Tablice historyczne 11 - Nauka i Technika+

NAUKA I TECHNIKA

PRZfl:.OMOWf DATY HISTORII NAUK ITI tys. p.n.e. VI w. p.n.e. IV w. p.n.e. (325 p.n.e.) III w. p.n.e .

Pierwsze systemy zapisu liczb (Sumer, Egipt) Rozwój matematyki greckiej (Tales z Miletu, Pitagoras) Systematyczny wyklad logiki (Arystoteles, Grecja) "Elementy" Euklidesa - podstawowy aksjomatyczny wyki ad geometrii Prekursorskie metody matematyczne wykorzystujące pojęcie nieskończono§ci (Archimedes, Syrakuzy) Vw. n.e. Pozycyjny system zapisu liczb (Indie; por. str. 63) IX- XI w. "Zloty wiek" matematyki arabskiej (zwl. algebry; Azja Środk.) XVIw. Odrodzenie matematyki w Europie (pocz. gl. WIochy) Pierwsze tablice logarytmów (John Neper, Szkocja) 1614 Matema- kon. XVllw. Powstanie rachunku różniczkowego i calkowego (Isaac Newton - Anglia, Gottfried Leibniz - Niemcy) tyka XVIII w. Rozwój metod matematycznych w mechanice (m.in. Leonard Euler - Szwajcaria, Joseph Lagrange i Pierre Laplace - Francja) I poI.X1Xw. Rozwój teorii funkcji analitycznych (Carl F. Gauss, Antoine L. Cauchy) Sformulowanie podstaw teorii mnogo§ci (Georg Cantor, Niemcy) 1882 ok. 1900 Program formalizacji matematyki (David Hilbert, Niemcy) 193 1 Dowód niezupelno§ci systemów dedukcyjnych (Kurt Gtidel , Austria) 1933 Nowoczesna aksjomatyka rachunku prawdopodobieństwa (A.N. Kolmogorow) lata 40. Matematyczna teoria informacji (Norbert Wiener, USA) 1973 Pierwszy komputerowy dowód ważnego twierdzenia matematycznego (USA) IV w. p.n.e. III w. p.n.e. XIVw. 1583- 1638 1687 1690 1785 1799 1800--{)1 Fizyka

1824 1 83ł

lata 40. 1860-65 1896 1905 1923-27 1931 1939 1945 1960 1963 ł983

1986

Sformulowanie zasad fizyki uznawanych przez następne 2 tys. lat (Arystoteles) Sila wyporu, badanie maszyn prostych, rozwój statyki (Archimedes, Syrakuzy) Teoria impetu, podważen i e fizyki Arystotelesa (m.in. Jean Buridan, Francja) Przelomowe prace Galileusza - wprowadzenie metody do§wiadczalnej prawa spadania cial, matematyczny opis ruchu, prototyp termometru ,,Matematyczne podstawy filozofii przyrody" - sformułowanie zasad mechaniki klasycznej i prawa powszechnego ciążenia (Isaac Newton , Anglia) Falowa teoria §wiatla (Christiaan Huygens, Holandia) Prawo oddziaływania ladunków elektrostatycznych (Charles Coulomb, Francja) Ogniwo - pierwsze źródlo prądu stałego (Alessandro Volta, WIochy) Odkrycie promieni podczerwonych (William Herschel, Anglia) i nadfioletowych (Johann Ritter, Niemcy) Teoria maszyn cieplnych, II zasada termodynamiki (Nico las Camot, Francja) Prawa indukcji elektromagnetycznej (Michael Faraday, Anglia) Sformułowanie zasady zachowania energii (różni badacze) Teoria pola elektromagnetycznego (James C. Maxwell, Anglia) Odkrycie radioaktywno§ci uranu (Henri Becquerel, Francja) Szczególna teoria względności (Albert Einstein, Niemcy) Powstanie mechaniki kwantowej, objaśnienie budowy atomu (różni badacze) Hipoteza istnienia antycząstek (Paul A.M . Dirac, Wielka Brytania) Rozszczepienie jądra atomowego (Otto Hahn, Niemcy) Przelomowe badania zł ączy półprzewodn ików (Walter Brattain, USA) Laser optyczny (Theodore Maiman, USA) Kwarkowy model cząstek elementarnych (m.in. Murray Gell-Mann , USA) Potwierdzenie jednolitej teorii oddzialywań elektrosłabych (Carlo Rubbia i im.) Odkrycie nadprzewodnictwa wysokotemperaturowego (Bednorz i MOlier)

NAUKA I TECHNIKA li tys. p.n.e. Systematyczne obserwacje astronomiczne, rozwój kalendarza (Bl. Wschód) Klasyczne sfonnulowanie systemu geocentrycznego (Klaudiusz Ptolemeusz, II w. Aleksandria) 1543 Teoria heliocentryczna (..O obrotach sfer niebieskich" - Mikołaj Kopernik, Polska) Odkrycia astronomiczne dzięki użyciu lunety (Galileo Galilei, WIochy) 1609 1609-19 Prawa ruchu planet (Johannes KepIer, Niemcy) Podstawy mechaniki nieba (Isaac Newton, Anglia) 1687 AstroOdkrycie pierwszej planety nieznanej starożytnym - Urana (William 1781 nomia Herschel, Anglia, 13 III) Określenie odleglości do gwiazd (różni badacze) 1838 Pierwsza fotografia widma gwiazdy (Henry Draper, USA) 1872 Odkrycie zjawiska .. ucieczki galaktyk" (Edwin Hubble, USA) 1929 Początek bezpośrednich badań Kosmosu (.. Sputnik-I" ZSRR) 1957 1965 Odkrycie promieniowania reliktowego we Wszechświecie (USA) Początek obserwacji za pomocą teleskopu kosmicznego ..Hubble" (USA) 1990 VI w. p.n.e. III w. p.n.e. 132 n.e. XV- XVIw. XVIw. 1669 Nauki 1798 o 1872-76 Ziemi 1909 1912 1925 1960 lata 70. 1987 IV- IIIw. p.n.e. XVIw. 1679 1753-58 1779 1828 Biologia

1838 1859 ok. 1860 1866 1892 1897 1911 1937 1954 1966 1995

Przyjęcie idei kulistości Ziemi (pitagorejczycy, Grecja) Pierwsze wyznaczenie obwodu Ziemi (Eratostenes, Aleksandria) Sejsmoskop (Zhang Heng, Chiny) Wielkie odkrycia geograficzne, oplynięcie Ziemi Rozwój kartografii (m.in. Mercator) Pierwsza prawidIowa interpretacja skamienial ości (NieIs Stensen, Dania) Wyznaczenie masy Ziemi (lord Cavendish, Anglia) Rejsy statku .. Challenger" i badanie dna oceanów Odkrycie (metodami sejsmicznymi) plaszcza Ziemi (Andrija Mohorovicić) Ogloszenie teorii wędrówki kontynentów (Alfred Wegener, Niemcy) Odkrycie Grzbietu Śródatlantyckiego (,,Meteor") Pierwszy satelita meteorologiczny (..Tiros-I", USA) Wzrost zainteresowania wplywem czlowieka na atmosferę Ziemi Bezpośrednie potwierdzenie ruchu kontynentów (NASA)

Pierwsze szczególowe i naukowe opisy przyrody: Hipokrates (medycyna), Arystoteles (anatomia, systematyka), Teofrast (botanika) Początki nowożytnej biologii, anatomii i medycyny w Europie Zaobserwowanie przez mikroskop mikroorganizmów: pierwotniaków i bakterii (Antony van Leeuvenhoek, Holandia) Naukowa systematyka roślin i zwierząt (Carl von Linne, Szwecja) Odkrycie, że rośliny asymilują dwutlenek węgla (Jan van Ingenhousz, Holandia) Podważenie tezy o wyjątkowości przemian chemicznych w organizmach żywych (Friedrich Wóhler, Niemcy) Komórkowa teoria budowy organizmów (Matthias Schleiden i Theodor Schwann) ..O powstawaniu gatunków..... - początek teorii ewolucji (Charles R. Darwin, Anglia) Odkrycie bakterii chorobotwórczych (Louis Pasteur, Francja) Ogloszenie podstawowych praw dziedziczenia (Johann Mendel, Czechy) Odkrycie wirusów (Dmitrij Iwanowski, Rosja) Odkrycie enzymów (Eduard Buchner, Niemcy) Ugruntowanie chromosomowej teorii dziedziczenia (Thomas T. Morgan) Opis glównego biochemicznego cyklu energetycznego (Hans A. Krebs, Niemcy) Struktura kwasów nukleinowych (Francis Crick - USA, James Watson - Wlk. Bryt.) Ostateczne ustalenie kodu genetycznego Ustalenie pelnej struktury genomu jednej z bakterii

NAUKA I TECHNIKA staroż.

1661 1697 XVITIw. 1777 1800--08

Chemia

1814 1831 1857-65 1859 1860 1869 1880 ok. 1918 1927 lata 30. lata 50. 1960 lata 80.

IV w. p.n.e. ITI w. p.n.e. XVfXVI w. Języ1786 ko1816 znawstwo ok. 1870 1916 1957 XVIXVIIw. 1758 Ekonomia

Psychologia i pedagogika

1776 1859-95 1936 lata 70. ok. 1657 1879 ok. 1900 1904 1916 1923

Alchemiczne teorie przemian substancji (Chiny, Bl. Wschód) Nowoczesna definicja pierwiastka chemicznego (Robert Boyle, Anglia) Teoria flogistonowa - pierwsza próba objaśnienia zjawisk spalania (Georg Stahl, Niemcy) Rozwój analizy chemicznej; odkrycie tlenu, wodoru, azotu i in. pierwiastków Objaśnienie spalania jako zjawiska łączenia się substancji z tlenem, podstawy nowoczesnej chemii (Antoine Lavoissier, Francja) Sformułowanie praw stechiometrii i podstaw nowożytnej atomistyki (m.in. John Dalton, Anglia) Wprowadzenie współczesnej symboliki chemicznej (Jons J. Berzelius, Szwecja) Skuteczne metody analizy związków organicznych (Justus von Liebig, Niemcy) Teoria struktury związków organicznych (Iwan Butlerow - Rosja, August Kekule - Niemcy) Analiza widmowa w chemii (Gustaw Kirchhoff i Robert Bunsen, Niemcy) Precyzyjne sformułowanie teorii cząsteczkowej (Stanislao Cannizzaro, WIochy) Opracowanie ukladu okresowego pierwiastków (Dmitrij L Mendelejew, Rosja) Teoria dysocjacji elektrolitycznej (Svante Arrhenius, Szwecja) Elektronowa teoria wiązań chemicznych (m.in. Gilbert N. Lewis, USA) Zastosowanie mechaniki kwantowej w chemii (Heitler i London, USA) Rozwój chemii polimerów (Niemcy, USA, Wlk. Brytania) Pierwsze poprawne modele struktury białek (m.in. Linus Pauling) Pierwsza synteza chlorofilu (Robert Woodward, USA) Mikrokomputery używane do modelowania struktur i reakcji chemicznych Wysoko rozwinięta fonetyka i morfologia sanskrytu (m.in. Panini, Indie) Pierwsze naukowe badania filologiczne u Greków (Aleksandria, Pergamon) Początki filologii nowożytnej (m.in. Erazm z Rotterdamu) Odkrycie podobieństw języków Europy i Indii (William Jones, Anglia) Początek gramatyki porównawczej języków indoeuropejskich (F. Bopp) Szkołajęzykoznawcza,młodogramatyków w Lipsku Początek strukturalizmu w językoznawstwie (Ferdinand de Sausure, Szwajc.) Gramatyka generatywna, wrodzone struktury języka (Noam Chomsky, USA) Dominacja tzw. merkantylizmu w analizie gospodarki: dążenie do samowystarczalności i dodatniego bilansu w handlu zagranicznym "Tableau economique" - podstawowe dzieło fizjokratyzmu , szkoły ekonomii upatrującej iródło bogactwa w rozwiniętym rolnictwie (F. Quesnay, Francja) "O bogactwie narodów... " - podstawowe dzieło klasycznej ekonomii (Adam Smith, Szkocja) Teorie ekonomii i formacji społecznych (Carl Man( , Friedrich Engels) Prace uzasadniające interwencje państwa w gospodarkę (John M. Keynes, USA) Ożywienie kierunku neoliberalnego w ekonomii (Friedrich von Hayek Austria, Milton Friedman - USA) Początki

naukowej pedagogiki (Jan Amos Komensky, Leszno i Amsterdam) Pierwsza pracownia psychologii eksperymentalnej (Wilhelm Wundt, Austria) Zwrócenie uwagi na procesy nieświadome (psychoanaliza, Sigmund Freud) Wprowadzenie pojęcia odruchu warunkowego i bezwarunkowego (Iwan Pawłow, Rosja) Wprowadzenie pojęcia ilorazu inteligencji (Lewis Terman, USA) "Mowa i myślenie u dziecka" - ważne dzieło psychologii rozwojowej (Jean Piaget, Szwajcaria)

NAUKA I TECHNIKA

MEDYCYNA ok. 1760 p.n.e. V!IVw. p.n.e. IX- XI w. XV/XVl w. XVlw.

Wiedza teoretyczna, nauczanie, przepisy prawne

1628 XVIII w.

1858 1864 ok. 1880 1892 1911 ok. 1920 poł.XXw. poł.XXw.

neolit staroż .

XVlw. XVIII w. 1846 1852 ok. 1860 Chirurgia

1867 1869 1870 1884 1895 1953 1964 1987

(3000 p.n.e.) (1600 p.n.e.) II w. n.e. 1248 Farmacja 1820 1876 1899

Najstarsze znane przepisy o wynagradzaniu i odpowiedzialności lekarzy (Kodeks Hammurabiego, Babilonia) Klasyczne prace medycyny starożytnej , teorie chorób i leczenia, kanon etyki lekarskiej (Hipokrates) Rozkwit medycyny arabskiej i szkoly medycznej w Salemo (Italia) Rozwój anatomii, naukowe sekcje zwlok (Vesalius i in., WIochy) Refonna medycyny na podstawie do św iadczenia , nowe metody leczenia (jatrochemia, Theophrastus Bombastus von Hohenheim zw. Paracelsusem) Pierwszy prawidlowy opis krążenia krwi (William Harvey, Anglia) Rozwój klinicznego nauczania medycyny (Hennan Boerhaave, Gerard van Swieten, Holandia), śc i s le związanie medycyny z naukami przyrodniczymi, początki fizjologii , histologii, anatomopatologii) Podstawy mikroskopowej anatomii patologicznej (Robert Vtrchow, Austria) Powstanie Czerwonego Krzyża (konwencja podpisana w Genewie) Odkrycie zarazków wąglika (1876), gruźlicy ( 1882), cholery (1883) (Robert Koch, Niemcy) Odkrycie wirusów (Dmitrij I. Iwanowski, Rosja) Odkrycie pierwszej witaminy (Kazimierz Funk, USA) Monopolizacja uslug medycznych przez państwo (ZSRR) Molekularne podstawy genetyki Identyfikacja podstawowych szlaków metabolicznych Dowody dokonywania trepanacj i czaszki Wykształcenie się specjalności chirurgicznej, rozwój technik i licznych narzędzi Nowe metody w chirurgii urazowej (Ambroise Pan~, Francja) Wlączenie chirurgii do medycyny (Francja) Operacje w znieczuleniu eterowym (William T.G. Morton, USA) Nowoczesny opatrunek gipsowy (AnthoniuS"Mathijsen , Belgia) Nowoczesne metody w chirurgii jamy brzusznej , krtani i przelyku (Theodor Billroth, Wiedeń) Antyseptyka w leczeniu ran (Joseph Lister, Wlk. Brytania) Pierwsza operacja usunięcia chorej nerki (Gustaw Simon, Niemcy) Wprowadzenie waty do chirurgii (Alphonse Guerin , Francja) Pierwsza operacja us unięcia guza mózgu (Rickman J. Goddlee, Wlk. Brytania) Pierwsza udana operacja zeszycia rany serca (Ludwig Rehn, Niemcy) Operacja chirurgiczna z wykorzystaniem krążenia pozaustroj owego (sztuczne pluco-serce: John H. Gibbon, USA) Pierwsze zastosowanie lasera w medycynie jako "skalpela" (USA) Pierwsze usunięcie pęcherzyka żółciowego metodą laparoskopową , bez szerokiego otwierania jamy brzusznej (Philippe Mouret, Francja) Tabliczka z Nippur - naj starszy zapis wiedzy farmaceutycznej (Sumer) Tzw. papirus Ebersa - staroegipski opis ok. 900 leków i ich skladników Usystematyzowanie i rozwój wiedzy o lekach (Galen, Rzym) Prawdopodobnie pierwsza apteka na ziemiach polskich (Świdnica) Chinina - skuteczny lek w leczeniu malarii (Pierre J. Pelletier, Joseph B. Caventon, Francja) Wprowadzenie salicylanów do lecznictwa (Thomas MacLagan, Szkocja) Wprowadzenie do lecznictwa aspiryny (Heinrich Dreser, Niemcy)

