Tablice historyczne 6 - Polska przedrozborowa

I

'\0/

i

I

~

PO LSKA PRZEDRO Z BIO RO W A

\Vl:ADCY POLSKI Imię

i wladanie3

I

Malżeństwo (daty ślubów)

I

Dzieci b

DYNASTIA PIASTÓW Siemowit Leszek

?

, ?

Siemomysl

Mieszko I ok. 960-25 V 992

Boleslaw I Chrobry 992-102517Vl 1025

Mieszko II Lambert 1025-10 V 1034

Kazimierz I Odnowiciel 1034-19 111 1058 Boleslaw II Śmialy 1058-1076-1079 (zm.2 IV 1082)

Władys l aw I Herman 1079-4 VI l 102

Boleslaw III Krzywousty 11 02-28 X 1138

965 Dobrawa. e. Boleslawa I Okrutnego ks. czeskiego: zm. 977 ok. 980 Oda. e. Dytryka. mrgr. Marchii Północnej; zm. 1023 984 N.N .. C. Rygdaga mrgr. Mi ś ni (małżeństwo zerwane 985 lub 986) N.N. ks. węgierska (malżeństwo zerwane 987 lub 988) ok. 988 Emnilda. zapewne c. Dobromira. ks. slowiańskiego;zm. 10 17

10 18 Oda. e. Ekkeharda. mrgr. Miśni 1013 Ryeheza. e. Ezona. palatyna l otaryńskiego (ur. po 993. zm. 21'" 1063) ok. 1041 Dobronega Maria. e. wlk. ks. kijowskiego Włodzimierza (ur. ok. 1014. zm. 1087)

Leszek. ks. Polan Siemomysl, ks. Polan ok. 930 Mieszko I. ks. Polski Czcibor: zm. po 972 N.N. syn: zm. ok. 963 967 Boleslaw C hrobry. król Polski ok. 970 Sygryda Świętoslawa. ż. Eryka Zwycięskiego kro Szwecji. a od ok. 996 Swena Widlobrodego kro Danii: zm. po 1014 Mieszko Świętopelk Lamben (wypędzeni przez Chrobrego)

986 (?) Bezprym: zm. 1032 989 Regeli nda. ż. Hennana mrg. Mi śni: zm. prawd. po 1030 990 M ieszko II Lambert. król Polski ok. I()()() Otto: zm. 1033 N.N .. Ż. Świętopelka. wlk. ks. kijowskiego: zm. po 1018 N.N .. zakonnica; zm. po 1Oł3 10 I9 Matylda. ż. Ottona ze Schweinfurtu. ks. Szwabii; zm. po 1036

25 VII 1016 Kazimierz Odnowiciel. ks. polski N.N .. c.. od ok. 1044 ż. Beli I. ks. Węgier 1025 Gertruda. ż. Izaslawa, wlk. ks. kijowskiego: zm. 4 I 1108 ok. 104 1 Boleslaw Śmialy. król Polski ok. 1043 Wła dys l aw Herma n. ks. polski 16 IV 1045 Mieszko: zm. 1065 ok. 1046 Otton: zm. 1048 ok. 1047 Świętoslawa. ż. Wratyslawa II kro Czech; zm. l IX 1126 1069 N.N .. prawd. ks. ruska 1069 Mieszko. od 1088 m. N.N. ks. ruskiej: zm. 1089 lub niem.; zm. po 1089

? ok. 1080 Judyta. e. Wratysława n. kro czeskiego: zm. 25 XII 1086 1088 Judyta Maria. e. ces. Henryka III. wdowa po Salamonie węg .. zm. po 11 02 l 103 Zbyslawa. e. Świętopelka II . wlk. ks. kijowskie go; zm. ok. l I 13 l I 15 Salomea. e. Henryka. hrabiego Bergu (u r. przed 1101. zm. 27 VII 1144)

ok. 1073 Zbigniew. ks. polski. wygnany 1107: zm. po II 12 20 VIII 1086 Boleslaw Krzywousty. ks. polski

ok. 1090 N.N. c .. ż. Jaroslawa I ks. wlodzimiersko-wolyńskiego ok. 1091 Agnieszka zakonnica: zm. 29 XII l 125 ok. 1092 N.N. c .. ż. N.N. możnowladey polskiego 1105 Władys law II Wygnaniec. ks. śląsk i i krak.: zm. 30 V 1159 N.N. c .. Ż. Wsiewołoda ks. muromskiego

m.

I l 15 Leszek; zm. ok. 1131 ok. 111 6 Ryksa. ż. od ok. 11 30 Magnusa kro Danii. od ok. 11 36 Włodzimierza ks. Nowogrodu. od 11 40 Swerkera kro Szwecji ok. II 19 Kazimierz; zm. 19 X II 3 1 ok. 1120 N.N .. od ok. 11 32 Ż. Konrada. mrgr. Marc hi i Pn. ok. 1120 Boleslaw IV Kędzierzawy. 11 36 m. Wierzchoslawy ks. nowogrodzkiej. a nast. Marii ks. ruskiej; zm. 5 I I 173 ok. I 125 Mieszko III Stary. ks. wie lkopolski. m. Elżbiety. ks. węg., a nast. Eudoksji. e. lzaslawa II . wlk. ks. kijow.; zm. 13 111 1202 ok. 1130 Henryk. ks. sandomierski; zm. 18 X 11 66 Dobronega Ludgarda. ż. Dytryka. mrgr. Lużye DIn.; zm. ok 1160 Genruda. zakonnica; zm. 7 V II 60 ok. 1133 Judyta. ż. Ottona I mrgr. brandenburskiego; zm. 8 VII 117 1 II 37 Agn ieszka. ż. M śc is l awa II. wlk. ks. kijowsk.iego; zm. po 11 82 1138 Kazimierz II Spraw iedliwy. ks. sandom .. krak. i mazowiecki. m. He leny. c. Konrada II ks. z dyn. Przemyśl idów; zm . 5 V 1194

PO LSKA PRZEDRO ZBI O RO WA I mię

i wladan iea

Ma l żeństwo

(daty ś lubów)

Oziecjb

ROZBICIE DZIELNICOWE (palrz plansze barw ne , sIr. 354-355) Przemysi II ur. 14 X 1257 ks. wie lkop. od 1279-1295811 1296

1273 Ludgarda. ks. meklembu"ka(ur. ok. 1261 , zm. 1283) I IX 1288 Ryksa E l żbie t a. Ż. Waciawa II. króla Polski i Czech, 1285 Ryksa. c. Waldemara kro Szwecji a nasI. Rudolfa III. ks. Austrii i króla Czech.; zm. 19 X 1335 ok. 129 1 Malgorzata, C. AI- brechta mrgr. Brandenburgii

DYNASTIA PRZEMYŚLIDÓW

Wacław

II Czeski ur. 17 1X 127 11300-2 1 VI 1305

Waciaw III Czeski 1305-4 VIII 1306

6 X 1289 Waclaw III. król Czech i Polski 30 1 1292 Elżbieta. od 1310 Ż. Jana Luksemburskiego. kroczeskiego i rzymskiego Anna. ż. ks. kary nckiego Henryka VI 2 I II 1296 Malgorzata; ż. Boleslawa III, ks. legnickiego i brzeskiego; zm. 18 IV 1322 1303 Ryksa. C. kro polskiego 1305 Agn ieszka, ż. Henryka I Śląskiego. ks. jaworskiego Przemysia II; zm. 19 X 1335 1305 E l żbieta Wiola. C. Mieszka ks. cie s zyńsk i ego: zm. 2 1 IX 13 17 1285 Guta (Julia). C. kro rzymskiego Rudolfa Habsburga; zm. 18 VI 1297

DYNASTIA PIASTÓW Władys l aw

Lok iete k ur. ok. I 260-ks. krak. 1306- 1 32~ 2 III 1333

Ok. 1293 Jadwiga. c. Boleslawa Pobożnego. ks. Wie lkopolsk i (ur. ok. 1266. zm. 10 XII 1339)

1325 Anna Aldona. C. Ge-dymina, ks. Litwy (ur. ok. 13 10. zm. 26 V 1339) 134 I Adelajda. C. Henryka II ZeJaznego landgrafa Hesji Kazimierz III Wiel- (ur. ok. 1323. zm. po 137 1) ki 1356 Krystyna Rok iczana. 1333-5 XI 1370 mieszczka z Pragi 1363 Jadwiga. C. Hen ryka V. ks. żagań ska: zm. 27 III 1390

-

Kunegunda. Ż. Bernarda ks. św i dn i ckiego. a nast elektora saskiego Stefan; zm. 1306 Wladys law: zm. ok. 13 I I ok. 1305 Elżbieta. ż. Karo la II Robe"a kro Węg i er. matka Ludwika Węgierskiego. zm. 29 XII 1380 30 IV 13 10 Kazimierz III W ielki. król Polski ok. 1326 El żbieta. ż. Boguslawa V. ks. slupskiego; zm. prawd. 136 1 ok. 1335 Kunegu nda. ż . Ludw ika VI Rzymskiego, ks. bawarskiego; zm. 26 1V 1357

-

1366 Anna. ż. Wilhelma hr. Cilli, a nasI. Ulryka. ks. Tecku; zm. 1425 ok. 1367 Kunegunda; zm. po 1370 ok. 1369 Jadw iga, ż. wladcy po l udniowos l owiańsk i ego; zm. po 1408 + z nieprawego loża m.in. synowie Niemierza. Pelka i Jan

DYNASTIA ANDEGAWENÓW Ludwik Węgierski ur. 3 III 1326 kroWęgier od 1342 1 37~ 10 IX 1382 Jadwiga 1384-17 VII 1399

Malgorzata, C. ces. Karola IV 1353 E l żbie t a, c. bana Boś- 1365 Maria; zm. 1366 ni Stefana Kotromanicia (ur. 1370 Katarzyna; zm. 1378 ok. 1340, zm. 21 V 1416) 137 I Maria. królowa Węgier od 1382; zm. 1395 1811 1374 Jadwiga. królowa Polski 1386 Władys l aw Jagiello. patrz n iżej Wielki Książę Li twy

DYNASTIA JAGIELLONÓW

Władys l aw

II

Jagie llo ur. ok. 135 1wlk. ks. IiI. od 1377-1386I VI 1434

1386 Jadwiga. kro Polski; zm. 17 VII 1399 1402 An na. C. hr. Ci ll i. wn uczka Kazimierza Wlk.; (ur. po 1380. zm 14 16) 1417 E l żbieta Granowska, c. woj. sandomier. (ur. ok.

1372. zm. 12 V 1420) 1422 Zofia (Sonka), C. Andrzeja kniazia ho l szańsk i ego. siostrzenica Wito lda ( UT. ok. 1405, zm. 21 IX 1461)

22 VI 1399

E l żb i eta

Bonifacja: zm. 13 VII 1399

18 1V 1408 Jadw iga. za ręczo n a 142 1 z 8-letnim Fryderykiem I Hohenzollernem; zm. 143 I

31 X 1424 Wła dysla w III Wa rn e ń c zy k , kro Polski i Węg i er 1426 Kazimierz; zm. 1426 30 XI 1427 Kazimier z IV J agie ll o ń czy k . kro Polski

POLSKA PRZEDROZBIOROWA Im ię

i władanie

a

Władys l aw łłł Warneńczyk

Malżeństwo

(daty

Dzieci b

ślubów)

-

-

1454 E l żb i eta Raku sz" nk a. c. Albrechta II. cesarza niemieck iego. króla czeskiego i węg i e rsk i ego ... matka kró lów" (ur. 1436. zm. 30 VIII 1505)

I łłł 1456 Wład ys law II . kro Czec h i Węgier: zm. 13 łłł 15 16 2 1 IX 1457 Jadwiga. ż . Jerzego ks. bawarskiego: zm. 18 11 1502 3 X 1458 Kazimierz (św.): zm. 4 łłł 1484 27 X II 1459 Jan Olbrachl. kro Polski 5 Vłłł 146 I Aleksander. kro Polski 1464 Zofia. ż. Fryderyka mrgr. brandenburskiego na Ansbacw: zm. 1512 1465 Elżbieta: zm. 1466 I I 1467 Zygmunt I Star y. kro Polski 27 IV 1468 Fryderyk. abp gniei ni e ń sk i . kardyna l: zm. 1503 1472 E l żbieta. ż. Fryde ryka ks. legnick iego 15 VII 1478 Barbara. ż . Jerzego Brodatego. ks. saskiego: zm. 1503 12 łłł 1476 An na. ż. ks. pomorskiego Bog uslawa X: zm. 1503

-

-

1495 Helena. C. Iwana III wlk. ks. moskiewskiego (UT. 19 V 1476. zm. 20 11 513)

-

15 I 2 Barbara Zapolya. c. woj. sicdrniogrodzkicgo (ur. 1495. zm. 2 X 15 15) 1518 Bona Sforza. C. Jana Galeazza Sforzy. ks. Mediolanu (ur. 2 II 1494. zm. 19 XI 1557)

25 łłł 1513 Jadwiga. ż. Joac hima III elektora brandenburskiego: zm. II 1573 I VII 15 15 Anna: zm. 8 V 1520 18 I 1519 Jadwiga. ż. Jana Zapo lyi. kro Węgie r : zm. 1559 I VII 1520 Zygmunt II August. kro Polski 13 VII 1522 Zofia. ż. Henryka II ks. brunświckiego 18 X 1523 Anna Jagiellonka. kro Polski 1575: zm. 91X 1596 I XI 1526 Katarzyna. ż. Jana łłł . kro Szwecji (matk a Zygmunta łłł Wazy): zm. 161X 1583 23 IX 1527 Olbracht: zm. 23 IX 1527

