Tabela 3. Witaminy rozpuszczalne w wodzie

Witaminy rozpuszczalne w wodzie

Witamina

Rola

Źródło

Objawy Niedobór/nadmiar

Zakres referencyjny

Diagnostyka

Witamina C (Kwas askorbinowy)

*uczestniczy w produkcji kolagenu i podstawowych białek w całym organizmie (kości, chrząstki, ścięgna, więzadła) *uczestniczy w procesach metabolicznych jako substancja przenosząca elektrony, *jako jeden z najwaŜniejszych przeciwutleniaczy pełni takŜe istotną funkcję w reakcjach odtruwania i odporności organizmu chroniąc go przed procesami utleniania, *uczestniczy w metabolizmie tłuszczów, cholesterolu i kwasów Ŝółciowych *uczestniczy w regeneracji witaminy E, *jest czynnikiem stabilizującym układ odpornościowy i immunologiczny *hamuje powstawanie w Ŝołądku rakotwórczych nitrozoamin *ma właściwości bakteriostatyczne i bakteriobójcze w stosunku do niektórych drobnoustrojów chorobotwórczych *bierze udział w biosyntezie hormonów kory nadnerczy *podnosi odporność organizmu

Owoce cytrusowe, owoce jagodowe, zielone liściaste warzywa, pomidory, kantalupa, kalafior, ziemniaki, papryka, pieprz.

Niedobór - zaburzenia w tworzeniu kolagenu (zwiększona łamliwość kości), wolniejsze gojenie się ran, - bladość skóry i błon śluzowych, - zaburzenia w przemianie kwasów tłuszczowych, - osłabienie naczyń włosowatych i moŜliwości powstawania mikrowylewów w róŜnych narządach, - zmniejszenie odporności na infekcje, - bóle mięśniowe, zmęczenie, apatia i brak apetytu, - występowanie szkorbutu (gnilca) objawiającego się obrzękami i krwawieniem z dziąseł oraz wypadaniem zębów

surowica: 0,4 – 0,6 mg/dL

* pomiar poziomu witaminy głównie w osoczu, rzadziej w moczu i leukocytach

Zapotrzebowanie dzienne: M.:90 mg/d, F:75 mg/d

w leukocytach: 30 mg/dl niedobór: < 0,2 mg/dL w surowicy niedobór: < 50 mg/dl w drugiej próbce moczu

Detekcja przy uŜyciu: - metody kolorymetrycznej -wysokosprawnej chromatografii cieczowej (HPLC)

Umiarkowany niedobór: pobolewanie stawów, krwawienie i rozpulchnienie dziąseł, zmęczenie, osłabienie, spadek odporności na infekcje, draŜliwość i zwyrodnienie mięśni. Nadmiar: - stosowanie wysokich dawek powoduje zakwaszenie moczu, upośledzając w ten sposób wydalanie stałych kwasów i zasad. Kwaśny odczyn moczu moŜe powodować wytrącanie się moczanów i cystynianów oraz tworzenie się kamieni w drogach moczowych, nie naleŜy więc podawać duŜych dawek witaminy C chorym ze skłonnościa do dny, cystynurii lub tworzenia się kamieni moczanowych. Nadmiar witaminy C jest wydalany wraz z moczem.

Witamina

Witamina B1 (Tiamina)

Rola

*szczególnie waŜną rolę pełni witamina B1 w czynnościach i regeneracji systemu nerwowego. *składnik tkankowych układów enzymatycznych. *wspomaga proces wzrostu. *wzmaga czynność acetylocholiny, *hamuje esterazę cholinowa, *działa synergicznie z tyroksyną i insuliną, *pobudza wydzielanie

Źródło

Objawy Niedobór/nadmiar

Zakres referencyjny

Diagnostyka

DroŜdŜe piwowarskie, ryŜ niepolerowany, wyroby pełnoziarnistej, otręby, soja, Ŝółtka jaj, ryby, płatki owsiane, orzeszki ziemne,

Niedobór: - choroba beri beri (poraŜenie nerwów i atrofia mięśni kończyn, niewydolność krąŜeniowa) - zaburzenia czynności centralnego układu nerwowego (oczopląs, zaburzenia pamięci, koncentracji, zakłócenia równowagi emocjonalnej), - niewydolność krąŜenia (przyspieszona akcja serca, powiększenie wymiarów serca, obrzęki kończyn górnych i dolnych),

surowica: 0,21-0,43 ug/dL

* pomiar poziomu witaminy w osoczu i moczu przy uŜyciu metody: -fluorymetrycznej tiochromowej - HPLC

mocz: 100 ug/24h

Wzrost aktywności

Najbardziej prognostyczny jest pomiar aktywności

hormonów gonadotropowych. *przyspiesza gojenie się ran i wykazuje działanie uśmierzające ból

rośliny zielone, chuda wieprzowina, większość warzyw, pieczywo razowe, mleko.