NAUKA I TECHN IKA 1909

Farmacja

Diagnostyka

1922 1929 1934 1942 1978 XVIII w. 1815 1851 1894 1895 1896 1902 1906 1907 1929 1955 1957 197 1

Pierwszy syntetyczny lek przeciw kile (salwarsan) - zapoczątkowanie nowoczesnej chemioterapii (Paul Ehrlich, Niemcy) Odkrycie insuliny i początek leczenia cukrzycy (Frederick G. Banting, Kanada) Pierwszy antybiotyk - penicylina (Alexander Fleming, Wlk. Brytania) Sulfonamidy - nowa klasa leków (Gerhard Domagk, Niemcy) Masowe zastosowanie penicyliny na froncie przez aliantów zachodnich Insulina wytwarzana przez genetycznie zmienione bakterie (finna Benentech) Termometr jako narzędzie diagnostyczne (1863 - termometr lekarski) Stetoskop i nowe sposoby osluchiwania (Rene Laennec, Francja) Oftalmoskop - przyrząd do badania siatkówki oka (Hermann Helmholtz, Niemcy) Odkrycie odczynu opadania krwinek, OB (Edmund Biemacki, PoIska) Pierwsze prześw ietlenia promieniami X (Wilhelm Rontgen, Niemcy) Praktyczny przyrząd do pomiaru ciśnienia krwi (Scipione Riva-Rocci) Wynalezienie elektrokardiografu (Willem Einthoven, Holandia) Odkrycie odczynu umożliwiającego rozpoznanie kily, upowszechnienie metod serologicznych (August von Wassermann , Niemcy) Odczyn tuberkulinowy, rozwój alergologii (Clemens J. Pirguet, Austria) Elektroencefalograficzne badanie mózgu (Hans Berger, Niemcy) Zastosowanie ultrasonografii w praktyce diagnostycznej Światlowody w przyrządach do badania przewodu pokarmowego Pierwsze próby z tomografią komputerową

Pierwsze nowożytne traktaty na temat higieny Pierwsze sanatorium przeciwgruźl icze (H. Brehrner, Sokolowsko na Ś ląsku) Początki antyseptyki w polożnictwie i chirurgii (lgn~ Semmelweis, Austria) ProfiSkuteczne sposoby wyjalawiania materialów, ugruntowanie roli higieny laktyka w ochronie przed chorobami (Louis Pasteur, Francja) kon. XX w. Upowszechnienie się niektórych naukowych zasad żywienia XVlw. 1854 1861 ok. 1860

XII w. XVHIw. Szczepienia

ok. 1880 1977

Wprowadzenie szcze pień przeciw ospie (Chiny) Szczepienia przeciw ospie w Europie (Mary w. Montague - 1718, Eduard Jenner - 1798) Szczepionki przeciw cholerze (1880), wąglikowi (1881) , wściekliźnie (1885) - Louis Pasteur, Francja Ogloszenie, że szczepienia pozwolily zupelnie wyeliminować ospę ze świata

XIXw. 1901 1924 1944 1952 1954 1967

Pierwsze drewniane protezy kończyn Pierwsze funkcjonalne protezy dentystyczne Pierwsze udane próby przetaczania krwi Naukowe podstawy transfuzji krwi - odkrycie grup krwi (Karl Landsteiner) Operacja przeszczepienia rogówki (WIadimir P. Filatow, Rosja) Sztuczna nerka w użyciu (konstrukcja - Willem J. Kollf, Holandia, 1942) Stymulator serca wszczepiony pacjentowi (USA) Pierwszy udany przeszczep nerki (Joe Murray, USA) Pierwsza udana operacja przeszczepienia serca (Christian Bamard, RPA)

Psychiatria

1793 ok. 1930 1951

Reforma psychiatrii, uwolnienie chorych z kajdan (Philippe Pinel, Francja) Metody leczenia wstrząsami insulinowymi i elektrycznymi Pierwsze leki psychotropowe (m.in. meprobamat i chloropromazyna)

Inne

ok. 1903 1978 1990

Początki leczenia nowotworów za pomocą radu Pierwsze "dziecko z probówki" (Wlk. Brytania) Pierwsze zastosowanie terapii genowej (USA)

neolit średniow.

Protezy i przeszczepy

NAUKA I TECHNIKA

WYTWARZANIE I OBRÓBKA MATERIAtÓW (2 mln lat) Najstarsze obrobione celowo narzędzia kamienne (Etiopia, Kenia) Obróbka (7000 p.n.e.) Wiercenie otworów i gładzenie wyrobów kamiennych (Azja Mniejsza) kamieni (3000 p.n.e.) Umiejętność dokladnej obróbki wielkich bloków kamiennych (Egipt) paleolit (12 tys. p.n.e.) (4 tys . p.n.e.) III tys . p.n.e. Obróbka III tys. p.n.e. drewna Vw. p.n.e. I w. p.n.e. XIVw. 1770

Liczne wyroby z drewna, m.in. oszczepy z utwardzonymi w ogniu ostrzami Siekiera kamienna (Azja Mniejsza, Europa) Prototypy piły (ostrze z kamiennych wkładek) Prawdopodobnie w użyciu proste tokarki (Bl. Wschód) Rozpowszechnienie pilników, dlut, metalowych noży (Bl. Wschód) Żelazna piła z drewnianą ramą (Bliski Wschód, Grecja) Hebel (Bl. Wschód) Metalowe śruby w wyrobach drewnianych w Europie Wiertło kręte (współczesnego kształtu) do drewna (p. Cook, Anglia)

IV tys. p.n.e. (2000 p.n.e.) (1400 p.n.e.) ( 1000 p.n.e.) (IV w. p.n.e.) 31 n.e. IXw. (XV w.) XVII w. (1735)

Dowody używania żelaza (prawdopodobnie pochodzenia meteorytowego) Wytapianie żelaza z rud (Armenia, Azja Mniejsza) Hartowanie żel aza (Armenia?) Upowszechnienie narzędzi żelaznyc h (Bl. Wschód) Że liwo (Chiny, w Europie ok. 1400 n.e.) Dmuchawy metalurgiczne napędzane wodą (Du Shi, Chiny) Otrzymanie surówki w stanie ciekłym (Austria) Pierwsze wielkie piece w Europie (na węgiel drzewny; Nadrenia) Cynowanie żelaza jako zabezpieczenie przed korozją (Czechy) Wytop żelaza wył ącznie prZy użyciu koksu (Abraham Darby II, Coalbrookdale, Anglia) Wytwarzanie niewielkich ilośc i stali metodą tyglową (Benjamin Huntsman, Anglia) Dmuchawa parowa w hutnictwie (John Smeaton, James Watt, Anglia) Konwertorowa metoda produkcji stali (Henry Bessemer, Wlk. Brytania) Proces martenowski (Emile i Pierre Martin, Francja) Przełomowe wyniki badań struktury stopów żelaza (Dmitrij K. Czemow, Rosja) Stal narzędziowa (manganowo-wolframowa) w produkcji (Robert F. Musnet, Wlk. Brytania) Metoda obróbki cieplnej szybkotnącej stali narzędziowej (Frederick Taylor, USA) Masowa produkcja stali nierdzewnej (flITna Krupp, Niemcy) Pierwsze zastosowanie czystego tlenu w konwertorach (Austria) Praktyczne wykorzystanie metody odlewania ciągłego

Metalurgia

1740

żel aza

1769 1856 1864 1868 1868 1898 1911 1949 ok. 1950

(5000 p.n.e.) Używanie złota i srebra (różne regiony świata) III tys. p.n.e. Folie złote mikrometrowej grubości w jubilerstwie (Egipt) VII w. p.n.e. Monety z metali szlachetnych (Lidia, Grecja) III w. p.n.e. Prawdopodobna znajomość galwanicznego sposobu złocen ia przedmiotów (okolice Bagdadu) Metale 1200 Udoskonalenie sposobów wydzielania srebra z rud ołowiu (Wenecja) szlachetne 2poł.XVI w. Masowe stosowanie rtęci (amalgamacja) przy produkcji srebra (Meksyk) Pierwsze zastosowanie platyny - do wybijania monet (Rosja) 1826 1840 Opatentowanie elektrolitycznego sposobu srebrzenia i zlocenia (George R. Elkington - Anglia, Ruol Montchal - Francja) 1890 Użycie metody cyjankowej do uzyskiwania złota ze złóż (RPA)

NAUKA I TECHNIKA 7500 p.n.e. Najstarszy dowód używania miedzi rodzimej (Azja Mniejsza) Używanie i możliwe początki wytopu miedzi i olowiu z rud (Azja Mniejsza) (5000 p.n.e.) Kopalnie rud miedzi (BI. Wschód) 3700 p.n.e. Najstarsze próbki brązu - stopu miedzi z olowiem lub cyną (BI. Wschód) 2300 p.n.e. Miechy w piecach hutniczych (Mezopotamia) I tys. p.n.e. Mosiądz - stop miedzi z cynkiem (Iran?) VII w. n.e. Pierwsze otrzymanie cynku (Chiny; masowa produkcja - w Europie po 1730) Ograniczona produkcja aluminium (Henri Saint-Claire Deville, Francja) 1855 Początek masowej produkcji aluminium (Charles M. Hall- USA, Paul 1886 L.T. Heroult - Francja) Duraluminium (Alfred Wilm, Niemcy) 1906 Opanowanie technologii otrzymywania drutów wolframowych (żarówki) 1909 Węglik wolframu w stopie z kobaltem - nowy material do obróbki skrawaniem 1926 Przemysiowe otrzymywanie magnezu (USA) 1941 Produkcja tytanu na s kalę przemys iową 1948 Pierwszy patent na wymywanie miedzi ze zlóż z użyciem bakterii 1958 Nowe ultralekkie stopy stosowane m.in. w lotnictwie lata 70.

vn tys. p.n.e.

Inne metale nieże-

lazne

(7000 p.n.e.) Kucie jako sposób obróbki metalu (BI. Wschód) (5000 p.n.e.) Odlewanie prostych wyrobów metalowych (BI. Wschód) (3000 p.n.e.) Odlewanie metodą traconego wosku, stosowanie miechów w kowalstwie, prototyp kleszczy kowalskich (typu pincety) - BI. Wschód Wyciąganie drutu przez otworki (wcześniej - drogą kucia; Europa) XIw. ok. 1550 Wielkie wiertarki do wytwarzania luf armatnich Walcarka do blach stalowych (John Payne, Anglia) 1728 Obróbka ok. 1766 Mechaniczne ciągnienie drutu zastępuje wyrób ręczny (Anglia, Francja) metali Wytaczarka cylindrów maszyn parowych (John Wilkinson, Anglia) 1775 1784 Udoskonalona metoda walcowania (Henry Cort, Anglia) Walcarka do rur bezszwowych (bracia Mannesman, Niemcy) 1885 Spawanie i cięcie lukiem elektrycznym (Nikolaj N. Benardos, Rosja) 1886 Acetylenowe cięc ie i spawanie metali 1905 Walcarka do ciąglego walcowania blach na zimno (Tadeusz Sendzimir, Polska) 1933 Lśniące powloki niklowe 1934

Szklo

(2500 p.n.e.) Najstarsze odnalezione szklane paciorki (Egipt, Mezopotamia) II tys. p.n.e. Naczynia szklane (początkowo rzeźbione w bryłce szkla, później odlewane w formach) , barwienie szkla (Egipt) (III w. p.n.e.) Szklo przezroczyste (Rzymianie) (200 p.n.e.) Wydmuchiwanie naczyń szklanych (Mezopotamia, Syria) Najstarsze wzmianki o szkle malowanym (Ratpert z Sankt Gallen, Szwajc.) 880 (1400) Produkcja szkla taflowego (lustrzanego; Wenecja) Odlewanie szkla lustrzanego (Lucas de Nehou, Francja) 1688 Ogrzewany gazem piec wannowy (bracia Siemens, Niemcy) 1856 Masowa produkcja wlókien szklanych (USA) 1931 Szkło fotochromowe do okularów przeciwslonecznych (firma Coming, USA) 1967

Ceramika

(10500 p.n.e.) (8500 p.n.e.) (4300 p.n.e.) (3000 p.n.e.) (300 p.n.e.)

Najstarsze znane naczynia ceramiczne (okolice Nagasaki, Japonia) Najstarszy znany fragment naczynia ceramicznego na BI. Wschodzie (Iran) Formowanie wyrobów na kole garncarskim (Mezopotamia) Glazurowane materialy ceramiczne - porcelit (Egipt) Kolo garncarskie z napędem pedalowym (Grecja)

NAUKA I TECHNIKA

Ceramika

Ważne

produkty chemiczne

Tworzywa sztuczne

Inne

III w. VIIw. XIVw. XVI-XVIIw. 1709 ok. 1955

Rozpowszechnienie wyrobów kamionkowych (Chiny) Początki wytwarzania klasycznej porcelany (Chiny) Rozwój produkcji artystycznego fajansu - majoliki (WIochy) Próby naśladowania chiń skiej porcelany (Europa) Pierwsza biala porcelana w Europie (Johann F. Bottger, Saksonia) Nowe rodzaje ceramiki cyrkonowej odpornej na b. wysoką temperaturę

1746 1789 1823 1861

Komorowa metoda produkcji kwasu siarkowego (John Roebuck, Anglia) Produkcja syntetycznej sody (Nicolas Leblanc, Francja) Przeróbka ropy naftowej na benzynę i mazut (bracia Dubynin, Rosja) Nowoczesny proces produkcji sody (Ernest Solvay, Belgia) - w następstwie wzrost produkcji szkla i mydla 1875 Katalityczne otrzymywanie kwasu siarkowego (Clemens Winkler, Niemcy) 1892- 95 Udoskonalona metoda elektrolizy solanki iródłem chloru dla przemysiu 1903 Syntetyczny kwas azotowy (Kristian O. Birkelaud, Samuel Eyde, Norwegia) 1913 Metoda bezpośredniej syntezy amoniaku (Emst F. Haber, Carl Bosch, Niemcy) lata 50. i 60. W syntezie organicznej furorę robią katalizatory metaloorganiczne 1839 1861 1870 1906 1908 1928- 31 1939 1946 1948 lata 60. 1795 1818 1885 1 pol. XX w. 1955 2 poło XXw.

