie udało się stworzyć nic zbliżonego czy nawet z grubsza przypominającego T–26. Ale najpierw rozważmy sprawę ilości.

2. Ilość, jak nas uczono, to też jakość. Do początku czerwca roku radziecki przemysł wyprodukował 11 218 czołgów tego typu. Część z nich stracono w Hiszpanii, Mongolii, w Finlandii. Ale coś pozostało. 22 czerwca 1941 roku Armia Czerwona miała 10 026 czołgów T–26892. Czym jest 10 tysięcy czołgów jednego typu? To dużo czy mało? 892

— K. Kałasznikow, W. Fieśkow, A. Czmychało, W. Golikow, Krasnaja Armija w ijunie 1941 goda, Sibirskij chronograf, Nowosybirsk 2003, s. 14.

Porównajmy: 1 września 1939 roku Hitler przystąpił do wojny światowej z 2977 czołgami wszystkich klas i typów. Wszystkie były lekkie lub średnie. Ciężkich czołgów wówczas w Niemczech nie było. A w Armii Czerwonej na początku września 1939 roku samych tylko T–26 było 9605. Przy okazji, pomyliłem się w Lodołamaczu. Według moich obliczeń, w 1941 roku czołgów T–26 Armia Czerwona miała około sześciu tysięcy. Uznałem, że lepiej zmniejszyć rzeczywistą liczbę, niż przesadzić. Lepiej nie dodać, niż dać więcej. A czołgów BT wyszło mi około siedmiu tysięcy. Dlatego napisałem: czołgi BT produkowano w największej na świecie liczbie. Pomylić się nietrudno. Kiedy jak drobinki piasku zbierałem materiały do Lodołamacza, wszystkie wiadomości o produkcji i posiadaniu w armii czołgów T–26, T–27, T–28, T–35, T–37A, T–38, BT i innych były całkowicie niedostępne. Co więcej, w oficjalnych wielotomowych defiladowo–reprezentacyjnych opisach wojny rzadko udawało się odnaleźć nawet wzmianki na temat, że czołgi T–26 istniały. Przekartkujcie pamiętniki Żukowa, odnajdźcie chociaż jedną informację o najbardziej masowym czołgu Armii Czerwonej i planety Ziemia. Wertujcie! Nie znajdziecie. Kartkujcie opasłe tomy oficjalnej historii wojny. Ciągle ten sam wynik. Ideologiczna obsługa Komitetu Centralnego pisała (pomniejszając) tylko o liczbie najnowszych czołgów. Wszystkie inne zostały wrzucone do kategorii „lekkich i przestarzałych” i ze statystyk do czysta wymazane i wyczyszczone. Ale oto po upadku Związku Radzieckiego obraz zaczął się przejaśniać. Parkietowi generałowie i urzędnicy historii wojskowości wciąż równie zazdrośnie strzegli swoich tajemnic. Ale ładu w kraju ubyło, w mechanizmie państwowym pojawiły się prześwity, szpary i dziury, które wykorzystali miłośnicy historii. Oni jak ziarenka piasku zdobywali informacje o liczbie czołgów i układali je w całość. I gdy tylko mgła tajemnicy państwowej nieco opadła, mnie od razu uczepili się krytycy: BT produkowano najwięcej? Ależ nie! T–26 produkowano jeszcze więcej! Zgadzam się z krytykami. Cofam wypowiedziane słowa. Jednak i ja mam do moich uprzejmych krytyków pretensję. Jesteście teraz mądrzy, kiedy ktoś za was dokopał się do prawdy, zebrał wszystkie informacje, przeanalizował, oddzielił ziarna od plew i wytłumaczył sytuację.

Ale gdzie byliście wcześniej? W czasach powszechnego komunistycznego ogłupiania ludu o naszych lekkich czołgach pisałem i podawałem liczby zbliżone do tych, jakie były w rzeczywistości. A który z was wtedy śmiał wymieniać te czołgi i podawać jakiekolwiek liczby, niech tam nawet nie całkiem dokładne? I dlaczego wystawiacie mi rachunek? Moja niewiedza jest zrozumiała i usprawiedliwiona. To nie ja jestem źródłem ciemnoty. Nie mnie trzeba przyłapywać. I nie mi należy okazywać rachunek. W Związku Radzieckim wszystkie archiwa były nie w moich rękach, a w rękach rodzimej Partii Komunistycznej, radzieckiego rządu, KGB, Ministerstwa Obrony, Sztabu Generalnego i innych równie szanowanych instytucji. I do nich kierujcie pretensje. Od 1941 roku do samego dnia haniebnego upadku powszechnie kochana przez lud władza w ciągu 50 lat nic nie zrobiła dla zbadania wojny. Przeciwnie, zrobiła wszystko, co się dało, żeby zdeptać, wyplenić i wytępić z pamięci ludu wszystkie wspomnienia o tamtej wojnie. Badania wojny i zachowanie pamięci o niej zostało zastąpione przez wznoszenie pokracznych monumentów i pompatyczne uroczystości. Przy przesłodzonych przemówieniach i brawurowych marszach, przy salwach honorowych i zawodzeniu o patriotyzmie rodzima władza schowała do archiwów prawdę na temat wojny i nikogo do tych archiwów nie dopuściła. Przeczytajcie haniebne oficjalne sześciotomowe dzieło epoki Chruszczowa. Co tam napisano o liczbie T–26? Nic nie napisano. Tam ten najbardziej masowy czołg świata w ogóle nie został wspomniany. A o BT co tam wspomniano? I Jer–2, SU–2 i AR–2? Przeczytajcie jeszcze bardziej haniebne oficjalne dwunastotomowe dzieło epoki Breżniewa. Co tam o T–26 podano? Tam też nic. Ja, nie mogąc dotrzeć do ściśle tajnych materiałów o produkcji czołgów w Związku Radzieckim, obliczyłem liczbę T–26 z niedoborem 40%. A marszałek Związku Radzieckiego G. Żukow, który ze względu na stanowisko miał obowiązek planować wojnę, w ogóle nie wiedział, że takie czołgi istnieją. Przed wojną nie wiedział, w czasie wojny i po niej też nie wiedział. I wiedzieć nie miał ochoty. Ja mam niedobór 40%, a Marszałek Zwycięstwa w

ogóle nic nie ma. Badaniem wojny i jej lekcji Żukow nie zajmował się i innym zabraniał, dopóki miał władzę. Wydawałoby się, że skoro Żukowa wojna nie interesuje, to niech nie pisze pamiętników! A skoro się już wziął, to niech zajrzy do archiwum przynajmniej raz! Przecież dla niego są one otwarte. Jaki zatem rezultat? Żaden. Żukow nie tylko nie wyobrażał sobie, ile ma pod swoją komendą BT i ile T–26, ile T–35 i T–38 — do takich szczegółów się nie zniżał — ale i nie znał ogólnej liczby radzieckich czołgów. Nawet w przybliżeniu. Przed wojną nie wiedział. W trakcie wojny nie wiedział. I po wojnie nie raczył się dowiedzieć. W swojej „najprawdziwszej książce o wojnie” nie wymienił ani liczby BT ani liczby T–26. I nie szukajcie u niego informacji o samolotach IŁ–4 i Pe–8. Oto, obywatele krytycy, do kogo powinniście mieć zastrzeżenia. Oto kogo należało wściekle gryźć w pięty, łydki i siedzenia. Nie miałem możliwości, ale chociaż coś zrobiłem, a on miał wszystkie możliwości, ale nie robił nic. Całe życie tańczył i grał na harmonii. A swoich wspomnień i refleksji o wojnie nawet nie raczył przeczytać.

3. Nie czytał swoich pamiętników również marszałek Związku Radzieckiego Iwan Stiepanowicz Koniew. W odróżnieniu od niedouczonej kobiety, która była kierownikiem grupy autorów „wspomnień i refleksji” Żukowa, twórcy pamiętników Koniewa wspomnieli o T–26, ale tak: „T–26, BT–5, BT–7 były szybkie, ale słabo uzbrojone, z lekkim pancerzem; były łatwopalne i w ogóle zawodne podczas walki. Niemieckie średnie czołgi znacznie je przewyższały według swych charakterystyk bojowych”893. A ile ich było? O tym twórcy zapomnieli wspomnieć. Twórcy tego arcydzieła zaliczyli T–26 do kategorii szybkich. I te brednie wydał Wojenizdat. I te głupoty czytali nasi uczeni, doktorzy nauk, generałowie i admirałowie. Książkę Koniewa, jak i książkę Żukowa, 893

—

Sorok piatyj, Wojenizdat, Moskwa 1966, s. 122.

omawiano na setkach i tysiącach organizowanych przez Komitet Centralny czytelniczych konferencji we wszystkich akademiach i uczelniach wojskowych, w jednostkach, zgrupowaniach i w sztabach. I nikt nigdy nie zarzucił niedouczonym, nieodpowiedzialnym strategom całkowitego braku wiedzy o własnej armii, którą mieli zaszczyt kierować i dowodzić. Wybitny dowódca Koniew i poważni historycy, którzy za niego pisali pamiętnik, ogłosili, że na naszych lekkich czołgach był lekki pancerz. Ale zapomnieli powiedzieć, jaki to pancerz miały niemieckie lekkie czołgi. Czy Niemcy znaleźli sposób na to, by swoje l e k k i e czołgi wyposażyć w c i ę ż k i pancerz? Jeżeli tak, to te czołgi już nie są lekkie. Mądrale z ekipy Koniewa powiadają, że nasze lekkie czołgi były słabo uzbrojone, zapominając o porównaniu armaty kalibru 45 mm z BT i T–26 oraz niemieckiej armaty kalibru 20 mm z PzKpfw II i czołgiem PzKpfw I, w ogóle pozbawionym armaty. Koniew ogłosił, że według swoich parametrów bojowych „niemieckie średnie czołgi znacznie przewyższały” radzieckie lekkie czołgi. Wniosek: oto jacy, Rosjanie, jesteście głupi — wasz l e k k i czołg jest słabszy niż niemiecki ś r e d n i! Cóż za strateg! Cóż za metoda naukowa! Widzicie, jacy głupi i zacofani są ci Ruscy: ich bokser wagi lekkiej nie daje rady niemieckiemu bokserowi wagi średniej! Uniwersalna metoda. Loteria, na której nie ma przegranej: porównywać rzeczy nieporównywalne. Z taką metodą jestem w stanie udowodnić w ogóle wszystko. Oto, na przykład, do żadnego radzieckiego zaporożca nie zmieści się tylu ludzi, co do amerykańskiego autobusu. Oto wiekowe zacofanie! A jedna niemiecka krowa daje więcej mleka niż wszystkie rosyjskie niedźwiedzie. Jakiegoż dna trzeba sięgnąć, żeby porównywać nasz lekki czołg i niemiecki średni czołg i na tej podstawie wystawiać swój kraj na pośmiewisko całego świata! Więc dlaczego, obywatele krytycy, bijecie mnie, a nie ruszacie Żukowa i Koniewa? Ich trzeba demaskować. Im, a nie mnie, trzeba wystawić rachunek.

4.

Tak więc przyznaję się do błędu w określeniu liczby T–26 i korzystając z okazji, poprawiam go: Związek Radziecki wyprodukował bardzo dużo czołgów BT, ale czołgów T–26 jeszcze więcej. W 1941 roku największa na świecie seria czołgów — radziecka: T–26. Na drugim miejscu na świecie — Związek Radziecki. Czołgi BT. Na trzecim miejscu na świecie... Kto? Zgadza się — Związek Radziecki: seria T–37A i jego kontynuacja — T–38. W takich ilościach nikt na świecie czołgów jednego modelu wówczas nie produkował. A teraz, zorientowani w ilości, przejdźmy do jakości. Jaka z charakterystyk czołgu jest najważniejsza? Wiele razy słyszałem, że przy każdej broni najważniejszym parametrem jest zdolność do zwalczania przeciwnika. W naszym przypadku, dla czołgu najważniejsza jest moc jego oręża. Z tym całkowicie się zgadzam. Ale istnieje jeszcze ważniejsza charakterystyka — niezawodność. Jaki sens ma najpotężniejsza armata, haubica czy rakieta, skoro brakuje jej niezawodności? Wybór broni jest jak wybór żony. To dobrze, jeżeli jest ona ładna, mądra, skromna, dobra, oszczędna, uczciwa i pracowita. A co z tego, jeżeli okaże się zawodna? Ze szczytu życiowego doświadczenia polecam młodemu pokoleniu zwracać największą uwagę na ten aspekt. Chociaż inne cnoty też należy brać pod uwagę. Czyż to źle: przeżyć zgodne życie z ładną i mądrą? A więc jak bardzo niezawodny był piękny T–26? Wojna szybko zmienia modę na systemy uzbrojenia. Na wojnie broń ginie w walkach albo zużywa się z powodu nadmiernych obciążeń. Wojna niszczy wszystko, co nie pasuje jej kapryśnemu gustowi. Podczas II wojny światowej pancerny park Armii Czerwonej został wymieniony osiem razy. Na wojnie pojawiają się nowe generacje broni, które natychmiast zastępują jeszcze nowsze... Wojna w Europie zmierzała ku końcowi, a na Dalekim Wschodzie w składzie strzeleckich i zmechanizowanych jednostek wciąż jeszcze działały T– 26. Tam został odizolowany rezerwat, gdzie park czołgów prawie nie był zmieniany: nie było do tego głowy, a także nie było potrzeby. Wszystko przebiegło tak, jak w odciętej od całego świata Australii, w której zachowały się zadziwiające zwierzątka. Dokładnie jak na oderwanej od cywilizacji Kubie, gdzie na początku nowego tysiąclecia zachowały się egzotyczne

amerykańskie auta sprzed pół wieku. Właśnie w ten sposób do 1945 roku na Dalekim Wschodzie przetrwały T–26, BT i inne modele. Zadanie radzieckich wojsk na Dalekim Wschodzie w czasie całej wojny polegało na tym, żeby zająć pozycje obronne i przy wykorzystaniu minimalnych sił utrzymać front. T–26 był niezastąpiony do takiej roboty. T– 26 to ruchomy opancerzony punkt ogniowy. Ale w lecie 1945 roku wszystko się zmieniło. Z zachodu rozpoczęto tajny przerzut radzieckich formacji uderzeniowych: pancernych i zmechanizowanych korpusów, artylerii, lotnictwa, a razem z nimi dziesiątków tysięcy ton amunicji i paliwa dla czołgów. Zadziwiające, ale stare T–26 całkiem dobrze nadały się do wojny ofensywnej. Przykład: w X Korpusie Zmechanizowanym 1. Frontu Dalekowschodniego było 251 czołgów. Z tego 110 T–34. Reszta to BT i T–26. W 5. Armii 1. Frontu Dalekowschodniego było 410 czołgów. Z tego 207 T–34, reszta to BT i T–26. Najpotężniejsza grupa uderzeniowa radzieckich wojsk na Dalekim Wschodzie — 6. Gwardyjska Armia Pancerna Frontu Zabajkalskiego — miała 1019 czołgów, w tym 141 „przestarzałych” BT–7 i T–26. Rezultat? Klęska japońskiej armii na kontynencie azjatyckim w ciągu dwóch tygodni, zagarnięcie terytoriów z setkami milionów mieszkańców. Właśnie taki zamiar miał towarzysz Stalin latem 1941 roku wobec Niemiec. Do takiej pracy T–26 były dostatecznie dobre.

5. O tym, jak bardzo niezawodny był T–26, oraz o tym, że w 1941 roku się nie zestarzał, świadczą zadziwiające fakty. W 1941 roku niemieckie wojska troskliwie zbierały porzucone przez Armię Czerwoną T–26 i rzucały do walki przeciwko poprzedniemu właścicielowi. T–26, teraz już z krzyżami na burtach i wieżach, walczyły przeciwko Armii Czerwonej podczas bitwy pod Smoleńskiem, pod Moskwą w 1941 roku, odpierały bezsensowne natarcia Żukowa w rejonie Syczewki i Rżewa. Niemcy używali T–26 pod Leningradem i Sewastopolem, pod Briańskiem, Mińskiem i nawet w rejonie Warszawy.

Zdobyte latem 1941 roku T–26 przeszły całą wojnę w szeregach wojsk pancernych Rzeszy. Nawet w 1945 rok armia niemiecka weszła uzbrojona w radzieckie T–26894. Kilka lat przed rozpoczęciem II wojny światowej radzieccy ochotnicy porzucili w Hiszpanii kilkadziesiąt tych czołgów. One były na uzbrojeniu hiszpańskiej armii do 1956 roku. Prawda, po wojnie domowej w Hiszpanii nie musiały walczyć. A T–26, które zostały zdobyte przez armię Finlandii podczas wojny zimowej, walczyły przez całą wojnę w srogim klimacie, w terenie nawet w teorii nienadającym się do działań czołgów. Walczyły przeciwko Armii Czerwonej, przeciwko T–34, KW i nawet przeciwko ISU–152. Oczywiście pokonać tych monstrów nie mogły. Ale T–26 dobrze nadawał się do walki z piechotą. Czołgi i działa samobieżne bez wsparcia piechoty są bardzo narażone na ciosy. Mądra taktyka i pomysłowość pozwalały Finom za pomocą T–26 odcinać radziecką piechotę od ciężkich czołgów, a potem zdobywać w niezłym stanie i KW, i inne równie groźne maszyny. Po przewalczeniu całej wojny zdobyczne radzieckie T–26 były na uzbrojeniu Finlandii do... 1961 roku. Żołnierze Finlandii bronili swojego kraju, swojej wolności. Dlatego troskliwie dbali o sprzęt bojowy. Porzucone przez Armię Czerwoną „przestarzałe” T–26 jeszcze ponad 20 lat wiernie służyły nowemu właścicielowi, chociaż nie miał on części zamiennych do napraw. A przecież Finlandia nie jest najbiedniejszym krajem na świecie. Mogłaby nabyć coś groźniejszego. Ale wojskowi fachowcy Finlandii aż do początków ery kosmicznej uznali tę „przestarzałą” maszynę za wystarczająco niezawodną i dobrą do tego, żeby użyć jej do obrony swojej ojczyzny.

6. Czołg, znany u nas jako T–26, został opracowany w 1929 roku w Wielkiej Brytanii przez firmę Vickers, i tak go też nazwano. Brytyjskie dowództwo nie doceniło go i do uzbrojenia swojej armii nie przyjęło. Ale specjaliści wielu krajów świata byli innego zdania. 894

—

Encyclopedia of German Tanks of World War Two, AAP, Londyn 1978, s. 238.

Ten czołg to jedna z najwybitniejszych maszyn w historii światowego rozwoju broni pancernej. Został należycie doceniony w wielu krajach. Wywarł olbrzymi wpływ na całą światową budowę czołgów lat 30. XX wieku. Szereg rozwiązań technicznych tej maszyny został zapożyczony przez czeskich, włoskich i amerykańskich konstruktorów. Czołg odniósł olbrzymi sukces na rynku międzynarodowym. Ten czołg pod różnymi nazwami znajdował się na uzbrojeniu wielu krajów — od Finlandii do Chin, od Bułgarii do Portugalii, od Grecji do Tajlandii, od Polski do Boliwii. Sam fakt powszechnej sprzedaży czołgu świadczy na jego korzyść. Zły towar szybko nie schodzi. Wszyscy eksperci są jednogłośni: wspaniała maszyna. Powszechna opinia: „To był znakomity jak na swoje czasy czołg: niska sylwetka, prosty w produkcji i eksploatacji, przy swoich wymiarach dobrze uzbrojony i opancerzony”895. Pytanie: jak mógł „znakomity jak na swoje czasy czołg” zestarzeć się 12 lat po stworzeniu? Jak mógł się zestarzeć, jeżeli ciągle był modernizowany? Jak mógł zestarzeć się do tego stopnia, że nawet całkowicie wyłączono go ze statystyk? W Związku Radzieckim nie afiszowano pochodzenia T–26. Wielu pancerniaków, nawet wysokiej rangi, nawet tych, którzy walczyli na T–26, nie znało jego pochodzenia. Na przykład kapitan W. Archipow w 1939 roku podczas wojny zimowej w Finlandii dowodził kompanią T–26. Podczas walki spotkał Vickersy przeciwnika i najpierw wziął je za radzieckie czołgi. Wiele lat później, jako dwukrotny Bohater Związku Radzieckiego, generał pułkownik wojsk pancernych wspominał: „Nietrudno się pomylić, ponieważ lekki angielski czołg Vickers był z zewnątrz podobny do T–26 jak bliźniak. Tylko armata u nas większa — 45 mm, a u Vickersa — 37 mm”896. Generałowi wojsk pancernych nie przyszło do głowy, że nie Vickers był podobny do T–26, a T–26 zewnętrznie i wewnętrznie był Vickersem, jedynie armaty były inne. To, oględnie mówiąc, roztargnienie jest dla nas typowe. Oto, jak nasi inżynierowie ludzkich dusz i ojczulkowie–dowódcy wyobrażali sobie pochodzenie radzieckiego czołgu BT: „Amerykanie stworzyli swój szybki 895

— P. Chamberlain i C. Ellis, British and American tanks of World War II, ARCO, Nowy Jork, 1969, s. 27. 896 — Wriemia tankowych atak, Wojenizdat, Moskwa 1981, s. 35.

operacyjny czołg. I oni, i Brytyjczycy sporo pisali o jego zastosowaniu bojowym. Ale najlepsza okazała się radziecka myśl wojskowa i radziecki przemysł. (...) Komitet Centralny KPZR postanowił na defiladzie 1931 roku pokazać pierwsze radzieckie czołgi szybkie. Produkcja dwóch eksperymentalnych maszyn według rysunków młodego radzieckiego inżyniera Christiego została powierzona dyrektorowi CPZ (...)”897. Autor tych słów był odpowiedzialnym sekretarzem Komisji Obrony przy Czeka Ukrainy i został bezpośrednio przydzielony do zorganizowania produkcji czołgów BT. Potem dowodził brygadą pancerną. Książka Dubinskiego została napisana pod koniec lat 50. XX wieku. Ponad trzy dziesięciolecia nie chciała jej przepuścić cenzura. Ale i Dubinski miał obrońców: marszałka Związku Radzieckiego I. Bagramiana, generała armii A. Gorbatowa, generałów lejtnantów M. Łukina i A. Todorskiego. Czytali oni książkę, chwalili, żądali wydania. Książkę gorąco popierał Konstanty Simonow. Nawet wymyślił dla niej tytuł. O tym wspomniano w przedmowie. I żaden z nich nie wspomniał, że „młody radziecki inżynier Christie” to... Amerykanin.

7. W Związku Radzieckim brytyjski Vickers nieustannie i intensywnie był udoskonalany. Jak już ustaliliśmy, pierwsza i najważniejsza (po niezawodności) cecha każdej broni to zdolność do niszczenia podobnych sobie. Zrozumiałe, że armata kalibru 37 mm nie mogła zadowolić radzieckich dowódców, więc w 1932 roku w Związku Radzieckim opracowano armatę kalibru 45 mm w — wariantach czołgowym i przeciwpancernym. Montowano ją na T–26, BT–5, BT–7 i BT–7M, na ciężkich samochodach pancernych BA, a również po dwie takie armaty montowano na każdym ciężkim czołgu T–35, już jako dodatek do podstawowego działa kalibru 76 mm. Figlarze z Ministerstwa Obrony i ich pachołki zza oceanu głosili, że na naszych czołgach była „marna armatka kalibru 45 mm”898. 897 898

— —

I. W. Dubinski, Osobyj sczet, Wojenizdat, Moskwa 1989, s. 19. I. Kosiński, „Nowoje russkoje słowo”, 26 czerwca 1989.

Czyż tak? Nie, nie tak. Armata była nie taka znowu marna. Chrzest bojowy T–26 przeszedł w Hiszpanii. Główny przeciwnik — niemiecki PzKpfw I. Masa bojowa — 5,6 tony. Maksymalna grubość pancerza — 13 mm. Uzbrojenie — dwa karabiny maszynowe. Po raz pierwszy T–26 i PzKpfw I spotkały się w 1936 roku w Hiszpanii. We wrześniu Hitler wysłał tam 41. maszynę tego typu. A 13 października druga strona dostała prezent od towarzysza Stalina — na motorowcu Komsomoł przypłynęło 50 T–26. Niemieckie czołgi poniosły poważne straty. No pewnie — miały po dwa karabiny maszynowe, a T–26 — armatę i trzy karabiny maszynowe. I pancerz dwukrotnie mocniejszy. Pocisk z działa T–26 przebijał ten niemiecki czołg na wylot z każdej odległości. A niemiecki czołg nawet z bliska nic T–26 zrobić nie mógł, bo nie miał armaty. Pod koniec konfliktu Hitler podrzucił do Hiszpanii kilka PzKpfw II. Masa bojowa — 8,7 tony. Maksymalna grubość pancerza — 14,5 mm, armata kalibru 20 mm i jeden karabin maszynowy. Pociski z dział T–26 przebijały ten czołg z odległości ponad kilometra. A PzKpfw II mógł zaszkodzić T–26 z bardzo małej odległości i przy udanym trafieniu. W latach 1937–1938 w Hiszpanii radzieckie T–26 radziły sobie z niemieckimi PzKpfw I i II bez żadnego problemu. Wojna w Hiszpanii skończyła się w 1939 roku. Komuniści przegrali nie dlatego, że T–26 były niedostatecznie dobrze uzbrojone czy opancerzone, a dlatego, że ludowi Hiszpanii bardzo nie spodobały się kołchozy, partkomy i inne egzotyczne nowinki, zaszczepiane radzieckimi metodami według radzieckich wzorców. Armia Hiszpanii opowiedziała się po stronie ludu, zdecydowanie mówiąc wysłannikom Moskwy: Komunizmowi nie! No pasaran! Nie przejdą! Ale do radzieckich czołgów nie było zastrzeżeń.

ROZDZIAŁ 89. O WIEKOWYM ZACOFANIU Generał I. Bołdin pisze: „Czego można wymagać od T–26? Strzelać z nich do wróbli?” Czyli niemieckie armaty kalibru 20–37 mm to szczyt myśli konstruktorskiej, a dziesięć tysięcy „czterdziestekpiątek” na T–26 do niczego się nie nadaje899. W. BIESZANOW

1. Komunistyczni ideolodzy wymyślili mnóstwo bardzo prostych sztuczek, za pomocą których udowadniają „nieprzygotowanie” Armii Czerwonej do wojny. Metoda marszałka Koniewa (i tych, którzy napisali jego książkę) znalazła szerokie zastosowanie. Ta metoda polega na tym, żeby nasze lekkie czołgi porównywać z niemieckimi średnimi, a nasze średnie z niemieckimi ciężkimi, które pojawiły się w drugiej połowie wojny, i na tej podstawie wyciągać wnioski na naszą niekorzyść. Koniew jako pierwszy użył tej sztuczki wobec czołgu T–26. Metoda się spodobała. Teraz wykorzystuje się ją wobec wszystkich radzieckich czołgów, tak przedwojennych, jak i tych, które pojawiły w trakcie wojny. Wielokrotnie w komunistycznej „naukowej” prasie porównywano T–34 do niemieckiego PzKpfw V Pantery. A na jakiej podstawie? Na takiej, że są to czołgi średnie. Chwilkę, chwilkę. Różne modele T–34 miały masę bojową od 26,8 do 32 ton. A pierwsza Pantera — 43 tony. Dalej jej masa wzrastała do 45,5 tony. W 1941 roku, po obejrzeniu porzuconego radzieckiego T–34, po wysłuchaniu sprawozdań inżynierów i generałów, Hitler rozkazał stworzyć dokładnie taki sam czołg o masie rzędu 30 ton. W projekcie nazwano go VK3001, gdzie liczba 30 to masa bojowa, a 01 — pierwszy model. 899

—

Tankowyj pogrom 1941 goda, AST, Moskwa 2000, s. 92.

Tygrys w projekcie nazywał się VK4501, czyli została określona masa 45 ton. Masa dla czołgu jest równie istotna jak dla samolotu. Wyobraźcie sobie, że budujecie samolot o masie 10 ton, ale on z jakichś powodów ma masę 15. Chociaż silniki, podwozie, skrzydła, zapas paliwa i cała reszta zostały obliczone na 10. Jeżeli masa czołgu gwałtownie przekroczy obliczoną, to będzie miał takie same kłopoty, jakie czekają zbyt ciężki samolot albo nadmiernie otyłego boksera. Niemieccy konstruktorzy nie potrafili wykonać zadania Hitlera. Nie utrzymali masy Pantery. Obliczono 30, wyszło 43–45. Uzbrojenie i pancerz jak w średnim czołgu, a masa jak w ciężkim. I masa ta była zupełnie niepotrzebna. Czołg był taki z powodu nierozsądnej kompozycji. A VK4501 alias PzKpfw VI Tiger zamiast 45 ważył 57 ton. I oto niemieccy konstruktorzy, żeby wszystko w papierach pasowało, nazywali Panterę średnim czołgiem, chociaż go przerzuciło z kategorii średnich do ciężkich. A tam my mamy IS–2 — 45 ton. A IS–2 i Pantera weszły do użycia w drugiej połowie wojny niemal równocześnie, w tym samym roku. Przypuśćmy, że bokser wagi średniej nie dbał o siebie, pił piwo wiadrami, zajadał koszami kiełbasy i szynki, opuszczał treningi. I przytył. I trafił do kategorii wagi ciężkiej. Nie dlatego, że mięśnie mocne, a dlatego, że przytył. I co, mamy go do wagi średniej zapisać, bo jemu się tak chce? Dlatego, że nie jest w stanie kontrolować swojej wagi? À propos, w czasie wojny i tuż po niej nasi generałowie i fachowcy od broni pancernej określali Panterę jako ciężki czołg900. Ale niebawem okazało się, że interesy komunistów i niedobitych hitlerowców są całkowicie zgodne. Faszyści musieli udowodnić, że choć przegrali wojnę, są mądrzy i silni. Komuniści zaś musieli udowodnić, że niczego złego przeciwko Europie nie zamierzali z powodu wiekowego zacofania i nieprzygotowania do wojny. Hitlerowcom było na rękę, by Panterę nazywano średnim czołgiem.

900

—

Przykład: W. Mostowienko, Tanki, Wojenizdat, Moskwa 1958, s. 147.

I komunistom też. Nie mają ochoty porównywać niemieckiej Pantery o masie 45 ton z naszym IS–2, który też waży 45 ton. Dlatego że źle to wypada. Dlatego że okaże się, iż ZSRR miał wyraźną przewagę. Dlatego właśnie kremlowscy ideolodzy znajdują w naszym arsenale to, co lżejsze, i porównują rzeczywiście średni czołg T–34/85 z Panterą, która jest średnim czołgiem tylko z nazwy. I porównując to, czego porównać nie można, mogą posądzać nasz naród o zacofanie: oto, jacy wy wszyscy, Rosjanie, jesteście niedorozwinięci.

2. Oto przykład użycia tej sztuczki do udowodnienia niskich charakterystyk bojowych naszych czołgów szybkich: „Jest w ekspozycji muzeum jeszcze jeden lekki czołg — BT–7X (...) BT–7 ustępował niemieckim średnim czołgom w opancerzeniu i uzbrojeniu, ale miał lepszą prędkość, zwrotność i zasięg”901. Zachwycająca zwinność rąk. Ministerstwo Obrony Rosji radośnie ogłasza wszem i wobec, że radziecki lekki czołg nie dorównywał niemieckiemu średniemu. Nieprzygotowanie udowodnione. Dziękujemy wodzowi Koniewowi, nauczył podmieniać karty. I jeszcze: „BT–5 i BT–7, uzbrojone w armatę kalibru 45 mm i chronione «pancerzem» grubości 15–22 mm nie mogły konkurować z niemieckimi czołgami PzKpfw III i IV, które miały pancerz 30 mm i odpowiednio armaty kalibru 37 mm i 75 mm”902. Pancerz grubości 15–22 mm Ministerstwo Obrony Rosji bierze w cudzysłów. Dla lekkiego czołgu to zdecydowanie za mało. Trzeba by więcej. I jeżeli pojęcie zostało wzięte w cudzysłów, to wynika, że to w ogóle nie pancerz, a coś innego, co tylko z nazwy jest pancerzem. A 30 mm na niemieckich średnich czołgach to już prawdziwa potęga. Dla średniego czołgu 30 mm jest w sam raz. Zaskoczymy dowódców: jeżeli 30 mm jest wystarczające dla średniego czołgu, to ile chcielibyście mieć na lekkim?

901 902

— —

„Krasnaja zwiezda”, 5 kwietnia 2000. „Krasnaja zwiezda”, 29 kwietnia 2001.

Armata kalibru 45 mm radzieckiego lekkiego czołgu to zdaniem kremlowskich strategów świadectwo naszego wiekowego zacofania. A już armata kalibru 37 mm niemieckiego średniego to marzenie czołgisty. No a kaliber 75 mm? Proszę się nie bać. Charakterystyki broni palnej nie sprowadza się wyłącznie do kalibru. Po kalibrze interesuje nas długość lufy. Otóż niemieckie armaty czołgowe kalibru 75 mm, które produkowano do kwietnia 1942 roku, miały bardzo krótką lufę. Stwierdzenie Ministerstwa Obrony Rosji, że radziecka armata czołgowa kalibru 45 mm nie mogła konkurować z niemiecką krótkolufową armatą czołgową kalibru 75 mm, jest złośliwym oszczerstwem niedouczonych ludzi, którzy nienawidzą swojego kraju i narodu. W pierwszym przypadku nasi stratedzy wspomnieli, że radzieckie lekkie czołgi BT w szeregu charakterystyk przewyższały dowolne niemieckie czołgi. Minął rok i o wyższości BT postanowiono więcej nie wspominać. Zaczęto wybierać tylko te parametry, przy których Niemcy mieli przewagę.

3. Oto jeszcze jedna szulerska sztuczka. Każda maszyna jest udoskonalana w procesie produkcji. Na przykład T– 34 z 1940 roku to jedno, a T–34 z 1944 roku to coś zupełnie innego: inna armata, inna wieża, inna skrzynia biegów, inny skład załogi, inny prześwit dla dowódcy, inne środki łączności itd.903 Sztuczka polega na tym, żeby podawać dane tylko pierwszego, najbardziej niedoskonałego modelu, przemilczeć kolejne. Ale i Niemcy doskonalili uzbrojenie. PzKpfw I Ausf A — to jedno, a PzKpfw I Ausf F, który produkowano od kwietnia 1941 roku, to coś zupełnie innego. Masa wzrosła z 5,4 do 20 ton! Czterokrotnie! Z najlżejszego czołg trafił do kategorii średnich. Pancerz z 13 mm zwiększono do 80 mm! Ale uzbrojenie pozostało takie samo — dwa karabiny maszynowe. Komu był potrzebny ten cud techniki?

903

— Dlatego pierwszy określa się jako T34/76, a drugi jako T34/85 wszędzie tylko nie w Rosji [przyp. J. K.].

PzKpfw I Ausf F wytrzymywał trafienia przeciwpancernymi pociskami armat o dużym kalibrze, ale ten w istocie średni czołg był niezdolny zaszkodzić nawet bardzo lekkim czołgom. I to z taką masą! To jest błyskotliwy przykład rozwoju nie w tym kierunku. Oto z czego trzeba było się śmiać. Nakłady materiałów i pracy olbrzymie, koszty astronomiczne, pożytku żadnego. Bez pancerza 80 mm ani rusz w produkcji ciężkich czołgów, a zużywano go na bezsensowne czołgi niezdolne do walki nawet z lekkimi i najlżejszymi czołgami. Ogółem tych przystojniaków zbudowano 30 sztuk. Po tym ktoś się zorientował, że niemieccy budowniczowie czołgów zmierzają w niewłaściwym kierunku. A więc mądrale z Akademii Nauk i innych równie szacownych instytucji biorą informator, znajdują jakiś jeden parametr dowolnego modelu broni i radośnie skowyczą: jacy Niemcy byli potężni. Dyskusja nasza cały czas kręci się dookoła czerwca 1941 i września 1939 roku. A oni biją mnie charakterystykami modeli, które pojawiły się znacznie później. Mechanizm kłamstwa polega na tym: dane radzieckich czołgów bierze się minimalne, tzn. dane pierwszych modeli, a dane niemieckich czołgów bierze się maksymalne, tzn. tych modeli, których ani w 1939, ani w 1941 roku jeszcze nie było. Mówimy o 1939 roku albo o 1941. A oni żonglują charakterystykami radzieckich czołgów z 1932 roku, a niemieckich z lat 1942–1944. Mówimy o T–26. Oto jeden z wielu przykładów wykorzystania tej sztuczki przeciwko temu czołgowi: „Dane taktyczno–techniczne lekkiego czołgu T–26. Masa 7,2 t. Załoga — 3 osoby. Uzbrojenie — dwa karabiny maszynowe DT–2 kalibru 7,62 mm. Zapas amunicji — 4489 naboi. Maksymalna grubość pancerza — 13 mm. Moc silnika gaźnikowego — 90 KM. Maksymalna prędkość po drodze — 30 km/h. Głębokość pokonywanego brodu — 0,8 m”904. Na tym kropka. Komunistyczny agitator powiedział prawdę. Ale nie całą. Opisał pierwszą serię T–26. Ale „zapomniał” powiedzieć, że po pierwszej serii T–26 z karabinowym uzbrojeniem następowały jeszcze 22 serie tych czołgów ze wspaniałymi armatami, których zazdrościł nam cały świat. Agitator 904

—

„Krasnaja zwiezda”, 5 kwietnia 2000.

„zapomniał” opowiedzieć, że w następnych seriach, poczynając od drugiej, wzrosła i masa bojowa, i pogrubiono pancerz, a potem wzrosła i moc silnika, i liczba karabinów maszynowych.

4. Z roku na rok kłamstwo staje się coraz bardziej odrażające. Oto, jak mędrkujący eksperci Ministerstwa Obrony Rosji porównują T–26 z niemieckim PzKpfw I, którego nazywają T–1: „Wiele T–26 było czołgami karabinowymi, tak jak i T–1. Zasadnicza różnica polegała na tym, że spora część radzieckich T–26 była dwuwieżowa, a niemieckie T–1 — jednowieżowe, ale też z dwoma karabinami maszynowymi. Często w czasie walki jedna wieża przeszkadzała w prowadzeniu ognia drugiej, natomiast posiadanie dwóch połączonych karabinów maszynowych, przeciwnie, pozwalało skoncentrować ogień. Masą radzieckie czołgi przewyższały, a prędkością ustępowały T–1 (odpowiednio 28 km/h i 40 km/h), chociaż opancerzenie i jednych, i drugich było praktycznie tak samo słabe. Wyższą sylwetkę miał T–26, co zdecydowanie świadczy na jego niekorzyść”905. Według oświadczenia Ministerstwa Obrony Rosji, radziecki T–26 ustępował niemieckiemu PzKpfw I we wszystkim: mocy ognia, prędkości, był wyższy, tzn. łatwiej do niego było trafić, był cięższy, ale korzyści przy tym nie było żadnej, pancerz mimo to był słaby. Niemiecka przewaga jest widoczna. Gdzie tam rosyjskim matołom mierzyć się z wyższą rasą. Oszczerstwa Ministerstwa Obrony Rosji może zdemaskować każdy uczeń, który interesuje się zagadnieniem. Dowodzi tego tylko jedno cudne zdanie: „Wiele T–26 było czołgami karabinowymi”... Ogółem wyprodukowano 11 218 T–26. Spośród nich z karabinowym uzbrojeniem było 1176. Proszę obliczyć procent, obywatelu ministrze. Kremlowscy ideolodzy wrzucają T–26 do kategorii przestarzałych. Ale nie tacy głupi byli brytyjscy konstruktorzy, jak ich opisuje „Krasnaja zwiezda”. I nie był aż tak głupi towarzysz Stalin, żeby ludowe pieniądze trwonić na jakiś chłam. Przed zakupem licencji radziecka komisja bardzo dokładnie przestudiowała dokumentację techniczną i przeprowadziła 905

—

„Krasnaja zwiezda”, 25 marca 2006.

wszechstronne próby wspaniałej maszyny. Dopiero potem w Związku Radzieckim uruchomiono produkcję na szeroką skalę. Czołg był oszczędny, tani, niezawodny, prosty w produkcji i eksploatacji, wyróżniał go niski nacisk jednostkowy na grunt, płynność biegu, dobra drożność. Drobne gąsienice wytrzymywały przebieg 4800 km. Niczego podobnego wówczas nikt na świecie nie miał. Dla porównania: gąsienice niemieckiego PzKpfw I wytrzymywały przebieg 700 km. Prędkość czołgu Vickers — 6 ton to nie 28 km/h, jak podaje „Krasnaja zwiezda”, a 22 mile/h906. To niewątpliwie więcej niż 28 km/h907. Ale być może produkowane w Związku Radzieckim T–26 nie dorównywały brytyjskiemu standardowi? Dorównywały. Spróbowałyby nie dorównać u towarzysza Stalina! Wszystkich winnych i niewinnych w okamgnieniu oskarżono by o sabotaż i wyciągnięto wszystkie konsekwencje. Zanim uruchomiono seryjną produkcję, Stalin zażądał odpowiedzi nie tylko na pytanie o możliwości bojowe brytyjskiego oryginału, ale i o możliwość zorganizowania produkcji w radzieckich zakładach dokładnie takiej samej kopii bez obniżania podstawowych danych. I Stalin na swoje pytania uzyskał odpowiedź twierdzącą. Do fabryki N174, która produkowała T–26, całą niezbędną maszynerię dostarczono z USA. Na szczęście wujaszek zza oceanu okazał się dobry, towarzyszowi Stalinowi niczego nie żałował. A jakość pracy inżynierów, techników i robotników na tej maszynerii kontrolowali towarzysze o zimnych sercach i gorących głowach. Z nimi nie było żartów. Na naszych drogach T–26 pewnie utrzymywał prędkość 30 km/h. Cha, cha! Ale przecież niemiecki PzKpfw I i tak mógł więcej! Bo aż 40km/h! Zgadza się. Na niemieckich drogach. PzKpfw I był dobry w klimacie uzdrowiskowym, na defiladach, w wojnach operetkowych. We wrześniu 1939 roku Polska trzymała się bohatersko. Zupełnie nie tak, jak Armia Czerwona w czerwcu 1941 roku. Ale wszystkie atuty były po stronie Hitlera. Polska była prawie ze wszystkich stron otoczona przez ziemie niemieckie, w tym przez Prusy Wschodnie z północnego–wschodu i okupowaną przez Hitlera Czechosłowację z południa. 906

— British and American Tanks of World War II, ARCO, Nowy Jork 1969, s. 27. — Polski 7TP stanowił wersję uzbrojoną czołgu Vickers i także w 1939 r. uznawany był za doskonałą konstrukcję [przyp. J. K.]. 907

I nie było żadnej przeszkody dla lekkich niemieckich czołgów. I suchy ciepły wrzesień. Dla Polaków — tragedia. Dla armii Rzeszy — krótka zwycięska wojna (prawda, z długą kontynuacją i smutnym finałem). A Francuziki siebie niezbyt wojną obciążali. Relaksowali się. Otóż na dobrych drogach PzKpfw I rzeczywiście osiągał 40 km/h. Ale w prawdziwej wojnie nie nadążał nawet za kolumnami piechoty i pojazdami konnymi. 4 lipca 1941 roku, trzynastego dnia wojny, generał pułkownik F. Haider zanotował w swoim roboczym dzienniku katastrofalny brak czołgów w niemieckich jednostkach. Grupa pancerna Hotha, na przykład, straciła wówczas połowę swych czołgów. I tegoż dnia, na tej samej stronie, Haider pisze, że czołgi PzKpfw I są ciężarem dla armii. Zaleca je „wysłać na tyły do ochrony wewnętrznej na rodzimym terytorium, ochrony wybrzeża, a również w celu szkoleń bojowych”. Co i zostało po części wykonane. PzKpfw I nie wytrzymał nawet dwóch tygodni prawdziwej wojny. Gdy niemieckich czołgów katastrofalnie brakowało, z tego „czołgu” trzeba było zrezygnować. Lepiej nic nie mieć, niż mieć PzKpfw I. I oto Ministerstwo Obrony Rosji, wiedząc o tym wszystkim, nagle ogłasza, że niemiecki PzKpfw I mimo to był lepszy. Obywatelu ministrze, jak wytłumaczyć naszą nienaturalną miłość do Hitlera i jego pokonanego wojska?

5. Komuniści nie poddają się: przecież niemiecki PzKpfw I ma dużą gęstość ognia! Obywatele, po co wam gęstość, jeżeli czołgu i tak w prawdziwej walce nie da się używać? Jeżeli trzynastego dnia wojny trzeba było go zabrać z jednostek bojowych. W głębi Niemiec przy składach z opałem stali stróże z dubeltówkami i otrzymali do pomocy PzKpfw I. Z dużą gęstością. Do niczego innego one się nie nadawały. Latem 1941 roku prawdziwa wojna dopiero się zaczyna, ani błota, ani śniegu, ani mrozu, a PzKpfw I już nie są zdolne do walki. A wiecie, co się z nimi stało w październiku? Z powodu potwornego braku czołgów nie wszyscy niemieccy dowódcy oddali PzKpfw I. Dlatego historia pokazała potomnym zdjęcia i kroniki: niemiecki czołg ugrzązł w rosyjskim błocie.

I o jakiej gęstości ognia mowa? W niemieckim PzKpfw I — jedna wieża z dwoma karabinami. Załoga — 2 osoby: kierowca i strzelec. W radzieckim T– 26 pierwszej serii — dwie wieże, w każdej po jednym karabinie. Załoga — 3 osoby: kierowca i dwóch strzelców. Odpowiednio pojemność wewnętrzna radzieckiego czołgu jest większa. Ale tę pojemność należało obronić pancerzem. Właśnie dlatego masa była większa. Dziwna logika w Ministerstwie Obrony Rosji — jeden Niemiec prowadzi ogień do jednego celu jednocześnie z dwóch karabinów, dlatego gęstość ognia jest duża. A dwóch Rosjan niezależnie od siebie prowadzi ogień z dwóch karabinów do tego samego celu, ale gęstość ognia mamy małą. Czy tak? A dlaczego? I w pierwszym, i w drugim przypadku do jednego celu prowadzą jednoczesny ogień dwa karabiny. Logika i matematyka twierdzą, że gęstość ognia będzie taka sama. Obywatele eksperci Ministerstwa Obrony Rosji opowiedzieli o zaletach niemieckiej konstrukcji, ale zapomnieli wymienić zalety radzieckiej (tzn. brytyjskiej). W niemieckim czołgu pole bitwy obserwuje dwoje oczu, w radzieckim — czworo. Kierowca się nie liczy. Ma swoje sprawy. Prawdopodobieństwo wykrycia celu przez dwóch radzieckich strzelców jest dwukrotnie wyższe niż przez jednego niemieckiego. Jeżeli Niemiec pomylił się w ustawieniu celownika, jeżeli nie tak wybrał wyprzedzenie, jeżeli nie wziął pod uwagę siły i kierunku wiatru, to oba karabiny będą strzelać w próżnię. A jeżeli jeden radziecki strzelec się pomylił, to drugi poprawi. Jeżeli Niemcowi wpadło coś do oka, celnie strzelać nie będzie. A u nas zamilknie tylko jedna wieża. Druga będzie działać. Jeżeli Niemcowi w wieży urwało łeb, wieża zamilknie. A u nas na ten wypadek jest druga głowa. Jak u smoka. I w strzelaniu jedna drugiej nie przeszkadza: ty — przed siebie i na prawo, ja — przed siebie i na lewo. Jeżeli w moim sektorze jest coś bardzo ważnego, działamy według moich wytycznych. Jeżeli ważne jest u ciebie — działamy według twoich. Pomysł posiadania dwóch wież na jednym czołgu nie jest tak głupi, obywatelu ministrze, jak się wydaje nieukom. Od krymskiej wojny w połowie XIX wieku do naszych dni najważniejszym zadaniem każdej armii w prawdziwej wojnie jest przerwanie frontu przeciwnika. A to zadanie sprowadza się ostatecznie do wykurzenia piechoty z transzei i innych

schronów. W 1943 roku na Łuku Kurskim tego zadania i tak nie udało się zrealizować. Artyleria biła, moździerze szalały, lotnictwo bombardowało, czołgi prasowały okopy, zawracając na miejscu, łamiąc ściany. Ale okopów było dużo i czołgów na wszystkie nie nazbierasz. I właśnie na tę okoliczność wymyślono brytyjski czołg dwuwieżowy — „czyściciel transzei”. Przecinając transzeję, czołg obraca wieże w przeciwnych kierunkach i czyści okop ze wszystkiego, co żyje, jednocześnie z prawej i lewej strony. I jedna wieża drugiej nie przeszkadza. I żadna koncentracja tu niepotrzebna, ponieważ ogień jest prowadzony z bardzo małej odległości — do pierwszego załamania okopów. Ale nawet nie to jest najważniejsze. Piechota na polu bitwy jest nie mniej istotnym celem niż czołgi i artyleria. Problem: celów jest dużo, i wszystkie drobne. Dlatego bardzo ważna jest zdolność wozu bojowego do równoczesnego trafienia kilku celów. PzKpfw I mógł równocześnie prowadzić ogień tylko do jednego celu, a nasz T–26 — do dwóch. I to jest ważne. Dwa dziesięciolecia później Amerykanie w Wietnamie transporter opancerzony M– 113 uzbroili w trzy karabiny: jeden z przodu i dwa po bokach. Trzech strzelców mogło równocześnie prowadzić ogień do trzech różnych celów. Zresztą i Niemcy po wojnie doszli do tego. Ich transportery opancerzone Marder miały trzy punkty ogniowe, a każdy z nich miał prawie okrężny sektor ognia, każdy prowadził ogień niezależnie od innych. A spójrzcie na armię Izraela. Ze starych czołgów (nawiasem mówiąc, T– 54, T–55 i T–62) Izraelczycy demontują wieże armatnie, na ich miejsce montują cztery, a nawet i pięć karabinowych punktów ogniowych908. I każdy karabin ma swojego strzelca. I nikt nikomu nie przeszkadza. Załoga takiego wozu bojowego jest zdolna do prowadzenia walki z wieloma celami naraz, z których każdy jest drobny i ruchomy. Jeżeli jednak hołdować logice Ministerstwa Obrony Rosji, jeden strzelec powinien prowadzić ogień ze wszystkich pięciu karabinów naraz. Żeby zwiększyć gęstość.

6. A pancerz? 908

—

To cudo nazywa się Magmachom [przyp. J. K.].

W T–26, jak pamiętamy, przód kadłuba — 16 mm, wieża — 25 mm. Niemiecki PzKpfw I ma pancerz znacznie słabszy. Maksymalnie 13 mm. Niewiele lepiej PzKpfw II — wszystkie wyprodukowane do marca 1941 roku miały maksymalną grubość pancerza 14,5 mm. Wszystkie PzKpfw III i IV, które wyprodukowano do czerwca 1938 roku, też miały słabszy pancerz niż nasz T–26 — maksymalnie 15 mm. Od połowy 1938 roku czołgi PzKpfw III i IV budowano z pancerzem o maksymalnej grubości 30 mm. Jest to niewiele więcej niż w T–26. Ale 30 mm to przednia płyta. A burta w PzKpfw III AusfB i PzKpfw IV AusfC — 15 mm. Produkowano je do września 1939 roku. Pancerz burtowy PzKpfw IV Ausf D — 20 mm. Produkowano je do maja 1941 roku włącznie. Oprócz tego należy wziąć pod uwagę dwie rzeczy. Jakość radzieckiego pancerza była lepsza. Przyznają to wszyscy hitlerowcy, z ministrem uzbrojenia A. Speerem na czele. W brytyjskim centrum czołgów Bovington zostały przeprowadzone próby z T–34 i niemiecką Panterą. Po wojnie strzelano do nich z bardzo potężnych dział okrętowych. Przez T–34 pocisk przechodził jak kula z DSzK przez blaszaną puszkę. Dziura na wylot. A Pantera w różnych kierunkach od dziury miała poważne pęknięcia po półtora metra, rana szarpana, cały korpus zdeformowany. My mamy ciągliwy pancerz, Niemcy — kruchy. Z powodu deficytu wielu strategicznie ważnych składników i przed wojną, i w jej trakcie niemieckim hutnikom nie udało się stworzyć pancerza dorównującego jakością radzieckiemu. My możemy zaspawać dziurę, wsadzić nową załogę, uszkodzone podzespoły wymienić i znowu ruszać do boju, a Pantera przy trafieniu takiego samego pocisku nie nadawała się do remontu. I zwróćmy uwagę na kształt. U Niemców kadłuby i wieże były kanciaste — mnóstwo pionowych ścianek, prawie, a czasami w ogóle bez pochyleń. Jak pudełka z desek. A u nas, nawet w najbardziej „przestarzałym” T–26 czołowa płyta pancerna ma minimalne rozmiary, a wieża jest w kształcie walca. Po niej pocisk się ślizga. Od 1938 roku T–26 produkowano ze stożkową wieżą. Ją przebić jeszcze trudniej. Przy takiej samej grubości pancerza dawało to lepszą obronę niż używanie pudełkowych kształtów z pionowymi albo prawie pionowymi pancernymi ścianami.

T–26 miał silnik rzędowy. Dlatego jego korpus, szczególnie w części tylnej, był niski. Wzniesiona była jedynie środkowa część kadłuba, no i wieża. A ją nie było łatwo przebić. Podczas wojny zimowej w Finlandii szereg T–26 zaopatrzono w dodatkowe ekrany pancerne o grubości 30, a nawet 40 mm. Więc ogólna grubość sięgała 50, a nawet 65 mm, co zwiększało wytrzymałość pancerza. Oprócz tego pocisk musiał najpierw przebić dodatkowy pancerz, umieszczony pod jednym kątem, potem podstawowy — pod innym kątem. Nie mogły tego dokonać pociski niemieckich armat czołgowych i przeciwpancernych kalibru 37 mm. T–26 z ekranami pancernymi wytrzymywał trafienie z dowolnych odległości, nie tylko pocisków kalibru 37 mm, ale także radzieckiego pocisku kalibru 45 mm z odległości 400 metrów. Generał armii D. Leluszenko podczas wojny zimowej był pułkownikiem, dowódcą brygady pancernej: „W ekranowany w taki sposób czołg T–26, gdzie się znajdowałem, trafiło podczas kampanii fińskiej 12 pocisków. I żaden nie przebił pancerza”909. Ale nawet gdyby porównywać 30 mm n a j l e p s z e g o niemieckiego czołgu 1941 roku z 25mm n a j g o r s z y m radzieckim to różnica nie jest duża. To nadal jest pancerz chroniący przed kulami karabinowymi. Te nie przebiją ani 25 ani 30 mm. A przeciwpancernemu pociskowi nie robi różnicy — 25 czy 30 mm. Poza tym, żeby „zatrzymać” przeciwpancerny pocisk, pancerz o grubości 30 mm był niewystarczający, a dla kul karabinowych nadmierny. Po prostu n a j l e p s z e niemieckie czołgi miały dodatkowe obciążenie, które było zbędne do obrony przed kulami, ale niedostateczne do obrony przed pociskami. Oszczercom, którzy twierdzą, że pancerz radzieckiego czołgu T–26 był słaby, tłumaczę: n a j b a r d z i e j p r z e s t a r z a ł y radziecki czołg miał równie skuteczny pancerz chroniący przed odłamkami czy pociskami z broni maszynowej jak n a j l e p s z e niemieckie czołgi z 1941 roku. A różnica polegała na tym, że oprócz czołgów T–26 i innych czołgów z podobnym opancerzeniem Stalin miał jeszcze czołgi ze znacznie

909

—

Moskwa–Stalingrad–Berlin–Praga, Nauka, Moskwa 1975, s. 33.

grubszym opancerzeniem. A w 1941 roku w s z y s t k i e czołgi Hitlera posiadały tylko kuloodporne opancerzenie.

7. I oto Ministerstwo Obrony Rosji zaprasza poważnego historyka Jurija Żukowa, żeby wyjaśnić stan rzeczy. Poważny historyk jest doktorem nauk historycznych, starszym pracownikiem naukowym Instytutu Historii Rosyjskiej Akademii Nauk. Poważny historyk powiada: „Wojna domowa w Hiszpanii — wspaniały poligon — pokazała, że wszystko, co uważaliśmy za swoje osiągnięcia, do niczego się nie nadaje! Że w dziedzinie tworzenia uzbrojenia idziemy nie w tym kierunku. Przekonaliśmy się, że nasze lotnictwo jest wielokrotnie słabsze niż niemieckie, że czołgi nie odpowiadają poziomowi osiągniętemu przez niemiecki przemysł pancerny”910. Plotkę, że wojna w Hiszpanii ujawniła radzieckie opóźnienie w dziedzinie lotnictwa, puścił w naukowy obieg „król szczurów”, członek Akademii Naukowej ZSRR, generał pułkownik A. Jakowlew. Pomówienie Jakowlewa ujawnił Mark Sołonin w swej oszałamiającej książce Na uśpionych lotniskach. Przystępnie wytłumaczył podły interes króla szczurów. Celem życia Jakowlewa było wyrwać się na szczyt. W tym celu należało załatwić prawdziwego króla lotników, Nikołaja Nikołajewicza Polikarpowa. Po czym jeszcze go oczernić, prezentując swoje wyroby jako arcydzieła przemysłu lotniczego, a siebie jako wybawcę Ojczyzny. Dlatego król szczurów zachwycał się hitlerowskim lotnictwem czasów wojny hiszpańskiej. Jaka tam mogła być rywalizacja między Iszakiem Polikarpowa i Messerschmittem. Stworzyć dobry myśliwiec może tylko Jakowlew. Dla dobra swojej kariery król szczurów Jakowlew oczerniał swoją Ojczyznę, swój naród, jego osiągnięcia, prezentując nas wszystkich jako kretynów i imbecyli. A plotka, że radzieckie T–26 i BT nie odpowiadały poziomowi osiągniętemu przez niemiecki przemysł pancerny pod koniec wojny w Hiszpanii, tzn. poziomowi PzKpfw I i II, jest nowa. Rozpowszechniał ją 910

—

„Krasnaja zwiezda”, 21 marca 2007.

poważny historyk J. Żukow przy poparciu i współpracy Ministerstwa Obrony Rosji. Jaki macie w tym podły interes, panowie?

ROZDZIAŁ 90. CO OPRÓCZ PODŁOŚCI? Czołg T–26 nie zawiódł zaufania911. DOWÓDCA KORPUSU W. FROŁOW, DOWÓDCA 14. ARMII PODCZAS WOJNY ZIMOWEJ

1. I oto przemawia marszałek Związku Radzieckiego W. Kulikow, publicznie ogłasza, że „pakt Ribbentrop–Mołotow dawał jakieś odroczenie wojny”, bez takiego paktu „skutki pierwszego uderzenia byłyby jeszcze bardziej opłakane”. Przetłumaczyć słowa dowódcy można tylko tak: pod koniec sierpnia 1939 roku nasz naród mógł uratować swoją skórę tylko dzięki podłości, tylko dzięki zdradzeniu wszystkich swoich sąsiadów, tylko dzięki schowaniu się za cudze plecy i tyłki. Marszałek Kulikow ogłasza, że ratunek polegał tylko na tym, żeby pójść usługiwać Hitlerowi, całkowicie zaufać podpisanemu z nim papierkowi, zaufać słowu honoru Führera. Tylko tak można było siebie ocalić. Innych dróg ratunku, głosi marszałek Kulikow, nie było. Nie podpisalibyśmy paktu, to Hitler natychmiast we wrześniu 1939 stratowałby Polskę, w październiku zaatakował Związek Radziecki i katastrofa byłaby straszniejsza niż w 1941 roku! Obywatelu wodzu, pozwólcie nieśmiało zaprzeczyć. Żadnej katastrofy Armii Czerwonej w 1939 roku być nie mogło. Jest ku temu wiele powodów. Pierwszy. Gdyby pakt nie został podpisany, Hitlerowi groziłaby izolacja i blokada surowcowa. Rozumiał to, dlatego spiesznie mu było pakt podpisać. Bez takiego paktu Hitler bałby się pakować w wojnę. O jakiej więc porażce Armii Czerwonej mowa, skoro nie byłoby wojny? 911

—

W. Frołow, raport złożony Stalinowi 15 kwietnia 1940.

Drugi. Jeżeli Hitler rzuciłby się na Warszawę i Kraków, nie mając na to pozwolenia Stalina, wówczas musiałby zdobywać nie część Polski, a całość. Do tego potrzeba więcej czasu i sił. W tym przypadku Armia Czerwona miała cały wrzesień 1939 roku do wszczęcia alarmu i przeprowadzenia powszechnej mobilizacji. Przy takim scenariuszu nagły atak Niemiec na Związek Radziecki byłby całkowicie wykluczony. Wszystkie niezbędne sygnały zostałyby wysłane do jednostek Armii Czerwonej, wszystkie zadania przekazane wykonawcom, oddziały zostałyby wysunięte do wyznaczonych rejonów, sztaby — na polowe punkty dowodzenia, łączność zostałaby postawiona w stan gotowości bojowej, lotniska zamaskowane, mienie i ludność — ewakuowane ze strefy zagrożenia itd., itp. Trzeci. Gdyby Hitler zaatakował Polskę bez zgody Stalina, Armia Czerwona i NKWD nie tłumiłyby oporu polskiego narodu, a pomagałyby mu. Już 1 września 1939 roku (być może wcześniej) Związek Radziecki zacząłby formować brygady międzynarodowe, zwołując ochotników z całego świata. W tej sytuacji polscy partyzanci, żołnierze brygad międzynarodowych i radzieccy ochotnicy rozpętaliby prawdziwą partyzancką wojnę na polskiej ziemi. Skoncentrowanie niemieckich wojsk na radzieckiej granicy, a potem ich zaopatrzenie w trakcie jesiennych i zimowych ofensywnych operacji na radzieckim terytorium byłoby bardzo utrudnione, jeżeli nie w ogóle udaremnione. Czwarty. We wrześniu 1939 roku na radzieckim terytorium rozpoczęłoby się tworzenie polskich pułków lotniczych, brygad pancernych i dywizji strzeleckich. Późniejsze doświadczenie pokazało, że Polacy walczyli z niemiecką armią mężnie i umiejętnie na wszystkich frontach od Ukrainy do Włoch, od Wielkiej Brytanii do Normandii, od Afryki Północnej do Berlina. Namawiać ich nie było trzeba. Piąty. W 1939 roku (w odróżnieniu od 1941 roku) Związek Radziecki miał potężne systemy samoobrony. Wszystkie mosty zostałyby wysadzone przed nacierającymi niemieckimi czołgami. I kolejowe też. Wysadzono by wieże ciśnień, parowozownie, tunele, zwrotnice, systemy zarządzania nimi itd., itp. Na olbrzymich terenach Związku Radzieckiego przygotowano do wysadzenia setki najważniejszych obiektów kolejowych. Do ich odbudowy Hitler potrzebowałby kilku lat. A bez nich niemożliwe było zaopatrzenie armii, która coraz dalej zmierzała na wschód.

Można podać jeszcze wiele powodów, które nie pozwoliłyby Hitlerowi rozbić Armii Czerwonej w 1939 roku w taki sposób, w jaki ją rozbił w 1941. Także i ten, że w 1939 roku strona radziecka miała miażdżącą przewagę pod względem czołgów, lotnictwa i artylerii.

2. Ale uwierzmy dowódcy Kulikowowi. Wyobraźmy sobie, że niemiecka armia pod koniec września lub na początku października 1939 roku bez zatrzymywania się ruszyła przez radziecką granicę. PzKpfw I i II nie stanowiły problemu dla Armii Czerwonej. Na początku tegoż 1939 roku skończyła się wojna w Hiszpanii, która jednoznacznie potwierdziła: te czołgi nie powinny zadzierać z T–26. Gdyby w październiku 1939 roku doszło do zderzenia Armii Czerwonej i Wehrmachtu, to rzeczywiste zagrożenie dla strony radzieckiej mogło stanowić 98 czołgów PzKpfw III, uzbrojonych w armatę kalibru 37 mm, i 211 PzKpfw IV z krótkolufową armatą kalibru 75 mm. Teraz skierujmy nasze spojrzenie na Armię Czerwoną. Zapomnijmy o 400 średnich czołgach T–28 i 40 ciężkich T–35, które w tym czasie miała Armia Czerwona. Wedle siły ognia, grubości pancerza, mocy silników te czołgi absolutnie były lepsze nie tylko od wszystkich czołgów Rzeszy, ale też od całej reszty świata. Wyobraźmy sobie, że nie istniały. Zapomnijmy o pięciu tysiącach BT z armatą kalibru 45 mm. (Biorę minimum na wrzesień 1939 roku.) Czołgi BT biły na głowę najlepsze niemieckie czołgi pod względem siły ognia i mocy silników, przy równym, tzn. kuloodpornym opancerzeniu. Zapomnijmy o trzech tysiącach czołgów amfibii. Hitler po prostu nie miał czołgów tej klasy. Nie uwzględniajmy półtora tysiąca T–26 z karabinowym uzbrojeniem i z armatami kalibru 37 mm. Wyobraźmy sobie, że w Armii Czerwonej w tym czasie były tylko T–26 z armatami kalibru 45 mm. Latem 1939 roku towarzysz Stalin miał ich 8 tysięcy.

3. Nadszedł czas, żeby porównać armatę najsłabszego, najbardziej przestarzałego radzieckiego czołgu z najpotężniejszą niemiecką pancerną armatą montowaną w najnowocześniejszym niemieckim czołgu w chwili rozpoczęcia II wojny światowej. Radziecka armata czołgowa (i przeciwpancerna) kalibru 45 mm miała półautomatyczny zamek klinowy, który gwarantował szybkostrzelność 15 strzałów na minutę. Przeciwpancerny pocisk ważył 1,4 kg i miał prędkość początkową 760 m/s. Przeciwpancerny pocisk niemieckiej armaty czołgowej kalibru 37 mm ważył 0,68 kg i miał prędkość początkową 745 m/s. Radziecki przeciwpancerny pocisk miał nieco większą prędkość początkową i ważył ponaddwukrotnie więcej. Wynik był stosowny. Pocisk z niemieckiej armaty kalibru 37 mm z odległości 1000 m pod kątem 60 stopni przebijał pancerz 14 mm. A radziecki w podobnych warunkach przebijał pancerz o grubości 32 mm. W chwili rozpoczęcia II wojny światowej najbardziej p r z e s t a r z a ł y radziecki czołg był uzbrojony w armatę ponaddwukrotnie potężniejszą niż n a j l e p s z a niemiecka armata n a j n o w o c z e ś n i e j s z e g o niemieckiego czołgu. Do wiadomości marszałków Związku Radzieckiego: w 1939 roku z odległości 1 km radziecki n a j b a r d z i e j p r z e s t a r z a ł y c z o ł g mógł walczyć z każdym najlepszym niemieckim czołgiem. N a j l e p s z y niemiecki czołg nie stanowił dla niego zagrożenia. W 1942 roku w Związku Radzieckim rozpoczęto produkcję czołgów T– 70. To były najlepsze lekkie czołgi II wojny światowej. A montowano na nie wciąż tę samą armatę kalibru 45 mm. Dopiero pod sam koniec wojny pojawił się amerykański M24 Chaffee, uzbrojony w armatę kalibru 75 mm. W lecie 1941 roku najpotężniejsza armata czołgowa USA — kaliber 37 mm. Japonii — kaliber 37. Wielkiej Brytanii — kaliber 40. Mowa nie o lekkich czołgach, ale o wszystkich! A my mieliśmy od 1933 roku na lekkim, najbardziej przestarzałym — 45. Skoro mowa o armatach czołgowych, to wypada powtórzyć charakterystykę niemieckiej armaty czołgowej kalibru 75 mm, w którą był

uzbrojony wówczas PzKpfw IV. Ta krótkolufowa armata przeznaczona była nie do walki z czołgami, a do eliminowania punktów ogniowych. Również opancerzonych. Dlatego do tej armaty opracowano przeciwpancerny pocisk. Ważył 6,8 kg. Potężna rzecz. Jednak jego prędkość początkowa wynosiła jedynie 385 m/s. I jest to bardzo mało. Niska prędkość początkowa oznaczała nie tylko słabe niszczące oddziaływanie na cel, ale i wysoki tor lotu. Jeżeli prędkość początkowa jest wysoka, to tor lotu jest płaski. A przy niskiej prędkości początkowej do strzału na taką samą odległość trzeba lufę podnosić wyżej. Tor lotu wtedy jest ostry. I co? A to, że podczas walki nie ma czasu na dokładne określenie odległości. I sytuacja nie sprzyja. Przy płaskim torze lotu pocisk leci prawie w linii prostej. Jeżeli pomyliłeś się w określeniu odległości, to nie jest problem. I tak trafisz tam, gdzie celowałeś. A gdy pocisk leci po łuku, błąd w określeniu odległości oznacza, że pocisk albo przeleci nad celem, albo spadnie na ziemię, nie dolatując do niego. Podczas strzelania do celów ruchomych wysoka prędkość początkowa jest szczególnie ważna. Jeżeli prędkość początkowa jest niska, to szybko maleje. 385 m/s — to w chwili wylotu z lufy. W drugiej sekundzie prędkość będzie znacznie niższa. W trzeciej... Zanim pocisk doleci tam, dokąd go wystrzelono, celu tam już może nie być. Wniosek jest prosty. Gdyby w 1939 roku Armia Czerwona nie miała nic oprócz T–26, to nawet wówczas zdecydowanie wystarczyłoby to do odparcia agresji. W tym samym roku Finlandia utrzymywała front o długości 1610 km, posiadając 60 Vickersów. Jak pamiętamy, to to samo co T–26, tylko na nim była słabiutka armata kalibru 37 mm. I nic strasznego. I Finowie napsuli sporo krwi Armii Czerwonej. Czy więc jesteśmy tak nieudolni, żeby z taką liczbą czołgów wyposażonych w armaty o większej mocy, w oparciu o umocnienia Linii Stalina, w tym samym roku nie utrzymać frontu o długości 570 km? Czy nasz naród nie mógł się obronić niczym innym oprócz podłości i zdrady? Istnieje żyła złota dla karierowiczów. Nie trzeba się upierać, nie trzeba się spinać i uwijać. Rozumu też nie trzeba. Po prostu należy wrzeszczeć ile sił, że narody Związku Radzieckiego były potwornie głupie i do niczego niezdolne. Nie miały broni, a jeżeli trzymały jakąś starzyznę, to nie potrafiły z niej korzystać. I nie było dla nich w 1939 roku żadnego ratunku oprócz ulegania Hitlerowi, zdania się na niego,

usługiwania mu, przy jednoczesnym wbijaniu noży w plecy wszystkim sąsiadom, dalszym i bliższym. Krzyczcie o tym! Za to hojnie płacą. W swoim życiu spotykałem ludzi, którym władza za taką służbę płaciła daczami, kurortami, pieniędzmi, stopniami, orderami, stanowiskami i tytułami. Ze stopniem marszałka Związku Radzieckiego włącznie.

ROZDZIAŁ 91. CO DORÓWNA T–26? T–26 kochali wszyscy oprócz naszych pamiętnikarzy. ANATOLU KOPIEJKIN

1. Mam dług. Powiedziałem, że porównanie najbardziej przestarzałego radzieckiego czołgu T–26 z niemieckimi odpowiednikami jest niemożliwe, ponieważ w Niemczech nie było odpowiedników, porównywać nie ma do czego. Rzeczywiście tak jest. Hitler nie miał niczego dorównującego, niczego blisko czy choćby odlegle podobnego do T–26. I podczas wojny, do samego jej końca, niczego dorównującego radzieckiemu czołgowi T–26 w Rzeszy nie stworzono. Nikt oczywiście mi nie uwierzył. Obiecałem tezę wytłumaczyć, ale jakoś ugrzązłem przy szczegółach. Wystarczy o szczegółach. Przejdźmy do meritum. Zrozumienie roli czołgów w wojnie odbywało się na trzech etapach. Na pierwszym etapie, w trakcie I wojny światowej, wszystkie walczące państwa, które miały czołgi, wykorzystywały je do wsparcia piechoty. W niektórych krajach, na przykład w Japonii, takie wyobrażenie na temat roli czołgów zachowano aż do II wojny światowej i nawet podczas jej trwania. Jednak pod koniec lat 20. XX wieku niektórzy wojskowi teoretycy wspięli się na drugi poziom zrozumienia roli czołgów na wojnie: czołgi trzeba koncentrować w potężne grupy uderzeniowe, wzmacniać je piechotą zmechanizowaną i artylerią, samobieżną albo ciągnioną, i wykorzystywać do prowadzenia samodzielnych działań bojowych daleko w głąb, w oderwaniu od mało ruchliwej głównej masy wojsk. W teorii wielu to rozumiało. Ale w praktyce po raz pierwszy duże pancerne formacje do samodzielnych akcji powołano w Związku Radzieckim. Szczegółowe omówienie — w trzeciej książce. Za Związkiem Radzieckim

poszły Niemcy. Po dojściu Hitlera do władzy w Niemczech rozpoczęto tworzenie dywizji pancernych. Ale w tym czasie Związek Radziecki już osiągnął trzeci poziom zrozumienia roli wojsk pancernych na wojnie. W Związku Radzieckim uświadomiono sobie, że trzeba mieć potężne pancerne formacje do samodzielnych działań, ponadto należy posiadać stosunkowo nieduże pododdziały i jednostki pancerne w składzie formacji piechoty do bezpośredniej współpracy podczas walk. A więc: Pierwszy poziom — czołgi jako wsparcie dla piechoty. Drugi — potężne pancerne formacje do samodzielnych działań. Trzeci — i jedno, i drugie; i czołgi dla piechoty, i potężne pancerne formacje. W 1939 roku, w chwili rozpoczęcia II wojny światowej, Armia Czerwona miała potężne pancerne formacje do samodzielnych działań — korpusy i brygady. Oprócz tego każda radziecka dywizja strzelecka miała własny batalion pancerny do bezpośredniego wsparcia piechoty. Ponadto każda dywizja kawalerii miała własny pułk pancerny, co zmieniało ją w grupę konno–zmechanizowaną, której główną uderzeniową i ogniową siłą były czołgi, a kawaleria spełniała rolę osłony. T–26 przewidziany został właśnie do działań w szyku bojowym pułków i batalionów strzeleckich, w ścisłym współdziałaniu taktycznym z nimi. Posiadanie takiego batalionu w składzie dywizji znacznie zwiększało jej moc uderzeniową podczas ofensywy i równie gwałtownie zwiększało wytrzymałość w obronie. Radziecka dywizja strzelecka siłą ognia i mocą uderzeniową przewyższała każdą dywizję piechoty świata. W składzie każdej dywizji znajdowało się pięć pułków (trzy strzeleckie i dwa artylerii) i kilka samodzielnych batalionów, w tym pancerny i zwiadowczy. W składzie batalionu pancernego — 54 czołgi T–26. W zwiadowczym batalionie była ponadto jedna kompania czołgów pływających: 16 T–37A lub T–38. Ogółem każda radziecka dywizja strzelecka miała 70 organicznych czołgów.

Niemcy, jak wiadomo, przystąpiły do II wojny światowej bez przygotowania. Hitler do II wojny światowej wpadł. Już 3 września 1939 roku wydał jęk rozpaczy: „Co mamy teraz robić?” Już rozumiał, że Niemcy nie są przygotowane do nowej wojny światowej. I oto jeszcze jedno potwierdzenie: ani przed wojną, ani w jej trakcie niemieckim konstruktorom nie udało się stworzyć c z o ł g u d l a p i e c h o t y. Ostatecznie piechotę można było wyposażyć w każde czołgi, ale niemiecki przemysł produkował tak mało czołgów, że oddziały pancerne nigdy nie zostały częścią dywizji piechoty. Wszystko, co wytwarzał niemiecki przemysł, trafiało do dywizji pancernych, a dla piechoty nic nie pozostawało. Zaprzeczają: w razie konieczności niemiecka dywizja piechoty mogła zostać wzmocniona czołgami ze składu dywizji pancernych. Dobrze. Ale i radziecka dywizja pancerna mogła zostać wzmocniona czołgami z jednostki pancernej. Różnica polega na tym, że radziecka dywizja mogła dostać czołgi wsparcia jako uzupełnienie własnych, a niemiecka dywizja mogła dostać czołgi wsparcia jako dodatek do zera. Różnica polegała również na tym, że w Armii Czerwonej w chwili rozpoczęcia II wojny światowej istniały specjalne pancerne brygady uderzeniowe. Posiadały na uzbrojeniu T–28, czołgi ogniowego wsparcia piechoty, i T–35, czołgi szczególnego wsparcia. W perspektywie T–28 i T–35 miały zostać zastąpione przez KW–1 i KW–2, które opracowano, wyprodukowano i zaczęto dostarczać do jednostek. Radzieckie dowództwo miało jak wzmacniać dywizje strzeleckie, gdy było to konieczne. A niemiecka armia nie posiadała ani czołgów uderzeniowych, ani specjalnych formacji, wyznaczonych do ogniowego wparcia piechoty na głównych kierunkach uderzeń. Tak, niemiecka dywizja piechoty mogła zostać wzmocniona czołgami. Ale tylko w teorii.

2. A teraz, kiedy już wiemy, że T–26 jest czołgiem s t r z e l e c k i c h dywizji, spróbujmy spojrzeć na niego z innej strony. I tu wszystkie jego widoczne wady nagle stają się zaletami.

Słaby silnik? Dobrze. Ale można go nazwać i inaczej: oszczędny. Wyobraźcie sobie, że na froncie o długości 2 tysięcy kilometrów na najważniejszych kierunkach walczą wasze potężne formacje pancerne, a oprócz nich jeszcze na całym froncie macie dwieście strzeleckich dywizji i w każdej z nich własny batalion pancerny. Paliwa na wojnie zawsze brakuje. A tu, oprócz potężnych pancernych grup, trzeba zaopatrywać dodatkowo 200 samodzielnych batalionów pancernych dywizji strzeleckich. Problem polega nie tylko na tym, że brakuje paliwa. Tu jeszcze istnieje problem z transportem. W jaki sposób do 200 batalionów porozrzucanych po olbrzymim froncie dostarczyć paliwo? W tym konkretnym przypadku, dla tego czołgu silnik o małej mocy był bardziej pożądany niż superpotężny, ponieważ nie był żarłoczny. Ale mała prędkość! Dobrze. A gdzie mamy się śpieszyć? Jesteśmy w piechocie. Radziecka piechota, jak i niemiecka, przemieszczała się na nogach. T–26, poruszając się nawet nie z maksymalną, a ze średnią prędkością, i tak wyprzedzał piechotę. No to po co więcej? Teraz przypuśćmy, że dywizja jest w obronie. Jej front 20–30 km. Batalion pancerny — w rezerwie, na tyłach — 5–7 km od frontu. Po wezwaniu batalion mógł w ciągu kilku minut znaleźć się na linii frontu, jeżeli jego pomoc była potrzebna bezpośrednio w środku szyku bojowego. Ale i do dowolnej flanki też nie jest daleko. Więc prędkość ten czołg też miał wystarczającą. Przyjemne zajęcie — szukanie wad. W czołgu T–26 kremlowscy uczeni znaleźli ich masę. A ja, gdy prześmiewcy szydzą z radzieckich czołgów piechoty T–26, proponuję: porównajmy! Radziecki czołg ma słabiutki silnik? Prędkość niewystarczającą? Pancerz „z dykty”? Przypuśćmy. A niemiecki czołg piechoty jaki ma silnik? Jaki pancerz? Jaką armatę, ile karabinów? No właśnie. Czołgi z wadami są lepsze niż całkowity brak czołgów. Radziecka piechota ma wadliwy czołg, a niemiecka — żadnego. Stalin ma dla piechoty „zły” czołg, ale Hitler i takiego nie ma. O radzieckim czołgu piechoty mówią „przestarzały”, ale nie precyzują w porównaniu z czym. Ponieważ nie ma z czym porównywać. Nie było w niemieckiej armii odpowiedników.

I jeszcze: T–26 to przecież jedynie d o d a t e k. To, można powiedzieć, pomoc dla głównej pancernej siły.

3. Armia Finlandii w zimie 1939–1940 roku używała brytyjskich Vickersów z dużym powodzeniem. Niezależnie od tego, że miały słabiutkie armaty kalibru 37 mm. I żaden radziecki generał nie mówi, że Vickersy z armatą kalibru 37 mm w 1940 roku były przestarzałe. Jak więc mogły nasze T–26 do 1941 roku się zestarzeć? Podstawa obrony armii fińskiej to linie umocnień inżynieryjnych, osłaniane ogniem stałych żelbetowych stanowisk ogniowych, dobrze wkomponowanych w teren i zamaskowanych. A pomiędzy nimi koczują lekkie Vickersy: wystrzelił z ukrycia i znieruchomiał, w nocy zmienił stanowisko i znowu czeka na ofiarę. Jak snajper. Gdyby Armia Czerwona w 1940 roku wzdłuż zachodniej granicy stworzyła nieprzerwaną linię okopów i zapór inżynieryjnych i wykorzystała swe „przestarzałe” T–26 jako ruchome i stałe punkty ogniowe, to przełamanie tej obrony byłoby niemożliwe. Szczególnie gdyby linia transzei opierała się o potężne żelbetowe rejony umocnione Linii Stalina. T–26 możecie nazywać przestarzałymi, ale nic to nie zmieni, ponieważ 200 strzeleckich dywizji z przestarzałymi czołgami jest lepsze niż 200 dywizji strzeleckich bez czołgów. Piechota z czołgami jest zawsze silniejsza niż piechota bez czołgów. W każdym rodzaju walki: w obronie, w kontrataku, w natarciu, podczas przerwania obrony, podczas pościgu za przeciwnikiem, w każdej innej sytuacji lepiej jest być z czołgami niż bez nich. Własny, a nie dodany, samodzielny batalion pancerny w rękach dowódcy dowolnej radzieckiej dywizji strzeleckiej był jak karta atu. W każdej sytuacji krytycznej batalion pancerny służył jako stalowy szkielet, dookoła którego można było zorganizować każdy rodzaj działań bojowych. Przeciwpancerna obrona radzieckich dywizji pancernych była zaiste nie do przebicia. Każdy dowódca batalionu miał własny przeciwpancerny pluton — dwa przeciwpancerne działa kalibru 45 mm, które na pierwszym etapie wojny, do Stalingradu włącznie, mogły walczyć z dowolnymi niemieckimi czołgami. Dowódca batalionu podczas walki posyłał te działa na najbardziej

niebezpieczne kierunki, aby pomóc tej swojej kompanii, która była w najgorszej sytuacji. Oprócz tego dowódca każdego pułku strzeleckiego miał własną przeciwpancerną baterię — 6 takich samych dział. Nie dzielił je po równo między swoimi batalionami, a w krytycznej chwili walki posyłał na najbardziej zagrożony odcinek, aby pomóc temu batalionowi, na który przeciwnik skierował swoje główne uderzenie. Oprócz tego dowódca dywizji miał własny, czyli organiczny, przeciwpancerny dywizjon — 18 takich samych dział. I też nie dzielił tych dział pomiędzy swoje pułki strzeleckie, a czekał, aż ukształtuje się kierunek głównego uderzenia przeciwnika. I dopiero po rozpoznaniu, gdzie jest najgoręcej, rzucał tam swój przeciwpancerny dywizjon. Ogółem w każdej radzieckiej dywizji strzeleckiej były 54 przeciwpancerne działa: 18 w rękach dowódców dziewięciu strzeleckich batalionów, 18 w rękach dowódców trzech pułków strzeleckich i 18 w rękach dowódcy dywizji. Taka organizacja pozwalała nie rozpraszać armat przeciwpancernych na froncie dywizji, ale konsekwentnie koncentrować je na tym kierunku, który na danym etapie był najbardziej istotny. Ponadto dowódcy pułków strzeleckich wykorzystywali przeciwko czołgom pułkowe armaty kalibru 76 mm, a dowódca dywizji — dwa pułki artylerii dywizyjnej. Na uzbrojeniu tych pułków między innymi znajdowały się działa Grabina kalibru 76 mm. Część w pierwszych miesiącach wojny została zdobyta przez niemiecką armię i była w pierwszym okresie najpotężniejszymi niemieckimi przeciwpancernymi działami. Niczego podobnego ani niemiecka, ani żadna inna armia w tym czasie nie miała. A oprócz całej tej artylerii każdy dowódca radzieckiej dywizji strzeleckiej mógł w krytycznym momencie przesunąć na zagrożony kierunek swój samodzielny batalion pancerny — 54 czołgi T–26. T–26 to działo przeciwpancerne kalibru 45 mm, ale samobieżne, z karabinami maszynowymi, osłonięte pancerzem, nieważne, że lekkim. Prawie 200 radzieckich strzeleckich dywizji z czołgami (powtarzam: oprócz potężnych pancernych grup) mogło stać się bardzo poważną siłą w przypadku nagłego niemieckiego ataku. Dzięki własnym czołgom każda

dywizja strzelecka mogła w każdym miejscu szybko zorganizować obronę nie do przebicia, wykorzystując T–26 jako samobieżne przeciwpancerne działa, ustawiając je w zasadzki, wykorzystując jako okopane w ziemię stałe punkty ogniowe albo jako ruchomą przeciwpancerną rezerwę. Ale tak się nie stało. Najwyższy czas zapytać: dlaczego? I oto nadeszła pora, żeby znaleźć winnego. W lecie 1941 roku nagle się okazało, że radzieckie dywizje strzeleckie nie posiadają własnych czołgów T–26. I nie ma w ich składzie własnych batalionów pancernych. Zawsze były, ale zabrakło ich, kiedy wybuchła wojna. Piechota została bez czołgów. Jak coś takiego mogło się wydarzyć? Gdzie się podziały? Czyja to wina? Pytać należy nie mnie. A Wielkiego Dowódcę. Ale nikt wodza takim pytaniem nie zaskoczył. A on sam tę kwestię ominął. Problem nie polega na tym, że T–26 był złym czołgiem, a na tym, że wiosną 1941 roku na rozkaz G. Żukowa zabrano wszystkie czołgi T–26 z radzieckich dywizji strzeleckich. I wykorzystano je niezgodnie z przeznaczeniem. O tym przestępstwie przeciwko Armii Czerwonej Żukow nie chciał wspominać. I refleksji na ten temat nie miał. Wygodniej mu było nazwać wiele tysięcy radzieckich czołgów lekkimi i przestarzałymi i na tym zamknąć dyskusję.

ROZDZIAŁ 92. I JESZCZE RAZ O CIĘŻKICH CZOŁGACH Na uzbrojeniu Wehrmachtu były również zdobyczne czołgi. Z wyjątkiem rosyjskich czołgów reszta była całkowicie przestarzała i nie stanowiła żadnej bojowej wartości dla frontu912. GENERAŁ MAJOR B. MULLER–HILLEBRAND

1. Ocenić rolę ciężkiego czołgu w walce jest dość łatwo. Wyobraźcie sobie krwawą zadymę w koszarach. Walczą wszyscy jak jeden. Ze zmiennym powodzeniem. Raptem, jak uczy nauka wojenna, w decydującym momencie pojawia się wesoły żołnierz z łomem. I następuje przełom. Natychmiastowy. Przełomowi w walce towarzyszą liczne złamania obojczyków i żeber. Zbuntowane koty z krzykiem się rozpierzchają, a żołnierz, zasmakowawszy w boju, z chrzęstem i trzaskiem radośnie rozbija czaszki. W przybliżeniu to samo odbywa się na polu bitwy: jeżeli pojawił się ciężki czołg, to średnie i lekkie czołgi przeciwnika powinny unikać potyczki. Przecież to rozjuszony słoń, który przebije kłami brzuch każdemu zwierzęciu, które odważy się wdać z nim w bójkę. To profesjonalny hokeista, który wyrzuci za bandę cherlawego amatora, jeżeli temu przyjdzie do głowy się zmierzyć. To bokser wagi ciężkiej, który pierwszym uderzeniem wybije zęby narwańcowi z każdej innej kategorii wagowej. Ciężki czołg to kawał chłopa. Z łomem. I tu nie ma rady... Chyba że jest inny łom. Przez dziesięciolecia kremlowscy ideolodzy opowiadali swojemu okłamanemu ludowi i całej postępowej ludzkości zadziwiające historie na 912

—

Suchoputnaja armija Giermanii 1933–1945, tom 3, Wojenizdat, Moskwa 1976, s. 164.

temat „nieprzygotowania” Armii Czerwonej do wojny. Ale oto problem: 22 czerwca 1941 roku Armia Czerwona miała siedem razy więcej czołgów niż Wehrmacht. Oprócz przewagi ilościowej — dodatkowo przytłaczająca jakościowa. Niemcy, jak powszechnie wiadomo, były do dużej wojny nieprzygotowane. Jeden z licznych aspektów tego przygnębiającego nieprzygotowania to całkowity brak ciężkich czołgów. 21 czerwca 1941 roku Armia Czerwona miała 711 ciężkich czołgów KW i 59 T–35913. To samo źródło wskazuje, że 21 czerwca Związek Radziecki miał dokładnie 1400 czołgów T–34/76. O nich mowa będzie później. A póki co wyobraźmy sobie ulicę, gdzie nie ma jak się wyminąć. Tu zderzyliśmy się z nimi zażarcie: my mamy, pomimo całej reszty, 770 facetów z łomami, oni — żadnego. Nasza armia jest uzbrojona, a hitlerowcy bezbronni. 770 ciężkich radzieckich czołgów przy całkowitym ich braku u przeciwnika to absolutna jakościowa i ilościowa przewaga w najgroźniejszym orężu wojny lądowej. Niczego straszliwszego od ciężkiego czołgu nikt na świecie wówczas nie miał, podobnie zresztą jak i ciężkich czołgów. Samolot nadleciał, postrzelał, zrzucił bomby, zrobił swoje i odleciał. A oto czołg! W odróżnieniu od najgroźniejszego samolotu i od najbardziej przerażającego działa czołg może nie tylko zabijać, ale i zdobywać terytorium. I je utrzymywać, choć krótko. Przyjemnie jest walczyć przy użyciu ciężkich czołgów, kiedy się wie, że adwersarz ich nie ma. Już dzięki świadomości tego faktu rozsypują się wszystkie teorie marksistowsko–hitlerowskich ideologów o technologicznym zacofaniu Związku Radzieckiego, o umysłowej i fizycznej niepełnowartościowości rosyjskiego człowieka. Oprócz tego, że Stalin miał 770 ciężkich czołgów, w Związku Radzieckim została uruchomiona ich masowa produkcja. 1942 czerwca wojna nie skończyła się, a dopiero rozpoczęła. Do wieczora tego dnia radziecki przemysł zwiększył liczbę ciężkich czołgów. I następnego dnia też. Mijały dni, tygodnie, miesiące, radzieckie fabryki dodawały dziesiątki, setki, a później tysiące ciężkich czołgów do tych, które znajdowały się na uzbrojeniu Armii Czerwonej w chwili niemieckiej napaści. A niemiecki 913

— Bojewoj i czislennyj sostaw Woorużonnych sił SSSR otieczestwiennoj wojny, „Statisticzeskij sbornik”, nr 1, 22 czerwca 1941.

w

pieriod

Wielikoj

przemysł nie miał nic w zanadrzu: w 1941 roku w Niemczech ciężkiego czołgu nie było ani na uzbrojeniu armii, ani w masowej produkcji, ani jako modeli doświadczalnych, a jedynie jako śmiałe zamiary. Pierwsze pojedyncze modele niemieckich ciężkich czołgów pojawiły się na froncie dopiero pod koniec 1942 roku. Jak się mają zachować kremlowscy mędrkowie w tej sytuacji? Jak udowodnić przewagę wyższej teutońskiej rasy nad tępymi, pijanymi i leniwymi Iwanami?

2. Ciężkie, średnie i lekkie czołgi można sobie wyobrazić jako medale olimpijskie: złote, srebrne, brązowe. Osiągnięcia w uczciwej walce olimpijskiej można oceniać według różnych metod. Najprostsza: policzyć, kto, jakich i ile medali zdobył. Porównać wyniki. Użyjemy tej metody w naszym przypadku. Ciężkie czołgi niech będą złotem: Związek Radziecki — 770. Niemcy — 0. Teraz liczymy średnie czołgi. Armia Czerwona ma 1400 T–34 i 481 T–28. Armia niemiecka na wschodnim froncie — 965 PzKpfw III, 439 PzKpfw IV i 250 dział samobieżnych na podwoziu PzKpfw III. Ogółem srebro: Związek Radziecki — 1881. Niemcy — 1654. I jeszcze nie zapomnijmy, że w czerwcu 1941 roku na radziecko– niemieckim froncie 264 czołgi PzKpfw III były z pierwszych serii. Uzbrojone w armaty kalibru 37 mm. Ważyły mniej niż 20 ton. Kremlowska propaganda zapisała je do rubryki „ciężkie i średnie czołgi”. Ale ani według kategorii uzbrojenia, ani masy bojowej nie były one średnie. Tym bardziej ciężkie. Jeżeli szacować sprawiedliwie, to wynik średnich czołgów powinien być taki: Związek Radziecki — 1881.

Niemcy — 1390. Dobrze, zapiszmy i czołgi uzbrojone w armaty kalibru 37 mm do kategorii średnich. Ale nie zapominajmy, że najnowsze PzKpfw III wyposażone w armatę kalibru 50 mm, a również PzKpfw IV i działa samobieżne z krótkolufowymi armatami ani według kategorii uzbrojenia, ani opancerzenia, ani mocy silników, ani resursu nie mogły dorównać radzieckim czołgom — T–34 i T– 28. Do rubryki „średnie i ciężkie” oficjalni kremlowscy ideolodzy zazwyczaj wpisują jeszcze tak zwane „35–tonowe” i „38–tonowe”914 czołgi. Ale ten, kto interesuje się wojną, wie: te czołgi nie były ani średnie, ani ciężkie. Teraz spójrzmy na brąz. Armia Czerwona miała 10 026 T–26, 7596 BT, 3737 pływających czołgów T–37A, T–38 i T–40. A niemiecka armia miała 180 PzKpfw I, 746 PzKpfw II i 772 zdobyczne czeskie czołgi. Ogółem liczba lekkich czołgów: Związek Radziecki — 21 359. Niemcy — 1698. Jeżeli nawet wykluczymy z tej kategorii czołgi pływające, to i wówczas radziecka przewaga w lekkich czołgach jest d z i e s i ę c i o k r o t n a. Przy tym PzKpfw II, uzbrojony w armatę kalibru 20 mm oraz zdobyczne czeskie czołgi, uzbrojone w armaty kalibru 37 mm, nadawały się tylko do walki z radzieckimi lekkimi czołgami. PzKpfw I, uzbrojony w karabin, nawet do tego się nie nadawał. A 17 622 BT i T–26 mogły walczyć z k a ż d y m niemieckim czołgiem w 1941 roku. Ogólnie obraz jest następujący: W ciężkich czołgach radziecka przewaga jest absolutna. W średnich — przytłaczająca jakościowa przy pewnej ilościowej. W lekkich — przytłaczająca ilościowa i jakościowa. W pływających — absolutna.

914

— PzKpfw 35(t), uzbrojenie: armata kalibru 37mm + 2 karabiny maszynowe, opancerzenie 8– 25mm, silnik 120 KM, zasięg 190 km. PzKpfw 38(t), uzbrojenie: armata 37 mm + 2 karabiny maszynowe, opancerzenie do 50 mm, silnik 125 KM, zasięg 230 km. W Polsce i na Zachodzie oba są klasyfikowane jako lekkie [przyp. J. K.].

3. Można medale olimpijskie liczyć według innego systemu: wymienić ogólną liczbę i dodać: w tym tyle a tyle złota. Niektórzy badacze określają ogólną liczbę radzieckich czołgów na 25 508. I nawet więcej. Zgadzam się z tym. Ale żeby nie posądzono mnie o przesadę, wyznaczam liczbę radzieckich czołgów minimalnie, a niemieckich na wschodnim froncie maksymalnie, według najbardziej hojnej oceny Żukowa. Ogółem: Związek Radziecki — 24 010. Niemcy — 3 712. W tym złota... Tę kwestię już omawialiśmy. Nie bądźmy złośliwi. Czy można wymyślić jeszcze jakiś system porównania mocy pancernej? Można. I wymyśliły go kremlowskie błazny. Ten system składa się z kilku sztuczek. Pierwsza sztuczka. Nie porównywać liczby ogółem, a po prostu powiedzieć: oni mają tyle, a my małe przestarzałe. Druga sztuczka. Lekkie czołgi wyrzucić ze statystyk, tak jak robi to „Krasnaja zwiezda” (25 marca 2006), porównując radzieckie BT i T–26 z niemieckimi lekkimi czołgami: „Owszem, według podstawowych parametrów są one lepsze niż niemieckie lekkie T–I i T–II. Ale to są tylko lekkie czołgi” Właśnie tak. Lekkie czołgi jakie są, każdy widzi. Po co je w ogóle liczyć? Chwilę, PzKpfw I miał gaźnikowy silnik o mocy 57 KM i uzbrojony był w karabiny maszynowe, a BT–7M miał diesla o mocy 500 KM i uzbrojony był w armatę kalibru 45 mm. Ale Ministerstwo Obrony Rosji ciągle to samo: lekkie się nie liczą. I oto 21 tysięcy lekkich czołgów Ministerstwo Obrony Rosji skreśla jednym zdaniem: jaki z nich pożytek? Liczymy tylko średnie i ciężkie! Trzecia sztuczka. Liczyć średnie i ciężkie czołgi, ale nie oddzielnie, a razem. Chłopi z łomami i bez nich znajdują się w jednej kategorii jako równi sobie.

Do tej kategorii dodają radziecki ciężki KW–2 (masa 52 tony, armata kalibru 152 mm, masa pocisku 48,6 kg) i niemiecki PzKpfw III Ausf F (masa 19,5 tony, armata kalibru 37 mm, masa pocisku 0,68 kg). Zapisujemy dla nas jedynkę. I dla nich jedynkę. Niby to są czołgi jednej klasy. Jakby różnica między nimi nie była widoczna. Najcięższy niemiecki czołg w lecie 1941 roku, PzKpfw IV Ausf F, ważył 22,3 tony. Pierwsze modele trafiły do armii w kwietniu 1941 roku. Miał krótkolufową armatę kalibru 75 mm i dwa karabiny maszynowe. A u nas w lipcu 1939 roku zakończono produkcję T–35 — trzy armaty i siedem karabinów maszynowych. Pocisk z armaty kalibru 75 mm osiągał prędkość początkową 555 m/s, o czym niemieccy konstruktorzy w tamtych czasach mogli tylko marzyć. Pod względem pancerza i mocy silników wycofane z produkcji T–28 i T– 35 też znacznie przewyższały niemieckie czołgi, które dopiero zaczęły trafiać do jednostek. Ale dla nas — jedynkę. I dla nich też. Zrównoważyliśmy. Czwarta sztuczka. Niemcom policzyć wszystkie czołgi, włącznie z tymi, które były w rezerwie i do teatru działań bojowych dopiero co wkraczały albo zamierzały wkroczyć, a u nas — tylko ciężkie i średnie, ale nie wszystkie, tylko najnowsze modele. Na dodatek nie wszystkie ciężkie i średnie najnowszych modeli, a tylko te, które znalazły się przy słupach granicznych. I oto wynik: w Niemczech 3712 czołgów, w Związku Radzieckim — 1800. To wydrukowano w książce, której anonimowi autorzy składają podziękowania za pomoc generałowi armii M. Gariejewowi, generałowi pułkownikowi J. Gorkowowi, generałowi majorowi J. Sołnyszkowowi, J. Muchinowi, A. Łanszczikowowi, G. Baranowskiemu, G. Iwanickiemu i jeszcze całemu lęgowi równie szacownych luminarzy nauki. I zadowoleni luminarze zgadzają się z tym. I kiwają mądrymi głowami. I nie protestują. Dla nich najważniejsze jest wychowanie patriotyczne młodego pokolenia. Najważniejsze to opowiedzieć całemu światu prawdę o niepełnowartościowości narodów Związku Radzieckiego.

4.

Szef Sztabu Generalnego, generał armii Kwasznin narysował nieco inny, ale równie smutny obraz: latem 1941 roku w niemieckiej armii ciężkich i średnich czołgów było półtora raza więcej niż w Armii Czerwonej915. W celu osiągnięcia tak sensacyjnego wyniku szef Sztabu Generalnego Rosji wykorzystał omawianą, od dawna wypracowaną metodę falsyfikacji: — nie wymienił łącznej liczby czołgów w radzieckiej i niemieckiej armii; — całkowicie wyrzucił ze statystyk lekkie czołgi; — ciężkie i średnie czołgi wrzucił do jednego worka, tworząc iluzję, że niby Hitler też w jakimś stopniu był przygotowany do wojny, że i w jego armii były ciężkie czołgi. Najistotniejsze jest to, że ogłaszając przewagę Niemiec w ciężkich i średnich czołgach, szef Sztabu Generalnego Rosji pominął szczegóły. Nie powiedziałby: takiego typu — tyle, a takiego — tyle. Przecież od tego generalskie dzieło tylko by zyskało. Lud by pochwalił: oto Rosja powoli odstępuje od ignorancji i nieuctwa Żukowa, oto i u nas pojawiają się wykształceni dowódcy. Swoją tezę potrafią udowodnić. Ale obywatel wysoki naczelnik według poziomu wiedzy wojskowej znajduje się wciąż na tym samym haniebnym szczeblu, co marszałek Żukow. Wykorzystuje wciąż te same sztuczki ulicznych kuglarzy, za których pomocą Żukow szkodził własnemu ludowi. Dlaczego obywatel wysoki naczelnik leci po łebkach, nie skupiając się na szczegółach? Dlatego że jego sprytne dzieła są zbyt subtelne i kruche. Ledwo dotkniesz, cała konstrukcja runie. Wyznaję, że po zapoznaniu się z obliczeniami generała Kwasznina stwierdziłem, iż szef Sztabu Generalnego Rosji po prostu powtarza wymysły Goebbelsa. Ależ nie! Kwasznin pobił Goebbelsa na głowę. Goebbels wiedział, że w 1941 roku Rzesza ciężkich czołgów nie miała w ogóle, a pod koniec 1942 pojawiły się dopiero pierwsze egzemplarze, które można było policzyć na palcach jednej ręki. Goebbels dbał o swoją opinię: raz skłamałeś, to drugi raz nikt ci nie uwierzy. Dlatego, w obawie przed posądzeniem o skrajną bezczelność, nigdy nie mówił, że w pierwszym okresie wojny Niemcy miały 915

—

„Krasnaja zwiezda”, 22 czerwca 2001.

ciężkie czołgi. A generał Kwasznin nie musi dbać o opinię. Jego opinia została ustalona raz na zawsze. Obywatelu naczelniku, to pytanie zadawałem już wiele razy. Korzystając z okazji, pytam osobiście. Wytłumaczcie ludowi: jak Niemcy mogły posiadać półtora raza więcej średnich i ciężkich czołgów niż Związek Radziecki, skoro ciężkich Niemcy nie miały w ogóle?

5. Choćby żonglowano liczbami, choćby obrzucano radzieckie czołgi łajnem, od okrąglutkiego zera w rubryce „niemieckie czołgi ciężkie” nie można uciec. I to zero przez dziesięciolecia nie dawało spokoju uczonym głowom. I wielu ruszyło na poszukiwania naukowe, aby odnaleźć cokolwiek, aby jakoś to zero przykryć. Szczęście uśmiechnęło się do badacza, któremu wróżę błyskotliwą karierę. Nazywa się B. Pierieslegin. Zaskoczył świat rewelacją: w 1941 roku Hitler miał ciężkie czołgi! Jakie mianowicie? Zdobyczne francuskie Char B– 1bis! Hurra! Kto szuka, ten znajduje! Sensacja natychmiast przekroczyła ocean i wywołała prawdziwą euforię w kręgach poważnych historyków. A jakże inaczej: nareszcie udało się udowodnić, że Hitler mimo wszystko do wojny też się trochę przygotowywał. I oto Ministerstwo Obrony Rosji zamawia u szacownego historyka z Chicago cykl artykułów o radzieckich czołgach. I wspaniały badacz z miejsca wysyła do Ministerstwa Obrony Rosji olbrzymie traktaty o całkowitym nieprzygotowaniu głupich ruskich Iwanów do wojny, o miażdżącej przewadze rasy teutońskiej. I centralny organ Ministerstwa Obrony Rosji to wszystko drukuje. Wśród licznych zadziwiających odkryć rasisty z Chicago znalazło się i takie: „To oznacza, że «mitotwórcy», delikatnie mówiąc, są w błędzie, a ich oponenci mają rację, twierdząc, że w chwili ataku na ZSRR faszyści mieli ciężkie czołgi. I w rzeczy samej ogólna liczba ciężkich i średnich czołgów w przygranicznych jednostkach ZSRR nie dorównywała niemieckim”. I od razu daleki uczony zza oceanu wykonuje hymn na cześć francuskich czołgów Char B–1bis, które zostały zdobyte przez armią niemiecką w 1940

roku: „Uzbrojone w armaty kalibru 75 mm i 47 mm, z opancerzeniem 60 mm na całym korpusie, były wykorzystywane pod nazwą PzKpfw B1(f). Takich czołgów Niemcy zdobyli około 400. Wykorzystywano je na wschodnim froncie, między innymi jako czołgi z miotaczami ognia”916. Kiedy tylko to epokowe odkrycie zostało wydrukowane w gazecie „Krasnaja zwiezda”, pałeczkę natychmiast przejęli szacowni historycy zza oceanu. System ten działa na zasadzie dwóch luster. Odbijają się nawzajem, tworząc złudzenie nieskończoności. Dla Ministerstwa Obrony Rosji wygodne jest powoływanie się nie na jakiegoś tam Pierieslegina, a na mędrców zza oceanu: spójrzcie, na całym świecie szacowni uczeni są tego zdania. A dla amerykańskich badaczy korzystne jest powoływanie się nie na swojego domorosłego znawcę z Chicago, a na Ministerstwo Obrony Rosji: Rosjanie sami przyznają, że są niepełnowartościowi, sami są świadomi całkowitej przewagi nad sobą wyższej rasy i głoszą to otwarcie na cały świat. Te materiały dostaliśmy z Moskwy! Z pierwszej ręki! Z Ministerstwa Obrony Rosji. Po każdym przekroczeniu oceanu sensacja przybiera na sile. Zaczęło się od niedużego artykuliku prywatnej osoby, wspięło się na poziom oficjalnej opinii resortu obrony Rosji i teraz zostało powszechnie zaakceptowaną na całym świecie, naukowo potwierdzoną prawdą. Obywatelu ministrze, dopóki niemieckie czołgi ciężkie wychwalali wszelkiej maści sprzedajni Pieriesleginowie i wtórujący im znawcy z Chicago, milczałem. Nas już uprzedzał klasyk: a z głupcem nie wdawaj się w spór917. Ale skoro takie bzdury opowiada teraz centralny organ Ministerstwa Obrony, dając pożywkę oszczercom i łotrom zza oceanu, pozwólcie, że wskażę pewne nieścisłości. Z tekstu wydanego przez podległe wam pismo wynika, że Niemcy zdobyli około 400 francuskich ciężkich czołgów i wszystkie je wykorzystali na froncie wschodnim. Przeczytajmy cytaty jeszcze raz — nie ma mowy o tym, że na wschodnim froncie wykorzystano część tych czołgów. Z tekstu ewidentnie wynika, że wykorzystywano wszystkie 400. I to od samego początku wojny.

916 917

— —

„Krasnaja zwiezda”, 25 marca 2006. Aleksander Puszkin — przekład Juliana Tuwima [przyp. tłum.].

We Francji rzeczywiście wyprodukowano 36 czołgów Char B–1 i 362 Char B–1bis. Ale nie wszystkie zostały zdobyte przez wojska niemieckie i nie wszystkie nadawały się do remontu. Czołgów tego typu, które nadawały się do dalszego wykorzystania, Niemcy zdobyli 161. Niektóre z nich później walczyły i na radzieckim terytorium. Ale było ich tu nie 400, a 12. I pojawiły się one na radzieckiej ziemi nie w 1941 roku, a w kwietniu 1942 roku. Ośmielam się zameldować, obywatelu ministrze, że w te czołgi została wyposażona 223. Samodzielna Kompania Pancerna. Całą teczkę materiałów na temat tej kompanii możecie uzyskać w niemieckim archiwum wojennym we Fryburgu. Jestem przekonany, że wśród zdobytych niemieckich wojennych archiwów, które są przechowywane w Podolsku, również można odnaleźć sporo ciekawego. Jeżeli nie macie czasu na zajmowanie się archiwami, polecam książkę Encyclopedia of German Tanks of World War Two, AAP, Londyn 1978, s. 214. 12 czołgów tego typu nie wpisuję do statystyk dlatego, że spieramy się o przyczyny klęski 1941 roku. Jeżeli ktoś życzy sobie porównywać radziecką potęgę wojskową z tym, co miał Hitler prawie rok po rozpoczęciu radziecko– niemieckiej wojny, to w tym przypadku 12 zdobycznych czołgów Char B– 1bis należy porównać z tym, co miał Stalin 21 czerwca 1941 roku, wraz z radzieckimi czołgami ciężkimi, które zostały zbudowane do kwietnia 1942 roku.

6. Teraz zwrócimy nasze przenikliwe spojrzenie na ciężki francuski czołg. Niemcy zachowali nazwę czołgu Char B–1, a Char B–1bis nazwano B–2. Jeżeli przeczytać wyznania życzliwego zza oceanu, to ukazuje się nam coś bardzo potężnego. Nasz KW ma jedną armatę kalibru 76 mm, a groźny francuz jedną armatę prawie takiego samego kalibru — 75 mm, jeszcze jedną — 47 mm, i na dodatek miotacz ognia. I pancerz, nie tylko czołowy, ale cały, ma grubość 60 mm. Tutaj mogliby nam jeszcze podać moc silnika. Ale odkrywca zza oceanu z jakiegoś powodu to przemilczał. I na zdjęcie można by popatrzeć, ale i tego „Krasnaja zwiezda” nie umieściła. A przecież lepiej raz zobaczyć ten cud francuskiej techniki, niż sto tysięcy razy usłyszeć zamorskie trele.

Dlatego sami zdobądźmy wizerunek badanego obiektu. I oceńmy go. Co widzimy? Widzimy przede wszystkim przedpotopowe zawieszenie, ewidentnie w spadku po czołgach I wojny światowej. I nie jest to dziwne. Po tamtej wojnie Francja spoczęła na laurach. Jej marszałkowie zostali obwołani bohaterami narodowymi. Ich autorytet lśniącym szczytem sięgał nieba. I na tym polegał problem. Generałowie–zwycięzcy zawsze przygotowują się nie do przyszłej wojny, a do minionej. Na dodatek się nie śpieszą. Od 1918 roku we Francji uzgadniano wymagania co do przyszłego czołgu. Wymagania te zostały ostatecznie ustalone ze wszystkimi zainteresowanymi instancjami dopiero w 1927 roku. Ale to wcale nie oznacza, że odzwierciedlały postępowe poglądy 1927 roku. Odzwierciedlały poglądy 1917 roku. Co w 1917 roku przeszkadzało francuskim strategom rozbić niemiecką armię? Karabiny maszynowe. Co jest potrzebne w przyszłości? Maszyna, która będzie szła wprost na karabin maszynowy i z bliska go ostrzela, otwierając drogę piechocie. Tak i zdecydowano. Z zewnątrz ten czołg najbardziej przypomina pierwsze brytyjskie czołgi: gąsienice opasują korpus. Różnica polega na tym, że Francuzi na swój cud przyprawili niedużą wieżę, o której zaraz będzie mowa. Co jeszcze widzimy? Widzimy dziwne gąsienice, których ogniwa mają wypchnięte na zewnątrz „poduszki”. Przyczepność do gruntu minimalna. Podczas pokonywania stoków i rowów czołg ślizgał się na miękkim gruncie. Zwróćmy uwagę i na nity. Tematu nie rozwijam. Kto rozumie, oceni. Co jeszcze? Dodatkowo bardzo dziwne rozmieszczenie uzbrojenia: armata kalibru 75 mm z bardzo krótką lufą nie w wieży, a w kadłubie. A nad nią nieduża wieża z armatą kalibru 47 mm i karabinem maszynowym. Długość lufy armaty kalibru 47 mm — 34 kalibry: brak powodów do zachwytu. Wadą wszystkich francuskich czołgów, z tym włącznie, była ciasna wieża na jedną osobę. Ta osoba jest i dowódcą, i celowniczym, i ładowniczym. I do tańca, i do różańca. W radzieckim najbardziej przestarzałym T–26, uzbrojonym w armatę kalibru 45 mm, pole walki obserwuje dwóch:

celowniczy — stale, dowódca — z przerwą na ładowanie. A we wszystkich francuskich czołgach w wieży jest jedna osoba: wystrzeliłeś i pilnuj, gdzie pocisk poleciał, potem odwróć się od celownika, załaduj armatę i znowu patrz w celownik, zastanawiaj się, co się zmieniło, gdy się odwróciłeś. W radzieckim czołgu celowniczy nie rozprasza się na ładowanie. Nim pocisk doleci do celu, celowniczy już jest gotów do oddania kolejnego strzału. W wieży francuskiego czołgu był dowódca. Nie tylko strzelał z armaty i karabinu, ale, jako dowódca, musiał udzielać wskazówek obsłudze głównej armaty, która znajdowała się w kadłubie. Jeżeli był równocześnie dowódcą oddziału, to musiał dowodzić też powierzoną mu jednostką. Ale to nie wszystko. Karabin w wieży nie był sprzężony z armatą. W najbardziej przestarzałym T–26 armata i karabin były sprzężone — wciskasz jeden przycisk, rąbnęło z armaty, drugi — z karabinu maszynowego. A tu karabin z jakichś powodów przesuwał się o 10 stopni na lewo i o 10 na prawo w stosunku do lufy armaty. Po co to, skoro i tak wieża obraca się o 360 stopni? W radzieckich T–28 i T–35 karabin też został zainstalowany niezależnie od armaty. Ale przecież w tych wieżach były po trzy osoby. Karabin maszynowy obsługiwał specjalnie do tego wyznaczony żołnierz. Tak więc armata i karabin mogły prowadzić ogień jednocześnie do jednego albo do różnych celów. A we francuskiej jednoosobowej wieży trzeba było obracać wieżę, a później jeszcze i karabin. Po co komplikować i bez tego bardzo złożony mechanizm? To arcydzieło wojennej techniki posiadało jeszcze jedną dziwną właściwość: główna armata kalibru 75 mm mogła strzelać tylko przed siebie. To działo miało bardzo krótką lufę. Spiesznie donoszę: 17 kalibrów. To nawet gorzej niż w niemieckich czołgach. Tam armata też była kalibru 75 mm, ale o długości 24 kalibrów. Jeżeli niemiecką nazywano kikutem i petem, to jak mamy tytułować tę piękność? Ale to nie koniec listy osobliwości. Smaczek jest taki: celowniczy głównej armaty mógł ją umieścić w pionie lub opuścić, ale nie mógł się przesuwać w poziomie. I co tu robić? Do tego przewidziano nader skomplikowany sposób celowania całym czołgiem. Celowniczy celował pionowo za pomocą

mechanizmu podnoszenia, a kierowca celował poziomo, ustawiając cały czołg ku celowi. Po II wojnie światowej Szwedzi zrealizowali podobny pomysł, pionowo i poziomo celowanie odbywało się całym korpusem czołgu. Ale zrobiono to na bazie technologii lat 60. Ani dalszego rozwoju, ani rozpowszechnienia ten system się nie doczekał. Francuzi z kolei budowali czołgi na bazie technologii lat 20. Z tego, delikatnie mówiąc, nic nie wyszło. Gdyby francuski czołg Char B–1bis pojawił się podczas I wojny światowej, to byłby bezcenny. I nie byłoby żadnych problemów z zastosowaniem bojowym: kierowca utrzymuje kurs wprost na strzelający karabin maszynowy wroga, a celowniczemu pozostaje tylko dokręcić pionowo. Strzelamy z bliska, prawie sobie pod nogi. Ale podczas II wojny światowej pojawiło się mnóstwo innych, dużo ważniejszych i niebezpieczniejszych celów. Główny — czołgi wroga. Przeciwnik musi tylko obrócić wieżę, a niezgrabny francuz musi obrócić się cały. A i z tego mało pożytku: krótka lufa plus skrajnie skomplikowany sposób celowania uniemożliwiały dokładne trafienie na stosunkowo większe odległości.

7. Ze zdobytych Char B–1 i B–2 Niemcy demontowali armatę kalibru 75 mm z powodu jej całkowitej bezużyteczności. Dla tych czołgów znaleziono następujące zastosowanie: — jako stały punkt ogniowy na wybrzeżu Atlantyku, w tym na zdobytych brytyjskich wyspach Guernsey i Jersey, które znajdują się blisko wybrzeża Francji; — jako wyposażenie tyłowych jednostek pancernych, których nie planowano w najbliższej perspektywie użyć w działaniach bojowych; w 1943 roku przyjęto te czołgi do uzbrojenia 21 Dywizji Pancernej, która została zniszczona w Afryce, ale była ponownie formowana w Normandii; — jako pomoc do szkolenia kierowców;

— jako ruchoma platforma dla haubicy kalibru 105 mm, którą umieszczano na kadłubie bez wieży; ogółem przerobiono 16 maszyn, wszystkie wykorzystano we Francji; — jako czołgi–miotacze płomieni; miotacz ognia instalowano zamiast armaty kalibru 75 mm. „Z powodu ograniczonych możliwości jednoosobowej wieży, a również z powodu niskich właściwości manewrowych te czołgi nie zostały przyjęte do uzbrojenia niemieckiej armii. Od 1942 roku, po zainstalowaniu w nich niemieckich radiostacji, czołgi te kierowano do tyłowych jednostek pancernych, głównie na zachód. Niektóre wykorzystano do szkolenia kierowców. Z takich maszyn zdejmowano wieżę. (...) Jedynymi przypadkami wykorzystania tych czołgów poza granicami Francji było wysłanie 223. Kompanii Pancernej do Rosji i przydzielenie 7 czołgów tego typu dywizji Waffen SS Prinz Eugen, która walczyła na Bałkanach”918. Tu najwyższy czas wspomnieć o silniku. Char B–1bis miał silnik gaźnikowy o mocy 300 KM. Ostatnie — 307 KM. Nasze BT–7 — 500, i my drzemy się na cały świat: lekki, przestarzały! BT–7M też miał 500 KM, ale diesla. A tu... 307 KM, silnik gaźnikowy. W najlepszym wypadku. I nikt nie krzyczy, że lekki i przestarzały, nawet nie szepcze. Wręcz przeciwnie: oto potęga! Oto dowód na niemieckie przygotowanie do wojny! Oto ciężki czołg! U nas do statystyk nie włącza się tysięcy czołgów z silnikami o mocy 500 KM, jako niewartych uwagi, a Hitlerowi wpisuje się czołg o słabiutkim sercu, czołg, którego nawet na froncie nie było w 1941 roku. A przecież jeszcze nie zaskoczyliśmy obywatela ministra pytaniem, ile ten ciężki ważył? Obywatelu ministrze, gotowi jesteście odpowiedzieć? Char B–1 ważył 25 ton, posiadał pancerz 40 mm. W Char B–1bis pancerz zwiększono do 60 mm, masa wzrosła do 32 ton. Według szeregu dobrze sprawdzonych źródeł — 31,5 tony. Kto, gdzie i kiedy czołg o masie 32 ton zaliczał do ciężkich? Przy tym należy pamiętać, że duża masa wcale nie jest równoznaczna z dużą mocą. Jeżeli facet waży 150kg, z tego nie wynika, że siły ma co 918

—

Encyclopedia of German Tanks of World War Two, AAP, Londyn 1978, s. 213.

niemiara. Francuskie czołgi miały archaiczną konstrukcję, masę wykorzystano nieracjonalnie, dlatego okazały się takie duże. A przecież duża masa to także rzecz względna. W Związku Radzieckim w tym samym czasie był na uzbrojeniu T–28. Pierwsze ważyły 25 ton, ostatnie — 32 tony. I nikt ich do ciężkich nie zalicza. I w ogóle do samego rozpadu Związku Radzieckiego nikt ich nie włączał do żadnych statystyk. Ale one są dużo potężniejsze od francuskich „ciężkich” czołgów. Ostatnie modele uzbrojone były w armaty o prędkości początkowej 555 m/s i strzelać mogły we wszystkich kierunkach, na 360 stopni. Siłą ognia ten czołg przewyższał francuskiego kuzyna. I montowano na nim pancerz do 80 mm. I silnik 500 KM. Ale T–28 — miniony etap. Zamiast niego od 1939 roku do seryjnej produkcji trafił T–34. Masa bojowa pierwszych — 26,5 tony. ostatnich — 32. I według każdych kryteriów francuski dinozaur nie mógł równać się z T–34. Najbardziej lekki, pierwszy model T–34/76 był dwukrotnie silniejszy niż przedpotopowy francuski „ciężki czołg”. Dlaczego więc nikt nie nazywa T–34 czołgiem ciężkim? W książce, do której objaśnienia napisał niejaki Pierieslegin, na stronie 524 zaczyna się rozdział „Średnie czołgi”. I tu — niemiecka Pantera, masa bojowa 45 ton. Dla opornych jeszcze dodano — średni czołg Pantera. A na poprzedniej stronie zaprezentowano zdobyczny francuski Char B–1bis i oświadczono: oto ciężki niemiecki czołg 1941 roku! Masa bojowa 32 tony! Oto prawdziwa twarz poważnej rosyjskiej nauki historycznej. Nareszcie udało się udowodnić, że 32 tony to ciężki czołg, a 45 ton — średni, czyli że 32 to więcej niż 45. W tejże książce są dane radzieckiego średniego czołgu T–34/85, masa bojowa 32 tony. Według Pierieslegina, 32 to jest dużo mniej (czy więcej?) niż 32. Jest też radziecki KW–1S — 42,5 tony. Pierieslegin mówi: to ciężki czołg. Ciężki okazał się lżejszy od średniej Pantery. Na stronie 527 — PzKpfw IIIAusfD/E, masa bojowa 19,5 tony. Też opisany jako średni. Obywatelu profesorze, czy czołgi o masie do 20 ton i masie 45 ton mogą znajdować się w jednej kategorii wagowej? I jeżeli czołgi o masie od 19,5 do

45 ton włącznie są średnie, to dlaczego czołg o masie 32 ton z tej kategorii wypada? Pierieslegin nie jest osamotniony. Odzwierciedla oficjalny punkt widzenia Rosyjskiej Akademii Nauk. Właśnie takie dane podaje się we wszystkich wydaniach akademickich. Gdzie tu logika? Komu są potrzebne takie sztuczki? Sztuczki potrzebne są propagandzie, a rosyjska nauka historyczna to jej gorliwa służka. Rozkazano udowodnić, że Hitler był przygotowany do wojny, że w 1941 roku miał ciężkie czołgi — i natychmiast nasi oficjalni historycy salutują i czołg o masie 32 ton nazywają ciężkim. Rozkazano na piśmie zwiększyć liczbę średnich czołgów w niemieckiej armii i oto nasi iluzjoniści od historii szerokim gestem czołg o masie 19,5 ton zaliczają do średnich. (A radziecki T–28, który miał nieporównywalnie wyższe charakterystyki bojowe i ważył 32 tony, wykreślają ze statystyk.) Rozkazano udowodnić, że w drugiej połowie wojny faszystom udało się stworzyć średni czołg, który przewyższał T–34 — i natychmiast historycy lekkich obyczajów bez trudu wam to udowadniają. W tym celu okrzyknięto średnim czołgiem Panterę ważącą 45 ton. Marksiści swoje podejście naukowe określili zawiłym słowem — dialektyka. W przekładzie na zrozumiały dla ludu język — dwójmyślenie.

ROZDZIAŁ 93. O BŁĘDNEJ KONCEPCJI Na wszystkie te pytania „nauka” nam nie odpowiada i nie może odpowiedzieć bez decydowania się na kastowe samobójstwo. Ponieważ odpowiedzieć to znaczy przyznać się do tego, że ta „nauka” kłamała świadomie, celowo i systematycznie919. IWAN SOLONIEWICZ

1. „Gęstość pól minowych osiągała cztery tysiące min na milę kwadratową”. W ten sposób centralny organ Ministerstwa Obrony Rosji opisuje przygotowania radzieckiej armii do prowadzenia operacji defensywnych na Łuku Kurskim latem 1942 roku920. Zaskoczymy ministra obrony Rosji pytaniem: po jaką cholerę trzeba ustawiać miny na mili kwadratowej? Wyobraźcie sobie, że mamy rozkaz zamknąć dostęp do jakiegoś terenu o powierzchni jednego kilometra kwadratowego. Na to wydano nam 100 ton drutu kolczastego. Jeden bok tej działki to kilometr, drugi, trzeci i czwarty — też kilometr. Całkowity obwód — 4 km. Podzielmy 100 ton i mamy 25 ton drutu na kilometr obwodu. Ale czy będzie jakiś nie do końca zdziecinniały minister oplatać drutem jak pajęczyną całą przestrzeń wewnętrzną w tym kilometrze kwadratowym? Teraz wyobraźmy sobie, że rozkazano nam utrzymać odcinek frontu o długości, powiedzmy, 10 km. Na to wydano odpowiednie środki. Pytanie: czy będziemy gdzieś oplatać jeden kilometr kwadratowy powierzchni drutem kolczastym? Oczywiście, że nie! Z drutu kolczastego zbudujemy zapory, żeby zatrzymać przeciwnika.

919 920

— —

I. Sołoniewicz, Warodnaja monarchija, Luczi Sofii, Mińsk 1998, s. 131. „Krasnaja zwiezda”, 22 kwietnia 2006.

Miny to też narzędzie do stworzenia bariery. Tak się zresztą nazywają — przeszkody minowe. Różnią się od drutu kolczastego tylko tym, że min nie widać, jak rzędów drutu na słupach. Oprócz tego miny nie tylko zatrzymują przeciwnika, ale też urywają mu ręce i nogi, zrywają gąsienice i wybijają dziury w czołgach, rozrywają w strzępy samochody, wozy i motory. I oto mamy zadanie utrzymać front o długości 10 km. Wydano nam między innymi 4000 przeciwpancernych i na przykład 12 000 przeciwpiechotnych min. Wybierzmy gdzieś kilometr kwadratowy i nafaszerujmy go minami. I jeszcze kolejny. A później zastanówmy się: a po co mamy bez sensu tracić takie dobro, skoro musimy utrzymać front? I jaki durny przeciwnik wejdzie na ten kilometr kwadratowy? Kiedy tylko saperzy wroga znajdą pole minowe, od razu postarają się określić jego granice. Te granice oznakują, mądrzy dowódcy umieszczą je na mapach i będą omijać. Otóż pola minowe to pasy. Mogą być szerokie lub wąskie, ciągłe albo z prześwitami, proste albo łamane, gęste albo rzadkie, przed linią obrony albo w głębi, ale mimo wszystko stawia się je, by były zaporą, barierą, przeszkodą. Więc wyobraźmy sobie, że nasza dywizja utrzymuje front o długości 20 albo 30 km. Na prawym skrzydle zaminowaliśmy kilometr kwadratowy. I na lewym. I jeszcze jeden pośrodku. Można i na swoich tyłach zaminować kilometr kwadratowy. A jaki ma to sens? Czy te kilometry zatrzymają przeciwnika? Czy zamierzamy ukrywać się za tymi kwadratami? A mila kwadratowa jest większa... Chwileczkę, a dlaczego akurat mila? Niemcy na Łuku Kurskim operowali kilometrami. Czerwoni dowódcy też. Jeżeli jakiś przybył na rączym koniu z wojny domowej, to operował wiorstami. Skąd się wzięły mile? Po przeczytaniu tego w ulubionej gazecie wojskowej najpierw pomyślałem, że jakiś marynarzyk tam się pojawił: łapy metrowe, pierś muszlami obrośnięta, reszta w kotwicach i syrenach. Ten, ma się rozumieć, mierzy Łuk Kurski milami morskimi. Pewnie u nich w marynarce minowano milami kwadratowymi. Chociaż po co? Nawet we flocie miny to broń zaporowa: nie puścić wroga tu albo nie wypuścić stamtąd. A na morzu i tak trzeba zamykać linię od punktu A do punktu B. Można w jednym rzędzie. Można w 20 rzędach. Ale mimo wszystko mamy coś podobnego do wąskich lub szerokich pasów. Albo odcinków pasów. Czy ja czegoś nie rozumiem?

Przekonajmy się. Może obecnie coś się zmieniło. Dlatego trzeba odnaleźć informator wydany w czasach bliższych wojny. Zgodny z wyobrażeniami tamtych czasów. Najlepsze, co udało mi się odszukać, to Morskoj slowar, t. 2, Wojenizdat, Moskwa 1959: „G ę s t o ś ć z a p o r y m i n o w e j ( p o l a m i n o w e g o) — średnia liczba min, przypadająca na jedną milę zapory minowej wzdłuż frontu”. No właśnie: wzdłuż frontu. I nie ma tu mil kwadratowych. No to dlaczego więc główna wojskowa gazeta Rosji plecie głupstwa o milach kwadratowych na Łuku Kurskim? Mnie ta kwestia bardzo zaintrygowała. A sprawa była całkiem prosta. Do centralnej wojskowej gazety Rosji z Ameryki dostarczane są olbrzymie artykuły absolutnie niedouczonych autorów. Centralna wojskowa gazeta te głupoty drukuje, udostępniając czasami po kilka stron durniom zza oceanu. Bierny, zastraszony minister obrony Rosji nie jest w stanie zatrzymać tego skandalu. Dlatego Amerykanie drukują w centralnej wojskowej gazecie Rosji każde świństwo, jakie im się podoba. W tym, bardzo rzadkim, przypadku nas chwalą: głupie Iwany czasami też próbowały walczyć, oto na Łuku Kurskim potrafiły postawić po 4 tysiące min na milę kwadratową. A dla mnie pochwała idioty jest gorsza od zniewagi. Obywatelu ministrze, zastanówmy się nad zamorskim komplementem. Mila to 1609 metrów. Mila kwadratowa to 2 588 881 metrów kwadratowych. Umieśćmy na mili kwadratowej 4000 min. Mamy jedną minę na 647 metrów kwadratowych. A przecież nie jest tego dużo. I jest to bardzo niemądre. W taki sposób nas widzą zamorscy wyedukowani mędrcy. A Ministerstwo Obrony to wszystko potulnie drukuje w swoim centralnym organie. Amerykańska historia jest pisana tak: głupie niedorozwinięte Iwany zupełnie nie były zdolne do walki. Niemcy rozprawiali się z nimi jak z debilami. A najmądrzejsi i najodważniejsi Amerykanie bez trudu zdruzgotali Niemców. Interes Amerykanów w takiej interpretacji historii jest zrozumiały. Na rozkaz z Ameryki Ministerstwo Obrony Rosji tę wersję narzuca swojej armii, swojemu narodowi i całemu światu.

Pytanie: a jaki interes ma w tym pan, obywatelu ministrze?

2. Fikcje amerykańskich mądrali są rozpowszechniane na cały świat na koszt wojskowego budżetu Rosji. Te fikcje tylko momentami są pochwalne. Jak te wyznania na temat mil kwadratowych na Łuku Kurskim. A reszta to radosne szydzenie z niższej rasy, która zupełnie do niczego się nie nadaje. Przerywają mi: Ministerstwo Obrony Rosji nie ma z tym nic wspólnego. Amerykanie drukują w centralnej wojskowej gazecie Rosji to, co im się podoba. Czego można wymagać od ministra obrony Rosji i jego podwładnych? Kłócić się trzeba z Amerykanami! Im należy zaprzeczać. Dobrze. Zaprzeczmy Amerykanom. Obywatele Amerykanie, za pośrednictwem centralnej wojskowej gazety Rosji naśmiewacie się z radzieckich wielowieżowych czołgów T–28 i T–35. Jednak w 1939 roku Związek Radziecki ostatecznie zrezygnował z prób stworzenia nowych wielowieżowych czołgów, uświadamiając sobie całkowity brak perspektyw. Ameryka wówczas nie miała wcale wojsk pancernych. Utworzono je dopiero 10 lipca 1940 roku. A 28 sierpnia 1940 roku Stany Zjednoczone zabrały się do budowy swojego wielowieżowego czołgu. W kwietniu 1941 roku — pierwszy rezultat: doświadczalny model średniego czołgu M3. Produkcję rozpoczęto w sierpniu 1941 roku. Już nazwa wskazuje na bezkresną głupotę. W pierwszej połowie lat 1940 w USA oprócz średniego czołgu M3 produkowano lekki czołg M3. I kołowy, dwuosiowy transporter opancerzony M3. I półgąsienicowy transporter opancerzony M3921. I samobieżne działo kalibru 75 mm M3. I przeciwpancerne działo M3 kalibru 37 mm. I jeszcze d z i e s i ą t k i modeli maszyn wojskowych i sprzętu o tym kodzie. I tak we wszystkim. Istniał wówczas lekki czołg M2 i średni czołg M2, i półgąsienicowy transporter opancerzony M2, i wielkokalibrowy karabin maszynowy 921

— Czołg średni M3 Lee, czołg lekki M3–M5 Stuart, transporter M3AI White Scout Car, transporter opancerzony Half–Track M3, Half–Track M3GMC I z haubicą kalibru 75 mm [przyp. J. K.].

Browning M2, i działo kalibru 155 mm M2. Karabin Garand M1 i czołg lekki Mi, i moździerz kalibru 81 mm M1. A w moich czasach istniał w USA karabin maszynowy M60 na czołgu M60. Obecnie zamiast tego czołgu jest znowu M1 Abrams. To nie ten, który był wówczas, a ten, który jest teraz... Kiedy mówimy o broni radzieckiej, to wystarczy podać kod: BTR–60P, AKM, IMR. A gdy mówimy o amerykańskim sprzęcie, to trzeba jeszcze wytłumaczyć, o czym dokładnie będziemy rozmawiać. W rozmowie można szybko się zorientować, ale w dokumentach... M60 na M60. To co na czym? Ale nie będziemy czepiać się nazw. Oto, co jest najważniejsze. Rozmawiamy o amerykańskim czołgu M3, nie tym, który był lekki, a tym, który był średni. Tym, który trafił do seryjnej produkcji w sierpniu 1941 roku. Masa 27 ton. Załoga — sześciu chłopa. Konstrukcja przedpotopowa, bardzo nieudana. Niektórzy są zdania, że to był najbardziej nieudany czołg II wojny światowej. Stanowczo się nie zgadzam. To jest najbardziej nieudolny czołg wszech czasów. Rozmieszczenie uzbrojenia — w trzech poziomach. W kadłubie czołgu armata kalibru 75 mm Puteaux i Dupont model 1897 roku o kącie poziomego ruchu tylko 32 stopni. Nad nią — wieża z armatą kalibru 37 mm i z karabinem maszynowym, a na niej jeszcze jedna wieżyczka z karabinem maszynowym. Karabiny maszynowe Browning z 1919 roku. Całkowita wysokość czołgu — 312 cm. Trzy metry. Z kawałkiem. Jakbyś strzelał do niego — nie chybisz. I nie ma gdzie się schować — taka żyrafa. Opancerzenie słabe. Płyty pancerza przymocowano nitami. Jednostkowy nacisk na grunt — 0,93 kg/cm2. Radzieckie ciężkie czołgi ten wskaźnik miały znacznie niższy — 0,78 w T–35 i 0,77 w KW. Z powodu zbyt wysokiego jednostkowego nacisku na grunt czołg M3 Lee podczas nawrotu ciągle grzązł w piachu, w błocie albo w ziemi. A bez obracania całym kadłubem celowanie armatą było niemożliwe. Silnik — lotniczy, gwiazdowy Wright Continental R–975. Wyjątkowo czuły na jakość paliwa i smaru. W ostatnich modelach, żeby jakoś zredukować nadzwyczajną podatność na samozapłon, montowano zestaw z pięciu silników samochodowych o ogólnej mocy 370 KM. Trakcja gąsienicowa — gumowo– metalowa. Ciągle spadała. Szczególnie niebezpieczny był kontakt z ogniem. Podczas walk guma się wypalała, gąsienice się rozpadały. To pancerne cudo produkowano aż do grudnia 1942 roku.

Darowanemu koniowi nie zagląda się w zęby. Armia Czerwona dostała te czołgi jako właśnie takiego konia. Radzieccy żołnierze nazywali to arcydzieło skrótem SS — Samochodnyj Sortir (samobieżny wychodek). Albo BMSz — Bratskaja Mogiła Szescierych (grób dla sześciu braci). Według każdej z charakterystyk, oprócz zadziwiającej wysokości i nadmiernego jednostkowego nacisku na grunt, M3 nie był lepszy od wycofanych z produkcji dwa lata wcześniej naszych T–28 i T–35. Zamiast czołgu M3 pojawił się trochę mniej pokraczny M4 Sherman. W Armii Czerwonej pancerniaków skazanych za kryminalne przestępstwa starano się nie wysyłać do jednostek karnych. Oszczędzano kadry. Kadry decydują o wszystkim922. Kadry, które przyłapano na gwałceniu rodaczek, wysyłano do walki na Shermanach. Sherman, jak i M3, miał taki sam gwiazdowy lotniczy silnik R–975. Z tym silnikiem Shermany produkowano do grudnia 1943 roku. Później z braku lotniczych gwiazdowych silników montowano najróżniejsze silniki — od widlastego gaźnikowego (M4A3) do składaka z pięciu samochodowych silników (M4A4). Obywatele Amerykanie, czy wy możecie powiedzieć, że T–35 i T–28 były przestarzałe? Czy wy możecie się śmiać?

3. Z ciężkim czołgiem komedia była jeszcze ciekawsza. Amerykańskim konstruktorom nie udało się stworzyć ciężkiego czołgu ani przed wojną, ani w jej trakcie. Na początku 1945 roku pojawił się średni czołg M26 Pershing. Czołg był dobry. Oczywiście według amerykańskich wyobrażeń. Silnik, co prawda, był benzynowy, ale armata kalibru 90 mm z długą lufą. Jak na średni czołg końcowego etapu II wojny światowej było to nawet bardzo dobrze. Jednak... „Mechanizm działa miał skłonność do tego, żeby wciągać pociski do środka, zamiast je wyrzucać”923. Na tym nie koniec problemów. 922 923

— —

Józef Stalin [przyp. tłum.]. Tanks, Amber Books Ltd., Londyn 2004, s. 69.

Podczas projektowania wieży popełniono błędy, które doprowadziły do zachwiania równowagi wagowej. Wieża miała taki kształt i tak została umieszczona na kadłubie, że długolufowa armata swoją masą wyrywała wieżę z kadłuba. Żeby zrównoważyć armatę, trzeba było z tyłu wieży przyspawać żeliwną przeciwwagę o masie półtorej tony. I wtedy masa czołgu przekroczyła 40 ton. I wtedy Pershing trafił do kategorii ciężkich. Hurra! Okazuje się, że nawet Amerykanie są zdolni do stworzenia ciężkiego czołgu! Ale nie cieszcie się przed czasem. Wyobraźmy sobie, że jakiemuś niezbyt krzepkiemu facetowi na plecy wrzucono worek z piaskiem, zważono go razem z tym workiem i ogłoszono ciężarowcem. Zastanówmy się: czy dodało mu krzepy to niepotrzebne obciążenie? Czy zrobił się od dodatkowego ładunku silniejszy? Czy łatwiej mu z tym niepotrzebnym ciężarem jest biegać, skakać i walczyć? Konstruktor czołgu ze wszystkich sił próbuje oszczędzać każdy gram masy po to, żeby te gramy wykorzystać na wzmocnienie grubości pancerza, mocy armaty i silnika. Konstruktorzy czołgów oszczędzają na drobiazgach do tego stopnia, że blok cylindrów silników radzieckich czołgów produkowano z aluminium. Ale oto mamy przypadek, kiedy czołg obarczany jest niepotrzebnym ciężarem. Trafiając wskutek nieporozumienia do kategorii ciężkich czołgów, Pershing w tym towarzystwie czuł się bardzo niekomfortowo. Armata kalibru 90 mm była wówczas dobra na średnim czołgu. Ale nie na ciężkim. Przy niemieckich Tygrysach kaliber był trochę mniejszy, ale lufy były znacznie dłuższe. Dlatego Pershing ani opancerzeniem, ani siłą ognia nie dorównywał Tygrysowi. IS–2 tym bardziej. W czasie wojny, z braku laku, Pershinga okrzyknięto ciężkim, ale natychmiast po wojnie przekwalifikowano do średnich. Ameryce nie udało się stworzyć ciężkiego czołgu z prawdziwego zdarzenia, porównywalnego do radzieckich i niemieckich.

4. Czy przed wojną i podczas jej trwania stworzono coś takiego, z czego mogliby być dumni konstruktorzy amerykańskich czołgów?

Stworzono! Lekki M3 Stuart i jego kontynuację M5. Ten czołg miał mnóstwo modyfikacji i był produkowany od 1941 do końca 1944 roku, tzn. praktycznie podczas całej wojny. Różne wersje tego czołgu ważyły od 13 do 15 ton. Wyprodukowano 13 859 M3 i 8 884 M5, oprócz tego sporą liczbę najróżniejszych maszyn na ich bazie: inżynieryjnych, remontowych, przeciwlotniczych, dowodzenia i innych. A żeby łyżki dziegciu nie zostawiać na deser, najpierw porozmawiajmy o wadach. Jest ich sporo. Przede wszystkim — silnik. W Stanach był cudowny samolot PT–27 Kaydet. Mocno zbliżony do naszego C7–2, aż za mocno. Lub odwrotnie. Ten samolot miał dobry silnik Continental W–670 — siedmiocylindrowy gwiazdowy. Silnik był znakomity. Montowano go również w innych samolotach. Zamontowano go i w czołgach. A to już nie jest dobre. I oto dlaczego. Wysokooktanowa benzyna aż nadto dobrze się pali, to oczywiste. Oprócz tego wymiary. W naszym rodzimym T–26 był silnik rzędowy, dlatego wysokość przedziału silnikowego, więc i całego czołgu mogła być nieduża. Niski kadłub potrzebuje mało pancerza. To jest oszczędność masy. W amerykańskim lekkim M3 wszystko wyglądało odwrotnie. Silnik — siedmioramienna gwiazda. Ramiona skierowane na wszystkie strony. Dobre rozwiązanie w samolocie: widać wszystkie cylindry. A w czołgu silnik jest schowany wewnątrz kadłuba. Dostępu do cylindrów, które znalazły się na spodzie, w ogóle nie było. W celu najprostszego sprawdzenia trzeba było demontować cały silnik. Duży rozmiar silnika oznaczał spory przedział silnikowy, więc i cały kadłub czołgu. Duży kadłub to dużo pancerza. A to jest spora masa. Jeżeli cały zapas masy wykorzystano na kadłub, to znaczy, że wieża musiała być niewielka, a armatka jak zabawka — 37 mm. Związek Radziecki z takich armat zrezygnował na wiele lat przed II wojną światową. Ameryka je produkowała prawie do końca 1944 roku. W latach 30. XX wieku ta armata miała jakieś zastosowanie. Ale od początku wojny niemieckie czołgi powoli, ale sukcesywnie obrastały w coraz to grubszy i grubszy pancerz. Od 1940 roku armata kalibru 37 mm była całkowicie bezużyteczna w pancernych pojedynkach. Po prostu czołgi te były prawie bezbronne. Taki czołg mógł

walczyć z transporterami opancerzonymi czy samochodami pancernymi, ale z niczym większym. Wysokość czołgu — im mniejsza, tym lepiej. Tu amerykańscy konstruktorzy ewidentnie nie użyli inteligencji i umiejętności. M5 — 240 cm. Dokładnie jak radziecki średni czołg T–34/76. W ostatnich dniach wojny pojawił się radziecki ciężki czołg IS–3. Wysokość 245 cm. Jednostkowy nacisk na grunt amerykańskiego lekkiego czołgu M3 Stuart — 0,79 kg/cm2. M5 — 0,88. Wytłumaczę znaczenie tych liczb: radzieckie średnie, a nawet ciężkie czołgi mogły swobodnie poruszać się tam, gdzie amerykański lekki czołg zapadał się w błoto. Radzieckie monstra, działa ISU– 122 i ISU–152, uzbrojone odpowiednio w armaty kalibru 122 mm i 152 mm, jednostkowy nacisk na grunt miały niższy niż amerykański lekki czołg M5, uzbrojony w armatę kalibru 37 mm. Do tego dodajmy cienki pancerz i nity, którymi łączono pancerne blachy wszystkich amerykańskich czołgów do końca 1942 roku. No i właściwa moc. M3 — 17,6 KM na tonę masy. M5 miał nawet niższą — 14,1.

5. Czy można po tym wszystkim powiedzieć coś dobrego na temat amerykańskiego lekkiego czołgu M3 Stuart? Można. I trzeba. W tym celu cofnijmy się do 1812 roku. Do taktyki dońskich Kozaków. Pędzi Bonaparte na Moskwę. Armia — niezwyciężona. Setki tysięcy. Obok, jak cień, z prawej i lewej strony — duże i małe oddziały, Kozacy. Właśnie, jak cień. Ty do nich, oni — od ciebie. Ty od nich, oni — za tobą. Walki nie podejmują. Walki unikają. Konie mają rącze, broń lekką. Żadne półpancerze na nich nie lśnią. Idą tuż obok. Trochę dalej niż na odległość strzału. Poruszają się lekkim kłusem. Jak wilki. W armii Bonapartego zwycięski duch. A tylko każdego coś tam delikatnie gryzie: złapie dyzenteria, Wielka Armia nie będzie czekała, a Kozacy dobiją. Ich nieczułe dusze w tamtych dobrych czasach zupełnie nie zostały zepsute i zdeprawowane hasłami humanitaryzmu.

W bitwie pod Borodino Kozacy zachowywali się podobnie. Dwie olbrzymie armie zderzyły się w śmiertelnym boju, a Kozacy Uwarowa i Płatowa szerokim łukiem dookoła walczących mas skierowali się tam, gdzie Bonaparte miał zaopatrzenie. Ruch skoczka. W najczystszej postaci. Do zaopatrzenia Bonaparte ich nie dopuścił, ale obawiał się też najlepszą część armii do walki rzucić. Rzucisz Starą Gwardię do bitwy — Kozacy złupią bezbronne tyły... Wkroczył Bonaparte do Moskwy, a Kozacy naokoło grasują. Jeżeli jakiś kurier z Moskwy do Paryża z wiadomością o zwycięstwie podąża, to go po drodze złapią, rozbiorą do naga i na brzózce powieszą. No bo co z nim mieli zrobić? Ze sobą wozić? Uciążliwe. Dodatkowe obciążenie. Ogranicza zdolność manewrowania. Jak żelazny kloc na amerykańskim czołgu. Tymczasem Bonaparte we wszystkich kierunkach wysyła oddziały po furaż. Koni ma masę, a czym je nakarmić, skoro Moskwa płonie? A i żołnierze też coś by zjedli. Los tych oddziałów był nie do pozazdroszczenia. I buty mieli dziwaczne, i spodnie. Kozakom szmaty zagraniczne strasznie się podobały. Handlowali nimi jak handlarze z Kreszczaciku. A z gołymi furażerami co robić? Znowuż — na brzózki. Jak girlandy. Najważniejsze jest to, że Kozacy napsuli krwi Francuzikom jak najwięcej, a sami stracili bardzo mało. Dlatego że do walki Kozacy jak głupi się nie pchali924. Bez furażu i prowiantu gdzie Bonaparte miał się podziać? Powiadają, że mróz i zima go zniszczyły. To nie tak. Mróz i zima dobiły. Ale Bonaparte uciekał z Moskwy, zanim spadł śnieg, przyszło zimno, mróz. Głód nie wybiera. Chce się jeść, a tu jeszcze Kutuzow z regularną armią zagraża wszystkim liniom komunikacyjnym. Więc Bonaparte musiał się wycofać. A Kozacy — znów śladem i znów obok. Już tu się do woli zabawili. O mały włos samego Bonapartego żywcem nie złapali, ale pokusili się na mienie, rzucili się rabować tabor Bonapartego. Z pojmanego Bonapartego mały pożytek, a mienie — proszę bardzo!

924

— Na Kozaków było tylko jedno lekarstwo i Napoleon dość skutecznie je stosował: polscy ułani. Tyle że nie mogli być wszędzie... [przyp. J. K.].

6. Rozmawiamy o amerykańskich lekkich czołgach M3 i M5. A dońskich Kozaków wspomnieliśmy tylko po to, żeby na ich przykładzie zrozumieć zalety taktyki uników. O Kozakach amerykańscy i brytyjscy pancerniacy walczący w lekkich czołgach M3 i M5 może coś i słyszeli. Ale o ich taktyce nie mieli żadnego pojęcia. Pancerniacy XX wieku niewątpliwie sami wpadli na prostą myśl: jeżeli przeciwnik jest silniejszy, to walki należy unikać, ale trzymać się zawsze obok. W bezpiecznej odległości. Lekkie czołgi przy całej słabości pancerza i uzbrojenia mogły nie pozostawać w tyle za przeciwnikiem, a w razie konieczności — odskoczyć na bezpieczną odległość, nie nawiązując walki. Po raz pierwszy ta umiejętność została dobrze wykorzystana podczas walk w Afryce Północnej. Niemcy, świadomi grożącego im niebezpieczeństwa, szybko się wycofywali, a Stuarty prześladowały ich, nie pozwalając złapać oddechu albo zająć pośrednich pozycji, dobijając słabych i nienadążających... Później, w czasie wojny, tak właśnie działały: ugryzły i się wycofały... Miło się opowiada, ale tematem nie są amerykańskie czołgi, a przyczyny klęski Armii Czerwonej w lecie 1941 roku. Czy nie nadeszła pora, żeby po poetyckich dywagacjach wrócić do tematu? Nadeszła. Również o tym pomyślałem. Dziękuję, że mnie zatrzymaliście... Otóż amerykańscy autorzy na koszt budżetu wojskowego Rosji za pośrednictwem centralnej wojskowej gazety Armii Rosyjskiej opowiadają światu o tych przyczynach. Główna przyczyna: w Związku Radzieckim czołgi do niczego się nie nadawały. Amerykańscy mądrale zaproponowali, żeby lekkie radzieckie czołgi wykreślić w ogóle ze statystyk: jaki z nich pożytek? Mało tego, że są słabe, to jeszcze rosyjscy durnie zaczęli na nich montować silniki lotnicze! Przecież to głupota! „Silnik lotniczy absolutnie nie nadawał się do czołgu!”925 To 925

—

„Krasnaja zwiezda”, 25 marca 2006.

wyznanie jest pisane z wykrzyknikiem. À propos, nasze pismo „Rodina” postępuje tak samo. Odnosi się wrażenie, że oszczerstwa są fabrykowane w sposób scentralizowany, a później rozpowszechniane różnymi kanałami: aż tak durni są ci Rosjanie, wymyślili, żeby montować silniki lotnicze do czołgów! Pozwólmy sobie nieśmiało zaoponować zamorskim znawcom. Wykorzystanie silników lotniczych było wówczas powszechną praktyką w światowej produkcji czołgów. Przypomnijmy sobie epokowy brytyjski silnik lotniczy Merlin i nie tak epokowy czołg Cromwell, wyposażony w silnik Meteor. Później postaramy się zbadać, co łączyło te modele. A Niemcy w 1945 roku jaki silnik zamontowali na swojego Mausa? Ale prawdziwymi niedoścignionymi królami w wykorzystywaniu silników lotniczych byli Amerykanie. Nigdzie na świecie nie montowano takiej liczby silników lotniczych do czołgów. A istniała różnica. Do radzieckich czołgów montowano rzędowe silniki lotnicze. Do takiego silnika nie jest potrzebny wysoki kadłub. Jeżeli macie taki silnik, to dostęp do ważnych zespołów i agregatów jest stosunkowo łatwy. Amerykanie do czołgów montowali silniki gwiazdowe. Z tego powodu bezsensownie zużywano pancerz na wysoki korpus. Sylwetka przez to też była pokraczna, podatna na uszkodzenia. Gwiazdowy silnik miał jeszcze całą masę cech, które stanowiły zaletę samolotu, ale rażącą wadą czołgu. Jeżeli trzeba było wymienić zapłon w dolnym cylindrze, to należało przywieźć dźwig, odłączyć silnik od kadłuba, od skrzyni biegów, zasilania i całej reszty, wyjąć silnik z kadłuba, wykonać najprostszą czynność, potem włożyć go z powrotem. Różnica polega również na tym, że Związek Radziecki zrezygnował z silników lotniczych w ciągle udoskonalanych czołgach przed II wojną światową. W sierpniu 1941 roku z powodu palącej potrzeby, z braku pancernych diesli, jako środek nadzwyczajny i tylko za osobistym pozwoleniem Stalina, zdecydowano tymczasowo montować lotnicze benzynowe silniki na niektóre T–34/76.

Kiedy tylko zakończono ewakuację przemysłu, kiedy tylko rozpoczęto produkcję czołgowych diesli w nowym miejscu, zrezygnowano z tego procederu. W Stanach wszystko wyglądało dokładnie odwrotnie. Tam silniki lotnicze montowano do czołgów praktycznie do samego końca wojny. Z braku gwiazdowych silników lotniczych w wielu przypadkach trzeba było wykorzystać samochodowe silniki gaźnikowe, a czasami i diesle, ale znowu — nie specjalne czołgowe, a słabe samochodowe. Kiedy tylko na początku 1942 roku przywrócono rytm pracy radzieckiego przemysłu czołgowego, wszystkie średnie i ciężkie czołgi oraz wszystkie działa samobieżne na ich bazie, a także ciężkie artyleryjskie ciągniki produkowano tylko z silnikami diesla, i nie zwykłymi, a specjalnymi — szybkobieżnymi pancernymi. Lekkie radzieckie czołgi T–60 i T–70 produkowano z silnikami samochodowymi, które chętnie zużywały benzynę o niskiej jakości. W tym czasie z Ameryki dostarczano pokraczne lekkie M3 Stuart, średnie M3 Lee i M4 Sherman, w większości z silnikami lotniczymi, które wymagały tylko drogiej wysokooktanowej benzyny. I oto teraz amerykańscy mędrkowie śmieją się z nas. I biedny minister obrony Rosji nie jest w stanie zaprotestować. I całe najwyższe kierownictwo Ministerstwa Obrony Rosji podkuliło ogony: a co możemy zrobić, skoro takie materiały przysyłają nam z Ameryki?

7. Zamorscy poważni uczeni nie dają za wygraną: „Wszyscy historycy jak jeden mąż twierdzą: radzieckie przedwojenne czołgi były słabe. Błędna była sama ich koncepcja. Cienki pancerz mógł zostać przebity przez wszystkie rodzaje niemieckiej broni przeciwpancernej. Artyleryjskiego uzbrojenia było za mało i do wsparcia piechoty, i do walki z czołgami przeciwnika”926. W kwestii „wszystkich historyków”, którzy „jak jeden mąż...”, trochę przesadzili. Osobiście znam co najmniej jednego historyka, co prawda nie zawodowego, a amatora, który z tą zgrają ujadać nie chciał. 926

—

„Krasnaja zwiezda”, 25 marca 2006.

A rzuciwszy spojrzenie na półkę z książkami, na tytuły książek o wojnie i nazwiska autorów, z całą powagą oświadczam: obywatelu ministrze, jest nas wielu! Myślę, że tezę tę należało sprecyzować centralnemu organowi Ministerstwa Obrony Rosji: nie „wszyscy historycy jak jeden mąż”, a tylko wszyscy historycy–rasiści. Wszyscy sprzedajni historycy. Wszyscy historycy– nikczemnicy. Wszyscy historycy–potomkowie hitlerowskich pomagierów i sługusów. Ministerstwo Obrony Rosji na łamach swojej centralnej gazety, na rozkaz zamorskich ekspertów lekkich obyczajów, oskarża przedwojenne kierownictwo Związku Radzieckiego o to, że z powodu głupoty wybrało błędną koncepcję rozwoju czołgów. Ale przypomnijmy oświeconym mądrością strategom z Ministerstwa Obrony Rosji, że Hitler w ciągu półtora roku zdobył Europę czołgami, których masa bojowa bardzo rzadko była większa niż 20 ton. To były lekkie czołgi. Były to czołgi z cienkim pancerzem i słabym uzbrojeniem. Dlaczego „wszyscy historycy jak jeden mąż” tej koncepcji nie nazywają błędną? Nieco później, kiedy Hitler rzucił się na bezkresne przestworza Związku Radzieckiego ze śmieszną liczbą czołgów i przeciwko silnemu wrogowi, cała jego strategia i wszystkie jego koncepcje, od konstrukcji czołgów, okazały się błędne. A do podbicia Europy Środkowej i dojścia aż po wybrzeże Atlantyku wszystkie te czołgi były idealne. Ale przecież i Stalin przygotowywał coś takiego. Do takich warunków, do takich działań nasze BT dobrze się nadawały. Teraz porównajmy wadliwe radzieckie czołgi z doskonałymi amerykańskimi. Pierwsze BT–2 produkcji 1932 roku miały moc jednostkową 36,4 KM na tonę masy. 12 lat później Ameryka produkowała lekkie czołgi M5 o mocy jednostkowej 14,1 KM na tonę. Dwa i pół razy słabsze! BT–2 miały armatę kalibru 37 mm. W 1933 roku zaprzestano produkcji tych czołgów. Zamiast nich tego samego roku do seryjnej produkcji trafił BT– 5 z potężniejszą armatą kalibru 45 mm. To błędna koncepcja. Ale Stany do końca 1944 roku tłukły czołgi z nienadającymi się do niczego armatami kalibru 37 mm.

W lecie 1941 roku radziecka armata kalibru 45 mm mogła z powodzeniem eliminować dowolne niemieckie czołgi. Od tamtego czasu do końca wojny wszystkie niemieckie czołgi okryły się potężnym pancerzem. Przeciwko czemu, wytłumaczcie mi, pod koniec wojny można było wykorzystywać doskonałą amerykańską armatę kalibru 37 mm? Radzieckie lekkie czołgi — „cienki pancerz mógł zostać przebity przez wszystkie rodzaje niemieckiej broni przeciwpancernej”. A amerykański cienki pancerz, jak przypuszczam, był nie do przebicia. Radzieckie lekkie czołgi — „artyleryjskiego uzbrojenia było za mało i do wsparcia piechoty, i do walki z czołgami przeciwnika” No, to prawda. Co tam może zdziałać armata kalibru 45 mm? Ale pod koniec wojny amerykańska armata kalibru 37 mm doskonale nadawała się i do wsparcia piechoty, i Pantery z Tygrysami dziurawiła, jak chciała. Same tylko ogony z tej zwierzyny zostawały. Niesamowita potęga! Przy słabym pancerzu i śmiesznym uzbrojeniu amerykańskie czołgi M3 i M5 miały jedyną przewagę — zwrotność. Ale radzieckie przedwojenne BT według tych parametrów i tak pozostały niedoścignione. Nie wspomnę o prędkości. Każdy sam może porównać. Oto największe osiągnięcia w rubryce „Zasięg na szosie”. Amerykański M5 — 200 km. BT–7M na gąsienicach — 600, na kołach — 700. Najciekawsze jest to, że wadliwych BT Związek Radziecki wyprodukował około 8 tysięcy i przed wojną zaprzestał ich produkcji. Dopiero potem w USA rozpoczęto masową produkcję znacznie słabszych, doskonałych czołgów. I wyprodukowano ich prawie 23 tysiące. Śmieją się z nas wojujący, bezczelni, zarozumiali laicy, którzy, gdyby mogli, zakładaliby pola minowe w milach kwadratowych. Ci głupcy nie są zdolni zrozumieć nie tylko naszej, ale i własnej historii. Szkoda, że bezsilni generałowie Rosji nie są w stanie obronić honoru swego kraju. W 1812 roku książę Michaił Iłłarionowicz Goleniszczew–Kutuzow mógłby rozkazać Kozakom, żeby „wszystkie siły i środki rzucić na siły wroga i zniszczyć je w rejonach, gdzie przekroczyły granicę” I Kozacy biliby się z francuskimi kirasjerami przy samej granicy. I tam by polegli. Bonaparte w tym czasie odprzodkowałby armaty, a ci Kozacy, którzy szczęśliwie ocaleli, parliby na kartacze. I oto teraz jakiś wielce uczony badacz opowiadałby nam o

błędnej koncepcji: Kozacy byli zbyt słabo uzbrojeni, nie mieli żadnej osłony pancernej, nie to, co kirasjerzy Bonapartego... Ale wróćmy od wojny z Bonapartem do wojny z Hitlerem. Żukow oznajmił, że radzieckie czołgi były lekkie i przestarzałe, a „wróg był silniejszy”. Skoro tak, to masz, Strategu, przykład z historii: nie nadstawiaj karku, nie pędź Kozaków na kartacze i nie każ im walczyć z kirasjerami, bo to nie ma sensu. Żukow stracił wojska pancerne Związku Radzieckiego podczas bezsensownych kontruderzeń, winą obarczył ludy Związku Radzieckiego: nie takie czołgi mu dano. I oto najwyższe dowództwo wojskowe Rosji, a również „wszyscy historycy jak jeden mąż” przytakują Strategowi: radzieckie czołgi były słabe... Jeżeli czołgi były złe, przyjrzyjmy się tym, których Żukow nigdy nie miał, ale namiętnie pragnął posiadać...

ROZDZIAŁ 94. TUCHACZEWSKI NA PUSTYNI Po nadejściu władzy radzieckiej artylerią zaczęli rządzić energiczni dyletanci. Jednym z nich był Michaił Nikołajewicz Tuchaczewski. (...) Kształcił się w Aleksandrowskiej Szkole Wojskowej, którą skończył w 1914 roku. Więcej nigdzie się nie uczył, a tylko pouczał innych. (...) Doświadczenie bojowe podporucznika okazało się bliskie zera. Na front trafił pod koniec września 1914 r., a już 21 lutego 1915 znalazł się w niewoli. (...) W czasie wojen domowych generałami, z reguły, zostają nie stratedzy, a krzykacze, którzy potrafili jedynie rzucać hasła...927 A. SZIROKORAD

1. Nader powszechne wytłumaczenie katastrofy 1941 roku: mieliśmy najwybitniejszego geniusza strategii, Tuchaczewskiego, ale Stalin geniusza zniszczył. Za to w czerwcu 1941 trzeba było przelać dużo krwi... Legendy o niewiarygodnych talentach Tuchaczewskiego nabierały mocy, między innymi dzięki staraniom innego wybitnego geniusza strategii i jego „najprawdziwszej książce o wojnie”: „W Tuchaczewskim wyczuwało się tytana myśli wojskowej, gwiazdę pierwszej wielkości w plejadzie wybitnych dowódców Armii Czerwonej”928. Zajmijmy się więc dziełami i osiągnięciami Tuchaczewskiego. Po ocenie poglądów „gwiazdy w plejadzie” wyrobimy sobie zdanie na temat Żukowa, skoro już sam sobie wybrał wzór do naśladowania. Żukow był zauroczony przenikliwością i bystrością „tytana myśli wojskowej”: „Już w latach 30. Tuchaczewski uprzedzał, że naszym wrogiem numer jeden są Niemcy, że usilnie przygotowują się do dużej wojny, oczywiście w pierwszej kolejności przeciwko Związkowi Radzieckiemu”.

927 928

— —

A. Szirokorad, Gienij sowietskoj artillerii, AST, Moskwa 2002, s. 33–34. G. Żukow, Wospominanija i razmyszlenija, t. 1, Ołma–Press, Moskwa 2003, s. 114.

W czasach Chruszczowa stworzono i rozpowszechniono mit o „przestrogach” Tuchaczewskiego. Na rozkaz Chruszczowa „wybitne dzieła” Tuchaczewskiego wydano w ogromnych nakładach. W każdej pułkowej bibliotece, w każdym Domu Oficerskim stały te nowiutkie tomy. Nowiutkimi na zawsze pozostały. Ponieważ nikt ich nigdy z półek nie zdejmował. Po co zdejmować? Skoro lektor działu politycznego mówi z trybuny, że Tuchaczewski uprzedzał, to znaczy, że tak było. Czy jest sens po tym czytać genialne dzieła? A lektorzy to też ludzie. Tacy jak wszyscy. Radzieccy. Oni też tych tomów nie czytali. Im też ktoś powiedział, że Tuchaczewski ponoć był geniuszem. Sami na przekartkowanie jego dzieł nie znaleźli czasu. Tak to poszło. Tak pozostało. Gieorgij Konstantinowicz Żukow opowiadał o „przestrogach” Tuchaczewskiego, ale, rzecz jasna, osobiście ich nie czytał. Miał za to potężną obsługę ideologiczną. I właśnie oni, twórcy „najprawdziwszej książki o wojnie”, powinni byli zajrzeć do praźródła. Ale również okazali się radzieckimi ludźmi: skoro wszyscy mówią, że Tuchaczewski był geniuszem, to tak ma być. W dawnych czasach badacze folkloru chodzili po wsiach i zapisywali piosenki, baśnie, powiedzenia, opowieści. Pokład ten jest niewyczerpany. Ponieważ zanim zapiszesz wszystkie stare legendy, pojawiają się nowe. Za komunistów tworzenie legend zorganizowano na szczeblu państwowym. Legend wymyślono mnóstwo. Zostały szeroko rozpowszechnione. Twórcy pamiętników Żukowa, aby się zbytnio nie przemęczać, zebrali w jedną całość plotki na temat wojny, które krążyły w narodzie, i wydali je pod nazwiskiem Żukowa: tu i głupi Stalin, i jego dążenie do opóźnienia wojny, i nie dać Hitlerowi powodu, i przestarzałe czołgi, i czterdzieści tysięcy zamordowanych dowódców, i genialny Tuchaczewski, i jego mądre przestrogi, i jeszcze tuzin różnych bzdur. Na „przestrogach” Tuchaczewskiego już się raz zatrzymywałem. Przypomnę, że w swojej pierwszej „przestrodze” Tuchaczewski mówił o podstępnych zamiarach „ministrów Ameryki, Anglii, Francji i innych krajów kapitalistycznych”. Wśród wrogów Tuchaczewski wymienił wszystkich przyszłych sojuszników w II wojnie światowej. A Niemiec wielki jasnowidz z jakiegoś powodu nie wymienił.