1543 E l żbie t a. C. ces. Ferdynanda I Habsburga (ur. 9 VII 1526. zm. 15 VI 1545) 1547 Barbara. C. Jerzego Rad z i w iłła . kasztelana wileńskiego (u r. 6 XII 1520. zm. 8 V 155 1)

-

1553 Katarzyna. C. ces. Ferdynanda I Habsburga (ur. 151X 1533. zm. 28 11 1572)

-

1434-10 XI 1444

Kazimierz IV J ag i e ll ończyk

wlk. ks. iiI. od 1440-14477 VI 1492

Jan I Olbrac ht 1492-1 7 VI 150 1 Aleksander wlk . ks. IiI. od 1492- 150119 VIII 1506

Zygmu nt I Stary 150f>-1 IV 1548

Zygmu nt August 1530 (na tronie od 1548)-7 VII 1572

-

KRÓLOWIE ELEKCYJNI Henryk Walezy ur. 19 1X 15511573 (kr. Francji 1574 po u s t ąp i e n i u z tronu pol.}-1589

1575 Louise de Va ndćmon t . z dyn. l o t a r yńskiej

Stefan Batory. 1575 Anna Jagie llonka. ks. siedmiogrodzki. królowa Polski: zm. 9 IX ur. 27 IX 15331596 1575-1 2 XII 1586

Zygmu nt łłł Waza ur. 20 VI 156ó1587-30 IV 1632 (k ról Szwecji 1592-99)

-

-

1592 Anna (ur. 16 VII 1573. 91V 1595 Wladyslaw IV. kro Polski zm. 10 II 1598) 22 V 1593 Anna Maria: zm. 9 II 1600 18 V 1594 Katarzyna: zm. 15 VI 1594 27 IX 1596 Katarzyna: zm. 4 VI 1597 10 II 1598 Krzysztof: zm. 10 II 1598 1605 Konstancja (ur. 24 XII 1607 N.N. syn: zm. 1607 1588. zm. 10 VII 163 1)(obie 22 łłł 1609 J a n Kazimierz. kro Po lski - córki Karola Habsburga. 25 V 16 12 Jan Albert. biskup waml iń ski i krakowski. kardynal: a rcyksięcia austriackiego) zm. 29 XII 1634 13 X 1613 Karol Ferdynand. biskup wroclawski i plocki. ks. opolski i raciborsk i: zm. 9 V 1655 4 XI 161 4 Aleksander Karol: zm. 19 XI 1634 16 16 Anna Konstancja: zm. 16 16 7 Vlll 16 19 Anna Konstancja. ż. palatyna reńskiego: zm. 8 X 1651

PO LSKA PRZEDRO ZBIO RO WA I mię

i wladanie'

Wladyslaw IV 163220 V 1648

Jan II Kazimierz 1648abdyk. 16 IX 1668 (zm. 16 XII 1672) Michal Korybut Wi ~njowiecki .

Malżeństwo (daty ~Iubów) Dzieci b 1637 Cecylia Renata. c. ces. I IV 1640 Zygmunt Kazimierz; zm. 9 VIII 1647 6 I 1642 Maria Anna Izabela: zm. 7 II 1642 Ferdy nanda II Habsburga (ur. 16 VII 16 1I. zm. 24 III 1644) 1646 Ludwika Maria GonzalOga de Nevers. c. ks. ManlUi (ur. 8 VIII 161 I. zm. 10 V 1667) VII 1650 Maria Anna Teresa: zm. 1650 1649 Ludwika Maria. wdowa po bracie 6 I 1652 Jan Zygmunt: zm. 20 II 1652

1670 Eleonora Maria Hab-

Stani s ł aw Leszczyński

ur. 20 X 16771704-1 0 i 1733-36. zm . 23 11 1766

August III Saski 1733-5 X 1763

Stanis ł aw

August Poniatowski ur. 17 I 17321764-abdyk. 25 XI 1795 (zm. 12 11 1798)

-

sburianka. aTcyks. aus·

s. wojew. ru skiego. triacka (ur. 1653. zm. 1697) ur. 31 VII 16401669- 10 XI 1673 1665 Maria Kazimiera de la Grange d' Arquien. Jan III Sobieski ur. 17 VIII 1629- ..Mary s ieńka", wdowa po 1674Janie Zamojskim. wojewodzie kijowskim (ur. 17 VI 1696 1641. zm. 1716) 1693 Krystyna Eberhardyna mrgr. Bayreuth: zm. 1727 August II Mocny ur. 22 V 16701697- 1704 (detronizacja) i ponownie 17 10-1 II 1733 1698 Katarzyna Opa li ń s ka. c. kasztelana poznańskiego (ur.5X I 1680. zm. 19 III 1747)

2 XI 1667 Jakub Ludwik. pretendent do tronu pol. i moldawskiego. zm. 19 XII 1737 1676 Teresa Kunegunda. ż. elektora bawarskiego Maksymiliana Emanuela 6 IX 1677 Aleksander Benedykt: zm. 19 XI 17 14 I V 1680 Konstanty Wladyslaw: zm. 28 II 1726 17 X 1696 August III ~- ryde ryk. kroPolski Bardziej znane

spo~ród

licznych (wg niektórych do 350) dzieci

nie ś l ubnych:

z Au rory Koe nigsmark: Maurycy. pradziadek George Sand z Fatymy: hr. Aug ust Fryderyk Rutowski. feldmarszalek saski z Urszuli Lubomi rskiej: Jan Jerzy z hrabi ny Cosel: Augusta Konstancja. Aleksandra Fryderyka i August Fryderyk 26 V 1699 Anna: zm. 20 III 17 17 23 VI 1703 Maria Karolina. ż. kro Francji Ludwika XV: zm. 24 VI 1768

17 19 Maria Józefa Habsbur- 1720 Fryderyk Aug ust: zm. 1721 ża n ka . c. ces. Józe fa I 172 1 Józef August: zm. 1728 5 IX 1722 Fryderyk Chrystian. elektor saski. kandydat na tron (ur. 1699. zm. 1757) polski. ojciec Fryderyka Aug usta III ks. warszawskiego: zm. 17 XII 1763 1724 Maria Ame lia. ż. Karo la III h is z pa ń skiego: zm. 1760 1727 Maria Malgorzata: zm. 1734 1728 Maria Anna. ż. elektora bawarskiego: zm . 1792 1730 Franciszek Ksawery. rege nt Saksonii: zm. 1806 173 1 Józefa. Ż. delfina Francji Ludwika: zm. 1765 1733 Karol. m. F. K rasińsk i ej . 1759- 1763 ks. Kurlandii : zm. 1765 1735 Krystyna. zakonnica: zm. 1782 1736 E l żb i eta: zm. 1818 1738 Albrecht Kazimierz. ks. cieszyński. 1765 namiestnik Wę g i er. nast. gubernator Belgii: m. Marii Krystyny. c. cesarzowej Austri i Mari i Teresy: zm. 1822 1739 Klemens Waclaw. arcybisk up Trewiru: zm. 1812 1740 Kunegu nda. zakonnica: zm. 1826 Potomstwo nie ~lu bne z E l żbietą Grabowską: Michal ( 1773- 18 12). ge n. bryg. wojsk pol. Kazimierz Stanislaw Grabowski ( 1780-1845). min ister ks. warszawskiego i Królestwa Polskiego Izabe la Konsta ncja b

- podano okres panowania. wytluszczono rok koronaCj i na króla polskiego: - przed Imlemem data urodzema. imiona osób. które powtarzają s ię w dalszej czę~c i tabeli; Przyjęte skróty: ks. = k si ężniczka lub k s ią żę . mrg = margrabia. margrabianka. woj. = wojewoda Uwaga: tytu ł króla polskiego nosili także carow ie Rosj i:

~'}' tłuszczo no

18t5- 25 Aleksander I(ur. 12 XII 1777. zm. 19 XI 1825 ) oraz 1825-30

Mikołaj

I (ur. 6 VII 1796.2 111 1855). koronowany w Warszawie 24 V 1829. zdetronizowany przez sejm 25 I 183 1

POLSKA PRZED ROZ BIOROWA

NAJWAŻNIEjSZE WYDARZENIA DZIEJÓW POLSKI VI- VIII w.

IXpoł.Xw.

Stabilizacja osadnictwa slowia6skiego po okresie wędrówek ludów, w VII w. pierwsze niewielkie grodziska obronne (Łęczyca) , być może zaczątki organizacji terytorialnej (plemiennej) Pierwsze silne organizmy wielkoplemienne: w Malopolsce (pmlstwo Wiślan, od ok. 870-890 pod wladzą Wielkich Moraw. a nast. Czechów) , Wielkopolsce (palIstwo Polan) i (prawdopodobnie) na Ś l ąsku. Rozwój Pomorza Zach. w związkach handlowych ze Skandynawią

965 Sojusz z Czechami. malżeńs t wo z Dobrawą 966 Chrzest Polski 968 Utworzenie biskupstwa misyjnego w Poznaniu (bp Jordan) 972 Zwycięs t wo nad margrabią Hodonem pod Cedynią. zakończenie walk Mieszko I o Pomorze Zach. ok . 960-992 979 Pokój z ces. Ottonem II, wspólne wa lki z Wieletarni 98 1 Zajęcie Grodów Czerwieńskich przez Wlodzimierza, wlk. ks . kijowskiego 990 Odebranie Czechom Śląska , przylączenie Malopolski 991 Tzw. "Dagome iudex" - naj starszy dokument dotyczący państwa polskiego ok. 992 Wygnanie Ody i jej synów, uratowanie jedności pańs t wa 1000 Pie lgrzymka cesarza Ottona III do Gniezna: zezwolenie na koronację Boleslawa. utworzenie metropolii gnieźn i eńskiej Boleslaw I 1002- 18 Trzy wojny z cesarzem Henrykiem II (zdobycie Milska i Łużyc) Chrobry 1003 Zbrojne zajęcie Czech i Moraw 992- 1025 1004 Usunięcie Boleslawa z Czech 10 18 Wyprawa kijowska: osadzenie w Kijowie Świętopelka, przylączenie Grodów Czerwieńskich 1025 Koronacja za zgodą papieża (prawdopodoba data: Wielkanoc, 18 IV) Mieszko II Lamben 1025- 1034

1028 i 1030 Najazdy Mieszka II na Saksonię w celu wsparcia przeciwników cesarza 1031 Najazd ruski i niem iecki. utrata Milska. Łużyc i Grodów CzerwielIskich. Mieszko na krótko zmuszony do rezygnacji z korony i wygnany. podzial kraju 1032 Zamordowanie Bezpryma e). powr6t Mieszka II z Czech 1032- 34 Powrót do wladzy. hold zlożony cesarzowi , zjednoczenie kraju 1037- 38 Bunt feudalów, anarchia, rewolta ludowa. w wielu rejonach przywrócenie pogaństwa

1038- 39 Niszczący najazd księcia czeskiego Brzetyslawa. utrata Śląska Kazimierz I 1039-41 Kazimierz z pomocą niemiecką opanowuje Malopolskę i Wielkopo l skę; Odnowiciel Kraków g l ówną siedzibą wladcy, sojusz z Rusią 1034-1058 1047 Odzyskanie Mazowsza z rąk nieza l eżnego wladcy Miecława po uzyskaniu pomocy ruskiej , podporządkowanie sobie Pomorza po pokonaniu Siemomysla 1050 Przejśc i owe odbicie częśc i Śląska pozostającego przy Czechach 1054 Zjazd w Quedlinburgu - uznanie przez Czechy przynależności Ś l ąska do Polski Boleslaw II Śmialy 1058- 1079

Władyslaw

Herman 1079- 1102

1060, 1063 Interwencje na Węg rzech dla poparcia Beli I i Gejzy I (ponownie 1077) 1069 Wyprawa na Kijów dla poparcia (zaslawa (ponownie 1077) 1076 Koronacja za zgodą papieża (25 XII) 1076--79 Trudności finansowe, rozpoczęcie procederu psucia monety I 07~ Zabójstwo biskupa Stanislawa, bunt rycerstwa, wygnanie króla na Węgry 1090-92 Przej ściowe opanowanie Pomorza nadwiślańskiego (gdańskiego) 1093 Stlumiony bunt możnych przeciw wszechwladzy palatyna Sieciecha 1097 Wobec groźby buntu Władyslaw wydziela dzielnice dla obu synów, Zbigniewa i Boleslawa, zachow ując wladzę zw i erzchnią 1099 Pokonanie Polowców najeżdżających od kilku lat wsch . dzielnice kraju