Wulkanizacja kauczuku - guma (Charles Goodyear, USA) Parkesina - pierwsze tworzywo sztuczne (Aleksander Parkes, Anglia) Celuloid (John W. Hyatt, USA) Bakelit (Leon H. Baekeland, Belgia) Celofan (Jar.ques E. Branderberger, Szwajcaria) Początek przemysłowej produkcji pleksiglasu, PCW, polistyrenu, kauczuku butadienowego (Niemcy, USA, Wlk ..Brytania) Początek produkcji polietylenu (Anglia) Przemysłowa produkcja teflonu (USA) Tworzywa sztuczne zbrojone włóknami szklanymi w użyciu Pierwsze zastosowania włókien węglowych w materiałach kompozytowych Prasa hydrauliczna (Joseph Bramah, Wlk. Brytania) Frezarka z samoczynnym przesuwem stołu (Eli Whitney, USA) Karborund - syntetyczny materiał ścierny (Wlk. Brytania, USA) Pierwsze zautomatyzowane linie produkcyjne Pierwsze syntetyczne diamenty (USA) Obrabiarki sterowane komputerami

UZYSKIWANIE ENERGII Ogień

1 mln lat ? Możliwy początek używania ognia (dowody używania - 300 tys. lat) 100 tys. lat Prawdopodobny wynalazek rozniecania ognia

Energia wodna

Iw. p.n.e. Młyn napędzany kołem wodnym podsiębiernym (Kabira, Azja Mniejsza) 470 Pierwsza wiadomość o kole wodnym nas iębiernym (Ateny) XIIw. Rozpowszechnienie kół wodnych do napędu tartaków. foluszy, miechów i młotów w kuiniach i in. (Europa) 1855 Pierwsza użyteczna turbina wodna (James B. Francis, Anglia) 1881 Pierwsza elektrownia wodna (hrabstwo Surrey, Anglia)

Energia wiatru

1 pol. XW. 1105 kon. XIV W. 1941

Pewne informacje o wiatrakach o pionowej osi obrotu (Chiny, Iran) Najstarsza wiadomość o wiatraku z Europy (Francja, pozioma oś obrotu) Wiatrak typu holenderskiego (z obracaną wieżyczką) - Francja Pierwsza elektrownia wiatrowa (USA)

NAUKA I TECHNIKA staroż.

Paliwa kopalne

XVUw. ok. 1680 1854 1913 1930

Silniki parowe

Silniki spalinowe

Energia elektryczna

Energia jądrowa

Tzw. alternatywne źródła

energii

Wykorzystanie gazu ziemnego do ogrzewania, sporadyczne wykorzystanie ropy naftowej i węgla kamiennego (Bl. Wschód, Chiny) Wydobycie ropy naftowej (WIochy, Rumunia) W Anglii wydobywa się 1000 t węgla kamiennego dziennie Początki przemysłowego wydobycia ropy naftowej (Ignacy Łukasiewicz , Bóbrka k1Krosna) Paliwa ciekłe z węgla (Friedrich Bergius, Niemcy) Kraking katalityczny - zwiększenie wydajności paliw otrzymywanych z ropy naftowej (Eugene Houdry, Francja)

ok. 60 n.e. Doświadczenia wykorzystujące energię pary wodnej (Heron z Aleksandrii) Kociołek parowy z zaworem bezpieczeństwa (Denis Papin, Francja) 1681 Użyteczna maszyna parowa w kopalni (Thomas Newcomen, Anglia) 1711 Pierwszy pojazd parowy - ciągnik dział (Nicolas Cugnot, Francja) 1769 Przełomowe udoskonalenia silnika parowego (James Watt, Anglia) 1782 1804 Maszyna parowa z podwójnym rozprężaniem pary (Arthur Woolf, Wlk. Bry!.) Silnik parowy wysokoprężny z parą przegrzaną (Wilhelm Schmidt, Niemcy) 1892 1860 1876 1883 1885 1895 1934 1956

Pierwszy praktyczny silnik tłokowy spalający gaz (Etienne Lenoir, Francja) Czterosuwowy silnik na gaz świetln y (Nikolaus Otto, Niemcy) Benzynowy silnik spalinowy z gaźnikiem (Gottlieb Daimler, Niemcy) Zastosowanie iskrownika do silnika Daimlera (Carl Benz, Niemcy) Pierwszy spalinowy silnik wysokoprężny (Rudolf Diesel, Niemcy) Pierwszy praktyczny turbinowy silnik spalinowy (Hans Holzwarth, Niemcy) Silnik spalinowy z wirującym tłokiem (Feli x Wankel , Niemcy)

XVII w. 1799 1831 1857 1859 1866 1882 1886 1889 1891 1946 1954 lata 90.

Pierwsze naukowe badania zjawisk elektrycznych (Europa) Ogniwo galwaniczne - źródło prądu stałego (Alessandro Volta, Wiochy) Otrzymywanie prądu na drodze indukcji, pierwsze modele silników elektrycznych (Michael Faraday, Anglia) Wykorzystanie maszyny parowej do napędu prądnicy elektrycznej (Londyn) Akumulator ołowiowy (Gaston R. Plante, Francja) Prądnica przemysłowa (Werner von Siemens, Niemcy) Pierwsze elektrownie miejskie (Thomas Alva Edison - Londyn, Nowy Jork) Pokaz przesyłania prądu zmiennego (William Stanley, USA) Silnik asynchroniczny trójfazowy (Michal Doliwo-Dobrowolski, Niemcy) Trójfazowa linia elektroenergetyczna (Michał Doliwo-Dobrowolski, Niemcy) Elektryczny silnik liniowy w użyciu (na lotniskowcach, USA) Podmorski kabel przesyłający prąd stały na Gotlandię (Szwecja) Próbne linie przesyłowe używające nadprzewodniki

1938 1942 1951 1954 1962-67 lata 90.

Odkrycie rozszczepienia jąder uranu (Otto Hahn, Fritz Strassmann, Niemcy) Pierwszy działający reaktor atomowy (Enrico Fermi, USA) Pierwszy reaktory powielający paliwo jądrowe (USA) Pierwsza doświadczalna elektrownia jądrowa (Obnińsk, ZSRR) Reaktory doświadczalne na neutronach prędkich (Francja) Zbliżen ie się do warunków kontrolowanej syntezy termojądrowej

1904 1954 1958 1967 1989

Elektrownia wykorzystuj ąca energię geotermiczn ą (Lardarello, Wiochy) Ekonomiczne krzemowe ogniwa słoneczne (firma Bell, USA) Piec słonecz ny o mocy I MW (Pireneje) Elektrownia wykorzystująca pływy morskie (u uj ścia rz. Rance, Francja) Pierwsza duża elektrownia słoneczna (Kalifornia)

NAUKA I TECHNIKA

BUDOWNICTWO, INŻYNIERIA

Materiały

budowlane

paleolit (8350 p.n.e.) (3000 p.n.e.) (2800 p.n.e.) V w. p.n.e. II w. p.n.e. 1824 pol. XIX w. 1867 1928

(350 tys. p.n.e.) (8000 p.n.e.) (2600 p.n.e.) (1300 p.n.e.) (700 p.n.e.) Innook. 65 n.e. wacje 537 n.e. konstruok. 1830 kcyjne I pol. XIX w. 1927 1947 1948 1961

Inży-

nieria wodna

Mosty

(4000 p.n.e.) 3200 p.n.e. 518 p.n.e. XVlw. 1843 1866 1869 1927-32 1981 III tys. p.n.e. IX w. p.n.e. VII w. p.n.e. IVw. ok. 1350 1779 1829 ok. 1890 1903 lata 20. XX w. 1946 1973 1981

Stosowanie ko~ci , drewna, darni i kamienia Suszona cegła (mułowa) jako material budowlany (Jerycho) Cegła wypałana (Mezopotamia) Kamienne schody w wielopiętrowych domach (Sumer) Użycie bełek żelaznych podczas budowy ~wiątyń (Grecja) Stosowanie naturałnego betonu z popiołów wulkanicznych (Italia) Cement portlandzki (John Aspdin, Wlk. Brytania) Udoskonałenia procesu wyrobu cegieł (mechanizacja, udoskonalone piece) Pierwszy patent na żelbet (Joseph Monier, Francja), rozpowsz. po 1890 Wstępnie sprężone elementy strunobetonowe w budownictwie (Eugene L. Freyssinet, Francja) Ślady sztucznych schronień - szalasy (Eurazja, m.in. Terra Amata) Najstarsze mury miejskie (Jerycho) Kamienne piramidy o masie kilku mln t (Egipt, ~ str. 38) Sklepienie pozorne dużych rozmiarów (Mykeny, Grecja) Sklepienie beczkowe z cegly (Asyria) Sklepienie krzyżowe (Rzym) Kopuła o rozpięto~ci 31 m (ko~ciól Hagia Sofia, Konstantynopol) Szklany dach nad Gałerią Orleańską (Paryż) Rozpowszechnienie stosowania kratownic metalowych Prefabrykowane bloki w budownictwie mieszkaniowym (ZSRR) Prefabrykowane ~ciany budynków ("wiełka płyta" - Francja) Kopula geodezyjna (Richard Buckminster FulIer, USA) Pierwsza duża hala nadmuchiwana (firma Krupp, Niemcy) Kanały nawadniające

(Mezopotamia, Egipt) rozmiarów w dołinie Jordanu Kanał żegłowny łączący Nił z Morzem Czerwonym (Egipt) Zapory w Hiszpanii sięgające ponad 40 m wysoko~c i Pierwsza zapora o kształcie łuku (F. Zola, Francja) Pierwsza zapora murowana o przekroju trójkąta (Francja) Zakończenie budowy Kanału Sueskiego (1914 - Kanału Panamskiego) Tama długo~ci 32 km odgradza osuszaną zatokę Zuider Zee (Holandia) Rozpoczęcie budowy tamy wysoko~ci 335 m w Tadżykistanie

Tamy

dużych

Duże mosty w Egipcie i Mezopotamii (na łodziach lub pontonach) Wzmianki o mostach pontonowych (BI. Wschód) Świadectwa istnienia mostów kamiennych długo~ci 300 m na Eufracie Mosty wiszące na żelaznych łańcuchach (Chiny, Indie, w Europie-1741) Największy linowy most Inków (rozpięto~ć 49 m, nad Apurimac, Peru) Żeliwny most łukowy (nad rzeką Sevem w Coalbrookdale, Anglia) Liny skręcane z drutów użyte w konstrukcji mostu (Louis Vicat, Francja) Mosty żelbetowe (Niemcy, Francja) Sprężyste pyłony zamiast sztywnych wież (Leffert L. Buck, USA) Nitowanie w konstrukcjach mostów zastąpione spawaniem Pierwszy most aluminiowy (USA) Most w Stambule łączy Europę z Azją ponad Bosforem Otwarcie mostu wiszącego o rozpięto~ci przęsła 1410 m (Wlk. Brytania)

NAUKA I TECHNIKA

Thnele

ok. 710 p.n.e. ok. 530 p.n.e. I w. n.e. XVllw. 1828--42 1871 1983 1993

Kilkusetmetrowej dl. tunel w skalach doprowadzający wodę do Jerozolimy Thnel Eupalinosa drążony jednocześnie z dwóch stron (wyspa Samos, Grecja) Próby osuszenia Jez. Fucinus za pomocą tunelu dl. 5,6 km (Italia) Początek wykorzystania mat. wybuchowych do drążenia tuneli (Francja) Thnel pod Tamizą - pierwszy tunel pod wodą (Marc Brunel) Pierwszy z wielkich tuneli alpejskich - pod Mt Cenis (13,6 km) Ukończenie 54 km tunelu podmorskiego lączącego wyspy Honsiu i Hokkaido Ukończenie budowy tunelu pod Kanałem La Manche (50 km)

(12 tys . p.n.e.) (3000 p.n.e.) (500 p.n .e.) od I w. p.n.e. XVw. 1627 1710

Odkrywkowe kopalnie krzemienia w Europie Kopalnie szybowe krzemienia w Europie Środk. Osiągnięcie przez szyby w kopalniach srebra 120 m głęb . (Grecja) Głębokie odwierty w poszukiwaniu solanki (Chiny) Kopalnia sięgająca na g łęboko~ć 600 m (Kutna Hóra, Czechy) Zastosowanie prochu w górnictwie (Kaspar Weindl, Słowacja) Zastosowanie maszyny górniczej do odwadniania kopalń (Thomas Newcomen, Anglia) Bezpieczna lampa górnicza - nie powodująca wybuchu metanu (Humphry Davy, Anglia; zastosowanie 1817) Odwiert sięga głęboko~ci I km (studnia solankowa Xinhai, Chiny) Rozwój mechanizacji wydobycia kopalin Wiercenia naftowe (Edwin Drake, Pennsylwania, USA) Duże przeno~niki ta~mowe w kopalniach (Syberia, USA, Anglia) Patent na dynamit (Alfred Nobel, Szwecja) Wrębiarka ~cianowa (Anglia) Elektryczne detonatory w górnictwie Wielkie koparki z kołami czerpakowymi w kopalniach odkrywkowych Półciekle materiały wybu~howe (amonowe) w górnictwie Odwiert badawczy s ięga 13 km w głąb Ziemi (pł w. Kola, Rosja)

1807 Górnictwo

Miasta

Inne

1835 XIXw. 1859 ok. 1860 1867 1891 ok. 1900 ok. 1935 1956 1992 (8000 p.n.e.) (3100 p.n.e.) (2300 p.n.e.) (700 p.n.e.) ok. 500 p.n.e. 184 p.n.e. (350) 1184 XVIw. XVII w. (1818) 1832 1882 1901 1914 1920 1670 1752 1857

Jerycho - pierwsze "miasto" otoczone murem (2-3 tys. mieszk.) Duże o~rodki miejskie - do ok. 10 tys . mieszko (pd. Mezopotamia) Kanalizacja miejska (miasta doliny Indusu) Akwedukt zaopatrujący miasto w wodę (Niniwa w Asyrii) Regularne plany nowo zakładanych miast (Hippodamos z Miletu) Sklepiony centralny kanal ~ciekowy (Cloaca Maxima, Rzym) O~w iet1enie ulic smolnymi pochodniami (Antiochia) Pierwsze ~redniowieczne miasto z brukowanymi ulicami (Paryż) Planowo wznoszone miasta renesansowe (m.in . Zamo ~ć) Ręczne pompy strażackie w Londynie (węże skórzane - 1673) 50 tys. lamp gazowych na ulicach (Londyn) Zawodowa straż pożarna w mie~cie (Londyn) Elektrownia miejska (Nowy Jork) Samochody strażackie w użyciu (Hanower) Biologiczna oczyszczalnia ~cieków (Manchester) Miejska stacja chlorowania wody (Belgia) Dowody istnienia wind w domach (Jena, Niemcy) Piorunochron (Benjamin Franklin, Ameryka Pn.) Parowa winda osobowa (Elisha G . Otis, Nowy Jork) budowy "drapaczy chmur"

umożliwienie

NAUKA I TECHNIKA

TRANSPORT LĄDOWY

Drogi

(3800 p.n.e.) II tys. p.n.e. (800 p.n.e.) 312 p.n.e. pocz. II w. n.e. ok. 1775 1807 1817 1854 1868 1924 XVw. 1738 1789 1804 1825

Koleje

1840--60 1858 1872 1879 1928 1971 1981

(8000 p.n.e.) IV tys. p.n.e. ok. 2000 p.n.e. pocz. I tys. Wykop.n.e. rzystanie VII w. p.n.e. zwierząt I-V w. p.n.e. 1457 1665 XVIII w.