Można oczywiście przypuszczać, że pod hasłem „i inni” właśnie Niemcy miał na myśli. Ale potwierdzenia tego śmiałego przypuszczenia jeszcze nie udało się odnaleźć. A w drugiej „przestrodze” Tuchaczewski mówił o niemieckim wojskowym zagrożeniu dla Francji, Belgii, Polski, Czechosłowacji i Austrii. Ale z jakiegoś powodu zapomniał o zagrożeniu dla Związku Radzieckiego. Odważne przypuszczenie, że Tuchaczewski uprzedzał o intensywnych przygotowaniach Niemiec „do dużej wojny, oczywiście w pierwszej kolejności przeciwko Związkowi Radzieckiemu”, nagłośnili Żukow i (lub) jego współautorzy. Ale o niczym takim Tuchaczewski nie mówił i nie pisał. Żeby się przekonać, trzeba po prostu otworzyć „Wojennyj wiestnik” nr 4 z 1935 roku. W centralnych bibliotekach Moskwy jest to pismo. Można też przewertować wydane za Chruszczowa „dzieła” wymienionego „tytana”. Tam też nic nie ma na temat przygotowań Niemiec do wojny przeciwko Związkowi Radzieckiemu. Ale Żukowa nie można powstrzymać: „Swoje żywe patriotyczne przemówienie poparł poważną analizą i liczbami dotyczącymi uzbrojenia Niemiec oraz ich agresywnych dążeń. Jednak głos M. Tuchaczewskiego pozostał «głosem wołającego na pustyni»”. Tutaj muszę zaprotestować: Tuchaczewski przemówień patriotycznych nigdy nie wygłaszał, ponieważ nie był patriotą i do takowych się nie zaliczał. Tuchaczewski uważał się za marksistę, komunistę, internacjonalistę. Był zdania, że narodowe interesy Związku Radzieckiego powinny być złożone w ofierze interesom światowego proletariatu. O tym mówił w każdym swoim wystąpieniu. Każdy, kto chce, może się o tym przekonać. Znowuż — praźródeł jest pod dostatkiem. A jeszcze Tuchaczewski w mowie, piśmie i druku mianował się okupantem. I był z tego dumny. Pisał dzieła naukowe na temat reżimu okupacji własnego kraju. Dziwne, że po tym wszystkim w Rosji jeszcze nie otworzono żadnego muzeum okupacji. Taki mamy stosunek do swojej historii. I z „poważną analizą” Tuchaczewskiego nie wszystko jest takie proste. Ten, kto przeczytał to osobiście, nie podziela entuzjastycznej oceny Żukowa: „Współczesna analiza artykułu Tuchaczewskiego dla «Prawdy» dowodzi, że zostały w niej przytoczone przesadzone dane o militarnych możliwościach

Rzeszy. Faktycznie Tuchaczewski dezinformował i Stalina, i społeczeństwo, znacznie wyolbrzymiając potencjał niemieckiej marynarki i lotnictwa. Tak, Niemcy nie mieli w 1935 roku żadnych jednostek pancernych, jak i zresztą czołgów. Ponad dwieście istniejących wówczas niemieckich tankietek T–1 z kuloodpornym pancerzem nie stanowiło poważnego zagrożenia. Możliwe, że podając zastępcy ludowego komisarza obrony błędne dane, ktoś zwyczajnie wrobił zarozumiałego dowódcę, aby zademonstrować całemu światu jego niekompetencję i brak profesjonalizmu”929. Tak też się stało. Z Tuchaczewskiego śmiał się cały świat. „Tytan myśli wojskowej” zaprezentował swoją całkowitą ignorancję i zawodową nieprzydatność. A Żukow, jak sam opowiada, „słuchał jak oczarowany” głupich wywodów wymienionego tytana. I trzy dziesięciolecia później, wysławiając brednie Tuchaczewskiego, Żukow ukazał całemu światu swoją niekompetencję i całkowity brak profesjonalizmu.

2. Otóż (jeżeli wierzyć Żukowowi) Tuchaczewski domagał się przygotowań do wojny, kucia oręża, ale „głos wołającego na pustyni” nie został usłyszany. Okazuje się, że nasz ukochany kraj był pogrążony w nieuleczalnym pacyfizmie i nie kuł oręża. Żukow jak zawsze się pomylił. Od 1927 roku Związek Radziecki budował tylko łagry i zakłady zbrojeniowe. Przecież, powiadają, był jeszcze Dnieproges! Zgadza się. Był Dnieproges. Budowany po to, żeby zaopatrzyć w energię największe w Europie zakłady aluminiowe. A aluminium wykorzystywano do produkcji samolotów bojowych i silników czołgowych. Tak więc Dnieproges nie jest wyjątkiem. To ściśle wojskowe przedsiębiorstwo. Związek Radziecki produkował najwięcej broni na świecie. W imię broni w czasie pokoju wymordbwano dziesiątki milionów ludzi. Za produkcję broni kraj zapłacił tak ogromną cenę, że kadrowa Armia Czerwona po prostu odmówiła walki za tę władzę, porzucając w polach, lasach i bagnach całą tę broń. 929

—

„Krasnaja Zwiezda”, 15 maja 2003.

A Żukow się oburza: przecież Tuchaczewski domagał się, żeby produkować broń, ale nie słuchano, nie mieliśmy broni! „Wspominając w pierwszych dniach Wielkiej Wojny Ojczyźnianej M. Tuchaczewskiego, zawsze oddawaliśmy słuszność jego intelektualnej przenikliwości i ograniczeniu tych, którzy nie widzieli niczego poza czubkiem własnego nosa, wskutek czego nasze kierownictwo nie potrafiło w porę stworzyć potężnych wojsk pancernych i tworzono je już w trakcie wojny”930. Najmądrzejszy Tuchaczewski proponował programy zbrojeń, ale przeszkadzali mu ci, którzy „nie widzieli niczego poza czubkiem własnego nosa”. Kim jest ten nikczemnik, który za nic nie chciał się zbroić? Aluzję Żukowa można rozszyfrować bez trudu. Każdy, kto trochę interesuje się wojną, wie, że decyzje co do szalonych projektów Tuchaczewskiego podejmował osobiście Stalin. To towarzysz Stalin, jak się okazuje, cierpiał na ciężką formę pacyfizmu, to on nie chciał słyszeć wołania Tuchaczewskiego na pustyni. Z tego powodu, okazuje się, „nasze kierownictwo nie potrafiło w porę stworzyć potężnych wojsk pancernych i tworzono je już w trakcie wojny”. Jako pierwszy pieśń o tym, że Armia Czerwona przed wojną nie miała wojsk pancernych, zaintonował niejaki Goebbels. W 1943 roku, gdy Armia Czerwona, przejmując inicjatywę, ruszyła na zachód, Goebbels w sposób przystępny wytłumaczył poczciwym obywatelom powody niewytłumaczalnego na pierwszy rzut oka zwycięstwa niższej rasy: te ruskie małpy kopiują niemieckie doświadczenia. Małpy, nic dodać, nic ująć... Objaśnienie się spodobało. Podchwycono je. Po wojnie powtarzano je niezliczoną liczbę razy. Spodobało się ono i zamorskim mędrcom: same ruskie małpy do niczego się nie nadają, wzięły całą mądrość od Niemców... A my, Amerykanie, zwyciężyliśmy nawet Niemców. Ani pierwsze, ani wiele następnych wydań pamiętników Żukowa nie zawierało informacji o tym, że przed wojną Armia Czerwona nie miała potężnych wojsk pancernych. Aż tu szczęśliwa córka Żukowa odnalazła „pierwotny rękopis” i nagle się okazało, że Związkiem Radzieckim kierowali jacyś półanalfabeci, którzy nie widzieli niczego poza czubkiem własnego

930

—

Wospominanija i razmyszlenija, t. 1, Ołma–Press, Moskwa 2003, s. 114.

nosa, zupełnie nie przygotowywali się do wojny, nawet nie stworzyli wojsk pancernych. Trzeba było je dopiero w trakcie wojny... Nakłady za granicą natychmiast wzrosły. Wcześniej coś takiego mówił Goebbels. Znaczy — nie kłamał. I właśnie Żukow mówi to samo: nie istniały potężne wojska pancerne w Armii Czerwonej, trzeba było je tworzyć w trakcie wojny, czyli przejmować niemieckie doświadczenia. I natychmiast pismo „Rodina” zaczęło bronić myśli Żukowa (tzn. Goebbelsa–Żukowa): oto, gdzie jest najświętsza prawda o wojnie! Czytajcie! Nawet uczniom zaleca się wierzyć jedynie w ostatnie wydania, począwszy od dziesiątego, porównanego z pierwotnym rękopisem. I marszałek wojsk pancernych O. Łosik to samo powtarza: dopiero teraz ukazała się prawda! Towarzyszu marszałku wojsk pancernych, stanowczo zalecam przekartkować Podręcznik poborowego. Tam historia rozwoju radzieckich wojsk pancernych opisana jest zwięźle i przystępnie nawet dla marszałka. Jestem przekonany, że marszałek wojsk pancernych z ciekawością dowie się czegoś o czołgach. Redaktorowi naczelnemu pisma „Rodina” polecam jeszcze raz przeczytać wyznanie Żukowa, że potężnych wojsk pancernych przed wojną nie mieliśmy, a później przerzucić trzy kartki w tej książce...

3. Przerzućmy i my trzy kartki „najprawdziwszej książki o wojnie”. Na stronie 121 Żukow opowiada historię stworzenia korpusów zmechanizowanych, „podkreślając priorytet naszej armii w tej dziedzinie”. „W 1929 roku Rada Wojskowo–Rewolucyjna ZSRR na wniosek W. Triandafiłłowa zatwierdza uchwałę... Zgodnie z uchwałą tego roku zostaje sformowany doświadczalny pułk zmechanizowany. Ten pułk już w 1929 roku bierze udział w ogólnowojskowych manewrach w naszym Białoruskim Okręgu Wojskowym. Manewrami dowodzą K. Woroszyłow, B. Szaposznikow i W. Triandafiłłow”. Tutaj należy zwrócić uwagę na nazwiska: nie na wniosek Tuchaczewskiego, a na wniosek Triandafiłłowa. I dowodzi manewrami nie Tuchaczewski, a Woroszyłow.

Ale nie będziemy zbaczać z tematu: „W 1930 roku pułk rozwija się w zmechanizowaną brygadę, która od razu uczestniczy w okręgowych manewrach. W 1932 roku powstają pierwsze na świecie korpusy zmechanizowane, z których każdy składa się z dwóch brygad zmechanizowanych, jednej brygady strzeleckiej i samodzielnego dywizjonu artylerii przeciwlotniczej. W korpusie było ponad 500 czołgów i ponad 200 samochodów pancernych. Na początku 1936 roku utworzono już 4 korpusy zmechanizowane, 6 samodzielnych brygad zmechanizowanych i tyle samo samodzielnych pułków pancernych, 15 pułków zmechanizowanych dywizji kawalerii, ponad 80 batalionów i kompanii pancernych w dywizjach strzeleckich”. Dalej w tekście Żukowa to tu, to tam pojawiają się wzmianki o tym, że w Armii Czerwonej jednak były wojska pancerne. I wcale nie marne. Oto początek 1939 roku: „W przypadku wojny powinienem był przyjąć dowództwo konno–zmechanizowanej grupy, składającej się z 4–5 dywizji kawalerii i 3–4 samodzielnych brygad pancernych”. Nie będziemy się śmiać z konno–zmechanizowanych grup. Podczas operacji ofensywnych całkowicie się sprawdzały aż do sierpnia 1945 roku. Sprawdzałyby się i dalej, tylko wojna się skończyła. Teraz się zastanówmy. W każdej dywizji kawalerii był organiczny pułk pancerny — 64 czołgi. W każdej samodzielnej brygadzie pancernej było po 275 czołgów. Można liczyć maksymalnie albo minimalnie, a i tak o takiej pancernej potędze zebranej w pięść Guderian i Manstein mogli tylko pomarzyć. A w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym na wypadek wojny stworzono taką samą grupę uderzeniową. Tylko potężniejszą. Różnica zaś polegała na tym, że niemieckie grupy pancerne musiały same przełamywać obronę. W Armii Czerwonej to zadanie należało do wojsk pierwszego rzutu, obficie zaopatrzonych w artylerię i czołgi wsparcia piechoty, również ciężkie. One przełamywały obronę. A mobilne grupy rzucano do walki przez wyłomy w obronie przeciwnika na odcinku, gdzie widoczny był sukces. Po prostu niemieckie grupy pancerne musiały tracić siły na przerwanie obrony, a radzieckie w wyłom wchodziły całą swą potęgą.

Dalej Żukow opowiada, jak walczył nad Chałchyn–Gołem, gdzie główną uderzeniową i manewrową siłą były potężne pancerne i zmotoryzowane brygady. W taki sposób odbywa się u nas proces ogłupiania własnego narodu: z jednej strony opowiada się nam, że jako pierwsi na świecie stworzyliśmy potężne formacje pancerne, jako pierwsi opracowaliśmy teorię ich zastosowania bojowego, jako pierwsi podczas manewrów sprawdziliśmy słuszność teoretycznych opracowań, jako pierwsi zastosowaliśmy potężne pancerne formacje do pokonania całej armii japońskiej, mieliśmy najpotężniejsze na świecie wojska pancerne i najlepsze na świecie czołgi... Później nagle, kilka stron dalej, opowiada się nam, że nasi przywódcy nie widzieli niczego poza czubkiem własnego nosa, nie raczyli stworzyć przed wojną wojsk pancernych. 21 czerwca 1941 roku Armia Czerwona miała 25 tysięcy czołgów. To musiała przyznać nawet „Krasnaja zwiezda”931. Na drugim miejscu na świecie były Niemcy, które rzuciły przeciwko Związkowi Radzieckiemu 3712 czołgów. Tak zostało zapisane w pamiętnikach Żukowa. To znaczy, że rosyjscy głupcy nie widzieli niczego poza czubkiem własnego nosa i nie raczyli stworzyć przed wojną potężnych wojsk pancernych. Z tego wynika, że tylko najmądrzejszy Hitler sięgał wzrokiem poza czubek własnego nosa. Czy może Churchill? W lipcu 1940 roku pozostało mu do obrony Wysp Brytyjskich 89 bezużytecznych czołgów. 25 tysięcy czołgów, które miała Armia Czerwona 21 czerwca, to szczyt potęgi wojskowej od początku wieku do końca II wojny światowej. Żaden kraj, w tym Związek Radziecki, w czasie wojny nie miał jednocześnie takiej liczby czołgów: zanim jedne dostarczono z fabryk, inne już złomowano. W trakcie wojny potężnych wojsk pancernych, które istniały przed wojną, nie udało się stworzyć. Taka liczba czołgów na uzbrojeniu Armii Czerwonej do końca wojny pozostawała nieosiągalnym marzeniem radzieckich marszałków. Oświadczenie, że przed wojną w Armii Czerwonej nie było potężnych wojsk pancernych, jest potwarzą dla naszego kraju i narodu. W każdym

931

—

29 maja 2001.

normalnym kraju oszczerców, którzy stworzyli „pierwotny rękopis” pamiętników Żukowa, już dawno by znaleziono i osądzono. Ale interesy faszystów i komunistów w tej kwestii się pokryły. I jedni, i drudzy mają korzyść z ukazywania naszego narodu jako stada półgłówków. Oto dlaczego pismo „Rodina” z takim zapałem powtarza brednie Goebbelsa i Żukowa o naszej rasowej niepełnowartościowości.

4. Teraz zobaczmy, jakie były propozycje Tuchaczewskiego, i oszacujmy głupotę tych, którzy, według słów Żukowa, „nie widzieli niczego poza czubkiem własnego nosa” i nie stworzyli przed wojną potężnych wojsk pancernych. W 1929 roku Tuchaczewski skierował do Stalina sprawozdanie, w którym domagał się natychmiastowego rozpoczęcia masowej produkcji czołgów. W 1929 roku Tuchaczewski proponował wyprodukować 50–100 tysięcy czołgów. To były brednie. Można było równie dobrze zaproponować Stalinowi wysłanie wyprawy na Marsa i wzniecenie tam rewolucji komunistycznej w stylu powieści Aleksieja Tołstoja Aelita. I oto czciciele Tuchaczewskiego drżącymi ze wzruszenia głosami wołaliby: Ach, jak daleko sięgał on wzrokiem! Tymczasem nie mógł Związek Radziecki w 1929 roku wysłać wyprawy na Marsa. I w 1930 roku też. Śmiało utrzymuję, że i w 1931 roku takie przedsięwzięcie skończyłoby się fiaskiem. Apel o zbudowanie w ciągu roku 50–100 tysięcy czołgów sensownością przypominał apel zachęcający do lotów ku dalekim planetom. Śmiałe, ale nierealne. Związek Radziecki nie mógł wyprodukować 50 tysięcy czołgów w ciągu roku. Ani w 1929 roku, ani w 1939, ani w 1944, kiedy cały kraj zajmował się tylko produkcją broni. Takiej liczby czołgów w ciągu jednego roku Związek Radziecki nie mógł wyprodukować ani w czasach pokoju, ani w czasach wojny, ani za Stalina, ani za Breżniewa, ani za Gorbaczowa. I nikt nie mógł. Żaden kraj świata przy skrajnym wysiłku przemysłu wojskowego nie mógł

wyprodukować 50 tysięcy czołgów w ciągu jednego roku. Ani Niemcy, ani Wielka Brytania, ani USA. O 100 tysiącach nawet nie wspomnę. Właśnie tak w 1929 roku zostało to zrozumiane na Kremlu. To prawda, że Stalin nie używał dosadnych słów. Stalin dość łagodnie wytłumaczył, że stratega Tuchaczewskiego poniosła fantazja. Ale Tuchaczewski się nie uspokoił. 30 grudnia 1930 roku napisał do Stalina kolejny list. I w nim oświadczył: nie wyolbrzymiam naszych możliwości produkcji czołgów, ja je pomniejszam! Nie o 100 tysiącach czołgów rocznie powinniśmy mówić. Możemy produkować więcej! Najwyższe stanowisko Tuchaczewskiego to zastępca ludowego komisarza obrony do spraw uzbrojenia. Cała jego działalność na tym stanowisku wyrządzała szkodę Związkowi Radzieckiemu. Osobisty udział tytana myśli wojskowej widoczny był we wszystkim. Tuchaczewski był zdecydowanym przeciwnikiem moździerzy, określał je jako „niedorozwiniętą artylerię”. Za czasów Tuchaczewskiego prace nad stworzeniem nowych typów moździerzy zostały całkowicie wstrzymane. Równie żarliwie tytan wypowiadał się przeciwko szybkostrzelnym przeciwlotniczym działkom małego kalibru. A właśnie one są potrzebne wojsku. Pistolety maszynowe Tuchaczewski uważał za „broń policjantów”, w naszych warunkach niepotrzebną, ponieważ mimo wszystko nie mieszkamy w Chicago. Opracowany w połowie lat 30. pistolet maszynowy PPD wbrew tytanowi myśli wojskowej został przyjęty do uzbrojenia, ale Tuchaczewski zasłynął z zamówienia na PPD. Wydał polecenie, żeby sprowadzić dla wojska... 300 sztuk. Kalkulacja: podczas wojny Armia Czerwona będzie miała około 300 dywizji, więc każdy dowódca dywizji będzie miał jeden do samoobrony. Tuchaczewski nie planował użycia pistoletów maszynowych w jednostkach bojowych. Pistolet maszynowy, zdaniem Tuchaczewskiego, to broń osobista dowódcy dywizji. Gdy wrogowie wedrą się do punktu dowodzenia, będzie miał szansę obronić się i nie trafić do niewoli. Logika zachwycająca. Ale dlaczego w takim przypadku nie uzbroić w taką broń i dowódców pułków? I szefowi sztabu dywizji dlaczego do samoobrony nie dać pistoletu maszynowego?

Żeby kierować trzema setkami dywizji, trzeba mieć sto sztabów korpusów, trzydzieści sztabów armijnych i do dziesięciu frontowych. Dlaczego pistolety maszynowe są przeznaczone tylko do samoobrony dowódców dywizji? A dowódcy korpusów będą wymachiwać szablami? Jeszcze bardziej opłakane skutki miał osobisty wkład ukochanego przez Żukowa Tuchaczewskiego w sprawy artylerii. Tuchaczewski bezwzględnie dążył do całkowitego wyposażenia armii w bezodrzutowe działa Kurczewskiego. Kurczewski zaproponował ponad setkę różnych wariantów dział bezodrzutowych dla piechoty, kawalerii, artylerii, czołgów, samolotów, motocykli, okrętów. Żadne z tych dział nigdy nie przeszło nie tylko wojskowych i państwowych testów, ale nawet fabrycznych. Zaprzepaszczono olbrzymie środki, stracono cenny czas, rywale Kurczewskiego — unieszkodliwieni i zniszczeni. Wskutek wytężonej działalności Kurczewskiego — totalne zero. W kwestiach lotnictwa Tuchaczewski był zwolennikiem masowej produkcji samolotów o konstrukcji z kijów bambusowych. Z jego dziwactw można by się śmiać, gdyby te dziwactwa nie przechodziły płynnie w sabotaż.

5. Teoretyczne poglądy Tuchaczewskiego na rozwój broni z założenia są błędne i wadliwe. „Przy innych równych warunkach kołowo–gąsienicowy czołg ma przewagę nad gąsienicowym. Podobnie jak amfibia ma przewagę nad czołgiem niepływającym” — pisał Tuchaczewski w swej pracy Nowyje woprosy wojny. Tuchaczewski upierał się przy tym, że w każdych warunkach kołowo–gąsienicowy czołg jest lepszy od ściśle gąsienicowego, ponieważ na drodze porusza się szybko jak samochód, a na bezdrożach jak traktor. Był zwolennikiem środków uniwersalnych: w lotnictwie — samoloty myśliwsko– bombowe, w artylerii — działa przeciwlotniczo–przeciwpancerne itd. W teorii wszystko niby dobrze: w danym momencie potrzebne są myśliwce, proszę bardzo — wszystkie nasze samoloty mogą walczyć jako myśliwce. Za godzinę są potrzebne bombowce i znowu nie problem — wszystkie nasze samoloty uderzają na cele lądowe. Po zrzuceniu bomb

bombowce znowu zmieniają się w myśliwce i same bronią się przed atakującym wrogiem. Są armaty przeciwlotnicze, są armaty polowe. Lecą samoloty wroga, ale do nich strzela się tylko z armat przeciwlotniczych. Zwykłe polowe milczą, ponieważ nie mogą strzelać w górę. Albo trzeba zniszczyć baterie wroga. Artyleria połowa pracuje, przeciwlotnicza milczy. A dlaczego by nie stworzyć armaty uniwersalnej? Lecą samoloty wroga, a do nich prowadzi ogień jednocześnie cała nasza artyleria! Trzeba ostrzelać lądowe cele, cała artyleria strzela do lądowych! Na pierwszy rzut oka wszystko bajecznie... Ale jeżeli konstruktorowi polecono połączyć w jednym modelu cechy różnych typów broni, to w ten sposób musi złapać sześć srok za ogon. Jeśli nie siedem. Jeżeli w jednej konstrukcji połączy się cechy samochodu wyścigowego i wywrotki, to ten wehikuł będzie gorszy zarówno od samochodu wyścigowego podczas wyścigów, jak i wywrotki na budowie. Właśnie dlatego samolot myśliwsko–bombowy nie może być w walce powietrznej lepszy od zwykłego myśliwca. Po prostu dlatego, że jest większy, bardziej skomplikowany, cięższy. Zatem jego zwrotność, prędkość, wznoszenie nie mogą być równie wysokie jak myśliwca, stworzonego przez tego samego konstruktora, z tych samych materiałów, z wykorzystaniem takiej samej technologii. Nie może być lepszy też od zwykłego bombowca, po prostu dlatego, że jest lżejszy. W lotnictwie żartowano, że samolot myśliwsko–bombowy to ani myśliwiec, ani bombowiec. Przeciwlotniczo–przeciwpancerna armata jest znacznie cięższa, droższa, bardziej skomplikowana w produkcji, eksploatacji i remoncie niż zwykła przeciwpancerna. Przeciwlotniczo–przeciwpancerna ma mniejszą zwrotność na polu walki, jest wyższa, a zatem i bardziej podatna na uszkodzenia. Do obsługi przeciwlotniczo–przeciwpancernej armaty potrzeba więcej żołnierzy, a do transportu niezbędny jest znacznie potężniejszy ciągnik: jest nie tylko cięższa, ale dodatkowo ma dwie osie. Ze zwykłej przeciwlotniczej armaty w razie potrzeby można strzelać do czołgów. Ale zabawa ta jest droga i niebezpieczna.

Zwykłą armatę przeciwpancerną takiego samego kalibru łatwiej przesunąć w razie nagłego pojawienia się zagrożenia ze strony wrogich czołgów, łatwiej wykopać i zamaskować stanowisko ogniowe, łatwiej pod ostrzałem przeciwnika zmienić pozycję ogniową. Ale najważniejsze jest to, że armaty przeciwlotniczo–przeciwpancerne są niepotrzebne. Na głębokich tyłach kraju działają ciężkie bombowce wroga. Ale nie ma tam czołgów wroga. Po co przeciwlotniczo–przeciwpancerna armata na głębokich tyłach? A na polu walki przeciwnik wykorzystuje samoloty szturmowe i bombowce nurkujące. Do nich nie strzela się z dział dużego kalibru. Tu jest potrzebne coś szybkostrzelnego kalibru 20–40 mm. Ale Tuchaczewski udaremnił stworzenie i rozwój takich przeciwlotniczych działek.

6. Opinie Tuchaczewskiego na temat konstrukcji czołgów są równie błędne. Gąsienicowe czołgi są tańsze, łatwiejsze w produkcji, szczególnie masowej, prostsze w eksploatacji i remoncie, a więc bardziej niezawodne niż kołowo–gąsienicowe. Czołg gąsienicowy może mieć ciężki pancerz i potężne uzbrojenie, a kołowo–gąsienicowy nie jest do tego zdolny. Kołowo– gąsienicowe czołgi były potrzebne do specyficznych zadań w specyficznej wojnie. Były dobre, dopóki armie przeciwnika nie zostały zaopatrzone w działa przeciwpancerne. Kiedy tylko takie działa pojawiły się i rozpowszechniły, czołgi zaczęły potrzebować grubszego, więc i cięższego pancerza. To zresztą doprowadziło do rezygnacji z kołowo–gąsienicowych czołgów pod koniec lat 30. Czołgi pływające też nie zawsze są lepsze od zwykłych. Mają tę samą wadę co kołowo–gąsienicowe. Pływające są droższe i bardziej skomplikowane. I nikomu nigdy nie uda się wyposażyć pływającego czołgu w taką potężną armatę i taki ciężki pancerz, jakie ma zwykły czołg. Nikt się nie sprzecza, czołg pływający to rzecz potrzebna. Ale trzeba wybierać — zdolność pływania czy potężny pancerz, zdolność pływania czy potężne uzbrojenie. Lepiej by było dla czołgu pływającego, żeby nie spotkał

się w polu ze zwykłym średnim czołgiem przeciwnika. Może się wtedy stać coś niedobrego. Żukow ogłosił, że historia dała nam mało czasu na przygotowania do wojny. Sprzeczać się z geniuszem nie będziemy. Ale zwrócimy uwagę na to, jak ten czas był wykorzystany. Pod opiekuńczym skrzydłem Tuchaczewskiego rozkwitały biura konstrukcyjne kierowane przez hochsztaplerów pokroju Kurczewskiego. Pożerały kolosalne środki państwowe, zasypywały przemysł mnóstwem drobnych zamówień na ekstrawaganckie fantastyczne modele broni, które ostatecznie okazywały się niezdatne ani do masowej produkcji, ani do uzbrojenia armii. Jednocześnie wybitni konstruktorzy sprzętu bojowego, Szawyrin, Szpagin, Diegtiariew, Grabin, Pietrow i wielu innych, z powodu kaprysów niedouczonego pana Tuchaczewskiego nie mogli tworzyć tego, co było potrzebne na wojnie. Kierowano ich w technologiczne ślepe zaułki, zmuszając do produkowania uniwersalnych modeli broni w typie armat przeciwlotniczo– przeciwpancernych. Przyczyną tego była przez nikogo dotąd niewytłumaczona łagodność Stalina w stosunku do Tuchaczewskiego. Stalin to odsuwał tytana myśli wojskowej od kierowania rozwojem uzbrojenia, to znowu mu tę ważną dziedzinę powierzał. Nawet „Krasnaja zwiezda”932 musiała to przyznać: „Stało się tak dlatego, że swego czasu nie został do końca zneutralizowany wojskowy Chlestakow — Tuchaczewski, zastępca komisarza ludowego do spraw uzbrojenia i zarazem «czerwony militarysta». Ponadto nie została wypleniona «gigantomania» w NKO (wyrażenie Stalina w raporcie Sztabu Generalnego dotyczącym propozycji Tuchaczewskiego). To był jeden z powodów marnowania środków na zazwyczaj niepotrzebne projekty stworzenia wojskowo–technicznej egzotyki zamiast przygotowania przemysłu do produkcji solidnego i nowoczesnego uzbrojenia”. Nasze społeczeństwo powoli dochodzi do siebie po zachwytach nad odważnymi planami tytana myśli wojskowej. „Co się tyczy sławetnego «nieprzygotowania ZSRR do wojny«, to gdyby zrealizowano wysunięty przez Tuchaczewskiego pomysł wyprodukowania 100 tysięcy czołgów i utrzymywania w Armii Czerwonej 250 skompletowanych dywizji (jak mówi się 932

—

29 maja 2001.

dzisiaj, «zgrupowań stałej gotowości»), naród rzeczywiście pozostałby bez spodni. Nie wyprodukowano 100 tysięcy czołgów, a także 150 tysięcy samolotów, pomysły Tuchaczewskiego zostały odrzucone pod naciskiem Stalina”933. Teraz znowu otwórzmy „najprawdziwszą książkę o wojnie”: „Na długo przed wojną bardzo zdolny konstruktor B. Szawyrin stworzył moździerze kalibru 82 i 120 mm. Rzeczywiste wyposażenie armii w broń moździerzową nastąpiło później”934. Widzicie, mieliśmy utalentowanego konstruktora moździerzy. Na długo przed wojną stworzył najlepsze na świecie moździerze. Ale z jakiegoś powodu wówczas nie wyposażono w nie armii. A moździerze były tak udane, proste, wygodne, niezawodne, że nawet i na początku nowego tysiąclecia wciąż jeszcze pozostają na uzbrojeniu i wiernie służą w wielu armiach świata, także w rosyjskiej. Gdyby tylko Żukow wymienił nazwisko tego tytana myśli wojskowej, który na długo przed wojną piastował stanowisko zastępcy ludowego komisarza obrony do spraw uzbrojenia, który uważał moździerze za „niedorozwiniętą artylerię” i na wszelkie sposoby hamował proces ich produkcji i wyposażenia w nie armii na tej podstawie, że z nich nie da się strzelać do samolotów i walczyć z czołgami. A oto jeszcze kwiatek z tej samej strony „najprawdziwszej książki o wojnie”: „Niektórzy działacze wojskowi nawet myśleli o tym, żeby sprowadzić artylerię do uniwersalnych i półuniwersalnych dział. KC WKP(b) zwrócił uwagę na błędność tej tendencji”. A my chcielibyśmy znowu poznać nazwiska tych działaczy wojskowych, którzy zajmowali tak niemądre stanowisko w kwestii rozwoju uzbrojenia. Gdy Żukow wspomina o rzekomych zasługach Tuchaczewskiego, w rodzaju jego słynnych „przestróg”, to tytana myśli wojskowej wymienia z nazwiska. Ale gdy sprawa dotyczy konkretnych działań, jak idiotyczna propozycja sprowadzenia całej artylerii do uniwersalnych i półuniwersalnych dział, to Żukow zupełnie zapomina o nazwisku głównego i jedynego ideologa takiego

933 934

— —

„Krasnaja zwiezda”, 29 maja 2001. Wospominanija i razmyszlenija, t. 1, Ołma–Press, Moskwa 2003, s. 141.

podejścia. Tutaj Tuchaczewskiego chowa do liczby mnogiej, do jakichś nieznanych półgłówków — „niektórzy działacze wojskowi”. Gdy tylko trzeba wymienić tego, kto hamował wytężoną działalność „gwiazdy w plejadzie”, tego, kto nie widział niczego poza czubkiem własnego nosa, to Żukow rzuca wyraźną aluzję do Stalina. Ale gdy tylko jest mowa o konkretnej decyzji powstrzymania szału Tuchaczewskiego, to u Żukowa pojawia się najmądrzejszy KC WKP(b), który „zwrócił uwagę na błędność tej tendencji”. Sekretarz generalny KC Stalin nie widział niczego poza czubkiem własnego nosa. Ale już dalekowzroczny KC (pod kierownictwem Stalina) wszystko widział, o wszystkim wiedział, wszystkie problemy rozwiązywał we właściwy sposób.

ROZDZIAŁ 95. TO JEST ZAPAŁ! Tworzenie lotnictwa wojskowego odbywało się na skalę masową. Do połowy 1935 roku mieliśmy największe lotnictwo wojskowe na świecie. Wydawało się, że tego jest mało. Tuchaczewski planował do 1937 roku stworzyć 40 tysięcy samolotów i 50 tysięcy czołgów. Przemysł, zachłystując się, budował perkalowe i drewniane samoloty starych modeli. Wszystko to robiono zamiast prowadzenia doświadczeń, tworzenia nowego sprzętu, rozwijania przemysłu lotniczego i planowej wymiany starego sprzętu lotniczego na nowy935. DWUKROTNY BOHATER ZWIĄZKU RADZIECKIEGO, MARSZALEK LOTNICTWA A. JEFIMOW

1. W jaki sposób Tuchaczewski zamierzał zbudować niewiarygodną liczbę czołgów? Jego propozycja jest wstrząsająco odważna: należy na czołgi przerobić wszystkie nasze traktory i samochody! Tuchaczewski oświadczył Stalinowi: „Z każdego traktora i samochodu można zbudować jeden czołg”936. Tuchaczewski podkreślał słowo „każdy”. Jego zdaniem każde auto jest potencjalnym czołgiem. Włącznie z autobusami. I samochodami osobowymi. I każdy traktor jest potencjalnym czołgiem. Traktory i samochody, zdaniem Tuchaczewskiego, „są surowcem pancernym”. Do statystyk Tuchaczewski wpisał wszystkie samochody i wszystkie traktory Związku Radzieckiego i stwierdził: tyle ich mamy! Pod koniec 1930 roku Związek Radziecki miał 98 400 samochodów i traktorów. Tuchaczewski triumfuje: pięciolatka da nam więcej traktorów i samochodów i wszystkie je zmienimy w czołgi! „Sporządzona przeze mnie tabela posiadanego przez nas pancernego «surowca» potwierdza, że zasoby już od końca 1931 roku stają się dość 935 936

— —

A. Jefimow, „Krasnaja zwiezda”, 6 maja 2006. Centralne Archiwum Państwowe ZSRR, dział 7297, rejestr 41, teczka 9, karta 155.

pokaźne. Jeżeli samochody i traktory do produkcji czołgów brać od początku roku trwania wojny, a po części z mobilizacji posiadanych zasobów, to można by było prawdopodobnie bez zbędnego wysiłku dla kraju mieć czołgów i traktorów: w 1932 roku — 40 000 z mobilizacji i 100 000 z rocznej produkcji, w 1933 roku te liczby mogłyby wzrosnąć o półtora raza”937. To jest zapał!

2. Ale nawet Tuchaczewski rozumiał, że do wykonania takiej liczby „czołgów” w kraju nie ma stali pancernej. Dlatego proponował zamiast pancerza wykorzystać stal kotłową i przestawić fabrykę kotłów w Taganrogu na produkcję blachy żelaznej. Podstawowy samochód ciężarowy tamtych czasów: AMO–F–15. Mógł załadować maksymalnie jedną tonę. Koła — 4x2. Poza szosami nie mógł się poruszać. Gdyby obszyć blachą ze stali kotłowej tylko silnik, zbiorniki paliwa i kabinę kierowcy ciężarówki, to już jest ponad tona dodatkowej masy. Nadwozia nie da się przykryć „pancerzem”. Jeżeli zamontować stalową skrzynię w nadwoziu, wtedy silnik, zbiorniki paliwa i kabina kierowcy pozostaną nieosłonięte. W każdej z tych opcji oś, zawieszenie i cieniutkie gumowe koła pozostawały nieosłonięte. Uzbrojenie takiego „czołgu” — karabin maszynowy Maksim. Niczego cięższego na taki „czołg” zamontować nie można. Zresztą Tuchaczewski nic innego montować i nie zalecał. Zamontować karabin na taki „czołg” można było tylko na zewnątrz, ponieważ do wieży pancernej potrzebna jest mocna podstawa, a tu jej brak. Podstawowym traktorem wówczas był Fordson. (Stany Zjednoczone sprzedały licencję na produkcję i zbudowały fabrykę. Zrozumiałe, że u nas burżuazyjną nazwę traktora zmieniono na dźwięczną proletariacką.) Moc traktora — 15 KM. Od chwili wyjścia z bram fabryki pierwszego Fordsona do końca lat 60. XX wieku ta moc traktora była uznawana za wzorcową. Tak

937

—

Centralne Archiwum Państwowe ZSRR, dział 7297, rejestr 41, teczka 9, karta 155.

pisano: „W latach 1933–1937 rolnictwo dostało ponad 500 tys. traktorów (w przeliczeniu na 15 KM)”938. Znaczenie tego zdania wymaga komentarza. Od 1936 roku w Związku Radzieckim uruchomiono produkcję innych traktorów o większej mocy. I gdy z bram fabryki wyruszał jeden traktor o mocy 30 KM, to w statystykach liczono go jak dwa. A traktor o mocy 60 KM jak cztery. Ale gdy Tuchaczewski tworzył swoje projekty, traktorów o mocy 30 i 60 koni mechanicznych jeszcze nie było. Był zwykły Fordson, potem — o zwiększonej mocy, 22 KM. I właśnie tego Tuchaczewski proponował zmienić w czołg. Traktor ten miał prymitywny silnik, za którym na metalowym siodełku z dziurkami zasiadał traktorzysta. Ten cud techniczny posiadał z przodu małe metalowe koła ze szprychami. Z tyłu — dwa duże koła. Też ze szprychami. Przykrycie stalą kotłową traktorzysty i niektórych podstawowych mechanizmów było możliwe. Ale nie kół. Poza tym należało wziąć pod uwagę moc silnika. Każde zwiększenie obciążenia wychodziło bokiem przez zmniejszenie prędkości, przebiegu i drożności. Karabin maszynowy można było jakoś przymocować, ale też na zewnątrz, ponieważ wieży pancernej po prostu nie było gdzie umieścić.

3. Należy wziąć pod uwagę jeszcze jedną rzecz: jeżeli wszystk i e samochody i traktory Związku Radzieckiego przerobimy na „czołgi”, to co pozostanie w przemyśle, transporcie i rolnictwie? Co się stanie z gospodarką kraju, jeżeli wycofamy nawet nie wszystkie, a chociażby połowę traktorów i samochodów? Ale przecież na wojnie armia również potrzebuje i traktorów, i samochodów. Wyobraźmy sobie, że wojskowe traktory i samochody zgodnie z projektem Tuchaczewskiego przerobiono na „czołgi”. Czym w tym przypadku będziemy dowozić miliony ton amunicji, paliwa, części zamiennych, prowiantu, lekarstw i innego dobra z miejsc zaopatrzenia do frontowych, armijnych, korpusowych, dywizyjnych, brygadowych i 938

— Istorija Wielikoj Otieczestwiennoj wojny Sowietskogo Sojuza 1941–1945, t. 1, IMŁ przy KC KPZR, Moskwa 1961, t. 1, s. 64.

pułkowych magazynów i jednostek? Czym będziemy przewozić wojska? Czym będziemy holować artylerię? Czym przewieziemy sztaby, jednostki łączności, szpitale, warsztaty naprawcze? Armii i tak brakowało samochodów i traktorów. I na wojnie nigdy nie może być ich w nadmiarze. Zbędnych samochodów na wojnie nie ma. Gdyby przerobić nawet połowę samochodów i traktorów w kraju na „czołgi”, to one po prostu nie będą mogły działać. Z jednego powodu. Za kolumną czołgów powinna podążać artyleria przeciwpancerna i połowa, tj. działa, haubice, piechota, która powinna dorównać czołgom w zwinności, saperzy, chemicy, łączność, sztaby, wywiad, topografowie, warsztaty, medycy. I to wszystko — samochody, samochody, samochody. Ponadto i czołgom, i wszystkim, którzy zmierzają razem z nimi, należy regularnie dostarczać amunicję, paliwo, żywność i wiele różnych rzeczy. Podstawowe obliczenia tamtych czasów dowodziły, że za każdym czołgiem powinno podążać 4–5, jeśli nie więcej samochodów, z pododdziałami zaopatrzenia i służbami. Innymi słowy, jeżeli zostanie podjęta ewidentnie niemądra decyzja przerobienia traktorów z silnikami o mocy 15 KM na „czołgi”, to i w tym przypadku nie wolno przekroczyć progu 15–20% ogólnej liczby wojskowych samochodów i czołgów. Inaczej „czołgi” zostaną bez amunicji, bez paliwa, bez saperów, łączności, dowodzenia, bez wsparcia artylerii, bez osłony przeciwlotniczej itd. Tuchaczewski najzwyczajniej nie rozumiał takich rzeczy. A Żukow z otwartą gębą wysłuchiwał słowiczych treli „gwiazdy pierwszej wielkości w plejadzie”.

4. W drugiej połowie lat 30. radziecki przemysł opanował produkcję bardziej doskonałych samochodów ciężarowych GAZ–AA (1,5 tony), ZiS–5 (3 tony) i traktorów gąsienicowych w Czelabińsku. Jednak i te samochody nie w pełni zaspokajały zapotrzebowanie armii. To były zwykłe ciężarówki, a armia potrzebowała samochodów o zwiększonej drożności. Gdyby te zwykłe ciężarówki obszyć stalą kotłową, to drożność tym bardziej spadała. Niedługo przed wojną rozpoczęto produkcję trzyosiowych ciężarówek GAZ–AAA i ZiS–6. Ale i one nie miały właściwości terenowych. Te

samochody też nie nadawały się do przeróbki na „czołgi”. A armia potrzebowała ich pilnie właśnie jako samochodów. Nawet w czasie pokoju katastrofalnie ich brakowało. Nawet nasz najpotężniejszy traktor gąsienicowy Staliniec nadawał się do przerobienia na czołg w równym stopniu jak cała reszta traktorów i samochodów. Propozycje Tuchaczewskiego to technologiczne barbarzyństwo. Samochodu czy traktora nie da się przerobić na czołg. Tak jak nie da się przerobić roweru na wywrotkę, motoru na spychacz, a czajnika na telewizor. No i po co najpierw wynajdować rower, a potem go na coś przerabiać? Jeżeli, zdaniem Tuchaczewskiego (i Żukowa), kraj może przeżyć i walczyć bez traktorów i samochodów, to po co w ogóle budowano zakłady produkujące samochody i traktory, po co uruchamiano produkcję? Czyż nie łatwiej było od razu budować czołgi zamiast samochodów i traktorów? Wszystkie próby przerobienia traktorów i samochodów na czołgi skończyły się fiaskiem. Podczas przeprowadzonych prób GAZ–AA, obwieszony stalą kotłową i przez to zmieniony w „czołg”, nie mógł ruszyć z miejsca. A opancerzony Fordson dużymi tylnymi metalowymi zębatymi kołami wyrzucał grunt spod siebie i nosem zakopywał się w ziemię. A Żukow ubolewa: szkoda, że nie posłuchaliśmy geniusza!

5. Teraz porównajmy „najbardziej przestarzały” radziecki T–26 z marzeniami Tuchaczewskiego o Fordsonie przemienionym na „czołg”. W najpośledniejszym T–26 silnik — 90 KM. A w marzeniach tytana myśli wojennej — 15. Albo 22. T–26 — gąsienicowy, mógł poruszać się w każdym terenie, a Fordson — na metalowych kołach, również mógł poruszać się w każdym terenie, ale tylko dopóki pozostawał traktorem. Kiedy tylko zamieniano go w „czołg”, w żadnym terenie dłużej jeździć nie mógł. Na przeważającej większości T–26 — armata kalibru 45 mm, której pocisk w 1941 roku zdolny był przebić pancerz każdego niemieckiego czołgu. Oprócz tego — 2–3 karabiny maszynowe DT. Załoga, uzbrojenie, amunicja, silnik, paliwo i cała reszta — pod prawdziwym pancerzem. A na Fordsona w

najlepszym przypadku można było zamontować jeden karabin maszynowy Maksim. Wątpliwe, żeby temu karabinowi można było zapewnić duży kąt ostrzału. Przy czym ani Strzelca, ani karabinu nie można było przykryć nawet stalą kotłową... I najwcześniejsze T–26, uzbrojone w dwa karabiny, według wszystkich parametrów przewyższały Fordsona, bo karabiny były dwa, strzelcy znajdowali się pod pancerzem i mogli prowadzić ogień w dowolnym kierunku, zamykając sektorami ostrzału całą przestrzeń dookoła. I oto Żukow w swoich wspomnieniach ani razu nie wymienił T–26 z nazwy. Ten czołg i wiele innych ze znacznie wyższymi charakterystykami Żukow określał jako „lekkie i przestarzałe” i wyrzucił ze statystyk jako niezasługujące na uwagę. Tymczasem niektóre T–26 wyszły z bram fabryk w 1940, a nawet w pierwszej połowie 1941 roku. A gdyby według planu tytana myśli wojskowej w 1929 albo 1930 roku samochody AMO–F–15 obwieszono blachą i pozostawiono na otwartych placach na śniegu i deszczu do 1941 roku, właśnie wtedy Żukow byłby zadowolony, właśnie wtedy Armia Czerwona pod jego dowództwem potrafiłaby się obronić! W sierpniu 1939 roku w Mongolii 1. Grupa Armii dowodzona przez Żukowa pokonała japońską 6. Armię. Żukow miał czołgi BT–5 z silnikami o mocy 400 KM i BT–7 — 500 KM. Nikt na świecie wówczas nie miał niczego podobnego. Dzięki tej potędze Żukow przez cały czas uprzedzał działania przeciwnika. Japońskie jednostki nie mogły reagować na energiczne ruchy i błyskawiczne uderzenia radzieckich brygad pancernych. Te czołgi były uzbrojone w armaty kalibru 45 mm, których wtedy nie miały ani Japonia, ani USA, ani Wielka Brytania, ani Niemcy. Na niektórych francuskich czołgach wówczas znajdowały się armaty kalibru 47 mm. Masa pocisku była zacna — 1,65 kg, naszej armaty kalibru 45 mm — 1,4 kg. Jednak długość lufy francuskiej armaty kalibru 47 mm wynosiła 34 kalibry, a armaty kalibru 45 mm „najbardziej przestarzałego” T–26, choć o 2 mm mniejsze, miała lufę długości 46 kalibrów. Dlatego siłą ognia górowała nad francuską armatą kalibru 47 mm. Chciałbym popatrzeć na zwycięstwo Żukowa w Mongolii, gdyby zamiast BT–5 i BT–7 musiał walczyć na „czołgach” Tuchaczewskiego z armatami Kurczewskiego.

W czerwcu 1941 roku Armia Czerwona miała 7549 czołgów szybkich od BT–2 do BT–7M. Wszystkie Żukow też określił jako „lekkie i przestarzałe”. Gdyby musiał walczyć na niezdolnych do ruszenia z miejsca GAZ–AA i Fordsonach, to ciekawe, jak by je nazwał? Czyżby — ciężkie i najnowocześniejsze?

6. W latach 30. XX wieku w radzieckim przemyśle pancernym wyraźnie zarysowały się dwa przeciwstawne kierunki. Uosabiali je: a) Tuchaczewski i jego idea „czołgu” przerobionego z GAZ–A; b) Pawłow i jego idea gwałtownego zrywu naprzód od T–26 i BT do czołgów o ciężkim pancerzu, silnikach wysokoprężnych, potężnym uzbrojeniu i szerokich gąsienicach. T–34 był „marzeniem Pawłowa, urzeczywistnionym w pancerzu”, a Fordson i Maksim to marzenie Tuchaczewskiego, którego dzięki zdecydowanej interwencji Stalina nie udało się ucieleśnić w stali kotłowej. I oto Żukow w swych pamiętnikach, w wywiadach i przemówieniach regularnie i z uporem mieszał z błotem Dmitrija Grigoriewicza Pawłowa i wysławiał „gwiazdę w plejadzie”. Żukow dowodził, że kierunek rozwoju wojsk pancernych, przy którym obstawał Tuchaczewski, był jedynym słusznym: ach, gdyby Armię Czerwoną uzbrojono w Fordsony, to wtedy spuściłbym łomot Hitlerowi i jego generałom! Ale chciałbym spojrzeć na „czołgi” Tuchaczewskiego w nieprzebytym błocie jesienią 1941 roku, w zaspach pod Moskwą, w kontruderzeniu pod Stalingradem, w bitwie pod Kurskiem, podczas operacji „Bagration”... I oto Żukow wysławia „intelektualną przenikliwość” Tuchaczewskiego. I Żukow jest strasznie zmartwiony tym, że Stalin „nie widział niczego poza czubkiem własnego nosa” i nie pozwolił Tuchaczewskiemu zrealizować zaiste idiotycznych pomysłów. Jednocześnie ten sam Żukow obwiniał przywódców Związku Radzieckiego, tzn. Stalina, o to, że produkcję T–34/76 i KW uruchomiono zbyt późno i na niewystarczającą skalę. Wszystkie swoje haniebne niepowodzenia i

klęski Żukow tłumaczył tym, że dano mu mało tych najlepszych na świecie czołgów. Całą wojnę, od Dubna, Równego, Jelni do Poznania i Berlina, Żukow walczył na czołgach, które powstały według koncepcji Dmitrija Pawłowa. Co zrobiłby Marszałek Zwycięstwa, gdyby nie miał ani jednego KW i T–34? Żukow nie jest osamotniony. Marszałek Związku Radzieckiego Jazow radzi młodym oficerom: czytajcie Żukowa! I marszałek wojsk pancernych Łosik, który przewalczył wojnę na T–34, poleca dorastającemu pokoleniu „najprawdziwszą książkę o wojnie”: wierzcie Żukowowi! Marszałek wojsk pancernych Łosik jest solidarny z Żukowem: wojska pancerne należało rozwijać nie według pomysłów Pawłowa, a według genialnych recept Tuchaczewskiego. I wtedy dostałby dowódca pancernej brygady podpułkownik Łosik setkę Fordsonów i GAZ–AA, i kiedy spotkałby jakąś słynną niemiecką dywizję, Totenkopf albo Wiking, pokazałby, jak należy walczyć w XX wieku!

ROZDZIAŁ 96. DLACZEGO STALIN WYPUŚCIŁ TROCKIEGO NA WOLNOŚĆ? Na stalowych bagnetach i salwach Woroszyłowa, na potężnych skrzydłach Rad poniesiemy wyzwolenie klasie robotniczej krajów kapitalistycznych i umieścimy sztandar komunizmu na pozostałych pięciu szóstych globu939. LEW MECHLIS, ARMIJNY KOMISARZ PIERWSZEJ RANGI, SZEF ZARZĄDU POLITYCZNEGO ARMII CZERWONEJ

1. 21 sierpnia 1940 roku w Meksyku został bestialsko zamordowany Lew Trocki. Agent NKWD, hiszpański komunista Ramón Mercader del Rio (alias Jacques Mornard, alias Juan Mortan, alias Ramon Iwanowicz Lopez), sprytnie udając aktywnego ideowego trockistę, zakradł się do najbliższego otoczenia Trockiego. Mercader pisał artykuły, które Trockiemu bardzo się podobały. Został przyjacielem domu Trockiego. W dniu morderstwa byli we dwóch w gabinecie. Trocki siedział przy biurku, pochylony nad artykułem. Mercader wyciągnął spod poły płaszcza czekan, zamachnął się i straszliwym ciosem przebił czaszkę Trockiego. Mercadera aresztowano na miejscu zbrodni. Odmówił zeznań. Meksykański sąd skazał go na 20 lat więzienia. 6 maja 1960 roku za wzorowe zachowanie został przedterminowo zwolniony z więzienia. Brakowało mu trzech miesięcy do pełnego wyroku. Mercader został sprowadzony do ZSRR i powołany na pracownika naukowego Instytutu Marksizmu–Leninizmu przy KC KPZR. Ta nominacja bardzo wymownie charakteryzuje tak Komitet Centralny Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, jak i cały marksizm– leninizm. Do dalszego rozwoju nieśmiertelnych nauk Lenina, do wzmocnienia

939

—

L. Mechlis, 4 kwietnia 1939.

nieprzerwanej więzi teorii i praktyki, na front walki ideologicznej należało wysyłać ideowych bojowników właśnie o takich skłonnościach. I o takim doświadczeniu. W tamtych czasach żartowano, że Mercader, zostawszy pracownikiem naukowym tak szacownej świątyni nauki, zajmuje się pisaniem wielotomowej rozprawy na temat „Alternatywny sposób użycia czekana”. Władza komunistyczna mogłaby nie okazywać szczególnej wdzięczności za „bohaterski czyn” Mercadera. Ile jest warta przysługa, którą już wyświadczono? Tym bardziej 20 lat temu. Ale nie! Zaraz po przybyciu do Moskwy Mercader otrzymał tytuł Bohatera Związku Radzieckiego oraz Złotą Gwiazdę i Order Lenina. Należy zwrócić uwagę na jeden szczegół. Mercader popełnił bestialski mord w czasach Stalina i na zamówienie Stalina. Po śmierci Stalina nowy władca Związku Radzieckiego Nikita Chruszczów publicznie potępił Stalina jako największego przestępcę. I oto ten sam Chruszczów w apogeum kampanii antystalinowskiej odznacza agenta Stalina, płatnego mordercę, najwyższymi odznaczeniami Związku Radzieckiego. Ten przykład pokazuje, że sam Nikita Chruszczów, największy bojownik o pokój, postęp i demokrację, nie tylko nie stronił od zlecanych morderstw, a wręcz nagradzał za nie według najwyższej taryfy.

2. Zabójstwo Trockiego sprowokowało mnóstwo komentarzy. Mówiono, że to przestępstwo nie miało sensu, Trocki miał bardzo mało zwolenników, mieszkał w odległym Meksyku i nie stanowił żadnego zagrożenia. Mówiono, że zabójstwo to osobista zemsta Stalina, przejaw jego paranoi. Ale pozostały wątpliwości. Dlaczego w ogóle Trocki znalazł się w Meksyku? Szczyt swojej kariery Trocki osiągnął w październiku 1917 roku. To właśnie pod jego przywództwem dokonano zamachu stanu i przejęcia władzy w Piotrogrodzie. Trocki był rzeczywistym twórcą Armii Czerwonej i jej niezmiennym dowódcą podczas całej wojny domowej. Jednak już w trakcie wojny domowej nie był najważniejszy. Dzielił najwyższą władzę z Leninem. Stopniowo Trockiego spychano na drugi i trzeci plan. Spadał ze szczytów

władzy coraz szybciej, póki nie sięgnął dna. Już w 1923 roku Trocki stanął na czele lewej opozycji w partii komunistycznej, tzn. był w mniejszości. Do 1927 roku Trocki stracił wszystko, nawet nie był szeregowym członkiem partii komunistycznej. Wyrzucono go ze wszystkich stanowisk, pozbawiono wszystkich uprawnień i pełnomocnictw. 7 listopada 1927 roku Trocki usiłował wygłosić przemówienie przed kolumną manifestantów, którzy szli na plac Czerwony, ale obrzucono go pustymi butelkami i kamieniami. Kamień, jak wiadomo, jest bronią proletariuszy. I butelka też. Zabicie Trockiego nie stanowiło żadnego problemu. Chętnych znaleziono by wielu. Dlaczego więc Stalin nie zabił wtedy Trockiego? Na początku 1928 roku Stalin zesłał Trockiego do Kazachstanu. Rok później wysłał go do Turcji. I tu powstaje pytanie: po co? W Kazachstanie Trocki był całkowicie odizolowany i znajdował się pod kontrolą organów bezpieczeństwa Stalina. Granice Związku Radzieckiego były szczelnie zamknięte i uciec z kraju było bardzo trudno. Dla Trockiego to byłoby zupełnie niemożliwe — znajdował się pod ciągłą obserwacją. Uciec od Stalina nie mógł. I nie wykazywał takich chęci. Jako przeciwnik polityczny Trocki został zneutralizowany. Nie miał narzędzi władzy i wpływu, nie miał środków łączności. Tego, co pisał, nikt nie drukował. Listy Trockiego były sprawdzane, zatrzymywane na kilka miesięcy, a w większości po prostu znikały. Zwolenników Trockiego srodze prześladowano. Bestialskie pobicia trockistów w ciemnych zaułkach i bramach to tylko pierwsze i nieśmiałe przejawy niełaski Stalina. Później — zesłania, więzienia, tortury, procesy publiczne i rozstrzeliwania. Od Trockiego odwróciły się miliony. Tylko jednostki pozostały mu wierne. Ludzie tacy już są: szukają przyjaźni tego, kto jest bogaty, wpływowy i potężny. Ale gdy ktoś spada ze szczytów władzy na samo dno, to z jakichś niezrozumiałych powodów liczba przyjaciół i zwolenników gwałtownie maleje. Przeciwnie, pojawia się wielu, którzy chcą kopnąć wczorajszego idola. Stalin wytępił miliony ludzi, których uznał za wrogów lub potencjalnych wrogów. Stalin wysyłał przeciwników na Syberię, Daleki Wschód, do Kazachstanu, na Sachalin i Kołymę, a i prosto do piwnic na rozstrzelanie, i tylko jednego swojego wroga, najważniejszego, Stalin z jakiegoś powodu z dalekiego Kazachstanu nagle wysłał na rajskie wyspy na morzu Marmara.

3. Jeżeli Trocki był niebezpieczny, to Stalin mógł izolować Trockiego tak, jak izolował Lenina w ostatnich latach jego życia. Ostatni okres Lenin spędził w izolacji, którą zorganizował Stalin. 18 grudnia 1922 roku uchwalono zarządzenie Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii: „Towarzyszowi Stalinowi polecić na osobistą odpowiedzialność izolowanie Włodzimierza Iljicza, tak pod względem bezpośrednich kontaktów z personelem, jak i korespondencji”940. Ochrona, wyżywienie, „leczenie” Lenina — wszystko znajdowało się pod całkowitą kontrolą Stalina. Leninowi pozwalano czytać tylko to, co pozwalał Stalin. Lenin znał sytuację w kraju głównie z tego, co drukowała „Prawda”. A żeby nie przejmował się zbytnio, drukowano dla niego specjalne wydanie. W jednym egzemplarzu. Wszystko, co pisał Lenin, przekazywano Stalinowi. Zresztą ze względu na zdrowie lekarze Stalina nie pozwalali Leninowi dużo pisać. Trocki mógłby zginąć na stole operacyjnym tak, jak w 1925 roku zginął Frunze, który zajął miejsce Trockiego na stanowisku dowódcy Armii Czerwonej. W owym czasie Stalin miał trzech sekretarzy: Bażanowa — do „spraw jasnych”, Mechlisa — do „półciemnych”, i Kannera — do „spraw ciemnych”. Bażanow wspomina, że Michaiła Frunzego położono na stół operacyjny prawie siłą — tak Stalin dbał o zdrowie towarzysza broni. Frunze nie na próżno protestował. Na stole operacyjnym czekała go śmierć. Widocznie domyślał się tego. Przygotowaniami do operacji zajmował się z jakichś powodów sekretarz Stalina do „spraw ciemnych”, Grigorij Kanner. Kiedy sekretarz do „spraw jasnych” Bażanow dowiedział się o tym, to wszystko stało się dla niego oczywiste941. Skoro Trocki stanowił zagrożenie dla Stalina, to można było zadbać o zdrowie i jego też położyć na stół operacyjny, niechby nawet siłą. Trocki mógł spokojnie utonąć w jeziorze, tak jak w 1925 roku utonął Efraim Sklanski, zastępca Trockiego w dowództwie Armii Czerwonej podczas wojny domowej. Bażanow opowiada o tym, jak dostał wiadomość o 940

— J. Felsztinski, Wożdi w zakonie, Terra, Moskwa 1999, s. 290. — B. Bażanow, Wospominanija bywszego siekrietaria Stalina, s. 141 [wyd. pol.: Byłem sekretarzem Stalina, Warszawa 1985]. 941

zagadkowej śmierci Sklanskiego: „Z Mechlisem natychmiast ruszyliśmy do Kannera i w jeden głos powiedzieliśmy: «Grisza, to ty utopiłeś Sklanskiego». (...) Byliśmy z Mechlisem mocno przekonani, że Sklanskiego utopiono na rozkaz Stalina i że «nieszczęśliwy wypadek» został zorganizowany przez Kannera i Jagodę”942. Nawiasem mówiąc, Kannera rozstrzelano w 1937 roku, Jagodę — w 1938. W połowie lat 20. Stalin już miał uregulowany mechanizm politycznych zabójstw. W ciemnym zaułku czy nawet w jasnym korytarzu Smolnego mógł Trockiego spotkać ideowy bojownik z Czekanem czy niezrównoważony psychicznie z pistoletem. Ale jakoś takie typy na drodze Trockiego w tamtych czasach się nie pojawiały. Podczas pobytu w Kazachstanie Trocki nie mógł wydrukować ani linijki. Wypuszczając Trockiego na wolność, Stalin umożliwił mu mówienie i pisanie wszystkiego, czyli najbardziej obrzydliwych rzeczy na jego temat. Po co to Stalinowi? I dlaczego, wypuściwszy Trockiego na wolność, Stalin tak długo zwlekał z zabójstwem? W latach 30. wszystkich wrogów w kraju Stalin oskarżał o trockizm. Takie oskarżenie oznaczało śmierć — powolną w łagrach albo natychmiastową w katowni. Trockistów i tych, których zaliczano do trockistów, rozstrzeliwano tysiącami i dziesiątkami tysięcy, pędzono do łagrów setkami tysięcy i nawet milionami. Przy tym samego Trockiego Stalin nie ruszał. Przy tym Trocki wygodnie mieszkał na wyspach bajecznej urody w uzdrowiskowym klimacie, później — na południu Francji, w Norwegii, w Meksyku. Potem nagle coś się wydarzyło i zaczęło się prawdziwe polowanie na Trockiego. Zamachy następowały po zamachach, póki nie skończyło się zwycięskim ciosem czekana. Jeżeli jest to paranoja Stalina, to dlaczego tak długo obejmowała tylko trockistów, w przytłaczającej większości urojonych, i do pewnego czasu omijała samego Trockiego? I co się wydarzyło później? Nagłe nasilenie się paranoi Stalina? Po śmierci Stalina nowy przywódca, Nikita Chruszczów, wytłumaczył, że mamy najlepszy na świecie społeczny i gospodarczy ustrój, a pewne wady i skrzywienia powstały z powodu złego charakteru Stalina. Lizusy 942

—

Ibidem, s. 91.

Chruszczowa poparły pomysł, rozwinęły, zaczęto mówić o tym, że Stalin był paranoikiem. Za Chruszczowa nie lubiano stalinowskich oprawców. Kogoś rozstrzelano, kogoś wrzucono do więzienia, kogoś wyrzucono z pracy. Prawda, większość tylko najadła się strachu, ale orderami ich więcej nie odznaczano. I tu nagle w Moskwie pojawia się Mercader, zabójca Trockiego, wykonawca przestępczego pomysłu Stalina, i otrzymuje z rąk Chruszczowa najwyższe odznaczenia Związku Radzieckiego. Jeżeli zabójstwo Trockiego uznamy za przejaw paranoi Stalina, to należy stwierdzić, że Chruszczów też był paranoikiem, przy czym ta paranoja ujawniła się tylko raz i tylko w stosunku do Trockiego, zabitego 20 lat wcześniej. Inaczej powinniśmy przyznać, że Trocki w przededniu i na samym początku II wojny światowej stanowił rzeczywiste zagrożenie nie tylko dla Stalina, ale i dla całego radzieckiego kierownictwa.

4. Trocki był fanatycznym zwolennikiem rewolucji światowej. Po odsunięciu od władzy zażarcie demaskował Stalina. Głosił całemu światu, że Stalin zdradził idee komunizmu i rewolucji światowej. Trocki nie rozumiał, że jego demaskatorstwo jest potrzebne i niezwykle korzystne dla Stalina. Swoimi rewelacjami Trocki usypiał czujność Zachodu. Stalin z pomocą zachodnich krajów tworzył w Związku Radzieckim najpotężniejszy na świecie przemysł zbrojeniowy, przygotowywał armię i kraj do zniszczenia zachodniej cywilizacji. A Trocki głosił, że nie trzeba bać się Stalina, że Stalin to miernota, że Stalin do niczego nie jest zdolny, że jego reżim niedługo sam upadnie. „Osobista dyktatura Stalina jednoznacznie zbliża się do zmierzchu”, oznajmił Trocki w listopadzie 1931 roku943. Zachodni politycy pamiętali rolę Trockiego podczas rewolucji i wojny domowej. Wszyscy wiedzieli, że właśnie on stworzył Armię Czerwoną. Słuchano jego opinii. Trocki — detonator światowej rewolucji, ale unieszkodliwiony detonator. A Stalin (gdyby wierzyć Trockiemu) nie jest detonatorem. 943

—

„Biuletien’ oppozicii” (bolszewikow–lenincew), nr 25–26, s. 11.

Stalin nie tylko wypuścił Trockiego ze Związku Radzieckiego, ale zapewnił mu reklamę na całym świecie. Na każdym procesie politycznym w Moskwie wspominano Trockiego. Swoich wrogów Stalin mógłby nazywać jakimkolwiek imieniem, ale uporczywie nazywał trockistami, w ten sposób przydając Trockiemu dodatkowej wagi politycznej. Gdyby Trocki twierdził co innego, gdyby mówił, że Stalin szykuje agresywną wojnę, gdyby Trocki uprzedzał Zachód o niebezpieczeństwie stalinowskiej przewrotności, to nikt by mu nie pozwolił wynieść się ze Związku Radzieckiego i wdzięczny cios Czekanem zostałby zadany już w 1927 roku.

5. W przeddzień i na samym początku II wojny światowej Trocki nagle przestał pisać, że Stalin zdradził ideę światowej rewolucji. Dlatego Trocki przestał być potrzebny. Wykonał swoją misję. Przestał być użyteczny. Teraz można go zlikwidować. Mało tego, Trocki stał się niebezpieczny. Zrozumiał grę Stalina i zabrał się do jej ujawniania. Zaczął pisać o tym, że Hitler doszedł do władzy dzięki pomocy Stalina. „Bez Stalina nie byłoby Hitlera” — to są słowa Trockiego. Oto niektóre wyznania Trockiego: „Hitler szykuje się do wojny. (...) Uderzenie przeciwko Zachodowi w bliższej lub dalszej przyszłości może dojść do skutku tylko pod warunkiem sojuszu wojskowego między faszystowskimi Niemcami i Stalinem”944. 4 września 1939 roku Trocki przypomniał światu, że „Kreml karmił ropą włoski marsz do Abisynii”, a teraz karmi ropą wojnę Hitlera przeciwko Europie. Trocki zadaje uzasadnione pytanie: Dlaczego podpisanie paktu o nieagresji między Niemcami i Związkiem Radzieckim skończyło się wojną? „Nie jest jasne, dlaczego Hitler zaczął natarcie na Polskę natychmiast po objęciach Ribbentropa i Mołotowa? (...) Stalin dobrze wiedział, co robi. Przed napaścią na Polskę i do wojny z Anglią i Francją Hitler potrzebował

944

—

„Biuletien’ oppozicii” (bolszewikow–lenincew), nr 35, s. 15.

przychylnej «neutralności» ZSRR oraz radzieckich surowców. Polityczna i handlowa umowa zapewnia Hitlerowi jedno i drugie”945. Trocki uprzedza Wielką Brytanię i Francję o tym, że źródłem zła jest nie tyle Hitler, ile Stalin. Bez „neutralności” Stalina w stosunku do Hitlera, bez radzieckiej ropy, manganu, chromu, miedzi, ołowiu, niklu, wanadu, molibdenu, wolframu, platyny, rudy żelaza, bawełny, zboża Hitler nie śmiałby rozpętać wojny w Europie. Ale Trocki uprzedza również Hitlera. Już w czerwcu 1939 roku, kiedy mało kto na świecie domyślał się, że za kilka miesięcy zacznie się II wojna światowa, Trocki, wykazując się niesamowitą przenikliwością, pisał o tym, że Hitler uderzy na Zachód, a Stalin zechce to wykorzystać. Dopóki sam Stalin całkowicie otwarcie ogłaszał swoje zamiary, na to nikt nie zawracał najmniejszej uwagi. Nikt tych rozmów nie brał na poważnie. I nagle Trocki zrozumiał: Stalin nie żartuje! To olśnienie Trockiego bardzo nie spodobało się Stalinowi i zrobił on zdecydowany krok, żeby zmusić Trockiego do milczenia.

945

—

„Biuletien’ oppozicii” (bolszewikow–lenincew), nr 79–80, wrzesień 1939 r.

ROZDZIAŁ 97. PO CO MOŁOTOWOWI DARDANELE? Stalin jako największy polityk naszego wieku prowadził wojenno–polityczną grę na historyczną skalę. Wiedział, że zderzenie świata socjalistycznego (ZSRR) i kapitalizmu (hitlerowskie Niemcy) jest nieuniknione. Takie zderzenie pojawiło się w jego planach i powinno było zostać punktem zwrotnym w historii ludzkości, ostatecznie rozwiązując kwestię „kto kogo” w skali ogólnoświatowej. Stalin nie wątpił, że jeżeli dobrze zostanie wybrany moment, to kwestia rozwiąże się na korzyść socjalizmu raz na zawsze946. W. MOŁOTOW

1. Tymczasem przepowiednie Trockiego zaczęły się spełniać. W maju 1940 roku Hitler rzeczywiście uderzył głównymi siłami na Zachód, a Stalin postanowił do końca wykorzystać swoje lepsze położenie. 12 listopada 1940 roku do Berlina przyjechał Wiaczesław Mołotow, szef rządu i równocześnie ludowy komisarz spraw zagranicznych, prawa ręka Stalina, druga po nim osoba w Związku Radzieckim. Posłuszni komunistyczni historycy pisali, że Stalin i Hitler nie prowadzili żadnych rozmów o podziale stref wpływów w Europie i Azji, że wizyta Mołotowa w Berlinie to tylko walka o zapewnienie bezpieczeństwa zachodnich granic Związku Radzieckiego. Komuniści tłumaczyli, że Niemcy są agresorem, a Związek Radziecki to pokojowe mocarstwo, dlatego pomiędzy nimi z zasady niemożliwe są podobne rozmowy o podziale Europy i Azji, a co dopiero jakiekolwiek umowy. Przy czym jakoś zapominają, że i Związek Radziecki, i Rzesza były państwami jednego typu, z takim samym ustrojem społecznopolitycznym i organizacją. Jeżeli w 1939 roku mogli podzielić Europę na strefy wpływów, dlaczego w 1940 roku nie mogli kontynuować rozpoczętej rozmowy? 946

—

W. Mołotow, „Prawda”, 22 czerwca 1993.

2. Znaleźli się ludzie, którzy tę wizytę zbadali bardzo dokładnie. Oto, jak pojawienie się Mołotowa w Berlinie opisuje niezależny historyk Siergiej Sołdatow: „Mołotow przedstawił Hitlerowi niewiarygodne według imperialistycznego rozumienia żądania, które zasługują na szczegółowe rozpatrzenie. Te żądania zostały potwierdzone przez orędzie radzieckiego rządu z 25 listopada 1940 roku, w którym zośtał przedstawiony plan podziału świata pomiędzy Niemcy, Włochy, Japonię i ZSRR. Związek Radziecki żądał: 1. Od Finlandii — Pieczengi i Porkalli. 2. Baz w duńskich cieśninach Kattegat i Skagerrak do wyjścia w Morze Północne. 3. Baz w Jugosławii i na Adriatyku. 4. Baz w Grecji (port w Salonikach). 5. Od Rumunii — Bukowiny Południowej. 6. Od Bułgarii — przejścia do radzieckiej strefy wpływów i zawarcia stosownego paktu. 7. Od Turcji — baz w czarnomorskich cieśninach Bosfor i Dardanele. 8. Baz w Zatoce Perskiej. 9. Przejścia pod radzieckie wpływy krajów na południe od Baku– Batumi, czyli Turcji Wschodniej, północnego Iranu i Iraku. 10. Rezygnacji Japonii ze swoich koncesji na Sachalinie. Hitler i jego rząd wpadli w szał i pozostawili radzieckie roszczenia bez odpowiedzi. Ale nieoficjalnie fatalna odpowiedź została jednak udzielona, miesiąc później i innymi kanałami”947. Fatalna odpowiedź innymi kanałami to decyzja o uderzeniu prewencyjnym Związku Radzieckiego.

3.

947

—

Tainstwo wozdajania istorii, Frankfurt nad Menem 1995, s. 118–119.

Obecnie udostępniono niektóre szyfrogramy, którymi wymieniali się Stalin i Mołotow w czasie wizyty Mołotowa w Berlinie. 13 listopada 1940 roku Mołotow prosi Stalina o instrukcje „odnośnie do Chin, Turcji, naszych interesów w Zatoce Perskiej i na Morzu Arabskim”948. Stalin w odpowiedzi w szyfrogramie radzi Mołotowowi: „Nie zdradzać naszego dużego zainteresowania Persją... Jeżeli Niemcy zaproponują podział Turcji, to w tym wypadku możecie pokazać nasze karty...”949 W tym samym liście Stalin „radzi” Mołotowowi nakłaniać Niemcy do zgody na jeszcze jeden krok Związku Radzieckiego: „Pokojowe rozwiązanie nie będzie realne bez naszych gwarancji dla Bułgarii i wpuszczenia naszych wojsk do Bułgarii”. W listopadzie 1940 roku Rzesza znajdowała się w wyjątkowo ciężkiej sytuacji. II wojna światowa trwała już ponad rok i nie było widać jej końca. Niemcy mogły zwyciężyć tylko w piorunującej wojnie, ale starcie przybrało długotrwały charakter, tzn. Niemcy już nie mogły odnieść zwycięstwa. Wieczorem 13 listopada podczas rozmów Hitlera i Mołotowa brytyjskie lotnictwo dokonało nalotu na Berlin, dlatego spotkanie rozpoczęto w luksusowym gabinecie, a zakończono w schronie przeciwlotniczym. Tym nalotem powietrznym Churchill pokazał Hitlerowi i Mołotowowi, że Wielka Brytania nie zamierza się poddawać. Do długotrwałej wojny Hitler potrzebował surowców strategicznych w olbrzymich ilościach, a surowce znajdowały się w rękach Stalina. Podczas spotkania Mołotow kilkakrotnie przypomniał Hitlerowi, że bez radzieckiej neutralności i bez dostaw surowców ze Związku Radzieckiego zwycięstwa Niemiec w Europie nie byłyby możliwe: „Nie obyło się bez wpływu niemiecko–rosyjskiego paktu na wspaniałe niemieckie zwycięstwa”950. „Jeśli chodzi o Rzeszę, to wskutek tych porozumień (z 1939 roku) uzyskała ona niezawodne zaplecze, co miało duże znaczenie dla rozwoju wydarzeń wojennych na Zachodzie, włącznie z klęską Francji”951. 948

— Archiwum Polityki Zagranicznej Federacji Rosyjskiej, dział 059, rejestr 1, teczka 2314, karty 32–33. 949 — Archiwum Polityki Zagranicznej Federacji Rosyjskiej, dział 059, rejestr 1, teczka 339, karty 35, 35a, 36, 38, 39. Dokumienty wnieszniej politiki 1940–22 ijunia 1941, t. XXIII, księga II, część I, Mieżdunarodnyje otnoszenija, Moskwa 1998, s. 61–62. 950 — SSSR — Giermanija 1939–1941, red. J. Felsztinski, 1983, s. 112. 951 — Dokumienty wnieszniej politiki. 1940–22 ijunia 1941, t. XXIII, księga II, część I, s. 45.

„Jeżeli ocenimy w tej chwili bilans radziecko–niemieckich porozumień, to należy powiedzieć, że Niemcy bez paktu z ZSRR nie potrafiłyby tak szybko i z chwałą swojego oręża przeprowadzić operacji w Norwegii, Danii, Belgii, Holandii i Francji”952. Rozumiejąc, że Hitler w dużym stopniu, jeżeli nie całkowicie, jest od niego uzależniony, Stalin zastosował taktykę wyłamywania rąk. Trocki zapowiadał, że Stalin „zechce w pełni wykorzystać swoje lepsze położenie”. I Stalin rzeczywiście je wykorzystał. Hitler mówi Mołotowowi, że Niemcy w ciągu roku wojny zagarnęły tak wiele, że do zagospodarowania zdobytego terytorium będą potrzebowały stu lat, i proponuje: jeżeli potrzebna jest przestrzeń, to ruszmy na południe — Niemcy na południe od swoich granic i Związek Radziecki na południe od swoich. Mołotow zgadza się z tym, ale dodaje, że należałoby omówić kwestie duńskich cieśnin Duży i Mały Bełt, Sund, Kattegat i Skagerrak. To nie Hitler żądał przestrzeni życiowej na wschodzie, ale Mołotow — na zachodzie. Dania była okupowana przez Niemcy. Hitler jest łajdakiem i agresorem, ale jak nazwiemy Stalina i Mołotowa, którzy mają zamiar urwać kąsek z tego, co już zostało zdobyte przez Niemcy? Dla Niemiec posiadanie duńskich cieśnin to strategiczna konieczność. A do czego są one potrzebne Związkowi Radzieckiemu? Hitler mówi Mołotowowi: „Póki trwa wojna, Niemcy są nad wyraz zainteresowane dostawami niklu i drewna z Finlandii”. Pyta, czy Związek Radziecki nie przygotowuje nowej wojny przeciwko Finlandii. I jeżeli przygotowuje, to czy nie można jej przełożyć na późniejszy termin. Na to Mołotow odpowiada, że Finlandia jest w strefie radzieckich wpływów, że Niemcy powinny wycofać wojska z Finlandii. Mołotow „nie rozumie, dlaczego Rosja powinna przekładać realizowanie swoich planów na sześć miesięcy czy rok. Ostatecznie niemiecko–rosyjskie porozumienie nie zawierało jakichkolwiek ograniczeń czasowych i w granicach swoich stref wpływów żadna ze stron nie miała związanych rąk”953. Innymi słowy, Hitler mówi, że Niemcy nie mogą żyć i walczyć bez niklu i drewna, które są dostarczane z Finlandii, i prosi, żeby jeszcze Finlandii nie 952 953

— —

Ibidem, s. 64. SSSR — Giermanija 1939–1941, red. J. Felsztinski, 1983, s. 115.

ruszać. Na co Mołotow odpowiada: Finlandia jest w naszej strefie, co będziemy chcieli, to będziemy robili. Hitler mówi o tym, że Niemcy są całkowicie uzależnione od ropy, która jest dostarczana z Rumunii, że Niemcy będą broniły rumuńskich pól naftowych w każdych warunkach. Hitler daje do zrozumienia, że byłoby dobrze, gdyby ZSRR przestał zagrażać rumuńskiej ropie. Związek Radziecki już zagarnął Bukowinę Północną — ten kawałek terytorium, który należał do Rumunii. Z tego powodu Związek Radziecki złamał porozumienie o podziale stref wpływów. Na to Mołotow odpowiada, że Związek Radziecki rzeczywiście urwał od Rumunii to i owo i rzeczywiście w ten sposób złamał wcześniej zawarte porozumienie z Niemcami. Ale z zagarniętego rezygnować nie ma zamiaru, i tego, co zostało zdobyte w Rumunii, stronie radzieckiej jest mało. Należałoby urwać nie tylko Północną Bukowinę, ale jeszcze i Południową. A oprócz kawałków Rumunii Związek Radziecki życzy sobie całej Bułgarii. „Los Rumunii i Węgier też interesuje Związek Radziecki i w żadnych okolicznościach nie może pozostać dla niego obojętny”954.

4. Związek Radziecki ma pod dostatkiem własnej ropy i do użytku wewnętrznego, i na eksport. Nie potrzebuje rumuńskiej ropy. A dla Niemiec Rumunia to jedyne źródło ropy. Hitler próbuje dojść do porozumienia, na co dostaje odpowiedź: my też tego chcemy. Hitler przypomina Mołotowowi: przecież co do podziału Europy dogadaliśmy się w sierpniu 1939 roku. Na co Mołotow odpowiada: To są stare dzieje, czas urządzić nowy podział Europy na korzyść Związku Radzieckiego. „ZSRR uznaje zeszłoroczne porozumienie za wykonane, z wyjątkiem kwestii Finlandii. (...) Teraz nadszedł czas, żeby rozmawiać o bardziej rozległej umowie pomiędzy ZSRR i Niemcami”955. Dalej rozmowy toczyły się w takim samym stylu.

954

— — karta 35. 955

Ibidem, s. 125. Archiwum Polityki Zagranicznej Federacji Rosyjskiej, dział 059, rejestr 1, teczka 2315,

W trakcie rozmów Mołotow nie podnosił kwestii bezpieczeństwa Związku Radzieckiego. To go w ogóle nie interesowało. Interesowały go Iran i Irak, Finlandia, radzieckie bazy w cieśninach czarnomorskich itd., itp. Kwestie bezpieczeństwa przed groźbą radzieckiego ataku na życiowo ważne dla Niemiec tereny poruszał Hitler, ale w odpowiedzi nie usłyszał nic dodającego otuchy. Rano 14 listopada 1940 roku Mołotow wyjechał do Moskwy, a 25 listopada niemieckiemu ambasadorowi wręczono oświadczenie, że Niemcy powinny natychmiast wycofać swoje wojska z terytorium Finlandii. Oprócz tego powtórzone zostały wszystkie roszczenia, które Mołotow wypowiedział w rozmowach z Hitlerem i Ribbentropem, aż do żądania utworzenia radzieckich baz wojskowych w Bosforze i Dardanelach956. Mołotow nieprzypadkowo żądał wycofania niemieckiej armii z Finlandii. Tego samego dnia, 25 listopada 1940 roku, ludowy komisarz obrony ZSRR, marszałek Związku Radzieckiego S. Timoszenko, i szef Sztabu Generalnego Armii Czerwonej, generał armii K. Mierieckow, przygotowali dyrektywę dotyczącą opracowania planu nowej agresywnej wojny przeciwko Finlandii957. Opowiada się nam, że Stalin strasznie bał się wojny, ze wszystkich sił starał się ją opóźnić. Wszystkie jego działania były rzekomo podyktowane dążeniem do umocnienia bezpieczeństwa Związku Radzieckiego. Do zapewnienia bezpieczeństwa zabrakło mu tylko kontroli nad Finlandią, Irakiem, Iranem, Bułgarią. Brakowało mu baz wojskowych na Morzu Śródziemnym i w Zatoce Perskiej. I jeszcze do pełni bezpieczeństwa zachciało mu się uzyskać cieśniny duńskie i Dardanele z Bosforem. W sierpniu 1939 roku Hitler i Stalin rękoma Ribbentropa i Mołotowa podzielili Europę pomiędzy Niemcy i Związek Radziecki. Minął rok. Związek Radziecki złamał porozumienie i zagarnął więcej niż to, co mu się należało. Ale i tego było mało. Hitler dopiero szykował się do wojny z Wielką Brytanią, a Stalin już zażądał nowych terytoriów w Europie, przy czym tych, od których była całkowicie uzależniona gospodarka Niemiec i ich siły zbrojne. 956

— Dokumienty wnieszniejpolitiki. 1940–22 ijunia 1941, t. XXIII, księga II, część I, Mieżdunarodnyje otnoszenija, Moskwa 1998, s. 136–137. 957 — 1941 god, t. 1, Diemokratija, Moskwa 1998, s. 418–423.

Jeżeli Niemcy wycieńczy wojna przeciwko Wielkiej Brytanii, czego wtedy zażąda Stalin? Hitler znalazł odpowiedź na wszystkie pytania Stalina. „Po wyjeździe Mołotowa Hitler zebrał niektórych swoich podwładnych i jasno dał im do zrozumienia, że zamierza wkroczyć do Rosji”958.

958

—

B. H. Liddell Hart, Wtoraja mirowaja wojna, Wojenizdat, Moskwa 1976, s. 145.

ROZDZIAŁ 98. PO CO TRZYMAĆ DYWIZJE PANCERNE PRZY SŁUPACH GRANICZNYCH? Co to — karygodna niedbałość czy czyjaś przemyślana zdrada?959 R. IRINARCHOW Wystarczy tylko umieścić na mapie przygranicznych rejonów ZSRR miejsca dyslokacji korpusów zmechanizowanych i zamiar przyszłej „Burzy” ukazuje się nam w całej swej okazałości. MARK SOŁONIN960

1. Oto przypadkowy los jednego człowieka. W tym losie jak w kropli odbiły się powody najbardziej sromotnej klęski XX i wszystkich poprzednich wieków. Urodzony 5 lipca 1921 roku we wsi Wierchniaja Lubowsza w obwodzie orłowskim. (Jaka nazwa! Przemierzyłem prawie cały glob, ale z taką romantycznością jak u nas na Rusi nigdzie się nie spotkałem.) 21 grudnia 1939 roku naszego bohatera powołano pod sztandary i skierowano wprost do szkoły wojskowej. Dalej opowiada o sobie sam: „10 czerwca 1941 roku ukończyłem Oficerską Szkołę Piechoty w Groźnym i przybyłem do Kijowskiego Okręgu Wojskowego. Wcielono mnie do 41. Dywizji Pancernej, której sztab znajdował się w nadgranicznym mieście Włodzimierz Wołyński. Zachodni Bug — nasza granica państwowa — tuż pod nosem. (...) Mianowano mnie zastępcą dowódcy kompanii rozpoznawczej. Na tym stanowisku powitałem wojnę. 22 czerwca o 3.15 nasze miasteczko wojskowe pogrążyło się w morzu ognia (...)”961. 959 960 961

— — —

R. Irinarchow, Zapadnyj osobyj, Charwiest, Mińsk 2002, s. 171. M. Sołonin, 22 czerwca 1941, Drohobycz 2004, s. 32. „Krasnaja zwiezda” 5 lipca 2001

Ta krótka opowieść składa się z samych tylko dziwnych rzeczy. Od 18 września 1925 roku do Armii Czerwonej powoływano w wieku 21 lat. I powoływano nie wszystkich, a jedną trzecią czy nawet jedną czwartą poborowych. W 1941 roku wojna zaczęła się, jak nas uczono, nagle, jak grom z jasnego nieba. Skoro wojny się nie spodziewano, to ten młody człowiek w ogóle nie musiał być w wojsku w chwili niemieckiego ataku. Ponieważ w czerwcu 1941 roku skończył dopiero 19 lat. Ale stało się tak, że on (z jakichś powodów) już był w wojsku, zdążył szkołę skończyć, został oficerem, zastępcą dowódcy kompanii rozpoznawczej. I to nie byle gdzie, a wprost na niemieckiej granicy. Jak do tego mogło dojść? Wszystko jest proste. W sierpniu 1939 roku Stalin i Hitler rękoma Mołotowa i Ribbentropa zawarli pokój. Wydawałoby się, że po tym w ogóle żaden pobór nie jest potrzebny — do Armii Czerwonej trzeba brać ochotników, a pobór odwołać. Ależ nie. Pokój z Hitlerem oznaczał wcale nie pokój, a coś zgoła odwrotnego. Pakt „o nieagresji” towarzysz Stalin podpisał i natychmiast powołał nie jedną czwartą poborowych, jak w poprzednich latach, i nawet nie jedną trzecią, i nie połowę, a wszystkich, którzy skończyli 21 lat. A oprócz tego wszystkich, którzy mieli 20 i 19 też. Pod sztandary poszli i ci, którzy mieli więcej niż 21 lat. Logika: przecież wcześniej nie służyłeś, teraz nadszedł czas. Nie zapomniano o tych, którzy mieli 18 lat. Jeżeli średniego wykształcenia brak — jeszcze poczekaj. A jeżeli masz 18 i zdobyłeś średnie wykształcenie, stawaj do szeregu. Chłopak, o którym mowa, akurat trafił pod ten paragraf — 18 lat, 10 klas. I go zgarnięto. I nie do pułku, a do szkoły oficerskiej. Nie tak, że zebrał się i sam poszedł zdać egzaminy. Nie. Informatory mówią, że w wojsku znalazł się nie z własnego wyboru, a z powołania. I ktoś mądry sporządził takie wspaniałe plany, żeby dziesiątki tysięcy młodych chłopaków, powołanych w drugiej połowie 1939 roku, akurat na początku czerwca 1941 roku skończyły szkoły. I bez urlopu — do wojska. Kto przez to nie przeszedł, nie może ocenić: byłeś kursantem bez praw, musztrowano cię według światowych standardów i ponad to, przeszedłeś ogień i wodę, męczyli cię i dręczyli, moczyli cię w wodach lodowatych, suszyli słońcem palącym i mrozem trzaskającym, wypróbowywali ciebie na rozciąganie, na skręcanie, na zakręcanie, na łamanie, i oto nagle następuje momentalna przemiana kursanta w oficera; nagle trafiasz nie po prostu do

innego świata, a do innego wymiaru. I od razu dostajesz pierwszą oficerską wypłatę (pieniężne zadowolenie). Nie wyglądało to tak, że miesiąc odharowałeś — i masz. Nie. Pierwsza wypłata — tak po prostu. Pierwszego dnia. Za to, że zostałeś oficerem. Po studenckich groszach — majątek. Co najpierw? Dobrze: odprężyć się. Po pierwsze — wyjazd i urlop. Taki był zwyczaj od zawsze. A tylko w 1941 roku od tej reguły z jakichś powodów odstąpiono. Oto przykład z życia: nasz bohater skończył szkołę 10 czerwca, zdążył dojechać z Groźnego do Kijowa, w sztabie okręgu dostać przydział nad granicę, dotrzeć do dywizji, przedstawić się, objąć stanowisko... A gdzie miesiąc prawowitego, zasłużonego, zapracowanego, długo oczekiwanego urlopu? Wojna powinna była zastać nowo mianowanego lejtnanta nie nad granicą, a we wsi Wierchniaja Lubowsza. Tam powinien był do białego rana pod słowicze trele prowadzać korowody z mieszkańcami dolnej i górnej Lubowszy. A pewnej pięknej niedzieli, gdzieś koło południa, powinni go obudzić ze snu: mówi Mołotow! Ale stał się cud. Nie spodziewano się niemieckiej agresji, ale dziesiątki tysięcy młodych oficerów zwolniono przedterminowo bez egzaminów końcowych, od razu po zakończeniu szkoły wysłano nie na zapracowany i zasłużony urlop, a na wojnę. I nie gdzieś tam, a na zachodnią granicę. Do słupów granicznych. Jeżeli Hitler jest przyjacielem, to po co pośpiech? Dlaczego lejtnantom nie pozwolono wykorzystać tego, co im się należało?

2. I oto nasz znajomy kilka dni przed tą fatalną chwilą trafia do 41. Dywizji Pancernej... Numer nie został wzięty z sufitu. W numeracji radzieckich dywizji pancernych był całkowity porządek: od 1. do 61. Hitler zaczął II wojnę światową z 6 dywizjami pancernymi, a do jego granic miłujący pokój towarzysz Stalin wysunął i 41. Dywizję Pancerną, i szereg innych. Długi szereg. Na tymże zachodnim Bugu, dokładnie tak samo przy słupach granicznych — 22. Dywizja Pancerna. 22 czerwca jej miasteczko wojskowe, jak i wiele innych, też utonęło w morzu ognia. Tysiące lejtnantów poległo, nigdy nie wykorzystawszy swojego urlopu. Z każdej setki do końca wojny przeżyło trzech. W przededniu wojny towarzysz Stalin wysłał na granicę od

razu 70 tysięcy młodych, dopiero co wypuszczonych ze szkół oficerów. Z nich 3% przeżyło wojnę. Dlatego że nie wszyscy zginęli, dlatego że wypuszczono ich dziesiątkami tysięcy, miał kto po wojnie opowiedzieć o tym, co się wydarzyło. Ich opowieści są zadziwiająco podobne. W ich relacjach jest jeden standard: kiedy tylko podpisano z Hitlerem pokój, od razu mnie zgarnęli do szkoły oficerskiej, wypuścili kilka tygodni przed wojną i rzucili na zachodnią granicę, a 22 czerwca — jak grom z jasnego nieba. Każdy chętny może takich opowieści zebrać pod dostatkiem. Z wielu typowych opowieści wybrałem właśnie tę, ponieważ chłopak, o którym mowa, po wojnie wysoko zaszedł. Bardzo wysoko. Został członkiem KC KPZR, pierwszym zastępcą ministra obrony ZSRR, szefem Sztabu Generalnego Sił Zbrojnych ZSRR, potem głównodowodzącym wojskami państw stron Układu Warszawskiego. Stopień — marszałek Związku Radzieckiego. Imię — Wiktor Gieorgijewicz. Nazwisko — Kulikow.

3. Rano 22 czerwca 1941 roku 41. Dywizja Pancerna, do której trafił lejtnant Kulikow, miała 415 czołgów. Oprócz tego — samochody pancerne, działa i moździerze, ciągniki artyleryjskie, traktory i motory, 682 samochody itd., itp. Żadna niemiecka dywizja pancerna nie miała takiej liczby czołgów. I nikt na świecie nie miał takich dywizji pancernych. Z pięciu niemieckich dywizji pancernych, które walczyły przeciwko oddziałom Frontów Południowo–Zachodniego i Południowego, najwięcej czołgów miała 19. Dywizja Pancerna — 149. W pozostałych niemieckich dywizjach pancernych czołgów było jeszcze mniej. A w niemieckich zmotoryzowanych dywizjach i dywizjach piechoty czołgów nie było w ogóle. A i w żadnym zmotoryzowanym niemieckim korpusie, który działał na południe od Polesia, nie było tyle czołgów, ile ich było tylko w jednej radzieckiej 41. Dywizji Pancernej. Obraz klęski jest w najwyższym stopniu znajomy. Na całej granicy działo się to samo. Znany jest i końcowy akord: dowódcę 41. Dywizji Pancernej, pułkownika P. Pawłowa, uznano za winnego i postawiono pod ścianą

dokładnie tak, jak i noszącego to samo nazwisko, dowodzącego Frontem Zachodnim generała armii D. Pawłowa. Ale spróbujmy wyobrazić sobie, że jesteśmy dowódcą dywizji. Co zrobimy, jeżeli przeciwnik nagle otworzy ogień artyleryjski do miasteczek wojskowych, w których rzędami stoją czołgi i samochody? Co zrobimy, jeżeli przyszedł rozkaz od największego dowódcy wszech czasów, żeby zabrać amunicję z jednostek i oddać do magazynów? Co zrobimy, jeżeli na naszym biurku leży ściśle tajny rozkaz zobowiązujący do niereagowania na prowokacje, nieodpowiadania ogniem na ogień i niepodejmowania żadnych działań bez poleceń z Moskwy? I na tamtych rozkazach cały czas widnieje podpis geniusza strategii. W 1941 roku lejtnant Kulikow miał szczęście. Trzeciego dnia wojny dookoła 41. Dywizji Pancernej, 87. Dywizji Strzeleckiej i szeregu innych jednostek 5. Armii Frontu Południowo–Zachodniego zamknął się pierścień okrążenia, w którym zostały zniszczone. A lejtnantowi Kulikowowi udało się wyrwać...

4. W każdym normalnym kraju po wojnie zaczęłaby się rozprawa sądowa. Nie sama tylko 41. Dywizja Pancerna w 1941 roku siedziała przy słupach granicznych. Czy dowódca dywizji jest winny, że w pierwszych minutach wojny miasteczko wojskowe dywizji „pogrążyło się w morzu ognia”? Czy to on sam wybierał dla dywizji miejsce tuż przy granicy? Czy możliwe jest w ciągu kilku minut (lub godzin) doprowadzić dywizje do stanu gotowości, pod ogniem artylerii zebrać tysiące ludzi na postojach samochodów, wyprowadzić z garaży i parków 415 czołgów i setki innych maszyn, rozwinąć rzuty pierwszy i drugi, punkty dowodzenia, rezerwy i tyły, zorganizować dowodzenie, współpracę, łączność i powstrzymać ofensywę przeciwnika? Dlaczego więc dywizji w chwili zagrożenia nie wycofano z granicy? I po co w ogóle ją na granicę wysunięto? Jak wytłumaczyć dziwne sąsiedztwo dywizji pancernej z granicą państwową? Co tam robiła? Jak się tam znalazła? Z czyjej winy, na czyj rozkaz? Kto wyznaczył miejsce jej rozmieszczenia? Szef Sztabu Generalnego Żukow? Gdzie jest? Oskarżony Żukow, proszę wstać! Odpowiadajcie na pytania sądu! A więc w jakim celu wysunęliście 41.

Dywizję Pancerną do granicy? Stalin dał rozkaz? Nie, oskarżony Żukow, z waszych pamiętników wynika, że Stalin nie tylko nie rozkazywał wysuwać korpusów zmechanizowanych do granicy, ale w ogóle był przeciwny ich stworzeniu. Korpusy zmechanizowane o numerach od X do XXX włącznie i znajdujące się w ich składzie dywizje pancerne o numerach od 19. do 61. formowano na wasze polecenie i żądanie, oskarżony Żukow. Przecież wy wyznaczaliście miejsca ich tworzenia i rozmieszczenia. Właśnie według waszego planu 41. Dywizja Pancerna znalazła się tam, gdzie ją mogły zastać (i zastały) pierwsze chwile wojny. Po co więc znajdowała się w tak niewygodnym do obrony miejscu? Planowaliście bronić ojczystej ziemi? Więc dlaczego ta dywizja (jak i wszystkie inne) nie była w obronie? Wykopalibyście okopy dla czołgów, artylerii i piechoty, przygotowalibyście podstawowe i zapasowe pozycje, porozdzielalibyście zapasy jednostkom i oddziałom. Dziesięć czołgów na kilometr to 40 km obrony nie do pokonania. I nie przy samej granicy, gdzie ruch każdego żołnierza jest widoczny z tamtej strony, a gdzieś w głębi. Przynajmniej nie w strefie ognia artylerii wroga. Ale tymi kwestiami w Armii Czerwonej nikt się nie zajmował. 41. Dywizja Pancerna z XXII Korpusu Zmechanizowanego 5. Armii Frontu Południowo–Zachodniego to tylko jeden przykład. Na całej granicy od Bałtyku do Morza Czarnego tego jasnego poranka wydarzyło się to samo. Według tego samego scenariusza. Żukow zapewnił Armii Czerwonej takie warunki, że powinna była zostać unicestwiona, nie mając możliwości wyrządzenia przeciwnikowi nawet minimalnych szkód. Żukow ułożył takie plany i wydał takie rozkazy i dyrektywy, że ich wykonanie nieuchronnie prowadziło Armię Czerwoną do klęski, a Związek Radziecki do upadku. Działania Żukowa to typowy przykład sabotażu, zdrady Ojczyzny, podłej zdrady.

5. Kremlowscy ideolodzy powinni byli: a) albo wyraźnie nazwać Żukowa zdrajcą; b) albo wytłumaczyć sens jego, oględnie mówiąc, nielogicznych działań w przededniu wojny.

Ale nikt z nadwornych historyków otwarcie i głośno Żukowa jeszcze zdrajcą ojczyzny nie nazwał. Mało tego, nikt jego dziwnych działań nie wytłumaczył. On sam też nie chciał ani wspominać wykonanej pracy, ani się nad nią zastanawiać. Zamiast tego trzem pokoleniom planety Ziemia wbijano do głów prawdopodobne powody haniebnej klęski Armii Czerwonej. Pierwszy powód: czołgi były przestarzałe. Odpowiadamy: a czy nie wszystko jedno, czy są to najnowsze czołgi czy przestarzałe, skoro równymi rzędami stoją przy samej granicy w zasięgu ognia artylerii wroga? Drugi powód: czołgi potrzebowały remontu. Trzeci powód: kierowcy byli niedoświadczeni. Na drugą i trzecią tezę odpowiedź jest taka sama: a czy nie wszystko jedno, czy jest doświadczenie czy go brak, czy czołgi potrzebują remontu czy nie potrzebują? Wyobraźmy sobie, że w 41. Dywizji Pancernej, jak gdzie indziej, są tylko najlepsze na świecie czołgi, a każdy kierowca ma po 100 godzin praktyki. Co to zmienia, skoro artyleria wroga wali po sztabach, koszarach, po magazynach i składach, po równych rzędach czołgów i samochodów w garażach i na placach? Jeżeli cała ta niezwyciężona potęga od pierwszej chwili wojny pogrążyła się w morzu ognia? Jeżeli załogi nie mogą wsiąść do swoich czołgów? Jeżeli czołgi nie mają amunicji i paliwa? Jeżeli dowódcy nie mogą dowodzić swoimi jednostkami i oddziałami? Jeżeli dowódcy wszystkich szczebli, od samodzielnych do dowodzących frontami i armiami, mają surowy nakaz (pod karą rozstrzelania) nie podejmować odwetowych i w ogóle żadnych działań! Czwarte wytłumaczenie: korpusy zmechanizowane, pancerne i zmotoryzowane dywizje w ich składzie oraz w ogóle wszystkie główne siły Armii Czerwonej znajdowały się tak blisko granicy nie bez przyczyny, a zgodnie z przebiegłą intencją Żukowa — żeby przeprowadzić kontruderzenia na rozzuchwalonego przeciwnika! Odpowiadam pytaniem: i dlaczego ich nie przeprowadzono? I gdzie są przedwojenne plany tych kontruderzeń? Jeżeli nawet przeprowadzano jakiekolwiek kontruderzenia, to każdy może się przekonać osobiście, że była to improwizacja w najczystszej postaci, działania bez żadnego wcześniejszego przygotowania. I skoro kontruderzenia rzeczywiście planowano przed wojną,

to dlaczego wynik okazał się samobójczy? Kto ponosi odpowiedzialność za takie plany? Na przykładzie tejże 41. Dywizji Pancernej zastanówmy się, w jaki sposób mogła przeprowadzić jakiekolwiek kontruderzenie w tamtej sytuacji. Istniało jeszcze wiele różnych tłumaczeń: wiekowe zacofanie Rosji... To, nawiasem mówiąc, głosił osobiście marszałek Związku Radzieckiego W. Kulikow. Wiktorze Gieorgijewiczu, o jakim zacofaniu tu mowa, skoro słupy graniczne, jak raczyliście się wyrazić, były tuż pod nosem? Gdyby wycofali dywizję na sto kilometrów od granicy, a lepiej na linię starych umocnień, zdekoncentrowaliby, zakopaliby czołgi po same wieże w ziemi, zamaskowaliby, to wpływ czynnika wiekowego zacofania zostałby gwałtownie obniżony.

6. Tu nadszedł czas, żeby przypomnieć opowieść Żukowa o tym, jak on i marszałek Timoszenko próbowali przekonać Stalina do wydania rozkazu postawienia armii w stan gotowości. Timoszenko i Żukow namawiali, uparty Stalin się nie zgadzał. Wtedy Timoszenko rzekomo powiedział: „Nie mamy na granicach wystarczających sił nawet do obrony. Nie możemy w sposób zorganizowany przyjąć i odeprzeć uderzenia niemieckich wojsk”. Te słowa marszałka Timoszenki Żukow zacytował w swoich pamiętnikach jako argument na rzecz podniesienia stopnia gotowości wojsk. Żukow całkowicie solidaryzuje się ze stanowiskiem Timoszenki. Całkowicie popiera Timoszenkę i osądza głupiego Stalina. Problem polega na tym, że osobiście Siemion Konstantinowicz Timoszenko o niczym podobnym nigdy nie wspominał, nie pisał i nikomu niczego takiego nie opowiadał. Timoszenko zmarł, a dwa dziesięciolecia później te rzekomo jego słowa pojawiły się w pamiętnikach Żukowa... który od dawna również nie żył. Ale skoro już przekonuje się nas, że należy wierzyć tylko w dziesiąte i kolejne wydania Refleksji, to uwierzmy. A więc armii nie starczało nawet do obrony... A na przykładzie 41. Dywizji Pancernej widzieliśmy, że wojska były. Gdyby tych czołgów nie

trzymano w kupie przy słupach granicznych, a wycofano od granicy chociaż na dziesięć kilometrów, a jeszcze lepiej na sto, i rozwinięto wzdłuż frontu i w głąb oraz wykopano okopy dla czołgów i innego sprzętu, a również zamaskowano, to dywizja w żadnym wypadku w jednej chwili w morze ognia zmienić się nie mogła. Żeby nie przedłużać opowieści, po prostu przypomnę czytelnikom smutną historię 22. Dywizji Pancernej XIV Korpusu Zmechanizowanego 4. Armii. Dywizja ta dokładnie w ten sam sposób została rozgromiona przy słupach granicznych w Brześciu. Relację o jej haniebnej zagładzie można znaleźć w książce Cofam wypowiedziane słowa: „Miasteczko to znajdowało się na równym terenie, było dobrze widoczne od strony przeciwnika. (...) Zginęła i została ranna duża część składu osobowego. (...) Sprzyjało temu skoncentrowanie jednostek dywizji. (...) Dywizja straciła również większość czołgów, artylerii i samochodów, ponad połowę wszystkich cystern, warsztatów i kuchni. Od ognia przeciwnika zajęły się, a potem eksplodowały skład artylerii oraz magazyn paliw i smarów. (...) Znaczna część artylerii dywizji została zniszczona przez ogień przeciwnika lub z braku ciągników pozostała w parkach transportowych (...)”. Dalej następują narzekania na „niefortunną dyslokację dywizji” i bolesne jęki, że to doprowadziło „w pierwszych godzinach wojny do olbrzymich strat w ludziach i do zniszczenia większości sprzętu i zapasów dywizji”. To był inny odcinek frontu, a obraz ten sam. W tym samym miejscu, w Brześciu, równie „niefortunnie” rozmieszczono jeszcze dwie dywizje strzeleckie i wiele innych jednostek. Proszę, oto informacje do przeanalizowania. W składzie 4. Armii: — 2 korpusy, sztab jednego z nich znajdował się w Brześciu; — 2 dywizje pancerne, jedna z nich znajdowała się w Brześciu; — 4 dywizje strzeleckie, dwie z nich znajdowały się w Brześciu; — 1 dywizja zmotoryzowana; — 1 dywizja lotnictwa; — 1 rejon umocnień, sztab — w Brześciu; — armia wzmocniona pułkiem inżynieryjno–saperskim, który znajdował się w Brześciu.

A 33. Pułk Inżynieryjno–Saperski przebywał w Brześciu nie bez potrzeby. Łącznie w składzie 4. Armii było 14 pułków artylerii, 7 z nich znajdowało się w Brześciu. Tu również — okręgowy wojskowy szpital, niewiarygodna liczba magazynów armijnego, frontowego i centralnego podporządkowania, pułk Wojsk Ochrony Poganicza NKWD itd., itp. Dowódcy 4. Armii podlegało 11 związków taktycznych, na których czele powinni być generałowie (2 korpusy, 8 dywizji i 1 rejon umocniony). Sztaby pięciu tych formacji znajdowały się w Brześciu. Szczerze oświadczam: tylko w samym Brześciu były główne siły całej armii. Praktycznie połowa jej składu bojowego. Tylko w jednym mieście — 18 pełnych, kompletnych pułków. W tym — 2 pancerne, 6 strzeleckich, 7 artylerii, 1 strzelców zmotoryzowanych, 1 inżynieryjno–saperski i 1 ochrony pogranicza. Nie licząc mnóstwa mniejszych jednostek i instytucji tyłowych, nie licząc dywizji, które znajdowały się w bezpośrednim sąsiedztwie Brześcia. To wszystko zostało unicestwione i rozpędzone w kilka godzin. Obrona Brześcia mogłaby się stać bohaterską kartą w wojennej historii Rosji. Zamiast tego — straszliwa, nie do zatarcia hańba na wieki. Przy wzmiankach o Brześciu i twierdzy brzeskiej radzieccy marszałkowie zazwyczaj chowali się w kołnierze, żeby schować płonące ze wstydu uszy. I znowuż — gdyby tę masę wojsk wycofano z granicy i rozmieszczono, i przygotowano do obrony, to przebieg wojny wcale nie byłby tak haniebny. Brześć — brama kraju. I już w rejonie bramy można było zorganizować obronę. Siły, jak widzimy, jednak do tego były. Opowiadają nam, że Niemcy zwyciężali dlatego, że ich dywizje skoncentrowano na wąskich odcinkach. To prawda. Ale nie cała. Tylko połowa prawdy. A oto druga połowa: Niemcy zwyciężali dlatego, że dywizje Armii Czerwonej także skoncentrowano na wąskich odcinkach. Jest to wygodne przy natarciu, ale zabójcze przy obronie. Gdyby Armia Czerwona uderzyła jako pierwsza, to po tamtej stronie działoby się to samo. Po prostu dlatego, że niemieckie dywizje skoncentrowano na wąskich odcinkach: bij, nie chybisz.

ROZDZIAŁ 99. ALE JA I MOI LUDZIE Stalinowski okres to jeden z najciekawszych w historii ludzkości. A dokładny i pełny naukowy opis tego okresu jest praktycznie niemożliwy. Dokumenty tamtych czasów zostały zniszczone lub sfałszowane. Wiele ważnych wydarzeń obywało się w ogóle bez dokumentów. Te nieliczne, które zostały zachowane, są niedostępne dla naukowców i pisarzy. Wspomnienia, które pisze się obecnie, są współczesnym fałszowaniem przeszłości962. A. ZLNOWJEW

1. Dobrze się powodzi nadwornym kremlowskim historykom, którzy piszą o II wojnie światowej. Mają dostęp do wszystkich skarbów rosyjskich archiwów, dlatego bez trudu mogą potwierdzić i naukowo uzasadnić swoje hipotezy i teorie. A wszystkie ich teorie są oparte na siedmiu słoniach: 1. Związek Radziecki był zupełnie nieprzygotowany do wojny z Niemcami. 2. Stalin bardzo bał się wojny. 3. Początek wojny Stalin wyobrażał sobie tylko jako napaść Niemiec na Związek Radziecki i w żaden inny sposób. 4. Stalin nie planował niczego złego przeciwko Europie, przynajmniej w 1941 roku. 5. Główne zmartwienie Stalina: jak nie dać Hitlerowi powodu, jak zyskać na czasie i opóźnić niemiecką agresję na rok, a lepiej na dwa. 6. Wywiad donosił Stalinowi o przygotowaniach do niemieckiego ataku, ale ten nie wierzył, bo bał się spojrzeć prawdzie w oczy.

962

—

A. Zinowjew, Naszej junosti polot, Lozanna 1983, s. 79.

7. Stalin otoczył się lizusami, którzy meldowali tylko to, co wódz chciał słyszeć. A słyszeć chciał tylko uspokajające nowiny. Jak to wszystko udowodnić? Bardzo prosto — w oparciu o dokumenty. Nadworni historycy wydobywają papiery z archiwów i wystawiają na widok publiczny: Proszę! Nasyćcie wzrok! A dokument to skała z granitu. Wobec kartki wydobytej z kremlowskich zbiorów są bezsilne jakiekolwiek inne dowody. Tu na maszt lodołamacza należy podnieść białą flagę, przyznać się do porażki i zdać się na łaskę zwycięzców. W maju 1985 roku udało mi się po raz pierwszy przemycić do prasy pierwsze rozdziały Lodołamacza, a w 1988 roku, jakby w odpowiedzi na nie, oficjalni radzieccy historycy znaleźli dokument największej wagi. Na jednej stronie, w siedmiu zdaniach, zawarte zostały dowody potwierdzające wszystkie siedem postulatów, na których jak niezachwiany monolit spoczywa cała historia wojny radziecko–niemieckiej. Dokument ów to donos, a właściwie skarga, którą Beria skierował do Stalina: „21 czerwca 1941 roku... Ponownie nalegam na odwołanie i ukaranie naszego ambasadora w Berlinie, który wciąż mnie bombarduje fałszywymi informacjami o rzekomo przygotowywanej przez Hitlera napaści na ZSRR. Powiadomił, że ta «napaść» nastąpi jutro. (...) To samo doniósł i generał major W. Tupikow, attaché wojskowy w Berlinie. Ten tępy generał twierdzi, powołując się na swoją berlińską agenturę, że trzy grupy armii Wehrmachtu będą nacierać na Moskwę, Leningrad i Kijów. Bezczelnie żąda, żebyśmy zaopatrzyli tych kłamców w radiostację (...). Szef służby wywiadu, gdzie jeszcze niedawno działała banda Berzina, generał lejtnant Golikow skarży się na ambasadora i na swojego podpułkownika Nowobranca, który też kłamie, że niby Hitler skoncentrował 170 dywizji przeciwko nam na naszej zachodniej granicy.(...) Ale ja i moi ludzie, Józefie Wissarionowiczu, dobrze pamiętamy waszą mądrą wskazówkę: w 1941 roku Hitler nas nie zaatakuje!” Ta kartka to prawdziwe znalezisko dla poważnych historyków. Z tego donosu jednoznacznie wynika, że Beria jest pochlebcą i głupcem.

Jeszcze głupszy w świetle danego dokumentu okazuje się Stalin. On „mądrze wskazał” działania Hitlera co najmniej rok wcześniej. Otoczył się sługusami, kretynami i lizusami, i oto jeden z nich gorliwie powtarza i potęguje stalinowskie brednie. I kiedy? 21 czerwca! A to nazajutrz mieli dzionek! Kartka ta ma wyjątkową wartość, ponieważ jest to jedyne udokumentowane świadectwo tego, że Stalin w 1941 roku nie zamierzał walczyć. To, że Stalin nikogo sam atakować nie zamierzał, jest zrozumiałe jakby samo przez się. A to, że napaści nie oczekiwał, zanotowano w dokumencie. Dokument został napisany nie przez Stalina, ale jest do Stalina skierowany i w nim zrelacjonowano stanowisko Stalina. Przecież nie mógł Beria, zwracając się do Stalina, przedstawiać mądrej wskazówki Stalina, której nie było! Tę skargę Berii niejeden raz cytowali doradca prezydenta Rosji generał pułkownik Wołkogonow, szef Związku Pisarzy ZSRR Karpow, generał armii Gariejew i inni dygnitarze. Dokument ten trafił do prac naukowych i szybko przekroczył granice państwowe Związku Radzieckiego. Jest często cytowany w naukowych badaniach i publikacjach. Pewien anonim, który ukrywa się pod nazwiskiem „Wiktor Surowow”, też nie omieszkał owego dokumentu okazać publiczności, jako dowodu całkowitej bezsilności stalinowskiego kierownictwa, jako świadectwa zwierzęcego strachu Stalina w obliczu nieuchronnego ataku wroga. A mi coś nie daje spokoju: dlaczego tak odpowiedzialne osoby nie zauważyły fałszu w danym „dokumencie”?

2. Przeczytajmy treść donosu Berii raz jeszcze i zapytajmy: do jakich głupków to pismo zostało skierowane? Przecież obraz ukazuje się zadziwiający. Beria w swej notatce podnosi kwestie najwyższej wagi państwowej: kiedy Hitler zamierza zaatakować Związek Radziecki, w 1941 roku czy później? Beria nie zgadza się z referatami analityka Głównego Zarządu Wywiadu Sztabu Generalnego, a również z meldunkami ambasadora i attaché

wojskowego w Berlinie. To nie jest istotne. Ważne jest co innego: w notatce zawarto opinię Berii w danej kwestii. A przecież jest on kandydatem na członka Biura Politycznego, zastępcą przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych, tzn. szefa rządu, komisarzem spraw wewnętrznych, komisarzem generalnym bezpieczeństwa państwowego. A oprócz jego własnej opinii notatka zawiera zdanie Stalina na ten temat. Oto dlaczego jest to ważne. Przypuśćmy, że Hitler w 1941 roku nie zamierzał atakować, ale gdyby nagle się dowiedział, że i Stalin całkowicie się odprężył i nie oczekuje napaści, to mógłby zmienić zdanie. Gdyby taka notatka trafiła w ręce niemieckiego wywiadu, zostałaby dokumentem o nadzwyczajnej wadze. Albo przypuśćmy, że Hitler przygotował się do ataku, ale nie wie, czy zdecyduje się na ostateczny krok. W politycznych układach najgorsza jest niepewność: czy Stalin oczekuje uderzenia, czy nie oczekuje? Za wszelką cenę trzeba tę wątpliwość rozwiać. Trzeba wiedzieć, co myśli przeciwnik, w co wierzy, na co liczy. Przeniknąć plany przeciwnika, sojusznika, partnera, to dosłownie zajrzeć do jego kart i na tej podstawie budować i korygować swoje zamiary i plany. Beria w swojej notatce całkowicie odsłaniał karty Stalina: Stalin nie wierzy w atak! Jeżeli taka notatka w jakiś sposób trafi do Hitlera, to... A więc pierwsza zdumiewająca rzecz polega na tym, że notatka o takiej wadze nie ma żadnego gryfu tajności. Napisał Beria na kartce i oddał ją Stalinowi. Potem kartka trafiła do archiwum, gdzie została znaleziona pół wieku po wojnie. Oto macie powód do zdziwienia: czy komisarz ludowy NKWD, generalny komisarz bezpieczeństwa państwowego, główny stróż wszystkich najważniejszych państwowych sekretów i tajemnic, tak niedbale podchodzi do ich zachowania? I jak, chciałbym wiedzieć, towarzysz Stalin zapatrywał się na tak oburzającą niedbałość? A druga zdumiewająca rzecz jest następująca: po co w ogóle trzeba było pisać notatkę? Ławrientij Pawłowicz Beria miał nieustanny kontakt ze Stalinem. Codziennie rozmawiali przez telefon, wieczorami zajadali szaszłyki i popijali gruzińskie wino. Czy tak trudno sytuację określić słowami? Oprócz tego prawie codziennie spotykali się oficjalnie. Po co 21 czerwca 1941 roku Beria postanowił napisać wiadomość dla Stalina, skoro tylko 20

czerwca spędził w jego gabinecie 4 godziny i 25 minut? A następnego dnia, 21 czerwca, kolejne 3 godziny 55 minut! Czy w ciągu 8 godzin i 20 minut niemożliwe jest zadanie trzech lub czterech krótkich pytań? Ciekaw jestem, w jaki sposób w ogóle Beria Stalinowi tę notatkę przekazał? Pewnie przez długie godziny oni coś tam omawiali, a potem Beria, wychodząc z gabinetu, podaje kartkę: oto, towarzyszu Stalin, proszę przeczytać w wolnej chwili... Albo podczas omawiania innych problemów Beria nagle kartkę wręcza: tu jeszcze co nieco należałoby załatwić... Na tym zdumiewające rzeczy się nie kończą, a dopiero zaczynają. Wróćmy do treści.

3. Z notatki wynika, że attaché wojskowy w Berlinie, generał major W. Tupikow, rzekomo drogą radiową przekazał jakieś bzdury ludowemu komisarzowi spraw wewnętrznych, generalnemu komisarzowi bezpieczeństwa państwowego, towarzyszowi Ławrientijowi Pawłowiczowi Berii. Tupikow bezczelnie żądał, żeby Beria zaopatrzył jego tajną agenturę w radiostację. Groźny komisarz ludowy NKWD sam na rozzuchwalonego generała majora z jakiegoś powodu nie wrzasnął, zamiast tego napisał skargę do Stalina: jaki niedobry generał — kłamca i impertynent... Skarga to broń pokrzywdzonych. Sam nie mogę sobie poradzić, zwracam się do możnego: ujmij się... Tak mały chłopczyk żali się mamie na łobuza z sąsiedztwa. Przy czym swego krzywdziciela brzydko wyzywa: be! Według podobnego schematu działa i potężny generalny komisarz bezpieczeństwa państwowego: skarży się Stalinowi, a przy tym generała, którego sam wezwać do porządku nie może, wyzywa od tępych. Zastanówmy się: a na co właściwie Beria liczył, co chciał uzyskać i czego oczekiwał od Stalina? Miał nadzieję, że wódz skarci bezczelnego generała, a biednemu Ławrykowi będzie współczuł? Czy Beria oczekiwał Stalinowskiej aprobaty: nie dać bezczelnemu radiostacji! No to można jej nie dać i bez polecenia Stalina. Wszyscy, którzy stykali się z Ławrientijem Pawłowiczem, mówią o czymś innym: Beria zginał, łamał, dusił i tłumił. Nienawidzono i bano się go. Umacniał swoją władzę nad ludźmi na wiele sposobów i metod. Jedna z

podstawowych to robić wszystko we własnym imieniu, nie powołując się na przełożonych nawet w tym przypadku, gdy wykonujesz ich rozkaz. W poprzednich latach, gdy Beria jeszcze nie wspiął się na zawrotne kremlowskie szczyty, wszystkie polecenia, życzenia i rozkazy przełożonych przedstawiał tylko jak swoje własne: słuchaj mnie! To jest moja wola! To j a rozkazałem! Ulubione powiedzenie Ławrientija Pawłowicza: flaki z was wyprujemy! Właśnie to pewnego razu obiecał generałowi pułkownikowi artylerii N. Woronowowi po tym, jak w gabinecie Stalina konflikt międzyresortowy nie został rozwiązany na korzyść NKWD. A generałowi armii Mierieckowowi groził, że przetrąci kręgosłup. Zresztą nie rzucał słów na wiatr — mało nie przetrącił. Po prostu Gospodarz w ostatniej chwili pociągnął za smycz. A w danym „dokumencie” ukazuje się przed nami Beria–mazgaj, który demonstruje Stalinowi słabość i całkowitą bezsilność. Ale i to nie koniec zdumienia.

4. Latem 1938 roku szef NKWD Nikołaj Iwanowicz Jeżow po wyniszczeniu całego kierownictwa Czwartego (wywiad) Zarządu Głównego Sztabu Generalnego postanowił tą strukturą pokierować osobiście. W drodze łączenia obowiązków. Zdaniem Jeżowa, nie można było znaleźć odpowiedniego kandydata na tak odpowiedzialne stanowisko. Na stanowisku szefa wywiadu wojskowego Jeżow utrzymał się dwa dni. Stalin nagle uświadomił sobie bezdenną głębię niebezpieczeństwa. Wszystkie kluczowe decyzje co do tajnej zagranicznej działalności państwa podejmował Stalin. Ale robił to na podstawie informacji, które dochodziły z dwóch głównych źródeł. Z NKWD — od Jeżowa. Z Zarządu Wywiadu Sztabu Generalnego od Berzina, a później nagle... — od Jeżowa. Od tego, jaką informację poda Jeżow, będzie zależała decyzja Stalina. Tak więc kto kogo kontroluje? Nie, tak być nie może, postanowił towarzysz Stalin. Od tamtej chwili rozpoczął się upadek Nikołaja Iwanowicza Jeżowa. Stalin wyraźnie podzielił dwie struktury: tu — czekiści, a tu — armia. Wódz

natychmiast skierował wywiad wojskowy pod rodzimą strzechę — do Sztabu Generalnego Armii Czerwonej. Na czele postawił ściśle wojskowego dowódcę bez czekistowskich naleciałości. A Jeżowa niedługo potem odwołał ze wszystkich stanowisk. Później rozstrzelał. W czerwcu 1941 roku szefem Zarządu Wywiadu Sztabu Generalnego RChACz był generał lejtnant Filip Iwanowicz Golikow. Tylko jemu podlegali wszyscy wojskowi agenci wywiadu, tylko do niego wysyłali doniesienia i tylko z nim rozwiązywali powstające problemy z przeprowadzaniem i ubezpieczaniem operacji agentury. A NKWD nie podlegały. Usunięcie i eliminacja Jeżowa to była lekcja dla nowego szefa NKWD Ławrientija Pawłowicza Berii: wywiad wojskowy — nie twoje poletko. Twoje zadanie to samodzielne prowadzenie wywiadu siłami Głównego Zarządu Bezpieczeństwa Państwowego (GUGB NKWD). Jeżeli w armii, także w wywiadzie wojskowym, powstaje spisek, twoje zadanie — wykryć. Ale od operacji Zarządu Wywiadu Sztabu Generalnego wara. Ale i tego Stalinowi było mało. 3 lutego 1941 roku wyłączył GUGB i szereg innych struktur ze składu NKWD. Na ich bazie zorganizował nowy komisariat ludowy — NKGB. Na czele stanął Mierkułow. I chociaż Beria, jako kandydat na członka Biura Politycznego, nadzorował działalność NKGB, to Mierkułow bezpośrednio kontaktował się ze Stalinem i o swoich działaniach meldował mu osobiście. A od maja 1941 roku Mierkułow podlegał Stalinowi nawet oficjalnie, jako szefowi rządu. W krytycznych warunkach lipca 1941 roku Stalin połączył NKGB i NKWD, ale w 1943 roku znowu je rozdzielił. I to nie koniec historii. Żeby tajna działalność państwa nie znalazła się w rękach jednej osoby, Stalin w październiku 1942 roku podzielił wywiad wojskowy na GRU Armii Czerwonej, który podporządkował sobie osobiście jako ludowemu komisarzowi obrony, i Zarząd Wywiadu Sztabu Generalnego, który podlegał szefowi Sztabu Generalnego. W tamtej sytuacji była to całkowicie uzasadniona decyzja. Trwała wojna, dlatego szef Sztabu Generalnego nie miał głowy do USA i Wielkiej Brytanii, Brazylii i Urugwaju, Iranu czy Australii. Stalin zmniejszył jego obowiązki: niech na czas wojny Zarząd Wywiadu Sztabu Generalnego zajmuje się tylko Niemcami i ich sojusznikami, tylko frontem.

A osobiście Stalin nie utracił zainteresowania światowymi problemami. GRU, które podlegało bezpośrednio Stalinowi, kontynuowało intensywne prace na całym świecie. Przede wszystkim przeciwko USA. W 1943 roku Stalin usunął kontrwywiad wojskowy spod kontroli NKGB, nazwał go GUKR Smiersz i też podporządkował sobie bezpośrednio. Na czele stanął Abakumow — główny wróg Berii. Beria wiedział, że Stalin postępuje według zasady „dziel i rządź”. Najbardziej Stalin obawiał się połączonej potęgi struktur siłowych, które zajmowały się tajną działalnością, tak wewnątrz kraju, jak i poza jego granicami. Stalin je umacniał, dzielił, a podzielone części znowu umacniał. A oprócz tego skłócał, na wszelkie sposoby przeszkadzając w zjednoczeniu. Wziąwszy to wszystko pod uwagę, powróćmy do czerwca 1941 roku.

5. Generał major Tupikow jest attaché wojskowym. Podlega szefowi 1. (Zachodniego) Wydziału Zarządu Wywiadu Sztabu Generalnego. Ponad szefem Zarządu Wywiadu znajduje się szef Sztabu Generalnego, nad nim ludowy komisarz obrony. Wyżej jest tylko Stalin. To jest linia podporządkowania. Prosta i klarowna. I tylko zgodnie z tą linią attaché wojskowy wysyła swoje raporty i doniesienia. Tylko zgodnie z tą linią melduje o rezultatach swojej pracy, w pierwszej kolejności o rezultatach pracy agenturalnej. Ma prawo i obowiązek omawiać kwestie przeprowadzania i ubezpieczania operacji agentury tylko ze swoimi bezpośrednimi przełożonymi. Agent wywiadu wojskowego pod żadnym pozorem nie mógł „nadawać” do NKWD. Beria mógł być potężny i mocny, ale dla agenta wywiadu wojskowego był osobą postronną. Agent pod żadnym pozorem nie będzie omawiał problemów swej nielegalnej działalności z pierwszym napotkanym przechodniem na ulicy. W tej sytuacji dla agenta wywiadu wojskowego generała Tupikowa Beria w żaden sposób nie różnił się od przechodnia na ulicy. Beria to obcy. Skoro już generał Tupikow miał ochotę z kimś podzielić się ściśle tajnymi wiadomościami, to dlaczego nie wysłać podobnego meldunku do Ludowego Komisariatu Rolnictwa czy Oświaty?

W Zarządzie Wywiadu Sztabu Generalnego wszystkie otrzymywane wiadomości opracowywano i analizowano w Dziale Informacji, kierowanym przez generała majora S. Dronowa. Z tego wydziału wywiadowcze zestawienia i doniesienia wysyłano do wszystkich zainteresowanych instancji jako raport bez wskazania źródła. Odbiorca zawsze otrzymuje jedynie pozbawioną cech indywidualnych informację. Nie ma prawa wiedzieć, od kogo dokładnie została otrzymana. Danych dotyczących źródeł jakiejkolwiek uściślonej informacji mógł zażądać jedynie wyżej postawiony bezpośredni przełożony: od szefa Zarządu Wywiadu Sztabu Generalnego — szef Sztabu Generalnego, od niego — ludowy komisarz obrony, od niego z kolei — Stalin. Dane zdobyte przez wywiad wojskowy Beria mógł otrzymywać od Stalina, od Timoszenki, od Żukowa, od szefa Zarządu Sztabu Generalnego, generała majora F. Golikowa. A bezpośrednio od attaché wojskowego — nie mógł. Gdyby agent wywiadu wojskowego generał major Tupikow przez głupotę „nadał” nie do swoich szefów w Zarządzie Wywiadu Sztabu Generalnego, a do NKWD, tzn. do obcej struktury, to Beria nawet podczas tortur nie przyznałby się do tego Stalinowi. Dla niego było to równoznaczne ze śmiercią: oznaczałoby, że Beria, tak jak Jeżow, podporządkował sobie wywiad wojskowy i że attaché wojskowi przekazują informacje nie swoim przełożonym, a na Łubiankę. Gdyby Stalin dowiedział się o czymś takim, to nie wyszłoby to na dobre ani Berii, ani Tupikowowi, ani Golikowowi.

6. I już na prawdziwą anegdotę wygląda historia o tym, że attaché wojskowy, czyli generał z Zarządu Wywiadu Sztabu Generalnego, poprosił szefa NKWD o radiostację. A przecież, jak wynika z „dokumentu”, nie tylko poprosił, ale bezczelnie zażądał! A na jakiej podstawie? Generał major Tupikow z czekistami służbowo w żaden sposób nie był związany. Beria nie jest jego przełożonym. Wasilij Iwanowicz Tupikow jest dowódcą Armii Czerwonej. Dowodził batalionem i pułkiem, skończył Akademię Wojskową im. Frunzego, był szefem sztabu XXXIII Korpusu

Strzeleckiego, potem — Charkowskiego Okręgu Wojskowego. Z tego stanowiska został skierowany jako attaché wojskowy do Niemiec. Później, w czasie wojny, był szefem sztabu Frontu Południowo–Zachodniego. Zginął we wrześniu 1941 roku podczas wyjścia z okrążenia. W wieku 39 lat. Podczas całej służby podlegał dowództwu wojskowemu, a czekistom nigdy. Czekiści mogli pisać na niego donosy, ale sami rozkazać mu niczego nie mogli. Nawet aresztować go nie mieli prawa. Do tego potrzebna była decyzja Stalina. Wyobraźcie sobie, że na froncie walczy korpus strzelecki Armii Czerwonej, i oto dowódca korpusu zwraca się z żądaniem do ludowego komisarza NKWD: ano, dawaj mi amunicję! Można sobie coś takiego wyobrazić? Nie można. Ponieważ dowódca korpusu Armii Czerwonej ma własną linię podporządkowania, na której czele znajduje się ludowy komisarz obrony i Naczelny Wódz. No to zwracaj się do swoich dowódców — melduj, raportuj, usprawiedliwiaj się, proś, żądaj. Właśnie w takiej strukturze znajdował się i generał major RChACz Tupikow. I jeżeli dowódca dywizji czy korpusu Armii Czerwonej nie może o nic poprosić czy żądać w NKWD, to również dotyczy attaché wojskowego. Ale skoro już doszło do tego, że w Zarządzie Wywiadu Sztabu Generalnego zabrakło własnych radiostacji dla agentury, to pytanie z samego dołu, z aparatu attaché wojskowego w Berlinie, powinno było pójść do góry i problem powinien być rozstrzygany na poziomie szefów obu resortów — ludowy komisarz obrony zwraca się do ludowego komisarza spraw wewnętrznych: podziel się, jeżeli masz w nadmiarze. Ale skąd w NKWD mogła być radiostacja agenturalna? W czerwcu 1941 roku wywiadem agenturalnym w skali ogólnoświatowej równolegle zajmowały się dwie instytucje: Zarząd Wywiadu Sztabu Generalnego i 1. Główny Zarząd NKGB. I jedni, i drudzy korzystali z nieskomplikowanej i niezawodnej radiostacji Siewier. Opracowano ją dla badaczy polarnych, ale spodobała się też wywiadowi. A NKWD wówczas prowadziło rozpoznanie przeciwnika jedynie w pasie nadgranicznym środkami Wojsk Ochrony Pogranicza. Radiostacje o takiej mocy tam nie były potrzebne i NKWD ich nie miało. Dla radzieckiego attaché wojskowego w Berlinie zwrócenie się z prośbą lub żądaniem do obcej struktury, do Berii, jest równoznaczne ze zwróceniem

się do stacji arktycznej z prośbą czy nawet żądaniem: chłopaki, podrzucilibyście radiostację, bo dla moich szpiegów zabrakło? Ale zwrócenie się do badaczy na północy miałoby jakiś sens. Tamci okazaliby współczucie dla biednego szpiega i być może by pomogli. A zwracać się do NKWD — beznadziejna sprawa. W NKWD wówczas takiego sprzętu nie posiadano, bo nie było takiej potrzeby. Attaché wojskowy w Berlinie zdecydowanie nie rozumiał, kto jest jego przełożonym, dlatego zwracał się tam, gdzie pomóc mu nie mogli, nawet gdyby chcieli. À propos łączności agenturalnej. Zagraniczny aparat radzieckiego strategicznego wywiadu wojskowego był w pełni zaopatrzony w środki łączności. Problemy pojawiły się po 22 czerwca 1941 roku nie dlatego, że radiostacji brakowało, i nie dlatego, że źle pracowały, a dlatego, że wojnę planowano na obcym terytorium. Główne centrum odbiorcze Zarządu Wywiadu Sztabu Generalnego było w Mińsku i już 28 czerwca 1941 roku znalazło się w rękach niemieckiej armii. Podczas panicznego wycofania się Armii Czerwonej część sprzętu i sterty ściśle tajnych dokumentów nie zostały zniszczone. To spowodowało krach szeregu nielegalnych rezydentur i grup agenturalnych. A te wywiadowcze struktury, które wciąż działały, zostały pozbawione możliwości przekazywania do Moskwy zdobytych informacji: front wycofał się prawie tysiąc kilometrów na wschód, a radiostacja Siewier nie działała na takie odległości. Po wojnie trzeba było wytłumaczyć, dlaczego latem 1941 roku Sztab Generalny Armii Czerwonej oślepł i ogłuchł po stracie łączności z najważniejszymi źródłami informacji. I narodziła się legenda: byliśmy tacy zacofani, że w naszych nielegalnych rezydenturach w ogóle nie posiadano żadnych radiostacji. Dla poparcia tej legendy zostały ułożone towarzyszące i popierające je opowieści: widzicie, attaché wojskowy w Berlinie prosił Berię o wysłanie mu radiostacji...

7. Z notatki Berii do Stalina wynika, że nie tylko attaché wojskowy w Berlinie, z pominięciem swoich przełożonych, wysyłał fałszywe informacje

do NKWD. Okazuje się, że radziecki ambasador również „bombardował fałszywymi informacjami” biednego Lawrientija Pawłowicza. Ale coś takiego nie mogło się wydarzyć, gdyż było absolutnie wykluczone. Oficjalne przedstawicielstwa dyplomatyczne Związku Radzieckiego za granicą bezpośrednio podlegały pierwszemu zastępcy przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych, ludowemu komisarzowi spraw z a g r a n i c z n y c h, towarzyszowi Wiaczesławowi Michaiłowiczowi Mołotowowi. Tylko do niego wysyłały doniesienia. A ludowemu komisarzowi spraw w e w n ę t r z n y c h, towarzyszowi Ławrientijowi Pawłowiczowi Berii nie podlegały. Dlatego ambasadorowie nie mogli i nie mieli prawa „bombardować” resortu „fałszywymi informacjami”. I skoro już ambasador w Berlinie zapragnął ściśle tajne wewnątrzresortowe informacje przekazywać komuś na boku, to przynajmniej wysyłałby je do NKGB, do towarzysza Mierkułowa, ponieważ 1. Główny Zarząd NKGB w tamtym czasie zajmował się wywiadem politycznym w stolicach wrogich państw. A towarzysz Beria w NKWD wówczas nie miał struktur zajmujących się kwestiami polityki zagranicznej państw obcych. Takiego zadania przed NKWD wtedy nie stawiano i podwładni Ławrientija Pawłowicza ich nie realizowali. W czerwcu 1941 roku, zresztą jak przed wojną i w jej trakcie, Mołotow był w Związku Radzieckim drugą osobą po Stalinie. Miał znacznie większe wpływy polityczne niż Beria. Najważniejsze rzeszy, o których dyplomaci informowali Ludowy Komisariat Spraw Zagranicznych, Mołotow osobiście przekazywał Stalinowi. Bynajmniej nie Berii. Ale załóżmy niemożliwe: oficjalny przedstawiciel dyplomatyczny Związku Radzieckiego w Berlinie nagle postanowił rozpocząć bezpośrednią korespondencję z obcym resortem, któremu nie podlega, któremu te informacje nie są potrzebne. Mało tego, postanowił wysyłać doniesienia do osoby, która znajdowała się niżej niż Mołotow — bezpośredni przełożony wszystkich dyplomatów. I oto Beria, oburzony bezczelnością oficjalnego radzieckiego przedstawiciela w Berlinie, żąda od Stalina, żeby dezinformatora z Berlina odwołać i przykładnie ukarać. Pytanie: Czyż naiwny Beria nie rozumiał, że jego apel do Stalina ostatecznie nie jest skargą na jakiegoś tam ambasadora w Berlinie? Przecież to

jest cios w szczękę samego Mołotowa: w żaden sposób nie może utrzymać porządku w swoim gospodarstwie! Latem 1941 roku Beria był zaledwie kandydatem na członka Biura Politycznego. I na stanowisku szefa NKWD nie przebywał jeszcze dwóch lat. A Mołotow pracował już z Leninem. Do 1941 roku Mołotow zdobył taką pozycję, że mógł otwarcie w obecności innych kłócić się ze Stalinem, nie obawiając się konsekwencji. W tamtych okolicznościach Beria zachowałby się w najwyższym stopniu nierozsądnie, gdyby zameldował bezpośrednio Stalinowi o bałaganie w resorcie Mołotowa. Zwłaszcza na piśmie. Zwłaszcza na podstawie cudzych relacji. Wiaczesław Michaiłowicz mógł uznać takie działania za podkopywanie jego pozycji i odpowiedzieć Ławrientijowi Pawłowiczowi miażdżącym uderzeniem. Usuwać podwładnych Mołotowa mogły tylko dwie osoby: Mołotow i Stalin. I gdyby Ławrientij Pawłowicz Beria miał jakieś plany co do rotacji kadr w Ludowym Komisariacie Spraw Zagranicznych, to jedynym rozsądnym posunięciem byłoby zwrócenie się do Mołotowa i po przyjacielsku uprzedzenie o złym stanie rzeczy. Ale wtrącanie się Berii w sprawy włości Mołotowa, bezpośrednie zwrócenie się Berii do Stalina w sprawie stanu rzeczy w Ludowym Komisariacie Spraw Zagranicznych bez wcześniejszego uzgodnienia z Mołotowem mogły wyjść bokiem nie tylko Berii, ale i całej jego ekipie. Już starożytni Rzymianie wiedzieli: docendo discimus, ucząc innych, sami się uczmy. Ale słuszne jest i przeciwne stanowisko: ogłupiając lud, nasi przywódcy sami głupieją. Już nie potrafią stworzyć nawet porządnego falsyfikatu. Notatka Berii do Stalina to tylko przykład. Takimi „dokumentami” nadworni kremlowscy historycy zalali naukową literaturę: obliczone na debili, ale przez debili pisane.

ROZDZIAŁ 100. KOGO WIĘC BERIA CHCIAŁ ODWOŁAĆ Z BERLINA? Dostęp do tajnych dokumentów znowu został zamknięty, bezcenne dokumenty osiadają na dnie, wiele zniknęło na zawsze963. „KRASNAJA ZWIEZDA”

1. Ambasador radziecki w Berlinie, jak wynika z „dokumentu”, wysyłał fałszywe informacje nie tylko do Berii, do Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych, ale jeszcze do generała lejtnanta F. Golikowa, szefa Zarządu Wywiadu Sztabu Generalnego Armii Czerwonej, i tamten już tak miał go dość, że postanowił się poskarżyć. Przypuśćmy, że właśnie tak to wyglądało. Przypuśćmy, że ambasador w Berlinie postanowił zdać sprawozdanie z wykonanej pracy nie tylko wszechmogącemu właścicielowi połowy państwa Mołotowowi, ale i Berii, a oprócz tego Golikowowi. Przypuśćmy, że Golikow podał w wątpliwość wiarygodność otrzymywanej od ambasadora informacji. Co więc powinien był zrobić? Po pierwsze, jeżeli rzeczywiście ambasador z Berlina wysyłał doniesienia wprost do Zarządu Wywiadu Sztabu Generalnego, to należało tym samym kanałem odpowiedzieć: przestań, bałwanie, nadawać, mamy dość! Nie podlegasz nam, a my tobie, nie zapychaj naszych kanałów i annałów swoimi śmieciami. Ale po co się skarżyć? Po drugie, skoro już szef wywiadu wojskowego miał ochotę się poskarżyć na ambasadora w Berlinie, to należało zwrócić się nie do NKWD, a do swojego przełożonego — do szefa Sztabu Generalnego, któremu Golikow bezpośrednio podlegał: towarzyszu generale armii Żukow, proszę przekazać 963

—

„Krasnaja zwiezda”, 25 marca 2000.

ludowemu komisarzowi obrony, marszałkowi Związku Radzieckiego Timoszence, że z resortu towarzysza Mołotowa docierają podejrzane informacje. Brzydko pachnące. Ale Golikow, pomijając swoich przełożonych, Żukowa i Timoszenkę, z jakichś powodów zwraca się do NKWD, tzn. do obcego resortu, ze skargą na trzeci resort. Ten, kto popełniał takie wykroczenia, pomijając bezpośrednich przełożonych, łamał linię podporządkowania i wprowadzał chaos w pracę aparatu państwowego. Taka samowolka nie mogła się podobać Stalinowi: generałowie Sztabu Generalnego Armii Czerwonej, zapominając o swoich przełożonych, o rozwiązanie błahych problemów proszą bezpośrednio NKWD. I Stalin mógł nabrać wątpliwości: czy nie za dużo „nasz Ławrientij” sobie pozwala? Czy nie zbyt obficie na wadze przybrał? I czy nie pora go utemperować? Beria rozumiał etykę aparatu lepiej niż my, więc nawet gdyby otrzymał taką niewiarygodną skargę od szefa wywiadu wojskowego, to zapewne nie zameldowałby o tym Stalinowi. Wiedział bowiem, że sytuacja może być odwrotnie zinterpretowana przez gospodarza Kremla.

2. Co z tego wynika, obywatele? Attaché wojskowy powinien wysyłać doniesienia do Zarządu Wywiadu Sztabu Generalnego, a wysyła je do NKWD. Ambasador powinien wysyłać listy tylko do Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych, a wysyła je do NKWD i do Zarządu Wywiadu Sztabu Generalnego. Szef Zarządu Wywiadu Sztabu Generalnego powinien zaopatrywać swoich podwładnych we wszystko, co niezbędne do ich nielegalnej działalności, ale tym z niewiadomych powodów zajmuje się NKWD. Szef Zarządu Wywiadu Sztabu Generalnego w przypadku powstania problemów był zobowiązany do zwrócenia się do swoich przełożonych, ale znowuż zwraca się ze skargami do NKWD. A przecież skarży się nie tylko na ambasadora w Berlinie. Z „dokumentu” wynika, że w Zarządzie Wywiadu Sztabu Generalnego Armii Czerwonej pojawił się jakiś krnąbrny podpułkownik Nowobraniec, który uporczywie uprzedza o nieuniknionej

niemieckiej napaści, czyli, zdaniem Berii, plecie bzdury. Jest absolutnie oczywiste, że szef Wydziału Informacji Zarządu Wywiadu Sztabu Generalnego generał major S. Dronow o własnych siłach nie był w stanie poradzić sobie z podległym mu podpułkownikiem. I szef Zarządu Wywiadu generał lejtnant F. Golikow też nic nie mógł zrobić z natrętnym podpułkownikiem, więc postanowił naskarżyć na upartego do wyższych instancji... Ale dziwna sprawa. Wyższą instancją dla Golikowa był szef Sztabu Generalnego Armii Czerwonej, generał armii G. Żukow. Właśnie do niego należałoby się zwrócić: pomóż, Gieorgiju Konstantinowiczu, pojawił się wstrętny podpułkownik, nie ma na niego bata! Tu należy wspomnieć o jeszcze jednej rzeczy. 26 lipca 1940 roku ludowy komisarz obrony marszałek Związku Radzieckiego S. Timoszenko jako dodatek do regulaminu służby wewnętrznej i dyscyplinarnego regulaminu wydał jeszcze specjalny rozkaz nr 227 „O trybie postępowania w sprawach służbowych i sprawach składania skarg przez wojskowych”. Ten rozkaz został ogłoszony całemu składowi osobowemu Armii Czerwonej, a dowódcom wydany za pokwitowaniem. Rozkaz stanowczo zabraniał żołnierzom Armii Czerwonej zwracania się w sprawach służbowych do jakichkolwiek organizacji i instytucji z pominięciem bezpośrednich przełożonych. Ten rozkaz bezwzględnie był przestrzegany, podobnie jak każdy rozkaz podpisany przez Siemiona Konstantinowicza Timoszenkę. Łamiących rozkazy Timoszenko karał natychmiast, bezwzględnie i srodze. Ale wbrew regulaminowi, rozkazom i zakazom szef Zarządu Wywiadu Sztabu Generalnego z jakiegoś powodu skarży się nie swojemu bezpośredniemu przełożonemu Żukowowi, a NKWD, samemu ludowemu komisarzowi spraw wewnętrznych, generalnemu komisarzowi bezpieczeństwa państwowego Ławrientijowi Pawłowiczowi Berii, któremu nie podlega: oto, powiada, Ławrientiju Pawłowiczu, my tutaj w Sztabie Generalnym nie możemy sami zaprowadzić porządku, gdybyś był tak uprzejmy, to pomóż. Ale okazuje się, że i sam groźny komisarz ludowy spraw wewnętrznych Beria z podpułkownikiem Nowobrancem nie może sobie poradzić, więc skarży się Stalinowi: jacy niedobrzy podpułkownicy pojawili się w wywiadzie wojskowym. Rozpanoszyli się, rozumiesz...

3. Styl „dokumentu” też sporo mówi. Zacznę od tego, że do Stalina zwracano się po imieniu i imieniu odojcowskim. Ale pozwalano na to tylko zwykłym obywatelom i tylko w listach: „Drogi Józefie Wissarionowiczu, chcę was ucieszyć...” Ale gdy list był zbiorowy, to wodza po imieniu i imieniu odojcowskim już nie było można nazywać. Dla wszystkich została raz na zawsze określona wyraźna forma: „towarzyszu Stalin”. Innej nie tolerował. Tymjiardziej w oficjalnych dokumentach. „Stalin do nikogo nie zwracał się po imieniu i imieniu odojcowskim. Nawet w domu zwracał się do gości po nazwisku i zawsze dodawał słowo «towarzyszu». I do niego zwracano się tylko w ten sposób: «towarzyszu Stalin»”964. Wydano setki relacji naocznych świadków i tysiące dokumentów, w których do wodza zwracano się nie inaczej jak „towarzysz Stalin” Albo jeszcze w dokumentach — pod pseudonimem: „towarzysz Iwanow”, „towarzysz Wasiliew” itd. Sekretarz Stalina Poskriebyszew — i na ten temat zachowało się wystarczająco dużo świadectw — powiadamiał w pokoju przyjęć każdego nowego interesanta, jak należy zwracać się do Stalina. Czy Beria o tym nie wiedział? Czy Poskriebyszew zapomniał go uprzedzić? Któż pozwolił Ławrientijowi Pawłowiczowi wyzywać towarzysza Stalina od Józefów Wissarionowiczów? Ale przecież właśnie to zostało zapisane w wymienionym „dokumencie”! Po drugie, można i trzeba było schlebiać Stalinowi. Ale pod warunkiem że to pochlebstwo przeznaczone było na użytek szerokich mas. Na konferencjach i zjazdach, w pismach, gazetach i książkach, powieściach, poematach i pieśniach pochlebcy różnej maści prześcigali się w używaniu najwyższego stopnia. Ale schlebianie Stalinowi osobiście było głupie i niebezpieczne. Przypominało próbę głaskania tygrysa po pasiastym grzbiecie. Stalin miał dość zdrowego rozsądku, żeby nie otaczać się nadwornymi lizusami i nie wysłuchiwać ich peanów. I Beria nie był aż tak głupi, żeby schlebiać Stalinowi tak topornie i bezczelnie: „wasza mądra wskazówka”! 964

—

Admirał Marynarki Związku Radzieckiego N. G. Kuzniecow, Nakanunie, s. 280.

Dokumenty, które trafiały na biurko Stalina, zawsze były skrajnie zwięzłe, klarowne i zrozumiałe. Nie było w nich pochlebstw. Nie było w nich niczego zbędnego, niczego, co mogłoby zostać odrzucone jako nieprzydatne — tylko suche fakty, tylko proste logiczne wywody i konkretne propozycje. To styl samego Stalina. Właśnie tego wymagał od wszystkich swoich podwładnych. Górnolotnych frazesów typu „wasza mądra wskazówka” w dokumentach kierowanych do Stalina odnaleźć nie można. I wykrzykników w dokumentach służbowych, kierowanych do Stalina, nie było. Obywano się bez tego. I po co te deklaracje potęgi: „ja i moi ludzie”?! Nie twoi, a Wodza! Co ty, Ławriusza, zmieniłeś NKWD w prywatny kramik? Za takie słowa towarzysz Stalin urywał języki. Razem z głowami. I twórcy „dokumentu” namieszali w kwestii 170 dywizji. W radzieckiej nauce historycznej od dawna utrwaliła się błędna liczba — 21 czerwca 1941 roku na zachodnich rubieżach rzekomo skoncentrowano 170 r a d z i e c k i c h dywizji. Chłopcy, którzy pisali ów „dokument”, niczego nie sprawdzili i umieścili informację o tym, że na granicy skoncentrowano 170 n i e m i e c k i c h dywizji.

4. Teraz najważniejsze. Zajmijmy się owym ambasadorem, którego odwołania z Berlina rzekomo domagał się Beria. Nazywał się Władimir Gieorgijewicz Diekanozow. Znał i przyjaźnił się z Ławrientijem Pawłowiczem Berią od 1919 roku — pracowali razem w podziemiu w Baku. Beria był prowadzącym, Diekanozow — prowadzonym. W tym samym 1919 roku razem służyli Musawatowi 965. W 1920 roku obaj znaleźli się w wywiadzie 11. Armii bolszewików. Znowu: Beria z przodu, Diekanozow za nim.

965

— Musawat — azerska partia nacjonalistyczna, założona w 1911 roku i sprawująca władzę w Azerbejdżanie w latach 1918–1920 [przyp. tłum.].

W kwietniu 1921 roku Beria zostaje zastępcą szefa tajno–operacyjnego wydziału azerbejdżańskiej Czeki, a w czerwcu do tej instytucji, jako jego podwładny, trafia Diekanozow. Dalej Beria — zastępca przewodniczącego azerbejdżańskiej Czeki i szef tajno–informacyjnej jednostki (Siekrietno–Oswiedomitielnaja Czast’ — SOCz), tzn. władca wszystkich donosicieli, a Diekanozow — sekretarz SOCz. Od listopada 1922 roku Beria — zastępca przewodniczącego gruzińskiej Czeki, szef SOCz. Diekanozow od listopada tegoż roku — sekretarz SOCz gruzińskiej Czeki. Dalej dokładnie taka sama kolejność: Beria to szef wszystkich czekistów Zakaukazia, Diekanozow jest jego zastępcą do spraw donosicielstwa. W listopadzie 1931 roku Beria zostaje pierwszym sekretarzem KC Komunistycznej Partii Gruzji, tzn. pełnoprawnym władcą słonecznej republiki, a w grudniu Diekanozow zostaje sekretarzem KC KPG do spraw transportu. W kolejnym roku Beria to władca całego Zakaukazia, a Diekanozow jest u niego w rządzie. Pod skrzydłem Diekanozowa jest transport, handel, zaopatrzenie, przemysł spożywczy, podział materialnych i finansowych strumieni. Pod koniec sierpnia 1938 roku Stalin przerzuca Berię do Moskwy i mianuje pierwszym zastępcą ludowego komisarza spraw wewnętrznych, szefem Głównego Zarządu Bezpieczeństwa Państwowego — GUGB NKWD. A do Piątego Wydziału GUGB Beria powołał Diekanozowa. Piąty Wydział GUGB w tamtych słynnych czasach to cały wywiad NKWD za granicą. W listopadzie tegoż roku Beria — ludowy komisarz NKWD. Diekanozow — zastępca szefa GUGB. 3 maja 1939 roku Stalin wymienił całe kierownictwo Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych, mianując Mołotowa komisarzem, a Diekanozowa — jego zastępcą. Po raz pierwszy od 20 lat Diekanozow znalazł się poza oficjalnym kierownictwem Berii. To zrozumiałe, że ich stosunki przy tym w żaden sposób się nie zmieniły. Mołotow był jednym z najniebezpieczniejszych rywali Berii w walce o władzę. Mołotow był wyżej postawiony niż Beria, ale w otoczeniu Mołotowa teraz znalazł się wierny beriowiec Diekanozow, a w otoczeniu Berii wiernego mołotowca nie było.

28 listopada 1940 roku Stalin wysłał Diekanozowa jako pełnomocnika ZSRR do Niemiec, zachowując go na stanowisku zastępcy ludowego komisarza spraw zagranicznych. Dalej Diekanozow do samej śmierci Stalina pozostawał jakby poza kierownictwem Berii, ale w istocie był najwytrwalszym beriowcem. Po śmierci Stalina Beria natychmiast cofnął Diekanozowa pod swoje kierownictwo i wysłał do Gruzji, żeby rozprawiał się z jego wrogami. Wkrótce Beria runął w otchłań kremlowskich intryg. Diekanozow — za nim. Rozstrzelano ich jednego dnia. Ale oto cud: 21 czerwca 1941 roku Beria rzekomo skarżył się Stalinowi na zachowanie radzieckiego ambasadora w Berlinie, tzn. na swojego wiernego Diekanozowa, który rzekomo bombardował go fałszywymi informacjami. Beria ponoć proponował Stalinowi, żeby odsunąć i przykładnie ukarać Diekanozowa. A ja powtarzam: chociaż Diekanozow był najwierniejszym i najtwardszym bieriowcem, ale w 1941 roku na swoim stanowisku zwyczajnie nie miał prawa przekazywać informacji Berii, który zajmował się sprawami wewnętrznymi, a za zagraniczne nie odpowiadał, i oficjalnie nie był jego zwierzchnikiem. I skoro już w rzeczy samej Diekanozow naprzykrzył się Berii swoimi doniesieniami, to można było w imię starej przyjaźni syknąć–krzyknąć: Wowoczka, daj spokój, mam dość! Ale skarżyć się Stalinowi na swego najwierniejszego i najbliższego współtowarzysza, czy to nie jest szaleństwo? Żądać od Stalina usunięcia swojego człowieka, wprowadzonego do otoczenia Mołotowa, czy to nie jest szczyt obłędu?

5. Chwaccy chłopcy, którzy stworzyli ów „dokument”, nieszczególnie znali się na historii. Ale i ci, którzy ów „dokument” puścili „w obieg naukowy”, też szczególnego zainteresowania historią Ojczyzny nie wykazali. A należałoby wiedzieć, że 1 maja 1941 roku w Moskwie wydarzyło się coś nadzwyczajnego i dotąd przez nikogo niewytłumaczonego.

Za Stalina wymieniano przywódców nie w kolejności alfabetycznej, jak przyjęło się po nim, a w kolejności stanowiska zajmowanego na kremlowskim Olimpie. Przy tym samego Stalina wymieniano osobno: „Na trybunę wchodzą towarzysz Stalin i towarzysze Mołotow, Malenkow, Kaganowicz...” Kolejność wymieniania przywódców była barometrem o wyjątkowej wrażliwości. Czasami miejsca przywódców w hierarchii mogły zmieniać się kilka razy na dobę. Na porannym posiedzeniu zjazdu jakiś Mikojan mógł być piąty na liście, a na wieczornym posiedzeniu już ósmy. Następnego ranka mógł pójść w górę albo mógł spaść jeszcze niżej. Karierowicze różnych odcieni i maści uważnie i zazdrośnie śledzili pozycje przywódców na listach. Zupełnie jak kantor z kursami walut. I przywódcy pojawiali się publicznie tylko w takim szyku, jaki wyznaczył towarzysz Stalin. Co wolno wojewodzie... Rozsadzanie i rozstawianie przywódców na oficjalnych ceremoniach było podporządkowane najściślejszej reglamentacji. Pozazdrościłby każdy carski szef protokołu. I znowuż po każdym publicznym pojawieniu się przywódców szubrawcy wszelkich rang i kalibru uważnie oglądali pierwszą stronę „Prawdy”, określając i oceniając, kto jest kim i kto kogo zjada. Biorąc to wszystko pod uwagę, otwórzmy „Prawdę” z 2 maja 1941 roku. Kto powinien być na trybunie mauzoleum? Zgadza się: towarzysz Stalin, członkowie Biura Politycznego i komisarz ludowy obrony ZSRR, marszałek Związku Radzieckiego S. Timoszenko, który przyjmował defiladę wojskową. A kogo jeszcze tam, po przetarciu oczu, nagle widzimy? Zgadza się: Władimira Gieorgijewicza Diekanozowa. I gdzie? Obok Stalina. Po prawej stronie. Nigdy, ani wcześniej, ani później, czegoś podobnego nie było. Stalin ma w Komitecie Centralnym setkę najbliższych towarzyszy. Ale żaden z nich nie miał wstępu na trybunę mauzoleum. Ranga nie ta i pasują jak garbaty do ściany. Stalin ma pięciu marszałków. Ale na trybunę wchodzi tylko ten, który w chwili obecnej przyjmuje defiladę wojskową. O generałach i admirałach nie ma mowy. Nie mają tam czego szukać. Stalin ma całe stado komisarzy ludowych, czyli — w przekładzie na normalną ludzką mowę — ministrów. Ale wchodzą na trybunę tylko ci komisarze, którzy mają partyjną rangę członka Biura Politycznego. A to są w najlepszym wypadku dwie lub trzy osoby.

Stalin ma oficjalnych przedstawicieli w Waszyngtonie, Londynie, Sztokholmie, Tokio, Rzymie i we wszystkich pozostałych światowych stolicach. Ale wszyscy przy całej ich randze nawet w przybliżeniu nie sięgają tych szczytów, które pozwoliłyby chociażby zbliżyć się do trybuny, na której jaśniał Geniusz Ludzkości i Najlepszy Przyjaciel Narodu Polskiego (jak raczył powiedzieć marszałek Związku Radzieckiego Żukow podczas uroczystości w Warszawie 20 lipca 1951 roku). I oto tylko raz, 1 maja 1941 roku, Stalin nagle zaprosił radzieckiego oficjalnego przedstawiciela w Berlinie Władimira Gieorgijewicza Diekanozowa na trybunę mauzoleum i ustawił obok siebie, odsuwając swoich najbliższych towarzyszy. Dlaczego tak zrobił, nie wiem. Nawet nie snuję przypuszczeń. Zagadka historii. To zrozumiałe, że Diekanozow dokonał czegoś zupełnie niezwykłego i wybitnego, i Stalin z jakiegoś powodu postanowił okazać swoje królewskie względy nie w tajemnicy, ale publicznie, tak żeby zobaczył cały świat. Najważniejsze narzędzie władzy Stalina to kadry. Kadry decydują o wszystkim. Jak mało kto Stalin wiedział, kogo i na jakie stanowisko mianować. A jeszcze lepiej wiedział, kto pochodzi z jakich klanów. I Stalin tasował karty. Tasował z wyczuciem. O tym, że Diekanozow jest najwierniejszym towarzyszem Berii, wiedzieli wszyscy. A Stalin najlepiej. Dlatego względy Stalina nie mogły nie obejmować i Berii: jakiego wspaniałego bolszewika towarzysz Beria wychował i wyuczył! Czy Ławrientij Beria był na tyle głupi, żeby w następnym miesiącu odrzucić własną chwałę: towarzyszu Stalin, ten Diekanozow śle fałszywe informacje! Wyrzucić go! Na zbity pysk! Gdyby Beria tak się zachował, to byłby cios w Stalina: oto, towarzyszu Stalin, okazujesz najwyższe względy Diekanozowowi, a on zasługuje na zgoła co innego. Ni cholery, towarzyszu Stalin, na kadrach się nie znasz! O czym mówię? O tym, że zuchy, które napisały ów „dokument”, nie miały pojęcia o układach na Kremlu w 1941 roku ani ogólnie, ani w przybliżeniu. Nawet nie raczyły przekartkować „Prawdy” z kilku ostatnich przedwojennych miesięcy.

6.

Główny zarzut wobec moich książek: być może wszystko w nich jest prawdą, tylko potwierdzających dokumentów jakoś odnaleźć nie można. Po prostu: a gdzie są dokumenty? Odpowiadam: na rozkaz generała pułkownika Wołkogonowa tylko 13 kwietnia 1990 roku w Instytucie Wojennej Historii spalono 7 ton wojskowych dokumentów z 1941 roku. Tylko 10 czerwca 1991 roku w Sztabie Generalnym Sił Zbrojnych ZSRR spalono 5 ton dokumentów odnoszących się do tego okresu. Uzasadnienie: brak miejsca. Przez pół wieku miejsce było, a potem nagle go zabrakło. Ale dokumenty palono nie tylko wtedy, gdy nadszedł zmierzch komunistycznego raju. Każdy ośrodek naukowy na świecie wziąłby na przechowanie te bezcenne skarby, każdy kolekcjoner, każdy amator historii. Te dokumenty można by sprzedać na licytacji i dostać za nie miliony. Ale nasza kochana ojczyzna i tak nie ma co z pieniędzmi robić. Rosja i tak dusi się z nadmiaru pieniędzy. I oto mówią mi: wszystko w Lodołamaczu niby trzyma się kupy, ale gdzie są potwierdzające dokumenty? Na pytanie, gdzie odnaleźć potwierdzające dokumenty, wyczerpującej odpowiedzi udzielił były członek Biura Politycznego Aleksander Nikołajewicz Jakowlew: „Odtajniać nie ma czego — żadnych dokumentów już nie ma. Obawiam się, że wszystko zostało już zniszczone. W 1941 przez kilka dni palono na Kremlu dokumenty. I w 1991 zresztą też”966. Główny cel kremlowskich Herostratów — zmienić naród w debili. Idiotami łatwo rządzić. Po to palą historię swojej armii, swojego narodu, swojego kraju. A naród, który nie zna własnej historii, jest skazany na intelektualną i fizyczną degenerację, na zagładę. Dlatego niszczenie dokumentów historycznych jest zdradą Ojczyzny. Kremlowscy zdrajcy, którzy zabijają historię własnego narodu, wypełniają zionące pustki falsyfikatami w rodzaju „wspomnień i refleksji” Żukowa i „notatek Berii”. Przechowywanie dokumentów historycznych w niedostępnych archiwach to też przestępstwo. Co to za różnica: czy dokument został spalony, czy 966

—

„Wiesti”, 5 października 2000.

znajduje się tam, gdzie nikt go nigdy nie przeczyta? Gdzie w każdej chwili można go zniszczyć jako zbędny, nikogo nie pytając o zgodę?

7. Żeby nie dopuścić do powtórzenia potwornej tragedii z 1941 roku, nasz naród musi wiedzieć, jaka jest przyczyna tamtych wydarzeń. Wrogowie ludu na to odpowiadają: nie trzeba roztrząsać przeszłości, nie trzeba badać powodów. Wszystko i tak jest jasne: Stalin był głupcem, otoczył się kretynami i lizusami. Jako główny i jedyny dowód wskazują ludowi „notatkę Berii”. Ten świstek to podstawa i fundament wszystkich tłumaczeń, badań i budowania oficjalnej rosyjskiej nauki historycznej o wojnie. A my zwróćmy uwagę na szczegół: „notatka Berii” istnieje na świecie w wielu wariantach. Idea i sens — wszędzie takie same. Ale za każdym razem wyrażone innymi słowami. Czasami „Beria” żąda odwołania z Berlina jakiegoś anonimowego ambasadora, a czasami wymienia go z nazwiska, czasami żąda odwołania i ukarania, a czasami po prostu odwołania... Spróbujmy odnaleźć oryginał. I napotkamy mur: wszyscy poważni historycy cytują „notatkę”, nie podając, w jakim archiwum, w jakim dziale i w jakim rejestrze została odnaleziona. Wszystkim prawdziwym miłośnikom historii, wszystkim, którym nie jest obojętna przeszłość i przyszłość własnego kraju i własnego narodu, ofiaruję instrument do demaskowania poważnych historyków: dzwońcie, piszcie listy, ślijcie apele do każdego, kto cytował „notatkę Berii” w swoich pracach, żądajcie danych o jej pochodzeniu. Postarajcie się odnaleźć źródło. Słuchanie odpowiedzi to czysta przyjemność. Gra jest diabelnie pasjonująca. Uzyskując odpowiedź, przypierajcie do muru kolejnego poważnego i walcie pytaniem: a gdzie jest dokument? A oto dalszy twórczy rozwój komedii o „notatce Berii”. Dwaj nader poważni historycy opowiadają światu o tym, że ludy Związku Radzieckiego, począwszy od najwyższych przywódców, były straszliwie głupie i tchórzliwe. Bezmózgi Stalin w taki sposób wszystko urządził, że nikt nie śmiał mu powiedzieć prawdy: „Żeby jakoś poinformować go o realnym stanie rzeczy, podwładni musieli się uciekać do zupełnie niewiarygodnych

forteli. Szef wywiadu wojskowego, generał lejtnant Golikow, na przykład, meldując o planach niemieckiej agresji, nazywał je fałszywymi informacjami, a na koniec dodawał: «Ale ja i moi ludzie, Józefie Wissarionowiczu, dobrze pamiętamy waszą mądrą wskazówkę, że w 1941 roku Hitler nas nie zaatakuje!»”967 A więc 21 czerwca 1941 roku Beria z NKWD skierował do Stalina notatkę o mądrych wskazówkach wodza na 1941 rok. Generał lejtnant Golikow, ma się rozumieć, treści notatek Berii przesłanych do Stalina nie mógł znać. Ale Golikow tego samego dnia wysłał Stalinowi dokładnie taką samą notatkę. Słowo w słowo. Z taką samą interpunkcją. Ale wodza musiał zdziwić taki zbieg okoliczności. Na tak dziwne poczynania naszej rodzimej nauki historycznej można byłoby nie zwracać uwagi... Gdyby nie podpisy. Pod tą rewelacją są dwa: Siergiej Osipow i Rudolf Pichoja. Nazwisko Siergieja Osipowa nic mi nie mówi i nie odezwał się dzwoneczek mojej pamięci. A Rudolf Pichoja to główny archiwista Rosji. Pod jego kontrolą są wszystkie archiwa, począwszy od byłego Archiwum Biura Politycznego, które obecnie nazywa się Prezydenckim. W samym tylko Prezydenckim Archiwum na początku nowego tysiąclecia przechowywano 215 tysięcy tak zwanych „specjalnych teczek”, które jeszcze nie zostały wrzucone do ognia. Nie licząc dokumentów opatrzonych gryfami: „Tajne”, „Ściśle tajne” i „Ściśle tajne. Specjalnego znaczenia”. Praca głównego archiwisty kraju polega na tym, żeby nie dopuszczać ludu do jego własnej historii i stopniowo zamieniać historię w dym i popiół, a naród w stado małp. Ze swoimi obowiązkami Pichoja radzi sobie doskonale. Ale tego jest mu mało. I właśnie dopuszcza się fałszerstwa. Iluzjonista ideologii Pichoja ukradł stary cudzy falsyfikat i z niego stworzył własny nowy. Dwa w jednym — plagiat i podwójny falsyfikat. Właśnie z takiego złodziejstwa władza kompletuje korpus poważnych historyków. Właśnie takim łajdakom władza powierza pisanie historii kraju i jego narodu.