POLSKA PRZEDROZBIOROWA 11 02 Podzia ł kraj u m iędzy Zbigniewa i B o ł esł awa Krzywoustego 11 06-D7 Wojna domowa ze Zbigniewem, wygnanie go i zjednoczenie kraju 11 09 Odparcie cesarza Henryka V inte rwe niuj ącego na rzecz Zbigniewa (m.in, obrona Głogowa) 111 0-12 Powrót Zbigniewa do kraju, jego ośle pie ni e i, być może , śmi e rć 111 3 Opanowanie Nakła nad N ot ec i ą - otwarcie drogi na Pomorze II ł 4 Ukończe ni e kroniki Galla Anonima B o l es ław III 111 9 Pomorze Gd a ń s kie w pa ń st w ie Krzywoustego Krzywousty 11 2 1- 22 Podbój Pomorza Zach" Wa rc i s ł aw lennikiem B o ł es ława ł 102- 11 38 11 24 Misja Ottona z Bamberga na Pomorzu Zach. ł 126 Od s unięc ie od w ł ad zy palatyna Piotra Wł ost ow i ca (ponowne jego w pł ywy za Władys ława II Wyg n ańca) 113 1 Zerwanie sojuszu z Węgrami . spustoszenie Śląsk a przez Czechów 11 33 Zag roże nie niezależn ośc i K ośc i o ła polskiego dążen i ami abp. Magdeburga ok. 11 33 Tzw. testament Krzywoustego: zasada senioratu. wydzielenie synom dzielnic 11 35 Zł ożenie w Merserburgu h o łd u cesarzowi Lotarowi III . potwierdzenie ni eza l eżn ośc i metropolii gni eź ni e ń ski ej (bulla gni eźni e ń s ka 11 36)

ROZBICIE DZIELNICOWE fi I ł 38 Władys ł aw II seniorem. n a ras t aj ące spory z przyrodnimi brać mi Wygnaniec ł 146 Wygnanie Władys ł awa II z kraju przez młodszyc h brac i 11 38-46 11 46 Naj azd cesarza Konrada III śc i ąg ni ęt y na kraj przez Wł adys ława (VIII)

Władysław

B o les ław

IV

Kędzierzawy

11 46-73

1147 Ud z i ał Polaków w krucjac ie przeciwko Po ł a bi anom 1157 Najazd cesarza Fryderyka I Rudobrodego, B ol es ł aw lennikiem cesarza. najmłod szy z braci (Kazimierz) wydany jako za kł adnik 11 63 Wymuszone przywrócenie Ś ł ąsk a synom Wł ad ys ława II Wyg n ańca 11 66 Nieudana wyprawa na Prusów, śmierć Henryka Sandomierskiego 11 67 Wydzielenie dzielnicy Kazimierzowi Sprawiedliwemu Ił

Mieszko III Stary 11 73-77

73 Początek w ładani a Mieszka w Krakowie, narastaj ące niezadowolenie ludności z polityki monetarnej Mieszka (przymusowy kurs m a ł o wa rtośc i owyc h monet) I ł 77 Oba ł en ie pryncypatu Mieszka, spi skowcy ( moż ni krakowscy. bp Gedko. syn Mieszka - Odo i in.) osadz~ą w Krakowie Kazimierza Sprawiedliwego. Mieszko poszukuje sojuszników na ł ąs ku , w Niemczech. w Czec hach, na Pomorzu

11 80 Zj azd w Łęczycy k s i ążąt piastowskich, biskupów i m oż n yc h , pierwsze przywileje stanowe Kośc i oł a, potwierdzenie zw ierzchnictwa Kazimierza przez papieża Kazimierz II Ił 84 Uzyskanie poparcia cesarza (przeci w Mieszkow i Staremu) za ce n ę ho łdu Sprawiedliwy Ił 80-89 Wyprawy na Ru ś , osadzenie w Brześc iu i Haliczu odda nych ks i ążą t łł77-94 11 9 1 Zaj ęc ie Krakowa przez Mieszka Starego, wypęd zeni e go z pomocą ru ską ł ł 92 Wyprawa na J aĆw in gów. zdobycie Drohiczyna I ł 94 N ag ła śmi e rć Kazimierza (4 V) Okres 11 94- 1202

Leszek I Bi a ł y 1 202- ł 22 7

11 94 O śmi o let ni Leszek Bi a ł y na tronie krakowskim, rządy tamtejszych możn yc h 11 95 Bitwa nad M ozgawą. kłęs k a Mieszka Starego 11 98 Odzyskani e Krakowa przez Mieszka Starego za zgod ą tamtejszych możnyc h 1202 Wydzielenie dzielnicy Konradowi (Mazowieckiemu), po śmierci Mieszka Starego wy pęd zeni e z Krakowa j ego syna Wł a d ys ła wa Laskonogiego i obj ęc i e tronu 1205 Odparcie najazdu Rusinów (bitwa pod Zawichostem) 1207 Wincenty K adłube k biskupem krakowskim przed 12 11 Pojawienie s i ę na Śl ąs ku nowego prawa miej skiego (lokacja Zł ot ory i ) 1 2 ł7 Sojusz z Włady s ł awe m Laskonogim (ks . wielkop.) i Henrykiem I Brodatym (ks. wrocł a ws ki ) - umocnienie autorytetu Leszka jako k s ięc i a Polski 1226 Sprowadzenie Krzyżaków do Po ł s ki przez Konrada Mazowieckiego 1227 Zj azd ks i ążą t w Gąsaw ie. niespodziewany napad Pomorza n i zabój stwo Leszka. zanik formalnyc h pozos t a łośc i pryncypatu

POLSKA PRZEDROZBIOROWA

Henryk I Brodaty, Henryk II Pobożny

1227-1241

pocz. XIII w. szybki rozwój gospodarczy Śląska pod rządami Henryka Brodatego (rozwój górnictwa, sukiennictwa, lokacje miast) 1227-32 Rywalizacja Konrada Mazowieckiego i Henryka Brodatego o Kraków 1230 Osadzenie Krzyżaków w ziemi chelmińskiej dla zwalczania Prusów 1232 Objęcie tronu krakowskiego przez Henryka Brodatego, opieka nad dzielnicą sandomierską, opanowanie dużej części Wielkopolski (1234) 1238 Śmierć Henryka Brodatego, dziedzicem jego syn, Henryk Pobożny 1241 Najazd tatarski , bitwa pod Legnicą , śmierć Henryka Pobożnego i upadek monarchii Henryków Śląskich ; Konrad Mazowiecki zajmuje Kraków

1243 Bitwa pod Suchodolem: pobicie Konrada Maz. przez stronników Boleslawa 1257-79 Wielkopolska zjednoczona we wladaniu Boleslawa Pobożnego , ciężkie Boleslaw V walki przeciw naporowi Brandenburczyków Wstydliwy 1259 Najazd tatarski niszczy ziemie od Lublina przez Sandomierz i Kraków po Bytom 1243-79 1262 Najazd litewski pustoszy Mazowsze ;.wkrótce ponowne najazdy litewskie 1264 Przywilej Boleslawa Pobożnego dla Zydów 1267 Szkola z programem quadrivium. a od 1274 prawo skladu we Wrocławiu Leszek II Czarny 1279-88

1282, 1285 Bunty możnowladców przeciwko Leszkowi Czarnemu 1283 Pojawienie się zagrożenia ze strony Krzyżaków po podbiciu przez nich Prus 1287 Najazd Tatarów, udana obrona Sandomierza i Krakowa

Henryk IV Probus 1288-90

przed 1288 Rozwój dzielnicy wrocławskiej pod rządami Henryka Probusa, przywileje dla Wroclawia, 1284-88 spór z biskupem wrocławskim Tomaszem II 1288 Objęcie Krakowa przez Probusa po śmierci Leszka Czarnego, walki z Władyslawem Łokietkiem i Boleslawem Plockim 1290 Starania Probusa o koronę pol ską, zapisanie przed śmiercią Ziemi Krakowskiej i Sandomierskiej Przemysiowi II DYNASTIE PIASTÓW, PRZEMYŚLIDÓW I ANDEGAWENÓW

Przemysi II 1290- 1296

1290-92 Utrata dzielnicy malopolskiej przez Przemysia 1294 Objęcie wladzy na Pomorzu Wsch. (zapisanym 1282 testamentem Mściwoja II) 1295 Koronacja w Gnieźnie (26 VI), królestwo obejmuje Wielkopolskę i Pomorze 1296 Zamordowanie Przemysia w Rogoźnie (Brandenburczycy)

II Czeski 1291-1305

1291-92 Wacław II opanowuje Kraków, zmuszając (1297) Łokietka do kapitulacji w Łęczycy, zrzeczenia się Krakowa i zlożenia holdu Wacławowi 1298 Konfederacja miast wielkopolskich dla zwalczania rozboju na drogach 1300 Zjazd możnych w Wielkopolsce, obalenie Łokietka (panującego od 1296) i wezwanie na tron Wacława 1300 Koronacja Wacława w Gnieźnie po zdobyciu Wielkopolski, Łokietek na wygnaniu (wspierany przez ks. halickich), reszta Piastów uznaje się lennikami króla

Wacław

1306 Zamordowany podczas przygotowywania wyprawy przeciw

Wacław

III

Władyslaw

Łokietek

1305-1333

Łokietek

Łokietkowi

zajmuje (z pomocą węgierską) Malopolskę, ziemię sieradzką, lęczycką , Pomorze Gdańskie i Kujawy, a Henryk Glogowski - Wielkopolskę 1308 Zajęcie przez Brandenburczyków Gdańska, wezwanie na pomoc Krzyżaków i podstępne zajęcie przez nich miasta (rzeź 14 XI) i calego Pomorza Gdańskiego 131 I- I 2 Zdlawienie buntu niemieckich mieszczan Krakowa ("bunt wójta Alberta") 1314 Wyprawa na Poznań, Wielkopolska uznaje wladzę Łokietka 1320 Koronacja w Krakowie (20 I) 1325 Ślub Kazimierza z córką Giedymina; przymierze z Litwą przeciw Krzyżakom 1326 Wyprawa polsko-litewska lupi i pustoszy Brandendurgię po Frankfurt nad Odrą 1327 Wyprawa na Mazowsze, nieudana próba zholdowania tamtejszych książąt 1327-29 Większość książąt śląskich i ks . plockie uznaje zwierzchnictwo Czech 1329-32 Najazdy sprzymierzonych z Janem Luksemburskim Krzyżaków 133 I Bitwa pod Plowcami - pierwsze (niewielkie) zwycięstwo nad Krzyżakami 1304-06

POLSKA PRZEDROZBIOROWA 1335 Uklady w Wyszehradzie (król Czech Jan Luksemburski za cenę 1,2 mln groszy praskich zrzeka się roszczeń do Polski i Mazowsza) i w Trenczynie (Kazimierz zrzeka się praw do księstw śląskich) 1339 Uklad sukcesyjny z węgierskimi Andegawenami (potwierdzony 1355) 1339 Proces z Krzyżakami w Warszawie (wyrok odrzucony przez Krzyżaków) 1343 Pokój w Kaliszu: w zamian za Kujawy i ziemię dobrzyńską Kazimierz oddaj" Krzyżakom jako ,jalmużnę" Pomorze Gdańskie i ziemię chelmińską; 60 lat pokoju Kazimierz 1340--49 Zajęcie Rusi Halickiej i części Wolynia III Wielki 1345-48 Wojna o Śląsk i potwierdzenie (w Namyslowie) jego przynależności do Czech 1333-1370 1347 Kodyfikacja praw zwyczajowych dla Wielkopolski i Malopolski (statuty: piotrkowski i wiślicki) 1351 Mazowsze lennem Polski 1350-58 Walki z Litwinami o opanowanie Rusi WJodzimierskiej (Wolynia) 1364 Fundacja uniwersytetu w Krakowie (12 V) 1364 Zjazd monarchów w Krakowie (,.Uczta u Wierzynka") 1365-68 Opanowanie Santoka, Drezdenka, ziemi waleckiej i drahimskiej 1366 Wyprawa na Ruś, przyjęcie holdu od panujących w Chelmie, Belzie i WJodzimierzu Ludwik Węgierski

1370-82

1370 Litwa zagarnia ziemię wlodzimierską , a Brandenburgia Santok i Drezdenko 1374 Przywilej koszycki dla sz lachty w zamian za sukcesję córek Ludwika 1376- 77 Konflikt z Litwą o Ruś Czerwoną , zajęcie ziemi chelmskiej i belzkiej 1378 Podporządkowanie Rusi Węgrom

1382- 84 Bezkrólewie, pertraktacje możnych krakowskich z dworem węg i erskim 1385 Pertraktacje polsko-litewskie zakończone unią w Krewie (14 VIII) 1386 Chrzest Wlk. Księcia Litwy Jagielly. ślub z Jadwigą , Jagiello królem Polski 1387 Chrzest Litwy, odebranie Rusi Halickiej Węgrom Jadwiga 1387 Moldawia lennem Polski 1384-1399 1392 Uznanie Witolda Wielkim Ks. Litewskim pod zwierzchnictwem Jagielly jako najwyższego księcia Litwy, zakończenie sporów polsko-litewskich 1391 - 96 Wojna z WJadyslawem Opolczykiem (planującym rozbiór Polski przy udziale Krzyżaków, Czechów i Węgrów) , odebranie mu ziemi wieluńskiej i Kujaw DYNASTIA JAGIELLONÓW

WJadyslaw II Jagiello 1386-1434

WJadyslaw III Warneńczyk

1434-1444

1400 Odnowienie uniwersytetu krakowskiego 1400-01 Wyprawy krzyżackie na Litwę 1401 Unia wi leńska - Witold dożywotnim Wielkim Księciem Litwy 1405 Wykupienie ziemi dobrzyńskiej 1409-11 Wielka wojna z zakonem krzyżackim (decydujące zwycięstwo - bitwa pod Grunwaldem 15 VII 1410) 1411 Pierwszy pokój toruński (Krzyżacy oddają Litwie Żmudi, Polsce ziemię dobrzyńską)