Pojazdy jednośl adowe

1791 181 3 1817 lata 40.-60. 1868 1885 1885 1894 1899 1946 ok. 1979

Drogi wykładane balami drewnianymi (Anglia) Drogi brukowane (Kreta) Użycie asfaltu do wypełniania szczelin w bruku (Babilonia) Pierwsza z doskonałych dróg rzymskich - Via Appia (Rzym - Kapua) Długość utwardzonych dróg rzymskich sięga 75 tys . km Ponowny rozwój (po 15 wiekach przerwy) dróg bitych w Europie (Francja) Zasada ruchu prawostronnego na kontynencie europejskim (Napoleon) System budowy dróg z tłucznia kamiennego (John Mc Adam, Wlk. Bryt.) Pierwsza szosa asfaltowa (Francja) Sygnalizacja świetlna (Londyn, światlo zielone i czerwone; żółte 1918, USA) Pierwsza autostrada (Mediolan- Rzym, WIochy) Kolejki na drewnianych szynach w kopalniach (Europa) Pierwsze doniesienia o stosowaniu szyn żelaznych (Anglia) Szyny żel iwne współczes nego kształtu (Wi lliam Jessop, Anglia) Kolej parowa w przemyśle (Richard Trevithick, Walia): 8 km/h Pierwsza publiczna linia kolejowa, Stockton- Darlington (27 IX, George Stephenson, Anglia) Gwałtowny rozwój kolei na świecie Wagony sypialne i (1868) restauracyjne (George M . Pullman , USA) Sprawny hamulec kolejowy (George Westinghouse, USA) Lokomotywa elektryczna (Ernst W. Siemens, Niemcy) Łączno ść radiowa z pociągiem na trasie (USA) Doświadczalna kolej na poduszce magnetycznej (RFN) Pociąg TGV (Paryż-Lyon) osiąga podczas jazdy próbnej 380 km/h Możliwe wykorzystanie zwierząt jucznych (owca, Iran) Wóz na kolach zaprzężony w woły lub osly (Sumer) Użycie koni w zaprzęgac h , wóz ze szprychami (BI. Wschód) Wyhodowanie w Iranie roslych koni "medyjskich" przeslanką do użycia konia jako wierzchowca Prototypy podków z brązu (Celtowie) Przełomowe udoskonalenia uprzęży końskiej (Chiny, patrz str. 63) Powóz na resorach (pasy skórzane) - kocz (miasto Kocs, Węgry) Kolasy na resorach sprężynowych (Anglia) Rozpowszechnienie różnych typów karet, resory piórowe, osie olejone

"Velocifere" - prototyp roweru - jeidzi po ulicach Paryża ,,maszyna biegowa" - drezyna (Karl von Drais, Niemcy) Kierownica i s iodełko w rowerze Pedaly i napęd lańcuchowy Prototyp motocykla z silnikiem parowym (Perreau, Francja) "Rover" - handlowy model pojazdu z kolami równej wie lkości i łożyskami kulkowymi (John K. Starley, Anglia) Motocykl spalinowy (Gottlieb Daimler, Niemcy) Seryjne motocykle ,,Motorrad" (Niemcy) Rowery z przerzutką "Vespa" - pierwszy popularny skuter (Enrico Piaggio, WIochy) Rowery górskie na rynku (USA) Dwukołowa

NAUKA I TECHNIKA 1678 1769 1814 1821 1824 1829 1835 1865-96

1875 1881 1885 Samochody

Transport miejski

1888 1894 1895 ok. 1900 1901 1908 19IO 1913 1932 1936 1947 ok. 1955 1967 1984 lata 90.

Model pojazdu parowego (Ferdinand Verbiest, jezuita na dworze chińskim) Pierwszy samobieżny pojazd parowy (Nicolas Cugnot, Francja) Mechanizm kierowniczy (Du Quet, Francja) Skrzynia biegów (Robert Griffith, Wlk. Brytania) Udoskonalone mechanizmy różnicowe Regularna komunikacja samochodowa Gloucester-Cheltenham (Goldsworthy Gumey, Anglia) Prototyp samochodu elektrycznego (Thomas Davenport, USA) W Anglii obowiązuje przepis, że pojazd mechaniczny nie może przekroczyć 3,2 krn/h w mie śc ie (6,4 krn/h na wsi) i musi być poprzedzany poslańcem z chorągiewką, co skutecznie wstrzymuje rozwój motoryzacji Udany prototyp samochodu spalinowego (prędk. maks. 4 krn/h, Siegfried Marcus, Austria; wcześniejsze próby 1864-65) Osiągnięcie przez samochód parowy 60 krn/h (Amedee Bollee, Francja) Sprawny samochód spalinowy (niezależnie Karl F. Benz i Gottlieb Daimler, Niemcy) Opona pneumatyczna (pierwotnie w rowerze; John Dunlop, Szkocja) Pierwszy wyścig samochodowy, Paryż-Rouen (Francja) Opona z dętką (bracia Michelin, Francja) Hamulce na cztery kola Rozstaw osi większy od rozstawu kól (Gottlieb Daimler, Niemcy) Pierwszy popularny samochód "Ford T ' (łącznie 15 mln szt. ; USA) Elektryczny rozrusznik silnika (Charles Kettering, USA) Elektryczne reflektory samochodowe (firma Bosh, Niemcy) Automatyczna skrzynia biegów (Fritz Kreis, Niemcy) Samochód osiąga prędkość 502,4 krn/h (George Eyston, Wlk. Brytania) Samochód terenowy z napędem na wszystkie kola (Landrover, Anglia) Opony bezdętkowe na rynku (Niemcy) Seryjne samochody z elektroniczną regulacją wtrysku paliwa (Volkswagen) System antyblokujący ABS (chroniący przed skutkami poślizgu) Intensywne prace w celu skonstruowania konkurencyjnego samochodu elektrycznego, prototypowe konstrukcje o napędzie mieszanym (USA)

1640 1819 1863 . 1881 1891 ok. 1907 1910 1953

Pierwsze wynajmowane fiakry w Paryżu (Warszawa - 1784) Linie.omnibusowe w Paryżu Podziemna kolej miejska (metro) w Londynie (od 1890 - elektryczne) Tramwaj elektryczny, Berlin (Emst W. Siemens, Niemcy) Taksometr (Wilhelm Bruhn; wzmianki u Witruwiusza - Rzym, I w. n.e.) Taksówki spalinowe z taksometrami Stala linia trolejbusowa (Hollywood, USA) Zawieszenie pneumatyczne w autobusach (USA)

(5000 p.n.e.) (3500 p.n.e.) I w. p.n.e. 1600

Sanie (Skandynawia) Prawdopodobny wynalazek kola (Sumer) Taczki (Chiny; w Europie ok. 1120) Dwumasztowy pojazd kolowy napędzany wiatrem (Simon Stevin, Holandia; prawd. na wzór używanych od kilku wieków w Chinach) Prototyp schodów ruchomych (bez stopni - Jesse W. Reno, USA) Praktyczny ciągnik gąsienicowy (Benjamin Holt, USA) Jedna z pierwszych udanych konstrukcji sań motorowych (A. Kuzin, Rosja) Schody ruchome ze stopniami (dom towarowy Harrodsa, Londyn)

Inne 1893 1903 1908 1909

NAUKA I TECHNIKA

TRANSPORT WODNY Najważniejsze

daty

(50 tys. p.n.e.) Przedostanie się ludzi do Australii przez cieśninę Torresa (ponad 70 km) 6300 p.n.e. Najstarsza zachowana lódź - dlubanka z pnia (Holandia) IV tys. p.n.e. Żagiel (Egipt, Mezopotamia) mtys. p.n.e. Statki o dl ugośc i do 50 m (Egipcjanie) VII w. p.n.e. "Parapet wioslowy" - możliwość zwiększenia liczby wioślarzy na statku (Ameinokles z Koryntu) II w. n.e. Statki o kadlubie z grodziami wodoszczelnymi (Chiny, w Europie - kon. XVIII w.) m w. n.e. Wzmianki o żaglowcach wielomasztowych (Chiny; w Europie - XV w.) I pol. I tys. Żagiellaciński, ulatwiający żeglugę pod wiatr (na M. Śródziemnym) Vw. Statki napędzane kolami lopatkowymi (Chiny) 984 Śluzy komorowe na kan alach (Chiny) Wzmianki o stosowaniu kompasu w nawigacji (Chiny; por. str. 63) 1117 Ster na statkach w Europie (Chiny - pocz. n.e.) (1180) Stengi pozwalające budować wyższe maszty (Kryn Wounters, Holandia) (1570) XVlw. Zmierzch okrętów wioslowych na M . Śródziemnym Udana próba lodzi podwodnej (Comelius Drebbel, Holandia) 1624 Chronometr zapewniający dokladne wyznaczanie dlugośc i geograficznej statku 1761 (John Harrison, Anglia) XVIII w. Próby zastosowania si lników parowych do napędu statków 1807 Praktyczny parostatek (z kolami lopatkowymi; Robert Fulton, USA) Udowodnienie wyższości śruby okrętowej nad kolami lopatkowymi (Anglia) 1845 Światlo elektryczne (luk) w latami morskiej (F.H. Holmes, Wlk. Bryt.) 1858 Otwarcie Kanalu Sueskiego (Ferdynand de Lesseps, Francja) 1869 Pelnomorski statek z silnikiem Diesla (Dania) 1912 1919 Pierwszy użyteczny wodolot (Graham Bell, USA) Poduszkowiec (Christopher Cockerell, Wlk. Brytania) 1959 lata 60. Początki nawigacji satelitarnej

""brane typy dawnych statków i okrętów Rodzaj Triera Koga

Miejsce i czas stosowania

Rodzaj galery o dl. do 40 m, szer. ok. 5 m i 3 rzędach wioślarzy (pomocniczo - żagiel)

Okręty wojenne, statki handlowe

Europa Zach., XII- XV w.

Statek pochodzenia fryzyjskiego o znacznej ladowno ści (kilkaset t), dl. do 50 m i szer. do 13 m, o plaski m dnie i ożaglowaniu rejowym

Handel

Chiny, od staroż. morska prakt. do dzi ś weła

Kliper

Zastosowanie

Staroż. Grecja od V w. p.n.e.

Dżonka

Kara-

Charakterystyka

Statek o

pękatym

kadlubie, 3 masztach z prot

stokątnymi żaglami, ladowności kiłkuset

Handel, rybołówstwo, okręty w9jenne

Europa, XV- XVTIw.

Jednopokładowy

trójmasztowy żaglowiec rejowe i lacińskie, z kasztelami na dziobie i rufie

Statki handlowe i okręty wojenne

Gl. USAiWlk. Brytania, 2 pol. XIX w.

Duży, smukly żaglowiec o wys. masztach i żaglach na 6--7 rejach, znacznej wyporności (2 tys. t), ze względu na zn aczną szybkość konkurujący w XIX w. z parostatkami

Handel na dalekich trasach (m.in. Daleki Wschód, Australia)

wykorzystujący ożagl owanie

NAUKA I TECHNI KA

TRANSPORT POWIETRZNY, KOSMONAUTYKA 1783

Balon wypelniony powietrzem (bracia Montgolfier, 5 VI) i wodorem (J acques Charles, 27 VIll) - Francja 1785 Przelot balonem nad Kan. La Manche (Jean P. Blauchard, John B. Jeffries) Balony 1852 Sterowiec napędzany silnikiem parowym (Henń Giffard, Francja) i sterowce kon. XIX w. Użyteczne konstrukcje sterowców 1932 Osiągnięcie balonem wysokości 16370 m (August Piccard, Szwajcańa) 1937 Katastrofa " Hindenburga" i zarzucenie badań w dziedzinie sterowców 1903 1906 1909 19 13 1913 1915 19 18 Samoloty 1919 1939 1947 1956 pocz. lat 60. 1975 1986

Pierwsze udane loty samolotu (17 xn, bracia Orville i Wilbur Wńght, USA) Fundamentalne prace z teom sily nośnej skrzydła (Nikołaj J. Żukowski, Rosja) Przelot nad Kanalem La Manche (25 VII, Louis BIeńot, Francja) Przekroczenie przez samolot prędkości 200 kmIh (Francja) Samolot czterosilnikowy (Igor Sikorsky, Rosja) Pierwszy całkowicie metalowy samolot (Hugo Junkers, Niemcy) Stała linia pasażerska , Waszyngton-Nowy Jork Pierwszy przelot nad Atlantykiem (1. Alcock, A. Whitten-Brown, Wlk. Bryt.) Odrzutowiec (,.He-178"; Emst Heinkel, Niemcy) Przekroczenie prędkośc i diwięku przez samolot (USA) Napęd turboodrzutowy w samolotach pasażerskich Samoloty pionowego startu (Wlk. Brytania, RFN) Stałe naddiwiękowe linie pasażerskie (Concorde, 1\1- 144) Pierwszy lot dookoła świata bez tankowania ("Voyager", USA)

Inne konstrukcje

IV w. p.n.e. VIw. 1797 1891-96 1893 1926-29 · 1939 1979

Latawce (Chiny; w Europie XVI w.) Świadectwa prób lotów latawców z ludimi (Chiny) Pierwszy skok spadochronowy z balonu (Andre J. Gameńn , Francja) Początek lotniarstwa i szybownictwa (Otto Lilienthal, Niemcy) Latawiec skrzynkowy (Lawrence Hargrave, Australia) Znaczny rozwój szybownictwa, wykorzystanie prądów powietrznych Nowoczesny, uży teczny śmigłowiec (Igor Sikorsky, USA) Pierwszy przelot mięśniolotem nad Kan. La Manche ("Gossamer Albatros")

Rakiety

XII w. XIV- XIXw. 1926 1942 1957 lata 60. 1981

Rakiety (race) prochowe (Chiny) Sporadyczne stosowanie rakiet prochowych w Europie Silnik rakietowy na paliwo ciekłe (Robert H. Goddard, USA) Rakieta A-4 osiąga wysokość 90 km (Niemcy) Rakieta zdolna do umieszczania obiektów na orbicie (ZSRR) Próby z silnikami jonowymi, plazmowymi i jądrowymi (USA, ZSRR) Wahadłowiec - kosmiczny pojazd rakietowy wielokrotnego użytku (USA)

1957 1959 1961 1969

Sputnik- I - pierwszy sztuczny satelita Z iemi (ZSRR, 4 X) odwrotnej strony Księżyca (Łuna-3 , ZS RR, 7 X) Pierwszy człowiek w Kosmosie (Juńj Gagańn , ZSRR, 12 IV) Pierwsi ludzie na powierzchni Księżyca (Neil Armstrong i Edwin Aldńn , USA, 20 VII) Wystrzelenie Pioniera-lO - pierwszej sondy Jowisza i pierwszej, która opuściła Układ Słoneczny (USA) Badania powierzchni Marsa przez dwie sondy "Viking" (USA) Sonda Voyager-2 bada planety Jowisz, Saturn, Uran i Neptun (USA) Rozpoczyna pracę teleskop kosmiczny "Hubble" (USA)

Wybrane osiągn ięcia

kosmonautyki

1973 1976 1979-89 1990

Zdjęcia

NAUKA I TECHNIKA

BROŃ 200 tys. p.n.e. (40 tys. p.n.e.) (35 tys. p.n.e.) Pociski Vftys. p.n.e. TV w. p.n.e. i IV w. p.n.e. broń miotaI w. n.e. jąca 1139 X II w. średniow.