967

—

„AiP”, 2001 nr 25.

ROZDZIAŁ 101. ROZKAZUJĘ RZUCIĆ! Gotowość do odparcia agresji wymagała nie tylko opracowania planów operacji defensywnych, ale pełnego przygotowania tych operacji, także w materiałowo–technicznym i inżynieryjnym zakresie, przez dowódców i sztaby. Jest zupełnie oczywiste, że w przypadku nagłego ataku przeciwnika nie będzie czasu na przygotowanie takich operacji. Ale tego nie zrobiono968. „KRASNAJA ZWIEZDA”

1. Najżarliwszym bojownikiem z fałszerzami historii II wojny światowej był czterokrotny Bohater Związku Radzieckiego, marszałek Związku Radzieckiego Gieorgij Konstantinowicz Żukow. Jego artykuł „Wielkość zwycięstwa ZSRR i bezsilność fałszerzy historii”969 to klasyka gatunku. Nikt nie mógł z taką mocą i brakiem litości przyprzeć uczonych kłamców do muru hańby, jak to potrafił zrobić Marszałek Wielkiego Zwycięstwa. Pisał: „Wydarzenia 1941 roku w większości przypadków są określane przez zachodnich historyków jako triumfalny marsz hitlerowskiej armii (...), a naszemu dowództwu przypisuje się niezorganizowanie i słabość. (...) Co się tyczy Naczelnego Dowództwa, to nigdy nie znajdowało się w stanie dezorganizacji, a stanowczo kierowało walką narodu radzieckiego”. Umrzyj, a lepiej nie powiesz. Czym jest Naczelne Dowództwo? Zgadza się, to Stalin. Nikt inny w czasie wojny takiej funkcji nie pełnił. Ale tu nie funkcje mają znaczenie. Żukow sam pisze, że żadna ważna decyzja bez Stalina nie była podejmowana. Żukow opowiadał, że Stalin w przededniu wojny zabronił postawienia wojsk w stan gotowości i nikt nie mógł tej decyzji cofnąć. Żukow opowiadał, że od chwili rozpoczęcia wojny

968 969

— —

„Krasnaja zwiezda”, 4 maja 2000. „Kommunist”, 1970 nr 1.

nie było rozkazu Stalina, żeby odpowiadać ogniem na ogień, i jednostki nie odpowiadały. Po prostu wszystko skupiało się na Stalinie. I nawet w pierwszych dniach wojny, gdy nominalnie głównodowodzącym był marszałek Timoszenko, w rzeczywistości pozostawał nim Stalin. Naczelne Dowództwo i Stalin to bracia bliźniacy. Mówimy Stalin, myślimy — Naczelne Dowództwo. Mówimy Naczelne Dowództwo, rozumiemy — Stalin. Więc on, wielki Stalin, nigdy (według Żukowa) nie był niezorganizowany. Zapamiętajcie to, panowie fałszerze!

2. Ale skąd sprzedajni burżuazyjni wypaczyciele prawdy dowiedzieli się o słabości i dezorganizacji radzieckiego dowództwa? Przecież sami tego nie wymyślili! Ach, tak! Dobrze! Dokładnie rok przed ukazaniem się demaskatorskiego artykułu Żukowa wydano książkę tegoż Żukowa, w której Wielki Strateg opowiedział światu o tym, że wczesnym rankiem 22 czerwca 1941 roku Stalin, w stanie całkowitego niezorganizowania, nie wiedział, co trzeba robić. I dlatego całe najwyższe kierownictwo kraju i armii było bezczynne. Siebie Żukow opisuje jako bohatera i mędrca: wojnę przywitał w Sztabie Generalnym — na posterunku bojowym. Jednak pomiędzy wierszami ukazuje się inny obraz. Żukow też był niezorganizowany. Sam był kompletnie nieprzygotowany do działań. Dopiero o 7.15 zasiadł do pisania dyrektywy dla wojsk. I to mówi o wszystkim. Każdy lejtnant, obejmując służbę jako dowódca warty, przede wszystkim zapoznaje się z działaniami na wypadek nagłej sytuacji nadzwyczajnej: przy ataku na pomieszczenia warty... przy ataku na pierwszy posterunek, na drugi... przy pożarze na chronionym obiekcie... itd. Jeżeli wydarzyło się coś podobnego, wystarczy ryknąć tylko jedno słowo dowódcy warty i każdy działa zgodnie z wcześniej wydanymi instrukcjami. To samo — na okrętach bojowych i w jednostkach, i w fabrykach, i kołchozach... Dowódca milicji w dowolnej nędznej mieścinie, obejmując stanowisko, przede wszystkim wnika w plan działań: co kto robi w przypadku

aktu terrorystycznego, trzęsienia ziemi, powodzi, pojawienia się uzbrojonej bandy na występach gościnnych, masowych zamieszek wśród ludności itd. Ale co tam milicja czy armia... Wsiadacie do samolotu i po raz sto dziesiąty tłumaczy się wam, co trzeba robić przy przymusowym lądowaniu na wodzie, za jaki sznurek pociągać i w jaki gwizdek gwizdać... I oto macie obraz osobistej gotowości Żukowa do odparcia wrogiego ataku: wojna już trwa od kilku godzin, a marszałek dopiero zabrał się do pisania instrukcji, która określa, co muszą robić wojska w przypadku natarcia wroga, w jaki gwizdek gwizdać. Sam nawet w przybliżeniu nie miał pojęcia, jak należy działać w przypadku nagłego ataku przeciwnika. Żadnych wcześniej przygotowanych wariantów na tę sytuację nie posiadał. Ileż warte jest samo tylko pierwsze zdanie pierwszego punktu tej dyrektywy, tego arcydzieła myśli wojskowej: „Rozkazuję: 1. Jednostkom wszystkie siły i środki r z u c i ć n a s i ł y w r o g a...” Żukow opowiada, że przed wojną „pracował po 15–16 godzin na dobę, często nocował w służbowym gabinecie”. Cały skład Sztabu Generalnego harował po 15–18 godzin, bez dni wolnych i świąt. A przecież to były olbrzymie zespoły ludzi, najlepiej wykwalifikowanych oficerów i generałów Armii Czerwonej. I jaki był rezultat tej tytanicznej pracy? W rezultacie 22 czerwca 1941 roku przed siódmą rano Brześć opuściły tylko te jednostki 4. Armii, które zdążyły. W innych armiach sprawy miały się jeszcze gorzej. Cała Armia Czerwona uciekała, nie oglądając się na prowokacje, nie ośmielając się złamać rozkazów najmądrzejszego stratega. A Strateg w tym czasie zajął się pisaniem: „Rozkazuję rzucić!” Zastanawiam się: Żukow opowiada naiwnym, że wieczorem 21 czerwca 1941 roku „ostatecznie pozbył się wszystkich złudzeń” i wyraźnie zrozumiał, że zaraz zaatakują. Czy nie mógł wówczas wieczorem powiadomić o swoim genialnym planie obrony kraju dowódców frontów, flot i armii? Po co trzeba było czekać do siódmej rano? I jeszcze: czy olbrzymie zespoły generałów i oficerów Sztabu Generalnego musiały harować po 15 i więcej godzin dziennie, skoro wszystkie plany ostatecznie zostały wciśnięte w jedno zdanie: rzucić

wszystkie siły i środki! Czy przed wojną Żukow nie mógł wezwać do Moskwy dowódcy Zachodniego Okręgu Wojskowego, generała armii Pawłowa, i powiedzieć mu w tajemnicy: „Dmitriju Grigorijewiczu, nie sypiam po nocach, ale nie mogę wymyślić żadnych planów wojny. I cały Sztab Generalny też. Więc wiesz... Gdy tylko zaatakują, rzucaj na nich wszystkie siły i środki, bij na potęgę! Zrozumiałeś mnie?” I innych dowódców należało zawczasu powiadomić o tym genialnym zamiarze. To wszystko. Po co męczyć siebie i ludzi? Po co nie spać po nocach? Jeżeli plan obrony kraju sprowadzony został do rozkazu rzucenia, to po zakomunikowaniu najważniejszej (i jedynej) idei podwładnym można było samemu wybrać się na ryby, na polowanie, na bibę. I Sztab Generalny można było wysłać na bezterminowy urlop z rozkazem: jak zacznie się wojna, ściągajcie powoli do Moskwy; fronty i armie bez nas wiedzą, co mają robić. Tutaj czciciele Żukowa, jasna sprawa, podniosą gniewny protest: czy można ujawniać plan? Przecież o genialnym planie ratowania kraju w tym przypadku mogli dowiedzieć się wrogowie! Zgoda. Dlatego należało napisać na kartkach: „Rozkazuję rzucić wszystkie siły i środki. Żukow”, zakleić w czerwonych pakietach, zalakować i włożyć do sejfów dowódców. Kiedy tylko było wiadomo, że zaatakują, wydać rozkaz: otworzyć pakiety. I cała Armia Czerwona od razu wiedziałaby, co należy robić: rzucić się. Bo kiedy Żukow pisał dyrektywę, kiedy ją zaszyfrowano i przekazano, upłynęło trochę czasu. Później ją w sztabach frontów rozszyfrowano i zaczęto pisać własne dyrektywy dla armii i je szyfrować... W punktach dowodzenia armii rozszyfrowano to i zaczęto pisać swoje dyrektywy dla korpusów. Do niektórych korpusów dyrektywa dotarła pod wieczór. A do wielu nigdy nie dotarła. Gdyby mądra dyrektywa znajdowała się w sejfach dowódców, to wszystko byłoby znacznie prostsze i szybsze — okólnik ze Sztabu Generalnego: wszyscy dowodzący i dowódcy, na szczeblu pułków i batalionów włącznie mają otworzyć pakiety, przeczytać zawartość!

3.

W „najprawdziwszej książce o wojnie” Żukow zapomniał przytoczyć tekst dyrektywy nakazującej rzucenie wszystkich sił i środków. Ani w pociętych przez przeklętą cenzurę pierwszych dziewięciu wydaniach, ani w ostatnich, „odtworzonych zgodnie z pierwotnym rękopisem”, nie szukajcie dyrektywy. Ten tekst stał się znany wiele lat później i pochodził z zupełnie innych źródeł. Ale i tu wiemy jedynie, że Żukow w Moskwie rozkazał zaszyfrować i przekazać go do punktów dowodzenia frontów, ale nikt nigdy nie wydrukował rozszyfrowanego tekstu. A rozszyfrować słowa „rozkazuję rzucić” można tylko w taki sposób: „W Sztabie Generalnym nie mam żadnych planów. Nie znalazłem czasu na ich ułożenie. Jak walczyć, nie wiem. Współdziałania lotnictwa, marynarki, frontów i armii według planu, miejsca i czasu nie jestem w stanie zorganizować. Zdejmuję z siebie całą odpowiedzialność. Umywam ręce i sumienie. Całą odpowiedzialność ponosicie wy. R o z k a z u j ę: 1. Dowodzącym frontami i flotami walczyć bez żadnych planów. Jak tylko chcecie. Jak tylko potraficie. 2. Jeżeli ktoś będzie chciał organizować współdziałanie co do celu, miejsca i czasu z lotnictwem, flotami i flotyllami, wojskami NKWD, sąsiednimi frontami i armiami, formacjami na tyłach, armiami drugiego rzutu strategicznego — to sami umawiajcie się ze sobą, decydujcie przez głosowanie. Żukow. P.S. Tego, kto nie odniesie sukcesu, rozstrzelam. Kto się nie schował, nie moja wina. A po wojnie tego, kto nie osiągnie sukcesu, nazwę głupcem i zdrajcą, a siebie geniuszem”. Żarty na bok. Jeżeli ktoś może dokładniej rozszyfrować tajemniczy zwrot „rozkazuję rzucić”, to jestem gotów przedyskutować to i przyznać się do błędów, jeżeli uznam argumenty oponenta za przekonujące. A póki co ustalmy, że rozkaz „rzucić wszystkie siły i środki” był w istocie rozkazem, żeby walczyć wedle własnej woli, bez uzgadniania działań ani z Moskwą, ani z sąsiadami, ani z drugim rzutem strategicznym, ani z formacjami tyłów.

Ale żeby zacząć walkę, trzeba ułożyć plany wojny. Dyrektywa Żukowa była w istocie rozkazem dla każdego frontu, żeby zacząć planowanie swojej własnej wojny. Sam Żukow od 1 lutego do 21 czerwca 1941 roku nie ułożył żadnych planów, ale dowodzącym okręgami (frontami) nie udzielał zezwolenia na samodzielne planowanie. Gdyby dowodzący frontami i armią mieli chociaż jedną, ostatnią noc na ułożenie własnych planów. Lub chociaż z pół godziny do wybuchu pierwszego pocisku! Ale Żukow wydał rozkaz samodzielnego planowania wojny dopiero po jej rozpoczęciu. Po prostu geniusz. Jeśli wierzyć Żukowowi, to 22 czerwca, „około godziny 13”, zadzwonił do niego Stalin i poinformował, że dowódcy frontów „są trochę zdezorientowani”. A przecież mieli powody. Kto by nie był zdezorientowany, gdyby otrzymał rozkaz „rzucenia” bez wskazówek, kiedy rzucać, dokąd i w jakim celu? Nikt nigdy w całej historii Rosji, nawet ci, którzy mieli widoczne znamiona upośledzenia umysłowego czy ewidentnego idiotyzmu, nie wydał armii podobnego rozkazu. I skoro pierwszy rzut strategiczny Armii Czerwonej w jednej chwili zginął, to należy o to obwinić Największego: osobiście rozkazał...

4. Ale to nie koniec. Tylko jednego dnia, 22 czerwca 1941 roku, Wielki Marszałek Zwycięstwa zaskoczył armię t r z e m a dyrektywami, i każda kolejna była sprzeczna z poprzednią. Jeżeli t o nie jest dezorganizacja, to co? Ale o swoim braku zorganizowania Żukow milczał, wszystko zwalił na Stalina. To jest jedna z kluczowych scen Wspomnień i refleksji: jeszcze nie świta, a Żukow dzwoni, Żukow żąda, Żukow nalega, Żukow melduje o sytuacji, natomiast przerażony Stalin nie jest w stanie słowa wydobyć. Czy to strach go opętał, czy dezorganizacja, czy jedno i drugie naraz?

Ta scena, jak i cała reszta, w każdym nowym wydaniu staje się coraz jaskrawsza i bardziej porywająca. Amatorom polecam porównanie różnych wydań arcydzieła Żukowa, od pierwszego zaczynając... Ponieważ Stalin nie wydawał żadnych rozkazów, cała państwowa machina była w bezruchu. Bezczynność Stalina oznaczała bezczynność całego rządu i naczelnego dowództwa Armii Czerwonej. Żukow w pamiętnikach z rozkoszą opisuje nieudolność Stalina. I tenże Żukow w piśmie „Kommunist” rok później gwałtownie temu zaprzecza. Czy Wielki Strateg może obwiniać złośliwych burżuazyjnych kłamców, skoro sam był dla nich praźródłem? Szkoda tylko, że opowiadania Żukowa o stalinowskiej bliskowzroczności (i dalekowzroczności Żukowa) znalazły się w pamiętnikach, które przetłumaczono na wszystkie możliwe języki, a oświadczenia Żukowa, że Naczelne Dowództwo „nigdy nie znajdowało się w stanie dezorganizacji” i „stanowczo kierowało walką narodu radzieckiego”, wydrukowano w piśmie „Kommunist”, które czytają skrupulatne jednostki, i tylko w przypadku ostatecznej konieczności.

5. Udowodniwszy przeklętym fałszerzom, że Stalin stanowczo kierował walką narodu radzieckiego, Żukow ponownie wiele razy zaprzeczał samemu sobie i ogłaszał wszem i wobec, że Stalin był tchórzem i na początku wojny był nieudolny: „Nie był przygotowany do współczesnej wojny, a stąd wzięły się i dezorganizacja, i niezdolność do oceny sytuacji, i poważne pomyłki i błędy”970. „Stalin bał się wojny, a strach jest złym doradcą”971. Po przeczytaniu czegoś takiego wszystko ostatecznie zajmuje swoje miejsce: przed wojną tchórzliwy Stalin trząsł się z przerażenia na myśl o nadciągającym ataku, nie potrafił pokonać zwierzęcego strachu, więc nie mógł

970 971

— —

„WiŻ”, 1995 nr 3, s. 45. „Krasnaja zwiezda”, 19 września 1995.

adekwatnie reagować na zmianę sytuacji, podejmować właściwych decyzji i stanowczo kierować walką narodu. Jednak kryształowa klarowność utrzymuje się tylko do chwili, kiedy zapytamy: a kogo w pierwszej połowie 1941 roku miał się bać Stalin? Przypomnijmy: Hitler był w potrzasku. Wojny z Wielką Brytanią (a w drugim rzucie z USA) Hitler nie mógł wygrać nawet cudem. Kontrolować podbitej Europy Hitler też długo nie mógł. W podbitej Europie są moce przemysłowe, ale w ostatecznym rozrachunku cierpi ona na brak surowców. Raczej wcześniej niż później okupowaną Europę czekała ekonomiczna, finansowa, polityczna, transportowa, żywnościowa, administracyjna, moralna i wojskowa klęska. Nawet gdyby nie było intensywnych działań wojennych. Hitler zdecydowanie nie miał środków do kontrolowania podbitej Europy i jednoczesnej walki z Wielką Brytanią (oraz USA), a oprócz tego — do ataku na Związek Radziecki. A Stalin miał w pierwszej połowie 1941 roku najpotężniejszy na świecie przemysł zbrojeniowy. Związek Radziecki produkował wówczas więcej czołgów i dział niż Niemcy i Wielka Brytania razem wzięte. Mimo że Wielka Brytania i Niemcy toczyły wojnę, a Związek Radziecki nie walczył i, jak nam wmawiają, nie zamierzał nikogo atakować. Przemysł zbrojeniowy Związku Radzieckiego (a innego nie mieliśmy) do drugiej połowy 1940 roku był całkowicie zmobilizowany i działał w trybie stanu wojennego. Stalin miał olbrzymie zasoby ludzkie i mógł je wykorzystywać bez przeszkód, nikomu nie zdając sprawozdania. Stalin miał terytorium, którego nie zdołałby zagarnąć żaden wróg zewnętrzny. Stalin miał wszechmogących sojuszników w Wielkiej Brytanii i USA. Obecnie odnaleziono i upubliczniono dokumenty, które dowodzą, że amerykańskie i brytyjskie dostawy wojskowe zaczęły napływać do Związku Radzieckiego od końca 1940 roku. Na ten temat istnieją i niemieckie świadectwa. Wielka Brytania i USA nalegały na natychmiastowe przystąpienie Związku Radzieckiego do wojny z Niemcami i obiecały nieograniczoną polityczną, propagandową, gospodarczą, wojskową i inną pomoc. Rząd Wielkiej Brytanii nawet szantażował Stalina: jeżeli nie zaatakujesz Hitlera, to

uważaj, żebyś nie został z nim sam na sam. Pośpiesz się, bo znudzi się nam czekanie i zawrzemy z Hitlerem pokój. Brytyjski rząd straszył Stalina właśnie taką perspektywą. Oto jeden z wielu przykładów. 19 kwietnia 1941 roku ambasador Wielkiej Brytanii Cripps wręczył Wyszyńskiemu memorandum dla Mołotowa, które zawierało złowrogą przestrogę: „W przypadku trwania wojny przez dłuższy okres nie jest wykluczone, że Wielkiej Brytanii (a zwłaszcza pewnym sferom w Wielkiej Brytanii) mógłby przyjść do głowy pomysł zawarcia układu o zakończeniu wojny (...)”972. A oto niektóre fragmenty z mnóstwa niedawno odnalezionych dokumentów. 26 września 1940 roku w Moskwie odbyła się rozmowa szefa radzieckiego rządu W. Mołotowa z ambasadorem USA L. Steinhardtem. Amerykański ambasador przekazał ściśle tajne informacje: Stany Zjednoczone rozbudowują marynarkę wojenną do stanu: 20 lotniskowców, 32 pancerników, 100 krążowników (niektóre o wyporności ponad 20 tysięcy ton), 400 niszczycieli itd. Przygotowywana jest stosowna modernizacja lotnictwa. Sto tysięcy przyszłych pilotów już rozpoczęło szkolenia. Amerykańska armia liczy 140 tysięcy ludzi, ale planuje się mobilizację 12 milionów. Po prostu Stany Zjednoczone rozpoczęły niespotykaną w historii ludzkości mobilizację, która przewyższała nawet mobilizację Związku Radzieckiego. A mobilizacja to wojna. Albo należy tę potęgę wykorzystać, albo te wszystkie pancerniki i krążowniki zardzewieją i zestarzeją się, a kraj znowu pogrąży się w kryzysie, tym razem nie Wielkim, a Największym. Amerykański ambasador powiadomił, że wszystkie grzechy Związku Radzieckiego, takie jak zajęcie pewnych terytoriów w Europie, zostały wybaczone, że USA zaczęły znosić wszystkie ograniczenia na dostawy do Związku Radzieckiego strategicznych towarów, które wprowadzono w związku z radzieckimi „wyprawami wyzwoleńczymi” Nawet mimo tego, że Stany Zjednoczone też potrzebują takich surowców w olbrzymich ilościach w związku z niebywałym zwiększeniem armii, lotnictwa i marynarki.

972

—

1941 god, tom II, Fond „Diemokratija”, Moskwa 1998, s. 94–95.

Steinhardt oświadczył, że „Rosja i USA były najbliższymi przyjaciółmi od czasu proklamowania niepodległości USA”, i dodał, że „Niemcy mogą być przyjacielem ZSRR tylko do czasu, póki nie podbiją całej Europy” Po prostu amerykański ambasador otwarcie powiedział szefowi radzieckiego rządu, że USA w najbliższym czasie zamierzają przystąpić do wojny z Niemcami. Nie krygując się, chciał przeciągnąć Związek Radziecki na swoją stronę. Aby zwiększyć siłę perswazji, ambasador USA dodał, że Niemcy są skazane na porażkę, że zagraża im głód: Hitler nie ma pieniędzy, żeby kupować żywność, i nie ma marynarki, która mogłaby żywność zdobyć. Na zakończenie ambasador USA naszkicował powojenną sytuację: Europa znajdzie się w stanie bankructwa i głodu, jak w 1919 roku, i bardzo wiele będzie zależało od tego, jakie będzie stanowisko Stanów973. Cała ta rozmowa amerykańskiego ambasadora z szefem radzieckiego rządu to nic innego jak mocna podstawa do przyszłej koalicji antyhitlerowskiej. Hitler jeszcze nie zatwierdził planu ataku na Związek Radziecki i żadne ostrzeżenia do Moskwy na ten temat nie docierały, ale radzieckie kierownictwo już otrzymało oficjalne zaproszenie do rezygnacji ze współpracy z Hitlerem i przejścia na stronę USA i Wielkiej Brytanii z gwarancjami nieograniczonej militarnej i gospodarczej pomocy i udziału w podziale Europy po wojnie. 9 kwietnia 1941 roku A. Gromyko, doradca przedstawicielstwa ZSRR w USA, meldował szefowi radzieckiego rządu W. Mołotowowi, że celem polityki USA w 1940 roku była „wszechstronna pomoc Anglii” przy „równoczesnej gospodarczej presji na ZSRR”, żeby „wpłynąć na politykę zagraniczną ZSRR wobec innych krajów, przede wszystkim Niemiec”974. W przekładzie na zrozumiały język znaczy to, że rząd Stanów Zjednoczonych nie tylko nakłaniał Stalina, ale już i naciskał na niego: kończ przyjaźń z Hitlerem, czas zawierać nowe przyjaźnie. W sprawozdaniu politycznym za 1941 rok ambasada ZSRR w USA meldowała do Moskwy: „Linia rządu USA, prowadzona do 22 czerwca 1941 roku wobec ZSRR, była wyrazem negatywnego stosunku USA do ówczesnych radziecko–niemieckich stosunków. Amerykańska burżuazja i amerykański rząd

973 974

— —

Sowietsko–amierikanskije otnoszenija 1939–1945, Matierik, Moskwa 2004, s. 93–95. Ibidem, s. 123.

z niecierpliwością oczekiwały wciągnięcia ZSRR do wojny. W swej polityce wobec ZSRR amerykański rząd podjął środki nacisku gospodarczego”975. Amerykanie postawili sprawę na ostrzu noża: Stalin, masz tu aluminium, nikiel, molibden, stal przemysłową, paliwo lotnicze, precyzyjne maszyny, urządzenia pomiarowe, skórę i obuwie skórzane, środki łączności, stalowe liny, leki, żywność, tory, lokomotywy, sprzęt do nawigacji dla statków i samolotów, peryskopy dla łodzi podwodnych, instrumenty chirurgiczne itd., itp. Ale jeżeli będziesz zwlekał z atakiem na Rzeszę, zmniejszymy dostawy. Na tym polegała presja ekonomiczna. I tu powinniśmy się zastanowić nad pewną kwestią: gdyby rząd USA spodziewał się ataku Niemiec na ZSRR, to po co w tym przypadku miałby wykręcać ręce Stalinowi? Jeżeli Stany chciały wojny między Związkiem Radzieckim i Niemcami, w której stroną agresywną będą Niemcy, to właśnie na Niemcy powinny wywierać presję, poganiać i popychać Niemcy do ataku. I jeżeli przypuszczano, że Związek Radziecki jest niewinną ofiarą nadchodzącej napaści, to żadne wywieranie presji na ten kraj nie doprowadziłoby do wybuchu wojny. A odpowiedź jest tu tylko jedna: wywieranie presji gospodarczej na Związek Radziecki było potrzebne i możliwe jedynie w przypadku, gdyby przypuszczano, że od początku klucz do sowiecko–niemieckiej wojny znajduje się na Kremlu, że rozpoczęcie wojny zależało od Stalina. Właśnie dlatego na niego naciskano. I właśnie jego ponaglano. Kiedy szperałem w starych brytyjskich gazetach, znalazłem karykaturę. Odwrócony do Stalina (mówiąc oględnie) plecami Hitler pochyla się nad mapą. Stalin, zacierając ręce, pytająco spogląda na wystawioną dupę Hitlera... Brytyjska prasa zachęcała Stalina: taka dogodna, taka niepowtarzalna pozycja, więc dlaczego, głupcze, się wahasz?

6. Ale to są żarty. Teraz sprawy poważne. 22 czerwca 1941 roku kierownik wydziału prasy Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych N. Pałgunow 975

—

Ibidem, s. 213.

meldował zastępcy ludowego komisarza spraw zagranicznych Wyszyńskiemu, że dzień wcześniej, czyli 21 czerwca, odbyło się spotkanie z grupą amerykańskich, brytyjskich i francuskich dziennikarzy, reprezentujących czołowe zachodnie agencje, Reutera, AP, Havas i inne. Najstarszy z nich w imieniu całej grupy oświadczył, że dziennikarze „czują się przedstawicielami krajów, które uważają się za sojuszników ZSRR”976. Wojna jeszcze nie wybuchła, a sojusznicy już wyrażają solidarność i ich dziennikarze są gotowi wyjechać w rejony działań bojowych, żeby opisać wojnę z punktu widzenia Moskwy. I nie jest to zbieg okoliczności ani literówka w dokumencie. Kolejna rzecz. „21 czerwca 1941 roku Wydział Europejski Departamentu Stanu USA przygotował memorandum pod tytułem «Polityka wobec Związku Radzieckiego w przypadku rozpoczęcia wojny pomiędzy Związkiem Radzieckim i Niemcami»”977. Ogólna wymowa dokumentu: będziemy pomagać Stalinowi. Ostatnio kremlowska propaganda wymyśliła nową wersję, w myśl której Stalin pragnął, żeby Hitler go zaatakował, bo wtedy będzie ofiarą, a Stany mu pomogą. Ale Stalin nie musiał udawać ofiary. Hitler już popełnił w Europie niezliczone zbrodnie. Napaść na Hitlera — słuszna sprawa, niepotrzebująca uzasadnień. W Europie i świecie taki rozwój wypadków zostałby nagrodzony burzliwymi, długimi oklaskami. W celu zaatakowania Niemiec Stalin nie potrzebował wymyślać żadnych powodów i tłumaczeń. Ówczesne amerykańskie dokumenty są jednoznaczne: pomagaliśmy Stalinowi i będziemy pomagać. Przy tym wcale nie wymagano, żeby Związek Radziecki miał być ofiarą. Przeciwnie, na Stalina naciskano i Stalin musiał wyjaśniać, dlaczego Związek Radziecki do tej pory nie zaatakował. Cała podbita przez Hitlera Europa była jednomyślnie po stronie Stalina i oczekiwała wyzwolenia. Więc o co Stalin miał się martwić?

7.

976 977

— —

Ibidem, s. 130. Ibidem, s. 133.

Teraz pytanie: dlaczego nasi luminarze nauki milczeli, kiedy Żukow plótł o strachu Stalina? Przecież gadułę Żukowa można było łatwo przywołać do porządku zaledwie jednym pytaniem. Należało zapytać: dlaczego więc, Gieorgiju Konstantinowiczu, nie wykorzystałeś Stalinowskiego strachu? Przypuśćmy, że Stalin rzeczywiście obawiał się wojny, a Żukow to widział i rozumiał. I trzeba było tchórzowi podpowiedzieć: towarzyszu Stalin, miliony ton amunicji przerzućmy od granic za Dniepr. Wtedy w razie ataku po prostu zdławimy faszystów ogniem artylerii. Przecież tyle mamy pocisków! A jeżeli tysiące wagonów amunicji będziemy trzymać przy granicy, to pójdzie na marne cały dobytek i armia pozostanie bez amunicji i pocisków. Mało tego, faszyści zagarną tę amunicję i wykorzystają przeciwko nam, razem z naszymi działami i czołgami. À propos, należało złożyć Stalinowi raport z żądaniem, by sprawdzić i ukarać tego łajdaka, który potężnymi strumieniami wysyłał amunicję na granicę. Należało Stalinowi podpowiedzieć, że najlepsze radzieckie dywizje, korpusy i armie są skoncentrowane w rejonach występów Białostockiego i Lwowsko–Czerniowieckiego, czyli znajdują się w pułapce. Trzeba je pilnie stamtąd wycofać. Wtedy nie byłoby potężnych okrążeń przy nagłym ataku. Należało też żądać od Stalina skrupulatnego dochodzenia i srogiej proletariackiej kary dla tych łajdaków, którzy te najlepsze formacje i jednostki Armii Czerwonej narażali na okrążenie i klęskę. Tchórzliwemu Stalinowi należało wytłumaczyć, że położenie radzieckich lotnisk jest skrajnie niedogodne. Są zbyt blisko granicy. Dlatego w razie niespodziewanego ataku nakryje je niemieckie lotnictwo, zostaną zmiażdżone klinami pancernymi, po czym zajęte przez niemieckie samoloty, które podążają za pancernymi zgrupowaniami uderzeniowymi. Niemcy wykorzystają nasze betonowe pasy startowe, nasze zapasy paliwa lotniczego i setki tysięcy bomb przeciwko naszemu narodowi i naszej armii. Gdyby Żukow był uczciwym człowiekiem, to powinien był żądać natychmiastowego śledztwa i ukarania tych, którzy nakazali budowę lotnisk przy granicy. Mniejsza o lotniska. Jakiś wróg ludu chciał zbudować 254 nowe lotniska w pasie nadgranicznym i bezpośrednio przy nim. Niech buduje. Przynajmniej

lotnictwa nie należy tam trzymać. Na niektórych lotniskach było po 100–120 samolotów! Uderzy Niemiec, nasze samoloty nie zdążą nawet wystartować. Gdyby na start każdego samolotu dać po 30 sekund, to ile potrzeba czasu na start 120 samolotów z jednego pasa startowego? No właśnie. Trzeba było, wykorzystując strach Stalina, podpowiedzieć tchórzowi, że w ogóle wszystkie główne siły Armii Czerwonej należy wycofać na linię starej granicy państwowej i tam armię przygotować do obrony, wykorzystując umocnienia Linii Stalina jako stalowy szkielet, dookoła którego armie wykopią tysiące kilometrów okopów i transzei. Trzeba było minować drogi i mosty oraz policzyć się z szubrawcami, którzy rozkazali je rozminować. Trzeba było formować partyzanckie oddziały i grupy i odnaleźć tego, kto podjął decyzję o ich rozwiązaniu. Trzeba było pilnie wycofać na Dniepr flotylle rzeczne z delty Dunaju i bagien Białorusi. Podczas wojny defensywnej powinny działać na Dnieprze, żeby nie pozwolić Niemcom na sforsowanie tej potężnej przeszkody wodnej. Trzeba było zatrzymać formowanie korpusów powietrznodesantowych. Podczas wojny defensywnej nikomu nie są potrzebne. Desant należało wykorzystać w formacjach partyzanckich. W wypadku niemieckiego natarcia pozostawiać je w lasach na zajętych przez wroga terenach. Trzeba było sporządzić plany odparcia możliwej agresji. A jeżeli takich planów nie było i Żukow nie był zdolny do ich ułożenia, to inicjatywę należało przekazać w ręce pomniejszych dowódców — dowodzących okręgami wojskowymi i armiami, dowódców korpusów, dywizji, brygad i pułków: możliwy jest nagły atak Niemiec, masz swój rejon, myśl sam, jak będziesz się bronić. Ale Żukow nie raczył sporządzić planów wojny, a wszystkim podkomendnym i dowódcom pod groźbą rozstrzelania zabronił jakichkolwiek samodzielnych działań. Żukow postępował wbrew logice i zdrowemu rozsądkowi. To on przysunął lotniska do granicy. To on skierował flotylle rzeczne tam, gdzie ich wykorzystanie do obrony kraju było niemożliwe. To Żukow zapędził najlepsze radzieckie dywizje, korpusy i armie w pułapkę. To na jego rozkaz na radzieckim terytorium budowano lotniska, które od razu zostały wykorzystane przez niemieckie lotnictwo. Na te lotniska na rozkaz Żukowa

sprowadzono wszystko, co wkrótce zostało zniszczone lub wykorzystane przeciwko Armii Czerwonej. Co z tego wynika? A wynika, że Stalin za nic nie ponosi winy. Przecież Stalin nie mógł ze strachu zburzyć swoich rejonów umocnionych. Nie mógł w panice dać rozkazu rozminowania mostów. Nie mógł w przerażeniu rozwiązać oddziałów partyzanckich, przygotowanych jeszcze w czasie pokoju. Przerażeni ludzie tak się nie zachowują. Jeżeli to wszystko zrobiono, to tylko z rozkazu kogoś, kto ewidentnie nie bał się Hitlera. A po lekturze „najprawdziwszej książki o wojnie” ukazuje się tylko jeden taki śmiałek... Właśnie on, waleczny, mądry, przezorny, i powinien za to odpowiadać.

ROZDZIAŁ 102. O POŁOWIE MILIARDA To nawet nie jest matematyka, tylko arytmetyka. S. IWANOW, MINISTER OBRONY FEDERACJI ROSYJSKIEJ978

1. Długo komunistyczne umysły zastanawiały się nad tym, jak by uwiarygodnić wynurzenia Żukowa o Stalinowskim strachu. Pomiędzy komunistycznymi gazetami i pismami Rosji rozpoczęło się ukryte, ale zaciekłe współzawodnictwo. Zwyciężyła „Niezawisimaja gazieta”. Taktykę wybrano dobrą: trzeba nie tylko odwoływać się do emocji, ale oprócz tego uderzać liczbami i faktami. I „Niezawisimaja” dopięła swego. 19 listopada 1993 roku został wydrukowany artykuł Grigorija Baranowskiego o niezliczonych faszystowskich zastępach. Baranowski podał, że „do czerwca 1941 Hitler podporządkował sobie ponad 500 milionów osób zdolnych do walki”. To była sensacja, od której poważni historycy zamarli z podziwu: rewelacje Żukowa o tchórzostwie Stalina nareszcie zostały potwierdzone. W świetle tej liczby tchórzostwo Stalina jest nie tylko zrozumiałe, ale nawet wybaczalne. Na początku 1941 roku liczba ludności USA wynosiła 129 milionów. Rząd USA przygotowywał niesłychany w historii kraju pobór — 12 milionów, czyli planowano bez reszty wykorzystać wszystkie zasoby mobilizacyjne. A Hitler oprócz swojej armii mógł powołać 500 milionów! Jak nieszczęsne Stany miały z takim wojskiem stawać w szranki! Ludność Związku Radzieckiego na początku 1941 roku liczyła 191 milionów. Ale wszystkich do wojska nie wcielisz. 20 milionów to Ukraina Zachodnia, Białoruś Zachodnia, Mołdawia, Estonia, Litwa, Łotwa, które na początku II wojny światowej dobrowolnie 978

—

S. Iwanow, „Krasnaja zwiezda”, 4 marca 2005.

przyłączyły się do braterskiego związku narodów radzieckich, ale jakoś nie miały szczególnej ochoty do przelewania krwi za ów braterski związek. Z pozostałych 170 milionów prawie jedna trzecia to mieszkańcy Kaukazu i Azji Środkowej, którzy też (nie wiadomo dlaczego) nie wykazywali ochoty do walki. W większości mieszkańcy tych republik byli mało wykształceni, słabo posługiwali się językiem rosyjskim lub wcale go nie znali i nie pragnęli poznać. Z takiego materiału nie da się stworzyć znakomitego żołnierza. Połowa mieszkańców w każdym kraju, nawet ciut więcej, to kobiety. A od mieszkańców płci męskiej należy odjąć chłopców w wieku do 18 i mężczyzn po 50. Dalej odejmujemy chorych, beznogich, kaleki bez oczu i rąk, wariatów, alkoholików w delirium, gruźlików i syfilityków. Odejmujemy też tych, bez których nie może się obejść aparat państwowy, i tych, bez których nie będzie działał przemysł i transport. Jeżeli się rozejrzymy, to mężczyzn nadających się do poboru nie jest znowu tak dużo: ktoś uciekł, ktoś siedzi w więzieniu, a ktoś pilnuje więzienia, ktoś haruje w kopalni, a ktoś w tajdze buduje rurociąg. Zabierzesz górnika do niezłomnych szeregów, to spadnie produkcja węgla, a co za tym idzie, i koksu, i stali pancernej, i czołgów, i statków, i wielu innych rzeczy. Doświadczenie dwu ostatnich stuleci pokazuje, że w czasie pokoju żaden kraj nie może wcielić do armii więcej niż 1% swoich mieszkańców. Po wojnie spryciarze w Gosplanie ZSRR zaproponowali eleganckie rozwiązanie: do tego jednego procentu zaliczyć tylko armię i marynarkę, a mnóstwa innych instytucji i struktur, które mają szlify i broń, nie włączać do statystyk. Uspokajali siebie i mądrych starców z Biura Politycznego: granic chronią pogranicznicy, a przecież nie jest to armia, to jest KGB. Łagrów i więzień też nie armia pilnuje. To są wojska MSW... Ale gospodarka próśb i zaklęć nie przyjęła. We w s z y s t k i c h zmilitaryzowanych strukturach nie może być więcej niż 1% mieszkańców kraju. Bo inaczej kraj pęknie, jak pękł Związek Radziecki. Albo jak żaba z bajki. W czasie wojny można powołać 10% mieszkańców kraju. Walczy co dziesiąty. Ale nie długo i nie wszyscy naraz. Bo inaczej walczących nie będzie miał kto zaopatrywać w odzież i buty, karmić i zbroić. Powoływać należy falowo: pięć milionów straciliśmy bez sensu, powołujemy kolejnych.

W czasie II wojny światowej Stalin pobił wszystkie rekordy poborów. W tym celu trzeba było wybrać z miast i wsi wszystkich mężczyzn zdolnych do noszenia broni. I z łagrów też. Trzeba było posadzić kobiety na traktory. Zapędzono je też do kopalń. I do kładzenia podkładów kolejowych z torami. Do maszyn postawiono starców, zdechlaków z łagrów i małolatów. A żreć nie było czego. Poza tym jakiś dobry wujaszek zza oceanu wysyłał konserwy setkami tysięcy ton, obuwie skórzane milionami par, futrzane kurtki dla lotników, spadochrony, wełnianą tkaninę tysiącami kilometrów. Bez tego rekordy Stalina przy poborze byłyby niemożliwe. A rekordowe pobory skończyły się tym, że siły witalne narodu zostały bezpowrotnie nadwerężone. Naród wymiera. W pierwszej połowie 1941 roku sytuacja była następująca. Związek Radziecki żył sobie w pokoju, nie oczekiwał agresji i sam oczywiście najeżdżać na nikogo nie zamierzał. Dlatego w Armii Czerwonej, w marynarce, w jednostkach NKWD i NKGB ogółem nie mogło i nie powinno być więcej niż 1,7 miliona żołnierzy i dowódców. Ale towarzysz Stalin miał (z jakiegoś powodu) 21 czerwca 1941 roku tylko w Armii Czerwonej 5,5 miliona chłopa. A niektórzy skrupulatni mówią o 8 milionach. Gdyby nie liczyć na pomoc dobrego wujaszka i nie doprowadzać nacji do samobójstwa, to na wypadek wojny Stalin mógł powołać do Armii Czerwonej, jednostek NKGB i NKWD jeszcze 7–12 milionów. Stalin, łamiąc prawa ekonomii i demografii, od jesieni 1939 roku do wiosny 1945 roku powołał dwa razy więcej — 34 miliony. A Hitler miał wiosną 1941 roku (jeżeli wierzyć „Niezawisimoj gazietie”) swoją niemiecką armię, a dodatkowo do niej mógł powołać jeszcze ponad 500 milionów żołnierzy z okupowanej przez siebie Europy. To jasne, że Stalin się wystraszył.

2. Grigorij Baranowski, który jako pierwszy na świecie opowiedział o 500 milionach, natychmiast stał się sławny, cytowano go, zapraszano na konferencje i sympozja, chwalono, odznaczano, jego światłą głowę ukoronowano laurami. No pewnie: znalazł przecież dowody!

Redaktor naczelny „Niezawisimoj gaziety” Trietjakow, który odnalazł Baranowskiego i wyprowadził na ludzi, chodził po Moskwie dumny jak paw, tańczył i podskakiwał: tacy jesteśmy! Ta publikacja stała się punktem zwrotnym w karierze Trietjakowa. Nareszcie zdołał naprawdę przypodobać się władzom, pobił na głowę przeciwników. Na „Niezwisimoją gazietę” spłynęła najwyższa łaska. A rewelacja Baranowskiego trafiła do skarbnicy rosyjskiej nauki o historii wojskowości, do zbioru niepodważalnych dowodów faszystowskiego przygotowania do wojny i całkowitej niezdolności Związku Radzieckiego do obrony. Ta rewelacja to perła rosyjskiej nauki. Oto w 2002 roku wydano książkę o początkach wojny i w niej na stronie 105 powtórzono słowo w słowo: „do czerwca 1941 Hitler podporządkował sobie ponad 500 mln osób zdolnych do walki”. Różnica polegała jedynie na tym, że liczbę teraz wytłuszczono. Szkoda, że autorzy tego anonimowego dzieła postanowili nie ujawniać swoich imion, ale na stronie tytułowej dziękują za pomoc Prezydentowi Akademii Nauk Wojskowych, generałowi armii M. Gariejewowi, generałowi pułkownikowi J. Gorkowowi, generałowi majorowi J. Sołniszkowowi, profesorowi W. Anfiłowowi, panom G. Baranowskiemu, J. Michinowi i innym odpowiedzialnym towarzyszom. Imiona autorów zostały przede mną ukryte, więc zwracam się z pytaniem do tych, którym anonimowi autorzy dziękują, czyli do ludzi stojących za plecami anonimów. Obywatele generałowie Gorkowowie–Gariejewowie, nie rozumiem: jeżeli Hitler podporządkował sobie ponad 500 milionów osób nadających się do walki, to należało ich do tej walki skierować. Dlaczego więc, obywatele generałowie, wychwalany przez was potężny i mądry Hitler nie skorzystał z takiej możliwości? W czym problem?

3. W chwili ataku na Związek Radziecki pod niemiecką okupacją znajdowało się 11 państw. Największe z nich to Polska, Francja, Jugosławia. Spróbujmy więc zamiast Hitlera ułożyć plan poboru według komend uzupełnień: z Polski 100 milionów żołnierzy, z Francji — 100, i z Jugosławii — kolejne 100. Z całej reszty — jeszcze 200 milionów.

Na papierze ślicznie. Ale zastanówmy się nad szczegółami: we wrześniu 1939 roku Hitler podbił Polskę i, dajmy na to, 100 milionów polskich żołnierzy postanowił wcielić do swoich sił zbrojnych. Problem moim zdaniem jest następujący: czy Polacy będą walczyć pod sztandarami Hitlera? W czasie II wojny światowej w wielu okupowanych państwach od Norwegii do Słowacji i Francji powstały marionetkowe rządy i organy lokalnej władzy. Tylko nie w Polsce. I Polacy nie kwapili się do armii Hitlera. Nie było w składzie faszystowskiej armii ani jednej polskiej dywizji, ani jednego pułku. I drugi problem: a jak Hitler kontrolowałby 100 milionów polskich żołnierzy? Przecież ogół mieszkańców Niemiec na jesieni 1939 roku to 68,4 miliona osób, włączając kobiety, starców, dzieci, chorych, ułomnych itd. Jak kontrolować 100 milionów młodych, zdrowych, uzbrojonych polskich chłopów, skoro zasób mobilizacyjny Niemiec to 6,8 miliona? A przy całkowitym samobójczym wysiłku — ponad 13 milionów? Następnie trzeba będzie powoływać siwych starców i trzynastoletnich chłopców. Co zresztą zostało zrobione. W 1940 roku Hitler podbił Francję i okupował połowę kraju. Przypuśćmy, że z połowy Francji zebrał 100 milionów francuskich żołnierzy. Ale już 1940 rok pokazał światu, jacy to byli żołnierze. Skoro nie walczyli o własny kraj, to będą krew przelewać za Hitlera? W 1941 roku — Jugosławia. W tym kraju Hitler też wziąłby, dajmy na to, 100 milionów żołnierzy pod swoje dowództwo. Ale przecież tam od razu wybuchła wojna domowa. Serbowie mordowali Chorwatów, Chorwaci — Serbów, Macedończycy jeszcze kogoś innego tam mordowali, Czarnogórcy nie pozostawali w tyle. Mają tam i Albańczyków, i Cyganów, i Turków, i Bułgarów, i jeszcze wielu innych. Tam nie tylko ze względu na cechy narodowościowe ludziom odcinano głowy i wypruwano flaki, tam zarzynano się i ze względu na religię, i ze względu na politykę i ziemię, i przypomniano odwieczne krzywdy... Kocioł przepełniony problemami i sprzecznościami wybuchł. Niemieccy okupanci w tym pobojowisku też oberwali. Dobrze. Przypuśćmy, że Hitler jakoś uzbierał 300 milionów Polaków, Francuzów i Jugosłowian. A skąd wziąć pozostałe 200 milionów żołnierzy? W Norwegii? W Belgii, Grecji czy w Luksemburgu? Ale tam nijak nie uzbiera

się 200 milionów. A przecież Baranowski i jego naukowi opiekunowie mówią nie o 500 milionach, a o p o n a d 500 milionach. Gdyby nawet Hitler zdołał wystawić półmiliardową armię, to kto by ją żywił? I kto by ubierał? Przecież Hitler nie miał wujaszka za oceanem. A nawet gdyby miał! Takiej hordy żadna Ameryka nie wyżywi. A ile taka armia potrzebowałaby czołgów i samolotów?

4. Teraz pytanie do pana Trietjakowa, który szerokim gestem zdecydowanie otworzył bramę do wielkiej nauki przed wybitnym badaczem Baranowskim. To samo pytanie i do prezydenta Akademii Nauk Wojskowych, generała armii Gariejewa, który na cały świat reklamuje odkrycia Baranowskiego. Panowie, orientujecie się może, ilu mieszkańców liczyły wówczas Polska, Francja i Jugosławia? Na wszelki wypadek informuję: ludność Polski na 1 września 1939 roku — 34 miliony 662 tysiące979. Ale nie wszyscy znaleźli się pod rządami Hitlera. Te miliony zostały podzielone pomiędzy Hitlera i Stalina. Pod kontrolą Hitlera znalazło się 17,2 miliona Polaków. Więc 100 milionów polskich żołnierzy pod sztandarem Hitlera — to czysta dezinformacja panów Trietjakowa, Gariejewa i wychwalanego przez nich Baranowskiego. Ludność Francji w 1940 roku — 41,6 miliona. Z nich 23 miliony trafiły pod okupację Niemiec, reszta znajdowała się poza niemiecką strefą. Gdyby nawet wszystkich noworodków płci żeńskiej wcielić do wojska, to wówczas 100 milionów francuskich żołnierzy Hitlerowi i tak zebrać by się nie udało. Ludność Jugosławii w 1941 roku — 17,2 miliona. Więc i w Jugosławii Hitler w żaden sposób nie zebrałby 100 milionów żołnierzy. A w pozostałych Norwegiach, Holandiach i Grecjach nie można znaleźć liczby ludzi uzasadniającej gariejewsko–trietjakowskie zapędy. Oto rzeczywista głębia rosyjskiej myśli historyczno–wojskowej. Właśnie takimi obliczeniami nasi poważni historycy i niezależne gazety straszą postępową ludzkość. Szanownych autorów nurtuje tylko jeden problem: jak 979

—

R. Goralski, World War II Almanac. 1931–1945, Hamish Hamilton, Londyn 1981, s. 89.

wcisnąć takie dzieła czytelnikowi? Gazetę przeczytali i wyrzucili, więc owe rewelacje lud musi przeczytać w książce. Ale gdyby brać naukowa podpisała się własnymi nazwiskami, to kto by to kupił? I władcy umysłów wpadli na pomysł: książkę wydać w takiej samej szacie jak Lodołamacz. I tytuł — Lodołamacz–2, autor — Wiktor S u r o w o w. Ludzie rzucają się. Potem plują... Nasi generałowie, poważni historycy i niezależni redaktorzy zachowują się jak drobni handlarze. Za dawnych lat, kiedy po prostu nie było skarpetek w radzieckich sklepach, tym bardziej porządnych, nabyłem w zaułku na Kreszczaciku wspaniałe skarpetki. W zagranicznym opakowaniu. Szyk. Pieniężne i tytoniowe uposażenie studenciaka na drugim roku wtedy wynosiło 10 rubli i 80 kopiejek miesięcznie. Więc wyłożyłem całą dychę. 80 kopiejek zostawiłem na pastę do zębów i pastę do butów. W koszarach dumnie otworzyłem szeleszczące opakowanie, a tam — skrawki ładnego materiału, starannie złożone. Były i inne sztuczki. W ciemnych zaułkach stolic republik i miast portowych chwaccy domokrążcy sprzedawali prawdziwe dżinsy. W latach 60. inżynier zarabiał 120 rubli miesięcznie, dowódca plutonu w randze lejtnanta w pierwszym roku oficerskiej służby — 180. A prawdziwe dżinsy mogły kosztować i 150, i 200 rubli, i więcej. Też sprzedawano je w opakowaniach. Ale żeby nie posądzać o oszustwo, brzeg opakowania był lekko naderwany, można było ręką sprawdzić i materiał, i nity, można było namoczyć tkaninę wodą i sprawdzić, czy spodnie nie są podróbką, czy nie puści farba. A jak je przymierzyć? Tego oczywiście bez zdjęcia zagranicznego opakowania nie można było zrobić. Kupisz i wtedy będziesz mierzył. Zmniejszysz, jak będzie trzeba. Albo w wodzie rozmoczysz. Rozmiar nie jest problemem. Oby rzecz posiadać. Jakoś to będzie. Ale i tu można było się naciąć. Po nauczce ze skarpetkami więcej z domokrążcami do czynienia nie miałem, ale mój przyjaciel rzucił się na opakowanie, wyłożył lejtnancką pensję, w domu otworzył, a tam — prawdziwe amerykańskie dżinsy, nawet ze skórzaną metką z tyłu. Drobny szkopuł polegał na tym, że te zamorskie spodnie były niekompletne: jedna nogawka jest, drugiej nie ma. Gdyby się dowiedzieć, komu została sprzedana druga nogawka, to można było znaleźć

wyjście z impasu: zszyć spodnie i nosić na zmianę. Tylko jak tego drugiego osła znaleźć? Właśnie w taki sposób Prezydent Akademii Nauk Wojskowych i inni stratedzy jego pokroju niosą masom swe genialne pomysły. Jak handlarze z Mołdawanki, Biegowoj czy Niewskiego980. Brakuje własnych zdolności, żeby książkę porządną napisać, to oni swe elaboraty ładują do ładnego opakowania. Podszywają się pod Suworowa. Według wszystkich standardów międzynarodowych, działania generałów to czystej wody kradzież. Gdy w cywilizowanym świecie ktoś podrabia produkt, produkuje barachło w takim samym czy prawie takim samym opakowaniu jak czyjś wartościowy produkt, to kwotę strat sąd wylicza poprzez proste działanie arytmetyczne. Uważa się, że wskutek działań aferzystów autor zarobił tylko połowę tego, co mógł zarobić, a drugą połowę ukradli producenci falsyfikatów. Generale armii Gariejew, generale pułkowniku Gorkow, panowie Muchinowie, Łanszczykowowie i cała wasza złodziejska brać, ukradliście połowę moich pieniędzy za Lodołamacz. Zamierzam od was wyegzekwować skradzione. I tu jest problem. Adwokat generała pułkownika Gorkowa oświadczył moim adwokatom, że generał nie dostał złamanej kopiejki za podrobiony Lodołamacz. Ach, byłoby lepiej gdyby adwokat takich rzeczy nie mówił. To oznacza, że jacyś anonimowi łajdacy kradną pieniądze, chowając się za generalskimi tyłkami, wciągając generałów i towarzyszącą im uczoną łobuzerię jako wspólników do kradzieży, ale z generałami skradzionymi pieniędzmi się nie dzielą. Anonimowi łajdacy hańbią imiona generałów naukowymi wynalazkami o półmiliardowych wojskach Hitlera, a generałowie nie mają ani wiedzy, żeby rozpoznać rażące nieuctwo, ani odwagi, żeby zaprotestować. Popełniono przestępstwo kryminalne — kradzież w dość dużej skali. Na miejscu przestępstwa — ślady generalskich butów, tłuste odciski ich palców i porozrzucane wizytówki. Innych śladów brak. Jeżeli ktoś generałów i ich uczoną służbę wrobił, to oni wszyscy powinni zaprotestować. Ale lecą lata i żaden z nich o swoim braku związku z kradzieżą nie powiedział. 980

— Nazwy ulic w Kijowie, Moskwie i Leningradzie, gdzie w czasach ZSRR kwitł nielegalny handel towarami z Zachodu [przyp. tłum.].

No cóż, nic nowego. Generał–złodziej i naukowiec–aferzysta są symbolami naszej świetlanej socjalistycznej przeszłości i radosnej demokratycznej teraźniejszości. Ja, trzeba przyznać, już się obraziłem na drobnych złodziejaszków w generalskich lampasach, a później do mnie dotarło: przecież to biała flaga! Przecież to marna i haniebna kapitulacja różnej maści Anfiłowów, Gorkowów, Iwanickich, Łanszczikowów i różnych innych Muchinów! Ja nie podszywam się pod ich okładki. To oni do mnie muszą się dostosowywać i dostrajać. Przecież to komplement! Oto jakiego honoru dostąpiłem, jakiego uznania dożyłem.

ROZDZIAŁ 103. TO WSZYSTKO WYMYŚLIŁ GOEBBELS! Przeczytałem sprawozdanie o rosyjskiej komunistycznej propagandzie radiowej. Ci chłopcy przysporzą nam niemało kłopotów. Rosyjskie audycje wcale nie są tak głupie jak brytyjskie981. J. GOEBBELS

1. Myślałem: ukaże się Lodołamacz i spadnie na mnie lawina krytyki. Ale pomyliłem się. Przeliczyłem się. Oszukałem się. Lawina nie spadła. Jaka zresztą lawina: nikt nie rzucił kamienia do mojego ogródka. Nawet przykro. Były, co prawda, artykuły, wydawałoby się, miażdżące: „Lodołamacz w wiosennych roztopach”, „Lodołamacz taranuje”, „Palacz z Lodołamacza”, „Lodołamaczem w prawdę historyczną”, „Zagubiony w zatorach lodowych zimnej wojny”, „Lodołamacz w baraniej skórze”, „Autora Lodołamacza zawiodły barany”, „Dziurołamacz”, „Czas zatopić Lodołamacz” itd., itp. Były demaskujące konferencje naukowe. Były krytyczne książki i filmy. Lodołamacza dementował pierwszy (i ostatni) prezydent ZSRR i siedmiu (kolejnych) rosyjskich premierów. W odpowiedzi na Lodołamacz minister obrony Federacji Rosyjskiej generał armii Graczow wydał srogi rozkaz o udoskonaleniu procesu badania historii wojskowości w Siłach Zbrojnych. Nie pomogło, musiał minister wydać jeszcze jeden rozkaz, sroższy. Ale co tam minister... Na Lodołamacz prezydent Federacji Rosyjskiej zareagował poleceniem nr Pr–319 z 28 lutego 1995 roku. Aby wykonać wolę wybrańca ludu, uczeni towarzysze zadziwiali świat opasłymi tomami. Duma Państwowa przyjęła rezolucję z 27 maja 2005, a Najwyższa Rada Ukrainy nawet stworzyła antylodołamaczową ustawę: obronimy prawdę historii!

981

—

J. Goebbels, 21 czerwca 1941.

Obwinia się mnie o to, że próbuję przepisać historię na nowo. Na co pokornie odpowiadam: byłoby co przepisywać. Oficjalnej historii wojny napisać nie można. Bez względu na wysiłki wielotysięcznych zespołów naukowych, na wydane miliardy i stracone dziesięciolecia. Oficjalnej wersji nie ma i nie widać. Ale wybrańcy ludu wzywają ludy wybrane do obrony historycznej prawdy... której nie ma. Której jakoś nie udaje się wymyślić. I grzmi nad krajem apel: obrońmy to, czego nie ma! W trybie ustawodawczym! Walczmy z oszczercami! Zbudujemy nowe struktury państwowe! Jeszcze dziesięć wagonów pieniędzy wydamy na ten święty zamiar! Opłacimy zagranicznych towarzyszy! A oni, zagraniczne darmozjady, rwą się do żłobu. Do Moskwy. I nażłopawszy się, niszczą czystymi rękoma i zimnymi umysłami moje przerdzewiałe burty, strzelają do mnie ze wszystkich kalibrów. Dla każdego cudzoziemskiego ochotnika na występach gościnnych, który chce zatopić Lodołamacz, w Moskwie wykładają czerwony dywan od Szeriemietiewa do Granowitej Pałaty982. Ministerstwo Obrony, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Służba Wywiadu Zagranicznego, GRU i inne równie szacowne instytucje szeroko otwierają (z jakichś powodów) przed zagranicznymi demaskatorami zamknięte drzwi swych ściśle tajnych archiwów. I burzą się antylodołamaczowe fale, pienią, ale biją obok moich burt. Czyż nie jest to krytyka?

2. Oczywiście, że to nie jest krytyka. Pisałem Lodołamacz tylko w jednym celu. Ten cel znajduje się w rozdziale 23. Poprzednie rozdziały to jedynie wstęp. Ostatnie pytanie zadane w tym rozdziale jest głównym pytaniem książki. Teraz dla zasady nie powtórzę go — ten, kto przeczytał książkę, wie, o czym mowa. A więc: w setkach artykułów, w 47 antylodołamaczowych pracach doktorskich, o których już wiem, w 32 demaskujących książkach, w licznych 982

—

Rezydencja prezydentów Rosji [przyp. tłum.].

programach telewizyjnych i audycjach radiowych ani jeden mój przeciwnik nie odpowiedział na postawione pytanie. Powiem więcej: żaden o najważniejszym pytaniu Lodołamacza słowem nie wspomniał. Czy można więc te wszystkie dociekania uznać za krytykę, skoro moi szanowni oponenci są gotowi kłócić się o cokolwiek, tylko nie o istotę, skoro czepiają się tylko szczegółów, ale sprawnie omijają najważniejsze pytanie? I jeszcze: skoro najwięksi światowi luminarze z uczelni i uniwersytetów Londynu, Paryża, Tel Awiwu, Monachium, Rzymu, Waszyngtonu, Edynburga, Bonn, Moskwy, Berlina już od ponad dwudziestu lat nie ośmielają się nawet wspomnieć o najważniejszym pytaniu, zadanym w mej książce, to czy nie potwierdza to, że Lodołamacz się przebił? Rękawica została rzucona. Chodzą dookoła uczeni panowie i towarzysze, plują, krzyczą, sypią przekleństwami na moją biedną głowę, mówią, że zostałem zdemaskowany, rozbity, utopiony, spalony, zniszczony i w proch obrócony, ale rękawicy i tak nikt nie odważył się podnieść. Uchylili się od walki generałowie i marszałkowie, premierzy, prezydenci i szpiedzy, dziennikarze i uczeni. Słuszność jakiejkolwiek teorii jest mierzona siłą jej przekonywania. Moja teoria wyjaśnia wiele z tego, czego wcześniej nie dało się wyjaśnić. Lodołamacz daje klucz do zrozumienia nawet tych problemów początkowego okresu radziecko–niemieckiej wojny, które w moich książkach nie są poruszane. Przeciwnicy nie muszą mnie ani demaskować, ani przyłapywać. Muszą znaleźć inne proste, zrozumiałe, logiczne wytłumaczenie tego, co wydarzyło się w 1941 roku. Dopóki nie wymyślą innej teorii, Lodołamacz będzie kontynuował swój zwycięski rejs. Ale listy przychodzą. I nowi demaskatorzy wzywają do walki. Cały Internet zapisany: wyjdź! W obecności kamer telewizyjnych żądają: będziemy dyskutować! A o czym, obywatele, mamy dyskutować? To wy powinniście przyjąć moje wyzwanie. To wy powinniście odpowiedzieć na to najważniejsze pytanie, które ja zadałem w Lodołamaczu. Skoro nie decydujecie się na dyskusje o istocie, to o czym dyskutować? A jeżeli nie czytaliście

Lodołamacza i nie wiecie, jakie tam jest najważniejsze pytanie, to nie mamy o czym rozmawiać.

3. I oto obraz: hordy moich przeciwników wzywają mnie do walki, ale sami od niej się uchylają. A chce się urazić, dogryźć, ugryźć. Dlatego potrzebny jest argument, który znalazłby się, powiedzmy, za burtą Lodołamacza. Potrzebny jest argument, który pozwoliłby przeciwnikom mnie zdeptać, ale przy tym nie rozpocząć dyskusji nad meritum. I komuś przyszło do głowy: a przecież tę wersję wymyślił Goebbels! To jego sprawki! Hitlerowi potrzebna była wymówka do napaści, i oto wczesnym rankiem 22 czerwca 1941 roku Goebbels kłamał do mikrofonu... A Rezun– Suworow to powtarza. Wspaniały argument. Magiczna różdżka. Można mnie teraz od faszystów wyzywać, nie dyskutując o istocie książki. Nie wnikając w nią, że tak powiem. Argument dotyczący Goebbelsa się spodobał. Argument został podchwycony. Argument jest powtarzany. I brzmi to oskarżenie okropnie. Wyobraźcie sobie, jak to jest, znaleźć się w jednym zaprzęgu z Goebbelsem! Ale oskarżenie wydaje się okropne tylko na pierwszy rzut oka. Historię piszą zwycięzcy. Dlatego tak się przyjęło: skoro powiedział to Goebbels, zatem jest to kłamstwo. Z tego wynika na pozór niepodważalny wniosek: wszystko, co nam serwował kremlowski Agitprop, to czysta, krystaliczna prawda. Co więcej: skoro Hitler był agresorem, najeźdźcą, zaborcą, to my byliśmy wyzwolicielami. Hitleryzm — mrok, a u nas, jak mawiał towarzysz Stalin — światłość ze wschodu. Jednak radziecka propaganda komunistyczna, oględnie mówiąc, szczególną prawdomównością też nie grzeszyła. Mieliśmy swojego Goebbelsa. Nazywał się Aleksander Siergiejewicz. Nie, nie Puszkin, a Szczerbakow. A więc Goebbels jeszcze przed niemiecką napaścią na Związek Radziecki się zasmucił: odniesienie zwycięstwa nad Aleksandrem Siergiejewiczem w zawodach łgarzy wydawało się niewyobrażalne, niewiarygodne i nie do pomyślenia. Nader utalentowany był towarzysz

Szczerbakow. Brytyjską agencję BBC Goebbels miał za nic: nie ten poziom. Ale jak pobić kremlowskiego wieszcza? Zresztą Aleksander Siergiejewicz pobił Goebbelsa już z racji swojego stanowiska. Goebbels — minister p r o p a g a n d y. Już stąd wynika, że zadanie jego i podległego mu resortu to głosić pożądaną przez reżim linię, szerzyć jakieś idee, wciskać kit szerokim masom ludu, nawijać makaron na uszy. A towarzysz Szczerbakow to szef Radzieckiego Biura I n f o r m a c y j n e g o: podajemy tylko fakty, żadnej propagandy. I wszystko mieliśmy tak zorganizowane. Dziennik „Izwiestia”. Podajemy wieści o tym, co się wydarzyło. I nic więcej. Albo dziennik „Prawda”. Prawda jest prawdą. Czyste, jasne źródełko. Bez mętności i dodatków. Oni mieli symbol SS — czaszka z gnatami, a u naszych czekistów na rękawie widniały dojrzewające kłosy. Z takich drobnych kamyczków układają się majestatyczne mozaiki. Hitler wymordował miliony ludzi, dlatego jest zbrodniarzem. A nasi towarzysze o gorących sercach wymordowali znacznie więcej milionów. No ale zrobili to w imię postępu. Dlatego dzisiaj w każdym mieście na świecie można swobodnie przechadzać się z symbolami sierpa i młota. Nikt w mordę nie napluje. Przecież to nie swastyka. I można wznieść za ludowe pieniądze pomnik na cześć czekisty. Przecież to nie jest esesman! A przecież pomnik czekisty to gorzej niż pomnik esesmana. Esesman to zwierzę z zewnątrz. Mordował tych, których uważał za wrogów. A czekista jest domorosłym łajdakiem. Mordował wszystkich dookoła. Swoich i obcych. Dziesiątkami milionów. I miał piosenkę: „Nie wszystkich jeszcze wytępiliśmy!” I jeszcze różnica polega na tym, że w Gestapo wyrywano paznokcie po to, żeby wykryć prawdziwych wspólników. A w NKWD — żeby wykonać zlecenie, zrealizować odgórny plan eksterminacji. Czekista z góry wiedział, że katuje niewinnych. Protokoły wymyślonych zeznań chłopaki o płomiennych sercach pomiędzy sobą nazywali „powieściami”, a najbardziej utalentowanych katów, wybijających zęby, oczy i szczęki — „powieściopisarzami”. Właśnie z ich szeregu wywodził się Aleksander Siergiejewicz Szczerbakow.

Zapisał się do partii bolszewików w 1918 roku. Bolszewicy zwyciężyli i wtedy akurat do nich przylgnął, i wtedy został owładnięty wielkimi ideami. Szybował do góry szybko, przeskakując po dziesięć stopni — towarzysz Stalin najbardziej utalentowanych dostrzegał na tysiące kilometrów i działał według zasady: młodzi wszędzie mają otwartą drogę. Wyroki śmierci w tamtych bohaterskich czasach wykonywano bez sądu. Listy rozstrzelanych w terenie sporządzały i podpisywały tak zwane „trójki”. Skład „trójek” był zawsze ten sam — pierwszy sekretarz lokalnej władzy komunistycznej, prokurator i główny lokalny czekista. Szczerbakow w układaniu list rozstrzelanych wykazał się szczególną obrotnością i fantazją. Osobiście podpisał setki takich list, wysyłając bez sądu na śmierć tysiące ludzi. Za taką gorliwość w pracy Stalin rzucał Szczerbakowa do boju tam, gdzie nie radzono sobie z zakresem pracy. Tylko w latach 1937–1938 Szczerbakow był głównym partyjnym macherem, a co za tym idzie, i członkiem „trójki”, w Leningradzie, we wschodniej Syberii, w Donbasie, w Moskwie i obwodzie moskiewskim. W liczbie rozstrzelań Szczerbakow starał się dorównać głównemu mistrzowi w tej dziedzinie — Nikicie Chruszczowowi. I często nader blisko zbliżał się do przodowniczych wyników Nikity Krwawego. Wśród kolegów z pracy Szczerbakow nie cieszył się szacunkiem. Nawet Chruszczów opisywał charakter Szczerbakowa jako „jadowity, gadzi”983. Właśnie takiego bojownika za świetlane ideały towarzysz Stalin półtora miesiąca przed wojną umieścił na czele najpotężniejszej machiny ideologicznej świata. Żeby potem do tego nie wracać, zapowiadam: Szczerbakow zmarł razem z wojną. Był nałogowym pijakiem. Pił nie tylko dużo, a strasznie dużo. 9 maja 1945 z okazji zwycięstwa natankował się tak, że w nocy na 10 maja, nie odzyskując świadomości, przeniósł się do innego świata w 45. roku życia. Ławrientij Pawłowicz Beria zameldował: upił się i zmarł. Ale poniosło nas trochę do przodu. Wróćmy do 1941 roku.

983

— Impierija Stalina. Biograficzeskij enciklopiediczeskij slowar, red. K. Zalesski, Wiecze, Moskwa 2000, s. 501.

4. Od 1922 do 1941 roku Stalin nie piastował żadnych stanowisk państwowych. Kierował wszystkim, za nic nie ponosząc odpowiedzialności. Był po prostu s e k r e t a r z e m partii. A partia to nie państwo i nie rząd. To sojusz towarzyszy. I nic więcej. Ale 4 maja 1941 roku Stalin w przededniu zwycięskiej wyzwoleńczej wojny objął stanowisko szefa rządu, żeby z nikim się nie dzielić sławą wielkiego wyzwoliciela, żeby móc wydać Główny Rozkaz swojego życia nie zza kulis, a oficjalnie. Tegoż dnia Stalin przeniósł Aleksandra Siergiejewicza Szczerbakowa na stanowisko władcy i zarządcy wszystkich radzieckich pisarzy, malarzy, muzyków, kompozytorów, aktorów, reżyserów, baletmistrzów, dziennikarzy, redaktorów, cenzorów, linoskoczków i klaunów, piłkarzy i pływaków, iluzjonistów, poetów, piosenkarzy itd., itp. Pod całkowitą i niepodzielną kontrolę Szczerbakowa trafiły wszystkie związki twórcze, wydawnictwa, wytwórnie filmowe, teatry i kina, cyrki i stadiony, gazety, pisma, radio i cała reszta. Stanowisk Szczerbakow miał dużo: sekretarz KC, szef Sowinformbiura, podczas wojny — zastępca ludowego komisarza obrony, szef Głównego Zarządu Politycznego itd. Kalkulacja była następująca: Stalin wydaje Główny Rozkaz XX wieku, a Szczerbakow jest odpowiedzialny za otoczkę propagandową. Na froncie walki ideologicznej Szczerbakow rozwinął się z całą mocą, na potęgę. To prawda, że wojna potoczyła się nie według tego scenariusza. Ale poradził sobie i tutaj. Oto próbka miniaturowego szczerbakowskiego dzieła — nieduży urywek z doniesienia Sowinformbiura z 22 sierpnia 1941 roku: „Tylko w ostatnich trzech tygodniach nasze wojska rozbiły: a) 3., 4., 7, 10., 11., 12., 13., 14., 16., 18, 19, 20. dywizje pancerne...” Zważywszy na to, że na radziecko–niemieckim froncie w 1941 roku walczyło 19 niemieckich dywizji pancernych i że w pozostałych tygodniach niemieckie dywizje pancerne też odniosły straty, należy bezwarunkowo przyznać, że wojsk pancernych (gdyby wierzyć Szczerbakowowi) Hitler pod koniec sierpnia 1941 roku już nie miał.

W tym samym komunikacie w punkcie b) Szczerbakow wymienił numery trzydziestu siedmiu niemieckich dywizji piechoty, całkowicie zniszczonych w ciągu trzech tygodni sierpnia. W punkcie c) Aleksander Siergiejewicz wymienił 2, 8, 14, 17, 18, 20, 25, 27. dywizje zmotoryzowane, rozgromione w sierpniu. Ogółem było ich 14. Jeżeli przypomnieć sobie czerwiec i lipiec, to nie ulega wątpliwości, że Hitler po dwóch miesiącach walk nie miał już dywizji zmechanizowanych. A tam jeszcze jest punkt d) o dywizjach SS i punkt g) o samodzielnych pułkach różnych broni. Hitler oczywiście coś jeszcze mógł wygrzebać, ale „wiele niemieckich dywizji zachowało tylko swoje numery”. A Aleksander Siergiejewicz nie ustawał: „W ciągu dwóch miesięcy walk niemiecka armia straciła ponad 2 miliony osób zabitych, rannych i wziętych do niewoli... Według uściślonych danych w ciągu dwóch miesięcy wojny Niemcy stracili około 8000 czołgów, 10 000 dział, ponad 7200 samolotów. (...) W zaciętych i nieustających dwumiesięcznych walkach Armia Czerwona straciła 150 tysięcy zabitych, 440 tysięcy rannych, 110 tysięcy zaginionych, łącznie 700 tysięcy osób, oraz 5500 czołgów, 7500 dział, 4500 samolotów” Teraz już wiemy, że w ciągu dwóch miesięcy walk przedwojenna pięciomilionowa kadrowa Armia Czerwona została praktycznie całkowicie rozpędzona po lasach, rozgromiona i wzięta do niewoli. Pozostali tylko rezerwiści. A niemieckie straty — milion miesięcznie — to, delikatnie mówiąc, bohaterskie śpiewki Aleksandra Siergiejewicza. Od pierwszego dnia wojny Szczerbakow i podobni mu towarzysze wymyślali niewiarygodne opowieści, drukowali je i po pokazaniu całemu światu składali do archiwów. Teraz nasi luminarze nauki ostrożnie, jak święte relikwie, wydobywają stare kartki maszynopisów i po wyrzuceniu ewidentnych bzdur i niewątpliwych kłamstw opierają na szczerbakowskich rewelacjach swoje teorie. I oświadczają dumnie: należy pisać w oparciu o archiwa! To naprawdę jest wygodne. Opierając się na „dokumentach” resortu Szczerbakowa, można udowodnić wszystko, co rozkażą.

5.

A zatem oni mają kłamliwego Goebbelsa, my — prawdomównego Szczerbakowa. Goebbels kłamał, Rezun–Suworow powtarza. Dopóki argument dotyczący Goebbelsa wykorzystywali pomniejsi, milczałem. Ale oto zaczęli przytaczać go ludzie z dużymi gwiazdami na ramionach: generał pułkownik Wołkogonow — doradca Prezydenta Rosji, generał armii Gariejew — zastępca szefa Sztabu Generalnego, generał pułkownik Pawłow — pierwszy zastępca szefa GRU. I wszyscy jak jeden: przygotowanie radzieckiej napaści na Europę to fantazje Goebbelsa, Suworow nie jest oryginalny, praźródło Lodołamacza znajduje się w resorcie Goebbelsa. Skoro zaczęła bić ciężka artyleria oblężeniowa, jestem zmuszony odpowiedzieć. Oficjalna kremlowska propaganda przez dziesięciolecia przekonywała, że wojna ze strony Związku Radzieckiego była rzekomo sprawiedliwa, ojczyźniana, wyzwoleńcza, wielka, że hitlerowskie wilki napadły na nasze spokojne stado przeżuwaczy bez żadnego powodu i bez wypowiedzenia wojny, usprawiedliwiając swą wiarołomność wymysłami kłamliwego Goebbelsa. Jeżeli tak, to kremlowscy ideolodzy powinni zdementować wymysły Goebbelsa: oto słowa tego kłamcy — i to są kłamliwe słowa! Tutaj skłamał, tu i tu. Od demaskowania Goebbelsa należało zaczynać każde opracowanie o wojnie, od tych ujawnień należało zaczynać oficjalne sześciu– i dwunastotomowe wydania. Skoro nas napadnięto, zasłaniając się fałszywym pretekstem, to główne zadanie radzieckiego rządu, rządzącej partii, aparatu ideologicznego, dyplomacji, wywiadu, Sztabu Generalnego, historyków, weteranów, propagandystów i agitatorów polegało na tym, żeby obalić fałszywy powód do wojny. Ale nie. Nikt w naszym wielkim kraju, nikt poza jego granicami nie zdementował oświadczeń Goebbelsa i nie próbował zdementować. Goebbels — nikczemnik. Goebbels — przestępca, jeden z największych w historii. Goebbels — kłamca, syn kłamstwa i jego ojciec. Jego imię stało się przysłowiową obelgą: kłamie jak Goebbels.

Ale dlaczego więc przemówienie Goebbelsa, wypowiedziane przed mikrofonem rano 22 czerwca 1941 roku, nie zostało u nas wydane jako wzór złośliwych wymysłów? Dlaczego ani jeden nasz marszałek, generał, admirał, dyplomata czy uczony nie śmiał zaprzeczyć nieżyjącemu Goebbelsowi? U nas zwyczaj jest taki: wymówiłeś imię Goebbelsa i to wystarczy. Dalej można niczego nie tłumaczyć — skoro Goebbels, to znaczy kłamstwo. Jak gdyby nasz Aleksander Siergiejewicz mniej kłamał. Powtarzam pytanie: dlaczego nasza nauka historyczna milczy? Dlaczego nasza nauka nie dementuje i nawet nie komentuje przemówienia Goebbelsa? Goebbels nie został zdemaskowany. Do tej pory. Dziwi mnie to. A was, obywatele generałowie? 21 czerwca 1941 roku, ostatniego dnia przed napaścią, Goebbels nie bez powodu się zamartwiał. Stawać w szranki ze Szczerbakowem dla niego było zbyt trudne. Imperia Lenina i Hitlera to bracia bliźniacy. I tam, i tu kłamstwo było tym materiałem łączącym, tym spoiwem, które zamienia strukturę w monolit. Imperium stworzone przez Hitlera upadło i obróciło się w proch. Jeden z głównych powodów upadku — koncentracja kłamstwa była niedostateczna. Imperium stworzone przez Lenina, Trockiego, Dzierżyńskiego żyje i ma się dobrze, chociaż w wersji okrojonej. My z koncentracją nie mamy problemu.

ROZDZIAŁ 104. DLACZEGO PROKURATOR WYSZYŃSKI BRONIŁ RIBBENTROPA NA PROCESIE NORYMBERSKIM? Hitler okłamał Stalina? Ale wskutek tego kłamstwa musiał się otruć, a Stalin stanął na czele połowy świata!984 W. MOŁOTOW

1. Teraz wskażę wam, gdzie jest najzłośliwszy pies pogrzebany: nie trzeba dementować Goebbelsa. Goebbels wystąpił z oświadczeniem w radiu 22 czerwca 1941 o o 5.30 rano. A półtorej godziny wcześniej, dokładnie o 4 rano, imperialny minister spraw zagranicznych J. von Ribbentrop wręczył zastępcy ludowego komisarza spraw zagranicznych ZSRR Diekanozowowi memorandum, w którym zostały przedstawione powody napaści Niemiec na ZSRR. Wręczenie tego memorandum było aktem wypowiedzenia wojny. O tym, że memorandum zostało wręczone, i właśnie o 4 rano, wiemy obecnie dzięki naukowemu bohaterstwu odważnego historyka Jurija Gieorgijewicza Felsztinskiego. Właśnie on odszukał stosowne dokumenty i już w 1983 roku opublikował je w zbiorze ZSRR–Niemcy 1939–1941. Nam przez dziesięciolecia wbijano do głów formułkę „wiarołomnie bez wypowiedzenia wojny”, a teraz nawet Ministerstwo Obrony Federacji Rosyjskiej w swojej centralnej gazecie musi przyznać: Niemcy wypowiedziały wojnę985. Ta gazeta w numerze z 23 czerwca 2001 roku uściśla: „Oficjalne oskarżenia pod adresem ZSRR pojawiły się w memorandum wręczonym przez ministra spraw zagranicznych Rzeszy

984 985

— —

W. Mołotow, 13 czerwca 1974. „Krasnaja zwiezda”, 25 listopada 1998.

Ribbentropa radzieckiemu ambasadorowi w Berlinie 22 czerwca 1941 roku o 4 rano”. Interesujące: przekonuje się nas o wymysłach Goebbelsa, ale przecież Goebbels był jedynie agitatorem, co prawda bardzo wysokiego szczebla, pokroju naszego Szczerbakowa. Naszą uwagę zwracają na propagandowe wystąpienie Goebbelsa, pozostawiając w cieniu oficjalny dokument Ribbentropa. Ale i Ribbentrop nie działał z własnej inicjatywy, a na rozkaz rządu Niemiec. Memorandum Ribbentropa to nie jednoosobowy wybryk, nie amatorska twórczość, a rządowy dokument nadzwyczajnej wagi. Na czym polega ta waga? A na tym, że wypowiedziano nam wojnę, o coś oskarżając. I wręczono oficjalne pismo z tymi oskarżeniami. Czy więc naród, który stracił w tamtej wojnie dziesiątki milionów, nie ma prawa wiedzieć, o co go oskarżono, z jakiego powodu na niego napadnięto?

2. Pojawiają się i inne pytania. Dlaczego okłamywano nas przez pół wieku, że wojny nie wypowiedziano? Dlaczego nigdy nie wspomniano o memorandum? Zresztą gdzie ono się teraz znajduje? Dlaczego go nie pokazują? Co zawiera? W Internecie ów dokument jest powszechnie dostępny, w prezydenckim archiwum ten dokument pokrywa się kurzem. Ale rząd Rosji go nie upublicznia, nie komentuje, nie dementuje i nie nazywa falsyfikatem. Rząd Niemiec wypowiedział wojnę Związkowi Radzieckiemu i na dziesiątkach przykładów swoje działania wytłumaczył jako jedyne możliwe w zaistniałej sytuacji. Dlaczego więc nikt na to nie reaguje? Co w ogóle robią Ministerstwo Obrony, Sztab Generalny, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Akademia Nauk, Akademia Nauk Wojskowych, Instytut Historii Wojennej i inne instytucje o tak wzniosłych nazwach? Dlaczego milczeli nasi wybitni dowódcy? Dlaczego Żukow w swoich wspomnieniach na wielu stronach opisywał rozmowy delegacji ZSRR, Wielkiej Brytanii i Francji, w których sam nie brał udziału, ale ani słowa nie powiedział o tym, że niemiecki rząd w chwili ataku jakoś swoje działania uzasadnił? Przecież na początku wojny Żukow był szefem Sztabu

Generalnego i to on — któż inny? — powinien był po wojnie dać odprawę łgarzom, jeżeli memorandum niemieckiego rządu zawierało kłamstwa. I współcześni rosyjscy generałowie ucichli. Was, obywatele generałowie, waszych ojców i dziadów oskarżono o przestępstwo, a wy milczycie. 10 lat milczycie, 20, 30, 50, 70... Dziwne jest również co innego: skoro wojna była wielka, sprawiedliwa, wyzwoleńcza, to po co robić uniki? Po co zniekształcać prawdę, ukrywać i chować dokumenty? I dlaczego wielka wojna jest okryta, osnuta, opleciona kłamstwem? Dlaczego nasi przywódcy wypaczali i nadal wypaczają historię wojny od pierwszej jej chwili, od 4 rano 22 czerwca? Dlaczego nasi przywódcy, opisując początki wojny, ugrzęźli w kłamstwie tak, że prześcignęli samego Goebbelsa? Na te wszystkie pytania może być tylko jedna odpowiedź: oskarżeniom niemieckiego rządu, przedstawionym w memorandum, towarzysz Stalin i inni kremlowscy towarzysze nie mogli się sprzeciwić ani wczesnym rankiem 22 czerwca, ani 10 lat później, ani 20, ani pół wieku.... Gdyby mogli im zaprzeczyć, już dawno by to zrobili. Ale nie mieli nic na swoje usprawiedliwienie. Dlatego zamiast kontrargumentów towarzysz Stalin oświadczył, że Związek Radziecki niczemu nie jest winny, nikt nie postawił mu oskarżeń, nie dostał żadnego memorandum od niemieckiego rządu. I tu wprowadzono do obiegu powszechnie używane sformułowanie „wiarołomnie bez wypowiedzenia”... I przez dziesięciolecia różni sprzedajni Simonowowie i Smirnowowie, Niekriczowie i Szołochowowie, Stadniukowie, Karpowowie i Gorkowowie powtarzali jak nakręceni: bez wypowiedzenia, bez wypowiedzenia, bez wypowiedzenia... I od razu — odsądzanie od czci i wiary wymysłów Goebbelsa. Chociaż wspominać należy wcale nie Goebbelsa, a Ribbentropa.

3. W Norymberdze Ribbentropa skazano i wykonano na nim wyrok śmierci. Najbardziej na uznanie go za winnego nalegał radziecki oskarżyciel Andriej Januarjewicz Wyszyński. Jednak w rzeczywistości Wyszyński był głównym obrońcą Ribbentropa.

Stanowisko Wyszyńskiego, czyli oficjalne stanowisko Związku Radzieckiego, sprowadzało się do tego, że Ribbentrop jest niewinny i że trzeba go powiesić... Tak się stało. Wszystkie oskarżenia pod adresem Ribbentropa wycofano... i go powieszono. Formalnie został uznany za winnego wzięcia bezpośredniego udziału w rozpętywaniu agresywnej wojny. I nikt nie zapytał: Jakiej wojny? Drugiej światowej? A nic podobnego: Ribbentrop jedynie podpisał na Kremlu pakt o n i e a g r e s j i pomiędzy Niemcami i Związkiem Radzieckim. Ale, mówią, pakt ten przewidywał rozbiór Polski. Wskutek tego rozbioru wybuchła II wojna światowa! Dobrze. Ale przecież nie sam Ribbentrop podpisał pakt. Najpierw podpisał towarzysz Mołotow, potem — Herr Ribbentrop. A później we wrześniu na mapie rozbioru Polski ucieszony towarzysz Stalin machnął 58–centymetrowy podpis. Jeżeli Ribbentrop podpisał pakt, oficjalnie — o nieagresji, a w rzeczywistości — o rozbiorze Polski, to go oczywiście należało skazać na śmierć. Ale wtedy i towarzysza Mołotowa należałoby powiesić obok na stryczku. A pomiędzy nimi — w imię sprawiedliwości — towarzysza Stalina. Pakt podpisano na Kremlu. A kto był gospodarzem na Kremlu? Przecież nie Ribbentrop. A więc żeby nie znaleźć się w towarzystwie Ribbentropa, ani Stalin, ani Mołotow, ani Wyszyński, ani układni zachodni sojusznicy n i e w y s u n ę l i przeciwko Ribbentropowi oskarżeń o podpisanie paktu moskiewskiego. Tak więc z rozbiorem Polski i wszystkim, co po nim nastąpiło, Ribbentrop oficjalnie nie miał nic wspólnego. Obecnie wiemy, że pakt Ribbentrop–Mołotow posiadał dwa aspekty: — jawny dla wszystkich, niewinny pakt o nieagresji; — tajne dodatkowe protokoły o podziale Europy. Związek Radziecki zdecydowanie zaprzeczał tajnej zmowie z Hitlerem: Nie było zmowy! Nie było dodatkowych protokołów! To twierdzili wszyscy od Mołotowa do Gorbaczowa włącznie.

Po upadku komunizmu przez krótki czas oficjalna kremlowska propaganda przyznawała, że zmowa istniała. Ale niedługo potem wszystko powróciło na dawne miejsce: „23 sierpnia 1939 roku z Niemcami podpisano pakt o nieagresji — taki sam, jaki zawarły z nimi Polska, Dania i szereg innych krajów”986. Właśnie takie stanowisko zajmował Andriej Januarjewicz Wyszyński: to był najzwyklejszy pakt o nieagresji! Nie dzieliliśmy Europy z Hitlerem. Nie było żadnych tajnych umów. Zgodzimy się z towarzyszem Wyszyńskim i gazetą „Krasnaja zwiezda”, ale wówczas niezbędne są uzasadnienia: na czym polega wina Ribbentropa?

4. A na czym polega wina Ribbentropa wobec Wielkiej Brytanii i Francji? Im Ribbentrop nie wypowiadał wojny. W stosunku do Londynu i Paryża był bez zarzutu. Wszystko wyglądało dokładnie odwrotnie: Wielka Brytania i Francja wypowiedziały wojnę Niemcom. Jeżeli wypowiedzenie wojny jest przestępstwem, to na stryczkach w Norymberdze powinni zawisnąć francuscy i brytyjscy przywódcy. Dlatego, powiadają, że w 1941 roku Ribbentrop w imieniu niemieckiego rządu wypowiedział wojnę Związkowi Radzieckiemu. Na tym właśnie polegała jego wina. Właśnie za to należało go skazać na haniebną i bolesną śmierć! Niby tak. Tylko nikt Ribbentropowi w Norymberdze nie postawił takiego zarzutu. Przeciwnie, towarzysz Wyszyński z zawzięciem kłamał, że wojny nie wypowiedziano. A więc także w tej sprawie usprawiedliwiał Ribbentropa. Oto mamy grymas norymberskiej „sprawiedliwości”. Generał major, a następnie generał feldmarszałek, Paulus osobiście przygotowywał plan napaści na Związek Radziecki. O tym było wiadomo. Tego nikt nie ukrywał. To była oczywista i niepodważalna wina. Na stryczek Paulus uczciwie zasłużył. Radzieccy prokuratorzy wysunęli jeszcze i wyimaginowane oskarżenie: rzekomo zgodnie z planami Paulusa, z pogwałceniem wszelkich międzynarodowych norm, 986

—

„Krasnaja zwiezda”, 21–27 marca 2007.

zasad i zwyczajów, napaści na Związek Radziecki dokonano bez wypowiedzenia wojny. Za coś takiego głównego planistę tym bardziej należało skazać na najwyższy wymiar kary. Ale Paulus nawet nie został osądzony. A minister spraw zagranicznych Rzeszy von Ribbentrop w imieniu niemieckiego rządu wypowiedział wojnę Związkowi Radzieckiemu. Ale strona radziecka temu na wszelkie sposoby zaprzeczała. Wojna, według radzieckiej wersji, nie została wypowiedziana. Wniosek: Ribbentrop i jego ministerstwo nie mieli żadnego, nawet formalnego, stosunku do napaści. Ale Ribbentropa powieszono na żądanie radzieckich prokuratorów. Więc gdzie tu żelazna stalinowska logika?

5. Proszę się nie obawiać. Logika Stalina nie zawiodła i w Norymberdze: jeżeli wysuniemy przeciwko Ribbentropowi oskarżenie o wypowiedzenie wojny Związkowi Radzieckiemu, wtedy należałoby okazać memorandum niemieckiego rządu, które Ribbentrop wręczył Diekanozowowi o 4.00 22 czerwca 1941 roku. I należałoby zapytać, czy w memorandum zawarta jest prawda czy oszczerstwa. Stalin bardzo nie chciał odpowiadać na takie pytania. Dlatego Ribbentropowi w zasadzie żadnych zarzutów nie postawiono i nie okazano sądowi memorandum niemieckiego rządu. Zamiast tego radzieccy oskarżyciele posunęli się do oszukania sądu, oświadczając, że Niemcy zaatakowały bez wypowiedzenia. Gdyby „trybunał międzynarodowy” szukał rzeczywistych winowajców, to należało sądzić generałów, a Ribbentropa uniewinnić z braku dowodów... Ale Stalin urządził cyrk w Norymberdze nie w celu odszukania i ukarania winnych. Ponieważ głównym winnym wywołania II wojny światowej był on sam i stworzony przez Lenina system samounicestwienia kraju, jego ludu i całego świata.

6.

To, że w Norymberdze nie wszystko przebiegało bez zarzutu, musiał przyznać nawet centralny organ Ministerstwa Obrony Rosji: „Na procesie w Norymberdze nasza delegacja zawarła z delegacjami amerykańską, angielską i francuską porozumienie dżentelmeńskie: oni nie wspominają o pakcie z 1939 roku, my o «zmowie z Monachium»”987. I to jest sprawiedliwość? Skoro sędziowie sami uczestniczyli w przestępstwach oskarżonych? Skoro sędziowie byli w zmowie? Skoro sędziowie umówili się, żeby nie wspominać o własnym udziale w tych przestępstwach, za które swoich wczorajszych kumpli i towarzyszy zamierzają skazać na śmierć? I na tym nie koniec. 30 listopada 1939 roku Stalin wydrukował w „Prawdzie” następujący tekst: „a) to nie Niemcy zaatakowały Francję i Anglię, a Francja i Anglia zaatakowały Niemcy i ponoszą odpowiedzialność za obecną wojnę; b) po rozpoczęciu działań wojennych Niemcy zwróciły się do Francji i Anglii z pokojowymi propozycjami, a Związek Radziecki otwarcie poparł pokojowe propozycje Niemiec, ponieważ uważał, i nadal uważa, że jak najszybsze zakończenie wojny gruntownie poprawiłoby położenie wszystkich krajów i narodów; c) koła rządzące Anglii i Francji w ordynarny sposób odrzuciły zarówno pokojowe propozycje Niemiec, jak i podejmowane przez Związek Radziecki próby jak najszybszego zakończenia wojny”. Stalin nigdy nie wyparł się swoich słów. Jaki stąd wniosek? Wszem i wobec Stalin oświadczył, że Niemcy nie są winne rozpętania wojny. A teraz sądzi Niemcy i ich przywódców za rozpętanie wojny! Według oświadczenia Stalina winnymi wojny są Wielka Brytania i Francja. To po jaką cholerę sędziowie z tych państw pozakładali sędziowskie togi? Kto ich posadził na sędziowskie stołki? Na jakiej podstawie i jakim prawem?

987

—

„Krasnaja zwiezda”, 21–27 marca 2007.

I co na tym procesie robią radzieccy sędziowie? Jak się znaleźli w towarzystwie podżegaczy wojennych? I dlaczego sądzą Niemców, którzy, jak oznajmił towarzysz Stalin, nie są winni rozpętywania wojny?

7. Stalin, zasłaniając się autorytetem „trybunału międzynarodowego”, dążył do zlikwidowania niewygodnych świadków własnych zbrodni i obronienia fałszywych świadków, którzy byli gotowi pójść na każde fałszerstwo dla ratowania własnej skóry. Właśnie dlatego powieszono nieugiętego Ribbentropa, wcześniej wycofując wobec niego wszystkie konkretne oskarżenia, ale nie postawiono żadnych zarzutów znacznie bardziej winnemu, ale tchórzliwemu i sprzedajnemu Paulusowi. Właśnie dlatego ukryto przed całym światem oficjalne memorandum niemieckiego rządu dotyczące wypowiedzenia wojny Związkowi Radzieckiemu. Właśnie dlatego kremlowscy ideolodzy go nie dementują. Ponieważ zdementowanie jest niemożliwe. Niemcy zaatakowały Związek Radziecki. Rząd Niemiec oficjalnie podał powody, które zmusiły go do zdecydowania się na ten krok. Odbyło się to na najwyższym dyplomatycznym szczeblu. Kremlowscy przywódcy musieli albo uznać słuszność przedstawionych oskarżeń, albo wykręcać się i kłamać. Wybrali tę drugą drogę. Drogą kłamstwa podążają już ponad pół wieku. Znaczenie problemu napaści Niemiec na Związek Radziecki kremlowscy przywódcy obniżyli z oficjalnego szczebla dyplomatycznego i sprowadzili go do gołosłownego dementowania wystąpień ministra propagandy Goebbelsa. Ale nawet i na tym niższym szczeblu kremlowska propaganda nie jest zdolna do udzielenia fachowej odpowiedzi. Zamiast tego — zaklęcia: Goebbels kłamał, Goebbels kłamał, Goebbels kłamał... I nikt nie precyzuje, jak, gdzie i kiedy.

ROZDZIAŁ 105. O KWESTII MORALNEJ Stalin po kryjomu przygotowywał się do przeprowadzenia gigantycznego planu, na który nie odważył się nawet Lenin988. A. AWTORCHANOW

1. Hitler zaatakował i przez to narzucił Stalinowi swą wolę, przez to przejął inicjatywę i przez to pokrzyżował wszystko to, co Stalin zamierzał, ale czego nie zdążył zrealizować. Hitler nie pozwolił Stalinowi działać zgodnie z jego planami i zamiarami. I teraz nadeszła pora, żeby zadać pytanie: jakie to wiosną 1941 roku Stalin miał plany na najbliższy czas? No chociażby na kilka miesięcy czy, powiedzmy, na rok. Na to pytanie odpowiedzieli nam marszałkowie Związku Radzieckiego Achromiejew, Żukow, Kulikow, Ogarkow, Jazow. Na to pytanie odpowiedzieli nam prezydenci i sekretarze generalni, ministrowie, premierzy, generałowie i admirałowie, naukowcy i różni inni poważni towarzysze. Po prostu otrzymaliśmy oficjalną odpowiedź. Składa się z trzech części i brzmi następująco: 1. Stalin nie spodziewał się napaści Niemiec w najbliższym czasie. Mądrze przepowiedział, że Niemcy w 1941 roku nie zaatakują. 2. Stalin opóźniał wojnę ze wszystkich sił. Główne zmartwienie: jak Hitlerowi nie podpaść, jak nie dać mu powodu do napaści. 3. Związek Radziecki był pokojowym mocarstwem. Zamiary najwyższych przywódców kraju i Armii Czerwonej sprowadzały się do planów ochrony granic państwa, w przypadku napaści pogranicznicy mieli strzelać z karabinów, rzucać granaty, a główne siły Armii Czerwonej miały

988

—

A. Awtorchanow, Proischożdienije partokratii, t. 2, s. 361.

zostać wysunięte na czołowe rubieże do wsparcia strażnic granicznych i udzielenia im pomocy. Oprócz planów ochrony granicy, jak twierdzą odpowiedzialni towarzysze z Ministerstwa Obrony, żadnych innych planów Armia Czerwona nie miała. Gdyby wierzyć w nowo odnalezione rękopisy Żukowa, Armia Czerwona nie posiadała odpowiednich sił nawet do tego zadania. Zgódźmy się z tą oficjalną odpowiedzią. Ale tylko na kilka chwil. I cóż z tego wynika, obywatele? Wynika, że Stalin pragnął pozostawać wiernym sojusznikiem Hitlera, ze wszystkich sił starał się pomagać mu w utrzymaniu w ryzach okupowanej Europy, zapewnić mu niezawodne zaplecze w walce z Wielką Brytanią, w pełnym zakresie zaopatrywać Niemcy w surowce strategiczne. Wedle zapotrzebowań, że tak powiem. Wynika, że pod kierownictwem Stalina naród radziecki był gotów pracować w pocie czoła, niedojadać i niedosypiać w imię tego, żeby Hitlera zaopatrzyć w zapasy chleba i słoniny, skórzanych butów z fabryki kungurskiej i samochodowych opon z zakładów jarosławskich. Wynika, że nasz naród budował w tajdze i na pustyniach linie kolejowe, żeby dotrzeć do surowców, żeby całe bogactwo pobrać z ziemi i szczodrze obdarzyć nim Hitlera. Wynika, że Stalin wyciągnął przyjacielską dłoń do nazistów i hojnie sypał diamentami z Jakucji do hitlerowskich kieszeni, żeby niemieccy fachowcy mieli czym borować lufy dział. Wynika, że nasz naród na wyrobiskach i w kopalniach wgryzał się do wnętrza ziemi, żeby dać Hitlerowi mangan, chrom i nikiel: niech pancerz hitlerowskich czołgów będzie jeszcze mocniejszy. Wynika, że nasz kraj dawał Hitlerowi wolfram, żeby hitlerowskie pociski przeciwpancerne przebijały każdy pancerz. Wynika, że Stalin transportował do Rzeszy ropę z Baku dla hitlerowskich myśliwców i bombowców, krążowników i okrętów podwodnych, czołgów i dział samobieżnych: duś, kochany, wszystkich po kolei! Oficjalni ideolodzy wmawiają nam, że na Hitlera pracowała cała podbita Europa.

Do tego zapominają dodać: jeszcze i niepodległy, niezależny Związek Radziecki. Europa — z przymusu. Związek Radziecki — dobrowolnie.

2. Oficjalna kremlowska propaganda wbija do naszych głów myśl, że i ludy Związku Radzieckiego, i sam Stalin z takiego położenia byli całkiem zadowoleni, niczego innego nie pragnęli i nie zamierzali: Hitler szarpał Europę, a nasz naród kontemplował to z uczuciem głębokiej satysfakcji. Kremlowscy ideolodzy ogłosili całemu światu, że dla uratowania własnej egzystencji naród radziecki był gotów oddać Hitlerowi wszystko, co mógł: niech w Europie szerzą się kałuże krwi, oby nas nie ruszał. Obsługa ideologiczna reżimu przez dziesięciolecia wbijała do naszych głów myśl, że narody Związku Radzieckiego były tak słabe, głupie i tchórzliwe, że dla jeszcze jednego dnia swego nędznego żywota były gotowe pójść na każdą nikczemność, podłość, na zdradę i sprzeniewierzenie. Rzekomo nasz naród był gotów poświęcić opinię, zasady, czyjąś wolność i życie. Wmawia się nam, że właśnie dążeniami do opóźnienia wojny albo w ogóle jej uniknięcia, schowania się za cudzymi plecami, kierował się radziecki naród i jego przywódcy. Przyzwyczailiśmy się do tego. Taka interpretacja wydarzeń już od dawna nikogo w Rosji nie oburza, nikt nie wstydzi się takiego wytłumaczenia, nikogo nie razi taka podłość: a co w tym złego, przecież ratowaliśmy swoje skóry! Drobna kryminalna hołota żyje według zasady: umrzyj dziś, ja umrę jutro. Tę zasadę czasami tłumaczy się błędnie w tym sensie, że drobny cwaniak nie ceni wcale czyjegoś życia, a i o swoje nieszczególnie dba. To jest błędne wytłumaczenie. Ta zasada ma inny sens: dziś łajdak, żeby odroczyć swoją śmierć, jest gotów poświęcić kogokolwiek, czyjekolwiek życie, żeby samemu dożyć jutra. A przecież jutro będzie nowy dzień i ta zasada zostanie wykorzystana ponownie. A potem — jeszcze i jeszcze. Codziennie. Do oporu.

Ludziom, którzy po Stalinie kierowali Związkiem Radzieckim, a obecnie rządzą Rosją, bardzo potrzebne jest zmienienie ludzi w bydło. Bydło można trzymać w chlewie. Bydło łatwo jest ograbić. Bydłem łatwo kierować. Do ogłupienia i upodlenia ludu całkiem otwarcie wykorzystywane są metody Tuchaczewskiego. Ten Wielki Strateg uważał, że w celu kierowania okupowaną Rosją należy całą ludność kraju zmienić w łajdaków. Niech każdy myśli tylko o sobie, tylko o swoim ratunku. Niech każdy żyje według zasad drobnej więziennej hołoty. Sam Tuchaczewski uważał się za okupanta Rosji, tak pisał o sobie w swych genialnych dziełach. Najważniejsze dla niego — oduczyć ludzi samodzielnego myślenia, zniweczyć chęć ufania sobie nawzajem i dążenie do udzielenia pomocy przyjaciołom, braciom, sąsiadom. Superpotężna machina ideologiczna współczesnej Rosji działa według metod Tuchaczewskiego. Po to, żeby nie pozwolić ludziom się zjednoczyć, każdemu się wmawia: Myśl tylko o sobie! Ratuj tylko siebie! Metod wychowania w podłości jest wiele, w tym — odwoływanie się do przykładów historycznych. Oto, mówi się nam, jak świetnie postąpiliśmy: oddaliśmy Hitlerowi Europę na pożarcie, ale sami odskoczyliśmy na stronę. Oto, obywatele, przykład państwowej mądrości. Hitler mordował ludzi milionami w obozach, a my zaopatrywaliśmy go we wszystko, co niezbędne do kontynuowania wojny. Jacyż jesteśmy sprytni. Kremlowska propaganda absolutnie świadomie stawia rosyjski naród i inne narody byłego Związku Radzieckiego w jednym szeregu z drobną hołotą, z najpośledniejszymi łotrami. Przecież rozdarcie sąsiednich krajów na strzępy, wydanie ich zbrodniarzowi do niewoli w imię tego, żeby zyskać na czasie, w imię tego, żeby odroczyć czas swojego przystąpienia do wojny albo w ogóle jej uniknąć, to klasyczny przykład wykorzystania mądrości typów spod ciemnej gwiazdy: rżnijcie, duście, strzelajcie, do kogo chcecie, tylko dajcie mi jeszcze dzionek pożyć.

3.

Na programy ogłupiania ludu rządzący wydają olbrzymie środki. Jeden z podstawowych kierunków zamaskowano jako tak zwane „wychowanie patriotyczne”, w którego ramach wciska się tłumowi dwie dość proste idee. Pierwsza: bohaterska Armia Czerwona za cenę niewiarygodnych ofiar uwolniła Europę od brunatnej zarazy. Druga idea: Związek Radziecki był zaufanym sojusznikiem Hitlera. Związek Radziecki sumiennie zaopatrywał Niemcy w surowce strategiczne, czyli w wojnie Hitlera przeciwko reszcie Europy stanowczo stał po stronie Hitlera, był partnerem, pomocnikiem i wspólnikiem jego przestępstw. Ani radziecki lud, ani kremlowscy przywódcy w ogóle nie mieli zamiaru wyzwalać Europy od jakiejś tam zarazy. Ich cel — pomagać Hitlerowi zapędzić Europę do obozów, utrzymać narody dziesiątków krajów w krwawych ryzach. Na zawsze pozostać uczynnymi pachołkami Hitlera, karmić Niemcy molibdenem i manganem, poić ropą — oto jedyne, czego chcieli i tchórzliwy radziecki naród, i jego zastraszeni przywódcy. Można spotkać ludzi, do których głów udało się wbić obie te myśli. I tam one współistnieją w całkowitej zgodzie. Takim ludziom władza może powierzyć wszystko, czego zapragnie, i dopuścić ich, do czego zechce, nawet do wyborów prezydenckich. Prawda, że to ciekawe: Uwolniliśmy Europę od Hitlera! Ale nie chcieliśmy tego robić i nie zamierzaliśmy. Nie mieliśmy tego w naszych planach. Coraz bardziej zabiegaliśmy o to, żeby kogoś zamiast siebie podsunąć pod topór, żeby się wywinąć, żeby się przykryć cudzymi tyłkami. Chwała narodowi–wyzwolicielowi i jego walecznej armii!

4. Komunistyczni ideolodzy, słynni marszałkowie i generałowie, kagiebowscy luminarze nauki mówią: wy, ludy Związku Radzieckiego, do niczego nie jesteście zdolni. Jesteście hitlerowskimi pasożytami. Dlatego Stalin nie mógł mieć żadnych planów. Coraz bardziej skłaniał się ku temu, żeby po cichu przesiedzieć wojnę w kącie. Nic nam do tego... A więc, panowie historyczni pasożyci, nie zgadzam się z waszą odpowiedzią na pytanie o plany Stalina.

Moja odpowiedź: Stalin przygotowywał napaść na Niemcy. A zaopatrywał Hitlera z wielu powodów. W dużej mierze dlatego, żeby uśpić jego czujność. Stalin przygotowywał otwarcie drugiego frontu. Według moich obliczeń miało to nastąpić w połowie lata 1941 roku. Dokładniej — 6 lipca. Być może nawet wcześniej. Ale nie później, w żaden sposób. Ani o jeden dzień. Z powodu takich obliczeń już od 25 lat mnie wyzywają, dziobią, przeklinają, demaskują, dementują, wyśmiewają. Pozwólcie więc nieśmiało się wytłumaczyć. Stalin przygotowywał napaść na Hitlera i przez to ratował honor naszego ludu. Z przygotowania takiego biegu historii trzeba być dumnym. Napaść na Hitlera to święta sprawa. Bo gdyby Stalin nie przygotowywał napaści, wówczas należałoby go uznać za hitlerowskiego pachołka. Wówczas naszych ojców i dziadów należałoby uznać za dobrowolnych pomocników nazizmu, posługaczy, zdrajców i tchórzy. Każdy, kto usiłuje wmówić mojemu narodowi myśl o naszej głupocie, tchórzostwie i niepełnowartościowości, jest wrogiem ludu. Każdy, kto próbuje udowodnić, że Stalin nie przygotowywał napaści, jest odrażającym zdrajcą i sprzedajnym agentem obcych wywiadów. Jest absolutnie zrozumiałe, że moi główni krytycy działają przeciwko własnemu ludowi nie z rozkazu sumienia, a za pieniądze. Przecież normalni ludzie nie mogą się stoczyć do całkowitej utraty zdrowego rozsądku. Oni wszyscy podają się za patriotów. Wszyscy oświadczają, że Armia Czerwona uratowała Europę. Wszyscy mówią o wielkiej wyzwoleńczej misji. I ci sami ludzie zawzięcie udowadniają, że Armia Czerwona nie chciała nikogo wyzwalać, nie planowała, nie miała zamiaru, że Związek Radziecki był sumiennym dostawcą surowców strategicznych dla Niemiec, że Armia Czerwona była niezawodną osłoną hitlerowskich tyłów w walce przeciwko reszcie Europy. Takie stanowisko moich krytyków jest głęboko amoralne. Nawet gdyby na ułamek sekundy dopuścić możliwość, że Stalin nie przygotowywał napaści, należałoby w tym przypadku wymyślić ładną legendę: przyjaźń przyjaźnią, ale miał towarzysz Stalin i własną opinię w tej kwestii.

Na szczęście niczego nie trzeba wymyślać. Stalin przygotowywał się do ataku! Przyszedł do Europy nie dlatego, że Hitler zaatakował pierwszy i przez to zmusił Stalina do działań odwetowych, a dlatego, że rozgromienie hitlerowskich Niemiec było jego pierwotnym zamiarem.

5. Gdyby wierzyć oficjalnym kremlowskim ideologom, to nasi ojcowie, dziadowie, a teraz już i pradziadowie, wcale nie walczyli z Hitlerem, a byli jego towarzyszami. Towarzyszami broni. Pragnęli nadal żyć w pokoju i przyjaźni z Hitlerem, urządzać wspólne defilady z nazistami, razem z batalionami SS maszerować ulicami podbitych miast, wymieniać się doświadczeniami w budowie obozów, przeprowadzać wspólne operacje karne przeciwko partyzantom, wywieszać w Moskwie flagi ze swastykami, całować się z Hitlerem, Göringiem, Himmlerem. I niech Europa płonie w ogniu! Oby nam było dobrze! Kremlowscy ideolodzy rozpowiadają, że nasi ojcowie i dziadowie byli podłymi, tchórzliwymi hitlerowskimi pachołkami, dobrowolnymi intendentami i zaopatrzeniowcami w hitlerowskim obozie, który rozlokowany został w całej Europie. Jeżeli później wyzwolili Europę od brunatnej zarazy, to nie z własnej woli. Czegoś takiego nie zamierzali, ale tak wyszło. To szubrawiec Hitler zrobił z nich wyzwolicieli. Bez podłej hitlerowskiej napaści na Związek Radziecki radzieccy ludzie nigdy nikogo z własnej woli by nie wyzwalali! Zdarzają się w życiu zabójstwa nieumyślne, niezamierzone. I wyzwoliciele, jak się okazuje, tacy też się zdarzają: bez zamiaru. Właśnie tak rysują nasz naród obwieszeni orderami pamiętnikarze i uhonorowani laurami luminarze nauki: owszem, zostali wyzwolicielami, ale nie mieli takiego zamiaru. Wyzwoliciele mimo woli. Wyzwoliciele przez przypadek. Oficjalne stanowisko kremlowskiej propagandy w tak niewiarygodny sposób zaprzecza logice i zdrowemu rozsądkowi, że nawet niektórzy czołowi ideolodzy zaczęli sobie uświadamiać głębię głupoty własnych objaśnień. Dlatego w ostatnich latach wysunięto łagodniejszą wersję. Stalin, powiadają, planował odroczyć wojnę na rok 1942, a wtedy, zmodernizowawszy armię, oczywiście przystąpiłby do wojny.

Nawet na najwyższym oficjalnym szczeblu zaczęto przyznawać, że Stalin jednak przygotowywał się do wystąpienia przeciwko Hitlerowi. Powiadają, że nie miał do tego sił w 1941 roku. Ale już po ich zgromadzeniu... Nie zaprzeczam. Zgadzam się. Ale co z tego wynika? Wynika, że ja prawie to samo mówię, co oficjalni ideolodzy. Niezgodność opinii dotyczy jedynie czasu. Ja udowadniam, że Stalin przygotowywał napaść w 1941 roku, a oni — w 1942. Ot i cała różnica. A przecież to — jak mówiono w czasach mojej młodości — bzdura w porównaniu ze światową rewolucją. A cała reszta się zgadza: Stalin przygotowywał napaść. I czy wielka różnica: w 1941 czy w 1942 roku? Ci, którzy są zdania, że 1942 rok do napaści na Niemcy nadawał się lepiej niż 1941, muszą wziąć pod uwagę możliwość, że w drugiej połowie 1941 roku wojna pomiędzy Wielką Brytanią i Niemcami mogła skończyć się pokojem. I wtedy Stalin pozostałby sam na sam z Hitlerem. I wtedy wszystkie korzyści z opóźniania przyniosłyby straszne straty. Poważni historycy powinni zastanowić się nad inną kwestią: Co zrobiłby Hitler, gdyby Stalin odwlekał wojnę i modernizował Armię Czerwoną? Czy Hitler w tym czasie nie modernizowałby swojej armii? Czy Związek Radziecki ostro ruszyłby do przodu, a Niemcy pozostały na dawnym poziomie? Spróbujmy odpowiedzieć na te pytania, i 1942 rok, jako optymalny termin napaści na Niemcy, sam się wyklucza. I pozostaje rok 1941.

6. Należy powiedzieć, że moja myśl, tak prosta i tak na pierwszy rzut oka dziwna, powoli przebija się jak źdźbło trawy przez pęknięcie w czaszce. Centralna wojskowa gazeta „Krasnaja zwiezda”989 jak zawsze wyzwała mnie od fałszerzy, jak zawsze oświadczyła też, że wszystkie moje teorie zostały obalone, że nie mają nic wspólnego z prawdziwą nauką. 989

—

21 czerwca 2000.

Po tym w druzgoczącym artykule pojawiło się króciutkie zdanie: „Gdyby Związek Radziecki zadał prewencyjny cios Niemcom, byłoby wspaniale!” Myśl rozsądna: niczego złego w napaści na Hitlera nie było i być nie mogło. Przecież to Hitler! Szkoda tylko, że kremlowska ideologiczna obsługa nawet i taką, wydawałoby się, bardzo słuszną i ładną myśl zdołała spaskudzić potwornym kłamstwem. Co to za „prewencyjny cios”? Kto to wymyślił? I po co? Komu potrzebne jest to marne i nieudolne fałszerstwo? Wiem komu. Poważni historycy z Łubianki, uświadamiając sobie, że od prawdy nie uciekną, że obalenie Lodołamacza się nie uda, wymyślili jakiś „prewencyjny cios”, który Stalin i jego generałowie rzekomo planowali zadać Rzeszy. Skąd to się wzięło? Jak to udowodniono? Wzięte z sufitu. Niczym nieudowodnione. Przygotowanie przez Stalina prewencyjnego uderzenia na Rzeszę to złośliwe oszczerstwo. Żadnego uprzedzającego uderzenia ani Stalin, ani jego generałowie nie przygotowywali, takiego uderzenia nie rozważali. Stalin nie spodziewał się ataku Niemiec, w taką możliwość nie wierzył. Nie muszą udowadniać, że nawet po tym, jak Hitler uderzył, Stalin wciąż nie mógł się pogodzić z tą myślą. Oficjalni i bardzo poważni historycy plotą bzdury: Stalin przygotowywał się do tego, by uderzeniem prewencyjnym odeprzeć niemiecką napaść, w której możliwość absolutnie nie wierzył. Marszałek Związku Radzieckiego Żukow, który w przededniu wojny był szefem Sztabu Generalnego, publicznie, słownie i na piśmie, na cały świat w milionach kopii i we wszystkich możliwych językach, oświadczył, że niczego na temat niemieckiego ataku nie wiedział, że nikt mu niczego o takim przygotowaniu nie meldował, że generał lejtnant Golikow, admirał Kuzniecow, ambasador Diekanozow i inni, którzy zajmowali się zbieraniem i opracowywaniem informacji wywiadowczych, przekazywali tylko nieprawdziwe, uspokajające wiadomości.

Wynika z tego, że genialny Żukow nic nie wiedział o przygotowaniach do niemieckiego ataku, ale szykował uprzedzające uderzenie, żeby temu zapobiec. A więc: żadnego uprzedzającego uderzenia ani Stalin, ani jego generałowie nie przygotowywali. Przygotowywali napaść na Niemcy i ich sojuszników niezależnie od zamiarów i planów Hitlera. Powiem więcej: przygotowywali napaść na Niemcy właśnie dlatego, że uważali niemiecką napaść za niewiarygodną i niemożliwą. Przygotowywali napaść na Niemcy dlatego, że logika podpowiadała: Hitler, aby dokonać inwazji na Wielką Brytanię, powinien odwrócić się plecami do Związku Radzieckiego. Intensywne przygotowania do napaści na Niemcy, a razem z nimi i na całą kontynentalną Europę, prowadzone były w grudniu 1940 roku, kiedy najwyższe dowództwo Armii Czerwonej na ściśle tajnej naradzie omawiało dość konkretne działania dotyczące niespodziewanej napaści na swego śmiertelnego przyjaciela, i w styczniu 1941 roku, kiedy zostały przeprowadzone dwie gry strategiczne w celu wybrania optymalnego wariantu. Można powiedzieć, że 18 grudnia 1940 roku Hitler zatwierdził plan ataku na Związek Radziecki, radziecki wywiad ten plan zdobył i oto radzieccy generałowie zebrali się w Moskwie, żeby przedyskutować kwestię, jak by wyprzedzić... To nie przejdzie. Przede wszystkim dlatego, że wywiad, jak nam się mówi, zdobył informacje o niemieckim planie dwa tygodnie po tym, jak Hitler plan zatwierdził, czyli pod koniec grudnia albo w pierwszych dniach stycznia 1941 roku. A naradę i gry strategiczne przygotowywano już od lata 1940 roku, kiedy Hitler jeszcze nie miał żadnego planu ataku na Związek Radziecki. Powiem więcej: intensywne przygotowania do napaści na Niemcy prowadzono już w sierpniu 1939 roku, gdy w Związku Radzieckim rozpoczęła się tajna mobilizacja, która mogła zakończyć się tylko wojną. Stalin to rozumiał najlepiej. Wtedy nie miał żadnych powodów do zadania wyprzedzającego ciosu Niemcom. Ale początek II wojny światowej już został przesądzony na Kremlu, jak również przystąpienie Związku Radzieckiego do tej wojny.

Można cofnąć się dalej — do 1933 roku, kiedy Stalin zapewnił Hitlerowi zwycięstwo w wyborach. Wówczas losy Europy zostały przesądzone. Kwestia powinna była rozwiązać się poprzez wojnę i triumfalny marsz władzy komunistycznej po rozszarpanej Europie i dalej. Można drążyć głębiej... Poważni historycy zmuszeni byli przyznać, że przygotowywano napaść, ale od razu znaleźli usprawiedliwienie: to było uderzenie prewencyjne, jeżeli Stalin coś zamierzał, to tylko w celu samoobrony, w celu zapobiegania i udaremnienia nieuniknionego ataku wroga. Napaść na Niemcy przygotowywano, ale tylko w imię ratowania własnego kraju gorąco kochanego przez Wodza ludu. Ale tej śmiałej myśli historycy jak dotąd nie raczyli niczym poprzeć.

7. „«Swięta» wojna ZSRR z Hitlerem była jedynie dramatyczną walką o prawo do siedzenia nie w obcym, a we własnym łagrze, podsycaną nadzieją rozszerzenia go na cały świat”. Napisał to Anatolij Kuzniecow w swej wybitnej książce Babi jar. Byli w naszym kraju wielcy zwolennicy idei rozpowszechnienia komunistycznego łagru na cały świat. Niestety, nie znikają. Wśród oficjalnych ideologów Rosji niektórzy ubolewają nad tym, że Stalin miał szansę zapędzić Europę do komunistycznego chlewu, ale ją zaprzepaścił. Gdyby towarzysz Stalin nie zaprzepaścił szansy, to los Europy można sobie łatwo wyobrazić. Spójrzcie na Koreę Południową i Północną. Porównajcie. Jeżeli z satelity w nocy zrobimy zdjęcia naszej planety, to zobaczymy, że cała jest oświetlona ogniami miast, portów, dróg. Świetlista planeta! A Korea Północna to czarna plama. To jest nasza robota. Żołnierze–internacjonaliści się postarali. Obronili Koreę Północną przed burżujami. Zapewnili świetlaną... przepraszam — ciemną przyszłość. Nasi przywódcy zachwalali na cały świat wyższość socjalizmu. Jednak jeździli w burżuazyjnych mercedesach. Żadnego z nich nikt nigdy w trabancie nie zobaczył. A produkowali te samochody ci sami Niemcy. Jedno pokolenie. Jedno wychowanie. Jedna nauka. Tylko niektórych wyzwoliła Armia

Czerwona i ci natychmiast stracili wszystkie swoje twórcze zdolności oraz chęć do pracy. A inni pozostali pod jarzmem kapitalistycznego wyzysku. Oni potrafili na gruzach II wojny światowej wznieść wielką gospodarkę. Czasami, pełni współczucia (i pogardy), udzielali pomocy humanitarnej tym, którzy zatknęli Sztandar Zwycięstwa na Reichstagu. Żeby nie zdechli z głodu. Gdyby Armia Czerwona wykorzystała tamtą wyjątkową sytuację, która powstała w Europie wiosną 1941 roku, gdyby niespodziewanym uderzeniem odcięła Niemcy od Rumunii, to teraz wszyscy mieszkalibyśmy w jednym olbrzymim kołchozie. W jednej zonie. Z najmądrzejszym wodzem na czele. Z wielką partią, która się nigdy nie myli. Z dziesiątkami milionów donosicieli. Z olbrzymimi tłumami na manifestacjach. I równie olbrzymimi tłumami w niekończących się kolejkach po naftę. Cały nasz naród zostałby nie tylko narodem–wyzwolicielem, ale jeszcze narodem–nadzorcą. I któż wówczas udzielałby pomocy humanitarnej okradzionym starcom z orderami na piersi? Niczego wspaniałego w takim zwrocie losu nie byłoby i być nie mogło. Bądźmy wdzięczni losowi, że Stalin nie zdążył wykorzystać swojej szansy. Z drugiej strony, był jeszcze straszniejszy wariant rozwoju historii. Wyobraźmy sobie przez moment, że Stalin rzeczywiście niczego przeciwko Hitlerowi nie zamierzał i nie planował. I nasz naród nie myślał o niczym innym oprócz przyjaźni z nazistami. I przywódcy mieli tylko jeden cel: nie zapomnieć złożyć Führerowi życzeń urodzinowych. I żeby witać nazistowskich przywódców honorowymi wartami i z najwyższymi honorami. I pić szampana z Ribbentropem. I żylibyśmy według zasady: jeżeli Niemcy nie napadną, to i my ich nie będziemy zaczepiać. Niech Hitler pije krew wiadrami. Będziemy mu życzyć smacznego... I zaopatrzymy we wszystko, czego mu potrzeba do utrzymania Europy w ryzach. Właśnie taki rozwój wydarzeń byłby naszą narodową hańbą. Właśnie takiego wariantu wszyscy powinni się wstydzić. Przygotowywać napaść na Hitlera to jednak lepiej niż jej nie przygotowywać. Z tym zastrzeżeniem i pod warunkiem wykluczenia wyrazu „prewencyjny”, zgadzam się ze stanowiskiem gazety „Krasnaja zwiezda”.

Po przeczytaniu w centralnej gazecie wojskowej oświadczenia, że dobrze by było z własnej inicjatywy walnąć Hitlera pancernym młotem w łeb, najpierw pomyślałem, że wywiad brytyjski wprowadził swoich ludzi do redakcji „Krasnoj zwiezdy” Ponieważ według oświadczeń tejże „Krasnoj zwiezdy”, rosyjski człowiek z powodu swej naturalnej tępoty zupełnie nie jest zdolny do analizowania powszechnie wiadomych faktów i wyciągania na tej podstawie rozsądnych wniosków. Jedynie mądry brytyjski wywiad zna takie sztuczki. Jedynie błyskotliwy Bond może przebrnąć przez książki Wojenizdatu po rosyjsku i zrozumieć, co zostało w nich napisane otwartym tekstem. Później, po przeczytaniu raz jeszcze tak niezwykłego dla „Krasnej zwiezdy” wywodu i rozczuleniu się nad lekturą, pomyślałem: Przecież i my nie wypadliśmy sroce spod ogona. Przecież my sami potrafimy na to wpaść. Jak pięknie zostało napisane: Gdyby Związek Radziecki zadał... cios Niemcom, byłoby w s p a n i a l e! Droga „Krasnaja zwiezdo”, pozwól poprzeć twą przytomną myśl i podpisać się obiema rękami pod twoją mądrością. W. SUWOROW (ALIAS REZUN) 23 SIERPNIA 2007 BRISTOL

WIKTOR SUWOROW

KLĘSKA TOM 5 CYKLU „LODOŁAMACZ” PRZEŁOŻYŁA ANNA PAWŁOWSKA

ZAMIAST WSTĘPU Hitler miał czerwoną flagę. I Stalin miał czerwoną flagę. Hitler rządził w imieniu klasy robotniczej, partia Hitlera nazywała się robotniczą. Stalin również rządził w imieniu klasy robotniczej, jego system władzy oficjalnie tytułowano dyktaturą proletariatu. Hitler nienawidził demokracji i z nią walczył. Stalin nienawidził demokracji i z nią walczył. Hitler budował socjalizm. I Stalin budował socjalizm. Hitler uważał swoją drogę do socjalizmu za jedyną słuszną, a wszystkie inne — za wypaczenie. I Stalin uważał swoją drogę do socjalizmu za jedyną słuszną, a wszystkie inne — za odchylenie od generalnej linii. Towarzyszy partyjnych, którzy zbaczali ze słusznej drogi, takich jak Rohm i jego otoczenie, Hitler bezlitośnie niszczył. Stalin również bezlitośnie niszczył wszystkich, którzy zbaczali z właściwej drogi. Hitler miał plan czteroletni. Stalin — pięcioletni. Hitler miał jedną partię rządzącą, resztę — w więzieniu. I Stalin miał jedną partię rządzącą, resztę — w więzieniu. Partię Hitlera stawiano ponad państwem, krajem rządzili przywódcy partyjni. I partię Stalina stawiano ponad państwem, krajem rządzili przywódcy partyjni. Zjazdy partyjne Hitlera zmieniono w oszałamiające widowiska. I Stalina — też. Najważniejsze święta w imperium Stalina — 1 maja, 7–8 listopada. W imperium Hitlera — 1 maja, 8–9 listopada. Hitler miał Hitlerjugend — młodych hitlerowców. Stalin miał Komsomoł — młodych stalinowców.

Stalina oficjalnie nazywano Führerem, a Hitlera — wodzem. Proszę wybaczyć, Stalina — wodzem, a Hitlera — Führerem. W tłumaczeniu ma to takie samo znaczenie. Hitler kochał się w majestatycznych budowlach. Rozpoczął w Berlinie budowę największego budynku świata — Hali Ludowej. Kopuła budynku — 250 metrów średnicy. Główna sala miała pomieścić 150–180 tysięcy osób. I Stalin kochał się w majestatycznych budowlach. Rozpoczął w Moskwie budowę największego budynku świata — Pałacu Rad. U Stalina główna sala była mniejsza, ale całość była znacznie wyższa. Budowla o wysokości 400 metrów była niby cokołem, nad którym górował stumetrowy pomnik Lenina. Całkowita wysokość budowli — 500 metrów. Prace nad projektami Hali Ludowej w Berlinie i Pałacu Rad w Moskwie prowadzono w tym samym czasie. Hitler planował zburzyć Berlin i na jego miejscu wybudować nowe miasto składające się z cyklopowych budowli. Stalin planował zburzyć Moskwę i na jej miejscu wybudować nowe miasto składające się z cyklopowych budowli. Dla Niemiec Hitler był osobą z zewnątrz. Urodził się w Austrii i prawie do momentu przejęcia władzy nie posiadał niemieckiego obywatelstwa. Stalin dla Rosji był osobą z zewnątrz. Nie był Rosjaninem, ani nawet Słowianinem. Czasami, bardzo rzadko, Stalin zapraszał zagranicznych gości do swojego mieszkania na Kremlu i ci byli wstrząśnięci skromnym umeblowaniem: zwykły stół, szafa, żelazne łóżko, żołnierski koc. Hitler rozkazał zamieścić w prasie zdjęcie swojego mieszkania. Świat był wstrząśnięty skromnym umeblowaniem: zwykły stół, szafa, żelazne łóżko, żołnierski koc. Tylko na szarym kocu Stalina były czarne paski, a na kocu Hitlera — białe. Tymczasem na uboczu, wśród bajecznej przyrody, Stalin budował bardzo przytulne i dobrze strzeżone rezydencje–twierdze, które bynajmniej nie przypominały celi mnicha. I Hitler na uboczu, wśród bajecznej przyrody, budował niedostępne rezydencje–twierdze, nie żałował na nie ani granitu, ani marmurów. Te rezydencje bynajmniej nie przypominały celi mnicha. Ukochana kobieta Hitlera, Geli Raubal, była 19 lat od niego młodsza.

Ukochana kobieta Stalina, Nadieżda Alliłujewa była 22 lata od niego młodsza. Geli Raubal popełniła samobójstwo. Nadieżda Alliłujewa — tak samo. Geli Raubal zastrzeliła się z pistoletu Hitlera. Nadieżda Alliłujewa — z pistoletu Stalina. Okoliczności śmierci Geli Raubal są zagadkowe. Istnieje wersja, że zabił ją Hitler. Okoliczności śmierci Nadieżdy Alliłujewej są zagadkowe. Istnieje wersja, że zabił ją Stalin. Hitler mówił jedno, a robił co innego. Jak i Stalin. Hitler rozpoczął swoje rządy pod hasłem „Niemcy pragną pokoju” Potem zniewolił pół Europy. Stalin walczył o „bezpieczeństwo zbiorowe” w Europie, nie żałował na to ani sił, ani środków. Później zniewolił pół Europy. Hitler miał Gestapo. Stalin miał NKWD. U Hitlera — Oświęcim, Buchenwald, Dachau. U Stalina — GUŁag. U Hitlera — Babi Jar. U Stalina — Katyń. Hitler zabił miliony ludzi. I Stalin — miliony. Hitler nie obwiesił się orderami, i Stalin nie obwiesił. Hitler wkładał mundur bez dystynkcji wojskowych. I Stalin — mundur bez dystynkcji wojskowych. Ktoś powie, że później Stalinowi zachciało się stopni wojskowych, lampasów marszałka i złotych epoletów. Owszem. Ale Stalin mianował się marszałkiem w 1943 roku po zwycięstwie pod Stalingradem, gdy ostatecznie stało się jasne, że Hitler przegrał wojnę. W chwili nadania stopnia marszałka Stalin miał 63 lata. Mundur marszałka włożył po raz pierwszy podczas konferencji teherańskiej, kiedy spotykał się z Rooseveltem i Churchillem. W tej kwestii nie możemy porównywać Hitlera i Stalina tylko dlatego, że Hitler nie dożył ani do takiego wieku, ani do takich spotkań, ani do takich zwycięstw. A reszta się zgadza. Stalin nie miał brody, ale miał słynne wąsy. Hitler nie miał brody, ale miał słynny wąs. Jaka jest między nimi różnica? Różnica jest w kształcie wąsów.

A kolejna różnica polega na tym, że poczynania Hitlera świat określił jako największe zbrodnie. A poczynania Stalina świat uznał za walkę o pokój i postęp. Świat nienawidził Hitlera i współczuł Stalinowi. Hitler zagarnął pół Europy i cała reszta świata wypowiedziała mu wojnę. Stalin zagarnął pół Europy i cały świat wysyłał mu gratulacje. Żeby Hitler nie mógł utrzymać zdobytych w Europie państw, Zachód topił niemieckie okręty, bombardował niemieckie miasta, a później wysadził na europejski kontynent superpotężną armię. A żeby Stalin mógł zniewolić i utrzymać drugą połowę Europy, Zachód podarował Stalinowi setki okrętów, tysiące samolotów i czołgów, setki tysięcy najlepszych na świecie wozów wojskowych, miliony ton paliwa najwyższego gatunku, amunicji, żywności itp. Jak to się stało, że Stalin przegrał wojnę, którą planował całe swoje życie? Dlaczego przystąpienie Związku Radzieckiego do II wojny światowej w sierpniu 1939 roku było tak wspaniałe, a koniec tak opłakany? Z jakiego powodu II wojna światowa skończyła się dla Związku Radzieckiego tak zwanym „wielkim zwycięstwem”, które okazało się gorsze od każdej klęski?

ROZDZIAŁ 106. O KANONIZOWANIU DOŚWIADCZENIA Stalin nie zamierzał nikogo atakować. To jest moje niezachwiane przekonanie. I wszystko, co się nazywa ekspansją i jakimiś tam operacjami wojskowymi, miało wyłącznie pokojowe cele, chociaż, oczywiście, osiągane wojskowymi metodami, naturalnie. JELENA SJANOWA990

1. Historia radziecko–niemieckiej wojny nigdy nie zostanie napisana. I na archiwa nie ma co liczyć. Są od dawna gruntownie wysprzątanie. A to, co w nich pozostało, dla badaczy nie jest dostępne. Dlatego odpowiedzi na pytanie o przyczyny przegranej Związku Radzieckiego w II wojnie światowej należy szukać w pamiętnikach stalinowskich marszałków i generałów. Przede wszystkim — w pamiętnikach Żukowa. Wśród tych, którzy zostawili wspomnienia, on jest najważniejszy. W chwili wybuchu wojny stał na czele Sztabu Generalnego — Mózgu Armii Czerwonej. Wszystkie informacje, wszystkie tajemnice — znajdowały się w jego ręku. Dlatego pamiętniki Żukowa są najważniejszym źródłem. Ale problem polega na tym, że w każdym kolejnym wydaniu wspomnień Żukowa poziom ohydy nieustannie się zwiększa, a podłość gęstnieje. Nie zagłębiając się w ostatnie wydania, w których przez nikczemność nie daje się przebrnąć, sięgnijmy po najwcześniejsze próbki „nadania nowego sensu” już napisanemu, zaaprobowanemu i wydanemu materiałowi. Radykalne zmiany tekstu pierwotnego zaczęły się od razu po publikacji pierwszego wydania. Dlatego już drugie drastycznie różniło się od pierwszego. W pierwszym wydaniu na przykład oświadczono, że w najwyższym dowództwie Armii Czerwonej była całkowita jasność co do charakteru 990

—

„Echo Moskwy”, 21 lipca 2008.

przyszłej wojny: „Ogólnie teoria wojny tamtych lat, odzwierciedlona w pracach, wykładach, umocowana w regulaminach, przeważnie była, jak to się mówi, na czasie”991. A drugie wydanie uzupełniono o oświadczenie, że w danej kwestii w najwyższym dowództwie Armii Czerwonej była całkowita niejasność: „Czasami pyta się mnie, dlaczego przed wybuchem wojny z faszystowskimi Niemcami nie byliśmy do końca przygotowani do kierowania wojną i dowodzenia frontami? Przede wszystkim, uważam, sprawiedliwie byłoby powiedzieć, że wiele osób w ówczesnym kierownictwie Ludowego Komisariatu Obrony i Sztabu Generalnego zbyt kanonizowało doświadczenie I wojny światowej. Większość dowódców szczebla operacyjno–strategicznego, w tym również i kierownictwo Sztabu Generalnego, w teorii rozumiała zmiany, które zaszły w charakterze i metodach prowadzenia II wojny światowej. Jednak w rzeczywistości przygotowywali się do prowadzenia wojny według starych schematów”992. Oto więc wytłumaczenie wielkiej klęski: „Wiele osób w kierownictwie Ludowego Komisariatu Obrony i Sztabu Generalnego” okazało się durniami. Teoria wojen była na czasie, ale istniała gdzieś z boku, a najwyższe dowództwo Armii Czerwonej kanonizowało doświadczenie I wojny światowej i przygotowywało się do prowadzenia wojny według starych przepisów i scenariuszy. Świetne. Dla tych, którzy nie rozumieją. A my zwrócimy uwagę na drobny, ledwo dostrzegalny zgrzyt stylistyczny. Czytamy cytat raz jeszcze. Pomijamy zwrot „nie do końca”. W sowieckiej terminologii jest to odpowiednik określenia „pewne niedociągnięcia”, co oznacza całkowite fiasko. Żukow pyta: dlaczego my nie przygotowaliśmy się do kierowania wojną... I odpowiada: oni przygotowywali się do prowadzenia wojny według starego schematu.

991 992

— —

Wspomnienia i refleksje, APN, Moskwa 1969, s. 215. Wspomnienia i refleksje, APN, Moskwa 1975, t. 1, s. 319.

2. Za przygotowanie kraju do wojny odpowiada Ludowy Komisariat Obrony i jego najważniejszy dział — Sztab Generalny. I oto okazuje się, że wojnę przygotowywali enigmatyczni „oni”. A Genialny Dowódca, który był szefem Sztabu Generalnego i zastępcą ludowego komisarza obrony, bujał w przestworzach. Pozbawieni talentu „oni” przygotowywali się do walki według przestarzałych zasad I wojny światowej. W najwyższym dowództwie panował beznadziejny idiotyzm, ale genialny szef Sztabu Generalnego nie miał z tym całym upośledzeniem umysłowym nic wspólnego. On, wybitny, gniewnie demaskuje: „oni” nie rozumieli, o co chodzi. My zapytamy: A sam geniusz trzymał się przestarzałych zasad i schematów I wojny światowej czy nie? Człowiek honoru w takiej sytuacji powinien jasno określić swoje miejsce w sytuacji. Powinien był określić. Albo trzeba było jasno i uczciwie przyznać: owszem, ja, Żukow, niczego nie rozumiałem, trzymałem się przestarzałych poglądów na charakter przyszłej wojny. Ode mnie, szefa Sztabu Generalnego, niezrozumienie istoty rzeczy rozchodziło się wzdłuż i wszerz. Dlatego, gdy wiosną 1941 roku pod moim kierownictwem na nowo opracowywano plany operacyjne Sztabu Generalnego, popełniono błędy, które właśnie doprowadziły do haniebnej klęski i przegranej Związku Radzieckiego w II wojnie światowej, do tak zwanego „wielkiego zwycięstwa”, po którym degradacja i wymieranie narodu rosyjskiego i innych narodów ogromnego kraju stały się nieodwracalne. Albo inaczej: ja, Żukow, wszystko właściwie rozumiałem, ale w Armii Czerwonej prym wiedli debile (Iwanow, Pietrow, Sidorow), którzy trzymali się przestarzałych poglądów. W drugim przypadku należało okazać dokumenty, które demaskowałyby Iwanowa, Piętrowa i Sidorowa i ukazywały, że mądry i odważny Żukow z całych sił walczył ze zwolennikami martwych koncepcji, ale nie zdołał ich pokonać.

3.

W każdym zespole funkcjonują niepisane zasady. Jedna z niezmiennych zasad dla jakiejkolwiek grupy ludzi, dla każdego wieku i epoki: nikt nie ma prawa rzucać oskarżeniami bez dowodów. Tym bardziej — oskarżając większość, nie wymieniając nikogo konkretnie. Wyobraźcie sobie, że w koszarach znalazł się mądrala, który mimochodem rzucił: Większość z was to złodzieje! I zamilkł... Albo w koszarach ktoś palnął: Większość z was to kapusie i cwele... Taki zostanie skopany. Natychmiast. Dlatego, że poważni ludzie biorą odpowiedzialność za własne słowa. A więc Żukow ogłosił, że jego towarzysze broni, koledzy, dowódcy i podwładni byli bałwanami, którzy nie rozumieli najprostszych rzeczy. Nazwisk nie wymienił. Ogłosił tylko, że była to większość. W ten sposób oskarżenie padło na wszystkich. Spróbuj teraz udowodnić, że nie jesteś takim jełopem jak reszta, że nie jesteś wśród większości. Byłoby zupełnie inaczej, gdyby Żukow podał wyjątki: Cziżykow i Pyżykow wszystko rozumieli jak należy. Wówczas, skreślając dobrych z ogólnej listy, uzyskalibyśmy nazwiska złych. Ale Żukow rzuca kamienie do wszystkich ogródków naraz, powiada: Nikomu nie robię wyjątku, wszyscy są tacy sami. Oprócz mnie. Pisząc „oni”, Żukow wykreśla siebie z listy jełopów. A my, na jakiś czas zgadzając się z Wybitnym Strategiem co do tego, że większość najwyższego dowództwa Armii Czerwonej stanowili kretyni, spróbujemy odnaleźć jakikolwiek wyjątek. Oto najwyższe dowództwo Sztabu Generalnego w pierwszej połowie 1941 roku. Szef Sztabu Generalnego — generał armii G. Żukow. Pierwszy zastępca szefa Sztabu Generalnego — generał lejtnant M. Watutin. Zastępcy: Generał lejtnant W. Sokołowski od mobilizacji; Generał lejtnant F. Golikow od wywiadu; Komisarz korpusu S. Kożewnikow od bajdurzenia politycznego.

Kożewnikow odpada od razu. Jego praca w Sztabie Generalnym polegała na tym, żeby kontrolować generałów: nie pić wódki (albo pić z umiarem), zamiast picia — czytać klasyków marksizmu–leninizmu. Gdyby nawet komisarz korpusu Kożewnikow był skończonym idiotą, gdyby nawet opatrznie rozumiał charakter przyszłej wojny, to nic w tym strasznego. Nie miał wpływu na charakter tej wojny. Zastępca szefa Sztabu Generalnego, generał lejtnant Golikow, również nie decydował o charakterze przyszłej wojny. Jego zadanie to zdobywanie informacji o przeciwniku. A jak się z tym przeciwnikiem rozprawią — nie on podejmuje decyzje. Ponadto Żukow, oddając się wspomnieniom i refleksjom, uporczywie zapominał wymieniać Golikowa jako swojego zastępcę. Gdyby uwierzyć w pamiętniki Żukowa, to nie miał wśród podwładnych żadnego Golikowa. Generał lejtnant Sokołowski też odpada. Był zastępcą do spraw mobilizacji. Również nie decydował o charakterze przyszłej wojny. A swoje obowiązki wykonywał dobrze: w pierwszym tygodniu wojny w sytuacji całkowitego chaosu, upadku i paniki potrafił zorganizować mobilizację ponad pięciu milionów rezerwistów, którzy w istocie zamienili rozgromioną kadrową Armię Czerwoną na nową armię. Podczas wojny Sokołowski piastował najwyższe sztabowe i dowódcze stanowiska, w tym często pod bezpośrednim kierownictwem Żukowa. Podczas bitwy o Moskwę — szef sztabu Frontu Zachodniego, którym dowodził Żukow, podczas operacji berlińskiej — zastępca dowódcy 1. Frontu Białoruskiego, którym dowodził Żukow. Po wojnie Sokołowskiego mianowano marszałkiem. Żukow nigdy nie miał pretensji do Sokołowskiego. Żukow nigdy nie powiedział, że Sokołowski nie rozumie istoty wojny. Pierwszy wynik: Szef Sztabu Generalnego ma pierwszego zastępcę oraz trzech zwykłych zastępców. Całą trójkę (Kożewnikowa, Golikowa i Sokołowskiego) wykreślamy z czarnej listy Żukowa. Ponieważ nawet gdyby byli idiotami, gdyby rzeczywiście nic nie rozumieli, to i tak nie można na nich zwalić winy za klęskę. Bezpośredniego związku z kwestiami kierowania wojną i dowodzeniem frontami nie mieli.

4.

Planami wojny zajmowali się: — generał armii G. Żukow, szef Sztabu Generalnego; — generał lejtnant M. Watutin — pierwszy zastępca szefa Sztabu Generalnego; — generał lejtnant G. Małandin — szef Zarządu Operacyjnego Sztabu Generalnego. Przyjrzyjmy się. Generał lejtnant Watutin był jednym z najlepiej wykształconych i najbardziej utalentowanych radzieckich dowódców. Skończył szkołę podchorążych, oprócz tego Wyższą Szkołę Wojskową, Akademię Wojskową im. Frunzego, później wydział operacyjny tejże akademii i Akademię Wojskową Sztabu Generalnego, czyli dwie szkoły wojskowe i trzy akademie. Dał się poznać jako wybitny strateg, wyróżniał się tak na sztabowych, jak i na dowódczych stanowiskach. Na stanowisko pierwszego zastępcy szefa Sztabu Generalnego Armii Czerwonej generał lejtnant Watutin został awansowany na początku 1941 roku. Nie skończył wówczas 40 lat. Podczas wojny nie miał porażek. Jesienią 1941 roku, dowodząc grupą operacyjną, wykonał kontruderzenie na korpus Mansteina, przez co uratował Leningrad przed upadkiem. (A chwałę wybawcy Pitra Żukow później przypisał sobie.) Podczas stalingradzkiej strategicznej operacji zaczepnej Watutin dowodził Frontem Południowo–Zachodnim, razem z Rokossowskim zamknął okrążenie. Podczas bitwy na Łuku Kurskim Watutin dowodził Frontem Woroneskim, który przyjął jedno z dwóch uderzeń niemieckich taranów pancernych. Wytrzymał. I przeszedł do zdecydowanego kontrnatarcia. Później Watutin z powodzeniem dowodził 1. Frontem Ukraińskim podczas forsowania Dniepru i wyzwolenia Kijowa. Ten front walczył na głównym kierunku wojny: Stalingrad–Berlin. Ten front miał szturmować Berlin. Ale już bez Watutina. W lutym 1944 roku generał armii Watutin został ciężko ranny. Zamiast niego na czele frontu stanął Żukow, a Watutin zmarł w szpitalu. Nie ma wątpliwości, że już w 1944 roku Watutin zostałby marszałkiem, Bohaterem Związku Radzieckiego, kawalerem Orderu Zwycięstwa. Był to jeden z trzech

rycerzy Stalina: Rokossowski, Watutin, Czerniachowski. I nikt nigdy nie zarzucał Watutinowi niezrozumienia istoty wojny, ślepego przywiązania do przestarzałych schematów i stereotypów. Spójrzmy na szefa Zarządu Operacyjnego, generała lejtnanta Małandina. Zarząd Operacyjny jest czymś w rodzaju hali montażowej. Pracuje olbrzymia fabryka, a gotowy produkt powstaje tylko w jednej hali. Właśnie tak cały sztab, w tym przypadku Generalny, pracuje w interesie tylko jednego oddziału — Zarządu Operacyjnego. Gotowy produkt — plany wojny — powstaje tylko tu. W Sztabie Generalnym są inne zarządy: wywiadu, organizacji, mobilizacji, topografii, uzupełnień i tak dalej. Ale nie określają charakteru przyszłej wojny i jej nie planują. Całe planowanie znajduje się w rękach trójki dowódców: Żukow, Watutin, Małandin. Całym planowaniem zajmowali się tylko oni. Był to główny filtr. Bez ich zgody żaden dokument dotyczący planów przyszłej wojny nie mógł opuścić ścian Sztabu Generalnego. Cała trójka rozpoczęła wykonywanie swoich obowiązków 1 lutego 1941 roku. Dobrze byłoby sprawdzić, kim byli miesiąc wcześniej. 1 stycznia 1941 roku Żukow — dowódca Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego. Watutin — szef sztabu Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego. Małandin — zastępca szefa sztabu Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego. Stalin słusznie uważał, że w przypadku zmiany kursu nie wystarczy zmiana tylko zwierzchnika jakiegoś resortu. Należy wymienić cały zespół. Po nominacji na nowe stanowisko Stalin z reguły umożliwiał nowemu dowódcy wybranie sobie pracowników. Właśnie tak zrobił 13 stycznia 1941 roku: mianował Żukowa szefem Sztabu Generalnego i dał mu prawo zebrania ekipy. Żukow między innymi zabrał ze sobą z Kijowa najbliższych współpracowników, Watutina i Małandina, a tamci z kolei — swoich ludzi. Żukow ściągnął z Kijowa do Moskwy wielu innych generałów. Można odnieść wrażenie, że całe kierownictwo sztabu okręgu przeniosło się do Sztabu Generalnego. Na przykład szef Wydziału Mobilizacyjnego sztabu okręgu, generał major N. Nikitin, objął stanowisko szefa Zarządu Mobilizacyjnego Sztabu Generalnego. Szef Wydziału Rejonów Umocnionych

sztabu okręgu, generał major S. Sziriajew, został mianowany szefem Wydziału Rejonów Umocnionych Sztabu Generalnego. Jest to długa lista. I skoro kierownictwo Sztabu Generalnego zostało obsadzone ludźmi, którzy, jak twierdzi Żukow, nie rozumieli specyfiki współczesnej wojny, to odpowiadać za to powinni nie bezimienni głupcy, a Marszałek Zwycięstwa: takich mądrali sam sobie wybrałeś i nimi obsadziłeś najwyższe dowództwo. Żukow umieścił swoich ludzi nie tylko w Sztabie Generalnym, ale również w innych kluczowych strukturach Ludowego Komisariatu Obrony. Na przykład w przededniu wojny z rekomendacji Żukowa dowódca artylerii Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego, generał lejtnant artylerii N. Jakowlew, został szefem Głównego Zarządu Artylerii Ludowego Komisariatu Obrony. I skoro to on kanonizował doświadczenie I wojny światowej, to tylko dzięki Żukowowi znalazł się na tak wysokim stanowisku w radzieckiej artylerii. Żarty na bok: i Nikołaj Fiodorowicz Watutin, i German Kapitonowicz Małandin, i Mikołaj Dmitrijewicz Jakowlew nie zostali przyłapani na ślepym powielaniu doświadczenia I wojny światowej. Oświadczenia Żukowa, że ktoś w Armii Czerwonej kurczowo trzymał się doświadczeń I wojny światowej, są podłym oszczerstwem. Żadnemu obrońcy genialności Żukowa nie udało się jeszcze odnaleźć ani jednego generała Armii Czerwonej, który w teorii lub w praktyce zastosowałby to doświadczenie.

5. Wchodzimy szczebel wyżej i trafiamy do wyższych sfer wojskowych. Do kierownictwa Ludowego Komisariatu Obrony. Ludowy Komisariat Obrony był olbrzymią strukturą. Mimo to na szczycie piramidy nie ma miejsca dla tłumu. Przed wojną ludowym komisarzem obrony był marszałek Związku Radzieckiego S. Timoszenko. Marszałek Związku Radzieckiego S. Budionny był jego pierwszym zastępcą. Ponadto marszałkowi Timoszence podlegało jeszcze czterech zastępców: — generał armii G. Żukow — Szef Sztabu Generalnego;

— marszałek Związku Radzieckiego G. Kulik — zastępca do spraw artylerii; — marszałek Związku Radzieckiego B. Szaposznikow — zastępca do spraw rejonów umocnień; — generał armii K. Mierieckow — zastępca do spraw wyszkolenia bojowego. Podejrzewać marszałka Związku Radzieckiego S. Timoszenkę o to, że zamierzał prowadzić walkę według schematu I wojny światowej, nie możemy. Nie ma podstaw. Po wojnie domowej Timoszenko odbywał służbę głównie w Białoruskim i Kijowskim Okręgu Wojskowym na stanowiskach dowódcy korpusu kawalerii, zastępcy dowódcy okręgu i dowódcy okręgu. Właśnie w tych okręgach wojskowych ćwiczono nowe metody prowadzenia wojny. Właśnie w tych okręgach, między innymi przy jak najbardziej aktywnym udziale Timoszenki, przeprowadzano wielkie ćwiczenia wojskowe z głębokimi przełamaniami przeprowadzanymi przez wojska pancerne i wielotysięcznymi desantami powietrznymi. To nawet w przybliżeniu nie przypominało I wojny światowej. We wrześniu 1939 roku Armia Czerwona przystąpiła do II wojny światowej. Timoszenko dowodził Frontem Ukraińskim w składzie trzech armii (5., 6. i 12.). Front Ukraiński, współdziałając z Frontem Białoruskim, zadał cios w plecy Wojska Polskiego, które bohatersko próbowało zatrzymać marsz Hitlera na wschód. 12. Armia Frontu Ukraińskiego w składzie jednego pancernego i dwóch korpusów kawalerii, trzech dywizji strzeleckich i lotnictwa armijnego w istocie stanowiła ucieleśnienie ideałów wojny błyskawicznej. Odrzućmy kwestie polityki i moralności. Zajmujemy się pytaniem, czy marszałek Timoszenko kurczowo trzymał się doświadczenia I wojny światowej czy nie. A więc nic wspólnego z I wojną światową działania radzieckich frontów jesienią 1939 roku nie miały. W styczniu 1940 roku wszystkie oddziały, które utknęły w śniegach Finlandii przed Linią Mannerheima oraz na innych kierunkach, zostały na rozkaz Stalina połączone we Front Północno–Zachodni. Dowódcą frontu Stalin mianował Timoszenkę. I ten zdecydowanie zmienił sytuację. Pod dowództwem Timoszenki Front Północno–Zachodni przełamał Linię

Mannerheima. Timoszenko został uhonorowany tytułem Bohatera Związku Radzieckiego, a dwa miesiące po zakończeniu wojny zimowej awansowany na marszałka Związku Radzieckiego i mianowany komisarzem ludowym obrony ZSRR. Przerwania linii żelbetowych umocnień dokonano po raz pierwszy w światowej historii. Nikt wcześniej nie miał takiego doświadczenia. Przerwanie Linii Mannerheima w żaden sposób nie pasuje do doświadczenia I wojny światowej. Nie było podczas tamtej wojny ani takich linii, ani takich operacji. Po objęciu stanowiska komisarza ludowego obrony ZSRR marszałek Związku Radzieckiego Timoszenko przygotowywał Armię Czerwoną do zdecydowanego i szybkiego przełamania dobrze ufortyfikowanych umocnionych rejonów i rubieży, do szybkiego ataku w głąb terytorium wroga. Potwierdzają to odtajnione dokumenty. Najważniejszy z nich to przemówienie końcowe marszałka Timoszenki na naradzie najwyższego dowództwa Armii Czerwonej 31 grudnia 1940 roku. Oto istota tego przemówienia, oto credo marszałka: „Armia Czerwona i nasze najwyższe dowództwo powinny być przygotowane zarówno do walki manewrowej, jak i do przerwania nowoczesnych żelbetowych pasów obrony od samego początku wojny, po to, żeby stosunkowo szybko rozwinąć to przełamanie, znaleźć się w przestrzeni manewrowej i całkowicie wykorzystać przewagę związków taktycznych w wojnie manewrowej. (...) Szybkie tempo operacji będzie zapewnione zmasowanym zastosowaniem zmechanizowanych i lotniczych oddziałów, wykorzystanych do wykonania pierwszego uderzenia i do ciągłego rozwinięcia uderzenia w głąb”993. Można było powiedzieć: Należy przygotować się do odparcia agresji, do obrony własnego kraju. Ale Timoszenko o tym nie mówił i nawet nie myślał. A można było powiedzieć: Trzeba być przygotowanym tak do obrony, jak i do ataku. Ale nie ma tego u komisarza ludowego Timoszenki. Jego stanowisko: trzeba być przygotowanym zarówno do ataku na słabego wroga (Rumunię), jak i na silnego, który ukrył się za żelbetowymi umocnieniami (wojska niemieckie w Prusach Wschodnich). Timoszenko żądał przygotowania armii zarówno do przełamania żelbetowych pasów obronnych wroga, których nie było i być nie mogło na radzieckim terytorium, jak i do 993

— Nakanunie wojny. Materiały sowieszczanija wysszego rukowodiaszczego sostawa RKKA 23–31 diekabria 1940, Terra, Moskwa 1993, ss. 339–340.

gwałtownego ataku na głębokie tyły wroga. Właśnie tak walczył całkiem niedawno (z dużym powodzeniem) w Finlandii i Polsce. Teraz przyszła kolej na kogoś innego. To, że marszałek Związku Radzieckiego S. Timoszenko nie kanonizował doświadczenia I wojny światowej, widoczne jest w jego rozkazach, dyrektywach i przemówieniach wygłaszanych za zamkniętymi drzwiami. A jeszcze wyraźniej — w jego działaniach. Przykład: 21 marca 1941 roku marszałek Związku Radzieckiego S. Timoszenko wysłał Stalinowi plan budowy lotnisk w przygranicznych rejonach. 24 marca przyjęto uchwałę KC RPK(b) i Rady Komisarzy Ludowych ZSRR, na mocy której budowę lotnisk dla Armii Czerwonej zlecono NKWD. W celu wykonania tej uchwały w składzie NKWD utworzono Główny Zarząd Budowy Lotnisk — GUAS994. W tym samym czasie rozpoczęto budowę 254 lotnisk. Głównie na niedawno „wyzwolonych” terenach Litwy, Łotwy, Estonii, Zachodniej Ukrainy, Mołdawii, Zachodniej Białorusi. Na każdym lotnisku budowano betonowy pas startowy o wymiarach 1200 na 800 metrów. Do robót skierowano 199674 więźniów z poprawczych kolonii pracy, 44 490 z obozów pracy, 51920 skazanych na prace poprawcze, 16 017 jeńców wojennych995. Ani chybi Siemion Konstantinowicz Timoszenko odświeżył sobie doświadczenia I wojny światowej i przypomniał o nich towarzyszom Stalinowi i Mołotowowi... Tylko ten jeden przykład potwierdza, że marszałek Związku Radzieckiego S. Timoszenko przygotowywał się do nowej wojny bynajmniej nie na podstawie scenariuszy z poprzedniej wojny światowej. Nie istniały w czasie I wojny światowej betonowe pasy startowe. Tym bardziej w takich ilościach. Oczywiście plany wojny zaczepnej nigdy nie zostaną ujawnione. Badaczom udało się odnaleźć tylko niepodpisane i niezatwierdzone anonimowe projekty. Ale tego też wystarczy. Te projekty są zarysami planów nagłego ataku na Niemcy, a planów operacji defensywnych jeszcze nikt nie potrafił znaleźć. Nawet w formie projektów. I coś jeszcze: nawet zatwierdzone i niepodpisane szkice planów ataku na Niemcy zmuszają do przypomnienia sobie prostej rzeczy — żaden dowódca, 994 995

— —

Rozkaz NKWD nr 00328. Główne Archiwum Federacji Rosyjskiej, dział 9414, rejestr 1, teczka 1165, karty 32–45.

od dowódcy batalionu począwszy, żadnych dokumentów nie sporządza i sam ich nie pisze. Od tego ma sztab, który przygotowuje dokumentację. Każdy sporządzony przez sztab dokument podpisuje najpierw szef sztabu. A dopiero później dowódca. Nawet jeżeli komukolwiek uda się kiedyś odnaleźć dokument potwierdzający, że marszałek Timoszenko kurczowo trzymał się doświadczeń I wojny światowej, to nie spieszcie się z okazywaniem złośliwej satysfakcji. Przypomnijcie sobie, że sam Siemion Konstantinowicz Timoszenko nie sporządzał żadnych dokumentów. Od tego miał szefa Sztabu Generalnego. Spróbujcie przypomnieć sobie jego nazwisko...

6. Z ludowym komisarzem obrony sprawę mamy wyjaśnioną. Ale ten miał pierwszego zastępcę, marszałka Związku Radzieckiego S. Budionnego, z którego czerwona propaganda nieustannie szydzi. Kto jak kto, ale on na pewno doświadczenia I wojny światowej trzymał się żelaznym uściskiem... To, że Budionny wcale tak się nie zachowywał, udowodnię trochę później. Teraz tylko wytłumaczę rolę pierwszego zastępcy. Zgodnie z od dawna ustaloną tradycją pierwszy zastępca jest sobowtórem dowódcy. Dotyczy to również pierwszego zastępcy ludowego komisarza obrony. Komisarz wyjechał do Kremla, na ćwiczenia wojskowe, na poligon testowy, na rekonesans w rejon granicy państwowej, za niego na gospodarstwie został pierwszy zastępca. Pierwszy zastępca mógł i musiał rozwiązywać powstające problemy tylko w tym samym stylu, co sam komisarz ludowy. Bo inaczej powstanie rozdźwięk. Bo inaczej pion władzy się rozdwoi. W ten sposób komisarz ludowy i jego pierwszy zastępca są jakby jedną istotą, mimo że o dwóch obliczach. Pierwszy zastępca ludowego komisarza obrony, marszałek Związku Radzieckiego Budionny, nie mógł i nie miał prawa przejawiać własnej inicjatywy wbrew komisarzowi Timoszence. To wszystko trzeba raz za razem powtarzać i wałkować po to, żeby jeszcze raz podkreślić: dwie kluczowe figury w Ludowym Komisariacie Obrony to sam komisarz ludowy i szef Sztabu Generalnego. Wódz i szef trustu mózgów. Wówczas — Timoszenko i Żukow. Wcale nie Budionny.

W Armii Czerwonej starszeństwo określał nie stopień wojskowy, a zajmowane stanowisko. Na przykład XV Korpusem Strzeleckim 5. Armii latem 1941 roku dowodził pułkownik I. Fiediuninski, a jego zastępcy i dowódcy dywizji mieli generalskie stopnie. I nic. Chodzili jak na sznurku, salutowali pułkownikowi i z pokorą wysłuchiwali jego wyzwisk. A zatem z pięciu zastępców ludowego komisarza obrony trójka była w stopniu marszałka. Mimo to generał armii Żukow był najważniejszy wśród nich. Oto dlaczego. Artyleria jest bogiem wojny. Ale obowiązki zastępcy komisarza obrony do spraw artylerii polegały na tym, żeby planować kierunki rozwoju artylerii, koordynować pracę biur konstrukcyjnych i poligonów doświadczalnych, kierować zamówienia do zakładów zbrojeniowych, odbierać gotowy sprzęt, rozdzielać go między wojskami i magazynami, szkolić kadrę artyleryjską, kierować doborem i awansowaniem kadry, szkolić rezerwę składu osobowego i bazy materiałowej na wypadek wojny itp., itd. I trzeba zaznaczyć, że ze swoimi obowiązkami Grigorij Iwanowicz Kulik sobie radził. Przynajmniej ani w Niemczech, ani w Wielkiej Brytanii, ani w USA, ani w Japonii nie miał sobie równych, a tak potężnej artylerii polowej nie było w żadnym państwie na świecie ani na początku wojny, ani w jej trakcie, ani w fazie końcowej. Ale zastępca ludowego komisarza obrony do spraw artylerii, marszałek Związku Radzieckiego Kulik, nie mógł decydować w kwestiach, czy wysunąć ciężką artylerię do granicy, czy wycofać ją za Dniepr. Tu decydował Sztab Generalny: jeżeli od pierwszej chwili wojny planujemy atak przez granicę, to oczywiście całą artylerię ściągamy do granicy. I w kwestiach rozmieszczenia zapasów strategicznych amunicji decydujący głos miał Sztab Generalny. Jeśli Sztab Generalny planuje główne uderzenie z występu lwowskiego na Kraków i dalej na Wrocław, to każdy rozumie, że tam, przy granicach, gromadzi się zapasy amunicji. Zastępca ludowego komisarza do spraw artylerii przy rozwiązywaniu tego problemu odpowiada tylko za to, żeby amunicja odpowiednich typów i kalibrów w zamówionych ilościach znalazła się o wskazanym czasie w wyznaczonych rejonach.

I tak jest ze wszystkim. Jeżeli wojna jest planowana na obcym terytorium, jeżeli zakłada się przełamanie pasów żelbetonowych umocnień, to Sztab Generalny zamawia przeciwbetonowe pociski. Zadaniem zastępcy ludowego komisarza do spraw artylerii jest stworzenie takich pocisków, przetestowanie, wysłanie zamówień, przyjęcie, przechowywanie dostaw, skontrolowanie właściwego użycia, przygotowanie artylerii do stosowania takiej amunicji. I nie wolno zapomnieć o tym, że taki pocisk ma inny tor, dlatego należy opracować dla niego odpowiednie tabele strzeleckie oraz że siatki w celownikach optycznych powinny być inne. To znaczy, że w tysiącach dział trzeba wymienić całą optykę... Jeżeli jednak przygotowujemy się do zatrzymania czołgów przeciwnika, to potrzebujemy nie przeciwbetonowych, a przeciwpancernych pocisków... À propos, w pamiętnikach Żukowa pojawia się taka wzmianka: wybuchła wojna, a tu katastrofa z pociskami przeciwpancernymi. Nie ma ich. I Wielki Dowódca podejmuje wówczas śmiałą decyzję: strzelać do czołgów przeciwbetonowymi! Widzicie, jaki sprytny! Tylko zapomniał wytłumaczyć, kto właściwie przed wojną żądał produkowania pocisków przeciwbetonowych zamiast przeciwpancernych. I komu w ogóle potrzebne były te przeciwbetonowe, skoro na naszym terytorium nie ma i być nie może betonowych pozycji ogniowych wroga? Powtarzam: Grigorij Iwanowicz Kulik był marszałkiem, a jednak to nie on decydował o charakterze przyszłej wojny. I gdyby nawet trzymał się przestarzałych poglądów na specyfikę nadciągającej wojny, to nic strasznego by w tym nie było. Planowanie działań bojowych nie zależało od niego. Tymi zagadnieniami zajmował się Sztab Generalny. Zastępca ludowego komisarza obrony do spraw rejonów umocnionych, marszałek Związku Radzieckiego Szaposznikow, we wszystkich najważniejszych sprawach też był uzależniony od planów Sztabu Generalnego. Jeżeli Sztab Generalny nie zamierza bronić się na własnym terytorium, to umocnienia na Linii Stalina nie są potrzebne. Dlatego nikt by nie pozwolił temu zastępcy komisarza ludowego na wydawanie państwowych pieniędzy w celu utrzymania w stanie gotowości niepotrzebnych umocnień. A jeżeli Żukow planował główne uderzenie z występu lwowskiego na Kraków,

to nie potrzebował wielu fortyfikacji w rejonie Lwowa. Dlatego budowano je tu w minimalnych ilościach albo nie budowano ich wcale. I wyszkolenie bojowe również całkowicie było podporządkowane planom wojny, czyli tego, co zamierzał Sztab Generalny. Jeżeli plany były ofensywne, to zgodnie z nimi zastępca ludowego komisarza obrony do spraw wyszkolenia bojowego, generał armii Mierieckow, uczył armię forsowania rzek, przerywania pasów umocnień, rzucania do wyłomu potężnych formacji pancernych, wysadzania desantów morskich i powietrznych. A obrony uczył tylko te jednostki, które znajdowały się na Dalekim Wschodzie i Zakaukaziu. Wszyscy zastępcy ludowego komisarza obrony razem wzięci, z pierwszym zastępcą włącznie, bez względu na ich zasługi, odznaczenia, stopnie i tytuły, nie mogli wywrzeć większego wpływu niż komisarz ludowy i szef Sztabu Generalnego w kwestiach określenia charakteru przyszłej wojny. I oto pytanie: kogo właściwie Żukow zalicza do kierownictwa Ludowego Komisariatu Obrony, które nie rozumiało istoty nowoczesnej wojny? Kogo ma na myśli pod enigmatycznym określeniem „oni”?