1413 Unia w Horodle (utrzymanie odrębności Litwy, przywileje dla katolickich bojarów litewskich, wspólny wybór wielkiego księcia i króla) 1414, 1419, 1422 Kolejne wojny z zakonem krzyżackim 1420 Propozycja husytów czeskich objęcia przez Jagiellę tronu w Pradze (odrzucona) 1424 Edykt wieluński przeciw husytom, m.in. zakaz handlu z Czechami 1430 Przywilej jedlneński wprowadzający nietykalność osobistą szlachty 1430 Przylączenie zachodniego Podola (z Kamieńcem) do Polski 1435 Pokój w Brześciu Kujawskim kończący dwuletnią wojnę z Krzyżakami 1439 Wojna domowa, klęska konfederacji Spytka z Melsztyna pod Grotnikami 1440 WJadyslaw królem Węgier, wyjazd króla z kraju 1442 Wojna węgiersko-turecka, sukcesy w Serbii i Bulgarii, pokój I VIII 1444 1444 Zerwanie pokoju i nowa wyprawa na Turków, klęska wojsk chrześcijańskich pod Warną (10 XI), śmierć króla

POLSKA PRZEDROZBIOROWA

Kazimierz IV Jagiellończyk

I 446-ł492

Jan Olbracht ł492- 150ł

1447 Koronacja, zagwarantowanie niezależ nośc i i równouprawnienia Pol ski i Litwy, odnowienie unii personalnej 1454 Akt inkorporacji Pms na prośbę Związku Pruskiego. wybuch wojny trzynastoletniej z Zakonem Krzyżackim . przywileje nieszawskie (pospolite ruszenie tylko za zgodą sejmików ziemskich), niepowodzenia wojenne 1457 Pierwsze sukcesy w wojnie trzynastoletniej po zwerbowaniu wojsk zaciężnych za pieniądze mieszczan Gdańska . Elbląga i Torunia 1462 Włączenie do Korony ziemi gostynińskiej i rawskiej (sochaczewskiej - 1476) 1466 Koniec wojny trzynastoletniej , II pokój toruński: Pomorze Gdańskie . Ziemia Chełmińska i Warmia włączone do Polski jako Pmsy Królewskie, Prusy Zakonne lennem Polski 1471 - 79 Pow?łan ie Władysława (syna Kazimierza IV) na tron czeski. wojna o Czechy i Sląsk z Maciejem Korwinem. królem Węgier 1473 Pierwsza drukarnia w Krakowie 1476-86 Utrata placówek nad M. Czarnym (m.in. Kaffa) ok. 1479 Pierwsze s tałe wojsko zac iężne - tzw. obrona potoczna przeciw Tatarom 1490 Władys ław Jagiełłończyk królem Węg ier. konflikt z Olbrachtem ł 492 Aleksander Jagiełł ończy k Wielkim Księc iem Litwy - zerwana unia personalna 1495 Włączenie k s ięstwa płockiego do Korony 1496 Przywilej piotrkowski dla szlachty 1497 Wyprawa mołdawska. nieudane oblężenie Suczawy, porażka pod Koźminem 1499 Unia wileńska - zachowanie sojuszu z Litwą

1500-1503 Wojny z Moskwą 1504 Sejm piotrkowski (kontrola senatu i sejmu nad nadawaniem dóbr koronnych, określenie organizacji i kompetencji najwyższyc h urzędów) łońc zyk 1505 Sejm radomski (konstytucja Nihil I/o\li) 1501 - 1506 1506 Zatwierdzenie ,.Statutu Laskiego" - zbioru praw obowiązujących w państwie

Ałeksan1er

Jagiel-

Zygmunt I Stary ł 506-1 548

Zygmunt II August 1548-1572

1507-08 Pierwsza wojna litewsko-moskiewska z udziałem wojsk polskich 1512-22 Wojna litewsko-moskiewska 15 14 Niewykorzystane zwyc ięstwo sił polsko-litewskich pod Orszą nad wojskami moskiewskimi (utrata Smoleńska) ł 5 ł 5 Zjazd wiedeński - układ z Habsburgami dający im nadzieję na tron czeski i węg. 15 ł 9-2 ł Wojna z Krzyżakami zakończona sekularyzacją zakonu i utworzeniem k s ięstwa (łenna po ł skiego) w Prusach Ks iążęcych (Wsch.) 1525 Hołd pruski księcia Albrechta Hohen zo łłerna (10 IV) 1526-29 Ostateczne wcielenie Mazowsza do Korony 1530 Koronacja młodocianego Zygmunta Augusta na króla, niechętnie odebrana przez sz ł ac htę ł 53 ł Zw yc ię s two pod Obertynem nad Mołdawianami 1533 Wieczysty pokój z Turcją (przetrwał ponad 80 lat), wrogo odebrany w Europie 1537 "Wojna kokosza" - pierwszy w Polsce rokosz szlachty 1558 Poc zątek wojny litewsko-moskiewskiej o Inflanty 1561 Sekułaryzacja Zakonu Kawalerów Mieczowych. Kurlandia i Semigalia lennem Polski. reszta Inflant kondominium poł sko-łitew s kim 1562-63 Sejm piotrkowski uchwala postulaty ruchu egzekucyjnego (m.in. rewizję tytułów posiadania królewszczyzn, przeznaczenie 1/4 dochodów królewskich na wojsko tzw. kwarciane) 1563 Początek długotrwałej wojny o Inflanty 1563-64 Prawne włączenie ks. oświęcimskiego i zatorskiego do Korony ł564 Przyjęcie ustaleń Soboru Trydenckiego - sukces kontrreformacji 1568 Powołanie Komisji Morskiej w celu budowy polskiej floty na Bałtyku ł 569 Uchwalenie unii realnej Polski i Litwy na sejmie luhelskim (każdy król Poł ski Wielkim Ks. Litewskim ; Podlasie. Wołyń i Podole wcielone do Korony)

POLSKA PRZEDROZBIOROWA KRÓLOWIE ELEKCYJNI Henryk Walezy 1573-1574

1573 Konfederacja warszawska - zapewnienie wo lnośc i wyznaniowej w kraju (28 l) 1573 Artykuly henrykowskie (zaprzys i ęga ne przez każd ego nowego króla) - glówne zasady ustroju Rzeczpospolitej (m.in. gwarancja tolerancji re ligijnej. prawo wypowiadania pos lu sze ń st wa królow i nie przest rzegaj ące mu praw i przywilejów) 1574 Ucieczka Walezego z Polski ( 19 VI ) na w ieść o moż li wośc i ohjęc i a tronu Francji

Stefan Batory 1575- 1586

1577 Oblęże ni e zbuntowanego G da ń s ka. zgoda na uchylenie tzw. statut ów Karnkowskiego w zamian za okup (200 tys. zlp) - Gd a ń s k utrzymuje muno poli s tyc zną pozycję w handlu Rzeczypospolitej 1578 Utworzenie Try bunalu Koronnego (Lublin i Pi otrków Tryb.) i zorgan izowanie piechoty wybraniecki ej . prawo nadawa ni a szlachectwa zastrzeżon e dla sejmu 1579 Kolegium jezuickie \V Wilnie podniesione do rangi Akademii Wile llskiej 1579- 82 Wojny z M os k wą: In fla nty i Polock przyw rócone Rzeczypospo litej 1584 Ścięc ie Samuela Zborowskiego - wzmocnienie ni echęc i czę~c i szlachty do króla

Zygmunt 1łI Waza 1587- 1632

1588 Pokonanie pod B yczyn ą woj sk a rcyk s ięcia Maksymiliana Habsburga . pretendenta do korony. przez Jana Zamoj skiegu 1592 Zygmunt 1łI Waza królem szwedzkim po śmi e rc i ojca (1594 powrót do Polski) 1596 Uni a brzeska - Kośc i ól Prawoslawny w Rzeczypospolitej pndporz'ldkowuje s i ę pa pi eżow i (w przysz l ośc i Kośc i ó l greckokatolicki) 1598 Niefortunna wyprawa do Szwecji. k l ęs ka pod Linkoping i utrata tronu Szwecji 1600 Wyprawa Jana Zamoyskiego na Wo loszczyz n ę 1600- 26 Wojny ze Szwecją zakOllczone utrat ą części Inflant z R ygą 1606-07 Rokosz Zebrzydowskiego zakończony pokonaniem rokoszan pod Guzowem 1609- 12 Interwencj a w Moskwie (zdobycie S mo le ń s ka . polska zaloga na Kremlu) 16 10 Ogloszenie królewicza Wladyslawa carem Moskwy 16 18 Hohenzo llernow ie brandenburscy wladcami Prus K s i ążęcyc h 16 18 Rozejm z Rosj ą w Dyw ilinic: ziemi a s m o le ń s k a. siew ierska i czernichowska w rę k ach Rzeczypospolitej 1620-2 1 Wojna z Turcj ą, kl ęs k a pod Cecorą i zwyc i ęst wo pod Chocimiem. ustalenie granicy na Dniestrze . rezygnacja z praw Polski do Moldaw ii 1629 Rozejm w Altmarku (Szwecja zachowuje zdobycze w Prusach. pobiera cło na Wi śle)

Wł adys l aw

IV 1632- 1648

Jan Kazimierz 1648- 1668

1633- 34 Odparcie ataku Mos kwy na Smo le ń s k , pokój w Polanowie. potwierdzenie rozejmu dyw iliń s kiego. rezygnacja z roszcze ń do tronu Rosj i 1635 Rozejm w Sztumskiej Wsi (zwrot Polsce portów pruskich, Inflanty prly Szwecji) 1639 Po raz pie rwszy sejm rozchodzi s ię bez podj ęc i a uchwal 1648 Wybuch powstania Chmie lnickiego na Ukrainie. kl ęs ki woj sk koronnych 1649 M a l żeń st wo z M a ri ą Lud w i ką , wzrost wply" 'Ów francuskich 1649 O bl ężeni e Zba raża i ugoda zborowska 1651 Bitwa pod Beresteczkiem. ugoda z Kozakami w Bi alej Cerkwi 1652 Kl ęska pod Batohem (2 VI) zadana przez Chmie lnickiego 1652 Pierwsze zerwanie sejmu przez pojedynczego posla 1654 Kozacy podd aj ą s i ę w Perejas lawiu wladzy cara, poc ząt e k wojny z M os k wą 165 5- 56 .. Potop" szwedzki 1656 Traktat w Radnot: Szwedzi, Siedmiogrodzianie. Brandenburczycy. Chmie lnicki i Boguslaw R ad z i w iłł postan aw i aj ą rozbiór Polski 1657 Najazd na Pol s kę k s i ęc i a Siedmiogrodu Jerzego II Rakoczego 1657 Rezygnacja Polski ze zwierzchnictwa nad Prusami Ks iążęcy mi 1658 Ugoda hadziacka z Kozakami 1660 Pokój w Oli wie (3 V): Jan Kazimierz zrzeka s ię roszcze ń do tronu Szwecji 1665- 66 Rokosz Lubomirskiego, ugruntowanie bezkarnośc i magnaterii 1667 Rozejm w Andruszowie. lewobrzeżna Ukraina z Kijowem przechodzi do Moskwy 1668 Abdykacja Jana Kazimierza i jego wyjazd do Francji

POLSKA PRZEDROZBIOROWA Ko- 1672 Turcy zdobywają Kamieniec Podołski , traktat w Buczaczu (utrata Podola rybut Wi śi Ukrainy od Dniestru do Dniepru, coroczne daniny dła Turcji) niowiecki 1672 Wrogie sobie konfederacje sz łachty : gołąbska i szczebrzeszyńska 1669-1673 1673 Hetman Sobieski rozbija Turków pod Chocimiem (II XI, w dzień po śmierci króla)

Mich ał

Jan IJI Sobieski 1674-1696

1674-75 Odparcie najazdu tureckiego, odzyskanie Baru, Brac/awia i Mohylewa 1675 Tajne porozumienie z Francją przeciw elektorowi pruskiemu 1677 Przymierze ze Szwecją przeciw Brandenburgii, ustępstwa wobec Gdańska 1683 Zawarcie traktatu z Austrią: odsiecz Wiednia (12 IX) 1684 Przystąpienie Polski do antytureckiej Ligi Świętej 1686 Pokój Grzymultowskiego: potwierdzenie moskiewskiego panowania nad lewobrzeżną Ukrainą i Kijowem 1686-92 Próby podporządkowania Mołdawii i Siedmiogrodu