XVIw. Broń

biala

Ręczna broń

palna

Artyleria i broń

rakietowa

Niewątpliwa znajomość drewnianych oszczepów Oszczepy z kamiennym grotem (Europa) Dowody znajomośc i luku i strzal (Europa, w Afryce prawd. wcześniej) Wypalane kulki gliniane - prawd. pociski do procy (BI. Wschód) Machiny do miotania kamieni i wielkich strzal na setki metrów (Grecy) Masowe wytwarzanie kusz (Chiny) Celownik siatkowy do kuszy (Chiny) Zakaz używania kuszy jako broni zbyt śmiercionośnej (Sobór Laterański) Kusze wyrzucające do 20 pocisków w 15 sekund (Chiny) Machiny zdolne miotać pociski o masie 1 tony (Europa) Zmierzch broni miotającej w związku z rozwojem broni palnej

Różne odmiany dzid i maczug paleolit III tys. p.n.e. Miecze z brązu (BI. Wschód) (1500 p.n.e.) Zastosowanie że l aza do wyrobu broni (m.in. Hetyci) pocz. n.e. Wytwórnie znakomitej broni stalowej w Syrii (stal "damasceńska")

ok. 1530 ok. 1590 ok. 1650 1664 1798 1828-41 1835 1864 1866 1883 1900 1928 1209 ok. 1327 pol. xrvw. I pol. XVw. 2 pol. XVw. 1803 1807 1870 ok. 1885 1897 1941-42 1957 1970

(3000 p.n.e.) (2000 p.n.e.) Pojazdy 1902 bojowe 1916 1934

Pistolety (z gladką lufą i zamkiem kolowym) - WIochy Gotowe papierowe patrony zamiast sypan ia prochu do luf (Niemcy) Zamek skalkowy w broni strzeleckiej (WIochy) Pierwszy patent na produkcję rewolwerów (Abraham Hill) Masowa produkcja muszkietów z części zamiennych (Eli Whitney, USA) B roń ladowana od tylu z zamkiem iglicowym (Nikolaus Dreyse, Niemcy) Rewolwer wielostrzalowy z obrotowym magazynkiem (Samuel Colt, USA) Wielolufowy karabin maszynowy w użyciu (oblężenie Charleston, USA) Wielostrzalowy karabin powtarzalny (Oliver F. Winchester, USA) Nowoczesny karabin maszynowy - 10 strz./s (Hiram S. Maxim, Wlk. Bryt.) Udoskonalenie przez Johna Browninga (USA) pistoletu P. Mausera (Niemcy) Nowoczesny pistolet maszynowy (Hugo Schmeiser, Niemcy) Użycie rakiet prochowych podczas obrony Xiangyangu (Chiny) Pierwsze wzmianki o używaniu armat w Europie Zach. Odlewanie luf dzial z brązu (wcześni ej - skladane z listew) Pierwsze w Europie pociski rozrywające się (Chiny - XIII w.) Próby stosowania luf gwintowanych (masowo - pol. XIX w.) Pocisk rozrywający się tuż przed upadkiem (Henry Shrapnel, Anglia) Użycie 40 tys. rakiet prochowych w ataku na Kopenhagę (Anglicy) Użycie przez Prusy dzial odtylcowych z lufami stalowymi Proch bezdymny stosowany zamiast prochu czarnego Oporopowrotnik - rozwiązan ie problemu odrzutu lufy (Francja) Udoskonalone pociski rakietowe ("Panzerfaust", V2 - Niemcy, "Katiusza" - ZSRR, "Bazooka" - USA) Pierwsze, wielostopniowe rakiety międzykontynentalne (ZSRR) Wieloglowicowe rakiety z oddzielnie naprowadzanymi glowicami (USA)

Wozy zaprzężone w osly w wojsku (Sumer) Konny rydwan bojowy (B I. Wschód) Parowe samochody pancerne używane w-woj nie burskiej (Wlk. Brytania) Pierwsze bojowe użycie czolgów (Anglicy w bitwie nad Somrną , 15 IX) Zdalnie sterowany czolg (Japonia)

NAUKA I TECHNIKA Duże wioslowe okręty wojenne (Bl. Wschód) Mostki abordażowe zmieniające taktykę morską (Rzymianie) Mieszaniny zapa l ające ("ogień grecki" Kallinikosa z Heliopoli) używane przez flotę bizantyjską przeciwko Arabom Zastosowanie annat w bitwie morskiej (Maurowie) 1333 pocz. XVI w. Wyspecjalizowane okręty wojenne we flotach europejskich 1501 Otwory na dziala w burtach okrętów (Descharges z Brestu, Francja) pol. XVII w. Opracowanie zasady liniowego szyku okrętów (adm. Blake, Anglia) Zastosowanie n apędu parowego w okrętac h (Robert Fulton, USA) 1815 1848 Mina morska z zapalnikiem e lektrycznym (Ernst W. Siemens, Niemcy) Mary"Gloire" - pierwszy pancernik, zbudowany po doświadczeniach wojny 1859 narka krymskiej (Francja) wojenna 1877 Pierwsze użycie torped w boju (Rosjanie przeciwko okrętom tureckim) Pierwsze stawiacze min (Rosja) 1892 Pierwszy wyspecjalizowany polawiacz min -tralowiec (Rosja) 1912 1916 Pierwszy lotniskowiec ("Furious", Wielka Brytania) Pierwsze zatopienie okrętu podwodnego za pomocą bomb glębinowych 1916 1941 Wodowanie "Yamato" - największego z pancerników w dziejach (65 tys. ton wyporności , pancerz do 65 cm grubości) - Japonia Torpedy samonaprowadzające (akustyczne) - Niemcy 1943 Okręt podwodny o n apędzie atomowym (,,Nautilus" , USA) 1954 Pociski rakietowe wystrzeliwane spod wody (ZSRR, USA) ok. 1958

II tys. p.n.e. 260 p.n.e. 674

1794 1849 1911 1916 Lotnictwo

1938 1942 1943 1944 1983 1991

Broń

masowego rażenia

1915 1939 1945 1952

vm w.p.n .e.

Inne

V w. p.n.e. 424 p.n.e. IV w. p.n.e. 1040 kon . XVw. 1877 1983

Pierwsze u życ i e balonów obserwacyjnych (Francuzi) Nalot bezzalogowych balonów bombowych na Wenecję. nieudany (Austriacy) Pierwsze bombardowania z samolotów (I XI, Włosi w Trypolitanii) Karabin maszynowy zsynchronizowany z ruchem śmigla (Anthony Fokker, Niemcy) Sieć radarowa wzdluż wybrzeży Wlk. Brytanii (Robert Watson-Wall próby radaru od pocz. lat 30.) Produkcja śmiglowców wojskowych (USA, Japonia, Niemcy) Katapultowanie fotela pilota ("Saab J21 ", Szwecja) Myśliwskie samoloty odrzutowe w walce (Niemcy, Wlk. Brytania) Samolot praktycznie niewidoczny dla radaru ("Stealth", USA) Masowe zastosowanie precyzyjnie naprowadzanych bomb lotniczych (USA przeciw Irakowi) Zastosowanie gazów trujących (N iemcy, w bitwie pod Bolimowem, 2 1 I) Najb. znane zastosowanie broni biologicznej (Japończycy w Mongolii) Pierwszy próbny wybuch bomby atomowej (16 VII, USA) i zrzucenie bomby na Hiroszimę (6 VIII) i Nagasaki (9 VIII) Pierwszy próbny wybuch bomby wodorowej (USA na atolu Eniwetok) Stosowanie taranów i wież ob l ężniczych na kolach (Asyria) Strzemiona - zwiększe nie moż li wości kawalerii (ludy stepów Azji) Miotacz ognia użyty podczas oblęże nia Delion (Grecja) Wieże oblężnic ze s i ęgające 50 m wys. (Grecy) Dokladny przepis na proch do celów wojskowych (Zeng Gongliang, Chiny) Podkopy do zakladania ladunków prochowych pod mury Miny lądowe wybuc hające pod naciskiem u żyte w wojnie ros.-tureckiej Ogloszenie przez USA projektu budowy systemu obrony w Kosmosie

NAUKA I TECHNIKA

WYPOSAŻENIE DOMU paleolit (2000 p.n.e.) ( 1200 p.n.e.) XlVw. 1490 1716 Ogrze1800 wanie 1830 1908 1924 1938 lata 70.

Ośw ie-

tlenie

paleolit (ITI tys. p.n.e.) VIII w. p.n.e. I w. n.e. Xw. 1792 1818 1848 1853 1876 1879 1909 1938 1959

Ogniska wewnątrz szałasów i innych budowli mieszkalnych Kominy nad paleniskami (Mezopotamia) Zaczątki centralnego ogrzewania pod podłogowego (Azja Mniejsza) Kominek w domach europejskich (Wenecja) Najstarszy znany piec kaflowo-ceglany (Alzacja) Centralne ogrzewanie gorąc ą wodą (Anglia) Centralne ogrzewanie parowe (hr. Rumford, Anglia) Piece gazowe w ogrzewaniu mieszkań Powrót do idei ogrzewania podpodłogowego (Barker, Wlk. Bryt.) Pierwsza duża elektrociepłownia miejska (Leningrad) Nowoczesne domowe urządzenia klimatyzacyjne (USA) Próby wykorzystania energii słonecznej do ogrzewania domów Łuczywa, być może proste lampy olejowe Lampa olejowa z knotem (Egipt) Świece woskowe (Chiny, BI. Wschód - I w. p.n.e.) Oszklone okna (Rzym) Świece łojowe w Europie Ośw ietlenie gazowe (William Murdock, Wlk. Brytania) Świece stearynowe (Michel Chevrel, Francja; masowa produkcja 1831) Pierwsze próby stosowania elektrycznych lamp łukowych (Francja) Lampa naftowa (Ignacy Łukasiewicz, Lwów) Ulepszona, praktyczna lampa łukowa (Paweł Jabłoczkow, Rosja) Praktyczna żarówka elektryczna (Thomas A. Edison, USA) Żarówka z włóknem wolframowym (William D. Coolidge, USA) Świetlówki (USA) Żarówka halogenowa (Zubler i Mosby)

(2300 p.n.e.) Łazienki wewnątrz domów (Mohendżo Daro, Harappa - dolina Indusu) (1300 p.n.e.) Łazienki z bieżącą wodą (pałac w Knossos, Kreta) " w. p.n.e. Wodoc iągi ciśnieniowe (Pergamon , Smyrna - Azja Mniejsza) Zastosowanie energii wodnej do podnoszenia wody (Augsburg) 1548 W Europie po raz pierwszy od czasów rzymskich instalacja wodna 1582 w mieszkaniach (Anglia) Wodo1596 Klozet spłukiwany wodą (John Harrington, Anglia; prototypy znane w staroż.) ciągi i Pompa parowa do zasilania wodociągu (Londyn) 1713 kanaliRozprawa Benjamina Franklina powodująca zaprzestanie stosowania 1768 zacja w wodociągach szkodliwych rur ołowianych Filtr piaskowy w wodociągach (James Simpson, Londyn) 1829 Zamknięcia syfonowe w domowych instalacjach kanalizacyjnych 1882 Ozonowanie wody (Francja) 1906 1914 Biologiczna oczyszczalnia śc ieków (Manchester, Wlk. Brytania) Stała instalacja do chlorowania wody (Belgia) 1920

Meble

neolit Proste meble drewniane (w tym wyplatane) III tys. p.n.e. Stosowanie w meblach w Egipcie i Mezopotamii okładzin, malowania, rzeibienia, okuć; proste meble s kładane staroż . Znajomość intarsji, inkrustacji, politury, mebli giętych Sprężyny w meblach tapicerskich (Belgia) 1818

NAUKA I TECHNIKA (10500 p.n.e.) (3000 p.n.e.) III tys. p.n.e. (1500 p.n.e.) Kuch1475 nia XVlw. i I pol. XVI w. jadal1674 nia 1849 1899 1917 1953

Utrzymanie czystości

Najstarsze naczynia ceramiczne (Japonia; Iran - 8500 p.n.e.) Rozpowszechnienie sita Odrębne budynki kuchenne w pałacach (Bl. Wsch.) Naczynia szklane nieprzezroczyste (Egipt) Pierwsza drukowana książka kucharska (Bartolomeo Sacchi, WIochy) Rozpowszechnienie widelców (Europa, sporadycznie - XI w.) Piece kuchenne z popielnikiem, kamienną plytą i fajerkami Szybkowar (Denis Papin, Francja) Praktyczna chlodziarka powietrzna (John Gorrie, USA) Termos domowy (R. Biirger, Niemcy) Handlowa produkcja lodówek elektrycznych (USA) Patent na kuchenkę mikrofalową

(2500 p.n.e.) Prawdopodobna znajomość mydła jako kosmetyku (Sumer) VI w. n.e. Papier toaletowy (Chiny) Mydło (w postaci mazi) jako środek do mycia średniow. Wynalezienie mydla twardego (Julien L. Geoffroy, Francja) 1741 Szczoteczka do zębów (W. Eddis, Anglia; masowa produkcja - 1884, USA) 1780 Patent na pralkę z wirnikiem poruszanym ręcznie (Hamilton Smith, USA) 1858 Handlowy proszek do prania zmiękczający wodę (firma Henkei , Niemcy) 1878 Pierwsze domowe odkurzacze elektryczne (James M. Spangler, USA; od 1907 190 I znane wielkie odkurzacze parowe obsługujące mieszkanie zza okna) Handlowa produkcja pralek mechanicznych (USA) 1905 "PersiI" - proszek zawierający subsl. bielącą i mydło (HenkeI, Niemcy) 1907 Enzymy w praniu wstępnym ("Burnus" firmy Rtihm & GambIe, USA) 1913 1924 Papierowe, jednorazowe chusteczki higieniczne Pierwsze detergenty niewrażliwe na twardość wody (,,Fewa", Henkel, Niemcy) 1932 Pierwsze detergenty syntetyczne ("Tide" , Procter & Gambie, USA) 1946 Substancje zapachowe w proszkach do prania 1950 Przyjęcie praw wymagających biodegradowalnośc i proszków (Niemcy) 1961

(50 tys. p.n.e.) Prawdopodobne malowanie ciała , możliwa znajomość tatuażu Znaj omość szminek, sposobów czernienia brwi , barwienia paznokci (III tys. i farbowania włosów, pudry, szczypczyki do epilacji, metalowe p.n.e.) brzytwy i zwierciadla (Bl. Wschód) Środki Francja staje s ię glównym ośrodkiem kosmetyki XVlw. kosmeWoda koloń ska (Jan Maria Farina, Kolonia, Niemcy) 1727 tyczne 2 pol. XVIII w. Zwrócenie uwagi na szkodliwość niektórych kosmetyków Żyletki i bezpieczne golenie s ię (King C. Gilette, USA) 1895 Lakiery do wlosów w aerozolu ok. 1950 paleolit Rozpalanie ognia

Inne

rr tys. p.n.e. 577 1855 1903 1945 (2000 p.n.e.) 1254 kon. xvrr w. 1861

Rozpalanie ognia przez pocieranie kawalków drewna Krzesiwo, rozpowszechnione po pojawieniu się żelaza Drewniane patyczki impregnowane siarką jako zapałki (Chiny) Bezpieczne zapałki "szwedzkie" (John E. Lundstrtim, Szwecja) Zapalniczki benzynowe Zapalniczki ze skroplonym gazem Zamki do drzwi - dowód rozwoju techniki i ... złodziejstwa (BI. Wschód) Pierwsze dowody znajomości szklanych (metalizowanych olowiem) luster Papierowe tapety (zapożyczone z Chin) zyskują popularność w Europie Nowoczesny zamek bębenkowy do drzwi (Linus Yale, USA)

NAUKA I TECHNIKA

TKANINY, ODZIEŻ, OBUWIE (30 tys. p.n.e.) Dowody używania odzieży zszywanej ze skór (kościane szydła, Francja) (3000 p.n.e.) Igły miedziane (Egipt) Szycie 1851 Praktyczna maszyna do szycia (Isaac Merith Singer, USA) lata 40. XX w. Domowe maszyny szyjące ściegiem zygzakowym (Europa) (XV w. p.n.e.) Kołowrotek zamiast prostego wrzeciona (Egipt?) XIII w. Pierwsze użycie kołowrotka w Europie 1530 Udoskonalony kołowrotek z napędem pedałowym (Jurgens, Niemcy) wzrost wydajności i poprawa jakości (uwolnienie rąk pracownika) PrzęPrzędzarki mechaniczne (James Hargreaves, Richard Arkwright, Samuel 1765- 79 dzenie Crompton, Anglia) 1828-30 Dalsze udoskonalenia: przędzarka wózkowa (Richard Roberts, Anglia) i obrączkowa (John Thorp, USA) 1966 Przędzarka bezwrzecionowa (Czechosłowacja)

Tkanie

Dziewiarstwo

5900 p.n.e. Najstarsza zachowana tkanina (<;:atal Hiiyiik, Anatolia) V tys. p.n.e. Najstarsze wyobrażenia warsztatu tkackiego pionowego (Egipt) starożytność Wynalezienie krosna (warsztatu tkackiego) poziomego (Chiny, przed II w. p.n.e.) Xw. Dotarcie znajomości krosna poziomego do Polski XVI-XVIIw. Znaczne udoskonalenia warsztatów tkackich Mechaniczne czółenko w warsztacie tkackim (John Kay, Anglia) 1733 1786 Krosno mechaniczne (Edmund Cartwright, Anglia), udoskonalone ok. 1815 1804 Krosno mechaniczne do tkania wzorzystego (Joseph M. Jacquard, Francja) 1890 Krosno automatyczne (James Northrop, Wlk. Bryt.) ok. 1935 Krosno bezczólenkowe (Ulrich Gabler, Niemcy) VIw. XIII w. 1589 1860 IV tys. p.n.e. staroż.