7. Najwyższe dowództwo Armii Czerwonej w okresie całej I wojny światowej stanowili kawalerzyści. Wśród nich byli marszałkowie Związku Radzieckiego Budionny, Woroszyłow, Malinowski, Mierieckow, Rokossowski, Timoszenko, oraz generałowie armii Bagramian, Sokołowski, Jeriomienko, którzy po wojnie zostali marszałkami. Również dowódców armii pancernych wyznaczano z grona kawalerzystów: Rybałko, Bogdanow, Katukow, Romanienko, Leluszenko. Po wojnie domowej kawaleria dała impuls do rozwoju radzieckich wojsk pancernych nie tylko w kierunku wsparcia piechoty, ale przede wszystkim w kierunku stworzenia samodzielnych potężnych pancernych związków taktycznych do szybkiej wojny manewrowej. Sam rozwój Armii Czerwonej po wojnie domowej zaprzecza kłamliwym wymysłom Żukowa i jego przekupnych współautorów. Armia Czerwona nie kierowała się doświadczeniem I wojny światowej. Świadczy o tym rozwój wojsk pancernych. Armia Czerwona pierwsza na świecie zaczęła formowanie potężnych pancernych ugrupowań do

samodzielnych błyskawicznych działań, do prowadzenia nie pozycyjnej, a manewrowej wojny, do zadawania głębokich niszczących uderzeń. Już w 1930 roku Armia Czerwona pierwsza na świecie utworzyła wojska powietrznodesantowe. Na początku II wojny światowej dysponowała wiele razy większą liczbą wyszkolonych spadochroniarzy niż cała reszta świata razem wzięta. Kto ma czelność twierdzić, że u nas kurczowo trzymano się doświadczeń I wojny światowej? Armia Czerwona jedyna na świecie miała opancerzony samolot szturmowy. Zadanie tego samolotu — wsparcie ogniowe klinów pancernych, które pustoszyły tyły wroga. Armia Czerwona jedyna na świecie miała na uzbrojeniu szybkie czołgi dojazdy po autostradach. Jak to można łączyć z doświadczeniami I wojny światowej? Armia Czerwona jedyna na świecie posiadała czołgi pływające w wartych wspomnienia ilościach. To też I wojna światowa? Oświadczenia Żukowa o całkowitej bezsilności radzieckiej strategii w przededniu niemieckiego ataku świadczą tylko o jednym: nic nie wiedział o radzieckiej strategii. Po prostu nie był na bieżąco z naszymi osiągnięciami. Skoro sam Żukow nie kanonizował doświadczeń I wojny światowej, a ktoś nieznany, kogo nie udaje się namierzyć, miał do tego słabość, to powstaje niewygodne pytanie: dlaczego swoją wiedzę Wybitny Strateg ukrył przed przełożonymi, otoczeniem i podwładnymi? Dlaczego milczał? W grudniu 1940 roku odbyła się narada najwyższego dowództwa Armii Czerwonej. Stalin był obecny, ale do prac się nie wtrącał. Każdy mógł mówić, co chciał. Po to Stalin zwołał naradę, żeby wysłuchać dowódców, nie przeszkadzając i nie przerywając. Dlaczego Żukow nie wykorzystał momentu? Dlaczego nie powiedział, że niektórzy wojskowi kurczowo trzymają się nieaktualnych doświadczeń I wojny światowej? Dlaczego nie zaapelował, żeby spojrzeć na sytuację po nowemu? W styczniu 1941 roku, po awansie na stanowisko szefa Sztabu Generalnego, Żukow powinien był o swoich wątpliwościach zakomunikować Stalinowi, członkom Biura Politycznego, komisarzowi ludowemu obrony, podwładnym. Powinien napisać do Stalina memorandum: Przygotowujemy walkę według przestarzałych schematów I wojny światowej. Żukow powinien zwołać nową naradę kierownictwa Armii Czerwonej i kategorycznie

oświadczyć wszystkim dowódcom okręgów, flot, armii i flotylli, że należy przygotowywać się do nowej wojny, a nie do tej, która dawno minęła. Pytanie do wszystkich obrońców genialności Żukowa: a gdzie jest dokument? Macie, szanowni towarzysze, dostęp do wszelkich tajnych archiwów. Więc odnajdżcie memorandum Żukowa, pokażcie jego groźne pisma na temat tego, że niektórzy zwyczajnie sabotują i pracują według starych schematów. Gdzie są takie dokumenty? Nie ma ich. Po prostu dlatego, że genialny demaskator stał się taki mądry po szkodzie. A w 1941 roku siedział cicho.

ROZDZIAŁ 107. O OKOPACH I TRANSZEJACH Z pola widzenia kierownictwa wojskowego faktycznie wypadły kwestie obrony strategicznej, ponieważ przyszłe działania Armii Radzieckiej i Marynarki Wojennej rozpatrywano wyłącznie jako ofensywne996.

1. Od razu przyznajmy, że I wojna światowa była bezsensowna. Dużo brudu, dużo krwi i mało sensu. Samowyniszczanie się nacji. Samobójstwo Europy. Wskutek I wojny światowej upadło Imperium Rosyjskie. Rozsypało się w drobny mak. Z hukiem. Po prostu jak gliniany dzban — z wozu na bruk. Po chwili ugięły się kolana Niemiec i Austro–Węgier. Wojna zakończyła się zniszczeniem, głodem, szaleństwem tłuszczy, przewrotami i rewolucjami, upadkiem obyczajów, wybuchem przestępczości i bandytyzmu, masową prostytucją, epidemiami tyfusu, cholery, syfilisu, wyjątkowym rozmnożeniem się szczurów i wszy. W trzech potężnych imperiach całkowicie zniszczono mechanizm władzy państwowej. Ulice miast zapełniły się beznogimi inwalidami, bezczelnymi bezdomnymi, żebrakami, tanimi dziwkami, drobnymi złodziejaszkami, szulerami i oszustami. I nie wychodź w nocy pod ciemne latarnie. I tak nie dają światła. Dawna wielkość została zhańbiona, opluta, wdeptana w błoto i krew. Zresztą Francja również znalazła się bardzo blisko od tego. Miała dużo szczęścia. Pod sam zwycięski koniec wylądowały tam wojska amerykańskie. Były właśnie ostatnim źdźbłem, które przetrąciło kręgosłup niemieckiemu wielbłądowi. W ślad za żołnierzami na kontynent europejski wyruszyli amerykańscy biznesmeni. Jeżeli będzie popyt, znajdzie się i podaż. Popyt był jak wir po tonącym drednocie. Amerykański biznes miał pole do popisu: Europa bierze wszystko! 996

—

Historia Drugiej Wojny Światowej, t. 1–12, Warszawa 1976–1985

Tak się stało, że Francja szybko została nakarmiona chlebem, masłem, cukrem i mięsem. Nie ma głodu, nie ma rewolucji. Oprócz tego chłopaki się cieszą: zwyciężyliśmy! Nie byłoby amerykańskich puszek — wybuchłaby rewolucja. Byłaby zabawa. Nie ma dla Francuzów większej atrakcji od publicznego ścinania głów na placu Zgody. Ale w 1918 roku obeszło się bez tego. A w Wielkiej Brytanii było jeszcze lepiej: i radość zwycięstwa, i amerykańskie puszki. Najważniejsze, że wojna nie toczyła się na brytyjskim terytorium. Nie było zniszczenia. Na dodatek brytyjskie oddziały wracały do domu bez broni. Zanim żołnierza załadowano na statek, zabierano mu broń i amunicję... Ale nawet w Wielkiej Brytanii po I wojnie światowej omal nie wybuchło. Ile kosztował sam tylko strajk generalny, gdy zatrzymał się cały transport, nie pracowały fabryki i kopalnie, zamknięto sklepy i szpitale, gdy oszalały tłum wyszedł na ulice? Rosja miała najmniej szczęścia. Nasz żołnierz, jak i miliony jego towarzyszy, porzucił okopy, wrócił do domu, zabierając ze sobą karabin i naboje. Wlec go niewygodnie. Jest długi. Dlatego nasz sprytny żołnierz przy pierwszej okazji zrobił z karabinu obrzyn. Robi się to tak. Należy odpiłować kolbę. To jest najprostsze. Następnie trzeba odciąć kawałek lufy. To jest trudniejsze. Stal, z której produkuje się lufy, jest szczególnie wytrzymała. Potem na kikucie lufy trzeba umieścić nową muszkę. W tym celu wytapiano ołów z naboi i kroplę roztopionego ołowiu umieszczano na końcu lufy. Jeżeli spadła krzywo, to zgodnie z naturą kropli spływała. A ta, która kapnęła jak należy, się ścinała. To tyle. Można rozpoczynać wojnę domową. I wojna rozgorzała tak, że wszystkie potworności I wojny światowej wydały się piękną bajką.

2. Dlaczego taki był skutek? Dlaczego I wojna światowa miała tak dziwny przebieg, opłakany finał i tak potworne konsekwencje? Okazała się zupełnie inna od tej, którą sobie wyobrażano i planowano na samej górze. Strategowie wszystkich krajów się pomylili. Nikt z nich takiej

wojny nie pragnął, do takiej wojny nie przygotowywał. Nikt nie przypuszczał i nie przewidział, że wojna zmieni się w wieloletnią rzeź. Wszyscy nastawili się na inną wojnę. Przeciwnika można zniszczyć albo zmęczyć. Zgodnie z tym istnieje strategia zniszczenia i strategia zmęczenia, wyczerpania. To jak walka na ringu. Są dwa warianty. Albo zahaczyłeś lewym szczękę wroga i ten, plując zębami, runął w dolnym rogu pod liny. Albo dwóch olbrzymich, spoconych, śmierdzących, zmęczonych facetów zaklinowało się nawzajem. Obydwu uginają się nogi. To jeden drugiego zdzieli w plecy rękawicą. To drugi odda. Na nic więcej nie mają sił. Jeżeli jeden upadnie, to drugi też nie będzie stał, bo straci oparcie. Oprócz tych dwóch wariantów może pojawić się ogromna liczba najróżnorodniejszych połączeń i kombinacji, ale wszystkie będą tylko wariacjami na temat wyczerpania albo zniszczenia. Generałowie lubią strategię zniszczenia. I nie tylko dlatego, że jest piękna. Chodzi o to, że wojna nie lubi być długa. Powiedział to mądry Chińczyk Sun Zi kilka tysięcy lat temu. Długotrwała wojna osłabia armię i ludność, rujnuje gospodarkę, pustoszy skarbiec, prowadzi do moralnej degradacji, niszczy fundamenty społeczeństwa. Dlatego najlepiej jest zwyciężać wrogów zdecydowanie i szybko. Nie przeciągając. Od czasów wojny francusko–pruskiej, czyli od początku lat 70. XIX wieku, w sztabach wszystkich głównych państw europejskich przygotowywano plany wojny na zniszczenie, ale I wojna światowa okazała się wojną na wyczerpanie. Generałowie przygotowywali się do zdecydowanych manewrów, do zwycięskich marszy. Ale po krótkim okresie wojny manewrowej wszystkie armie znalazły się w beznadziejnym pozycyjnym ślepym zaułku. Panem pola walki stał się karabin maszynowy. Wypluwał tyle kul, że mógł zatrzymać dowolne masy atakującej piechoty i kawalerii. Ten, kto nie zdążył się ukryć przed jego niszczycielskim ogniem, ginął. Uczciwie trzeba dodać, że karabinom maszynowym z dużym powodzeniem pomagały karabiny powtarzalne. W swoim rozwoju broń strzelecka przekroczyła tę granicę, kiedy ładowanie zajmowało więcej czasu niż celowanie. Teraz strzelec prowadził precyzyjny ogień na setki metrów,

przy tym przeładowanie karabinu zajmowało sekundy. To umożliwiało broniącym się strzelcom nawet bez karabinów maszynowych zabijać i zatrzymywać przeważające liczby nacierającego przeciwnika. Na dodatek ogień szybkostrzelnych dział polowych rozbijał i rozpędzał każde nieosłonięte skupisko wojsk. Ratunek dawała tylko ziemia. Bez jakichkolwiek rozkazów i dyrektyw wszystkie armie nagle się zatrzymały. Na przekór planom i ideom generałów. Wbrew dyspozycjom i rozkazom mądrych sztabów. Żołnierze wszystkich walczących armii, nie czekając na rozkazy, zaczęli się okopywać. Po obu stronach frontu działo się to samo. Ruszył proces. Okopy zostały połączone transzejami, a transzeje — rowami łącznikowymi. Przed transzejami — zasieki z drutu kolczastego. Za pierwszym ciągiem transzei powstawał drugi. Za nim — trzeci. Później — czwarty... Wyrzucić nieprzyjaciela z transzei mogły tylko haubice. I one szalały. W odpowiedzi na ich zawzięte szczekanie powstawały kolejne systemy okopów i transzei. Armie zakopywały się głębiej, zwiększały przedpiersia, wzmacniały brzegi transzei gałęziami, żerdziami, deskami, budowały studnie, pokrywały odcinki transzei pniami i zasypywały z góry ziemią, kopały nowe okopy, plotły nowe kolczaste sieci, umacniały bunkry i schrony drugą warstwą belkowania, trzecią, siódmą, dwunastą... Do I wojny światowej i Niemcy, i Rosjanie, i Francuzi, i Austriacy przystąpili z radosnym oczekiwaniem szybkiego zniszczenia przeciwnika. Ale Jego Wysokość Karabin Maszynowy ostudził zapędy wszystkich amatorów szybkich wspaniałych zwycięstw. Karabin maszynowy zatrzymał wszystkich atakujących, wszystkich uspokoił. Krótki okres manewrowania przeszedł w niekończące się długie czteroletnie stanie w miejscu. Na Zachodzie bez zmian. Na Wschodzie też. Nie zrealizowano wspaniałych planów strategicznych, bitwy rozpadały się na tysiące, dziesiątki i setki tysięcy drobnych walk w jednym miejscu. Strategia zdegenerowała się do niekończących się potyczek, w których ginęły miliony, ale nikt tych potyczek nie wygrywał. Ogólnie rzecz biorąc, wojna stała się żołnierskim mordobiciem. Utalentowani strategowie poczuli się jak rekiny giełdy na pchlim targu: ich wiedza, talent i doświadczenie nie miały tu zastosowania. Tu była inna skala, inne zasady i prawa.

To wszystko doprowadziło do wieloletniego beznadziejnego, okrutnego i bezsensownego przelewu krwi: kto dłużej wytrzyma. I wojnę światową prowadzili żołnierze, podoficerowie i młodsi oficerowie w okopach, a generałowie na tej wojnie nie znaleźli sobie nic do roboty. Sytuacja jak ta, kiedy prorok wszedł na beczkę i nawołuje ludzkość do połączenia wysiłku w imię osiągnięcia wielkiego celu... A obok mija go obojętny tłum: każdy ma własne zmartwienia. Tak działo się podczas I wojny światowej: żołnierze rąbali, zarzynali, cięli siebie nawzajem, bez świadomości, że ktoś gdzieś na samej górze kreśli piękne strzałki wyłomów i oskrzydleń. Wojna w istocie toczyła się bez udziału generałów. Wszystkie ich obliczenia i plany natychmiast ugrzęzły w głębokiej brei pooranych lejami pól.

3. Już na samym początku XX wieku podczas wojny rosyjsko–japońskiej pojawiło się pojęcie jednolitego frontu. Była to rubież obronna, na całej długości zajęta przez wojska, osłonięta ogniem i zaporami inżynieryjnymi. Pierwszy przykład: w 1905 roku jednolity front rosyjskiej 3. Armii rozciągał się na 155 kilometrów. W trakcie I wojny światowej dziesiątki kilometrów frontu jednolitego stały się tysiącami. A drut kolczasty miał dziesięć, dwadzieścia, a czasami i pięćdziesiąt linii, a za tymi liniami — pierwsza transzeją druga, po niej trzecia i dalej do nieskończoności... W listopadzie 1915 roku pierwszą transzeją armii rosyjskiej można było przejść od Bałtyku do Morza Czarnego. Pierwszą transzeją armii niemieckiej na Froncie Zachodnim można było przejść od wybrzeża Morza Północnego do granic Szwajcarii. I brytyjsko–francuską też. Wszystkie walczące armie urządzały w głębokich norach punkty dowodzenia i szpitale, składy amunicji i kościoły, kuchnie, piekarnie, pralnie, generatory energii elektrycznej i punkty poboru wody, ubikacje, warsztaty szewskie, węzły łączności, pocztę, łaźnie, domy (a dokładniej — schrony) uciech i wszystko inne, bez czego nie może funkcjonować zdrowy organizm wojska. Kiedyś widziałem zdjęcie pozycji niemieckich wykonane z francuskiego samolotu. To było coś niewyobrażalnego. Prawdziwa pajęczyna okopów od

pierwszej linii i na wiele kilometrów w głąb. Wszystko przekopane lejami wieloletniego rozpasania artylerii. Artyleria szalała, ale przełamanie tej obrony było niemożliwe. Pytanie: Dlaczego nikt nie wyśmiał Żukowa po tym, jak umieścił w swoim wiekopomnym dziele ewidentną bzdurę, że najwyższe dowództwo Armii Czerwonej ślepo trzymało się doświadczenia I wojny światowej i przygotowywało do prowadzenia wojny według starych zasad? Pokażcie mi nierozgarniętemu tę radziecką obronę nie do pokonania w 1941 roku od morza do morza, z okopami w dziesięć czy piętnaście linii, z drutem kolczastym nie do przejścia, z bunkrami i schronami, z podziemnymi punktami dowodzenia i węzłami łączności, szpitalami i pralniami, z toaletami pod pięcioma warstwami belkowania i ziemiankami do zajęć politycznych zamiast polowych domów publicznych. Pokażcie mi rubież obronną, która na całej długości jest zajęta przez wojska, osłonięta ogniem i zaporami inżynieryjnymi. Nie musi być od Bałtyku do Morza Czarnego, i nawet nie tysiąckilometrowa, nie pięćsetkilometrowa i nie stukilometrowa. Pokażcie mi chociaż gdziekolwiek jednolitą rubież obronną przynajmniej dziesięciokilometrową, zajętą przez wojsko, które przygotowało się do odparcia ofensywy wroga. Wiosną 1941 roku Armia Czerwona swoich pozycji obronnych nie oplatała drutem kolczastym. W ogóle nie budowała żadnych pozycji. A wszystko, co zbudowano wcześniej, do lata 1941 roku, porzucono z powodu bezużyteczności, zasypano ziemią i pozwolono zarosnąć zielskiem. Drut kolczasty był tylko na granicy, i nie był to drut armijny, lecz czekistowski. Ale pogranicznicy go chyżo zdejmowali i zwijali. Podobnie wyglądała sytuacja z okopami. Niech któryś z oficjalnych ideologów Kremla poda mi numer jednej radzieckiej dywizji strzeleckiej, która przed wojną wykopała transzeje pełnego profilu i zajęła pozycje obronne. Jeszcze nikomu nie udało się odnaleźć ani jednej radzieckiej armii, korpusu, dywizji czy pułku, które by w przeddzień wojny siedziały w okopach. Z tego wynika, że żaden dowódca armii, korpusu, dywizji, pułku czy pomniejszych oddziałów nie trzymał się doświadczenia I wojny światowej. Mało tego, Regulamin polowy (i RP–36; i RP–39), Regulamin walki piechoty (RWP), Instrukcja o zabezpieczeniu inżynieryjnym operacji i wszystkie inne dokumenty, zgodnie z którymi działało wojsko i sztaby, nie

tylko nie zalecały kopania okopów, ale wprost tego zakazywały. Pojedyncze lub podwójne stanowisko strzeleckie — oto podstawa obrony, ale tylko w krótkim okresie i tylko na kierunkach drugoplanowych. Teoretycznie. A w praktyce w większości jednostek strzeleckich żołnierze nie mieli nawet łopat. Według dokumentów bojowych, wspomnień generałów, opowieści weteranów ukazuje się jeden obraz: jak zrobiło się gorąco, piechota kopała okop hełmami. Saperzy mieli łopaty, a piechota, która okopuje się pod ogniem wroga, nie miała. Co to ma wspólnego z bezmyślnym naśladowaniem doświadczeń I wojny światowej?

4. W latach 20. i 30. wybitny historyk wojenny i teoretyk strategii Aleksander Andriejewicz Swieczin proponował odeprzeć atak wroga obroną, zniszczyć czołgi przeciwnika, zmiażdżyć jego dywizje, pozwolić przeciwnikowi wyczerpać siły, zużyć rezerwy, paliwo, amunicję, rozciągnąć komunikację i dopiero potem zaczynać kontrofensywę. Swieczin rozumował prosto: rzuca się na ciebie wściekły byk, ale ty masz chatę. Zarygluj przed nim drzwi! Niech rogami wbije się w drzwi! Niech się zaklinuje! Wtedy przyjdzie pora na ciebie! A biec mu na spotkanie, nawet z widłami czy siekierą, nie warto. Można oberwać. Atakować wroga można wtedy, kiedy jest słaby. Albo śpi. Ale jeżeli jest potężny i sam atakuje, to należy go powstrzymać obroną. Nie do przejścia i nie do pokonania. Wydawałoby się, gdzie tu wielka mądrość? Czy trzeba być strategiem, żeby rozumieć takie rzeczy? Wystarczy obejrzeć Czapajewa. A raczej najbardziej widowiskowy i dramatyczny epizod filmu: dumnie pod bicie werbli kroczy wróg — potężny, wyszkolony, zdyscyplinowany, pewny siebie i przekonany o zwycięstwie. Nad zwartymi szeregami wije się czarny sztandar ze srebrną czaszką. Czy warto rzucać się na wroga? Nie warto. Kaemistka Anka pozwala wrogowi podejść jak najbliżej, a później z najmniejszej możliwej odległości śmiercionośnym ogniem łamie szyk bojowy wroga. I dopiero po tym, jak wróg drgnął, gdy jego plany są zrujnowane, a szyki bojowe skłębione, zza wzgórza na rączym koniu na czele lawiny kawalerii mknie Wasilij Iwanowicz Czapajew...

I dokonuje zniszczenia. Swieczin proponował właśnie takie działania podczas wielkiej wojny... Marny lizus i karierowicz Tuchaczewski oskarżył Swieczina o defetystyczne nastroje i popieranie wroga. Tuchaczewski zainicjował sadystyczną nagonkę na Swieczina i wszystkich, którzy mieli odwagę wspomnieć o obronie. Tuchaczewski stanął na czele dzikiej zgrai takich jak on, nieprofesjonalnych, ograniczonych, złośliwych oszczerców. Na zdolnego teoretyka Swieczina, który ośmielił się spojrzeć prawdzie w oczy i mieć własne zdanie, spadła lawina obelg, pomówień i donosów do OGPU–NKWD: Swieczin zamierza oddać inicjatywę wrogowi, to jest szkodnictwo strategiczne! W rezultacie Swieczin został aresztowany, skazany i osadzony w więzieniu, później zwolniony, aresztowany po raz drugi, skazany i rozstrzelany. W 1937 roku rozstrzelano również Tuchaczewskiego, ale nie za szkodliwe teorie i działania, a za przygotowanie zamachu stanu. Szaleńcze teorie Tuchaczewskiego nie ucierpiały. Znaleźli się naśladowcy i kontynuatorzy. Największy z nich — Żukow: Nacierać! Nacierać! Nacierać! I dopiero Hitler zadał miażdżący cios, który zmusił do opamiętania. 15 lipca 1941 roku upadł Smoleńsk. W tym rejonie Dźwina Zachodnia i Dniepr płyną równolegle, z grubsza ze wschodu na zachód, tworząc korytarz na Moskwę. Następnie Dźwina skręca gwałtownie na północ, Dniepr — na południe. Dźwina i Dniepr tworzą potężne zapory wodne i naturalne rubieże, na których przy dobrym, mądrym dowodzeniu można było zatrzymać każdą ofensywę. I tylko w rejonie Smoleńska pozostaje otwarte z punktu widzenia geografii przejście na Moskwę. W strategii ten rejon nazywa się Bramą Smoleńską. Upadek Smoleńska od wieków oznaczał, że przeciwnik wyważył drzwi i droga na Moskwę jest wolna. Właśnie tak się stało latem 1941 roku. Nie upłynął miesiąc wojny, a wróg znalazł się u bram stolicy i na jego drodze nie było ani dużej rzeki, ani kanału, ani rejonu umocnionego nawet nieskończonego czy porzuconego. Dowództwo Armii Czerwonej zareagowało na taki zwrot wydarzeń właściwą decyzją. „Wydano dyrektywę Sztabu Generalnego o przejściu do trwałej obrony. I gdyby w tamtych okolicznościach ta dyrektywa została wykonana i na zajmowanych pozycjach utworzono głęboko urzutowaną obronę, nie byłoby

głębokiego przełamania przeciwnika w kierunku Moskwy. Ale od armii niezmiennie wymagano ciągłych działań ofensywnych, które wykańczały nie tyle przeciwnika, ile ją”997. Tu mamy całą masę pytań. Dlaczego dyrektywę o przejściu do trwałej obrony wydano dopiero 15 lipca? Dlaczego nie 22 czerwca? Dlaczego taka dyrektywa nie pojawiła się 21 czerwca, kiedy, jak twierdzi Żukow, pozbył się on wszelkich wątpliwości i zrozumiał, że napaści nie da się uniknąć? Dlaczego takiej dyrektywy nie wydano 1 lutego 1941 roku, kiedy Żukow przyjął stanowisko szefa Sztabu Generalnego? I jeżeli wydano ją wreszcie 15 lipca, to jaki idiota żądał od armii podejmowania „ciągłych działań ofensywnych, które wykańczały nie tyle przeciwnika, ile ją”? I jak na takie posunięcia reagował szef Sztabu Generalnego, generał armii G. Żukow, skoro widział, że ktoś miał czelność nie zastosować się do jego dyrektywy? W ogóle nie reagował. Ponieważ sam osobiście torpedował wykonanie własnej dyrektywy. Z jednej strony dyrektywa Żukowa: Okopać się w ziemi! Z drugiej strony rozkaz tegoż Żukowa: Dawaj–dawaj! Hurra! Do przodu! Nawet po tym, jak Stalin wyrzucił Żukowa ze Sztabu Generalnego (z powodu całkowitej nieprzydatności zawodowej do pracy w sztabach) i wysłał pod Jelnię, Wybitny Strateg kontynuował swe dzieło — popędzał dywizje, korpusy i armie do samobójczych ataków: „Jak i na początku wojny, wszystkie posiadane i przydatne rezerwy wykorzystywano nie do pogłębiania obrony, a do wzmocnienia formacji pierwszego rzutu i prowadzenia kontrataków i kontruderzeń, które w warunkach panowania przeciwnika w powietrzu i słabej osłony ogniowej nie dawały pozytywnych skutków”998.

5. Jeżeli żołnierz z karabinem czy kaemem rusza do ataku, to jego ciało jest całkowicie odsłonięte dla kul i odłamków. Nie może dźwigać dużej ilości 997 998

— —

„Krasnaja zwiezda”, 1 grudnia 2006. „Krasnaja zwiezda”, 1 grudnia 2006.

amunicji, jest zdyszany i opadł z sił, strzela w biegu albo po przystanięciu na chwilę (czyli niecelnie lub prawie niecelnie). Prowadzi ogień do celów, które są źle albo w ogóle niewidoczne. Za każdym nowym pagórkiem ukazuje mu się zupełnie nowy obraz, który trzeba uważnie ocenić i podjąć decyzję. Pod morderczym ostrzałem. A ten, który siedzi w okopie, ma amunicji pod dostatkiem. Jego ciało jest osłonięte od kul i w znacznym stopniu od odłamków. Niestraszny mu czołg — przejedzie nad okopem, w jednym miejscu zawali ściany, i tyle. Znajdujący się w transzei prowadzi celny ogień. Ma dużo sił, miarowy oddech, przed sobą znany teren, wymierzoną odległość do przedmiotów... Ten, który siedzi w okopie, może strzelać z karabinu maszynowego. Ma niewyczerpalny zapas amunicji, kosi piechotę wroga całymi batalionami. A nacierający wlecze karabin na własnych plecach. I zapas amunicji. A ten jest bardzo ciężki. Kaem najpierw trzeba nastawić... Zanim go nastawisz, wróg cię podziurawi jak sito. W archiwach Wehrmachtu we Fryburgu znajdują się potworne dokumenty opisujące liczne przypadki obłąkania niemieckich kaemistów. Położył Hans setkę Iwanów, i jeszcze setkę, i jeszcze. A oni wciąż lezą i lezą. To nie jest wojna. To szaleństwo. Od szaleństwa Żukowa Hansom w głowach się poprzestawiało. Na Wzgórzach Siniawińskich pod Petersburgiem na przykład pochowano tylko 128 390 radzieckich żołnierzy i dowódców. Wydawałoby się — niewielkie straty? Czy nie położymy 128 tysięcy chłopa? Cena nie gra roli. A baby nowych urodzą. Jednak nawet „Krasnaja zwiezda” (11 grudnia 2001) przyznaje, że uwzględniono i pochowano tu ledwie małą część poległych. Czaszki i kości reszty jak rozrzucone dookoła śmieci zanieczyszczają środowisko. Broniły się tu dwa niemieckie pułki 28. Lekkiej Dywizji Piechoty. Okopały się pod ostrzałem. Niemcy, jak w czasie I wojny światowej, wykopali okopy, transzeje, rowy łącznikowe, zbudowali schrony i drewniano– ziemne stanowiska strzeleckie, wzmocnili wszystko pniami, zabudowali od góry część transzei, zmieniając je w podziemne galerie, zamaskowali, osłonili przedpola drutem kolczastym i polami minowymi, zbudowali pozorne stanowiska strzeleckie i pozycje ogniowe nieistniejących baterii...

A Iwany wciąż lezą i lezą. W 1941, 1942, 1943. A Hansowie ich koszą i koszą. Nie dziw, że u niemieckich kaemistów mózg się zagotował od takiej pracy. A przecież gdyby tak było tylko na Wzgórzach Siniawińskich... Paradoks polega na tym, że w 1941 roku nacierająca armia niemiecka pokonała Armię Czerwoną obroną. Napotkawszy opór, Niemcy natychmiast zatrzymywali się, kopali okopy i transzeje wedle zasady: pot oszczędza krew, lepsze dziesięć metrów okopu niż metr mogiły. A Armia Czerwona pod dowództwem genialnego Żukowa nadstawiała karku. Po zniszczeniu radzieckich czołgów ogniem na wprost, czyli metodą kaemistki Anki, wybiciu piechoty, Niemcy, nie napotykając oporu, ruszali dalej. A kiedy stawiano im opór, natychmiast zatrzymywali się, kopali okopy i wszystko zaczynało się od nowa. Armia Czerwona dysponowała całą przewagą obrony, ale przez dwa lata wykańczała się ofensywą i kontrofensywą.

6. Ale życie uczy. 13 października 1941 roku w obliczu zbliżającej się katastrofy Stalin rozkazał stworzyć dziesięć armii saperskich i skompletować je niewolnikami GUŁagu, a na czele postawić najlepszych obozowych strażników. 10. Armią Saperską na przykład dowodził starszy major bezpieczeństwa państwowego M. Malcew (starszy major bezpieczeństwa państwowego miał dwa romby na naszywkach, co odpowiadało stopniowi dowódcy dywizji w armii). 3. Armią Saperską dowodził słynny budowniczy wszystkich kanałów Stalina, od białomorskiego do wołgo–dońskiego, zastępca szefa GUŁagu, starszy major bezpieczeństwa państwowego J. Rappoport. Nie dokończywszy formowania, armie saperskie się okopały. Zbudowały wiele rzędów schronów, pozycji ogniowych, stanowisk artylerii, ukrytych punktów obserwacji i dowodzenia, ustawiły zasieki z drutu i zapory minowe o niespotykanej długości, wykopały setki i tysiące kilometrów transzei i rowów przeciwpancernych od Archangielska do Astrachania. Właśnie to spowodowało zatrzymanie Niemców u bram Moskwy w grudniu 1941 roku.

Potem zaczęła się radziecka kontrofensywa, która znowu stała się krwawą jatką dla Armii Czerwonej. Nawet „Krasnaja zwiezda” (1 grudnia 2006) musiała przyznać: „Niestety, w następującej zimowej ofensywie w styczniu– marcu 1942 roku nasze pośpieszne, nieprzygotowane operacje zaczepne nie odniosły spodziewanych skutków i spowodowały bezzasadnie duże straty”. Szkoda, że „Krasnaja zwiezda” nie ujawniła imienia tego Wybitnego i Genialnego Dowódcy, który pędził na rzeź setki tysięcy żołnierzy i oficerów podczas tych „pośpiesznych, nieprzygotowanych operacji zaczepnych, które nie odniosły spodziewanych skutków i spowodowały bezzasadnie duże straty”. I jeżeli do takich działań Genialnego Dowódcę popychał głupi Stalin, to gdzie w takim przypadku podziała się zachwalana zasadniczość wspomnianego Geniusza Strategii? Wiosną 1942 roku z hukiem i morzem krwi załamała się jeszcze jedna wielka operacja ofensywna w rejonie Charkowa. W konsekwencji na południowym skrzydle frontu powstała olbrzymia wyrwa, niezajęta przez oddziały Armii Czerwonej. Przez ten wyłom rzuciły się niemieckie wojska. Droga na Wołgę i na Kaukaz Północny stała otworem. Życie znowu zmusiło Armię Czerwoną do przypomnienia sobie o obronie. Pod koniec lata 1942 roku na przedpolach Stalingradu wybudowano cztery pierścienie obronne: zewnętrzny, środkowy, wewnętrzny i miejski. W wyniszczających walkach radzieckie jednostki wyczerpały przeciwnika i dopiero po tym zaczęły kontr natarcie. Wywalczyły wielkie zwycięstwo, którego nie zapomną przez wieki. W następnym roku na Łuku Kurskim fronty Centralny i Woroneski budowały po 5–6, jedną obok drugiej, rubieży obronnych. Z tyłu oddziały Frontu Stepowego zbudowały jeszcze jedną rubież obrony, a za nią wzdłuż lewego brzegu Donu wzniesiono Państwową Rubież Obrony. Całkowita głębokość przygotowanej obrony wynosiła 250–300 kilometrów. Przełamanie takiej obrony (pod warunkiem mądrego dowództwa i wytrwałości broniących się wojsk) było niemożliwe nawet w teorii. Żeby w 1941 roku mieć chociaż połowę albo jedną trzecią takiej obrony! Doświadczenia wojny udowodniły, że Swieczin miał rację. W 1943 roku radzieckie dowództwo celowo przekazało inicjatywę przeciwnikowi: nacierajcie, chłopaki, zobaczycie, czy wam się uda. My atakujących rozszarpiemy jak kaemistka Anka, a potem zmiażdżymy.

Żukow po wojnie się chełpił: To ja podpowiedziałem Stalinowi, jak w 1943 roku trzeba było działać! Pokonać go obroną! Rzeczywiście mądra decyzja. Tylko gdzie była ta mądrość w 1941 roku? Zbyt późno się pojawiła. Dwa lata bezsensownych ataków na silnego przeciwnika wykrwawiły kraj i armię, dlatego trzeciego roku trzeba było ruszyć głową. Właśnie wtedy Żukow (a dokładniej ktoś w Sztabie Generalnym) przypomniał sobie o teorii Swieczina: a dlaczego by nie przejść do obrony, nie oddać inicjatywy wrogowi, nie zniszczyć jego czołgów, nie wykrwawić go w wykańczających walkach, a później samemu zacząć natarcie? Tak też zrobiono. W rezultacie niemieckim oddziałom pancernym raz na zawsze przetrącono kręgosłup i oduczono je nacierać. A mądrość Swieczina Żukow podał jako własną.

7. I wojna światowa była straszliwą, bezsensowną, beznadziejną rzezią. Jednak doświadczenie budowy rubieży obronnych było bezcenne. W latach 30. należało tę obronę przestudiować i wyciągnąć wnioski. Należało odrzucić zbędne i dodać to, czego wymagała chwila obecna. Okopy i transzeje I wojny światowej zdały egzamin z trwałości. Należało tylko ich przedpola osłonić przeciwpancernymi i przeciwpiechotnymi polami minowymi, uzbroić oddziały w artylerię przeciwlotniczą i przeciwpancerną. A poza tym nic złego (jeżeli zamierzamy bronić własnej ziemi) w tamtym doświadczeniu nie było. Car Mikołaj, jakkolwiek głupim by go przedstawiano, nie puścił Szwaba do Moskwy, Kijowa, Smoleńska i Piotrogrodu. Ale nawet gdyby podczas II wojny światowej piechocie zabrakło min, dział przeciwpancernych, wykurzenie jej z transzei, okopów czy schronów wcale nie byłoby takie proste. Co się zmieniło w 1940 roku w porównaniu z okresem I wojny światowej? Lotnictwo wzniosło się na nowy poziom rozwoju, pojawiły się w dużych ilościach czołgi. Ale ani czołgi, ani lotnictwo nie mogły wyrządzić wielkich szkód oddziałom, które są okopane. Nie dlatego 1941 rok stał się klęską, że Armia Czerwona kurczowo trzymała się doświadczenia I wojny światowej i ślepo je naśladowała, a

dlatego, że doświadczenie I wojny światowej, doświadczenie obrony w skali strategicznej, zostało odrzucone, wyśmiane, oplute i zapomniane. Gdyby trzymano się tamtego doświadczenia, to żołnierze latem 1941 roku mieliby łopaty. Czego jak czego, ale tego dobra w radzieckiej ojczyźnie na wielkich budowach komunizmu było pod dostatkiem. Gdyby trzymano się doświadczenia I wojny światowej, gdyby je kanonizowano, to niemiecka armia 22 czerwca 1941 roku zderzyłaby się z obroną nie do przełamania. I kosiliby Iwany Hansów tak, jak Hansowie ich kosili na Wzgórzach Siniawińskich. W 1943 roku Armia Czerwona w szczerym polu pod ogniem przeciwnika w ciągu trzech miesięcy stworzyła rubieże obronne, które umożliwiły jej powstrzymanie niesłychanie potężnego uderzenia niemieckich wojsk, dysponujących ciężkimi czołgami. Zastanówmy się, jaką obronę można było zbudować nie przez trzy miesiące, a w ciągu dwudziestu lat, od 1920 do 1941 roku. Na wojnie przeciwnik wszystko widzi, wszystko zauważa, ogniem przeszkadza w pracy i korzystanie ze sprzętu inżynieryjnego na pierwszej linii jest niemożliwe. Wszystko trzeba robić ręcznie. A gdyby nie odrzucono doświadczenia I wojny światowej, to zbudowano by obronę w czasie pokoju, bez kontaktu z przeciwnikiem, wykorzystując najnowocześniejszy sprzęt inżynieryjny. I powstałyby dwa zwarte fronty od morza do morza — wzdłuż starej i nowej granicy. Jeżeli w 1943 roku niemiecka armia nie mogła pokonać zbudowanej w ciągu trzech miesięcy obrony nawet przy użyciu ciężkich czołgów, to jak w 1941 roku znalazłaby sposób na przerwanie obrony wzniesionej ciężką pracą w ciągu 20 lat? Bez ciężkich czołgów? W przededniu niemieckiej agresji w Związku Radzieckim nie przygotowywano i nawet nie planowano operacji defensywnych w skali frontu ani w skali strategicznej. Co więcej, nie rozpatrywano tej kwestii nawet teoretycznie. W 1940 roku w Związku Radzieckim było tylko trzech generałów z pięcioma gwiazdkami: Żukow, Mierieckow, Tiuleniew. Tiuleniewa Stalin znał jeszcze z czasów wojny domowej. I oto w grudniu 1940 roku na naradzie

najwyższego dowództwa wstaje generał armii Tiuleniew i oświadcza, że nie mamy koncepcji obronnej999. Dwa tygodnie później Stalin mianuje Żukowa szefem Sztabu Generalnego, po następnych dwóch tygodniach Żukow przystępuje do pełnienia obowiązków. Wybitnemu Strategowi los podarował jedyną w swoim rodzaju szansę. Według opowieści Żukowa, Stalin strasznie bał się wojny. Ponadto stary towarzysz broni Stalina, generał armii Tiuleniew, otwarcie, w obecności całego dowództwa naczelnego Armii Czerwonej oświadczył, że w Armii Czerwonej obrona strategiczna nie jest brana pod uwagę nawet w teorii. Żukow miał szansę, aby wykorzystać moment. Miał szansę podpowiedzieć Stalinowi, co robić i gdzie szukać ratunku. Miał szansę zrobić cokolwiek! I w teorii, i w praktyce. Miał szansę rozkazać podwładnym w Sztabie Generalnym, w sztabach okręgów i armii, przygotować warianty operacji i kontruderzeń obronnych. Miał szansę ogłosić konkurs wśród wykładowców i słuchaczy akademii wojskowych na prostą, szczegółową i rzeczową teorię wojny obronnej. Miał szansę rozkazać wojsku kopać okopy i transzeje. Od lutego 1941 roku i do niemieckiej napaści zdążyliby wykopać znacznie więcej niż na Łuku Kurskim. Co robił Żukow? Dla obrony kraju nic. A po wojnie oskarżył całe najwyższe dowództwo armii o niezrozumienie istoty wojny: „oni” nie tak przygotowywali wojnę. Armię Czerwoną opluwały łotry różnego kalibru i różnych odmian. Nad Armią Czerwoną pastwili się niegodziwcy wszelkich maści i rang. Jednak nikomu nie przyszło do głowy wyśmiewać ją za to, że ślepo naśladując doświadczenie I wojny światowej, do lata 1941 roku oplotła drutem kolczastym jak pajęczyną Karelię, kraje nadbałtyckie, Białoruś, Ukrainę i Mołdawię, wykopała tysiące kilometrów transzei, zbudowała setki tysięcy stanowisk ogniowych i schronów. Ponieważ tak nie postąpiła!

999

— Nakanunie wojny. Matierialy sowieszczanija wysszego rukowo–diaszczego sostawa RKKA 23–31 diekabria 1940, Terra, Moskwa 1993, s. 209.

Na to wpadł tylko Żukow. Ale oskarżenia Żukowa są głupie i bezpodstawne. Żukow ewidentnie nie wiedział, co reprezentowała sobą I wojna światowa, nie słuchał opowieści towarzyszy broni, nie oglądał kroniki filmowej. I Remarque’a nie czytał. Do rosyjskiej Dumy Państwowej wpłynęła propozycja, żeby ustawowo bronić prawdy historycznej II wojny światowej przed jakimikolwiek próbami zniekształcenia, wypaczenia i fałszowania. Propozycja dobra i na czasie. Najwyższa pora użyć władzy. Pora uderzyć prawnie w całą swołocz i łajdaków różnych maści, którzy oczerniają swoją armię i naród. Zacząć trzeba oczywiście od pamiętników Żukowa. Oświadczenia Żukowa i jego licznych współautorów, że „wiele osób w ówczesnym kierownictwie Ludowego Komisariatu Obrony i Sztabu Generalnego zbyt kanonizowało doświadczenie I wojny światowej”, są wypaczeniem prawdy historycznej i złośliwym oczernianiem Armii Czerwonej. Generał armii Gariejew, zawzięty obrońca Żukowa i Tuchaczewskiego, opowiada o 1941 roku: „Nie wykonano nawet najpilniejszych prac inżynieryjnych. Przecież już w latach 30. ci sami ideolodzy wylansowali hasło, że system okopów jest przeżytkiem I wojny światowej. Niby to rewolucyjni żołnierze nie potrzebują transzei”1000. Szkoda, że generał Gariejew nie wymienił „ideologów” strategii rewolucyjno–ofensywnej z nazwiska. Jakieś półgłówki bez nazwisk i stopni zrezygnowały z okopów i dlatego ponieśliśmy klęskę. Oto szkoła Tuchaczewskiego–Żukowa–Gariejewa w całej krasie. Najważniejsze dla tej naukowo–strategicznej braci jest zrobić z nas wszystkich durniów. Z tego wynika, że przed wojną i w pierwszym jej okresie Armia Czerwona z winy jakichś kretynów w ogóle zrezygnowała z okopów, czyli całkiem odrzuciła doświadczenia I wojny światowej. Wniosek: Och, jacy głupi są ci Rosjanie! Tutaj wszystko jest zgodne z prawdą. Tak właśnie było. Ale ten sam Gariejew wychwala Żukowa, który ogłosił wszem i wobec, że Armia Czerwona z winy jakichś anonimowych jełopów żelaznym uściskiem uczepiła 1000

—

„Krasnaja zwiezda”, 1 grudnia 2006.

się doświadczeń I wojny światowej i w żaden sposób nie chciała z nich zrezygnować. A wniosek nadal jest ten sam: Och, jacy głupi są ci Rosjanie!

ROZDZIAŁ 108. KTO SIĘ KURCZOWO TRZYMAŁ DOŚWIADCZENIA I WOJNY ŚWIATOWEJ? Najważniejsze — powinno być zaskoczenie1001. J. STALIN

1. Już jesienią 1914 roku generałom wszystkich krajów postawiono pytanie: Co robić? Żeby wyprowadzić wojnę z pozycyjnego ślepego zaułka, trzeba było w jakiś sposób przełamać front przeciwnika i wedrzeć się na przestrzeń operacyjną. Ale nie udawało się przełamać frontu. Należało wykurzyć piechotę wroga z okopów. Dlatego trzeba było koncentrować olbrzymie ilości artylerii na wąskich odcinkach frontu i tłuc transzeje tygodniami, czasami miesiącami. Ale przeciwnik też nie był głupi. Skoro my tłuczemy jego obronę w danym rejonie, to za tym miejscem zaczyna on kopać nowe okopy i transzeje i wypełniać je świeżym mięsem armatnim. Przełamaliśmy jedną linię obrony, drugą, trzecią, a przeciwnik za zdobytymi przez nas pozycjami zdążył wykopać jeszcze dziesięć linii... Wśród nielicznych wyjątków była Ofensywa Brusiłowa. Latem 1916 roku Front Południowo–Zachodni pod dowództwem generała kawalerii A. Brusiłowa przerwał obronę przeciwnika na 550–kilometrowym froncie na 60– 150 kilometrów w głąb. Brusiłow znalazł wyjście: łamał austriacko–węgierski front nie na jednym kierunku, a jednocześnie na czterech. A na każdym kierunku były po 2–3 rozproszone w terenie odcinki wyłomu. Razem takich odcinków było 1001

— Przemówienie na naradzie naczelnego dowództwa Armii Czerwonej w KC WKP(b) 16 kwietnia 1940 roku.

jedenaście. Oprócz tego sześć fałszywych. Przeciwnik nie wiedział, który z nich jest główny. Tego zresztą nie wiedział sam Brusiłow. Jego kalkulacja: wszystkie jedenaście odcinków jest głównych! Należy atakować wszędzie równocześnie i jeżeli przeciwnik rzuci wszystkie swoje rezerwy w jedno miejsce — Brusiłow będzie rozwijał atak w innym. Tak się właśnie stało. Brusiłow przełamał front. Równocześnie na kilku odcinkach. Dlatego przeciwnik, żeby uniknąć okrążenia, musiał wycofać oddziały od razu na olbrzymim tysiącpięćsetkilometrowym froncie. Jednak pojawił się inny problem: w powstały wyłom trzeba natychmiast rzucić olbrzymie masy mobilnych oddziałów. Mówiąc obrazowo, Brusiłow zrobił dziurkę w pancerzu wroga, teraz w tę dziurę trzeba wetknąć coś ostrego, kłującego bądź tnącego, żeby przebić wnętrzności wroga. Najlepiej na wylot. I robić to trzeba szybko, bo inaczej przeciwnik zlikwiduje wyłom. W tamtych czasach samodzielnie mogły prowadzić walkę tylko piechota i kawaleria. Inne rodzaje wojsk im pomagały i wspierały ich działania. Do wprowadzenia do wyłomu potrzebowano dużych ilości kawalerii. Mogła wykonać rajd na głębokie tyły Austro–Węgier i Niemiec. Ale Brusiłow miał mało kawalerii. To nie była jego wina. O potężne mobilne formacje powinni byli zadbać dowódcy wyższego szczebla. Naczelne dowództwo na tym kierunku nie dysponowało wystarczającą ilością rezerw strategicznych, które można byłoby rzucić do walki, a potem wedrzeć się na przestrzeń operacyjną. Oprócz tego przełamanie Frontu Południowo–Zachodniego nie zostało wsparte przez inne fronty. Po wyczerpaniu możliwości ofensywnych Front Południowo–Zachodni zatrzymał się na nowej linii umocnień i musiał znowu się okopać. Ale nawet bez rzucenia do walki potężnych formacji mobilnych ofensywa Brusiłowa zakończyła się oszałamiającym sukcesem. Cesarstwu austro– węgierskiemu zadano śmiertelny cios, po którym nigdy się nie podniosło. Również Niemcy poczuły zbliżający się koniec. W grudniu 1916 roku niemiecki Kaiser zwrócił się do przeciwników z propozycją zakończenia wojny i zawarcia pokoju. Ale propozycja została odrzucona tak przez rosyjskiego cara, jak i przez jego zachodnich sojuszników.

2. Ofensywa Brusiłowa mogła doprowadzić do zwycięskiego zakończenia wojny, ale Imperium Rosyjskie już przegniło. Pół roku po tak wspaniałym sukcesie upadła monarchia. Bez żadnego oddziaływania z zewnątrz. Rosja pogrążyła się w chaosie i niedługo potem wypadła z wojny światowej. Nie dlatego wypadła, że miała mało sił, a dlatego, że przegniła głowa. Gnicie wiadomo od czego się zaczyna... Zgodnie z marzeniami, planami i ideami Lenina wojna z imperialistycznej zmieniła się w domową. Według swej rozpiętości terytorialnej, ilości ofiar i zniszczeń, sposobu prowadzenia, wojna domowa w Rosji diametralnie różniła się od I wojny światowej. Dla państw Europy Środkowej I wojna światowa była przerażającą katastrofą. We wszystkich krajach, z Rosją włącznie, zginęło aż 10 milionów osób. Jednak wojna domowa w Rosji przyćmiła to wszystko i przesunęła na dalszy plan. Po wojnie domowej ludy Rosji wspominały I wojnę światową jak wspaniały spokojny okres, kiedy wszystko było tak cudowne. Trochę ludzi zabito na wojnie, ale te ofiary były nieznaczne, prawie zerowe. Jeżeli 10 milionów podzielić na wszystkie walczące strony, to nie wiadomo, czy jest powód wspominać o tej wojnie? Wojny domowe cechuje wyjątkowe okrucieństwo. W zwykłej wojnie, gdy stronom znudzi się walka, mogą się rozejść do domu. A podczas wojny domowej przeciwnicy w żaden sposób nie będą mogli się rozejść. Ziemia jest jedna dla wszystkich. Dlatego żeby jedna siła zwyciężyła, trzeba wszystkie inne zniszczyć albo wyrzucić z kraju. Podczas wojny domowej w Rosji zburzono i zniszczono wszystko, co można było zniszczyć, od fabryk i mostów do rodzin, szkoły i władzy państwowej. Ale jeżeli wojnę domową w Rosji rozpatrywać niejako próbę narodowego samobójstwa, a z punktu widzenia sztuki wojennej, to nieuchronnie dochodzimy do wniosku: w swych formach była gigantycznym krokiem do przodu. Tak się stało, że w listopadzie 1918 roku wszystkie (oprócz Rosji) walczące kraje zakończyły wojnę w pozycyjnym ślepym zaułku. Faktycznie na tych samych rubieżach, na których armie okopały się jesienią 1914 roku. Z

doświadczenia I wojny światowej nasuwał się jeden, wydawałoby się, nieunikniony wniosek: kolejna wojna też będzie pozycyjna, współczesnej obrony nie da się przełamać. Generałowie I wojny światowej postanowili: trzeba przygotować się do nowej wojny pozycyjnej, statycznej, okopowej. Doświadczenie Brusiłowa zaliczono nie do reguł, ale do wyjątków, i zapomniano o nim. W szeregu europejskich państw, na przykład we Francji, doświadczenie I wojny światowej uznano za jedyne właściwe. Z tego doświadczenia wyciągnięto wniosek, że „obrona jest silniejsza od ataku”. Całe przygotowanie kraju do kolejnej wojny zostało sprowadzone do możliwie maksymalnego umocnienia pozycji obronnych wzdłuż granic. Jednak nic podobnego nie stało się na terytoriach rozpadającego się Imperium Rosyjskiego. Nikt doświadczenia I wojny światowej nie uznawał i nie kanonizował. Po prostu dlatego, że skutkiem I wojny światowej dla Rosji stała się najokrutniejsza wojna domowa, która według swojego charakteru i skali była zupełnie niepodobna do I wojny światowej. I skoro już mowa o przywiązaniu czerwonych dowódców do starego doświadczenia, to chodzi tu o doświadczenie wojny domowej, a nie wojny światowej.

3. Wojny są pozycyjne i manewrowe. Pomiędzy tymi skrajnościami jest niezliczona mnogość kombinacji, gdy działania manewrowe zmieniają się w pozycyjne i na odwrót. I wojna światowa to najjaskrawszy, doprowadzony do ideału i całkowitego absurdu przykład wojny pozycyjnej. Wojna domowa w Rosji to najbardziej jaskrawy przeciwny przypadek. Gdzie jeszcze znajdziemy przykład wojny lądowej, która toczyłaby się na obszarach od Warszawy i Lwowa do Omska, Chabarowska, Władywostoku i Nachodki, od Archangielska, Kotłasu i Murmańska do Odessy i Chersonia, od Rygi i Piotrogrodu do Baku, Taszkientu i Buchary? I wojna światowa to siedzenie w miejscu. I wojna światowa w zasadzie nie dotknęła terenów jej głównych uczestników: Rosji, Niemiec, Austrii, Francji, Wielkiej Brytanii. Fronty ustabilizowały się mniej więcej w rejonach

granic państwowych. W rejonach tyłowych zniszczeń praktycznie nie było. Milionowe armie wykańczały się nawzajem. A poza pasem przyfrontowym — normalne, spokojne życie: pracują fabryki, jeżdżą pociągi, lśnią wystawy na Newskim Prospekcie, na placu Pigalle macha skrzydłami Moulin Rouge, czyli czerwony młyn, i jędrne pannice wymachują kankana. Symbolem I wojny światowej, jej istotą i wizualnym wyrażeniem jest okop. A symbolem wojny domowej jest taczanka karabinu maszynowego Nestora Iwanowicza Machno, na której srebrnymi gwoździkami wybito dźwięczne hasło „Chuja dogonisz!”, a z przodu — „Chuja złapiesz!” Trzeba przyznać: nie dlatego wojna domowa była manewrowa, że nasi są najmądrzejsi. A dlatego, że kraj jest największy na świecie i cały stał się polem bitwy. Przekopać takiego kraju okopami nie można. Nie mamy tylu ludzi. Skoro tak, obrona nie mogła być nieprzerwana. To znaczy, że przeciwnicy przedostawali się na swoje tyły, omijali punkty oporu i flanki. Wojna domowa w Rosji to brak ciągłych frontów. To gwałtowny manewr kolosalnych mas wojska. To oskrzydlenia i obejścia, zuchwałe ataki z wyjściem na flanki i tyły wroga. Istniały okopy i transzeje. Ale nie to było najważniejsze. Najważniejsze — otwarte tyły i flanki, tak swoje, jak i przeciwnika. Najważniejsze — gwałtowny nagły manewr, cios tam, gdzie przeciwnik najmniej się spodziewa. Wojna domowa w Rosji ukazała wyjście z pozycyjnego ślepego zaułka, odrodziła w całej krasie i blasku tajemnicę manewru, która, wydawałoby się, została ostatecznie i bezpowrotnie utracona na polach I wojny światowej.

4. Jak już wspominaliśmy, przed pojawieniem się czołgów (w wartych wspomnienia ilościach) tylko dwa rodzaje wojsk mogły prowadzić samodzielne działania bojowe na lądzie — kawaleria i piechota. Piechota jest uniwersalna, ale bardziej ciąży ku mało ruchliwym formom wojny. A kawaleria to manewr i ruch. Cała reszta rodzajów broni, od artylerii począwszy, jest bardzo ważna, ale nie jest zdolna do prowadzenia samodzielnej wojny.

Nie mówimy teraz o wojnie na morzu i w powietrzu. Jeżeli zejdziemy na grzeszną ziemię, to I wojna światowa jest wojną piechoty. Oczywiście przy licznym udziale artylerii, saperów, łączności, chemików itd. Kawaleria na tamtej wojnie wegetowała na tyłach i nie miała żadnego decydującego wpływu na przebieg i wynik wojny. A w znacznie bardziej okrutnej, niszczycielskiej i krwawej wojnie domowej w Rosji decydującą siłą była właśnie kawaleria. Naturalnie i nieuchronnie przybierała na znaczeniu. Kawaleria w największym stopniu nadaje się do wojny manewrowej. Formacje i ugrupowania kawalerii rosły i się rozprzestrzeniały. Drobne oddziały łączyły się w szwadrony, a te w kawaleryjskie pułki, brygady, dywizje, korpusy. Uwieńczeniem wojny manewrowej stało się stworzenie stosownego narzędzia — konnych armii. Zapomnijmy o obrazku, który rysowała dla nas czerwona propaganda: cwałuje Budionny, szabelką wymachuje... Zwróćmy uwagę na co innego: tylko ruch przynosi zwycięstwo. Powiedział to Sun Zi, a Guderian powtórzył dwa tysiące lat później. No to mamy ruch — armia konna! To ruchoma masa strategiczna gotowa nagle pojawić się tam, gdzie się jej nikt nie spodziewa, gotowa do wykonywania szybkich marszów na setki kilometrów. Przypomnijmy sobie przegrupowanie 1. Armii Konnej z rejonu Majkopu do rejonu Humania. Przecież to 1200 kilometrów. To jest skala strategiczna. Działania bojowe konnych armii to przede wszystkim nie wymachiwanie szablami, ale głęboki szybki manewr, gdy masa wojsk oddziałuje na przeciwnika nie ogniem, ale swoim ruchem. Każda armia konna posiadała olbrzymią jak na tamte czasy potęgę ogniową. Była nasycona i nawet przesycona karabinami maszynowymi. Ponadto armie konne dysponowały artylerią, samochodami pancernymi, pociągami pancernymi, własnym lotnictwem i nawet czołgami. Skład bojowy armii konnych nie był stały. Te armie niezmiennie toczyły walki. Ich skład to się zwiększał, to zmniejszał. Zazwyczaj w takiej armii oprócz oddziałów stricte kawaleryjskich było do 50 dział, 30–40 samochodów pancernych, 10–15 samolotów, od 3 do 7 pociągów pancernych, 300–400 karabinów maszynowych, które montowano nie tylko na taczanki, ale też na samochody osobowe i ciężarowe.

Armia konna była właśnie tym narzędziem, którego całkiem niedawno zabrakło Brusiłowowi. Gdyby w 1916 roku Brusiłow miał jedną lub dwie armie konne, to prawie śmiertelny cios w niemiecko–austro–węgierską koalicję mógł być naprawdę śmiertelny. I wtedy historia potoczyłaby się zupełnie inaczej... Ale car Mikołaj nie zajął się tworzeniem dużych mobilnych formacji, Brusiłow wyważył drzwi, a nie miał kto przez nie przejść. Utworzeniem potężnych mobilnych formacji zajął się towarzysz Stalin. 1. Armia Konna jest jego dzieckiem. Budowali tę armię inni ludzie, ale bez poparcia na najwyższych szczeblach władzy ten pomysł mógł nie przeżyć. Stalin pomysł docenił i poparł. Co ciekawe, Tuchaczewski niczego takiego nie stworzył i podobnych idei nie popierał. A tu nagle zobaczył, że potężne mobilne formacje odgrywają główną rolę w wojnie manewrowej, i zażądał: Oddajcie mi 1. Armię! Też chcę być uznawany za wodza i odnosić zwycięstwa!

5. Żukow ogłosił, że czerwoni dowódcy trzymali się doświadczeń I wojny światowej, czyli okopów i transzei. Wieloletniego pozostawania na jednej pozycji. Pozycyjnych form walki. To jest plugawe oczernianie własnej armii i towarzyszy broni. Ponieważ duch wojny manewrowej panował w Armii Czerwonej od pierwszego dnia jej narodzin... Armii konnej nie można ani wywieść z I wojny światowej ani w niej umiejscowić. Armia konna to manewr. To Blitzkrieg! I dlaczego doświadczenie I wojny światowej powinno zostać wywyższone nad doświadczenie wojny domowej? Kim był Stalin w czasie I wojny światowej? Czy spędził jeden dzień czy jedną godzinę w okopie? No właśnie. Podczas wojny domowej towarzysz Stalin był członkiem Rewolucyjnej Rady Wojennej Republiki, członkiem rad wojennych frontów Południowego, Zachodniego i Południowo–Zachodniego. Stalin piastował kierownicze stanowiska wojskowe w Carycynie, Piotrogrodzie, walczył o Lwów. Były sukcesy, zwycięstwa, były błędy, niepowodzenia, katastrofy. Jednym słowem, miał doświadczenie. Jakie

doświadczenie Stalin zapamiętał, czyjeś czy własne? Jakie doświadczenie było mu bliższe: zapomnianej I wojny światowej, na której go nie było i która zakończyła się haniebną kapitulacją kraju, czy niezapomniane doświadczenie wielkich zwycięstw i gorzkich porażek, doświadczenie wojny, która zakończyła się zwycięstwem nad licznymi wrogami, która wzniosła go na szczyty niebywałej w historii, nieograniczonej władzy jednego człowieka? Trzy lata los rzucał Stalina po frontach wojny domowej. Doradzał i kierował, rozstrzeliwał i odznaczał, żądał, przekonywał, wykłócał się nie tylko z dowódcami frontów, ale i z Leninem i Sklanskim, nawet z Trockim. Jakie doświadczenie miał Stalin wykorzystać: wojny na której go nie było, czy doświadczenie wojny domowej, na której walczył? Oto stosunek Stalina do I wojny światowej: „Dopiero podczas wojny uwidoczniła się zdrada carskiego ministra wojny Suchomlinowa, który, jak się okazało, był związany z niemieckimi szpiegami. Suchomlinow wykonywał zadania niemieckiego wywiadu — udaremnić zaopatrzenie frontu w pociski, nie dać frontowi dział i karabinów. Niektórzy carscy ministrowie i generałowie sami potajemnie wspierali sukcesy niemieckiej armii: razem z carycą, związaną z Niemcami, przekazywali im tajemnice wojskowe. Nic dziwnego, że carska armia ponosiła porażki i musiała się wycofywać”. To są zdania z genialnego dzieła towarzysza Stalina, które ukazało się w momencie zwycięskiego zakończenia Wielkiej Czystki w latach 1937–1938 i zostało świętą księgą każdego bolszewika. Tytuł książki — Historia Wszechzwiązkowej Partii Komunistycznej (bolszewików). Krótki kurs1002. Krok w bok od tego kanonicznego tekstu uważano za ucieczkę. Konwój strzelał bez ostrzeżenia. Któż ośmieliłby się po Wielkim Rozlewie Krwi nawet powiedzieć cokolwiek dobrego o I wojnie światowej i zająknąć się o konieczności trzymania się jej doświadczenia, studiowania jej?

6.

1002

— Historia Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików). Krótki kurs pod redakcją Komisji KC WKP(b), zaaprobowany przez KC WKP(b) 1938 r., Spółdzielnia Wydawnicza „Książka”, Warszawa 1948.

I nie tylko Stalin zdecydowanie odrzucił okopowo–transzejowe doświadczenie. Przewodniczący Komitetu Obrony przy Radzie Komisarzy Ludowych ZSRR, marszałek Związku Radzieckiego Woroszyłow, nie brał udziału w I wojnie światowej, a podczas wojny domowej dowodził partyzanckim oddziałem, dywizją i po kolei trzema armiami (5., 10., 14.), Frontem Ukraińskim, był członkiem Rady Wojennej 1. Armii Konnej. A armia konna to coś takiego, co podczas I wojny światowej nie istniało. Ludowy komisarz obrony, marszałek Związku Radzieckiego Timoszenko, w czasie I wojny światowej był szeregowym, a podczas domowej — szeregowym, plutonowym, dowódcą drużyny karabinów maszynowych, szwadronu, pułku, brygady. Zakończył wojnę na stanowisku dowódcy dywizji. Nie zwykłej, ale kawalerii w składzie armii konnej. Czyż doświadczenie I wojny światowej przedkładałby nad doświadczenie wojny domowej? Pierwszy zastępca ludowego komisarza obrony, marszałek Związku Radzieckiego Budionny, w czasie I wojny światowej był podoficerem, dowódcą plutonu. A podczas wojny domowej przemierzył szlak: dowódca oddziału partyzanckiego, pułku, brygady, dywizji, korpusu, armii. Znowuż nie zwykłą armią dowodził, która w okopach się obija, a taką, która niszczycielskim manewrem wykonywała nie tylko operacyjne, ale i strategiczne zadania. Powtarzam pytanie: Jakie doświadczenie było ważniejsze dla Budionnego, doświadczenie kierowania plutonem kawalerii w czasie I wojny światowej, kiedy kawaleria musiała wegetować, czy doświadczenie dowodzenia pierwszą na świecie od czasów Czyngis–chana armią konną, od której tętentu drżały mury europejskich stolic? Zastępca ludowego komisarza obrony, Marszałek Związku Radzieckiego Kulik, w czasie I wojny światowej był plutonowym, a domowej — dowódcą artylerii armii. I nie zwykłej armii, a najszybszej na świecie. Zastępca ludowego komisarza obrony, generał armii K. Mierieckow, w czasie I wojny światowej też wyżej podoficera nie awansował, a podczas wojny domowej był pomocnikiem szefa sztabu dywizji. Nieco wyróżnia się w tym szeregu zastępca ludowego komisarza obrony, marszałek Związku Radzieckiego B. Szaposznikow. W czasie I wojny światowej był carskim pułkownikiem. Ale również on podczas wojny

domowej wzniósł się na szczyty: szef Zarządu Operacyjnego Sztabu Rewolucyjnych Sił Zbrojnych Republiki. O tym, że Szaposznikow nie kanonizował doświadczenia I wojny światowej, każdy może się osobiście przekonać, czytając Mózg armii. Więc kto w kierownictwie Ludowego Komisariatu Obrony wysławiał doświadczenie I wojny światowej? A w Sztabie Generalnym? Sprawdźcie życiorysy Watutina, Malandina, Golikowa, Wasilewskiego, Sokołowskiego, czytajcie ich dzieła i wspomnienia. Żadnych sugestii co do przywiązania do doświadczenia I wojny światowej nie było ani przed wojną, ani po niej. Można sprawdzić dowódców wewnętrznych i przygranicznych okręgów wojskowych. Ta sama sytuacja. W 1941 roku dowództwo Armii Czerwonej nawet jeżeli pamiętało o doświadczeniach I wojny światowej, to sprowadzały się one do karmienia wszy w okopach, do przykrzącej się wymiany ognia i do bezsensownych ataków na bagnety. Podczas manewrowej wojny domowej oni dokonywali wielkich spraw na czele kompanii, batalionów, szwadronów, pułków, dywizji, a nawet korpusów i armii. Więc który z nich kanonizował doświadczenie I wojny światowej? Cała propaganda Związku Radzieckiego przed 1941 rokiem była przesiąknięta duchem wojny domowej. Książki, filmy, artykuły, wiersze, piosenki o niej. Już wspominaliśmy o filmie Czapajew. Były też filmy o Kotowskim, Szczorsie, Frunzem, Parchomience, a także o Woroszyłowie, Budionnym i kilka o towarzyszu Stalinie. Jeżeli I wojnę światową pokazywano w filmach, to w najczarniejszych barwach. Podręczniki historii wojen wyraźnie dzieliły zagadnienie na dwie nierówne części: mniejszą — wszystko od faraonów do 1918 roku; większą — wojna domowa w Rosji. W Związku Radzieckim I wojnę światową poddano druzgocącej i złośliwej krytyce: nieudolni carscy generałowie, bezsensowna krwawa jatka itd. Z I wojny światowej radziecka nauka wojenna do naśladowania i przestudiowania wybrała tylko te epizody, które były wyjątkiem od reguły, które swoim charakterem były sprzeczne z duchem I wojny światowej. Wśród nich znalazła się ofensywa Brusiłowa. Brusiłow osobiście przekazywał to doświadczenie, sam wyciągał wnioski z błędów i niedociągnięć. Zrobił wyłom w ścianie, ale kto powinien był rzucić się do wyłomu? Wniosek Brusiłowa: w przyszłej wojnie trzeba mieć potężne

mobilne formacje, które mogłyby rzucić się w wyłom i wyjść na przestrzeń operacyjną. Jeżeli na początku wojny mamy możliwość wdarcia się na terytorium przeciwnika, zanim zdąży rozwinąć swoją armię i stworzy nieprzerwany front, to należy z tej możliwości skorzystać, czyli nie ociągać się, a wprowadzić do walki wszystkie swoje siły naraz. Teraz zajmijmy się „wieloma osobami w ówczesnym kierownictwie Ludowego Komisariatu Obrony i Sztabu Generalnego”, które, jak twierdzi Żukow, kanonizowały doświadczenie I wojny światowej. Kim są? Główne dowództwo Ludowego Komisariatu Obrony to komisarz ludowy, Marszałek Związku Radzieckiego S. Timoszenko, i jego zastępcy. Z komisarzem i jego zastępcami mamy jasność. Ruszamy dalej. W składzie Ludowego Komisariatu Obrony znajdowały się: Sztab Generalny, siedem Głównych Zarządów i trzynaście samodzielnych zarządów. — Najważniejsze zarządy Komisariatu: — Polityczny; — Wojsk Pancernych; — Artylerii; — Sił Powietrznych; — Obrony Przeciwlotniczej; — Wojskowo–Inżynieryjny; — Kwatermistrzostwa. Który z dowódców tych struktur mógł kanonizować doświadczenie I wojny światowej? Szef Głównego Zarządu Wojsk Pancernych, generał lejtnant J. Fiedorienko? Nie mógł. Po prostu dlatego, że podczas I wojny światowej nie było w Rosji czołgów. A więc nie było doświadczenia zastosowania wojsk pancernych. Kanonizować nie było czego. Nikt z podwładnych generała Fiedorienki nie mógł się oprzeć na tym nieistniejącym doświadczeniu. Trzeba było wymyślić coś nowego, własnego. Słusznie czy nie wymyślić — to inna kwestia. Ale jednoznacznie: musiało to być coś takiego, co nie pasowało do kanonów I wojny światowej. Być może szef Głównego Zarządu Obrony Przeciwlotniczej, generał pułkownik artylerii N. Woronow, kanonizował tamto doświadczenie? Też nie. Ponieważ on i jego podwładni nie mieli nic do kanonizowania.

Pewnie generał lejtnant P. Żygariew, szef Głównego Zarządu Sił Powietrznych, kanonizował? On też chyba nie mógł. Dlatego że siły powietrzne z 1914 roku i z 1941 roku były jak niebo i ziemia. Na początku czerwca 1941 roku Zygariew miał 79 dywizji lotniczych. A w Rosji w ciągu całej I wojny światowej nie było ani jednej. Dlatego Zygariew i jego podwładni nie mogli oglądać się na 1914 rok i tam szukać rozwiązań swoich problemów. Nie było tam rozwiązań. Generałowie lotnictwa nie mogli trzymać się tamtego doświadczenia. Nie mieli czego. Siły powietrzne w 1941 roku znajdowały się na zupełnie innym etapie rozwoju. Jak i artyleria. Również wojska inżynieryjne były zupełnie inne, zorientowane na wykonywanie zgoła innych zadań, ich struktura, uzbrojenie i sprzęt specjalny zdecydowanie różniły się od tego, co było w czasie I wojny światowej. Nawet Główny Zarząd Kwatermistrzowski pracował według innych zasad i standardów. Cały system mundurowego, żywnościowego, finansowego i reszty zaopatrzenia Armii Czerwonej różnił się od systemu istniejącego w Armii Imperium Rosyjskiego zasadniczo i z definicji. Pozostaje tylko komisarz armijny I stopnia A. Zaporożec, szef Głównego Zarządu Propagandy Politycznej. Ale jego też nie udaje się przyłapać na kanonizacji. W czasie I wojny światowej propagandą polityczną w armii rosyjskiej zajmował się duchowny. Wzywał owieczki do przelewania krwi za wiarę, cara i ojczyznę. A towarzysz Zaporożec twardo trzymał się przykazań Marksa: proletariusz nie ma ojczyzny! Naszą ojczyzną jest cały świat. I niech ktoś spróbuje zwątpić w racje jedynego właściwego... Jeżeli zejdziemy stopień niżej do samodzielnych zarządów, to i tu jest podobnie: szef zarządu zaopatrzenia w materiały pędne, generał major wojsk pancernych P. Kotów, nie mógł kanonizować doświadczenia I wojny światowej, ponieważ nie było w czasie I wojny światowej systemu scentralizowanego zaopatrywania armii w setki tysięcy ton paliw. Szef zarządu łączności, generał major wojsk łączności N. Gapicz, nie mógł kanonizować z tego samego powodu. Możecie dalej wymieniać zarządy i wydziały, a ja wam już teraz podam wynik. W 1941 roku dowództwo Armii Czerwonej stanowili ci, którzy wyrośli i awansowali w czasie wojny domowej. I jeżeli mamy oskarżać ich o

przywiązanie do starego doświadczenia, to trzeba mówić o doświadczeniu wojny domowej. A nie I wojny światowej. Pamiętnikami Żukowa zachwycają się generałowie i marszałkowie, doktorzy nauk i profesorowie. Z tego wynika wniosek, że oni: — albo nie mają nawet bladego pojęcia o tym, co prezentowała sobą I wojna światowa; — albo nie zadali sobie trudu zapoznania się z wychwalanym arcydziełem.

ROZDZIAŁ 109. O ROZRUCHU Polska przestała istnieć po 17 dniach. Operacja w Belgii i Holandii zakończyła się po 15 dniach. Operacja we Francji, przed jej kapitulacją, zakończyła się po 17 dniach. Trzy bardzo charakterystyczne liczby, które nie mogą mnie nie skłonić do przyjęcia ich jako pewnego możliwego wyznacznika przy obliczeniach naszej operacji ofensywnej1003. GENERAŁ PUŁKOWNIK WOJSK PANCERNYCH D. G. PAWŁOW, DOWÓDCA ZACHODNIEGO SPECJALNEGO OKRĘGU WOJSKOWEGO, 27 GRUDNIA 1940 ROKU

1. W początkowym okresie II wojny światowej Niemcy miażdżyły swoich przeciwników ogłuszającymi niszczycielskimi uderzeniami. Blitzkrieg to nie tylko szybka wojna. To błyskawiczne uderzenie potężnego ładunku elektrycznego, który zabija w mgnieniu oka. Cała Europa Środkowa została podbita i sparaliżowana takimi właśnie druzgocącymi uderzeniami, kiedy niespodziewanie rzucano do walki wszystkie posiadane siły olbrzymiej armii i lotnictwa. W pierwszych dwóch latach II wojny światowej Związek Radziecki znajdował się poza wielką bójką. Radzieccy generałowie i marszałkowie obserwowali ją z boku. Byli świadkami tego, jak Hitler rozgromił Polskę, Belgię, Francję oraz inne państwa. Wszyscy widzieli: Hitler zdobywa kraje jeden po drugim, nagle rzucając do walki wszystkie siły jednocześnie. Pierwszego dnia. W pierwszej godzinie. W 1939,1940 i pierwszej połowie 1941 roku radzieccy strategowie mieli dodatkową sposobność przekonania się: sierpień 1914 roku się nie powtórzy,

1003

— Nakanunie wojny. Matierialy sowieszczanija wysszego rukowo–diaszczego sostawa RKKA 23–31 diekabria 1940, Terra, Moskwa 1993, s. 255.

Niemcy nie mają już zamiaru tracić drogocennych dni i godzin na początku wojny, Niemcy zadają miażdżący śmiertelny cios w pierwszej minucie. Oto więc pytanie: Czy radzieccy generałowie przez pierwsze dwa lata II wojny światowej zdołali zrozumieć, jak działa armia Hitlera, czy nie? Odpowiedzi udziela Wybitny Dowódca wszech czasów, marszałek Związku Radzieckiego G. Żukow: „Kiedy byłem w Akademii Sztabu Generalnego, która mi podlegała, po raz kolejny mogłem się przekonać, że w przededniu wojny w katedrach wojskowych, w literaturze, planach i opracowaniach dydaktycznych słuchaczom wykładano nowoczesną teorię wojskowości, w dużym stopniu uwzględniającą doświadczenia toczącej się II wojny światowej. Studentom zaszczepiono myśl, że w obecnej epoce wojen się nie wypowiada, że agresor dąży do posiadania po swojej stronie całej przewagi niespodziewanego ataku. Przyjmowano za pewnik, że od samego początku do operacji przystąpią główne siły walczących ze sobą przeciwników z całą wynikającą z tego strategiczną i operacyjną specyfiką”1004. Żukow absolutnie wyraźnie i stanowczo przekonuje, że w 1941 roku każdy rozumiał: w przypadku wojny od pierwszej chwili nastąpi zderzenie głównych sił walczących stron. Żadnego ociągania się. Żadnej straty bezcennych godzin i minut w początkowym okresie. Pod bezpośrednią kontrolą Żukowa Akademia Sztabu Generalnego znalazła się 1 lutego 1941 roku, kiedy to przejął on obowiązki szefa Sztabu Generalnego. A zatem w powyższym wywodzie jest mowa o okresie pomiędzy 1 lutego i 21 czerwca 1941 roku. Wcześniej Akademia Żukowowi nie podlegała. Po 21 czerwca już nie miał głowy do Akademii. Ale w tym okresie mowa była nie o jakimś abstrakcyjnym zderzeniu niewiadomych armii, a wyłącznie o wojnie między Niemcami i Związkiem Radzieckim. Wówczas żadnych innych przeciwników Armia Czerwona w Europie nie miała. W Azji wojny jeszcze nie przewidywano — dywizje, korpusy i nawet całe armie w pierwszej połowie 1941 roku przerzucano z azjatyckiej części kraju do europejskiej. A więc sam Żukow doskonale rozumiał, że wojna pomiędzy Niemcami i Związkiem Radzieckim rozpocznie się od razu zderzeniem głównych sił. Rozumieli to podlegający Żukowowi dowódcy Sztabu Generalnego. I poza 1004

—

Wspomnienia i refleksje, APN, Moskwa 1969, s. 215.

murami Sztabu Generalnego ta idea była dla wszystkich zrozumiała. Rozumieli to wykładowcy Akademii, tę myśl wbijano do głów słuchaczom na wykładach i zajęciach praktycznych. Przyjmowano to jak coś oczywistego, nikt z tym nie dyskutował. Żukow osobiście sprawdzał, kontrolował i był całkowicie przekonany: w tej kwestii na wszystkich szczeblach panuje powszechne zrozumienie. A jednak...

2. A jednak 9 stron później w „najprawdziwszej książce o wojnie” Wybitny Dowódca wykonuje niespodziewany i równie zdecydowany w tył zwrot. Zmienia zdanie na wprost odmienne: „Podczas pracy nad planami operacyjnymi wiosną 1941 roku nie zostały praktycznie w ogóle wzięte pod uwagę nowe sposoby prowadzenia wojny w początkowym okresie. Ludowy Komisariat Obrony i Sztab Generalny uważały, że wojna pomiędzy tak dużymi państwami jak Niemcy i Związek Radziecki może rozpocząć się według wcześniej istniejącego schematu: główne siły zaczynają walkę po kilku dniach walk granicznych”1005. Jest to tradycyjna dwoistość myślenia Żukowa. Dialektyka marksistowska: Żukow myśli tak i owak. I jednocześnie — nie tak i nie owak. Z jednej strony Żukow, najwyższe dowództwo Armii Czerwonej i cała reszta z wykładowcami i słuchaczami Akademii włącznie doskonale rozumieli, że „od samego początku do operacji przystąpią główne siły walczących ze sobą przeciwników”. Z drugiej, Ludowy Komisariat Obrony i Sztab Generalny były zdania, że „główne siły zaczynają walkę po kilku dniach walk granicznych”. Z jednej strony, „ogólnie teoria wojny tamtych lat była na czasie”. Z drugiej, pod koniec drugiego roku wojny radzieccy strategowie nie rozumieli najprostszych kwestii, które generałowie wszystkich armii uświadomili sobie już w sierpniu 1914 roku, w pierwszym miesiącu I wojny światowej: nie trać możliwości, zabij, bo inaczej przegrasz!

1005

—

Wspomnienia i refleksje, APN, Moskwa 1969, s. 224.

Załóżmy, że jacyś łotrzykowie wycięli ze wspomnień Żukowa „najważniejsze”. Niech i tak będzie. Ale czy ktoś zmuszał Żukowa do pisania na jednej stronie jednego, a 9 stron później — czegoś zgoła innego? Czy jakiś wstecznik żądał od Żukowa dementowania samego siebie? I nie trzeba ogłaszać, że ciemnogród po śmierci wybitnego człowieka te głupoty do jego „najprawdziwszej książki” dopisał. Wszystko to pojawiło się w pierwszym wydaniu za życia Żukowa.

3. W drugim wydaniu Refleksji zniknęło kluczowe zdanie: „Przyjmowano za pewnik, że od samego początku do operacji przystąpią główne siły walczących ze sobą przeciwników z całą wynikającą z tego strategiczną i operacyjną specyfikę”. Sens został zmieniony na odwrotny. Okazuje się, że przyszli strategowie studiowali zupełnie inne scenariusze: „Kiedy byłem w Akademii Sztabu Generalnego, która mi podlegała, po raz kolejny mogłem się przekonać, że w przededniu wojny w katedrach wojskowych, w literaturze, planach i opracowaniach dydaktycznych słuchaczom wykładano nowoczesną teorię wojskowości, w dużym stopniu uwzględniającą doświadczenia toczącej się II wojny światowej. Podkreślano zacięcie i okrucieństwo walki zbrojnej, możliwość jej długotrwałego charakteru i niezbędność mobilizacji wysiłku całego narodu”1006. Z tego tekstu wypadła myśl o tym, że w obecnej epoce wojen się nie wypowiada, że agresor dąży do posiadania po swojej stronie całej przewagi niespodziewanego ataku i że od samego początku do operacji przystąpią główne siły. Zamiast tego okazuje się, że słuchaczom Akademii zaszczepiano myśl o możliwości długotrwałej wojny. Kłamstwo. Każdy czytelnik sam w dowolnym wydaniu wspomnień Żukowa może znaleźć zaprzeczenia. Całe mnóstwo. Żukow sam niejeden raz opowiadał, że nie zakładano długiej wojny. Pod koniec grudnia 1940 roku Stalin zwołał naradę naczelnego dowództwa Armii Czerwonej. Niektóre materiały narady zostały odtajnione. Po pół wieku. Niektóre zostaną 1006

— Wspomnienia i refleksje, APN, Moskwa 1975, t.l, s. 230. Nowe zdanie podkreślone przeze mnie — W.S.

odtajnione za kolejne pół wieku. A część nie zostanie odtajniona nigdy, ponieważ zniszczono ją już w październiku 1941 roku. Ale nawet to, co odtajniono, w zupełności wystarcza do pełnego zrozumienia nastrojów, które panowały w najwyższym dowództwie Armii Czerwonej. Generał pułkownik wojsk pancernych D. Pawłow uważał na przykład, że do pokonania Niemiec wystarczy 15–17 dni. Nikt, z Żukowem włącznie, nie dyskutował z Pawłowem. Więc o jakim rozruchu mowa, skoro po dwóch i pół tygodnia błyskawicznego marszu pancernego zakładano wejście do doliny Renu? À propos, towarzysz Stalin nie tylko się z tym całkowicie zgadzał, ale ze wszech miar takie opinie popierał. Miesiąc po naradzie Pawłow dostał od Stalina piątą gwiazdkę. W Armii Czerwonej było wówczas pięciu marszałków Związku Radzieckiego i trzech generałów armii. Awansując Apanasienkę i Pawłowa na generałów armii, Stalin w ten sposób zrównał ich w stopniach z Żukowem i wprowadził do dziesiątki najwyższych dowódców wojskowych Armii Czerwonej. Tak się mogło stać jedynie w przypadku, gdy Stalin w pełni podzielał i aprobował nastawienie Pawłowa na zdecydowany i szybki podbój Niemiec w krótkiej niszczycielskiej wojnie. I wszyscy byli tego zdania: „Chyba tylko w jednym wszyscy byli zgodni: jeżeli wybuchnie wojna, to będzie krótkotrwała i zakończy się całkowitą klęską wroga. Tak zostaliśmy wychowani”1007. Generał lejtnant lotnictwa L. Żołudiew mówi o „naturalnym dla każdego radzieckiego żołnierza i patrioty przekonaniu o szybkim i zdecydowanym zwycięstwie nad wrogiem”. Tak jak miliony radzieckich żołnierzy i oficerów, których w połowie czerwca 1941 roku w tajemnicy transportowano na wojnę, Żołudiew usłyszał o jej wybuchu, kiedy był w transporcie: „Trzeba się spieszyć, żeby zdążyć wziąć udział chociaż w końcowych walkach przed zniszczeniem wroga”1008. Takich deklaracji każdy może odnaleźć, ile zechce. Ale nikomu nigdzie nie uda się odnaleźć śladów przygotowań do długotrwałej wojny. Ani gazety, ani radio, ani sam Stalin, w otwartych przemówieniach czy na ściśle tajnych

1007 1008

— —

Generał armii M. Kazakow, Nad mapą minionych bitew, Warszawa 1967. Stalnaja eskadrilja, Wojenizdat, Moskwa 1972, s. 45.

naradach, nie mówili o długotrwałej wojnie. Wymyślił ją po wojnie Żukow. Albo ci, którzy pisali za niego książkę.

4. Zajmijmy się historią zagadnienia. W czasie I wojny światowej wszystkie główne państwa walczące straciły zupełnie bezprecedensową szansę na wspaniałe zwycięstwo, na szybkie, całkowite i niszczące rozgromienie wroga. Wypowiedziano wojnę, ale żaden kraj nie miał zmobilizowanej armii. Na granicach zderzyły się liniowe i osłonowe oddziały. A główne siły nie były gotowe! Droga na Paryż stała dla armii niemieckiej otworem. Twierdze Niemcy mogli ominąć, a drobne umocnienia zmieść bez zastanowienia. Niemiecka armia mogła dotrzeć do Paryża i w pierwszych tygodniach wojny, nawet w pierwszych dniach, go zająć. Problem był tylko w tym, że niemiecka armia nie została zmobilizowana. Mobilizację przeprowadzono w rekordowo krótkim czasie. Ale i tak było to 17 dni... A w tych dniach Francuzi też nie spali. Też przeprowadzili mobilizację. I oto niemiecka armia jest gotowa, ale sytuacja jest inna. Sytuacja zmieniła się kardynalnie. Stracono czas. I Rosjanie mieli równie wspaniałą szansę, i Austriacy, i Francuzi. Wszyscy mieli możliwość i wszyscy nie potrafili z niej skorzystać. I wojna światowa była krótkim okresem działań manewrowych, po którym wszystkie armie państw europejskich zostały zatrzymane przez artylerię i broń maszynową. Armie okopały się i cztery lata przesiedziały w norach, wypuszczając na siebie chmury gazów trujących, wyniszczając się nawzajem zaciekłymi, ale niepotrzebnymi atakami na bagnety, lawiną ognia artylerii. I wojna światowa — ślepy zaułek. Już jesienią 1914 roku generałowie wszystkich armii ubolewali: gdybym to pierwszego dnia miał więcej wojska pod ręką, to... Ech! Pierwszą lekcję I wojny światowej zapamiętało wielu: nie przegapić momentu! Nigdy więcej nie dopuścić do rozruchu w początkowym okresie wojny! Trzeba zrobić tak, żeby pierwszego dnia przyszłej wojny w rękach stratega znalazły się, jeżeli nie cała zmobilizowana armia (nieosiągalny ideał),

to przynajmniej wystarczające siły do zagwarantowanego przejęcia inicjatywy strategicznej.

5. Od lat 20. bolesne doświadczenie początkowego etapu I wojny światowej zostało skrupulatnie przestudiowane przez dowództwo Armii Czerwonej. Radzieccy teoretycy i praktycy strategii największą wagę przykładali właśnie do pierwszych dni i godzin przyszłej wojny. Następnym razem nie będziemy tracić czasu! Były pułkownik Sztabu Generalnego Armii Imperium Rosyjskiego Borys Michajłowicz Szaposznikow pod koniec lat 20. opublikował książkę Mózg armii. Główną ideę zreferował w trzeciej części: Nie dopuścić do rozruchu! Nie stracić bezsensownie tych najistotniejszych, pierwszych mgnień wojny! Mobilizację podzielić na dwie części. Pierwszą w tajemnicy przeprowadzić przed wojną. Wszystko, co najlepsze w kraju, jeszcze przed rozpoczęciem działań bojowych, zasłaniając się ćwiczeniami i drobnymi konfliktami granicznymi, włączyć do wojska, skoncentrować przy granicy i w pierwszej chwili dużej wojny zadać przeciwnikowi cios takiej mocy, który zdecyduje albo przynajmniej wpłynie na wynik całej kampanii. Rozwinięta przed wojną armia kadrowa powinna wtargnąć na terytorium przeciwnika i te działania będą osłaniały powszechną mobilizację. Teraz można będzie wcielić miliony i w miarę gotowości rzucić do walki nowe dywizje, korpusy i armie... Cały patos ostatniej części Mózgu armii — potajemnie zmobilizować armię i niespodziewanie rzucić do walki jej wszechogarniającą potęgę. Szaposznikow zbuntował się przeciwko jakimkolwiek próbom zaprzepaszczenia bezcennych sekund na początkowym etapie wojny. Książkę Szaposznikowa należycie ocenił Stalin. Całkowicie podzielał jego poglądy. Potwierdza to rozwój Armii Czerwonej, szczególnie od sierpnia 1939 roku. Stalin wywindował Szaposznikowa na szczyty władzy wojskowej, mianował go szefem Sztabu Generalnego i nadał stopień marszałka Związku Radzieckiego. (Po wojnie zimowej w Finlandii Stalin zdegradował Szaposznikowa do zastępcy ludowego komisarza obrony do spraw rejonów umocnionych, ale już w lipcu 1941 roku przywrócił go na stanowisko szefa Sztabu Generalnego.)

Szaposznikow przewyższał nawet innych marszałków. Stalin zrobił z niego kogoś w rodzaju osobistego doradcy do spraw wojny. I oficjalnie, i w sytuacjach prywatnych Stalin wyróżniał Szaposznikowa i okazywał mu szczególne względy. Idee Szaposznikowa podzielali wszyscy radzieccy teoretycy i praktycy wojskowi. Podkreślam — wszyscy. Podczas I wojny światowej walczące strony zaprzepaściły okazje strategiczne na tyle nieudolnie, błędy strategów były do takiego stopnia oczywiste, że dyskusja z ideami Szaposznikowa była niemożliwa i głupia. Triandafiłłow, Isserson, Krasilnikow, Mielikow, Łapczinski, Szyłowski, Wieńców i wielu innych radzieckich teoretyków wojny wyznawało te same idee, uściślając i uzupełniając się nawzajem. Te idee otwarcie drukowała komunistyczna prasa: „Szczególne znaczenie przy rozpoczęciu wojny ma zaskoczenie strategiczne, inicjatywa w inicjowaniu działań bojowych, dające olbrzymie korzyści strategiczne dla atakującego. (...) Rozpoczęcie wojny wyobrażano sobie jako niespodziewany atak ciężkiego lotnictwa bombowego z powietrza na najważniejsze ośrodki kraju, połączony z głębokim wtargnięciem wielkich zmechanizowanych lub konnych mas, wspartych działaniami lekkiego lotnictwa bojowego. Fale uderzeniowe przyszłej wojny od pierwszych jej godzin powinny rozlać się prawie na całe terytorium wrogiego kraju”1009. Czasami takie oświadczenia maskowano listkiem figowym, gadaniną, że do takich działań przygotowują się nasi podstępni wrogowie. Jednak nawet w tym krótkim fragmencie przewijają się elementy, które wskazują, że tu nie o przewrotnych wrogach mowa, a o uczciwych i czystych zamiarach Armii Czerwonej. Przeczytajmy cytat raz jeszcze. O kim tu mowa? Po I wojnie światowej nikt w Europie nie miał wielkich mas konnych. Wyjątki w latach 30. to Polska i Związek Radziecki. Ale Polska odpada, ponieważ reszta tekstu w ogóle do Polski nie pasuje. W Polsce na przykład nie było ciężkiego lotnictwa bombowego. A więc tak działać mogła tylko Armia Czerwona. Po drugie, wspomina się tu, że w pierwszych godzinach wojny uderzenia trzeba rozlać „prawie na całe terytorium wrogiego kraju”. Przy całej swej 1009

—

„Prawda”, 20 maja 1932.

potędze i przewrotności przeciwnik nie mógł poszerzyć uderzeń na cały Związek Radziecki. A Związek Radziecki mógł. Zresztą znacznie częściej podobne traktaty drukowano bez jakichkolwiek listków figowych: „Nasza obrona to atak. Armia Czerwona ani godziny nie pozostanie na granicy, nie będzie dreptać w miejscu, a stalową lawiną ruszy na terytorium podżegaczy wojennych. (...) Wróg nie zdoła przekroczyć radzieckiej granicy. (...) Nasza Armia Czerwona uprzedzi go. (...) Nie będziemy czekać na jego uderzenie, a sami całą mocą naszej potęgi pierwsi zadamy wrogowi niszczycielski cios”1010. I w książkach było o tym samym, i w filmach. Oto czerwony hrabia Aleksiej Tołstoj pisze ulubioną powieść Stalina, Związek pięciu: „Prawo historii to prawo wojny. Ten, który nie atakuje, zadając śmiertelne uderzenia, ginie. Ten, który czeka, aż go zaatakują, ginie. Ten, który nie wyprzeda przeciwnika w planach wojennych, ginie. (...) Nawet dzieci wiedzą, że w ślad za wojną ciągnie rewolucja”. Za takie powieści towarzysz Stalin uhonorował czerwonego hrabiego najwyższym zaszczytem — został on osobistym biografem Stalina. Takimi deklaracjami były przepełnione radzieckie gazety. Tylko takie hasła wykrzykiwano z każdej trybuny. Przecież to propaganda... Być może w dostępnej prasie mówiono jedno, a w tajnych dokumentach co innego? Nie. I w tajnych dokumentach to samo. I w ściśle tajnych. Od roku 1918 do samego 1941. W akademiach wojskowych właśnie to wykładano. I tylko to. I w radzieckich sztabach pracowano tylko nad takimi planami. Już 20 kwietnia 1932 roku Rewolucyjna Rada Wojskowa ZSRR po wysłuchaniu sprawozdania szefa Sztabu Armii Czerwonej A. Jegorowa, przyszłego marszałka Związku Radzieckiego, postanowiła, że kamuflowanie mobilizacji będzie realizowane metodą wkroczenia na terytorium wroga. Główna idea sprawozdania: nie dać przeciwnikowi możliwości zmobilizowania własnej armii, uderzyć go wtedy, kiedy jeszcze nie przygotował się do walki, czyli atakujemy pierwsi.

1010

—

„Krasnaja zwiezda”, 17 listopada 1938.

Oto oficjalna Instrukcja głębokiej operacji, wydana w 1935 roku: „Zaskoczenie polega na wyborze czasu, środków i sposobów działań bojowych, które pozwalają na zadanie ciosu wtedy, kiedy przeciwnik jest najmniej przygotowany do jego odparcia, i w ten sposób paraliżuje się jego wolę do zorganizowanego oporu. Zaskoczenie uzyskuje się przez wyprzedzenie przeciwnika w zadaniu uderzenia (...)”. W 1940 roku ukazała się książka kombryga G. Issersona Nowe formy walki. Główna idea książki: „Ważne jest to, żeby efekt zaskoczenia był odpowiednio oszałamiający, żeby przeciwnik został pozbawiony materialnych możliwości zorganizowania obrony. Innymi słowy, rozpoczęcie wojny powinno mieć charakter ogłuszającego przytłaczającego uderzenia”. Tego samego roku, pod koniec grudnia, odbyła się narada dowództwa naczelnego Armii Czerwonej. Rozmawiano tam tylko o błyskawicznym niszczycielskim natarciu. Na przykład szef sztabu Bałtyckiego Specjalnego Okręgu Wojskowego, generał lejtnant P. Klonów, który wystąpił jako pierwszy po Żukowie, mówił nie o zwyczajnych operacjach zaczepnych, ale o operacjach szczególnego rodzaju: „Będą to operacje okresu początkowego, kiedy armie przeciwnika nie zakończyły jeszcze koncentracji i nie są gotowe do rozwinięcia. To operacje zaczepne do rozwiązywania całego szeregu zadań specjalnych. (...) To oddziaływanie poprzez potężne lotnicze i być może zmechanizowane siły, póki przeciwnik nie przygotował się do zdecydowanych działań. (...) Oddziałów zmechanizowanych trzeba będzie użyć samodzielnie, bez względu nawet na obecność dużych obiektów inżynieryjnych, i one wykonają zadania natarcia na terytorium wroga”1011. Szef Głównego Zarządu Sił Powietrznych Armii Czerwonej, generał lejtnant P. Ryczagow, przeczytał raport Siły powietrzne w operacji ofensywnej i w walce o panowanie w powietrzu. Kluczowa idea: „Najlepszym sposobem na zniszczenie lotnictwa na lądzie jest równoczesne uderzenie w dużą liczbę lotnisk, na których przypuszczalnie stacjonują samoloty przeciwnika”1012. W tym samym czasie odbyła się ściśle tajna narada dowództwa marynarki. Przemawiał pierwszy zastępca ludowego komisarza marynarki 1011

— Nakanunie wojny. Matieriały sowieszczanija wysszego rukowodiaszczego sostawa RKKA 23–31 diekabria 1940, Terra, Moskwa 1993, s. 153–154. 1012 — Ibidem, s. 177.

wojennej, admirał I. Isakow. W naszej historii tylko trzy osoby otrzymały stopnie admirała Marynarki Związku Radzieckiego. Isakow jest jednym z tych, kto miał taki stopień uzyskać trochę później. Jego credo: „Zwycięża ten, kto wyprzedza... bić przeciwnika, starając się wyprzedzić; nie oglądając się na stare doktryny i umowy”1013. To à propos kwestii, jak towarzysz Stalin i jego marszałkowie, generałowie i admirałowie zamierzali dalej odnosić się do paktu o nieagresji z Niemcami. To samo mówił też Stalin. W kwietniu 1940 roku w KC RKP(b) zebrał najwyższe dowództwo i ogłosił: Powinno być zaskoczenie! To nie są słowa dla propagandy. To nie jest dla uszu wroga. To w swoim kręgu, w najwyższej tajemnicy. Materiały tej narady zostały odtajnione dopiero po 59 latach, tylko dlatego, że Związek Radziecki zgnił i się rozpadł.

6. O wszystkim, o czym mówili na ściśle tajnych naradach nasi przywódcy, generałowie, admirałowie i marszałkowie, czytałem w dzieciństwie u swojego ulubionego pisarza, A. Tołstoja. Tylko u czerwonego hrabiego słowa o niespodziewanym ataku wypowiadali źli ludzie, którzy chcieli zdobyć władzę nad całym światem, a na tajnych naradach te same słowa wypowiadali nasi dobrzy radzieccy ludzie, którzy chcieli zdobyć władzę nad całym światem. W „Prawdzie” wyznania o niespodziewanym ataku, o rozpoczęciu wojny bez oficjalnego wypowiedzenia były niby abstrakcyjne, dotyczące wszystkich państw świata, tak jakby na całym świecie był taki zwyczaj. A w tajnych dokumentach dotyczyło to wyłącznie działań Armii Czerwonej: prawdopodobieństwo niespodziewanego ataku na nas jest wykluczone, ale nasz niespodziewany atak na przeciwnika uważany był za jedyny możliwy wariant rozpoczęcia bliskiej i nieuniknionej wojny. Niektórzy historycy wciąż jeszcze czekają na otwarcie przed nimi drzwi archiwów. Radzę nie spodziewać się tego świetlanego dnia — w magazynie „Wojna i rewolucja”, który ukazywał się od początku lat 20. XX wieku, jest pod dostatkiem materiałów do zrozumienia przyczyn wojny, jej przebiegu i zakończenia. Przecież u nas, jak i u Hitlera: wszystko, co znajdowało się w 1013

—

Centralne Archiwum Wojskowe Federacji Rosyjskiej, rejestr 1, teczka 40243, karty 44.

tajnych dyrektywach z 1941 roku, wcześniej wykrzykiwano dźwięcznie z każdego słupa i każdego dachu, pisano na każdym murze, drukowano otwarcie, powielano w milionowych nakładach i zrzucano do tłumu z przelatujących samolotów... I oto były zastępca szefa KGB, generał armii F. Bobków, oznajmia: Wszystko, do czego przygotowywano się w Związku Radzieckim, robiono na wszelki wypadek! „Każdy Sztab Generalny może i powinien opracować najróżnorodniejsze warianty działań bojowych”1014. Takie oświadczenie, obywatelu naczelniku, byłoby bardzo przekonujące. Pod warunkiem... Gdyby w Związku Radzieckim istniały te różne warianty. Na przykład gdyby opracowano plan obrony kraju. Gdyby w noc na 22 czerwca 1941 roku wprowadzono go do realizacji. Gdyby 22 czerwca Armia Czerwona odparła przeciwnika mniej więcej tak, jak odparła niemiecką ofensywę na Łuku Kurskim dwa lata później. Tylko wówczas, obywatelu naczelniku, można by było powiedzieć: Opracowano plany odparcia agresji, a oprócz nich na wszelki wypadek były jeszcze i „najróżnorodniejsze warianty działań bojowych”. Ale w Związku Radzieckim żadnej różnorodności nie zaobserwowano. Na wszelki wypadek opracowano tylko szczegółowy plan podboju Europy. Żadnych innych planów jak dotąd nikt nie odnalazł. A teraz, obywatelu generale, przekartkujcie pamiętniki Żukowa, wszystkie 13 wydań, i spróbujcie odszukać wzmiankę, że 22 czerwca 1941 roku Żukow żądał od Stalina zgody na realizowanie planu wojny. Nie ma tego. Kopcie, nie znajdziecie! Spróbujcie odszukać wzmiankę, że Żukow wydał rozkaz dowódcom wszystkich szczebli otworzyć „Czerwone koperty”. I tego nie ma. Nie było co realizować — w sejfach dowódców nie znalazły się „najróżnorodniejsze warianty działań bojowych”. Żukow o tym wiedział, dlatego nie żądał od Stalina zgody na realizację wcześniej opracowanych planów.

1014

—

„Krasnaja zwiezda”, 10 marca 2005.

7. Żukow ogłosił, że całe naczelne dowództwo Armii Czerwonej (oprócz niego) składało się z idiotów. Po dwóch latach II wojny światowej nie potrafili nawet zastosować doświadczeń początkowego okresu I wojny światowej. To szczodry dar dla światłych zagranicznych pismaków. Należycie to ocenili i napisali na okładce arcydzieła Żukowa: „Największy dokument epoki!” Z dzieła Żukowa wynika, że rosyjskie półgłówki i w 1941 roku nie zrozumiały tego, co stało się dla wszystkich jasne już w sierpniu 1914 roku. To wyznanie Żukowa zachodni pismacy powtarzają z uczuciem głębokiej satysfakcji. Delektują się: Spójrzcie, jakich głupich strategów miał Stalin. Jasne, że nie planowali żadnej napaści! Przy ich zacofaniu! Do niczego się nie nadają! Jaka napaść, skoro Armia Czerwona uczepiła się przestarzałych poglądów, jak ślepy chwyta się ściany! I opłaceni za granicą przyjaciele wtórują: skoro sam Żukow twierdzi, że Rosjanie do niczego się nie nadają, to znaczy, że tak właśnie było. Ich niedorozwinięci strategowie myśleli, że wojna z Niemcami zacznie się według tego samego schematu, co I wojna światowa. Byli zakładnikami przestarzałych koncepcji, poglądów i opinii. Śmieje się z nas cały świat. W 1914 roku stracono czas nie dlatego, że generałowie byli głupi. Po prostu nie mieli pod ręką wystarczającej ilości wojsk. A przecież w 1941 roku wszystko wyglądało inaczej. Niemiecka armia była całkowicie zmobilizowana i jej tyły zostały rozwinięte. Wiedział o tym radziecki Sztab Generalny. Ta wiedza jest poparta dokumentami. Czyż, dziwi się zachodni czytelnik, ci rosyjscy głupcy myśleli, że całkowicie zmobilizowana i rozwinięta niemiecka armia zada najpierw cios małym palcem, potem paluszkiem wskazującym, a później liściem w twarz? Właśnie w takim świetle Żukow przedstawia kierownictwo Związku Radzieckiego: siedziały jakieś błazny w kierownictwie, wierzyły, że nie wszystkie niemieckie dywizje ruszą pancerną pięścią, a wypuszczą na początek po jednym plutonie z każdej dywizji. A później po jednej kompanii... Ale też Armia Czerwona z 1941 roku prezentowała sobą określoną siłę. Najlepsze studium armii rosyjskiej w I wojnie światowej przeprowadził moim zdaniem generał N. Gołowin — Wojennyje usilija Rossiji w mirowoj

wojnie1015. A więc jesienią 1914 roku armia rosyjska po zakończeniu mobilizacji liczyła do 4,7 miliona żołnierzy i oficerów. Stalin, dysponując praktycznie taką samą liczbą mieszkańców jak car Mikołaj, 21 czerwca 1941 roku przed rozpoczęciem oficjalnej mobilizacji miał w gotowości 5,7 miliona żołnierzy i dowódców1016. Oficjalnie. Bez wojsk NKWD i NKGB. W rzeczywistości żołnierzy w armii Stalina było więcej. Olbrzymie masy radzieckich wojsk zostały maksymalnie wysunięte do granic. Widzieliśmy to już na przykładzie Brześcia. Każdy może nazbierać takich przykładów pod dostatkiem. Cudzoziemcy czytają Żukowa. Dziwią się: jacy naiwni są ci Rosjanie. W Brześciu mieli trzy dywizje z pancerną włącznie. Czy myśleli, że na początku wojny będzie walczyć po 10–15 osób z każdej dywizji, a reszta będzie opalać się na słoneczku? Ale właśnie tak ukazuje nas Żukow. W sierpniu 1914 roku lotnictwo wojskowe nie odgrywało żadnej istotnej roli. A w II wojnie światowej miało rolę pierwszoplanową: kto panuje w powietrzu, ten panuje na lądzie. W ciągu pierwszych dwóch lat II wojny światowej Nemcy pokonały Polskę, Belgię, Holandię, Danię, Norwegię, Francję, Grecję, Jugosławię, brytyjską armię na kontynencie. I wszędzie według tego samego scenariusza: nagły atak na lotniska. A Żukow ukazuje nam obraz: w Ludowym Komisariacie Obrony i Sztabie Generalnym siedziały błazny, które myślały, że najpierw nadleci jeden niemiecki samolot, zrzuci bomby, odleci. Potem — dwa. Następnego dnia — pięć. I dopiero po kilku dniach rozpoczną działania główne siły lotnictwa. Jak zawsze sam Żukow pozostał z boku. Osobiście nie opowiada o swoim poglądach na początek wojny. A otaczający Żukowa marszałkowie i generałowie, jeżeli wierzyć w jego bujdy, właśnie tak sobie wyobrażali początek wojny. Opłacani zagraniczni poplecznicy bardzo lubią zachwycać się sobą na tle naszej głupoty. Szczególnie ich cieszy, że do strategicznego niedorozwoju Armii Czerwonej przyznaje się sam Najwybitniejszy Strateg Wszech Czasów.

1015 1016

— —

TOI, Paryż 1939. „Krasnaja zwiezda”, 20 czerwca 2000.

ROZDZIAŁ 110. O ODPOWIEDZIALNOŚCI OSOBISTEJ Za planowanie strategiczne, organizowanie dowództwa armią odpowiada przede wszystkim Sztab Generalny, jego szef, ale teraz o tym nie lubi się wspominać. Teraz oczywiście, łatwo jest zwalić wszystko na Stalina, Timoszenkę, Budionnego i Woroszyłowa1017. ADMIRAŁ MARYNARKI ZWIĄZKU RADZIECKIEGO M. KUZNIECOW

1. Oto, na co należy zwrócić uwagę. Żukow powiedział, że w Armii Czerwonej problem początkowego okresu wojny został zrozumiany właściwie. Podkreślił, że sam go dobrze zrozumiał i osobiście się przekonał, że nie tylko generałowie i oficerowie Sztabu Generalnego wszystko dokładnie zrozumieli, ale że przyszłe pokolenia strategów są na dobrej drodze. Żukow osobiście odwiedzał Akademię Sztabu Generalnego, miał dodatkową okazję jeszcze raz się przekonać, że i tam wszystko jest jak należy. Profesorowie i wykładowcy są na poziomie, szkolą przyszłe pokolenie oficerów i generałów Sztabu Generalnego, uwzględniając najbardziej aktualne doświadczenia już trwającej II wojny światowej. Kilka stron dalej Żukow zmienił zdanie na przeciwstawne. Opowiedział o wołającym o pomstę do nieba niezrozumieniu przez naszych strategów tego samego problemu. I nie chodzi o wykładowców i słuchaczy akademii — najwyżsi dowódcy wojskowi w Ludowym Komisariacie Obrony i Sztabie Generalnym, ci, którzy zmieniali plany wojny, nie pojęli najprostszych podstaw. Nie przyswoili sobie najprostszych rzeczy. Żukow zademonstrował całemu światu straszny niedorozwój radzieckiej nauki wojskowej i sztuki wojennej... „Podczas zmiany planów operacyjnych wiosną 1941 roku nie zostały praktycznie w ogóle wzięte pod uwagę...” Jacyś 1017

—

„Krasnaja zwiezda”, 24 lipca 2004.

niezidentyfikowani ludzie bez nazwisk, stopni i rang wiosną 1941 roku zmieniali plany Sztabu Generalnego... Ci nieznani głupcy nie uwzględnili najważniejszego... Uważali, idioci, że wojna zacznie się od wzajemnych wyzwisk, potem zejdą się w polu pogański wojownik z naszym Pierieswietem1018, później — dziesięć na dziesięciu, sto na stu, a dopiero potem, po kilku tygodniach albo i za miesiąc czy dwa, do walki stopniowo wkroczą główne siły. „Ludowy Komisariat Obrony i Sztab Generalny uważały...” Nie interesuje nas, co uważały bezosobowy komisariat i równie bezosobowy Sztab Generalny. Kto dokładnie te plany zmieniał? Więcej szczegółów! Ale nie ma w tekście Żukowa pewności. Żukow kręci się jak kwiat w przerębli: ani tu, ani tam. Plany zmieniano wiosną 1941 roku. Wówczas szefem Sztabu Generalnego był Żukow. Mógłby się przyznać: Nie rozumiałem, nie wziąłem pod uwagę, nie skojarzyłem, nie dopatrzyłem się, nie domyśliłem się, nie wpadłem. Ale nie ma tego. Ktoś jest winny, ale nie szef Sztabu Generalnego, którego główne zadanie to tworzenie planów wojny.

2. W Sztabie Generalnym są tysiące ludzi. I dokładnie tyle samo opinii i pomysłów. Nawet więcej. Ponieważ jedna osoba może mieć różne zdania na tę samą kwestię. Te opinie są omawiane, precyzowane, konkretyzują się w pewne idee, plany i projekty. Szef Sztabu Generalnego wysłuchuje rad i opinii swoich podwładnych — kierowników zarządów, wydziałów i oddziałów. Pewne rady i opinie odrzuca i neguje, inne przyjmuje w części lub w całości. Ale szef Sztabu Generalnego nie może i nie powinien dystansować się od zdania Sztabu Generalnego. Nie ma prawa powiedzieć: Ci głupcy w Sztabie Generalnym nic nie rozumieją. Sztab Generalny nie może mieć jednego zdania, a szef Sztabu — innego. Jeżeli tak się stało, to szef Sztabu Generalnego albo powinien się zgodzić i uznać przewagę zbiorowej mądrości Mózgu Armii, albo musi narzucić mu 1018

— Aleksander Pierieswiet — legendarny mnich–rycerz, który brał udział w bitwie na Kubkowym Polu i zginął w pojedynku z tatarskim wojownikiem Czełubiejem (przyp. tłum.)

swą wolę, wykryć nosicieli błędnych opinii i tendencji, rozgromić ich teorie i zrzucić ze stołków, żeby nie przeszkadzali w pracy. Albo dowodzisz zespołem, kierujesz jego pracą i w pełni odpowiadasz za wyniki, albo odejdź z pracy i nie zajmuj cudzego miejsca. Spróbujmy w myślach zmniejszyć sytuację tysiąckrotnie. Oto młody porucznik przygotowuje do walki pluton. Mogą pojawić się dwie sytuacje: — ocenił sytuację, podjął decyzję i wydał rozkaz, zgodnie z którym walczy pluton; — albo zahartowani przez wojnę sierżanci podpowiedzieli młokosowi, że nie można tak walczyć, jak go w szkole uczono — zmarnujesz pluton, nie wykonasz zadania, pójdziesz pod sąd... jeżeli z walki wyjdziesz cało. Porucznik ma wybór: — albo stawia na swoim; — albo ruszy głową i zgadza się z bardziej doświadczonymi podwładnymi. Nie przekazuje im dowodzenia. W żadnym wypadku. Po prostu wysłuchał ich zdania, ocenił je, zgodził się, a teraz dowodzi podległym mu oddziałem w swoim imieniu. I nie ma tu nic nagannego. Właściwie tak trzeba działać: nie wypowiadać swojej opinii, póki nie wysłuchasz podwładnych. A po wysłuchaniu rozważ i doceń mądrość podwładnych, ogłaszając: A przecież myślimy podobnie — właśnie to chciałem zaproponować. Ale niemożliwa jest sytuacja, kiedy głupi pluton walczy według swojego planu, a mądry porucznik — swojego. A po klęsce jeszcze będzie się śmiał ze swoich sierżantów: Co za idioci. A przecież właśnie tak opisuje sytuację szef Sztabu Generalnego G. Żukow: Jacyś głupcy, którymi kierował, nie rozumieli istoty wojny i sporządzili nie takie plany... Głupi Sztab Generalny bez steru i żagli tworzył idiotyczne plany, a mądry szef Sztabu Generalnego chadzał własnymi ścieżkami i naśmiewał się z głupków, nie pochwalając ich miernej pracy i do niej się nie wtrącając. Przejdźmy teraz na inny poziom. Wyobraźmy sobie, że główny konstruktor bombowców, na przykład Andriej Mikołajewicz Tupolew, po katastrofie publicznie ogłosił: Rozumiałem wszystko, ale w moim biurze konstrukcyjnym pojawiły się jakieś typy nieznane mi z nazwiska, są ciemni

jak tabaka w rogu w aerodynamice, silnikach, systemach sterowania, dlatego zmajstrowali nie wiadomo co — tu jest przyczyna. Pytanie: A gdzie ty byłeś? Jasne, że Andriej Mikołajewicz Tupolew nigdy nie zniżyłby się do czegoś takiego, nie wygadywałby takich głupot. Samolot był jego i to on osobiście odpowiadał za wszystkie upadki i wzloty. Chwała i hańba, wielkie zaszczyty i wielka zniewaga — to wszystko jemu się należy. A Żukow proszę bardzo: Ktoś w Sztabie Generalnym sporządził nie takie plany.

3. Do pracy nad najważniejszymi planami z tysięcy oficerów Sztabu Generalnego dopuszczano tylko kilka osób. W 1941 roku najważniejsze dokumenty Sztabu Generalnego ręcznie pisali generałowie majorowie A. Anisow i A. Wasilewski. Ani maszynistek, ani stenografistek, ani kreślarzy, ani szyfrantów nie było nawet w pobliżu. Do tych planów oprócz dwóch wykonawców dopuszczono generała lejtnanta G. Małandina — szefa Zarządu Operacyjnego Sztabu Generalnego, generała lejtnanta N. Watutina — pierwszego zastępcę szefa Sztabu Generalnego i samego Żukowa jako szefa Sztabu. To wszystko. Pięciu wspaniałych. Jak pięć palców u jednej ręki. Cała praca — pod osobistym kierownictwem Żukowa. On był głównym konstruktorem. Watutina i Małandina Żukow sam przyprowadził za sobą do Sztabu Generalnego, a Wasilewskiego i Anisowa mógł w każdej chwili zamienić na jakiegoś innego generała czy pułkownika, którzy jego zdaniem mogli sprostać wyznaczonemu zadaniu. W najbardziej odpowiedzialnych przypadkach, przy opracowaniu najważniejszych planów strategicznych, z linii podporządkowania wypadali generałowie Watutin i Małandin. Grono wtajemniczonych zawężało się do dwóch osób. Wykonawca Anisow, dowódca Żukow. Wykonawca Wasilewski, dowódca Żukow. I skoro wykonawcy ni cholery nie rozumieli, dlaczego genialny dowódca nie wymienił ich na takich, co rozumieją? Nawet spośród wykładowców czy nawet słuchaczy Akademii Sztabu Generalnego, gdzie jak przekonuje Żukow,

panowała absolutna jasność w kwestiach charakteru początkowego okresu przyszłej wojny. A Wasilewskiego i Anisowa, skoro nie rozumieli istoty współczesnej wojny, należało zdecydowanie wyrzucić do Alma Mater. Żeby rozumu nabrali.

4. Kiedy mówi się o zwycięstwach, to u Żukowa dwie osoby wszystkie plany tworzą. On osobiście. I Wasilewski. Stoją nad mapą, dyskutują. Ale najczęściej on wszystko robił sam, nawet bez Wasilewskiego. Rzuci wzrokiem na mapę, przejrzy podstępne plany nieprzyjaciela i ma gotowy plan. I żadne tysiące generałów i oficerów nie brały w tym udziału. Żadne wydziały, oddziały i zarządy. A w pierwszej połowie 1941 roku było inaczej: Ludowy Komisariat Obrony i Sztab Generalny błędnie uważały... Teraz raz jeszcze przypomnijmy relacje Żukowa o grach strategicznych na mapach w styczniu 1941 roku. Żukow, według jego słów, walczył za Niemców i zadał pierwsze ciosy bez jakiegokolwiek ociągania. Ósmego dnia operacji na mapach Żukow przejrzał plany Hitlera i jego generałów, rzekomo zniszczył kilka armii I Rzutu Strategicznego Armii Czerwonej i wyszedł do Baranowicz na tyły Frontu Zachodniego. Gdyby kierujący grą strategiczną sztucznie nie zwalniali tempa jego niedającego się powstrzymać marszu, Żukow rozgromiłby Front Zachodni jeszcze szybciej. Uwierzmy w tę opowieść: Wybitny Strateg absolutnie słusznie przewidział, że w pierwszych godzinach i minutach wojny Niemcy rzucą do walki główne siły. I oto Stalin, zachwycony talentem Żukowa, wyznacza Wybitnego Stratega na stanowisko szefa Sztabu Generalnego z zadaniem przygotowania planów odparcia agresji, którą Żukow przewidział w detalach. Z tej opowieści nieubłaganie wynika, że Żukow nie tylko wszystko dobrze rozumiał, ale zdołał przekonać Stalina: Żadnego ociągania się na początku wojny nie będzie, Niemcy w kilka dni zmiażdżą Front Zachodni. Oto sytuacja:

— Żukow (gdyby mu wierzyć) dobrze rozumiał, że niemiecka armia wykona główne uderzenie od razu całą potęgą bez żadnej uwertury; — Żukow niezwykle dokładnie określił kierunek głównego uderzenia Niemców; — wśród sojuszników i patronów Żukowa był sam Stalin; — wśród jego dowódców był stary towarzysz broni, marszałek Timoszenko, z którym nigdy nie było różnicy zdań; — pomagają mu ci, których sam wybrał; — osoby nieupoważnione, nawet w stopniach marszałków Związku Radzieckiego i na stanowiskach zastępców ludowego komisarza obrony, nie zostały dopuszczone do pracy nad planami, czyli nie mogły zakłócić owocnej pracy Wybitnego Stratega. I po tym wszystkim nie było planów obrony kraju w Sztabie Generalnym. Żadnych. I w poniższych sztabach też. A winne są jakieś nieznane typki, które ślepo kanonizowały doświadczenie I wojny światowej, oczekiwały ospałych działań Niemców w pierwszym okresie wojny, nie miały poparcia Stalina, nie były dopuszczone do opracowania planów wojny.

5. Podłość pamiętników Żukowa z biegiem lat przybiera na sile. Przepraszam, ale muszę jeszcze raz powtórzyć to, co znalazło się w pierwszym wydaniu: „Podczas zmiany planów operacyjnych wiosną 1941 roku nie zostały praktycznie w ogóle wzięte pod uwagę nowe sposoby prowadzenia wojny w początkowym okresie. Ludowy Komisariat Obrony i Sztab Generalny uważały, że wojna pomiędzy tak dużymi państwami jak Niemcy i Związek Radziecki może rozpocząć się według wcześniej istniejącego schematu: główne siły zaczynają walkę po kilku dniach walk granicznych”1019. A oto, co się stało w drugim i kolejnych. Czytajcie uważnie: „Podczas zmiany planów operacyjnych wiosną 1941 roku nie zostały praktycznie w ogóle wzięte pod uwagę nowe sposoby prowadzenia wojny w 1019

—

Wspomnienia i refleksje, APN, Moskwa 1969, s. 224.

początkowym okresie. Ludowy komisarz obrony i Sztab Generalny uważali, że wojna pomiędzy tak dużymi państwami jak Niemcy i Związek Radziecki może rozpocząć się według wcześniej istniejącego schematu: główne siły zaczynają walkę po kilku dniach walk granicznych”1020. Porównajcie! Wychwyciliście różnicę?! Oceniliście ją?! Diabeł tkwi w szczegółach! Zwracajcie uwagę na szczegóły! Patrzcie uważnie na ręce! Nie przegapcie diabła! Tekst drugiego fragmentu został kardynalnie przerobiony! Wyrwano z niego parę liter! Było: Ludowy Komisariat Obrony, czyli wielotysięczna struktura. Jest: Ludowy komisarz obrony, czyli jedna osoba. Gdyby Żukow posiadał chociaż krztynę przyzwoitości, to napisałby: Przyznaję się, że nie znałem się na strategii, dlatego przy zmianie planów wiosną 1941 roku namieszałem. Ale przyzwoitość nie należy do cnót Żukowa, dlatego w pierwszym wydaniu wina za całkowity brak planów została po bratersku podzielona między dwie struktury. W kategorii winnych znalazły się dwa olbrzymie zespoły — Ludowy Komisariat Obrony i Sztab Generalny. Bez wskazania personaliów. Bez personalnego rozdzielania batów. Ale już w drugim wydaniu okazało się, że: — w całym Ludowym Komisariacie Obrony winna była tylko jedna konkretna osoba — komisarz ludowy, czyli marszałek Związku Radzieckiego S. Timoszenko; — a w Sztabie Generalnym konkretnych winnych nie znaleziono — wszyscy są winni. W Ludowym Komisariacie Obrony, u marszałka Timoszenki, odpowiedzialność jest personalna i osobista, a w Sztabie Generalnym u generała armii Żukowa — grupowa i bezosobowa. W tym układzie dla siebie miejsca Genialny Strateg nie pozostawił.

6. Brak planów obronnych państwa nie jest niedbalstwem i pomyłką. To jest szczególnie ciężkie przestępstwo wobec państwa. To sprzeniewierzenie się 1020

—

Wspomnienia i refleksje, APN, Moskwa 1975, t. 1, s. 319.

swojej armii, narodowi, Ojczyźnie, obowiązkowi żołnierskiemu i przysiędze. To zdrada. I oto Wybitny Strateg wskazuje brudnym paluchem na swojego dowódcę, na swojego towarzysza broni — to ludowy komisarz obrony osobiście jest wszystkiemu winien! Jego należy pociągnąć do odpowiedzialności! A u mnie w Sztabie Generalnym odpowiedzialni są wszyscy, z kreślarzami, szyfrantami, maszynistkami, ochroniarzami, palaczami i sprzątaczkami włącznie. Podłość polega na tym, że ludowy komisarz obrony ma olbrzymi zakres obowiązków, od onuc w dywizjach na Dalekim Wschodzie do opracowania i przyjęcia na uzbrojenie najnowszych modeli broni, od dyscypliny korpusu oficerskiego w syberyjskich garnizonach do zamówień przemysłowych nowego asortymentu amunicji, od wychowania politycznego do nowego regulaminu służby, od zaopatrzenia w konie dywizji kawalerii górskiej do zapewnienia mieszkań emerytom wojskowym, od sprawozdania finansowego za poprzedni kwartał do planów perspektywicznych rozwoju sił zbrojnych. Za plany wojny też jest odpowiedzialny. Ale to jest jeden z wielu jego obowiązków. A szef Sztabu Generalnego odpowiada właśnie za nie — za plany. Przygotowuje je dla komisarza obrony. I jeżeli ludowy komisarz obrony jest winny, to niech sam o sobie pisze. A szef Sztabu Generalnego niech odpowiada sam za siebie. Gdyby Żukow był przyzwoitym człowiekiem, to jako szef Sztabu Generalnego powinien przyznać się do winy za brak planów obrony kraju, a co za tym idzie, również do winy za klęskę Armii Czerwonej latem 1941 roku i przegraną Związku Radzieckiego w II wojnie światowej. Gdyby Żukow był drobnym łajdakiem trzeciego sortu, to podzieliłby odpowiedzialność: Winni jesteśmy ja i ludowy komisarz obrony... Gdyby Żukow był łajdakiem drugiego sortu, to ludowego komisarza obrony wypchnąłby przed siebie: Obaj jesteśmy winni, głównie on, a ja w jakimś stopniu. Gdyby Żukow był łajdakiem pierwszego sortu, to (jak w pierwszym wydaniu swoich pamiętników) uciekłby przed osobistą odpowiedzialnością i schowałby się za ogromne zespoły Ludowego Komisariatu Obrony i Sztabu Generalnego: Ci głupcy niczego nie rozumieli...

Ale od drugiego wydania ze stron sączy się bezgraniczna bezczelność i podłość Żukowa. W Ludowym Komisariacie Obrony nie uznaje żadnej odpowiedzialności grupowej. Winna jest jedna konkretna osoba — marszałek Timoszenko. A w Sztabie Generalnym winny jest ktoś mglisty, kto nie ma ani nazwiska, ani stopnia, nie ma nic wspólnego z Wybitnym Dowódcą Wszech Czasów. Za brak planów wojny winę ponoszą wszyscy. Oprócz głównego planisty.

ROZDZIAŁ 111. SOCJALIZM W JEDNYM KRAJU? ZSRR znajduje się w kapitalistycznym otoczeniu. Zderzenie między światem socjalizmu i kapitalizmu jest nieuniknione. (...) Leninizm uczy, że kraj socjalistyczny, wykorzystując sprzyjającą sytuację międzynarodową, powinien i musi przejąć inicjatywę ofensywnych działań wojennych przeciwko kapitalistycznemu otoczeniu w celu poszerzenia frontu socjalizmu. (...) W tych warunkach hasło Lenina „na obcej ziemi bronić własnej” może w każdej chwili zmienić się w działania praktyczne1021. DYREKTYWA GŁÓWNEGO ZARZĄDU PROPAGANDY POLITYCZNEJ ARMII CZERWONEJ 15 MAJA 1941. Świat socjalizmu rozrzucił swe komórki rakowe po całym świecie, obdarowując ZSRR dziesięcioleciami wyniszczającej „pomocy”. Ostatnie trzydzieści lat władzy sowieckiej to w istocie klasyczne uosobienie polityki „mrożonego gówna”, podtrzymywania i konserwacji niezdolnego do życia systemu kosztem przerażającego marnotrawienia majątku narodowego Rosji1022.

1. W kapitalizmie człowiek eksploatuje człowieka. A w socjalizmie — odwrotnie. Przez tysiące lat ludzie marzyli o równości, braterstwie i szczęściu. Ale próby urzeczywistnienia tych marzeń, nie wiadomo dlaczego, zawsze kończyły się spustoszeniem, powszechnym szaleństwem i zdziczeniem, rozpasaniem tłumu, wielką krwią, triumfem łajdaków. W 1917 roku w drogę poszukiwania szczęścia dla wszystkich wyruszyła Rosja. 1021

— Rosyjskie Centrum Przechowywania i Badania Dokumentów Historii Najnowszej, dział 88, rejestr 1, teczka 898, karta 21. 1022 — „Litieraturnaja gazieta”, 20 listopada 1996.

Problem polega na tym, że na tej drodze, jak na oblodzonej górze, nie można się zatrzymać. Pędzi się do końca. Do powszechnego szczęścia. Przywódcy socjalistycznego zamachu Lenin i Trocki bardzo wyraźnie rozumieli, całkiem pewnie i kategorycznie oświadczali, że nie można zbudować szczęśliwości w jednym oddzielnym państwie. Budowa powszechnego szczęścia jest możliwa tylko w skali światowej. Państwo socjalistyczne powinno albo zginąć, albo skierować cały świat na ścieżkę socjalizmu. Logika nie do przebicia: jeżeli robotnicy i chłopi zdobyli władzę w jednym kraju, jeżeli wprowadzili u siebie szczęśliwe życie, to staje się ono przykładem dla robotników i chłopów reszty świata. Oni też spróbują obalić władzę kapitału w swoich państwach. Ale burżuje za nic nie zechcą rozstać się z władzą, oddać swoje pałace i narabowane skarby. Żeby zapobiec rewolucji we własnych krajach, burżuje będą musieli zniszczyć Republikę Radziecką — pierwszą wysepkę robotniczego szczęścia w światowym oceanie nieszczęścia i łez. Istnienie Republiki Radzieckiej obok państw imperialistycznych przez dłuższy czas jest nie do pomyślenia. Ostatecznie albo jedno, albo drugie zwycięży1023. Lenin i Trocki widzieli ratunek dla Rosji radzieckiej tylko w światowej rewolucji: jeżeli upowszechnimy socjalizm na całym świecie, to robotnicy i chłopi na całym świecie nie będą mieli więcej wrogów, nikt wtedy nie będzie porywał się na ich wolność i ich lepszy los. Właśnie dlatego Lenin i Trocki podejmowali wielokrotne próby rozpętania rewolucyjnych wojen w Europie i Azji. Stworzyli Komintern — sztab światowej rewolucji. Uważali wojnę między Rosją radziecką i resztą świata za absolutnie nieuniknioną, przygotowywali się do tej wojny, rozniecali ją i podżegali do niej. Niektórzy wodzowie rewolucji nigdy nie wyleczyli się z rewolucyjnego romantyzmu. Z głów innych przywódców ten romantyzm uleciał bardzo szybko. A jeszcze inni na tę dolegliwość nigdy nie cierpieli. Tylko udawali.

1023

—

W. Lenin, Dzieła wybrane, Książka i Wiedza, Warszawa 1949–1975

Ale wszyscy mieli ten sam problem: socjalizm w jednym państwie długo istnieć nie może. I w grupie państw również. Należało nim w jakiś sposób zainfekować cały świat. Ku temu jest wiele powodów. Jeden z nich: w normalnym kraju gospodarką rządzi zażarta konkurencja. Przetrwa tylko ten, kto jest zdolny do wytwarzania najlepszych towarów w dowolnych wymaganych ilościach po najniższych cenach. Dlatego każdy właściciel fabryki musi wstrzymać dopiero co zorganizowaną produkcję bardzo dobrych żelazek i garnków, spodni i szelek, samochodów i traktorów, a zamiast nich zaczynać produkcję towarów jeszcze lepszej jakości. Kto się spóźni o dzień, splajtuje. Przy tym każdy właściciel fabryki musi walczyć nie tylko z konkurentem z miasta po sąsiedzku, ale i z tym, który coś tam modernizuje na wyspie Hokkaido, i z tym, który coś wymyślił w nowej fabryce na przedmieściach Mediolanu. A w kraju socjalistycznym cała gospodarka znajduje się pod kontrolą państwa, czyli pod kontrolą rządu, czyli pod kontrolą urzędników, czyli pod kontrolą biurokracji. Konkurencja przy takim układzie jest niemożliwa z założenia. Nie jest tu nikomu potrzebna. Jeżeli w państwie nie ma brutalnej walki o nieustanne nowości, o jakość produkowanych towarów, o obniżkę kosztów, to wówczas na rynku międzynarodowym produkty „Made in DDR” czy „Made in USSR” nie wywołują zachwytu. Wtedy państwo socjalistyczne musi albo handlować surowcami, albo sprzedawać swoje liche i przestarzałe towary poniżej kosztów. Coś jeszcze: Właściciel fabryki ryzykuje własne pieniądze i fabrykę. Jeden błąd czy po prostu pech (światowy kryzys czy na przykład kataklizm) i wypadasz z biznesu, zwalniając miejsce dla mądrzejszych, sprytniejszych, obrotniej szych lub po prostu mających więcej szczęścia. Żadnych wyjaśnień nikt nie wymaga i nie przyjmuje. W socjalizmie biurokrata nie ryzykuje własnych pieniędzy. Wszystko należy do państwa, czyli do nikogo konkretnie. Za niewłaściwą decyzję biurokratę mogą skarcić, a mogą i mu wybaczyć, nie widząc błędu. Albo starając się nie zobaczyć. Najważniejsze to złożyć przełożonym sprawozdanie. Można błędną decyzję przedstawić jako słuszną czy nawet jedyną możliwą. Przełożeni przecież też odpowiadają za błędy podwładnych.

Więc ci wyżej postawieni mają interes, żeby błędów tych maluczkich nie zauważać. A jak zauważą, będą kryć. Jeżeli produkujemy towary, których jakość daleko odbiega od światowych standardów, i jeszcze sprzedajemy je po cenach dumpingowych, to nie możemy swoim robotnikom zapewnić wysokiego standardu życia. I wtedy klasa robotnicza państwa socjalistycznego zaczyna zwracać uwagę na to, jak się żyje nieszczęsnym uciśnionym proletariuszom w zgniłym kapitalizmie. Bardzo szybko ze zdziwieniem zauważa dziwne rzeczy i zaczyna stawiać niewygodne pytania... Co ma zrobić biedny wiejski rzemieślnik, skoro może wytwarzać tylko drogi chłam, ale nie jest w stanie wznieść się do poziomu sąsiada, który robi dobrze, szybko i tanio? Tu są dwa wyjścia. Pierwsze: Ogłosić bankructwo i spróbować nauczyć się nowego zawodu, chociażby pasać świnie. Drugie: Jakoś zaszkodzić sąsiadowi, żeby jego produkcja była równie marna i droga. W ostateczności — podpalić konkurentowi warsztat. Dobrze też samego go złapać w ciemnym zaułku i zdzielić po cichu siekierą. Co mają począć mądrzy przywódcy wielkiego państwa, którzy stworzyli niezdolny do życia system ekonomiczny socjalizmu? Co robić, jeżeli ich gospodarka nie może sprostać konkurencji z krajami rozwiniętymi, jeżeli nie jest zdolna zapewnić ludności możliwego do przyjęcia poziomu życia? Przywódcy mają dwa wyjścia. Pierwsze: Przyznać, że ich droga jest błędna, ogłosić bankructwo. I zająć się pasaniem świń. Drugie wyjście... Problem tylko polega na tym, że konkurenci to cały świat.

2. Są dziewczynki na telefon. Są chłopcy na telefon.

I są profesorowie na telefon. Profesorowie lekkich obyczajów. Zbierają się w okolicach Ogrodu Aleksandrowskiego1024 i placu Łubiańskiego. To jeden z rodzajów sługusów Kremla. A więc profesorowie na telefon zgodnie przekonują, że Lenin i Trocki byli fanatykami światowej rewolucji. Nie tylko teoretykami, ale i praktykami. Tak było jednak, dodają, już na początku lat 20., gdy władzę w Rosji radzieckiej zagrabił sobie Stalin. Skoncentrował w swoich rękach nieograniczone kompetencje. Stalin zrezygnował z idei światowej rewolucji. Budował socjalizm w jednym kraju... A zatem nie zamierzał nikogo najeżdżać. Brzmi przekonująco. Dla tych, którzy nie czytali Stalina. Ale nie czytając Stalina, można zrozumieć, że argument dotyczący socjalizmu w jednym kraju jest kulawy. Stalin rzeczywiście budował socjalizm w jednym kraju. I na początku lat 30. socjalizm zbudował. Ten punkt programu Stalin wykonał. Co zamierzał robić dalej? Oto jest pytanie. Tu mi zaprzeczają, że w Związku Radzieckim nie było żadnego socjalizmu. Była totalna władza biurokracji i tajnej policji. Były łagry. Masowa eksterminacja ludzi. Zamknięta granica. Hordy donosicieli. Głód. Brak wszystkiego. Pięciokilometrowe kolejki. Czy to jest socjalizm? To jest socjalizm. Prawdziwy. Socjalizm według towarzysza Marksa to równość. Drogę do równości Marks wskazał wyraźnie: zlikwidowanie własności prywatnej. Stalin kontynuował wielkie dzieło Marksa–Lenina–Trockiego, zlikwidował własność prywatną. Całą własność zrobił wspólną. Oddał ją pod kontrolę państwa. Czyli pod kontrolę struktur państwowych. Czyli pod kontrolę urzędników. Czyli biurokracji. A pięciokilometrowe kolejki to był bezpośredni skutek biurokratycznej (czyli socjalistycznej) metody zarządzania gospodarką. I łagry — nieunikniona konsekwencja tych metod. A gdzie podziać tych maluczkich, którzy sprzeciwiają się samowoli biurokratów, czyli sprzeciwiają się

1024

—

Ogród Aleksandrowski ciągnie się wzdłuż zachodniego muru Kremla (przyp. tłum.).

państwowemu kierowaniu gospodarką, czyli sprzeciwiają się socjalizmowi, sprzeciwiają się sprawiedliwości i równości? Tych trzeba reedukować. Pracą. Łagry właśnie nazywano karnymi obozami pracy. Zresztą Marks nie obiecywał ludowi życia bez panowania biurokracji, rozstrzeliwań, głodu, chłodu i kolejek. Czytajcie jego dzieła. Szukajcie takich obietnic. Kopcie, nie znajdziecie! Obiecywał łagry. I usilnie zalecał. Stalin postępował zgodnie z testamentem Marksa i Lenina. Zapewniając szczęśliwe życie ludom własnego kraju, patrzył w przyszłość. Najważniejsze dla niego: jak zachować uzyskaną wolność i zdobyte szczęście? Oto plan Stalina: „Projekt proponuje zamiast hasła Zjednoczonych Stanów Europy hasło federacji oderwanych i odrywających się od systemu imperialistycznego republik radzieckich rozwiniętych państw i kolonii, walczących o światowy socjalizm ze światowym systemem kapitalistycznym”1025.

3. Stalinowi nie wystarczała sama Europa. Potrzebował socjalizmu na skalę światową. Droga do szczęścia jest prosta: odrywać od systemu kapitalistycznego tak kraje rozwinięte (nie tylko europejskie), jak i kolonie, kierować je na drogę socjalizmu i łączyć w federację, która będzie prowadziła walkę o zwycięstwo w skali światowej. Tu zmuszony jestem znowu przypomnieć o profesorach na telefon i ich wyjaśnieniach wybuchu II wojny światowej. Wymienieni wyżej profesorowie odsyłają nas do jednego stwierdzenia w książce Hitlera, z którego wynika, że bardzo mu się chce zagarnąć ziemie na Wschodzie. Rzeczywiście jest takie stwierdzenie w książce Hitlera. Ale zapytamy mądrali: Nie czytaliście przypadkiem Marksa? A Lenina i Trockiego? A Bucharina i Frunzego? A Sklanskiego i Zinowiewa? Nie zaszkodzi też zapoznać się z pracami towarzysza Stalina.

1025

roku.

—

Przemówienie na zebraniu aktywu partii leningradzkiej organizacji WKP(b) 13 lipca 1928

Kim był Hitler w latach 20., kiedy pisał Mein Kampf? Kto go znał? Kto wtedy mógł zaręczyć, że kiedyś dojdzie do władzy? A Stalin już w połowie lat 20. był wszechwładnym dyktatorem olbrzymiego kraju. Pod kontrolą miał niezliczone surowce, nieograniczone zasoby, całkowicie zmilitaryzowany kraj, przemysł zorientowany tylko na produkcję broni, 170 milionów niewolników. Oprócz tego Stalin miał Komintern, międzynarodową organizację sprzedajnych łajdaków i wyrzutków, gotowych na rozkaz Kremla walczyć wbrew interesom własnych krajów i narodów, prowadzących działania wywrotowe przeciwko całemu światu. I to wystąpienie Stalina to nic innego, jak wyjaśnienie swoim poddanym programu bojowego Kominternu i jego ostatecznego celu — zdobycia władzy nad całym światem. Przyznajmy: marzenie o ziemiach na Wschodzie to jedno, cały świat — co innego. Inna skala. O ziemiach na Wschodzie, dla zabicia czasu, podczas odsiadki, marzył więzień Hitler, nie mając zdecydowanie żadnych środków do urzeczywistnienia swoich marzeń. A główny cel komunistów, podporządkowanie sobie całego świata, ogłaszał niepodzielny dyktator Związku Radzieckiego, sprawujący władzę nad ludem, przemysłem, niewyczerpalnymi surowcami, olbrzymią armią i wielotysięczną wywrotową agenturą we wszystkich innych krajach świata. Nie będziemy dyskutować, czy miał Stalin możliwość skierować na szlak socjalizmu Europę, Azję i cały świat. Jaki pożytek płynąłby z naszych dyskusji? Najważniejsze, że sam Stalin wierzył w taką możliwość. Najważniejsze, że narodowe interesy swojego kraju i jego ludu wyłącznie i całkowicie podporządkował interesom międzynarodowym.

4. O konieczności zbudowania socjalizmu w skali światowej Stalin mówił już w 1917 roku, kiedy kapral Hitler nie mógł nawet marzyć o żadnych ziemiach na Wschodzie. Hitler wtedy rowerem rozwoził doniesienia z tyłów na front i z powrotem, a Stalin był członkiem rządu Rosji radzieckiej. Być może Stalin później zmienił swój stosunek do światowej rewolucji?

Nie zmienił. Do samej śmierci był wierny ideałom socjalizmu. Ale nas w tej chwili interesuje czas bezpośrednio przed II wojną światową. Otwórzcie tomy Stalina, przeczytajcie jego przemówienia z tamtego okresu. Stalin uporczywie powtarza we wszystkich swoich pracach i przemówieniach główną ideę: Całkowite zwycięstwo socjalizmu w jednym kraju jest możliwe! Związek Radziecki to świetny tego przykład. W Związku Radzieckim socjalizm już zbudowano. Ale całkowite zwycięstwo to jeszcze nie ostateczne zwycięstwo. Jesteśmy otoczeni przez wrogów, którzy koniecznie spróbują siłą oręża obalić nasz najbardziej postępowy na świecie ustrój. „Ostateczne zwycięstwo socjalizmu w znaczeniu pełnej gwarancji przed restauracją stosunków burżuazyjnych możliwe jest tylko w skali międzynarodowej”1026. O tym, że Stalin nie odstąpił ani na krok od idei Marksa i Lenina, należy wnioskować na podstawie jego działań. Od 1918 roku Stalin jako jeden z przywódców Rosji radzieckiej brał jak najbardziej czynny udział w próbach ustanowienia reżimu socjalistycznego w Azerbejdżanie, Gruzji, Armenii, Finlandii, Niemczech, Polsce, Węgrzech, Bułgarii, Rumunii, Austrii, Włoszech, Mongolii, Argentynie i innych państwach. W 1924 roku nad grobem Lenina Stalin uroczyście przysiągł rozszerzać Związek Radziecki. I słowa dotrzymał. W drugiej połowie lat 30., jako pełnoprawny właściciel Związku Radzieckiego, Stalin próbował narzucić socjalizm Hiszpanii. W 1939 roku Stalin przy użyciu siły po raz drugi próbował skierować na drogę socjalizmu Finlandię. W 1940 roku skierował na tę drogę Estonię, Litwę, Łotwę, Mołdawię, Zachodnią Ukrainę i Zachodnią Białoruś, Bukowinę Północną. Żądał przekazania pod swoją kontrolę Bułgarii, cieśnin duńskich do wyjścia w Morze Północne, czarnomorskich cieśnin Bosfor i Dardanele, baz w Zatoce Perskiej, terenów na południe od Baku i Batumi, czyli Turcji Wschodniej, Iranu Północnego i Iraku. W sierpniu 1941 roku Stalin przejął kontrolę nad połową Iranu. 1026

—

J. Stalin, „Prawda”, 14 lutego 1938

Hitler pokrzyżował Stalinowi plany. Ale gdy tylko Stalin odparł atak Niemiec, ze zwiększoną siłą ruszył do dalszego „wyzwalania” krajów i wprowadzania ich na drogę socjalizmu. W 1944 roku — Bułgaria. Później — Polska, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Jugosławia, Albania, Niemcy Wschodnie... Poszliby dalej. Ale u Amerykanów pojawiła się bomba. Tylko to powstrzymało zwycięski marsz Armii Czerwonej. Był też Azerbejdżan Irański. I znowu tylko umieszczona w arsenale USA bomba atomowa uratowała miliony ludzi przed szczęśliwym życiem w kołchozie. Nie bacząc na bombę, towarzysz Stalin skierował na tor socjalistycznego rozwoju Chiny! To nie bułka z masłem. Oprócz tego — Korea Północna i Wietnam Północny. W1949 roku powstał pakt wojskowy NATO. W zupełnie praktycznym celu — obrony Grecji i Turcji przed zakusami Stalina. A Stalin zorganizował blokadę Berlina Zachodniego, czyli próbował skierować go na właściwą drogę. Czy to wygląda na socjalizm w jednym kraju?

5. Zabijając Stalina i ujawniając jego przestępstwa, jego pomagierzy kontynuowali wybitne dzieło Marksa, Lenina, Trockiego, Stalina. Fanatykiem światowej rewolucji i podboju całego świata był marszałek Żukow. Przed nim broń atomową rozpatrywano jako broń zmuszania do pokoju, powstrzymywania lub kary. Celem dla broni atomowej były miasta– zakładnicy. Pierwszy przykład — Hiroszima. Natarcie, obrona i cała wojna w takiej sytuacji traciły sens: Jaki pożytek ze zwycięstw na froncie, jeżeli przeciwnik zetrze na radioaktywny pył nasze miasta? Ale oto w Związku Radzieckim pojawiła się broń nuklearna. I tu przemówił Żukow: Niech wróg obraca w popiół nasze miasta, mimo to będziemy nacierać! Swojej broni atomowej użyjemy nie tylko do powstrzymania przeciwnika, nie tylko do burzenia jego miast i eksterminacji

jego ludu, ale również do wykonania najtrudniejszego zadania wojny ofensywnej — do przełamania jego frontu. Rąbniemy specjalnym pociskiem w jego obronę i natychmiast rzucimy przez wyłom, przez epicentrum wybuchu setki czołgów, tysiące samochodów, dziesiątki tysięcy naszych żołnierzy! Niemożliwe? Ależ skąd! Zobaczcie, pokażę wam! Pokazał. Urządził ćwiczenia w 1954 roku. Zbudował obronę wroga. Wsadził do okopów psy, owce, barany, krowy, konie. Potraktował rejon umocniony bombą. Radioaktywna chmura powoli popłynęła za horyzont, pył będzie opadał godzinami. Warto czekać? Nie warto. Przeciwnik może zamknąć wyłom. Na wojnie czas jest najważniejszy. Naprzód, chłopcy! Pod czarną chmurę! Wybitny Strateg zmienił w impotentów 40 tysięcy młodych, zdrowych radzieckich mężczyzn. W imię eksperymentu. Ale udowodnił, że broń atomową można wykorzystać na polu walki do przełamania obrony. Było to bardzo proste. Nie trzeba w tajemnicy zbierać setek baterii artyleryjskich na małym skrawku ziemi, nie trzeba dowozić dziesiątków tysięcy ton amunicji. W ten sposób się ujawniamy i tracimy element zaskoczenia. Po co to wszystko, skoro można obejść się jedną bombą? Zdzielił! I naprzód! Za szczęście na całej ziemi! Po tych ćwiczeniach bojownicy za szczęście ludu nabrali ducha: Nie wszystko stracone! I w przyszłości będziemy odrywać od kapitalizmu kawałki. Gdzieś drogą spisku. Gdzieś drogą przekupstwa. Jeżeli będzie trzeba, drogą kampanii wyzwoleńczej! I się zaczęło. Algieria. Egipt. Libia. Syria. Kongo. Indonezja... Po co nam ta Indonezja? A w ślad za nimi — wszelkie ziemie na Wschodzie, Zachodzie i Południu. Tylko na Północ nie poszli. Dlatego, że bardziej na północ od Związku Radzieckiego nic nie ma. Bardziej na północ tylko misie polarne mieszkają. Tak się rozochocili Żukowowie–Andropowowie–Gorbaczowowie, takiego apetytu nabrali na opanowanie ziem na Południu, Wschodzie i Zachodzie, że przyćmili blask arcydzieła Hitlera. Jak ma się równać nędzna książczyna Mein Kampf z programem Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, przyjętym na historycznym XXII zjeździe.

Nie miał Adolf takiego rozmachu. Oj, nie miał. Daleko mu było do ogromu naszych planów i dzieł. Nie dociągał. Czy marzył Adolf o ziemiach na Kubie? No właśnie. A nasi marzyli. I sen stał się jawą. Ile nasz lud sama tylko Kuba kosztowała! Bajońskie sumy! W imię socjalizmu na Kubie towarzysz Chruszczow gotów był cały świat zetrzeć w uranowy pył. I po co nam Kuba? Interes narodowy? W naszym kraju połowa szkół ma kible na ulicy. Na przerwach polata 7–8–letnia dziewczynka do takich toalet, później przez resztę życia będzie bezpłodna. Interes narodowy — zbudować ciepłe toalety w szkołach. Żeby lud nie umierał. A my bardziej się troszczymy o zwycięstwo socjalizmu w Wenezueli. A gdybyśmy jeszcze zaprzęgli Chile do naszego wozu. Do pełni szczęścia. „W ruchy narodowowyzwoleńcze i komunistyczne w latach 1950–1980 wpompowano setki miliardów dolarów bez jakichkolwiek ostatecznych pozytywnych skutków dla wzrostu dobrobytu ludności radzieckiej”1027. Nie zapominano i o głównych wrogach. W oparciu o środki, których nie dostały radzieckie przychodnie i szkoły, prowadziła słodkie życie Komunistyczna Partia Stanów Zjednoczonych. I wiele jej podobnych. Po upadku komunizmu upubliczniono niektóre rachunki: ile milionów dolarów francuskim braciom, ile brazylijskim... Długa, długa lista... I milionów dużo, dużo. I te kokosy — co roku. Przez dziesięciolecia. I podpisy pod listami Andropowa, Gorbaczowa i innych towarzyszy. Wytłumaczcie, mędrcy, jak tę darmochę połączyć z socjalizmem w jednym kraju? Trzeba było budować w jednym kraju, żeby cały świat zazdrościł. Ale nie. Rozdawano skarby na prawo i lewo. A kto nie chciał socjalizmu, tego tratowali czołgami. I u siebie w Nowoczerkasku manifestację klasy robotniczej utopiono we krwi1028. I w Budapeszcie. I w Pradze. I w Warszawie. I w Berlinie. Jeżeli socjalizm w jednym kraju, to topiliby i w jednym. Co do tego mają Polska czy Węgry? Ale dla powszechnej szczęśliwości nie żałowali nasi przywódcy ani kijów, ani marchewek. Kogo czołgami jeszcze nie stratowali, tego wabili 1027

— „Krasnaja zwiezda”, 11–17 marca 2009. — Manifestacja robotników w Nowoczerkasku w czerwcu 1962 roku, wywołana drastycznymi podwyżkami cen żywności, została spacyfikowana przez wojsko. Zginęło ok. 100 osób (przyp. tłum.). 1028

marchewkami. Przykład. Wybuchł pewnego razu w Wielkiej Brytanii strajk górników i natychmiast radzieccy górnicy wysyłają pomoc braterską. W walucie. Miliony. W imię zwycięstwa ludu pracującego. Na pohybel przeklętego kapitalizmu. Tu jeszcze wybrali radzieccy dyplomaci w cywilu pięciu zaufanych towarzyszy z brytyjskich komunistycznych związków zawodowych i wysłali do radzieckich sanatoriów dla klasy robotniczej: Podziwiajcie. Tamci wrócili — oczy wyłażą z orbit. Jak u odurzonych karaluchów. Na wszystkich kanałach BBC, zachłystując się, opowiadają, jak w Związku Radzieckim mieszka zwycięska klasa robotnicza: plaże nad Morzem Czarnym są rozkoszne i czyste, nikogo na nich w sierpniu nie ma, można odpoczywać, nabierać sił. Kutry i jachty do usług. Z załogami. Kobiecymi. Wszystko za darmo. Apartamenty — tylko superluks, po pięć pokoi na osobę. Rzeki szampana. Jak ktoś chce whiskacza — tego też pod dostatkiem. Z nawiązką. Żarcie — najlepsze knajpy w Edynburgu i Bristolu nie śniły nawet... I tańce do rana. Z jędrnymi babami. I całe morze kwiatów. A gdyby ktoś widział, jak odpoczywają dzieci robotników ZSRR! Jaka opieka. Są i lekarze, i psycholodzy, i pielęgniarki, opiekunki, trenerzy, przewodnicy... Gdyby takie życie wywalczyć dla górników w Wielkiej Brytanii! Również towarzysze w Komitecie Centralnym KPZR pracowali do upadłego ku chwale szczęścia całej ludzkości. W 1979 roku sekretarz KC KPZR, towarzysz B. Ponomariow, publicznie się chwalił, że w ostatnich latach do radzieckiego chlewu udało się zapędzić dodatkowo Wietnam, Kambodżę, Laos, Angolę, Mozambik, Gwineę Bissau, Etiopię, Nikaraguę, Jemen Południowy. Nie wspomniał o Afganistanie. Dlatego, że jeszcze kolej Afganistanu nie przyszła. Braterski Afganistan ruszono wyzwalać dopiero sześć miesięcy później. I oto profesorowie opowiadają nam, że Stalin zrezygnował z idei rewolucji światowej. Tylko nie podają dowodów.

6. Teraz przypomnijmy sobie o najważniejszym.

22 czerwca 1941 roku Hitler zadał śmiertelny cios Związkowi radzieckiemu. Przetrącił kręgosłup radzieckiemu krokodylowi. Po tym uderzeniu walka Związku Radzieckiego o zdobycie całego świata to tylko ostatnie podrygi zwyciężonej armii, która haniebnie przegrała wojnę. Wszystkie powojenne zabiegi przywódców i strategów na Kremlu to jedynie bezsilne szczękanie połamaną krokodylą paszczą. Siły Związku Radzieckiego zostały nadwerężone, potencjał przemysłowy zniszczony, setki tysięcy i miliony najbardziej utalentowanych, pracowitych, rzeczowych, odważnych i uczciwych ludzi zginęły na wojnie, która naszemu narodowi nie była wcale potrzebna. Gdyby kremlowscy wodzowie nie rozpętali tej wojny, to wszystkie te miliony żyłyby, pracowały ku chwale swojego kraju, pozostawiły po sobie zdrowe potomstwo. Ale poległy. Dlatego wodzowie musieli kontynuować walkę o podbój całego świata, opierając się tylko na siłach tych, którzy przeżyli. Po II wojnie światowej Stalina i tych, którzy rządzili po nim Związkiem Radzieckim, powstrzymywała amerykańska potęga nuklearna, zjednoczona gospodarcza, polityczna i wojskowa moc całego świata, od Turcji do Norwegii, od USA do Japonii. Wiosną 1941 roku żadna amerykańska potęga atomowa nie istniała. Nie powstrzymywała Stalina. Nie było połączonych sił całego świata. Przeciwnie, świat pogrążył się w chaosie II wojny światowej. Przy czym Ameryka była sojuszniczką Stalina. 27 maja 1941 roku prezydent USA Roosevelt powiedział w przemówieniu radiowym do Amerykanów, że USA będą wspierały każdy kraj, który prowadzi walkę z Niemcami. Związek Radziecki jeszcze nie walczył z Niemcami, ale dostawy materiałów strategicznych z USA do Związku Radzieckiego szły w narastającym tempie od jesieni 1940 roku. Wtedy miał Stalin odpowiednią okazję do wykonania zwycięskich operacji wyzwoleńczych. Biorąc to pod uwagę, proponuję czyny Żukowa, Chruszczowa, Breżniewa, Andropowa i innych bojowników za pokój na całym świecie pomnożyć przez kryminalny spryt Stalina i jego apetyt. W imię triumfu socjalizmu na całym świecie najszlachetniejszy Żukow okaleczył dziesiątki tysięcy własnych żołnierzy i skaził promieniowaniem radioaktywnym tysiące kilometrów kwadratowych własnej ziemi. W imię tego miłujący pokój Andropow zamordował prawowitych przywódców Węgier i

Afganistanu, rzucił radzieckie czołgi za afgańskie pasma górskie. W imię szczęścia ludu pracującego łagodny Gorbaczow zarządził w Etiopii kolektywizację, wiedząc, że skończy się to kanibalizmem i dziećmi– szkieletami, takimi jak na Ukrainie w czasach kolektywizacji. Wszyscy przywódcy po Stalinie opierali się na nadszarpniętej potędze Związku Radzieckiego. Powstrzymywała ich zjednoczona siła Zachodu. Również atomowa. Zastanówmy się, jak daleko mógłby się posunąć towarzysz Stalin, który opierał się na świeżych siłach wielkiego kraju. Stalina nikt nie powstrzymywał. Ameryka wspierała Stalina i popychała do wyzwoleńczego marszu na Europę, gwarantując bezinteresowną i nieograniczoną pomoc gospodarczą, polityczną i wojskową...

7. W Związku Radzieckim idea Marksa–Lenina–Trockiego–Stalina, że zwycięstwo proletariuszy może być zrealizowane tylko poprzez rewolucję światową, była jasna i zrozumiała dla wszystkich. Powtarzali ją przywódcy wszystkich szczebli, ideolodzy, agitatorzy, pisarze, poeci. W drugiej połowie lat 30. nad Związkiem Radzieckim z nową siłą rozbłysła idea obrony naszego szczęścia poprzez udzielenie pomocy braciom klasowym w ich walce o świetlaną przyszłość. Rozbrzmiewały nad krajem wiersze i piosenki o tym, jak dotrzemy do Gangesu, o ostatniej republice, o ostatnim wzniesieniu, na którym nasi bojownicy wywieszą czerwony sztandar, o ostatnim słupie granicznym, który przewrócą nasi żołnierze: Teraz z bólem pamiętamy o losie, O ciężkiej doli zagranicznych braci. O, jak, synu mój, zazdroszczę tobie! Usłyszysz ich wolny śpiew, Nie będzie w nim utrapień i przekleństwa. Na całej ziemi, jak w słonecznym ogrodzie, Potomni będą żyć, błogosławiąc swoją pracę. I być może w dwutysięcznym roku, Czytając te wolne słowa (...)

I dalej w tym samym duchu. To dzieło Walentina Łozina1029. Wolny poeta zazdrości swojemu synowi, bo przecież ten na własne oczy zobaczy szczęście wszystkich ludów, które zamieszkają jako jedna socjalistyczna rodzina bez granic i słupów granicznych. Ale i przyszłe pokolenia, czytając wolne wiersze, będą zazdrościły poecie, który miał szczęście żyć we wspaniałej epoce 1937 roku, w czasach wybitnego wodza przygotowującego wyzwolenie ludzkości. Strategia jest służką polityki. Polityka oddała strategii rozkaz: przygotować teorię i zapewnić w praktyce zmianę Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w Ogólnoświatowy Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Pierwsza w kolejności — Europa. Później — Azja. Następnie — cały świat. Czerwoni dowódcy nie mieli wyboru. Przez wyczerpanie przeciwnika nie można podbić reszty świata. Pozostawała tylko strategia zniszczenia.

1029

—

Stichi o buduszczem, Politizdat, Leningrad 1937.

ROZDZIAŁ 112. GŁĘBOKA OPERACJA: ŹRÓDŁA Kiedy ostatni znak graniczny Zmiotą z oblicza ziemi nasi żołnierze — Zatriumfuje wszędzie czerwony sztandar, Kwiaty dla wszystkich otworzą swe kielichy. I ludzie żyjący na świecie, Za tobą, jedna szósta lądu, Jak zwycięzcy, przyjdą na ucztę, żeby ogłosić wielkie zwycięstwo1030. WALENTIN ŁOZIN

1. Bezpośrednio przed zwycięskim zakończeniem wojny domowej Armia Czerwona nagle spotkała się z wcześniej przygotowaną i prawie nieprzystępną, głęboko urzutowaną obroną. Biali schronili się i umocnili na Krymie, a droga na Krym wiodła przez wąski przesmyk o długości 30 kilometrów i o szerokości zaledwie 8 kilometrów w najwęższym miejscu. Przez wiele wieków Krym miał wielu właścicieli. Każdy nowy gospodarz półwyspu wzmacniał wąski przesmyk, przez który nowi zdobywcy mogli wtargnąć do jego włości, budował tam umocnienia i zapory. Poprzez długie wieki na przesmyku przekopano wszystko. Dlatego nazwano go Perekop. Mongołowie zbudowali tu twierdzę Or Kapi. Dwieście lat później Turcy utworzyli potężną linię obrony, którą nazwano Wałem Tureckim. Trzysta lat później Krym zdobyła Katarzyna II. Na jej rozkaz w 1783 roku rosyjscy generałowie rozpoczęli budowę twierdzy perekopskiej. Perekop to naturalna rubież obronna Krymu. Obrońcy nie muszą rozpraszać sił na setki kilometrów, można je skoncentrować na wąskim odcinku, który przez wiele wieków przygotowywano do obrony. W 1920 roku 1030

—

Stichi o buduszczem, Politizdat, Leningrad 1937

Krymu broniły wojska białych, które miały wieloletnie doświadczenie wojenne. Oficerowie i zwykli żołnierze wiedzieli, że nie ma się gdzie wycofać, z tyłu są odmęty morza, a do niewoli czerwonych dowódców lepiej nie trafić. Późną jesienią Armia Czerwona przeprowadziła dwie kolejne głębokie operacje ofensywne, połączone jedną koncepcją: przez jeden tydzień — kontrofensywa w północnej Taurydzie, trzydniowa przerwa, potem ofensywa z przełamaniem umocnień na Perekopie i zdobycie całego Krymu. Ta operacja trwała 11 dni. Drogę na Krym przecinała fosa o długości 11 kilometrów i głębokości 10 metrów. Za fosą — wał ziemny o szerokości 30–50 metrów przy podstawie i wysokości 10 metrów. Fosa została ogrodzona zaporą z drutu kolczastego. W ziemnej warstwie wału urządzono stanowiska ogniowe. Cały teren znajdował się pod ostrzałem krzyżowego ognia artylerii i karabinów maszynowych. Za pierwszą linią obrony w odległości 20—25 kilometrów znajdował się drugi pas — sześć linii okopów i transzei. Na tyłach za dwoma liniami obrony skoncentrowano potężną rezerwę, w której skład oprócz piechoty, kawalerii i artylerii wchodziło 14 pociągów pancernych, 45 samochodów pancernych i czołgów. Oprócz drogi przez Perekop można się było dostać na Krym przez przeszkodę wodną Siwasz, co znaczy „Zgniłe morze”. Szerokość na najwęższym odcinku — 7 kilometrów. Głębokość — gdzieniegdzie do kolan, gdzieniegdzie do pasa, gdzieniegdzie — do trzech metrów. Brzegi spadziste i bagniste, dno zamulone i grząskie. Statki są tu bezużyteczne — same mielizny i płycizny. Wszystkie łódki na wybrzeżu biali zawczasu zabrali ze sobą albo zniszczyli. Tratw nie było z czego zrobić — naokoło goły step. I przejście w bród nie ma sensu: na wielokilometrowym szlaku jest pod dostatkiem dość głębokich miejsc, które nie są w ogóle oznakowane i na mapach nieoznaczone. Czerwonych czekało forsowanie Siwasza w bród pod ogniem wroga. Problem jeszcze komplikował fakt, że w listopadzie wiał zimny ostry wiatr i burzył fale, a temperatura spadła do minus 10–12 stopni. Czerwoni przez trzy doby przerwali obronę Perekopu, po czym rzucili w przełom związki taktyczne — 1. i 2. Armię Konną. Oprócz tego na kierunku

pomocniczym sforsowano Siwasz, przełamano obronę i rzucono w wyłom III Korpus Konny. Trzy związki taktyczne, nie wdając się w walki, szybko ruszyły do portów czarnomorskich...

2. Od chwili wybuchu I wojny światowej Lenin dążył do „przekształcenia wojny imperialistycznej w wojnę domową”. Niestety, historia potoczyła się właśnie tą krwawą drogą, o której marzył rerający syfilityk. Rosja wprost z I wojny światowej władowała się w wojnę domową. Wojna domowa stała się dla Rosji skutkiem i kontynuacją I wojny światowej. Dlatego czerwoni dowódcy, którzy zwycięsko zakończyli wojnę domową, w przeważającej większości przeszli przez pierwszą wojnę. Widzieli dwie wojny. Zdecydowanie poczuli różnicę. W przeważającej większości wszyscy w czasie I wojny światowej byli szeregowcami, podoficerami, wachmistrzami lub chorążymi. Dla nich I wojna światowa była bezsensowną straszliwą jatką, która doprowadziła Rosję do „upokarzającego pokoju”, kapitulacji, hańby narodowej, powszechnego zdziczenia i rozbestwienia, do rozpadu armii i państwa, do samosądów pijanych żołdaków nad swoimi dowódcami. Sami przecież byli prowodyrami tych rozpraw, sami swoich generałów brali na bagnety... A podczas wojny domowej z chamów stali się panami — dowodzili batalionami, pułkami, brygadami, dywizjami, korpusami, armiami i frontami. W trakcie wojny domowej poczuli smak bezgranicznej i niekontrolowanej władzy. Zakończyli wojnę zwycięstwem. Zostali bohaterami. Teraz do trzech razy spróbujcie zgadnąć, do jakiego typu wojny mieli pociąg czerwoni dowódcy, kiedy ucichły wszelkie burze. Do tej długiej okopowej, która zakończyła się haniebną kapitulacją z wyrżnięciem dowódców przez zdziczałych żołdaków? Czy zwycięskiej i szybkiej z pokonaniem i wyrzuceniem wojewodów i atamanów? Do tej, która zakończyła się rozprawieniem się z dowódcami, czy tej, która wyniosła ich, dowódców, na szczyty władzy i chwały?