Zapotrzebowanie dzienne: M.:1.2 mg/d, F: 1.1 mg/d

Witamina B2 (Ryboflawina)

*bierze udział w procesach utleniania i redukcji, *współdziała w prawidłowym funkcjonowaniu układu nerwowego, *współuczestniczy z witaminą A w prawidłowym funkcjonowaniu błon śluzowych, dróg oddechowych, śluzówki przewodu pokarmowego, nabłonka naczyń krwionośnych i skóry, *uczestniczy w przemianach aminokwasów i lipidów, *odgrywa waŜną rolę w funkcjonowaniu narządu wzroku

Mleko, wątroba, nerki, ser, zielone warzywa liściaste, ryby, jaja, jogurt, fasola.

Zapotrzebowanie dzienne:

M.: 1.3 mg/d, F: 1.1 mg/d

- zakłócenia w procesie trawienia (utrata łaknienia, nudności, wymioty, biegunki), - tachykardia, - zaniki gruczołów dokrewnych Nadmiar: - osłabienie, zmęczenie, - zawroty głowy, - obrzęki, - drŜenie mięśni, - zaburzenia rytmu serca, - reakcje alergiczne, - poty, - nudności, - duszności

Niedobór: - spadek masy ciała, - uczucie pieczenia skóry, - uczucie bólu błon śluzowych, - zapalenie błony śluzowej kącików ust (zajady), - zapalenie rąbka czerwieni warg, - przekrwienie błon śluzowych, - zapalenie języka, - zapalenie spojówek, - zahamowanie rozwoju umysłowego u dzieci, - niedokrwistość, - światłowstręt Nadmiar: - nudności i wymioty

ETK po dodaniu TPP: *w normie: 0% - 14%

enzymu – transketolazy w erytrocytach (ETK) Wzrost aktywności tego enzymu po podaniu pirofosforanu tiaminy (TPP) ma znaczenie diagnostyczne

*graniczny niedobór: 15% - 24% *niedobór > 25%

surowica: 4 - 24 ug/dL

*pomiar poziomu witaminy w osoczu, i moczu przy uŜyciu metody HPLC

mocz > 120 ug/24h Wzrost aktywności reduktazy GSH po podaniu FAD: *w normie: 0% - 20%

Najbardziej prognostyczny jest spektofotometryczny pomiar aktywności enzymu – reduktazy glutationowej (GSH) w erytrocytach. Wzrost aktywności tego enzymu po podaniu FAD ma znaczenie diagnostyczne

*graniczny niedobór: 20% - 40% niedobór >40%

Witamina B3 (PP, Niacyna, Kwas nikotynowy, amid kwasu nikotynowego)

*uczestniczy w regulacji poziomu cukru we krwi (produkcja związków energetycznych), regulacji poziomu cholesterolu, *bierze udział w procesach utleniania i redukcji w organizmie (jako składnik koenzymów), *uczestniczy w utrzymaniu odpowiedniego stanu skóry, *uczestniczy w regulacji przepływu krwi w naczyniach, *współdziała w syntezie hormonów płciowych.

Ryby, chude mięso, produkty pszenne pełnoziarniste, droŜdŜe piwowarskie, wątroba, otręby, jaja, praŜone orzeszki ziemne, białe mięso drobiowe, awokado, daktyle, figi, suszone śliwki.