IXw. XVIw. Farbiarstwo

XVIII w. 1856 1877-90 1897 1955 ok. 1967

Garbarstwo

paleolit kilka tys. p.n.e. XIXw. 1892 1912

Najstarsza odnaleziona dzianina (Egipt) Początki dziewiarstwa w Europie Pd. Pierwsza ręczna maszyna dziewiarska do wyrobu pończoch (William Lee, Anglia) Nowoczesna płaska dziewiarka mechaniczna (William Cotton, Anglia) Rozwinięte

farbiarstwo z użyciem barwników roślinnych i mineralnych (m.in. Egipt) Purpura ty.ryj ska naj droższym stosowanym barwnikiem Nowe barwniki dające trwałe wybarwienia (urzet barwierski, marzanna) Nowe barwniki sprowadzane z Ameryki (m.in. drewno kampeszowe, koszenila) i Indii (indygo) Rozpowszechnienie nowych sposobów bielenia tkanin (Haarlem w Holandii, Francja) Pierwsze barwniki sztuczne: moweina (William H. Perki n, Wlk. Brytania), fuksyna (Jakub Natanson, Polska) Rozwój zastosowań syntetycznych barwników azowych Indygo syntetyczne, załamanie się upraw roślin barwierskich w koloniach Pojawienie się barwników tzw. reaktywnych do włókien celulozowych Wybielacze optyczne masowo u żywane do tkanin białych Pierwotne sposoby obróbki skór (wędzenie, natłuszczanie) kory drzew i ałunu (Bl. Wschód) Zastosowanie maszyn w garbarstwie Metoda garbowania solami chromu (Martin Dennis, USA) Pierwsze garbniki syntetyczne (Edmund Stiasny, Austria) Znajomość garbującego działania

NAUKA I TECHNIKA Kobiernictwo W1ókna sztuczne

VI w. p.n.e. Najstarsze zachowane kobierce (rejon gór Ałtaju , Azja) Początki wytwarzania dywanów węzełkowych w Persji IXw. Początek kobiernictwa w Turcji (Konya) XII w. Największy gobelin z Arras (Nicholas Bataille) 1379 1857 1884 1937 1942 1945

Odkrycie roztworu rozpuszczającego celulozę (Mathias E. Schweitzer, Niemcy) Pierwsze włókno sztuczne - sztuczny jedwab (Hillaire de Chardonnet, Francja) Nylon - pierwsze włókno poliamidowe (Wallare H. Carothers, USA) Pierwsze włókna poliakrylonitrylowe - anilana (Niemcy) Początek produkcji w ł ókien poliestrowych (Wlk. Brytania)

Prawdopodobne używanie obuwia z drewna, z łyka i ze skóry (sandały, mokasyny, chodaki, trzewiki) pocz. n.e. Kopyto szewskie XVw. Zasadnicze zróżnicowanie obuwia damskiego i męskiego w Europie Początek używania wysokich obcasów w obuwiu damskim XVII w. l pol. XIX w. Początki zróżnicowanego formowania obuwia na lewą i prawą stopę pol. XIXw. Początki przemysłowego wyrobu obuwia po wynalezieniu odpow. maszyn paleolit

Obuwie

Różne

ok. 1600 1807 1846 1860 1882 1893

Żelazko z duszą do prasowania Zapięcie na zatrzaski (Bertel Sanders, Dania) Gumowane płaszcze nieprzemakalne (Charles Macintosh, Anglia) Linoleum (Fredeńck Walton, Wlk. Brytania) Żelazko elektryczne Zamek błyskawiczny (Whitcomb L. Judson, USA)

ROLNICTWO I HODOWLA (14 tys. p.n.e.) (9 tys. p.n.e.) Początki (8 tys. p.n.e.) rolnictwa (8 tys. p.n.e.) (4600 p.n.e.)

Dowody intensywnego zbieractwa nasion dzikich zbóż (Palestyna, Egipt) Możliwe początki rolnictwa (kopieniactwo) w Tajlandii i Azji Pd.-Wsch. Prawd op. początek uprawy pszenicy i jęczmienia (Palestyna) Udomowienie pierwszych zwierząt (owce, Iran) Najstarsze osady rolników w Polsce

(14 tys. p.n.e.) (4 tys. p.n.e.) (1500 p.n.e.) Podsta- VI w. p.n.e. IXw. wowe narzęXlw. dzia XIII w. XIVw. XVIIw.

Sierpy (z wkJadkami kamiennymi), żarna i rozcieracze (Egipt, Palestyna) Drewniane radło (Mezopotamia) Brązowe sierpy, motyki i in. jako wynik potanienia brązu (BI. Wschód) Żelazny pług (Chiny) Wprowadzenie ciężkiego pługa koldnego (Frankonia; w Polsce XIII w.) Rozpowszechnienie w Polsce grabi i cepów dwudzielnych Rozpowszechnienie się w Polsce brony z zębami żelaznymi Pojawienie się w Polsce kosy (ostateczne wyparcie sierpa - XIX w.) Wprowadzenie chińskich modeli pługów w Europie (Holendrzy; udoskonalenia: XVIII- XIX w.)

15 tys. p.n.e. 7 tys. p.n.e. Rybac- VI w. p.n.e. XIII w. two i hoXVlw. dowla ryb 2poł.XIX w. od ok. 1980 kon . XX w.

Harpuny i haczyki na ryby Najstarsze odnalezione sieci rybackie (Europa Pn.) Hodowla ryb słodkowodnych w stawach (Chiny) Pierwsze stawy rybne w Europie (w Polsce XIV w.) Rozwój rybactwa dalekomorskiego (Europa Zach.) Nowoczesne metody hodowli karpi (Tomasz Dubisz, Śląsk Cieszyński) Obniżanie się produktywności akwenów morskich (zbyt intensywne połowy) Hodowla ryb morskich zaczyna odgrywać istotną rolę ekonomiczną

NAUKA I TECHNIKA Teorie

1802 1840

odżywia-

nia

roślin

1888 ok. 1925

Klasyczne sformulowanie próchnicznej teorii odżywiania (A. Thaer) Udowodnienie i zastosowanie mineralnej teorii odżywiania roślin (Justus Liebig, Niemcy) Odkrycie, że bakterie brodawkowe roślin motylkowych przyswajają azot Zwrócenie uwagi na rolę pierwiastków śladowych w odżywianiu roślin

(5500 p.n.e.) Nawadnianie pól (Mezopotamia) Vmw. p.n.e. Podziemne kanaly nawadniające (Armenia) staroż . Świadome stosowanie nawozów organicznych (m.in. kompostu), Nawadnawozów zielonych i mineralnych (popioły, margle) nianie Początek eksploatacji złóż saletry w Chile 1830 i 1843 Pierwsza fabryka superfosfatu (Anglia) nawo2poł.XIXw. Fabryki nowych rodzajów nawozów sztucznych żenie 1901-{)5 Metody przemysłowego wiązania azotu atmosferycznego (Polzeniusz, Birkeland, Eyde, Mościcki) i sztuczne nawozy azotowe Opis pierwszych prób deszczowania upraw (Stefan Biedrzycki, Polska) 1912 Przechodzenie w Polsce od gospodarki wypaleniskowej do dwupolówki Początki trójpolówki (Frankonia, w Polsce XIII w.) średniow. Upowszechnienie przez zakonników w Europie nowych roślin leczniczych 1520-70 Przeniesienie do Ameryki roślin uprawianych w Europie (m.in. zbóż) i zwierząt hodowlanych (bydło, konie), a z Ameryki do Europy m.in. kukurydzy, ziemn iaka, s łonecznika , tytoniu i indyków Zmiany XVIw. Liczne"nowe warzywa w Polsce (m.in. z Wioch wraz z dworem król. Bony) areału , 1710 Pierwsza ogrzewana szklarnia (Holandia) rodzaju kon. XVIII w. Rozpowszechnienie w Europie roślin pastewnych (m.in. koniczyny) upraw i płodozmianu i pocz. XIX w. Wcześnie dojrzewające rasy zwierząt domowych (bracia Coli ing, hodowli R. Bakewell, Anglia) Po klęsce głodu rozpowszechnienie się upraw ziemniaka w Polsce 1817 pol. XIX w. Znaczne powiększenie światowego areału upraw (USA, Syberia, Australia) ok. 1966 Rozpowszechnienie w Trzecim Świecie plennych, półkarłowych odmian pszenicy wyhodowanych przez Normana Borlauga ("zielona rewolucja") Rośliny transgeniczne (z obcymi genami) w uprawie ok. 1987 VII w. Xw.

(1200 p.n.e.) Świece dymne stosowane przeciw gryzoniom (Chiny) staroż. W użyciu rozmaite preparaty mineralne, roślinne i zwierzęce XVIrIw. Wyciągi z tytoniu i Pyrethrum jako skuteczne środki owadobójcze Ochrona pol. XIXw. Zaprawianie nasion, m.in. preparatami arsenowymi i rtęciowymi Ciecz bordoska - skuteczny środek do zwalczania grzybów 1885 przed szkod- 2 pol. XIXw. Mechaniczne opryskiwacze upraw nikami 1921 Pierwsze opryski wykonane z samolotu (USA) 1939 Pierwszy skuteczny środek owadobójczy - DDT, pocz. ery pestycydów Środek owadobójczy w aerozolu (Goodhue i Sullivan, USA) 1941 lata 60. Pojawianie się zakazów stosowania niektórych pestycydów, m.in. DDT s taroż.

Maszyny rolnicze

II w. p.n.e. 1701 1786 1834 1902 1917

Proste siewniki, kosiarki i in. maszyny (Chiny, Indie, Europa Pd.) Obrotowa wialnia do oddzielania plew (Chiny; w Europie - XVIII w.) Pierwszy sprawny siewnik w Europie (Jethro Tuli, Anglia) Pierwsza praktyczna młocarnia (Andrew Meikle, Szkocja) W pełni użytec zna żniwiarka mechaniczna (Cyrus McCormick, USA) Pierwszy c iągnikowy kombajn zbożowy (USA) Seryjna produkcja spalinowych ciągników rolniczych (Ford, USA)

NAUKA I TECHNIKA

PRZETWARZANIE ŻYWNOŚCI Przechowywanie

90 tys. lat prehistoria XlXw. ok. 1810

żywnoś-

ci

lluszcze roślinne

1869 1877 1927

Prawdopodobnie prosta wędzarnia (Zwierzyniec kJKrakowa) Suszenie, wędzenie, solenie, peklowanie, mrożenie, kiszenie żywności Upowszechnienie kiszenia pasz i stosowania konserwantów chemicznych Konserwy mięsne w naczyniach szklanych i blaszanych (Nicholas Appert - Francja, Bryan Donkin - Anglia) Zastosowanie pasteryzacji w przemyśle (Francja) Pierwszy przewóz mięsa (z Argentyny do Europy) w statku-chlodni Rozwój metody szybkiego mrożenia owoców i warzyw

kilka tys. lat Prawdopodobne początki uprawy roślin oleistych (różne regiony II w. p.n.e. Prasy śrubowe do wytlaczania oliwy (rejon M. Śródziemnego) 1856 Opatentowanie ekstrakcji olejów roślinnych rozpuszczalnikami organicznymi 1869 Wytworzenie margaryny (Hippolyte Mege-Mouries, Francja)

świata)

Wy twarzanie cukru

przed IV w. XVII w. 1747 1802

Mleczarstwo

neolit 1855 1877 1878

Wyroby czekoladowe

XVIw. 1828 1876

Aztecki napój z kakao (czokolatl) popularny w Hiszpanii Czekolada twarda (CJ. van Houten, Holandia) Czekolada mleczna (Daniel Peter, Szwajcaria)

Kawa, herbata

XIVw. 1610 1724

Uprawa kawy w Jemenie ("mokka"), XVI w. popularność w Turcji Pierwszy duży transport herbaty wysIany z Chin do Europy (Holendrzy) Pierwsza kawiarnia w Warszawie, w 2 pol. XVIll w. - popularność herbaty

Napoje alkoholowe

IV tys. p.n.e. IXw. XIll w. 1474 XVIw. 1668 1861 1932

Napoje orzeź-

wiające

Chleb

1767 1781 1820 1886 1893 pocz. neolitu (1750 p.n.e .) 800 p.n.e. (100 p.n.e.) XlXw.

Otrzymywanie krystalicznego cukru z trzciny (Chiny, Indie) Rozkwit plantacji trzciny cukrowej w koloniach Opis sposobu uzyskania cukru z buraków (Andreas Marggraf, Niemcy) Pierwsza cukrownia buraczana (Konary na Śląsku - Franz K. Achard) Znajomość

masla, serów i napojów mlecznych (kumys, jogurt) Opatentowanie produkcji mleka w proszku (O. Grimwade, USA) Wirówki do oddzielania śmietanki Prosta dojarka mechaniczna wysysająca (Ann Baldwin, USA)

Archeologiczne dowody znajomości piwa i wina (Mezopotamia) Destylacja i zatężanie alkoholu do celów leczniczych (Arabowie) Rozpowszechnienie chmielu w produkcji piwa (Europa) Zastosowanie dolnej fermentacji piwa (Bawaria) Pojawienie s i ę produkcji wódki (Europa) Szampan (wg tradycji P. Perignon, opactwo Hautvillers, Szampania) Naukowe objaśnienie procesów fermentacji (Louis Pasteur, Francja) Piwo w puszkach stalowych (USA; puszki aluminiowe 1958) Odkrycie orzeźwiającego działania dwutlenku węgla (Joseph Priestley, Anglia) Pierwsza wytwórnia wody sodowej (Thomas Henry, Manchester) Pierwsze wody gazowane z sokiem i barwnikami (EA.A. Struve, Drezno) Napój typu Cola (John S. Pemberton, Atlanta, USA) Początek produkcji napoju "Pepsi" (C. Bradham, USA) Niewątpliwe wytwarzanie pieczywa z ziaren zbóż (BI. Wschód) Zawodowi piekarze (Egipt) Znajomość chleba w Europie Środk. Rozpowszechnienie chleba kwaszonego w Europie Środk. Chemiczne ulepszacze w procesie przygotowywania chleba

NAUKA I TECHNIKA

UDOMOWIENIE NAJWAŻNIEJSZYCH ROŚLIN UPRAWNYCH Nazwa Agrest Ananas Banan Batat Bawelna Burak cukrowy Burak ćwik lowy Cebula Chmiel Cytrusy Fasola Groch Grusza Herbata Jab loń Jęczmień

Kakaowiec Kalafior Kapusta Kawa Kauczukowiec Kukurydza Len Mango a-

Udomowienie Miejsce

Udomowienie

Nazwa

Miejsce

Czas'

400

Europa Brazylia Indonezja Ameryka Pd. Indie Eur. Pd.-Zach.? Sycylia? Bliski Wschód? Europa Śr. Azja Pd.-Wsch. Ameryka Śr. Azja Pd.-Zach. ? Bliski W schód? Assam (Indie) Europa? Bliski Wschód Ameryka Śr. Europa Pd. Europa Pd. Etiopia Brazylia Meksyk Azja Pd.-Zach.? Indie? Birma?

?

3000 ?

SOOO 200b 3000 SOOO 1000 SOOO 7000 SOOO >2000 SOOO 3000 9000 >3000 400 3000 > 1000 (200) 7000 >4000 >4000

Maniok Marchew Ogórek Oliwka Orzech ziemny Owies Palma daktylowa Palma kokosowa Pochrzyn (jam) Pomidor Pszenica Ryż

Rzepak Sezam Slonecznik Soja Sorgo Śliwa Truskawka Trzcina Tytoń

Winorośl

Ziemniak Żyto

Czas' ?