Żukow mówi, że po zwycięskim zakończeniu wojny domowej czerwoni dowódcy i tak niczego nie zrozumieli. Ciągnęło ich do okopów, podobała się im wojna pozycyjna, która nie może zakończyć się niczym dobrym. Przyszłą wojnę widzieli tylko w świetle doświadczenia I wojny światowej, a o swoich doświadczeniach zwycięskich wypraw do czarnomorskich portów, a później do Oceanu Spokojnego, równie szybko i skutecznie zapomnieli. Ale w tej kwestii, jak w wielu innych, nie wierzę Żukowowi. I innym nie radzę.

3. Pytań o charakter przyszłej wojny czerwoni dowódcy nie rozważali. Nie mieli wyboru. Strategia, jak już ustaliliśmy, jest służką polityki. Politycy wyznaczają zadanie, generałowie szukają sposobów wykonania tych zadań. Przywódcy Związku Radzieckiego dali czerwonym dowódcom zadanie, które mogło być wykonane tylko przez zdecydowane natarcie, tylko przez marsz do oceanów. Droga do ostatniej republiki to jak droga Czyngis–chana do ostatniego morza. Ani poprzez stanie, ani siedzenie w okopach takiego zadania wykonać nie można. Poważni historycy opowiadają naiwnemu tłumowi o socjalizmie w jednym kraju, o tym, że Stalin rzekomo zrezygnował z idei światowej rewolucji, że idea ostatniej republiki została przezeń odrzucona. Ale kto, wytłumaczcie mi, pozwolił wolnym poetom w 1937 roku układać poematy o „ostatnim słupie granicznym”? Kto pozwoliłby sprzedajnemu poecie Konstantemu Simonowowi w 1939 roku trąbić o „ostatnim faszystowskim mieście, w którym ostatni faszysta podniesie ręce przed czołgiem, na którym będzie czerwony, właśnie czerwony sztandar”? Kto za takie dzieła rozdawałby wolnym poetom Nagrody Stalinowskie? Z jednej strony — socjalizm w jednym kraju, z drugiej — ale jeszcze dojdziemy do Gangesu! Bardzo poważni uczeni, komentując plany Stalina, nie zadali sobie trudu zapoznania się z dziełami towarzysza Stalina. Według nich, Stalin był kiedyś rewolucjonistą, ale później, bliżej wojny, zboczył z rewolucyjnej drogi. Oto orzech do zgryzienia: „Do wyeliminowania niebezpieczeństwa kapitalistycznej interwencji niezbędne jest zniszczenie kapitalistycznego

otoczenia, a zniszczyć kapitalistyczne otoczenie można tylko w rezultacie zwycięskiej rewolucji proletariackiej przynajmniej w kilku krajach”. To dobitne sformułowanie z niezwykłego dzieła towarzysza Stalina, Historia WKP(b). Krótki kurs1031. Ta książka ukazała się pod koniec 1938 roku. Nie może być bliżej wojny! Pierwszy nakład — 1 000 000 egzemplarzy. Dalej ukazywały się miliony za milionami. Książka ta wśród wszystkich innych była najważniejsza. Dokładnie tak, jak towarzysz Stalin stał nad resztą towarzyszy, niezależnie od ich rang, stanowisk i zasług. Rozdział o otoczeniu kapitalistycznym w tej książce — końcowy i kluczowy. Wszystkie poprzednie rozdziały — wielka przebyta droga, a na końcu — co trzeba wykonać.

4. Jak więc połączyć socjalizm w jednym kraju z likwidacją kapitalistycznego otoczenia? Bardzo łatwo: najpierw zwyciężymy w jednym kraju, potem w sąsiednich, zmieniając kapitalistyczne otoczenie na socjalistyczne. Nie minął rok od ukazania się tego największego dzieła myśli marksistowsko–leninowskiej, gdy towarzysz Stalin zajął się wykonaniem planu likwidacji kapitalistycznego otoczenia. W 1939 roku przyłączył kawałek Polski, gwarantując ludowi pracującemu szczęśliwe życie. W tym samym roku spróbował zlikwidować otoczenie kapitalistyczne we Francji. Nie udało się. Ale w następnym roku zniszczył przeklęty kapitalizm w Estonii, Litwie, Łotwie, Besarabii. Ale szkopuł: mimo to otoczenie pozostało, teraz sąsiadem są Niemcy... Ze swoich idei Stalin nie rezygnował do końca życia. Ale i po śmierci Stalina jego idee żyły i zwyciężały. „Tylko ze zniknięciem państw imperialistycznych znikną próby interwencji wojskowych i związane z tym próby reanimowania kapitalizmu. A kapitalistyczne otoczenie zniknie tylko w rezultacie rewolucji socjalistycznej we wszystkich głównych państwach kapitalistycznych”1032. 1031

— Gospolitizdat, Moskwa 1938, ss. 261–262. — Akademija nauk SSSR. Istoriczeskij materializm, Gospolitizdat, Moskwa 1954, s. 267, nakład — 1000 000 egzemplarzy. 1032

Sytuacja: w 1954 roku wokół Związku Radzieckiego — pracująca Korea, bratnie Chiny, bohaterski Wietnam, ludowa Polska, pierwsze państwo socjalistyczne na ziemi niemieckiej, idące drogą socjalizmu Czechosłowacja, Węgry, Bułgaria, Rumunia, Albania... A my mimo to znajdujemy się w otoczeniu. I to otoczenie należało zniszczyć we wszystkich głównych państwach kapitalistycznych. Inaczej nie można. Dopóki nie zbudujemy socjalizmu w Kalifornii, nie zaznamy spokoju. Po II wojnie światowej, mając wśród sojuszników Chiny i dziesiątki innych państw, które otaczały Związek Radziecki prawie ze wszystkich stron, radzieccy przywódcy nie mogli spokojnie spać. Jak się czuł towarzysz Stalin przed wojną, kiedy był taki samotny? Oczywiście przygotowywał obronę kraju, którą można było zbudować tylko przez rozszerzenie socjalizmu na sąsiadujące państwa, a to można było zrobić tylko przez ofensywę. Tak więc czerwoni dowódcy nie mieli wyboru: czekała ich tylko ofensywa, niesienie na bagnetach szczęścia ościenrym ludom. Nie musieli niczego wymyślać. Dobrze rozumieli, że najważniejsze jest, żeby w początkowym okresie wojny, w pierwszych jej dniach i godzinach, nie powtórzyć scenariusza I wojny światowej, czyli nie pozwolić przeciwnikowi na stworzenie ciągłego frontu. Po to trzeba było mieć już w pierwszych chwilach wojny potężną armię, gotową na pierwszy sygnał przekroczyć granicę. I trzeba mieć duże związki taktyczne, żeby wyrwać się z przygranicznych rejonów tam, gdzie nie ma i być nie może nieprzystępnej obrony przeciwnika. Innymi słowy, zadanie polegało na tym, żeby teren walk szybko przesunąć możliwie jak najdalej do głębokich obszarów kraju wroga, w ten sposób utrudniając mu mobilizację, udaremniając transport strategiczny, zajmując rejony, które przeciwnik przygotowywał do obrony, a przy okazji — jego magazyny zapasów strategicznych, ważne ośrodki administracyjne, przemysłowe i transportowe. Radzieccy strategowie nie wykluczali jednak prawdopodobieństwa, że przed nimi nagle znajdzie się potężna, wcześniej przygotowana obrona, jak podczas I wojny światowej, albo nawet silniejsza, jak na Perekopie w 1920 roku. Dlatego wszyscy byli zwolennikami ciężkiej artylerii. Trzeba nadmienić, że na całym świecie przed II wojną światową rola artylerii została zdecydowanie niedoceniona. Wyjątkiem był Związek Radziecki, który

przystąpił do II wojny światowej z najpotężniejszą na świecie, tak ilościowo, jak i jakościowo, artylerią. Na równi z pracami nad stworzeniem ciężkiej artylerii, czyli narzędzia przełamania frontu, prowadzono intensywne prace badawcze w poszukiwaniu sposobów, które pozwolą przełamać każdą, nawet teoretycznie niemożliwą do przełamania obronę.

5. Czerwoni dowódcy z własnego doświadczenia wiedzieli, że potężne kawaleryjskie ugrupowania i związki mogą wykonywać nie tylko operacyjne, ale czasami nawet strategiczne zadania. Zastosowanie bojowe korpusów kawalerii i armii konnych w wojnie domowej wskazało mądrym ludziom dalszy, jedyny możliwy kierunek rozwoju sztuki operacyjnej i strategii. Armia konna czasów wojny domowej jest prawie jak armia pancerna II wojny światowej. Masy konne i pancerne, mimo wszystkich różnic, mają ze sobą sporo wspólnego: atak przełamujący w oderwaniu od swoich tyłów, sąsiadów i powolnej masy piechoty, błyskawiczne natarcie w głąb, dążenie do obejścia silnej obrony przeciwnika, zwycięstwo nie poprzez ogień, a poprzez ruch. I najważniejsze — prędkość: działać tak szybko, żeby przeciwnik ciągle nie nadążał. Podczas wojny domowej korpusy kawaleryjskie i armie konne były prawdziwym narzędziem Blitzkriegu. Określenie to wówczas nie było znane, ale czerwoni dowódcy wykorzystywali masy konne właśnie w sposób, w jaki później wykorzystywali masy pancerne: znienacka, w sposób zmasowany, na wąskich odcinkach, energicznie i na maksymalną głębokość. Dowódcy kawaleryjscy dużo lepiej niż ich koledzy z piechoty rozumieli znaczenie zaskoczenia, głębokiego oskrzydlenia i obejścia, uderzenia na flankę i tyły. Charakter działań kawaleryjskich dywizji, korpusów i armii konnych podczas wojny domowej, sam styl rozumowania dowódców tych związków taktycznych całkowicie odpowiadał charakterowi działań korpusów zmechanizowanych i armii pancernych II wojny światowej: przeprowadzić rajd na tyły wroga, nie zwracając uwagi na własne nieosłonięte flanki, nie

wdając się w długie bitwy, obchodząc punkty oporu zdecydowanym manewrem. To wcale nie przypadek, że najlepsi dowódcy II wojny światowej wywodzą się z kawalerii. Od korpusów kawaleryjskich i armii konnych, naszpikowanych karabinami maszynowymi, ruchomą artylerią, samochodami pancernymi, pociągami pancernymi i samolotami, tylko pół kroku do korpusów zmechanizowanych i armii pancernych. Zmniejszyła się liczba koni, zwiększyła się liczba samochodów. A zasad zastosowania bojowego nie ma po co zmieniać. Są te same. W Armii Czerwonej ludzie z kawalerii górowali nad ludźmi z piechoty. Nie trzeba było im tłumaczyć, że tylko ruch przynosi zwycięstwo. Wiedzieli o tym, nie zaglądając do podręczników strategii. Wśród kawalerzystow też byli głupcy. A gdzie ich nie ma. Ale nas uczono, żeby wszystkich kawalerzystow uważać za idiotów. Zaczynając z samej góry — od Woroszyłowa i Budionnego. Woroszyłow i Budionny jednak rozumieli wojnę manewrową znacznie lepiej niż francuscy, brytyjscy i niemieccy generałowie, którzy całą I wojnę światową przesiedzieli w dalekich od frontu sztabach i nie doświadczyli wojny manewrowej.

ROZDZIAŁ 113. KTO WYMYŚLIŁ BLITZKRIEG? Właśnie Rosjanie po raz pierwszy wylansowali pomysł zmasowania mobilnych formacji1033. GENERAŁ PUŁKOWNIK F. HALDER, SZEF SZTABU GENERALNEGO WOJSK LĄDOWYCH RZESZY Całkowita demoralizacja naszej armii nastąpiła również dlatego, że plany Stalina były planami narodu. Przynajmniej — znacznej jego części. (...) Amoralne i agresywne kompleksy duchowe ludu spowodowały tę bezsilność woli, która na wojnie zawsze prowadzi do klęski, jeżeli kampania z „wycieczki” zmienia się w wyczerpującą walkę. Lud zamierzał walczyć na terytorium wroga, nasi dowódcy nie mniej niż niemieccy pragnęli Blitzkriegu. A wszystko okazało się nie takie proste. (...) Niespodziewana dla armii i ludu obrona stała się totalnym odwrotem na całym froncie1034. A. B. ZUBOW

1. Po wojnie faszystowskie niedobitki wymyśliły mnóstwo zadziwiających historii o wojnie. Wśród nich również taką: To my, niemieccy generałowie, wymyśliliśmy Blitzkrieg, a rosyjscy durnie zapożyczyli nasz pomysł. Że niby małpy muszą małpować. Opowieści o tym, że idea Blitzkriegu pojawiła się w Niemczech, zostały podchwycone przez tysiące ekspertów z Wielkiej Brytanii, USA, Francji. Niemiec dla Brytyjczyka, Amerykanina, Francuza, chociaż były wróg, to człowiek Zachodu, swój. Dlatego osiągnięcia Niemców (ale nie ich przestępstwa) mieszkańcy Europy Zachodniej i Ameryki Północnej traktują

1033 1034

— —

Dziennik służbowy, zapis z 23 czerwca 1941 roku. „Kontinient”, 1995 nr 84.

jak własne: Widzicie, to my, cywilizowani ludzie, wymyśliliśmy Blitzkrieg, a prymitywne Iwany są zdolne tylko do kopiowania. Oto jeden z najbardziej odrażających i najbardziej tchórzliwych wojów Hitlera, feldmarszałek Erich von Manstein, opowiada o stalingradzkiej strategicznej operacji zaczepnej i o radzieckich korpusach pancernych, które rzucono w wyłom. Manstein wysoko ocenia działania pancernych korpusów Stalina. I dodaje: Rosjanie nauczyli się tego od nas1035. Zadziwiająca jest nie bezczelność tępego hitlerowskiego łotra, a reakcja komentatorów. Przekartkowałem pamiętniki Mansteina w języku angielskim i francuskim: żadnych uwag do tego stwierdzenia. Ukazały się pamiętniki Mansteina po rosyjsku. W wyjaśnieniach, załącznikach i aneksach, które przygotowali rosyjscy historycy, znajduje się więcej interesujących informacji niż w samym tekście Mansteina. Ale oto Manstein mówi, że od Niemców Armia Czerwona nauczyła się wykorzystywać korpusy pancerne, i nasi najmądrzejsi eksperci nie zaprzeczają... Zgadzają się z tym stwierdzeniem. Poważni rosyjscy historycy (i nie tylko historycy), słuchając takich wypowiedzi, pokornie kiwają głowami. A oto nie milcząca zgoda, tylko aktywna obrona strategicznej mądrości hitlerowców: „Potężne kliny pancerne w połączeniu ze zmasowanymi uderzeniami lotnictwa, (...) te zabiegi należały do niezaprzeczalnych innowacji, o czym należy mówić wprost, bez wykrętów”. To niejaki Grigorij Akselrod oddaje cześć hitleryzmowi1036. Redakcja tak zwanej „rosyjskiej gazety” („Rossijskaja gazieta”) składa się z ludzi, którzy nienawidzą wszystkiego, co rosyjskie, którzy szkalują Rosję i jej lud. W każdym normalnym kraju taka „gazeta” zostałaby już dawno zamknięta. Policja już dawno sprawdziłaby, kto stoi za plecami jej redaktorów i kto zamawia podobne artykuły. A w Rosji można to robić. Podobny pean na cześć Hitlera i jego strategów wykonuje niejaki Iosif Kosiński: „W odróżnieniu od radzieckich koncepcji (jeżeli takowe w ogóle

1035

—

E. von Manstein, Stracone zwycięstwa. Wspomnienia 1939–1944, Bellona, Warszawa

—

„Rossijskaja gazieta”, 7 sierpnia 1995

2000 1036

istniały) Blitzkrieg Hitlera został nie tylko opracowany na papierze, ale urzeczywistniony na polach walk w Polsce, Francji, Norwegii”1037. Jakiś hitlerowski lokaj o nazwisku Karem Rasz pluje jadem: „W imię sprawiedliwości przypomnijmy, że przed wojną jedynie Niemcy potrafili właściwie wykorzystać podczas walk czołgi”1038. Za takie wyznania tego Rasza w czasopismach „Krasnaja zwiezda” i „Wojenno–istoriczeskij żurnał” strasznie kochają. „Krasnaja zwiezda” oddaje mu całe łamy: opowiedz no jeszcze jakieś paskudztwo o tych rosyjskich idiotach. Możemy znaleźć mnóstwo takich opowieści tak w rosyjskich marksistowsko–hitlerowskich gazetach, jak i zagranicznych.

2. Żeby wyjaśnić kwestię kopiowania, sięgnijmy po fakty. Czerwoni dowódcy mieli doświadczenie w wojnie manewrowej na ogromnych przestrzeniach. Walczyli na takiej wojnie od początku 1918 roku do końca 1920. Na Syberii, w Azji Środkowej, na Dalekim Wschodzie wojna trwała dłużej. Niemieccy oficerowie i generałowie nie mieli doświadczenia w prowadzeniu wojny manewrowej przed II wojną światową. Podczas wojny domowej w Armii Czerwonej powstały potężne związki taktyczne: dywizje kawaleryjskie, konne korpusy i armie, których zasady zastosowania bojowego praktycznie w ogóle nie różniły się od zasad zastosowania korpusów zmechanizowanych i armii pancernych w II wojnie światowej. Takich formacji mobilnych w Niemczech nie było. Odpowiednio nie było też doświadczenia związanego z ich użyciem. W 1926 roku w Związku Radzieckim ukazała się książka Władimira Triandafiłłowa Razmach opieracyj sowriemiennych armij. Niedługo później Triandafiłłow wydał książkę Charaktier opieracyj sowriemiennych armij. 1037 1038

— —

„Nowoje russkoje słowo”, 26 czerwca 1989. „Krasnaja zwiezda”, 31 lipca 1999

Te pozycje legły u podstaw teorii głębokiej operacji, której istota polegała na równoczesnym stłumieniu obrony przeciwnika środkami rażenia na całą głębokość, w wyłomie na wybranym kierunku z gwałtownym rozwinięciem sukcesu taktycznego w operacyjny poprzez wysadzenie desantów powietrznych i wprowadzenie do walki rzutu rozwoju przełamania, czyli potężnego związku taktycznego, którego trzon stanowiły czołgi. W książkach Triandafiłłowa już wtedy znalazła się cała przyszła wiedza wybitnych strategicznych operacji ofensywnych: stalingradzkiej, lwowsko– sandomierskiej, białoruskiej, jassko–kiszyniowskiej, wiślano–odrzańskiej, mandżurskiej. Triandafiłłow był nie tylko wybitnym teoretykiem wojskowym, piastował stanowiska szefa Wydziału Operacyjnego Sztabu i zastępcy szefa Sztabu Armii Czerwonej. Jego książki to nie wywody oderwanego od życia teoretyka, a gruntowne badania dowódcy, który osobiście odpowiadał za poszukiwania rozwojowych kierunków rozbudowy Armii Czerwonej, za plany jej zastosowania w przyszłych wojnach. Nic podobnego czy choćby porównywalnego do prac Triandafiłłowa nie pojawiło się w Niemczech i w żadnym innym kraju, ani wówczas, ani później. W 1929 roku na ćwiczeniach w Białoruskim Okręgu Wojskowym w obecności attache wojskowych obcych państw, w tym również niemieckiego, po raz pierwszy w historii sprawdzono teorię zmasowanego zastosowania czołgów do błyskawicznego natarcia w głąb po przełamaniu obrony przeciwnika. Ćwiczeniami kierowali K. Woroszyłow, B. Szaposznikow, W. Triandafiłłow. W tym czasie w Niemczech nie było ani teorii zastosowania bojowego czołgów, ani czołgów. Ani jednego. Od czasów Chruszczowa przyjęło się podłączać pod osiągnięcia Triandafiłłowa jeszcze i Tuchaczewskiego, na zasadzie czy to patrona, czy to konsultanta, czy to współautora teorii głębokiej operacji. Jednak książki Triandafiłłowa są porażką ideową Tuchaczewskigo i jego dziwnych fantazji. Książki Triandafiłłowa miały być w założeniu „naszą odpowiedzią dla Tuchaczewskiego”. Również śmierć Triandafiłłowa w dziwnej katastrofie lotniczej przez wielu współczesnych została odebrana jako zemsta Tuchaczewskiego. Do tej pory ta katastrofa kładzie się cieniem na życiorysie „gwiazdy na firmamencie”.

2 sierpnia 1930 roku podczas ćwiczeń w Moskiewskim Okręgu Wojskowym po raz pierwszy na świecie wysadzono desant spadochronowy w celu prowadzenia działań bojowych na tyłach umownego przeciwnika. Ten dzień uważany jest za narodziny wojsk powietrznodesantowych i początek ich gwałtownego rozwoju. Ani Niemcy, ani inne kraje na świecie nie miały w tamtym czasie wojsk powietrznodesantowych. To kto kogo kopiuje? 20 kwietnia 1932 roku szef Sztabu Armii Czerwonej, przyszły marszałek Związku Radzieckiego, A. Jegorow przedłożył Rewolucyjnej Radzie Wojskowej ZSRR raport Taktika i opieratiwnoje iskusstwo RKKA na nowom etapie. Mimo że w tytule widnieje tylko taktyka i sztuka operacyjna, w raporcie poruszono również fundamentalne zagadnienia strategii. Kto się tym interesuje, powinien przeczytać raport w całości. Ja, z kolei, żeby nie zanudzać, ograniczę się tylko do minimum cytatów z tego przełomowego dzieła: „Duże grupy zmechanizowane, współdziałając z masami konnymi i lotnictwem, wsparte w pierwszych dniach walk przygranicznych oddziałami piechoty, wdzierają się na terytorium przeciwnika. Główne cele grup natarcia: a. zniszczenie jednostek osłonowych; b. uniemożliwienie w rejonach nadgranicznych mobilizacji i formowania nowych oddziałów; c. zdobycie i zniszczenie zgromadzonych zapasów wojen nych przeciwnika i utrzymanie rejonów operacyjnych, wska zanych w zadaniu jako jeden z podstawowych celów głębokie go ataku na terytorium przeciwnika. (...) Podczas przygotowania operacji, przy wytyczaniu celów oddziałom, należy dążyć do tego, żeby pod koniec pierwszej lub przynajmniej na początku drugiej doby operacji została zaatakowana przez wojska lądowe taka głębokość operacyjnego rozmieszczenia przeciwnika, której pokonanie doprowadziłoby do całkowitego przerwania frontu przeciwnika. (...) Głębokość natarcia w pierwszej dobie to 80–100 km”. Jak widać, główna idea to niespodziewany atak na przeciwnika, który nie zakończył mobilizacji i nie jest przygotowany do odparcia ataku. Żadnego rozruchu, żadnego oczekiwania — całkowite przerwanie frontu nieprzyjaciela

i 80–100–kilometrowy marsz grupami natarcia na terenie wroga pierwszego dnia wojny! 20 kwietnia 1932 roku, gdy szef sztabu Armii Czerwonej przedstawiał raport członkom RRW ZSRR, Adolf Hitler świętował swoje urodziny. To był smutny dzień. Ponieważ 1932 rok dla Hitlera był pasmem klęsk i dotkliwych porażek. Z każdym dniem sprawy układały się coraz gorzej. 6 grudnia 1932 roku Goebbels zapisał w swoim dzienniku: „W organizacji panuje ciężka depresja. Wszyscy jesteśmy bardzo przygnębieni, przede wszystkim z powodu niebezpieczeństwa rozpadu partii”. Armia Niemiec była tego roku zupełnie mikroskopijna. Rezerwistów nie było w ogóle. Gdyby wybuchła wojna, nie byłoby kogo powołać. O takich przełamaniach frontu w pierwszym dniu wojny niemieccy generałowie nawet nie marzyli. Nie mieli wówczas ani czołgów, ani lotnictwa, ani ciężkiej artylerii... A piechoty i kawalerii też nie było za dużo. Przeczytajmy kilka zdań z raportu szefa sztabu Armii Czerwonej i zastanówmy się. Skądś już to znamy. Gdzieś już to widzieliśmy. Rzeczywiście. 22 czerwca 1941 roku... Usuńmy z dokumentu nazwisko szefa sztabu Armii Czerwonej, po czym całego tekstu bez zmian można użyć do opisania tego, co wydarzyło się na radzieckiej granicy zachodniej pewnego pięknego letniego poranka. Czerwoni dowódcy knuli przeciwko Europie właśnie to, co Hitler zastosował wobec nich w 1941 roku. Czerwoni dowódcy planowali takie działania w latach, kiedy Wielka Brytania była zajęta utrzymaniem swoich zamorskich włości i na to zostały ukierunkowane jej siły zbrojne. A w Niemczech Hitler jeszcze nie doszedł do władzy. I niezbyt na to liczył.

3. W lutym 1933 roku sztab Armii Czerwonej rozesłał do jednostek jako oficjalną instrukcję Czasowe zalecenia dotyczące organizacji głębokiej walki. We wrześniu 1935 roku przeprowadzono ćwiczenia, które przeszły do historii Armii Czerwonej pod nazwą „wielkich manewrów kijowskich”. Brało w nich udział łącznie 65 000 żołnierzy i dowódców, 1012 czołgów, 608 samolotów, 608 dział. O tych manewrach nakręcono film dokumentalny

Bitwa o Kijów. Podczas manewrów ćwiczono przełamanie obrony przez korpus strzelecki, wzmocniony czołgami wsparcia piechoty i artylerią Odwodu Naczelnego Dowództwa. Obrona umownego przeciwnika została przełamana, do wyłomu wprowadzono związek taktyczny w składzie 754 czołgów. Uderzenie zadawano na głębokość ponad 230 kilometrów. Po raz pierwszy w historii zrzucono desant powietrzny w składzie pułku spadochronowego (1188 żołnierzy) oraz wysadzono desant w składzie dwóch pułków z artylerią i lekkimi czołgami. Teoria Triandafiłłowa została sprawdzona w praktyce. Armia i sztab zyskały doświadczenie prowadzenia głębokiej operacji. We wrześniu 1936 roku przeprowadzono ćwiczenia Białoruskiego Okręgu Wojskowego, podczas których oddziały nie tylko przerwały obronę przeciwnika i uderzyły w głąb, ale też sforsowały dużą przeszkodę wodną — Berezynę. W ćwiczeniach wzięło udział 71 000 żołnierzy i oficerów, 1320 czołgów oraz stosowna ilość artylerii i lotnictwa. Podczas manewrów wykonano 200–kilometrowy marsz brygady pancernej (310 czołgów), zrzucono desant spadochronowy (1808 żołnierzy) oraz wysadzono desant (5700 ludzi) z artylerią i czołgami. Podobne ćwiczenia przeprowadzono w Moskiewskim, Nadwołżańskim, Leningradzkim i innych okręgach wojskowych. A oto, jak wyglądała sytuacja w Niemczech. „Podczas ostatnich przedwojennych ćwiczeń dowódczo–sztabowych, które się odbyły wiosną 1939 roku pod kierownictwem szefa Sztabu Generalnego Sił Lądowych, po raz pierwszy zajęto się kwestią zmasowanego użycia na polu walki zmotoryzowanych dywizji i korpusów. Jesienią 1939 roku powinny były się odbyć pod kierownictwem szefa wojsk manewrowych duże jesienne ćwiczenia polowe formacji zmotoryzowanych C..)”1039. Tłumaczę, czym są ćwiczenia dowódczo–sztabowe. Dowódcy i sztaby wyjeżdżają na pole i prowadzą walkę, dowodząc domniemanymi oddziałami: tam skieruję jedną dywizję, a tam — drugą. Ale wojska nie ma. Pasieka szkoleniowa bez pszczół. Duże ćwiczenia dowódczo–sztabowe mają tę zaletę, że można je prowadzić i wiosną, i latem: uczymy się kierować wojskiem, ale nie depcze ono upraw. A po żniwach, kiedy odlecą gawrony, kiedy las się 1039

—

B. Müller–Hillebrandt, Suchoputnyje wojska Giermanii, Moskwa, t. 1, s. 157.

obnażył i pola opustoszały, można pobawić się swobodnie z prawdziwym wojskiem. Pierwsze manewry z użyciem dużych związków taktycznych zaplanowano w Niemczech na jesień 1939 roku, ale nie przeprowadzono ich z powodu wojny. A więc w Niemczech teoretycznie działania dużych ugrupowań zmechanizowanych po raz pierwszy ćwiczono na mapach wiosną 1939 roku. Z prawdziwymi jednostkami — nigdy. Nieraz mówiłem, że Niemcy przystąpiły do II wojny światowej bez przygotowania. Proszę nie uważać tego za przesadę. Oto dowód. W sierpniu 1939 roku na stepach Mongolii oddziały Armii Czerwonej błyskawicznie pokonały japońską 6. Armię: nagły niszczący ogień artylerii, uderzenie lotnictwa, piechota i czołgi, idąc za lawiną ognia, przełamują obronę i potężne związki taktyczne szybkich czołgów atakują w głąb. Właściciele gazet „Rodina”, „Rossijskaja gazieta”, „Krasnaja zwiezda”, traktujecie ludy Związku Radzieckiego jak debili, zdolnych jedynie do małpowania cudzego doświadczenia. Wytłumaczcie nie mi, ale swoim czytelnikom, jak w sierpniu 1939 roku czerwone małpy znalazły sposób na skopiowanie doświadczenia wyższej rasy, skoro w Niemczech pierwsze ćwiczenia potężnych grup pancernych planowano przeprowadzić dopiero we wrześniu i październiku 1939 roku? Chociaż te manewry planowano, to nigdy się one nie odbyły.

4. Na podstawie doświadczeń z ćwiczeń i manewrów Kijowskiego, Białoruskiego i innych okręgów w 1936 roku przyjęto Czasowy Regulamin Polowy Armii Czerwonej (PU–36). Głęboka operacja to istota i główna treść tego regulaminu. Znowuż: ani w Niemczech, ani w jakimkolwiek innym kraju w tamtym czasie taka teoria nie została umocowana w regulaminach. I tu mi wygarną: przecież regulamin jest czasowy! Zgoda. Ale żadnego innego wtedy nie było. Regulamin czasowy, ale do stosowania obowiązkowy. I już dawno należało się dowiedzieć, dlaczego czasowy.

To był okres burzliwego rozwoju armii. Toczyła się zacięta walka opinii. Każdy uważał, że jego punkt widzenia jest jedyny właściwy, każdy go bronił. W ferworze walki używano również nie do końca uczciwych chwytów. Czasami ideowi przeciwnicy wysuwali przeciwko sobie bardzo poważne oskarżenia, czepiając się szczegółów. Dlatego każdy się zabezpieczał, stosując określenia „wstępny”, „czasowy” itd. W przypadku nagonki zawsze można się było zasłonić, mówiąc, że nie jest to wersja ostateczna. Doszło do tego, że wydrukowano i wysłano do jednostek Regulamin polowy 1941 roku (RP–41), pod którego tytułem dopisano „projekt”. Zresztą sam towarzysz Stalin dyktował modę: Historia WKP(b). Krótki kurs. Stalin miał dużo wrogów. I jawnych, i ukrytych. Mogli się przyczepić: nie ująłeś tego czy tamtego. A Geniusz Wszech Czasów miał wcześniej przygotowaną odpowiedź: Przecież to krótki kurs! Ale gdzie jest pełny? O to chodzi, że pełnego nie było i nie przewidywano. Jest krótki, musicie się nim zadowolić. Właśnie tak wyglądała sytuacja regulaminów, instrukcji i pouczeń — są czasowe, wstępne, w projektach. Ale obowiązkowe do stosowania i innych nie ma. Najważniejsze jest to, że wszystkie te regulaminy, instrukcje i pouczenia były do siebie podobne. Wszystkie ukierunkowywały Armię Czerwoną na prowadzenie błyskawicznych operacji ofensywnych. Ale regulaminów z rekomendacjami tego, jak budować obronę w skali strategicznej, jak odpierać ataki agresora i wykonywać kontruderzenia, jak wycofywać się w przypadku niepowodzenia, nie było wcale. Ani w formie wstępnej, ani czasowej, ani w projektach.

5. Skoro już mowa o kopiowaniu, przeanalizujmy różnice w niemieckim i radzieckim podejściu do prowadzenia strategicznych operacji ofensywnych. Blitzkrieg to dążenie do przeniesienia działań bojowych z linii frontu na głębokie tyły przeciwnika. Blitzkrieg to błyskawiczny marsz na obszary, gdzie nie ma wojsk przeciwnika. Blitzkrieg to zapewnienie zwycięstwa zasadniczo nie ogniem i walką, a manewrem: błyskawicznie wyjść na takie rubieże i takie

rejony, żeby przeciwnik musiał się poddać bez oporu... W tej kwestii radzieccy i niemieccy generałowie byli całkowicie ze sobą zgodni. Ale na tym się zgoda kończy. I zaczynają się różnice. Radzieccy dowódcy doszli do wniosku, że dobrze by było przeciwnika zaskoczyć. Ale przecież można trafić na trwałą obronę. Co się stanie z czołgami, jeżeli puścimy je na wcześniej przygotowaną obronę? Właśnie. Poniosą duże straty, nie wyrządzając większych szkód przeciwnikowi, który siedzi w okopach i transzejach. W czasie I wojny światowej ani Amerykanie, ani Austriacy, ani Niemcy, ani Francuzi i Brytyjczycy nie zdołali tak naprawdę pokonać zwykłych okopów, co więc może się stać w nowej wojnie, kiedy trzeba będzie przerywać linie okopów wzmocnionych żelbetowymi fortyfikacjami obronnymi? Nie wykluczając takiej możliwości, czerwoni dowódcy jednocześnie z teorią błyskawicznego marszu w głąb terytorium wroga opracowali teorię przełamania nieprzystępnej obrony. Teoria wyłomu stała się częścią składową teorii i praktyki głębokiej operacji. Ustalono i sprawdzono podczas licznych manewrów: jeżeli przeciwnik zajął obronę, to potężne grupy pancerne powinny się znaleźć nie w pierwszym, a w drugim rzucie. Obronę przeciwnika przełamują nie one, a oddziały ogólnowojskowe. Główna siła niszczycielska to artyleria, wyłomu dokonuje piechota, która ma własne czołgi oraz czołgi wsparcia. A potężne pancerne związki taktyczne czekają. Nie zużywają swoich sił w wyłomie albo wykorzystują je tylko w skrajnym przypadku w ostatniej chwili do zakończenia przełamania. Zgodnie z tymi wnioskami Armia Czerwona w przeddzień wojny jako narzędzie do przełamania dostała na uzbrojenie najlepszą na świecie haubicę M–30 wz. 1938 kalibru 122 mm, najlepszy na świecie moździerz wz. 1938 kalibru 120 mm, haubicoarmatę ML–20 wz. 1937 kalibru 152 mm, haubicę B– 4 wz. 1931 kalibru 203 mm, powszechnie znaną jako Młot Stalina, i wiele innych wspaniałych dział. Niemiecka armia nie posiadała teorii wyłomu, poświęcała mało uwagi rozwojowi artylerii polowej. Artyleria ta pozostawała na poziomie I wojny światowej.

Posiadając potężną polową przeważnie haubiczną artylerię, Armia Czerwona zażądała najlepszych ciągników artyleryjskich. I je dostała. Lekki opancerzony Komsomolec — ciągnik dla przeciwpancernego działa kalibru 45 mm, i Woroszyłowiec — ciągnik do najcięższych typów dział — to dwa skrajne punkty skali. Oba te ciągniki, jak i cała reszta na skali pomiędzy nimi, były świetnymi jak na swoje czasy maszynami. Zgodnie z teorią wyłomu dla radzieckiej piechoty stworzono specjalny czołg T–26 i piechota została obficie wyposażona w te czołgi. W niemieckiej armii piechota nie miała własnych czołgów. Do wzmocnienia atakującej piechoty na głównych kierunkach w Związku Radzieckim stworzono specjalne czołgi przełamania, czołgi wsparcia piechoty, najpierw T–28 i T–35, potem zamiast nich — KW–1 i KW–2. W Niemczech nie było czołgów przełamania. Posiadając teorię i narzędzia wyłomu, Armia Czerwona zawsze (chociaż czasami z trudem) przełamywała każdą teoretycznie nie do pokonania obronę, od japońskiej polowej w gorących stepach Mongolii i ośnieżonej Linii Mannerheima do pasów umocnień na wzgórzach Seelow na przedpolach Berlina i japońskich rejonów umocnionych w Mandżurii. I jeszcze jedna zasadnicza różnica. Armie pancerne w Związku Radzieckim były rzeczywiście armiami pancernymi, ponieważ ich trzon stanowiły oddziały i grupy pancerne z niezbędnymi środkami wzmocnienia i wsparcia. W niemieckiej armii przez pojęcie „grupa pancerna”, a później „armia pancerna” rozumiano olbrzymie ugrupowanie, którego główny trzon stanowiły dywizje piechoty. W składzie takiej grupy lub armii były też dywizje pancerne, ale z reguły w mniejszości.

6. Teraz spróbujmy znaleźć różnicę w sposobach zastosowania związków operacyjnych i taktycznych. Każda niemiecka pancerna grupa lub armia miały własny pas natarcia. W ten sposób działania każdej takiej grupy lub armii były ograniczone tym pasem. Z jednej strony — nie możesz wyjść poza niego, z drugiej — jesteś odpowiedzialny za wszystko, co dzieje się na twoim pasie!

W Armii Czerwonej pasy dzielono według frontów, armii ogólnowojskowych, korpusów i dywizji strzeleckich. Po przełamaniu obrony przeciwnika siłami ugrupowań ogólnowojskowych radzieccy dowódcy rzucali lekkie oddziały do czystego lub prawie czystego wyłomu. Radzieckim grupom taktycznym, czyli zmechanizowanym, kawaleryjskim i pancernym korpusom, grupom konno–zmechanizowanym i armiom pancernym nie przydzielano samodzielnych pasów natarcia. Jeżeli związek taktyczny działał w interesie całej armii, to mógł samodzielnie manewrować na całym pasie jej natarcia. Jeżeli działał w interesach frontu, to uzyskiwał jeszcze większą swobodę działań. Dowódca radzieckiego korpusu zmechanizowanego lub dowódca armii pancernej uzyskiwali swobodę manewrowania na ogromnych terenach. Jego zmartwienie — przedrzeć się szybciej i jak najdalej. Jego zadaniem nie było niszczenie małych i dużych ognisk oporu, które pozostawały z tyłu. Za szybkimi grupami pancernymi nacierają armie ogólnowojskowe, korpusy i dywizje strzeleckie, i to one są odpowiedzialne za ich likwidację. Niemiecki dowódca tej samej rangi w podobnej sytuacji musiał przeć naprzód, ale jednocześnie nie zapominać o tyłach: zniszczyć pozostawione ogniska oporu, przeczesywać lasy, łapać partyzantów, eskortować jeńców, organizować dla nich obozy, odbudowywać mosty i drogi, pozostawiać garnizony w zajętych miastach i wsiach, powoływać służbę porządkowo– ochronną... Po prostu musiał podzielić uwagę i siły na masę różnych zadań, odrywając się od głównego celu. Nie ma powodów do zazdrości. W armii niemieckiej wojska pancerne były główną siłą uderzeniową podczas ofensywy. Wykorzystywano je w pierwszym rzucie do przełamania obrony. To przynosiło sukcesy, ale dopóki udawało się przeciwnika zaskoczyć, dopóki przed nacierającymi niemieckimi czołgami nie pojawiała się mocna głęboko rzutowana obrona. W armii niemieckiej nie było ani teorii wyłomu, ani odpowiedniego narzędzia do jego wykonania. Dlatego po napotkaniu trwałej obrony armia niemiecka niezmiennie zwalniała. Zaczęło się to już w lipcu 1941 roku, kiedy niemieckie czołgi natknęły się na betonowe punkty ogniowe Kijowskiego Rejonu Umocnionego, którego bohatersko broniła 37. Armia generała majora

A. Własowa, dopiero sformowana ze spadochroniarzy, rezerwistów i wycofujących się jednostek. Później wyglądało to tak — niemieckie czołgi natknęły się na obronę i zatrzymały: Leningrad, Moskwa, Tuła, Woroneż, Stalingrad, Łuk Kurski.

7. Niemiecki generał na stanowisku szefa Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych drugiego dnia wojny ze Związkiem Radzieckim napisał w dzienniku roboczym, czyli w oficjalnym dokumencie, że pomysł zmasowania związków taktycznych po raz pierwszy wylansowała Armia Czerwona. Obywatele Rasze, Kosińscy, Akselrody, powtórzcie te słowa sto dziesięć razy i spróbujcie zapamiętać. Dziennik nie był przeznaczony do druku, dlatego jest cenny. Zatwardziały hitlerowiec przyznaje się sam przed sobą, że „właśnie Rosjanie po raz pierwszy wylansowali pomysł”... Do tego trzeba dodać: nie tylko wylansowali, ale go urzeczywistnili. I oto pojawiają się ludzie, którym historia wojny nie odpowiada. Zmieniają historię na własne kopyto, bezczelnie ją przeinaczają. Cel fałszerzy — zrewidować i przepisać na nowo historię wojny. Na korzyść Hitlera. W swej podejrzanej gorliwości już dawno prześcignęli Goebbelsa i innych agitatorów Hitlera. Robiąc krótkie podsumowanie, oświadczam: Armia Czerwona nie kopiowała działań różnych Mansteinów i Guderianów. Gdyby ich kopiowała, to zakończyłaby wojnę z takim skutkiem jak oni. Teraz propozycja biznesowa. Dlaczego podczas przyjmowania nowych słuchaczy do Akademii Sztabu Generalnego nie zapytać każdego: Po co ci Akademia? Chcesz bronić ojczyzny? Dlaczego jej nie bronisz? Niedouczeni, bezwstydni, sprzedajni hitlerowscy słudzy i awanturnicy prowadzą ukierunkowaną wojnę ideologiczną z Rosją. Proszę bardzo, broń! Dlaczego nie odpowiadasz oszczercom z tak zwanej „rosyjskiej gazety”? Brakuje ci wiedzy? Nigdy nie czytałeś o Triandafiłłowie, głębokiej operacji i czołgach przełamania? No to nie masz czego szukać w Akademii. Nie dorosłeś. Czy brakuje ci odwagi,

żeby stanąć w obronie honoru Ojczyzny? Tym bardziej nie masz czego szukać w Akademii. Wyrażają obawy, że przy takim podejściu może pojawić się niedobór. Co wtedy robić? Zamykać Akademię? Odpowiadam zdecydowanie: Wtedy zamykać.

ROZDZIAŁ 114. DLACZEGO KOMKOR PAWŁOW BYŁ PRZECIWNIKIEM DUŻYCH GRUP PANCERNYCH? Masy zmechanizowane, które mają ograniczone możliwości obronne, powinny działać wyłącznie w natarciu1040.

1. Jesienią 1932 roku w Związku Radzieckim zgodnie z sugestią i żądaniem zastępcy ludowego komisarza obrony do spraw wojskowych i morskich, szefa uzbrojenia Armii Czerwonej M. Tuchaczewskiego, po raz pierwszy w historii sformowano dwa korpusy zmechanizowane. Jeden w Leningradzkim Okręgu Wojskowym, drugi w Ukraińskim. W 1934 roku utworzono jeszcze dwa takie korpusy — w Moskiewskim Okręgu Wojskowym i w Zabajkalskim. W 1938 roku zmieniono nazwy korpusów na pancerne. Ale ich struktura i istota pozostały te same — były to potężne grupy uderzeniowe, których główny trzon tworzyły oddziały pancerne. Te korpusy tworzono do zadania niespodziewanych niszczycielskich ciosów, do prowadzenia samodzielnych błyskawicznych głębokich operacji w oderwaniu od mało zwrotnych mas piechoty. Wówczas nikt na świecie nie posiadał niczego takiego. Byliśmy pierwsi na świecie. Mamy z czego być dumni. Jednak... 21 października 1939 roku Główna Rada Wojenna Armii Czerwonej podjęła decyzję o rozwiązaniu korpusów pancernych. Decyzję podjęto na podstawie wniosków komisji, której przewodniczącym był komandarm 1 rangi G. Kulik. W skład komisji wchodzili marszałek Związku Radzieckiego S. Budionny, komandarmowie 1 rangi B. Szaposznikow i S. Timoszenko,

1040

—

„Prawda”, 20 maja 1936

komandarmowie 2 rangi K. Mierieckow i M. Kowalów, komkor D. Pawłow1041. Pawłow był najmłodszy stopniem, ale właśnie on został inicjatorem likwidacji potężnych grup pancernych. Pawłowa poparł Kulik. Pawłowowi i Kulikowi udało się przeforsować swój punkt widzenia i decyzja o rozwiązaniu korpusów pancernych została podjęta jednogłośnie. Oficjalna propaganda Kremla przez dziesięciolecia opisywała tę decyzję jako zwycięstwo bezmózgich prymitywnych kawalerzystów nad postępowymi pancerniakami, jako odrzucenie postępowych poglądów na rolę wojsk pancernych w wojnie, jako jeden z tragicznych błędów, które doprowadziły do klęski Armii Czerwonej latem 1941 roku. Motywy działań Pawłowa tłumaczy się w bardzo prosty sposób: walczył w Hiszpanii, gdzie czołgi wykorzystywano tylko w małych grupach. Doświadczenie wojenne w Hiszpanii zostało opacznie zinterpretowane. W Hiszpanii Pawłow wykazał się jako rzeczowy, mądry, odważny i zdecydowany dowódca. Jako jeden z pierwszych, już 22 czerwca 1937 roku, został uhonorowany tytułem Bohatera Związku Radzieckiego. W sierpniu 1939 roku dla Bohaterów Związku Radzieckiego wprowadzono szczególne wyróżnienie — medal Złota Gwiazda. Pawłow otrzymał Złotą Gwiazdę z numerem 20. (Pierwsza Złota Gwiazda Żukowa ma numer 435.) Tak więc bohaterski dowódca Pawłow w oparciu o doświadczenia wojny hiszpańskiej zaproponował rozwiązanie korpusów pancernych. Ale tamta wojna była lokalna. Czy można było wykorzystać ograniczone doświadczenie małej wojny jako receptę zastosowania bojowego czołgów w przyszłej wojnie światowej?! Po powrocie z Hiszpanii Pawłow objął dowództwo wszystkich wojsk pancernych Armii Czerwonej. Stalin nadał mu stopień komkora, pomijając poprzedni stopień komdywa1042. Za umiejętne kierowanie ugrupowaniami pancernymi w czasie wojny zimowej w marcu 1940 roku Pawłowa awansowano na komandarma 2 rangi.

1041

— Komandarm 1 rangi — generał armii z 5 gwiazdkami; komandarm 2 rangi — generał armii z 4 gwiazdkami (przyp. tłum.). 1042 — Komdyw — dowódca dywizji, odpowiednik generała porucznika; komkor — dowódca korpusu, odpowiednik generała pułkownika (przyp. tłum.).

W 1940 roku w Armii Czerwonej wprowadzono generalskie stopnie. Całe najwyższe dowództwo zostało zweryfikowane. Komandami 2 rangi Pawłow został generałem pułkownikiem wojsk pancernych. Po pół roku Stalin awansował go na generała armii. Właśnie on, bezmyślny Pawłow, pokpił sprawę. W Armii Czerwonej było dużo czołgów, ale rozrzucono je do drobnych oddziałów. A trzeba było je zebrać w uderzeniowe pięści! Właśnie tak się okazało, że mieliśmy duże formacje pancerne, ale Stalin zniszczył Tuchaczewskiego, a potem zniweczył wybitne dzieło zapoczątkowane przez Geniusza Strategii. Właśnie tak opisują nam losy korpusów pancernych kremlowscy ideolodzy. Oto na przykład solowe wystąpienie na ten temat. Pisarz Jewgienij Nosów: „Na spotkanie hord pancernych wroga szli żołnierze źle uzbrojeni, nie zawsze z amunicją w ładownicach i pociskami w przodkach dział. Szli bez korpusów pancernych, na których rozwinięcie nalegał marszałek Tuchaczewski, bez rakietowego wsparcia, również zaproponowanego przez niego, ale odrzuconego jako pomysł pochodzący od wroga ludu, bez samego marszałka — odważnego nowatora, wykształconego i mądrego dowódcy, znawcy taktyki i strategii niemieckiego militaryzmu”1043. Takie oświadczenia drukuje się już od pół wieku. Nikogo te rewelacje nie peszą, nikt nie protestuje. Nie chciałbym Tuchaczewskiego jak oskarżyciele z Łubianki nazywać wrogiem ludu, ale inaczej nie można nazwać człowieka, który własny lud truł jadowitymi gazami, mordował całe wsie, we własnym kraju ustanowił reżim okupacyjny i nie wstydził się tego określenia. Ale określenia „odważny nowator”, „wykształcony i mądry dowódca”, „znawca taktyki i strategii niemieckiego militaryzmu” bez wątpienia należy wziąć w cudzysłów. I skoro okupant Tuchaczewski przyłożył swoją brudną rękę do powstania grup pancernych, to dlaczego nie wykazać się czujnością? Dlaczego nie zwrócić wnikliwego spojrzenia na dzieła wroga?

2.

1043

—

„Litieraturnaja gazieta”, 1988 nr 16.

Według recepty Tuchaczewskiego stworzono cztery korpusy zmechanizowane. Żądał więcej, ale znaleźli się mądrzy i zuchwali ludzie, którzy „odważnemu nowatorowi” na to nie pozwolili. W każdym korpusie Tuchaczewskiego były trzy brygady (dwie pancerne, jedna strzelecka) oraz oddziały: batalion rozpoznawczy, saperów i miotaczy ognia, dywizjon artylerii przeciwlotniczej, kompania regulacji ruchu, baza techniczna, lotnictwo. Każda z dwóch brygad pancernych składała się z trzech batalionów pancernych, batalionu strzeleckiego i batalionu saperów, dywizjonu artylerii i kompanii przeciwlotniczych karabinów maszynowych. Brygada strzelecka korpusu zmechanizowanego składała się z batalionu samochodów pancernych, trzech batalionów cekaemów, dwóch dywizjonów artylerii, kompanii przeciwlotniczych karabinów maszynowych. Ponadto w każdym korpusie i brygadach były pododdziały łączności, obrony chemicznej, medyczne, gospodarcze, transportowe, remontowe, administracyjne i inne. Razem w składzie każdego korpusu — 560 czołgów, 215 samochodów pancernych, 410 motocykli, 60 dział, 12 samolotów rozpoznawczych, 207 ciężarówek. Od pierwszej chwili pojawienia się korpusów zmechanizowanych dowódcy liniowi kierowali do różnych instancji zastrzeżenia i protesty: Taki korpus nie nadaje się do walki. Każdy czytelnik sam się może o tym przekonać. Trzeba tylko zdobyć czarną skórzaną czapkę z daszkiem i czerwoną gwiazdą, nasunąć ją na czoło i spróbować wyobrazić siebie na miejscu nieszczęsnego dowódcy, który miał nieszczęście dowodzić korpusem utworzonym według recept „znawcy” i „odważnego nowatora”. Pierwsze pytanie: Jak tym wojskiem kierować? W korpusie jest 560 czołgów, a ogólna liczba batalionów pancernych — sześć. To ile jest ich w jednym batalionie? Pewna liczba czołgów znajduje się nie w batalionach, a w odwodzie dowództwa korpusu i brygad. Ale to nie zmienia sytuacji. Bataliony mimo wszystko są monstrualne pod względem liczby czołgów, dlatego nie da się nimi dowodzić.

Dla porównania: Nikita Chruszczow radośnie wspomina, jak podczas krwawych walk pod Stalingradem nagle dopisało im szczęście, Stalin podrzucił pomoc — dwa korpusy pancerne po 100 czołgów w każdym! Zastanówmy się: W korpusie jest 100 czołgów. Ale przecież dowodzi nim generał. I sztab ma odpowiedni. I kompanię dowodzenia. Ponadto w składzie korpusu są trzy brygady. Na czele brygad, które składają się na ten korpus, stoją pułkownicy. Też mają sztaby, środki łączności i dowodzenia, ze wszystkimi niezbędnymi pododdziałami zaopatrzenia bojowego. A Tuchaczewski w każdym batalionie ma prawie setkę czołgów. I jak dowódca batalionu ma sobie poradzić z taką hordą czołgów? W korpusie jest 215 samochodów pancernych, podzielonych na dwa bataliony: zwiadowczy i samochodów pancernych brygady strzeleckiej. To samo pytanie: Ile w jednym batalionie jest samochodów pancernych i jak nim dowodzić? I skoro dowódcy batalionów mają ciężko, to dowódcom brygad nie jest lżej. Już starożytni Rzymianie dokładnie ustalili, że pod komendą jakiegokolwiek dowódcy nie może być więcej niż pięć podstawowych jednostek bojowych. W ciągu dwóch tysięcy lat doświadczenie Rzymian zostało tysiąc razy potwierdzone we wszystkich wojnach przez wszystkie armie. Ale Tuchaczewski ewidentnie nie wiedział tego, co powinien wiedzieć każdy dowódca kompanii. Każdemu dowódcy brygady Tuchaczewskiego podlegało po sześć ogromnych, niemożliwych do kierowania batalionów, nie licząc samodzielnych kompanii. „Ćwiczenia przeprowadzone z korpusami zmechanizowanymi pokazały, że ze względu na swój skład są ciężkie i mało zwrotne. Z powodu słabości środków łączności, szczególnie radia, dowódca korpusu nie radzi sobie z kierowaniem podlegającymi mu oddziałami. Korpusy powoli przemieszczały się podczas marszu i przy wprowadzaniu do wyłomu”1044. Potężne grupy pancerne są narzędziem do przeprowadzania błyskawicznych operacji. Ale związki taktyczne Tuchaczewskiego straciły swoją główną zaletę — szybkość.

1044

—

„WiŻ”, 1968 nr 8, s. 108.

3. Zadanie zmechanizowanego (pancernego) korpusu na wojnie: przez wyłom w obronie wroga wyrwać się na przestrzeń operacyjną i błyskawicznie prąc na tyły przeciwnika, rozwinąć zwycięstwo taktyczne w operacyjne, czasami również w strategiczne. To pięknie wygląda w teorii. W praktyce korpusy Tuchaczewskiego były wyjątkowo podatne na ataki z powietrza. W każdej brygadzie — jedna kompania przeciwlotniczych karabinów maszynowych. W kompanii — 12 karabinów ZPU M–4. M — jak karabin maszynowy Maksim. A cyfra oznacza liczbę luf. Cztery Maksimy na jednej podstawie. Podstawa — na nadwoziu ciężarówki GAZ–MM, tak zwanej połutorki. Celowniczy prowadzi ostrzał z czterech luf naraz. Przez to uzyskuje się znaczną gęstość ognia. Maksim to dobra broń, ale strzela zwykłymi nabojami do karabinów. Do prowadzenia ognia do celów powietrznych ma zbyt mały kaliber. Armata automatyczna kalibru 20 mm byłaby w sam raz. Ale szef uzbrojenia Armii Czerwonej, towarzysz Tuchaczewski, był przeciwnikiem takich armat. Kochał starego dobrego Maksima. Skoro tak, to przynajmniej w te Maksimy zaopatrzyłby wojsko pod dostatkiem. Jedno albo drugie: albo wzmacniamy obronę przeciwlotniczą brygad i korpusu ogółem, albo zmniejszamy liczbę czołgów. 12 ZPU M–4 mogło osłonić punkt dowodzenia dowódcy brygady oraz punkt dowodzenia, na którym znajduje się główny skład sztabu brygady, a także pododdziały łączności, które zabezpieczają działania tych organów kierujących. Ale jak osłonić ugrupowania bojowe wojsk i tyły? Przypomną mi: Czołgi mają przeciwlotnicze karabiny maszynowe. Odpowiadam: Niektóre. Nieliczne. Przeciwlotnicze karabiny maszynowe instalowano na wszystkich T–28 i T–35. Od drugiej połowy lat 30. przeciwlotnicze karabiny maszynowe montowano na określonej liczbie T–26. Ale korpusy Tuchaczewskiego były przeznaczone do błyskawicznych działań, dlatego były uzbrojone w czołgi BT. Na BT–2 i BT–5 nie można zamontować przeciwlotniczego karabinu maszynowego z powodu konstrukcji luków wieży. Włazy były kwadratowe, a obrotnica przeciwlotniczego karabinu maszynowego musi być okrągła, żeby obracać karabin we właściwym kierunku. BT–7 nie nadawał się do montowania przeciwlotniczego karabinu

maszynowego. Miał podłużne włazy z zaokrąglonymi kątami. Coś pomiędzy prostokątem i owalem. „Odważnego nowatora”, szefa uzbrojenia Armii Czerwonej, nie martwiło pytanie, jak zamontować przeciwlotniczy karabin maszynowy na wieży BT. I dopiero gdy Tuchaczewski porzucił stanowisko szefa uzbrojenia, rozkazano konstruktorom jeden właz na wieży BT–7 zrobić okrągły i montować obrotnicę P–40 z karabinem maszynowym DT. Czołgów BT–7, na które można było zamontować przeciwlotniczy karabin maszynowy, wyprodukowano 1170, czyli jedną czwartą ogółu BT–7. Ale takie czołgi trafiały nie tylko do korpusów pancernych, ale również do specjalnych brygad pancernych i do pułków pancernych dywizji kawaleryjskich. ZPU M–4 mógł zapewnić dużą gęstość ognia: cztery lufy, taśma amunicyjna, chłodzone wodą lufy. A DT na wieży czołgu nie miał ani czterech luf, ani chłodzenia wodą, ani taśmy amunicyjnej. DT jest dobrym karabinem maszynowym, ale nie stworzono go do prowadzenia ognia do samolotów. Jednym słowem, posiadanie pewnej liczby czołgów z przeciwlotniczymi karabinami maszynowymi nie rozwiązywało problemu. Oprócz kompanii przeciwlotniczych karabinów maszynowych w trzech korpusach, dowódca korpusu miał własny dywizjon artylerii przeciwlotniczej — 12 dział przeciwlotniczych kalibru 76 mm. Dywizjon mógł osłonić punkty dowodzenia i węzły łączności korpusu. Nic więcej. I tylko na postoju, bo działa przeciwlotnicze nie były samobieżne, tylko holowane. Podczas marszu ośrodki dowodzenia i kierowania korpusu w ogóle nie były chronione. A przecież korpus tworzono do przemieszczania się i walki. Ugrupowania bojowe oddziałów i ogromne tyły korpusu i brygad ani na postoju, ani podczas przemieszczania się, ani w walce też nie zostały w żaden sposób osłonięte. Tuchaczewski wyobrażał sobie początek wojny wyłącznie jako nagły wiarołomny atak Armii Czerwonej na śpiącego przeciwnika, jako niszczycielskie uderzenie radzieckiego lotnictwa na lotniska wroga i potężny rajd armad pancernych do oceanu, gdy czołgi idą pancernym strumieniem i w ogóle nie trzeba nimi kierować. I tylko w takiej sytuacji można było wykorzystać korpusy stworzone zgodnie z jego poleceniami i projektami. W każdej innej sytuacji taka organizacja korpusu zmieniała się w pułapkę. Wyobraźcie sobie olbrzymie, źle kierowane albo wcale niekierowane

stado czołgów. Jeżeli przeciwnik ma przewagę albo co gorsza, panowanie w powietrzu, to taki korpus długo nie pożyje. Samoloty przeciwnika łatwo wykryją takie stado. Po wykryciu rozszarpią go prawie bezkarnie. Były w korpusach Tuchaczewskiego organiczne samoloty zwiadowcze. Nie mogły samodzielnie prowadzić walk w powietrzu i nie miały takiego zadania. Ale potrzebowały polowego, chociaż niedużego, lotniska. Które w każdej sytuacji pozostawało nieosłonięte przed atakami z powietrza. Pomniejsze oddziały pancerne łatwo jest schować w zaroślach czy zagajnikach. Kiedy oddziałów jest dużo i wszystkie są małe i ruchliwe, spróbuj je odnaleźć i ostrzelać. A gdy czołgi zbiorą się w ławicach jak sardynki, wtedy kormorany i mewy mają ucztę. Dlatego nie rozpaczajmy nad losem korpusów Tuchaczewskiego. Do sytuacji, która powstała 22 czerwca 1941 roku, one w ogóle nie były przystosowane. Gdyby ktoś podczas wojny obronnej postanowił wykorzystać korpusy Tuchaczewskiego do przeprowadzenia kontruderzenia, to bez sensu zaprzepaściłby ludzi i sprzęt, ponieważ lotnictwo przeciwnika nie ma lepszego celu od niekończących się bezbronnych kolumn pancernych w marszu. Lotnictwo rozprawi się z tymi kolumnami już na przedpolach rejonu wyjściowego.

4. Ilość sprzętu przeciwlotniczego w korpusach Tuchaczewskiego była, delikatnie mówiąc, dziwna. Nie mniej dziwna była ilość artylerii. Do wsparcia ogniowego 775 czołgów i samochodów pancernych — 60 dział. Niewiele. Na każde 13 czołgów i samochodów pancernych — jedno działo. Na pierwszy rzut oka. Nie zapominajmy, że 12 dział to działa przeciwlotnicze. A w artylerii polowej na cały korpus przypada tylko 48 armat. W tym połowa tych armat jest w brygadzie strzeleckiej. Druga połowa dział polowych została podzielona pomiędzy dwie brygady pancerne. W każdej jest 12 dział do wsparcia 280 czołgów. Ale to iluzja. Ponieważ w brygadach pancernych były bataliony cekaemów i one w pierwszej kolejności wymagały wsparcia ogniowego. A przecież nie wolno zapomnieć o rozpoznaniu, motocyklistach, trzeba osłaniać również pracę saperów. Jednym słowem, czołgi w korpusach Tuchaczewskiego nie miały wsparcia artylerii.

W korpusach Tuchaczewskiego nie było własnych środków pokonywania przeszkód wodnych. Wielu rzeczy nie było. Ale najdziwniejsza jest liczba samochodów — 207. Spróbujmy rozdysponować te samochody na miejscu dowódcy korpusu. Co jest najważniejsze? Przecież wszystko jest ważne. Przede wszystkim 60 wozów trzeba oddać artylerii i jednostkom przeciwlotniczym. Będą to ciągniki do armat, haubic i dział. Ponieważ korpus nie posiada innych środków pociągowych. Kolejne 36 samochodów to platformy przeciwlotniczych karabinów maszynowych. Ale artyleria nie może posuwać się do przodu, jeśli ma same tylko ciągniki. Artylerzyści potrzebują dużo samochodów oprócz ciągników. Jeżeli oddamy samochody artylerii i jednostkom przeciwlotniczym, to dowódca korpusu, jego sztab, wszyscy pomniejsi dowódcy i sztaby będą musieli przesiąść się na konie... które korpusowi się nie należały. Dobrze, rzucimy korpus w wyłom, a całą artylerię i sprzęt przeciwlotniczy pozostawimy na tyłach. Dział, haubic, przeciwlotniczych karabinów maszynowych i tak jest mało, ale spróbujmy obejść się bez nich. Co zrobić, skoro maszyny są potrzebne do ważniejszych celów. Korpusem trzeba kierować. Bez samochodu tu się nie obejdzie. Dowództwu i sztabowi korpusu trzeba dać kilka samochodów. Bo inaczej czołgi wyrwą do przodu, a dowódca ze sztabami zostanie z tyłu. Oprócz tego kilka samochodów trzeba dać pododdziałom łączności, które zapewniają pracę sztabu. Bo inaczej dowódca i sztab znajdą się w wyłomie razem z czołgami, ale nie będą mogli kierować taką masą sprzętu. Oddziałów łączności nie jest znowu tak mało. Zastanówmy się: Zapewniają kontakt z wyższym dowództwem, sąsiadami, sztabami brygad, które znajdują się w składzie korpusu, z przydzielonymi oddziałami wzmocnienia, z własnymi samolotami oraz tymi, które działają w interesach korpusu. Naprzód wysłano grupy zwiadowcze, oddziały przednie, główne, boczne i tylne czaty, oddziały zabezpieczenia ruchu. Nad wszystkimi potrzebna jest kontrola i z każdym należy nawiązać łączność. Stacje radiowe były wówczas ciężkie i masywne. W korpusach Tuchaczewskiego korzystano głównie z dwóch typów radiostacji: 71TK–pancerna, i 5AK, którą montowano na nadwoziu ciężarówki.

Trzeba wygospodarować pewną liczbę samochodów dowódcom i sztabom trzech brygad oraz oddziałom łączności, które przekazują doniesienia ze sztabów brygad do sztabu korpusu i podległych oddziałów. Łącznie w korpusie jest jeden dywizjon artylerii przeciwlotniczej, cztery dywizjony artylerii i 17 batalionów. Wszystkie potrzebują samochodów dla dowódców, sztabów i oddziałów łączności. Oprócz tego w korpusie jest ponad setka kompanii i baterii. Kompanii zabezpieczenia ruchu też nie można zostawić bez transportu. A więc jeżeli 207 samochodów oddamy dowódcom, sztabom, oddziałom kierowania, ruchu i łączności, wówczas uziemieni zostają saperzy, pododdziały remontowe i pododdziały miotaczy ognia... Nie zapominajmy, że mamy w korpusie brygadę strzelecką, ponadto w każdej brygadzie pancernej jest batalion cekaemów. Te oddziały mają utrwalać sukcesy pancerniaków. Bez oddziałów cekaemistów czołgi nie mają czego szukać na tyłach wroga. Same czołgi nie utrzymają zdobytych obiektów i rubieży. A oddziały są użyteczne, dopóki będą miały naboje do żarłocznych karabinów maszynowych. Piechota ma łatwiej — ładujemy ją na czołgi. Albo niech biegnie za czołgami. Osiem czy dziesięć maratonów z pełnym rynsztunkiem. Ale co zrobić z kaemistami? I olbrzymimi zapasami amunicji, bez której oddziały karabinów maszynowych nie mają sensu? W korpusie są trzy bataliony saperów i jeden miotaczy ognia. Saperzy zawsze mają ze sobą sporo różnych rzeczy. Muszą minować i rozminowywać, remontować mosty, kopać studnie, rozbierać zasieki, torować drogę. A miotacze ognia muszą mieć ze sobą dużo łatwopalnej cieczy. Można zabrać samochody w brygadzie i przekazać je saperom, wtedy bez transportu zostaną lekarze i kucharze. Można wymyślić jeszcze wiele różnych wariantów rozdysponowania samochodów, ale wszystkie będą śmieszne. Ale najśmieszniejsze jest przed nami.

5. Zadaniem korpusu są samodzielne działania w oderwaniu od głównych sił, w głębi obrony przeciwnika. Kluczowe słowa — „samodzielne” i „w oderwaniu”. W takiej sytuacji trzeba zabrać ze sobą co najmniej 3 jednostki paliwa dla 775 czołgów i samochodów pancernych.

Podstawowe czołgi w korpusach Tuchaczewskiego — BT. Jedno tankowanie BT–5 — 500 litrów. 360 litrów w głównych zbiornikach, 140 litrów — w dodatkowych. Potrzebne również są oleje. Tankowanie BT–7 — 790 litrów (650 + 140). Ówczesne samochody GAZ–MM i trzytonówki o słabej zdolności pokonywania terenu. Jeżeli wszystkie 200 samochodów korpusu załadujemy tylko benzyną, a smarów nie zabierzemy, to również w tym przypadku trzech jednostek paliwa ze sobą nie weźmiemy. A przecież 200 samochodów powinno dostarczać paliwa nie tylko do czołgów i samochodów pancernych, same też muszą tankować benzynę. Tu nie wystarczą trzy jednostki napełniania. Obliczenia pokazały, że każdy samochód powinien mieć pięć jednostek paliwa. Jest przecież jeszcze amunicja. Dobrze, nie zabieramy paliw, jakoś przeprowadzimy błyskawiczny atak pancerny bez ropy. Załadujemy wszystkie 200 samochodów amunicją. Wdzierając się na przestrzeń operacyjną, korpus powinien mieć ze sobą przynajmniej dwie jednostki ognia, ponad to, co zostało załadowane na czołgi i samochody pancerne. Jednostka ognia dla BT–5 — 115 pocisków i 2709 naboi do broni strzeleckiej. BT–7 — 172 pociski i 2394 naboje do broni strzeleckiej. Dla 560 czołgów BT–5 — 64 400 pocisków i półtora miliona naboi do broni strzeleckiej. Pomnóżmy przez dwa. A jeżeli mamy czołgi BT–7, wtedy wynik będzie jeszcze większy. Do tego dodaj 215 samochodów pancernych. Nie zapomnijmy, że większość z nich jest uzbrojona w te same działa i kaemy. Dodajmy do tego artylerię polową i przeciwlotniczą. Nie ma jej dużo, ale kaliber jest poważniejszy: działa kalibru 76 mm i haubice kalibru 122 mm. Dołączymy żarłoczne kompanie karabinów przeciwlotniczych, brygadę strzelecką. Zastanówmy się, ile to wszystko może ważyć. Dodajmy masę solidnych drewnianych skrzyń. Oprócz tego naboje są zanitowane w skrzyniach cynkowych, a dopiero potem powkładane do skrzynek. Można stanąć na głowie, ale ani 200 GAZ–MM, ani 200 trzytonówek nie udźwignie tyle amunicji. Podczas operacji ludzi można nie karmić, rannych nie ewakuować, można ich po prostu zostawić na poboczu, jakoś sami doczołgają się na tyły, ale czołgi wymagają napraw i obsługi technicznej. I jeżeli 207 samochodów

załadujemy amunicją i paliwem, wtedy korpus rzuci się do wyłomu, a jednostki remontowe i rezerwa części zamiennych pozostanie z tyłu. A jeszcze mamy samoloty. Te też trzeba zaopatrywać w paliwo, części zamienne i wiele innych rzeczy. Podczas ćwiczeń do zabezpieczenia jednego batalionu pancernego zbierano wszystkie samochody korpusu i szło im świetnie. Ale zaopatrzenie w transport całej brygady, a co dopiero całego korpusu, nie udawało się i udać się nie mogło. Czasami dla urządzenia pokazówki wyprowadzano na pole cały korpus, który, ziejąc ogniem i lśniąc stalą, ruszał do żywiołowego marszu... Widok był zachwycający. W dziedzinie pokazówki u nas zawsze był najwyższy poziom. Wychodziło to urzekająco, gdyż oszołomionym zagranicznym obserwatorom i naszym inżynierom ludzkich dusz umykał pewien szczegół. Otóż czołgi i samochody pancerne przed pokazem potęgi remontowano i tankowano. Dlatego na krótki okres pokazówki można się było obejść minimalną liczbą jednostek remontowych albo w ogóle bez nich. Na pokazówkę czołgom wystarczało jedno tankowanie. I jedna jednostka ognia w zupełności wystarczała do oprawy dźwiękowej przedstawienia. I nakarmiono ludzi. Podczas przedstawienia nie trzeba zaopatrywać w części zamienne, ropę, prowiant, amunicję. Najważniejsze: korpusem prawie nie trzeba kierować. Na przygotowania do takich przedstawień marnowano u nas kilka miesięcy. W armii tego rodzaju pokazy siły nazywano baletem. Dlatego że każdy żołnierz znał swój manewr i dowódcy nie musieli wkładać żadnego wysiłku w kierowanie oddziałami...

6. Niedorzeczność organizacji korpusów Tuchaczewskiego była tak ewidentna, że pancerniacy, których trudny los rzucił do służby w te dziwne, stworzone przez „odważnego nowatora” formacje, zarzucili najwyższe dowództwo, komitety partyjne, organy kontrolujące i wydziały specjalne NKWD raportami, podaniami, apelami i donosami: To ewidentny sabotaż! Na to wszystko „odważny nowator” bez wahania odpowiadał: Zacznie się wojna, damy korpusom pod dostatkiem samochodów, wzmocnimy artylerią i oddziałami przeciwlotniczymi, wprowadzimy w skład korpusu pułk

pontonowo–mostowy... Przez takie oświadczenia „nowator” niechcący się przyznawał: W czasie pokoju takie korpusy nie nadają się do walki... Tuchaczewskiemu odpowiadano: Skoro nie ma samochodów w czasie pokoju, skąd je weźmiemy podczas wojny? Tymbardziej że sam Tuchaczewski nalegał, żeby wszystkie samochody i traktory Związku Radzieckiego przerobić na „czołgi”. Ale gdyby nawet dać korpusom wystarczającą liczbę samochodów, ciągników, artylerii, dział i kaemów przeciwlotniczych, środków przeprawowych, to jaka będzie długość kolumn takiego korpusu? Jak te kolumny osłaniać, czym bronić i jak zabezpieczać? Jak dowódca korpusu poradzi sobie z tym powiększonym gospodarstwem, skoro teraz nie jest w stanie kontrolować podlegających mu jednostek? 28 grudnia 1935 roku do struktury organizacyjnej korpusów wprowadzono zmiany. Liczbę samochodów w każdym korpusie zwiększono z 207 do 1444. Ze składu korpusu wyłączono dywizjon artylerii przeciwlotniczej, jeden batalion saperski i batalion miotaczy ognia, zaplecze techniczne i jednostkę lotniczą. W każdym korpusie pozostało tylko po 12 710 żołnierzy i dowódców. Jednak również te zmiany nie rozwiązały problemu. Obliczenia pokazały: W dużych lekkich grupach na każdy wóz bojowy powinno przypadać nie mniej niż 4–5 samochodów transportowych. Na 560 czołgów, 215 samochodów pancernych, 10 baterii artylerii z odpowiednią ilością piechoty, rozpoznania, saperów, łączności, personelu medycznego i innych trzeba mieć nie mniej niż 2000 samochodów. Kolumny takiego korpusu rozciągały się na 250 kilometrów. I to w przypadku, kiedy między pododdziałami i jednostkami nie zachowywano przewidzianej regulaminem odległości. Zgodnie z regulaminem i zdrowym rozsądkiem kolumny nie zamykały się ani w 300, ani w 350 kilometrach. Taka liczba samochodów sprawiała, że korpus stawał się powolny i wyjątkowo narażony na ataki. „Posiadane środki łączności nie zapewniały dowódcy korpusu nieprzerwanego i niezawodnego kierowania podczas marszu i walk”1045. Dobry pomysł — potężne ugrupowania pancerne. Ale przesada oznacza coś przeciwnego. Jeżeli po jednej trasie puścimy 500 czołgów, to droga staje 1045

—

„WiŻ”, 1968 nr 8, s. 108.

się nieprzejezdna dla samochodów, które podążają za czołgami. Czołgi zniszczą bowiem każdą drogę. Związki taktyczne Tuchaczewskiego miały wrodzoną wadę: nie były zwrotne.

7. Niemożliwość zastosowania tak ociężałych armad pancernych w walkach nie budziła wątpliwości, dlatego po utworzeniu czterech korpusów zaniechano formowania kolejnych. To żadną miarą nie zaprzeczało zasadzie zmasowanego zastosowania czołgów podczas walk. Oprócz korpusów w Armii Czerwonej znajdowała się znaczna liczba samodzielnych brygad pancernych. W zależności od typu czołgów, które były na uzbrojeniu, brygada mogła posiadać ich od 148 do 278. I widocznie była to granica, której nie należało przekraczać. Brygady pancerne były wystarczająco potężne, ale ta potęga nie była nadmierna, nie pojawiała się kosztem manewrowości, nie niwelowała głównych zalet związków taktycznych. Ale co zrobić, jeżeli w danej sytuacji do wykonania konkretnego zadania potrzeba nie 150 i nie 250, a większej liczby czołgów? Nie ma problemu. W tym przypadku wykorzystywano nie jedną, a dwie brygady pancerne. Albo trzy. Lew jest groźnym drapieżnikiem. Ale wataha wilków może wykonać każdą „pracę”, którą wykonuje jeden lew. Wilki zagryzą każdego. Różnica polega na tym, że ciężki lew nie nadaje się do długiego szybkiego biegu. I nawet dużo lżejsza lwica zdolna jest do błyskawicznego ataku, ale tylko na krótkim odcinku. A lekkie wilki mogą pokonywać niewyobrażalne odległości. Brygady pancerne mogły sprostać każdym zadaniom podczas tak lokalnej, jak i powszechnej wojny. Tylko należało je zastosować jak watahę wilków: wiele lekkich drapieżników przeciwko jednej zwierzynie. I Sun Zi, i Bonaparte, i Guderian wiedzieli, że tylko ruch przynosi zwycięstwo. A my wiemy, że wilka nogi karmią. Dmitrij Grigorjewicz Pawłow, który zdecydowanie wypowiedział się przeciwko korpusom Tuchaczewskiego, też to dobrze rozumiał.

ROZDZIAŁ 115. CZYM JEST DUŻA GRUPA PANCERNA? W składzie wojsk lądowych pozostawały dość potężne pancerne i zmotoryzowane grupy (brygady i dywizje), posiadające na uzbrojeniu 250– 260 wozów bojowych. Te ugrupowania, każde z osobna oraz w różnych kombinacjach, mogły wykonać wszystkie zadania w ramach głębokiej operacji ofensywnej1046.

1. Po raz pierwszy w prawdziwym działaniu dwa korpusy, stworzone według recept „odważnego nowatora” Tuchaczewskiego, zostały użyte w Polsce we wrześniu 1939 roku. Do Polski wkroczyły dwa radzieckie fronty. W składzie Frontu Białoruskiego walczył XV Korpus Pancerny komdywa M. Piętrowa. W składzie Frontu Ukraińskiego — XXV Korpus Pancerny pułkownika I. Jarkina. Oba korpusy działały bardzo niezadowalająco. Poruszały się powoli, ponadto dowódcy korpusów ciągle tracili kontrolę nad brygadami i batalionami. Korpusy pancerne zablokowały drogi, nie dając możliwości oddziałom pomocniczym zaopatrywania czołgów w niezbędne do marszu i walki środki. Korpusy pancerne nie nadążały nawet za dywizjami kawalerii. Czołgi zniszczyły trasę. Ciężarówki z paliwem i amunicją nie mogły nadążyć za czołgami. Podczas narady naczelnego dowództwa w grudniu 1940 roku marszałek Związku Radzieckiego S. Budionny relacjonował działania XV Korpusu Pancernego: „Towarzysz Pawłow słusznie proponuje, żeby drogi zostały oczyszczone, dlatego że jeżeli puści się tę machinę i zatarasuje wszystko wojskami, to one szybko się zatrzymają i nie ruszą z miejsca. (...) Na Białorusi musiałem (towarzysz Kowalów o tym wie) transportować paliwo do XV 1046

—

Sowietskije Woorużennyje siły. Istorija stroitielstwa, Wojenizdat, Moskwa 1978, s. 239.

Korpusu Pancernego drogą powietrzną. Dobrze, że nie musieliśmy z nikim się bić. Na drogach od Nowogródka do Wołkowyska 75 procent czołgów zatrzymało się z powodu paliwa. (...) Towarzysz Pawłow zapytał o posiadanie 2–3 jednostek paliwa w rzucie rozwinięcia. Moim zdaniem, trzeba zwiększyć do czterech... Dwie jednostki ognia, wydaje mi się, to zbyt mało. Podstawa to trzy jednostki. Kiedy wychodzicie z wyłomu na przestrzeń, to nie trzeba gonić za wszystkimi obiektami i tracić czasu. Powinniście, jeżeli to możliwe, przeniknąć głęboko na tyły, żeby uzyskać więcej przestrzeni do manewru”1047. Siemion Michajłowicz dobrze rozumował i myślał trzeźwo.

2. Armia Czerwona zadała niespodziewany cios siekierą w tył głowy Polski, która była przeszkodą na drodze marszu Hitlera na Wschód. W Polsce Armia Czerwona miała lekko, bo główne siły Wojska Polskiego walczyły z niemiecką armią. W chwili wejścia Armii Czerwonej na polskie ziemie Polska już poniosła olbrzymie straty. Na dodatek dowództwo Wojska Polskiego wydało rozkaz, żeby nie stawiać oporu Armii Czerwonej. Pojedyncze bitwy i potyczki były wyjątkiem od reguły. Polskie dowództwo miało nadzieję, że bracia Słowianie śpieszą z odsieczą, dlatego nie było zorganizowanego oporu przeciwko Armii Czerwonej. Tylko dlatego stworzone według przepisów „odważnego nowatora”, okazałe, przeładowane czołgami korpusy, które utknęły na drogach, nie zostały haniebnie rozgromione przez polską kawalerię. Korpusy Tuchaczewskiego nie dotrwały do 1941 roku. Ale nietrudno jest wyobrazić sobie, co by się stało, gdyby spotkały się z niemieckimi dywizjami pancernymi, gdyby lotnictwo wroga wisiało nad drogami, zatłoczonymi przez czołgi z czerwonymi gwiazdami, którym się skończyło paliwo. A radzieckie samodzielne brygady pancerne działały w Polsce szybko, zdecydowanie i zuchwale. Nieprzypadkowo decyzję o rozwiązaniu korpusów Tuchaczewskiego podjęto jesienią 1939 roku. Zakończył się „wyzwoleńczy

1047

— Nakanunie wojny. Matieriały sowieszczanija wysszego rukowodiaszczego sostawa RKKA 23–31 diekabria 1940, Terra, Moskwa 1993, s. 273

marsz”, zrobiono bilans, wyciągnięto właściwe jednoznaczne wnioski: Korpusy rozwiązać w cholerę! Upieram się: Wnioski były słuszne i na czasie. Można było wpaść na to wcześniej. I hiszpańskie doświadczenie nie ma tu nic do rzeczy. Bardziej widoczne i świeże było doświadczenie polskie. À propos, Dmitrij Grigorjewicz Pawłow również hiszpańskie doświadczenia interpretował wyjątkowo słusznie. W Hiszpanii radzieckie czołgi T–26, uzbrojone w działa kalibru 45 mm, roznosiły niemieckie PzKpfw I i PzKpfw II. Pawłow domyślił się, że w nadciągającej wojnie przeciwnik może osiągnąć poziom uzbrojenia radzieckich czołgów i stworzyć odpowiednik radzieckich dział pancernych. Dlatego nalegał na stworzenie czołgów z silnikami Diesla, z opancerzeniem chroniącym przed pociskami dużego kalibru i z takimi armatami, które mogłyby przebić takie samo opancerzenie czołgów wroga. Skutek przewidywań i uporu Pawłowa: jeszcze w grudniu 1939 roku do uzbrojenia Armii Czerwonej przyjęto czołgi KW–1 i T–34/76. A Niemców doświadczenia z Hiszpanii niczego nie nauczyły. Zostali przy tym, co już mieli. Niemieccy mędrcy, różni Guderianowie i Mainsteinowie, widzieli, że ich czołgi płoną jak pudełka zapałek przy spotkaniu z najbardziej przestarzałym radzieckim czołgiem T–26, ale nie wpadli na to, że należy teraz stworzyć czołgi z opancerzeniem chroniącym przed pociskami dużego kalibru i montować na nich potężne działa.

3. W listopadzie 1939 roku przeciwko istnieniu korpusów pancernych, oprócz szefa Zarządu Pancerno–Motorowego zdecydowanie wypowiedzieli się: — zastępca ludowego komisarza obrony, szef Sztabu Generalnego Armii Czerwonej, komandarm 1 rangi B. Szaposznikow — to on planował „marsz wyzwoleńczy” do Polski i widział rezultaty; — komandarm 1 rangi S. Timoszenko, dowodzący Frontem Ukraińskim, któremu podlegał XXV Korpus Pancerny; — komandarm 2 rangi M. Kowalów, dowodzący Frontem Białoruskim, któremu podlegał XV Korpus Pancerny;

— zastępca ludowego komisarza obrony, komandarm 1 rangi G. Kulik, który koordynował działania obu frontów. Nie należy się dziwić, że przeciwko istnieniu korpusów pancernych wypowiedzieli się również dowódcy tych korpusów, komdyw M. Pietrow i pułkownik I. Jarkin. Dobrze wszystko rozumieli: Zacznie się prawdziwa wojna, korpusy bezsensownie zginą, nie wyrządzając szkód przeciwnikowi, a winnych znajdzie się szybko. Jako pierwszych na czarną listę wpiszą właśnie ich, dowódców korpusów. I będą mieli rację. Jeżeli tak zorganizowanego korpusu nie można wykorzystać na wojnie, to nieuchronnie pojawia się pytanie: Dlaczego, oskarżony Jarkin i oskarżony Pietrow, milczeliście wcześniej? Dlatego nie milczeli, a wygarnęli wszystko, co się nazbierało, zabezpieczając się przed przyszłymi pytaniami dociekliwego prokuratora. Korpusy rozformowano. Ale nic strasznego się nie wydarzyło. Porównajmy to, co było, z tym, co się stało. Przed reorganizacją w składzie każdej dywizji kawalerii był jeden pułk pancerny. Tu bez zmian. Każda dywizja strzelecka miała jeden batalion pancerny. Tak pozostało. W Armii Czerwonej były cztery ciężkie samodzielne brygady pancerne. Też nic się nie zmieniło. Ponadto w Armii Czerwonej były 32 brygady pancerne wyposażone w czołgi BT i T–26: 8 brygad w składzie czterech korpusów pancernych i 24 samodzielne. Po reorganizacji w Armii Czerwonej pozostało tyle samo pancernych brygad T–26 i BT — 32. Jednak teraz wszystkie one były samodzielne. Co się zmieniło? Zlikwidowano zarządy czterech korpusów pancernych. Pawłow wyrzucił niepotrzebną jednostkę kierowania, która przeszkadzała, która i tak nie nadawała się do kierowania. Nawiasem mówiąc, sztaby i organy kierowania korpusów pancernych nie zniknęły bez śladu. W sierpniu 1939 roku Stalin rozpoczął tajną mobilizację Armii Czerwonej. Między innymi liczba korpusów strzeleckich w ciągu niecałych dwóch lat wzrosła z 25 do 62. A liczba armii z 2 do 28. Oficerowie sztabowi i dowódcy wyższego szczebla (jak zresztą i innych szczebli) byli potrzebni na gwałt. Zarządy czterech zlikwidowanych korpusów od razu skierowano do tworzenia zarządów nowych armii ogólnowojskowych.

4. Teraz umówmy się: nie będziemy zwracać uwagi na nazwy, skupimy się na istocie sprawy. Istota polega na tym, że jesienią 1939 roku Hitler wplątał się w II wojnę światową, do której był zupełnie nieprzygotowany. Miał 6 dywizji pancernych i jedną formację równą dywizji pancernej. Etatowa liczebność każdej dywizji — 324 lekkie czołgi. Pawłow jesienią tego samego 1939 roku miał 32 brygady po 278 czołgów BT lub T–26. Zgadzam się — dywizja brzmi dumnie. Ale różnica w ilości czołgów między dywizją niemiecką i naszą brygadą jest nieistotna. Przy tym na każdą niemiecką dywizję przypadało 4–5 naszych brygad. Przeważająca większość niemieckich czołgów jesienią 1939 roku to wciąż PzKpfw I i PzKpfw II, które w ogóle nie mogły się równać z naszymi T– 26, a co dopiero BT. Dlatego przy mniejszej liczbie czołgów brygady Pawłowa wyposażone w T–26 zdecydowanie przewyższały niemieckie dywizje pancerne w sile ognia, a brygady BT — i w sile ognia, i w zwrotności. Kto więc mógł zarzucić Pawłowowi, że zrezygnował z dużych formacji pancernych? Oprócz tego miał 4 ciężkie brygady pancerne, w których w zależności od typu wozu bojowego było od 148 do 183 czołgów, a u Hitlera w 1939 roku żaden czołg nie osiągał masy 20 ton. Po prostu w tym czasie nie miał on nie tylko ciężkich, ale i średnich czołgów. Co więcej, radziecka piechota i kawaleria miały własne organiczne czołgi, a w Niemczech tego nie było. Nie zapomnijmy również o tym, że zaraz po wojnie w Polsce zmniejszono liczbę czołgów w niemieckich dywizjach pancernych. Liczebnością najpierw zrównały się one z brygadami Pawłowa, a potem w ogóle pozostały w tyle. Ten proces nie kończył się do samego finału wojny. Podczas każdej kolejnej reorganizacji etatowa liczba czołgów w niemieckich dywizjach pancernych zmniejszała się, dopóki w 1944 roku nie wyniosła 70 sztuk. Ale to zgodnie z etatem. Tyle, ile być powinno. W trakcie wojny jednak nigdy nie udaje się mieć tyle, ile się chce, ile powinno zostać przysłane. W rzeczywistej

sytuacji w dywizjach pancernych ciągle brakowało wszystkiego, co mieć powinny. Propaganda nas przekonuje: W Niemczech rozumiano rolę dużych grup pancernych, a u nas Pawłow źle zinterpretował hiszpańskie doświadczenia.

5. Obłudni profesorowie przez dziesięciolecia opowiadają nam historie o „odważnym nowatorze” i głupich kawalerzystach, którzy zniweczyli wybitne pomysły. Ale zapominają opowiedzieć o tym, co Pawłow zaproponował zamiast rozformowanych korpusów. A zaproponował zachowanie samodzielnych batalionów pancernych we wszystkich dywizjach strzeleckich i pancernych pułków w dywizjach kawaleryjskich. Zachować wszystkie samodzielne brygady pancerne. Utworzyć dodatkowo 3 brygady pancerne i 10 szkolnych pułków pancernych, które w razie wojny należało rozwinąć w brygady. Oprócz tego — 15 najlepszych dywizji strzeleckich Armii Czerwonej, zaczynając od 1. Moskiewskiej Proletariackiej, przeorganizować w dywizje zmotoryzowane. 8 w 1940 roku, kolejne 7 w pierwszej połowie 1941 roku. Zmotoryzowane dywizje Pawłowa były potężne, szybkie, zwarte, łatwe w dowodzeniu, zadziwiająco zrównoważone. W każdej takiej dywizji — cztery pułki (pancerny, artyleryjski, dwa strzelców zmotoryzowanych), trzy bataliony (rozpoznania, łączności, lekki inżynieryjny) i dwa pododdziały artylerii (przeciwpancerny i przeciwlotniczy). Łącznie w dywizji 257 czołgów. Oprócz tego 49 samochodów pancernych w jednostkach dowodzenia, rozpoznania i łączności, 98 dział i moździerzy (bez kalibru 50 mm), 980 samochodów. Najważniejsze jest to, że cała reorganizacja polegała na minimalnej liczbie organizacyjnych i kadrowych zmian i przetasowań. Dywizji zmotoryzowanych nie trzeba było formować. Istniały już jako najlepsze dywizje strzeleckie Armii Czerwonej. Pozostawało jedynie rozwinąć samodzielny batalion pancerny dywizji w pułk, usunąć z dywizji jeden pułk strzelecki, a dwa pozostałe załadować na ciężarówki i dodać im czołgów. Oprócz tego należało z dywizji strzeleckiej zmienianej w zmotoryzowaną zabrać jeden z dwóch pułków artylerii. Usunąć jest zawsze łatwiej, niż

tworzyć coś nowego. Nie zawsze też trzeba było usuwać. Przed podpisaniem paktu Mołotow–Ribbentrop w radzieckich dywizjach strzeleckich było po jednym pułku artyleryjskim. Dopiero jesienią 1939 roku w ich skład zaczęto wprowadzać drugi. W chwili rozpoczęcia reorganizacji Pawłowa jeszcze nie do wszystkich dywizji strzeleckich włączono drugi pułk artyleryjski. Jeżeli nawet był, to znajdował się na etapie formowania. 36 brygad pancernych pozostawiono jak wcześniej, tylko zmniejszono mniej więcej o dwadzieścia liczbę czołgów. Planowano stworzenie trzech nowych brygad pancernych, co przy posiadaniu już istniejącej liczby brygad nie stanowiło problemu. Oraz stworzenie 10 szkolnych pułków pancernych. Tutaj też nie powinno być szczególnych trudności, ponieważ w składzie każdej brygady pancernej był własny szkolny batalion pancerny. Pawłow proponował wyłączyć je ze składu brygad i połączyć w pułki. To wszystko. W każdym przypadku szkolne pułki pancerne powinny znajdować się daleko od granic. W przypadku niespodziewanego wybuchu wojny nie znalazłyby się w strefie działań bojowych. Nader uczeni obrońcy Tuchaczewskiego pamiętają, że na żądanie Pawłowa rozwiązano zarządy czterech korpusów, ale zapominają, że zamiast nich stworzono 15 dywizji, które przewyższały rozformowane korpusy liczbą czołgów, mocą bojową, szybkością i zdolnością do prowadzenia działań bojowych. Oprócz zmian organizacyjnych Pawłow szykował jakościowe przezbrojenie wojsk pancernych. Już 21 lutego 1938 roku, trzy lata przed katastrofą 1941 roku, szef Zarządu Pancerno–Motorowego, komkor D. Pawłow, skierował do ludowego komisarza obrony, Marszałka Związku Radzieckiego Woroszyłowa, raport o konieczności gruntownej rewizji systemu uzbrojenia pancernego. W tym dokumencie Pawłow żądał, aby czołgi wsparcia T–26 pozostawić w piechocie i pod żadnym pozorem ich stamtąd nie zabierać. Pawłow żądał przezbrojenia czołgów T–28 i T–35 w działa o płaskim torze i początkowej prędkości pocisku nie niższej od 560 m/s. Oprócz tego w miejsce tych dwóch czołgów należało opracować nowy ciężki czołg przełamania. Te propozycje Pawłowa zostały zrealizowane. Dla T–28 i T–35 stworzono działo kalibru 76 mm o początkowej prędkości 555 m/s, ponadto

do zastąpienia tych czołgów opracowano i skierowano do produkcji seryjnej ciężki czołg przełamania KW. Ale i to nie koniec. Również w tym dokumencie z 21 lutego 1938 roku zawarte jest żądanie opracowania czołgu, który zastąpiłby BT. „Modele doświadczalne należy stworzyć w dwóch wariantach: kołowo–gąsienicowym i tylko gąsienicowym w celu dokonania ostatecznego wyboru typu (gąsienicowy czy kołowo–gąsienicowy). Przy uzyskaniu układu jezdnego (razem z gąsienicą) czołgu gąsienicowego, pracującego nie mniej niż 3000 km, można będzie zrezygnować z kołowo–gąsienicowego typu czołgu”1048. Nas wszystkich od dawna wychowywano na pięknej legendzie: Nierozgarnięci wojskowi uczepili się kołowo–gąsienicowego czołgu i taki rozkazali zbudować. Ale konstruktor Koszkin, wybitny twórca T–34/76, na własną odpowiedzialność stworzył dwa warianty: gąsienicowy i kołowo– gąsienicowy. Doświadczenia pokazały wyższość gąsienicowej maszyny i w ten sposób powstał najlepszy czołg wszech czasów. Pojawiły się sugestie, że Koszkin tworzył T–34 „jakby półlegalnie, jako własną inicjatywę, w przerwach między zasadniczymi pracami”1049. W imię sprawiedliwości należy zaznaczyć, że czerwoni dowódcy rzeczywiście uporczywie trzymali się czołgu kołowo–gąsienicowego. Tylko nie trzeba tego uporu tłumaczyć zacofaniem i głupotą. Czołg kołowo– gąsienicowy to wachlarz problemów przy projektowaniu, produkcji, eksploatacji, remoncie, szkoleniu. Czołg gąsienicowy jest mniej zawodny i prostszy. Ale radzieccy dowódcy mieli w zadaniach strategicznych wyzwolenie całych kontynentów. Ich rozpiętość — od tajgi do mórz brytyjskich. Nieprzypadkowo towarzysz Stalin wychowywał i pielęgnował poetów, którzy tworzyli poematy o ostatnim słupie granicznym, ostatnim faszystowskim mieście, o tym, że „dotrzemy jeszcze do Gangesu”. Armię Czerwoną przygotowywano do prowadzenia głębokich operacji ofensywnych, ale gąsienice czołgów o masie ponad 15 ton nie wytrzymywały długiego rajdu, tym bardziej z dużą prędkością. Gdyby nauka i przemysł tamtych czasów mogły stworzyć gąsienicę, która wytrzymałaby kilka tysięcy kilometrów jazdy po pofałdowanym terenie przy dużych prędkościach, to

1048 1049

— —

Rosyjskie Państwowe Archiwum Wojskowe, dział 4, rejestr 19, teczka 55, karty 1–2. „Krasnaja zwiezda”, 3–9 grudnia 2008.

czerwoni dowódcy zdecydowanie i jednogłośnie zrezygnowaliby z kołowo– gąsienicowej niewygody. Właśnie stworzenia takiego czołgu domagał się Pawłow. Żądał po powrocie z Hiszpanii w 1937 roku. Żądał, kiedy jeszcze znajdował się w Hiszpanii. Kiedy nie istniało jeszcze biuro konstrukcyjne Koszkina. T–34 tworzono na rozkaz i żądanie szefa Zarządu Pancerno–Motorowego, komkora Pawłowa, co potwierdzają dokumenty i najbardziej szanowani świadkowie aż do głównego hutnika kraju, profesora W. Jemielianowa, i marszałka Związku Radzieckiego K. Mierieckowa, który mówił, że „T–34 był marzeniem Pawłowa urzeczywistnionym w metalu”. Kto więc i po co wymyśla i rozpowszechnia legendy, że Koszkin tworzył T–34 półlegalnie, z własnej inicjatywy, w przerwach między pracami zasadniczymi? Komu i po co potrzebne jest przekręcanie historii? Trzeba to zrobić, żeby oczernić Pawłowa. Ponieważ gdyby uznać, że Pawłow nie był idiotą, że proponował całkiem sensowne rzeczy, ale zupełnie sprzeczne z tym, co robił Tuchaczewski, a później Żukow, to chwała tak „odważnego nowatora” Tuchaczewskiego, jak i „marszałka zwycięstwa” Żukowa zgaśnie. Jesienią 1939 roku KW i T–34, które projektowano na rozkaz i żądanie Pawłowa, zostały stworzone i rozpoczęto ich testowanie. Pawłow planował wyposażenie ciężkich pancernych brygad przełamania w czołgi KW–1. W czołgi T–34/76 — dywizji zmotoryzowanych.

6. Według planu Pawłowa, w lekkich brygadach pancernych powinno być po 258 czołgów, w dywizjach zmotoryzowanych — po 257. Brygady pancerne to prawie same czołgi z minimalną ilością wsparcia i środków zaopatrzenia, a zmotoryzowane dywizje — formacje, w których organicznie łączą się oddziały pancerne z piechotą zmotoryzowaną, artylerią, sprzętem obrony przeciwlotniczej itd. Robiono to w następującym celu. W sytuacji bojowej czasami potrzebujemy jednostek pancernych prawie bez domieszek, czyli czołgów z niezbędnym minimum pododdziałów

zaopatrzenia. Przykład: Standardowy korpus strzelecki Armii Czerwonej ma trzy dywizje strzeleckie. Łączna liczba pułków — 9 strzeleckich i 8 artylerii (po dwa pułki artylerii w każdej dywizji i dwa u dowódcy korpusu). Jeżeli w składzie korpusu strzeleckiego były nie trzy, a tylko dwie dywizje, to ogólna liczba pułków — 6 strzeleckich i 6 artylerii. Jednym słowem, piechoty i artylerii w korpusie było pod dostatkiem. Jeżeli korpus walczył na głównym kierunku, wówczas zasilano go czołgami. W tej sytuacji — brygadami pancernymi. Na wyższym szczeblu, czyli na poziomie armii i frontu, podczas przygotowania operacji ofensywnej tworzono lekkie związki taktyczne, przeznaczone do błyskawicznych działań na głębokich tyłach przeciwnika. Tu potrzebne były ugrupowania, w których oprócz czołgów znajdowała się piechota zmotoryzowana, artyleria mobilna, rozpoznanie, obrona przeciwlotnicza itd. W takim układzie — dywizje zmotoryzowane. Struktura wojsk pancernych według Pawłowa okazała się prosta, wyrazista, zrozumiała, nowe formacje — potężne, zwinne, łatwe w dowodzeniu. Brygady pancerne i dywizje zmotoryzowane można było wcielać w skład korpusów strzeleckich, armii i frontów ogólno wojskowy eh oraz trzymać w Odwodzie Naczelnego Dowództwa. Zasada Pawłowa: Nie obciążać jednej trasy tysiącami wozów, a rozproszyć tę potęgę w przestrzeni, operować na różnych kierunkach, ale w jednym celu, zgodnie z jedną ideą i planem. Gdyby zaszła taka potrzeba, te formacje jak klocki można wykorzystać w dowolnych kombinacjach. Rola zastępców dowódców frontów i armii radzieckich na wypadek wojny — kierowanie rzutami rozwinięcia przełamania armii i frontów. Prawdopodobny skład rzutu przełamania frontu: zastępca dowódcy frontu z niedużym sztabem, środki łączności i kierowania, 2–4 brygady pancerne i 1–3 dywizje zmotoryzowane. Nie jest to ani dużo, ani mało, to pięść do uderzenia o sile 1000–1500 czołgów z piechotą, artylerią oraz wszelkimi wspierającymi i zabezpieczającymi siłami i środkami. Czego chcieć więcej? Tworzenie takiej pięści, według Pawłowa, powinno odbywać się tam, wtedy i po to, gdzie, kiedy i po co powstanie taka konieczność. Jeżeli nie ma takiej konieczności, brygady pancerne i dywizje zmotoryzowane działają w rozproszeniu. Przed pojawieniem się dywizji zmotoryzowanych Pawłowa ich rolę pełniły dywizje kawalerii. Komdyw Żukow był zastępcą dowódcy

Białoruskiego Okręgu Wojskowego do spraw kawalerii. Oto jego relacja: „W czasie pokoju moja funkcja polegała na kierowaniu szkoleniem bojowym jednostek kawalerii okręgu oraz samodzielnych brygad pancernych, wyznaczonych przez operacyjny plan mobilizacji do wspólnych działań z kawalerią. W przypadku wojny powinienem był objąć dowodzenie grupą konno–zmechanizowaną składającą się z 4–5 dywizji kawalerii i 3–4 samodzielnych brygad pancernych”. W takiej grupie mogło znajdować się 1000–1300 czołgów. Kto powiedział, że to jest mało? Kto ogłosił, że radzieccy dowódcy nie rozumieli roli dużych grup pancernych? Pawłow tylko zaproponował, aby dywizje kawalerii w takich grupach wymienić na dywizje zmotoryzowane. Zdawał sobie sprawę, że ówczesne środki łączności nie pozwalały na kierowanie spójną masą pancerną 500–600 czołgów i kilku tysięcy samochodów. Dlatego proponował posługiwanie się mniejszymi formacjami pancernymi, ale szybszymi i łatwiejszymi w dowodzeniu. W przypadku działania kilku takich formacji na jednym kierunku dowodzenie polegało nie tyle na użyciu wspólnego systemu łączności, co wówczas było niemożliwe, ile na łączeniu ich działań jednym planem. Nie były to tylko rozważania teoretyczne. Pawłow miał w ręku wyniki błyskotliwego eksperymentu. W sierpniu 1939 roku radzieckie wojska nad Chałchyn–goł po raz pierwszy w historii zastosowały taktykę, którą Niemcy nazwali Blitzkriegiem. W składzie radzieckich wojsk nie było korpusów zmechanizowanych. Ale była dywizja strzelców zmotoryzowanych, 2 pancerne i 3 zmotoryzowane brygady. Działały w znacznej odległości od siebie, ale według jednego planu. Skutek — strategiczny. To jest coś, przekonywał Pawłow, czego potrzebujemy. Trzeba się było bronić — dywizja strzelców zmotoryzowanych i brygady pancerne, współdziałając z piechotą, artylerią i saperami, poradziły sobie z tym zadaniem nad Chałchyn–goł całkiem dobrze. Do tego w walce z bardzo silnym przeciwnikiem, w bardzo ciężkich warunkach klimatycznych, w sytuacji olbrzymiego oderwania od baz zaopatrzenia. Trzeba przejść do kontruderzenia — to też udawało im się bardzo dobrze. Trzeba nacierać i do tego stworzyć lekkie grupy — proszę bardzo. Żadnego problemu. Nad Chałchyn–goł sformowano dwa związki taktyczne

zgodnie z tym zadaniem, które należało wykonać. Pomyślnie je wykonały. Czego więcej chcieć? Żukow zwyciężał nad Chałchyn–goł jeszcze dlatego, że miał w ręku właściwe, nie stworzone przez niego narzędzia wojny. Nie zrozumiał tego. Nie docenił.

7. Po Stalinie rozkazano wychwalać Tuchaczewskiego. Wszystko, czego dotknął „odważny nowator”, uznawano za genialne. Ideologiczni krzykacze, nie wnikając w istotę sprawy, zawyli dzikimi głosami: Gigant myśli wojskowej! Gwiazda pierwszej wielkości na firmamencie wybitnych! Geniusza nie zrozumiano! Geniusza zniszczono! Krzykacze nie zagłębiają się w sedno sprawy. Dla nich określenie jest ważniejsze. Skoro Pawłow zaproponował brygady, oznacza to coś drobnego. A Niemcy mają dywizje pancerne. Skoro dywizje, to duże formacje, zatem Niemcy rozumieli rolę dużych grup pancernych. Ale przecież mało która niemiecka dywizja pancerna z 1941 roku i kolejnych lat liczbą (i jakością) czołgów mogła równać się z brygadami pancernymi i dywizjami zmotoryzowanymi Pawłowa. Oto dane dotyczące liczby czołgów w niektórych niemieckich dywizjach pancernych z 22 czerwca 1941 roku: 1. Dywizja Pancerna — 154; 3. Dywizja Pancerna — 198; 4. Dywizja Pancerna — 169; 9. Dywizja Pancerna — 157; 13. Dywizja Pancerna — 147; 14. Dywizja Pancerna — 163; 16. Dywizja Pancerna — 158. Porównajcie to z brygadami pancernymi i dywizjami zmotoryzowanymi Pawłowa! Nawiasem mówiąc, opowiada się nam, że dywizje i korpusy Armii Czerwonej nie miały pełnych stanów etatowych. A my zwrócimy uwagę na niemiecką zbieraninę. Która z tych dywizji miała?

Oponują, że niemieckie dywizje pancerne zostały połączone w cztery grupy. Owszem. A kto przeszkadzał w zebraniu brygad i dywizji Pawłowa w grupy? To właśnie proponował on zrobić. Na to nalegał. Skupmy się nie na nazwach, a na tym, co za nimi stało. Oto przykłady. 1 listopada 1942 roku dowódca niemieckiego Afrika Korps zameldował do Berlina, że w składzie armii pancernej jest 409 czołgów, w tym 321 nadających się do walki. Afrika Korps poświęcono całe masy książek, artykułów, rozpraw naukowych, filmów. A przecież to, jeśliby się zastanowić, para brygad pancernych Pawłowa, na dodatek niekompletnych. Jeszcze jeden przykład. Marszałek Związku Radzieckiego A. Jeromienko opisuje najstraszniejszy dzień II wojny światowej — 23 sierpnia 1942 roku. Oczywiście chodzi o obronę Stalingradu. Wołga — główna arteria naftowa Związku Radzieckiego. Wołgą transportuje się kaspijską ropę. To linia z południa na północ. W każdym dużym porcie rzecznym ropę przeładowuje się do cystern kolejowych i wysyła na zachód i wschód. Wystarczy przeciąć arterię, wystarczy, że Niemcy dotrą do Wołgi i na wysokim brzegu postawią kilka dział, a Armia Czerwona się udusi, zatrzyma się przemysł i Związek Radziecki upadnie. Najłatwiejsza droga do Wołgi znajduje się w okolicach Stalingradu. Jeromienko był wówczas dowódcą frontu w stopniu generała pułkownika. Jego relacja: „Było zrozumiałe, że Niemcy rozpoczęli natarcie bezpośrednio na Stalingrad. Potwierdzał to raport ze sztabu 8. Armii Lotniczej. Piloci widzieli dwie kolumny wroga mniej więcej po 100 czołgów w każdej. Za nimi — niekończące się kolumny ciężarówek z piechotą. Wszystko to zmierzało ku Stalingradowi”1050. Sytuacja krytyczna. Los Związku Radzieckiego wisi na włosku. Niemcy mają olbrzymie siły. Siła polega na tym, że czołgi nie są osamotnione — za kolumnami czołgów jedzie mnóstwo samochodów, dowództwo, łączność, saperzy, remontowcy, piechota, artyleria, obrona przeciwlotnicza, personel medyczny, amunicja, paliwa i cała reszta. A samych czołgów...

1050

—

„Krasnaja zwiezda”, 12 października 2002.

Jeżeli się przyjrzeć, to pod względem liczby czołgów to tylko jedna brygada Pawłowa. Znowuż, niekompletna. Podzielona na dwie części. A wszystkie czołgi — lekkie i średnie. Z tego wniosek, że wykorzystując ugrupowania typu brygad Pawłowa, można było wykonywać zadania zarówno taktyczne, jak i strategiczne. A podany przykład pokazuje, że można było obejść się nawet znacznie mniejszymi związkami: przeciwnik wprowadził do wyłomu dwie grupy bojowe (nazwijcie je pułkami, brygadami, dywizjami — mniejsza o to) po 100 czołgów w każdej. Przecież i tak poruszają się różnymi drogami, ale są połączone wspólną ideą, wspólnym celem. Najważniejsze, że znajdują się pod jednolitą kontrolą wyższego dowódcy i są w pełni zaopatrzone we wszystko, co niezbędne do przetrwania i walki. A nam się wbija do głów: Niemcy rozumieli, że czołgi należy łączyć w potężne grupy. Oto dwie grupy po 100 czołgów w każdej wraz ze wszystkimi wspomagającymi i zabezpieczającymi oddziałami o mały włos nie przesądziły o finale II wojny światowej. I skoro mowa o dużych grupach pancernych, to pod żadnym pozorem nie możemy pominąć największej bitwy pancernej na Łuku Kurskim latem 1943 roku. Spośród niemieckich wojsk najpełniejsze stany miały jednostki i ugrupowania Waffen SS: w Dywizji Pancernej Waffen SS Das Reich przed rozpoczęciem bitwy były 163 czołgi, w 3. Dywizji Pancernej Waffen SS Totenkopf — 139. Dywizje pancerne Wehrmachtu były uzbrojone gorzej: 3. Dywizja Pancerna — 90 czołgów; 9. Dywizja Pancerna — 83; 12. Dywizja Pancerna — 82; 18. Dywizja Pancerna — 72; 19. Dywizja Pancerna — 81 itd. Przytaczam oficjalne dane z magazynu „Wojenno–istoriczeskij żurnał”. W interesie tak ówczesnych radzieckich generałów, jak i dzisiejszych oficjalnych historyków leży wyolbrzymienie sił przeciwnika. W tym wypadku na przykład wśród innych metod okłamywania znajduje się taka: radzieckie czołgi są podzielone na dwie kategorie — „razem” i „w tym nadające się do walki”, a spośród niemieckich czołgów w ten sposób dzielą tylko te, które walczyły w Afryce. Tych, co walczyły z Armią Czerwoną, nasi poważni

historycy nie dzielą na sprawne i niesprawne. Że niby to u Niemców zawsze i wszystko działa. Każda niemiecka dywizja pancerna przed rozpoczęciem bitwy na Łuku Kurskim dysponowała średnio 78 czołgami. Kto po tym będzie twierdził, że Dmitrij Grigorjewicz Pawłow, proponując posiadanie brygad pancernych i dywizji zmotoryzowanych o liczbie 257–258 czołgów, nie rozumiał roli i znaczenia ugrupowań pancernych? Jeszcze przykład dla porównania. W grudniu 1944 roku 6. Gwardyjska Armia Pancerna wykonała uderzenie, omijając Budapeszt. W jej składzie było 220 czołgów, 9 dział samobieżnych, 16 wyrzutni rakietowych, 390 dział i moździerzy oraz 1956 samochodów1051. Kolosalna potęga. Oto dowód na to, że na końcowym etapie wojny radzieccy dowódcy znaleźli się na najwyższym poziomie, jak trzeba rozumieli rolę wojsk pancernych i właściwie je stosowali. A ja znowu powtarzam: Nazwijcie 6. Gwardyjska Armię Pancerną inaczej i uzyskacie to, co proponował Pawłow. 100 czołgów, 200 czołgów — potężna siła. Ale tylko pod warunkiem, że są zaopatrzone w paliwo, amunicję, części zamienne, jeżeli współdziałają z artylerią, piechotą, rozpoznaniem, obroną przeciwlotniczą, saperami, lekarzami, remontowcami. W korpusach, które rozwinięto według receptury Tuchaczewskiego, było po 560 czołgów i 215 samochodów pancernych w jednym stadzie. Ale nie zostały zaopatrzone ani w paliwo, ani w amunicję, ani w środki dowodzenia i łączności, ani w artylerię, ani w obronę przeciwlotniczą, ani w rozpoznanie, ani w piechotę. Taka organizacja to fanaberie i wymysły. A jeżeli spojrzeć prokuratorskim okiem — zdrada i sabotaż. Komkor Pawłow to zrozumiał. Walczył z tą fanaberią.

1051

—

„WiŻ”, 1973 nr 12, s. 65.

ROZDZIAŁ 116. A ON ŻAB NAŁAPIE Przeprowadzane zabiegi, szczególnie formowanie korpusów zmechanizowanych i pułków artylerii Odwodu Naczelnego Dowództwa, były podporządkowane tylko interesom natarcia, bez uwzględnienia, że będą musiały prowadzić obronę1052. GENERAŁ PUŁKOWNIK L. SANDAŁOW

1. Wydawałoby się, że do kruszenia kamieni potrzebny jest młot. Im cięższy, tym lepszy. Istnieje jednak granica. Jeżeli młota nie można podnieść, to w tym przypadku lekki jest lepszy od ciężkiego. Korpusy Tuchaczewskiego były nie do udźwignięcia. Właśnie dlatego komkor Pawłow domagał się likwidacji korpusów. Przewaga struktury, którą zaproponował Pawłow, polegała na tym, że była ona elastyczna. Tworzono ją do wojny ofensywnej. Ale gdyby była taka konieczność, formacje stworzone według recept Pawłowa można było wykorzystać do obrony, kontruderzeń, kontrnatarcia przeradzającego się w ofensywę strategiczną. W walkach obronnych dywizje i brygady Pawłowa można było wykorzystać w zasadzkach na szlakach poruszania się przeciwnika. W przypadku odwrotu brygady i dywizje Pawłowa można było zostawić jako ariergardę: główne siły wycofują się i umacniają na nowej rubieży, ich odwrót osłania oddział szybkich czołgów, które powstrzymują przez jakiś czas przeciwnika, a potem gwałtownie wycofują się do głównych sił. Pawłow postawił na swoim. Ale nie pozwolono mu długo się cieszyć. Zmechanizowane korpusy miały zażartych zwolenników. Walka o odbudowę korpusów 1052

—

Pierwyje dni wojny, s. 44.

zmechanizowanych była zacięta. Dzięki wysiłkowi strasznie postępowych strategów 7 czerwca 1940 roku komandarma 2 rangi Pawłowa odwołano ze stanowiska szefa Zarządu Pancerno–Motorowego Armii Czerwonej i rozkazano mu dowodzić Białoruskim Specjalnym Okręgiem Wojskowym, który kilka dni po nominacji Pawłowa na dowodzącego został przekształcony w Zachodni Specjalny Okręg Wojskowy. Pawłowa usunięto z Zarządu, żeby nie przeszkadzał w powrocie na zgubną drogę. 9 czerwca 1940 roku ludowy komisarz obrony zatwierdził plan formowania ośmiu korpusów zmechanizowanych. Postanowiono spędzać czołgi w ociężałe, nie dające się kierować stada. 4 lipca 1940 roku Rada Komisarzy Ludowych ZSRR podjęła uchwałę nr 1193–464ss, która wprowadzała nową organizację etatową korpusu zmechanizowanego. W każdym korpusie — dwie dywizje pancerne i jedna zmotoryzowana, pułk motocyklowy, kilka samodzielnych batalionów, eskadra lotnictwa. Zwolennicy korpusów zmechanizowanych zwyciężyli ostatecznie. Ich główna idea: trzeba mieć nie cztery korpusy, jak za Tuchaczewskiego, a dwa razy więcej! I w każdym korpusie nie 560 czołgów, a znowuż — dwa razy więcej! Rozpoczęło się rozwijanie najpierw ośmiu korpusów zmechanizowanych o monstrualnej organizacji. Potem dodano do nich jeszcze dziewiąty. W każdym takim korpusie — 36 080 oficerów i żołnierzy, 1031 czołgów, 266 samochodów pancernych, 1710 motocykli, 358 dział i moździerzy, 5165 samochodów, 352 traktory, 12 samolotów. Ogółem w takim korpusie było 13 pułków: 5 pancernych, 4 strzelców zmotoryzowanych, 3 artylerii, 1 motocyklowy. Pięciu tysięcy samochodów do obsługi tysiąca czołgów ewidentnie nie starczało. Dlatego korpusy uzupełniono ponad normę batalionami samochodowymi. Gdy taki korpus poruszał się jedną kolumną, jej długość wynosiła 400– 450 kilometrów. I to bez środków wsparcia. Ale korpusy zamierzano wzmocnić dwoma pułkami artylerii, oprócz trzech, które już były w jego składzie, pułkami inżynieryjno–saperskim i pontonowo–mostowym, batalionami oraz innymi oddziałami.

Zaczęto realizację. Na przykład w skład IV Korpusu Zmechanizowanego dodatkowo wprowadzono 441. i 445. Pułk Artylerii, w skład V Korpusu — 467. i 578., itd. Dowódcy, którzy mieli nieszczęście takimi korpusami dowodzić, po cichu narzekali. Na grudniowej naradzie najwyższego dowództwa dowódca VI Korpusu Zmechanizowanego, generał major M. Hackilewicz, powiedział: „Czasami zmuszają nas do wejścia w wyłom w pasie 5–6 kilometrów. Jak może taka masa czołgów wejść w wyłom? Policzyliśmy na ćwiczeniach (nawet wyrzucaliśmy po 2500 wozów ze składu bojowego, braliśmy tylko to, co najpotrzebniejsze do przetrwania i walki), i tak u nas do wyłomu rusza 6800 wozów, prawie 7000. Jak można wcisnąć taką masę wozów w taką ciasnotę frontu?”1053 Tłumaczy się nam przyczyny niemieckich zwycięstw: chodzi o to, że Niemcy skoncentrowali się na wąskich odcinkach. Ale gdyby trafili na ćwiczenia VI Korpusu, toby się nauczyli koncentrować na wąskich odcinkach... Zresztą Niemcy widzieli to bez zaproszenia, przez granicę. VI Korpus Zmechanizowany Hackilewicza znajdował się na samym czubku Występu Białostockiego. Generał Hackilewicz kontynuował: „Jedna jednostka ognia to sto wagonów. Wyobraźcie sobie, jakie trzeba mieć tyły, żeby ciągnąć za sobą to wszystko, tym bardziej jeżeli ma się trzy i pół jednostki ognia”. Ale i nie należy zapominać o trzech jednostkach paliwa, które też trzeba ciągnąć za sobą... Potęgę takiego korpusu można sobie wyobrazić trochę inaczej. Zatrzymajmy się na poboczu i rozkoszujmy się widokiem korpusu zmechanizowanego, który pędzi obok nas. Jeden czołg albo samochód na minutę. Nie jadą jeden za drugim, jak na Twierskiej, a utrzymują przewidziany regulaminem dystans. Oprócz tego poruszanie się w kolumnie zmniejsza prędkość. W kolumnach są nie tylko szybkie czołgi, ale i różne. Na przemian z traktorami, które ciągną ciężkie działa do haubic kalibru 152 mm włącznie. Drogę też mamy radziecką. Teoretycznie — 60 wozów na godzinę. 1053

— Nakanunie wojny. Matieriały sowieszczanija wysszego rukowodiaszczego sostawa RKKA 23–31 diekabria 1940, Terra, Moskwa 1993, s. 275

1440 na dobę. Jednak należy zachowywać dystans nie tylko między wozami, ale też między kompaniami. A to już nie 35–40 metrów, a 200–300. Również między batalionami musi być dystans. Trochę większy. Między pułkami. I między dywizjami. Poza tym samochody się psują, spowalniają ruch. Postoje. W teorii obok jednego punktu korpus zmechanizowany powinien błyskawicznie przemknąć w ciągu 7 dób. Jeżeli oczywiście żołnierze będą mniej spali, mniej jedli, tracili mniej czasu na remont i tankowanie wozów. Nie zapominajmy, że czołg wymagał remontu po 50 godzinach jazdy1054. 7 dób — naukowo poparta norma. Co prawda nie zawsze udawało się w niej zmieścić. Podczas grudniowej narady najwyższego dowództwa Armii Czerwonej dowódca I Korpusu Zmechanizowanego, generał lejtnant P. Romanienko, meldował, jak zamierza działać w czasie wojny. Przerwał mu ludowy komisarz obrony, marszałek Związku Radzieckiego S. Timoszenko: „Kiedy przeprowadziliście swój korpus, to wszystko połamaliście i zatarasowaliście na tydzień drogę”1055. Więc przyznajmy: kiedy Dmitrij Grigorjewicz Pawłow wypowiadał się przeciwko takim korpusom, miał ku temu podstawy.

2. Zastosowanie takiego korpusu w obronie jest niemożliwe: czołgi można szybko okopać, a co zrobić z tysiącami samochodów? Są świetnym celem dla lotnictwa wroga. A bez samochodów, czyli bez paliwa, części zamiennych i amunicji, czołgi są bezużyteczne. Również do kontruderzenia nie można wykorzystać takiego korpusu. Gdyby skierować korpus wzdłuż frontu do miejsca wyłomu przeciwnika, to 1000 czołgów, 1500 motorów, 350 traktorów, 5000— 7000 samochodów zablokuje wszystkie drogi i uniemożliwi innym formacjom, które walczą obok, zaopatrywanie, manewrowanie rezerwami, wycofywanie się. 1054

— Nakanunie wojny. Matieriały sowieszczanija wysszego rukowo–diaszczego sostawa RKKA 23–31 diekabria 1940, Terra, Moskwa 1993, s. 298. 1055 — Ibidem, s. 155.

Taki korpus był przeznaczony tylko do zdecydowanego ataku na terytorium wroga. Tylko tam można było rozciągnąć jego kolumny. Tylko tak można było wykorzystać jego niewyobrażalną potęgę. Ale tylko pod warunkiem naszego całkowitego panowania w powietrzu. Inaczej mówiąc, tworzenie takich korpusów automatycznie zakładało nagły atak radzieckiego lotnictwa na lotniska wroga w celu zdobycia panowania w powietrzu w pierwszym momencie wojny. W innych warunkach zastosowanie takiego korpusu było niemożliwe, był zbyt narażony na ataki lotnictwa wroga. Ale również podczas ataku korpus o takim składzie mógł być wykorzystany tylko pod warunkiem całkowitego zaskoczenia, kiedy tysiące czołgów nagle wjeżdża na ziemię wroga i mknie naprzód, nie biorąc udziału w drobnych potyczkach, omijając gniazda oporu, mając przed sobą jasny, znany dowódcom cel. Dokładnie tak, jak kolumny niemieckich czołgów w 1940 roku pędziły do brzegów Atlantyku. Dokładnie tak, jak 6. Gwardyjska Armia Pancerna w sierpniu 1945 roku parła naprzód do Oceanu Spokojnego. Ale każda niezaplanowana wcześniej zmiana pierwotnych planów mogła zakończyć się klęską dlatego, że inercja tej masy była olbrzymia, a kierowanie nią prawie niemożliwe. Do głowy przyszła zbawienna myśl: A dlaczego nie skierować takiego korpusu po trzech czy czterech trasach? Myśl wspaniała. Właśnie to proponował komkor Pawłow — nie gromadzić czołgów w niekierowalne masy i nie pędzić ich jedną kolumną, a mieć grupy pancerne mniejszych rozmiarów i prowadzić je do walki różnymi drogami, tylko do jednego celu i według jednego planu. Przypomną mi, że na końcowym etapie wojny radzieccy dowódcy kierowali armiami pancernymi. Zgadza się. Ale armii pancernych było tylko pięć. Pod koniec wojny — sześć. Wprowadzano je do walki, gdy miały w swoim składzie 500–600 czołgów. Rzadko — 800–900. Ale zdarzało się 200– 300 czołgów w armii pancernej. Czołgi były radzieckie, ale użycie armii pancernych stało się możliwe po otrzymaniu z USA setek tysięcy samochodów o wysokiej zdolności pokonywania terenu oraz odpowiedniej ilości środków łączności. W 1941 roku tego nie było, więc kierowanie takimi

korpusami w szybko zmieniającej się sytuacji było niemożliwe. I zaopatrzenie je we wszystko, co niezbędne do życia i walki — też.

3. W styczniu 1941 roku szefem Sztabu Generalnego Armii Czerwonej mianowano generała armii G. Żukowa, który oświadczył: Dziesięć korpusów to mało. Armia Czerwona powinna mieć trzydzieści takich korpusów! Żukow przeforsował ich utworzenie. Po pewnym czasie zarząd jednego korpusu rozformowano, nie kończąc jego tworzenia. Ale 29 to tak dużo, że po wojnie za Stalina i nawet za Chruszczowa krępowano się o tym mówić. W oficjalnej historii podawano, że stworzono kilka korpusów zmechanizowanych1056. Przeczyta się coś takiego i myśli: Może trzy... może pięć... Tu trzeba jeszcze raz przypomnieć o „najprawdziwszej książce o wojnie”. Żukow podał, że Niemcy mieli 3712 czołgów. Było to 5–6 razy więcej, niż miała Armia Czerwona. Trochę wcześniej w tej samej książce napisał, że na początku 1941 roku nalegał na stworzenie 30 korpusów zmechanizowanych po 1000 czołgów w każdym, a głupi Stalin z niewiadomych powodów się wahał... Decyzja o rozwinięciu 9 korpusów zmechanizowanych była ewidentnie błędna. Decyzja o zwiększeniu ich liczby do 30 była przestępstwem wymierzonym w Armię Czerwoną. Zepchnąć winę na Stalina za to przestępstwo nie uda się nikomu. „Stalin widocznie nie miał zdania na ten temat i się wahał. Czas uciekał i dopiero w marcu 1941 roku podjęto decyzję o formowaniu 20 korpusów zmechanizowanych, o które prosiliśmy”1057. Skompletowanie tego wszystkiego było zdecydowanie niemożliwe. W zarządzie każdego korpusu zmechanizowanego oraz oddziałów korpusu (pułk motocyklowy, eskadra lotnicza, batalion łączności itd.) zgodnie z etatem 10/20 należało mieć 346 osób składu dowódców i kierownictwa, czyli według współczesnej terminologii oficerów. Do skompletowania zarządów i jednostek 29 korpusów potrzebowano 10 034 oficerów. 1056

— Historia Wielkiej Wojny Narodowej Związku Radzieckiego 1941–1945, t. 1–6, Warszawa 1964–1967. 1057 — G. Żukow, Wspomnienia i refleksje, APN, Moskwa 1970, s. 197.

To z sierżantami włącznie? Nie. Dowódców niższego szczebla w dowództwie każdego korpusu według etatu 10/20 powinno być 434. Razem — 12 586 w 29 korpusach... Do każdej kolejnej dywizji pancernej potrzeba było 1334 oficerów i 2437 podoficerów. Ogółem na żądanie Żukowa tworzono 61 dywizji pancernych. Do ich skompletowania potrzebowano 81374 oficerów i 148 657 podoficerów. Do tego jeszcze 31 dywizji zmotoryzowanych. Etat — 05/70. Oficerów do dywizji zmotoryzowanych — 1093, podoficerów — 2276. Do 31 dywizji potrzebowano 33 883 oficerów i 70 556 młodszych dowódców. Razem dla 29 korpusów zmechanizowanych, 3 samodzielnych pancernych i 2 samodzielnych zmotoryzowanych dywizji potrzebowano 125 291 oficerów i 231799 podoficerów. Razem w 29 korpusach zmechanizowanych i 5 samodzielnych dywizjach pancernych i zmotoryzowanych powinno się znaleźć 1101110 żołnierzy i oficerów. Liczba jak w programie komputerowym —jedynki i zera. I to nie uwzględniając dwóch dywizji strzelców zmotoryzowanych, brygad pancernych, pułków pancernych dywizji kawalerii, dywizjonów pancernych dywizji kawalerii górskiej, samodzielnych batalionów pancernych korpusów powietrzno–desantowych, niektórych strzeleckich dywizji i brygad, jednostek i pododdziałów pancernych NKWD. Kierowanie takimi masami wojsk pancernych za pomocą starego aparatu dowodzenia było niemożliwe. Decyzja o rozwinięciu korpusów zmechanizowanych spowodowała podjęcie decyzji o przebudowie aparatu dowodzenia. 26 czerwca 1940 roku Zarząd Pancerno–Motorowy Armii Czerwonej został przekształcony w Główny Zarząd Pancerno–Samochodowy Armii Czerwonej w składzie czterech zarządów. Potrzebowano tu najbardziej doświadczonych i rzeczowych pancerniaków w najwyższych stopniach wojskowych. Ponadto w skład Zarządu Wyszkolenia Bojowego Ludowego Komisariatu Obrony weszła Inspekcja Wojsk Pancerno–Samochodowych (generał inspektor — generał major wojsk pancernych B. Wierszynin, zastępca — generał major wojsk pancernych P. Szurow).

Oprócz tego bezpośrednio ludowemu komisarzowi obrony podlegał Zarząd Zaopatrzenia w Materiały Pędne (generał major wojsk pancernych P. Kotów). W każdym okręgu wojskowym i na Froncie Dalekowschodnim wojskami pancernymi kierował szef Zarządu Pancerno–Motorowego. Łącznie było 17 takich zarządów. Szef i jego zastępca — etaty generalskie. W każdej armii ogólnowojskowej kierował wojskami pancernymi szef Wydziału Pancerno–Motorowego. To też generalski etat. Na przykład szefem Wydziału Pancerno–Motorowego 17. Armii był generał major wojsk pancernych M. Pawiełkin, 18. Armii — generał major wojsk pancernych N. Golców, 21. Armii — generał major wojsk pancernych W. Wolski, 23. Armii — generał major wojsk pancernych W. Ławrynowicz. Razem 21 czerwca 1941 roku w składzie Armii Czerwonej było 28 armii ogólnowojskowych oraz trzy na etapie przygotowania do rozwinięcia. I każdy generał miał odpowiedni aparat kierowniczy... Z braku generałów wojsk pancernych na stanowiska szefów Zarządów i Wydziałów Pancerno–Motorowych mianowano pułkowników, ale posiadali oni tak generalskie przywileje, jak i władzę. Do skompletowania tych wszystkich zarządów i wydziałów potrzebowano generałów, generałów, generałów. Również pułkowników, majorów i kapitanów. Dla tej hordy pancernej trzeba było wyszkolić kadry. Przygotowywała ich Akademia Wojskowa im. Stalina i 21. Szkoła Pancerna. Każda szkoła wojskowa — jeden generalski etat. Do tego dużo etatów generalskich w akademii. Oprócz generałów i akademii również szkoły wojskowe potrzebowały mnóstwa pułkowników, podpułkowników, majorów i im podobnych... W Charkowie były aż dwie szkoły pancerne. W Uljanowsku — też dwie. A w Saratowie — trzy szkoły pancerne! Nie licząc całej masy innych. W innych rodzajach wojsk sytuacja wyglądała podobnie. W Czkałowie były dwie szkoły sił powietrznych. W Kijowie — dwie artyleryjskie, a w Leningradzie — trzy artyleryjskie. Nazywały się 1. LAU, 2. LAU, 3. LAU1058.

1058

—

LAU – Leningradskoje Artilerijskoje Ucziliszcze (przyp. tłum.).

Przeszkolenie oficerów wojsk pancernych odbywało się na leningradzkich kursach pancernych podnoszenia kwalifikacji dowódców. Kierownik kursów — generał major wojsk pancernych N. Bołotnikow. Ale szkolić trzeba było nie tylko oficerów, ale również sierżantów. Dla wojsk pancernych stworzono centra szkoleń o po prostu niewiarygodnej wydajności. Czołgi trzeba remontować i zaopatrywać. Oprócz pododdziałów bojowych i szkoleniowych należało rozwinąć magazyny paliw i mienia pancernego, fabryki i bazy remontowe, w tym lekkie. W pierwszej połowie 1941 roku w Związku Radzieckim prowadzono rozwijanie wojsk pancernych, w których składzie powinno się było znaleźć, uwzględniając aparat kierowniczy, akademię, szkoły wojskowe, kursy doskonalenia, centra szkoleniowe i struktury zaopatrujące, nie mniej niż półtora miliona żołnierzy. W równie gwałtownym tempie rozwijało się lotnictwo, wojska powietrznodesantowe, artyleria i reszta komponentów maszyny zniszczenia.

4. Stalin nie bez powodu się wahał. Istniało ryzyko. Istniało niewiarygodne ryzyko. Gdyby rzucić takie korpusy przez granicę, nikt ich nie zdoła zatrzymać. Nawet jeżeli rzucić nie wszystkie, a tylko dziesięć, nawet nie do końca kompletnych, to tej masy pancernej nikt nie zatrzyma. Ale w przypadku ataku wroga ta masa jest niezdolna do walki. Po prostu z powodu długości kolumn. Z powodu tumanów kurzu. Z powodu niemożliwości ukrycia tej masy przed rozpoznaniem lotniczym i uderzeniami z powietrza. Z powodu niewykonalności zadania zaopatrywania i kierowania tym wszystkim. W imię stworzenia korpusów zmechanizowanych trzeba było zabrać wszystkie czołgi radzieckiej piechocie. Żukow je zabrał i piechota pozostała bez czołgów. W przypadku wojny ofensywnej — nic strasznego. Piechota zwycięsko ruszy za korpusami zmechanizowanymi. Ale gdy wróg uderzy pierwszy, piechota bez czołgów może rzucić się do ucieczki... Tak się właśnie stało.

Skutek przedsięwzięcia: Prawie ze wszystkich dywizji strzeleckich wycofano bataliony pancerne T–26 i przerzucono do formowania korpusów zmechanizowanych Żukowa. Obronność wszystkich radzieckich dywizji strzeleckich gwałtownie zmalała. A czołgi połączono w monstrualne masy, którymi nie można było kierować. Radzieckie dywizje piechoty nie były do końca wyposażone w działa przeciwpancerne, ale miały czołgi T–26. To takie samo działo, tylko samobieżne. Takie same działo, ale opancerzone. Takie same działo, ale z karabinem maszynowym. Czołgi T–26 wycofano z dywizji i w ten sposób zmniejszono ich zdolności obronne w przypadku starcia z czołgami wroga. Tworzenie korpusów zmechanizowanych oznaczało, że z wyższego poziomu rozumienia roli czołgów w wojnie Armia Czerwona stoczyła się na niższy poziom: są superpotężne formacje, a brak czołgów wsparcia piechoty. Pawłow proponował stosunkowo nieduże, ale lekkie brygady i dywizje. A Żukow połączył wszystko, co było w Armii Czerwonej, w gigantyczne masy pancerne. I oto jedną kolumną poruszają się superciężkie KW–1 — prędkość 34 km/h, zasięg 240 km, i BT–7M — prędkość na gąsienicach 62 km/h, zasięg 600 km. I tu również jadą T–26 z prędkością 30 km/h. I T–34/76 z prędkością 55 km/h. A oprócz tego traktory Staliniec i Woroszyłowiec z niezwykle ciężkimi działami na holu i prędkością 10–15 km/h. Żukow wrzucił szybkie czołgi do powolnych kolumn, do których jeszcze wcisnął samochody o niskiej zdolności pokonywania przeszkód i setki traktorów z ciężkimi działami i haubicami. W ten sposób Wybitny Strateg pozbawił szybkie czołgi ich przewagi. Skrępował nogi biegacza, zmieniając manewrową masę w ciągnącą się i mało zwrotną. Tym samym zaprzepaścił wszystkie ofiary, wysiłki i cierpienia ludu z całego okresu przedwojennego. Lud dał armii broń najwyższej klasy w niespotykanych na świecie ilościach. Pozostawało tylko mądre rozdysponowanie tej ilości i jakości. Ale na czele Mózgu Armii znalazł się bezmózgi żołdak.

5. W czerwcu 1941 roku na całym świecie było 40 korpusów zmechanizowanych:

w USA — 0; w Wielkiej Brytanii — 0; w Japonii — 0; we Włoszech — 0; Francja wówczas nie istniała jako niepodległe państwo; w Niemczech — 11, w tym 9 na niemiecko–radzieckim froncie, 1 w Afryce, 1 w odwodzie; w Związku Radzieckim — 29. Trzy czwarte korpusów zmechanizowanych na świecie stanowiły korpusy radzieckie. Ale to na pierwszy rzut oka. Po przyjrzeniu się okazywało, że każdy z co najmniej ośmiu radzieckich korpusów zmechanizowanych w swojej mocy, ilości i jakości uzbrojenia przewyższał wszystkie wojska pancerne Niemiec razem wzięte i wszystkie wojska pancerne świata razem wzięte. Do tych korpusów należą: I Korpus Zmechanizowany, Front Północny, generał major wojsk pancernych M. Czerniawski. II Korpus Zmechanizowany, 9. Armia, Front Południowy, generał lejtnant J. Nowosielski. III Korpus Zmechanizowany, 11. Armia, Front Północno–Zachodni, generał major wojsk pancernych A. Kurkin. IV Korpus Zmechanizowany, 6. Armia, Front Południowo–Zachodni, generał major A. Własow. VI Korpus Zmechanizowany, 10. Armia, Front Zachodni, generał major M. Hackilewicz. VIII Korpus Zmechanizowany, 26. Armia, Front Południowo–Zachodni, generał lejtnant D. Riabyszew. XV Korpus Zmechanizowany, Front Południowo–Zachodni, generał major I. Karpezo. XVI Korpus Zmechanizowany, 12. Armia, Front Południowo–Zachodni, komdyw A. Sokołów. 22 czerwca 1941 roku przeważająca większość niemieckich wojsk pancernych została rzucona przeciwko Armii Czerwonej: 3712 przestarzałych, wysłużonych czołgów. A w Armii Czerwonej było ich 25 000, w tym ponad 3000 najnowocześniejszych czołgów BT–7M, T–40, T–34/76, KW–1 i KW–2, którym nie dorównywały żadne czołgi na świecie. I oto pisarz Nosów

opowiada o niemieckich armadach pancernych i całkowitym braku takowych w Związku Radzieckim... Ale, obywatelu Nosów, mieliśmy korpusy, dużo lepsze od niemieckich. Więc o co chodzi? Jaka jest przyczyna katastrofy? Zbadanie sprawy prowadzi do zaskakującego wniosku: Straszna klęska 1941 roku wydarzyła się nie dlatego, że Armia Czerwona nie miała korpusów zmechanizowanych. Klęska była właśnie skutkiem tego, że korpusy istniały, skutkiem tego, że były zbyt potężne, skutkiem tego, że było ich zbyt dużo. Dmitrij Grigorjewicz Pawłow miał absolutną rację, wypowiadając się przeciwko ich utworzeniu, ale nie zaufano mu, wbrew jego opinii rozwinięto korpusy zmechanizowane i przez to zaprzepaszczono kadrową Armię Czerwoną. 21 lutego 1938 roku, trzy lata przed katastrofą 1941 roku, szef Zarządu Pancerno–Motorowego Armii Czerwonej, komkor D. Pawłow, skierował do komisarza ludowego obrony ZSRR, marszałka Związku Radzieckiego Woroszyłowa, meldunek o konieczności gruntownej zmiany systemu uzbrojenia pancernego. Pawłow uprzedzał: „Różne parametry taktyczno– techniczne (prędkość, drożność, opancerzenie i uzbrojenie) wozów bojowych, działających w jednym ugrupowaniu, prowadzą do niewłaściwego ich wykorzystania”1059. Pawłow żądał formowania potężnych jednostek, jednak nie przekraczających tej granicy, za którą stają się one mało zwrotne i niemożliwe do kierowania. Oprócz tego nalegał, żeby w jednej formacji znajdowały się czołgi jednego, maksymalnie dwóch typów: na przykład główna masa — ciężkie czołgi przełamania, oraz — pewna liczba lekkich zwrotnych czołgów do rozpoznania i osłony. A ignorant Żukow wrzucał do korpusów zmechanizowanych wszystko, co wpadło mu w ręce. Spójrzcie na skład dowolnego korpusu zmechanizowanego z 1941 roku i zobaczycie w każdym korpusie całe spektrum wozów pancernych, od pierworodnych do najnowszych modeli, od lekkich i najlżejszych do najcięższych, od czołgów przełamania do czołgów pościgowych, od rozpoznawczych do czołgów wsparcia piechoty.

1059

—

Rosyjskie Państwowe Archiwum Wojskowe, dział 4, rejestr 19, teczka 55, karty 1–2.

6. Niejaki N. Jakowlew napisał książkę Marszal Żukow (Izwiestija, Moskwa 1995). Metoda twórcza jest zachwycająca. Towarzysz Jakowlew starannie przepisał wspomnienia Żukowa, uzupełniając je komentarzami: Tu ma rację! Tu też! I tu! Ach, jak dobrze! Och, jaka mądra decyzja! I jaka odważna! Dotarł Jakowlew i do korpusów zmechanizowanych: „Nie od razu i nieprędko udało mu się przekonać Stalina do swojego punktu widzenia. Decyzja w tej sprawie pojawiła się dopiero w marcu 1941 roku. Decyzja słuszna, ale zasoby! Do skompletowania tych korpusów potrzebowano 16,6 tysiąca czołgów nowych typów. A ogółem 32 tysięcy czołgów! Nasz przemysł zbudował... Ale kierunek obrano właściwy, rozpoczęte wówczas formowanie korpusów wyraźnie odbiło się na przebiegu wojny” (s. 60). Tu powtarza się historia Tuchaczewskiego. O nim nasza najdroższa propaganda pisała, że jego propozycje produkowania 50100 tysięcy czołgów rocznie były absolutnie słuszne, tylko liczby wymagały uściślenia. Ale jeżeli liczby uściślić, jeżeli dostosować je do możliwości gospodarczych kraju, to z propozycji Tuchaczewskiego nie zostawało nic. Oto jeszcze jeden Genialny Strateg obrał słuszny kurs: Dawaj korpusy! Jedynie zasoby... Nie ma w kraju tylu czołgów, samochodów, środków łączności, a przemysł nie jest w stanie zbudować tyle w najbliższych latach. I oficerów tylu nie ma. I utrzymać tylu oficerów, zapewnić im umundurowanie, prowiant, pieniądze, mieszkanie nie jest w stanie żaden kraj. Nie dlatego, że mamy słaby przemysł. Gdyby wiosną 1941 roku zebrano czołgi z całego świata, to nawet wtedy korpusów Żukowa nie dałoby się skompletować. W obronie mądrości Stratega stanęła „Krasnaja zwiezda” (25 marca 2006): „Zatem Żukow miał rację i na początku wojny 50–60 procent jednostek zmotoryzowanych i pancernych nie było kompletnych”. Taką mają w Ministerstwie Obrony Rosji logikę. Żukow dopiął formowania niewiarygodnej liczby korpusów zmechanizowanych, dywizji pancernych i zmotoryzowanych, których pod żadnym warunkiem nie można było zaopatrzyć w czołgi, samochody, środki łączności, żołnierzy. Stalin

długo się przed tym opierał. Ale Żukow postawił na swoim. Wybuchła wojna i Żukow ma wymówkę: Przecież nie były kompletne. Kto jest winny? Oczywiście Stalin. Teraz pytanie do obywatela Jakowlewa: Czy widział polną drogę, po której przeszła kolumna 100 czołgów? A Żukow miał w niekompletnych korpusach po 300, 500, 700, 800 i więcej czołgów! Chciałby mieć i po 1000 w każdym korpusie. W pierwszych dniach wojny ciężkie czołgi niszczyły drogi i mosty, za nimi — setki innych czołgów i ciągników z działami. A dopiero za nimi po bezdrożach — tysiące samochodów. Nie nadążały albo w ogóle się zatrzymywały. A wtedy zatrzymują się również czołgi. Dlatego że w samochodach są remontowcy, części zamienne, paliwo. Jak czołgi poradzą sobie bez nich? Na drogach (szczególnie naszych) takie gigantyczne skupiska wozów powodowały olbrzymie korki. W wojnie obronnej, kiedy panowanie w powietrzu należy do przeciwnika, nagromadzenia czołgów stały się znakomitym celem dla niemieckich bombowców: chybić nie sposób. Jednoczesne formowanie 20 korpusów zmechanizowanych, gdy nie zakończono jeszcze tworzenia pierwszych dziesięciu, doprowadziło do tego, że zgrane mechanizmy bojowe oraz zespoły batalionów i brygad pancernych zostały całkowicie zniszczone. Według projektów Żukowa w kraju równolegle formowano 92 dywizje pancerne i zmotoryzowane. Plutonowi zostawali dowódcami kompanii i natychmiast pięli się .vyżej na stanowiska dowódców batalionów. Nie dlatego, że Stalin w 1937 roku wymordował „40 tysięcy strategów”, a dlatego, że w państwie tworzono fantastyczną liczbę lotniczych, pancernych, desantowych oraz innych dywizji i korpusów. Mieliście okazję przejmować obowiązki w nowej pracy? Pierwszego dnia wszyscy oficerowie i żołnierze są podobni do siebie nawzajem. Spróbujcie zapamiętać, kto jest dowódcą pierwszego batalionu, a kto trzeciego, kto jest szefem wywiadu, a kto zastępcą szefa sztabu, kto jest, a kto nie jest twoim żołnierzem. Jest dobrze, jeżeli w pułku jest kilku nowych oficerów, którzy się jeszcze nie przyzwyczaili. A jeżeli cały pułk jest nowy? Wszyscy oficerowie i żołnierze są nowi? Jeżeli nikt nikogo nie zna? 20 nowych korpusów zmechanizowanych, które zaczęto formować w marcu 1941 roku, to 60 nowych dywizji, 260 nowych pułków, tysiące nowych batalionów. Ale żeby je

skompletować, trzeba było ściągać żołnierzy i oficerów z wcześniej powstałych ugrupowań i jednostek... Wiosną 1941 roku, po osiągnięciu gruntownej reorganizacji Armii Czerwonej, Żukow wymieszał w ogóle wszystkich dowódców wojsk pancernych. Wszyscy na nowych miejscach byli nowi. Wszyscy spoglądali na siebie ze zdziwieniem: A ty, bracie, kim jesteś?

7. Żukow nigdy nie studiował sztuki wojennej. A są tam lekcje aktualne przez całe wieki. Mamy macedońską falangę. 8, 16, a czasami 26 szeregów po 800–1000 żołnierzy w każdej. Nikt nie mógł się oprzeć takiej falandze. Miała jedną wadę: ograniczone zdolności manewrowe. Rzymianie zrobili krok do przodu. Podzielili jednolitą falangę na oddziały — manipuły. Podział na jednostki taktyczne sprawił, że armia stała się bardziej zwinna, skuteczna, zdolna do walki w każdym terenie, do manewrowania podczas walki i koncentrowania do głębokich uderzeń. Wydawałoby się, że monolit to siła, twierdza nie do zdobycia. A rozczłonkowanie — osłabienie. Wszystko wyglądało dokładnie na odwrót. Podział oznaczał wzmocnienie i gwałtowne zwiększenie możliwości bojowych. Pewnego razu rzymski mądrala Marek Terencjusz Warron postanowił zrezygnować z rozdzielenia szyków bojowych i połączyć w całość rzymską armię. Żeby, powiada, była silniejsza. Armia rzymska stała się jedną olbrzymią falangą, która straciła zwinność i lekkość. I wtedy Hannibal mniejszymi siłami zadał im miażdżącą klęskę. Nazwa tamtej bitwy stała się symbolem — Kanny. I lekcją dla wszystkich strategów na wieki i tysiąclecia: olbrzymia ociężała masa jest nadzwyczaj bezbronna. Rozumiał to Pawłow. Nie rozumiał ignorant Żukow. Usłyszał gdzieś, że duże formacje pancerne to postęp. I rzucił się do tworzenia dużych formacji pancernych. Każ wybitnemu strategowi przygotować wojnę, a on żab nałapie. I nie tylko dla siebie, ale dla całej armii i całego kraju.

Oświadczenia, że kurs był właściwy, nie odpowiadają rzeczywistości. Kurs obrano idiotyczny i zbrodniczy. „Trzeba przyznać, że nasze korpusy zmechanizowane rzeczywiście okazały się ociężałe”1060. Kremlowskie słowiki nie dają za wygraną: „Rozpoczęte wówczas formowanie korpusów odczuwalnie odbiło się na przebiegu wojny”. Właśnie tak: rozpoczęte wówczas formowanie korpusów doprowadziło do natychmiastowej straty dwudziestu tysięcy czołgów i całego składu kadrowego wojsk pancernych. Skutek — klęska całej Armii Czerwonej, przegrana w wojnie i upadek Związku Radzieckiego po długiej i bolesnej agonii. Już 15 lipca 1941 roku podjęto decyzję o rozwiązaniu korpusów zmechanizowanych. Ale nie było co rozwiązywać. Czołgi albo spłonęły wskutek nalotów lotnictwa, albo zostały porzucone z braku paliwa i drobnych usterek. W wojnie obronnej trzeba reagować na działania przeciwnika, a do tego są dobre nieduże, łatwe w kierowaniu, lekkie grupy i oddziały: samodzielne bataliony pancerne, pułki i brygady. Właśnie je zaczęto stosować. A za winnego klęski uznano Pawłowa. Od 1942 roku w Armii Czerwonej odradzają się pancerne i zmechanizowane korpusy. Zgodnie z etatem do korpusu pancernego należy: w 1942 roku — 168 czołgów, w 1943 — 257, od 1944 do końca wojny — 270. Korpusy zmechanizowane w tych latach powinny były mieć na etacie odpowiednio — 175, 229, 246 czołgów. Wojna pokazała, że lekka grupa pancerna powinna być potężna, ale jednocześnie zwinna. Dążąc do jej maksymalnego wzmocnienia, nie wolno przekroczyć granicy, za którą taka grupa traci swoją zwrotność i staje się niemożliwa do kierowania. Optymalna liczba czołgów dla takiej grupy to 230–270. Potwierdza to doświadczenie największej z wojen. Właśnie to proponował Dmitrij Grigorjewicz Pawłow już jesienią 1939 roku. Tylko te

1060

—

Marszałek wojsk pancernych Połubojarow, Na Siewiero–Zapadnom frontie, s. 128.

formacje nazywał nie korpusami, a brygadami pancernymi i dywizjami zmotoryzowanymi. Jeżeli komuś się nie podobało, trzeba było tylko zmienić nazwę.

ROZDZIAŁ 117. O 170 DYWIZJACH I 2 BRYGADACH Przed wybuchem wojny naliczyliśmy w Armii Czerwonej 200 dywizji. Sześć tygodni po rozpoczęciu wojny musieliśmy przyznać, że było ich 3601061. GENERAŁ PUŁKOWNIK ALFRED JODL

1. A zatem plan Stalina był prosty i genialny: skłócić państwa Europy, a na końcu wystąpić w roli rozjemncy, zbawcy i wyzwoliciela. Ale pojawia się pytanie: Czy miał dość sił do czegoś takiego? W czasach Chruszczowa ogłoszono, że 22 czerwca 1941 roku w zachodnich okręgach przygranicznych Związku Radzieckiego było 170 dywizji i 2 brygady. W każdym podręczniku, w każdej oficjalnej książce o wojnie, znajdziemy dobrze znane 170 dywizji i 2 brygady. Historia Drugiej Wojny Światowej (tom 3, s. 425) powtarza to samo: 170 dywizji i 2 brygady. Pod tym podpisali się wszyscy, którzy mieli do czynienia z państwowymi naukami historycznymi: Instytut Historii Wojskowej Ministerstwa Obrony, Instytut Historii Powszechnej Akademii Nauk itd., itp. W każdej szkole wojskowej, w każdej akademii wojskowej Związku Radzieckiego, od wszystkich kadetów i słuchaczy wymagano znajomości tej liczby. Ten, kto potrafił zapamiętać, że w zachodnich okręgach wojskowych 22 czerwca 1941 roku było 170 dywizji i 2 brygady, był uznawany za znawcę historii wojskowości, mógł zdawać egzaminy i nie martwić się o sukces. Dla tych, którzy tej liczby nie mogli zapamiętać, stworzono uproszczony kurs. W wszystkich armiach świata dwie brygady równają się jednej dywizji. Dla tych, którzy nie mogli zapamiętać dwóch liczb, wymyślono jedną — 171 dywizji. Ci, którzy zapamiętali tę liczbę, też uchodzili za znawców. Dawano

1061

—

Protokół przesłuchania z 17 czerwca 1945 roku.

im stopnie pułkowników i wysyłano jako wykładowców do Akademii Wojskowej im. Frunzego. Opowieści o 170 dywizjach i 2 brygadach powtarzano tak często i długo, że stały się niepodważalną prawdą. Przed rozpadem Związku Radzieckiego minister obrony ZSRR, marszałek Związku Radzieckiego D. Jazów, również mówił w wystąpieniu o 170 dywizjach i 2 brygadach i nikt się z niego nie śmiał. Wręcz przeciwnie, niektórzy kiwali głowami na znak zgody: jakiego wykształconego mamy ministra, pomyśleć tylko — jaką wiedzę posiada!1062 Po usunięciu Gorbaczowa można było się spodziewać, że teraz nareszcie w kraju będzie głasnost’, że niektórzy nasi generałowie i oficjalni historycy odważą się i zaczną mówić prawdę. Ani jeden się nie odważył... Rezultat: „Rossijskaja gazieta” 22 czerwca 1993 roku poinformowała o... 170 dywizjach i 2 brygadach. Podpisał to starszy pracownik naukowy Instytutu Historii Wojskowej Ministerstwa Obrony G. Iwanicki. Wydawałoby się, komunizm upadł, teraz można powiedzieć prawdę. Ależ nie. Minister obrony powinien jakoś na takie publikacje zareagować: zaproponować starszemu pracownikowi naukowemu poszukanie innego zawodu i rozpędzić Instytut Historii Wojskowej. Okazało się, że sam jest absolwentem Akademii Wojskowej im. Frunzego. Mija równo rok i główna gazeta Ministerstwa Obrony „Krasnaja zwiezda” 22 czerwca 1994 roku informuje o 170 dywizjach i 2 brygadach... Tak zostało. Mijają lata i dziesięciolecia, ale corocznie 22 czerwca ponownie dowiadujemy się...

2. Kiedyś i ja dźwięcznie powtarzałem: 170 dywizji i 2 brygady... Ale w 1969 roku Akademia Nauk ZSRR i Instytut Historii Wojennej Ministerstwa Obrony wydały zbiór Na Siewiero–Zapadnom frontie. Wśród autorów — marszałek wojsk pancernych P. Połubojarow, generał armii P. Kuroczkin, generał pułkownik F. Połynin, generałowie lejtnanci W. Zotow, F. Lisicyn i R. Tierski oraz inni nie mniej uhonorowani towarzysze. Redaktor —

1062

—

„WiŻ”, 1991 nr 5, s. 7.

główny historyk wojskowy sił zbrojnych, członek Akademii Nauk ZSRR, generał lejtnant P. Żylin. Zbiór jest niesamowity. Oto na przykład, co znajduje się na stronie 112: „Na początku wojny Bałtycki Specjalny Okręg Wojskowy miał dwa korpusy zmechanizowane i trzy samodzielne brygady pancerne”. Podał to marszałek wojsk pancernych P. Połubojarow. Szczegółowo opisał oba korpusy. III Korpusem Zmechanizowanym dowodził generał major A. Kurkin. W składzie korpusu były 2. Dywizja Pancerna generała majora J. Solankina, 5. Dywizja Pancerna pułkownika F. Fiodorowa i 84. Dywizja Zmotoryzowana generała majora P. Fomienki. XII Korpusem Zmechanizowanym dowodził generał major N. Szestopałow. W składzie korpusu były 23. Dywizja Pancerna pułkownika T. Orlenki, 28. Dywizja Pancerna pułkownika I. Czerniachowskiego i 202. Dywizja Zmotoryzowana pułkownika W. Gorbaczowa. Ponadto w skład wojsk pancernych okręgu wchodziły trzy samodzielne brygady pancerne: 6. Samodzielna Brygada Pancerna pod dowództwem pułkownika A. Gorszkowa; 22. Samodzielna Brygada Pancerna pod dowództwem pułkownika I. Jermakowa; 27. Samodzielna Brygada Pancerna pod dowództwem podpułkownika F Michajlina. Wiedziałem o dwóch korpusach zmechanizowanych w okręgu, ale wiadomość o trzech brygadach była dla mnie jak grom z jasnego nieba. Pomyśleć tylko: Wszyscy mówimy o 170 dywizjach i 2 brygadach w pięciu okręgach przygranicznych, a tu podają, że w krajach bałtyckich same tylko brygady pancerne były trzy. Błąd? Nie wygląda na to. Marszałek wojsk pancernych Paweł Pawłowicz Połubojarow w 1941 roku był dopiero pułkownikiem, ale zajmował bardzo wysokie stanowisko szefa Zarządu Pancerno–Motorowego Bałtyckiego Specjalnego Okręgu Wojskowego. Dwa korpusy zmechanizowane i trzy samodzielne brygady pancerne podlegały jemu. Przecież nie mógł „przypomnieć sobie” brygad pancernych, których nie miał, i dowódców, którzy tymi brygadami dowodzili.

Kiedy ukazał się zbiór Na Siewiero–Zapadnom frontie, P. Połubojarow był już nie pułkownikiem, ale marszałkiem wojsk pancernych. W radzieckich wojskach pancernych pełnił najwyższą funkcję — był ich dowódcą. Marszałek miał dostęp do wszystkich dokumentów dotyczących wojsk pancernych. To, co napisał, sprawdziły Akademia Nauk ZSRR i Instytut Historii Wojskowej Ministerstwa Obrony, zgodność wszystkich informacji została potwierdzona podpisem głównego historyka wojskowego, generała lejtnanta P. Żylina. Jeden z autorów zbioru, generał armii P. Kuroczkin, latem 1941 roku był generałem lejtnantem, przedstawicielem Stawki na Froncie Północno– Zachodnim. Kto jak kto, ale on znał się na wojskach, którymi dowodził. Wojska pancerne to jego atuty. To najcenniejsze, co miał. Gdyby informacja o trzech brygadach pancernych była błędem, to Kuroczkin powinien ją poprawić. Taki błąd — nie na jego korzyść. Zarzucą mu: Miałeś tyle oddziałów pancernych, a Niemców do Pitra przepuściłeś... Dlatego gdyby ktoś podał takie dane przez pomyłkę, powinien był pierwszy zaprotestować: Nie miałem żadnych brygad! Ale Kuroczkin nie protestował. A więc były trzy brygady pancerne w krajach nadbałtyckich. Inne źródła potwierdzają obecność w krajach nadbałtyckich w 1941 roku trzech brygad pancernych (oprócz dwóch korpusów zmechanizowanych). Na przykład Borba za sowietskuju Pribaltiku w Wielikoj otieczestwiennoj wojnie 1941—1945 (Księga pierwsza, Liesma, Ryga, 1966, s. 39, z odnośnikiem do Centralnego Archiwum Ministerstwa Obrony, dział 140, rejestr 197659, teczka 5). Największe studium na temat wojsk Bałtyckiego Specjalnego Okręgu Wojskowego zaprezentował czytelnikom Rusłan Siergiejewicz Irinarchow1063. Na stronie 56 potwierdza istnienie trzech brygad pancernych w składzie okręgu według stanu na dzień 21 czerwca 1941 roku. Z tymi źródłami nie można dyskutować, ponieważ nikt inny pełniejszego i obiektywniejszego opisu sił okręgu w przededniu niemieckiego ataku dotychczas nie mógł zaprezentować.

1063

—

Pribałtijskij osobyj..., Harwiest, Mińsk 2004.

Po ukazaniu się książki Na Siewiero–Zapadnom frontie oficjalni historycy mieli tylko dwa wyjścia. Pierwsze: Przyznać, że oświadczenia o 170 dywizjach i 2 brygadach, delikatnie mówiąc, nie są zgodne z rzeczywistością. Drugie wyjście: Zdementować informacje głównego radzieckiego pancerniaka, marszałka Wojsk Pancernych Połubojarowa, i głównego historyka wojskowego sił zbrojnych ZSRR, generała lejtnanta P. Żylina, a przy okazji — niemieckie dokumenty archiwalne. Ale nasi oficjalni historycy wybrali trzecią drogę: Ignorować dokumenty, fakty i świadectwa. Mijają dziesięciolecia, a oni wciąż powtarzają: 170 dywizji i dwie brygady.

3. Wtedy, w 1969 roku, dostępu do archiwów, rzecz jasna, nie miałem. Ale postanowiłem dowiedzieć się prawdy: ile wojsk miał Stalin na zachodnich granicach 21 czerwca 1941 roku? Zacząłem od poszukiwań informatora, w którym zostały wymienione te 170 dywizji i 2 brygady. Szybko ustaliłem, że taki informator nie istnieje. Z jakiegoś powodu nikt nie znalazł czasu, żeby go opracować. Wtedy zacząłem sam odtwarzać stan. Dla siebie. Posiadanie własnego archiwum jest niemożliwe. Radziecki oficer nie ma takiej możliwości. Młody oficer nie da rady wlec ze sobą teczki z wycinkami z garnizonu do garnizonu. Pozostawało jedno — zapamiętać. Napotkałem na przykład w „Wojenno– istoriczeskim żurnale” informacje o 125. Dywizji Strzeleckiej, zapamiętałem. Było ich niewiele, tylko numery pułków: trzy strzeleckie — 466., 657., 749. i dwa artyleryjskie — 414. Pułk Armat i 459. Pułk Haubic. Później gdzieś mignęło nazwisko dowódcy — generał major Paweł Pietrowicz Bogajczuk. Za kilka lat, jeżeli będę miał szczęście, wyjaśni się również podporządkowanie tej dywizji: znajdowała się w składzie XI Korpusu Strzeleckiego 8 Armii Frontu Północno–Zachodniego. Tymczasem gromadzą się dane dotyczące wielu innych dywizji. Wszystko się łączy. I uzupełnia... Sąsiad z prawej — 90. Dywizja Strzelecka X Korpusu Strzeleckiego. Z lewej — 48. Dywizja Strzelecka XI Korpusu

Strzeleckiego. Już mam datę narodzin 125. Dywizji. Rozkaz formowania— 19 sierpnia 1939 roku. Jakoś dobrze znana data. Przypomnisz sobie o innych dywizjach, a ten dzień powtarza się to tu, to tam: jedna została powołana tego dnia, i kolejna... Uważacie, że zapamiętywanie numerów pułków i dywizji, nazwisk dowódców i miejsc dyslokacji to jak uczenie się na pamięć książki telefonicznej? Wcale nie. To tak, jak kibic piłki nożnej zapamiętuje skład ulubionej drużyny. Tak piłkarski, jak i hokejowy kibic pamięta tysiące informacji, kto, kiedy, w jakiej minucie, od kogo przejął i z jakiej pozycji strzelił. Pamięta skład dziesiątków drużyn i wyniki setek i tysięcy meczy. Zapamiętuje to bez jakiegokolwiek wysiłku. Jeżeli coś jest ciekawe, utrwala się samo... A wniosek narzucał się taki: w Związku Radzieckim na szczeblu państwowym wojna nie była badana. Przez długie lata nikt nie próbował zrekonstruować obrazu wydarzeń. Otwórzcie mi oczy i wskażcie tego generała, marszałka, historyka wojskowości, grupę ekspertów, instytucję, tych, którzy rozłożyli mapę i wetknęli w nią chorągiewki oznaczające radzieckie brygady i dywizje. Oficjalni historycy nie tylko nie próbowali umieścić na mapie radzieckich wojsk, ale nawet nie zadali sobie trudu zweryfikowania podanych informacji o liczbie brygad i dywizji. A szkoda. Ukazuje się zadziwiający obraz.

4. Grupa radzieckich wojsk (obrazowo mówiąc, układ figur na szachownicy) z dnia 22 czerwca zasługuje na osobną książkę. Teraz mówimy nie o rozmieszczeniu figur szachowych, a o ich liczbie na radzieckich zachodnich granicach. Odpowiedzą mi: Czy warto wspominać o takim drobiazgu jak brygady pancerne? Uważam, że warto. W Afryce Hitler miał dwie, później cztery dywizje. O tamtych działaniach napisano całe góry książek. W ogóle cała brytyjska historiografia wojenna drugiej połowy XX wieku i początku XXI wieku sprowadza się do studium działań dwóch niemieckich dywizji pancernych w Afryce i operacji desantowej, którą przeprowadzono w Normandii latem 1944 roku.

W 1941 roku Hitler na radziecko–niemieckiej granicy miał tylko 17 dywizji pancernych. A liczbę czołgów w tych dywizjach 22 czerwca 1941 roku już omawialiśmy: średnio 150. Jeżeli radzieckie brygady pancerne traktujemy jak drobiazg niewart uwzględnienia, to co począć z niemieckimi dywizjami pancernymi? Też potraktować jak drobiazg i też ich nie liczyć? Hitler miał na froncie wschodnim dwie dywizje pancerne (6. i 7.), według liczby czołgów porównywalne z radzieckimi brygadami. Dlaczego więc niemieckich dywizji pancernych z porównywalną lub mniejszą liczbą czołgów nie traktujemy jak drobiazgu i nie wyrzucamy z obrachunku?