Niedobór: - wystąpienia pelagry – (tzw. rumień lombradzki szorstkość i zaczerwienienie skóry, zapalenie skóry prowadzące do rozległych owrzodzeń, otępienie, biegunka) - zaburzenia w metabolizmie cukrów, - zaburzenia procesu oddychania komórkowego, - dysfunkcja układu trawiennego (biegunki, spadek masy ciała, osłabienie), - zakłócenia w funkcjonowaniu układu nerwowego (bezsenność, zawroty głowy, bóle głowy, zapalenie nerwów, zaburzenia pamięci). Nadmiar:

pomiar metabolitów niacyny (N-metylnikotynamid (NMN), N-metyl-2-pirydyno5-karboksamid) w moczu przy uŜyciu metody HPLC

Zapotrzebowanie dzienne:

- uszkodzenie wątroby, - niemiarowość pracy serca, - dolegliwości skórne (pieczenie i swędzenie), - podniesienie poziomu glukozy we krwi

M: 14 mg/d, F: 14 mg/d

Witamina Witamina B6 (Pirydoksyna)

Rola

*uczestniczy w przemianie aminokwasów, syntezie białek oraz metabolizmie kwasów tłuszczowych *podnosi odporność immunologiczną organizmu i uczestniczy w tworzeniu przeciwciał *pomaga w zamianie aminokwasu tryptofanu na witaminę PP, co zwiększa poziom tej witaminy w organizmie *niezbędna w syntezie porfiryn (synteza hemu do hemoglobiny - niezbędnej w produkcji krwinek czerwonych) i hormonów (np: histamina, serotonina).

Źródło

Objawy Niedobór/nadmiar

Zakres referencyjny

Diagnostyka

DroŜdŜe piwowarskie, otręby pszenne, kiełki pszenicy, wątroba, ryby, soja, kantalupa, kapusta, melasa, ryŜ niepolerowany, jaja, płatki owsiane, orzeszki ziemne, orzechy włoskie.

Niedobór: - stany zapalne skóry - dermatitis (łojotokowe zmiany na twarzy, podraŜnienie języka i błon śluzowych jamy ustnej), - zapalenie błony śluzowej jamy ustnej (języka, kącików warg), - zmiany w ośrodkowym układzie nerwowym (apatia, bezsenność, nadwraŜliwość, napady drgawek), - zwiększona podatność na infekcje, - nadmierne pocenie się, - niedokrwistość makrocytarna

pełna krew:

*pomiar fosforanu pirydoksyny (PLP) metodą radioenzymatyczną lub HPLC

Zapotrzebowanie dzienne: M.: 1.3 mg/d, F: 1.3 mg/d

Z powodu niedoboru pirydoksyny niemowlęta i dzieci bywają rozdraŜnione, mogą mieć drgawki i anemie. Niedobór u kobiet moŜe powodować złe samopoczucie i dolegliwości bólowe w czasie miesiączki i ciąŜy.

norma: 30 to 80 ng/mL niedobór: 5ng/mL

*pomiar wzrostu aktywności aminotransferazy asparaginianowej (AST) w erytrocytach po podaniu PLP

Wzrost aktywności AST po dodaniu PLP: w normie < 50% niedobór > 50%

Nadmiar: Dawki dzienne powyŜej 2 g mogą wywołać zaburzenia neurologiczne. MoŜliwe objawy przedawkowania tej witaminy: bezsenność i nocny niepokój, zbyt gwałtowne budzenie się ze snu, drętwienie stóp i piekące bóle. Nie zaleca się przyjmowania dawek powyŜej 500 mg.

Biotyna (Witamina H)

*pełni rolę przenośnika dwutlenku węgla w róŜnych procesach przemiany materii *wytwarzana jest przez bakterie Ŝyjące w przewodzie pokarmowym *bierze udział w metabolizmie białek i tłuszczów, * uczestniczy w syntezie kwasów tłuszczowych, jak teŜ przy wchłanianiu witaminy C *współdziała w przemianie aminokwasów i cukrów jak równieŜ uczestniczy z witaminą K w syntezie

Wątroba wołowa, Ŝółtko jaj, mączka sojowa, droŜdŜe piwowarskie, mleko, masło orzechowe, niepolerowany ryŜ. Zapotrzebowanie

Niedobór: - łuszczycowe zmiany skóry na dłoniach, nogach i ramionach, wysuszenie i przebarwienia skóry oraz błon śluzowych, - podwyŜszenie poziomu cholesterolu i barwników Ŝółciowych we krwi, - bóle mięśniowe, osłabienie i apatia Nadmiar: - bóle brzucha, nudności, wymioty, złe samopoczucie, niekiedy biegunka

osocze: norma: 0,82 – 2,87 nmol/L niedobór: <1,02 nmol/L

pomiar biotyny i jej metabolitów w osoczu metodą HPLC

Witamina Witamina B12 (Cyjanokobala mina)

protrombiny białka odpowiedzialnego za prawidłowe krzepnięcie krwi. *wpływa na właściwe funkcjonowanie skóry oraz włosów, *zapobiega siwieniu włosów oraz łysieniu

dzienne:

Rola

Źródło

Objawy Niedobór/nadmiar

Zakres referencyjny

Diagnostyka

Wątroba, wieprzowina, wołowina, jaja, mleko, ser, ryby.