Brazylia Azja Pd.-Wsch.? Indie Pn.-Zach. Azja Mniejsza Ameryka Śr. Europa Bliski Wschód W-y Pacyfiku? ? Peru Bliski Wschód Azja Pd.-Wsch. Europa? Afryka? Meksyk Chiny Etiopia Kaukaz Holandia Indonezja Ameryka Śr. Bliski Wschód Andy Europa

2000 4000 BOOO ? ?

2000 9000 ?

(2000) ?

9000 7000 >2000 3000 ? >400 4000 6000 >3000 240 BOOO ?

9000 >IBOO 3000

lat temu ; b _ odmiany cukrowe

UDOMOWIENIE ZWIERZĄT Nazwa Pies Owca, koza Kura

Udomowienie Miej sce

Eurazja Bliski Wschód Indie, Azja Pd.-Wsch. Świnia Europa Pd. Bydlo rogate Afryka Pn. ? Świnka morska Andy Bawól Azja Pd.-Wsch. Lama Peru, Boliwia Osiol Bliski Wschód Bydlo balijskie Azja Pd.-Wsch. Koń Ukraina, pd. Rosja Jedwabnik Pd. Chiny a-

Nazwa

Czas'

8-IS tys. 9-10 tys. B-lO tys. 9 tys. B tys. S tys.

Pszczoly Kot Wielbląd

Gęś

Jak Kaczka S-7 tys. Renifer S-6 tys . Królik S-6 tys. Perliczka S-6 tys. Indyk S,S tys. Kanarek S- S,S tys. Struś

Udomowienie Miejsce Różne

rejony Egipt, Bl. Wschód lranb, Piw. Arabskie Europa, Azja Azja Środkowa Europa, Chiny Altaj Europa Afryka Zach. Meksyk Hiszpania Afryka, Australia

lat temu; b _ dwugarbny; c _ Jednogarbny ; d _ przywieziony 1478 z Wysp Kanaryjskich

Czas'

> S tys. >S tys. (S tys.) 4-S tys. 3-4 tys. 3-4 tys. 3000 3000 3000 2000 SIB d 140

NAUKA I TECHNIKA

ZAPIS I PRZEKAZ (NFORMACj/ Pismo

VII tys. p.n.e. Znaki na pieczęciac h z wypalanej gliny (Bl. Wschód) rv tys. p.n.e. Zaczątki pisma (Egipt, Mezopotamia) (2500 p.n.e.) Rozwinięte pismo klinowe, możliwo ść zapisu pojęć abstrakcyjnych (l500 p.n.e.) Systemy pisma alfabetycznego (Fenicja, Palestyna) 1828 Pismo rozpoznawane dotykiem (alfabet BraiIle' a)

rv tys. p.n.e.

Nośniki

pisma

Sprzęt

do pisania

Ks iążka

i druk

Tabliczki gliniane (Mezopotamia) lIT tys. p.n.e. Początek stosowania papirusu (Egipt) lIT w. p.n.e . Rozwój produkcji pergaminu jako materialu do pisania (Pergamon, Azja Mniejsza; w Egipcie znany w II tys. p.n.e.) II w. p.n.e. Najstarsze znalezione kawalki papieru (Chiny) xrrr-xv w. Rozwój papiernictwa w Europie 1799 Udoskonalenie produkcji papieru (Nicolas L. Robert, Francja) 1806 Kalka kopiująca (R. Wedgewood, Anglia) 1844 Papier drzewny (Friedrich G. Keller, Niemcy) II tys. p.n.e. lIT w. p.n.e. 624 pol. XIVw. 1565 1775 1803 1873 1877 1884 1939

Tusz (Chiny) Atrament galusowy

ok. 200 n.e. I pol. VIIT w. 1044 1390 1455 2 pol. XVw. l7l0

Nowa postać książki - kodeks zamiast zwoju (Bl. Wschód) Najstarsze zabytki druku ksylograficznego (Chiny) Ruchome ceramiczne czcionki drukarskie (Bi Sheng, Chiny) Czcionki metalowe (li, Korea) "Biblia" Gutenberga - pierwsza książka drukowana w Europie Gwaltowny rozwój drukarstwa - 250 drukami w Europie Odkrycie możliwośc i druku barwnego za pomocą trzech kolorów (Jacob Le Blon, Niemcy) Szybkobieżna parowa maszyna drukarska (Friedrich Koenig, Londyn) Drukarska maszyna rotacyjna (Augustus Applegath, Anglia) Druk plaski - offset (Caspar Hermann - Niemcy, rra Rubel - USA) Opatentowanie kserografii (Chester F. Carlson, USA; prakl. kopiarka 1960) Praktyczna drukarka laserowa (fBM, USA)

1811 1846 1904 1937 1975

Poczta

Świadectwo używania metalowego pióra do pisania (fzydor z Sewilli) Używanie

paleczek ze stopu olowiu do pisania Pierwsze świadectwo użycia olówka grafitowego (Zurych, Szwajcaria) Wykorzystanie atramentu sympatycznego w szpiegostwie (hr. Rumford) Praktyczne stalówki (Wise, Wlk. Brytania; masowa prod. od 1835) Masowa produkcja maszyn do pisania (Philo Remington , USA) Patent na olówek automatyczny Pierwszy popularny model wiecznego pióra (Lewi s Waterman, USA) Pierwszy użyteczny dlugopis (Laszlo Biro, Argentyna)

lIT tys. p.n.e. Najstarsze znane listy (Bl. Wschód) staroż. Rozlegle systemy poczty państwowej (Chiny, Persja, Rzym) 1516 Pierwsza stala, publiczna linia pocztowa Wiedeń-Bruksela (Francesco Taxis) Skrzynki pocztowe (Paryż) 1653 1661 Pieczątki pocztowe z datownikiem (Anglia) XVIIw. Monopolizacja uslug pocztowych w różnych krajach przez państwo 1840 Reforma poczty brytyjskiej, wprowadzenie znaczków pocztowych 1860 Pierwszy polski znaczek pocztowy

NAUKA I TECHNIKA 1877 1887 ł898

Zapis dźwięku

1927 1935 ł948 ł958 ł963 ł982

(900) XVlw. ł826

Zapis obrazu

1835 1839 1888 1895 1922 1935 ł947

1962 1969 II w. p.n.e. 1794 ł837 ł840

Telegraf, telefon

ł866

1876 1889 1960 1966 ' 1988 1887

Sieć stacji do przekazywania sygnałów dymnych (imperium rzymskie) Telegraf optyczny (semaforowy) na linii Paryż-Lilie (Cłaude Chappe) Praktyczny tełegraf ełektromagnetyczny (Samuel Morse, USA) Kod telegraficzny (Samuel Morse, USA) Transatlantycka łączność telegraficzna po ułożeniu kabla podmorskiego Telefon (Alexander G. Bell, USA) Automatyczna centrala telefoniczna (Ałmon B. Strowger, USA) Rozmowa telefoniczna za pośrednictwem satelitów Przesłanie rozmowy telefonicznej światłowodem (Charłes Kao, USA) Światłowodowa linia pod Atlantykiem

1915 1920 1950 1954 1925 1936 1950 1962 1974 1979 łata 80.

Pierwszy udany przekaz telewizyjny (John L. Baird, Wlk. Bryt.; 30 X) Stały program telewizyjny (BBC w Wlk. Brytanii, od 22 Xn Pierwsze programy telewizji barwnej (USA) Pierwsza międzykontynentalna transmisja telewizyjna (20 VII) Eksperymentalna telegazeta (Wlk. Brytania) Płaski ciekłokrystałiczny ekran telewizyjny (firma Matsushita, Japonia) Tanie, komercyjne urządzenia do odbioru telewizji satelitarnej

1901

Telewizja

"Camera obscura" używana do rzutowania obrazów (Chińczycy, Arabowie) Odkrycie św iatłoczuło śc i soli srebra (alchemicy europejscy) Pierwsze zdjęcie fotograficzne (Joseph N. Niepce, Francja) Metoda fotografii negatywowo-pozytywowa (William H.F. Talbot, Anglia) Praktyczna fotografia - dagerotypia (Louis J.M. Daguerre, Francja) Ręczny aparat fotograficzny Kodak (George W. Eastman, USA) Kinematograf (Auguste i Louis Lumiere, Francja) Pokaz filmu dźwiękowego (Niemcy) Praktyczna fotografia barwna i pierwszy udany ·film barwny (USA) Holografia (Denis Gabor, Wlk. Brytania) Fotografia barwna w systemie Połaroid (Edwin H. Land, USA) Kasety wideo na rynku (firma Sony, Japonia)

Odkrycie przewidzianych przez Maxwella fal elektromagnetycznych (Heinrich Hertz, Niemcy) Przesyłanie sygnałów radiowych (Guglielmo Marconi - WIochy, Aleksander Popow - Rosja) Nawi ązanie łączn ości przez Atlantyk (G. Marconi) Pierwsza udana transmisja głosu ludzkiego (Valdemar Poulsen, Dania) Pierwsze odbiorniki lampowe (USA) Pierwsza publiczna rozgłośnia radiowa (Pittsburgh, USA), Odbiorniki radiowe z zakresem UKF Miniaturowe radioodbiorniki tranzystorowe (USA)

ł896

Radio

Pierwszy model fonografu (Thomas A. Edison, USA) Gramofon i produkcja płyt (Emił Berliner, USA) Magnetyczny zapis diwięku (na drucie stalowym; Valdemar Poulsen, Dania) Taśma magnetofonowa (Fritz PfIeumer, Niemcy) Produkcja magnetofonów (Niemcy) Płyty długogrające - z tworzyw sztucznych (firma Columbia, USA) Pierwsze płyty stereofoniczne na rynku Współczesny magnetofon kasetowy (firma Philips, Holandia) Pierwsze komercyjne płyty kompaktowe (m.in. Sony i Philips)

ł903

NAUKA I TECHNIKA

Maszyny liczące,

przetwarzanie informacji

1642 XIXw. ok. 1940 1944 1949 1954-59 1955 1958 1964 1971 1974 1979 ok. 1983 1983 1988 lata 90.

SPRZĘT

Praktyczna mechaniczna maszyna sumująca (Blaise Pascal, Francja) Szybki rozwój mechanicznych urządzeń rachunkowych dla bankowo§ci Elektromechaniczne maszyny liczące (Niemcy, USA) Pierwsza elektroniczna (lampowa) maszyna licząca ENIAC (USA) Obwody drukowane Pierwsze języki programowania (m.in. FORTRAN), pierwsze zastosowania komputerów w naukach humanistycznych Skaner optyczny współpracujący z komputerem (flrma EMI, Wlk. Bryt.) Obwody scalone Komputerowy edytor tekstu Pierwszy kalkulator kieszonkowy (Texas Instruments, USA) Programowalny kalkulator kieszonkowy (Hewlett-Packard, USA) Komputer osobisty Apple II (Steve Jobs i Stephen Wozniak, USA) Upowszechnienie dyskietek Mysz (firma Apple, USA) Program komputerowy arcymistrzem szachowym Gwałtowny rozwój sieci komputerowych

POMIAROWY

pol. XVlw. 1657 1919 1929 1948 1952 1990

Najprostsze zegary słoneczne i piaskowe (Bl. Wschód) Najstarsze zegary wodne (Egipt) Zegar wodny z regulacją przepływu (Ktesibos, Aleksandria) Zegar mechaniczny z wychwytem i napędem wodnym (Yixing, Chiny) Zegary wieżowe z jedną wskazówką i napędem ciężarkowym (Europa) Najstarszy zachowany przeno§ny zegarek sprężynowy (Peter Heniein, Norymberga) Wskazówka minutowa w zegarach (sekundowa - ok. 1800) Zegar wahadłowy (Christian Huygens, Holandia) Pierwsze mechaniczne zegarki naręczne Zegary kwarcowe dają błąd mniejszy niż I sekunda na rok Wzorcowy cezowy zegar atomowy Pierwsze naręczne zegarki elektryczne (Francja, USA) Zegarki samoregulujące się według sygnałów radiowych (RFN)

Wagi

IV tys. p.n.e . XIV w. p.n.e. XVII w. 1718 2 poło XVIII W. 1910

Wagi równoramienne (Egipt) Waga z przesuwanym ciężarkiem - bezmian (Bl. Wschód) Pierwsze wagi sprężynowe Waga do ważenia wozów (Lipsk) Wagi laboratoryjne Mikrowaga ważąca z dokladno§cią do 0,0000000005 g (Wlk. Brytania)

Termometry i inne

I w. p.n.e. 132 1592 XVIIw. 1644 1714 1742 1791 1909

III tys . p.n.e. 1500 p.n.e. 240 p.n.e. 725 kon. XIII w. 1510 Zegary

Suwmiarka z podziałką (Chiny; Europa - 1631) Sejsmoskop (Zhang Heng, Chiny) Prototyp termometru (Galileusz, Wiochy) Oktant - ważny przyrząd nawigacyjny (Europa Zach.) Barometr (Evangelista Torricelli, Wiochy) Praktyczne termometry - rtęciowe (Daniel Fahrenheit, Gdańsk) Propozycja nowej skali temperatur (Anders Celsius, Szwecja) Zdefiniowanie nowej jednostki - metra (Francja) Licznik promieniowania (Hans Geiger, Niemcy)

NAUKA I TECHNIKA

WYBRANI NOWOŻYTNI PRZEDSIĘBIORCY Przedstawiciel

Kraj

Kariera, dziedzina

Uwagi

Włochy Spadkobierca banku Medyceuszy, któCosimo (Flo- ry m.in. w znacznym stopniu obsluMedici SI. (1389-1464) rencja) giwał papiestwo i wpływał na politykę

książęcej władców

Wielkie operacje finansowe , we władaJakub Niemcy niu liczne kopalnie w Europie (miedzi i Fugger II (Augs- srebra w Austrii i na Słowacji, rtęci w zw. Bogatym burg) Hiszpanii). Wpływ na politykę europej(1459- 1525) ską (m.in. finansowanie Habsburgów)

W poł. XVI w. majątek rodziny ok. 5 mln guldenów, w końcu XVI w. osłabienie potęgi , zwł. po bankructwie ważnego dłużnika, Korony hiszpańskiej 1575

Założyciel (1772) rodzinnego domu Mayer bankowego, wywodzący się z bankieAmshel Niemcy rów żydowskich Frankfurtu n. Menem. Rotschild W XIX w. potomkowie stanowili jedną (1743-1812) z głównych potęg finansowych ~w iata

1875 pożyczka dla rządu bryI. na zakup akcji Kanału Sueskiego, finansowanie osadnictwa żydowskiego w Palestynie. Znaczne wpływy polityczne

Dal

początek

znanej rodzinie Florencji i mecenasów sztuki

Syn niewielkiego producenta stali, udo- Duże znaczenie produkcji koncernu Kruppa dla Niemiec Alfred Krupp Niemcy skonalił metody produkcji i skupił się (1812-1887) (Essen) na wytwarzaniu broni wys. jakości (,,król w wojnie z Francją i w obu armat"). Następcy rozbudowali koncern wojnach ~wiatowych Wybitny wynalazca (podobnie jak bracia - Friedrich i Wilhelm), 1847 patent Ernst na telegraf i w latach 50. rozwój firmy; Siemens Niemcy wynalazki prądnicy elektrycznej, kolei (1816-1892) elektrycznej, udoskonalenia w dziedzinie hutnictwa Andrew Carnegie (1835- 1919) John Davison Rockefeller (1839- 1937) Thomas Alva Edison (1847-1931)

Henry Ford (1863- 1947)

Toma~

Bata (1876-1932)