5. W krajach nadbałtyckich 22 czerwca 1941 roku znajdowały się trzy samodzielne brygady obrony przeciwlotniczej: 10. Brygada pod dowództwem pułkownika M. Udowiczenki w Rydze, 12. Brygada pod dowództwem pułkownika D. Drożynina w Wilnie, 14. Brygada pod dowództwem pułkownika P. Barskiego w Kownie. W każdej brygadzie znajdowały się pułk artylerii przeciwlotniczej, kilka samodzielnych dywizjonów artylerii przeciwlotniczej i batalionów karabinów maszynowych. Brygady obrony przeciwlotniczej zostały uzbrojone w najlepsze na świecie działa przeciwlotnicze kalibru 85 mm oraz stanowiska sprzężone podwójne przeciwlotniczych karabinów maszynowych M–4 i wielokalibrowe karabiny maszynowe DSzK. Brygady mogły być wykorzystane do walki zarówno z przeciwnikiem powietrznym, jak i lądowym. W 1941 roku na całym świecie nie było nic lepszego do zwalczania czołgów od naszych dział przeciwlotniczych kalibru 85 mm, a sprzężone i wielkokalibrowe karabiny maszynowe świetnie się nadawały do prowadzenia ognia do piechoty. Ale nasi oficjalni historycy nie chcą liczyć tych brygad. Nie będziemy się kłócić. Idziemy dalej. Również w krajach nadbałtyckich 22 czerwca znajdowały się dwie samodzielne brygady artylerii przeciwpancernej: 9. w składzie 8. Armii, 10. w składzie 11. Armii. O 9. Brygadzie Artylerii Przeciwpancernej wiemy tyle, że można napisać oddzielną książkę. Znajdowała się w Szawlach, dowodził nią

Mikołaj Iwanowicz Polański. W składzie brygady były 636. i 670. Pułk Artylerii (po sześć dywizjonów w każdym pułku), batalion saperów, batalion samochodowy oraz inne pododdziały. Kto się interesuje, może znaleźć pod dostatkiem materiałów o 10. Brygadzie Artylerii Przeciwpancernej. W każdej brygadzie zgodnie z etatem było 5322 żołnierzy, 883 samochody i traktory, 24 działa kalibru 107 mm i 48 dział kalibru 76 mm, 48 dział przeciwlotniczych kalibru 85 mm i 16 kalibru 37 mm, 165 kaemów. Numery brygad przeciwpancernych nie wzięły się z sufitu. W zachodnich przygranicznych okręgach wojskowych znajdujemy cały szereg brygad artylerii przeciwpancernej: 1., 2., 3., 5. w Kijowskim Okręgu Wojskowym, 4. w Odeskim, 6., 7., 8. w Zachodnim i dwie nasze znajome — 9. i 10. w Bałtyckim. Marszałek Związku Radzieckiego K. Moskalenko był wówczas generałem majorem artylerii, dowodził 1. Brygadą Artylerii Przeciwpancernej na Zachodniej Ukrainie. Brygada nie tylko została całkowicie skompletowana, ale miała 600 ludzi ponad etat. Marszałek opisuje swoją brygadę: „Stanowiska dowódców wyższego i średniego szczebla obsadzono dobrze wyszkolonymi oficerami, którzy mieli spore doświadczenie w dowodzeniu. Jednym słowem, żołnierze, dowódcy, pracownicy polityczni, prawie sześć tysięcy ludzi w składzie brygady, byli nieźle dobrani. (...) Tymczasem przyjeżdżały nowe składy kolejowe z ludźmi i sprzętem bojowym”1064. O tym, jacy dowódcy stali w 1941 roku na czele brygad artylerii przeciwpancernej, można wnioskować na podstawie następującego faktu... Dowódca 1. Brygady Artylerii Przeciwpancernej został później marszałkiem Związku Radzieckiego, dowódca 4. Brygady Artylerii Przeciwpancernej pułkownik M. Niedielin — głównym marszałkiem artylerii, pierwszym głównodowodzącym Strategicznych Wojsk Rakietowych. Dowódcy innych brygad okazali się godni swoich wysokich stanowisk. A teraz spróbujcie połączyć dziesięć radzieckich brygad artylerii przeciwpancernej z dobrze znanym „i dwie brygady”... Nawiasem mówiąc, w tym czasie reszta państw świata nie dysponowała ani jedną tak potężną formacją przeciwpancerną, ani jedna armia świata nie miała również dział przeciwpancernych kalibru powyżej 50 mm. Ale nasi oficjalni historycy,

1064

—

Na Jugo–Zapadnom naprawlenii, s. 19.

jazgocząc o patriotyzmie, całą tę potęgę wykreślili z naszej historii. Niech im będzie. Idziemy dalej. W krajach nadbałtyckich znajdowały się również 9., 10. i 201. brygada powietrznodesantowa. Wszystkie w składzie V Korpusu Powietrznodesantowego, którym dowodził generał major I. Biezugły. Korpus przygotowywano do desantu w rejonie Królewca. Przygotowania posunęły się tak daleko, że wycofanie wydanego rozkazu było niemożliwe. Do zapewnienia jednoczesnego przerzutu trzech brygad V Korpusu uruchomiono tymczasową fabrykę, w której konstruktor lotniczy Oleg Konstanti nowicz Antonów kierował montażem szybowców desantowych. To wszystko odbywało się tak blisko granicy, że 22 czerwca 1941 roku Antonów obudził się od huku niemieckiej artylerii. „Do pokoju wpadł jeden z inżynierów fabryki: Wojna! Niemcy już są w okolicach miasta!”1065 O świcie — atak, a już o szóstej rano niemiecka piechota znalazła się przy halach fabryki szybowców. Jak blisko trzeba zbudować fabrykę, żeby w pierwszych dwóch godzinach wojny znaleźć się w strefie działań bojowych? Poważni historycy zgadzają się, że Stalin przygotowywał napaść na Europę... ale nie w 1941 roku, tylko w 1942. Skoro tak, to po co montować szybowce desantowe przy samej granicy w 1941 roku? Gdzie je ukrywać do następnego lata przed deszczem, wiatrem i śniegiem? Przy granicy nie ma hangarów do przechowywania szybowców dla całego korpusu desantowego. Jeżeli w rzeczy samej, jak powiadają poważni historycy, napaść planowano na 1942 roku, to masowy montaż szybowców trzeba przeprowadzić w ostatniej chwili, a nie rok wcześniej. (À propos, szybowiec Antonowa nazywał się Massowyj– 4 i do długiego przechowywania się nie nadawał.) Zboczyliśmy z tematu: porozmawiamy o tym następnym razem. Wróćmy do V Korpusu. W wojnie defensywnej ten korpus okazał się zupełnie bezużyteczny, spadochrony i szybowce desantowe trzeba było porzucić na granicy, a jednostki w wyznaczonym celu (wyzwolenia) nie dało się wykorzystać. Skoro tak, poważni historycy w swoich statystykach pominęli i sam korpus, i brygady znajdujące się w jego składzie, a także podobne korpusy w innych okręgach i brygady w ich składzie.

1065

—

Grupa autorów, Sled w niebie, s. 220.

Również w krajach nadbałtyckich znajdowała się 1. Samodzielna Brygada Piechoty Morskiej, którą dowodził doświadczony radziecki dywersant, pułkownik Tierientij Parafiło (od października 1941 roku — generał major). 22 czerwca 1941 roku jego brygada stacjonowała w Lipawie. 22 czerwca w krajach bałtyckich znajdowały się dwie brygady strzeleckie: 3. (pułkownik P. Gawr iłów) i 8. (pułkownik N. Simoniak). Czy warto wspominać o brygadach strzeleckich? Warto. W każdej z tych brygad był jeden pułk artylerii i dwa strzeleckie, w 3. Brygadzie — samodzielny dywizjon przeciwpancerny, a w 8. — samodzielny batalion pancerny oraz inne oddziały1066. 3. Brygada Strzelecka z oddziałami wzmocnienia — to 15 000 ludzi. 8. Brygada Strzelecka z oddziałami wzmocnienia, lotnictwem i artylerią brzegową — 27 000 ludzi1067. Mniej więcej takie same liczby podaje oficjalna Historia Drugiej Wojny Światowej (tom 4, s. 70): „Garnizon bazy z generałem S. Kabanowem na czele składał się z 8. Brygady Strzeleckiej (dowódca — pułkownik N. Simoniak), jednostek ochrony brzegowej, oddziału straży granicznej, dwóch eskadr lotniczych i sił ochrony akwenu wodnego. Liczebność ogółem sięgała 25 tysięcy ludzi”. Według ilości i jakości artylerii nasze brygady strzeleckie górowały nad dywizjami niemieckimi. Tylko dywizje niemieckie liczymy wszystkie, a nasze brygady pomijamy. Próbowaliśmy podliczyć radzieckie brygady tylko w krajach bałtyckich. I proszę mi wybaczyć, jeżeli jakąś pominąłem. A pominąłem sporo: radzieckie jednostki kolejowe, które przygotowały się do zmiany wąskich zachodnich torów na szeroki radziecki standard, zostały zorganizowane jako brygady. Do zabezpieczenia planowanego marszu wyzwoleńczego na zachodnich granicach znajdowało się 10 brygad kolejowych. Oprócz krajów bałtyckich do „wyzwoleńczego marszu” przygotowywano radzieckie oddziały w Karelii, na Białorusi, w Mołdawii, na Krymie, ale głównie na Ukrainie. Tu brygad było więcej niż w krajach bałtyckich. Przykład: W krajach bałtyckich była jedna brygada kolejowa (15. w Kownie, dowódca — pułkownik P. Morozów), a na Ukrainie było sześć takich brygad. 1066

— Bor’ba za sowietskije Pribaltiku w Wielikoj otieczestwiennoj wojnie 1941–1945, księga pierwsza, Liesma, Ryga 1966, s. 144. 1067 — Ibidem.

I znowu mam ochotę zboczyć z tematu i opowiedzieć o 5. Brygadzie Kolejowej pułkownika P. Kabanowa (później generała pułkownika), która w Przemyślu przygotowywała się do sforsowania rzeki granicznej, opowiedzieć o 18000 wagonów wąskotorowych, które przygotowano na radzieckich stacjach przygranicznych, i o wielu innych rzeczach. Ale teraz liczymy brygady i dywizje, więc nie będziemy się rozpraszać. Uważam, że gdyby podliczyć brygady tylko w samych krajach bałtyckich, to sformułowanie „170 dywizji i 2 brygady” nie będzie brzmiało więcej jak aksjomat.

6. Poważni historycy powiadają „dwie brygady”, a ich tylko w krajach bałtyckich jest 15. Jeżeli oczywiście nie liczyć brygad NKWD. Poważni historycy powiadają „170 dywizji”, a my możemy podliczyć, ile ich rzeczywiście było. Tysiącstronicowy elaborat byłby zbyt mały, dlatego pokazuję teraz tylko trzy najprostsze chwyty kremlowskiego oszustwa. Pierwszy chwyt. W składzie radzieckich wojsk powietrzno–desantowych znajdowały się brygady (które są mniejsze od dywizji) i korpusy (które są większe od dywizji), ale dywizji jako takich w składzie wojsk powietrznodesantowych nie było. Skoro tak, wojsk powietrznodesantowych nie uwzględnia się w ogóle. W pierwszym rzucie strategicznym Armii Czerwonej było pięć korpusów powietrznodesantowych (w każdym po trzy brygady, artyleria i czołgi) oraz jedna samodzielna brygada powietrznodesantowa. Oprócz tego przygotowywano się jeszcze do stworzenia pięciu korpusów powietrznodesantowych. Jasne, że wszystko to tworzono nie w celu obrony i podczas wojny obronnej się nie przydało. Skoro tak, powiadają uczeni, wojsk powietrznodesantowych w ogóle nie dostrzegamy i nie włączamy do statystyk. W składzie wojsk obrony przeciwlotniczej były trzy korpusy (I — Moskwa, II — Leningrad, III — Baku), dwie dywizje (3. — Kijów, 4. — Lwów) i 9 brygad (wszystkie w zachodnich rejonach kraju). Ale ani korpusy, ani dywizje, ani brygady w statystykach nie zostały uwzględnione. Tymczasem pułki artylerii przeciwlotniczej, które wchodziły w skład tych korpusów, dywizji i brygad, były dwóch typów: po 60 dział (trzy dywizjony i

pięć baterii) i po 100 dział (pięć dywizjonów i pięć baterii). To wszystko zostało wyrzucone z radzieckich statystyk. Ponadto w składzie wojsk obrony przeciwlotniczej znajdowały się formacje, które nazywano brygadowymi rejonami obrony przeciwlotniczej. Tych formacji nie nazywano brygadami, ponieważ nie miały standardowej organizacji. W zależności od znaczenia każdego konkretnego bronionego obiektu, przypuszczalnego zagrożenia oraz posiadanych sił i środków za każdym razem tworzono własną strukturę organizacyjną. Z reguły jednak każdy rejon obrony miał w swoim składzie jeden pułk artylerii przeciwlotniczej i kilka samodzielnych dywizjonów artylerii przeciwlotniczej i batalionów kaemów, oddział reflektorów przeciwlotniczych oraz inne pododdziały. W zachodnich okręgach przygranicznych znajdowało się 20 brygadowych rejonów obrony przeciwlotniczej. Ale to też wyrzucono ze statystyk. Drugi chwyt. W Niemczech istniały dywizje Wehrmachtu i dywizje Waffen SS. Dokładnie jak w Związku Radzieckim były dywizje Armii Czerwonej i dywizje wojsk NKWD. Waffen SS i NKWD to bracia bliźniacy, elita, doborowe, niezłomne, sprawdzone, fanatyczne oddziały. Były uzbrojone lepiej od zwykłych dywizji, lepiej wyszkolone i wyposażone. Gdy podliczamy dywizje niemieckie, to uwzględniamy wszystkie, z dywizjami Waffen SS włącznie. A po stronie radzieckiej pomijamy dywizje NKWD. Tymczasem mamy o czym opowiedzieć. „Oddziały NKWD składały się z 14 dywizji, 18 brygad i 21 pułków różnego rodzaju. (...) Oprócz tego na zachodniej granicy było 8 okręgów przygranicznych, 49 jednostek ochrony pogranicza oraz innych oddziałów”1068. Dywizje NKWD znajdowały się dość blisko granicy. W czasie wojny oddziały armii czynnej, w odróżnieniu od jednostek i ugrupowań, które znajdowały się na tyłach albo w rezerwie, otrzymały szereg istotnych ulg i przywilejów, od innych racji żywieniowych i codziennych stugramowych porcji wody ognistej do naliczania żołdu i stażu służby według zupełnie innego systemu. Dlatego każda jednostka bardzo dokładnie na piśmie miała określone, do którego momentu należy do armii czynnej i od którego nie należy. 1068

—

W. Beszanow, Tankowyj pogrom 1941 goda, AST, Moskwa 2000, s. 159

A więc 21., 22. i 23. Dywizja Strzelców Zmotoryzowanych NKWD do składu czynnej armii należały od 26 czerwca 1941 roku. Od tego samego dnia do składu armii czynnej były zaliczone 2., 3., 4., 5. i 20. Dywizja Ochrony Linii Kolejowych NKWD1069. Nie należy zakładać, że skoro dywizja nie należy do armii czynnej, to nie istnieje i nie walczy. „Wojenno–istoriczeskij żurnał” (2001 nr 5) wydrukował dokument pod tytułem Krótki opis działań bojowych 5. Pułku Strzelców Zmotoryzowanych i 22. Dywizji Strzelców Zmotoryzowanych wojsk NKWD w okresie od 22 czerwca do 13 lipca 1941 roku. Z dokumentu wynika, że wspomniana 22. Dywizja 22 czerwca istniała, była kompletna, miała czołgi i prowadziła działania bojowe. Ale na tyłach. Pułkownik A. Gołowko meldował, że „na każdy wykonany strzał z okna, z dachu czy dzwonnicy odpowiadał ogniem kaemów i dział pancernych(...)”. W ciągu pierwszych trzech dni wojny żołnierze dywizji „rozstrzelali 120 złapanych łajdaków”. Radziecki lud nie tylko nie chciał walczyć za władzę ludową, ale z jakiegoś powodu strzelał do jej przedstawicieli z okien i strychów. A 26 czerwca 21., 22. i 23. Dywizja NKWD spotkały się z niemieckimi oddziałami... 8. Dywizja Strzelców Zmotoryzowanych NKWD do składu czynnej armii została zaliczona nawet wcześniej — 24 czerwca. 9. i 10. Dywizja Ochrony Linii Kolejowych NKWD i 13. Dywizja Konwojowa w składzie czynnej armii były od 22 czerwca 1941 roku1070. Dywizje Strzelców Zmotoryzowanych NKWD, jak ustaliliśmy wcześniej, dysponowały wszystkimi rodzajami broni wojsk lądowych, w tym czołgi, działa, haubice i moździerze. A dywizje NKWD przeznaczone do ochrony linii kolejowych to nie ciecie z wiatrówkami. „Na początku II wojny światowej na uzbrojeniu wojsk wewnętrznych NKWD było ponad pięćdziesiąt oddziałów pociągów pancernych. Liczba pociągów czekistowskich przewyższyła nawet liczbę pociągów wojskowych”1071. 1069

— Wojennaja istorija gosudarstwa Rossijskogo w 30–ti tomach. Wielikaja otieczestwiennaja. Diejstwuszczaja armija, Kuczkowo pole, Moskwa 2005, ss. 518–519. 1070 — Ibidem. 1071 — Krieposti na kolesach. Istorija broniepojezdow, I. Drogowoz, Harwiest, Mińsk 2002, ss. 226–227

W dywizjach NKWD do ochrony linii kolejowych były na uzbrojeniu nie tylko pociągi pancerne, ale też artyleria, moździerze, ciężkie samochody pancerne. I nie tworzyli ich mieszkańcy Azji Środkowej. Na tej liście zbija mnie z tropu jedynie dywizja konwojowa NKWD. Nie mogę zrozumieć, co robiło kilka tysięcy doborowych strażników 22 czerwca 1941 roku na zachodniej granicy Związku Radzieckiego. Kto i w jakim celu ich tam wysłał? Wcześniej spotykałem wzmianki na temat konwojowych batalionów, pułków i brygad w pobliżu granic: na przykład 132. Samodzielny Batalion Konwojowy NKWD w Brześciu, 109. Pułk Konwojowy NKWD we Lwowie, 5. Brygada Konwojowa NKWD w Mińsku. Ale żeby cała dywizja strażników, i to 22 czerwca, znalazła się bezpośrednio na granicy, to dla mnie odkrycie. Tylko wykonaliśmy krok w bok i natychmiast znaleźliśmy tuzin nowych dywizji, które dodamy do 170 już nam znanych. Trzeci chwyt. „170 dywizji i 2 brygady” to tylko pierwszy rzut strategiczny Armii Czerwonej. Ale pod osłoną komunikatu TASS z 13 czerwca 1941 roku ładował się, jechał, wyładowywał się w okręgach nadgranicznych drugi rzut strategiczny Armii Czerwonej — siedem armii, w których składzie czołgów i artylerii było więcej niż w całym Wehrmachcie. Z tyłu odbywało się rozwijanie trzeciego rzutu strategicznego — całego Frontu Rezerwowego. Poważni historycy porównują pierwsze rzuty radzieckich i niemieckich wojsk. Uzasadnione porównanie? Tak. Ale tylko na pierwszy rzut oka. Oddziały niemieckie zostały ustawione w jeden rzut strategiczny, za którym znajdowała się niewielka rezerwa. Cała niemiecka armia została rozciągnięta wzdłuż granicy jak cienka niteczka, za którą praktycznie nic nie było. A oddziały radzieckie ustawiono w trzy rzuty strategiczne, za którymi znajdowały się potężne rezerwy. Czytelniku, wyobraź sobie: Masz jedno mieszkanie, a jakiś tam poważny historyk ma trzy oraz daczę. Czy słuszne jest porównanie twojego jednego mieszkania z jednym z trzech mieszkań poważnego człowieka i wyciąganie na tej podstawie wniosków? Ale właśnie tak postępują poważni: Niemcy mają jeden rzut strategiczny, my — trzy. Ale porównujemy jeden rzut Niemców z jednym naszym.

Przykład: W 2005 roku ukazała się olbrzymia Wojennaja istorija gosudarstwa Rossijskogo w 30–ti tomach. Przygotowywały te tomy niezliczone grupy ekspertów pod dowództwem Rzeczywistego Radcy Stanu Federacji Rosyjskiej I Klasy, doktora nauk historycznych W. Zołotariewa, który wcześniej w stopniu generała majora piastował stanowisko głównego historyka wojskowego sił zbrojnych ZSRR. W tomie dotyczącym wojny radziecko–niemieckiej (ss. 536–537) przytacza się dane, które demonstrują, jak mało było sił w zachodnich okręgach nadgranicznych. Na przykład w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym, który 21 czerwca 1941 roku został przekształcony we Front Południowo–Zachodni, 21 czerwca było jedynie 907 046 żołnierzy i oficerów. Karabinów i karabinków miał ów front — 1035 420 (to à propos jednego karabinu na trzech żołnierzy). Pistoletów maszynowych — 15 483. Ręcznych i ciężkich karabinów maszynowych — 35 267. Dział i moździerzy artylerii polowej — 14 756. Dział przeciwlotniczych — 2221. Czołgów — 5465. W tym nadających się do walki — 4788. Samolotów bojowych — 2059. W tym nadających się do walki — 1759. Sił oczy wiście jest mało. Szczególnie jeżeli porównać je z 631 czołgami w całej armii niemieckiej, które walczyły z wojskami nie tylko Frontu Południowo–Zachodniego, ale i Południowego. Pewien Strateg nazwał taki stosunek sił wielokrotną przewagą niemieckich wojsk. Nie będziemy się spierać. Zaznaczymy tylko, że grupy naszych oświeconych ekspertów policzyły siły Frontu Południowo–Zachodniego, nie uwzględniając oddziałów NKWD i armii drugiego rzutu strategicznego. A przecież w tym czasie w rejonie Biała Cerkiew–Czerkasów już w całości się rozładowała 19. Armia, która przybyła z Kaukazu Północnego. Liczyła 110 339 żołnierzy i oficerów, 1614 dział i moździerzy oraz 140 czołgów1072. A w rejonie Szepietówki rozładowywała się 16. Armia, która przyjechała z Zabajkala. W jej skład wchodziło, oprócz wszystkiego innego, tysiąc dział 1072

— Komandnyj i naczalstwujuszczyj sostaw Krasnoj Armii w 1940–1941 gg. Struktura i kadry centralnogo apparata NKO SSSR, wojennych okrugow i obszczewojskowych armij. Dokumienty i matieriały, Moskwa 2005, s. 246

artylerii i prawie półtora tysiąca czołgów (1059 w V Korpusie Zmechanizowanym, 356 w 57. Samodzielnej Dywizji Pancernej, 32 w 46. i 152. Dywizji Strzeleckiej). Wszystkie czołgi nadają się do walki. Nie nadających się nie można było ładować do pociągów. Jeżeli weźmiemy pod uwagę wszystkie te armie, to siły Frontu Południowo–Zachodniego ukażą się w innym świetle. A przecież to tylko jeden przykład umocnienia tylko jednego okręgu. Legenda o 170 dywizjach i 2 brygadach jest hańbą narodową Rosji. Ta legenda krąży już ponad 60 lat. Taka długowieczność wywołuje smutne refleksje. Wygląda na to, że Ministerstwo Obrony Rosji w ogóle nie zajmowało się badaniami nad wojną. Sztab Generalny też nic nie wie o wojnie. W samej tylko Moskwie o wojnie napisano tyle książek i monografii, że z tych tomów można ułożyć tamę Brackiej Elektrowni Wodnej. Ale to wszystko makulatura. Co jest warta praca naukowa o wojnie, jeżeli autor nie zdobył się nawet na policzenie dywizji? Co warte są wspomnienia jakiegoś Marszałka Zwycięstwa, jeżeli ten zwyczajnie nie wiedział, ile miał w 1941 roku dywizji? Generał pułkownik J. Gorkow oświadczył, że wszystkie dokumenty są w rękach generałów, a ja ich nie posiadam, więc tylko im, generałom, może się ukazać święta historyczna prawda: „Odkrycie prawdy (...) ze względu na szczególną złożoność tematu, wymaga rozwagi, trzeźwości osądów, ścisłego poparcia się dokumentami (...). I badać historię należy, obrazowo mówiąc, nie z kopii, a z oryginałów”1073. Oczywiście. Tak powinno być. Jednak tysiące generałów Armii Radzieckiej, a teraz Rosyjskiej, mając w ręku wszystkie dokumenty Ministerstwa Obrony, Głównego Operacyjnego i Głównego Administracyjnego Zarządu Sztabu Generalnego oraz wszelkich innych zarządów Sztabu, wszystkie archiwa państwa, włącznie z tymi najbardziej tajnymi, w ciągu 60 lat ciężkiej pracy nie zadały sobie trudu, żeby policzyć do dwóch i ustalić, że brygad było więcej niż dwie. Zdając sobie sprawę z trudnej sytuacji na froncie wojenno–historycznym, muszę pisać o historii w oparciu o te skąpe strzępy informacji, które zostały wydrukowane jawnie. 1073

—

„Krasnaja zwiezda”, 21 października 1995

Jak widać, nawet to wystarcza, żeby uwidocznić potworną ignorancję Wybitnych Strategów.

ROZDZIAŁ 118. O PSYCHOLOGII TŁUMU Dwie zbójeckie armie wstąpiły na drogę międzynarodowego rozboju. Na tej wielkiej drodze było ciasno dla dwóch band naraz, jeżeli każda z nich miała w perspektywie panowanie nad światem. Zdzielił jeden drugiemu. Zdzielił mocno, dobrze wybrawszy moment, zwalił z nóg i myślał, że zabił. Ale bardzo się przeliczył i zrozumiał to nie od razu. Wiatr zasiany we wrześniu 1939 roku powrócił jak burza nad nasze miasta i wsie. „Niezwyciężona i legendarna”, kierowana przez areopag słabo wykształconych wodzów z wąsatym komediantem na czele, otoczonym przez takich samych półinteligentnych lizusów–strategów, została w kilka dni zniszczona. Aby nie przyznać się, że z ich winy w kraju wydarzyła się katastrofa, że armia została rozgromiona, moskiewscy stratedzy, nie mając innych planów wojennych poza agresywnymi i ofensywnymi, wysyłają do nieistniejącej armii nieadekwatne do sytuacji rozkazy o kontrnatarciu i nasilają przez to katastrofę i zamęt 1074. JOSIF KOMAROWSKI

1. Oto wypowiada się w gazecie „Dień” wykładowca Akademii Wojskowej im. Frunzego pułkownik Morozów (bardzo ładna nazwa — prawie jak Dzień „M”). Na początku pułkownik Morozów, demonstrując znajomość zagadnienia, informuje, że w zachodnich okręgach przygranicznych znajdowało się 171 radzieckich dywizji (nie każdy jest zdolny do zapamiętania sformułowania „170 dywizji i 2 brygady”, dlatego dla niektórych pułkowników wprowadzono uproszczoną wersję). Po zademonstrowaniu czytelnikom własnej erudycji pułkownik przechodzi do demaskowania: Czyż nie stoją za moimi plecami grupy ekspertów?

1074

—

„Wzgląd”, nr 535, 21–27 grudnia 2002.

Jeżeli mowa o grupach ekspertów, to przypomnijmy sobie, obywatelu pułkowniku, że to za waszymi plecami stoją grupy ekspertów. Liczne grupy. A dokładniej niezliczone. Tłumy ekspertów. Ciemniało w oczach, kiedy pod koniec dnia pracy stada pułkowników wynurzały się z bram Akademii im. Frunzego. Wszyscy są ekspertami. Wszyscy stoją na straży tej wersji, której wy, obywatelu pułkowniku, bronicie. Wszyscy macie rozkaz czujnie strzec i mężnie bronić... Wszyscy jesteście uczonym wojskiem. I nie tylko wy. W samym tylko mieście– bohaterze Moskwie akademii wojskowych było więcej niż w USA, Wielkiej Brytanii, Niemiec, Japonii i Francji razem wziętych. W samym tylko mieście– bohaterze Moskwie jest więcej generałów niż w całych siłach zbrojnych USA. A jeżeli mówimy o generałach z trzema i więcej gwiazdkami, to w Moskwie jest ich więcej niż w reszcie Europy. W apogeum stagnacji [czasy Breżniewa — przyp. tłum.] w Armii Radzieckiej było 18 akademii wojskowych, 1 uniwersytet wojskowy, 74 wyższe szkoły wojskowe, 4 instytuty wojskowe, 4 średnie szkoły wojskowe, 6 wydziałów wojskowych przy wyższych uczelniach cywilnych. Oprócz tego 32 uczelnie wyższe MSW. Pomińmy KGB, chociaż i tam bardzo pracowicie zajmowano się historią wojskowości. Więc nie ma co, pułkowniku, się skarżyć. Wojsko macie — postrach wrogów. W samej tylko Moskwie wojskowych ekspertów jest więcej niż jeleni na Czukotce. Błąkają się stadami. Czy może, obywatelu pułkowniku, wierzycie w to, że tu, na Zachodzie, poważni eksperci są mądrzejsi niż w Rosji? Nie wierzcie. Tutaj są tacy sami jak w naszym kraju. Tylko poważniejsi. Ale jeżeli rzeczywiście wierzycie w mądrość tłumu, to zbierzcie grupę i przynajmniej przeliczcie dywizje Armii Czerwonej z 1941 roku. Tylko uprzedzam zawczasu: nie uda się to w grupie.

2. Czy nie wydaje się wam dziwne, obywatelu pułkowniku, że przez 60 lat podejmowane są próby napisania historii wojny, ale z jakiegoś powodu nic z

tego nie wynika? Do napisania historii wojny reżim rzucał hordy ekspertów, ale nic nie dało się zrobić. Ciekawe dlaczego? A dlatego, obywatelu pułkowniku, że uczono was myśleć chórem. Oto wynik: w ciągu 60 lat ani jeden słuchacz, absolwent czy wykładowca Akademii Wojskowej (dawniej Akademii im. Frunzego) nie wysilił się, żeby policzyć dywizje i brygady Armii Czerwonej w okręgach nadgranicznych w chwili wybuchu wojny. Sugerujecie, że za moimi plecami stoją grupy ekspertów, a tymczasem zrozumieć, że nauka wojskowa ZSRR i współczesnej Rosji oszukuje lud, mógł każdy, kto potrafi policzyć do dwóch. Do tego wcale nie potrzeba ani grupy ekspertów, ani instytutu badawczego, ani całej akademii. Obywatelu pułkowniku, wierzycie w mądrość tłumu ekspertów, a ja polecam wam książkę, którą ponad sto lat temu napisał wielki Gustave Le Bon. Książka rozsławiła go na całym świecie. Tytuł książki to Psychologia tłumu. W Rosji ukazała się w XIX wieku, w 1896 roku, w wydawnictwie Pawlenkowa. Wśród wyznawców Gustave’a znalazła się kohorta wybitnych praktyków kierowania tłumem, od Lenina do Mussoliniego i Hitlera. Jasne, że towarzysz Stalin znał tę książkę prawie na pamięć i po mistrzowsku stosował jej zalecenia. Gustave Le Bon na wielu przykładach pokazał, że intelekt grupy nie jest sumą intelektów poszczególnych osób, którzy się na nią składają. Wręcz przeciwnie, człowiek w grupie traci rozum i zdolność postrzegania, słyszenia, rozumienia, samodzielnego myślenia: „Nie ma potrzeby, żeby tłum był liczny. (...) Jak tylko kilka osób zbierze się razem, już tworzy tłum, nawet w przypadku kiedy są wybitnymi uczonymi. (...) Zdolność obserwacji i krytyki, którą posiada każdy z tych uczonych z osobna, natychmiast ginie w tłumie”1075. Pułkownik O. Suwienirow 100 lat później wyraził główną ideę Psychologii tłumu, tylko nie pod adresem jakiejś niesprecyzowanej grupy ekspertów, a konkretnie pod adresem naszej rodzimej nauki wojennej, Instytutu Historii Wojskowości Ministerstwa Obrony: „Jedną z ważnych przyczyn określonej niemocy wielu historycznowojskowych prac Instytutu jest prawie powszechny zapał kierownictwa Instytutu do przygotowań prac 1075

—

Gustave Le Bon, Psychologia tłumu, PWN, Warszawa 1994.

zbiorowych. (...) Podczas ich przygotowania z reguły odcina się, odrzuca wszystko, co oryginalne, autentycznie twórcze. (...) Według powszechnej wśród historyków opinii, redakcje prac zbiorowych to groby masowe talentów. To osobliwy kołchozowo–sowchozowy system nauki, który zabija wszelkie bodźce osobistego zainteresowania i odpowiedzialności naukowca”1076.

3. Tłum pozostaje tłumem, niezależnie od tego, czy jest w Moskwie, Paryżu czy Londynie. Oto przykład mądrości tłumu waszyngtońskich ekspertów zza oceanu. Podczas II wojny światowej i od razu po niej grupy zachodnich znawców w swoich obliczeniach i wnioskach powinny były założyć, że nie wszystko z tego, o czym publicznie mówi Geniusz Wszech Czasów jest czystą prawdą. Złapanie towarzysza Stalina za słówko nie było trudne. Już 3 lipca 1941 roku w swoim pierwszym wystąpieniu publicznym po niemieckim ataku towarzysz Stalin poważnie skłamał. Wystąpienie zaczynało się słynnymi słowami: „Towarzysze! Obywatele! Bracia i siostry! Żołnierze naszej armii i floty! Do was się zwracam, moi przyjaciele!” Taki w naszym ludzie pojawił się braciszek. Po sam czubek głowy zachlapany krwią braci i sióstr. Po apelu — pierwsze zdanie. A w nim prawda: trwa wojna. A od drugiego zdania wodza poniosło: „Mimo bohaterskiego oporu Armii Czerwonej, mimo że najlepsze dywizje wroga i najlepsze oddziały jego lotnictwa zostały zniszczone i znalazły grób na polach walk...” Jeżeli wierzyć towarzyszowi Stalinowi, już po dwóch tygodniach najlepsze dywizje wroga i najlepsze oddziały jego lotnictwa zostały zniszczone... Dalej, przez całą wojnę, towarzysz Stalin oraz inni towarzysze trzymali się tej samej linii. A po zakończeniu wojny podsumowali: Walczyliśmy

1076

—

„WiŻ”, 1991 nr 11, s. 90.

według najbardziej postępowej na świecie nauki zwycięstwa Stalina, dlatego straty Związku Radzieckiego są minimalne. Na amerykańskim Uniwersytecie Lotniczym powołano grupę naukowo– badawczą, która miała zbierać, opracować i sprawdzić informacje o stratach w ludziach podczas wojny. Pracowano przez 10 lat. Kierował grupą ekspertów generał brygadier sił powietrznych USA D.O. Smith, który w 1955 roku wydał w Nowym Jorku książkę Doktryna wojenna USA. Książkę natychmiast przetłumaczono na rosyjski i wydano w Związku Radzieckim, ponieważ wnioski amerykańskich mądrali bardzo się spodobały naszym odpowiedzialnym towarzyszom. Zadziałał stary trik dwóch luster, kiedy jedno lustro, odbijając się w drugim, stwarza iluzję nieskończoności. Obłudna mądrość moskiewskiego Biura Agitacji i Propagandy odbiła się w dziełach licznych grup amerykańskich specjalistów i wróciła na rodzimą ziemię w postaci opinii niezależnych ekspertów: Widzicie, tam w Ameryce doszli do tych samych wniosków. Po zebraniu informacji we wszystkich państwach, dokładnym ich przeanalizowaniu i sprawdzeniu grupy amerykańskich naukowców podsumowały: „Przeprowadzona analiza ukazuje, że podczas II wojny światowej zginęło 9,5 miliona żołnierzy i oficerów”1077.

4. Zważywszy na to, że II wojna światowa była największym kataklizmem w historii ludzkości, że bezpośrednio i pośrednio wzięły w niej udział setki milionów osób, a dane statystyczne po wojnie były urywkowe, sprzeczne, zagmatwane, albo w ogóle ich nie było, taka dokładność obliczeń grup amerykańskich naukowców zachwyca. Do strat w żołnierzach i oficerach grupy najmądrzejszych amerykańskich mastodontów dodały straty wśród ludności cywilnej i uzyskały dziwny wynik: „W II wojnie światowej, która trwała tylko rok dłużej niż pierwsza, wzięła udział znacznie większa liczba ludności globu, ale liczba ofiar była tylko nieznacznie większa”. 1077

— Dale O. Smith, Doktryna wojenna USA, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1957

Dziwne. I wojna światowa trwała od sierpnia 1914 roku do 11 listopada 1918 roku, czyli trochę ponad cztery lata. A II wojna — od 1 września 1939 roku do 3 września 1945 roku, czyli pełne sześć lat. Gdyby skład uczestników, zasięg przestrzenny, intensywność działań wojennych i systemy uzbrojenia pozostały takie same, to nawet wówczas straty w II wojnie światowej powinny być półtorakrotnie większe niż podczas I wojny. Przecież całkowity czas trwania nie świadczy o niczym. Z I wojny światowej Rosja wycofała się, czy raczej — wypadła, rok przed jej zakończeniem. A w II wojnie światowej Związek Radziecki oficjalnie walczył od 22 czerwca 1941 roku do zakończenia. Ale gdyby policzyć uczciwie — od samego początku do samego końca. Stany Zjednoczone przystąpiły do I wojny światowej pod sam koniec, a w II wojnie światowej walczyły od grudnia 1941 roku do września 1945. Dlaczego więc straty w II wojnie światowej okazały się tylko nieznacznie większe niż w I wojnie? Zasięgu przestrzennego II wojny światowej nie da się w ogóle porównać z I wojną światową. Podczas II wojny światowej działania bojowe toczyły się w całej Europie, od północnej Norwegii do kaukaskich gór, od południowej Francji i wysp Morza Śródziemnego do murów Murmańska, Leningradu, Moskwy i Stalingradu. A poza granicami Europy — od Afryki Północnej do dżungli Azji Południowej i dzikich wysp Oceanu Spokojnego. W strefie działań wojennych znalazły się miliony cywilów. Już tylko wskutek tego powinien był nastąpić gwałtowny skok liczby ofiar. Przecież podczas I wojny światowej działania bojowe przeważnie nie wyszły poza granice Europy, a fronty ustabilizowały się gdzieś w rejonach granic państwowych dużych imperiów. Ludność cywilna wycofała się mniej więcej o sto kilometrów od linii frontu i nawet nie słyszała artyleryjskiej wymiany ognia. Również narzędzi walki II wojny światowej w ogóle nie da się porównać do I wojny. Zmasowane użycie czołgów i lotnictwa powinno było skutkować zwiększeniem liczby ofiar. II wojna światowa swoją specyfiką znacznie różniła się do I wojny. W trakcie II wojny światowej pojawiły się masowe ruchy partyzanckie, czyli wojna toczyła się nie tylko na frontach, ale wszędzie. Przypomnijmy powstanie warszawskie. Niczego takiego nie było podczas I wojny światowej.

W trakcie II wojny światowej pojawiły się olbrzymie obszary, gdzie wszyscy walczyli ze wszystkimi: Jugosławia, Zachodnia Ukraina, cała Białoruś. Podczas I wojny światowej jeńców traktowano przeważnie zgodnie z międzynarodowymi konwencjami prowadzenia wojny, a podczas II wojny światowej wymordowano miliony. W czasie II wojny światowej eksterminacja ludności cywilnej odbywała się metodami przemysłowymi. I wojna światowa nie znała Oświęcimia, Buchenwaldu, Babiego Jaru, Rajczichłagu, masowego mordowania więźniów podczas odwrotu Armii Czerwonej. Podczas II wojny światowej lotnictwo strategiczne zmiatało całe miasta razem z ich mieszkańcami, a na koniec użyto broni jądrowej. Pytanie: Jak się mogło stać, że liczba ofiar II wojny światowej okazała się tak mała? Grupy amerykańskich ekspertów miały dwa wyjścia. Pierwsze: Podważyć oficjalne radzieckie liczby i wówczas liczba ofiar wojny zwiększała się gwałtownie. Drugie wyjście: Szukać wyjaśnień dla tak dziwnego rezultatu tej potwornej wojny. Nawet nie zamierzali zwątpić w radziecką wersję grupy ekspertów. Skoro mają oficjalne pismo z Moskwy, znaczy, że właśnie tak wszystko wyglądało... Pozostawało tylko drugie wyjście: podejrzanie małą liczbę ofiar należy jakoś wytłumaczyć. W tym celu trzeba było wyciągnąć teoretyczny wniosek, który obalał tysiącletnie doświadczenie wszystkich cywilizacji: „A zatem historycznie bezsensowne jest wyciąganie wniosku, że zwiększenie mocy środków rażenia jest przyczyną zwiększenia liczby ofiar wojny”. Po prostu, bez względu na to, czy stosujemy lotnictwo strategiczne czy nie, zrzucamy bomby atomowe, czy ich w ogóle nie posiadamy, trujemy ludzi w komorach gazowych czy nie, na liczbę ofiar to nie wpływa. Minęło kilka lat i prezydent USA John Kennedy, który nie czytał teoretycznych uzasadnień grup oświeconych znawców, zapytał Nikitę Chruszczowa: Ile ludzi u was zginęło, jakieś dwadzieścia milionów? I otrzymał wyczerpującą odpowiedź: No tak, dwadzieścia. Od razu grupy ekspertów, tak radzieckich, jak i zagranicznych, tę liczbę uzasadniły.

Gdyby ciekawski John powiedział „10 milionów”, to usłyszałby tę samą odpowiedź: No tak, dokładnie... A grupy ekspertów z miejsca znalazłyby teoretyczne uzasadnienie. Tym ekspertom i tak jest wszystko jedno — może być 10 milionów, może 50. Gdyby ciekawski John nie zadał pytania, to grupy ekspertów nadal powtarzałyby, że zwiększenie mocy środków rażenia nie jest przyczyną zwiększenia liczby ofiar wojny.

5. Jeżeli macie ochotę, świeży przykład. Gospodarka Związku Radzieckiego, jak wiadomo, była całkowicie pasożytnicza. Kraj wydobywał ropę i wysyłał ją za granicę. Nasz eksport — ropa, gaz i broń na III wojnę światową. Gigantyczne ilości tej broni przepełniały arsenały Armii Radzieckiej i armii zależnych krajów braterskich. Oprócz tego kremlowscy przywódcy na potęgę sprzedawali w nieograniczonych ilościach broń wszelkim możliwym Indonezjom i Algieriom, Syriom i Libiom, Angolom, Kubom i Egiptom. Wszystko — po preferencyjnej cenie. Wszystko — na kredyt, przy braku jakichkolwiek złudzeń, że ktoś będzie zwracał wielomiliardowe długi. Spróbujcie włączyć wiadomości dowolnej rosyjskiej, amerykańskiej, brytyjskiej, niemieckiej, francuskiej telewizji i znaleźć wydanie, gdzie nie pojawiłby się automat Kałasznikowa. Jeżeli znajdzie się takie, to zamiast kałasznikowa zobaczycie DSzK, T–54 czy RPG–7. Bez tego wiadomości nie mogą się obejść. Nawet jesteśmy dumni, że na godłach czterech różnych państw widnieje kałasznikow. Zaopatrując i przepełniając świat bronią, Związek Radziecki zmieniał planetę w jedno pole bitwy i sam powoli staczał się ku wojnie. Najpierw na dalekiej prowincji, a potem wszędzie zaopatrywanie ludności zaczęło odbywać się na kartki. Jak w czasie wojny. I na państwo równie powoli, ale nieuchronnie nadciągało bankructwo finansowe. Towarzysz Gorbaczow wydrukował mnóstwo banknotów o nominale 50 rubli (wówczas — olbrzymie pieniądze) i nimi wypłacił pensje całemu ludowi, a później oświadczył, że te papierki są nieważne. Każdy normalny człowiek, który zobaczył coś takiego, dobrze rozumiał: nie tędy droga. To koniec.

Tymczasem niejaki Ronald Reagan postanowił lekko potrząsnąć Związkiem Radzieckim, wypróbować jego trwałość, zastraszyć. Reagan miał możliwość wpłynięcia na Arabię Saudyjską. Wpłynął. 13 września 1985 roku Regan powiedział cztery słowa: Będziemy zwiększać wydobycie ropy. To był wyrok śmierci na Związek Radziecki. Wydobycie ropy w gorących piaskach Arabii zwiększyło się gwałtownie. Zwiększyło się również w USA. Reszta państw wydobywających ropę poniosła straty z powodu spadku cen. Zrekompensować straty można było tylko poprzez zwiększenie wydobycia. I ceny się załamały. Teraz Rosja nie boi się załamania cen ropy. W kraju uruchomiono masową produkcję matrioszek. Jeżeli spadną gwałtownie ceny ropy, to mamy produkt eksportowy. A Gorbaczow w ogóle nie zajmował się rozwojem przemysłu. Masowej produkcji matrioszek nie przewidywał plan pięcioletni... Dlatego niezłomny Związek Radziecki zaczął zgrzytać. I oto pod koniec 1990 roku ukazał się, a na początku 1991 roku pojawił się na wystawach amerykańskich i brytyjskich księgarni przykład zbiorowej twórczości grupy erudytów: fundamentalne dzieło o perspektywach rozwoju Związku Radzieckiego. Popełniła ów bohaterski czyn grupa wybitnych amerykańskich i brytyjskich ekspertów, których autorytet po obu stronach Atlantyku był niezachwiany. Nie mówię o treści. Wystarczy tytuł: Soviet Union 2000, St. Martin Press, Nowy Jork, 1990. Najlepsi eksperci Zachodu zbili się w stado, po czym omawiali kwestię perspektyw pierestrojki i malowali obraz rozkwitu Związku Radzieckiego w 2000 roku. Czy trzeba być ekspertem, żeby zrozumieć: Ceny ropy lecą na łeb na szyję, a zatem żadnego Związku Radzieckiego już nie będzie... Trzeba powiedzieć, że każdy z tych ekspertów z osobna to mądry, inteligentny człowiek, ciekawy rozmówca. Ale wystarczy, że połączą się w grupę poważnych specjalistów, i natychmiast się zmieniają. Cała ich wiedza i zdolności ulatniają się w jednej chwili. Szkoda, że obywatele Ameryki (i nie tylko Ameryki) przyzwyczaili się ufać grupom ekspertów. Nawet zamówiono kolejny nakład... Ale akurat Związek Radziecki padł.

Jedna z głównych przyczyn: Kremlowscy przywódcy zbytnio ufali w zbiorową mądrość partii i jej leninowskiego Komitetu Centralnego. I każdy kierownik, od samego dołu do samej góry, opierał się na zbiorowej mądrości grup ekspertów. Po prostu przywódcy oduczyli się samodzielnego myślenia... A teraz wróćmy do naszych baranów, czyli grup ekspertów. Ktoś ukrywający swoje nazwisko pod pseudonimem „Wiktor Surowow” wydał pracę naukową. Ukrył swoje imię, ale wyjawił skład grupy ekspertów, którzy kierowali go na ścieżki prawdy. W składzie grupy znaleźli się generał armii M. Gariejew, generał pułkownik J. Gorkow, generał major J. Sołnyszkow, profesor W. Anfiłow, G. Baranowski oraz inni ważni towarzysze. Na stronie 105 przytoczyli dane o przytłaczającej przewadze liczebnej niemieckiego lotnictwa nad radzieckimi siłami powietrznymi. Okazuje się, że samolotów bojowych Luftwaffe na radziecko–niemieckim froncie 22 czerwca 1941 roku było 4950, a w Armii Czerwonej — tylko 1540. Co prawda do radzieckiej liczby dodano w nawiasie: „now. wz.” Powiedzcie mi, dlaczego u Hitlera policzono wszystkie samoloty, a u Stalina tylko „now. wz.”? Skąd taka miłość do Hitlera u różnych Gariejewów i Baranowskich? Czy grupy najmądrzejszych ekspertów wiedzą, że u Hitlera też nie wszystkie samoloty były „now. wz.”? Czy wiedzą o istnieniu niemieckiego bombowca Henschel Hs 1231 Czy wiedzą, że maksymalna prędkość tego samolotu wynosiła 345 km/h, a udźwig bombowy 200 kg? Czy wiedzą, że po bokach kadłuba tego cudu technicznego wisiały kawaleryjskie strzemiona? Skąd się wzięła ta liczba 4950? Kto powiedział, że w Armii Czerwonej było jedynie 1540 samolotów nowych modeli, skoro tylko MiG–3 było 1363? Obywatele, a policzyliście DB–3fl Jeśli się nie mylę, było ich 972. A o Jer–2 i Ar–2 nie zapomnieliście? Dodajcie tu ŁaGG–3 i Jak–1, Su–2, Ił–2, Pe–2 i TB–7. Ale liczba czołgów jest jeszcze ciekawsza. Na tej samej stronie grupy naszych ekspertów napisały, że Hitler 22 czerwca 1941 roku na radziecko– niemieckim froncie miał 3712 czołgów, a Stalin — 1800. Ta ostatnia liczba bez żadnego komentarza, uściślenia i dodatków typu „now. wz.” Po prostu ogłoszono, że Armia Czerwona miała 1800 czołgów. I to jest XXI wiek! I to są nasi luminarze! Ci sami ludzie, piętnując mnie, mówili, że samych tylko

czołgów T–26 Armia Czerwona 22 czerwca miała o 3000 (trzy tysiące) więcej niż czołgów BT. Na stronie 177 tego arcydzieła grupa najlepszych rosyjskich ekspertów oświadczyła, że „posiadaliśmy kilka czołgów pływających, tylko prototypów, gdy w tym czasie Niemcy mieli ich znacznie więcej”. Ten koszmar zdemaskowałem wiele lat temu w książce Samobójstwo. Ale grupy ekspertów z szefem Akademii Nauk Wojskowych na czele nadal powtarzają te brednie. Otwórzcie dowolny informator! 22 czerwca w Armii Czerwonej pływających czołgów T–37A było 2331, T–38 — 1129, a T–40 — 277. 3700 egzemplarzy prototypów doświadczalnych? Generała armii Gariejewa już kiedyś skompromitowałem opowieścią o „38–tonowych” czołgach. Mało mu. Rzucił się do opowiadania o niemieckich czołgach pływających. A więc: Obywatelu generale, nie było w Niemczech żadnych pływających czołgów. Do niektórych mocowano pontony. Ale z tego wcale nie wynika, że czołgi były pływające. Mogę do lokomotywy doczepić ponton i ogłosić się twórcą pływającej lokomotywy. I mogę wrzucić siekierę do balii i zademonstrować pierwszą na świecie pływającą siekierę. Albo żelazko. Cała książka jest wypełniona po brzegi takimi dzikimi rewelacjami. Panowie Gariejewowie, Gor’kowowie, Baranowscy powinni byli protestować i zadąć usunięcia ich nazwisk z tego pożałowania godnego dzieła. Ale nie zaprzeczali, dlatego wstyd zbiorowej głupoty spadł na każdego z nich osobiście. Ale wróćmy do naszych dywizji. Powszechna fanatyczna wiara w mądrość grup ekspertów, czyli mądrość tłumu, zajrzała do każdego podwórka, do każdej szpary radzieckiej machiny państwowej. Wojskowa nauka w ogóle i historia wojen w szczególności zostały zainfekowane zbiorową twórczością nawet bardziej niż reszta dyscyplin. Mamy rezultat. Zgadzam się, że nie każdy pułkownik Akademii im. Frunzego nauczył się liczyć do 170. Ale przez 60 lat potężne zbiegowiska poważnych historyków wojskowych mogłyby policzyć do dwóch i zrozumieć, że brygad było więcej niż dwie...

Mogliby? Nie. Nie mogli. Teraz ustaliliśmy to w drodze eksperymentu. Trzy pokolenia ekspertów, pracując w grupach, nie potrafiły policzyć do dwóch. Ponieważ są tłumem. A tłum nie jest zdolny do tworzenia. Tylko do niszczenia.

ROZDZIAŁ 119. O DYWIZJACH SZKIELETOWYCH Zasoby ludzkie u Rosjan są zawsze w nadmiarze. SZEF SZTABU GENERALNEGO WOJSK LĄDOWYCH NIEMIEC, GENERAŁ MAJOR F. HAIDER, DZIENNIK WOJENNY, WPIS Z 23 LIPCA 1941 ROKU

1. Dywizje pancerne są głównym narzędziem agresji. W 1941 roku w Armii Czerwonej dywizji pancernych było trzy razy więcej niż w całej reszcie krajów świata. Innych dywizji towarzysz Stalin też miał pod dostatkiem. Nie można tego ukryć. Ale jeżeli tego nie ukryjemy, to cały świat zrozumie istotę wyzwoleńczych przygotowań Stalina. Co robić? Jak złagodzić obraz? Znaleziono wyjście: przyznać, że dywizji było dużo, ale wyjaśnić, że nie były to pełnowartościowe formacje bojowe, a jedynie szkieletowe, tylko dowódcy ze sztandarami, tylko numery w gorących głowach generałów Sztabu Generalnego. Postanowiono oświadczyć, że dywizje radzieckie były dywizjami szkieletowymi, że żadna radziecka dywizja nie została w pełni skompletowana. Właśnie tak powiedziano: „W dniu 1 czerwca 1941 roku ze 170 dywizji i 2 brygad, znajdujących się w pięciu nadgranicznych okręgach, żadna z formacji nie została skompletowana zgodnie z pełnym etatem”1078. I zaczęło się. Grupa ekspertów Akademii Wojskowej Sztabu Generalnego wszechstronnie zbadała problem i doszła do tego samego wniosku: „W dniu 1 czerwca 1941 roku ze 170 dywizji i 2 brygad, znajdujących się w pięciu nadgranicznych okręgach, żadna z formacji nie została skompletowana zgodnie z pełnym etatem”1079. Na czele zespołu autorów osobiście stanął szef Akademii, generał armii S. Iwanow. Grupa ekspertów Akademii Wojskowej Sztabu Generalnego nie tylko doszła do tego samego wniosku, co autorzy 1078 1079

— —

50 let Woorużennych Sił SSSR, s. 235. Naczalnyj pieriod wojny, s. 209.

opracowania 50 let Woorużennych Sil SSSR, ale również wyraziła swoją myśl takimi samymi słowami, z dokładnością co do przecinka. Jeszcze wielu marszałków, generałów, profesorów i doktorów nauk zajmowało się tą kwestią i wszyscy dochodzili do tej samej konkluzji, wszyscy wyrażali swoją myśl tym samym zdaniem. Słowo w słowo: „żadna z formacji nie została skompletowana...” Grupy zachodnich ekspertów przytaknęły: Tak właśnie było... Skoro Rosjanie sami przyznają, że nie byli przygotowani do wojny, skoro generał armii S. Iwanow mówi, że żadna dywizja nie została skompletowana... Wydają wspaniałe tomy: znakomity papier, olbrzymie zdjęcia, doniosłe nazwiska autorów o światowej sławie, i w każdej wersji historii: „żadna radziecka dywizja nie została skompletowana...” Piszą na nowo historię, wydają nowe książki w jeszcze ładniejszych okładkach, z jeszcze donioślejszymi nazwiskami autorów, a zdanie się powtarza. Ta prawda jest święta i nie podlegająca dyskusji: tak wykłada się w Akademii Wojskowej Sztabu Generalnego, we wszystkich innych akademiach oraz szkołach wojskowych... Po przeczytaniu po raz kolejny stałego sformułowania w kolejnym wspaniałym tomie zbieram swoje teczki, ładuję do samochodu i wyznaczam spotkanie kolejnemu autorowi, słynnemu zachodniemu historykowi, który to zdanie z jakiegoś powodu powtórzył. Do załadowania jest sporo: 443 teczki to dywizje strzeleckie, 62 — korpusy strzeleckie, 29 — korpusy strzelców zmotoryzowanych, 61 — dywizje pancerne... a poza tym dywizje zmotoryzowane, kawaleryjskie, brygady i korpusy powietrzno–desantowe, brygady artylerii przeciwpancernej... Jednym słowem, sporo. Spotykam się ze słynnym autorem, wyciągam kilka teczek (resztę demonstruję — wszystkiego nie da się wyciągnąć) i proponuję porównać nasze dane: pan twierdzi, że żadna dywizja nie została skompletowana, dobrze, proszę pokazać pańskie materiały o 1. Moskiewskiej Proletariackiej Dywizji, drugiej, trzeciej, setnej, dwusetnej... Porównajmy nasze dane. Proszę mi pokazać, co pan ma, a ja pokażę, co udało mi się znaleźć, wyciąć i nakleić na tekturkę. I rozmówca gaśnie: wśród historyków światowej sławy wypowiada się powierzchowne opinie, nie uczono ich zgłębiać się w szczegóły. Szukam, ale jeszcze nie znalazłem ani jednego profesjonalnego historyka, który założyłby

teczkę o każdym radzieckim generale, każdym okręgu wojskowym, każdej armii, korpusie, dywizji, brygadzie, każdej flocie, flotylli, eskadrze. Najważniejsze w nauce są dyplomy, nagrody, tytuły i stopnie. Pięknie to brzmi: profesor St Antony’s College na Uniwersytecie w Oksfordzie, laureat... albo szef Akademii Wojskowej Sztabu Generalnego, generał armii, doktor nauk wojskowych, profesor, zasłużony działacz, kawaler, laureat... Nigdy nie sięgnę tych szczytów, nie stanę w tym szeregu. Jak mam dyskutować z działaczami–kawalerami–laureatami? Chylę czoło przed tytułami i stopniami. Zazdroszczę. Gdzie mi tam. Nie mam ani stopni, ani tytułów i nikt mi nie dał żadnych nagród. Ale mam coś, czego nie ma profesor St Antony’s College i czego nie miał też generał armii S. Iwanow. Mam nożyczki. I teczuszki.

2. Gdyby szef Akademii Wojskowej Sztabu Generalnego generał armii, profesor, laureat, kawaler czy doktor miał nożyczki i ciekawość do przedmiotu badań, wyciąłby wszystko, co ukazało się w dostępnej prasie, i porozkładałby do szufladek. Wówczas nie opowiadałby o 170 dywizjach i 2 brygadach. Nie obstawałby przy tym, że żadna dywizja nie była skompletowana. Generał nie miał nożyczek, nie wykazywał zainteresowania przedmiotem badań, nie interesował się wojną, nie założył teczek. Dlatego zapraszam swojego czytelnika do moich kolekcji. Zaczniemy od pierwszej dywizji. Generał armii J. Krejzer w 1941 roku był w stopniu generała majora i dowodził 1. Moskiewską Proletariacką Dywizją Zmotoryzowaną. Tak ją opisuje: „Pułk pancerny był wyposażony głównie w czołgi BT–7M. Łącznie w dywizji było około 225 czołgów. Później, podczas pobytu w rejonie Orszy, dywizja dostała 30 czołgów T–34 i 10 czołgów KW. Na uzbrojeniu pułku artylerii były 54 haubice kalibru 122 mm. Dywizjon przeciwpancerny miał 18 dział kalibru 45 mm. Liczebność dywizji wynosiła około 12 tysięcy ludzi”1080. 1080

—

„WiŻ”, 1966 nr 6, s. 58.

Przypomnę czytelnikowi, że dywizja zmotoryzowana według etatu wojennego (etat 05/70) powinna mieć 11 534 żołnierzy i oficerów. Zastanówmy się: Hitler w 1941 roku we wszystkich dywizjach zmotoryzowanych nie miał ani jednego czołgu, w dywizjach piechoty — też ani jednego. W dywizjach Waffen SS — ani jednego. 1. Moskiewska Proletariacka Dywizja jest dywizją piechoty, a czołgów ma więcej niż wszystkie niemieckie dywizje piechoty, zmotoryzowane razem wzięte, ponieważ liczba czołgów w nich to okrągłe zero. W niemieckiej armii czołgi były tylko w dywizjach pancernych. I tylko do niemieckich dywizji pancernych można porównać naszą 1. Dywizję Zmotoryzowaną. I porównanie wypada na jej korzyść: każda z 17 niemieckich dywizji pancernych na radziecko–niemieckim froncie 22 czerwca posiadała zazwyczaj mniej niż dwieście czołgów. W naszej 1. Dywizji Zmotoryzowanej czołgów było więcej niż przeciętnie w niemieckich dywizjach pancernych. Zwróćmy też uwagę na jakość. Na uzbrojeniu pułku artylerii znajdowały się haubice M–30 kalibru 122 mm. Takich haubic nie miał ani Wehrmacht, ani żadna inna armia na świecie. I do końca wojny nie pojawiły się ani w Niemczech, ani w żadnym innym państwie. (Jeżeli spojrzeć na to z innej strony, to takie haubice jednak pojawiły się w niemieckiej armii. I to już w 1941 roku. Armia Czerwona porzuciła ich mnóstwo. Również pocisków do nich było pod dostatkiem. Szkoda, żeby się zmarnowały. Niemcy lubili M–30 i intensywnie ją wykorzystywali.) Czołgi 1. Dywizji Zmotoryzowanej to BT–7M. Z silnikami Diesla o mocy 500 KM. Silnik jest sercem czołgu. Nasza piechota miała takie silniki, jakich nie było ani w niemieckiej piechocie, ani wojskach pancernych. Nic podobnego nie pojawiło się w niemieckiej armii do samego końca wojny. Nikt na świecie ich nie miał. Takimi silnikami nie dysponowało ani jedno państwo na świecie, ani na początku wojny, ani w jej toku, ani w pierwszych latach powojennych. l. Dywizja Zmotoryzowana już przed pierwszą potyczką została wzmocniona: 30 czołgów T–34/76 i 10 — KW. Ogółem w dywizji znalazło się 265 czołgów. Niemieckie wojska pancerne nie miały ani jednego czołgu dorównującego KW i T–34/76. Również liczbą czołgów przewyższała jakąkolwiek niemiecką dywizję pancerną.

Przyjrzeliśmy się tylko jednej dywizji, pierwszej z brzegu, a teraz zrewidujemy stwierdzenie, że „żadna dywizja nie została skompletowana”. Kiedy były dowódca 1. Dywizji Zmotoryzowanej generał armii Krejzer wydał artykuł, a później książkę, kremlowscy historycy powinni byli albo zdemaskować generała jako kłamcę i ogłosić, że materiały archiwalne są nieważne, albo zrezygnować ze sformułowania „żadna radziecka dywizja...” Ale nie, laureaci–kandydaci spokojnie czytają (a może i nie) pamiętniki generała armii Krejzera, nie protestują i... nadal powtarzają: „żadna radziecka dywizja...”

3. Lecimy dalej. Generał lejtnant I. Rosłyj na Defiladzie Zwycięstwa dowodził połączonym pułkiem 1. Frontu Białoruskiego. W 1941 roku był w stopniu pułkownika, dowodził 4. Dywizją Strzelecką im. Niemieckiego Proletariatu. Posłuchajmy generała. Oto, co opowiada o tej dywizji: „W dywizji mieliśmy 14,5 tysiąca ludzi. 65% składu osobowego brało udział w walkach w czasie wojny w Finlandii. (...) Na uzbrojeniu dywizji: 54 czołgi T–26, 72 działa, 66 moździerzy, 30 dział przeciwpancernych, 12 przeciwlotniczych, 49 traktorów, 10 czołgów–amfibii T–38, 10 samochodów pancernych, 550 samochodów i trzy tysiące koni. Zaopatrzenie w broń strzelecką — według etatu. Do każdego rodzaju broni — jedna jednostka ognia”1081. Oto, co jest ciekawe w organizacji tej dywizji: każda radziecka dywizja strzelecka miała własny batalion rozpoznania. W tym batalionie oprócz całej reszty uzbrojenia było 16 czołgów rozpoznania. W samych tylko batalionach rozpoznania radzieckich dywizji strzeleckich było więcej czołgów niż w całym Wehrmachcie. Ponadto niektóre radzieckie dywizje strzeleckie zachowały w swoim składzie po jednym samodzielnym batalionie pancernym — 54 czołgi w każdym. Widzimy to na przykładzie 4. Dywizji Strzeleckiej pułkownika Rosłego. Długa koścista łapa reformy Żukowa nie zdążyła dosięgnąć tej dywizji.

1081

—

I. Rosłyj, Poslednij priwał w Berlinie, Wojenizdat, Moskwa 1983, s. 32.

I niektórych innych też. Każdy amator historii może bez trudu odnaleźć dokumenty dotyczące batalionów pancernych w składzie 13., 24., 100., 104., 132., 140. i niektórych innych radzieckich dywizji strzeleckich. Polecam na przykład „WiŻ”, 1987 nr 2, s. 51. W niemieckich dywizjach piechoty, jak już wiemy, czołgów nie było w ogóle. 4. Dywizja Strzelecka było całkowicie skompletowana i posiadała czołgi. Nawet gdyby dywizja miała niedobór piechoty, ale dysponowała czołgami, to i tak była silniejsza od każdej niemieckiej dywizji piechoty. Zapytajcie kombatantów: Jak jest lepiej walczyć — z niedoborem piechoty, ale z czołgami, czy z pełnym kompletem piechoty, ale bez czołgów? 4. Dywizja miała zarówno czołgi, jak i pełen komplet żołnierzy, sierżantów i oficerów. W większości mieli doświadczenie związane ze zwalczaniem superpotężnych umocnień w Finlandii. Co prawda w wojnie obronnej to doświadczenie nie było potrzebne i się nie przydało...

4. Generał armii K. Galicki w stopniu generała majora dowodził 24. Samaro–Uljanowską Trzykrotnie Odznaczoną Orderem Czerwonego Sztandaru Dywizją Strzelecką. Generał opowiada: „W kwietniu w naszej dywizji, a także w wielu innych formacjach, etat został zmieniony na etat wojenny i została ona dobrze skompletowana. Liczyła teraz 12 tysięcy osób, miała 78 polowych, około 50 przeciwpancernych i 12 przeciwlotniczych dział, 66 moździerzy kalibru 82–120 mm i wiele innego uzbrojenia. Na artylerię polową składały się dwa pułki — dział i haubic. Zostały przezbrojone: pierwszy — w działka wz. 1939 kalibru 76 mm, drugi — w haubice wz. 1938 kalibru 122 mm i haubico–działa wz. 1937 kalibru 152 mm o trakcji traktorowej”1082. Zwróćmy uwagę na fragment: „w kwietniu etat został zmieniony na etat wojenny”. Skoro nie spodziewali się niemieckiego ataku, po co zmieniali etat dywizji na etat wojenny? Czy zamierzali przystąpić do wojny bez niemieckiego ataku? I przecież nie w samej tylko 24. Dywizji zmieniono etat 1082

—

K. Galicki, Gody surowych ispytanij, Nauka, Moskwa 1973, s. 18.

na wojenny. Zwróćmy uwagę na słowa generała Galickiego: „a także w wielu innych formacjach”. Zwróćmy też uwagę na dwa pułki artylerii w dywizji. Wszystkie radzieckie dywizje strzeleckie latem 1941 roku miały po dwa pułki artylerii. Hitler miał mniej dywizji piechoty niż Stalin strzeleckich, w każdej niemieckiej dywizji piechoty był tylko jeden pułk artylerii. Podstawowy kaliber niemieckiej artylerii polowej to 105 mm, radzieckiej — 122 mm. Niemiecka artyleria polowa to nieznacznie zmodernizowane działa opracowane podczas I wojny światowej. Hasło „Działa zamiast masła” — głupia propaganda. Hitler nie zdołał wyposażyć jednego pułku artylerii w każdej niemieckiej dywizji piechoty nawet w przestarzałą niemiecką artylerię. Dlatego niemieckie dywizje piechoty wykorzystywały artylerię zdobytą w Czechosłowacji, Polsce, Jugosławii, Grecji, Belgii, Holandii, Francji, Danii, Norwegii. Artyleria polowa niemieckiej armii w czasie II wojny światowej była liczna, ale tylko w porównaniu z innymi armiami. W porównaniu z naszą artylerią była przestarzała, zróżnicowana, nieliczna, nawet po uwzględnieniu wszystkich zdobycznych zużytych dział. Wyobraźmy sobie problemy niemieckiej służby zaopatrzenia artylerii, która musiała dostarczać do armii amunicję dwudziestu ośmiu różnych kalibrów. Żadnemu z walczących mocarstw w dziedzinie artylerii polowej nie udało się do końca II wojny światowej stworzyć lub powtórzyć tego, co miał Stalin na początku wojny. Armia Czerwona pod koniec wojny posiadała najpotężniejszą i najnowocześniejszą artylerię na świecie. Działa artylerii polowej, którymi Stalin dysponował w 1941 roku, na początku nowego milenium wciąż są na uzbrojeniu dziesiątków państw świata i mogą być użyte w walce. Ale powróćmy do 24. Dywizji Strzeleckiej generała Galickiego. Oprócz dwóch pułków artylerii i trzech pułków strzeleckich dywizja miała wszystkie przysługujące jej samodzielne bataliony oraz samodzielny batalion pancerny. W lutym 1941 roku rozpoczęto reorganizację, zgodnie z którą samodzielne bataliony pancerne wyprowadzono ze składu dywizji strzeleckich. Nie wszędzie jednak ta reforma została zakończona. 24. Dywizja Strzelecka miała szczęście. Zachowała swój samodzielny batalion pancerny.

5. Generał armii A. Biełoborodow w stopniu pułkownika dowodził 78. Dywizją Strzelecką. Oprócz trzech pułków strzeleckich w jej składzie były dwa pułki artylerii: armat kalibru 159 mm i haubic kalibru 210 mm. Dywizja znajdowała się na Dalekim Wschodzie, ale w sytuacji krytycznej, jak dziesiątki innych, wysłano ją na front. Stalin mógł przerzucać świeże dywizję pod Moskwę, a Hitler z jakiegoś powodu tego nie robił. Stalin zabierał świeże dywizje z dalekowschodnich granic i rzucał je do walki. Stalin miał skąd je zabrać, a Hitler nie miał takiego nieograniczonego zasobu rezerw. Oto cała różnica. Generał Biełoborodow opisuje 78. Dywizję Strzelecką: „Ogółem dywizja miała ponad 14 000 żołnierzy i oficerów, 23 lekkie czołgi, 3 działa kalibru 45 mm, 35 dział pułkowej i dywizyjnej artylerii kalibru 76 mm, 18 haubic kalibru 122 mm, 4 haubice kalibru 152 mm, 59 moździerzy kalibru 50–82 mm, 6 dział przeciwlotniczych kalibru 37 mm, 441 samochodów i 3400 koni”1083. Zwróćmy uwagę na 23 lekkie czołgi. W batalionie rozpoznania każdej dywizji strzeleckiej powinno ich być 16. Tu mamy półtorakrotnie więcej, niż przewiduje etat. Generał potwierdza swoje słowa w oparciu o archiwum Ministerstwa Obrony (dział 208, rejestr 2511, teczka 1011, karta 13) i wyciąga wniosek: „Dywizja ogółem była poważną siłą bojową. Nie mieliśmy jednak należnej z etatu ilości artylerii przeciwlotniczej i przeciwpancernej”. I tu należy szukać pewnej części pogrzebanego psa. Bezpośrednio przed wojną na rozkaz towarzysza Stalina zmniejszono produkcję artylerii przeciwlotniczej i całkowicie zaprzestano produkcji artylerii przeciwpancernej. Jeżeli Armia Czerwona uderzy na Rumunię i odetnie ropę od Niemiec, to niemieckie samoloty pozostaną na lotniskach, a czołgi zatrzymają się w miejscu. Po co w takim razie radzieckim dywizjom czwartego rzutu artyleria przeciwlotnicza i przeciwpancerna? Nie aż tak bardzo znowu towarzysz Stalin bał się Hitlera, skoro w przededniu wojny nie marnował surowców na obronne rodzaje uzbrojenia, a przerzucił się na produkcję haubic i pocisków przeciwbetonowych.

1083

—

„WiŻ”, 1962 nr 2.

Do wojny zaczepnej 78. Dywizja pułkownika Biełoborodowa była gotowa, a w wojnie obronnej było jej ciężko. Spróbujcie powalczyć z nacierającymi czołgami i szturmującymi bombowcami bez przeciwpancernej i przeciwlotniczej artylerii. Generał lejtnant I. Russijanow w stopniu pułkownika dowodził 100. Dywizją Strzelecką. Była to jedna z najlepszych dywizji strzeleckich Armii Czerwonej. Właśnie ona otwiera listę formacji gwardyjskich. We wrześniu 1941 roku została przekształcona w 1. Gwardyjską Dywizję Strzelecką. Napisano o niej wiele. Polecam książkę Pierwaja gwardiejskaja. Ogólny wniosek: 100. Dywizja była skompletowana. Co więcej: ludzi i uzbrojenia miała więcej, niż jej się należało. W jej składzie znajdował się 317. Samodzielny Batalion Pancerny — 54 czołgi. Ogółem w tej dywizji było 70 czołgów. A 2. Gwardyjską Dywizją Strzelecką została 127. Dywizja Strzelecka. „W połowie sierpnia 1940 roku dywizja została skompletowana w skład osobowy i sprzęt bojowy. (...) Na początku maja 1941 roku na rozkaz sztabu okręgu oddziały 127. Dywizji uzupełniono żołnierzami rezerwy i w celu odbycia szkolenia wymaszerowano z koszar w okolice Kijowa — do obozów rzyszczowskich”1084. Marszałek Związku Radzieckiego S. Biriuzow w 1941 roku w stopniu generała majora dowodził 132. Dywizją Strzelecką: „Ogółem dywizja liczyła około 15 tysięcy ludzi, ponad 3000 koni, setki samochodów. Jako całość stanowiła poważną siłę bojową”1085. Generał pułkownik W. Szatiłow w stopniu majora był szefem sztabu 196. Dywizji Strzeleckiej.... Podaje, że dywizja rozpoczęła walki z 17 000 ludzi1086. Przypomnijmy, że każda radziecka dywizja strzelecka powinna liczyć 14 483 ludzi. A tu żołnierzy było więcej, niż należy. A na stronie 10 generał informuje, że 17 000 ludzi w 196. Dywizji to tylko sama piechota, a oprócz żołnierzy uzbrojonych w karabiny w każdej dywizji były setki i tysiące kaemistów, moździerzystów, zwiadowców, pancerniaków, artylerzystów,

1084 1085

— —

A. Tieriechow, Gwardiejskaja tamanskaja, Wojenizdat, Moskwa 1972, ss. 9–10. S. Biriuzow, W ogniu dział, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa

—

W. Szatiłow, Na ziemie Ukrainy, Wojenizdat, Moskwa 1980, s. 179.

1962. 1086

saperów, personelu medycznego, oficerów itd. Przy okazji generał wspomina o sąsiadach: „116. Dywizja była skompletowana” (s. 96). Generał pułkownik Ludnikow w stopniu pułkownika dowodził 200. Dywizją Strzelecką: „Nasza dywizja została skompletowana według etatu wojennego i posiadała wszystkie środki bojowe”1087. Można z dywizji strzeleckich przeskoczyć do dywizji kawalerii. Generał armii A. Zadów był w stopniu generała majora. Kilka dni przed wojną przekazał 21. Dywizję Kawalerii Górskiej w Azji Środkowej i przejął 4. Korpus Powietrznodesantowy na Białorusi. Zadów jechał do korpusu (wrócimy do niego jeszcze), a tymczasem 21. Dywizję Kawalerii Górskiej też przerzucano na Zachód. Oto, jak ją ocenia były dowódca: „Tak, dywizja została skompletowana, a żołnierze byli dobrze wyszkoleni. Świetnie wyglądała kwestia koni, uzbrojenia strzeleckiego i artyleryjskiego, amunicji”1088. „Oddziały radzieckiej kawalerii były utrzymywane w czasie pokoju według etatów, które prawie nie różniły się od etatów wojennych, i stosunkowo dobrze skompletowane”1089. Posiadając w swoim składzie pułki pancerne, radzieckie dywizje kawalerii mocą uderzeniową przewyższały każdą z niemieckich dywizji piechoty, kawalerii czy dywizji zmotoryzowanych. Szczególne niebezpieczeństwo dla Niemiec stanowiły radzieckie dywizje kawalerii górskiej, które w tajemnicy przerzucano na rumuńską granicę. Współdziałając z desantem spadochroniarzy, dywizjami i korpusami strzelców górskich, mogły przejąć nieosłonięte przełęcze w Karpatach Południowych, co oznaczałoby zwycięskie dla Stalina zakończenie wojny. Hitler pokrzyżował te plany i 21. Dywizja Kawalerii Górskiej, jak wiele innych, została rzucona w bagna Białorusi, gdzie umiejętność zdobywania przełęczy nie była przydatna. Osobno należy powiedzieć o stopniu skompletowania jednostek i grup wojsk NKWD. Ponieważ te nigdy nie miały braków etatowych. Generał major W. Antonów podaje przykład: „Samodzielny pułk strzelców zmotoryzowanych NKWD był raczej brygadą strzelecką czasu wojny. W składzie pułku 1087 1088 1089

— — —

„WiŻ”, 1966 nr 9. A. Żadow, Czetyrie goda wojny, Wojenizdat, Moskwa 1978, s. 25 A. Chorkow, Grozowoj ijun’, Wojenizdat, Moskwa 1991, s. 43.

znajdowały się cztery samodzielne bataliony strzeleckie, kompania pancerna, dywizjon artylerii oraz inne oddziały”1090. Pomiędzy batalionem i samodzielnym batalionem istnieje dość duża różnica. Otóż w składzie samodzielnych pułków strzelców zmotoryzowanych NKWD znajdowały się nie zwykłe bataliony strzelców zmotoryzowanych, a samodzielne. Już tylko to, nawet jeśli nie uwzględnimy kompanii pancernej i dywizjonu artylerii, w istocie zmieniało pułk w prawdziwą brygadę.

6. Jeżeli męczy nas opis dywizji strzeleckich, zmotoryzowanych, kawaleryjskich czy strzelców zmotoryzowanych, sięgnijmy po pancerne. Możemy zacząć od pierwszej. Generał lejtnant W. Baranów w stopniu generała majora dowodził 1. Dywizją Pancerną. Dywizja na początku wojny nie tylko była całkowicie skompletowana, ale składała się z doświadczonych żołnierzy, którzy przeszli już chrzest bojowy. 22 czerwca w dywizji było 24 Bohaterów Związku Radzieckiego oraz 400 odznaczonych orderami oficerów i żołnierzy. W tamtych czasach nie obrzucano się orderami, jak obecnie, i byle komu nie wręczano gwiazd bohaterów. W składzie 1. Dywizji Pancernej było 370 czołgów i 53 samochody pancerne1091. Zastanówmy się: Niemiecki XLVI Korpus Zmotoryzowany wchodził w skład II Grupy Pancernej Guderiana. W korpusie — 10. Dywizja Pancerna, Pułk Zmotoryzowany Waffen SS Das Reich i najsłynniejszy pułk niemiecki, Großdeutschland. Ogólna liczba czołgów 46. Korpusu — 206. Guderian w najlepszych korpusach miał półtora raza mniej czołgów niż niektóre nasze dywizje. Takich dywizji jak nasza 1. Pancerna Niemcy nie miały ani na początku, ani w trakcie, ani pod koniec wojny. W radzieckiej 7. Dywizji Pancernej (generał major S. Borziłow) 22 czerwca było 368 czołgów1092. Nie ma sensu porównywać tej dywizji do dywizji niemieckich. Możemy porównywać ją tylko z korpusami. Na przykład

1090 1091 1092

— — —

W. Antonow, Put ‘k Bierlinu, Wojenizdat, Moskwa 1975, s. 4. „WiŻ”, 1988 nr 9. „WiŻ”, 1988 nr 11, s. 33.

z LVI. To słynny korpus E. Mansteina. W chwili przekroczenia granicy w jego składzie były 223 czołgi. W naszych dywizjach czasami jest półtora raza więcej czołgów niż w niemieckich korpusach. A jakość? Proszę bardzo: W radzieckiej 7. Dywizji Pancernej oprócz całej reszty były 52 czołgi KW i 150 — T–34/76, a w korpusie Mansteina i całej reszcie korpusów oraz we wszystkich armiach świata — ani jednego czołgu, który według swych parametrów nawet w przybliżeniu przypominałby T–34/76 i KW. W 8. Dywizji Pancernej (pułkownik P. Fotczenko) było 325 czołgów, w tym 50 czołgów KW i 140 — T–34/761093. W 10. Dywizji Pancernej (pułkownik S. Ogurcow) było 365 czołgów, w tym 63 czołgi KW, 38 — T–34/76 i 61 — T–281094.

7. Żeby nie przemęczać się porównywaniem poszczególnych dywizji, możemy skierować naszą uwagę na ich skupiska. Oto, co wiadomo na przykład o radzieckich dywizjach w Leningradzkim Okręgu Wojskowym: „W okręgu znajdowało się 21 dywizji, w tym 4 pancerne i 2 zmotoryzowane. Oddziały, które bezpośrednio zajmowały rejony nadgraniczne, zostały skompletowane według etatu wojennego”1095. Rozłóżmy mapę, zaznaczmy na niej położenie dywizji Leningradzkiego Okręgu Wojskowego i zauważymy, że wszystkie znajdowały się w rejonach nadgranicznych, czyli wszystkie dywizje okręgu zostały zaopatrzone w sprzęt bojowy i ludzi nie tylko całkowicie, ale i według etatu wojennego. Albo dane na temat dywizji uralskich: „W latach 1939–1940 do rejonów nadgranicznych z Uralskiego Okręgu Wojskowego wysłano pięć kompletnych dywizji strzeleckich. Wcześniej na Daleki Wschód wysłano trzy dobrze wyszkolone dywizje strzeleckie oraz 7. Brygadę Zmotoryzowaną”1096. 1093 1094 1095 1096

— — — —

Ibidem. Ibidem. Pułkownik B. Pietrow, „WiŻ”, 1988 nr 1, s. 45. Krasnoznamiennyj Uralskij, Wojenizdat, Moskwa 1983, s. 95.

Dodajmy jeszcze, że pod przykrywką komunikatu TASS z 13 czerwca 1941 roku również z Uralskiego Okręgu Wojskowego do zachodnich terenów kraju zaczęła marsz 22. Armia z całym kompletem jednostek. W 22. Armii było sześć kompletnych dywizji. W pozostałych okręgach działo się to samo. Jak to się stało, że 22 czerwca tyle kompletnych dywizji stało się niekompletnymi?

ROZDZIAŁ 120. O NIEKOMPLETNYCH DYWIZJACH W ciągu pierwszych ośmiu miesięcy wojny zmobilizowano ponad 10 milionów ludzi1097. GENERAŁ ARMII M. MOISIEJEW, SZEF SZTABU GENERALNEGO SIL POWIETRZNYCH ZSRR

1. Zeszliśmy już do poziomu brygad. Możemy zejść jeszcze niżej: „747. Pułk Strzelecki 172. Dywizji Strzeleckiej (...) podobnie jak pozostałe oddziały dywizji, został skompletowany składem kadrowym. Na początku wojny tylko pewna część żołnierzy przyszła z rezerwy, przy czym większość z nich uczestniczyła w wojnie radziecko–fińskiej”1098. Mowa o jednym pułku, ale opis świadczy, że również cała 172. Dywizja Strzelecka została skompletowana. Możemy z poziomu pułków, brygad i dywizji wznieść się wyżej — na poziom korpusów. Na przykład XLI Korpus Strzelecki generała majora I. Kosobuckiego. W korpusie, jak należy, są dwa korpuśne pułki artylerii i trzy dywizje strzeleckie: 111., 118., 235. Podobnie jak wiele innych dywizji Armii Czerwonej, wojna zastała je w drodze. O tych trzech dywizjach mówi się, że „w chwili wyjazdu (...) zostały prawie skompletowane”1099. Generał pułkownik Bołdin opowiada o VI Korpusie Zmechanizowanym: „Skład osobowy korpusu został świetnie wyszkolony, połowę parku czołgów stanowiły wozy T–34/76 i KW”1100. Sprecyzujmy: W VI Korpusie Zmechanizowanym — 1021 czołgów, w tym 114 KW i 238 T–34/76, 229

1097 1098 1099 1100

— — — —

„Prawda”, 19 czerwca 1991. „WiŻ”, 1963 nr 12, s. 88. „WiŻ”, 1993 nr 6, s. 18. I. Bołdin, Stranicy żyzni, Wojenizdat, Moskwa 1961, s. 95.

samochodów pancernych, 127 z nich — ciężkie BA–10, uzbrojone w armaty czołgowe. W korpusie znajdowało się 335 dział i moździerzy1101. Generał lejtnant D. Riabyszew w stopniu generała majora dowodził VIII Korpusem Zmechanizowanym. W składzie korpusu znajdowały się 12. i 34. Dywizja Pancerna oraz 7. Dywizja Zmotoryzowana, pułk motocyklowy, eskadra lotnicza i inne pododdziały. Generał mówi: „Skład osobowy został skompletowany, korpus miał 932 czołgi”1102. Co prawda generał mówi też o słabościach: środki obrony przeciwlotniczej korpusu to 4 działa przeciwlotnicze kalibru 37 mm i 24 przeciwlotnicze karabiny maszynowe. W przypadku niespodziewanego zmasowanego uderzenia radzieckiego lotnictwa na niemieckie lotniska korpusy i dywizje nie potrzebowały nadmiaru środków obrony przeciwlotniczej. Ale w przypadku niespodziewanego ataku przeciwnika taki korpus był skazany na zagładę, mimo całej jego potęgi. Jeżeli przygotowywano odparcie niemieckiej napaści, a środków obrony przeciwlotniczej brakowało, należało masy czołgów wycofać z granicy, podzielić te masy na nieduże jednostki i pododdziały pancerne, ukryć w lasach, urządzić zasadzki, wykopać dla nich okopy, zamaskować. Z jednej strony, zniszczenie ich było bardzo trudne. Z drugiej, obrona Armii Czerwonej byłaby nie do przełamania. Ale czołgi na rozkaz Wybitnego Stratega pozostawiono na granicy jak obfite stada, nie zapewniając im osłony przeciwlotniczej. Było tak wszędzie. Można wyliczać dalej: Czołgów było dużo. Bardzo dużo. Nie będziemy kontynuować. Zatrzymamy się. Porównamy. Nie ma sensu porównywanie z niemieckimi korpusami zmotoryzowanymi: wiele naszych dywizji pancernych było potężniejszych od niemieckich korpusów. Należy je porównywać z niemieckimi grupami pancernymi. Wszystkie niemieckie wojska pancerne zostały połączone w cztery grupy. Grupy składały się z korpusów, korpusy — z dywizji. Ogółem sytuacja wyglądała następująco: 1. Grupa Pancerna — 669 czołgów, w tym nowych typów — 0. 2. Grupa Pancerna — 953 czołgi, w tym nowych typów — 0. 1101 1102

— —

„WiŻ”, 1989 nr 4, s. 25. „WiŻ”, 1978 nr 6, s. 67.

3. Grupa Pancerna — 1014 czołgów, w tym nowych typów — 0. 4. Grupa Pancerna — 631 czołgów, w tym nowych typów — 0. To wszystko. A my!

2. A my mieliśmy 29 korpusów zmechanizowanych. Skompletowanie ich, jak już ustaliliśmy, nie było możliwe. Jednakże nawet jako niekompletne stanowiły pewną potęgę. Oto niektóre z nich: II Korpus Zmechanizowany — 489 czołgów, w tym 60 naj nowszych. III Korpus Zmechanizowany — 669 czołgów, w tym 51 najnowszych. IV Korpus Zmechanizowany — 892 czołgi, w tym 414 najnowszych. XI Korpus Zmechanizowany — 241 czołgów, w tym 31 naj nowszych. XV Korpus Zmechanizowany — 733 czołgi, w tym 131 najnowszych. XXII Korpus Zmechanizowany — 647 czołgów, w tym 31 najnowszych. Itd. Itp. Stalin miał również korpusy zmechanizowane, w których nie było najnowszych czołgów: I Korpus Zmechanizowany — 1011 czołgów. XII Korpus Zmechanizowany — 806 czołgów. XIV Korpus Zmechanizowany — 534 czołgi. XVI Korpus Zmechanizowany — 680 czołgów. A przecież Hitler nie miał żadnego korpusu wyposażonego w najnowocześniejsze czołgi. Armia Czerwona miała też zupełnie słabe korpusy zmechanizowane. Na przykład w XVII było 36 czołgów. Ale to wcale nie oznacza, że Armia Czerwona była słaba. Obecność takich korpusów świadczy jedynie o niezwykłych zdolnościach umysłowych pewnego Bardzo Wybitnego Dowódcy, który żądał formowania coraz to nowych korpusów, który chciał posiadać trzy razy więcej korpusów zmechanizowanych niż wszystkie kraje świata razem, chociaż wiedział, że ani ludzi, ani czołgów, ani samochodów, ani środków łączności dla nich nie ma. Jeżeli podsumować, to sytuacja wygląda następująco.

Hitler na Froncie Wschodnim miał 9 korpusów pancernych i jeden w odwodzie. Średnio 329 czołgów w korpusie. W tym najnowszych — 0. Stalin w zachodnich okręgach nadgranicznych miał 20 korpusów zmechanizowanych, w każdym średnio po 519 czołgów, w tym po 66 najnowocześniejszych. Oprócz tego eszelonami przerzuca się na zachód jeszcze 7 korpusów, z których każdy ma średnio po 537 czołgów, w tym w każdym korpusie jest 7 najnowocześniejszych czołgów. Oprócz tego Stalin mógł przerzucać czołgi z Frontu Dalekowschodniego, z Zabajkalskiego, Zakaukaskiego i niektórych innych okręgów wojskowych. W Zakaukaskim Okręgu Wojskowym było 877 czołgów. W Zabajkalskim nawet po wyjeździe V Korpusu Zmechanizowanego i 57. Dywizji Pancernej pozostawały jeszcze 1232 czołgi. Front Dalekowschodni nie walczył, ale na jego uzbrojeniu były 3203 czołgi. Hitler nie miał takich rezerw. Ponadto ustaliliśmy już, że Stalin miał czołgi w strzeleckich i kawaleryjskich dywizjach. Na przykład w korpusach zmechanizowanych Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego było 3945 czołgów, ale ogólna liczba czołgów w okręgu — 5465, ponieważ znajdowały się też w innych jednostkach i ugrupowaniach, oprócz korpusów zmechanizowanych. W jednym okręgu mieliśmy więcej czołgów niż Niemcy i ich sojusznicy na wszystkich frontach od Norwegii do Afryki Północnej i od Brześcia do Brestu. Ale przecież to nie wszystko. Stalin miał dywizje wojsk NKWD. Liczby czołgów w tych dywizjach nigdy nie podano. Ale było ich dużo. Hitler w 1941 roku nie miał czołgów w jednostkach Waffen SS. Co więcej, Stalin miał korpusy powietrznodesantowe. Z czołgami. Hitler w 1941 roku nie miał czołgów w jednostkach powietrznodesantowych. Przy okazji należy wspomnieć również o korpusach powietrznodesantowych.

Oficjalna historia wojsk powietrznodesantowych mówi: „Kompletowanie korpusów składem osobowym do 1 czerwca 1941 roku zostało zakończone”1103. A oto dane na temat obrony przeciwlotniczej: „Sześć pułków artylerii II Korpusu Obrony Przeciwlotniczej, który osłaniał Leningrad, miało na uzbrojeniu około 600 nowych dział kalibru 85 mm, 59 baterii artylerii korpusu pełniło dyżury bojowe z gotowością do otworzenia ognia w ciągu minuty. Oprócz tego korpus miał 16 dział kalibru 37 mm, 76 wielkokalibrowych karabinów maszynowych, 175 podwójnie sprzężonych karabinów maszynowych oraz 246 dział kalibru 76 mm ponadetatowo. Korpus również poeiadał 12 kompanii obserwacji powietrznej, rozpoznania i łączności, batalion radiolokacyjny, trzy pułki balonów obserwacyjnych i sześć batalionów reflektorów”1104. Wyobraźcie sobie sześć pułków z setką dział przeciwlotniczych kalibru 85 mm w każdym! A poza tym jeszcze prawie 250 dział przeciwlotniczych kalibru 76 mm ponad etat. W przybliżeniu taką samą moc posiadał I Korpus Obrony Przeciwlotniczej, który bronił Moskwy. Ale i jego również po wybuchu wojny wzmocniono. „Ogólna liczebność artyleryjskiego uzbrojenia przeciwlotniczego w dniu 22 czerwca 1941 roku, przed rozpoczęciem nalotów przeciwnika na Moskwę, wynosiła: działa przeciwlotnicze kalibru 85 mm — 564, kalibru 76 mm — 232, kalibru 37 mm — 248, przeciwlotnicze karabiny maszynowe — 336”1105. Do tego dodajcie VI Korpus Lotnictwa Myśliwskiego składający się z 11 pułków myśliwskich. Odrębna rozmowa o lotnictwie jeszcze przed nami. Kiedy będziecie przeglądać pamiętniki, zwróćcie uwagę na skład dywizji lotniczych i skargi dowódców, że mieli w nich po dwa komplety samolotów.

3. Wróćmy na grzeszną ziemię, ale na trochę wyższy poziom.

1103 1104 1105

— — —

Sowietskije wozduszno–diesantnyje, Wojenizdat, Moskwa 1986, s. 51. Istorija Leningradskogo wojennogo okruga, s. 179. Wojska protiwowozdusznoj oborony strany, Wojenizdat, Moskwa 1968, s. 101.

Marszałek Związku Radzieckiego A. Jeriomienko: „Przed wybuchem wojny, kiedy wróg znajdował się w pobliżu, przednie jednostki i ugrupowania 16. Armii — V Korpus Zmechanizowany (około 1300 czołgów), samodzielna brygada pancerna (300 czołgów), XXXII Korpus Strzelecki — zaczęły koncentrować się we wskazanych powyżej rejonach”1106. Generał pułkownik Sandałów: „Do czerwca 1941 roku jednostki znajdujące się w składzie 4. Armii zasadniczo zostały skompletowane w skład osobowy i sprzęt bojowy w granicach norm etatowych”1107. „Dywizje strzeleckie, znajdujące się w pasie nadgranicznym, zostały prawie skompletowane i posiadały przysługujące im wedle etatu uzbrojenie”1108. Generał lejtnant artylerii G. Płaskow (wówczas pułkownik): „53. Dywizja, w której byłem dowódcą artylerii, stacjonowała na Wołdze. Wyższe dowództwo wezwano do sztabu naszego LXIII Korpusu. (...) Dowódca korpusu A. Pietrowski, zazwyczaj spokojny i opanowany, wyraźnie się denerwował. — Towarzysze — powiedział. — Mamy rozkaz zmobilizować korpus. Powinniśmy skompletować jednostki zgodnie z etatem wojennym, wykorzystując żelazny zapas. (...) Dotąd ani razu na ćwiczenia nie zabierano pełnego kompletu pocisków bojowych. Nie powoływano ludzi z rezerwy (...)”1109. XLIII Korpus Strzelecki, jak cała 21. Armia, został skompletowany według wojennego etatu i przerzucony nad zachodnią granicę. Generał lejtnant W. Zotow (wówczas generał major, dowódca wojsk inżynieryjnych Frontu Północno–Zachodniego) „Bataliony saperów zmobilizowano zgodnie z etatem wojennym. (...) Dziesięć batalionów, które ściągnięto z Dalekiego Wschodu, zostało całkowicie wyposażonych”1110. Stalin, oprócz bojowych dywizji oraz brygad, miał brygady, pułki i bataliony rezerwowe i szkolne. Nie lekceważmy ich.

1106

— A. Jeriomienko, W naczale wojny, Nauka, Moskwa 1964, s. 215. — L. Sandałow, Pierwyje dni wojny, Wojenizdat, Moskwa 1989, 1108 — R. Irinarchow, Zapadnyj osobyj, Harwiest, Mińsk 2002, s. 30. 1109 — G. Płaskow, Pod grochot kanonady, Moskwa, Moskwa 1969, s. 125 1110 — Na Siewiero–Zapadnom frontie (1941–1943). Sbornik statiej uczastnikow bojewych diejstwij, Nauka, Moskwa 1969, s. 172. 1107

Marszałek Związku Radzieckiego S. Biriuzow mówi, że na samym początku wojny spotkał się pod Homlem z pułkiem rezerwy, w którym było „ponad dziesięć tysięcy ludzi”1111. Generał pułkownik Sandałów: „Z trzech batalionów ciężkich karabinów maszynowych, liczących po 350–400 ludzi, rozwijano pięć batalionów po 1500 ludzi w każdym”1112. To po prostu mały fragment, ale tak było wszędzie.

4. Ale nawet nie to jest najważniejsze. Wszystkie kompletne i niekompletne radzieckie dywizje mogły stać się pełnokrwiste w każdej chwili. Idea radzieckiej strategii właśnie na tym polegała: nie straszyć zwierzyny — zadać pierwszy cios tym, co mamy, i od razu zacząć jawny etap mobilizacji. Uzupełniając wszystkie niekompletne pułki i dywizje. Każda dywizja mogła ponosić dowolne straty, ale one natychmiast byłyby uzupełniane rezerwistami, gotowymi zastąpić poległych towarzyszy. „Żeby uświadomić sobie, jak duże było nagromadzenie podlegających służbie wojskowej w komendzie uzupełnień dywizji, przytaczamy dane z dziennika działań bojowych II Korpusu Strzeleckiego, w którego skład weszła dywizja. W dzienniku podaje się, że «do dyspozycji 100. Dywizji tylko w ciągu 25 czerwca stawiło się ponad 1500 samych tylko oficerów»”1113. 100. Dywizja Strzelecka (a także cała reszta formacji) nie tylko została skompletowana, ale byli w niej żołnierze i oficerowie ponad etat. A tu mamy jeszcze wiele tysięcy rezerwistów. To samo źródło podaje, że musiano utworzyć jeszcze trzy pułki z żołnierzy i oficerów, których nie było gdzie umieścić. W dywizji były trzy pułki strzeleckie i dwa artylerii, a dodatkowo — trzy pułki rezerwistów. Rezerwistów było tylu, że dywizję, i to niejedną, można było śmiało rozwinąć w korpus albo rzucić do intensywnych działań

1111

—

S. Biriuzow, W ogniu dział, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa

1962. 1112

— „WiŻ”, 1988 nr 11, s. 7. — Pierwaja gwardiejskaja, s. 67 z odnośnikiem do Centralnego Archiwum Ministerstwa Obrony, dział 202, rejestr 2159, teczka 29, karta 15 1113

bojowych w przekonaniu, że jakiekolwiek straty natychmiast uzupełnią rezerwiści. Wspomina pułkownik I. Isakow: „Wszystko było wypełnione oddziałami. (...) Nie odważę się powiedzieć, ile setek czy nawet tysięcy dowódców kadrowych, głównie dowódców rezerwy, znajdowało się w rezerwie, nazywanej KUKS1114 Frontu Południowo–Zachodniego”1115. W Armii Czerwonej uzupełnianie strat odbywało się w niespotykanym dotąd tempie. Oto dwa tylko przykłady. „14. Rezerwowa Brygada Strzelecka Moskiewskiego Okręgu Wojskowego tylko w sierpniu 1941 roku przeszkoliła i skierowała na Front Północno– Zachodni i Centralny 19 batalionów marszowych i 8 kompanii o łącznej liczebności 19112 ludzi... Ogółem w ciągu 15 miesięcy 14. Rezerwowa Brygada Strzelecka przeszkoliła dla działającej armii 250 tysięcy żołnierzy i oficerów”1116. „23 sierpnia 1942 roku 21. samodzielny batalion pancerny „liczył około 2000 ludzi, w tym 500 oficerów — dowódców czołgów”1117. 500 oficerów w batalionie!

5. Generał lejtnant A. Władimirski w stopniu pułkownika był zastępcą szefa wydziału operacyjnego sztabu 5. Armii Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego. Napisał podręcznik o armii, w której składzie 22 czerwca 1941 roku rozpoczął wojnę. Przez długie dziesięciolecia podręcznik był tajny, ale przed upadkiem ZSRR został wydany pod tytułem Na Kijewskom naprawlenii (Wojenizdat, Moskwa 1989). Różni się od zwykłych wspomnień tym, że generał nie pisze o sobie, swoich działaniach, myślach, przeżyciach. To obszerny raport o działaniach bojowych 5. Armii od początku wojny do września 1941 roku. 1114

— Kursy usowierszczenstwowanija komandnogo sostawa — Kursy doskonalenia kadry dowódczej (przyp. tłum.). 1115 — I. Isakow, Komandiry mużajut w bojach, Wojenizdat, Moskwa 1968, s. 5. 1116 — Generał major W. Jacenko, „WiŻ”, 1985 nr 2, s. 34. 1117 — „WiŻ”, 1976 nr 9.

Książka jest przepełniona danymi statystycznymi, które nie tylko pochodzą z archiwów, ale zostały zweryfikowane przez specjalną komisję, żeby przyszłe pokolenia oficerów i generałów zobaczył tajny, niedostępny dla niepowołanych, ale w jakiejś mierze prawdziwy obraz tego, co się wydarzyło. 5. Armia Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego to przeciętna formacja, która nie wyróżniała się szczególną potęgą na tle innych armii I rzutu strategicznego. Nie można jej porównać ani do 10., ani tym bardziej do 9. Armii, które były zdecydowanie potężniejsze. Na stronie 28 podano liczebność 5. Armii z dnia 1 czerwca 1941 roku — 142 570 żołnierzy i oficerów. Na stronie 24 wyjaśnienie: „Bez uzupełniającego składu rezerwy, powołanego na ćwiczenia wojskowe w maju 1941 roku”. A było tych uzupełniających, jak zobaczymy później, wiele tysięcy. Na stronie 29 znajdziemy liczbę dział i moździerzy w 5. Armii — 2044. Ta liczba nie uwzględnia dział przeciwpancernych kalibru 45 mm. Tabela jest o tyle dobra, że tu wyraźnie i przejrzyście podano, gdzie były konkretne działa. Na przykład haubic kalibru 122 mm w 5. Armii było 260, kalibru 152 mm — 235. Dane dotyczące przeciwpancernych dział kalibru 45 mm podano oddzielnie na stronie 25. Dział było 338. 5. Armia miała 1503 czołgi. Nie licząc ciężkich samochodów pancernych. Jak potem można wierzyć Akademii Nauk Wojskowych, przy współpracy z którymi wydano książkę przekonującą, że w całej Armii Czerwonej 22 czerwca 1941 roku było tylko 1800 czołgów? Jak można wierzyć pisarzowi Żukowowi, który oświadczył, że przywódcy Związku Radzieckiego „nie sięgali wzrokiem poza czubek własnego nosa, wskutek czego nasze kierownictwo nie potrafiło w porę stworzyć potężnych wojsk pancernych, budowano je dopiero podczas wojny”. 1500 czołgów w jednej armii! W czasie wojny żadna radziecka armia pancerna, ani razu, ani jednego dnia, ani jednej godziny, taką liczbą czołgów nie dysponowała. A to nie jest pancerna, tylko zwykła armia. Ani jedna niemiecka armia pancerna podczas wojny takiej liczby czołgów też nie miała. 22 czerwca 1941 roku wszystkie niemieckie czołgi na froncie radziecko– niemieckim zostały rozdzielone pomiędzy cztery grupy pancerne. W 2. Grupie

Pancernej czołgów było półtora raza mniej niż w naszej najzwyklejszej 5. Armii. I w 3. Grupie Pancernej też ich było półtora raza mniej. Jeżeli połączyć razem 1. i 4. Grupę Pancerną, to nawet wtedy mają mniej czołgów niż nasza 5. Armia. I to dużo mniej. Ale nawet gdyby latem 1941 roku radzieckie jednostki, grupy i zgrupowania nie zostały skompletowane, czy to przeszkadza w walce? Na wojnie praktycznie zawsze pułki, dywizje, korpusy i armie mają braki w składzie osobowym i uzbrojeniu. Czy to przeszkoda na drodze do Berlina? Nie mam ani tytułów, ani stopni. Nie jestem historykiem. Ale mam pasję. Mam pasję kolekcjonera, a jeżeli chcecie, to nawet pasję gończego psa. Otóż wcale nie trzeba mieć tytułów i stopni, żeby zgromadzić materiał, w który obfituje każda pułkowa biblioteka. Nie trzeba być ani historykiem, ani ekspertem, trzeba tylko wykazać zainteresowanie i zbierać dane o dywizjach tak, jak dzieci zbierają znaczki. Wszystko jest dostępne. Trzeba tylko zniszczyć podczas siedzenia wiele par spodni...

ROZDZIAŁ 121. JAK ŻUKOW TOROWAŁ DROGĘ GUDERIANOWI Armia, która nauczyła się nacierać, ale nie jest wyszkolona w manewrze odwrotu, zostanie pokonana. J. STALIN, PRZYJĘCIE W WIELKIM PAŁACU KREMLOWSKIM 20 STYCZNIA 1938 ROKU

1. Przyczynę klęski Żukow wytłumaczył w prosty sposób: brakowało wojsk nie tylko do obrony, ale nawet do osłony granic. A my sięgniemy po wspomnienia niemieckiego pilota. Nazywał się Hans Ulrich Rudel. Latał na Ju 87, wykonał 2530 lotów bojowych. Oto jego opowieść o początku wojny ze Związkiem Radzieckim. „Przed zmierzchem pierwszego dnia wykonałem 4 loty za linię frontu w rejon pomiędzy Grodnem i Wołkowyskiem. Odkryliśmy ogromne skupiska rosyjskich czołgów wraz z bardzo długimi kolumnami zaopatrzeniowymi. Głównie były to czołgi typów KW–1, KW–2 i T–34. Bombardowaliśmy czołgi i baterie przeciwlotnicze, ostrzeliwaliśmy z kaemów samochody i wozy z zaopatrzeniem dla czołgów i piechoty. Następnego dnia pierwszy lot wykonaliśmy o 3 rano, a ostatni — o 10 wieczorem. O normalnym nocnym wypoczynku trzeba było zapomnieć, dlatego korzystaliśmy z każdej wolnej chwili, żeby paść w trawę pod samolot i natychmiast zasnąć. (...) Przy trasie na Witebsk, po której nacierały nasze oddziały, widzieliśmy jedno z niedokończonych lotnisk, wypełnione po brzegi bombowcami. Brakowało im albo paliwa, albo załóg. Lecąc nad licznymi lotniskami, z rozbudowaną siecią umocnień, wszyscy myśleliśmy: «Jak dobrze, że uderzyliśmy pierwsi...» Wyglądało na to, że Sowieci gorączkowo przygotowywali zaplecze do ataku na nas. A jaki inny kraj zachodni mogła zaatakować Rosja? Gdyby Rosjanie zakończyli przygotowania, nie mielibyśmy najmniejszej szansy, żeby ich zatrzymać. (... )

Wykonaliśmy mnóstwo lotów, atakując rosyjskie oddziały na dużej szosie, prowadzącej ze Smoleńska do Moskwy. Była ona dosłownie zatłoczona niezliczonym rosyjskim sprzętem. Czołgi i ciężarówki stały szczelnie jedna przy drugiej, często w trzech równoległych kolumnach. Gdyby ta masa sprzętu skierowała się na nas... (...) Atak na ten kuszący cel nie stanowił żadnej trudności. Po kilku dniach szosa była wypełniona po brzegi wrakami”1118. O tym, że Niemiec nie kłamie, może się przekonać każdy, kto ogląda kroniki z tamtych dni: pola i drogi zawalone zniszczonym, spalonym radzieckim sprzętem bojowym, a między nimi pędzą niezliczone tłumy pojmanych czerwonoarmistów. Wszystko, co powiedział niemiecki pilot, może potwierdzić również oficjalna statystyka strat Armii Czerwonej. Nie będę psuł czytelnikom humoru znanymi liczbami. Każdy sam może znaleźć dane na temat, ile milionów radzieckich żołnierzy trafiło do niewoli w 1941 roku, ile dział, czołgów i samolotów stracono. Uważam, że przy tej jakościowej i ilościowej przewadze w uzbrojeniu, którą miał Żukow, było czym obronić granicę. Nie wolno się skarżyć na brak sił. Klęska 1941 roku była uwarunkowana inną przyczyną. Przypomnijmy: Swój pierwszy order przyszły marszałek Związku Radzieckiego G. Żukow otrzymał 31 sierpnia 1922 roku. Za co? Oficjalne uzasadnienie: „za wojnę domową”. Chwileczkę, obywatele. Jaka wojna w 1922 roku? W europejskiej części byłego Imperium Rosyjskiego wojna domowa zakończyła się w listopadzie 1920 roku. A w części azjatyckiej Żukow w tamtych latach nie walczył. Przyczyna była prozaiczna. Na frontach wojny domowej G. Żukow nie wykazał się odwagą i nie zasłużył na ordery. Ale wykazał się w bestialskich operacjach karnych przeciwko ludowi rosyjskiemu już po wojnie domowej. Pierwszy order dostał za stłumienie powstania chłopów w Tambowie. Lud rosyjski ze wszystkich sił opierał się komunistycznej okupacji. Dlatego najemnik Żukow w jednej z potyczek mocno oberwał. Rosyjski żołnierz o mało nie rozciął Żukowa na pół. Sam przyszły Marszałek

1118

— 30–36.

H. U. Rudel, Pilot pikirowszczika w książce Bomby sbroszczeny!, AST, Moskwa 2002, ss.

Zwycięstwa tak opisuje tę walkę: „Nie zdążyłem podnieść szabli, a on już rąbnął”1119. Powtarzam po raz kolejny, że określenie „okupacja” nie ja wymyśliłem. Żukow walczył z Rosjanami w guberni tambowskiej. A dowodziło wszystkimi tymi pacyfikatorami bożyszcze Żukowa, Tuchaczewski, który, nie wstydząc się, w prasie swój sposób rządzenia Rosją nazywał okupacją. Wówczas Żukowa uratowały dwie okoliczności. Po pierwsze, była zima. Miał na sobie kożuch i sporo innych ciepłych ubrań. Oprócz tego — kilka pasków na prawym ramieniu. To właśnie złagodziło cios. Po drugie, z pomocą Żukowowi pośpieszył inny okupant i zasiekł rosyjskiego żołnierza... Moim zdaniem, najtrafniejsza ilustracja wydarzeń 1941 roku wyglądałaby tak: Stalin podniósł lśniącą szablę nad Europą... a Hitler już uderzył. Według moich obliczeń datą radzieckiego uderzenia powinien być dzień 6 lipca 1941 roku. Niezależny historyk Mark Sołonin na podstawie szczegółowej analizy archiwalnych dokumentów doszedł do wniosku, że uderzenie Stalina przygotowywano na 23 czerwca 1941 roku. Czyli Hitler wyprzedził Stalina nie o dwa tygodnie, a o 24 godziny. Dowody Sołonina są przekonujące. Możliwe, że ma rację. Słynną przepowiednię admirała Richardsona, byłego dowódcy Floty Pacyfiku USA, cytuję nie z jakichś zagranicznych, niedostępnych dla rosyjskiego czytelnika publikacji, a z tekstu gazety „Krasnaja zwiezda” (19– 25 listopada 2008). W maju 1941 roku na seminarium w San Diego admirał powiedział, że poza wszelką wątpliwością w najbliższym czasie rozpocznie się wojna między Stalinem i Hitlerem, a po tym wygłosił następujące stwierdzenie: „Niewątpliwie duży sukces osiągnie ten, kto pierwszy rozpocznie atak, ponieważ zarówno Wehrmacht, jak i Armia Czerwona są szkolone według idei Blitzkriegu. (...) Jeżeli Stalin niespodziewanie rzuci na Hitlera 200 dywizji i 10 tysięcy czołgów, to Wehrmacht zostanie zmiażdżony i za kilka miesięcy armia Stalina znajdzie się na Gibraltarze. Jeżeli jednak zacznie Hitler, to gdzie się znajdzie po dwóch miesiącach, wie tylko Bóg, ponieważ

1119

—

„WiŻ”, 1987 nr 12, s. 41.

bez wątpienia utknie na obszarach Rosji, i Stalin będzie potrzebował mnóstwa czasu, żeby go stamtąd wyrzucić”. Admirał nie docenił powagi przygotowań Stalina. Czołgów Stalin miał dwa razy więcej. A cała reszta się zgadzała: gdyby towarzysz Stalin zamachnął się pierwszy, to rozciąłby Europę po sam Gibraltar. On się zamachnął, ale to Hitler ciął pierwszy...

2. Jeden z moich krytyków wypowiedział trzeźwą myśl: Bronić się jest łatwiej, niż nacierać. Ideę podchwycono. Z trzeźwej myśli niektórzy wyciągają na pozór logiczny wniosek: skoro Armia Czerwona była zupełnie nieprzygotowana do obrony, to nie ma mowy o ataku. Tak? Nie, obywatele, nie tak. Wytłumaczę na przykładzie. 13 kwietnia 2006 roku włoscy karabinierzy zatrzymali Bernarda Provenzana. Alias Traktor. Alias Binnu. Alias Duch z Corleone. Operacja zatrzymania odbyła się bez jednego strzału. Wujek Binnu nie stawiał oporu. Żadnego. W ogóle nie był przygotowany do obrony, a więc... A więc... tylko w samym Corleone ma na koncie 52 morderstwa i 22 zamachy. Nie licząc morderstw nieodkrytych. Ale to drobiazgi. Traktor był poszukiwany od 1963 roku, czyli przez 43 lata. Przez ostatnie 13 lat kierował sycylijską mafią. A do obrony nie był przygotowany. Inny przykład. 21 kwietnia 1997 roku o godzinie 8.12 rano w Odessie został zabity Wiktor Pawłowicz Kuliwar. Alias Karabas. Strzelano do niego nie z jakiejś superbroni z niewiarygodnym celownikiem. Wystarczył zwykły karabin, a dokładniej — pistolet maszynowy. Nie strzelano z dużej odległości. Z pięciu kroków. Nie zaatakowała go banda zbójów. Zza rogu pojawił się młody człowiek i puścił serię. Karabas żył prawie zwyczajnie, bez ufortyfikowanych rezydencji, bez brygady żołnierzy, bez pancernych limuzyn. W dniu śmierci nie było przy nim ani jednego ochroniarza.

Po prostu, żadnej obrony, atak na Karabasa przy użyciu minimalnych możliwych środków. Nie zdziwię się, jeżeli się dowiem, że tego dnia nie miał przy sobie nawet pistoletu. Do obrony Wiktor Pawłowicz zupełnie nie był przygotowany. Ponieważ nigdy się do niej nie przygotowywał. I nie potrzebował. A więc... A więc o niczym to nie świadczy. Karabas kontrolował całą Odessę. Powtarzam: Odessę!!! To co innego niż jakiś tam Manhattan otoczyć czułą opieką. Ze zdaniem Karabasa liczyli się bardzo poważni ludzie daleko poza granicami Odessy, od Chabarowska i Nachodki do Neapolu i Barcelony, od Taszkientu i Omska do Chicago i Vancouveru. Jego potęga była tak olbrzymia, że zwyczajnie nie dbał o ochronę. Kto będzie śmiał wystąpić przeciwko Karabasowi?! I to go zgubiło. Właśnie tak Armia Czerwona nie prowadziła przygotowań do obrony, bo przywódcy Związku Radzieckiego nie mieli się kogo bać. Dlatego uderzenie Hitlera małą ilością lotnictwa i czołgów stało się dla ojczyzny światowego proletariatu prawie zabójcze, jak seria z pistoletu maszynowego z odległości pięciu kroków. Jeżeli spojrzeć na to z perspektywy historycznej, to ostatecznie uderzenie Hitlera na Związek Radziecki okazało się śmiertelne. Ale jeżeli Armia Czerwona była zupełnie nieprzygotowana do niemieckiego ataku, to z tego absolutnie nic nie wynika. Istnieje jeszcze jeden argument: Armia Czerwona trzykrotnie, w 1939,1941 i 1944 roku, próbowała przedrzeć się do Finlandii, ale nigdy nie dotarła do Helsinek. Wydawałoby się, że jeśli radzieckie czołgi nie doszły do Helsinek, to jak będą mogły zająć Berlin! Ale wbrew logice, Armia Czerwona, która nie mogła zdobyć stolicy Finlandii, zajęła stolice Estonii, Łotwy, Litwy, Polski, Węgier, Czechosłowacji, Besarabii, Rumunii, Bułgarii, Jugosławii, Niemiec. Jeszcze tu można dodać Chiny. Niezdolni do obrony własnej ziemi, ale podbić obcą — proszę bardzo.

3.

Bronić się jest rzeczywiście łatwiej, niż atakować. Ale tylko pod warunkiem, że postanowiliśmy się bronić i przygotowaliśmy naszą armię do obrony. Gdyby Wiktor Pawłowicz Kuliwar postanowił zająć się kwestią własnego bezpieczeństwa, to nie tak łatwo można by go było zaskoczyć w cichym zaułku. Ale nie zajmował się tą kwestią. Jak towarzysz Stalin. Stalin wiedział, że dla Hitlera wojna z całym światem jest samobójcza. Latem 1941 roku Hitler znajdował się w takiej sytuacji, że praktycznie już przegrał wojnę. Wrogów miał tyle, że pokonanie ich wszystkich było niemożliwe pod żadnym warunkiem. Czy jeszcze ruszy na Związek Radziecki, skoro nie jest zdolny do obrony własnej stolicy przed brytyjskimi bombowcami?! Świadom tego Stalin nie przygotowywał obrony, aleją niszczył. A szykował się do ataku. Jednak im więcej uwagi poświęca się natarciu, tym gorzej dla waszej obrony. Oddziały, które przygotowują się do obrony, są rozproszone wzdłuż frontu oraz w głąb. Są okopane i zamaskowane. Dla eksperymentu postawcie na polu tarcze strzeleckie i strzelajcie do nich ze stu albo dwustu metrów. A teraz wykopcie okop, schowajcie w nim waszych tekturowych wrogów i powtórzcie doświadczenie... Jeżeli oddziały znajdują się w obronie, to niestraszne im bombowce. Jedna bomba, jeden pocisk nie wyrządzą dużej szkody. Bo wojska nie są przecież na otwrtym polu. Niestraszne im czołgi. Pędzi na ciebie żelazny, to ty manewruj — na trzy metry odskocz od niego w bok w okopie. Cała filozofia. Nawet lepiej, jeżeli wprost na ciebie naciera. Puścisz go nad sobą, potem butelką z benzyną walniesz w silnik. Czołgi, które atakują przygotowaną obronę, są wyjątkowo zagrożone. Jeżeli przygotowujemy naszą armię do natarcia, to stopień narażenia na ciosy oddziałów nieustannie i gwałtownie rośnie. Wojska należy skoncentrować w zwarte zgrupowania, najlepiej — wzdłuż dróg. Właśnie tak podczas narady najwyższego dowództwa w grudniu 1940 roku opisał to dowódca VI Korpusu Zmechanizowanego, generał major Hackilewicz, od którego żądano wepchnięcia siedmiu tysięcy samochodów w 5—6 kilometrów

wyłomu frontu. Właśnie taki obraz zastali niemieccy piloci 22 czerwca: wozy bojowe i transportowe obok siebie, praktycznie bok przy boku, często w trzech równoległych kolumnach. Im większe było przygotowanie Armii Czerwonej do zadania ciosu, tym łatwiej było w nią uderzyć, tym straszliwsza była klęska.

4. Wspomina pułkownik Aleksandr Siergiejewicz Woronow. Podobnych opowieści starczyłoby mi na kilka tomów. Zresztą każdy, kto ma ochotę, może sam zebrać tyle samo. 22 czerwca 1941 roku lejtnant Woronow w składzie 14. Samodzielnego Batalionu Mostów Kolejowych 17. Brygady Kolejowej znalazł się na stacji Horodziej. To między Mińskiem i Baranowiczami. Jeżeli spojrzeć szerzej, jest to główna magistrala kolejowa przyszłej wojny: Moskwa–Smoleńsk–Mińsk– Baranowicze–Brześć–Warszawa–Poznań–Berlin. Można jeszcze dalej: Hanower–Kolonia–Liege–Paryż. W Brześciu, gdzie magistrala przecina granicę państwową — niewyobrażalne nagromadzenie wojsk, których, jak opowiada Żukow, brakowało mu nawet do obrony granicy. A za tą masą wojsk 17. Brygada Kolejowa prowadziła prace modernizacyjne strategicznej magistrali, która wiedzie prosto do Warszawy, Berlina i dalej. Wieczorem pierwszego dnia wojny rozpoczął się odwrót. Oto relacja Aleksandra Siergiej ewicza Woronowa: „Szliśmy całą noc. O szóstej rano, już 23 czerwca, znaleźliśmy się przy starej granicy. Batalion zatrzymała grupa generałów i pułkowników, szybko coś przedyskutowali z naszym dowódcą i dostaliśmy odcinek obrony. Polecono nam kopać okopy. (...) Następnego dnia przyszło do nas osiem osób w cywilu i powiedziało, że są z Kopylańskiej Rady Rejonowej, zostają tu do prowadzenia walki partyzanckiej. A teraz potrzebują ludzi, żeby otworzyć betonowe schrony. Idę z sześcioma żołnierzami w asyście tych ludzi, tam, gdzie prowadzą. Zbijamy łomami kłódki, otwieramy bunkry i odchodzimy. Ci z Rady zostają je ubezpieczać. Wieczorem 24 czerwca do naszego batalionu przyjechał ze sztabu wojskowy inżynier I rangi, Orłów. Przekazał rozkaz starszego dowódcy: batalion przenieść do zabezpieczenia ruchu pociągów na odcinku

Timkowicze–Słuck–Osipowicze. Kiedy szliśmy przez miasto, spotkaliśmy tych, z którymi dzień wcześniej otwieraliśmy schrony(…)”1120. Co mamy? Drugiego dnia wojny wojskowych inżynierów rzucono do kopania okopów. Chociaż mądrzej byłoby skierować ich do zniszczenia wspomnianej magistrali. Bez niej żadne natarcie na Moskwę nie byłoby możliwe. Ktoś nagle przypomniał sobie o obronie? A wcześniej o czym myśleli? Dlaczego nie wykopano okopów przed niemieckim atakiem? Wkrótce co prawda plan się zmienił: Nie trzeba kopać okopów, należy zająć się wywiezieniem zapasów strategicznych z pasa nadgranicznego. Słuszna decyzja. Ale po co te zapasy przywieziono i zostawiono na granicy? I po co grupa generałów i pułkowników rozkazuje kolejarzom wojskowym kopać okopy, mimo że obok są niezajęte betonowe umocnienia? I jaki idiota rozkazał rozwiązać stałe garnizony rejonów umocnionych, a fortyfikacje zamknąć na kłódki, nie zostawiając nikomu kluczy? Pomniejsi partyjni przywódcy rejonu, cywile, niezwiązani z wojskiem, z własnej inicjatywy decydują się na przywrócenie w stan gotowości żelbetowych punktów ogniowych. Wiadomo, że wewnątrz nie ma ani broni, ani amunicji, ani leków, ani prowiantu, ani wody. I tak jest to lepsze od odpierania nacierających lawin pancernych w małych okopach lub w ogóle w szczerym polu. A obok zebrali się tłumnie generałowie i próbują zbudować własną obronę, ewidentnie nie podejrzewając, że obok są porzucone rejony umocnień, a w nich niezajęte żelbetowe fortyfikacje. Zresztą rejonowi towarzysze niezbyt długo siedzieli w tych schronach. Gdy zrozumieli, jaki obrót przybierają sprawy, przestali upierać się przy swoim dążeniu do zatrzymania wroga. I poszli w palącym słońcu, powtarzając...

5. Teraz po raz kolejny przypomnijmy sobie balladę o tym, jak Wybitny Strateg w styczniu 1941 roku genialnie przepowiedział kierunek głównego uderzenia niemieckich wojsk: „Dowództwo gry sztucznie spowalniało tempo 1120

—

A. Woronow, Na frontowych magistralach, Rybińsk 1995, ss. 9–10.

natarcia «niebieskich», powstrzymywało ich. Ale «niebiescy» w ósmej dobie dotarli do rejonu Baranowicz, i to, powtarzam, przy sztucznym spowalnianiu tempa natarcia”. Żukow (gdyby mu wierzyć) wiedział, że główne uderzenie przeciwnik skieruje wzdłuż centralnej strategicznej magistrali kolejowej na Baranowicze, a zatem dalej na Mińsk i Smoleńsk. Żukow rzekomo wiedział, że przeciwnik znajdzie się w rejonie Baranowicz nie w ósmej dobie, a nawet wcześniej. I oto w rejonie Baranowicz Żukow ma całą brygadę kolejową składającą się z pułku, dwóch samodzielnych batalionów oraz pododdziałów zabezpieczających. Brygada liczy ponad cztery tysiące żołnierzy wojsk kolejowych. No to rozkaż im zdemontować linię! Niech niemiecki klin pancerny mknie do przodu, ale zaopatrzenie wojsk na skalę strategiczną w tamtym czasie i w tamtej konkretnej sytuacji było możliwe tylko koleją. Ale 17. Brygada Kolejowa nie zdemontowała magistrali. Dobrze. Wobec tego rozkaż brygadzie w ogóle nic nie robić! Niech chłopaki kopią piłkę. Niech się wykąpią w rzece. Niech pomogą przy żniwach w kołchozie. Niech wieczorami prowadzą korowody. Ale Żukow siłami 17. Brygady Kolejowej budował drogę Guderianowi. A siłami pozostałych dziewięciu podobnych brygad budował drogi agresorom wzdłuż całej zachodniej granicy w głąb radzieckiego terytorium. Zaprotestują, że Zachodnim Specjalnym Okręgiem Wojskowym dowodził generał armii Pawłow... Zgadza się. Ale modernizacja i rozbudowa sieci kolejowych, tym bardziej na głównym kierunku strategicznym wojny, nie należą do kompetencji dowódcy okręgu. To wymaga decyzji rządu. A Sztab Generalny przekazuje swoje opinie na temat, co, gdzie i kiedy trzeba zrobić. Latem 1941 roku Stalin zrzucił swoją winę na Pawłowa. Po wojnie na Pawłowa zrzucił swoją winę również Żukow. Teraz znajdują się mądrale, którzy oskarżają Dmitrija Grigorjewicza Pawłowa o zdradę. Obywatele oskarżyciele, przecież dziesięć wojskowych brygad kolejowych liczących ponad 40 000 ludzi prowadziło rekonstrukcję i nowe budowy nie tylko na Białorusi, ale wzdłuż całej zachodniej granicy ZSRR od Morza Białego do Czarnego, czyli nie była to lokalna inicjatywa, ale celowa, kierowana z Moskwy ciężka praca. Dlaczego więc Żukowa nie wyzywacie od zdrajców?

6. 22 czerwca 2001 roku w dniu 60. rocznicy niemieckiego ataku szef Sztabu Generalnego Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej, generał armii Kwasznin, dobitnie wytłumaczył przyczyny klęski: „Wskutek nie do końca prawidłowej oceny przez Sztab Generalny i Naczelne Dowództwo skomplikowanej sytuacji na frontach zbyt późno podjęto decyzję o przejściu do obrony strategicznej, co stało się jedną z przyczyn poważnej porażki wojsk nadgranicznych okręgów wojskowych w początkowym okresie wojny”1121. Zachwycające. Okazuje się, że nasi strategowie właściwie ocenili sytuację. Ale nie do końca. Pomylili się tylko odrobinę. Tylko trochę zabrakło, żeby ich decyzje można było uznać za absolutnie uzasadnione. To jest bardzo radzieckie podejście. Całkowitą klęskę w Związku Radzieckim nazywano pewnymi niedociągnięciami, najazd na cudzą ziemię — pomocą braterską, a wymordowanie milionów rodaków — przegięciami niektórych lokalnych przywódców partyjnych. Przywódcy na Kremlu przygotowywali zbrodnię przeciwko Europie, ale przygotowania do wyzwoleńczego marszu obróciły się w zbrodnię przeciwko własnemu ludowi — w śmierć kolejnych milionów i potworne zniszczenia. Już najwyższa pora powiedzieć o tym otwarcie. Działania Żukowa uzasadniłem przygotowaniami Armii Czerwonej do ataku na Niemcy. W odpowiedzi zerwał się huragan protestów, który nie cichnie już ponad 20 lat. Dobrze. Zgadzam się. Ale w takim przypadku działania Żukowa można wytłumaczyć tylko tym, że był on zdrajcą ojczyzny i sabotażystą. Jakie jeszcze można wymyślić uzasadnienie?

1121

—

„Krasnaja zwiezda”, 22 czerwca 2001.

ROZDZIAŁ 122. JESZCZE RAZ O 186. DYWIZJI STRZELECKIEJ Jesienią 1939 roku rozpoczęło się rozwijanie Radzieckich Sił Zbrojnych1122. Wzmożona rozbudowa wszystkich typów Sił Zbrojnych i rodzajów wojsk rozpoczęła się jesienią 1939 roku1123.

1. 19 sierpnia 1939 roku Stalin wyciągnął przyjacielską rękę do Hitlera: Wysyłaj posłańca, będziemy dzielić Polskę. Tego samego dnia Stalin rozpoczął tajne rozwijanie mobilizacyjne Armii Czerwonej oraz mobilizację całego państwa do wojny. Mobilizacja była powszechna i totalna. Do wielkiego procesu zostały włączone przemysł, rolnictwo, transport, nauka, kultura, wszystkie zasoby olbrzymiego państwa i wszystkie warstwy społeczne, włącznie z naukowcami i kołchoźnikami, pisarzami i dziennikarzami, maszynistami kolejowymi i drwalami, żołnierzami i dowódcami, czekistami i dyplomatami, więźniami aresztów i obozów, nauczycielami i lekarzami, młodzieżą, kobietami, starcami i wszystkimi innymi. Zasięg rozwijania mobilizacyjnego Armii Czerwonej ewidentnie przekraczał potrzeby podziału Polski. Trzydzieści lat po zakończeniu wojny radzieccy przywódcy oficjalnie się przyznali, że przeprowadzono rozwijanie Sił Zbrojnych. Co prawda jako datę rozpoczęcia procesu polecono podawać 1 września 1939 roku, kiedy 4. nadzwyczajna sesja Rady Najwyższej ZSRR przyjęła nową uchwałę O powszechnym obowiązku wojskowym. Przy tym jakoś nie brano pod uwagę pewnego małego szczegółu: sesja była „nadzwyczajna”. Z góry nikt o niej nie wiedział. Polecenie zebrania na Kremlu kozaków z Kubania, górników z 1122 1123

— —

Sowietskije woorużennyje siły. Istorija stroitielstwa, Wojenizdat, Moskwa 1978, s. 234 Partija i Armija, IPŁ, Moskwa 1980, s. 161.

Doniecka i hodowców reniferów z Czukotki w celu zatwierdzenia nowej uchwały wydano 19 sierpnia 1939 roku. Właśnie to są początki mobilizacji. Oprócz tego, nie czekając, aż wszyscy hodowcy zjadą do Moskwy, towarzysz Stalin tego samego dnia, 19 sierpnia, wydał rozkaz formowania dziesiątków nowych dywizji i korpusów. Mobilizacja jest bardzo kosztowna. Ot, tak po prostu jej się nie zaczyna. Cel mobilizacji był oczywisty: Stalin przygotowywał się do podboju Europy. Innego wytłumaczenia działań Stalina jeszcze nikt nie podał. I przygotowaniami do odparcia przyszłej agresji tu się nie można wyłgać: w sierpniu 1939 roku Związkowi Radzieckiemu nikt nie zagrażał, żadnych planów ataku na Stalina Hitler wówczas nie miał. Niemcy absolutnie nie były przygotowane do wojny. Była zmuszona to przyznać nawet oficjalna propaganda komunistyczna: „Jesienią 1939 roku niemieckie siły zbrojne nie mogły jeszcze przystąpić do decydującego starcia na Zachodzie”1124. Od razu oficjalna historia podaje przyczynę: Hitler nie miał wówczas zgromadzonych zapasów broni i amunicji, przemysł nie został przestawiony na tryb wojenny i nie radził sobie z realizacją zamówień wojskowych. Jeżeli jesienią 1939 roku Hitler nie miał wystarczających sił, żeby pokonać Danię, Norwegię, Belgię, Holandię, Francję i Luksemburg, to o podboju Związku Radzieckiego w ogóle nie było mowy. I jak potem mamy rozumieć rewelacje oficjalnej propagandy, że Stalin starał się zyskać na czasie i odwlec wojnę? Starał się odwlec wojnę, której Hitler wówczas nie planował? Czy starał się odwlec wojnę do chwili, aż Hitler przestawi przemysł na wojenne tory i przygotuje zapasy dział, czołgów, samolotów, pocisków i bomb?

2. W Armii Czerwonej w ciągu niespełna dwóch lat liczba samych tylko dywizji strzeleckich i dywizji strzelców górskich wzrosła z 96 do 198, korpusów strzeleckich z 25 do 62. O tym wszystkim opowiedziałem w swojej książce Dzień „M”. Jako przykład podałem 186. Dywizję Strzelecką. Ta 1124

— Wielikaja otieczestwiennaja wojna Sowietskogo Sojuza. 1941–1945 gg. Kratkaja istorija, Wojenizdat, Moskwa 1970, s. 24

dywizja znajduje się na długiej liście bliźniaków, których dzień narodzin przypada na feralnego 19 sierpnia 1939 roku. Numer wybrałem nieprzypadkowo. Przed grudniem 1938 roku najwyższy numer dywizji strzeleckiej — 100. A tu nagle w czasie pokoju rozpoczyna się formowanie olbrzymiej liczby dywizji do 186. włącznie... Lodołamacz gromiono bezlitośnie, ale o Dniu „M” prawie nikt nie wspominał: nie tak łatwo jest przyczepić się do tej książki. Ale jednak po 15 latach od jej wydania mój odwieczny przeciwnik Władimir Nowakowski zadał niespodziewany i miażdżący cios. Odnalazł wspomnienia generała lejtnanta N. Biriukowa, który w 1939 roku w stopniu pułkownika dowodził 186. Dywizją Strzelecką. Książkę Biriukowa wydano w 1972 roku w Wołgogrodzie. Generał pisze, że był delegatem XVII Zjazdu WKP(b), który odbył się w marcu 1939 roku. Wyruszył do Moskwy i już w pociągu dostał wiadomość, że został mianowany dowódcą 186. Dywizji Strzeleckiej. Zameldował się w dywizji „wiosną 1939 roku”. Dywizja, jeżeli wierzyć generałowi Biriukowowi, była terytorialna, czyli nie było w jej składzie żołnierzy. Mobilizowano ich tylko w lecie na ćwiczenia. Znalezisko mojego przeciwnika to brutalny cios. Nie w nos, a poniżej pasa. Jeżeli wszystko w książce generała Biriukowa jest prawdą, to Dzień „M” został obalony: nie było żadnego rozwoju Armii Czerwonej jesienią 1939 roku, dywizja, którą obrałem za przykład, istniała już wcześniej. Mój krytyk powołuje się na konkretne źródło, a ja napisałem, że 186. Dywizja Strzelecka ma urodziny w sierpniu, ale nie podałem źródła. Na tym mnie złapał. Okazuje się, że sam wymyślam historie, nie opierając się na świadectwach i dokumentach, a on tłucze mnie generalskimi wspomnieniami jak świecznikiem. Opowiadając o 19 sierpnia 1939 roku, mógłbym wybrać jako przykład dowolną z ogromu dywizji, której rozkaz formowania podpisano tego dnia. Wybrałem 186.1 wpadłem. Jeżeli dywizja, podana jako przykład, rozpoczęła formowanie nie tego dnia, a znacznie wcześniej, to co mamy powiedzieć o reszcie dywizji, o których nie wspomniałem? Oskarżenia wysłuchałem. Zaczynam obronę.

3. Każdy, kto interesował się historią Armii Czerwonej, dobrze rozumie, że generał N. Biriukow się pomylił. Do 1939 roku w Armii Czerwonej były dywizje dwóch typów — terytorialne i kadrowe. Utrzymanie dywizji terytorialnych było dużo tańsze: nie trzeba ludzi karmić przez cały rok, nie trzeba ich kwaterować, nie trzeba ogrzewać mieszkań w zimie, nie trzeba leczyć żołnierzy i oficerów. Najważniejsze — nie trzeba odrywać tysiąca osób od twórczej pracy. W dywizji — nieduży pion dowódców, reszta niech tworzy zaplecze materiałowo–techniczne dla przyszłego zwycięstwa. Zebrano żołnierzy raz do roku z okolicznych rejonów obwodu, powalczyli z tekturowym wrogiem i rozeszli się. Nawet zelówek na butach po tym nie trzeba wymieniać. Dobry system. Jednak na początku 1939 roku Armia Czerwona całkowicie wycofała się z terytorialnej zasady kompletowania wojsk. Wszystkie dywizje terytorialne przekształcono w kadrowe. 1 stycznia 1938 roku w Armii Czerwonej były 34 terytorialne dywizje strzeleckie, 1 stycznia 1939 roku nie została ani jedna. O tym każdy, kto ma ochotę, może się dowiedzieć z dowolnych źródeł, począwszy od jak najbardziej oficjalnych. Takich jak Historia Drugiej Wojny Światowej, tom 3, s. 199. Czy Mikołaj Iwanowicz Biriukow mógł w 1939 roku dowodzić terytorialną dywizją strzelecką, skoro takich w Armii Czerwonej już nie było? Źródło, z którego zasobów na temat 186. Dywizji Strzeleckiej korzystałem, też jest jak najbardziej oficjalne — „Wojenno–istoriczeskij żurnał”, 1980 nr 12, ss. 76–77. Dlaczego nie podałem go w książce? A dlatego, że we wspaniałych czasach władzy komunistycznej były tylko dwa oficjalne i otwarte źródła, z których można było czerpać informacje o radzieckich dywizjach, korpusach i armiach: „Wojenno–istoriczeskij żurnał” i Sowietskaja Wojennaja Encyklopiedija. I niczego innego w najbliższej przyszłości nie przewidywano. Pomyślałem tak: Ten, kto poważnie studiuje początkowy okres wojny, powinien po prostu stworzyć kartotekę, przejrzeć wszystkie roczniki „WiŻ” i wszystkie tomy Encykiopiedii, zanotować na swoich karteczkach dane dotyczące wszystkich dywizji, korpusów i armii. Jednym słowem, ten, kto się interesuje, posiada dane o 186.

i innych dywizjach, wymienionych w tych skarbnicach wiedzy. A temu, który nie wykazuje zainteresowania, moja dokładność nie jest potrzebna. Uważam, że moje źródło „WiŻ” jest bardziej pewne niż wspomnienia generała Biriukowa. W swojej książce Biriukow nie podaje dokładnych dat. Zamiast tego pisze: „kiedy jechałem do Moskwy” i „wiosną 1939 roku”. A „WiŻ” podaje numery wszystkich pułków, które w różnym czasie znajdowały się w składzie 186. Brzeskiej Nagrodzonej Orderem Czerwonego Sztandaru, Orderami Suworowa i Kutuzowa Dywizji Strzeleckiej od chwili sformowania do końca wojny, oraz dokładne daty objęcia dowództwa wszystkich dowódców tej dywizji, znowuż od chwili powstania do końca wojny. Dla każdego dowódcy podano dokładną datę, kiedy przejął dywizję i kiedy ją przekazał. Pierwszy dowódca 186. Dywizji M. Biriukow objął dywizję 19 sierpnia 1939 roku, przekazał 12 września 1941 roku. Dla przyszłych krytyków wymieniam wszystkich dowódców tej dywizji do 9 maja 1945 roku włącznie: — pułkownik (od 4 czerwca 1940 roku generał major) M. Biriukow; — pułkownik A. Pilipienko; — generał major A. Zygin; — major (od 19 maja 1942 roku podpułkownik) M. Nikitin; — generał major W. Irbanowicz; — pułkownik N. Jackiewicz; — pułkownik (od 1 września 1943 roku generał major) G. Riewunienkow; — pułkownik S. Wieliczko. „Wojenno–istoriczeskij żurnał” był oficjalnym organem Ministerstwa Obrony ZSRR. Dane dotyczące 186. Dywizji Strzeleckiej to nie artykuł, to oficjalna odpowiedź na oficjalne pytanie. A książka generała M. Biriukowa ukazała się w obwodowym wydawnictwie. To znaczy, że wydali ją cywile. Nawet przy całym okrucieństwie radzieckiej cenzury obwodowe wydawnictwo wcale nie musiało sprawdzać, czy w 1939 roku dywizja była terytorialna czy kadrowa, istniała wiosną lub została stworzona latem tego roku.

Moje źródło jest nowsze. Najpierw ukazała się książka generała Biriukowa, potem, po ośmiu latach, oficjalny organ Ministerstwa Obrony ZSRR podał zupełnie inną informację. I nikt nie zaprotestował. W chwili obecnej amatorzy historii wojennej prześcignęli oficjalnych historyków w kwestiach badania wojny. Najlepszy informator dotyczący Armii Czerwonej stworzyli K. Kałasznikow, W. Fies’kow, A. Czmychało i W. Golików (Krasnaja Armija w ijunie 1941 goda, Sibirskij Hronograf, Nowosybirsk 2003). Rosyjska Akademia Nauk, Ministerstwo Obrony, Sztab Generalny, Akademia Nauk Wojskowych, Instytut Historii Wojennej oraz inne równie szacowne instytucje, ani z osobna, ani wspólnie, nie są w stanie stworzyć nawet setnego ułamka tego, co potrafili zrobić prowincjonalni zapaleńcy. Informator Krasnaja Armija w ijunie 1941 goda to żywy wyrzut sumienia kolący wszystkich naszych uhonorowanych i utytułowanych nierobów od historii wojen. Nasi generałowie i profesorowie potrafią rozciągnąć małą ilość informacji na wiele tomów. A tu w jednym tomie dość małego formatu skoncentrowano gigantyczną według ilości i jakości informację, która swoim charakterem i znaczeniem przewyższa wszystko, co zdołali stworzyć wszyscy radzieccy i rosyjscy historycy w ciągu 60 lat wytężonej pracy. Najważniejsze jest to, że oficjalni historycy materiały statystyczne zawsze (i absolutnie celowo) podają w sposób nieusystematyzowany. A tu wszystkie dane są usystematyzowane. Tu wszystko jest krótkie, precyzyjne, jasne, dokładne jak w wojsku. Znalazło się w tym informatorze również miejsce dla 186. Dywizji Strzeleckiej. Sformowano ją w sierpniu 1939 roku.

4. Generał Biriukow pomylił się w swoich wspomnieniach. Ale spróbujmy poznać przyczyny tego ewidentnego błędu. W tym celu pójdziemy dwoma tropami. Najpierw pójdziemy na lewo i wyobrazimy sobie, że Stalin był kompletnym idiotą.

Oto idiota Stalin 19 sierpnia 1939 roku rozkazuje stworzyć nową dywizję. Natychmiast Wydział Kadr Ludowego Komisariatu Obrony rozpoczyna poszukiwania rokującego nadzieje pułkownika, którego można mianować na stanowisko dowódcy tej dywizji. Znajdują go i mianują. Za tym nieuchronnie ciągnie lawina zmian w kadrze dowódczej. Jeżeli w Armii Czerwonej utworzono jedno nowe stanowisko dowódcy dywizji, ile osób awansuje? Zgadza się: dziesięć. Jakiś pułkownik ze stanowiska zastępcy dowódcy dywizji awansuje na nowo powstałe stanowisko dowódcy dywizji, zwalniając własne miejsce. Na to miejsce awansuje jakiś dowódca pułku. Na jego miejsce — zastępca. A dalej awansują dowódca batalionu, szef sztabu batalionu (który w tamtych czasach nazywał się „starszy adiutant batalionu”), dowódca kompanii i jego zastępca. Wreszcie jakiś plutonowy zostaje zastępcą dowódcy kompanii lub nawet dowódcą, zwalniając miejsce dla jakiegoś świeżo upieczonego lejtnanta, który też dostaje awans i przejmuje dowództwo plutonu. Ale nowa 186. Dywizja Strzelecka potrzebuje nie tylko dowódcy, lecz również zastępcy dowódcy dywizji, szefa sztabu, szefa tyłów, szefa artylerii, szefa oddziału rozpoznania itd. Organy zajmujące się kadrami powinny niezwłocznie wytypować odpowiednich kandydatów wśród rokujących nadzieje podpułkowników i majorów i wyznaczyć ich na stanowiska. Ale awans jednego dowódcy pułku, który zostanie mianowany na stanowisko zastępcy dowódcy nowej dywizji, znowuż powoduje przeniesienie 7–8 innych oficerów z plutonowym włącznie. Cała reszta nominacji pociąga za sobą szereg przesunięć. Trzeba jeszcze znaleźć pięciu dowódców pułków, ich zastępców, szefów sztabów itd., itp. W dywizji są 23 bataliony i dywizjony artylerii. Tu też trzeba znaleźć dowódców. Oraz ich zastępców. Dowódców kompanii. Dowódców baterii... Trzeba też pomyśleć o tym, gdzie rozlokować ekipę dowódców i ich rodziny. Gdzie rozlokować żołnierzy. Jak nakarmić 10, 12, a czasem 15 tysięcy gęb. I co dać jeść 3 tysiącom koni. Gdzie trzymać 558 samochodów. Gdzie je remontować. Gdzie prowadzić manewry batalionów i pułków. Gdzie wyprowadzić baterie, dywizjony i pułki artylerii na strzelanie bojowe. Gdzie szkolić kierowców czołgów i samochodów pancernych. Jak to wojsko zaopatrzyć w ubranie i buty. Jakim kijem i marchewką utrzymać kontrolę.

Chodzi o to, że gdyby Stalin był idiotą, to najpierw wydałby rozkaz utworzenia dywizji, a potem zaczynał załatwiać tysiące spraw związanych z jej narodzinami. Teraz pójdźmy na prawo i wyobraźmy sobie, że towarzysz Stalin nie był skończonym idiotą. W tym przypadku przygotowania do rozwinięcia tak 186. Dywizji Strzeleckiej, jak i całej Armii Czerwonej zaczął wcześniej. Właśnie tak to się odbywało. Przygotowania do rozbudowy Armii Czerwonej rozpoczęły się już w 1927 roku, kiedy kraj zabrał się do wykonania pierwszego planu pięcioletniego Stalina. Przygotowania do rozwinięcia kontynuowano podczas drugiej pięciolatki. A w czasie trzeciej pięciolatki rozpoczęto tę rozbudowę. W ciągu pierwszej pięciolatki Stalin stworzył zaplecze przemysłowe: zbudował huty, kopalnie węgla i metali, elektrownie. Czyli to, bez czego nie może istnieć i rozwijać się przemysł zbrojeniowy. Następny krok — same zakłady zbrojeniowe, produkujące artylerię, czołgi, samoloty, amunicję, okręty. I dopiero po tym — rozbudowa Armii Czerwonej i nie od razu, a można powiedzieć — od poziomu zero. Wyobraźcie sobie budowę przemysłowego giganta. Budowa jeszcze się nie rozpoczęła, ale już wyznaczono dyrektora, do miejsca budowy podprowadza się linię kolejową, zbija się baraki i owija je drutem kolczastym, już szczekają psy i przeklinają konwojenci. I nie myślcie sobie, że dyrektor przyszłych zakładów ma łatwiejsze życie przed rozpoczęciem budowy. Wręcz przeciwnie, obowiązków ma trzy razy więcej, bo jeszcze nic nie zostało zorganizowane. Podobnie w Armii Czerwonej. Rozkaz formowania całego szeregu dywizji wydano 19 sierpnia 1939 roku. Dużo wcześniej jednak rokujących nadzieję pułkowników wytypowano do awansu, zwolniono ze starych obowiązków i obarczono nowymi. W marcu, kwietniu, maju 1939 roku już wiedzieli, że będą dowodzić dywizjami, których jeszcze nie ma. Już przyjmowali ludzi, tworzyli sztaby, wznosili magazyny i składy, gromadzili w nich broń, amunicję, umundurowanie i obuwie, prowiant, przeprowadzali próbne pobory rezerwy uzupełniającej i ćwiczenia wojskowe. Żeby rozbudować armię bez wstępnych przygotowań, bez etapu zerowego, trzeba być kompletnym idiotą. A przecież towarzysz Stalin tworzył nie jedną dywizję... Bardzo mądry i poważny historyk może mówić i pisać o

Stalinie wszystko, co mu się podoba, tylko nie można uważać Stalina za głupszego od siebie. Biorąc to pod uwagę, zgódźmy się, że nastąpił zerowy etap rozbudowy. Kiedy Mikołaj Iwanowicz Biriukow mówił o sobie, że jest dowódcą dywizji, niedaleko minął się z prawdą, chociaż w marcu żadnej dywizji jeszcze nie było. Wiosną i latem 1939 roku obowiązków miał ponad miarę. Ten etap przygotowań jest bardzo bliski określenia terytorialnej dywizji: niby jest, a niby jej nie ma. Będzie rozkaz — pojawi się dywizja... Rozkaz wydano 19 sierpnia.

5. Praktyka mianowania dowódców formacji przed powstaniem tych jednostek jest powszechna nie tylko w armii, ale też w marynarce, i nie tylko u nas, lecz również w innych krajach. Oto przykład. 15 września 1954 roku kapitan lejtnant Lew Michajłowicz Żylcow został mianowany na stanowisko starszego oficera pierwszego radzieckiego atomowego okrętu podwodnego K–3. 10 czerwca 1955 roku kapitan II rangi Leonid Gawriłowicz Osipienko został mianowany dowódcą tego okrętu. 24 września 1955 roku odbyła się oficjalna ceremonia rozpoczęcia budowy okrętu. (Na ten temat istnieją różne dane. Moim zdaniem, najbardziej dokładne są informacje, który opublikował kontradmirał Gieorgij Gieorgijewicz Kostiew, doświadczony marynarz floty podwodnej, historyk marynarki, profesor, członek korespondent Akademii Nauk Wojskowych.) 9 sierpnia 1957 roku atomowy okręt podwodny K–3 zwodowano. 3 lipca 1958 roku — początek testów eksploatacyjnych. 17 grudnia 1958 roku komisja rządowa podpisała akt przyjęcia K–3 wraz z wykazem usterek, które należało usunąć. 10 kwietnia 1959 roku po usunięciu wszystkich zaznaczo nych wad K–3 został wcielony do Floty Północnej. Morał: Prawie cztery lata kapitan II rangi Osipienko dowodził atomowym okrętem podwodnym, którego nie było w składzie floty. Objął dowództwo, kiedy ten okręt w ogóle nie istniał. Czy to oznacza, że nie był dowódcą? Nie, nie oznacza.

Był dowódcą. I jego droga była ciernista. Służba to nie miód. Jego służba Ojczyźnie przez te długie ciężkie lata została doceniona w najwyższym stopniu. Dowódcę najpierw nieistniejącego, a potem (wydawałoby się) niedziałającego atomowego okrętu podwodnego awansowano do stopnia kapitana I rangi. Dowódcom okrętów podwodnych nigdy wcześniej nie nadawano tak wysokiego stopnia. 23 lipca 1959 roku Dekretem Prezydium Rady Najwyższej ZSRR kapitanowi I rangi L. Osipience nadano tytuł Bohatera Związku Radzieckiego oraz wręczono Order Lenina i Medal Złotej Gwiazdy (nr 11083). A kapitan lejtnant Żylcow, późniejszy kontradmirał, Bohater Związku Radzieckiego, ponad rok był starszym oficerem okrętu podwodnego, który istniał tylko na papierze, a potem przez trzy i pół roku był budowany i testowany. Biorąc powyższe pod uwagę, zgódźmy się, że powołanie pułkownika Biriukowa na stanowisko dowódcy 186. Dywizji Strzeleckiej wcale nie oznaczało, że taka dywizja już istnieje. Wzmianka o XVIII Zjeździe WKP(b) w związku z nową nominacją pułkownika Biriukowa wiele wyjaśnia. Materiały zjazdu trzeba przeczytać. Nie można ich opowiedzieć. Przy burzliwych oklaskach i zachwyconym rżeniu uczestników z trybuny sypały się jak miedziaki ze zbitej skarbonki takie oto oświadczenia: „Nasza armia będzie najbardziej atakującą wśród wszystkich kiedykolwiek atakujących armii!”, „Armia Czerwona jak huragan wedrze się na ziemię wroga!”, „Na całym świecie nie ma sił, które mogłyby nas powstrzymać!” Jeżeli zamierzamy bronić własnej ziemi, kto i po co będzie nas zatrzymywał? Po przeczytaniu stenogramów zjazdu historyk z Petersburga Aleksander Gogun podsumował: „Przemówieniami i atmosferą tego zjazdu Stalin i jego najbliżsi współpracownicy dali do zrozumienia partii i krajowi: Związek Radziecki przygotowuje wielką wojnę”. Nieprzypadkowych ludzi zebrano na tym zjeździe. Wybierano tych, którzy mieli plany partii wcielić w życie. Dokładniej — w śmierć. Poprzedni XVII Zjazd nazwano Zjazdem Zwycięzców. Mamy podstawy, żeby XVIII nazwać Zjazdem Podżegaczy.

19 sierpnia 1939 roku Stalin podjął decyzję o rozpoczęciu tajnej mobilizacji Armii Czerwonej i całej radzieckiej gospodarki. Ta decyzja oznaczała nieuchronną wojnę w Europie. Ta decyzja oznaczała, że Stalin podpisał wyrok śmierci na wszystkie ościenne państwa. O tym, co się dzieje za murami Kremla, nie mógł nikt wiedzieć. Ale tego dnia najwybitniejsza rosyjska poetka Anna Achmatowa napisała jeden ze swoich najstraszniejszych wierszy. Miał tytuł Do śmierci. Pod wierszem widniała data: 19 sierpnia 1939 roku. Stalin wydał wyrok śmierci na Europę, ale nie zdołał go wykonać. 52 lata później, 19 sierpnia 1991 roku, kremlowscy przywódcy, upodabniając się do Hitlera, rzucili swoje czołgi, żeby zdobyć Moskwę. Nie mogąc zdusić czołgami całego świata, byli zmuszeni skierować je przeciwko własnemu ludowi, żeby zachować władzę. Ale i to im się nie udało.

ROZDZIAŁ 123. A GDZIE SĄ PLANY? Czy był w naszym planie mobilizacyjnym 1941 roku taki, tylko obronny wariant? Wątpię. Na podstawie wspomnień najwyższych dowódców wojskowych można przypuszczać, że takiego wariantu nie było. I słowa G. Żukowa, że „niby robiono wszystko, co od nas zależało, żeby maksymalnie się przygotować na nadciągające zagrożenie wojenne”, nie rozwiewają wątpliwości1125. GENERAŁ MAJOR J. SOŁNYSZKOW

1. Skoro już mowa o 186. Dywizji Strzeleckiej, prześledźmy jej dalszą historię. W losach tej dywizji, jak w odłamku lustra, odbił się smutny los całego II rzutu strategicznego Armii Czerwonej, czyli siedmiu armii, które w przededniu wojny Stalin potajemnie skierował na zachodnie granice z Zabajkala, Syberii, Uralu, Powołża, Kaukazu Północnego i innych obszarów Związku Radzieckiego. Jeżeli zwrócimy się do pamiętników obwieszonych orderami, uwieńczonych laurami zwycięstwa słynnych dowódców, którzy zachowując wierność antyludowemu reżimowi, zakończyli wojnę na wysokich stanowiskach, to przyczyny klęski każdej dywizji, korpusu, armii, całego II rzutu strategicznego, staną się oczywiste. Ale dla urozmaicenia rzućmy okiem na początek szlaku bojowego 186. Dywizji Strzeleckiej z zupełnie innego punktu widzenia. Niech chociaż raz naszym świadkiem będzie nie kadrowy wojskowy, lecz powołany z rezerwy cywil. Nie generał, ale młodszy lejtnant. Niech o wybuchu wojny opowie ten, który zakończył ją nie jako zwycięzca, ale jako więzień w norylskich kopalniach niklu. 1125

—

„Rossija”, 1993 nr 26.

Nazwisko świadka — L. Samutin. Swoje wspomnienia pisał pod koniec lat 70. bez jakiejkolwiek nadziei, że kiedyś je wyda. Nie zatytułował swoich pamiętników, więc w 2002 roku, wiele lat po śmierci autora, petersburskie wydawnictwo Cziornoje i biełoje wydało je pod tytułem Ja był własowcem... Do Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej, pod rosyjską trójkolorową flagę, Samutin trafił nieprzypadkowo. Władzę kremlowskich okupantów uważał za bandycką i zbrodniczą. Dokonał świadomego wyboru. Ale najpierw była służba w Armii Czerwonej i niemiecka niewola. W swoich wspomnieniach Samutin nie zadaje pytań i nie wyciąga żadnych wniosków. Po prostu opowiada o tym, co go spotkało. Na samym końcu książki — niedopisany życiorys, historia życia tylko do 1940 roku. Książka urywa się tak: „Pierwsze oznaki nadciągającej burzy: trzymiesięczne kursy po zakończeniu przedłużono na czas nieokreślony. Nadanie stopnia dowódcy — młodszy lejtnant. Na ostatnim zebraniu słuchaczy w pożegnalnym wystąpieniu komisarza kursów, starego pułkowego komisarza, nie skrywano aluzji do zbliżającej się wojny” (s. 316).

2. A więc na początku lipca 1940 roku L. Samutin (wiek — 25 lat, zawód — nauczyciel akademicki) został skierowany na trzymiesięczne kursy podnoszenia kwalifikacji. Powinni byli go zwolnić pod koniec września, ale zwolnili na początku grudnia, nadając stopień młodszego lejtnanta. I prawie otwarcie zapowiedzieli: Nie tak po prostu rozrzucamy tu stopnie. Hitler podpisał dyrektywę nr 21 o zaatakowaniu Związku Radzieckiego 18 grudnia 1940 roku. A na początku grudnia, kiedy Hitler jeszcze nie podpisał dyrektywy, pewien pułkowy komisarz na dalekiej uralskiej prowincji już wiedział: Będzie wojna. I jacyś wysoko postawieni moskiewscy zwierzchnicy, którzy we wrześniu 1940 roku podjęli decyzję o wydłużeniu czasu szkolenia na kursach i o późniejszym nadaniu wszystkim kursantom stopni oficerskich, też doskonale wszystko rozumieli. 22 czerwca 1941 roku, kiedy już niemieckie wojska zadały pierwsze niszczycielskie uderzenie, towarzysz Stalin nie chciał w to uwierzyć. A w grudniu 1940 roku nawet młodszym lejtnantom rezerwy dość klarownie wytłumaczono, czego się należy spodziewać w najbliższym czasie.

I nie trzeba mówić, że to wszystko wymyślił przeklęty własowiec. Przeczytajcie wspomnienia radzieckich generałów i marszałków: wszyscy mówią o tym samym, wszyscy wiedzie li, że wydarzenia zmierzają ku nieuniknionej i bliskiej wojnie. Wiedzieli już w 1940 roku. I w 1939 wiedzieli. I żaden nie spo dziewał się niemieckiego ataku. Dla całego radzieckiego ludu atak był jak grom z jasnego nieba. A oto nie własowiec, ale radziecki dowódca, Bohater Związku Radzieckiego, generał armii A. Gorbatow: „W powietrzu czuć było wojnę. Oczekiwali jej wszyscy i niewielu wojskowych miało jeszcze nadzieję, że wojny można uniknąć. Jednak kiedy oznajmiono o nagłym ataku lotnictwa przeciwnika na Żytomierz, Kijów, Sewastopol, Kowno, Mińsk, na węzły kolejowe i lotniska, oraz przejściu przeciwnika przez naszą granicę, ta wiadomość wszystkich zaszokowała”1126. Zebrałem całe pudło standardowych cytatów typu „w powietrzu czuć było wojnę”, a kilka stron dalej w tych samych książkach — „jak grom z jasnego nieba”. Każdy, kto chce, może znaleźć mnóstwo opublikowanych potwierdzeń tego, że ludzie wiedzieli o zbliżającej się wojnie. I jednocześnie atak Niemiec wszystkich, począwszy od towarzysza Stalina, poraził jak niespodziewany grzmot. Na pierwszy rzut oka to sprzeczność: wszyscy wiedzieli, że będzie wojna, otwarcie o tym mówili, ale niemieckiego ataku nikt, ze Stalinem na czele, się nie spodziewał. Ale sprzeczności tu nie ma: wszyscy wiedzieli, że będzie wojna. Ale bez niemieckiego ataku.

3. Teraz powróćmy do początku książki. W 1940 roku wykładowca akademicki Samutin był na ćwiczeniach nie trzy miesiące, jak powinien, a pięć. W grudniu go zwolniono, ale cztery miesiące później, na początku kwietnia 1941 roku, znowu zgarnęli go na trzymiesięczne (rzekomo) ćwiczenia. Pod koniec maja młodszego lejtnanta 1126

—

A. Gorbatow, Gody i wojny, Wojenizdat, Moskwa 1965, s. 172

rezerwy Samutina nagle wyznaczono dowódcą kompanii cekaemów 1. batalionu 238. Pułku Strzeleckiego 186. Dywizji Strzeleckiej. Powołano go po to, żeby czegoś nauczyć, a po przeszkoleniu rozkazano objąć kompanię i nią dowodzić. Samutin dostaje pod komendę starszego sierżanta i trzech lejtnantów. Lejtnantów przedterminowo bez egzaminów wypuszczono ze szkół i bez urlopu wysłano do wojska. W kompanii cekaemów Samutina powinno być 120 żołnierzy. Ale jeszcze ich nie było. Pojawili się później. „W połowie maja nagle zaczęły się zjawiać duże grupy nowych ludzi, uzupełnienie. Okazało się, że to rezerwowi składu uzupełniającego. Od nich dowiedzieliśmy się, że powołano tych rezerwowych 15 roczników, wszystkim powiedziano, że skład szeregowy powołuje się do odbycia 45–dniowych ćwiczeń. (...) Do naszego pułku, kiedy już byliśmy w obozach przy stacji Jumatowo, zaczęli tłumnie przybywać ludzie z uzupełnienia (...)” (s. 16). Połowę maja wybrano nie bez powodu. Od połowy maja do połowy czerwca trwa intensywne szkolenie rezerwistów, tworzenie oddziałów. Potem nad krajem i światem rozbrzmiewa komunikat TASS o tym, że w Związku Radzieckim żadnego przerzucania wojsk do zachodnich granic nie przeprowadza się i nie planuje, po czym natychmiast rozkazuje się 186. Dywizji Strzeleckiej ruszać w drogę. „Wczoraj było kolejne dementi TASS, zaczęły się różne rozmowy, niespokojnie jest naokoło. (...) I pobór tych z uzupełnienia w tak dużej liczbie, i wcześniejszy, dwa miesiące przed terminem, koniec nauki lejtnantów szkół wojskowych — wszystko to oznacza, pewnie, nie tak po prostu, że coś się szykuje (...)” (s. 18). „Otrzymano rozkaz z Okręgu — nasza dywizja ma natychmiast wyruszyć na duże manewry korpusu, a możliwe, że manewry armii. (...) Dziś czternasty, ładować się będziemy szesnastego z rana. (...) Kapitan Nikitin, dowódca drugiego batalionu, wyskoczył z pytaniem, gdzie jedziemy, ale od razu ugryzł się w język. Major nie rozzłościł się, a tylko, schodząc z ganku, machnął ręką — i w dywizji nikt nie wie (...)”. „Lokomotywa nie jest doczepiona. To bardzo tajemnicza i intrygująca okoliczność. Od tego, z jakiej strony doczepią lokomotywę, zależy, przeciwko komu nas skierują. Jeżeli lokomotywę doczepią do tamtego końca składu,

który jest od strony Ufy, to jedziemy na wschód, będziemy wyrównywać rachunki z Japonią. Czekamy na to. Z drugiej strony, ta tocząca się już drugi rok wojna w Europie, te dziwne zaprzeczenia TASS jedno po drugim — zmuszały do innych przypuszczeń. (...) Wzdłuż składu idzie dowódca dywizji, generał major M. Biriukow. Towarzyszy mu kilku dowódców. (...) Generał i jego świta spoglądają w tamtą stronę pociągu, gdzie znajduje się stacja Cziszmy, do nas szybko dociera sens tych spojrzeń. (...) Do zachodniego końca eszelonu powoli zbliża się lokomotywa. Wszystko stało się jasne. To znaczy, że jedziemy na zachód. Innego kierunku tu nie ma (...)” (ss. 18–20). „Przeszywa mnie myśl, która w zamęcie ostatnich dwóch dni po prostu nie wpadła mi do głowy. W tym całym zgiełku, pustym i gorączkowym, nie było czasu spokojnie pomyśleć, nie było wolnej chwili, teraz wszystko się uspokoiło i w głowie zaczął układać się jakiś porządek. Jak to — do końca moich (naszych!) ćwiczeń zostały dwa tygodnie, a nas wiozą na jakieś wojskowe manewry? Ile będą trwały? Z pewnością nie dwa tygodnie (...)” (s. 21). „Nasz pociąg jedzie poza rozkładem (...)” (s. 23).

4. Zatrzymajmy się, odpocznijmy, zastanówmy. A więc młodszego lejtnanta rezerwy powołano na trzymiesięczne ćwiczenia na początku kwietnia 1941 roku. A zatem na początku lipca powinni byli go zwolnić. Dowódców plutonów wzięli prosto ze szkół. Koniec roku powinien być w lipcu, ale na dwa miesiące przed terminem, w maju 1941 roku, rozkazem ludowego komisarza obrony ZSRR ze szkół wojskowych bez egzaminów zakończyło naukę 70 000 oficerów. Wszystkich bez urlopów wysłano prosto do wojska. Towarzysz Stalin (jak nam się tłumaczy) nie zamierzał nikogo atakować. Towarzysz Stalin (jak wszyscy wiemy) nie spodziewał się niemieckiego ataku i w niego nie wierzył. Jak wytłumaczyć przedterminowe zakończenie roku?

Ale tu nie tylko zakończenie roku, ale i powołanie jednocześnie 15 roczników rezerwistów. W maju powołano na ćwiczenia 807 000 szeregowców i podoficerów rezerwy w wieku od 22 do 37 lat włącznie. Do żniw. Znowuż — nie spodziewali się ataku. I sami nikogo atakować nie zamierzali. Jeżeli 15 roczników powołano w połowie maja na 45 dni, zatem powinni byli zwolnić ich na początku lipca... Ale, jak widzimy, nie mieli zamiaru zwalniać, zamiast tego — wysłali na ćwiczenia. I nad transportami rozbrzmiewały jakieś dziwne komunikaty TASS. Kremlowscy historycy, nie wiadomo dlaczego, pamiętają tylko o komunikacie TASS z 13 czerwca 1941 roku, z powodu ignorancji nazywając go oświadczeniem TASS z 14 czerwca. Ale w tamtych dniach, tygodniach i miesiącach takich komunikatów było kilka. I obywatele ZSRR, przyzwyczajeni do czytania między wierszami i słyszenia między słowami, doskonale rozumieli: Coś się za tym kryje. Nasz świadek Samutin widział odjazd tylko swojego jednego pociągu ze składu 186. Dywizji Strzeleckiej. Ale dywizja potrzebuje dużo składów. Dywizja nie była jedna. Było ich dużo. Z Uralu „na ćwiczenia” wyjechała cała armia — 22.1 nie tylko z Uralu. Z wewnętrznych okręgów wojskowych jedna armia, 18., była przerzucana do I rzutu strategicznego. Siedem innych armii z Zabajkala, Syberii, Uralu, Powołża, Kaukazu Północnego oraz innych regionów formowało II rzut strategiczny. Setkom tysięcy ludzi ogłoszono, że jadą na ćwiczenia. Ale po co przewozić armie z Zabajkala, Uralu i Syberii na ćwiczenia na zachodnie granice Związku Radzieckiego? Czyżby w dzikich stepach Zabajkala nie było miejsca na ćwiczenia? Czy na Powołżu nie ma miejsca na manewry? A Ural Południowy! Czy jakikolwiek cudzoziemiec może sobie wyobrazić bezkres stepów w okolicach Orenburga? Co ciekawe, dowódcy i żołnierze nawet na najniższym szczeblu dobrze rozumieli, że jadą nie na ćwiczenia, a na wojnę. Na początku tylko mieli wątpliwość: przeciwko Japonii czy przeciwko Niemcom? Niedługo potem wszystko się wyjaśniło.

5. Wróćmy do relacji świadka. „Cała stacja w Wielkich Łukach okazała się wypełniona po brzegi pociągami wojskowymi. Pociągi z ludźmi, sprzętem wojskowym: działami, czołgami, samochodami, pociągi z zaplombowanymi towarowymi wagonami, bardzo długie składy cystern z paliwem — jedne nadjeżdżały, inne wyjeżdżały w bardzo krótkich odcinkach czasu. Czekaliśmy na swoją kolej. Tu, w Wielkich Łukach, przyszedł kres naszego beztroskiego nastroju. Teraz już nie przeczuwaliśmy — na własne oczy widzieliśmy, że szykuje się coś poważnego i będziemy w tym uczestniczyć. Był ranek 20 czerwca. Ale potrzebowaliśmy jeszcze półtorej doby, żeby dotrzeć do starej zachodniej granicy, chociaż nie było do niej już tak daleko. (...) Wieczorem 21 przybyliśmy na jakąś stację. (...) Do wagonów przekazano rozkaz: — Przygotować się do wyładunku! W oddali widać było budynek stacji, na którym widniał napis «Idryca». (...) Około 10 wieczorem rozkazano wszystkim ustawić się w szyku i ogłoszono, że kierujemy się do magazynów do zmiany umundurowania i dozbrojenia. Szliśmy niedaleko i, o dziwo, szybko wszystkim wydano zupełnie nowe komplety umundurowania z bielizną włącznie, a co najważniejsze, obrzydliwe kamasze z onucami wymieniono na buty. (...) Lekką broń strzelecką też nam wymieniono. Zamiast starych wysłużonych karabinów, które przywieźliśmy ze sobą, wydano nam nowe karabiny i ręczne kaemy. (...) Ale najbardziej zdziwiło nas to, że wydano nam amunicję. Nie tylko nas to zdziwiło, ale też niezadowoliło, ponieważ za niecałą godzinę wyruszyliśmy i amunicja znacznie zwiększyła wagę przenoszonych ładunków. Rozkazano ogłosić żołnierzom, że amunicję wydano dlatego, że manewry będą się odbywać w rejonie granicy państwowej, a każda jednostka wojskowa, która znajduje się w rejonie granicy, powinna zostać zaopatrzona w amunicję. Gdzieś około godziny pierwszej bladą czerwcową nocą ruszyliśmy kolumną w kierunku na północ od Idrycy (...)” (ss. 28–30).