Niedobór: - zaburzenia powstawania ciałek krwi, zwłaszcza czerwonych - niedokrwistość złośliwa, magaloblastyczna (choroba Addisona - Biermera), - zmiany zwyrodnieniowe błony śluzowej Ŝołądka, - zaburzenia Ŝołądkowo jelitowe i brak apetytu, - stany zapalne ust, - zaburzenia w układzie nerwowym (zaburzenia czucia, niezborność ruchów, zmęczenie, drętwienie rąk i nóg, trudności w chodzeniu), - zaburzenia wzrostu u dzieci, - niemiły zapach ciała, - hiperhomocysteinemia, - jąkanie się, - depresja, - dolegliwości miesiączkowe.

surowica:

*pomiar witaminy poprzez określenie stęŜenia kwasu metylomalonowego (MMA) w moczu lub surowicy przy uŜyciu metody: chromatografii gazowej/spektroskopii masowej (GC/MC)

*uczestniczy w tworzeniu czerwonych komórek krwi *bierze udział w tworzeniu materiału genetycznego (synteza DNA i RNA) *uczestniczy w przemianach metabolicznych tłuszczów i węglowodanów, prawidłowym funkcjonowaniu układu nerwowego *uczestniczy w przemianach puryn i pirymidyn *zapobiega anemii złośliwej *bierze udział w przemianie kwasu foliowego do biologicznie aktywnego tetrahydrofolianu

M: 30 ug/d, F: 30 ug/d

Zapotrzebowanie dzienne: M.: 2.4 mg/d, F: 2.4 mg/d

Nadmiar: - przy stosowaniu przez dłuŜszy czas megadawek tej witaminy zaobserwowano u niektórych ludzi objawy uczuleniowe.

norma: 110 - 800 pg/mL graniczny poziom: 100 - 300 pg/mL niedobór: <100 pg/mL

Poziom kwasu metylomalonowego w osoczu w normie: >0,41 umol/L

*poziom MMA jest około 40 razy wyŜszy w moczu niŜ w surowicy i przedstawiany jako wskaźnik MMA do kreatyniny.

Kwas foliowy (Witamina B9)

*uczestniczy w tworzeniu kwasów nukleinowych DNA i RNA *bierze udział w syntezie aminokwasów, puryn, pirymidyn *bierze udział w procesie podziału komórek *pełni waŜną funkcję w procesie tworzenia czerwonych ciałek krwi (wraz z witaminą B12), *bierze udział jako koenzym w przenoszeniu reszt jednowęglowych *uczestniczy w procesach mielizacji (tworzenie osłonki mielinowej) neuronów i przy przekształcaniu homocysteiny w metioninę

Ciemnozielone warzywa liściaste, marchew, droŜdŜe (grzybki), wątroba, Ŝółtka jaj, kantalupa, morele, dynie, awokado, fasola, mąka Ŝytnia razowa i pełnoziarnista.

Zapotrzebowanie dzienne: M: 400 ug/d, F: 400 ug/d

Niedobór: - zaburzenia rozwojowe u płodu (wady cewy nerwowej), - niedokrwistość megaloblastyczna, - nadpobudliwość, - trudności w zasypianiu, - słaby wzrost, - problemy z trawieniem, - niedoŜywienie, - biegunka, - utrata apetytu, - osłabienie, - rozdraŜnienie, - bóle głowy, - zaburzenia zachowania. Nadmiar: - u niektórych osób mogą tworzyć się szkodliwe kryształy folacyny w moczu, mogą równieŜ wystąpić alergiczne odczyny skórne. SpoŜycie dziennie ponad 15 mg kwasu foliowego moŜe powodować zaburzenia układu nerwowego i pokarmowego.

surowica: norma: 3 - 630 ng/mL

w erytrocytach: norma: 150 - 630 ng/Ml wartości graniczne: 150 - 250 ng/mL niedobór: < 150 ng/mL

*pomiar kwasu foliowego w surowicy przy uŜyciu mikrobiologicznej metody z wykorzystaniem Lactobacillus casei

* w laboratoriach klinicznych głównie oznacza się poziom tej witaminy w surowicy i erytrocytach metodą izotopową.