1699 Pokój w Karłowicach kończący 250 lat wojen polsko-tureckich 1701 Wybuch wielkiej wojny północnej toczącej się (do 1721) na ziemiach Polski 1702 Wkroczenie Szwedów do Polski, zajęcie przez nich Warszawy (24 V), pokonanie wojsk AugU1;ta, zajęcie Krakowa (10 VIII) 1702 Wybuch powstania na Ukrainie pod wodzą Semena Paleja August II 1704 Ogłosze nie przez zwolenników Szwecji królem Stanisława Leszczyńskiego Mocny (koronacja 1705), w odpowiedzi wkroczenie do Polski wojsk rosyjskich (1697-1706 1705 Ustanowienie Orderu Orła Białego przez Augusta II i 1709-33) ł 706 Abdykacja Augusta II po zajęciu Saksonii przez Szwedów i Stanisław 1709 Klęska Szwedów pod Połtawą , ucieczka Leszczyńskiego , powrót Augusta II Leszczyński 1715 Wojska rosyjskie narzucają rozejm między Augustem II a szlachtą (1704-09 i (konfederacja tarnogrodzka) ł733-36) 17 ł 7 "Sejm niemy" zatwierdza zasady ustrojowe narzucone przez Piotra I (początek dominacji rosyjskiej) 1720 Traktat w Poczdamie: Rosja i Prusy gwarantują liberum veto i wolną elekcję dla uniemożłiwienia reform w Połsce 1732 "Traktat trzech czarnych orłów" (13 XII) dotyczący uzgadniania polityki Prus, Austrii i Rosji wobec osłabionej Polski

August IJI Saski 1733-63

Stanisław

August Poniatowski 1764-1795

1733 Podwójna elekcja: Leszczyńskiego i Augusta III 1733-35 Polska wojna sukcesyjna, pokonanie zwolenników Leszczyńskiego 1736 Abdykacja Stanislawa Leszczyńs kiego (26 I), jego wyjazd do Lotaryngii 1736 Sejm pacyfikacyjny, jedyny, który doszedł do skutku za panowania Augusta III 1740 Stanisław Konarski zakłada w Warszawie Collegium Nobilium 1746-48 Nieudane próby reform państwa 1758--62 Fałszowanie na gigantyczną skalę monety polsko-saskiej przez Prusy 1764 Reformy sejmu konwokacyjnego 1765 Otwarcie Teatru Narodowego i założenie Szkoły Rycerskiej 1767 Sejm uznaje carycę Katarzynę II gwarantką "praw kardynalnych" 1768-72 Antykrólewska i antyrosyjska konfederacja barska 1769 Aneksja Spiszu. a w na stępnym roku Sądecczyzny, przez Austrię 1772 I rozbiór Polski 1773 Powstaje Komisja Edukacji Narodowej 1775 Utworzenie przy królu powoływanej przez sejm Rady Nieustającej 1788-92 Sejm Czteroletni 1789 Zjazd mieszczan w Warszawie i "czarna procesja" elementem nacisku na sejm 1791 Uchwalenie Konstytucji 3 Maja przez stronnictwo królewskie 1792 Konfederacja targowicka, wybuch wojny polsko-rosyjskiej 1793 II rozbiór Polski 1794 Powstanie kościuszkow skie 1795 IJI rozbiór Polski (24 X) 1795 Abdykacja Stanisława Augusta na polecenie Katarzyny II (25 XI)

POLSKA PRZEDROZBIOROWA

ROZWÓJ USTROJU FEUDALNEGO W POLSCE Polska wczesnofeudalna (doXm w.)

Zagadnienie

Nieregularne, gospodarstwa Uklady urbani styczne rozproszone

W I E Ś

Ł

O

Nieregularna dwupolówka (pole orne -ugór)

Trójpolówka (zboże ozime - zboże jare - ugór)"

W zasadzie brak (pewną spelnialo tzw. opole)

czele)

Samorząd

wiejski

A

N D E L

funkcję

pra- Robocizny, daniny w naturze

książęcego

Wolni kmiecie (w zaniku), niewolni przypisańcy. Podleglo~ć

Prawo

Regularnych

skomasowane

Samorząd sądowy

Immunitetowe zwolnienie - zastąpienie większo~ci opIatami pieniężnymi Chlopi wolni

osobi~c i e

większo~ci

nieregulamy

Regularny (rynek i siatka ulic)

Te same prawa prawa i obciąże- Mieszczanie rządzą s ię wlasnym prawem nia co ludn o~ć wiejska (różne odmiany prawa niemieckiego)b Samorząd sądowy

Samorząd

Brak

Miejsce Podgrodzia, wsie wykonywania i inne wsie Organizacja warsztatu

Brak

rzemieśln ików

OpIaty

Przymus

s lużebne

(lawa z dziedzicznym

wójtemC na cze le) N ajważn iejszy organ: wybieralna rada z burmistrzem na czele Wylącznie w miastach (prawo "mili miejskiej")d

Niesformalizowana. prawdpodo- Ściśle sformalizowana: mistrz, czeladnibnie różna u różnych rzemieśl ni- cy i uczniowie (terminatorzy); egzaminy ków cze ladnicze i mistrzowskie

Organizacje

Zwolnienia od opIat

(lawa z sołtysem na

sądownic tw u książęcemu

W Uklad urbanistyczny

Zrzeszenia kupców H

kształtów (wydlużone

System upraw

osobista

R Z E M I O S

regularne (ulicówka)

prostokąty) .

Wolno~ć

S T O

feudalizmu (od XIII w.)

Nieregularnych kształtów, rozproszone

wa

A

Przeważnie

rozwiniętego

Pola

Obciążenia

M I

Polska

Brak

Cechy: obowiązkowe zrzeszenia rzemie~Iników danej specja ln o~ci (kontrola wielko~ci i jako~ci produkcji oraz in. funkcje) Gildie

Drogowe. mostowe, celne, targowe Drogowe, mostowe, ce lne, targowe W zasadzie brak Istnieje

zwo lnień

Przywileje (zwolnienia) dla kupców z okre~l on ych miast lub państw Istnieje

drożny<

Prawo skladu f

Nie

występuje

Nadawane w drodze przywileju paszczeczególnym (nielicznym) miastom

a _ zysk ok. 16% powierzchni w stosunku do dwupolówki: b - magdeburskie. lubeckie. średzk ie. chelmi ń skie . wg .,Zwierciadla Saskiego" i wg pouczeń niektórych miast: ' - byl początkowo także przedstawicielem wlaśc i ci ela; d _ zakaz produkcji rzemieślniczej na wsi w określ onej od leg lości od miasta. często lamany przez tzw. panaczy: ' - nakaz podróżowani a przez kupców okre śl onymi drogami pod groibą kar: r - obowiązek sprzedaży przez przyjezdnych kupców posiadanych towarów (bezwzg l ę dn e prawo skladu) lub tylko obowiązek wystawienia swych towarów do s przedaży przez pewien czas

POLSKA PRZEDROZBIOROWA

DAWNI Lud

SĄSIEDZI

Wybrane fakty z dziejów

Siedziby Pomi ędzy

POLSKI

Pien.v sze wzmianki w II w. n.e., n as tępne

dolną Wislą

od IX w. Podzieleni na 9 duż ych plemion. nigdy nie tworzy li jednego pań stwa. pozos t ając w początkowej fazie ustroju na pn .-zach. feudalnego. Za mieszkiwa li ws ie (nieod ziem kiedy obronne) i nieliczne grody. Prusowie J aćwi n gów Poganie - nieudane misje św. Wojciecha (997). św. Bntnona z Kwerfunu (1009). cystersów (pocz. XIII w.). Wojny z Pol s ką za Chrobrego. z k si ążętami ruskimi. najazdy łu pi eżc ze na sąs i adów (zwl. w XII-X III w.)

i dolnym Niemnem.

Mi ę d zy J aćw in-

gaw ie

Biebrzą·

Niemnem i Jez. Śniardwy M ię d zy do ln ą Odrą

Wieleci (Lutycy)

i dolną Labą. na pn . od Serbów Między d o lną Labą

i Zatok'l Obodrzyce

Lu becką

Bobrem iSo l awą

Serbowie (Saale) polabscy

Krzyżacy

ni e p od l eg l ości

i dalsze losy

Lud blisko spokrewni ony z Pntsami i ustroje m spolecznym. X-XIII w. okresowe napady na sąs i a d ów. Po powsta niu pntskim 1260 zjedn oczenie przez Skomand a

Po l. XIII w. wyprawy po1.-ntsk ie. 127783 ostateczny podbój przez Krzyżaków. Wi ęk szość ludn ości ucieka na Ruś. do Polski i Lit wy: część przesiedl ona na Sambi ę. gdzie ulegla gennanizacji do XVI w.

Osiedlenie się na zac h. od Odry w VIVII w.. zw i ąze k plemion wz miank owany w IX w.. w X w. podbój niemiecki . Po wielkim powstaniu s l owia ń s kim (983) okres niepod l eglo śc i (wojny z Po l s k ą. D a nią i Niemcami ), du ża rola m oż n owladców i kaplanów Swaroż yca

1057 woj na mi ędzy plemio nami Związku Wielec kiego. w końc u XI w. podzial ziem między Obodrzyców i ks. zac h.-pomorskic. naplyw osadników niemiec kich i wprowadzenie c h rześc ij a ń stwa. Germanizacja ludn ośc i za k o ń czon a w XV III w. (Drzewianie)

Pa ń stwo wielkoplemienne wzmiankowa ne 780. W X w. wplywy niemiec ki e. po powstaniu 955 silne pań s t wo pod wodzą Nakona. ponownie duże znacznie pod rządami Gotszalka (od 1043). Po jego ś mi e rci nawrót pogań s t wa i rozpad

Ostateczny podbój przez Henry ka Lwa 11 60- 11 64. z czasem przeksztalcilo się w Mek lemburgi ę. XIII-XIV w. ko loni zacj a niemiecka (na ziemiach obodrzycki ch powstala Lubeka).

język iem. kulturą

p ańs t wa.

Między

Utrala

Od 1233 podbój przez Krz yżaków (klęska Prusów 1233 nad D zie rzgo nią) 1242 umowa d aj ąca Pntsom status taki sam. jak poddanym niemieckim. 20 IX 1260 na wie ść o klę sc e Krzyżaków nad Durbą wielkie powstanie Pntsów. tlumione do 1274: zniszczenie w i ększości ziem pntskich . Od XIII w. osadni ctwo niemiecki e i polskie (nasilone po 13 10) i chrysti ani zacj a XV II w. ostateczny za nik j ęzyka pntSki ego na rzecz niemieckiego lub polskiego

Stosunkowo wysoki poziom

Gennanizacja ludn ości zako ń czo n a w XV I w .. dyna stia pochodzenia s ł ow i a ń-

rozwoju spolecznego i gospodarczego

skiego zachowa la

Wzmiankowa ni 633 (państwo Samona). W VIII i IX w. starcia z pa ń stwe m frankijskim. przej śc i owo w skladzi e Państwa

Stałe

Wie lko morawski ego.

929- 63 podbój przez Niemcy. utworzenie marchi i mi ś ni e ń s ki ej i lu życ ki ej

w l ad zę

do 19 18

panowani e Rzeszy (sukcesy Polski

i Czech

p rzej ściowe).

germanizacja

Od X IX w. pewne odrodzeni e narodowe

(w XX w. próby utworzenia pań s t wa). Resztki ludn ości (o k. 50 tys.) zachowaly j ~zy ki s lo w i a ń ski e (gó mo- i dolnolużycki ) do d ziś w okolicach Bautzen (B ud ziszyn) i Cottbus (Chociebuż)

W Prusach

Po

i ziemiach

kryzys eko no miczn y i wzrost uc isku

Zako n ryce rski (-> sIr. 52) 1226 sprowadzony do Polski. 1233- 83 podbój Prusów okolicznych przy częstej pomocy k si'IŻąt polskich i krzyżowców europejskich. Po polączeniu s ię z zakonem Kawa lerÓw Mieczowych ( 1237) i opanowaniu Sambii ( 1252-57) stworze nie rozleglego. bard zo sprawnie rz
kl ęsce

gntnwaldzkiej 14 10

g l ę b o ki

poddanych. 1454 wybuch powstania ludn ośc i. klęska w wojnie trzy nastoletniej z Pol s ką ( 1454-63). lItrata najbogatszych ziem i przyj ęc ie zwierzchnicl wa Po lski . 1525 sekul aryzacj a zakonu w Prusach ( 156 1 w Innantac h) i ut worzenie ś wieckich pańs t w ( 1657 uni ezal eżni o n e od Po lski ). XVI- XX w. malejąca liczba dom ów zakonn ych w kraj ach ni emiec k oję zycznyc h 1929 przekszlalcenie w za kon dusz pasterski z s i edzibą w Wiedniu

POLSKA PRZEDRO ZBI OROWA

ZIEMIE UTRACONE PRZEZ POLSKĘ w XIII-XIV w. Przy naNazwa

l eżn ość

do Polski

Przebieg procesu w XIII - XIV w. Księst wa

Przyj ęc i e re formacj i. w I pol. XVI w. W wyprzej ści o wo Danii niku wojny 30-letniej ( 11 85- 1227) i (od 2 pol. i wymarcia k s i "żą t popocz. XIIXIII w.) Brandenburmorskich (Gryfitów) kon. XII w. gii. Od 1338 niezapodzielone między l eż n e . 1493 zapewnieBrande nburgię i Szwenie Hohenzollernom cję ; ostatecznie w grasukcesji po Gryfitach nicach Król. Pruskiego

skie

Pomorze Zachodnie

Ziemia Chelmiń s ka

Ziemia Lubuska

Nowa Marchia z Santokiem

X w.1226

X w.1249- 52

zach.pomor-

podpo rządk owa n e

Nadanie Konrada I Mazowiec kiego dla Zakonu N.M. Panny ( Krzyża ków) sprowadzonego 1226 do walki z poga ń s kimi Prusami