Ranek. „Po drodze od biegnących obok dowódców usłyszałem słowo — WOJNA!”

6. Zatrzymajmy się raz jeszcze. Na początku lipca powinno się zwolnić do domu tak szeregowych, jak i oficerów–rezerwistów. Po co wydano im nowe buty? Po co zmieniono umundurowanie na całkowicie nowe? Skoro za kilka tygodni czy nawet za miesiąc lub dwa mają wrócić do domu, to niechby w swoich onucach dociągnęli do końca. I państwo by zaoszczędziło. A po co nowa broń? Niech żołnierze na ćwiczeniach biegają ze starymi karabinami. A nowa broń niech czeka w smarze karabinowym na wojnę. Jak przyjdzie pora, wydacie żołnierzom nowe karabinki i kaemy! Po co wydano amunicję? Ćwiczenia w rejonie granicy? Ale od Idrycy do granicy jest 407 kilometrów w linii prostej. A w tych dywizjach, które rzeczywiście znajdowały się na granicy, w tym samym czasie zabierano i składowano amunicję. Żeby przypadkowym ogniem nie wystraszyć Hitlera. Zmieniano odzież, buty i broń nie jednej dywizji, nie jednemu korpusowi i nie jednej armii, a milionom rezerwistów. Góry butów na ziemi pamiętają żołnierze i pierwszego, i drugiego rzutu strategicznego. I to wszystko przed niemieckim atakiem. Nie czekając na niego. W imię czego? „Dwa dni przesiedzieliśmy na tej polanie, na brzegu Wielikiej. Już dowiedziałem się od miejscowych chłopów, że ta rzeczka w istocie jest wielka. I dopiero w trzeciej dobie od wybuchu wojny otrzymaliśmy rozkaz ruszyć na zachód, w kierunku starej granicy państwowej. (...) Jak później się dowiedziałem, staliśmy w lasach za Idrycą dlatego, że dywizji nie wyznaczono własnego zadania w tych pierwszych dniach. Ruszyliśmy dopiero wtedy, gdy powstała konieczność zorganizowania obrony przed zbliżającymi się Niemcami na linii Siebież–Dryssa–Witebsk. (... ) Kolejne dwa dni wałęsali się tam i z powrotem w rejonie między Siebieżem i starą granicą państwową. Rozkazy zmieniały się, zanim mogliśmy

zająć się wykonaniem poprzednich. W końcu przyszedł rozkaz powrotu do Siebieża i ponownego załadowania się do transportu. (... ) Smutne refleksje nachodziły od widoku bezładu, bałaganu, niegospodarności i zmieszania w dowództwie. Drugiego dnia chodzenia w kółko w rejonie starej granicy otrzymaliśmy rozkaz wyładowania i zajęcia części umocnień siebieskiego rejonu obrony. Okazało się, że w związku z przeniesieniem granicy państwowej w czterdziestym roku umocnienia zostały zdemontowane. I zdążyli tak doszczętnie je zniszczyć! Brak łączności między punktami ogniowymi, żadnego sprzętu w bunkrach. Nawet o pojemniki do przechowywania wody trzeba było poprosić kołchoźników w pobliżu. (...) Dobrze, że ludzie rozumieli i chętnie pomagali w miarę możliwości. Nie zdążyliśmy skończyć urządzania swoich nowych pozycji, a nadszedł nowy rozkaz. Wszyscy byli tak zmęczeni bałaganem tych pierwszych dni wojny, że otwarcie przeklinali. Okazało się, że na nasze miejsce powinna przyjść 170. Dywizja, nasz były sąsiad z obozu jumatowskiego. (...) Wieczorem już byliśmy w Siebieżu. Zachodziło słońce. Wieczór był cichy i spokojny, ale wśród ludzi spokoju nie było. Na stacji panował tak niewyobrażalny ścisk, że dla naszego załadunku skład został wycofany ze stacji na odcinek w kierunku granicy, gdzie już nie kursowały pociągi. Znowu musieliśmy iść kilka kilometrów z powrotem drogą, którą dopiero co przyszliśmy. Załadunek był trudny. Bez platformy, z pomostu, wciągaliśmy działa, ładowaliśmy skrzynie z amunicją, prowiantem, najbardziej umęczyliśmy się z tymi przeklętymi końmi, które nie chciały wejść do wagonów. Dopiero późną nocą zakończyliśmy załadunek i wszyscy padli spać jak zabici. Budzimy się rano — widzimy, że stoimy tam, gdzie się ładowaliśmy! Nie ruszyliśmy w nocy! Porobiło się! Co to za wojna!” (ss. 32–33). „Nie pozwalając poczekać, aż Niemcy pojawią się w Siebieskim Rejonie Umocnionym zdjęto i przerzucono nas pod Witebsk. Po drodze, tuż po ruszeniu z miejsca, zbombardował nas jeden niemiecki samolot — zrzucił trzy bomby. Jedna wybuchła na torach stacji Idryca, gdzie się zatrzymaliśmy, między naszym pociągiem i innym, który stał jakieś dziesięć pustych torów dalej. Niemca przepędziły dwa nasze zwinne tęponose jastrzębie, które

ukazały się skądś zza lasu, tamten zrzucił jeszcze dwie bomby gdzieś już za stacją i odleciał precz. Ale od tej jedynej bomby, która spadła na tory, najpierw zapalił się jeden wagon pośrodku tego drugiego składu, a później, po kilku minutach, zniknął nagle cały skład, na jego miejscu powstało jezioro ognia, ogień nie wzbił się do góry, jak to rysuje się wybuchy na obrazkach, a rozlał po ziemi wzdłuż całego składu na prawo i na lewo na około 20–30 metrów, zajął najbliższe tory i nasz pluton porządkowo–ochronny, który biegł na czele z kapitanem, komendantem składu, z łopatami zasypywać piaskiem palący się wagon. I dźwięku wybuchu nie usłyszeliśmy, tylko coś huknęło ze straszną siłą i pospadaliśmy jeden na drugiego, tak że nie zdążyliśmy zrozumieć, o co chodzi. Otępiały, zerwałem się z podłogi naszego wagonu i zobaczyłem, jak chowa się słońce w chmurze dymu i kurzu, które uniosły się w powietrze, jak arkusze tektury na wietrze spadają na ziemię, podrzucone przez wybuch drzwi i dachy wagonów. (...) Tamten skład był z amunicją. Na ziemię spadały i odłamki, i całe niezdetonowane pociski. Niektóre wybuchały na ziemi. Zewsząd biegli ludzie, otwierając usta, i wtedy zrozumiałem, że jestem ogłuszony, nie słyszę, i zacząłem biec razem z nimi. Czasami ci, którzy biegli obok mnie, nagle przyśpieszali, zrywali się, jeszcze oglądając się za siebie. Obejrzałem się i ja. Tam, na stacji, wzbijały się jeden po drugim płonące gejzery i jakieś odgłosy przypominające uderzenia wałkiem po mokrej bieliźnie jednak usłyszałem — to eksplodowały cysterny z paliwem, i te szczególnie głośne i donośne wybuchy dodawały werwy naszej panice. A osada przy stacji, cała z drewnianych domków, już płonęła jak straszliwe rosyjskie pogorzelisko” (s. 37). „9 lipca Niemcy nie bombardowali stacji kolejowej w Witebsku. Cały teren stacji, wszystkie tory były zatłoczone składami z ludźmi, sprzętem, amunicją. Straty mogłyby być po prostu przerażające. Ale los tym razem był dla nas łaskawy — szczęśliwie minęliśmy Witebsk. W nocy omal nie trafiliśmy prosto w szpony Niemców — dziękuję nieznanemu kolejarzowi, dróżnikowi, który petardami zatrzymał pociąg w odległości 2–3 kilometrów od stacji, już zdobytej przez Niemców. Dopiero ćwierć wieku później, ze wspomnień generała Biriukowa, dowiedziałem się o pewnych szczegółach sytuacji bojowej tamtych dni. Okazuje się, że 10–15 kilometrów na północny zachód od miejsca, gdzie nas zatrzymano i wyładowano z pociągu, główne siły naszej dywizji zostały

okrążone i przygotowywały się do przerwania pierwszego okrążenia. Nam kazano okopać się na skraju lasu i nikt nie wiedział, z której strony może pojawić się przeciwnik. Ale i tej pozycji nie zdążyliśmy urządzić do końca, gdy wieczorem przyszedł rozkaz ruszenia kolumną na wschód, w stronę pojawiającej się na horyzoncie ogromnej łuny — płonął zbombardowany Witebsk w odległości 25 kilometrów za nami. Nikt nie znał zadania — gdzie idziemy, co nas czeka, co ma każdy robić przy zetknięciu się z Niemcami. (...) Szliśmy po drodze, powoli, z niezrozumiałymi postojami i opóźnieniami, kolumna niewyobrażalnie się rozciągnęła, głowa znikęła gdzieś z przodu w mgle księżycowej letniej nocy. Wysłałem po kolei kilku żołnierzy do przodu w celu uzyskania jakichś jasnych poleceń — nikt nie wrócił. W końcu przez łączników przekazano nam: Kompania ma skręcić do lasu, zaprowadzić wozy w głąb, zająć obronę na skraju. Nigdzie nie słyszałem żadnej strzelaniny, tylko łuna od strony Witebska była coraz jaśniejsza. (...) Nadszedł ranek. Przez cały czas dni były piękne i słoneczne. Chodziłem po skraju lasu, liczyłem swoich żołnierzy i młodszych dowódców — ze zdumieniem wielu nie odnalazłem. Na pytania „Co robić? Co dalej?” nic nie mogłem odpowiedzieć, żadnych rozkazów nie zostawiono. Nigdzie w pobliżu nie było śladów naszej głównej kolumny. Jeszcze wierzyłem, że za chwilę ktoś przybiegnie do nas i przekaże rozkaz ruszenia w dalszą drogę. Do południa skończyłem obchód lasku, w którym zostawiono nas w nocy — okazał się zupełnie nieduży, nikogo ze swoich więcej nie spotkałem, trafiało się mnóstwo zupełnie zdemoralizowanych żołnierzy z innych, nieznanych mi jednostek. Nikt nie znał sytuacji, wszyscy mieli rozszerzone źrenice od różnych potworności i nie można było zrozumieć, czy od rzeczywistych, czy od urojonych. W pośpiechu wróciłem do swoich. Ogarnięty niepokojem i złymi przeczuciami przybiegłem do naszego miejsca postoju. Owszem, przeczucie mnie nie zawiodło — ludzi było jeszcze mniej, około dwudziestu, nie więcej, nienapojone konie męczyły się i rzucały na postronkach, przywiązane do furmanek z ładunkami, których znaczna część już została rozkradziona. Jezdnych nigdzie nie było. Mogłem tylko sam podjąć decyzję. Rozkazałem odwiązać konie i puścić wolno, żeby poszukały jedzenia i wody. Później zabiorą je kołchoźnicy. Widziałem niedaleko od lasu wieś. W lesie zostały

furmanki wyładowane prowiantem — sucharami, cukrem, paczkami z masłem, które się już roztopiło w lipcowym upale (...)”. Kilka dni młodszy lejtnant Samutin błąkał się po lesie z resztkami swojej kompanii. Ludzie padali ze zmęczenia. Znaleźli schronienie. I wszyscy zasnęli. „Kara nie omieszkała się pojawić. Ile spaliśmy? Nie więcej niż 2–3 godziny. Nasz słodki sen w ciepłym schronieniu na świeżym sianie został przerwany w jak najbardziej nieprzyjemny sposób — bito nas po nogach. (...) Szturchając nas kijami i lufami karabinów pod żebra i w plecy, wrzaskliwie wykrzykując niezrozumiałe komendy, ewidentnie nie dając dojść do siebie i od razu odcinając od dołu, gdzie została nasza broń, Niemcy biegiem pogonili nas na ulicę wsi. Tam stała już ponad setka złapanych i spędzonych w stado takich samych nieudaczników. Okazało się, że około 20–30 niemieckich motocyklistów wjechało do wsi, nie odebrawszy ani jednego strzału i sami nie oddawszy ani jednego, po czym natychmiast zaczęli łapać i spędzać jak stado baranów naszych ludzi. Taki był stopień demoralizacji i całkowitego niezrozumienia zaistniałej sytuacji. (...) Nie byłem jedyny, wielu z nas bezmyślnie trafiło w niemieckie łapy (...)” (s. 41). Strumyki jeńców zlewały się w rzeczki i rzeki. Niemcy pędzili przez granicę tłumy pojmanych żołnierzy Armii Czerwonej. „Żegnaj, Ojczyzno! Cały czas się oglądamy. Znaków granicznych na drogach nie ma żadnych, zniszczyli je Niemcy, ale po prawej i po lewej widać nieukończone bunkry, żelbetowe potwory z ziejącymi ciemnymi otworami, jeszcze niezasypanymi ziemią. Nie widać śladów walk” (s. 53). Dalej — potworny mrok obozów hitlerowskich.

7. A zatem 21 czerwca 1941 roku 186. Dywizja Strzelecka znalazła się w Idrycy i rozpoczęła rozładunek i przezbrojenie. Do tego momentu wszystko toczyło się dobrze. I wojsk dużo, i broń nowa, i dowódcy wiedzą, co mają robić. Ale nagle wybucha wojna i wszystko przewróciło się do góry nogami. Od 21 czerwca do 7 lipca, czyli przez ponad dwa tygodnie, 186. Dywizja Strzelecka (potwierdzają to również wspomnienia generała) krążyła w kółko.

Wyładowywała się i znowu ładowała. Znowu się wyładowywała i znowu ładowała. Idryca–Siebież–Idryca–Siebież. Dywizja zajmowała rejony umocnione. Później je zostawiała. Kopała okopy. Porzucała je i ruszała dalej. Obładowana amunicją, prowiantem i innym mieniem. Pamiętniki Samutina trzeba przeczytać. Nie cytuję przecież najciekawszych fragmentów. Trzeba przeczytać o tym, jak żołnierze, rozumiejąc zbędność i głupotę bezsensownych przemarszów, rzucali broń i amunicję. Jak dywizja topniała z powodu zmęczenia i bałaganu. Jak przy pierwszej okazji żołnierze rozchodzili się po lasach i wsiach. Młodszy lejtnant Samutin o poddaniu się nie myślał i poddawać się nie chciał. Ale doszczętnie wycieńczony, zasnął razem ze resztkami swojej kompanii. Zasnął w wiejskiej szopie, nie wystawiając warty: ludzie byli ponad wszelką miarę udręczeni obłąkańczymi marszami. A przecież obok znajdował się niezajęty rejon umocniony! Można o takie zaniedbanie oskarżyć młodszego lejtnanta. A można i Genialnego Dowódcę, który w Generalnym Sztabie tworzył genialne plany. Przecież nie tylko 186. Dywizja łaziła bez celu, katastrofalnie tracąc moc jeszcze przed spotkaniem z przeciwnikiem. Również cały LXII Korpus Strzelecki, w którego skład wchodziła dywizja, kręcił się w kółko. I cała 22. Armia, w której składzie znajdował się LXII Korpus Strzelecki, też krążyła w przestrzeni, to zajmowała rejony umocnione, to je porzucała, to kopała okopy, to znowu ładowała się do transportu. A później się wyładowywała. I wszystkie siedem armii II rzutu strategicznego wykonywało podobne piruety. Wcześniej widzieliśmy, że również w I rzucie strategicznym działy się równie zadziwiające rzeczy: gigantyczne korpusy zmechanizowane krążyły po drogach, aż zużyły całe paliwo i resurs silników. I tu mamy uzasadnione prawo do zadania pytania: A gdzie są plany wojny? Dowódca drużyny strzeleckiej, który przygotowuje sześciu, siedmiu czy ośmiu podkomendnych żołnierzy do odparcia ataku przeciwnika, sporządza dokument graficzny — szkic ogniowy. Na kawałku papieru rysuje strzałkę północ–południe, punkty orientacyjne i odległości do nich, pozycję drużyny i pas ognia, pozycję kaemu, główne i dodatkowe sektory ostrzału, pozycje sąsiadów i kierunek ich ognia przed frontem drużyny, odcinek

skoncentrowania ognia plutonu, zapory inżynieryjne przed frontem i na flankach. Każdy plan wojenny, zwłaszcza plan obrony, ma formę graficzną. Takie plany przygotowuje się na wszystkich szczeblach od drużyny, plutonu, kompanii i wyżej. Pokażcie mi, pokażcie nam, pokażcie krajowi, ludowi i światu mapę z genialną Żukowowską ideą odparcia niemieckiej napaści. Żukow przygotowywał obronę nie do pokonania? Jakimi siłami? Na jakich rubieżach? Gdzie dokument? Gdzie mapa? Żukow szykował kontruderzenia? Z jakich rejonów, jakimi siłami, w jakim kierunku? Gdzie ta koncepcja została odzwierciedlona? I jeżeli istniała, dlaczego dywizje, korpusy i całe armie tańczyły jak łyżwiarze na lodzie? Dopóki wybitni dowódcy i ich spadkobiercy nie pokażą graficznego obrazu koncepcji odparcia niemieckiej napaści, wszystkie ich słowa należy traktować jako czcze gadanie, a Żukowa uznać za samochwała i łotra.

ROZDZIAŁ 124. Z TOWARZYSZEM STALINEM I INNYMI TOWARZYSZAMI Nadeszła dyrektywa nakazująca pilnie zakonserwować wszystkie stare rejony umocnione, wyprowadzić na San jednostki wojskowe, a ochronę umocnień zlecić uzbrojonym stróżom cywilnym1127. PUŁKOWNIK R. UMANSKI

1. Linia Stalina to najpierw 13, a później jeszcze 8 rejonów umocnionych wzdłuż zachodnich granic Związku Radzieckiego. Ich numeracja zaczyna się od liczby 1. Ale rejony umocnione stworzono nie tylko na zachodnich, ale i wschodnich granicach kraju. Od Błagowieszczenska do Władywostoku przebiegał pas z 13 rejonami. Ich numeracja zaczynała się od liczby 101. Wszystkie rejony umocnione budowano według jednego typowego projektu, ich strukturę organizacyjną określano zgodnie z ujednoliconymi wymaganiami według wspólnej metodyki, uzbrojono je w taką samą broń. Tylko ich losy potoczyły się inaczej. Do rejonów umocnionych żywię szczególną sympatię, mam szczególny stosunek. Urodziłem się w osadzie Barabasz w hasańskim rejonie Kraju Nadmorskiego. Barabasz to centrum 107. Rejonu Umocnionego. Do szkoły poszedłem w osadzie Sławianka. A to centrum 110. Rejonu. Później znowu był Barabasz. Wszystkie zabawy dzieciństwa odbywały się wśród żelbetowych ścian. Uczyłem się w różnych miejscach, w tym w Kijowie. Taktyki uczyłem się w rzyszczowskich obozach i polach naokoło Kijowa. Tam, gdzie wcześniej znajdowały się węzły obrony Kijowskiego Rejonu

1127

—

R. Umanski, Na bojewych rubieżach, Wojenizdat, Moskwa 1960, s. 35

Umocnionego. Służbę odbywałem w różnych miejscach, w tym również w Czernowcach. Naokoło miasta — 11. Rejon Umocniony. Jednym słowem, mam sentyment.

2. W każdym konkretnym przypadku strukturę organizacyjną rejonu umocnionego określano z osobna w oparciu o znaczenie kierunku, uwarunkowań terenu, posiadanych sił i środków. Przed II wojną światową w skład rejonu zazwyczaj wchodziły dowództwo i sztab, 3–4 samodzielne bataliony cekaemów, kilka samodzielnych kompanii kaemów oraz plutonów artylerii fortecznej, batalion saperów, batalion łączności, kompania transportowa. W chwili zagrożenia liczba batalionów cekaemów mogła zostać zwiększona do 8. W szeregu przypadków rejon mogły obsadzić 1—2 dywizjony lub nawet pułk artylerii. Zdarzały się odchylenia od typowej organizacji. Na przykład cztery rejony umocnione na Dalekim Wschodzie obsadzały nie tylko bataliony cekaemów, ale też samodzielne pułki. Własnymi siłami garnizon rejonu umocnionego mógł prowadzić długą, wytrwałą obronę. Moc rejonu jednak wzrasta wielokrotnie, jeżeli oprócz stałego garnizonu zostanie on wzmocniony dodatkowymi oddziałami. Po prostu powinien służyć jako umocnione zaplecze formacji. W każdym rejonie oprócz stałego garnizonu wskazane jest posiadanie dywizji strzeleckiej, a jeszcze lepiej — korpusu strzeleckiego. W takiej sytuacji rejony umocnione przy stałym garnizonie służą jako stalowa konstrukcja nośna polowej obrony wojsk. Pułki i dywizje strzeleckie wykopują kilka linii okopów i transzei, osłaniając przedpola schronów, nie dopuszczając do nich piechoty i saperów wroga, a schrony nadają moc nie do pokonania i zapewniają potężne wsparcie ogniowe strzeleckim batalionom, pułkom i dywizjom. Gdy dywizja lub korpus strzelecki mają rejon umocniony jako zaplecze, pojawia się możliwość umieszczenia punktów dowodzenia i węzłów łączności pułków, dywizji, a nawet wyższych punktów dowodzenia praktycznie w całkowicie bezpiecznym miejscu. Ich zdolność do stałego i skutecznego kierowania podkomendnymi wojskami gwałtownie wzrasta. Wewnątrz rejonu

umocnionego znajdują się należące do pułku, dywizji czy korpusu magazyny i składy, szpitale, bazy remontowe. Temu wszystkiemu nie zagraża niebezpieczeństwo niespodziewanego znalezienia się pod gąsienicami czołgów wroga. Trzymając newralgiczne punkty dowodzenia i tyły w rejonie umocnionym, dywizja lub korpus mogą zadawać potężne ciosy przeciwnikowi i wychodzić daleko poza pierścień umocnień. Nie wymagają dużej ilości środków transportu, zaopatrywanie ich jest łatwe, ponieważ w rejonie umocnionym można zawczasu zgromadzić prawie niewyczerpalne zapasy amunicji, prowiantu, paliwa i całej reszty. Oddziały bojowe działają bez obciążenia, nie obarczając się ciężkimi tyłami i taborami. Nie muszą ciągnąć ze sobą całego mienia i zapasów. Ewakuację rannych, uszkodzonego sprzętu i uzbrojenia wykonuje się do stacjonarnych, dobrze ukrytych i osłoniętych szpitali i baz remontowych. W przypadku niepowodzenia pułki i dywizje mogą szybko się wycofać na wcześniej przygotowane pozycje. Właśnie w taki sposób wszystko zostało zorganizowane. Na Dalekim Wschodzie w każdym rejonie umocnionym znajdował się nie tylko stały garnizon, ale dodatkowo dywizja strzelecka. W Sławiance na przykład przed wojną stacjonowała 32. Dywizja Strzelecka pułkownika W. Podsołnuchina, która w krytycznej sytuacji jesienią 1941 roku została przerzucona pod Moskwę, wprost na pole pod Borodino. Milionom ludzi wpojono mylne wyobrażenie o tym, że Moskwę ratowały syberyjskie dywizje. To nie tak. Moskwę ratowały dywizje z Dalekiego Wschodu. Na Syberii wojsk było mało, ponieważ tam nie było poważnego zagrożenia. A za Amurem i w Kraju Nadmorskim w czasie pokoju był rozwinięty Front Dalekowschodni. Właśnie jego jednostki wykorzystywano, kiedy zachodziła taka potrzeba. Ale w miejsce dywizji, które odeszły, natychmiast formowano nowe. Każdy rejon umocniony to nie tylko garnizony wegetujące w kazamatach, ale też zaplecze do działań dużego ugrupowania daleko poza węzłami obrony rejonu. Taki stan na Dalekim Wschodzie utrzymywał się aż do sierpnia 1945 roku, kiedy to Armia Czerwona zaczęła ofensywę. Generał lejtnant I. Potapow przez całą wojnę w stopniu kierownika politycznego służył w tamtych rejonach. Jego relacja: „Każdy duży rejon

obowiązkowo musiał być wzmocniony jedną dywizją manewrową. Głębokość obrony wynosiła 50–60 kilometrów”1128. Tak wyglądała sytuacja również na zachodnich granicach. W Połockim Rejonie Umocnionym na przykład oprócz pododdziałów i jednostek garnizonowych znajdował się IV Korpus Strzelecki. Rejon został podzielony na dwa podrejony. W północnym — 50. Dywizja Strzelecka. W południowym — 5. W Mińskim Rejonie Umocnionym oprócz garnizonowych jednostek znajdował się XVI Korpus Strzelecki. W północnym podrejonie — 100. Dywizja Strzelecka, w południowym — 131129. To wszystko było przed 1939 rokiem. Przed podpisaniem paktu.

3. Po zawarciu braterskiego sojuszu z Hitlerem oraz ustanowieniu wspólnej granicy z Niemcami na starej granicy państwowej z rejonów umocnionych wycofano nie tylko stałe garnizony, ale i oddziały liniowe. 15 listopada 1939 roku ludowy komisarz obrony, marszałek Związku Radzieckiego K. Woroszyłow, przedstawił w Biurze Politycznym KC WKP(b) towarzyszowi Stalinowi i w Radzie Komisarzy Ludowych towarzyszowi Mołotowowi raport dotyczący założeń rozwoju Armii Czerwonej1130. Punkt 6 tego dokumentu dotyczył jednostek rejonów umocnionych. Komisarz proponował: „Zarządy specjalne rejonów umocnionych i jednostki wojskowe zachowuje się w 1940 roku tylko dla Dalekiego Wschodu, Karelskiego Rejonu Umocnionego Leningradzkiego Okręgu Wojskowego oraz rejonów umocnionych na Dniestrze, a resztę się redukuje”. Jest to dokument, na którego mocy Linia Stalina na zawsze przestała istnieć. Zgodnie z propozycją ludowego komisarza liczebność garnizonów rejonów umocnionych w czasie pokoju zmniejszała się z 74 tysięcy żołnierzy

1128

— „Krasnaja zwiezda”, 11 luty 2006. — Gławnyj wojennyj sowiet RKKA. 13 marta 1938 g. — 20 ijunia 1941 g. Dokumienty i matieriały, ROSSPEN, Moskwa 2004, s. 383. 1130 — Ibidem, s. 446. 1129

do 48 tysięcy. Zachowano tylko 14 dowództw rejonów, jeden w Karelii, 13 — na Dalekim Wschodzie. Na granicy z Rumunią na Dniestrze zachowano rejony umocnione, ale rozwiązano ich dowództwa i częściowo wycofano jednostki z rejonów. Na terenach, które mogły się stać areną niemieckiej napaści, rejony umocnione zlikwidowano całkowicie. Zadziwiające: podobno Stalin bał się wojny, usiłował ją odroczyć i wykorzystać ten czas, żeby wzmocnić obronę. Ale oto mamy ilustrację do danego oświadczenia. Na granicy z Koreą i Mandżurią rejony umocnione zachowano i wzmocniono. Na granicy z Finlandią również. Na granicy z Rumunią — zachowano, chociaż w okrojonej wersji. A na obszarach, które graniczą z Niemcami, rejony umocnione są likwidowane! Jesienią 1939 roku ludowy komisarz obrony nawet nie miał żadnych propozycji co do inżynieryjnego wyposażenia przyszłych rubieży obronnych na zachodniej granicy. Wszystko, co mamy — zostawić. Kropka. Towarzysz Stalin, towarzysz Mołotow oraz inni towarzysze nie sprzeciwiali się. Ale gdyby się bali Hitlera, to za takie propozycje sabotażu powinni byli Woroszyłowa natychmiast zapiąć w kaftan i wysłać do domu wariatów albo do katowni. Ale nie wysłali. Przychylnie wysłuchali i plan zaakceptowali. Woroszyłowa nie pozbawili nawet dystynkcji. Chociaż wiadomo było, że jest tu ewidentna sprzeczność: Co to za ludowy komisarz obrony, który nie dba o obronę, nie umacnia jej, a tę, którą już zbudowano, niszczy?

4. Jeden z uczestników budowy Linii Stalina, pułkownik R. Umanski: „Wydaje mi się, że jest to jakiś bezsens. Tyle sił i energii zużyto, żeby zbudować żelbetowe bunkry, uzbroić i wyposażyć w sprzęt. A wspaniałe kilometrowe podziemne budowle inżynieryjne Serebria, Gulskie Miny — czy je też zostawić i zasypać ziemią?”1131

1131

—

R. Umanski, Na bojewych rubieżach, Wojenizdat, Moskwa 1960, s. 35.

W pamiętnikach pułkownik zadaje pytanie. Ale gdzie jest odpowiedź: Czy zasypano umocnienia ziemią, czy nie? Odpowiedź znajduje się na stronie 51. Jest tu relacja o odbudowie Kijowskiego Rejonu Umocnionego w lipcu 1941 roku: „Brygady ślusarzy montują w bunkrach karabiny maszynowe i od razu przekazują je ściągającym do rejonu oddziałom”. Niezależnych potwierdzeń, że bunkry wysadzano lub zasypywano ziemią, jest pod dostatkiem. Cieszące się największą powagą świadectwa na ten temat pochodzą od marszałka Związku Radzieckiego K. Rokosowskiego. Już je cytowałem. Są relacje żołnierzy i oficerów. Oto opowieść generała lejtnanta A. Władimirskiego: „Od pierwszych dni wojny podejmowano działania do doprowadzenia Nowogród–Wołyńskiego Rejonu Umocnionego w stan gotowości bojowej: odkopano zasypane ziemią bunkry. (...) Przedni węzeł obrony z powodu braku broni służbowej i etatowych pododdziałów Rejonu został zajęty przez bataliony 206. Dywizji Strzeleckiej. (...) Ten węzeł, zajęty rankiem 5 lipca przez wycofujące się jednostki 19. Korpusu Zmechanizowanego i bataliony strzeleckie 206. Dywizji Strzeleckiej, tego samego dnia został zdobyty przez oddziały 14. Dywizji Pancernej przeciwnika”1132. Burzyć to nie budować. Jesienią 1939 roku Linia Stalina została zlikwidowana. A na początku czerwca 1940 roku generał armii K. Żukow, który wrócił z Mongolii, objął stanowisko dowódcy wojsk Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego. Przyjechał do Kijowa i zastał następującą sytuację. Na nowej radziecko–niemieckiej granicy brak jakichkolwiek umocnień. Jednak w odległości 170–300 kilometrów od granicy praktycznie w poprzek całego terytorium Okręgu przebiega linia czterech rejonów umocnionych: Szepietowskiego, Starokonstantynowskiego, Iziasławskiego i Kamieniec–Podolskiego. W odległości 20–80 kilometrów za tą linią znajduje się druga, znacznie potężniejsza linia rejonów umocnionych: Korosteński, Nowogród–Wołyński, Ostropolski, Latyczowski i Mohylew–Podolski.

1132

—

A. Władimirski, Na kijewskom naprawlenii, Wojenizdat, Moskwa 1989, s. 140

Druga linia przebiega od bagien Polesia do podgórza Karpat, od granic Białorusi do granic Mołdawii, czyli cały Kijowski Specjalny Okręg Wojskowy został przegrodzony dwoma niedostępnymi pasami obrony. A za nimi, 500 kilometrów od granicy, jest najpotężniejszy rejon umocniony Związku Radzieckiego, Kijowski, który gigantyczną podkową otaczał Kijów, obiema flankami wpierając się w Dniepr. Nie można go obejść. Od tyłu rejon i miasto osłania Dniepr. Na Dnieprze — najpotężniejsza flotylla rzeczna świata. Pierwsza linia rejonów Kamieniec–Podolskiego i Mohylew–Podolskiego jest osłonięta zaporą wodną — Dniestrem. Pierwsza linia rejonów Nowogród– Wołyńskiego i Ostropolskiego RU przebiega po Słuczy. Przed większością węzłów obrony Kijowskiego Rejonu Umocnionego — rzeka Irpień. Z 21 rejonów umocnionych na zachodniej granicy kraju — 10, włącznie z najpotężniejszymi, było w Kijowskim Okręgu. Tylko tu i nigdzie więcej, zostały zbudowane w dwóch liniach, a za tymi liniami — jeszcze jeden rejon. Tylko tu i nigdzie więcej, za tymi wszystkimi umocnieniami znajduje się najpotężniejsza zapora wodna — Dniepr. Wszystkie warunki do obrony. Dowódca okręgu może cieszyć się życiem. Jednak... Jednak wszystkie 10 rejonów Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego porzucono, spustoszono, punkty ogniowe zawalono ziemią i zasypano. Ani garnizonów, ani oddziałów liniowych tam nie ma. Flotylla na Dnieprze została rozformowana. Bo nie była potrzebna.

5. Pozwolę sobie jeszcze raz zacytować opowieść Żukowa o tym, jak wyjeżdżał z Moskwy do Kijowa, żeby przyjmować okręg. Tę opowieść przytaczałem w innej książce, ale dla dobra sprawy powtórzę: „Powołano mnie na odpowiedzialne stanowisko — dowodzić jednym z najważniejszych okręgów nadgranicznych. W rozmowach ze Stalinem, Kalininem i innymi członkami Biura Politycznego ostatecznie przekonałem się, że wojna jest bliska, że jest nieunikniona. (...) Ale jaka będzie ta wojna? Czy jesteśmy do niej przygotowani? Czy zdążymy wszystko zrobić? I oto z

przeczuciem nadciągającej tragedii patrzyłem na beztrosko żegnających mnie krewnych i towarzyszy, na Moskwę, na radosne twarze moskwian i myślałem: Co z nami będzie? Wielu tego nie rozumiało. Poczułem się nieswojo i nie mogłem się powstrzymać. Uważałem, że dla mnie wojna już się zaczęła. Ale wsiadłem do wagonu i natychmiast odrzuciłem sentymentalne uczucia. Od tamtej chwili moje życie osobiste zostało podporządkowane przyszłej wojnie, chociaż na naszej ziemi jeszcze panował pokój(...)”. I oto Żukow z przeczuciem nadciągającej tragedii przyjeżdża do Kijowa i zastaje całkowitą i zamierzoną (!) ruinę i upadek obrony. W Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym skoncentrowano najpotężniejszą grupę wojsk Armii Czerwonej. Jest to jednocześnie najpotężniejsza grupa wojsk na całym świecie. Po co ich tu tyle? Żukow wytłumaczył: On i Stalin spodziewali się tu głównego uderzenia przeciwnika. Porównajmy opowieści Wielkiego Autora z tym, co wiemy. Według słów Żukowa: a. Stalin panicznie bał się wojny; b. wszelkimi siłami i środkami dążył do odroczenia woj ny, żeby zyskać na czasie i przygotować się do odparcia ataku; c. głównego uderzenia niemieckich wojsk spodziewał się na terenie Ukrainy, czyli na terenie Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego; d. sam Żukow doskonale rozumiał, że wojna jest bliska i nieunikniona, że nadciąga tragedia, że Armia Czerwona nie ma sił nawet do obrony granic. I towarzysz Stalin poleca Żukowowi dowodzić właśnie Kijowskim Specjalnym Okręgiem Wojskowym. Żukow nie robi nic! Pułkownik R. Umanski przed wojną był w stopniu kapitana. W latach 30. brał udział w budowaniu czterech różnych rejonów umocnionych Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego. Wczesną wiosną 1941 roku po tym, jak Żukow wyjechał na nowe miejsce służby do Moskwy, Umanski sprawdza stan Kijowskiego Rejonu Umocnionego. „Nie ma się z czego cieszyć. Dziedzińce zalano wodą, która dostała się też do budynków. Konstrukcje kamuflujące zupełnie się zawaliły i wymagają pilnej wymiany, stanowiska kaemów przerdzewiały, pompy Krasnyj fakieł nie działają, podobnie wentylatory. Przez cały dzień nie spotkaliśmy żadnych wart. A jak je

można spotkać, skoro jest tylko 20 ludzi na cały rejon, a i to w większości starcy i inwalidzi”1133. Przez 7 miesięcy i 7 dni Kijowskim Specjalnym Okręgiem Wojskowym dowodził pewien nader Wybitny Wódz, którego życie osobiste zostało podporządkowane przyszłej wojnie. Pozostawił po sobie najwyższej klasy rejon umocniony z dwudziestoma starcami i inwalidami. Co robił Dowódca przez te wszystkie dni i miesiące? Targały nim wątpliwości: Jaka będzie ta wojna? Czy jesteśmy do niej przygotowani? Czy zdążymy wszystko zrobić? Co z nami będzie?

6. W ostatnich dniach grudnia 1940 roku w Moskwie odbyła się narada najwyższego dowództwa Armii Czerwonej. Mówi dowódca 1. Frontu Dalekowschodniego Odznaczonego Orderem Czerwonego Sztandaru, generał lejtnant (przyszły generał armii) Marikian Michajłowicz Popów: „W ciągu tego lata jednostki 1. Odznaczonej Orderem Czerwonego Sztandaru Armii prawie w 100 procentach wykonały plan robót obronnych, dosłownie odmieniły stare rejony umocnione i tam, gdzie to było możliwe, stworzyły solidne przedpola, zbudowały kilka nowych rejonów i znacznie zmieniły nadmorską granicę w ogóle. Ja, nieco wybiegając naprzód, chcę poprosić, żeby pozwolono nam dla Teatru Nadmorskiego w przyszłości, w szczególności w 1941 roku, pracować nad jego udoskonaleniem, nad udoskonaleniem umocnienia granic i dróg. Ta praca może być wykonana przez armię bez uszczerbku dla jej wyszkolenia bojowego”1134. Generał miał absolutną rację. Przygotowanie obrony nie przeszkadza w przeszkoleniu bojowym. Wręcz przeciwnie — pomaga. Tłumaczę. Wyobraźcie sobie olbrzymi poligon dywizji. Plutonowy wyprowadził swój pluton i uczy nacierać. Tu nie pojawia się żaden problem. Później uczy, jak przygotować obronę. 30 żołnierzy wytrwale kopie ziemię przez tydzień po 10–12 godzin na dobę. Zastanówmy się, ile okopów, transzei i przejść mogą wykopać. 1133

— R. Umanski, Na bojewych rubieżach, Wojenizdat, Moskwa 1960, s. 36 — Nakanunie wojny. Matierialy sowieszczanija wysszego rukowodiaszczego sostawa RKKA 23–31 diekabria 1940, Terra, Moskwa 1993, s. 87 1134

Obok inny pluton robi to samo. I trzeci. A w dywizji jest ich bardzo dużo. I tak przez lata. Rezultat. Nie można nic żołnierzom pokazać. Całe pole po horyzont jest zawalone zwałami ziemi. Przekopano wszystko tak, jak przy zakładaniu nowego miasta Komsomolska. A dookoła poligonu, jak sięgnąć wzrokiem, pola kołchozu. Ale nasza brać nie ma tam wstępu. Trzeba na nowo zakopać okopy i transzeje na swoim poligonie i znowu je wykopać. Gdzie są czyje nory, kto i po co je tu wykopał, trudno zrozumieć. Jeżeli jednak przewiduje się wojnę, to pola nie są przeszkodą. Budujemy rubież obronną! Dowódca okręgu i szef sztabu powinni zastanowić się, gdzie należy spotkać przeciwnika, uzgodnić plany z Moskwą, wydzielić pasy dowódcom armii, tamci niech podzielą działki między korpusami i dywizjami. Cele są jasne, zadania określone — do roboty, towarzysze! Tam, gdzie przebiega pas rejonów umocnionych, wszystko wcześniej zostało postanowione i uzgodnione. Trzeba wyprowadzić pododdziały i jednostki oraz wytyczyć zadanie: tu, kochani, będziemy odpierać nieprzyjaciela, a gniazdo oporu należy budować tak... Z jednej strony — prawdziwe szkolenie bojowe. Z drugiej — inżynieryjne uzbrojenie terenu w rejonach przyszłych walk. Wykopano okopy i transzeje. Dobrze. Następny temat: Wzmacniać i osłaniać transzeje trzeba tak... W ten sposób sieje kamufluje. A rów przeciwpancerny powinien mieć załamania, żeby dojścia do niego łatwiej można było ostrzelać ogniem ze skrzydeł... Właśnie tak zrobiono w 1. Odznaczonej Orderem Czerwonego Sztandaru Armii Frontu Dalekowschodniego. I nie tylko tam, ale również w innych armiach tego frontu. A u Żukowa w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym, gdzie, jak opowiada, spodziewano się głównego uderzenia niemieckich wojsk, w tych samych dniach, tygodniach i miesiącach dla obrony nie zrobiono nic.

7. Następnego dnia po wystąpieniu generała lejtnanta Popowa na naradzie najwyższego dowództwa Armii Czerwonej z głównym referatem wystąpił dowódca Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego, generał armii G. Żukow.

O tym, jak przygotowuje obronę Ukrainy — ani słowa. Po wojnie Żukow opowiadał historykom wojskowym, że nie śmiał sprzeciwiać się Stalinowi, bał się, żeby Stalin nie mrugnął do Berii, a tamten nie zabrał Stratega do swojego lochu. Uwierzymy. Ale w grudniu 1940 roku u Żukowa pojawiła się możliwość. Trzeba było od razu po Popowie nieśmiało poprosić: Czy nie mogę i ja w Kijowskim Okręgu połączyć wyszkolenia bojowego z procesem inżynieryjnego zabezpieczenia teatru przypuszczalnych działań wojennych? Skoro Popów na Dalekim Wschodzie może, dlaczego ja nie mogę na Ukrainie? Żukow powinien się domyślić: Czy zaciągnął Beria do swoich lochów dowódcę 1. Armii po jego wystąpieniu? Czy Stalin zdegradował Popowa do pułkownika, kapitana czy szeregowego? W żadnym wypadku. Od razu po naradzie dowódca 1. Odznaczonej Orderem Czerwonego Sztandaru Armii, generał lejtnant Popów, został mianowany dowódcą Leningradzkiego Okręgu Wojskowego. To jest bardzo poważny awans zawodowy — z armii, przeskakując stanowisko zastępcy dowódcy okręgu, wprost do okręgu. I nie zwykłego, a bardzo ważnego. To nie okręg Uralski, nie Syberyjski i nie Północnokaukaski. Mógłby się Żukow połapać, że za przygotowanie wojsk do prowadzenia wytrwałej obrony Stalin nie bije dowódców i Beria nie ciągnie ich do lochu. Mógłby się zainteresować: O co chodzi? Nowego ataku Finlandii niby się nie spodziewamy, ale na jej granicy mamy rejon umocniony z dowództwem i oddziałami garnizonowymi. Rumunii też nie powinniśmy szczególnie się bać. Ale i na rumuńskiej granicy zachowano rejony umocnione. Na Dalekim Wschodzie też nie spodziewamy się ataku. Jednostki z Dalekiego Wschodu przerzucamy do Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego. Ale tam prowadzi się wzmożone prace nad likwidacją obiektów obronnych. Głównego uderzenia spodziewamy się przeciwko oddziałom Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego. Więc dlaczego właśnie tu burzymy wszystko, co wcześniej zbudowaliśmy? Dlaczego nie dbamy o to, co już jest gotowe? Przypomną mi, że w 1940 roku rozpoczęto budowę nowych rejonów umocnionych wzdłuż nowej granicy z Niemcami. Nie trzeba przypominać. Pamiętam o tym. O nowych rejonach mowa będzie później. Teraz powiem

tylko, że budowano je zbyt blisko granicy. Ich rozmieszczenie było nadzwyczaj niefortunne. Kawałek Linii Stalina w pasie Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego — 500 kilometrów z północy na południe. Ten odcinek Linii Stalina całkowicie blokował przeciwnikowi wszystkie szlaki na wschód. A nowa granica rozdęła się jak balon, jak spinaker nad jachtem przy pełnym wietrze. Długość nowej granicy w pasie Kijowskiego Okręgu wynosi teraz 860 kilometrów. Jeżeli brak sił, jeżeli wróg jest silniejszy, to lepiej jest wycofać się trochę i utrzymać umocniony 500–kilometrowy front, niż wysunąć główne siły do słupów granicznych i utrzymać nieumocniony 860– kilometrowy front. A nowych umocnień w Kijowskim Okręgu powstało niewiele. Na nowej granicy umocnienia budowano nie na całej długości 860 kilometrów granicy, a tylko na 170. A 690 kilometrów granicy to swoboda dla atakującego. Czerwiec 1940 roku — moment pokonania Francji przez Niemcy. 15 czerwca 1940 roku przed zakończeniem działań bojowych we Francji Hitler wydał rozkaz zmniejszenia liczby niemieckich dywizji ze 156 do 120. Żadnych planów zaatakowania Związku Radzieckiego Hitler wówczas nie posiadał. Potwierdziły to obecnie dokumenty. Nikt tego nie podważa. Tydzień wcześniej, 8 czerwca 1940 roku, Żukow wyjechał z Moskwy do Kijowa. Skąd Wybitny Dowódca mógł wiedzieć, że „wojna jest bliska i nieunikniona”, jeżeli Hitler w tym czasie postanowił wojnę wstrzymać, a swoją armię zredukować? Dlaczego nagle Żukow podporządkował swoje życie osobiste przyszłej wojnie, skoro Hitler nie miał jeszcze ani planów, ani intencji napaści na Związek Radziecki? Jak Żukow mógł czuć nieodwracalne zbliżanie się wojny, skoro cała niemiecka armia walczyła wówczas we Francji? Jeżeli na radzieckiej granicy znajdowało się tylko 10 (dziesięć) niemieckich dywizji bez ciężkiej artylerii i ani jednego czołgu? Wróćmy do relacji Żukowa, którą przed chwilą przeczytaliśmy. Na to, że wojna jest bliska i nieunikniona, Wybitny Strateg, jak wynika z jego wspomnień, wpadł sam. A podczas rozmowy na Kremlu z towarzyszem Stalinem oraz innymi towarzyszami ostatecznie się o tym przekonał...

ROZDZIAŁ 125. ZBYT BLISKO GRANICY... Nie jest tajemnicą, że I Rzut Strategiczny składał się głównie z ugrupowań ofensywnych, które od razu musiały się bronić. Faktycznie dopiero 27–30 czerwca frontom rozkazano przejść do obrony strategicznej1135. GENERAŁ PUŁKOWNIK D. WOŁKOGONOW

1. W styczniu 1941 roku podczas analizy strategicznej gry na mapach dowódca Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego, generał armii Żukow, w obecności Stalina i całego najwyższego dowództwa Armii Czerwonej oświadczył, że na Białorusi rejony umocnione znajdują się zbyt blisko granicy i mają bardzo niekorzystną konfigurację operacyjną. Żukow dobrze zrozumiał, że przeciwnik może uderzyć z rejonu Suwałk i Brześcia na tyły wojsk Frontu Zachodniego i okrążyć trzy armie naraz. Pół roku przed atakiem Żukow na wylot przejrzał zamiary niemieckiego Blitzkriegu. Dokładnie przedstawił te zamiary Stalinowi i najwyższym dowódcom wojskowym kraju. Dowódca Zachodniego Specjalnego Okręgu Wojskowego, generał pułkownik wojsk pancernych Pawłow, widocznie obraził się na to, że Żukow krytykuje sytuację w jego okręgu, bo zapytał: A w twoim Kijowskim Okręgu są daleko od granicy? Na to Żukow z godnością odparł, że również w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym znajdują się one blisko granicy, ale to nie on wybrał miejsce budowy. Po przeczytaniu tego fragmentu w pamiętnikach Wybitnego Dowódcy od razu i głęboko zastanawiamy się nad przyczyną klęski Armii Czerwonej latem 1941 roku. Z tego fragmentu jednoznacznie wynika, że Żukow nie jest winny klęski 1941 roku. Rejony umocnione zbudowano nie tam, gdzie trzeba, ale 1135

—

D. Wołkogonow, Triumf i tragiedija, APN, Moskwa 1989, tom 2, cz. 1, s. 180.

Żukow z tym idiotyzmem nie ma nic wspólnego. Decyzję o budowie rejonów wzdłuż nowej granicy państwa podjęto, zanim mianowano go na stanowisko dowódcy Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego.

2. Urywek tekstu — na pół strony. Ale jaki głęboki sens, jakie nagromadzenie treści! Jak dobrze ukazano tę niedużą scenę: Żukow wypowiedział właściwą sugestię, głupi Pawłow zaoponował i tu się Żukow odciął: Nie moja decyzja, nie ja wybrałem miejsce! U Pawłowa w Zachodnim Okręgu nowe rejony umocnione budowano zbyt blisko granicy. Ale u Żukowa w Kijowskim Okręgu — też zbyt blisko granicy. Tylko nie jest to wina Żukowa. Rzucił to Pawłowowi prosto w twarz. Co Pawłow miał powiedzieć? Nic. Jeden — zero. Żukow — mądry, Pawłow — dureń. I my wszystko rozumiemy: Powodem klęski była głupota. Wiadomo czyja. Przy milczeniu i pobłażliwości Stalina. Wszystko tu pięknie i ładnie, tylko po co autorzy pamiętników Żukowa niepokoją cień Dmitrija Grigorjewicza Pawłowa, który przyjął męczeńską śmierć w katowni suchanowskiego aresztu śledczego i nie przyznał się do winy? A zachowanie Żukowa w tej sytuacji, jeżeli się przyjrzeć, wcale nie jest zdecydowaną odpowiedzią udzieloną ignorantowi, ale podłym wykrętem tchórza i sługusa. Zastanówmy się. W Związku Radzieckim pojawił się problem najwyższej wagi. Od połowy 1940 roku setki tysięcy osób wznosiło linię obrony wzdłuż nowych granic. Na gigantyczny plac budowy od Bałtyku do ujścia Dunaju rzucono olbrzymie masy ludzi, w tym inżynierów i robotników o najwyższych kwalifikacjach, więźniów obozów, jeńców wojennych, ludność lokalną. Ponadto — 58 batalionów inżynieryjnych. Tego było mało. Wówczas ze składu dywizji i korpusów strzeleckich zarówno nadgranicznych okręgów wojskowych, jak i tych, które znajdowały się w okręgach wewnętrznych

kraju, do Uralu i Syberii włącznie, zabrano 167 batalionów saperskich. Na tę budowę przerzucano bataliony saperów nawet z Dalekiego Wschodu. Dywizje i korpusy strzeleckie pozostawiono nie tylko bez czołgów, których Żukow pozbawił je w imię formowania swoich idiotycznych korpusów zmechanizowanych, nie tylko bez artylerii, która nie bez wiedzy Żukowa znajdowała się na poligonach oddalonych od swoich jednostek, nie tylko bez artylerii przeciwlotniczej, która też nie wiadomo dlaczego została wysłana na poligony, ale też bez saperów, bez których oddziały są dosłownie jak bez rąk. Na budowę umocnień zużyto setki tysięcy i miliony ton najdroższych i najbardziej deficytowych materiałów, włącznie ze stalą zbrojeniową i pancerną, granitem, najtrwalszym betonem fortyfikacyjnym. Na budowę ściągnięto olbrzymią ilość sprzętu. Ale wszystko na marne! Robota głupiego. Rejony umocnione powstały nie tam, gdzie trzeba! Żadnego pożytku z nich i tak być nie mogło. W przededniu wojny, kiedy na wagę złota jest każdy człowiek z łopatą, każdy metr sześcienny betonu i każda tona stali, setki tysięcy osób skierowano do wykonywania bezsensownych prac, które nikomu nie były potrzebne. I nikt tego nie rozumiał! Tylko Żukow zrozumiał! Więc skoro tak, to powinien był krzyczeć wniebogłosy przy każdej nadarzającej się okazji, że rejony umocnione należy zbudować w innym miejscu. O swojej znajomości sytuacji Żukow miał obowiązek zawiadomić Stalina, całe najwyższe polityczne i wojskowe kierownictwo kraju. Powinien był walczyć o to, żeby najbardziej bezsensowną krzątaninę przy granicach zakończyć, a ludzi, sprzęt i materiały przerzucić do przygotowania rubieży obronnych tam, gdzie powinny być przygotowane. I w pamiętnikach o swojej walce Żukow powinien opowiadać zupełnie inaczej. Bo inaczej co się okazuje? Rzucił Żukow mimochodem uwagę, wywiązała się niewielka wymiana zdań z Pawłowem bez żadnego efektu i ciągu dalszego i na tym wszystko się skończyło.

3.

Skoro Żukow tak świetnie wszystko rozumiał, to jeszcze latem 1940 roku, kiedy przejął dowództwo Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego, powinien był raz w tygodniu smażyć doniesienia do Stalina: W kwestii budowy nowych rejonów umocnionych panuje ewidentna głupota, a nawet sabotaż! Budowę w pobliżu granic należy pilnie zamknąć, wycofać budowlane przedsiębiorstwa i oddziały z granic, stworzyć rubieże obronne w zupełnie innych miejscach w odległości setek kilometrów od granicy. Po śmierci Stalina należało te doniesienia odszukać w archiwach i okazać wdzięcznym potomkom. Najlepiej — z rezolucjami Stalina, w których nie przebierał w słowach. Te doniesienia zostałyby ozdobą wspomnień. Ale Żukow nie pisał doniesień. Nie ma czego szukać w archiwach. Szukajcie, a nie znajdziecie. Dlatego też memuary Żukowa można było tylko ozdobić bezsilnym kłamstwem, nigdy przez nikogo niepotwierdzonym. W grudniu 1940 roku podczas narady najwyższego dowództwa Armii Czerwonej Żukow wygłosił główny referat Charakter współczesnej operacji ofensywnej. Miał jeszcze jedną możliwość, by wyrazić ból z powodu losów kraju i jego ludu. Należało rzucić zgrai generałów tylko jedno zdanie. Jak kamień w lśniącą wystawę. Coś w rodzaju: My tu ciągle ćwierkamy o strategicznych operacjach ofensywnych, a do obrony nie jesteśmy przygotowani w ogóle, budujemy rejony umocnione nie tam, gdzie powinny być. Wówczas dziesięciolecia później, odnajdując w kurzu archiwów stenogram narady, potomni ocieraliby z policzków łzy wdzięczności. Przyznam się, że i ja rozczuliłbym się z powodu takiego znaleziska. Szkoda, że Wybitny Dowódca nie pozostawił powodu do rozczulania. Po przeanalizowaniu gry strategicznej mianowano Żukowa szefem Sztabu Generalnego. To był moment! Powiedzieć Stalinowi: Rejony umocnione buduje się w złych miejscach! Albo przerywamy tę niepotrzebną robotę i bezużyteczne marnotrawienie sił i środków, albo nie przyjmuję stanowiska szefa Sztabu Generalnego. Ale Żukow potulnie przyjął nominację, nie protestował, nie wypowiadał śmiałych pomysłów. Teraz często bywał u Stalina. Już kiedyś wspólnie liczyliśmy, ile godzin Wybitny Strateg przesiedział w gabinecie Stalina. Przecież jeszcze rozmawiał z nim przez telefon. Jeszcze, jak opowiada sam Żukow, bywał na daczy

Stalina, popijał wódeczkę. Mógłby spokojnie zapytać towarzysza Stalina, kto podjął szaloną decyzję i jak ją umotywował. Po ćwierć wieku w pamiętnikach należało przytoczyć odpowiedź Stalina. Wówczas nie trzeba by było robić durnia ze swojego sąsiada z prawej, generała Pawłowa. Można było w pamiętnikach napomknąć: Nie pisałem sprawozdań i raportów dla Stalina, ale przy nadarzającej się okazji wygarnąłem mu wszystko, co miałem na sercu. Stalin bał się wojny i wykorzystując jego tchórzostwo, poradziłem, gdzie i co należy budować. Ale i tego nie ma we wspomnieniach wodza. Cóż więc robił najmądrzejszy i najlepiej wszystko rozumiejący Żukow? Myślicie, że nic nie robił? Mylicie się! Wysyłał rozkazy do dowódców wszystkich szczebli: Dawaj, dawaj! Żądał wykonania planów budowy w terminie. Rozumiejąc, że budowa ta jest bezsensowna i szkodliwa.

4. Rejony umocnione na nowej radziecko–niemieckiej granicy zbudowano nienaturalnie blisko słupów granicznych. Jest to jak najbardziej wskazane, jeżeli szykuje się atak na Europę. Ale zupełnie absurdalne, jeżeli przywódcy i stratedzy zamierzali odpierać atak wroga. Umocnienia przysuwa się do granicy, żeby podczas przeprowadzania strategicznych operacji ofensywnych obezwładnić przeciwnika na drugorzędnych kierunkach, żeby kosztem wybudowania długotrwałych obiektów obronnych wyzwolić maksymalną ilość wojsk na pasywnych odcinkach do działań tam, gdzie odbywa się główne uderzenie. Po wojnie i po Stalinie wyzwoleńczo–ofensywne ukierunkowanie obiektów na nowej granicy należało ukryć przed potomnymi. W tym celu trzeba podać uzasadnienie: kto i po co zadecydował o budowaniu rejonów umocnionych w miejscach, w których nie przyniosą pożytku podczas wojny obronnej. Żukow znalazł standardowe wytłumaczenie: Wszystko z powodu głupoty. Od razu wskazał palcem na Pawłowa.

Szczerze trzeba zaznaczyć, że w pamiętnikach Żukowa Pawłow nie został wskazany wprost jako winny. Po prostu ukazano mądrość Żukowa, klarownie wytłumaczono, że rejony umocnione budowano w złych miejscach, i wymieniono Pawłowa, który na sensowne uwagi Żukowa nie udzielał odpowiedzi. W związku z tym, że innych winnych tej idiotycznej sytuacji w książce nie wymieniono, to głęboko w pamięci każdego czytelnika pozostały trzy fakty: mądry Żukow, bezsensowna budowa i durny arogancki Pawłow, który nie przyjmował sprawiedliwej krytyki i podawał w wątpliwość proste i słuszne uwagi Wybitnego Dowódcy.

5. Żukow powiedział, że to nie on wybrał miejsca pod budowę rejonów umocnionych. Jeżeli nie wdawać się w szczegóły, łatwo w to uwierzyć, bo przecież Żukow dowodził Kijowskim Specjalnym Okręgiem Wojskowym tylko 7 miesięcy... Ale my będziemy analizować szczegóły. Kiedy rozpoczęto budowę umocnień na nowej granicy? Żeby nie posądzono mnie o coś złego, będę powoływał się na dzieło profesora W. Anfiłowa, jednego z najbardziej gorliwych obrońców genialności Żukowa. „Polecenia budowy rejonów umocnionych wydał radom wojskowym Białoruskiego (później Zachodniego) i Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego ludowy komisarz obrony 26 czerwca 1940 roku. Rozkazano tym okręgom w 1940 roku rozpocząć budowę szeregu rejonów umocnionych”1136. A kiedy Żukowa wyznaczono na dowódcę Kijowskiego Okręgu? 7 czerwca 1940 roku. Rozkaz Ludowego Komisarza obrony nr 02469. Być może 26 czerwca polecono budować nowe rejony umocnione od cyklu zerowego, czyli z wytypowania miejsca budowy. Być może lokalizacje rejonów umocnień wybrano wcześniej, a 26 czerwca rozkazano rozpocząć prace.

1136

—

W. Anfiłow, Biessmiertnyj podwig, Nauka, Moskwa 1971, s. 162.

Ale w każdym razie żadnej budowy nowych rejonów umocnionych na Ukrainie i Białorusi do 26 czerwca nie było. Dyrektywę dotyczącą budowy nowych rejonów przysłano do Kijowa po tym, jak Żukow objął dowództwo. Dyrektywa przyszła z Moskwy. Została podpisana przez ludowego komisarza obrony, marszałka Związku Radzieckiego S. Timoszenkę. Dla Żukowa Timoszenko był starym towarzyszem broni. Prawie od samego końca wojny domowej Żukow służył pod dowództwem Timoszenki: był dowódcą pułku i brygady w dywizji Timoszenki, dowódcą dywizji w korpusie Timoszenki, dowódcą korpusu kawalerii u zastępcy dowódcy okręgu do spraw kawalerii Timoszenki. Żukow dosłownie szedł w jego ślady. Timoszenko dowodził 4. Dywizją Kawalerii, potem III Korpusem Kawalerii, służył w Moskwie w Inspekcji Kawalerii, był zastępcą dowódcy Białoruskiego Okręgu Wojskowego. Właśnie tą ścieżką tylko trochę w innej kolejności podążał Żukow: Inspekcja Kawalerii, 4. Dywizja Kawalerii, III Korpus Kawalerii, zastępca dowódcy Białoruskiego Okręgu Wojskowego do spraw kawalerii. 1tak dalej. Timoszenko przekazuje Kijowski Specjalny Okręg Wojskowy, Żukow przyjmuje. Córki Żukowa wspominają, że w Kijowie mieszkały w tej samej willi, którą dopiero co zwol nił Timoszenko. Po otrzymaniu 26 czerwca 1940 roku od starego towarzysza broni i dowódcy dyrektywy dotyczącej budowy rejonu umocnionego w złym miejscu, Żukow powinien był złapać za telefon linii wewnętrznej i ryknąć: „Siemionie! Oszalałeś? Jakie dyrektywy mi wysyłasz? Służyliśmy razem kilkanaście lat na Białorusi, całą ją własnymi brzuchami zoraliśmy na ćwiczeniach i manewrach. Zdajesz sobie sprawę, gdzie trzeba, a gdzie nie trzeba budować rejony umocnione? A Kijowski Okręg dopiero mi przekazałeś, powinieneś rozumieć, gdzie można budować, a gdzie nie, gdzie powinno się, a gdzie nie!” Jeżeli nie potrafił przekonać przez telefon, jeżeli depeszami nie mógł dobić się do drzwi, trzeba było lecieć do Moskwy na spotkanie z komisarzem obrony. Budowa jeszcze się nie zaczęła! Jeszcze wszystko można zatrzymać, wycofać, zmienić! Nigdy w historii żadnego dowódcy, żadnego przywódcy nie zdobiło wykonanie z założenia szalonego rozkazu. Dowódcy stawali się wybitnymi właśnie w momentach, gdy odmawiali wykonania zbrodniczych rozkazów przełożonych.

Również Żukow powinien był oświadczyć ludowemu komisarzowi obrony ZSRR, marszałkowi Związku Radzieckiego S. Timoszence: Źle wybrano lokalizacje. Zbudowane w tych miejscach fortyfikacje nie nadają się do obrony państwa. Dlatego dyrektywa dotycząca ich budowy jest głupia albo zbrodnicza. Nie będę wykonywał głupich i zbrodniczych rozkazów. Zerwij lampasy z moich spodni, wyrzuć mnie ze stanowiska, oddaj pod sąd, wrzuć do więzienia, rozstrzelaj! Nie będę odpowiadał za cudze przestępstwa! Jeżeli to nie pomoże — do Stalina. Timoszenko to przyjaciel, ale Ojczyzna najważniejsza.

6. Żukow złożył przysięgę. Żukow przysięgał bronić Ojczyzny odważnie, umiejętnie, godnie i z honorem, nie oszczędzając krwi i życia. Masz pole walki! Broń! Sam ruszaj do ataku! Przeciwko głupiemu Pawłowowi! Przeciwko Timoszence! Jeżeli trzeba — przeciwko Stalinowi! Przeciwko wszystkim! Nie oszczędzaj ani krwi, ani własnego życia! Złóż życie na ołtarzu Ojczyzny! Udowodnij im, że nie tam budują. Jeżeli nie obronisz Ojczyzny teraz, to później z powodu bezmyślnej lokalizacji rejonów umocnionych zostanie przełamany front, zginie kadrowa Armia Czerwona, zostaną zdobyte gigantyczne zapasy, moce i terytoria, kraj zostanie spustoszony i zepchnięty z drogi rozwoju. I kto wie, jak to się ostatecznie zakończy. Jeżeli Stalin, ludowy komisarz obrony Timoszenko, przywódcy kraju i armii, komisarze ludowi, marszałkowie i generałowie nie rozumieli, gdzie należy zbudować rejony umocnione, to można im wybaczyć. No bo nie rozumieli! A Żukow wszystko rozumiał, ale milczał. Raz tylko swojemu sąsiadowi Pawłowowi wytknął: Nie tam budujesz! Sam jednak nadal nie tam buduje: Ale kim ja jestem? Żołdakiem. Głąbem! Rozkazano mi, to wykonuję. I będę budował tam, gdzie mi rozkażą. Nawet na biegunie. Czy na dnie Morza Azowskiego. Od dawna zauważono, że udawanie głupiego jest korzystne i dobroczynne, udawanie mądrego — niebezpieczne i głupie.

Żukow przez całe życie udawał mądrego, podawał się za stratega, wodza i mędrca. I wpadł w potrzask. Jeżeli nikt nie dostrzegł niebezpieczeństwa, a on je dobrze widział, rozumiał, ale nie podnosił alarmu, to znaczy, że złamał przysięgę, to znaczy, że miliony zabitych i spustoszenie kraju są na jego sumieniu. Oznacza to, że jest łotrem, zdrajcą i tchórzem. Strateg przyjechał do Kijowa i kilka tygodni później nadchodzi dyrektywa: budować rejony umocnione, ale takie, które podczas wojny obronnej są zupełnie bezużyteczne, a tych, które są potrzebne, nie budować. I Wybitny Dowódca z przeczuciem nadciągającej tragedii, oddając cześć, rzucił się budować tam, gdzie mu rozkazano. Nie naprzykrzając się niepotrzebnymi pytaniami ani towarzyszowi broni Timoszence, ani towarzyszowi Stalinowi. I dopiero w styczniu 1941 roku swojemu sąsiadowi z Zachodniego Specjalnego Okręgu Wojskowego wygarnął: Dlaczego, bezmyślny Pawłow, głupoty robisz? Rejony umocnione wsadziłeś pod same słupy graniczne!

7. Tymczasem sytuacja Żukowa w Kijowskim Okręgu była dużo gorsza niż Pawłowa w Zachodnim. Generał lejtnant A. Władimirski w stopniu podpułkownika był zastępcą szefa zarządu operacyjnego sztabu 5. Armii Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego: „Główny (długotrwały) pas obrony Włodzimierza–Wołyńskiego i Strumiłowskiego Rejonu Umocnionego budowano w odległości 1–3 km od granicy, a na pewnych odcinkach pas przylegał do niej”1137. Żukow opowiadał, że główne siły Armii Czerwonej skoncentrowano w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym dlatego, że właśnie tu spodziewano się głównego uderzenia Niemców. Spójrzmy na mapę i zgódźmy się: jeżeli główne uderzenie feldmarszałkowie Hitlera planowali nie na Białoruś, a na Ukrainę, czyli między Kowlem i Przemyślem. Na północ — Polesie, na południe — Karpaty. A zatem pierwsze, najważniejsze i najpotężniejsze uderzenie pójdzie w 5. i 6. Armię Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego.

1137

—

A. Władimirski, Na kijewskom naprawlenii, Wojenizdat, Moskwa 1989, s. 40.

5. Armia znajdowała się w bardziej niebezpiecznym kierunku. Atak niemieckich czołgów przez niedokończone rejony umocnione i szyki bojowe dywizji i korpusów 5. Armii otwierał cały wachlarz możliwości. To najprostsza i najkrótsza droga na Kijów. A można było w rejonie Żytomierza skręcić na południe i uderzyć na tyły wszystkich czterech armii Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego. Można było ruszyć wzdłuż Dniepru na Dniepropietrowsk i Zaporoże, gdzie znajduje się najpotężniejsze zaplecze hut stali Związku Radzieckiego i produkcja prawie całego radzieckiego aluminium, bez którego nie może być ani samolotów, ani silników dla czołgów. Można bez żadnych przeszkód od Żytomierza iść na Odessę albo na Krym, gdzie bazy Floty Czarnomorskiej były słabo osłonięte od strony lądu. Albo sforsować Dniepr — ruszyć na Donbas, dalej na Rostów, Groźny i Stalingrad. Jeżeli Żukow spodziewał się głównego uderzenia na Ukrainę, powinien był natychmiast zaniechać budowy żelbetowych ścian w odległości dwóch czy trzech, a czasami nawet kilometra od granicy! Przecież przeciwnik widzi każdy odcinek budowy, każdy poszczególny punkt ogniowy, zna kierunek ostrzału z każdego otworu strzelniczego. Przeciwnik w czasie pokoju zrobi dokładne pomiary i w pierwszym momencie wojny od razu zniszczy schrony. Nawet nie będzie musiał ich burzyć — ogniem z moździerzy można przegonić wszystkich, którzy spróbują zająć punkty obrony zgodnie z rozkładem bojowym. Na niektórych odcinkach odległość między granicą i pasami betonowych schronów nie wynosiła nawet kilometra. Pas, jak mówi generał lejtnant Władimirski i jak każdy może się przekonać osobiście podczas pobytu w tamtych rejonach, przylegał do granicy. Tu nawet moździerze nie były potrzebne. Tu wszystko mógł załatwić ogień z karabinów Mauser wz. 1898. Dziwne jest co innego. Jeżeli dowódca Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego, generał armii Żukow, uważał, że właśnie tu należy się spodziewać głównego uderzenia, to przede wszystkim powinien był zainteresować się, jak jest przygotowana obrona na kierunku, który wskazano jako najważniejszy i najbardziej niebezpieczny.

Ale zamiast tego mądry dowódca Kijowskiego Okręgu zarzucał sąsiadowi: Nie tam budujesz rejony umocnione! Chociaż uznał kierunek Pawłowa za drugorzędny. I dopiero po odpowiedzi Pawłowa Żukow przypomniał sobie, że u niego w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym też nie wszystko gra. Ale choć się przyznał, nie podjął żadnych działań. Najważniejsze dla Żukowa: przecież to nie jego wina. Wyobraźcie sobie, że odziedziczyliście niedobudowany dom, w którym poprzednik żyrandole przykręcił do podłogi, a dywany przybił gwoździami do sufitu. Nie będziecie niczego zmieniać? Nadal będziecie przykręcać żyrandole do podłogi, z oburzeniem tłumacząc: Przecież nie ja wybrałem miejsca...

8. Teraz pozwólcie mi tę brudną bańkę przebić leciutko igłą. Pyskówki z Pawłowem, która tak barwnie została opisana w „najprawdziwszej książce o wojnie”, nigdy nie było. Można to udowodnić, nie uciekając się do wymyślnych obliczeń. 7 czerwca 1940 roku generał pułkownik wojsk pancernych D. Pawłow został mianowany dowódcą Białoruskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego, rozkaz ludowego komisarza obrony nr 02469. (11 lipca 1940 roku Białoruski Okręg przekształcono w Zachodni.) Gdyby w styczniu 1941 roku Żukow dumnie rzucił Pawłowowi w twarz, że w Kijowskim Okręgu nie wybierał sobie miejsc budowy rejonów umocnionych, to Pawłow ściąłby go równie dźwięczną odpowiedzią: On też miejsc na Białorusi nie wybierał, bo dostał nominację do Mińska tego samego dnia, co Żukow do Kijowa. Zostali powołani jednym rozkazem. Takiej odpowiedzi Pawłowa w książce Żukowa nie ma. Z tego wypływa wniosek, że pyskówka z Pawłowem jest albo bardzo poprzekręcana, albo całkowicie zmyślona. Po co więc twórcy „najprawdziwszej książki o wojnie” pokazali Pawłowa jako głupca, skoro wiedzieli, że Pawłow znajdował się w takiej samej sytuacji jak Żukow? Po to, żeby się ładnie wybielić. Żeby pokazać mądrość Żukowa na tle głupoty Pawłowa.

Dla pojawienia się Pawłowa w tym momencie fabuły istnieje też poważniejsza przyczyna. Twórcy mieli za zadanie wybronić obywatela Żukowa przed sprawą karną o zbrodnicze budowanie rejonów umocnionych nie tam, gdzie należało je budować, gdyby przygotowywano obronę rubieży Ojczyzny. W tym celu należało pokazać, że: a. Żukow doskonale rozumiał zgubne konsekwencje przy jętego wariantu budowy; b. ale nie przemilczał ich tchórzliwie, tylko uczciwie i otwar cie bronił swojego punktu widzenia nawet w obecności Stalina. Ale tu twórcy mieli kolejny problem. Gdyby napisali, że Żukow osobiście Stalinowi oświadczył, że umocnienia buduje się w złych miejscach, to należałoby zacytować, co odpowiedział Stalin. Należałoby Stalinowi przypisać jakąś głupotę. Należałoby powiedzieć, że Stalin w ogóle nic nie rozumiał, bał się wojny, ale budował bezużyteczne umocnienia tam, gdzie były zupełnie nieprzydatne do obrony kraju. Stalinowi można przypisać wszystko, ale nie to, że był głupi. I skoro już coś zaczynał, dobrze rozumiał, co robi i w imię czego. Gdyby twórcy przedstawili Stalina jako zupełnego debila, który polecił wykonać tytaniczną pracę, zużyć zasoby i środki na budowę w rejonie granic, nie rozumiejąc, po co jest to potrzebne i czym to grozi, to czytelnicy mogliby w to nie uwierzyć. Dlatego trzeba było wymyślić scenę, w której Żukow broni własnego zdania, a Stalin w odpowiedzi nie mówi nic głupiego. Dlatego najwygodniejsze i widocznie jedyne możliwe wyjście to pokazać wymianę zdań Żukowa z jakimś durniem, ale w obecności Stalina. Owce syte i wilki całe. Żeby nie zakładać Stalinowi błazeńskiej czapki z dzwoneczkami, potrzebowano kogoś innego, komu mogłaby pasować. Dlatego wybrano formę dialogu z Pawłowem. To by było na tyle. Winę z Żukowa zdjęto, a Pawłow kolejny raz został zhańbiony. Żukow jako dowódca najpotężniejszego okręgu wojskowego Związku Radzieckiego powinien był nie wykłócać się z Pawłowem, domagać się kardynalnego rozwiązania problemu od przywódców państwa.

Sięgając w styczniu 1941 roku po zawrotne stanowisko szefa Sztabu Generalnego, powinien był przede wszystkim postarać się o wycofanie wszystkich podjętych przez kogoś głupich decyzji, zamiast nich narzucić kierownictwu państwa właściwe decyzje. Ostatecznie gdyby nie osiągnął zamierzonego celu, powinien, zrzucając z siebie odpowiedzialność za bezmyślne trwonienie sił i środków, podać się do dymisji ze stanowiska. Ale Żukow tchórzliwie milczał. Po wojnie i po Stalinie nagle zmądrzał i nabrał odwagi. Swoje tchórzostwo, swoją karygodną bezczynność, swoją zdradę Ojczyzny zrzucił na tego, kto już nie mógł się bronić. Takie postępowanie w Rosji zawsze nazywano podłością.

ROZDZIAŁ 126. POWAŻNIEJSZA PRZYCZYNA Cały system przygranicznych obiektów obronnych, włącznie z wyposażonym w 80–90 procentach pasem zabezpieczenia i niedokończonym głównym pasem umocnień, mimo wszelkich wad, stanowił dość rozwinięte zaplecze inżynieryjne do prowadzenia wytrwałej obrony przez oddziały dywizji I rzutu armii, ale pod warunkiem zajęcia we właściwym czasie przygotowanych obiektów1138. GENERAŁ LEJTNANT A. WŁADIMIRSKI

1. Żukowa powołano na dowódcę Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego 7 czerwca 1940 roku, a dyrektywę dotyczącą budowy nowych rejonów umocnionych dostarczono 26 czerwca. Porównując te daty, każdy badacz ma prawo przypuszczać, że Żukow brał jednak udział w wyborze lokalizacji. Ale nawet jeżeli lokalizacje budowy wyznaczyła komisja pod wodzą poprzednika Żukowa na stanowisku dowódcy Kijowskiego Okręgu komandara 1 rangi Timoszenki, to po otrzymaniu dyrektywy Żukow miał moralne i urzędowe prawo nie zgodzić się na każdym szczeblu: Mój poprzednik wskazał złe miejsca do obrony. Jeżeli jutro wybuchnie wojna, za obronę Ukrainy w pierwszej kolejności będę odpowiedzialny ja. Dlatego proszę pozwolić mi na powołanie nowej komisji, samemu określić lokalizację i podać własną decyzję do akceptacji ludowego komisarza obrony i rządu. W przeciwnym razie nie mogę gwarantować powstrzymania agresji przeciwnika. To wystarczy. Żadnej histerii, żadnej awantury. Rzeczowa propozycja człowieka interesu, który dba o własny honor, życie milionów rodaków i losy Ojczyzny. Czy ktoś by protestował? 1138

—

A. Władimirski, Na kijewskom naprawlenii, Wojenizdat, Moskwa 1989, s. 41.

Nawet gdyby się Stalin sprzeciwił, później przynajmniej Żukow miałby jak się wytłumaczyć przed potomnymi. Wspiąwszy się na stanowisko szefa Sztabu Generalnego, swoje żądanie Żukow powinien był ponowić: Odpowiadam za wszystkie plany wojny, umiejscowienie rejonów umocnionych na nowej granicy jest sprzeczne z interesami obrony kraju, proszę, żądam, natychmiast przerwać budowę i rozpocząć ją w innych miejscach zgodnie z załączonymi schematami, mapami i planami. Znowuż — rozsądna propozycja roztropnego generała. Wszystko można było załatwić, nie rzucając głośnych haseł, nie używając inwektyw. Żukow miał również inne możliwości naprawienia i uratowania sytuacji. 15 kwietnia 1941 roku Rada Wojskowa Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego zwróciła się do władz Ukrainy z prośbą o skierowanie dodatkowych 105 000 ludzi z okolicy do budowy rejonów umocnionych1139. Ale przecież budowano na podstawie planów Sztabu Generalnego. Żukow dopiero co przekazał Kijowski Okręg i przejął obowiązki szefa Sztabu Generalnego. Przecież wiedział, że w Kijowskim Okręgu pas nowych umocnień jest wznoszony przy samej granicy. I oto dodatkowo do tych tysięcy ludzi, do hord więźniów i jeńców, do batalionów inżynieryjnych i saperskich skierowano jeszcze 105 tysięcy. I to tylko na Ukrainie. Ale wzmożone prace budowlane prowadzono w Karelii, na Litwie, Białorusi, Mołdawii. Tam również dodatkowo do już pracujących pędzono nad samą granicę nowe tysiące, dziesiątki i setki tysięcy ludzi. Los podarował Żukowowi jeszcze jedną niepowtarzalną szansę. Mógł przecież szef Sztabu Generalnego, generał armii Żukow, ostrożnie podpowiedzieć głupiutkiemu Stalinowi, że nie należy pędzić pod samą granicę nowych rzeszy ludzi. Niech budują umocnienia sto kilometrów od granicy. Albo dwieście lub trzysta! Ale najmądrzejszy Strateg milczał. Tylko Pawłowowi rzekomo pewnego razu powiedział: Nie tam budujesz! I na tym się skończyło.

1139

—

„WiŻ”, 1976 nr 5, s. 90.

2. Ogłoszenie, że rejony umocnione budowano zbyt blisko granicy, to nieudolna próba Żukowa zrzucenia z siebie odpowiedzialności za porażkę Związku Radzieckiego w II wojnie światowej. Nowe umocnienia rzeczywiście przysunięto zbyt blisko granic. Jednak główna przyczyna oddania ich Niemcom bez walki nie polegała wcale na tym, że znajdowały się daleko czy blisko od granicy, a na tym, że nie były zajęte przez oddziały Armii Czerwonej. Żukow zapomniał o tym opowiedzieć. Ani o tym nie wspominał, ani tego nie rozważał. Ponieważ odpowiadał za to osobiście. W tej kwestii nie uda się zrzucić winy na kogoś innego. Skoro sam Żukow wspomniał o rejonach umocnionych na Białorusi, to na ich przykładzie przeprowadźmy analizę sytuacji. Najdalej na zachód zostały wysunięte 64. Zambrowski i 66. Osowiecki Rejon Umocniony. W okolicach Białegostoku radzieckie terytorium głębokim klinem wcinało się w ziemie Hitlera. Na tym występie znajdowała się jedna z najpotężniejszych radzieckich armii — 10. Te rejony znajdowały się w jej składzie. 64. Rejon Umocniony — 70 kilometrów wzdłuż frontu, 5–6 kilometrów w głąb. W rejonie było 10 węzłów obrony. Łączna liczba zbudowanych długotrwałych punktów bojowych — 53, na etapie budowy — jeszcze 550. 53 schrony to wcale nie jest tak mało. Co kilometr czy półtora frontu — lita ściana z żelbetu fortyfikacyjnego. Gdyby radzieckie oddziały na Łuku Kurskim w 1943 roku jako dodatek do okopów, pokrytych liśćmi kukurydzy i zeszłoroczną słomą lub zupełnie nieosłoniętych i niewzmocnionych w ogóle, miały choćby jeden prawdziwy schron na dziesięć kilometrów! Ale tam nie było żadnego. Na setkach kilometrów frontu. A w 1941 roku w 64. Rejonie Umocnionym było ich 53 na 70 kilometrach. Również 550 nieukończonych to nie jest mało. Przecież to beton! To nie są trzy warstwy z osikowych żerdzi. W nieukończonych schronach też się można bronić. Przecież gruzów Stalingradu jest łatwiej bronić niż gołego stepu. Ale w gruzach może was przygnieść zawalająca się ściana, mogą w was trafić od strony, gdzie nie ma żadnych ścian. A w nieukończonym schronie ściana na was się nie zawali i z każdej strony jest ochrona przed pociskami,

bombami, minami i odłamkami. Ponadto o potędze nieukończonego rejonu umocnionego nie świadczy tylko liczba schronów. W każdym rejonie oprócz schronów wznoszono zapory inżynieryjne, betonowe podziemne galerie między obiektami, osłonięte składy i magazyny, zakładano linie łączności, urządzano punkty poboru wody. Tam, gdzie budowano umocnienia, znajdowali się inżynierowie i robotnicy, tam były zapasy materiałów budowlanych i sprzęt inżynieryjny, który można było ostatecznie lub nawet już w czasie walk wykorzystać do wzmocnienia obrony. Jednak... Jednak w dniu 22 czerwca 1941 roku w 64. Rejonie Umocnionym ogólna liczba wojsk to 2 (dwa!) bataliony. Na 70 (siedemdziesięciu!) kilometrach frontu.

3. 66. Osowiecki Rejon Umocniony — 60 kilometrów frontu, 5–6 km w głąb, 8 węzłów oporu, 59 gotowych schronów, 594 — w budowie. Tu na każdy kilometr frontu jest jeden gotowy schron i dziesięć w budowie. Ale to nie wszystko. 66. Rejon był swego rodzaju dopełnieniem i dalszym rozwinięciem najwyższej klasy twierdzy Osowiec, zbudowanej pod koniec XIX wieku. Na początku XX wieku twierdza Osowiec była najnowocześniejszą twierdzą Europy i świata, stanowiła pewien etap przejściowy od twierdzy do rejonu umocnionego — 60 kilometrów wzdłuż frontu, 15 kilometrów w głąb (w części centralnej). We wrześniu 1914 roku twierdza Osowiec wytrzymała szturm, który przeprowadziła jedna niemiecka dywizja przy wsparciu 8 baterii oblężniczych (60 dział kalibru 150 mm i 210 mm). Szturm został odparty. Później twierdza Osowiec wytrzymała półroczne oblężenie — od 30 stycznia do 8 sierpnia 1915 roku. Twierdzę szturmował specjalnie do tego celu stworzony korpus. W jego składzie było 40 batalionów piechoty i 17 baterii oblężniczych (68 dział, w tym 4 — kalibru 420 mm, 16 — kalibru 350 mm, 16 — kalibru 210 mm, 20 — kalibru 150 mm, 12 — kalibru 107 mm). 6 sierpnia 1915 roku oddziały niemieckie przeprowadziły atak gazowy siłami 30 baterii miotaczy gazu. Chmura gazu po pokonaniu 10 km osiągnęła szerokość 8 km. Jej wysokość wyniosła 10—15 metrów.

Twierdza Osowiec mogła kontynuować obronę nawet po tym. Została porzucona przez oddziały dopiero na rozkaz wyższego dowództwa w związku z ogólnym wycofaniem się armii rosyjskiej. A 22 czerwca 1941 roku w tym rejonie Niemcy nie mieli ani dział oblężniczych, ani baterii gazowych, ani czołgów. Ale w twierdzy Osowiec i 66. Osowieckim Rejonie Umocnionym znajdował się 1 (jeden!) batalion. Na 60 (sześćdziesięciu!) kilometrach frontu. Obrona zakończyła się 23 czerwca.

4. Przecież to dlatego, że Żukow nie miał sił! Nie miał sił nie tylko do przeprowadzenia ataku! Nie miał sił do obrony! A co tam obrona! Nie miał sił nawet do tego, żeby osłonić granicę, żeby wspomóc oddziały ochrony pogranicza. Przecież napisano tak w pamiętnikach Wybitnego Stratega! Tak rzeczywiście napisano u Stratega. Ale jest stara zasada: Nie ufaj słowu pisanemu. Już wcześniej poznaliśmy siły Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego na dzień 21 czerwca 1941 roku: 907 046 żołnierzy i dowódców. Dział i moździerzy artylerii polowej — 14 756. Dział przeciwlotniczych — 2221. Czołgów — 5465. Samolotów — 2059. Jeżeli trzeba bronić granicy o długości 860 kilometrów, to mamy tysiąc żołnierzy na każdy kilometr, dużo artylerii i czołgów. Jeżeli nie siedzieć wprost na brzegach strumyków granicznych, a wycofać się na linię starej granicy, to trzeba będzie bronić nie 860 kilometrów łuku, a prosty front — 500 kilometrów. A tu dwie ciągłe linie umocnień! Na każdy kilometr — prawie po dwa tysiące żołnierzy i dowódców w betonowych fortyfikacjach, wyposażonych w środki łączności, amunicję, prowiant i wszystko, co niezbędne. I po 10 czołgów na kilometr! Oraz po 30 dział i moździerzy! A to przecież nie licząc 16. i 19. Armii, z których jedna już się rozlokowała na terenie Kijowskiego Okręgu, a druga przyjechała i właśnie się wyładowywała. Jeżeli i je uwzględnimy, to żołnierzy będzie o 160 tysięcy

więcej. Wówczas liczba dział i moździerzy wzrośnie o 2639, a czołgów — o 1580. Nie licząc oddziałów NKWD. I to wszystko przed mobilizacją! Po co ten ogrom wojsk zebrano w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym? Już dawno nam to wytłumaczono. I ciągle się powtarza: Najmądrzejsi stratedzy na Kremlu nie spodziewali się głównego uderzenia niemieckiej armii w Białorusi. „Oczekiwano go w kierunku Kijowa, dlatego największa grupa radzieckich wojsk została skoncentrowana na Ukrainie. (...) Stalin też był przekonany, że Niemcy postarają się najpierw opanować Ukrainę i Zagłębie Donieckie”1140. Wszystko jasne. Wszystko zrozumiałe. Wyciągnęli ogon. Wytłumaczyli przyczynę tak potężnej koncentracji wojsk w Okręgu Kijowskim. Ale głowa utknęła. Skoro Wybitny Strateg Żukow i sam Stalin spodziewali się głównego uderzenia niemieckich wojsk na Kijów, to co od czerwca 1940 roku do lutego 1941 robił w Kijowie Wybitny Strateg, jeżeli widział, że Kijowski Rejon Umocniony jest zasypany ziemią i zalany deszczówką, uzbrojenie zdemontowano, wewnętrzne wyposażenia schronów pokryła rdza? O czym myślał Wybitny Dowódca, jeżeli wiedział, że z Kijowskiego Rejonu Umocnionego wycofano jednostki polowe i stałe garnizony? Jak planował wojnę, jeżeli przed Kijowskim Rejonem Umocnionym znajdowały się dwa pasy dziewięciu innych rejonów, ale wszystkie były w takim samym stanie? I o czym myślał, kiedy został szefem Sztabu Generalnego? I na jakiej podstawie spodziewał się uderzenia na Kijów, skoro, według jego relacji, podczas gry strategicznej przewidział główne niemieckie uderzenie na Baranowicze, czyli nie na Kijów, a wokół Mińska? Rozwiązanie tej zagadki podpowiedziała „Krasnaja zwiezda” (3–9 grudnia 2008): „Pewną subiektywną rolę odegrał tu być może fakt, że w 1941 roku w Ludowym Komisariacie Obrony dominowali «kijowianie» — przybysze z Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego (ludowy komisarz obrony S. Timoszenko, szef Sztabu Generalnego G. Żukow, jego pierwszy zastępca M. 1140

—

„Krasnaja zwiezda”, 3–9 grudnia 2008.

Watutin, szef Zarządu Operacyjnego Sztabu Generalnego generał G. Małandin)”. I kto po takim oświadczeniu gazety „Krasnaja zwiezda” będzie śmiał udowadniać, że głowa Żukowa była wypchana nie trocinami, a czymś innym?! Jakaż to mądrość strategiczna! Przeniósł się Strateg do Sztabu Generalnego z Kijowa i dlatego uważał, że Hitler główny cios zada na Kijów. A gdyby przyjechał do Sztabu Generalnego prosto z Mongolii, wówczas pewnie powiedziałby, że Hitler przygotowuje atak na Związek Radziecki przez Mongolię... Obywatele obrońcy Żukowa, w Kijowie Żukow służył 7 miesięcy, a na Białorusi — z przerwami — kilkanaście lat. Dlaczego więc zapomniał o Białorusi? Dlaczego nie zakładał, że tu również może zostać skierowane główne uderzenie? I skoro spodziewał się głównego uderzenia na Kijów, a nie na Białoruś, to po co Pawłowowi w obecności Stalina wypominał, że tamten buduje umocnienia zbyt blisko granicy? Wskutek marszów wyzwoleńczych granicę na Białorusi też wygięło w kierunku Niemiec i rozdęło jak balon. Jej długość wynosiła 470 kilometrów. Gdyby na tej granicy na rozkaz szefa Sztabu Generalnego G. Żukowa pozostawiono tylko osłony mobilne, a główne siły wycofano trochę do tyłu na linię rejonów umocionych na starej granicy, to pas obrony zmniejszyłby się dwukrotnie, do 220—250 kilometrów. Oraz odpowiednio dwukrotnie wzrosłaby gęstość wojsk. Siły na Białorusi też były. Również do osłony granicy. I do obrony. I do natarcia. W składzie Zachodniego Specjalnego Okręgu Wojskowego 21 czerwca 1941 roku znajdowało się 599 450 żołnierzy i oficerów oraz dodatkowo 71 715 rezerwistów. Razem — 671165 żołnierzy i oficerów. Karabinów i karabinków — 773 445. Pistoletów maszynowych — 24 237. Karabinów maszynowych — 27 672. Dział i moździerzy — 14170. Samolotów bojowych — 1771. W tym 1539 sprawnych.

Czołgów — 2900. W tym 2192 sprawnych1141. Podzielcie tę potęgę na 470 kilometrów. A jeszcze lepiej na 220 lub 250. Nie wliczając w to oddziałów NKWD, ich samolotów, czołgów, dział, karabinów maszynowych, pociągów pancernych. Nie licząc 20., 21., 22., 24., a w najbliższej przyszłości również 28. Armii, które albo już znalazły się na terytorium Białorusi, albo były w drodze, albo załadowywały się w dalekich prowincjach. W 20. Armii — 113 193 żołnierzy i oficerów, 2076 dział i moździerzy, 959 czołgów. Reszta armii wyglądała podobnie. Nie będę zamęczał liczbami. Wszystko to jest obecnie dostępne w najbardziej oficjalnych informatorach. Więc te 250 kilometrów frontu można było takimi siłami jakoś utrzymać. To wszystko, powtarzam, przed rozpoczęciem mobilizacji. Gdyby szef Sztabu Generalnego Żukow rozkazał Pawłowowi ustawić 700 zepsutych czołgów Zachodniego Specjalnego Okręgu Wojskowego w zasadzkach przy mostach, w lasach przy torach kolejowych, polecił zakopać te czołgi w ziemi po same wieże, zamaskować, wyposażyć w załogi, amunicję, prowiant, posadził obok każdego okopanego czołgu 5–7 żołnierzy piechoty, to każdy Blitzkrieg załamałby się, nie docierając do Smoleńska. Gdyby cała potęga Zachodniego Specjalnego Okręgu Wojskowego została skupiona na obronie, gdyby wojsko wykopało w poprzek Białorusi okopy, a tę obronę połączono z już wcześniej wybudowanymi rejonami umocnień... Więc o co chodzi? Chodzi o to, że nikt wojska do obrony nie przygotował i żadnych rozkazów dotyczących obrony nie wydał ani przed niemiecką napaścią, ani w pierwszych dniach niemieckiego natarcia. Na występie białostockim skoncentrowano jedną z najpotężniejszych radzieckich armii — 10. Mówię od razu, że ani Hitler, ani nikt inny na świecie w 1941 roku czy kiedy indziej nie miał tak potężnej armii. Taki mamy obraz.

1141

— Komandnyj i naczalstwujuszczyj sostaw Krasnoj Armii w 1940–1941 gg. Struktura i kadry centralnogo apparata NKO SSSR, wojennych okrugow i obszczewojskowych armij. Dokumienty i matieriały, Moskwa 2005, s. 243.

21 czerwca 1941 roku w składzie 10. Armii były dwa (VI i XIII) korpusy zmechanizowane, jeden (VI) kawalerii i dwa (I i V) strzeleckie, jedna samodzielna (155.) dywizja strzelecka i jedna (9.) mieszana dywizja lotnictwa. Ponadto 6. Brygada Artylerii Przeciwpancernej, 124. i 375. Pułk Haubic Odwodu Naczelnego Dowództwa, 311. Pułk Artylerii Odwodu Naczelnego Dowództwa, 10. Pułk Inżynieryjny i dwa, jak pamiętacie, rejony umocnione. Razem 10. Armia liczyła sobie 15 dywizji. W tym 4 pancerne, 2 zmotoryzowane, 2 kawalerii, 1 lotnictwa, 6 strzeleckich. 6. Korpus Zmechanizowany 10. Armii był jednym z najpotężniejszych w Armii Czerwonej — 1021 czołgów, w tym — 114 KW i 238 T–34/76. To ten korpus, którego dowódca meldował, że podczas ćwiczeń zmusza się go do przejścia przez wyłom o szerokości 5–6 kilometrów, w który trzeba jakoś przecisnąć 6800 wozów. 13 Korpus Zmechanizowany nie był kompletny. Miał tylko 282 czołgi. Jednak posiadanie w składzie 10. Armii tylko VI Korpusu Zmechanizowanego wznosiło ją na taki poziom, że nikt na świecie nie mógł się równać z tą armią. W składzie 9. Mieszanej Dywizji Lotnictwa znajdowały się cztery pułki myśliwców i jeden bombowców. Razem — 409 samolotów. W tym — 233 MiG–3 i 41 Pe–2. Żadna niemiecka armia polowa i żadna grupa pancerna nie miała samolotów. Jednak lotniska 9. Mieszanej Dywizji Lotnictwa, jak się u nas mówi, zlokalizowano niepomyślnie. A samoloty umieszczono ciasno. Lotnisko Tarnowo — ponad 100 samolotów, w tym 52 MiG–3 — 12 km od granicy. Dołubowo — 77 samolotów, w tym 56 MiG–3 — 22 km od granicy. Wysokie Mazowieckie — 99 samolotów, w tym 70 MiG–3 — 39 km od granicy. Itd. Na niektóre lotniska 10. Armii, jak zresztą również innych armii, miała dobry ostrzał niemiecka artyleria, nawet nie przekroczywszy granicy. W przypadku niespodziewanego ataku przy takiej liczbie samolotów na każdym lotnisku wzniesienie ich w powietrze było niemożliwe. Razem w składzie 10. Armii było 27 pułków artylerii. Szczególne zainteresowanie budzą pułki haubic Odwodu Naczelnego Dowództwa, w

każdym po 24 haubice kalibru 203 mm oraz pułk artylerii Odwodu Naczelnego Dowództwa, wyposażony w 24 działa kalibru 152 mm. Haubica B–4 kalibru 203 mm waży 17,7 tony i wyrzuca pociski o masie 100 kg na odległość 18 km. Do wojny obronnej takie działa się nie nadają. Uratowanie ich podczas niespodziewanego ataku jest nieprawdopodobne. Wywiezienie ich pocisków i ładunków z lasów przygranicznych jest niemożliwe. Armata Br–2 kalibru 152 mm waży 18,2 tony, wyrzuca pociski o masie 48,8 kg na odległość 25,7 km. Do wojny obronnej się nie nadaje i jest nadzwyczaj podatna na atak. Ale jest nie do zastąpienia podczas wojny ofensywnej. O 10. Armii jeszcze można opowiedzieć wiele ciekawych rzeczy. Obronić się było czym. Jednak... Jednak główne siły 10. Armii znajdowały się 4–15 kilometrów na zachód od pierwszej linii nowych umocnień, które, jak zupełnie słusznie zauważył pewien Wybitny Dowódca, i tak znajdowały się zbyt blisko granicy. O tym, kto i w jaki sposób powinien był zająć te umocnienia, nie było mowy w dyrektywach naczelnego dowództwa1142. Olbrzymie siły superpotężnej armii, łącznie z jej sztabami, węzłami łączności, magazynami i składami, lotniskami, główne siły pancernych, zmotoryzowanych, kawaleryjskich i strzeleckich dywizji — przed umocnionymi rejonami, a za tą całą potęgą — umocnione rejony bez wojska. W chwili wybuchu wojny najznamienitsza dywizja Armii Czerwonej nazywała się tak: 6. Czangorska, Kubańsko–Terska, Odznaczona Orderami Lenina, Czerwonego Sztandaru i Czerwonej Gwiazdy Kozacka Dywizja Kawalerii im. S. Budionnego. Żadna inna dywizja Armii Czerwonej, a było ich wówczas 303, nie mogła pochwalić się tak słynną historią i tak wspaniałą nazwą. Co się stało z tą świetnie wyszkoloną dywizją? Zginęła na występie białostockim. Całkiem niedaleko od granicy. A co tam robiła? Przygotowywała obronę? A po co w obronie kawaleria? Również znajdowała się przed rejonami umocnionymi.

1142

—

„WiŻ”, 1989 nr 3, s. 69.

6. Była to bardzo mądra decyzja — wcisnąć potężną armię na występ nad całą niemiecką grupą wojsk w rejonie Tylży i Królewca. Z rejonu Białegostoku można w każdej chwili uderzyć na Gdańsk na flankę i tyły niemieckich oddziałów, odcinając całe Prusy Wschodnie od głównego terenu Niemiec. Do wybrzeża Bałtyku — 200 kilometrów. Jednak z punktu widzenia obrony lokalizacja radzieckiej 10. Armii na występie białostockim była katastrofalna. Generał major P. Lapin w 1941 roku był szefem sztabu 10. Armii Frontu Zachodniego. Rozkazano mu utrzymać główne siły armii przed rejonami umocnionymi, które znajdowały się w procesie budowy, ale nie wytłumaczono, kto zajmie je w czasie wojny. Po wojnie generał Lapin zeznawał przed bardzo surowymi oskarżycielami: „Właściwe rejony umocnione miały po 1—2 bataliony, nie starczało sił nawet do ochrony już zbudowanych obiektów, a co dopiero prowadzenia w nich obrony. Nasze usilne próby uzyskania na ten temat wyjaśnień w sztabie okręgu nie powiodły się”1143. Załóżmy, że w sztabie Zachodniego Specjalnego Okręgu Wojskowego siedzieli sami idioci. Załóżmy, że dowódca Zachodniego Okręgu, generał armii D. Pawłow, był kompletnym kretynem. Ale gdzie miał oczy genialny szef Sztabu Generalnego? Jeżeli mu wierzyć, wiedział, że na występie białostockim umocnienia znajdują się zbyt blisko granicy. Powinien też wiedzieć, gdzie się znajdują dywizje, korpusy i armie. Stanowisko zobowiązuje. Więc gdzie Geniusz patrzył, jeżeli wiedział, że umocnienia nie tylko wysunięto niedopuszczalnie blisko granicy, ale na dodatek nie zajęło ich wojsko? O czym myślał Wybitny Dowódca, jeżeli widział, że nierozgarnięty Pawłow wysunął najpotężniejszą armię poza linię umocnień? Przecież w rejonach umocnionych, nawet nieukończonych, armia będzie zdolna do walki. Bezpośrednio na granicy, gdzie nie ma żadnych fortyfikacji, żołnierze nie zdążą nawet butów włożyć w przypadku ataku. A piloci nie zdążą dobiec do samolotów, bo wpadną pod gąsienice niemieckich czołgów. 1143

—

„WiŻ”, 1989 nr 3, s. 69.

Zresztą nie było tam żadnych niemieckich czołgów. Lotniska 10. Armii zajęła niemiecka piechota.

7. Tłumaczy się nam, że Żukow bał się sprowokować Niemców, dlatego punkty ogniowe rejonów umocnionych nie zostały obsadzone przez garnizony. Urocze wytłumaczenie. Przenosząc masy samolotów na przygraniczne lotniska, Żukow nie bał się sprowokować Hitlera. Koncentrując przy granicach niezliczone hordy czołgów, artylerii, kawalerii, piechoty, też się nie bał. Wystawiając to wszystko na pierwszej linii przed umocnieniami, nie bał się sprowokować, ale zajmując schrony za tymi wszystkimi formacjami, bał się. Wraz z innymi badaczami przytaczam masę relacji na temat tego, że do pierwszej połowy czerwca 1941 roku wiele, nawet nieukończonych fortyfikacji było obsadzonych przez wojsko. Do 13 czerwca Żukow nie bał się sprowokować Hitlera, a później nagle się przestraszył i rozkazał wycofać garnizony. Otóż gdyby oddziały zbudowały obronę polową nie do pokonania z dziesiątkami linii okopów, polami minowymi nie do przejścia i pajęczyną drutu kolczastego, z potężnymi schronami, zajętymi przez wojsko, to Hitler bałby się zaatakować. A schrony bez wojska i wojsko bez umocnień — to właśnie jest prowokacja, zachęcenie agresora do ataku. Po 22 czerwca trzeba było pilnie szukać winnych. Szukano i bardzo szybko wskazywano: „Dziś na mocy wyroku Trybunału Wojskowego rozstrzelano byłego komendanta Nowogród–Wołyńskiego Rejonu 1144 Umocnionego. Za tchórzostwo” . Nowogród–Wołyński Rejon Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego, jak cała reszta na starej granicy, w 1939 roku został porzucony. Ani wojsk liniowych, ani jednostek garnizonowych, ani zarządu, ani komendanta w nim nie było. Komendanta wyznaczono po niemieckim ataku. 1144

—

R. Umanski, Na bojewych rubieżach, Wojenizdat, Moskwa 1960, s. 53

Wcześniej już napotkaliśmy relację generała lejtnanta Władimirskiego właśnie dotyczącą Nowogród–Wołyńskiego Rejonu Umocnionego, w którym po wybuchu wojny zaczęto odkopywać zasypane ziemią schrony. To znaczy, że w chwili pojawienia się Niemców dookoła fortyfikacji leżały sterty świeżej ziemi, wskazując niemieckiej artylerii, gdzie dokładnie należy prowadzić ogień. Ale nie wystarczy odkopać i zamaskować schron, trzeba go uzbroić. Bez dział i karabinów maszynowych skuteczność długotrwałych punktów ogniowych gwałtownie spada. Schron trzeba zaopatrzyć w amunicję i prowiant na wiele dni walki. Trzeba odbudować system łączności. Bo przecież potężne mury zagłuszają wszelki hałas. Garnizon może po prostu przegapić coś ważnego. Naokoło każdego schronu trzeba wykopać transzeje i okopy, żeby osłonić go z tych kierunków, które ze strzelnic są niedogodne do obserwacji i prowadzenia ognia. Trzeba jeszcze wiele zrobić, żeby betonowe monolity mogły służyć z całkowitym wykorzystaniem posiadanego potencjału. I najważniejsze — fortyfikacje obronne powinny zostać obsadzone przez stałe garnizony, które przeszkolono w dość specyficznej taktyce prowadzenia walki. Brakowało garnizonów. Bunkry naprędce zapełniono zwykłą zmęczoną odwrotem piechotą, która nie zdążyła zorganizować obrony. Przedni węzeł obrony Nowogród–Wołyńskiego Rejonu Umocnionego nie utrzymał się nawet jeden dzień. Kto jest winny? Oczywiście — dopiero co przydzielony komendant. Odwagi mu zabrało. Za to go rozstrzelano. Ale niczemu nie jest winny Strateg, który przez 7 miesięcy dowodził wojskami Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego, ale nie zadbał o to, żeby cokolwiek zrobić dla przygotowań odparcia napaści. Każdego dnia i o każdej godzinie podrzuca się nam idee, że rzekomo uhonorowani orderami twórcy zajmują się praniem mózgu milionów czytelników. Nie ma, obywatele, czegoś takiego. Nie pocieszajmy się iluzjami. Nie ma prania! Z narastającym impetem toczy się odwrotny proces, który można delikatnie określić jako zaśmiecanie mózgu. Albo, jak wyraził się Mark Sołonin, toczy się proces manipulacji świadomością.

Wszystkie uzasadnienia smutnych losów rejonów umocnionych w pamiętnikach Żukowa to finezyjny tego przykład.

ROZDZIAŁ 127. NIEZBYT BLISKO GRANICY Ani blisko granicy na sprzyjających naturalnych rubieżach, ani w głębi terytorium zachodnich nadgranicznych okręgów nie było wcześniej przygotowanych pasów obrony i rubieży. Nieprzygotowany do obrony okazał się również pas rejonów umocnionych, istniejący na starej granicy państwowej1145.

1. Żukow oświadczył, że klęska jest skutkiem tego, że umocnienia znajdowały się zbyt blisko granicy. Nie będziemy się spierać. Zgodzimy się z tym. Ale nie zapominajmy, że za linią umocnień, które od czerwca 1940 roku budowano wzdłuż nowej granicy państwowej, znajdowała się jeszcze jedna, dwie, a nawet trzy linie już dawno wzniesionych fortyfikacji. Znajdowały się w odległości 200–300, a czasami 400 kilometrów od nowej granicy. Przykłady: 61. Połocki Rejon Umocniony — 370 km od granicy. 55 km frontu. 202 zbudowane schrony. Ale w tym rejonie umocnień znajdował się jeden batalion. 63. Miński Rejon Umocniony — 250 km od granicy. 160 km frontu. 206 zbudowanych schronów. „W mińskim RU na początku wojny znajdował się tylko jeden batalion karabinów maszynowych, który zajmował się ochroną zabudowań i magazynów”1146. Próbowaliście kiedyś jednym batalionem utrzymać front o szerokości 160 kilometrów? 65. Mozyrski Rejon Umocniony — 380 km od granicy. 128 km frontu. 155 zbudowanych schronów. 1 batalion.

1145

— Historia Wielkiej Wojny Narodowej Związku Radzieckiego 1941–1945, t. 1–6, Warszawa 1964–1967. 1146 — „Krasnaja zwiezda”, 25 listopada 2005.

25. Pskowsko–Ostrowski Rejon Umocniony — 500 km od granicy. 85 km frontu. 147 przygotowanych schronów. W tym kaponiery artyleryjskie najnowszej konstrukcji zbudowane w 1939 roku. Jak wytłumaczyć jego smutne losy? Niedopuszczalną bliskością granicy tutaj nie da się wykręcić. A tragedię wyjaśnia się tak, że w tym rejonie umocnionym w ogóle nie było wojsk.

2. Zaistniałą sytuację przeanalizujemy na przykładzie Pskowsko– Ostrowskiego Rejonu Umocnionego. Jego znaczenie było nadzwyczajne. Przez niego przebiega strategiczna magistrala kolejowa Warszawa–Wilno–Dźwińsk–Ostrów–Psków–Leningrad. Od granicy właśnie wzdłuż tej magistrali nacierali Niemcy. Walcząc, dotarli do Leningradu i go zablokowali. Potrzebowali na to 18 dni. Tak dużo czasu dlatego, że główne siły Grupy Armii Północ stanowiły dywizje piechoty z furmankami konnymi. Przejść 700 kilometrów na piechotę, w ciężkich butach i z karabinem na ramieniu, w pełnym oporządzeniu — trudna droga. A przecież wojska nie idą w linii prostej. Prowadzą walki, manewrują. To cały tysiąc kilometrów będzie. Właśnie dlatego Niemcy zmierzali do miasta Lenina tak powoli i długo. A rejonu umocnionego na swojej drodze nie zauważyli. Ale sił do szturmu na Leningrad nie mieli. Musieli się zatrzymać, okopać, umocnić. Linia frontu przebiegała od Bałtyku przez tereny Nowogrodu i Pskowa do Kalinina i Moskwy i dalej na południe. W obwodzie pskowskim Niemcy pod ostrzałem Armii Czerwonej zbudowali linię obrony Panther. Radzieckie pułki i dywizje nieustannie atakowały, Niemcy odpierali ataki i kontynuowali budowę. Z pni zbudowali zręby, jak w rosyjskiej chacie, tylko zamiast okien były szerokie szczeliny do prowadzenia ognia. Naokoło zrębu, w odległości około półtora metra, wznosili kolejny. Przestrzeń między dwoma rzędami bali wypełniali ziemią i kamieniami. Z góry nakładali trzy— pięć warstw pokrycia z bali i metrową warstwę kamieni. Powstawał pagórek z otworem strzelniczym. Między tymi pagórkami — okopy...

Oto spojrzenie entuzjastów poszukiwaczy XXI wieku: „Odcinek między Wielkimi Łukami i Idrycą przejechaliśmy samochodem gdzieś w dwie godziny. Armia Czerwona, niszcząc faszystowską linię obrony Panther, szła tu z ciężkimi walkami całe półtora roku”1147. Niemcy — 700 kilometrów od granicy do Leningradu w 18 dni. Nasi — 100 kilometrów w półtora roku. Dlaczego? Dlatego że Niemcy wiedzieli, jak się bronić, a Armii Czerwonej nikt latem 1941 roku nie nakazał się bronić i nikt jej do tego nie przygotował. Miała przed sobą inne zadania. Przełamując linię obrony Panther, dywizje Armii Czerwonej poniosły pewne straty. Jakie dokładnie? Odpowiedź pochodzi z tego samego artykułu: „Walki w rejonie Pskowa były długotrwałe i nikt dokładnie nie wie, ilu żołnierzy zginęło. Oficjalnie liczono, że pochowano ich tu ponad pół miliona, ale obecnie, kiedy umożliwiono dostęp do archiwów, okazuje się, że znacznie więcej”. Niemiecka linia obrony Panther to zwykłe okopy i ziemno–drewnianie pozycje ogniowe oraz schrony. A niemiecka armia latem 1941 roku szła w tych rejonach przez radzieckie linie obrony. Nie napotykała oporu i nie ponosiła strat. O jednym z punktów oporu Pskowsko–Ostrowskiego Rejonu Umocnionego opowiada generał lejtnant wojsk inżynieryjnych B. Byczewski: „5 lipca oddziały Frontu Północno–Zachodniego zostawiły miasto Ostrów. Kiedy się o tym dowiedziałem, pierwszą reakcją było zdumienie — nawet nie uwierzyłem w te doniesienia. A rejon umocniony? Poddano bez walki? Przecież z takim wysiłkiem latem i jesienią 1939 roku tworzyliśmy tak potężne punkty oporu, osłaniające główne drogi i przedpola tego miasta. Na 15– kilometrowym froncie granicy zbudowano 20 piętrowych żelbetowych obiektów artyleryjskich na 40 dział przeciwpancernych kal. 76 mm oraz 17 obiektów na 30–40 karabinów maszynowych. Niewykonany, a później odwołany w 1940 roku montaż uzbrojenia w tych schronach można przecież zapewnić bronią polową! Jeżeli tę rubież zdobyto tak szybko, to znaczy, że nie 1147

—

„Krasnaja zwiezda”, 23 maja 2008.

była zajęta przez nasze oddziały. Czy może została ominięta? Dopiero dużo później dowiedziałem się tylko o niektórych przyczynach tak szybkiego pokonania rejonów umocnionych na starej granicy państwa. Napisano o tym zresztą bardzo mało. Przypomnę tylko charakterystyczny detal. Do Ostrowa pilnie skierowano 111. Dywizję Strzelecką, ale nie zdążyła nawet zająć rubieży obronnej, a już musiała pod naporem liczebnie przeważającego przeciwnika wycofać się na naszą łużską rubież”1148. A przyczyna wciąż ta sama. Zbyt dużo wojska znajdowało się na zachód od wszystkich linii umocnień. Kiedy zrobiło się gorąco, dywizje XLI Korpusu Strzeleckiego nie zdążyły zająć Pskowsko–Ostrowskiego Rejonu Umocnionego i przygotować się do obrony.

3. Niemcy zostali zatrzymani trochę bardziej na wschód i północ od tych miejsc. Okopywali się. Wykorzystując ziemię, bale i kamienie, pod ostrzałem Armii Czerwonej zdołali zbudować linię obrony i utrzymać ją przez półtora roku, zabijając setki tysięcy radzieckich żołnierzy. Niemcy nie mieli piętrowych artyleryjskich schronów, połączonych ze sobą żelbetowymi podziemnymi galeriami. Armia Czerwona miała 20 lat na przygotowanie swojegokraju do obrony. Gdyby piętrowe żelbetowe kaponiery obsadziły stałe garnizony, a między nimi powstała polowa obrona wojsk, to dywizje Armii Czerwonej mogłyby się tu utrzymać nie półtora roku, a znacznie dłużej. I zabić setki tysięcy Niemców. Ale nie zabiły. I nie utrzymały się. Ich tu zwyczajnie nie było. W styczniu 1941 roku Wybitny Strateg rzekomo w obecności naczelnego dowództwa oświadczył Stalinowi, że na Białorusi umocnione rejony zbudowano za blisko granicy. Ale Strateg nie wiadomo dlaczego zapomniał przypomnieć Stalinowi, że poza tymi umocnieniami znajdują się druga i trzecia linia rejonów umocnionych, już gotowe, ale nieobsadzone przez wojska. Jeśliby Żukow przed wojną wycofał z potrzasku w rejonie Białegostoku jeden korpus strzelecki, a najlepiej całą 10. Armię i skierował jej dywizje do 1148

—

„WiŻ”, 1963 nr 1, s. 65.

fortyfikacji na granicach nowej i starej, to przebieg wojny byłby zupełnie inny.

4. Generał pułkownik J. Gorkow oświadczył, że plany wojny i obrony olbrzymiego państwa polegały na tym, żeby osłonić granicę, czyli ze składu dywizji, korpusów i armii I rzutu strategicznego wyodrębnić bataliony liniowe do wsparcia oddziałów ochrony pogranicza. Jeżeli cały plan strategiczny właśnie na tym polegał, to uzasadnione jest pytanie: A dlaczego wódz Gorkow nie został zdegradowany do zwykłego szeregowca? Jeżeli rzeczywiście uważa, że plan obrony państwa mógł się sprowadzać do przekazania batalionów liniowych do wsparcia strażnic granicznych, to nie ma co paradować w spodniach z lampasami. Jeżeli jednak Gorkow rozumie, że strategiczny plan wojny nie może obejmować jedynie ochrony granic, a mimo to publicznie plecie takie bzdury, hańbiąc udawaną ignorancją najwyższe dowództwo Armii Rosyjskiej, to znaczy, że nie ma dla niego miejsca w szeregach generałów. Ale nawet zgadzając się z najmądrzejszym strategiem Gorkowem i jego oświadczeniami, że cały plan obrony państwa sprowadzał się do ochrony granic siłami batalionów liniowych ze składu I rzutu strategicznego, zapytajmy: A gdzie są plany zastosowania siedmiu armii II rzutu strategicznego? Wzdłuż starej granicy przebiegała linia nieobsadzonych rejonów umocnionych i dokładnie na tej linii bez żadnego planu wałęsało się siedem armii. Przecież nie trzeba być Wybitnym Strategiem, żeby wydawać proste i zrozumiałe rozkazy jeszcze przed wojną. Mówiliśmy o 186. Dywizji Strzeleckiej z 22. Armii, którą w tajemnicy przenoszono na zachodnie granice z Uralskiego Okręgu Wojskowego. Na przykładzie tej armii przeanalizujmy możliwe warianty zadania bojowego dla korpusów i dywizji, które wchodziły w jej skład. Czy Wybitny Strateg miałby trudności z napisaniem przed wybuchem wojny czegoś w rodzaju:

„Do dowódcy 22. Armii generała lejtnanta Jerszakowa. Siłami jednego korpusu zająć Siebieżski Rejon Umocniony, siłami drugiego — Połocki Rejon Umocniony. Przygotować obronę. Walczyć do końca. Ani kroku w tył. Żukow”. Na przykładzie 22. Armii zastanówmy się, co by się stało później przy takim układzie. Po otrzymaniu rozkazu Żukowa o obronie na linii starej granicy państwowej dowódca 22. Armii, generał lejtnant Jerszakow, mógłby wydać rozkazy dowódcom korpusów. Coś w rodzaju: „Dowódcy LI Korpusu Strzeleckiego, kombrygowi Powietkinowi, poleca się siłami dwóch dywizji strzeleckich i dwóch pułków artylerii zająć Połocki Rejon Umocniony, przygotować obronę. Jedną dywizję strzelecką zostawić w odwodzie armii. Dowódcy LXII Korpusu Strzeleckiego, kombrygowi Karmaninowi, siłami dwóch dywizji i dwóch pułków artylerii nakazuje się zająć Siebieżski Rejon Umocniony. Jednej dywizji strzeleckiej poleca się zająć pozycje u zbiegu dwóch rejonów umocnionych. Komandarm-22 Jerszakow”. À propos kombrygów. Tym, którzy nie czytali Lodołamacza, polecam rozdział O kombrygach i komdywach. 22. Armia miała dwa korpusy. Dowodzili nimi kombrygowie, chociaż podlegali im dowódcy dywizji w stopniach generałów majorów.

5. Po otrzymaniu takich rozkazów dowodzący armią, dowódcy korpusów i dywizji wiedzieliby, co mają robić. 22. Armia zajęłaby dwa rejony umocnione i je utrzymywała. W ciągu dwóch tygodni można było zbudować obronę nie do pokonania. Oto przykład. „Każda wieś została zmieniona w twierdzę. Domy połączyły okopy. Na wszystkich mniej lub bardziej dostępnych dla czołgów kierunkach przebiegały rowy przeciwpancerne. Ich głębokość sięgała kilku metrów i wiele z nich zalano wodą. Całość została uzupełniona prawie nieprzerwanymi polami minowymi i zaporami z drutu kolczastego”. Tak marszałek Związku Radzieckiego S. Biriuzow opisuje niemiecką obronę w rejonie Melitopola latem 1943 roku1149. 1149

—

P. Biełow, Kogda griemieli puszki, Wojenizdat, Moskwa 1962, s. 204.

Na tę rubież wycofały się niedobitki rozgromionej pod Stalingradem niemieckiej 6. Armii. Marszałek Biriuzow kontynuuje: „Oddziały te oczywiście zostały mocno poturbowane, ale mając dobre pozycje obronne, stawiały zawzięty opór”. Porównajmy dwa przykłady. Resztki rozgromionej niemieckiej 6. Armii bronią się w gołym stepie. Wszystko widać jak na dłoni. Nie ma tu lasów. Mało wody. Naturalnych zapór prawie żadnych. Pozycje obronne trudno zamaskować, nie ma czym wzmacniać i pokrywać okopów, nie ma drewna do budowy schronów i ziemianek. Ale Niemcy zmieniają każdą wieś w twierdzę. Każdy dom — w punkt oporu. A oto świeża radziecka 22. Armia latem 1941 roku wyładowuje się na obszarze, gdzie zbudowano już dwa rejony umocnione. Są tu żelbetowe fortyfikacje obronne. Nie są to gliniane chaty ze strzechą, przystosowane do obrony. Siebieski Rejon Umocniony był w budowie, ale w Połockim na froncie o długości 55 kilometrów były gotowe 202 schrony. Jest tu mnóstwo naturalnych przeszkód: jezior, bagien, strumyków i rzek. Dwie potężne zapory wodne zagradzają przeciwnikowi drogę — zachodnia Dżwina i Wielikaja. Płyną we właściwym kierunku — w poprzek głównych szlaków natarcia przeciwnika. Ponadto jest tu sporo lasów. Starczy i dla maskowania oddziałów, sztabów i tyłów wojsk, i na materiał do budowania obrony polowej. Najważniejsze jest to, że każdy las jest obszarem przeciwpancernym. Piechocie w lesie czołgi niestraszne. Lotnictwo również. Gdyby tylko oddziałom wydano rozkaz obrony... Ale teraz ze słów generała armii Kwasznina wiemy, że jego daleki poprzednik na stanowisku szefa Sztabu Generalnego, generał armii Żukow, właściwie ocenił sytuację. Ale nie do końca... To dlatego nie wydał rozkazu obrony, zamiast tego oddawał do niemieckiej niewoli miliony radzieckich żołnierzy, dziesiątki i setki miast, tysiące wsi, setki tysięcy i miliony kilometrów kwadratowych ojczystej ziemi.

6. Rejony umocnione, których Niemcy nie zdążyli zająć, już w czasie wojny musiały obsadzać oddziały, które były zupełnie nieprzygotowane do działań w nich, nie znały mocnych i słabych stron fortyfikacji obronnych, nie zostały

przeszkolone w taktyce ich użycia. Do obrony rejonów umocnionych rzucano wszystkich, którzy się nawinęli. Generał pułkownik P. Biełow opowiada, jak Tyraspolski Rejon Umocniony trzeba było utrzymać siłami 5. Dywizji Kawalerii... „To bodajże jedyny przypadek w historii, kiedy kawalerię wykorzystano jako wypełnienie polowe między schronami rejonu umocnionego”1150. Szepietowski Rejon Umocniony utrzymywali pozostawieni w tyle za 16. Armią żołnierze i dowódcy różnych jednostek i pododdziałów, Mohylów– Podolski — bataliony inżynieryjne i jednostki NKWD. Kijowskiego Rejonu Umocnionego bronił desant 2. Korpusu Powietrznodesantowego, 4. Samodzielny Pułk Strzelców Zmotoryzowanych NKWD, ochotnicy, podchorążowie szkoły piechoty i artylerii, a nawet oddział słuchaczy okręgowych kursów intendentury. Ale i taka naprędce zorganizowana obrona przyniosła skutki. Wycieńczona w walkach i marszach 5. Armia generała majora wojsk pancernych Potapowa, tracąc ponad trzy czwarte swojego składu, prawie wszystkie czołgi i artylerię, odczuwając dotkliwy brak amunicji, paliwa i prowiantu, wycofała się do Korościeńskiego Rejonu Umocnionego i utrzymywała go od 12 lipca do 21 sierpnia. Mogła trzymać się jeszcze dłużej, ale sąsiadujący Front Zachodni upadł i przeciwnik olbrzymim manewrem okrążył Front Południowo–Zachodni. Dlatego wydano 5. Armii rozkaz zostawić umocnienia i wycofać się za Dniepr. A przecież Korościeński Rejon Umocniony przed wojną porzucono, garnizony z niego wycofano, uzbrojenie i amunicję wywieziono. Gdyby umocnienia przed wojną nadawały się do walki, gdyby garnizony pozostały, a dodatkowo znalazłaby się tam para dywizji strzeleckich, to ta rubież mogła się trzymać bardzo długo. Bardziej na południe Kijowski Rejon Umocniony znajdował się w takim samym stanie — był opuszczony. Utrzymywała go sformowana w pośpiechu ze wszystkich, którzy się nawinęli, 37. Armia z generałem majorem A. Własowem na czele. Na przedpola Kijowa wyszły dywizje 1. Grupy Pancernej i 6. Armii, czyli główne ugrupowanie uderzeniowe niemieckich wojsk, które walczyły na południe od Polesia. 1150

—

„WiŻ”, nr 1, 1959, s. 61

37. Armia utrzymywała obronę Kijowa od 11 lipca do 18 września 1941 roku. W tamtych dniach określenia „armia generała Własowa” i „własowiec” miały inne, obce dla współczesnego człowieka znaczenie. Kijowski Rejon Umocniony nigdy nie został zdobyty. Armia Własowa mogła go dalej utrzymywać, ale Niemcy przerwali front Armii Czerwonej na północ i na południe od Kijowa i gigantycznymi kleszczami zamknęli pierścień okrążenia wokół Frontu Południowo–Zachodniego. Gdyby wszystkie radzieckie rejony umocnione na starej granicy przed wojną zostały zajęte przez jednostki garnizonowe i wojska polowe, to niemiecka armia nigdy nie dotarłaby nie tylko do Moskwy, Leningradu i Stalingradu, ale nawet do Smoleńska i Kijowa.

7. Młodszy lejtnant, później żołnierz Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej, opowiedział o porzuconych masywach żelbetowych pozycji ogniowych, w rejonie których nie widać było śladów wojny i walk. Ale również komunista, generał lejtnant wojsk inżynieryjnych B. Byczewski, twierdził to samo. Relacja młodszego lejtnanta Samutina, który pod koniec wojny dobrowolnie, zupełnie świadomie wstąpił do Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej i bohatersko walczył z antyludową władzą, niczym się nie różni od relacji generała armii Kwasznina, który 60 lat po tych wydarzeniach stanął na czele Sztabu Generalnego Sił Zbrojnych Rosji. Obrazy całkowicie się pokrywają. Oddziały Armii Czerwonej w pierwszych dniach wojny walczyły bez jakichkolwiek planów. Rozkazów do obrony nikt im nie wydał. Żukow nie pofatygował się wydać im takich poleceń. Różnica polega tylko na tym, że w opowieści młodszego lejtnanta jest więcej szczegółów i nazywa on rzeczy po imieniu. A generał armii się wije. Powiedzą, że młodszy lejtnant złamał przysięgę... Czy można mu po tym wierzyć? Na to pytanie nie mam odpowiedzi. Róbcie, jak uważacie. Ale miejcie na uwadze, że generał armii Kwasznin, jak zresztą wszyscy radzieccy generałowie, też złamał przysięgę. Przysięgał do ostatniego tchu dochować wierności radzieckiemu ludowi i radzieckiemu rządowi, ale złamał przysięgę,

zdradził radziecką Ojczyznę, przeskoczył na stronę tych, którzy Związek Radziecki zniszczyli. Różnica polega na tym, że młodszy lejtnant, uświadamiając sobie, że reżim jest antyludowy, wziął do ręki broń i poszedł z tym reżimem walczyć, a generał armii Kwasznin nie walczył ani o władzę komunistyczną, ani z nią. Czekał, kto zwycięży, i na tę stronę przeskoczył. Pewien „antysuworow” powiedział, że Żukowa można uznać za wielkiego tylko z tego powodu, że uratował Moskwę i Leningrad. Ale ani Moskwy, ani Leningradu Żukow nie ratował. Przed wojną Żukow wyprowadził wojska do zachodnich granic z kilku linii umocnień, pozostawiając je bez fortyfikacji, a fortyfikacje — bez wojsk, i przez to otworzył drogę Hothowi, Guderianowi, Kleistowi, Mansteinowi na Mińsk, Kijów, Odessę, Wilno, Rygę, Tallin, Sewastopol, Charków, Leningrad, Smoleńsk, Orzeł, Kursk, Moskwę i w ostatecznym rozrachunku — na Stalingrad.

ROZDZIAŁ 128. PO CO ODWLEKAĆ? Równie niespodziewanie i szybko jak zawarto pakt o nieagresji między Niemcami i Związkiem Radzieckim, wybuchła zaraz potem wojna w Europie1151. ADMIRAŁ MARYNARKI ZWIĄZKU RADZIECKIEGO N. KUZNIECOW

1. Powszechnie przyjęta wersja: Stalin dążył do odroczenia wojny... Dyskusje na temat odwlekania można szybko zakończyć jednym pytaniem: Po co? Jeżeli ma się ochotę, pytanie to można podzielić na pytania składowe. W tym: Jak konkretnie przejawiało się nieprzygotowanie Związku Radzieckiego do wojny latem 1939 roku, czyli w imię czego trzeba było zwlekać? Co dokładnie trzeba było zrobić dla zwiększenia gotowości? Ile czasu było do tego potrzeba? Jak wykorzystano okres od sierpnia 1939 roku do czerwca 1941 roku, który to czas, jak oświadczył Stalin, zyskał? Co udało się wtedy zrobić? Co trzeba było dokończyć? Ile w czerwcu 1941 roku potrzebowano jeszcze czasu do zakończenia przygotowań kraju i armii do odparcia ataku wroga? Próby uzyskania odpowiedzi na te pytania prowadzą w ślepy zaułek, bo działania przywódców na Kremlu w ogóle nie przypominają odwlekania wojny w celu przygotowania do odparcia ewentualnej agresji. Przypomnijmy: do września 1939 roku odległość między granicami Związku Radzieckiego i Prus Wschodnich wynosiła około 300 kilometrów. A między Związkiem Radzieckim i właściwym terytorium Niemiec — 600— 800 kilometrów. Pakt Mołotow—Ribbentrop praktycznie zniwelował tę 1151

—

N. Kuzniecow, Nakanunie, Wojenizdat, Moskwa 1966, s. 237.

odległość. Jestem człowiekiem nierozgarniętym. Tępym po prostu. Zauważyła to już moja pierwsza nauczycielka. A więc jako osoba nierozgarnięta potrzebuję wytłumaczenia: Jak zbliżenie granic potencjalnych przeciwników i ustanowienie wspólnej granicy połączyć z dążeniem do odroczenia wojny między nimi? Kiedy się lepiej czujecie: gdy krokodyl znajdzie się sto metrów od was za ogrodzeniem czy kiedy przebywacie w jednej klatce i nic was nie dzieli? Odwlekanie wojny nie zakończyło się ustanowieniem wspólnej granicy z Niemcami na ziemiach podbitej Polski. Ostatniego dnia listopada 1939 roku Armia Czerwona ruszyła marszem wyzwoleńczym na Finlandię. Niedomyślni Finowie nie zrozumieli, że jest to próba wyzwolenia ich z okowów, dlatego bronili się przed swoim szczęściem. Dość zawzięcie. Marsz wyzwoleńczy stał się wojną zimową. Po jej zakończeniu ogłoszono, że Armia Czerwona ruszyła nie po to, żeby Finów wyzwolić z ucisku burżujów, a jedynie żeby zapewnić bezpieczeństwo miastu Lenina. I jakoś zapomniano, że marsz wyzwoleńczy zaczynał się od proklamowania Fińskiej Republiki Demokratycznej i podpisania z nią 2 grudnia 1939 roku układu o wzajemnej pomocy i przyjaźni. Rząd republiki utworzono w Moskwie. Skompletowano go z łubiańskich śledczych pochodzenia fińskiego. Na prośbę rządu Fińskiej Republiki Demokratycznej na mocy podpisanego układu Armia Czerwona wyciągnęła do ludu Finlandii pomocną dłoń. Po upadku komunizmu umowa Związku Radzieckiego z Fińską Republiką Demokratyczną stała się dostępna dla badaczy. Dokument jest bardzo zabawny. Na przykład każda umowa między dwoma państwami jest sporządzana w dwóch językach, przy tym oba teksty mają równą moc prawną. A układ z Fińską Republiką Demokratyczną wydrukowano tylko po rosyjsku. To było wygodniejsze dla obu stron: moskiewscy Finowie już dawno się zrusyfikowali. W tym dokumencie jest jeszcze wiele śmiesznostek, ale na jeden szczegół nikt nie zwrócił uwagi. Dokument podpisał towarzysz Mołotow jako szef radzieckiego rządu i towarzysz Kuusinen — prezydent Fińskiej Republiki Demokratycznej.

Towarzysz Kuusinen — wysoko postawiony moskiewski urzędnik. Zastanówcie się: miał mieszkanie przy ulicy Granowskiego!1152 W tamtych czasach Kuusinen wspiął się bardzo wysoko, a po II wojnie światowej przy Chruszczowie znalazł się na samym szczycie — w pierwszej dziesiątce komunistycznych przywódców Związku Radzieckiego. A więc pod umową z Fińską Repubilką Demokratyczną towarzysz Mołotow napisał swoje nazwisko (dokładniej — pseudonim) po rosyjsku, co jest zrozumiałe — przecież nie chińskimi hieroglifami miał się podpisać. A towarzysz Kuusinen... też po rosyjsku. Prezydent niezależnej demokratycznej Finlandii już dawno na korytarzach Kremla oduczył się mówić i pisać w ojczystym języku.

2. Paktem Mołotow–Ribbentrop Stalin wytyczył wspólną granicę z Niemcami o długości nieco ponad 500 kilometrów. Jeżeli Armia Czerwona nie była przygotowana do walki z Niemcami, jeżeli wszystkie starania Stalina dotyczyły przyszłej obrony, to należało postawić swoją armię do obrony tam, gdzie powstała wspólna granica z Niemcami. Przygotować kraj i armię do odparcia agresji! Po co zajmować oddziały jakimiś drugorzędnymi sprawami? Po co z neutralnej Finlandii robić sobie wroga? Po co front możliwego konfliktu rozciągać jeszcze o 1670 kilometrów? Tu mi mówią, że gdybyśmy nie zaatakowali Finlandii, zrobiłby to Hitler i zmienił ją w przyczółek do agresji na Związek Radziecki. Zaprzeczymy zaniepokojonym obywatelom: nie tak łatwo jest podbić Finlandię. Armia Czerwona przekonała się o tym trzykrotnie. Tym trudniejsze było podbicie Finlandii przez Niemcy, które nie mają z nią wspólnej granicy. Konieczna byłaby morska operacja desantowa, a później zaopatrywanie wojsk w Finlandii drogą morską przez Bałtyk. Skutki zajęcia Finlandii przez Hitlera możemy ocenić na przykładzie Norwegii. Niemcy zaatakowały Norwegię. Norwegia się broniła. Bohatersko. Przykład: już po wybuchu II wojny światowej w skład niemieckiej marynarki 1152

— Przy ulicy Granowskiego mieszkała wówczas elita ZSRR, m. in. marszałkowie Żukow, Timoszenko, Rokosowski itd. (przyp. tłum.)

wszedł najnowocześniejszy krążownik Blücher. 9 kwietnia 1940 roku norweskie jednostki obrony wybrzeża go zatopiły. Dla porównania: radziecka marynarka wojenna podczas II wojny światowej nie zatopiła ani jednego krążownika niemieckiego czy japońskiego, ani ciężkiego, ani lekkiego. W całej swej historii radziecka marynarka wojenna nie dokonała niczego dorównującego zatopieniu Blüchera. À propos, w tym samym miesiącu nieukończony Lützow, bliźniak Blüchera, został zaciągnięty na linie do Leningradu. Ten przykład świadczy o tym, jak głęboki był kryzys surowcowy w Niemczech. Za ropę i bawełnę, wanad i molibden Hitler musiał rozliczyć się ze Stalinem najnowszym ciężkim krążownikiem, którego sam pilnie potrzebował do walki z przeważającymi siłami morskimi Wielkiej Brytanii. Gdyby Stalin wstrzymał dostawy surowców strategicznych, Hitler zachłysnąłby się w 1940 roku. Albo poprosił o pokój. I po co Stalinowi ciężki krążownik na Bałtyku, skoro nasz kraj rozciąga się na kontynencie? Jeżeli nie jesteśmy uzależnieni od szlaków morskich na Bałtyku? Jeżeli Stalin i bez tego ma na Bałtyku olbrzymią flotę?

3. Hitlerowi udało się podbić Norwegię za olbrzymią cenę. Armia, marynarka, lotnictwo Norwegii zostały rozwiązane. Służyć Hitlerowi zgodziło się niewielu. Naród pogardzał tymi wyrzutkami. W Norwegii powstał ruch oporu. Do kontroli tego kraju Hitler musiał utrzymymać tam dziesięć dywizji, czyli całą pełnowartościową armię. Tej armii Hitler nie mógł użyć w walce ani z Wielką Brytanią, ani ze Związkiem Radzieckim. Gdyby Hitlerowi takim kosztem udało się zdobyć Finlandię, to dla Niemiec oznaczałoby to po prostu rozproszenie sił, ponieważ natarcie na Związek Radziecki z Finlandii jest niewygodne. Gdyby Hitler zdobył Finlandię, wówczas fiński naród i armia byłyby wrogami Niemiec. Powstałby ruch oporu, jak w sąsiedniej Norwegii. Ale Finlandię zaatakował Związek Radziecki, dlatego Armia Czerwona stała się wrogiem fińskiego narodu i armii, a Hitler został obrońcą. W Finlandii wszystko poszło na opak. Za marsz wyzwoleńczy 1939 roku Związek Radziecki musiał drogo zapłacić. Finlandia dobrowolnie poszła na

układ z Hitlerem. Fiński rząd zaprosił niemieckie wojska na swoje terytorium. Ale mimo to w czerwcu 1941 roku Finlandia, zapominając o swoich krzywdach, nie wypowiedziała wojny Związkowi Radzieckiemu i nie pozwoliła wojskom niemieckim na prowadzenie działań wojennych z terytorium swojego kraju. Armia Czerwona po raz drugi dopuściła się agresji wobec Finlandii i ta musiała odpowiedzieć... Między innymi blokadą Leningradu. W Norwegii za Hitlerem opowiedzieli się wyrzutkowie, z nich formowano nieliczne oddziały Waffen SS. Ale przeważająca liczba mieszkańców była przeciwko Führerowi. W sąsiedniej Finlandii cały naród zwrócił się przeciwko Armii Czerwonej. Cały naród, oprócz towarzysza Kuusinena, stanął po stronie Niemiec. Cała fińska armia walczyła przeciwko Armii Czerwonej. Zresztą fińscy piloci myśliwscy są trzeci na świecie, po Niemcach i Japończykach, pod względem skuteczności. Na wojnę z Finlandią Stalin musiał skierować olbrzymie siły. Wśród nich — Front Karelski, w skład którego na początku wojny wchodziły dwie armie — 7. i 14. Ale później dołączyły do nich 19., 26., 32 ogólnowojskowe i 7. Armia Powietrzna. Ponadto podczas wojny z Finlandią walczyły 23. Armia Frontu Leningradzkiego, Flotylle Onieżska i Ładoska, siły Floty Bałtyckiej. Stalin oświadczył, że paktem Mołotow–Ribbentrop wygrał półtora roku. Ten czas należało wykorzystać do tego, żeby poprawić stosunki z sąsiadami, żeby stworzyć z nich sojuszników w walce z Hitlerem, a przynajmniej włożyć maksimum wysiłku w starania, żeby zachowały neutralność w przyszłej wojnie. Ale kremlowskich towarzyszy z jakiegoś powodu to nie interesowało.

4. A towarzysz Stalin w 1939 roku coraz usilniej odwlekał wojnę i dlatego wprowadził swoje garnizony do Estonii, Litwy i Łotwy. Niepodległość tych państw została naruszona. Tylko jeden szczegół: kombryg G. Krawczenko, jeden z dwóch pierwszych dwukrotnych Bohaterów Związku Radzieckiego, w 1939 roku został skierowany do Estonii jako dowódca specjalnej grupy lotniczej, w skład której wchodziło sześć myśliwskich i bombowych pułków

lotnictwa. Podczas wojny zimowej od grudnia 1939 roku grupa ta walczyła z Finlandią z terytorium Estonii, która wówczas była jeszcze niepodległym krajem. W kwietniu 1940 roku w Komitecie Centralnym odbyła się narada, na której omawiano bilans wojny zimowej. W jej trakcie 15 kwietnia Krawczenko zameldował Stalinowi o działaniach bojowych swojej grupy lotniczej, w tym o bombardowaniach fińskich miast. Zasugerował, że skoro stosunki dyplomatyczne z Finlandią są przywrócone, byłoby dobrze wykorzystać taką okazję, żeby ocenić skutki działań bombowców... Armia Czerwona umieściła swoje garnizony w Estonii oraz na Litwie i Łotwie rzekomo dla obrony tych krajów przed niemiecką agresją, ale wykorzystała ich tereny jako przyczółek do agresji na neutralną Finlandię. Sokoły Stalina bombardowały fińskie miasta z obawy przed tym, że Finlandia stanie się przyczółkiem do ataku na Związek Radziecki. Ale właśnie z powodu tych barbarzyńskich bombardowań Finlandia została niemieckim przyczółkiem. Niedługo potem Estonia, Litwa i Łotwa dobrowolnie poprosiły o przyjęcie w skład Związku Radzieckiego. Wszystkie naraz. Prawie jednego dnia. Mówi się nam, że wojska radzieckie wprowadzono do tych trzech państw dla zapewnienia bezpieczeństwa Związku Radzieckiego. Nie będziemy się sprzeczać. Ale po co trzeba było te państwa wcielać do swojego kraju? Po co potrzebne były masowe represje ludności? Po co trzeba było wprowadzać kołchozy i inne uroki socjalizmu? Przyłączenie niepodległych państw bałtyckich do Związku Radzieckiego likwidowało jeszcze jedną zaporę między ZSRR i Niemcami, rozciągało front ewentualnego ataku, zmieniało mieszkańców neutralnych państw we wrogów Związku Radzieckiego. Stalin stał się dla nich zaborcą, a Hitler — potencjalnym wyzwolicielem. Tego Stalinowi było mało i latem 1940 roku urwał kawałek Rumunii, zmieniając ją w swojego wroga i sojusznika Hitlera. Teraz potencjalna linia frontu ciągnęła się od obszaru podbiegunowego do Morza Czarnego. W przypadku wojny Armia Czerwona miała bronić niespotykanego frontu o długości tysięcy kilometrów, rozpraszając swoje siły na gigantycznym

terytorium, umożliwiając niemieckiemu dowództwu uderzenie tam, gdzie gęstość obrony była najmniejsza.

5. W 1920 roku Rosja radziecka była niezdolna do walki z Japonią. Nie miała sił, by walczyć na wielu frontach przez tyle lat. Głód. Tyfus. Zniszczenia. Co robić? Odwlec wojnę z Japonią. Ale jak? Zwyczajnie. Od Rosji odcięto olbrzymi kawałek: Zabajkale, Przyamurze, Kraj Nadmorski. Na tych terenach powstało rzekomo niepodległe państwo — Republika Dalekiego Wschodu. Między Japonią a Rosją stworzono potężną zaporę. Nie było punktów stycznych, dlatego zniknęła sama podstawa konfliktu. Nie istniały teraz żadne sporne terytoria. Japonia do czegoś aspiruje? Nie ma problemu: niech się dogadują z Republiką Dalekiego Wschodu. A rząd Republiki (zgodnie z instrukcjami Moskwy) szedł na każde ustępstwa, podpisywał każdą umowę. Później Rosja radziecka nabrała sił i włączyła Republikę Dalekiego Wschodu na powrót do swoich terenów. Japonia coś tam podpisała z Republiką? Nic na ten temat nie wiemy i nie chcemy wiedzieć. Nie ma takiego państwa. A w ogóle to go nie uznawaliśmy. A z Moskwą, szanowni japońscy panowie, nic nie podpisywaliście, Moskwa niczego wam nie obiecywała i nic nie jest wam winna. Właśnie tak zyskano na czasie. Przez stworzenie sztucznego państwa buforowego wojnę z Japonią udało się nie tylko odsunąć w czasie, ale również całkowicie jej uniknąć. Tu wszystko było jasne: odrywamy (rzekomo) od swojego kraju pewne terytorium, w ten sposób oddalamy się od prawdopodobnego przeciwnika, przez to zyskujemy na czasie albo w ogóle unikamy wojny. Ale od 1939 do 1941 roku Stalin działał odwrotnie. Związek Radziecki był już oddzielony od Niemiec całym łańcuchem państw buforowych. Żeby zyskać na czasie i odwlec niemiecką napaść, wcale nie trzeba było tworzyć państw buforowych na drodze Hitlera. Już istniały. Trzeba było je poprzeć.

Wzmocnić ich obronę. W państwach tych należało znaleźć antyniemieckie siły i je wesprzeć. Na radzieckim terytorium trzeba było już w czasie pokoju stworzyć oddziały partyzanckie, gotowe do obrony Polski, Estonii, Litwy, Łotwy, Finlandii, Rumunii przed niemieckim atakiem. Ale Stalin postępował inaczej. Pytanie: Po co zyskiwał na czasie, skoro ten czas wykorzystano nie po to, żeby odgrodzić się od Hitlera, a odwrotnie — żeby bezpośrednio zbliżyć się do Niemiec?

6. Przed jesienią 1939 roku w zachodnich rejonach Związku Radzieckiego wszystkie mosty, łącznie z tymi na Dnieprze, zostały przygotowane do wysadzenia. I nie tylko mosty, również tunele, węzły kolejowe, systemy zaopatrzenia w wodę stacji kolejowych, parowozownie, zwrotnice itd. Niemieckie czołgi mogły przeć do przodu, ale bez zaopatrzenia koleją, daleko by nie zaszły. A gdyby nawet, to w okolicach Smoleńska i Konotopa trzeba byłoby je porzucić bez paliwa i amunicji. Na odbudowę setek mostów, tuneli i węzłów transportowych potrzeba lat. Tylko zmasowane wysadzenie infrastruktury kolejowej mogło powstrzymać Blitzkrieg. Paktem Mołotow–Ribbentrop Stalin, według własnych słów, zyskał półtora roku. Jak wykorzystano ten czas do umocnienia systemu obrony państwa? Został on zlikwidowany. Teraz proszę mi wytłumaczyć, po co Stalin zyskiwał na czasie i odwlekał wojnę? Bez tego zyskanego czasu kraj był zdolny do obrony. I oto zyskano na czasie, ale wykorzystano go nie po to, żeby rozwinąć i umocnić system obronny, lecz żeby go zniszczyć. Przed jesienią 1939 roku w Związku Radzieckim istniała sieć tajnych partyzanckich baz stworzonych w czasie pokoju. Oddziały partyzanckie i grupy dywersyjne były gotowe do nawiązania walki z agresorem w pierwszych minutach wojny. Stalin odroczył wojnę, zyskał półtora roku i w tym czasie rozpędził ugrupowania partyzanckie, a bazy zlikwidował.

Zachodniej granicy Związku Radzieckiego bronił łańcuch rejonów umocnionych. Skoro zyskał na czasie, należało umocnić swoje rejony fortyfikacji. Umieścić w nich stałe garnizony, zaopatrzyć betonowe schrony w amunicję, środki łączności, prowiant i wszystko inne, co jest niezbędne do długiej wytrwałej obrony. Ale Stalin rozkazał rejony umocnione rozbroić, porzucić, zasypać ziemią. Na Dnieprze znajdowała się potężna flotylla, która mogła przeszkodzić lub przynajmniej bardzo utrudnić forsowanie rzeki. Stalin zyskał półtora roku i w tym czasie zlikwidował Flotyllę Dnieprowską. Mówiliśmy o tym wszystkim już w poprzednich książkach. Muszę jeszcze raz to powtórzyć tylko po to, żeby po raz kolejny uwidocznić straszny tupet i głupotę kremlowskiej propagandy, która powtarza opowieści o tym, jak to Stalin zyskiwał na czasie, żeby wzmocnić obronę kraju. Zwlekał, niszcząc mnóstwo najwyższej klasy systemów obronnych, z których każdy, nawet z osobna, mógł powstrzymać dowolny atak. Stalin wygrał półtora roku i ten czas wykorzystał do zniszczenia wszystkiego, co było przeznaczone do obrony. Zamiast systemów i struktur obronnych tworzono zupełnie niepotrzebne w wojnie obronnej korpusy powietrznodesantowe, dywizje strzelców górskich, budowano lotniska przy granicach, zwożono do granicy miliony ton surowców strategicznych, od części wymiennych do czołgów po składane mosty, od gór węgla na stacjach kolejowych, tysięcy ton zapasowych szyn i podkładów po miliony kompletów map topograficznych ościennych terenów i rosyjsko–niemieckich rozmówek. Obejrzyjcie kroniki: kilku niemieckich żołnierzy pędzi tłumy radzieckich jeńców. Tak naprawdę to wszystko radziecka piechota. A więc przed wrześniem 1939 roku w składzie każdej radzieckiej dywizji strzeleckiej był batalion pancerny. Niemiecka piechota czołgów nie miała, a radziecka — owszem. Każdy dowódca radzieckiej dywizji strzeleckiej mógł wykorzystać swój batalion pancerny jako żelazną pięść, która odrzuciłaby każdy atak. Albo jako stalowy szkielet, wokół którego dywizja w krytycznej sytuacji mogła natychmiast zorganizować umocnienia i zatrzymać każde uderzenie. Stalin zyskał półtora roku i w tym czasie zlikwidował bataliony pancerne dywizji strzeleckich, pozostawiając radziecką piechotę bez wsparcia czołgów. Właśnie tu należy doszukiwać się przyczyn tego, że ogrom ludzi pokornie udawał się do niemieckiej niewoli.

Ballady o odraczaniu wojny są jednym z filarów oficjalnej kremlowskiej propagandy. Poczynania radzieckich przywódców od początku 1939 roku do 22 czerwca roku 1941 nasi najmądrzejsi marszałkowie, generałowie, profesorowie i doktorowie wszelkich nauk wytłumaczyli po prostu: Stalin dążył do odroczenia wojny, żeby zyskać na czasie, wzmocnić obronę, przygotować się do odparcia napaści nieprzyjaciela. Te tłumaczenia wykraczają poza granice nauki. Wiele faktów nie mieści się w takiej interpretacji wydarzeń. Są one powszechnie znane, ale nasi szanowni przywódcy, stratedzy i luminarze nauki zręcznie omijają je już prawie 70 lat. A kartkując ich wielotomowe dzieła, przyglądając się dowodom, analizując głębokie rozważania, każdy normalny człowiek nagle spostrzega zadziwiającą rzecz. Chodzi o to, że czasami żonglerzy od nauki wybierają tylko te fakty, które pasują do ich teorii, a te niepasujące są po prostu ignorowane i odrzucane. W rosyjskiej nauce o historii zaś sprawa wygląda jeszcze poważniej. Faktów potwierdzających oficjalną interpretację nie ma w ogóle! Przeciwnie, wszystkie zaprzeczają oficjalnym „naukowym” tłumaczeniom i teoriom. Stalin i jego wybitni stratedzy nie przygotowywali się do odparcia zbliżającej się napaści, nie umacniali systemu obrony państwa, wręcz go niszczyli. Więc po co odwlekanie wojny? Z tego kłopotliwego pytania, które do tej pory pozostaje bez odpowiedzi, nieuchronnie wynika, że dumne wspomnienia i refleksje różnych marszałków wszelkich zwycięstw to nieudolna paplanina na użytek tłumu niezdolnego do samodzielnego myślenia.

ROZDZIAŁ 129. CZYM GROZIŁO ODWLEKANIE Stalin nie ufał ludziom — ale przy tym bezwzględnie ufał logice1153. MARK SOŁONIN

1. Teraz spójrzmy na sytuację z innej strony. Załóżmy, że Hitler 22 czerwca nie zaatakował. I w ogóle postanowił na razie nie atakować. Ile jeszcze czasu potrzebował Stalin? I co z tego odwlekania mogło wyniknąć? Wariantów możliwego rozwoju wydarzeń jest nieskończenie dużo. Trzy z nich wydają mi się najistotniejsze. Wariant pierwszy: Stalin nadal odwleka wojnę, Stany Zjednoczone są zajęte swoimi sprawami, między Wielką Brytanią a Niemcami wciąż trwa niemrawa wymiana ognia. Na Zachodzie bez zmian. A w tym czasie... Wiosną 1941 roku odrzutowy Me 163 przeprowadził lot ślizgowy, nie włączając silnika. Jesienią 1941 roku rozpoczął loty z włączonym silnikiem. 18 sierpnia 1941 roku flugkapitan Fritz Wendel wzbił się w niebo na Me 262. Co prawda samolot miał silnik tłokowy, ponieważ budowa silników turboodrzutowych się przeciągała. 13 marca 1942 roku Me 262 wykonał pierwszy lot z silnikiem turboodrzutowym. Spełnił on wymagania. Jednak pojawiła się możliwość zainstalowania potężniejszych silników (Jumo 004). Na szczęście było z czego wybierać. 18 lipca 1942 roku odbył się pierwszy lot Me 262 z tymi silnikami. Z nimi Me 262 Schwalbe wszedł do seryjnej produkcji. Wiosną 1941 roku w Niemczech rozpoczęto prace nad stworzeniem ciężkiego czołgu. Niemcy gwałtownie wyprzedziły Związek Radziecki w wielu dziedzinach wojskowo–technicznych. Na przykład w dziedzinie tłokowych silników lotniczych, nie mówiąc o odrzutowych, a także w dziedzinie uzbrojenia 1153

—

M. Sołonin, 23 czerwca. Dzień „M”, REBIS, Poznań 2008.

torpedowego. Niemcy były światowym liderem w próbach atomowych. I w technologiach rakietowych. Już w drugiej połowie wojny Niemcy jako pierwsi na świecie stworzyli najpierw skrzydlate, a później balistyczne rakiety. Niemcy pierwsi skonstruowali rakiety typu ziemia–powietrze. Pozostało tylko rozpocząć produkcję seryjną. W Niemczech pracowano nad noktowizorami dla czołgów. Wiele niemieckich wojskowo–technicznych wynalazków w ogóle nie mieści się w naszych wyobrażeniach na temat uzbrojenia w XX wieku. Po prostu niemieccy inżynierowie nie zdążyli wcielić ich w życie. Zbyt mało czasu dała im historia. Gdyby towarzysz Stalin nadal wyczekiwał i zwlekał, to już w 1942, a tym bardziej w 1943 roku, spotkałby zupełnie inną niemiecką armię.

2. Lista niemieckich nowinek jest nieskończona. W zakresie radarów, środków łączności, sprzętu kryptograficznego, optyki, lekkiej broni przeciwpancernej, dział artyleryjskich z lufami stożkowymi, przyrządów do kierowania ogniem, sprzętu obliczeniowego itd. Ile razy słyszałem ciężkie westchnienia: Ach, gdyby Stalin zyskał na czasie i zmodernizował swoją armię... Zmodernizowanie armii jest niemożliwe. To proces ciągły, który nigdy się nie kończy. Podczas gdy wymieniacie 10 000 T–26 na T–50, zostanie stworzony nowy czołg i modernizacja będzie trwała nadal. Podczas gdy wszystkie wasze pułki szturmowę przesiadają się na Ił–2, powstanie Ił–10. Podczas gdy wprowadzacie Ił–10, pojawi się bardziej nowoczesny samolot... A jęki nie cichną: Ach, gdyby udało się zyskać jeszcze rok. A jeszcze lepiej — dwa! Albo trzy. Ten, kto mówi coś takiego, wyraźnie widzi przed sobą wspaniały obraz: Związek Radziecki wyposaża swoją armię w nowe uzbrojenie, a Niemcy siedzą na ławeczce i cierpliwe czekają, aż Armia Czerwona wysforuje się daleko naprzód. Jaką podstawę mają te iluzje? Traktat wersalski zatrzymał gospodarczy i wojskowy rozwój Niemiec. Hitler wyrwał Niemcy z ograniczeń Wersalu i kraj gwałtownie nadrabiał stracony czas. Postęp techniczny w Niemczech przebiegał w znacznie

szybszym tempie niż w Związku Radzieckim. Gdyby Stalin dalej odwlekał wojnę, mógłby przez to zaprowadzić swoją armię w bagno. Za rok, dwa lub trzy armie Związku Radzieckiego i Niemiec mogły się znajdować na różnych poziomach postępu technologicznego. Przykład: w 1945 roku główni uczestnicy wojny — Niemcy, Wielka Brytania, USA i Japonia — posiadały odrzutowe samoloty i silniki. Od razu zastrzegam: o różnym stopniu zaawansowania i niezawodności. Ale wszystkie te kraje znajdowały się na właściwej drodze rozwoju. Podczas wojny w Niemczech seryjnie produkowano trzy typy myśliwców odrzutowych oraz bombowiec odrzutowy Ar 234 Blitz. Liczba eksperymentalnych samolotów odrzutowych była spora, a projektów — niezliczona (Ju 287 w pięciu wariantach, Me 264 w dwóch wariantach, E.470, E.555 w jedenastu wariantach, E.560 w dziesięciu wariantach, Ho VIII w dwóch wariantach, Me P.1108 w pięciu wariantach, EF.116, EF.130, EF.132 itd.). Jedynym wyjątkiem wśród głównych uczestników wojny okazał się Związek Radziecki, który pod koniec walk nie miał ani samolotów odrzutowych, ani silników, ani planów na przyszłość. Niedopracowany Bi–1 okazał się błędem. Nic innego w perspektywie nie przewidywano. Tak opłakany stan nie powstał samoistnie. Nie obeszło się tu bez osobistego wkładu w rozwój lotnictwa „króla szczurów” — referenta Stalina do spraw lotnictwa Aleksandra Siergiejewicza Jakowlewa, generała pułkownika, dwukrotnego Bohatera Pracy Socjalistycznej, kawalera ośmiu Orderów Lenina, rzeczywistego członka Akademii Nauk ZSRR, laureata Nagrody Leninowskiej, Państwowej i sześciu Stalinowskich, itd., itp.

3. Inna konsekwecja odwlekania wojny mogła się okazać jeszcze bardziej poważna. Roosevelta już od dawna swędziały ręce, żeby udusić Niemcy. Za Rooseveltem stały interesy amerykańskich bankierów i przemysłowców. Niemcy należało obezwładnić jako niebezpiecznego konkurenta. Trzeba było tylko znaleźć pretekst. A ten w Waszyngtonie by znaleziono. Widząc, że Wielka Brytania traci siły i zainteresowanie wojną, a Związek Radziecki zbyt długo wyczekuje, Stany Zjednoczone mogły zrobić

zdecydowany krok — opowiedzieć się po stronie Wielkiej Brytanii. To mogło diametralnie zmienić sytuację sprzyjającą wyzwoleńczemu marszowi Armii Czerwonej na Berlin i Paryż. W takim układzie II wojna światowa w ogóle traciłaby dla Stalina wszelki sens. W imię czego należałoby ją rozpętać, skoro całej Europy i tak nie udałoby się włączyć do niezłomnego Związku Republik?

4. Ale Stany Zjednoczone mogły na początku lat 40. nie włączać się do europejskiej wojny, lecz skierować swój wzrok na Ocean Spokojny. I wówczas doszłoby do najbardziej prawdopodobnego i nader nieprzyjemnego dla towarzysza Stalina wariantu rozwoju wydarzeń. Rząd Wielkiej Brytanii ewidentnie dostrzegał strategiczny impas w wojnie z Niemcami. Pat. Wielka Brytania nie posiadała takiej armii, która mogłaby na kontynencie pokonać Niemcy. Niemcy z kolei nie miały takiego lotnictwa i marynarki, żeby dokonać inwazji na Wyspy Brytyjskie i zwyciężyć. Kontynuowanie wojny było daremne i bezsensowne dla obu stron. Rujnowała i osłabiała ona zarówno Wielką Brytanię, jak i Niemcy. Wielka Brytania za wszelką cenę próbowała zwabić Związek Radziecki do wojny z Niemcami. Ale towarzysz Stalin zwlekał, zapewniając cały świat o swoim umiłowaniu pokoju. Niektórzy w to wierzyli... W tej sytuacji wśród przywódców Wielkiej Brytanii dojrzewało przekonanie, że wojnę trzeba zakończyć. Wielka Brytania jako pierwsza wypowiedziała wojnę Niemcom, ona też mogła wyciągnąć gałązkę oliwną. A Hitler tak po klęsce Polski, jak i po klęsce Francji proponował Wielkiej Brytanii pokój. Wielokrotnie. I dziwny lot Hessa do jaskini brytyjskiego lwa ewidentnie wywoływał u towarzysza Stalina nieprzyjemne refleksje. Gdyby Wielka Brytania, po oszacowaniu rujnujących konsekwencji długotrwałego kryzysu wojennego i braku jakiejkolwiek perspektywy, nagle wycofała się z wojny, wówczas Stalin niespodziewanie znalazłby się w sytuacji nie do pozazdroszczenia. Sam. Bez sojuszników. Mając pod butem miliony rozgoryczonych ludzi i na niedawno wyzwolonych ziemiach, i w ojczystych radzieckich obozach, i dziesiątki milionów w radzieckich

kołchozach. Owe miliony w określonych sytuacjach mogły przypomnieć rodzimej władzy jej pewne nie do końca przemyślane posunięcia. Wycofanie się Wielkiej Brytanii zagrażało Stalinowi również stricte wojennymi komplikacjami. W ciągu całej wojny niemiecka marynarka w zasadzie nie walczyła ze Związkiem Radzieckim. Walczyła z Royal Navy, później jeszcze z marynarką USA. Po wycofaniu się Wielkiej Brytanii cała potęga Kriegsmarine skierowałaby się przeciwko Związkowi Radzieckiemu. Hitler gwałtownie zmniejszyłby produkcję łodzi podwodnych (największą na świecie), a zwiększył produkcję czołgów, artylerii, amunicji. W trakcie wojny przeważająca część Luftwaffe walczyła w Europie Zachodniej, broniąc jej przed nalotami najpierw brytyjskiego, a później amerykańskiego lotnictwa. W przypadku wycofania się Wielkiej Brytanii z wojny (a USA jeszcze do niej nie przystąpiły) całą moc niemieckiego lotnictwa skierowano by przeciwko Związkowi Radzieckiemu. Podczas wojny lotnictwo zachodnich sojuszników zmieniło niemiecki przemysł w sterty powyginanego metalu, a niemieckie miasta — w oceany gruzu. Mówi się, że nie udało się wybombardować Niemiec z wojny. Ale wyobraźmy, że bombardowania zakończyły się w 1941 roku, nawet nie rozpocząwszy się na dobre, i niemiecki przemysł pracuje bez przeszkód, a cała jego produkcja skierowana zostaje przeciwko Związkowi Radzieckiemu. Jak wówczas czułby się towarzysz Stalin?

5. Dopóki II wojna światowa toczyła się na kontynencie, Stalin miał interes w tym, żeby doczekać wycieńczenia się państw europejskich w walkach. Stalin chciał, żeby wszyscy uczestnicy wojny „nabrali zapału”. Właśnie tymi słowami wyraził swój plan w gronie zaufanych towarzyszy. Jednak latem 1940 roku Hitler niespodziewanie pokonał Francję i wyparł wojska brytyjskie z Europy Zachodniej. Nikt nie przewidywał takiego oszałamiającego sukcesu. Nawet sam Hitler. Właśnie wówczas powstała patowa sytuacja w wojnie między Wielką Brytanią i Niemcami. Rozumiano to i w Berlinie, i w Londynie. W Moskwie też. Właśnie od tej chwili pojawiła się możliwość i prawdopodobieństwo

zawarcia pokoju między Niemcami i Wielką Brytanią. Zwycięstwo nie było możliwe ani dla jednej, ani dla drugiej strony. Dlatego obie strony w każdej chwili mogły się zgodzić na remis. Tego Stalin bał się najbardziej. Najlepszy wariant dla Stalina — uderzyć na Niemcy w czerwcu 1940 roku po pokonaniu Francji przez hitlerowców. Całe niemieckie lotnictwo — we Francji. Tam były wszystkie czołgi. Cała ciężka artyleria. Najbardziej utalentowani generałowie. Najlepsze wojska. Pod koniec operacji niemieckie tyły rozciągnęły się, sprzęt wymagał naprawy, zapasy paliwa i amunicji prawie całkowicie się wyczerpały... A na radzieckiej granicy znajdowało się tylko dziesięć niemieckich dywizji piechoty. Ani jednego czołgu. I rumuńskiej ropy nikt nie bronił. Jednak Stalin nie zakładał tak szybkiego upadku Francji. Moment, by zaatakować Niemcy, był doskonały. Ale trzeba by w tajemnicy zmobilizować i wysłać na granicę dywizje, korpusy i armie I rzutu strategicznego, rozwinąć w rejonie granic 250 nowych lotnisk, punkty dowodzenia, węzły łączności, zaplecze medyczne, przywieźć i rozdysponować setki tysięcy ton amunicji, części zamiennych, sprzętu inżynieryjnego, doprowadzić do granic bazy paliw, przebazować lotnictwo, zaopatrzyć wojska w mapy topograficzne, plany pierwszych operacji, przestawić przemysł i kolej w tryb wojenny, zmobilizować i przerzucić z głębi kraju II rzut strategiczny, zawczasu wydrukować plakaty z wzywającą Matką Ojczyzną, zamówić Pieśń patriotyczną u Szostakowicza i Świętą wojnę u Aleksandrowa, rozwiązać całe mnóstwo problemów. To jak wystrzelenie rakiety na Marsa. Nie pomyślisz o najmniejszym drobiazgu — może się spalić na starcie. W jeden dzień tak wielkiego przedsięwzięcia zrealizować się nie da. W dwa miesiące również. A później —jesień i zima. Z rozmokłymi lotniskami, deszczem, mgłą, nielotną pogodą. I Stalin postanowił: nie teraz, ale przy pierwszej sprzyjającej okazji. Ale jego zdaniem pierwsza sprzyjająca okazja miała się nadarzyć nie wcześniej niż w maju 1941 roku.

6. W 1938 roku przywódcy Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch i Niemiec spotkali się w Monachium i szybko rozwiązali zaistniałe problemy.

W 1940 roku grono graczy skurczyło się do dwóch, a kontynuowanie gry nie wróżyło im obu nic dobrego. Kto mógł zagwarantować, że w nowej sytuacji przywódcy Niemiec i Wielkiej Brytanii nie spotkają się znowu i nie rozwiążą powstałych problemów? Jak Mołotow, Beria, Diekanozow, Fotin, Proskurow czy Glokow mogli poręczyć przed towarzyszem Stalinem, że właśnie teraz, w lipcu 1940 roku, w jakimś neutralnym Madrycie nie zasiedli przy stole przebrani w cywilne ubrania brytyjscy i niemieccy generałowie i nie kreślą mapy podziału interesów dwóch państw? Kto mógł zaręczyć, że w jakiejś przytulnej podmiejskiej posiadłości w neutralnej Genewie nie spotkało się dwóch panów o miłej powierzchowności i nie omawia warunków zawieszenia broni? Kto mógł zapewnić, że Churchill nie prowadzi tajnych pertraktacji z Hitlerem? Jeżeli w sierpniu 1939 roku przywódcy Związku Radzieckiego i Niemiec mogli się dogadać w ciągu kilku godzin z przerwą na obejrzenie pierwszego aktu Jeziora łabędziego w Teatrze Wielkim, to dlaczego w lipcu 1940 roku przywódcy Wielkiej Brytanii i Niemiec nie mogli się porozumieć w takim samym pośpiechu? Właśnie to nie dawało Stalinowi spokoju. W każdej chwili jak grom z jasnego nieba mogła rozbrzmieć straszna nowina: wojna między Wielką Brytanią i Niemcami zakończyła się honorowym pokojem! Wobec takiej perspektywy odwlekanie wojny było dla Stalina śmiertelnie niebezpieczne. Po klęsce Francji odwlekanie wojny mogło dla Związku Radzieckiego skończyć się katastrofą i upadkiem. Stalin rozumiał to najlepiej.