Firma rodzinna (od 1927 pod Siemens AG) , jedna z największych w Niemczech (17 miejsce w ~w iecie w roku 1994)

nazwą

USA

Syn ubogich imigrantów, początkowo telegrafista, potem pełnił funkcje kierownicze na kolei, wreszcie rozpoczął własne operację giełdowe i zbudował "imperium" w przemyśle stalowym

USA

W pocz. wieku naj bogatszy Syn drobnego handlarza, 1858 własna firma z kapitałem 800 $, 1870 zawiąza- człowiek ~wiata, 1911 wycofał nie Standard Oil Company - spółki , się z interesów. Przeznaczył ok. 0,5 mld $ na fundacje, m.in. która przejęła większo~ć produkcji Fundację Rockefellera i przetwórstwa ropy naftowej

USA

W dzieciństwie gazeciarz, dzięki taIentowi i samokształceniu został wynalazcą i wła~cicielem 1097 oryginalnych patentów (gł. zastosowania elektryczno~ci) i licznych przedsiębiorstw

Edisona stały w 1892 jedną z podstawowych czę~ci koncernu General Electric

USA

Od 1892 wytwórca samochodów. Założyciel Ford Motor Company (1903), współtwórca masowej motoryzacji. Sukcesy dzięki unowocze~nieniu organizacji produkcji (ta ~ma produkcyjna)

Do 1941 w zak/adach Forda zakaz działalno~ci związkowej , 1936 ufundowanie Fundacji Forda. Przedsiębiorstwo do dzi ~ w rękach potomków

Czechosł o-

wacja

1890 majątek oceniany na 30 mln $. Liczne fundacje w dziedzinie o~wiaty i kultury, liczne konflikty ze związkami zawodowymi

Przedsiębi orstwa

się

Syn szewca, od 1890 w zakładach obu- Filia w Polsce 1930 (po nacjowniczych, 1894 pierwsza własna wynalizacji jako zakłady "Chełtwórnia, liczne innowacje techniczne, mek"), po 1989 potomkowie przed wojną 2000 punktów sprzedaży Tomasza Baty wrócili do Czech

NAUKA I TECHNIKA Przedstawiciel

Kraj

Uwagi

Kariera, dziedzina Uk.ończyl

studia fizyczne, w 1946 wraz Liczne inn.owacje, m.in. radiQ Aki.o M.orita z k.olegą (buka Masaru (fizykiem) za ł.o- tranzyst.orowe ł 955 , miniaturoJap.onia (ł92I-) żył fmnę elektr.oniczną, .od 1958 znaną wy telewizor (8 cali) 1960, walkman 1979 jak.o S.ony William (Bill) Gates ( ł956-)

W 1977 USA

przerwa ł

studia i

zał.oży ł

kilku.os.ob.ową firmę pr.ogrami s tyczną,

znak.omicie wyk.orzystał p.ojawienie się k.omputerów .os.obistych

W

ł 995

firma Micr.os.oft - .ok. rynku .0pr.ogram.owania, majątek właściciela oceniany na 13 mld $ p.oł.owy świat.oweg.o

""brani przedsiębiorcy w dziejach Polski Os.oba Mik.ołaj

Wirsing ?-1368

Jan Turz.o ?- ł508

Jan B.oner ?- 1523

Kariera, dziedzina Zwany w P.ołsce Wierzynkiem kupiec i bankier p.och.odzenia niemieckieg.o. P.ożyczał pieniądze m.in. Kazimierz.owi Wielkiemu Wykształc.ony we Wł.oszech syn b.ogateg.o kupca z Lew.oczy. Od 1464 w Krak.owie. Znając met.odę .odzyskiwania srebra z sur.owej miedzi dzierżawił liczne k.opalnie i spr.owadzał d.o P.olski miedź d.o przerobu (m.in. w M.ogile pod Krak.owem). ł 494 zał.ożył (d.o handlu miecizią) spólkę z Fuggerarni - naj bogatszym rodem Europy

Uwagi ł364 wydał naj s łynniej szą

w dziejach P.olski Dzieci nie

ucztę

k.ontynu.owały

działałn.ości

na tym samym p.olu (syn Jan został biskupem wr.ocławskim, a A łeksy - w ładcą pań s twa pszczyń s kieg.o)

Kupiec i bankier przybyły ł483 d.o Krak.owa z Palaty- Bratanek, Seweryn, natu . D.oprowadził d.o rozkwitu krak.owskie żupy s.ol.odziedziczył f.ortunę Jana ne, d.ostarczał srebr.o d.o mennicy krółewskiej, p.ożyi jeg.o wspólnika Be tmana, piast.ował najwyższe czal (pod zastaw) duże sumy krół.om : Olbracht.owi, A łeksandrowi i Zygmunt.owi Staremu (.ok. ł50 tys. złp) g.odn.ości Rzeczyp.osp.olitej

Bracia Wł.os i z BergamQ, w p.ocz. XVII w. zał.ożyli w P.olsce duże zakJady meta1.0we, pr.odukujące gl. br.oń. Ok. Caccia XVIIXVllw. 1613 bud.owa pierwszeg.o w P.olsce wielkieg.o pieca

P.o 1610 przyczynili się d.o stw.orzenia w wojsku p.olskim silnej artylerii

Najbogatszy Żyd p.olski k.on. XVIII w., handel na wie łSzmul Zbytk.ower ką skalę, m.in. eksp.ort w.ołów na zachód, handel skóra.ok. 1722- mi, d.ostawy dla w.ojska (rosyjskieg.o i polskieg.o), bliska 1800 znaj.om.ość z królem, dochody rzędu I mln złp rocznie

Liczni p.ot.omk.owie - wielcy bankierzy warszawscy XIX w. ; prapradziad fiI.ozofa franc . Henri Bergs.ona

Ludwik Geyer 1805-69

W 1828 przybyl d.o Ł.odzi z Saks.onii i zał.ożył ręL'Zną drukarnię perkalu . Szybk.o wprowadzał inn.owacje i jeg.o tkalnia stała s ię najn.ow.oc ześniejs zym zakładem włókienniczym w Królestwie P.olskim

Pierwsza maszyna par.owa w Ł.odzi 1839. Budynki zakładu zach.owane d.o dzi ś

Hip.olit Cegielski 1815-68

P.o studiach język.oznawczych nauczyciel gimnazjum. Zw.olni.ony z pracy przez w ł adze pruskie zająl s ię handłem, a 1846 zał.ożył fabrykę maszyn i narzędzi rolniczych, która nast. szybk.o się r.ozwinęła . Działacz p.olityczny, aut.or prac język.oznawczych .

Firmę przekaza ł syn.owi, który 1893 przekształcil ją w t.owarzystw.o akcyjne i dalej r.ozwinął. ł 945 znacj.onalizowana

Syn Karola Wedla (mistrza piekarskieg.o przybyleg.o z Emil Wedeł Niemiec), r.ozbud.ował 1865 fIrmę zał.oż.oną przez .ojca 1841 - 1919 185 I. Wielki rozwój w .okresie międzyw.ojennym , liczne znak.omite przepisy cukiernicze (m.in. "ptasie m1eczk.o") Stanisław

Lilp.op 18 17-66

1865 przejął fabrykę braci Evansów (produkującą .od 1818 maszyny rolnicze) i r.ozwin ął w niej , w spółce z Wilhelmem Rauem, pr.odukcję ulepsz.onych przez siebie żniwiarek

1949

upaństw.owi.ona

("Zakłady

22 Lipca"), 1991 sprzedana firmie Pepsic.o 1873 firma Lilp.op, Rau i L.oewenstein, 1939 bud.owa wytwórni samoch.odów w Lublinie

NAUKA I TECHNIKA

TECHNIKA I

PRZEMYSł.

NA ZIEMIACH POLSKICH

12 tys . p.n.e. Odkrywkowe górnictwo krzemienia (Jura Krakowsko-Częstochowska) (4600 p.n.e.) Początki rolnictwa, hodowli i garncarstwa (polska Pd.) (3500 p.n.e.) Osłonki (wrocławskie) - najstarsza osada obronna w Polsce (z fosą, palisadą, bramą) (3500 p.n.e.) Najstarsze znałezione wyroby z miedzi (Osłonki) (3000 p.n.e.) Szyby kopalń krzemienia (m. in. Krzemionki Opatowskie) sięgają głębokości kiłkunastu m (ł700 p.n.e.) Wytwarzanie wyrobów z brązu ok. II w. p.n.e. Początki stosowania koła garncarskiego (połska Pd.) ok. II w. p.n.e. Odłewanie monet, warzenie sołi (Cełtowie w Polsce Pd.) pocz. n.e. Prawdop. pojawienie się dwupolówki, postęp w hodowli, rozpowszechnienie chleba II w. p.n.e.- Masowa produkcja żelaza w dymarkach (G. Świętokrzyskie, Mazowsze) - największy V w. n.e. ośrodek metałurgiczny w Europie poza imperium rzymskim, kopalnie rudy kon . IX w. Warsztat obróbki szkła (Szczecin; wytapianie szkła w Polsce prawd. od XI w.) X w. Prawdopodobny początek kopalni soli w Wieliczce (na pewno przed 1249) 2 pol. X w. Pierwsze budowle murowane (Wawel, Gniezno, Ostrów Lednicki) I pol. XII w. Pierwsze młyny wodne (Łęczyca łł45 , Śląsk) pocz. XIII Pojawienie się regularnej trójpolówki (Ś lą sk) i nowych narzędzi rolniczych (m.in. pług) , rozpowszechnionych w XIV- XV w. 1258 Wodociąg miejski (Racibórz) 1271 Pierwsze wzmianki o wiatrakach (Pomorze) Zegar mechaniczny na wieży ratusza (Wrocław) 1368 1383 Pierwsza pewna wiadomość o użyc iu armat (obłężenie Pyzdr przez Krzyżaków) 14łO Most na Wiśle pod Czerwińskiem (30 VI) ze spławionych od Kozienic elementów, ponownie użyty jesienią pod Ciechocinkiem (mistrz Jaroslaw) 1469 Huta do odzyskiwania srebra z miedzi (Jan Turzo, Mogiła k. Krakowa) Pierwsza drukarnia (Kasper Straube, Kraków) 1475 Wielka huta miedzi pod Chęcinami (Jan Kara ś) 1487 XVI w. Znaczny wzrost poziomu życia ludności , w XVII w. ponowny upadek 1520 Największy w Polsce dzwon - "Zygmunt" (II t), odlany przez Johannesa Behema 1524 Wytwórnia blachy i drutu pod Olkuszem (Paweł Kauffman) 1559 Murowane kanały ściekowe (B olesławiec na Śląsku) 1566 Pierwsza książka techniczna w języku polskim ("Geometria, to jest miemicka nauka" Stanisława Grzempskiego) 1573 Pierwszy stały most na Wiśle w Warszawie (Erazm z Zakroczymia) kon. XVI w. Pojawienie się produkcji wódki (gl. kresy pd.-wsch.) - początek gorzelnictwa ok. 161 3 Pierwszy wielki piec hutniczy (Bracia Caccia z Bergamo, Kielecczyzna) ł650 Nowatorskie pomysły z dziedziny rakiet wojskowych (Kazimierz Siemienowicz) ł712 Koniec prac górniczych w Olkuszu po zapadnięciu się głównej sztolni pocz.XVIIIw. Sławne wyroby szklane Hut Radziwiłłowskich (Naliboki, Urzecze) 1758 Słynna wytwórnia pasów kontuszowych (Słuck na Białorusi) 1760 Pierwsze kopalnie węgla kamiennego (m.in . Murcki, Górny Śląsk) ł773-74 Przekopanie Kanału Bydgoskiego 1788 Pierwsze użycie maszyny parowej w kopalni (Tarnowskie Góry) 1797 Pierwszy na kontynencie europejskim most żeliwny (na rzece Strzegomce na Śląsku) 1798 Pierwszy poza Anglią piec hutniczy opalany koksem (Gliwice) 1802 Pierwsza cukrownia buraczana na świecie (Konary na Śląsku) 1822 Pierwsze bite drogi w Królestwie Polskim (Franciszek Christiani) 1824 Początek budowy Kanalu Augustowskiego

NAUKA I TECHNIKA Towarzystwo Kredytowe Ziemskie - pierwsza duża instytucja finansowa Gwaltowny rozwój przemysIu wlókienniczego (Łódź , Zgierz, Ozorków) Ukończenie budowy linii kolejowej Opole-Wroclaw Oddanie do użytku kolei Warszawa-Skierniewice (odcinek kolei warsz.-wiedeńskiej) Początek żeglugi parowej na Wiśle (Edward Guibert) Przędzalnia L. Geyera w Łodzi staje się dużym , nowocześnie wyposażonym zakladem Linia telegraficzna Warszawa-Kraków Lampa naftowa (Ignacy Łukasiewicz, Lwów) Pierwsza kopalnia ropy naftowej (Bóbrka k. Krosna, Ignacy Łukasiewicz) Pierwszy żelazny most na Wiśle (Stanislaw Kierbedź, Warszawa) Uksztaltowanie się warszawskiego okręgu przernysIowego Bank Handlowy S. A. - pierwszy komercyjny bank akcyjny w Królestwie Polskim Pierwsza duża prądnica w użyciu (kopalnia "Czeladź") Bezugorowe systemy upraw na ziemiach zach. (zwl. Górny Śląsk), wypieranie trójpolówki ugorowej w Królestwie i Galicji (ukończone po 19(0) 1883 Najnowocześniejsze w świecie laboratorium niskich temperatur, skroplenie tlenu, azotu i powietrza (Zygmunt Wróblewski, Karol Olszewski, Kraków) 1893 Pierwsze elektrownie miejskie (Bielsko i Lwów; Warszawa 1903) 1894 Tramwaje elektryczne (Lwów) 1896 Jeden z pierwszych modeli aparatów szybujących (lotnia Czeslawa Tańskiego) 1899 PrzemysIowa produkcja lekarstw (Pabianice) pocz. XX w. Galicja największym zagłębiem naftowym w Europie (po 1910 spadek wydobycia) 1909 Zakończenie wydobycia rud miedzi w rej. Gór Świętokrzyskich (Miedziana Góra) 1911 Pierwszy polski samolot (Stanisław Cywiń ski, Warszawa) 1922 Pierwsze ciągniki firmy "Ursus" 1924 Początek budowy portu w Gdyni Pierwsza rozgłośnia radiowa (Warszawa) 1926 1936 Początek elektryfikacji kolei (węzeł warszawski) 1934 Nowoczesna metoda walcowania blachy na zimno (Tadeusz Sendzimir) 1934 Produkcja fiatów 508 w Połsce 1937 Początek budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego 1937 Pierwsze próby z telewizją 1948 Wodowanie pierwszego statku pełnomorskiego ("Sołdek" , Gdańsk) 1954 Uruchomienie pierwszego wielkiego pieca w Nowej Hucie Początek prefabrykcji ełementów w budownictwie ("wie łka płyta" , Warszawa) 1955 Emisja stałego programu telewizyjnego (Warszawa) 1956 Doświadczalny reaktor atomowy ("Ewa", Świerk klWarszawy) 1958 Uruchomienie rafinerii w Płocku 1964 1960 Początki wydobycia siarki w Tarnobrzegu 1967 Początek produkcji "polskich fiatów" (FSO Warszawa) Początek eksploatacji nowoodkrytych złóż miedzi (Zagłębie Lubińskie) 1968 Początek emisji kolorowych programów telewizyjnych 1971 1973 Początek produkcji "fiatów 126p" (FSM, Biełsko-Biała) Najwyższy na świecie maszt radiowy - 646 m (Gąbin) 1974 Uruchomienie Huty Katowice 1976 Zawalenie się masztu w Gąbinie 1991 lata 90. Przebudowa gospodarki, m.in. ponowne pojawienie się małych przedsiębiorstw, rozwój reklamy i marketingu, giełda, zmiany w sektorze bankowym i metodach zarządzania, większe kontakty z zagranicą

1824 ok. 1825 1843 1845 1847 1849 1852 1853 1854 1864 ok. 1865-80 1870 1875 ok. 1880