Do 1454 przy n a l eż n a do pa ń s t wa zakonnego. 1466 formalnie odzys kana przez Po l s kę na podstawie II pokoj u t o ruńs ki ego

Utracona przez Boleslawa R oga t kę (syna Henryka Pobożnego) na rzecz Brandenburgii podczas prób uzyskania pi e ni ęd zy na s platę dlugów wobec najemnyc h ryce rzy

A ż do 1945 n a l eżal a do Brandenburgii i jej prawnych sukcesorów (Prus i Niemiec). obecnie podzielona m i ęd zy Po l s kę i Niemcy

Tereny stopniowo zdobywane przez Brande nburgi ę na ks i ążętach zachodni opomordo ok. 1260 skich i Wie lkopolsce, po l ożone na pn. od Noteci ( 1266 zdobyc ie waż n ego grodu w Santoku) Zaj ę te

Pomorze Slupskie

pocz. XII W .1309

1308 przez przekazane 1326 ks i ążętom zachodniopomorskim Bra nde nburg i ę ,

Uwagi Stosunkowo szybka germanizacja rycerstwa i rodziny ks i ążęcej oraz brak realnych z w i ąz kó w z k s iążę tami polskimi spowodowaly latwe oderwanie s ię Pomorza Zach. od Polski Podstawa terytori alna ekspa nsji Zakonu na tereny pruskie. Przez dlugi czas najlepiej zagospodarowana część państ wa krzyżac ki ego

Kazimierz W lk. 1365 zholdowal Santok i Drezdenko. 1368 odzyskal Walcz. Drahi m i Czaplinek: reszta przej śc iowo ( 140255 ) w rękac h Krzyżaków. a nast. wrócila do Brandenburgii Do 1637 w rękac h Gryfitów zachodniopomorskich, n as tępn i e w ląc zone

do Brandenburgii

Do 1675 wymarcie Piastów Śl ąs k i ch . do 1740-42 część Królestwa Czeskiego od ok. 990 k s i ę st w śl ąsk i c h . do 1327-3 1 Kazimie rz Wlk. zrzek l (w skladzie cesarstwa s i ę praw do Ś l ąska w Habsburgów), nast. ukladzie krakowskim zdobyty i przy l ączon y 1339 do Król. Pruskiego 1327- 133 1 król czeski Jan Luksemburski zholdowal w i ęk szość

Ś ląsk

Dalsze losy

Stanowila

pod stawę

te ry to rial n ą

ekspansji brandenburskiej na wschód od Odry oraz przeciwko k s i ęst wo m wielkopolskim i pomorskim

Ziemie te stanowily pomost w ekspansji Brandenburgii na Pomorze i podstawowe po lącze nie l ądo we pań stw a krzyżac kie-

go z

R ze szą

Pierwotna

ludn ość

s l owiań s ka

(kaszubska) utrzymala s i ę na niektórych terenach aż do XX w. Naj lepiej rozwinięt a gospodarczo i cywilizacyjnie dzielnica Po lski . jej utrata znacznie zub oż y la Królestwo Polskie

,

EKSPANSJA POLSKI NA WSCHOD Okres

Kierunek

Cele ekspansji

Metody ekspansji

Rezultaty

Ruś Kijowska, zwł. Osadzenie na tronie kijowskim przyCzasy B. Chrobrego tzw. Grody Czerjaznych książąt i utrzymanie ich przy i B. Śmiałego wieńskie: BrLeść , władzy. Przyłączenie przygranicznych Bełz, Czerwień ziem do Polski (X I w.)

Powiązania

dynastyczne, interwencja zbrojna

Chwilowe - zarówno jeśli chodzi o osadzenie soj uszników, jak i o nabytki terytorialne

Ks. halickie i włodzimierskie, Rozbicie dzielnicowe Podlasie (XII-XIII w.)

Osadzenie i utrzymanie na tronach książęcych przyjaznych i zależnych książąt, powiększenie dzielnicy krakowskiej

Interwencje i najazdy zbrojne, powiązania dynastyczne

Chwilowe i nietrwałe (m.in. przejściowe przyłączenie przygranicznej ziemi sanockiej i przemyskiej bezpośrednio do dzielnicy krakowskiej), znaczne zniszczenie ziem pogranicza

Przyłączenie

Trwałe włączenie

części obydwu księstw, osadzenie zależnych książąt

Walki zbrojne z opozycją bojarską, z Tatarami, a zwl. z Litwą (w tym z Lubartern, ks. łuckim)

Przyłączenie (po chwilowej utracie za Ludwika Węgierskiego) Rusi halickiej, próba włączenia calej Litwy, a po niepowodzeniu - Wołynia i Podola

Pokojowe, na podsl. umów między obydwoma państwami (o Wołyń i Podole ograniczone konflikty zbrojne)

Odzyskanie ks. halickiego, włączenie Podola Zach. (Kamieniec Podolski) , Chełmszczyzny z pn. Wołyniem , ks.

realny z Wlk. Ks. Litewskim, Pokojowe - umowa między przyłączenie do Korony Podlasia, Braobydwoma państwami cławszczyzny, Wołynia i Kijowszczyzny

Unia realna z Litwą , włączenie zach. Podlasia (woj. podlaskiego), Wołynia, Bracławszczyzny, Kijowszczyzny

Ks. halickie i Czasy KazimierLa włodzimierskie, Wielkiego Podole (poł. XIV w.) Unia personalna z Litwą (od 1386) Unia Lubelska 1569

Ruś

halicka, Podole, Ruś litewska

Wolyń,

Podlasie,

Wołyń,

Bracławszczyzna,

Kijowszczyzna

Inflanty, Wojny moskiewskie Połocczyzna 2 pol. XVI w.

cia

po

śmierci

ostatniego ks ięJerzego II a na ich reszcie

halicko-włodzimierskiego

Związek

Przyłączenie

utrLymanie odzyskanie

Inflant z

Estonią,

zhołdowanej

Kurlandii ,

Wojna z Moskwą , umowa z Zakonem Inflanckim

Połocczyzny

do Królestwa Polskiego ks. halickiego ze Lwowem, zholdowanie ks. bełzkiego , chełmskiego (z pn. Wołyniem) , Podola

bełzkiego

-o

Podporządkowanie

Inflant z pd.

Kurlandii, prLyłączenie odzyskanie całej

Estonią ,

Połocczyzny

O rVl

A

::> -o

;;>;l

N

m

O

;;>;l

Czasy Zygmunta III (1587- 1632)

Wlk. Ks . Moskiewskie

Odzyskanie ziem utraconych prLez Litwę na rzecz Moskwy w I pol. XVI w. Osadzenie na tronie moskiewskim polskich kandydatów

Interwencja zbrojna

Przyłączenie Smoleńszczyzny,

Czemichow-

szczyzny i Siewierszczyzny. Chwilowe objęcie tronu przez Dymitra Samozwańca I, próby osadzenia Dymitra Samozwańca II, 1610 wybranie carem królewicza Władysława (nie obją ł tronu)

O N

OJ

O ;;>;l O

~

o"r-

ZIEMIE PRZEJŚCIOWO NALEŻĄCE DO POLSKI

lJl

Przy n ależn ość

Okres Terytorium

pr.ly na leż nośc i

Zasady prawne

prtyna leżn ośc i

do Polski Czechy

IOO3-D4

Morawy

1003-3 1

Slowacja

Pocz. XI w.

Mil s ko-Łu życe

IOO2-D4, 101 3-3 1 I Lenno cesarskie, po 1018 nie zależna 101 8-3 1, 1069-
Grody Czerwień s kie

Spisz'

141 2- 1769

Estonia Pd., Inflanty (z Rygą i Pama wą) Inflanty Polskie (z Dyneburgiem)

I Unia personalna, Boleslaw Chrobry ks ięcie m Czech I Pocz. unia personalna (jw. ), po 1004 bezpośredni o w l ączone do Polski g I Prawd. wlączon a pr.lez Bo lesław a Chrobrego bezpośrednio do Polski

1561 - 1629 (Ryga do 1622) 1561 - 1772

władza ksi ążąt

do Polski po interwencj ach zbrojnych Chrobrego i B oles ława Śmi a łego (ponownie w XIV w.)

do Polski na podsl. umowy z Golthardem Keltlerem (faktycznie tylko pd. część). utracona w wojnach szwedzkich

Włączo ne bezpośredni o

do Polski na podstawie umowy z Gothardem Keltlerem, częśc iowo utracone w rozejmie w Ałtmarku (1629)

1561 - 1794

Księstwo w zależności lennej od Rzeczypospolitejh

1569- 1794

Zdobyty pr.lez

Woj. kijowskie

Litwę

I Zdobyte przez Litwę w XIV w., w ł ączo ne do Korony po Unii Lubelskiej 1569- 1667- 1793 I Zdobyte przez Litwę w XIV w. , włączo ne do Korony po Unii Lubelskiej Wł ączone

1619- 1667

Mołdaw ia

1387- 1497

Dobrowolne

układy

1462-75

Dobrowolny

układ

Kaffa i Kera

f

Ks. czeskie

w wyniku wojen Zygmunta III lenne,

lu źna zależn ość

lenny, bardzo

od Polski

lu źna zależność

od Polski

~

"N

;;O

m

O

;;o

O N

Król. węgierskie I Kr. węg ie rskie

Ruś

Król.

Kijowska węgierski e

Ru ś

Kijowska

Ces. austriackie Szwecja

Zakon Kawalerów Mieczowychb

Szwecj a, Rosj a Rosja

w XIV w. , wł ączony do Korony po Unii Lubelskiej

1569- 1794

Czcmichowszczyzna i Siewierszczyzna c

Ks. czeskie

Włączo na bezpośrednio

Kurlandia i Semigalia c

po utracie przez Pol skę

I

Boles ław a

Oddane w zastaw Jagielle pr.lez Zygmunta Luksemburczyka, króla Węgier

Woły ń

Podole Wsch.

przed przylącz. do Polski

Ces. niemieckie Ces. niemieckie

Polski

Włączone bezpośredni o

pallstwowa

Wlk. Ks. Litewskied

Ces. Rosyj skie

Ces. Moskiewskie

Ces. Moskiewskie

Lenno

Węgi er

Kolonia Genui

Lenno tureckie Sułtanat

Turecki

ks. - k sięSl wo: kro - króleSIwo: ces. - cesarsIwo: ' - rejo n na pd . sIa kach Karpal nad Poprade m. do Polski whlczono 13 mi aSl spiski ch ( m.in. Lubowla. Lewocza. Poprad. Biala): po 19 19 część Spisza w Po lsce (w ięk szość - Slowacj a): b - inOanc ka gal ąż Zakonu N.M .P. ( K rzyżaków):' - woj . brad awskie: d - Wlk. Ks. Litewskie. polączonc un ią personalną pd 1386 a realną od 1569. aż do 179 1 pozostawala odd zieln ym państ we m . Odrębność zlik widowano decyzj ą Konstytucji 3 V 179 1, której faktycznie nie zd ążono zreali zować: ' - k sięstwa międ zy Dniestre m. Karpatami . Poku cie m a dolnym Dunaje m i M . Czarn ym: r - Kaffa (Teodozj a) i Kera - kolo nie ge nu eńskie na Kry mi e: g - zapew ne tylko część terytorium : h _ wladcy Kurl andii i Semi ga lii w XVII w. zakl adali ko loni e w kraj ach zamorski ch (m.in. w Gambii i na Tobago)