ROZDZIAŁ 130. OD PIONIERA DO EMERYTA Niezależnie od Suworowa istnieje elementarna logika i zdrowy rozsądek. Po prostu Suworow, nie wiem, jak to określić, jest pewnego rodzaju wzorcem. Po prostu są rzeczy oczywiste, bez względu na to, czy był Suworow, czy go nie było1154. D. ZACHAROW

1. Wielu próbowało zatopić Lodołamacz. Bez powodzenia. Ale druzgoczący dowód został mimo wszystko odnaleziony: przecież nie Suworow jest odkrywcą! Wiemy to wszystko bez niego! A skoro tak, nie ma po co czytać jego książek. I nie ma o czym dyskutować. Jeden z moich pierwszych oponentów, doradca prezydenta Rosji generał pułkownik D. Wołkogonow, oświadczył z przekąsem: Wszystko, co zawiera Lodołamacz, w naszym kraju „było znane każdemu — od pioniera do emeryta”. Ten dowód jest jak góra lodowa w oceanie. A lodołamacz, jak mówi mądrość ludowa, góry nie pokona. Po zderzeniu się z takim dowodem trzeba pilnie spuszczać na wodę szalupy ratunkowe. I dyskutować więcej się nie chce. O czym, skoro wszystko od dawna jest jasne i wiadome? Gdyby się zastanowić, to nie potrafię nic odpowiedzieć. Właśnie! Tak to wszystko wyglądało. Wszystkie fakty „leżały na wierzchu”, były od dawna wszystkim znane. Ale ja nigdy się nie ogłaszałem odkrywcą. Wszystko, o czym piszę każdego dnia, chrzęściło pod naszymi butami. Wszystko, o czym piszę, było znane milionom. Po prostu nazwałem rzeczy po imieniu. Zrobiłem to, co mógł zrobić każdy. Marszałkowie, generałowie i admirałowie,

1154

—

„Echo Moskwy”, 6 luty 2006.

premierzy, prezydenci i ich odważni doradcy, profesorowie i doktorowie, pionierzy i emeryci bali się powiedzieć. A ja się odważyłem. Na tym polega moja zasługa. Takie jest moje odkrycie. Ale krytyka nie mogła się uspokoić. Oto jeden z wcześniejszych przypadków wykorzystania wspomnianego dowodu: „Książka tygodnia — Lodołamacz Wiktora Suworowa... Powiem o głównym odczuciu: brak sensacji. Książka się spóźniła! Udowadnianie mądrym ludziom w Rosji, że komunizm był «gorszy» od faszyzmu, jest śmieszne. Owszem, Stalin przygotowywał się do zaborczej, a nie obronnej wojny. Z tego powodu przelano rzeki krwi naszego narodu. Owszem, oficjalna radziecka historia kłamie. Ale właśnie to żadna «sensacja» ani nowa idea. A rzeczywiście nowych idei w zrozumieniu XX wieku akurat dziś bardzo brakuje”1155. Właśnie tak. Śmieszna udała mi się książka. Mądrzy ludzie i bez Lodołamacza od dawna wszystko rozumieli. Mądrzy ludzie powinni XX wiek przeanalizować, skądś nowych idei zaczerpnąć. Ale jest przykro, bo nie ma skąd. Naokoło nuda i przeciętność. Nic nowego dla przenikliwego umysłu i gorącego serca. Tak oświadczył „Ogoniok”. I się zaczęło.

2. Mówi Lazar Łazariew: „Imperialne apetyty Stalina były nienasycone. Zakazane środki, moralne i polityczne ograniczenia dla niego nie istniały. Wszystko był gotów zagarnąć. Doktryna wojenna Stalina w swej istocie była zaborcza, agresywna. Obecnie jest to fakt powszechnie znany. (...) Żadnego z argumentów W. Suworowa, chcę podkreślić — ani jednego — fakty nie potwierdzają, ale obalają”1156. Jest to przejaw logiki poważnego historyka. Jeżeli Lazar Łazariew mówi, że doktryna wojenna Stalina była agresywna, jest to powszechnie znany fakt. Ale jeżeli mówię o tym ja, wówczas to podłe fałszowanie historii. 1155 1156

— —

„Ogoniok”, 1993 nr 9 „Nowaja gazieta”, 29 października 1993.

A oto artykuł wstępny gazety „Krasnaja zwiezda” z 20 marca 1996 roku: „Ukrywając się nad Tamizą przed rodzimym wymiarem sprawiedliwości, Rezun zebrał i powiela bogatą kolekcję dowodów, że Armia Czerwona przygotowywała się do wojny zaczepnej, do wojny na terytorium przeciwnika. Ale temu nikt nigdy nie zaprzeczał. «Sekret» ten ujawniały nawet piosenki tamtych przedburzowych czasów”. Wspaniale. Ale jeżeli wszystko, o czym piszę, to od dawna powszechnie znana prawda, po co na mnie psa z łańcucha spuszczać? W każdym miażdżącym artykule — trzeźwa myśl: Wiedzieliśmy o tym bez ciebie! I od razu: to wszystko wymyślił Goebbels! I brytyjski wywiad! Mówi pułkownik Witalij Iwanowicz Moroz: „To, że Związek Radziecki, nasza armia, przygotowywały się do wojny zaczepnej — to aksjomat. O tym przecież Rezun–Suworow w swoich książkach spekuluje. (...) Zamierzaliśmy atakować, pokonać agresora na jego terytorium, przy czym kosztem małej ilości krwi, konstruowaliśmy zgodnie z taką wizją wojny cały proces edukacji i wychowania wojsk, a rzeczywistość okazała się zupełnie inna”1157. Armia Czerwona przygotowywała się do ofensywy, ale rzeczywistość okazała się zupełnie inna. Armia Czerwona musiała się bronić, lecz o obronie nie myślała. Jeżeli takie świadectwa zostały wpisane do oficjalnej historii, do wspomnień marszałków czy do wydanej przez Ministerstwo Obrony książki dla młodzieży, znaczy, że to aksjomat i powszechnie znany fakt. Ale niech tylko ja powtórzę to samo, natychmiast ogłasza się, że są to paskudne spekulacje Jamesa Bonda i plugawe wymysły Goebbelsa. Jako pierwszy o Goebbelsie wspomniał doradca prezydenta Rosji generał pułkownik D. Wołkogonow. I natychmiast zdecydowanie oświadczył, że Lodołamacz nic nowego nie zawiera: „Nie jest ani tajemnicą, ani odkryciem W. Suworowa, że system, który powstał po październiku 1917 roku, za cel strategiczny obrał światową rewolucję proletariacką. (...) KC RKP za pośrednictwem Kominternu rozsyłał po całym świecie ogromne sumy pieniędzy dla tworzenia partii komunistycznych i inicjowania wystąpień rewolucyjnych. Teraz zostało to potwierdzone przez dokumenty. (...) Styl myślenia radzieckich przywódców do niedawna pozostawał kominternowski.

1157

—

„Krasnaja zwiezda”, 28 marca 2000.

(...) Stalin, jestem o tym przekonany, ciągle myślał nie tylko o zagrożeniu z Zachodu, ale zastanawiał się też nad własnymi wariantami ataku”1158. Po prostu wszystko o czym piszę, nie jest wymysłem, lecz wyświechtaną prawdą, znaną Wołkogonowowi i wszystkim mądrym ludziom. Generał ze spóźnioną odwagą po prostu przedstawia stalinowskie plany podboju Europy. Brawo, generale! Ale z generalskiego oświadczenia nieubłaganie wynika, że również Goebbels nie kłamał i nic nowego nie odkrył. Wyraził coś oczywistego i samo przez się zrozumiałego. Powiedział coś, o czym w naszym kraju wiedzieli wszyscy, łącznie z tymi samymi generałami i profesorami, prezydentami z ich najmądrzejszymi doradcami oraz pionierami z emerytami. Okazuje się, że Goebbels nie kłamał, a jedynie powiedział światu to, co wiadomo było przed nim i bez niego. Nie mogę jednak tych teorii połączyć: — albo przyznajmy, że nie ma żadnych znanych faktów, a jedynie dywersja wrogich wywiadów i kłamstwa Goebbelsa; — albo uznajmy, że istnieją powszechnie znane, niepodwa żalne fakty, ale wtedy po co do nich przyczepiać, przypinać, przywiercać Goebbelsa i Jamesa Bonda?

3. Generał major J. Sołnyszkow pewnie poparł generała pułkownika Wołkogonowa: „Zwracając się do Wiktora Suworowa, chcę zauważyć: wiele z tego, o czym o pisze, wiemy”1159. A nieco wcześniej generał Sołnyszkow spłodził cały traktat. Proszę mi wybaczyć obfite cytowanie. To tylko wyjątki ze sporego artykułu na całą stronę: „Ludowy komisarz obrony marszałek S. Timoszenko w przemówieniu końcowym, kiedy wytyczał zadania wszystkim rodzajom wojsk, nie mówił o konieczności odparcia niespodziewanego ataku nieprzyjaciela. Wypowiedział słowa o niepohamowanym dążeniu do przodu, «żeby za wszelką cenę osiągnąć 1158 1159

— —

„Izwestija”, 16 stycznia 1993. „Niezawisimaja gazieta”, 31 grudnia 1993.

wytyczone cele». (...) Zgodnie z założeniami jako pierwsi zaatakowali «zachodni». Jednak warianty odparcia tego ataku nie były rozpatrywane. Dlaczego uczestnikom nie proponowano działania w sytuacji, która powstała na początku wojny? Wniosek jest jeden — Stalin tego nie potrzebował. Widocznie nie zamierzał przygotowywać armii i kraju na niespodziewany atak faszystów. (...) W dyrektywie ludowego komisarza obrony z 5 maja 1941 roku dla kierownictwa Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego proponowano «przygotować się na rozkaz Naczelnego Dowództwa zadania błyskawicznych ciosów dla zniszczenia przeciwnika, przeniesienia działań bojowych na jego terytorium i opanowania korzystnych pozycji. (...) Owszem, ze wschodu na zachód przeniesiono cztery armie, a z rezerwy powołano około 800 tysięcy osób. Ale przygotowywały się one do ataku, a nie do obrony. To było największe nieszczęście. (...) Co się tyczy naszych przygotowań do natarcia, to chyba nie ma potrzeby udowadniania tego (...)”1160. Obywatelu generale, to są powszechnie znane fakty czy reż słuchaliście po kryjomu po nocach Goebbelsa? A może zwerbowali was źli chłopcy z brytyjskiej ambasady, zapłacili trzydzieści srebrników i teraz, posługując się waszym nazwiskiem, swe podłe insynuacje wpajają nie dość uświadomionym i obeznanym obywatelom Rosji? Ale generał na tym nie poprzestał. Oświadczył nawet, że niemiecko– faszystowskiemu dowództwu dosłownie w ostatnich dwóch tygodniach przed wojną udało się wyprzedzić nasze wojska w zakończeniu rozwijania i w ten sposób stworzyć sprzyjające warunki do przejęcia strategicznej inicjatywy na początku wojny1161. Wspaniałe! Zachwycające! Czytam dzieła generała z zachwytem. Wyczuwam bratnią duszę. Rozpoznaję znajome podejście, pismo i styl. Jakbym własne książki przeglądał. Obywatel generał i ja myślimy tak samo. Generale, moglibyście taki traktat przede mną wydać. Byłby bezcenny. Ale oto jakie pytanie nie daje mi spać: Gdyby Hitler o dwa tygodnie Stalina nie wyprzedził, gdyby Armia Czerwona zakończyła koncentrowanie i rozwijanie strategiczne wcześniej niż armia niemiecka, to co by się stało później? 1160 1161

— —

„Rossija”, 23–29 czerwca 1993 Ibidem.

4. Czym jest koncentracja i rozwijanie strategiczne armii na granicach państwa i co potem nieuchronnie następuje? Zastanówmy się: w strzępach piany leci wprost na nas wściekły ogier, a na nim rozjuszony facet. Dokładnie taki sam, jaki swego czasu omal czerwonego dowódcę Żukowa nie przeciął na pół. Oto z brzękiem i świstem wyciąga szablę z pochwy, przeklinając, unosi ją nad głową, przecinając mroźny błękit. Co dalej? Uderzy! Zasada w kawalerii jest niezachwiana: do jaj rozrąbię — dalej sam się rozpadniesz! Jaki dla niego ma sens zamachnąć się szablą, ściągnąć wodze tak, że mknący koń przednimi kopytami ryje ziemię i się zatrzymuje, samemu znieruchomieć w oczekiwaniu, oddając przeciwnikowi prawo do pierwszego uderzenia? Po zakończeniu koncentracji i rozwijania strategicznego Armia Czerwona teoretycznie miała tylko dwie możliwości działania. Powtarzam: teoretycznie. Pierwsza możliwość: wykorzystać „sprzyjające warunki do przejęcia strategicznej inicjatywy na początku wojny”. Tak zresztą zalecała oficjalna doktryna wojenna Robotniczo–Chłopskiej Armii Czerwonej i dyrektywa ludowego komisarza obrony z 5 maja 1941 roku. Druga możliwość: znieruchomieć na granicach w pokornym oczekiwaniu, aż faszyści zakończą wszystkie przygotowania i pierwsi zdzielą Armię Czerwoną siekierą między uszy. Niedawno najwyższa władza w Rosji oficjalnie zaleciła przywódcom regionów przeczytanie ze zrozumieniem najmądrzejszego dzieła dwóch zagranicznych myślicieli, w którym przewodnią myślą jest stwierdzenie, że towarzysz Stalin był niewiarygodnie głupi. Rzekomo przygotowywał się do zrealizowania absolutnie zadziwiającego wariantu przystąpienia do wojny: Niech mnie dźgną nożem w wątrobę, wtedy wszyscy zobaczą, że jestem dobry. Niech mi w pijackiej bójce wsadzą w serce finkę, wtedy wszyscy zrozumieją, że jestem ofiarą, i wówczas zacznę się bronić. Niech mnie Hitler zdzieli klinami pancernymi do samego siodła, a nuż nie rozpadnę się po tym na pół.

W imię takiego wariantu towarzysz Stalin swoje wojska rzekomo specjalnie pod uderzenie nadstawiał, dlatego przygraniczne lotniska zapełnił po brzegi samolotami, a nadgraniczne lasy — setkami tysięcy ton pocisków, dlatego drut nasi pogranicznicy zwinęli, dlatego mosty rozminowali: niech, do diabła, zginie armia kadrowa, niech zostanie na okupowanych terenach osiem dziesiątych całego przemysłu zbrojeniowego i dziesiątki milionów obywateli, wówczas jakoś sobie poradzimy. Okazuje się, że towarzysz Stalin z premedytacją porzucił 20 tysięcy czołgów i oddał do niewoli 4 miliony swoich najlepszych żołnierzy armii kadrowej, z własnym synem włącznie, żeby przekonać Stany Zjednoczone do swojego umiłowania pokoju i uzyskać ich pomoc. Okazuje się, że strategia Stalina polegała na zwykłej kaukaskiej przebiegłości: porzucę teraz swoje czołgi, działa, samoloty, miliony ton zapasów strategicznych, może później Amerykanie nowe przyślą. Pewnym towarzyszom na Kremlu dziś bardzo się chce zrobić kretyna z towarzysza Stalina, żeby samym błysnąć mądrością państwową na tle jego strategicznej głupoty. Ale niech oficjalna kremlowska propaganda rysuje Stalina tchórzliwym półgłówkiem. Przez to oficjalni kremlowscy ideolodzy tylko nadszarpują zaufanie do siebie. A dwie możliwości rozwoju sytuacji strategicznej po skoncentrowaniu wojsk w przygranicznych rejonach wymieniłem tylko po to, żeby pokazać, iż nie było dwóch możliwości. Mobilizacja, koncentracja i rozwijanie armii na granicach państwa nie mogą się zakończyć tak po prostu. Gromadząc olbrzymie masy wojsk, należy zadać cios, w przeciwnym razie uderzy przeciwnik, wyprzedzając o tę małą chwilę, za jednym zamachem niszcząc najlepsze, co posiada kraj, by prowadzić wojnę.

5. Nie pominął Goebbelsa również generał armii M. Gariejew: „Rezun i ciągnący za nim, uchowaj Boże, historycy próbują pokazać, że dokonali jakiegoś odkrycia naukowego. Ale tę wersję usprawiedliwienia hitlerowskiej agresji wymyślił swego czasu Goebbels. Rezun i jego wyznawcy tylko

opowiadają ją na różne sposoby. Mimo że została obalona przez cały przebieg historii”1162. Na to, Machmucie Achmetowiczu, odpowiem cytatem. Słuchajcie i oprzyjcie się o ściany: „Zadanie głównego ciosu na krakowskim kierunku w skrzydło głównego zgrupowania przeciwnika pozwalało na samym początku wojny odciąć Niemcy od krajów bałkańskich, pozbawić je ropy i poróżnić sojuszników. Jednak skierowanie głównego ciosu na sąsiadujące flanki Frontów Zachodniego i Północno–Zachodniego prowadziło do czołowego natarcia w trudnych warunkach terenowych przeciwko dobrze umocnionym pozycjom obronnym w Prusach Wschodnich, gdzie niemiecka armia mogła stawić bardziej zacięty opór. I zupełnie inne warunki, a co za tym idzie także następstwa, mogły zaistnieć, gdyby plany strategiczne przewidywały na początku wojny operacje obronne odparcia agresji. W tym przypadku niewątpliwie byłoby korzystniej główne działania skierować na pas Frontu Zachodniego. Ale takiego sposobu działań strategicznych wówczas nie zakładano”. Sądzicie, że to ja na coś takiego wpadłem? Albo z Goebbelsa ściągnąłem? Czy może grupy najbystrzejszych ekspertów brytyjskiego wywiadu to wymyśliły? Skądże. Machmucie Achmetowiczu Gariejew, to wasza twórczość. Wy pod własnym nazwiskiem wydrukowaliście to w tomie „Mużestwo” nr 5 w 1991 roku (s. 253). Umrzyj, a trafniej nie powiesz. Skoro już oskarżacie mnie o powtarzanie wymysłów Goebbelsa, to zwykła naukowa uczciwość wymaga znalezienia cytatu tegoż Goebbelsa i umieszczenia go obok mojego, żeby się wszyscy przekonali: oto następca! Ale żaden Goebbels nie jest w stanie wznieść się ponad waszą mądrość. W krótkim fragmencie wytłumaczyliście istotę klęski 1941 roku: — towarzysz Stalin nie miał zamiaru bronić przed kimś kraju, nie przygotowywał się do odparcia agresji, nie myślał o tym; — a skoncentrował główne siły Armii Czerwonej na południe od Polesia po to, żeby odciąć Niemcy od Rumunii. Więc jakie, obywatelu naczelniku, występują różnice zdań między nami? 1162

—

„Krasnaja zwiezda”, 2 lutego 2000.

Można powiedzieć więcej: „Niekorzystne położenie naszych wojsk pogarszało się przez to, że oddziały przygranicznych okręgów wojskowych miały za zadanie nie operacje obronne, a jedynie osłanianie rozwijania wojsk”. Kto takie świństwo wymyślił? Goebbels? Grupy brytyjskich ekspertów? Czy zdrajca Ojczyzny, zbieg i fałszerz Rezun na potrzeby oszczerców Rosji? Nie, obywatele. To jest twórczość szefa Sztabu Generalnego Sił Zbrojnych ZSRR generała armii M. Gariejewa. Wydana w tym samym tomie „Mużestwo” (1991 nr 5, s. 256). Załóżmy, że opowiadam takie rzeczy dlatego, że sprzedałem się wszystkim imperialistycznym wywiadom naraz. A kto podjudza Gariejewa? Te idee po raz pierwszy opublikowałem w 1985 roku, a on powtórzył po sześciu latach. Dlaczego więc Państwo Rosyjskie za takie objawienia obsypuje Gariejewa tytułami, stopniami, stanowiskami, orderami i premiami? A gdzie są moje ordery i premie? I gdzie są moje lampasy na portkach? I kiedy wreszcie poważni historycy wydadzą demaskatorski traktat Fałszerstwa Machmuta Gariejewa? I dlaczego nie zdemaskować go serią gniewnych artykułów pod wspólnym tytułem „Koniec globalnego kłamstwa”?

6. Stalin nie bez powodu zabronił wszelkich publikacji o początkowym okresie wojny. Pozwolono opowiadać tylko, jak szeregowiec nieznanej dywizji Iwanow w rejonie miejscowości, której nazwy nie podano, z wiązką granatów rzucił się pod niemiecki czołg nieznanego typu, jak pilot myśliwski lejtnant Pietrow staranował bombowiec wroga, jak lejtnant–pogranicznik Sidorów przez trzy dni ostrzeliwał się przed nacierającym wrogiem, a bohaterzy–komsomolcy wciągnęli czerwoną flagę nad okupowanym przez wroga miasteczkiem. Akcentowano poszczególne bohaterskie poczynania. Pożądane było wysławianie bohaterstwa tych, którzy zginęli. Ponieważ opowiadali nie sami uczestnicy walk i bitew, ale w imieniu poległych specjalnie upoważnieni członkowie Związku Pisarzy ZSRR. A polegli

bohaterowie nie mogli już ani potwierdzić, ani zaprzeczyć, ani sprecyzować, ani poprawić. Stalin rozumiał, że wspomnienia żyjących żołnierzy, oficerów, generałów i marszałków, konspiratorów i partyzantów, czekistów i konstruktorów broni — to zagrożenie. Nie wiedząc, co czynią, żołnierze i dowódcy niezamierzenie, ale nieuchronnie musieli opowiedzieć coś takiego, co zdradziłoby cały plan Stalina i przyczyny jego niepowodzenia. Relacje świadków i uczestników wydarzeń to rozsypana mozaika, która po ułożeniu ukaże jaskrawy, oślepiający obraz. Dlatego na rozkaz Stalina utajniono wszystko, co miało związek z wojną, szczególnie z jej początkowym okresem: od liczebności wojsk po struktury organizacyjne jednostek i pododdziałów, od składu bojowego okręgów wojskowych po liczbę czołgów, od posiadanych zapasów strategicznych po straty w składzie osobowym. I wspominać o szczegółach nie zalecano nikomu. A po Stalinie zakazy nałożone na wspomnienia i refleksje wojenne zostały stopniowo cofnięte. Z roku na rok nasi wodzowie czuli się coraz swobodniej. Obowiązujące stało się wyznanie zastępcy szefa Sztabu Generalnego Sił Zbrojnych ZSRR, generała armii M. Gariejewa, w centralnym organie Ministerstwa Obrony ZSRR na trzy tygodnie przed upadkiem Związku Radzieckiego: „Kierunek koncentracji głównych wysiłków radzieckie dowództwo obrało nie w interesie obrony strategicznej (takiej operacji po prostu nie przewidywano i nie planowano...), a w odniesieniu do zupełnie innych sposobów działania. (...) Główne uderzenie na południowym zachodzie przebiegało w bardziej dogodnym terenie, odcinało Niemcy od głównych sojuszników, ropy, wyprowadzało nasze wojska na flankę i na tyły głównego ugrupowania przeciwnika (…)”1163. Niedługo potem wydano Lodołamacz po rosyjsku. I obywatele generałowie, poważni historycy i ich kuratorzy się zreflektowali. Winą za swoją paplaninę, nierozważną i nieroztropną, zaczęli zgodnie obarczać brytyjski wywiad. I Goebbelsa przypomnieli: To nie my wygadaliśmy plany Stalina. Wszystko to Goebbels wymyślił.

1163

—

„Krasnaja zwiezda”, 27 lipca 1991.

A myśl o tym, że Hitler swoim uderzeniem tylko odrobinę Stalina wyprzedził, w tym przypadku („Rossija” 23–29 czerwca 1993) wypowiedziałem nie ja, powtarzając za Goebbelsem, a generał major J. Sołnyszkow, powtarzając za generałem armii S. Iwanowem.

ROZDZIAŁ 131. O ODKRYWCACH Kto, idąc moim śladem, zada sobie trud przeczytania zdumiewających historii naszego wieku, wypaczonych, okaleczonych, zapaskudzonych przez opłaconych łgarzy? THEODORE AGRIPPA D’AUBIGNE (1552–1630)

1. Lata łączą się w dekady, a nad krajem i światem wciąż rozbrzmiewają te same piosenki. Z jednej strony mówi się: Lodołamacz jest zestawieniem powszechnie znanych faktów, nic nowego Suworow nam nie powiedział, jesteśmy mądrzy, wykształceni i bez niego wszystko to wiemy. Przecież istnieje podstawowa logika i zdrowy rozsądek. Są rzeczy oczywiste, bez względu na to, czy był kiedyś niejaki Suworow, czy też nigdy nie istniał. Z drugiej strony odpowiadają: Nie ma żadnych faktów i nie było, nie ma rzeczy oczywistych, cała zawartość Lodołamacza to wymysły Goebbelsa. Już wiele lat chłopaki ze stacji radiowej „Echo Moskwy” wiodą słodkie życie na ideach Lodołamacza, ogłaszając wszem i wobec, że Stalin przygotowywał atak na Niemcy. Dymitr Zacharow i Jelena Sjanowa samodzielnie doszli do takiego wniosku na podstawie skrupulatnej analizy mnóstwa faktów historycznych, które zawarto w pamiętnikach radzieckich generałów, admirałów i marszałków, w przemówieniach radzieckich przywódców, w oficjalnych wielotomowych opisach wojny, w przedwojennych radzieckich publikacjach. Mówi D. Zacharow (audycja Dziwna wojna ZSRR, 6 lutego 2006): „Można zacytować masę naszych źródeł, wypowiedzi marszałków, oświadczenia radzieckiej prasy z tamtego okresu. Zacząć od rzeczy podstawowych: jeżeli przygotowujesz się do obrony, budujesz przed swoimi oddziałami pola minowe. W Związku Radzieckim w Ludowym Komisariacie Amunicji w tamtym czasie praktycznie nie produkowano min, i na linii

dzielącej radzieckie i niemieckie wojska — skoro już wykorzystuje się tezę dotyczącą doktryny obronnej Związku Radzieckiego — żadne radzieckie pola minowe nie istniały, dlatego że pola minowe buduje się, żeby zatrzymać nacierającego przeciwnika. Jeżeli ktoś sam zamierza zaatakować, to żadnych pól minowych przed swoimi wojskami, rzecz jasna, nie będzie budował. Tam jest masa innych przesłanek. Odnośnie do tego, gdzie znajdowały się magazyny materiałów pędnych, amunicji, prowiantu dla wojska. Jeżeli wojska zamierzają nacierać, magazyny znajdują się w stosunkowo niedużej odległości od zgrupowań oddziałów. Jeżeli zamierzasz się bronić, najważniejsze magazyny są naturalnie wycofywane na tyły w głąb własnego terytorium. Magazyny znajdowały się bezpośrednio za ugrupowaniami wojsk”. Sjanowa takie oświadczenia obywatela Zacharowa wita przychylnymi okrzykami, szczodrze sypiąc nowymi faktami, które bezsprzecznie świadczą: Stalin przygotowywał atak! . Ale za każdym razem znajduje się jakiś podły słuchacz, który z pewnym niedowierzaniem zapytuje w eterze: A czy, obywatele, nie od Suworowa to wszystko ściągnęliście? Po tym następują stanowcze zapewnienia: Nie czytaliśmy żadnego Suworowa! Są powszechnie znane fakty! W tym samym czasie ci sami odkrywcy wręcz w tych samych audycjach uparcie twierdzą: Stalin nie przygotowywał żadnego ataku na Niemcy! Nie ma na to żadnych faktów ani dowodów! To wszystko wymysły Goebbelsa i Rosenberga. Głupi Rezun powtarza wymysły faszystowskiej propagandy. D. Zacharow pieje (audycja Wiosna 1941 roku, 27 lutego 2006): „Przyznam się do okropniejszej rzeczy — nie doczytałem Rezuna. Zacząłem, przeczytałem około pięćdziesięciu stron i moja dusza wyczerpała swoją cierpliwość”... J. Sjanowa: „A ja wam powiem tak: w ogóle nie czytałam pana Suworowa, możecie mi wierzyć lub nie. A dokładniej, zaczęłam go czytać, ale uderzył mnie stopień bezczelności autora, który nie zadał sobie trudu, by przynajmniej zmienić styl Rosenberga i Goebbelsa. Szczególnie wyczuwa się styl Goebbelsa. Nie, tam są wprost sformułowania udowadniające, że Związek Radziecki przygotowywał atak na Rzeszę. Jednak wydaje mi się, że powinien trochę

subtelniej realizować zamówienie tamtego czasu. Wydaje mi się, że to jest czysta pseudohistoria...”

2. Do końca lat 80. ubiegłego wieku moich książek na temat II wojny światowej nie można było wydać. W samej tylko Wielkiej Brytanii dostałem odmowę w 26 firmach, od malutkich do największych. Na Zachodzie znajdowało się mnóstwo rosyjskich wydawnictw, które publikowały książki, nie oglądając się na zalecenia Wydziału Ideologii KC KPZR. Ale nikt nie zdecydował się na wydanie po rosyjsku Lodołamacza. Zresztą poza granicami Rosji Lodołamacz jako oddzielna książka po rosyjsku tak się nigdy nie ukazał. Nie znalazł się odważny. Ale nie poddawałem się. Skoro nie można wydać całego tekstu, będę drukował fragmenty. W maju 1985 roku pojawiły się pierwsze rozdziały w paryskiej gazecie „Russkaja mysi”. Już wtedy zawarłem w nich wszystko, o czym dwie dekady później powiadomili zaskoczoną publiczność wybitni badacze z „Echa Moskwy”. Mowa tam i o polach minowych, których nie wiadomo dlaczego nie było przed nagromadzeniami radzieckich wojsk w rejonach nadgranicznych, o stertach amunicji, o drucie kolczastym, który zwijali chwaccy pogranicznicy. Powoływałem się nie na Goebbelsa i Rosenberga, lecz na Żukowa i Koniewa, na Golikowa, Rokossowskiego i Mierieckowa, na Kulika, Kulikowa i Mechlisa, na Woroszyłowa i Wasilewskiego, na Batowa i Gorbatowa, na Kolcowa, Golcowa i Agalcowa.

3. Moi drodzy czytelnicy, widzowie i słuchacze, dziękuję wam za wsparcie. Co program przeciwko mnie, to wbije się w eter jakiś nudziarz z przypomnieniem różnego autoramentu Sjanowym–Zacharowom, z jakiego źródełka czerpią swoją mądrość. Audycja Zmowa monachijska, 28 listopada 2005: Słuchacz: „Dobry wieczór. Witalij z Moskwy. Chciałbym wam przypomnieć, że istnieje koncepcja Suworowa o stanowisku Związku Radzieckiego, stanowisku Stalina w przededniu II wojny światowej, że

specjalnie chciał, żeby Hitler niby podbił Europę, żeby później wystąpić jako wyzwoliciel”. D. Zacharow: „Cóż, ta koncepcja istnieje niezależnie od Suworowa i nieraz mówiło się o tym, że byłoby dobrze, żeby wojnę skierować na zachód”. Rewelacje Zacharowa są przerywane jego oświadczeniami, że cały system argumentacji Suworowa jest dość słaby. D. Zacharow: „Słaby, można powiedzieć, tendencyjny. To znaczy, że tam bardzo zuchwale pomieszano prawdę i wymysły”. Dalej następują rozważania, że „istnieje taki typ historyków, którzy sami tworzą schemat, a potem wciskają w niego fakty. Te, które się mieszczą, są akceptowane, a te niemieszczące się po prostu odrzucane”.

4. Wszystkie odkrycia atakujących z „Echa Moskwy” każdy, kto chce, może odnaleźć w Lodołamaczu, Dniu „M”, w Ostatniej republice, w innych moich książkach, wydanych w wielu językach, 10,15, a czasami 20 lat wcześniej, nim świątobliwe dzieła Zacharowów–Sjanowych zostały objawione. Opowiadając o przygotowywaniu przez Stalina ataku na Hitlera, żadnego odkrytego przez siebie faktu nie przytoczyli. Ani jednego. Nigdy. Różnego autoramentu Zacharowowie–Sjanowe oświadczają, że moje książki są mieszanką prawdy i kłamstwa, że moja argumentacja jest słaba i tendencyjna, ale nikt nigdy nie wysilił się swoich oskarżeń poprzeć przykładem. I tu towarzyszy pasożytów (proszę nie brać tego za obelgę, to po prostu takie określenie medyczne) muszę zaskoczyć pytaniem: A skąd wiecie, że moje książki to mieszanka prawdy i wymysłów, skąd wiecie, że moja argumentacja jest słaba i tendencyjna? Kto wam powiedział, że ignoruję fakty, które nie pasują do mojej wersji historii? Przecież nie czytaliście moich książek. W swoich audycjach D. Zacharow nieraz oświadczał, że jego wrażliwa dusza nie znosi lektury moich książek. Potakuje mu Sjanowa. A przecież radiostacja „Echo Moskwy” była kiedyś szanowana i lubiana przez słuchaczy. Pytanie: Obywatele, a nie żal wam było zniżać taką radiostację (i samych siebie) do poziomu propagandy? Przecież to styl propagandy rodem z KGB: nie czytałem książki, ale powiem...

Zadufani demaskatorzy z „Echa Moskwy” nie czytali moich książek, o czym chełpliwie mówią, i od razu wydają na ich temat kategoryczne osądy. Prosto w eter. Godne pochwały. Ale pojawia się pytanie: A skąd zaczerpnięto owe opinie? Są dwa warianty: — z plotek; — ktoś wszechobecny i kompetentny podpowiada im, jakie książki obrzucać gównem, nie czytając. Warianty te nie wykluczają się nawzajem.

5. Kiedyś dawno temu ktoś z moich demaskatorów, zorientowawszy się, że wszystko w moich książkach się łączy, jak skorupy zbitego dzbana, oświadczył: Tak, wszystko się zgadza, ale ten przebiegły Suworow wykorzystuje tylko te fakty, które pasują do jego teorii, a te niepasujące odrzuca. Powtórzyło to mnóstwo krytyków. Jasne, że obywatele z „Echa Moskwy” nie mogli pominąć takiego argumentu. I nie pominęli. Zacharow i Sjanowa zgodnie go powtórzyli. A ja oświadczam: Nie ma faktów sprzecznych z moją teorią! Stalin przygotowywał atak na Niemcy. Znajdźcie fakty, które nie pasują do tego twierdzenia. Przykładów na to, że kraj nie szykował się do obrony, przytoczyłem mnóstwo. Przykładów na to, że tak zwane kontruderzenia i kontrofensywy były w pierwszych dniach wojny improwizacją, że wcześniej ich nie przygotowano i nie planowano, też przytoczyłem pod dostatkiem. Ale gdzie są przykłady, że Stalin nie przygotowywał kraju i armii do marszu na Europę? Jestem głównym krytykiem swoich książek. Mój interes polega na tym, żeby znaleźć wszelkie błędy i nieścisłości. Usuwam je i poprawiam. Pozbywam się ich. Doszło do tego, że napisałem całą książkę Cofam wypowiedziane słowa, żeby oczyścić się z błędów młodości. Znajdźcie fakt, który zaprzecza głównej idei Lodołamacza, a ja postaram się albo go wytłumaczyć, albo wycofać się ze swoich teorii.

Więc gdzie jest to spiętrzenie faktów, które Lodołamaczowi tamuje drogę? Au, odezwij się, moskiewskie echo! Ale wyobraźmy sobie, że istnieją fakty, które nie pasują do mojej teorii. Załóżmy, że je ignoruję. W tym przypadku demaskatorzy z „Echa Moskwy” wplątują się w bardzo nieprzyjemną historię. Chodzi o to, że teoria, którą samodzielnie, nie czytając moich książek, wbrew utrwalonym na całym świecie poglądom, bohatersko wylansowali Zacharow i Sjanowa, jest taka sama jak moja: Stalin przygotowywał się do ataku na Niemcy. Ale jeżeli istnieją fakty, które są sprzeczne z moją teorią, to powinny one być również sprzeczne z ich wnioskami. Demaskatorom z „Echa Moskwy” wydaje się, że mnie wychłostali. Nie, szanowni, samiście się wychłostali. Żeby się nie wyrazić dosadniej. Moja argumentacja jest słaba i tendencyjna. Ale argumentacja „Echa Moskwy” jest znacznie słabsza — przytoczyliście tylko małą część tych dowodów, których użyłem dziesięć albo dwadzieścia lat przed wami. Każdy badacz ma możliwość pogłębiania, precyzowania i rozwijania teorii, które zostały wysunięte przez kogoś wcześniej. Na tym polega proces naukowy. I często idący czyimś śladem wznosi się na nowe nieosiągalne dla poprzednika szczyty wiedzy. Przykładów jest masa. Już po ukazaniu się moich książek inni autorzy odkopali mnóstwo nowych, nieznanych wcześniej skarbów archiwalnych, wypowiedziano mnóstwo zadziwiających opinii. Granice naszej wiedzy o wojnie zostały poszerzone i wykroczyły daleko poza horyzonty, za które Lodołamacz nigdy by nie popłynął i się nie przebił. A Sjanowe i Zacharowowie nie znaleźli i nie wymyślili nic nowego, nie dodali nic do tego, co wcześniej nie przesiąknęłoby do świadomości mas. W nauce i sztuce podobne działania nazywa się plagiatem. Nazwa łacińska. W tłumaczeniu — kradzież. Ale kradzież też bywa różna. Ukradłeś, przywłaszczyłeś i siedź cicho. Ale im jest mało. Chcą ukraść, przywłaszczyć i jeszcze okłamać okradzionego. Ale na chwilę zgódźmy się ze złodziejami historii: wymyśliłem schemat i teraz dopasowuję do niego tylko wygodne dla mnie fakty, a odrzucam niepasujące. Ale czy odkrywcy z „Echa Moskwy” działają inaczej? Czy zuchwali demaskatorzy wykorzystują w audycjach zarówno fakty, które

pasują do ich teorii, jak i te, które nie mieszczą się w ich rewolucyjnej koncepcji? Moje książki — miszmasz, gdzie zuchwale zmieszano prawdę i kłamstwo. Nie będę się kłócił. Ale czy udowadniając tę samą teorię, Zacharow i Sjanowa chociaż raz zmienili moje przepisy, warząc własne miszmasze?

6. Dopóki Sjanowa i Zacharow trzymają się Lodołamacza jak ślepy ściany, wszystko u nich wygląda pięknie — o własnych siłach stworzyli oryginalną teorię, która obala utrwalone na całym świecie wyobrażenie o wojnie! Ja bym im za takie osiągnięcia Nobla nie pożałował! Ale gdy tylko odkrywcy zrobią krok w bok... 26 września 2005 roku Dymitr Zacharow po raz kolejny powiedział w eterze, że moje książki nie są warte tego, żeby je czytać. Swoje oświadczenie poparł druzgocącym przykładem: „Kiedy przeczytałem u pana Suworowa, że samolot U–2 to samolot–zabójca, kilka minut się śmiałem, a później odłożyłem książkę”. Potem nastąpił wybuch zgodnego zaraźliwego rechotu. Zacharow podsumował cytatem, który radziecka propaganda przypisywała Goebbelsowi: Im większe kłamstwo, tym łatwiej ludzie w nie uwierzą. Wszystkich dzieł Goebbelsa nie czytałem, tego cytatu nie spotkałem. Ale nie sądzę, że Goebbels był na tyle głupi, żeby pracę swojego resortu i własny wkład demaskować podobnymi oświadczeniami. A za swoje książki odpowiadam. Określenia „samolot–zabójca” nigdy nie użyłem. Na temat samolotu U–2 zebrałem ciekawy materiał. Być może kiedyś znajdę czas, żeby napisać rozdział o U–2. Ale do tej pory w moich książkach na temat U–2 wspomniałem raz w Ostatniej republice w rozdziale Cuda gwardyjskie. Powiedziałem tam: „Ponadto Związek Radziecki miał samoloty R–5 i U–2”. Tyle. Żadnych ocen. Żadnych komentarzy. Żadnych opisów i epitetów. Gdzie moi waleczni demaskatorzy przeczytali o samolocie–zabójcy? Dlaczego tym imieniem nazwali U–2? Tego nie wiem. Ale się domyślam.

W swoich książkach pisałem o Su–2. Chłopaki z „Echa Moskwy” z lenistwa nie doczytali Dnia „M” do rozdziałów Towarzysz Iwanow i Skrzydlaty Czyngis–chan. Zgadzam się, że U–2 i Su–2 brzmią podobnie. Jednak każdy, kto wysilił się na samodzielne przeczytanie książki, doskonale rozumie, że u mnie mowa o lekkim bombowcu wybitnego konstruktora samolotów Pawła Osipowicza Suchoja, a nie o samolocie równie wybitnego konstruktora Mikołaja Mikołajewicza Polikarpowa. Zamieszanie mogło pojawić się tylko wtedy, gdy nieświadomi demaskatorzy Lodołamacza przyswajali informację ze słuchu ze słów równie ignoranckiego kuratora. Wytknąłem Zacharowowi ewidentną głupotę, ale znaleźli się jego obrońcy. Okazuje się, że Zacharow miał na myśli Su–2, i tak powiedział w eterze. Ale roztargnione dziewczyny, które po audycji drukują tekst i wystawiają go na widok publiczny, pomyliły się i napisały U–2. Byłoby lepiej, gdyby obrońcy nie mówili czegoś takiego. Jeżeli rzeczywiście tak się stało, to sytuacja staje się jeszcze głupsza. W rozdziale o Su–2 nie ma nic śmiesznego. Okazuje się, że obywatel Zacharow przez kilka minut śmiał się bez powodu. To dość poważny objaw.

7. 25 sierpnia 2008 roku. W eterze znowu wspaniała ekipa atakujących... Do przodu wyrywa się J. Sjanowa i opowiada o niedawnym wydarzeniu: „Któryś ze słuchaczy prosi — podajcie taki fakt, który można uznać za bezdyskusyjny, i drugi słuchacz mu odpowiada — jest taki fakt: Niemcy wypowiedziały wojnę ZSRR. Rozumiem, że jest to pomyłka — na temat wypowiedzenia wojny...” Zacharow się nie sprzeciwił. Sytuacja: Słuchacz przytoczył zaiste niepodważalny fakt historyczny — Niemcy wypowiedziały wojnę Związkowi Radzieckiemu. Bezsprzecznie o tym rzeczywiście wiedzą u nas wszyscy — od pioniera do emeryta. Na to radiostacja „Echo Moskwy” na cały świat głosem swojego najlepszego historyka Trzeciej Rzeszy Jeleny Sjanowej oświadcza: Słuchacz się pomylił, palnął bez zastanowienia, chlapnął głupotę: przecież Niemcy nie wypowiedziały wojny Związkowi Radzieckiemu...

Nie trzeba być historykiem, żeby znać powszechnie dostępne fakty. 22 czerwca 1941 roku o 4 rano minister spraw zagranicznych J. von Ribbentrop wezwał zastępcę ludowego komisarza spraw zagranicznych ZSRR, ambasadora ZSRR w Niemczech, W. Diekanozowa, i wręczył mu memorandum, w którym wymieniono przyczyny ataku Niemiec na ZSRR. Oprócz „Noty Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeszy Niemieckiej do rządu radzieckiego” wręczono trzy załączniki: „Raport ministra spraw wewnętrznych Rzeszy Niemieckiej, Reichsführera SS i dowódcy policji dla rządu niemieckiego o dywersyjnej działalności ZSRR, skierowanej przeciw Niemcom i narodowemu socjalizmowi”. „Raport Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeszy Niemieckiej o propagandzie i agitacji politycznej rządu radzieckiego”. „Raport Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu dla rządu Rzeszy Niemieckiej o koncentracji wojsk radzieckich przeciwko Niemcom”. Wręczenie tego kompletu dokumentów było aktem wypowiedzenia wojny. W tym samym czasie w Moskwie ambasador Niemiec, hrabia Friedrich von der Schulenburg, zażądał natychmiastowego spotkania z ludowym komisarzem spraw zagranicznych ZSRR Wiaczesławem Mołotowem i wręczył mu dokładnie takie samo memorandum oraz towarzyszące mu dokumenty. Innymi słowy, wojnę Związkowi Radzieckiemu wypowiedziano od razu dwoma kanałami. Ale jeżeli demaskatorzy z „Echa Moskwy” o tym nie wiedzą, to polecam przeczytać dzieła czołowego radzieckiego specjalisty od historii II wojny światowej: „Schulenburg oznajmił radzieckiemu rządowi, że Niemcy wypowiadają wojnę Związkowi Radzieckiemu na skutek skoncentrowania Armii Czerwonej przy wschodniej niemieckiej granicy”1164. Powiedziano to 50 lat temu. Żeby ocenić to zdanie, trzeba przypomnieć, kim był Dieborin i jakie szczyty osiągnął w radzieckiej nauce. Tu zawarte jest nie tylko przyznanie się, że wojna została wypowiedziana, ale też podano powód. Za takie wyznanie profesor Dieborin nie tylko nie został zdegradowany do szeregowca, ale został mianowany kierownikiem zespołu 1164

—

G. Dieborin, Wtoraja mirowaja wojna, Wojenizdat, Moskwa 1958, s. 124.

autorów pierwszego tomu oficjalnej Historii Wielkiej Wojny Narodowej Związku Radzieckiego 1941–1945. I jeszcze: „Niemiecki ambasador w Moskwie von Schulenburg przekazał oświadczenie radzieckiemu rządowi o przystąpieniu Niemiec do wojny ze Związkiem Radzieckim”1165. Żeby to ocenić, trzeba przypomnieć, kim był generał lejtnant Tielpuchowski w radzieckiej nauce historyczno wojskowej. Jeżeli tego jest mało, polecam wspomnienia G. Żukowa. Podczas wojny Stalin był Naczelnym Wodzem, Żukow —jego jedynym zastępcą. Stalin pamiętników nie pisał. Dlatego Żukow jest najwyżej postawionym świadkiem tego, co działo się w najwyższym dowództwie wojskowym kraju. Pamiętniki Żukowa wydawano wiele razy, przetłumaczono je na dziesiątki języków. Milionowe nakłady. W pamiętnikach — wstrząsające wyznania. Na przykład takie: „Do gabinetu szybko wszedł W. Mołotow: — Niemiecki rząd wypowiedział nam wojnę. J. Stalin opadł na krzesło i głęboko się zamyślił”1166. Wydano to 40 lat temu. Później pamiętniki publikowano wiele razy. Odtąd myśl, że wojna została wypowiedziana, pojawia się regularnie na łamach oficjalnej prasy. Oto ostatni przykład. „W to, że jest to wojna, ani Stalin, ani Mołotow już nie wątpili. Tym bardziej że niemiecki ambasador von Schulenburg już wczesnym rankiem przekazał odpowiednie oświadczenie na ten temat”1167. Na najwyższym oficjalnym szczeblu od 50 lat powtarza się prostą myśl: Wojna została wypowiedziana. Ciekawe, czy moi zagorzali demaskatorzy zadali sobie trud zapoznania się z pamiętnikami Żukowa, z dziełami filarów radzieckiej myśli wojskowej? Czy czytają gazety? Czy tu wciąż działa niezmienna zasada sowieckiej propagandy: Nie czytałem, ale powiem? Kto to jest szarlatan? 1165

— B. Tielpuchowski, Wielikaja otieczestwiennaja wojna Sowietskogo Sojuza. 1941–1945, Gosudarstwiennoje izdatielstwo politiczeskoj litieratury, Moskwa 1959, s. 33. 1166 — G. Żukow, Wspomnienia i refleksje, APN, Moskwa 1969, s. 248. 1167 — „Krasnaja zwiezda”, 25 czerwca–1 lipca 2008.

Definicja naukowa: Niespecjalista podający się za specjalistę. Przykład: Wybitni historycy II wojny światowej nie wiedzą, że 22 czerwca 1941 roku Ribbentrop wręczył dokumenty o wypowiedzeniu wojny Diekanozowowi, a von Schulenburg — Mołotowowi, nie czytali oficjalnych radzieckich historyków najwyższej rangi, wspomnień Żukowa, nie czytają również magazynu „Wojenno–istoriczeskij żurnał” ani gazety „Krasnaja zwiezda”, o istnieniu wybitnego konstruktora lotniczego P. Suchoja i jego samolotów z oznaczeniem Su nie mają pojęcia. Wydają kategoryczne osądy na temat książek, których nie czytali, i jeszcze są z tego dumni. Dyskutować na żywo o wojnie, mając tak mizerną wiedzę... Jest to możliwe tylko w naszym wielkim kraju. Nie znam drugiego takiego miejsca na świecie.

ROZDZIAŁ 132. A GDZIE SĄ SPECJALIŚCI? Jak można ignorować fakt, że plan Barbarossa — plan napaści na Związek Radziecki — powstał już w styczniu 1940 roku, czyli półtora roku przed wybuchem wojny. W tym planie, jak już zaznaczyłem, Hitler osobiście napisał, że celem wojny będzie fizyczna eksterminacja prawie całej ludności Rosji1168. M. KROŁ

1. Demaskatorzy mają jeszcze jednego asa w rękawie: wszystkie teorie tego Rezuna–Suworowa wywierają wpływ tylko na ludzi nieświadomych. Jest silny do czasu, aż spotka prawdziwego poważnego historyka. Nawet nie najwyższych lotów specjalista z łatwością obali wszystkie teorie tego palacza z lodołamacza. Ale być może obalanie nie będzie potrzebne. Jasna rzecz — tchórz Suworow próbuje wymigać się od walki z prawdziwymi specjalistami, i będzie to zwycięstwo nad jego pseudohistorycznymi wynalazkami. 18 lutego 1993 roku jako pierwsza tę zbawienną myśl wypowiedziała gazeta o świętym tytule „Prawda”: „Rezun–Suworow doskonale rozumie, że nie wytrzyma poważnej polemiki ze specjalistami”. Morał: Nie będziemy zwracać uwagi na jego elaboraty — pojawi się na horyzoncie specjalista na białym kutrze i zatopi Lodołamacz pierwszą torpedą. I zabrzmiało nad krajem: Kiedy tylko się pojawi specjalista... Ale specjalista się nie pojawiał. I przez zwarte szeregi zaniepokojonych obywateli przebiegło zdziwione szemranie: Gdzie są specjaliści? Dlaczego milczą? Takie pytanie zadano wielu władcom myśli, w tym znanemu pisarzowi, Bohaterowi Związku Radzieckiego, W. Karpowowi.

1168

—

„Niezawisimaja gazieta”, 5 sierpnia 1994.

„— Jeszcze bardziej zaszokowały czytelników książki W. Rezuna (Suworowa), które rozeszły się w szalonych nakładach w Rosji w przededniu rocznicy Zwycięstwa. To zadziwiające, że nikt z pisarzy i historyków nie udzielił sensownej odpowiedzi na pisaninę zbiega z GRU. — A nikt nie chce z takim gównem mieć do czynienia — gniewnie odpowiedział pisarz. — Suworow to nie historyk. I nie pisarz. To drobny politykier, przy tym najgorszego gatunku. Pionek w GRU, uciekając na Zachód, nie potrafił nawet sprzedać żadnych naszych tajemnic — po prostu ich nie znał. Dlatego zaczął wymyślać świństwa na potrzeby «oszczerców Rosji»”1169. Moi demaskatorzy unikają walki dzięki dwóm posunięciom. Pierwsze posunięcie: Wmówić ludziom, że Lodołamacz jest przeznaczony tylko dla ludzi mało wykształconych i nieświadomych, ale nie wytrzyma pojedynku z poważnymi historykami. Poważni historycy podrą go na strzępy. A na pytanie, dlaczego poważni do tej pory nie porwali, pada odpowiedź: Dlatego że nie chcą sobie brudzić rąk tym świństwem.

2. Obywatel Karpow jakoś nie wpadł na to, że pytanie dziennikarzy to kamień do jego ogródka. Przecież swego czasu władza wyniosła towarzysza Karpowa na stanowisko radzieckiego pisarza, wydzieliła odcinek frontu ideologicznego — wysławianie wielkości Żukowa, walka z fałszerzami naszej bohaterskiej historii. Za szczególne zasługi obywatel Karpow został powołany na stanowisko nadzorcy nad wszystkimi pisarzami ZSRR. Znajdował się w nomenklaturze Biura Politycznego, zajmował kluczowe stanowiska w systemie ogłupiania ludu, kierował burzliwe strumienie finansowe, wydzielane przez władzę, na prowadzenie operacji ofensywnych wojny ideologicznej. Karpow miał dostęp do każdego archiwum, czerpał ze swoich poczynań nie lada profity. Pytanie dziennikarzy, gdyby zdjąć z niego kamuflaż dyplomatyczny, brzmiało tak: Gdzie, obywatelu autorze, są efekty waszej pracy? Dlaczego nie 1169

—

„Kniżnoje obozrienije”, 9 maja 1995.

gromicie najrozmaitszych Rezunów? Gdzie jest wasza odpowiedź dla Chamberalaina?1170 Poprzez Karpowa zwrócono się do wszystkich inżynierów ludzkich dusz: Dlaczego, obywatele pisarze, przycichliście? I jeżeli sam Karpow nie jest zdolny do przebicia burty lodołamacza, to niech zbierze grupę ekspertów. U nas przecież strasznie lubią wielogłowe, podobne do Żmija Gorynycza, komitety i komisje. A władza na takie przedsięwzięcie nie pożałuje pieniędzy. Ale Władca Myśli Karpow sprytnie się wykręcił: Powiada, że nikt rąk nie chce brudzić. Karpow z jakiegoś powodu zaczął mówić o kimś. A dlaczego o sobie nie powie? Jeżeli uważasz, że jakiś szubrawiec zamachnął się na świętość, dlaczego nie stajesz w obronie zbezczeszczonego honoru? I nie trzeba mówić, że nie chcesz brudzić rąk. Przeciwnik zawsze jest odrażający i wstrętny. Twój obowiązek żołnierza — pokonać, zniszczyć i spalić potwora obrzydliwego. Im ów potwór jest ohydniejszy, tym wyższy twój honor, tym większa zasługa. Nie chcę rąk sobie brudzić, więc unikam walki — to filozofia tchórza.

3. Ale mimo wszystko podejmowano próby zwabienia mnie do cieśniny cuszimskiej i utopienia w niej1171. Pod koniec 1997 roku z inicjatywy Służby Wywiadu Zagranicznego (w panieństwie — I Zarządu Głównego KGB ZSRR) zorganizowano tele–most Moskwa–Londyn. Siedziałem w Londynie, a w Moskwie były grupy ekspertów i poważnych historyków. Dowodził poważnymi generał major KGB Jurij Kaboładze. Do dyspozycji poważnych były wszystkie zasoby Rosji — finansowe, intelektualne, agenturalne, archiwalne oraz wszelkie inne. 1170

— „Nasza odpowiedź dla Chamberlaina” — hasło, które pojawiło się w związku z notą brytyjskiego rządu dla radzieckiego z 23 lutego 1927 roku, podpisaną przez brytyjskiego ministra spraw zagranicznych Austena Chamberlaina i następującą po niej kampanią propagandową. W nocie rządano zaprzestania „antybrytyjskiej propagandy” i udzielania pomocy wojskowej rewolucyjnemu rządowi w Chinach. 27 lutego w „Prawdzie” ukazał się artykuł pod tytułem „Nasza odpowiedź na angielską notę”, a 2 marca — wzmianka pod tytułem „Oto nasza odpowiedź dla Chamberlaina!” (przyp. tłum.) 1171 — Bitwa morska pomiędzy flotą rosyjską a japońską podczas wojny rosyjsko–japońskiej 1904– 1905, stoczona 27–28 maja 1905 w Cieśninie Cuszima (położonej pomiędzy Japonią a Koreą w pobliżu wyspy Cuszima, zakończona miażdżącym zwycięstwem Japończyków (przyp. tłum.).

Ponadto, co jest najważniejsze, w ich rękach był ośrodek telewizyjny z całym jego kierownictwem, personelem, tajną hordą donosicieli, informatorów i „dobrowolnych pomocników”. Program nagrywano. Wszystko pod ich kontrolą. Skorzystali z tej możliwości. Wycięli prawie wszystko. Zostawili najbardziej podstępne, najbardziej złośliwe swoje pytanie, ataki, oświadczenia i uwagi oraz moje najbardziej neutralne i mdłe odpowiedzi. A jednak.... „Dyskusja telewizyjna z wielu przyczyn nie stała się przekonującym obaleniem kłamliwej koncepcji pisarza–zdrajcy”1172. Aleksiej Simonów, jeden z żołnierzy nacierającej strony, przyznał trzy lata po walce: „Podczas mostu telewizyjnego Moskwa–Londyn z jednej strony byli obecni wojskowi historycy, pisarze, generałowie wojsk i wywiadu, a z drugiej — autor Lodołamacza, szpieg–zdrajca Rezun, alias Suworow. (...) Zakrzyczeliśmy go, ale nie zwyciężyliśmy. I było to nie tylko moje odczucie. Program obejrzało wiele osób i taka ocena przeważała”1173. Kijowska nadworna gazeta „Fakty” (1998, nr 10) wyraziła zdziwienie, że moim oponentom nie udało się mnie utopić. Na to pułkownik KGB Igor Prielin odpowiedział: „Tacy trafili się oponenci”. Pułkownik KGB, zgodnie ze zwyczajem jego instytucji, obrócił obraz w potrzebną mu stronę. Gdyby mu wierzyć, sytuacja wyglądała następująco: Moi oponenci w tamtej bitwie to było zbiorowisko przypadkowych ludzi z ulicy. Trafiły się same fajtłapy. Ale gdyby zaproszono prawdziwych ekspertów... Obywatelu pułkowniku, oponenci się nie trafili. Reprezentację wystawiło przeciwko mnie kierownictwo KGB. To była zwarta zgraja generałów i pułkowników z KGB oraz ich uczonej służby najwyższej próby, obwieszonych wystawnymi tytułami doktorów i profesorów. Na czele grupy stał najbardziej elokwentny generał KGB, a po prawej stronie zasiadali prezydent Stowarzyszenia Historyków Drugiej Wojny Światowej, kierownik Zakładu Historii Wojen i Geopolityki Instytutu Historii Powszechnej Rosyjskiej Akademii Nauk, doktor nauk historycznych, profesor itd., itp. Reszta sfory była taka jak przywódcy. 1172 1173

— —

„Krasnaja zwiezda”, 16 grudnia 1997. „Krasnaja zwiezda”, 28 listopada 2000.

I jeżeli nie jest to kwiat KGB i Akademii Nauk, to nie trzeba zwalać winy na przypadek, że były to półgłówki z łapanki, a zadać pytanie najwyższemu kierownictwu: Dlaczego na odpowiedzialnych stanowiskach trzyma się ludzi niezdolnych i niegodnych? Były dowódca grupy dywersyjnej KGB „Kaskad” Wadim Sopriakow podzielił się wrażeniami z tego, co zobaczył: „Na początku 1998 roku jeden z programów rosyjskiej telewizji wyemitował dziwny show–most telewizyjny Londyn–Moskwa. Na jednym końcu tego mostu znajdowała się grupa naszych obywateli, połączonych programem «Interes narodowy». Na drugim końcu — w Londynie — pospolity zdrajca Ojczyzny, Rezun. (...) A przygotowany do rozmowy ten zdrajca był dobrze. Nie na marne angielscy panowie judasza jedzą swój chleb z masłem. Z kolei nasza strona, niestety, po prostu nie była przygotowana do otwartej i szczerej rozmowy ze zdrajcą Ojczyzny”1174. Dywersant Sopriakow ma stopień wojskowy kapitana pierwszej rangi. Marynarz. Przewrotny dowódca morski z Łubianki też obraz przekłamał. Powtórzę raz jeszcze: To, co Sopriakow skromnie nazwał „grupą naszych obywateli”, w rzeczywistości nie było zbiorowiskiem ulicznych gapiów, ale zgranym zespołem generałów z lublańskiego urzędu z najwyższej akademickiej wojskowo–historycznej elity Rosji. Brakowało tam tylko generała armii Gariejewa. Jego już wcześniej oduczyłem dyskutować ze mną przed kamerą telewizyjną. Uchyla się przed pojedynkami. A cała reszta była świetnie dobrana. I program przygotowano z ich inicjatywy, według ich scenariuszy, z wykorzystaniem wszystkich środków, którymi dysponowało wówczas rosyjskie państwo i jego wierni strażnicy z Łubianki i Jasieniewa. A mnie zaproszono w ostatniej chwili. Nie dali mi w ogóle czasu na przygotowania. Ale do tego programu przygotowywałem się całe swoje życie. Program, bezlitośnie pocięty, pokazano pod koniec 1997 roku. Kiedy wybuchł skandal, pocięto go jeszcze raz i już zupełnie bezczelnie pokazano ponownie na początku 1998 roku. Więc marynarz Sopriakow widział tylko drobne ścinki. Ale gdyby program puszczono na żywo... 1174

—

W. Soporiakow, Wostok — dieło tonkoje, Sowriemiennik, Moskwa 1999, ss. 200–201.

4. Skandal trzeba było uciszyć. I znalazło się stare sprawdzone usprawiedliwienie: „Dlaczego, zastanawiali się uczestnicy teledebaty, nasi historycy go nie zdemaskują? Poważni uczeni, uważam, po prostu nie chcą się zniżać do poziomu jego książek i wywodów — zbyt dużo w nich płytkości, ewidentnej niespójności”1175. Widzicie, jakie to wszystko proste. Kierownictwo KGB wywołało bójkę. Na czele grupy walczących postawiono kierownika służby prasowej wywiadu zagranicznego, generała majora KGB J. Kaboładzego, jego towarzyszami były największe rosyjskie autorytety w dziedzinie historii wojennej, nawet sam prezydent Stowarzyszenia Historyków Drugiej Wojny Światowej Rżeszewski. Ale nie pobili mnie. Żeby nie zniżać się do poziomu... Myśl marynarza Sopriakowa o „angielskich panach judasza”, którzy rzekomo przygotowywali mnie do wystąpienia, jest wspaniała. Jeżeli obejrzeć radziecki sturublowy banknot pod światło, to pojawia się na nim dziadek Lenin. Taki dobry i miły. A jeżeli obejrzeć pod światło oświadczenie marynarza Sopriakowa, to w całej krasie pojawia się dziadek Freud. Wszyscy, którzy znają Sopriakowa, zgadzają się z tym, że nie jest on zdolny do samodzielnego mówienia ani myślenia. Jemu zawsze wcześnie przygotowywano przemówienia i rozkazy, a on je czytał z kartki. Dlatego wydaje mu się, że wszyscy inni ludzie też bez czyjejś podpowiedzi nie potrafią żyć i pracować. Szkoda, że obywatel Sopriakow nie potrafił z faktów, które rozumiał, wyciągnąć logicznego wniosku. A przecież jeżeli ktoś na Łubiance uważa, że mnie teoretycznie podszkolił brytyjski wywiad, a profesorów Akademii Nauk i generałów KGB do obrony honoru Ojczyzny nie ma kto przygotować, to dlaczego nie wykorzystać emerytowanych brytyjskich profesjonalistów dla podniesienia poziomu intelektualnego najwyższego kierownictwa Służby Wywiadu Zagranicznego, Federalnej Służby Bezpieczeństwa, Ministerstwa Obrony, Akademii Nauk oraz innych wysokich urzędów Federacji Rosyjskiej? 1175

—

„Krasnaja zwiezda”, 3 grudnia 1997

Rosja zachłysnęła się pieniędzmi. Pieniędzy jest tak dużo, że przywódcy Rosji muszą wywozić je miliardami, dziesiątkami i setkami miliardów dolarów. Wiozą je do Ameryki. Żeby uchronić Rosję przed inflacją. Pomysł genialny: Wypompować całą rosyjską ropę i gaz, żeby zasypać Amerykę pieniędzmi. Im na złość! Żeby ta wstrętna Ameryka od naszych zasobów i pieniędzy pękła! A później u nas bez ropy, gazu i pieniędzy zacznie się wspaniałe życie. Świetlana przyszłość. Dlaczego więc nie odliczyć miliarda czy dwóch i nie zwerbować ekipy emerytowanych brytyjskich szpiegów do udzielenia pomocy nieudolnym generałom z KGB i przemądrzałym nieudolnym profesorom? Przecież i tak wywiezione do Ameryki rosyjskie pieniądze wpadną do jamy bez dna w przyszłym i nieuniknionym amerykańskim kryzysie finansowym. Jeżeli za moimi plecami czujni marynarze z Łubianki dostrzegli grupy brytyjskich ekspertów, to dlaczego i wam, impotentno–kompetentni obywatele, nie można umieścić za plecami jako oddziału zaporowego takich samych grup rozgarniętych Brytyjczyków? Żeby wam mądrości dodali. A to przecież bez podpowiedzi zza pleców pleciecie takie dyrdymały, że masy ludu zaczynają okazywać niepokój. Doszło do tego, że niektórzy wojskowi oświadczają, że plan Barbarossa powstał w styczniu 1940 roku i że Hitler osobiście dopisał do tego ściśle wojskowego planu coś, co zupełnie go nie dotyczy. O głupocie Hitlera i jego otoczenia napisałem całą książkę. Ale mimo wszystko Hitler nie był tak ograniczony, jak go ukazują niektórzy uczeni towarzysze w cywilu.

5. Generał major KGB towarzysz Kaboładze oraz inni towarzysze, nie potrafiąc wypowiedzieć się na temat treści moich książek, rzucili się w głęboką toń, udowadniając, że za moimi plecami stoją grupy brytyjskich specjalistów. Krok ten okazał się dla nich samobójczy. Szkoda, że moją odpowiedź wycięli towarzysze z telewizji. A przecież nie trzeba wielkiej przemyślności, żeby wyciągnąć wniosek z generalskiego oświadczenia, i tym obuchem zdzielić go w potylicę. Jeżeli

brytyjscy specjaliści, pozbawieni dostępu do zamkniętych radzieckich archiwów, potrafią sensownie wytłumaczyć niezrozumiałe momenty w historii wojny, a generałowie KGB i profesorowie Akademii Nauk, mając do dyspozycji wszystkie archiwa, nie mogą ani zaprzeczyć, ani wysunąć własnych uzasadnień, to czy nie jest najwyższa pora, żeby tych generałów i profesorów wyrzucić z wysokich gabinetów? Czy nie czas na miejsce ignorantów z Łubianki posadzić przygotowanych profesjonalistów, zdolnych odpowiedzieć na każde wymysły? I wówczas wojsko podczas telewalki rzuciło swoją ostatnią rezerwę: Przecież jesteś zdrajcą! Złamałeś przysięgę! Tego, szczerze mówiąc, się nie spodziewałem. Niby są mądrymi ludźmi. Na pierwszy rzut oka. Oni wszyscy też składali przysięgę. Przysięgali do ostatniego tchu zachować wierność radzieckiemu rządowi i radzieckiemu ludowi. Wszyscy należeli nie tylko do partii komunistycznej, ale również do nomenklatury KC KPZR. Wszyscy z wysokich trybun pletli bzdury, że niedługo przyjdzie świetlane jutro, w którym każdy będzie żył wedle potrzeb. Ale czy możliwe jest zaspokojenie potrzeb materialnych chociaż jednego donosiciela KGB? Ile by mu dać miliardów, i tak będzie mało. Ile by mu zbudować jachtów i pałaców, będzie domagał się kolejnych. Odpowiedzialni towarzysze, którzy siedzieli w Moskwie przed kamerami telewizyjnymi, sami w czasach radzieckich nie wierzyli w brednie o tym, że każdy kiedyś będzie dostawał wedle potrzeb, ale przez dziesięciolecia gnoili w więzieniach i rozstrzeliwali w podziemiach Łubianki tych, którzy mieli odwagę wypowiedzieć otwarcie swoje wątpliwości. Ale kiedy nadeszła pora z bronią w ręku tej ohydy bronić, wszyscy ci Kaboładze i Prelinowie, Anfiłowowie, Gorkowowie i Gariejewowie złamali przysięgę, okazali się zdrajcami i zbiegami. Wszyscy zdradzili radziecki rząd i radziecki lud. Szkoda, że te moje odpowiedzi również zostały wycięte. Mógłby ich posłuchać marynarz Sopriakow. Być może potem nie rzucałby oskarżeń o zdradę. Przecież sam Sopriakow jest nędznym tchórzem i sprzedajnym zbiegiem. Ale szczególnie pikantnie oskarżenia o zdradę brzmią z ust zdrajcy Władimira Karpowa. Władca myśli okazał się tchórzem nie tylko na froncie ideologicznym. Wymigał się również od prawdziwej walki. Upadał Związek

Radziecki, któremu Karpow przysięgał wierność, ale bronić go Karpow nie uznał za potrzebne. Zwiał. Zdezerterował z frontu. Teraz prawie poważnie oświadcza, że w jakimś sensie należy go uważać za „bohatera” Związku Radzieckiego. Nie, drogi towarzyszu, Bohater Związku Radzieckiego to ten, kto nie bał się stanąć w obronie tego Związku. A gdzie było pańskie bohaterstwo w 1991 roku? Wśród moich przeciwników liczba tak zwanych „bohaterów” jest dość duża. A ja zapytam: Wszyscy siebie zaliczacie do „bohaterów” Związku Radzieckiego, ale gdzie jest ten wasz Związek Radziecki? Przecież przepiliście go za vouchery. Niektórzy moi przeciwnicy nadal podpisują się wielkimi tytułami typu — ja, marszałek Związku Radzieckiego. Do tej pory na uroczystościach pojawiają się w galowych mundurach z herbami ZSRR na ramionach. Jakiego Związku są oni wszyscy bohaterami i marszałkami? Tego, który nie istnieje. Tego, w którego obronie nie mieli odwagi stanąć. Marszałkami i Bohaterami Związku Radzieckiego, moim zdaniem, można uznać tych, którzy nie dożyli do 1991 roku. Reszta to byli bohaterowie byłego Związku, którego bronić zabrakło im odwagi. I nie trzeba mnie wyzywać od zdrajców. Sami nimi jesteście. Różnica jest taka, że ja ze składu Związku Radzieckiego wystąpiłem pierwszy, zdając sobie sprawę z tego, co robię, a wy, stratedzy i marynarze z Łubianki, uciekliście w ślad za mną z tego samego Związku, nawet nie uświadamiając sobie, że zdradzacie ideały, którym przysięgaliście służyć do ostatniego tchu. Jestem dla was lodołamaczem. Utorowałem wam drogę, po której wszyscy poszliście. I jeżeli mój wybór to przestępstwo, to po co, panowie Karpowowie i Sopriakowowie, ruszyliście za mną baranim pędem?

6. Upływają lata, a pomysł, żeby przeciwko mnie wystawić dobrze przygotowanego specjalistę, co rusz się odradza. Przypomnieli o nim moi demaskatorzy z „Echa Moskwy”. 21 lipca 2008 roku J. Sjanowa powtórzyła pomysł najprawdziwszej gazety na świecie sprzed piętnastu lat: „Co się tyczy Suworowa, trzeba posadzić go na żywo, dać mu

dobrego oponenta w osobie mocnego, zorientowanego historyka wojskowego. To będzie jedyna produktywna rozmowa”. Pozostało tylko znaleźć takiego mocno zorientowanego. I póki go szukają, zaskoczymy pytaniem obywateli Zacharowa i Sjanową: A kim wy jesteście? Już kilka lat ćwierkacie w eterze o wojnie, o najróżniejszych jej aspektach. Jak kukułka i kogut wychwalacie nawzajem swoje zalety. Według waszych oświadczeń, wszyscy jesteście znawcami wojennej historii, nie tylko wydajecie osądy o wojnie, ale samodzielnie, nie czytając moich książek, na podstawie gruntownego przestudiowania otwartych radzieckich źródeł, doszliście do wniosku, że Stalin przygotowywał atak na Niemcy. Po co wam ktoś mocny i zorientowany? A sami co, jesteście nędzni i słabi? I pracę będziecie mieli nieskomplikowaną. Sami wmawialiście słuchaczom, że mój system argumentacji jest dość słaby i tendencyjny, że chwacko mieszam prawdę z wymysłami. Sami opowiadaliście, że istnieje taki typ historyków, którzy sporządzają schemat, a później dopasowują do niego fakty, i te, które pasują, są akceptowane, a te niepasujące są odrzucane. A moje książki, według waszych słów, to najbardziej błyskotliwy wzór podobnej chałtury. I skoro jesteście tacy mądrzy, a ja durny, to nie rozumiem, po co wam jeszcze ktoś z zewnątrz do pomocy? Sami sobie nie poradzicie? Czy i wy musicie mieć za sobą zamiast czekistowskiego oddziału zaporowego grupę ekspertów?

7. Podniecenie grą przyprawia o zawrót głowy, mąci umysł. I czasami można narobić głupstw. „Echo Moskwy”, 21 lipca 2008. J. Sjanowa oświadcza, że jeżeli zaproszą mnie do programu, to ja oczywiście będę się bał i nie wystąpię. Ale tak nie jest. Mam w tym interes, żeby pozbyć się epigonów. To nieprzyjemne, powiem wam, stworzenia. Do tego skorzystałbym z każdej okazji. A co może być lepsze od audycji na żywo? Ze wszystkiego powyższego, mam nadzieję, dość wyraźnie wynika, że mam czym się odbić

od nader oczytanych badaczy z „Echa Moskwy”. Tym bardziej że sami niezbyt rwą się do walki. Zamierzają włączyć się do walki za plecami kogoś mocnego i zorientowanego. Dziesiątki, a nawet setki razy wypowiadałem się na żywo w mnóstwie różnych stacji radiowych: rosyjskich, ukraińskich, brytyjskich, amerykańskich, polskich, bułgarskich, włoskich, izraelskich, czeskich, niemieckich, a BBC dla mnie to jak dom rodzinny. Nikomu nie odmawiałem. W audycjach Zacharowa i Sjanowej nie brałem udziału. Tylko dlatego, że nikt mnie tam nie zapraszał. A was, obywatelko Sjanowa, się boję. Ale nie bardzo. Proszę mnie nie straszyć, kochana. Nie takie widziałem. Pewnego razu spotkałem się w audycji na żywo z samym najważniejszym szefem ze Sztabu Generalnego Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej. Przeciwko moim liczbom i faktom nie ośmielił się wypowiadać, wiedząc, że go pokonam. Zamiast tego akcentował moje oblicze moralne, dokonane zbrodnie. I tu go ściąłem pytaniem: A co osobiście obywatel generał zrobił dla upadku i zniszczenia Związku Radzieckiego? Wzięło go. Oj, jak towarzysz się uniósł: Ja...! My...! Honor oficera! Przysięga! Wtedy uspokoiłem go drugim pytaniem: Dla zniszczenia Związku Radzieckiego obywatel naczelnik nic nie zrobił... A dla uratowania? I zgasł wódz. I wtedy wyraziłem mu swoje uszanowanie: Tulipan, powiadam, jesteś. W przerębli. Wielogwiazdkowy generał, jak tysiące jego kolegów, nic nie zrobił ani dla zniszczenia, ani dla ratowania reżimu, który pędził kraj i jego naród ku przepaści. Gotów był służyć komukolwiek. Temu, który zwycięży. To obozowa etyka: rację ma ten, kto jest silniejszy. Ów strateg czekał na to, żeby stanąć po stronie tego, kto będzie górą. Czekał, jak go los pokieruje. Kręcił się jak kwiatek pośród kry. Moją ocenę generalskiej mądrości słyszało wielu. I w okamgnieniu zleciała wielka szycha ze swojego wysokiego stołka. Takiego rozwiązania nie chciałem i nie spodziewałem się. Ale dowódca sam się prosił.

Więc jeżeli, obywatelko Sjanowa, los pozwoli nam się spotkać, proszę mi wierzyć, postaram się was położyć na obie łopatki. Nie rozumiem pewnej rzeczy. Wynalazcy z „Echa Moskwy” samodzielnie doszli do wniosku, że Stalin przygotowywał atak na Niemcy. Przytoczyli dowody. Ja również doszedłem do takiego samego wniosku. Co prawda czterdzieści lat wcześniej, i prawie ćwierć wieku temu zacząłem drukować swoje dowody. Więc po co mnie topicie? Po co przeciwko mnie chcecie wystawić mocnego i zorientowanego? Jaki macie w tym interes? Jeżeli mocno zorientowany mnie pokona, to moje miejsce odkrywcy zwolni się dla was. Po co jeszcze chcecie mnie kopać i deptać? Czy waszymi poczynaniami kieruje tylko zazdrość epigonów?

ROZDZIAŁ 133. I GDZIE JEST OFICJALNA HISTORIA? Odkładanie na później analizy rzeczywistych powodów i skutków II wojny światowej pozwoliło naszemu rządowi na koszt ludu pracującego uczestniczyć w dziesiątkach konfliktów, w działaniach wojennych i spiskach przeciwko prawnym przywódcom w różnych rejonach świata w okresie 1946–1990, w tym w Chinach, Korei, Laosie, Kubie, Wietnamie, Kambodży, Somalii, Angoli, Mozambiku, Etiopii, Jemenie Południowym, Nikaragui, Grenadzie, Afganistanie. W obrębie kraju stłumiono wystąpienia w Nowoczerkasku, Baku, Tbilisi, Wilnie, przeprowadzono przesiedlenie „niepewnych” ludów Kaukazu, Niemców z Powołża, Kałmuków, Tatarów, utopiono we krwi wystąpienia robotników Polski, Węgier, Czechosłowacji, NRD. I to wszystko w imię braterskiego internacjonalizmu1176. A. BARABOSZYN

1. Póki żył Stalin, historię wojny zmieniano poprzez jego publiczne wystąpienia. 3 lipca 1941 roku Stalin w radiu zwrócił się do narodu z wezwaniem do rozgromienia wroga. Przemówienie tego samego dnia wydano w wielomilionowym nakładzie. 6 listopada 1941 roku Stalin wystąpił na uroczystym zebraniu na stacji metra Majakowskaja. Te dwa nieduże przemówienia połączono w jedną cieniutką książeczkę i znowu wydano w olbrzymim nakładzie. W ciągu 1942 roku te dwa przemówienia ukazały się 13 razy po rosyjsku i 28 razy w innych językach. Stalin bardzo rzadko przemawiał publicznie, mówił mało i o najprostszych rzeczach. Po każdym kolejnym przemówieniu książkę 1176

— A. Baraboszyn, Pobieda stawszaja porażenijem. SSSR wo Wtoroj mirowoj wojnie, Wołogda 2004, s. 5

uzupełniano i od razu wydawano. Zatytułowano ją O Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej Związku Radzieckiego. Treść książki jest nadzwyczaj prosta: „W ciągu 4 miesięcy wojny straciliśmy 350 tysięcy zabitych i 378 tysięcy zaginionych, a rannych mamy 1 milion 200 tysięcy osób. W tym okresie wróg stracił ponad 4 i pół miliona osób, zabitych, rannych i wziętych do niewoli” (...). To jest przemówienie Stalina z 6 listopada 1941 roku. Dalej — w tym samym stylu: Trzeba być odważnym! Trzeba niszczyć wroga! Trzeba brać przykład z naszych wielkich przodków! Trzeba dobrze pracować w zakładach zbrojeniowych! Trzeba się dobrze uczyć sztuki wojennej! Trzeba bić wroga na lądzie, na morzu i w powietrzu! A w zakończeniu książki: Hurra! Zwyciężymy! Tę książkę studiowano we wszystkich akademiach i uczelniach wojskowych, we wszystkich szkołach, instytutach i uniwersytetach. Treść tej książki przekazywano na łamach gazet, pism, prac naukowych. Ale oto Stalin zmarł. Albo pomogli mu umrzeć. I dziedzice wielkiego wodza i nauczyciela ze zdumieniem zauważyli, że był największym przestępcą wszech czasów. Przedtem tego nie wiedzieli. Tysiące pomników i miliony portretów Stalina zdjęto i zniszczono. Genialne dzieła Wodza wycofano z bibliotek i spalono. Tu się okazało, że skończyła się wielka wojna, która pochłonęła niezliczone miliony ludzkich istnień ludów Związku Radzieckiego, przyniosła niesłychane zniszczenia i cierpienia, ale na jej temat wydano tylko jedną książkę, którą teraz trzeba pilnie wycofać i natychmiast zniszczyć. Wojna była, a historii wojny nie ma. Pilnie zaczęto tworzyć historię w czasie dwuwładzy Chruszczowa– Żukowa. Po obaleniu Żukowa prace wstrzymano. Potem tworzono oficjalną historię na rozkaz Chruszczowa. Ale po usunięciu Chruszczowa wstyd było ją pokazać, tak cudzoziemcom, jak i własnemu ludowi. Napisano jeszcze jedną oficjalną historię na rozkaz Breżniewa. Ale i ona była uznana za porządną tylko za życia Breżniewa. Próbę napisania nowej oficjalnej historii podjęto przy Gorbaczowie. Sam oświadczył: „Powinna to być uczciwa, odważna, ciekawa książka, która pokazałaby bohaterski szlak kraju i partii w całym jego majestacie — szlak

pionierów. Książka, która nie omijałaby dramatyzmu wydarzeń i ludzkich losów, w której nie byłoby białych stron, subiektywnych sympatii i antypatii, i której wartość nie zależałaby od koniunkturalnej atmosfery”1177. Na czele głównej komisji redakcyjnej stanął kandydat na członka Biura Politycznego, minister obrony ZSRR, generał armii D. Jazów, który niedługo potem został marszałkiem Związku Radzieckiego. Do napisania dzieła zostały zaprzęgnięte Instytut Marksizmu–Leninizmu przy KC KPZR, Instytut Historii Wojskowej Ministerstwa Obrony ZSRR, Instytut Historii Powszechnej Akademii Nauk ZSRR. Oprócz tego wojskowi, naukowcy–historycy, przedstawiciele Ogólnozwiązkowej Rady Weteranów Wojny i Pracy itd. Na żądanie Gorbaczowa na stworzenie oficjalnej historii wojny wydzielono nieograniczone środki na zasadzie: ile trzeba, tyle damy. Inaczej hańba: wielki kraj walczył w wojnie, którą rozkazano nazywać „wielką”, ale ten kraj nie może stworzyć historii wojny. Jasne, że i tym razem wykorzystano olbrzymie narodowe środki, a rezultatu nie było żadnego. Okrągłe zero.

2. W 1991 roku minęło dokładnie pół wieku od chwili niemieckiego ataku i pismo „Rodina” (1991, nr 6–7, s. 90) zapytało jednego z czołowych historyków wojskowych Związku Radzieckiego, generała lejtnanta N. Pawlenkę: „Z inicjatywy Ministerstwa Obrony pisze się kolejne wielotomowe dzieło o historii Wielkiej Wojny Ojczyźnianej. Jaki jest pański stosunek do tego przedsięwzięcia?” Na to generał odpowiedział bez namysłu: „To absolutnie nierealny pomysł”. Mnie ta odpowiedź po prostu ścięła z nóg. Przez kilka dni nie mogłem dojść do siebie. W Moskwie są niezliczone stada wojskowych historyków, ustrojonych w generalskie mundury, obwieszonych państwowymi odznaczeniami, wyróżnionych wielkimi stopniami i tytułami. To nie grupa ekspertów, a całe hordy. Mają do dyspozycji olbrzymie instytuty naukowe i

1177

—

„Krasnaja zwiezda”, 1 grudnia 1987.

wręcz tytaniczną ilość materiałów archiwalnych. Mają niepoliczalny budżet. Na ideologię, na wychowanie ludu u nas nigdy nie żałowano pieniędzy. Uczeni mężowie już ponad pół wieku bez powodzenia na nowo przepisują historię wojny. Do napisania tej historii wciągnięto przywódców Związku Radzieckiego z członkami Biura Politycznego włącznie. Na tym polu pracowały tysiące generałów i admirałów, niezliczone rzesze historyków, ale oni wszyscy nie zdołali nic stworzyć i teraz doszli do wniosku, że napisanie historii Wielkiej Wojny Ojczyźnianej jest w ogóle niemożliwe! W żadnym terminie. Pomysł absolutnie nierealny. Co się okazuje, obywatele? Że wszystko to bzdura. Test na inteligencję: Była wojna, ofiar, uczestników i świadków — setki milionów, straty i zniszczenia — niesłychane, dokumentów — tysiące ton, pracowników naukowych, zajmujących się badaniem wojny — obfite stada, budżet — nieograniczony, czas pracy — 10, 20, 25, 50, 60... lat. Ale historii wojny nie można napisać. Z założenia. Jaki jest wniosek? Jeżeli się mylę, przyjmuję kontrargumenty. Moim zdaniem, świadczy to o tym, że wojny, którą uczeni towarzysze próbują bez powodzenia pokazać, po prostu nigdy nie było. Wojna oczywiście była. Ale to była jedna wojna, a oni tworzą zupełnie inną historię, która w ogóle nie ma nic wspólnego z tamtą. Dlatego poważnym historykom się nie udaje. I udać się nie może.

3. Ale się starają. Po upadku Związku Radzieckiego podjęto jeszcze jedną próbę sformułowania oficjalnego poglądu na historię wojny. Wydano czterotomowe dzieło Wielikaja Otieczestwiennaja wojna 1941–1945 gg. Wojenno– istoriczeskije oczerki1178.

1178

—

Nauka, Moskwa 1998–1999.

Nad czterema tomami znowu pracował olbrzymi zespół: Instytut Historii Wojskowej Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej, Wydział Historii Rosyjskiej Akademii Nauk, różni wojskowi, w tym szef Sztabu Generalnego Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej, generał armii A. Kwasznin... Wysocy i bardzo poważni kierownicy w naukach historycznych nazwali swoje dzieło zbiorem esejów. Ponieważ od początku rozumieli, że owo dzieło nie zostało połączone żadną koncepcją w jedną strukturę. Takie tam urywki, ułamki, strzępy, fragmenty, odłamki, odpryski. Zamiast odtworzonego szkieletu dinozaura okazano nam cztery skrzynie kości niewiadomego zwierzęcia, nie raczono oczyścić znaleziska z gliny, brudu i skamieniałych ekskrementów. Na całym „studium” jest odciśnięte piętno pośpiechu, płytkości, tymczasowości, niechlujstwa i obaw przed zachwianiem chociażby jednego z licznych mitów komunistycznej historiografii. Owo „studium” było próbą napisania czegokolwiek po fiasku przedsięwzięcia stworzenia dziesięciotomowej serii, nad którą praca powinna być zakończona w 1995 roku, w rocznicę 50–lecia pokonania Niemiec. Nie udało się. Wtedy na prośbę ludu pracującego napisano czterotomowe dzieło na 55–lecie. Ale z powodu strachu, z powodu państwowej cenzury ideologicznej i wewnętrznej samocenzury, z powodu uprzedzeń komunistycznych i sztywnych terminów oddania pracy wiele problemów historycznych, które wywoływały rozdźwięki w dużym zespole autorskim, po prostu „pominięto”. Przyczyna kolejnego fiaska jest wciąż ta sama: całkowity brak podejścia naukowego. Nasi poważni historycy zwyczajnie nie opanowali metodologii badań naukowych. Przede wszystkim należy poznać zjawisko, a dopiero potem je nazwać. A oni podczas każdej próby popełniają ten sam błąd: najpierw ogłaszają w tytule, że wojna była wielka i ojczyźniana, że zaczęła się w 1941 roku. Po ogłoszeniu tego wszystkiego w tytule uczeni towarzysze zmuszeni są później dopasowywać fakty, żeby pasowały do ogłoszonej koncepcji. Tak zachowuje się dwójkowy uczeń — u kogoś ściągnął wynik zadania, a potem rozwiązanie dopasowuje do gotowej odpowiedzi. Właśnie dlatego nic z tych wysiłków nie może się udać i się nie uda. Dlaczego poważni historycy tak dziwnie się zachowują?

Ano dlatego, że gdyby otworzono archiwa, gdyby zostały one zbadane i przeanalizowane przez prawdziwych specjalistów, to nagle mogłoby się okazać, że wojnę zaplanowali kremlowscy przywódcy nie w imię obrony ojczyzny, a w imię panowania nad światem, rozpowszechnienia swojej władzy na cały glob, jak to zostało przedstawione na herbie państwowym ZSRR. Gdyby się uważnie przyjrzeć, mogłoby się okazać, że wojna się zaczęła wcale nie w 1941 roku...

4. Głowa państwa, napatrzywszy się na ten cały harmider, w 2003 roku poleciła skończyć z bałaganem i stworzyć oficjalną historię. Minęło 5 lat... I okazało się, że obywatele poważni historycy jeszcze nie zaczęli... Opowiada prezydent Akademii Nauk Wojskowych, generał armii M. Gariejew: „Pięć lat temu Władimir Władimirowicz Putin błogosławił tę pracę, dając zadanie rządowi, Ministerstwu Finansów, naszemu resortowi. Ogólnie zrobił wszystko w swoim stylu. Z naszej winy potem zaczęły się różne opóźnienia i problemy”1179. Informacja: jeszcze 10 lat temu w samym moskiewskim regionalnym oddziale Akademii Nauk Wojskowych było 257 doktorów i 463 kandydatów nauk1180. A przecież to tylko jeden regionalny oddział jednej tylko akademii. W ostatnich latach rozmnożyło się ich jeszcze więcej. Melduje niezmienny prezydent Akademii Nauk Wojskowych, generał armii M. Gariejew: „Obecnie w Akademii jest 665 rzeczywistych członków, 312 członków korespondentów, 29 honorowych członków i 1395 profesorów”1181. W moim rozumieniu rzeczywisty członek Akademii to Siergiej Pawłowicz Korolów, główny konstruktor rakiety, która wyprowadziła na orbitę okołoziemską pierwszego sztucznego satelitę. Akademik Korolów to także główny konstruktor rakiety, na której odbył się pierwszy w historii lot człowieka w przestrzeń kosmiczną.

1179 1180 1181

— — —

„Krasnaja zwiezda”, 23–29 lipca 2008. „Krasnaja zwiezda”, 10 stycznia 1998 „Krasnaja zwiezda”, 24–30 grudnia 2008.

W moim rozumieniu rzeczywisty członek Akademii to Igor Wasiljewicz Kurczatow, pod którego kierownictwem w 1944 roku zbudowano cyklotron, a w 1946 roku — pierwszy w Europie reaktor atomowy. Pod jego kierownictwem w 1949 roku powstała bomba atomowa, w 1953 roku — pierwsza na świecie bomba termojądrowa. W 1954 roku pod jego kierownictwem zbudowano pierwszą na świecie przemysłową siłownię atomową. Pod kierownictwem akademika Kurczatowa rozpoczęto prace nad najpotężniejszą bombą wszech czasów. Została nią słynna „Kuz’kina mat’”1182, wpisana do wszystkich ksiąg rekordów. I oto okazuje się, że dziś w samej tylko Akademii Nauk Wojskowych jest 665 rzeczywistych członków! Znowu wyprzedziliśmy cały świat! Chcę wierzyć, że wszyscy rzeczywiści członkowie uzyskali swoje tytuły za wielkie dokonania, które w niczym nie ustępują osiągnięciom Korolowa i Kurczatowa. Kiedy tworzyli Tupolew i Suchoj, Korolów i Kurczatow, Duchów i Gruszyn, akademików można było policzyć na palcach, a teraz w samej tylko Akademii Nauk Wojskowych rzeczywistych członków wystarczy do tego, żeby skompletować dwa bataliony strzelców zmotoryzowanych i jedną kompanię pancerną. A członków korespondentów zbierze się na jeden batalion strzelców zmotoryzowanych. Członków honorowych — dwa plutony pancerne ze wzmocnieniem. Profesorów — cały pułk strzelców zmotoryzowanych. A przecież to tylko jedna akademia. I czy ktoś policzył, ile różnego autoramentu akademii rozmnożyło się w samej tylko Moskwie? Na ich utrzymanie wydaje się olbrzymie środki. Ciekawe, że szef wszystkich wojskowych uczonych nie uskarża się na brak pieniędzy. Wręcz przeciwnie — podkreśla, że głowa państwa wydała polecenia tak rządowi, jak i Ministerstwu Finansów... Minęło pięć lat. Ale w ciągu tych pięciu lat praca nie ruszyła z miejsca. Nie zrobiono nic w ogóle. I oto akademik A. Czubarjan przekazał 1182

— Kuz’kina mat’ — RDS–220 Iwan, Car–Bomba — największa dotąd zdetonowana lotnicza bomba jądrowa. Jej moc, według źródeł amerykańskich wynosiła około 58 megaton, według źródeł rosyjskich dostępnych po 1992 r. moc wynosiła 50 megaton. Była to trójstopniowa bomba termojądrowa zbudowana i zdetonowana przez Związek Radziecki 30 października 1961 r. w archipelagu Nowej Ziemi na Morzu Arktycznym (przyp. tłum.).

zadziwiającą nowinę: „W tym roku prezydent podpisał rozporządzenie dotyczące przygotowania nowego dziesięciotomowego dzieła o historii Wielkiej Wojny Ojczyźnianej”1183. Teraz oczywiście praca ruszy! Tylko nie wiadomo, co robić z poprzednim poleceniem z 2003 roku? Dlaczego go nie wykonano? Kto zawinił? Gdzie się podziały pieniądze? Kto został ukarany za defraudację i jaką dokładnie? Postawiony pod ścianą władca wszystkich poważnych historyków, generał armii Gariejew, ogłasza: No, właśnie teraz prace ruszyły pełną parą. Znajomy obraz: brygadę budowlaną przyłapano na grze w karty i wszyscy nagle się zaczęli uwijać, udając intensywną pracę. Pięcioletnia przerwa naukowa została przerwana i Gariejew melduje: „Praca ruszyła. Ale przypuszczam, że będą przeszkadzali ci, którym się nie podoba prawda o wojnie”1184. Na Rusi w odpowiedzi na takie oświadczenia zazwyczaj mówi się o pewnym tancerzu. Naszym poważnym historykom już 60 lat coś przeszkadza.

1183 1184

— —

„Krasnaja zwiezda”, 24–30 września 2008. „Krasnaja zwiezda”, 23–29 lipca 2008.

ROZDZIAŁ 134. ZACHOWAĆ NA WIEKI! Nigdy nie żyliśmy inaczej. Albo walczyliśmy, albo szykowaliśmy się do wojny. Innego doświadczenia po prostu nie mamy1185. SWIETŁANA ALEKSIJEWICZ

1. Oto jeszcze jeden powód, dla którego Lodołamacz do tej pory nie został zatopiony. Prezydent Stowarzyszenia Historyków Drugiej Wojny Światowej, kierownik Katedry Historii Wojen i Geopolityki Instytutu Historii Powszechnej Rosyjskiej Akademii Nauk, doktor nauk historycznych profesor Oleg Aleksandrowicz Rżeszewski wytłumaczył po prostu: „Odrzucona jako bezpodstawna przez większość rosyjskich i zachodnich historyków, ta wersja niemniej jednak wykiełkowała na rodzimym gruncie przede wszystkim z tego powodu, że w środkach masowego przekazu nie daje się możliwości przeciwstawienia jej posiadanych wiarygodnych dokumentów i faktów”1186. Mamy winnych! Poważni historycy, jak się okazuje, mają i dokumenty i fakty, ale prasa, radio i telewizja Rosji są w rękach wroga. Widocznie brytyjski wywiad wykupił gazety, radio i stacje telewizyjne i nie daje poważnym historykom możliwości przedstawienia publiczności prawdziwej wersji. Gdyby dano im możliwość, poważni już dawno wszystko nazwaliby po imieniu. Od dnia tego oświadczenia minęło 7 lat, wiele wody upłynęło i wiele się zmieniło. Prasa, radio, telewizja Rosji są teraz we właściwych rękach. I znowu pytanie do Rżeszewskiego: Gdzie są wasze odpowiedzi dla oszczerców, pseudohistoryków i fałszerzy? Gdzie są obiecane fakty i dokumenty? A Rżeszewski ma gotową odpowiedź: Przecież są tajne!

1185 1186

— —

„Moskwoskije nowosti”, 30 kwietnia–7 maja 1995. „Krasnaja zwiezda”, 10 kwietnia 2001.

22 kwietnia 2008 w Ośrodku Kultury FSB odbyła się otwarta dyskusja na temat „Problemy publikacji źródeł dotyczących Wielkiej Wojny Ojczyźnianej. Krytyka prób fałszowania historii”. Dano słowo Rżeszewskiemu i ten oświadczył: „Pewne dokumenty pozostaną niedostępne przez wieki, jeżeli dotyczy to tajemnicy państwowej albo prywatnej”. Oświadczył to człowiek, który błędnie zalicza się do szanowanego plemienia historyków.

2. We wszystkich normalnych krajach praca historyka to ujawnianie tajemnic. A w naszej wspaniałej ojczyźnie praca historyków FSB z Łubianki — nie dopuszczać nikogo do tajemnic historii. Dążenie każdego naukowca — dokonać odkrycia, czyli otworzyć ludziom oczy na jakieś wydarzenie lub zjawisko. Dążenie uczonych z Łubianki kierowanych przez Rżeszewskiego — dokonać zakrycia. Na wieki. Wojna była wielka, święta, ojczyźniana. Należy w to wierzyć na słowo. A udokumentowanych dowodów tych prostych prawd nikomu nie wolno pokazać. Tajemnica państwowa. Za 300, 500 albo 700 lat, jak informuje prezydent Stowarzyszenia Historyków Drugiej Wojny Światowej, niektóre tajemnice być może zostaną ujawnione. A być może nie. Na przestrzeni dziejów na wysokie i dumne miano historyka trzeba było zasłużyć ciężką pracą. Dla mnie ideał historyka–poszukiwacza to robotnik, który na wiele lat zamknął się w komórce, rozszyfrował egipskie hieroglify i zmarł przy biurku z powodu przepracowania, całkowitego fizycznego i psychicznego wyczerpania. A u nas stopnie historyków sprzedaje się tym, którzy tłamszą i topią zbyt dociekliwych i przenikliwych. Tym stopniem honoruje się psy łańcuchowe, które ukrywają przed narodem historię. Ciekawe stanowisko prezentuje akademik A. Czubarjan, który jest dyrektorem Instytutu Historii Powszechnej i bezpośrednim przełożonym

Rżeszewskiego: „Nie ma co liczyć na odnalezienie dokumentów, które diametralnie zmieniłyby nasze wyobrażenia na temat wojny”1187. Rozumieć tę wypowiedź trzeba tak: Nie warto przetrząsać archiwów, i tak nic nowego i ciekawego nie uda się tam odnaleźć. Panowie Czubarjan i Rżeszewski oświadczają, że zmienić ich wyobrażenia o wojnie można tylko poprzez ukazanie archiwalnych dokumentów... Do których oni zamierzają przez wieki nikogo nie dopuszczać. Każdy normalny człowiek jednak rozumie, że tak gorliwie ukrywa się tylko ślady zbrodni. Przestępca to nie tylko ten, kto dokonał zbrodni, ale i ten, kto pomógł zbrodniarzowi uniknąć kary. Ale nawet jeżeli w tych archiwach rzeczywiście nie ma nic ciekawego, to i wówczas wieczne ukrywanie jakichś archiwalnych tajemnic jest łamaniem rosyjskiego prawa. Również wtedy Czubarjan i Rżeszewski są kryminalistami.

3. A teraz spróbujmy się zastanowić, jakie są te tajemnice wojskowe, których nie można nikomu odkryć przez wieki. Po prostu nie mogę sobie takich wyobrazić. Mowa nie o jednym wieku, a o kilkuset latach. Nie mogę zajrzeć w przyszłość nawet na godzinę. Nawet nie próbuję zgadywać, co będzie za rok. Widzę ciemność. Dlatego żeby zrozumieć przedział czasowy, o którym mówi prezydent Stowarzyszenia Historyków Drugiej Wojny Światowej, żeby porównać skalę, w jakiej myśli, nie będziemy zaglądać w przyszłość — co nam i tak się nie uda — a cofniemy się kilkaset lat. Gdzie trafimy? Prosto do czasów Bonapartego. Wówczas rządził Aleksander I. Powiedzcie mi, czy teraz, w XXI wieku, na szczeblu państwowym trzeba chronić jakieś tajemnice imperatora Aleksandra? Nabroił tam coś, co nikogo nie interesuje? Czy może trzeba teraz chronić jego tajemnice wojskowe? Jakie? Gdzie nasi kawalergardzi, husarzy i grenadierzy siedzą w zasadzce? Ile mają śrutu i przygotowanych kul? Jak się ładuje karabin skałkowy? Czy ile funtów prochu znajduje się w arsenałach? 1187

—

„Krasnaja zwiezda”, 24–30 września 2008.

Jeżeli cofniemy historię o trzysta lat, to trafimy prosto w poranek przed straceniem strzelców1188. Kogoś tam Piotr ukarał, kogoś oszczędził. Jakieś idiotyczne dekrety wymyślał, brody golił, wódkę pił, nieobyczajną dziewkę z pułkowego obozu posadził na tronie1189. Wprowadzał lokajstwo, niewolnictwo i donosicielstwo. Kompani od kielicha Piotra zrujnowali i rozkradli kraj. Coś wiemy, czegoś się domyślamy, czegoś nie dowiemy się nigdy. Ale czy wpadnie ktoś dzisiaj na to, żeby tajemnic lekkomyślnego Piotra chronić całym majestatem współczesnego państwa rosyjskiego? Jeżeli cofnąć się o czterysta lat, to tam napotkamy całkowity mrok i ciemność. Może Borys Godunow zamordował carewicza Dymitra. Może nie. Kwestia akademicka. Może zainteresuje się tym Mosfilm czy Hollywood (jeżeli dostanie pieniądze). Ale po co tych tajemnic, jeżeli są komuś znane, strzec? I jeszcze wznosić owo przechowywanie do rangi polityki państwa? A w naszym ojczystym państwie taka tendencja się zarysowała: Będziemy strzec przez wieki! Do jakiego stopnia te tajemnice muszą być brudne i obrzydliwe, jeżeli państwo rosyjskie podejmuje takie (niespotykane nigdzie i nigdy) środki ich ochrony!

4. Historia Związku Radzieckiego to zdetonowany w pijackim amoku reaktor atomowy. Sensu żadnego, tylko straszna krzywda wszystkich dookoła. Na pohybel wszystkim. Od pluskiew i karaluchów do ludzkich dzieci. Ruszać tego ohydztwa nie wolno. Nigdy. Omijać szerokim łukiem. W imię zachowania spokoju społeczeństwa wokół naszej historii wystawiono czujne straże: Czubarjana, Rżeszewskiego, Kwicinskiego. I niezliczone wojsko za ich plecami. Taka historia.

1188

— Bunt strzelców 1698 roku — powstanie moskiewskich pułków strzeleckich, wywołane ciężkimi warunkami służby na granicy. Buntownicy wysłali delegacje do Moskwy, gdzie zostali schwytani i straceni. Egzekucje odbywały się od 22 czerwca do 10 października 1698 roku. W ostatniej bezpośredni udział brał car Piotr I (przyp. tłum.). 1189 — Mowa o Marcie Skowrońskiej, przyszłej carycy Katarzynie I (przyp. tłum.).

No dobrze, jeśli chodzi o wojskowe i dyplomatyczne tajemnice, ale po co nasze państwo ojczyste zamierza strzec przez wieki czyichś prywatnych tajemnic? Cóż to są za tajemnice? Obudzę się w nocy, nie mogę wymyślić żadnej prywatnej tajemnicy, której trzeba strzec siłami państwa. Jaki ma państwo w tym interes? I co to za tajemnica? Na przykład Lenin był zdrajcą i niemieckim szpiegiem. No i niech to przez sto lat pozostaje tajemnicą. Ale po co taką tajemnicę strzec przez dwieście lat? Albo trzysta? I nie jest to wcale tajemnica prywatna. Jeżeli w czasie potwornej wojny na czele wielkiego kraju stanął szpieg wrogiego państwa, to dotyczy nas wszystkich. I nie tylko obywateli tamtego pokolenia. Również wszystkich kolejnych. Zachowanie takiej tajemnicy to nie obrona interesów państwa, a zdrada państwowa, współudział w zdradzie. A nam mówią, że Lenin nie był niemieckim szpiegiem. My, w naiwności, wierzymy. Ale wówczas nie ma żadnej tajemnicy. Czego tam obywatel Rżeszewski zamierza strzec? Za dochowanie jakich tajemnic mu płacą? Albo złe języki plotą, że Lenin był syfilitykiem. Jeżeli tak, to również nie jest tajemnica prywatna. Powinni o tym wiedzieć wszyscy, ponieważ w jego ręku znajdowało się życie dziesiątków i setek milionów podlegających mu obywateli i przyszłość kraju, w którym dokonał zamachu stanu. Obywatele mają pełne prawo wiedzieć, czy starczy temu syfilitycznemu łajdakowi zdrowia, żeby rządzić imperium, które rozciągnęło się od tajgi do mórz brytyjskich. Jeżeli Lenin nie był syfilitykiem, to wtedy nie ma żadnej tajemnicy. Czyich prywatnych tajemnic zamierza wiecznie strzec państwo rosyjskie? Jakie brudy nasi akademicy zamiatają lichą miotłą pod przegniły dywanik? 16 grudnia 1997 roku grupa poważnych historyków, na której czele stał Rżeszewski, opublikowała w gazecie „Krasnaja zwiezda” porywający artykuł Czy wszyscy potrzebują prawdy? Odpowiedzi na pytanie dziesięć lat później udzielił sam Rżeszewski: Póki żyje, będzie ukrywał prawdę przed narodem. Nie jest potrzebna ani jemu, ani państwu. I kontynuatorzy będą strzegli prawdy wiecznie.

5. „Rosyjskie społeczeństwo dziś potrzebuje wiarygodnej naukowej historii Wielkiej Wojny Ojczyźnianej. Bez znajomości całej prawdy historycznej, niezależnie od tego, jaka by ona czasami gorzka była, bez uświadomienia sobie i przyswojenia lekcji przeszłości przeprowadzenie zmian w naszym kraju jest niemożliwe”. Powiedział to pierwszy zastępca ministra obrony Federacji Rosyjskiej, generał armii A. Biełousow1190. Tę myśl powtarzają po raz kolejny, wszyscy i na wszystkich szczeblach: „Ale my powinniśmy, mamy prawo wiedzieć, jak w rzeczywistości przebiegała tragedia 22 czerwca, dlaczego do niej doszło, a także kto i w czym zawinił. Mamy prawo znać całą prawdę, choćby najbardziej gorzką i nieprzyjemną! Przecież niedługo minie 70 lat od tragedii 22 czerwca, a ona wciąż jest niegojącą się raną w historycznej pamięci społeczeństwa”1191. Wydaje mi się, że naszymi generałami i profesorami nikt nie kieruje, nikt nie wyznacza im generalnej linii, nie koordynuje ich planów i działań. Jeden mąż stanu ogłasza, że trzeba napisać prawdziwą historię, bo inaczej nie zobaczy nasz kraj żadnych przemian i świetlanej przyszłości. Inny mąż stanu oświadcza, że mamy prawo poznać prawdę o wojnie. A trzeci odpowiada, że w archiwach przechowuje się potworne tajemnice wojny, ale nikomu nigdy (lub przynajmniej w najbliższych stuleciach) te tajemnice nie zostaną udostępnione. Dlatego nie zobaczycie, obywatele, wiarygodnej naukowej historii, i nie będzie zrozumienia przeszłości ani przyswojenia lekcji wojny. Znaczy, że i nie zobaczycie świetlanej przyszłości. Nie zasłużyliście. Ciekawe, że przy takiej różnicy zdań na szczytach władzy, przy takim plusie i takim minusie, przy takiej różnicy napięć nie sypią się skry i nie grzmią gromy. Pierwszy zastępca ministra obrony Rosji nie spiera się z prezydentem Stowarzyszenia Historii Drugiej Wojny Światowej. Wielogwiazdkowy generał uważa, że trzeba stworzyć wiarygodną naukową historię Wielkiej Wojny, odzwierciedlić w niej całą prawdę historyczną,

1190 1191

— —

„Krasnaja zwiezda”, 20 października 2005. „Krasnaja zwiezda”, 25 maja–1 czerwca 2008.

niezależnie od tego, jak gorzka by była, i nie oburzają go oświadczenia, że tajemnice wojny na wieki pozostaną tajemnicami. Uczeni towarzysze kiedyś stworzą jakąś historię, ale wiedzą i przed nikim nie ukrywają, że w niedostępnych skrytkach schowane jest coś takiego, co do oficjalnej wersji nie pasuje i jej zaprzecza. Gdyby oficjalna historia, którą różnego autoramentu Czubarjanowie i Rżeszewscy odgrażają się nam wcisnąć w najbliższych latach, miała potwierdzenie w archiwalnych dokumentach, to po co zamierzają te dokumenty ukrywać przez wieki? Pytają mnie: Piszesz książki, ale gdzie są dowody na poparcie twoich teorii? Gdzie jest dokument? Odpowiadam: Oto dokument! Tajna policja państwowa otwarcie ogłosiła zamiar wiecznego zachowania tajemnic Związku Radzieckiego, w pierwszej kolejności tajemnic II wojny światowej. To udokumentowane potwierdzenie tego, że w XX wieku w naszym kraju istniał najstraszliwszy, najhaniebniejszy reżim w całej historii ludzkości. Reżim dopuścił się zbrodni, których nikt inny nigdy nie dokonał. Reżim prowadził tylko zbrodnicze wojny, na tyle brudne, że szczegółów lepiej nie znać. Na czele kryminalnego reżimu stali bezwzględni bandyci. Ich tajemnice są tak potworne, że najlepiej schować te tajemnice przed całym światem na zawsze.

6. A oto przykład tego, co oni tam ukrywają. Tak to wygląda: Rozmowy w 1938 roku między Niemcami, Włochami, Francją i Wielką Brytanią nazywa się zmową albo zdradą monachijską. Zachodnie demokracje rzuciły Czechosłowację na pożarcie Hitlerowi, i tylko Związek Radzieckich Republik Socjalistycznych wystąpił zdecydowanie i konsekwentnie przeciwko temu brudnemu układowi. Radziecki rząd gotów był udzielić każdej pomocy, w tym wojskowej, rządowi i narodom Czechosłowacji. Cudownie. Ale gdzie są dokumenty? Niezależny historyk Mark Sołonin postanowił całą tę piękną heroiczną historię potwierdzić odnośnikami do dokumentów archiwalnych.

Dyrektor wydawnictwa Jauza, które wydaje książki Sołonina, zwrócił się do Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rosji z prośbą. I dostał, jak mawiają, w łeb. Nie ma Związku Radzieckiego. Nie ma Czechosłowacji. Od czasu tamtych wydarzeń minęło siedemdziesiąt lat. Jaką tajemnicę państwową Rosji mogą stanowić wzajemne stosunki dwóch od dawna nieistniejących państw? I mowa tu nie o wojnie, a o bohaterskich radzieckich próbach zachowania wolności w Czechosłowacji, zachowania pokoju w Europie i zapobieżenia wybuchowi II wojny światowej. Jeżeli wszystko było czyste i uczciwe, to po co ukrywać dokumenty? I gdzie są instytucje ustawodawcze i państwowe organa ścigania, skoro mamy do czynienia z tak skandalicznym łamanien obowiązującego ustawodawstwa ze strony Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rosji i podległej mu instytucji? W oficjalnej odpowiedzi pod godłami państwa rosyjskiego zawarto uzasadnienie odmowy: „Dokumenty, które mogą zainteresować autora, zostały wydane w szeregu dokumentalnych publikacji”. I podano listę sześciu książek, z których jedna ukazała się po rozpadzie Związku Radzieckiego, a pięć — w latach 1971–1981, czyli w czasach rządów towarzysza Breżniewa, w epoce oficjalnie zwanej zastojem. Wśród polecanych historykowi Sołoninowi arcydzieł myśli naukowej jest Historia Drugiej Wojny Światowej 1939–1945, w której jako główne wydarzenie globalnej wojny ukazano osobisty wkład politycznego awanturnika Breżniewa na przebieg i wynik walk i bitew. Nie mniej słynne jest również drugie dzieło zaproponowane Sołoninowi — ZSRR w walce o pokój w przededniu II wojny światowej (wrzesień 1938 r.–sierpień 1939 r.). Ta praca naukowa to typowy przykład działania Zarządu Agitacji i Propagandy KC KPZR: na okładce umieszczono hasło polityczne, później do niego dopasowywano tylko te fakty i dokumenty, które do założonej koncepcji pasowały i ją popierały. Sołonin zapytał, czy może sam się rozejrzeć. Na co dostał zdecydowaną odpowiedź: Żryj, co ci dają! Co prawda odpowiedź została sporządzona z zastosowaniem konwenansów dyplomatycznych. Przecież to Ministerstwo Spraw Zagranicznych.

Najciekawsze jest to, że odpowiedź ministerstwa zawiera zupełnie szalone oświadczenie, że „wcześniej upublicznione dokumenty użytkownikom nie są udostępniane”. Sens tego zdania jest taki, że przeważająca większość materiałów jeszcze nie została odtajniona i nie wiadomo, czy kiedyś będzie. Ale co nieco urzędnicy MSZ według własnego uznania raczyli upublicznić. Jednak porównać wydanych materiałów z oryginałami nie wolno nikomu. Opowiedzcie mi, dlaczego temat „ZSRR w walce o pokój w przededniu II wojny światowej” jest tajny? Ogłupianie, a więc i zagłada narodów Rosji jest prowadzona w wielu kierunkach. Jeden z nich: pozbawić naród własnej historii. Do tego przedsięwzięcia Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rosji już przykłada rękę.

7. Na historycznowojennym froncie państwa rosyjskiego powstała nadzwyczajna sytuacja. Już ćwierć wieku rodzima władza wije się w histerii: znaleźli się, widzisz, tacy, co z oficjalną wersją wojny się nie zgadzają! Na szczęście mamy do rozwiązywania każdego problemu, do sytuacji nadzwyczajnych, odpowiednie ministerstwa. Jedno właśnie tak się nazywa — Ministerstwo do Spraw Nadzwyczajnych. Po wyczerpaniu wszystkich możliwości obrony rodzima władza postanowiła również tę siłę rzucić do bitwy o historyczną prawdę. Na początku 2009 roku minister do spraw nadzwyczajnych w stopniu generała armii (chociaż nigdy nie był w armii) zaproponował radykalne rozwiązanie: Nie zgadzających się z oficjalną kremlowską wersją historii wojny w świetle prawa uznać za kryminalistów i wtrącić do więzienia. Jednym słowem: Krok w bok od generalnej historycznej linii uznawać za ucieczkę. Konwój strzela bez ostrzeżenia! Zadziwiająca decyzja. Szkoda, że główny strażak kraju nie wziął pod uwagę drobnego detalu: nie ma żadnej oficjalnej wersji wojny w Rosji. Państwo nie jest w stanie stworzyć historii wojny, którą okrzyknięto wielką, świętą, wyzwoleńczą, ojczyźnianą, najbardziej sprawiedliwą w historii ludzkości. Studiowanie wojny w Rosji jest zabronione. W najbliższych stuleciach do wojennych

tajemnic naród nie zostanie dopuszczony. Powiedziano to oficjalnie i otwarcie. Wezwanie do tego, żeby oddzielną ustawą w trybie nadzwyczajnym bronić oficjalnej wersji wojny, czyli bronić tego, czego nie było, nie ma i nigdy nie będzie, to kapitulacja. To uświadomienie sobie przez władzę bolesnego faktu, że machina ideologiczna Rosji jest nieudolna. Żadnych argumentów oprócz aresztowań i więzień kremlowscy przywódcy, ideolodzy i politycy nie mają. Sami ministrowie i generałowie do wymyślenia czegoś mądrego nie są zdolni, pozostaje tylko zastraszanie ludu terrorem i zamykanie ust pałkami policji. Piękna dziewczyna nie chowa urody. Wręcz przeciwnie, skraca spódniczkę, żeby zademonstrować wdzięki. Tylko strupy syfilityczne chowa pod warstwą pudru. Obywatele poważni uczeni, generałowie, marszałkowie, politycy, dyplomaci, ministrowie, czy nie zbyt grubą warstwę pudru nakładacie na naszą historię?

ROZDZIAŁ 135. PORTRET AKADEMIKA Problem polega na tym, że u nas nadzwyczaj powoli przebiega proces odtajnienia. Nie można powiedzieć, że nie idzie wcale — idzie, ale tak powoli i tak się ciągnie, że, jak mi się wydaje, stał się poważnym problemem państwowym, który wymaga jak najszybszej państwowej decyzji. To zresztą nawet podrywa zaufanie do naszej pracy badawczej1192. A. CZUBARJAN AKADEMIK ROSYJSKIEJ AKADEMII NAUK, DYREKTOR INSTYTUTU HISTORII POWSZECHNEJ RAN

1. Oficjalni kremlowscy historycy nie cieszą się autorytetem. Nie dokonali żadnych odkryć w ciągu ostatnich 70 lat. Nikt nie kwestionuje ich opinii. Ale nikt ich nie popiera. Wokół ich prac nie toczą się dyskusje. Nikt ich nie cytuje. Dlatego że nikt nie czytał ich prac. Nikt nie uważa ich za ekspertów. Ich opinia nikogo nie porusza i nie interesuje. I to zaczyna niepokoić poważnych historyków. Ciężki mają los. Główne ich zadanie polega na tym, żeby ukryć przestępstwa reżimu. Z drugiej strony, chcieliby też pojawić się przed tłumem nie tylko jako stróże z wiatrówką przy składzie z makulaturą, ale zalśnić przed współczesnymi w blasku naukowej chwały. Nieśmiało przebąkują, że pora otworzyć archiwa. Przebąkują tak cicho i łagodnie, żeby władza przypadkiem nie usłyszała i się nie obraziła. Archiwa trzeba pilnie otwierać dlatego, że bez znajomości własnej historii naród bardzo szybko i nieodwracalnie staje się stadem małp. A poważni historycy mają inny argument: Archiwa trzeba otworzyć, a dokładniej: uchylić, bo im, poważnym, nikt nie wierzy. Ale kremlowskim Czubarjanom i tak nikt nie uwierzy. Dlatego że każdy normalny człowiek rozumie: Ci ludzie nie są zdolni do samodzielnych 1192

—

„Krasnaja zwiezda”, 24–30 września 2008.

poszukiwań. Są całkowicie zależni od władzy. Władza wyda im kolejną porcję teczek i koło zakurzonej sterty poważni będą tańczyć. Chociaż każdy wie: władza dopuści ich tylko do tych dokumentów, których ujawnienie nie zaszkodzi panującemu reżimowi, nie rzuci cienia na poprzednie pokolenia rządzących. Jednym słowem: oficjalni historycy działają w ramach, które wyznaczyła obecna władza. Nowa władza określi inny zakres, postawi inne bariery, i Czubarjanowie będą pokornie tańczyć tylko w tym kręgu. Przeskakiwanie przez barierki nie leży w ich naturze. A prawdziwy historyk to szpieg przeszłości. Jak szpieg powinien dokładnie powiedzieć sobie: Nikt przed nim sejfów nie otworzy. Jego zadanie — albo samemu dostać się do tych sejfów, albo domyślić się, co w nich jest. Uczciwy człowiek powinien powiedzieć władzy: Zamknijcie swoje kryminalne tajemnice na cztery spusty, naukowcowi z prawdziwego zdarzenia wystarczy jedna kość, żeby na jej podstawie odtworzyć szkielet dinozaura. Obejdę się bez waszych zbiorów. W niedostępnych archiwach są tylko słowa. A ja widzę wasze dzieła, sprawki, przestępstwa. Informacji do analizy pod dostatkiem. Zadowolę się tym.

2. Akwarela: Władza ukrywa historię wojny. Łamie własne prawo. Ten, kto łamie prawo, jest przestępcą. Kryminalistą, oględnie mówiąc. Jakie powinny być relacje historyka ze zbrodniczą władzą? Tu nie ma dylematu: Historykowi jest nie po drodze z kryminalistami. Jeżeli jednak historyk nie zrywa stosunków z przestępcami, to sam staje się przestępcą i współwinnym przestępstwa. Wyobraźcie sobie świadka na rozprawie, który ukrywa to, co było, i opowiada to, czego nie było. Taki człowiek to krzywoprzysięzca. Za swoje kłamstwa dostaje wynagrodzenie od złoczyńców, których broni swoim kłamstwem. Ale jego postępowanie to grzech na sumieniu i przestępstwo kryminalne. Teraz spróbujmy naszkicować portret psychologiczny niejakiego Czubarjana, profesora Rosyjskiej Akademii Nauk, dyrektora Instytutu Historii Powszechnej RAN. Jest jednym z tych, komu władza poleciła stworzyć nowy

wariant historii II wojny światowej. Jest jednym z zastępców przewodniczącego głównej komisji redakcyjnej nowego dziesięciu– albo dwunastotomowego dzieła. Mają za zadanie stworzyć taką wersję, która nie ujawniłaby tajemnic. Potężna banda Czubarjana musi wymyślić taką wariację, żeby nikt się nie dowiedział, co w rzeczywistości się wydarzyło i dlaczego. Czubarjan ryknął „Tak jest!” i rzucił się wykonywać rozkaz. Ale skoro władza zamierza ukrywać prawdę o wojnie, skoro zabronione jest rozgłaszanie prawdy, skoro będą ją ukrywali, to czym akademik Czubarjan ma zamiar zapełnić dziesięć albo dwanaście tomów? Jeżeli prawda odpada, to co zostaje? Pozwólcie, że wyjaśnię rolę Rosyjskiej Akademii Nauk w dokonywanym przestępstwie. Profesjonalny kieszonkowiec o wysokich kwalifikacjach działa z grupą partnerów: jeden czymś osłania rękę złodzieja przed postronnymi spojrzeniami, drugi słowem i czynem zmusza ofiarę do przyjęcia korzystnej dla złodziejów pozycji, trzeci błyskawicznie przejmuje od złodzieja skradziony portfel, pozbawiając go dowodów kradzieży, a czwarty odwraca uwagę ofiary. Tak się dzieje od zawsze. W 1967 roku z okazji 50. rocznicy zamachu stanu ogłoszono amnestię. Armia błyskawicznie rozrastała się z powodu niespodziewanego zaostrzenia przyjaźni z bratnimi Chinami. Amnestionowanych w wieku poborowym brano w kamasze. Trafiali się mi tacy żołnierze, jak Losza Szczegolew, którzy zaliczyli poprawczak i pobyt w więzieniu, przerwany amnestią. Żeby tą bracią chociaż jakoś kierować, dowódcy musieli poznać ich język. Naszego oni stanowczo nie rozumieli i zrozumieć nie mieli ochoty. Określenia szybko się zmieniają. Ale zasada działań jest niezmienna. Zgodnie z tą właśnie zasadą władza delikatnym ruchem kradnie narodowi jego historię, a drobna akademicka czubar–janowsko–rżeszewska łobuzeria odwraca swoimi dziełami uwagę ludu. Władza ukrywa to, co się wydarzyło, ale wówczas w historii pojawiają się ziejące wyłomy i wyrwy. Czubarjan i Rżeszewski muszą swoimi wielotomowymi dziełami zapchać dziury. Jeżeli minione i przyszłe dzieła Czubarjana i jemu podobnych potwierdzają archiwalne dane, to dlaczego nie otworzyć archiwów? Ale o to

właśnie chodzi, że zawartość archiwów i zawartość wymysłów Czubarjana nie pokrywają się ze sobą, i to diametralnie. Władza jest gotowa wydzielić olbrzymie środki na to, żeby zawartości archiwów nikt nie poznał. I ta sama władza jest gotowa wydzielić równie olbrzymie środki, żeby zapoznać cały świat z wypracowaniami Czubarjana. Teraz odpowiedzcie mi, co wspólnego z nauką ma układanie bohaterskich ballad, które, jak z góry wiadomo, są sprzeczne z tym, co znajduje się w archiwach, z tym, co się rzeczywiście działo, z tym, co władza zamierza zachować w tajemnicy?

3. Po pewnym wysiłku intelektualnym spróbujmy zrozumieć, czy jest różnica między Czubarjanem i krzywoprzysięzcą w sądzie, który kłamie na zamówienie mafii, usprawiedliwiając morderców, sadystów, oszustów, gwałcicieli i szantażystów? Jest różnica. Polega na nieporównywalnej skali wyrządzanej szkody. Wskutek kłamstwa krzywoprzysięzcy przestępcy pozostaną na wolności, będą kontynuowali działalność przestępczą, i wówczas znowu zginą dziesiątki, setki, a może i tysiące ludzi. A wskutek kłamstwa Czubarjana ludy Rosji i reszty byłych republik Związku Radzieckiego nigdy nie poznają prawdy o wojnie. Wskutek przestępczej działalności krzywoprzysięzcy Czubarjana, różnego autoramentu Rżeszewskich i Kwicinskich ludy byłego Związku Radzieckiego są skazane na powtórzenie błędów i zbrodniczej przeszłości. Droga, na którą Rosja wstąpiła w 1917 roku, prowadzi ku przepaści. Rosja już dawno stoczyła się do Trzeciego Świata, jej naród wymiera. A Czubarjan został kupiony przez przestępców. Ma za zadanie nie pozwolić narodom zboczyć z drogi samobójczej głupoty. Ogłupiając narody, kradnąc ich historię, fałszując ją, nie pozwalając milionom naprawić błędów przeszłości, Czubarjan niszczy całe nacje.

4.

Oczywiście widzieliście coś takiego w hollywoodzkich filmach, a być może w życiu: dokonano potwornej zbrodni, w olbrzymim mieszkaniu połamano meble, wywrócono szafy, urwano półki i zasłony, zbito naczynia, krwią zachlapana podłoga, ściany, meble, lustra. Przestępstwa nie wyjaśniono. Przestępców nie odnaleziono. I policja opieczętuje wszystkie drzwi i zawiesza ostrzeżenia: „Miejsce zbrodni! Nie wchodzić!” Kiedy widzę coś takiego na ekranie, dusi mnie zazdrość i zawiść: Mają ludzie życie! U nich człowiekowi odrąbano ręce i nogi, odcięto głowę. U nich opieczętowano mieszkanie... A ja mam opieczętowany kraj. I całą jego historię. Kraj, w którym urodziłem się i wychowałem, nazywał się Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Ten kraj jest miejscem straszliwej zbrodni. Cały kraj jest zachlapany plamami krwi, historia tego kraju, jak określił klasyk, to historia choroby. A według mnie — historia tego kraju to nie tylko historia choroby, ale seria potwornych niewyjaśnionych przestępstw. Być może mówić trzeba nawet nie o niekończącej się serii przestępstw, a o jednej olbrzymiej zbrodni. Miejsce dokonanej zbrodni jest opieczętowane. I ktoś wystawił wielotysięczną ochronę najemników w osobach różnego rodzaju Rżeszewskich i Karpowów, Isajewów i Kwicynskich, Martirosianów i Czubarjanów, Prelinów, Pieriesleginów i różnego autoramentu Sopriakowów. Sami nie prowadzą śledztwa i innych nie dopuszczają do miejsca przestępstwa. Policja w hollywoodzkim filmie nie może wykryć przestępstwa i znaleźć winnych. Powinien pojawić się ten, który dokopie się do prawdy. Dopóki się nie pojawi, miejsce przestępstwa jest pod ochroną. Ochronę wystawiono po to, żeby ktoś przypadkiem lub celowo nie zniszczył śladów przestępstwa i poszlak. A u nas ochronę wokół miejsca przestępstwa wystawiono z zamiarem niedopuszczenia do poszlak tych, którzy mogliby odtworzyć prawdziwy przebieg wydarzeń. A żeby ochroniarzy nie nazwano współwinnymi przestępstw i krzywoprzysięzcami na sądzie historii, kamuflują się oni pod mianem docentów i profesorów, generałów i ministrów, doktorów i akademików.

ROZDZIAŁ 136. CZEKA NAS POWAŻNA WALKA O niczym decydującym nasi historycy nam nie mówią — oni tylko się wygadują. I wówczas nieuchronnie pojawia się logiczny absurd, jakim są wypełnione wszystkie nasze badania historyczne1193. I. SOŁONIEWICZ

1. Sytuację w rodzimej nauce historycznowojskowej opisuje członek kolegium redakcyjnego centralnego organu Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej pułkownik Aleksander Juljewicz Bondarenko: „Nasi funkcjonariusze — ci, którzy rzeczywiście powinni prowadzić nie tylko kontrpropagandową (przypomnijmy sobie stare hasło), ale i aktywną ofensywną pracę ideologiczną, pozostają absolutnie bezczynni. Już ileś lat temu prezydent Rosji podjął decyzję o stworzeniu dziesięciotomowej historii Wielkiej Wojny Ojczyźnianej, ale gdzie ona jest, historia naszego Zwycięstwa? A przecież jest potrzebna jak powietrze! Nawiasem mówiąc, Japończycy — przedstawiciele przegranej strony — już dawno wydali prawie stutomową pracę, gdzie opisano każdy pluton. A wielu naszych historyków nie posunęło się dalej od tego, żeby po raz kolejny «zdemaskować» słynnego Rezuna– Suworowa. Jednak liczba «Rezunów» zbierających żniwo na niezasianym «historycznym polu» tylko się zwiększa”1194. Pułkownik Bondarenko, jak to u nas w zwyczaju, koloryzuje sytuację. Powiada, że poważni zajmują się tylko demaskowaniem różnego rodzaju Rezunów. Ale nie tylko oficjalnej historii nie są w stanie stworzyć, również tego Rezuna jakoś nie mogą utopić. Na lodołamaczu bez zmian. U poważnych historyków sprawy nie ruszyły dalej poza obelgi i pomówienia. Z kolei sam pułkownik Bondarenko zajmuje się tym, czym zajmą się oskarżani przez niego oficjele: kopie słynnego Rezuna–Suworowa. Oto 1193 1194

— —

I. Sołoniewicz, Narognaja monarchija, Łuczi Sofii, Mińsk 1998, s. 253. „Krasnaja zwiezda”, 19–25 marca 2008.

przykład: „Wersja ta należy do specjalistów wydziału operacji specjalnych brytyjskiego wywiadu MI–6, a Rezun ją tylko «nagłaśnia»”1195. A zarazem waleczny pułkownik w poszukiwaniach historycznej prawdy już dawno wszedł na wygodny i utorowany szlak, który przebił ktoś wśród lodów. Oto rozmawia z byłym pierwszym zastępcą ministra spraw zagranicznych ZSRR, a obecnie pierwszym zastępcą przewodniczącego Komitetu Dumy Państwowej Zgromadzenia Federalnego Federacji Rosyjskiej do spraw międzynarodowych, Julijem Aleksandrowiczem Kwicynskim. Obaj rozmówcy zgadzają się ze sobą. I doszło do tego, że: „Stalinowi udało się wskutek zawarcia paktu doprowadzić do tego, że Hitler zaczął wojnę nie z nami, a na Zachodzie”1196. Takiego mieliśmy mądrego przywódcę, towarzysza Stalina: zawarł pakt, wskutek którego wybuchła II wojna światowa, Hitler ruszył na podbój Zachodu, a Związek Radziecki pozostał z boku. No tak. Z tym oświadczeniem całkowicie się zgadzam. W tym zdaniu jest cały sens Lodołamacza. Ale to nie wszystko. Następne zdanie jest jeszcze lepsze: „Zawierając pakt, pewnie liczył na to, że Niemcy uwikłają się w długą wojnę z blokiem angielsko–francuskim na wzór I wojny światowej i to zapewni nam dość długi okres wytchnienia w wojnie. Później można będzie w zależności od wyników działać tak, jak dla nas najkorzystniej. Nie udało się”. Tu nie tylko sens Lodołamacza został wyrażony, ale też Ostatniej republiki: paktem Mołotow–Ribbentrop Stalin popchnął Hitlera do wojny z Wielką Brytanią i Francją, pozostając z boku i wyczekując na dogodny moment... Ale w konsekwencji towarzyszowi Stalinowi się nie udało. Nie wypaliło. Nic z tego. Kaplica. Aleksandrze Juljewiczu i Juliju Aleksandrowiczu, moje książki to jedynie „wielkie kłamstwo małego człowieczka”. Tak je oceniają oficjele na Kremlu. Ale wy nie jesteście małymi człowieczkami. Jesteście wielcy i uczciwi. Mówicie tylko prawdę. Samą i tylko prawdę. Więc mam pytanie: Ile wam za takie świadectwa zapłacił brytyjski wywiad?

1195 1196

— —

„Krasnaja zwiezda”, 10 kwietnia 2001 r. „Krasnaja zwiezda”, 30 lipca–5 sierpnia 2008.

I nie trzeba narzekać, że liczba Rezunów gwałtownie rośnie! Sami jesteście Rezunami czystej maści! Bez domieszek. Witam was na naszym pokładzie!

2. Pułkownik Bondarenko zawsze znajduje mądrych rozmówców, którzy tłumaczą całemu narodowi najbardziej skomplikowane i niezrozumiałe aspekty minionej wojny. Jeżeli mądrze postawiono pytanie, to odpowiedź będzie odpowiednia. Bondarenko zadaje pytanie Arsenowi Martirosianowi, który przedstawił się czytelnikom jako „historyk–badacz” przez całe życie pracujący w KGB. Pytanie dotyczy przyczyn klęski Armii Czerwonej latem 1941 roku. Martirosian daje odpowiedź, która poraża swoją nowością i odwagą: „Odparcie agresji hitlerowskich Niemiec zaczęto przygotowywać, mówiąc językiem wojskowych, metodą przeprowadzenia strategicznych frontowych operacji ofensywnych”1197. Po prostu nie przygotowano się do obrony. Przygotowywano się do przeprowadzenia dużych operacji ofensywnych. Pułkownik Bondarenko nie zaprzecza. Zgadza się całkowicie. Ja też. O tym tylko trąbię. Na udowodnienie tego tak (obecnie) oczywistego faktu oddałem całe życie. Niby wszystko się zgadza. Ale... Jednak na tej samej stronie historyk–badacz z Łubianki Martirosian zadaje mi miażdżący cios: „Mam wszystkie, poparte dokumentami, podstawy, żeby oświadczyć, że to, co mówi Rezun, to podłe kłamstwo. Całą jego koncepcję łatwo obalają udokumentowane dane. (...) Żadnych planów ataku na kogokolwiek w ZSRR nie było nawet w planach. (...) Jakie jeszcze i czyje są potrzebne dowody, żeby wyrzucić do kosza wymysły zdrajcy, opłacanego przez brytyjski wywiad?!” Pułkownik Bondarenko i tu się zgadza: „Tak, Rezun nie mówił prawdy”.

3. 1197

—

„Krasnaja zwiezda”, 25 maja–1 czerwca 2008.

Zróbmy wstępne podsumowanie. Bondarenko jest przedstawicielem Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej, który wyraża oficjalny punkt widzenia wojskowego resortu. Kwicynski to dyplomata najwyższej rangi i deputowany Dumy Państwowej, odpowiedzialny za kwestie polityki zagranicznej państwa. Martirosian — czekista. Byłych czekistów, jak wszyscy wiedzą, nie ma. W swoich rozmowach wyraźnie zrozumieli to, że „Stalinowi udało się wskutek zawarcia paktu doprowadzić do tego, że Hitler zaczął wojnę na Zachodzie”, czyli Stalinowi wskutek zawarcia paktu udało się rozpętać wojnę w Europie pomiędzy trzema najpotężniejszymi państwami Europy Środkowej i Zachodniej — Wielką Brytanią, Francją i Niemcami. Ale wielka wojna w Europie nie może nie przerodzić się w wojnę światową. I natychmiast tak się stało. Po prostu Stalinowi poprzez zawarcie paktu udało się wywołać II wojnę światową. Bondarenko, Kwicynski i Martirosian zgadzają się z tym, że Stalin liczył na długotrwałą wojnę Niemiec z Wielką Brytanią i Francją i planował skorzystać z rezultatów tej wojny. Jednocześnie i „Krasnaja zwiezda”, i cała reszta oficjalnej prasy, radia i telewizji, co więcej również przywódcy państwa na najwyższym szczeblu, już od ćwierć wieku udowadniają, że wszystkie te idee są kłamstwem, oszczerstwem, zniekształcaniem prawdy historycznej, dywersją ideologiczną przeciwko Związkowi Radzieckiemu i Federacji Rosyjskiej. Wiele razy z najwyższych mównic przywódcy państwa ogłaszali, że żaden były obywatel radziecki sam takich wniosków nie może wyciągnąć wskutek wrodzonego ograniczenia, niezdolności do myślenia i czytania tego, co zostało otwarcie napisane po rosyjsku. Do tego są zdolne tylko grupy ekspertów z brytyjskiego wywiadu. Były radziecki obywatel nadaje się tylko do tego, żeby powtórzyć cudze oszczerstwa, sprzedając duszę za funty szterlingi. Z tych faktów wyciągnięto tylko jeden wniosek: Organa władzy państwowej Rosji — Duma Państwowa, Ministerstwo Obrony, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Federalna Służba Bezpieczeństwa i Służba Wywiadu Zagranicznego — są zainfekowane przez brytyjską agenturę na tyle, że poszczególni brytyjscy szpiedzy, tacy jak Kwicynski, Martirosian, Bondarenko, Zacharow, Sjanowa i inni im podobni, nawet nie uważają za

potrzebne się ukrywać. Ci zdrajcy otwarcie głoszą wymysły wrogów ideologicznych, podrywając fundamenty państwa rosyjskiego. Do tego wykorzystują państwowe media, w tym wojskowe. Po prostu środki z budżetu wojskowego Rosji wykorzystują do osłabienia jej potęgi. Panowie wielcy przywódcy, poważni uczeni, ideolodzy, macie wybór. Albo się przyznajcie, że jesteście brytyjskimi szpiegami. Albo zgódźcie się z tym, że mam rację.

4. Zdumiewające jest oświadczenie historyka–badacza Martirosiana o tym, że „żadnych planów napaści na kogokolwiek w ZSRR nie było nawet w planach”. Nie mniej zdumiewająca jest zgoda pułkownika Bondarenki na tak śmiałe oświadczenie. To niezachwiane przekonanie o swojej racji obnaża ten smutny fakt, że ani Martirosian, ani Bondarenko nie opanowali materiału i zupełnie nie interesują się wojną. Na przykład pełny tekst planu ataku na Finlandię nie tylko istniał, ale również został otwarcie wydrukowany w informatorze 1941 god1198. 25 listopada 1940 roku ludowy komisarz obrony ZSRR, marszałek Związku Radzieckiego S. Timoszenko i szef Sztabu Generalnego Armii Czerwonej generał armii K. Mierieckow skierowali do sztabu Leningradzkiego Okręgu Wojskowego dyrektywę. Dokument sporządzono w jednym egzemplarzu. Stopień „OW”1199, czyli ściśle tajne najwyższej wagi. Planowi nadano kryptonim „S.3–20”. Plany należało wcielić w życie po otrzymaniu szyfrogramu o następującej treści: „Rozpocząć wykonanie «S.3–20»”. W tym planie nie ma nawet wzmianki o tym, że działania bojowe należy zacząć w odpowiedzi na atak wroga. Wszystko jest znacznie prostsze: w każdej chwili z Moskwy do sztabu Leningradzkiego Okręgu Wojskowego

1198 1199

— —

Diemokratija, Moskwa 1998, tom 1, ss. 418–423. Osoboj ważnosti — najwyższej wagi (przyp. tłum.).

przyjdzie szyfrogram i radzieckie jednostki wyjdą nad Zatokę Botnicką do granic Szwecji, Wysp Alandzkich. Każdy egzemplarz książki 1941 god został totalnie zaczytany. Każdy, kto interesuje się wojną, przeczytał książkę od tytułu na okładce do adresu drukarni na ostatniej stronie. I przeczytał niejeden raz. Tylko poważni historycy nie mieli czasu i ochoty, żeby przeczytać to, co od dawna wiedzą szerokie masy. Ale to nie koniec. Nam już dawno wbito do głowy, że Hitler i zgraja jego lokajów zaatakowali spokojnie śpiący Związek Radziecki. Wśród lokajów wymieniono państwa satelickie Niemiec. W tym Finlandię. Oto przykład: „22 czerwca 1941 roku faszystowskie Niemcy wiarołomnie zaatakowały ZSRR. Zmobilizowanych, wcześnie uzbrojonych w nowoczesny sprzęt bojowy 190 dywizji wroga wdarło się przez granice Związku Radzieckiego, dążąc do zniszczenia go i ujarzmienia narodu radzieckiego. Razem z hitlerowskimi Niemcami do wojny ze Związkiem Radzieckim przystąpiły wbrew woli ludów Włochy, Rumunia, Węgry i Finlandia”1200. A po 10 latach w „Wojenno–istoriczeskim żurnale” (1969 nr 1, s. 62) pojawiło się zadziwiające zdanie głównego marszałka lotnictwa A. Nowikowa, który latem 1941 roku był generałem majorem lotnictwa, dowódcą lotnictwa Frontu Północnego: „Logika podpowiadała, że nie powinniśmy czekać, aż przeciwnik użyje całego lotnictwa, ale musimy przejąć inicjatywę w powietrzu i pierwsi zadać zmasowany cios na jego lotniska (...)”. Mowa o 25 czerwca 1941 roku. Zwróciłem uwagę na to zdanie. Wykorzystałem je nawet jako motto jednego z rozdziałów w książce Dzień „M”. Ale zwrócić uwagę i zrozumieć sens, jak się mówi w Odessie, to duża różnica. Nie zrozumiałem sensu. Do sedna dokopał się Mark Sołonin. I wskazał czytelnikom mały niepozorny szczegół: 22 czerwca 1941 roku Finlandia nie atakowała Związku Radzieckiego i wojny mu nie wypowiedziała. Związek Radziecki zaatakował 1200

— B. Tielpuchowski, Wielikaja otieczestwiennaja wojna Sowietskogo Sojuza. 1941–1945, Gosudarstwiennoje izdatielstwo politiczeskoj litieratury, Moskwa 1959, s. 33.

Finlandię trzy dni po rozpoczęciu niemieckiej agresji. Swoje wnioski Sołonin potwierdził całą książką niezbitych dowodów. Tak więc towarzysz Stalin miał nie tylko plany ataku „na kogokolwiek”, ale zaczął te plany realizować. W sytuacji, kiedy trzeba było odpierać niemiecką napaść. Podbój Finlandii nie powiódł się również w 1941 roku. Ale z tego wcale nie wynika, że Stalin nie planował ataku. Jeżeli ktoś próbuje napisać prawdziwą historię wojny, to faktu napaści Związku Radzieckiego na Finlandię w 1941 roku nie uda się pominąć. Trzeba będzie wspomnieć, że logika podpowiadała radzieckim generałom, że muszą „pierwsi zadać zmasowany cios na jego lotniska”. Który zadano. Co prawda bez szczególnego powodzenia. I wówczas uczciwy historyk będzie musiał wytłumaczyć czytelnikom, po co to było. W 1939 roku Armia Czerwona ruszyła do Finlandii z pomocą robotnikom i chłopom, którzy powstali w odpowiedzi na prośbę powołanego w Moskwie rządu nowej wolnej Finlandii. W 1940 roku rozkazano zapomnieć o powstaniu fińskich robotników i chłopów. Jak i o samym rządzie. Oświadczono, że do Finlandii Armia Czerwona szła po to, żeby zapewnić bezpieczeństwo miasta Lenina. Zadanie wykonano. Bezpieczeństwo zapewniono. Po co więc atakowano Finlandię jeszcze raz w 1941 roku? Każda odpowiedź na to pytanie jest kością w gardle oficjalnej nauki. Ponieważ każda odpowiedź psuje reputację naszej wielkiej i sprawiedliwej wojny.

5. A przecież jest to tylko jeden z mnóstwa epizodów wojny. Oficjalni historycy nie zaorali tego ugoru. Czym się więc zajmują? Wykonują zadania. Oto jedno z zadań rosyjskiej nauki historycznej, które musi wykonać społeczność naukowa. Melduje prezydent Akademii Nauk Wojskowych, generał armii Gariejew: „Czeka nas wytrwała walka. Przed nami dodatkowe badania całego szeregu kwestii, żeby godnie odpowiedzieć na fałszerstwa. Na przykład związane z tym, że ZSRR i Anglia rzekomo potajemnie zamierzały

zaatakować Niemcy. Czyż nie należy teraz postawić wszystkiego na swoje miejsca?”1201 Setki uczonych mężów gotowe są dalej jeść państwowy chleb po to, żeby postawić wszystko na swoje miejsca i udowodnić: w 1941 roku Wielka Brytania nie zamierzała atakować Niemiec. A ja osobiście i cały świat bez dodatkowych badań Gariejewa wiemy, że Wielka Brytania latem 1941 roku nie przygotowywała ataku na Niemcy. Już 3 września 1939 roku Wielka Brytania otwarcie wypowiedziała wojnę Niemcom. I prowadziła tę wojnę. Do lata 1941 roku Wielka Brytania odparła wszystkie niemieckie próby zdobycia panowania w powietrzu nad wyspami i cieśninami. Brytyjskie lotnictwo utrzymało to panowanie, choć w 1940 roku niemieckie lotnictwo bezlitośnie bombardowało brytyjskie miasta, ośrodki przemysłowe i porty. Ale również tym działaniom położono kres. Odpierając próby niemieckiego lotnictwa „wybombardowania Wielkiej Brytanii z wojny”, brytyjskie lotnictwo rozpoczęło wojnę powietrzną przeciwko niemieckim miastom i ośrodkom przemysłowym. Zresztą do czerwca 1941 roku brytyjskie lotnictwo strategiczne już zrzuciło na niemieckie miasta i fabryki więcej bomb, niż wszystkie sokoły Stalina zrzucą na obiekty przemysłowe Niemiec i ich sojuszników do maja 1945 roku. Do lata 1941 roku zmieniła się sytuacja strategiczna na morzu. W maju 1941 roku marynarka brytyjska zatopiła największy niemiecki okręt liniowy Bismarck. Radziecka flota w całej swej historii nie zatopiła żadnego okrętu liniowego. Nie przypominam sobie również żadnego zatopionego krążownika na koncie zwycięstw radzieckiej marynarki. Zniszczenie Bismarcka położyło kres bezeceństwom, których dokonywały niemieckie okręty nadwodne na Atlantyku. Nieco wcześniej, w marcu 1941 roku, Royal Navy dała solidnego łupnia flocie włoskiej w rejonie przylądka Matapan, zapewniając sobie panowanie na Morzu Śródziemnym. Ale wojska lądowe Wielkiej Brytanii były słabe. Wówczas prowadziły walkę z niemieckimi dywizjami pancernymi w Afryce. O wysadzeniu na kontynent europejski brytyjskich dywizji mowy w tamtym czasie nie było i być nie mogło: 1 czerwca 1941 roku zakończyła się ewakuacja brytyjskich oddziałów z Krety. Ledwo zdążyli uciec z Grecji i jej wysp. 1201

—

„Krasnaja zwiezda”, 23–29 lipca 2008.

I oto teraz uczona brać pod kierownictwem akademika, doktora wszelkich możliwych nauk itd., itp., postanowiła przeprowadzić dodatkowe badania i udowodnić, że Wielka Brytania latem 1941 roku nie przygotowywała niespodziewanego ataku na Niemcy. A kto tego nie rozumie bez dodatkowych badań? Nasi poważni historycy z premedytacją wikłają najprostsze sprawy. Fałszują historię po to, żeby potem z powodzeniem demaskować własne wymysły. Po co im to? Po to, że na nic więcej ich nie stać.

ZAKOŃCZENIE CO ROBIĆ ZE ZDRAJCAMI? Nie mając zdolności ani do stworzenia prawdziwej historii wojny, ani do obalenia wniosków niezależnych badaczy, ani do wytłumaczenia mnóstwa spekulacji i podejrzeń co do jej wybuchu, przebiegu i końca, poważni historycy coraz bardziej są skłonni do radykalnego rozwiązania problemu. Coraz częściej rozbrzmiewa apel: A czy nie nadeszła pora zabijać w wychodkach wszystkich, którzy nie są z kolektywem, którzy zbaczają z generalnej linii? Oto w redakcji głównej gazety wojskowej pułkownik A. Bondarenko rozmawia z ostatnim przewodniczącym KGB W. Kriuczkowem. Obaj w sierpniu 1991 roku, wykazując się niesłychanym tchórzostwem, zdradzili radziecką ojczyznę i radziecki rząd oraz złamali przysięgę wojskową. Co prawda Kriuczkow próbował coś zrobić, ale i jemu, jak reszcie kolegów, trzęsły się ręce. I nie tylko ręce. Bez jakiejkolwiek próby stawiania oporu on i jego kompani od razu zdali się na łaskę zwycięzcy. Bardzo szybko ci ostatni amatorzy komunizmu przeskoczyli na stronę nowej władzy i szczęśliwie dostają od niej olbrzymie, niespotykane nigdzie na świecie emerytury, dodatki i przywileje. A Bondarenko nawet nie próbował dotrzymać wierności przysiędze. W tych wspaniałych dniach 1991 roku chował się przed swoim ludem i nie śpieszył z przelewaniem krwi za ukochaną władzę. Po 13 latach obaj trochę doszli do siebie, nabrali odwagi, obaj przypomnieli sobie o drogim reżimie komunistycznym, za którego tak świetnie im się żyło. Obaj przypomnieli sobie, że trzeba było go bronić, ale znajdowali się tacy, rozumiecie, którzy bali się bronić radzieckiej ojczyzny. I pułkownik Bondarenko zadaje starszemu towarzyszowi pytanie: „Jak uważacie, co należy zrobić ze zdrajcami?”1202 Na to były przewodniczący KGB, który porzucił stanowisko przy pierwszych oznakach niebezpieczeństwa, odpowiedział: „Uważam, że należy 1202

—

„Krasnaja zwiezda”, 28 lutego 2004.

postępować tak, jak za czasów władzy radzieckiej. (...) Wielu zdrajców zostało osądzonych, większość z nich skazano na karę śmierci”. Złote słowa. Towarzysze zdrajcy, Bondarenko i Kriuczkow, powinni zacząć od siebie. Również tam, w redakcji, należało wypisać sobie wyroki i poprosić kogoś z obecnych o wykonanie. A można było powiesić się bez czyjejś pomocy. Jeżeli władza gwardii Lenina była do zaakceptowania dla naszego ludu (co nie wyklucza oddzielnych wad), to trzeba było zachować jej wierność, walczyć o nią. A jeżeli była nie do przyjęcia, wówczas trzeba było z nią walczyć. Zgadzam się z obywatelem Kriuczkowem: Zdrajców należy rozstrzelać. Albo powiesić. Ale niech każdy, kto zdradził władzę radziecką, zaczyna od siebie. 13 kwietnia 2009

SPIS TREŚCI LODOŁAMACZ _________________________________________________________________ 1 DO CZYTELNIKÓW W POLSCE _________________________________________________________ 3 ROZDZIAŁ 1. DROGA KU SZCZĘŚCIU ____________________________________________________ 7 ROZDZIAŁ 2. GŁÓWNY WRÓG ________________________________________________________ 15 ROZDZIAŁ 3. PO CO KOMUNISTOM POTRZEBNA JEST BROŃ? _______________________________ 21 ROZDZIAŁ 4. ROZBIÓR POLSKI ________________________________________________________ 31 ROZDZIAŁ 5. PAKT I JEGO KONSEKWENCJE______________________________________________ 37 ROZDZIAŁ 6. KIEDY ZWIĄZEK RADZIECKI PRZYSTAPIŁ DO II WOJNY ŚWIATOWEJ?_______________ 43 ROZDZIAŁ 7. ROZSZERZENIE BAZY WOJNY ______________________________________________ 53 ROZDZIAŁ 8. CZY CZEKIŚCI POTRZEBUJĄ HAUBIC? ________________________________________ 63 ROZDZIAŁ 9. DLACZEGO W PRZEDEDNIU WOJNY ZLIKWIDOWANO STREFĘ BEZPIECZEŃSTWA?____ 71 ROZDZIAŁ 10. DLACZEGO STALIN ZNISZCZYŁ LINIĘ STALINA ________________________________ 85 ROZDZIAŁ 11. CO TO JEST ARMIA OSŁONOWA?__________________________________________ 99 ROZDZIAŁ 12. PARTYZANCI CZY DYWERSANCI? _________________________________________ 113 ROZDZIAŁ 13. MILION SPADOCHRONIARZY ____________________________________________ 119 ROZDZIAŁ 14. LATAJĄCY CZOŁG _____________________________________________________ 125 ROZDZIAŁ 15. DO SAMEGO BERLINA! _________________________________________________ 131 ROZDZIAŁ 16. CZEMU MIAŁ SŁUŻYĆ PIERWSZY RZUT STRATEGICZNY? _______________________ 143 ROZDZIAŁ 17. STALIN W MAJU ______________________________________________________ 155 ROZDZIAŁ 18. KRWIOŻERCZY PACYFIŚCI _______________________________________________ 175 ROZDZIAŁ 19. KOMUNIKAT AGENCJI TASS _____________________________________________ 181 ROZDZIAŁ 20. O PORZUCONYCH OKRĘGACH WOJSKOWYCH ______________________________ 209 ROZDZIAŁ 21. CZARNE DYWIZJE _____________________________________________________ 215 ROZDZIAŁ 22. DOWÓDCY BRYGAD I DYWIZJI ___________________________________________ 223 ROZDZIAŁ 23. PO CO UTWORZONO DRUGI RZUT STRATEGICZNY? __________________________ 229 ROZDZIAŁ 24. NIE WYPOWIEDZIANA WOJNA __________________________________________ 245 ROZDZIAŁ 25. PO CO STALIN UTWORZYŁ FRONTY _______________________________________ 255 ROZDZIAŁ 26. STALIN NIE WIERZYŁ CHURCHILLOWI _____________________________________ 275 ROZDZIAŁ 27. STALIN NIE WIERZYŁ RICHARDOWI SORGE _________________________________ 285 ROZDZIAŁ 28. JAK HITLER POKRZYŻOWAŁ STALINOWI SZYKI ______________________________ 297 ROZDZIAŁ 29. CZY STALIN MIAŁ PLAN KAMPANII?_______________________________________ 307 ROZDZIAŁ 30. WOJNA, KTÓREJ NIE BYŁO ______________________________________________ 315

DZIEŃ „M” __________________________________________________________________ 325 POMNIK LUDZKIEJ GŁUPOTY ________________________________________________________ 327 DO MOICH CZYTELNIKÓW __________________________________________________________ 333 ROZDZIAŁ 31. SKRZYPIĄCE BUTY _____________________________________________________ 341 ROZDZIAŁ 32. W JAKIM CELU STALIN ZNISZCZYŁ WŁASNE LOTNICTWO STRATEGICZNE? ________ 349 ROZDZIAŁ 33. TOWARZYSZ IWANOW _________________________________________________ 367 ROZDZIAŁ 34. O NIEDOBRYM LITWINOWIE I POCZCIWYM MOŁOTOWIE _____________________ 377 ROZDZIAŁ 35. PROLOG NAD CHAŁCHYN–GOŁEM ________________________________________ 385 ROZDZIAŁ 36. MINISTERSTWO DS. AMUNICJI __________________________________________ 397 ROZDZIAŁ 37. PARTIA W BUCIORACH _________________________________________________ 407 ROZDZIAŁ 38. DO KRWI OSTATNIEJ___________________________________________________ 417 ROZDZIAŁ 39. NAJDOGODNIEJSZY WARIANT ___________________________________________ 423 ROZDZIAŁ 40. GDZIE STAWIAĆ FABRYKI PROCHU? ______________________________________ 429

ROZDZIAŁ 41. SKRZYDLATY CZYNGIS–CHAN ____________________________________________ 437 ROZDZIAŁ 42. INKUBATOR__________________________________________________________ 451 ROZDZIAŁ 43. 186. DYWIZJA PIECHOTY _______________________________________________ 463 ROZDZIAŁ 44. KIEDY SFORMOWANO 112. DYWIZJĘ PANCERNĄ? ___________________________ 473 ROZDZIAŁ 45. PUŁKI ARTYLERII ______________________________________________________ 481 ROZDZIAŁ 46. O ROZTROPNOŚCI RADY NAJWYŻSZEJ _____________________________________ 491 ROZDZIAŁ 47. PERMANENTNA MOBILIZACJA ___________________________________________ 495 ROZDZIAŁ 48. PODNIEBNI NIEWOLNICY _______________________________________________ 507 ROZDZIAŁ 49. O PASZY ANGIELINEJ I ARMII PRACY ______________________________________ 515 ROZDZIAŁ 50. O ZDOBYCZACH PAŹDZIERNIKA __________________________________________ 521 ROZDZIAŁ 51. STALINOWSKI BURZYK _________________________________________________ 535 ROZDZIAŁ 52. DOKĄD JECHAŁ CHMIELNICKI? ___________________________________________ 543 ROZDZIAŁ 53. WSZYSCY LUDZIE ŻUKOWA _____________________________________________ 557 ROZDZIAŁ 54. TRZECI RZUT STRATEGICZNY ____________________________________________ 573 ROZDZIAŁ 55. CZY STALIN UFAŁ HITLEROWI? ___________________________________________ 591

OSTATNIA REPUBLIKA _________________________________________________________ 599 ROZDZIAŁ 56. DLACZEGO STALIN NIE CHCIAŁ PRZYJĄĆ DEFILADY NA CZEŚĆ ZWYCIĘSTWA? ______ 601 ROZDZIAŁ 57. PO CO IM ŚWIATOWA REWOLUCJA? ______________________________________ 619 ROZDZIAŁ 58. PRÓBA PIERWSZA _____________________________________________________ 633 ROZDZIAŁ 59. CO NASTĄPI PO CHWILI WYTCHNIENIA ____________________________________ 643 ROZDZIAŁ 60. DO OSTATNIEJ REPUBLIKI_______________________________________________ 657 ROZDZIAŁ 61. HISTORIA POZOSTAWIŁA NAM MAŁO CZASU... _____________________________ 669 ROZDZIAŁ 62. KTO BYŁ AUTOREM LEGENDY O NIEPRZYGOTOWANIU STALINA DO WOJNY? _____ 687 ROZDZIAŁ 63. KTO MIAŁ LEPSZYCH SOJUSZNIKÓW ______________________________________ 703 ROZDZIAŁ 64. JAK ZAREAGOWAŁABY ANGLIA? _________________________________________ 715 ROZDZIAŁ 65. KIEDY POWSTAŁA KOALICJA ANTYHITLEROWSKA ___________________________ 729 ROZDZIAŁ 66. JAK WALCZYŁEM Z MARSJANAMI ________________________________________ 737 ROZDZIAŁ 67. KTO PRZEGRAŁ WOJNĘ W FINLANDII _____________________________________ 753 ROZDZIAŁ 68. O ŁATWOPALNYCH CZOŁGACH __________________________________________ 761 ROZDZIAŁ 69. DLACZEGO TOWARZYSZ STALIN NIE ROZSTRZELAŁ TOWARZYSZA KUDRIAWCEWA? 771 ROZDZIAŁ 70. O LEKKICH I PRZESTARZAŁYCH CZOŁGACH _________________________________ 787 ROZDZIAŁ 71. Z NIEMIECKIMI ROZMÓWKAMI PO... ZIEMI SMOLEŃSKIEJ ____________________ 795 ROZDZIAŁ 72. ILE GODZIN JEDZIE SIĘ DO PLOESZTI? _____________________________________ 813 ROZDZIAŁ 73. CUDA GWARDYJSKIE __________________________________________________ 825 ROZDZIAŁ 74. MILION LUB WIĘCEJ ___________________________________________________ 833 ZAMIAST ZAKOŃCZENIA CZY HITLER BYŁ UCZESTNIKIEM WIELKIEJ WOJNY OJCZYŹNIANEJ? _____ 853 ZAŁĄCZNIKI______________________________________________________________________ 865 ZAŁĄCZNIK NR 1. _________________________________________________________________ 867 ZAŁĄCZNIK NR 2. _________________________________________________________________ 871 ZAŁĄCZNIK NR 3. _________________________________________________________________ 873 ZAŁĄCZNIK NR 4. _________________________________________________________________ 899 ZAŁĄCZNIK NR 5. _________________________________________________________________ 903 ZAŁĄCZNIK NR 6. KRÓTKIE WOJSKOWE ROZMÓWKI ROSYJSKO–NIEMIECKIE DLA ŻOŁNIERZA I MŁODSZEGO DOWÓDCY ________________________________________________________________ 913

OSTATNIA DEFILADA __________________________________________________________ 915 ROZDZIAŁ 75. MÓWIĘ WAM W DUŻEJ TAJEMNICY ______________________________________ 917 ROZDZIAŁ 76. I JESZCZE RAZ O KONIACH ______________________________________________ 937 ROZDZIAŁ 77. PRZY OKAZJI O UPADKU ________________________________________________ 951

ROZDZIAŁ 78. ŁAPAĆ FAŁSZERZA! ____________________________________________________ 965 ROZDZIAŁ 79. OD CZASÓW ZAGŁADY IMPERIUM RZYMSKIEGO ____________________________ 977 ROZDZIAŁ 80. PO CO NAM HISZPANIA? _______________________________________________ 991 ROZDZIAŁ 81. ŻEBY ODDAĆ CHŁOPOM ZIEMIĘ W GRENADZIE ____________________________ 1001 ROZDZIAŁ 82. PO CO KOMUNISTOM ZBIOROWE BEZPIECZEŃSTWO? ______________________ 1015 ROZDZIAŁ 83. PO CO ARMII CZERWONEJ KORYTARZE PRZEZ POLSKĘ? ______________________ 1025 ROZDZIAŁ 84. LOSY EUROPY BYŁYBY INNE... __________________________________________ 1035 ROZDZIAŁ 85. A JAK SOBIE WYOBRAŻACIE TE KORYTARZE? ______________________________ 1047 ROZDZIAŁ 86. ZYSKAĆ NA CZASIE!___________________________________________________ 1059 ROZDZIAŁ 87. DLACZEGO TOWARZYSZ STALIN NIE ŚPIESZYŁ SIĘ Z OTWARCIEM DRUGIEGO FRONTU? ___________________________________________________________________________________ 1073 ROZDZIAŁ 88. O NAJBARDZIEJ PRZESTARZAŁYM CZOŁGU ________________________________ 1083 ROZDZIAŁ 89. O WIEKOWYM ZACOFANIU ____________________________________________ 1095 ROZDZIAŁ 90. CO OPRÓCZ PODŁOŚCI? _______________________________________________ 1109 ROZDZIAŁ 91. CO DORÓWNA T–26? _________________________________________________ 1115 ROZDZIAŁ 92. I JESZCZE RAZ O CIĘŻKICH CZOŁGACH ____________________________________ 1123 ROZDZIAŁ 93. O BŁĘDNEJ KONCEPCJI ________________________________________________ 1139 ROZDZIAŁ 94. TUCHACZEWSKI NA PUSTYNI ___________________________________________ 1155 ROZDZIAŁ 95. TO JEST ZAPAŁ! ______________________________________________________ 1171 ROZDZIAŁ 96. DLACZEGO STALIN WYPUŚCIŁ TROCKIEGO NA WOLNOŚĆ? ___________________ 1179 ROZDZIAŁ 97. PO CO MOŁOTOWOWI DARDANELE? ____________________________________ 1187 ROZDZIAŁ 98. PO CO TRZYMAĆ DYWIZJE PANCERNE PRZY SLUPACH GRANICZNYCH? _________ 1195 ROZDZIAŁ 99. ALE JA I MOI LUDZIE __________________________________________________ 1205 ROZDZIAŁ 100. KOGO WIĘC BERIA CHCIAŁ ODWOŁAĆ Z BERLINA? _________________________ 1219 ROZDZIAŁ 101. ROZKAZUJĘ RZUCIĆ! _________________________________________________ 1231 ROZDZIAŁ 102. O POŁOWIE MILIARDA _______________________________________________ 1247 ROZDZIAŁ 103. TO WSZYSTKO WYMYŚLIŁ GOEBBELS! ___________________________________ 1257 ROZDZIAŁ 104. DLACZEGO PROKURATOR WYSZYŃSKI BRONIŁ RIBBENTROPA NA PROCESIE NORYMBERSKIM? ____________________________________________________________________ 1267 ROZDZIAŁ 105. O KWESTII MORALNEJ _______________________________________________ 1275

KLĘSKA ____________________________________________________________________ 1289 ZAMIAST WSTĘPU _______________________________________________________________ 1291 ROZDZIAŁ 106. O KANONIZOWANIU DOŚWIADCZENIA __________________________________ 1295 ROZDZIAŁ 107. O OKOPACH I TRANSZEJACH __________________________________________ 1313 ROZDZIAŁ 108. KTO SIĘ KURCZOWO TRZYMAŁ DOŚWIADCZENIA I WOJNY ŚWIATOWEJ? ______ 1331 ROZDZIAŁ 109. O ROZRUCHU ______________________________________________________ 1345 ROZDZIAŁ 110. O ODPOWIEDZIALNOŚCI OSOBISTEJ ____________________________________ 1359 ROZDZIAŁ 111. SOCJALIZM W JEDNYM KRAJU? ________________________________________ 1369 ROZDZIAŁ 112. GŁĘBOKA OPERACJA: ŹRÓDŁA _________________________________________ 1385 ROZDZIAŁ 113. KTO WYMYŚLIŁ BLITZKRIEG? __________________________________________ 1393 ROZDZIAŁ 114. DLACZEGO KOMKOR PAWŁOW BYŁ PRZECIWNIKIEM DUŻYCH GRUP PANCERNYCH? ___________________________________________________________________________________ 1407 ROZDZIAŁ 115. CZYM JEST DUŻA GRUPA PANCERNA?___________________________________ 1421 ROZDZIAŁ 116. A ON ŻAB NAŁAPIE __________________________________________________ 1437 ROZDZIAŁ 117. O 170 DYWIZJACH I 2 BRYGADACH _____________________________________ 1455 ROZDZIAŁ 118. O PSYCHOLOGII TŁUMU ______________________________________________ 1473 ROZDZIAŁ 119. O DYWIZJACH SZKIELETOWYCH ________________________________________ 1485 ROZDZIAŁ 120. O NIEKOMPLETNYCH DYWIZJACH ______________________________________ 1499

ROZDZIAŁ 121. JAK ŻUKOW TOROWAŁ DROGĘ GUDERIANOWI ___________________________ 1509 ROZDZIAŁ 122. JESZCZE RAZ O 186. DYWIZJI STRZELECKIEJ _______________________________ 1519 ROZDZIAŁ 123. A GDZIE SĄ PLANY? _________________________________________________ 1531 ROZDZIAŁ 124. Z TOWARZYSZEM STALINEM I INNYMI TOWARZYSZAMI ____________________ 1545 ROZDZIAŁ 125. ZBYT BLISKO GRANICY...______________________________________________ 1557 ROZDZIAŁ 126. POWAŻNIEJSZA PRZYCZYNA __________________________________________ 1571 ROZDZIAŁ 127. NIEZBYT BLISKO GRANICY ____________________________________________ 1585 ROZDZIAŁ 128. PO CO ODWLEKAĆ? _________________________________________________ 1595 ROZDZIAŁ 129. CZYM GROZIŁO ODWLEKANIE _________________________________________ 1605 ROZDZIAŁ 130. OD PIONIERA DO EMERYTA ___________________________________________ 1613 ROZDZIAŁ 131. O ODKRYWCACH____________________________________________________ 1625 ROZDZIAŁ 132. A GDZIE SĄ SPECJALIŚCI? _____________________________________________ 1637 ROZDZIAŁ 133. I GDZIE JEST OFICJALNA HISTORIA? _____________________________________ 1649 ROZDZIAŁ 134. ZACHOWAĆ NA WIEKI! _______________________________________________ 1657 ROZDZIAŁ 135. PORTRET AKADEMIKA _______________________________________________ 1667 ROZDZIAŁ 136. CZEKA NAS POWAŻNA WALKA ________________________________________ 1673 ZAKOŃCZENIE CO ROBIĆ ZE ZDRAJCAMI?_____________________________________________ 1683 SPIS TREŚCI _____________________________________________________________________ 1685