OJ

O ;;o O

~

POLSKA PRZEDROZBIOROWA

KOŚCIÓt W POLSCE Prawdopodobne pierwsze kontakty z chrześcijaństwem (ok. 880 chrzest wladcy Wi śl a n w niewoli morawskiej) 966 Chrzest Mieszka I (najprawdopodobniej - Wielka Sobota. 14 IV) 968 Przybyc ie do Poznania grupy duchownych z bi skupem Jordanem Męczeństw o na mi sji u Prusów św. Wojciecha (23 IV) , pierwszego patrona Polski 997 1000 Utworzenie biskupstw w Krakowie, Wroclawiu i Kolobrzegu i arcybiskupstwa w Gnieźnie pocz. XI w. Pierwsze niewielkie klasztory. pierwsze kaplice i kośc ioIy, przejmowanie (gl. z Czech) slownictwa ko śc ielnego . wprowadzanie tradycji chrześcijmlskich (np. pochówki) 1038 Reakcja pogańska. burzenie kościołów, przerwa nie sukcesji większości biskupów XII w. Wzmocnienie organizacji kośc ielnej. ożywione kontakty z innymi krajami i z Rzymem 1207 Wincenty Kadłubek pierwszym bi skupem wybranym kanonicznie - przez kapitułę 1210 Synod w Borzykowie - duchowieństwo podlega tylko sądom kośc ieln y m XIII w. Ks z tałtowanie się zwartego systemu parafi alnego. powstawanie szkól parafialnych, intensywny rozwój zakonów, praktyczne wprowadzenie zasady celibatu księży 1283-1314 Arcybiskupem gnieźnieńskim Jakub Świnka. jeden z naj wybitniejszych polityków średniowiecznej Polski , rzecznik jednośc i państwa 1285 S ynod w Łęczycy - nakaz głosze nia kazań po polsku, kierownicy szkól musZ
POLSKA PRZEDROZBIOROWA Konstytucja marcowa: zasada wo ln ośc i re ligijnej prlY zachowaniu nacze lnego stanowiska wyznani a rzymskokatolickiego Zawarc ie konkordatu ze S t o li cą Apost o l s ką (1 0 II ). nowa organizacja kośc i e ln a 1925 1939-44 Prześ lad owa ni a Kości o l a pod okupacj ą rad z i ec ką (do 194 1) i ni emi ec ką 1945 Uznanie przez nowe wladze konkordatu z 1925 za ni e w ażn y ( 12 X) Dekret wladz przyznaj ący im prawo ingerencji w obsadę stanowisk w Kośc ie le ( 13 II) 1953 Proces i skazanie bpa Kaczmarka na 12 lat w i ęz i e ni a . u w i ęz i eni e prymasa (25 IX) 1953 Uroczyst ość odnowienia Ś lubów Jasnogórskich z udzialem I mln wiernych (Częs to 1956 chowa. 26 VIII). uwolnienie prymasa (28 X), cofni ęc ie dekretu z 13 II 1953 Nowy, odpow iadający i stniejącym granicom, podzial na diecezje na ,,ziemiach odzyskanych" 1972 Wybranie Karola Wojtyly na papi eża ( 16 X) 1978 Pierwsza wizyta papi eża Jana PawIa II w Polsce ( n ast ę pne: 1983. 1987. 199 1, 1995) 1979 Ś mierć kardynala Wyszyń s k iego (28 V, w 15 dni po zamachu na papi eża) 198 1 lata 80. W pieszych pielgrzymkach przybywa coroc znie do Częs toc how y kilkaset tys . osób lata 80. Zgoda wladz na budowę nowych kośc i olów w kraju 1989-92 Odzyskanie prawa nauczani a w szkolach, powstawanie kato lickich rozg l ośni radio wych. dostęp do telewizji ; jedn ocześnie ujawnienie s ię postaw antyklerykalnych 1992 Nowy podzial kraju na 39 diecezji (w tym 13 nowych). powstanie ordynariatu polowego 192 1

VN/fZ Miej sce

urwĄ N ajważ niej sze

Data

postanowieni a

Ok o li cz n ośc i ,

uwagi

J ag i e łło poślubi Jad w i gę

Krewo

i zostanie królem Pol- Zagrożeni e Polski i Lit wy 14 ski. Litwa przyjmie chrzest, zostanie przy l ąprzez Krzyża k ów. VIII czona do Polski i pomoże od zyskać ziemie obustronne plany ekspansji 1385 utracone przez Po l s kę (m.in . Sl ąs k i Pomorze) na ziemie ruskie Witold uzna zwierzchnictwo J ag i e łł y i Korony

Witold pokonany przez Tatarów nad Wo rs kl ą. zagrożon y przez Zakon i M os kwę

Wilno i Radom

1401 w zamian za uznanie przez J ag i e łłę swej

Horodlo

Litwini i Polacy bę d ą s i ę po rozumiewać przed C hęć zac i eśni e ni a zw i ąz ków wyborem swych wladców. N aj w i ę k sze rodziny wobec trwaj ącyc h zagrożeń . 2X bojarskie przyj ęte do herbów polskich. pewne Szlachta litewska chce ko1413 rzystać z przywilejów podobin stytucje i przywileje rozc i ąg nięte na Lit wę nych jak szlac hta po lska

d ożywotni ej

udzielnej wladzy

z bli że ni e

Potwierdzenie od rębn ośc i Litwy, dalsze ustrojowe

c ni aj ą pozycj ę

Przywrócenie unii personalnej , dalsze ustrojowe obu pa ń s t w

Obalona 1505 (unia personalna zac howana)

Niepowodze ni a Polski wzmaLitwinów

Wilno

1499

Mielnik

1501

Dążeni e szlachty litewskiej do zrównani a w prawach ze

Lublin

Wspólny i wspólnie wybierany wladca Litwy i Polski. wspólny sejm. polityka zagraniczna I VII (wojny) i moneta. Odrę bne woj sko, urzędy. 1569 skarb. prawo sądowe . Prawo swobodnego osiedlania s i ę szlachty w calym pa ń s t w i e Ugoda z Kozakami zatwierdzona przez Sejm 12 V 1659. Przewidywala. że Ru ś stanie s i ę 16 IX trzec im rów n orzędn ym skladnikiem Rzeczy1658 pospolitej (z wlasnymi urzędami , woj skiem i trybunalem). Równouprawnienie prawoslawia

Bardzo c ięż ka sytuacja międzynarodowa Rzeczypospolitej. chęć zakończeni a wojen kozackich . Nie zostala w praktyce wprowadzona w życ ie

Hadziacz

Warszawa

3V

zbli żeni e

Zniesienie

1791 i Litwy

od rębn ośc i pań st wowej

Korony

sz l ac htą po l s ką. zagroże nie

unii wobec braku potomstwa Zygmunta Augusta

Konstytucja 3 Maja

POLSKA PRZEDROZBIOROWA

M-tADZA USTAWODAWCZA RZECZYPOSPOLITEJ Nazwa

Czas powstania

N

Liczba zasiadających i sposób ich wyboru

Król

XIw:

I

I (wybierany dożywotnio na wolnej elekcji)

Senat

XVw. b

I

ok. 91-96 (naj wyżsi dostojnicy świeccy i duchowni)

Rola opiniotwórcza w stosunku do ustaw powstalych w izbie poselskiej, polityka zagraniczna

król

Izba Poselska

XVw.

I

ok. 167 (wybierani przez sejmiki ziemskie)

Rola ustawodawcza, uchwalanie podatków nadzwyczajnych, polityka zagraniczna

król

XVw.

5e

Zjazdy poslów i senatorów danej prowincji

Uzgadnianie wspólnego stanowiska poslów i senatorów prowincji na sejm walny

król

Ogól (przynajmniej teoretycznie) szlachty danej ziemi

Początkowo wybór posla (poslów) na sejm walny, nast. także wybór deputatów do Trybunalu i urzędników ziemskich, wysluchiwanie relacji poslów, uchwalanie lokalnych podatków

król

Sejm walny

Sejmiki generalne

Sejmiki d ziemskie

XVw.

27

Zwolywanie

Kompetencje Podpisywanie ustaw, kontrola przestrzegania prawa

-

Według stanu

w XVII w. N - liczba w kraju ; a - od XV w. jeden z trzech ,.stanów sej mujących"; b _ powstal z rady królewskiej; e_ Wielkopolska, Ma/opolska, Mazowsze, Prusy, Litwa; - dzielily się na sejmiki przedsejmowe, kapturowe. elekcyjne, relacyjne i in.

SPOI:.ECZEŃSTWO STANOWE W XVII w. Stan Udzial w ludności Rzeczypospolitej Podatki Możliwość swobodnego przemieszczania się

Obowiązek s lużby

wojskowej

Szlachta ok. 5

0//

Duchowieństwo

ok. 0,2%

tylko po uchwaleniu przez sejm uchwaly podatkowej

Możliwość

awansu na

urzędy państwowe

Żydzi

ok. 20%

ok. 72%

ok. 3%

podatki stale

podatki stale

podatki stale

tak

tak

ograniczona

tak

tak

nie

tak

bardzo ograniczony"

nie

rzemioslo, handel, rolnictwo, uslugi

rolnictwo, rzemioslo wiejskie

handel, lichwa, rzemioslo. karczmarstwo

nie

nie

nie

duszpasterstwo, kultura, urzędy, s lużba w wojskub szkolnictwo majątkami ,

tak

dostojnicy od 1433 tylko szlachta kościelni

piechota wybraniecka; b _ zakaz handlu i rzemiosla; i Podlasie) więcej - ponad 10%

a_

Chlopi

tak

zarządzanie

Zajęcia

Mieszczanie

e-

w niektórych regionach (np. Mazowsze

POLSKA PRZEDROZBIOROWA

WOLNE ELEKCJE 1573-1763 Najważniejsi

Rok

Okolicznośc i

kandydaci

arcyksiążę

wyboru

austriacki Ernest Habsburg, car 1573 Iwan IV Groiny, Jan III Szwedzki. Henryk Walezjusz. brat króla Francji

Brak ustalonej tradycji elekcji, kwestia zobowiązań króla (anykuly henrykowskie)

arcyks. Ernest Habsburg, Iwan IV Groźny. Wilhelm z Rożemberka. Stefan Batory ks. 1575 Siedmiogrodu

Habsburg ogloszony królem przez senat 12 XII , 15 XII Anna Jagiellonka obwolana królową Polski, BalOry zgadza się zostać jej mężem i zostaje popany przez sejmiki

Zygmunt Waza (19 VIII). car Fiodor, arcyks . 1587 Maksymilian Habsburg (22 VIII)

Habsburg pokonany zbrojnie przez stronników Wazy

1632

Władysław

(syn poprzedniego króla)

Brak

większej

opozycji

1648 Jan Kazimierz Waza, Karol Ferdynand Waza

Rywalizujący

ks. Michał Korybut Wiśniowiecki , Filip 1669 Wilhelm ks. neuburski. ks. Karol Lotaryń s ki , Krystyna królowa Szwecji

Zwycięstwo kandydatury malo znanego "Piasta" zaskoczeniem dla podzielonej magnaterii

hetman Jan Sobieski. ks. Karol Lotaryński , 1674 Jerzy ks . duń s ki. Filip ks. neuburski mI.

Tuż po zwycięstwie Sobieskiego pod Chocimiem: Sobieski popierany przez Francję

Franciszek Ludwik de Bourbon ks, Conti, 1697 Jakub Sobieski, Fryderyk August Wettyn

Energiczne dzialania Sasa. niemrawe Francuzów (fiasko desantu pod Gdańskiem)

1704

Stanisław Leszczyński

Wybrany pod

bracia. rezygnacja Karola

os l oną

wojsk szwedzkich

August Wettyn (syn poprz. króla), Stanisław Obce wojska w kraju. konfederacje szla1733 Leszczy ński. don Emanue l (infant ponugalski) checkie popierają różnych kandydatów Stanisław Poniatowski, Adam Kazimierz 1764 Czanoryski, Jan Klemens Branicki

Decydujący

królem na

wplyw Rosji (poniatowski carycy Katarzyny)

życzenie

WYBRANE KONFEDERACJE SZLACHECKIE Miejsce

Data

Przyczyny

Gl. postaci

Niechęć

Tamogród

Bar

wobec po- Stanislaw lityki Augusta II. Ledó26XI chowski a zwlaszcza sta1715 cjonowania wojsk saskich w kraju

29 11 1768

Chęć obrony dawnych wolnośc i szlacheckich i niepodleglości zagrożonej

przez

Rosję

C hęć

anulowania

postanowień

Targowicaa

a_

14V Konstytucji 3 a 1792 Maja

de facto w Petersburgu 27 IV 1792

Przebieg Konfederaci pokonani przez wojska królewskie wezwali na pomoc Rosję , ta wymusi la ugodę

Rezultaty Postanowienia Sejmu Niemego ( 1717)

Adami Michal

Czeroletnie walki podjazdowe z woj skami król. i Krasińscy. ros. (m.in . zajęcie Krakowal , 3 XI 1771 nieudana Józef i Kazimierz próba porwania króla. 18 Pulascy VIII 1772 upadek ostatniego bastionu - Częs toc howy

Spowodowanie wojny Turcji przeciw Rosji , rozbudzenie patriotyzmu , przyspieszenie I rozbioru Polski

Stanislaw

Likwidacja ustroju wprowadzonego w 179 I , chaos gospodarczy. przygotowanie II rozbioru Polski

Wezwanie przez konfederatów na pomoc Rosji. po Potocki, wkroczeniu wojsk rosyjFranciszek skich szybkie pokonanie Ksawery opozycji i przystąpienie Branicki króla do konfederacji Szczęsny

POLSKA PRZEDROZBIOROWA

PRZYWILEJE SZLACHECKIE Rok

Miejsce wydania

1228

Cienia

1291

Kraków

1355

Buda (Węgry)

Treść

Okoliczności

Obietnica zachow,.nia praw poszczególnych panów krakowskich

Władysław Laskonogi obejmuje tron krakowski

Obietnica obsadzania urzędów księ s twa miejPodczas obejmowania scowymi panami. płacenia zwyczajowego żołdu. tronu krakowskiego przez nien a kładania nowych podatków: gwarancja Wacława II Czeskiego nienaruszalności nadań i przywilejów Zwolnienie szlachty od nadzwyczajnych podatków, król w podróży będzie utrzymywać się z własnych środków

Ludwik Węgierski liczący na objęcie tronu połskiego po Kazimierzu Wielkim

I 374b

Koszyce

Pierwszy przywilej dła ogółu szlachty, gwarankrólowi tylko jeden stały podatek dwóch groszy z łanu ch lopskiego. Król zobowiąza l się do niepowierzania zamków i starostw osobom obcej narodowości

Piotrków

Król zobowiązuje się do wykupienia szlachcica, który trafiłby do niewoli podczas wyprawy poza granice kraju oraz do wyplacenia żołdu (3 grzywny od kopii) podczas wyprawy zagranicznej

Jagiełło

1388

Nietykalność majątkowa

Jagiełło

Węgierskiego

Czerwińsk

bez prawomocnego wyroku, zakaz łąc ze nia w jednym ręku urzędu sędziego i starosty. Król musi uzyskać zgodę rady królewskiej na bicie monety

1423

Warta

Dopuszczenie wykupu solectw od soltysów i nieposłusznych". ograniczenie przenoszenia się poddanych do miasta, wojewoda ustala ceny maksymalne w miastach

1425

Kujawski"

1433

Kraków

1422

Brześć

Nadany przez Ludwika w cełu uśmierzenia opozycji i zapewnienia sukcesji którejś ze swych córek

towa ł

naciskany przez potwierdzenie przywilejów szlachtę:

andegaweńskich

Jagiełło

"krnąbrnych

szlachty

Nemine captivabimus /lisi iI/re victum - nietykalno ść osobista szlachty

Jagiełło

Dostojellstwa

kościelne zastrzeżone

dla szlachty

Zobowiązanie

do nienakladania nowych podatCerekwica 1454 i Nieszawa ków i niezwolywania pospolitego ruszenia bez zgody sejmików

1496

Piotrków

Ograniczenie wychod źstwa chlopów (najwyżej jeden rocznie może opuścić wieś) . Zakaz posiadania dóbr ziemskich przez mieszczan. Zwolnienia z cel dla szlachty

1505

Sejm w Radomiu

Anulowanie przywilejów Senatu z 1501. Nowe prawa i podatki mogą być stanowione tylko za zgodą Sejmu i Senatu (konstytucja Nihil/lovi) Obowiązkowa pańszczyzna

w wysokości jednego dnia w tygodniu. Wolna (tylko dla szlachToruń. ty) żeg luga po Wiśle . Ograniczenie praw sądów 1520 Bydgoszcz miejskich w razie. gdy sprawcą przestępstwa popelnionego w mieście jest szlachcic "- sfonnul owany (nadany w 1430 w Jedlni):

b-

przed wyprawą 1422

krzyżacką

pod naciskiem

podczas starań o sukcesji tronu

gwarancję

dla syna Kazimierz Jagiellończyk. wojny trzynastoletniej początek

Przed wyprawą Jana Olbrachta

turecką

Pod naciskiem szlachty wzrostu potęgi magnatów obawiającej się

Trwa kosztowna wojna z zakonem. Szlachta ma nadzieję przez ujednolicenie pańszczyzny ukrócić

zbiegostwo

chłopów

1381 rozszerzenie przywileju na duchowieńSlwo

POLSKA PRZEDROZBIOROWA

HANDEL ZAGRANICZNY DAWNE} POLSKI Kierunek

Towary

Szlak

wywożo ne

z Polski

wwożone

Bilans do Polski handlowy

Uwagi

WIEK X-XV Malopolska Wyroby rzemieśłnicze, we Poludnie. przełęcze w Karpatach wczesnym średn. Węgry Slowacja, Węgry niewolnicy

Miedź,

Małopolska (z Pragi) - Kijów Wschód stamtąd do Azji i poludnie Środk. lub Dnieprem nad M. Czarne

Wyroby wschodnie i poludniowe Uedwab. korzenie, biżuteria) , skóry, futra

Zachód i północ

Niewolnicy (we wczesnym okresie). kruszce. stopniowo coraz więcej wyrobów rzemieślni czyt: h

Wzdłuż Wisły i Niewolnicy (we Odry nad Bałtyk wczesnym okresie). skóry. futra , towary lub poprzez Śląsk i Ziemię leśne. reekspon towarów wschodnich Lubuską do i poludniowych Niemiec

zloto, wino Ujemny

Pocz. maIy, szybko rosnący

od XIV w.

Wyroby rzemie ślnicze (broń. ozdoby, tkaniny)

Do XIII w. najważn.

Ujemny

szlak. zmiany po najazdach tatarskich

Znaczenie szyhko Zrówno- rośnie od ważony XIVw.

WIEK XVI-XVII i in . rzeki - Gdańsk (gl.) . Niderlan- Elbłąg . Króledy. An- wiec lub Ryga glia i in. morzem przez kraje za- c i eśniny duńskie chodnie - pony niderlandzkie lub angie lskie

Glównie zboże i in. produkty rolne (s łód). także drewno i wyroby tzw. przemysiu leśnego (m.in. maszty okrętowe. klepki , wańczos , smola, potaż) , nadto płótno. liny konopne, miedź

Towary luksusowe (m.in. korzenie z kolonii zamorskich. biżuteria , broń . meble, tkaniny). sól, śledzie, wino

Ukraina (gl. Podołe) Niemcy rytalopolska i Czechy Sląsk - Lipsk, Czechy

Woły, skóry, futra. plótno, tanie sukna

Wyroby przemy slowe (noże. kosy, sierpy. drobne ano metalowe, tzw. norymberszczyzna), towary luksusowe

Wisła

Węgry

Turcja

najważ-

Dodatni

Dodatni

miedź ,

niejszy kierunek handlu

Staly wzrost znaczenia tego kierunku Duży udzial handlu szlacheckiego

Towary Malopolska przełęcze w rzemieślnicze . sól, Karpatach olów Slowacja, Węgry

Wino,

wyroby metalowe

Ujemny

Lwów -

Wyroby wschodnie: jedwab, broń , stroje, korzenie

Ujemny

Skóry, futra, wosk, wyroby pochodzące z Dalekiego Wschodu

Pobudzanie Prawdorozwoj u podobnie miast, ujemny zw ł. Litwy

Mołdawia

Towary rolnicze, niewielka ilość

i

Wołoszczyzna

-

rzemieśłniczych

Stambul

Moskwa

Zdecydowanie

Mazowsze, Lublin - Brześć - Mińsk Moskwa

Towary przemyslowe: broń , papier, wyroby metalowe. sukna

że l azo ,

Duży udzial kupców ormiańskich

POLSKA PRZEDROZBIOROWA

URZĘDY Urząd

POLSKI SZLACHECKIEJ

b

Marszalek wielki i marsza lek nadworn y Kanclerz i podkanclerzy Podskarbi wielki Podskarbi nadworny Hetman wielki Hetman polny Oboźn y

Uwagi

Kompetencje URZĘDY

CENTRALNE I NADWORNE

Mistrz ceremonii. zarządza ni e dworem, zapewnienie spokoju w miejscu pobytu monarch y (d u że kompetencje policyjne i sądownicze)

Większe

Początkowo urzędnicy

odpowiedzialni za stopniowo wzrost roli aż do pozycji "premiera". Szczególny wplyw - na po litykę zagra ni czną

Wykszialcony w XIV w. z dzielnicowych urzędów malopolskich i st niej ących ju ż w xn w. (kanclerz krakowski = koronny); dożywotni czlonek senatu

Naj wyższy zwierzchnik skarbu kró lestwa, nadzór nad mennicami Zajmowanie s ię osobistymi rachun kami króla, zastępowa ni e podskarbiego wlk.

Od pol. XV w. oddzielne u rzędy podskarbiego wielkiego i nadwornego. Podskarbi wielki czlonkiem dożywotnim członkiem senatu (podskarbi nadworny dopiero od 1775)

kancelarię królewską,

Początki urzędu hetmana w końcu XV w., 1528 ostateczne uformowanie s ię urzędu hetmana polnego obok urzędu hetmana wielkiego. Zast ępowani e hetmana wielkiego na okreOd 158 1 urząd dożywotni z mianowania króla. śl on ych frontach (rola dowódcy liniowego) Od 1768 hetmani zasiadali w senacie

Naczelny dowódca wojsk zaciężn ych , "minister wojny" Rzeczypospolitej

Początek urzędów

Funkcja honorowa

Oboźn y

nadworny Oboźny

polny

znaczenie od czasów Kazimierza Wlk., 1409 podzial urzędu na marszalka koronnego i nadwornego; dożywot nie miejsca w senacie

Kwatermistrzostwo wojsk

w pierwszych latach XVI w.. polny mianowany był przez hetmana

podległych

hetmanowi arty l eri ą

i arse n a ł am i

Utworzony w 1637, początkowo pod "starszy nad armat ą"

n azwą

General artylerii

Zwierzchnictwo nad królewskimi

Chorąży

No s ił c h orągiew hufca nadwornego, Od XIV w., 1646 ostateczny podział na chow uroczystych chwilach wys tępowa ł obok rążych wielkich i chorążych nadwornych w ładcy

Strażnik

polny

Pisarz polny

Referendarz

Dowódca najdalej wysu ni ę t ych placówek granicznych (obrony potocznej)

Urząd wprowadzony 1526, od końca XVI w. mianowany przez hetmana, w XV II w. tytul honorowy

Admini stracja wojsk zac i ężnych, rachunkowo ść, ewidencja, żołd , udział w wyprawach wojennych

Znany już w XV w. 1764 powolano urząd pisarza wielkiego pełniony jednocze śnie przez 3 osoby (do funkcji kancelaryjnych)

Prawnik ; odbiera ł memoriały i supliki wnoszone do króla na ręce kanclerzy

Od 1507 urząd koronny. Od XV I w. samodzielnie są dzi I chłopów w dobrach królewskich (dwie osoby: referendarz duchowny i ref. św iecki)

Instygator

Funkcje.prokuratorskie

Kuchmi strz

Odpowiedzialny za

Krajczy

i podczaszy Łowczy

Miecznik Podkomorzy Koniuszy Szafarz, ł ożniczy, śpi ża rny Ochmistrz

Od pol. XIV w.

Krojenie potraw i podawanie ich monarsze Od XIV w.

Stolnik i podstoli Odpowiedzialni za stól Cześnik

Znany od ok. 1565

kuchnię

Opieka nad

władcy

piwnicą wł adcy,

podawanie

Od XIV w.; podstoli pierwotnie zastępcą stolnika Wzmianki

xm w., podczaszy pierwotnie

monarsze trunków

zastępcą cześnika, później ważniej szy

Odpowiedzialny za polowania

OdX IV w.

Pierwotnie nosił przed

Funkcja zasadniczo honorowa

Pierwotnie

zarząd

wladcą

miecz

pokojów dworskich

Ważny urzęd nik w. ; już

przyboczny monarchy urząd

Pierwotnie przelożony nad staj niami

Od XIV

Urzędnicy zaj muj ący się bieżącym

funkcjonowaniem dworu

Nowe urzędy nadworne pojawiały jak inne stawał y s i ę honorowe

Marszałek

Wybierany

na dworze królowej

od niego

w XV w.

s pośród

senatorów

tytularny s ię.

w miarę

PO LSKA PRZEDRO ZBIO RO W A Urząd

b

Uwagi

Kompetencje

URZĘDY ZIEMSKIE I STA ROŚCIŃS KI E Wojewoda

Dowódca pospolitego ruszenia z województwa. przewodniczący sejmiku elekcyjnego. nadzór nad miastami

Od X w. (pierwot nie palatyn. jeden w kraju: więcej stanowi sk poj awi ło s ię w okresie rozbicia dzie lnicowego). Czlonek senatu

Kaszte lan

Począt kowo m.in. zarząd dobrami monar- Od XII w.: w XV I w. - 87 kasztelanów. Byli szymi. sprawy sądowe i administracyjne. czlo nkami senatu (spośród ni ch 35 zwa no Od XIV w. kompete ncje b. ograniczone krzeselkowymi. a resztę - drążkowy mi )

Zwierzchnictwo nad terytorium. zamkiem U"'jd pow stal w ko n. XIII w.. od XVI w. jako lub grodem. sądownictwo grodzkie. urzęd n ik ziemski: rozróżnieni e na starostów grozarząd domeny monarszej. W XIX- XX w. dowych i starostów ge neralnych (.. generalów") zarząd powiatu

Starosta

Podkomorzy

Sprawy graniczne szlac hty (są d y podkomorz y ń s kie . w których podkomorzy zasiada ł wraz z dwoma komorn ikami)

Skarbni k

Odpowiedzialn y za finanse swojej ziemi

Urząd

Przewodniczący są du

Od XIV w.

Sędzia

ziemski. sę dzia grodzki

podsę dkow i e.

(w sądzi e asesorzy. woini )

także

Pi sarz ziemski . Zasiadal w sądz i e (ziemskim lub pisarz grodzki s taro śc i ll s k i m) wraz z sędzią i podsędkiem Pi lnowanie porządk u w powiecie podczas wyprawy wojennej

Wojski ' Chorąży

,

Odpowiedzialny za Patrz

Stolnik. b podczaszy ...

u rzędy

chorągiew ziemską

Ważny urząd . wykszt ałcony z urzędu dworskiego w XIV w.. od 1374 doż ywot ni

od 1635

Urzędy

(sądy

coraz

są downictwa

grodzkie - starosta)

ważniejsze w miarę wzrostu roli szlacheckiego

Od XIII w. zast ępca kasztelana do spraw wojskowych Od czasów Kazimierza Wlk. J uż w śred n iowieczu urzędy tytu larne (ważne d la szlachty z powodów ambicjo naln yc h)

central ne i nadworne

Pominięto urzędy kościel ne: przedstawiono tylko najwaillleJsze urzędy na które nominowal król . Wszystkie urzędy byly oddzielne w Koronie i na Li twie. '- często dwóch urzędni ków (zwanych wi ększym i mniejszym): b - hierarchia urzędów byla bardzo skompli kowana. na przyklad hierarchia urzędów ziemskich w Koronie 1768 byla n.' tępująca: podkomorzy. starosta. c h orąży. sędzia ziemski. stolnik. podcza"y. podsędek. podstoli. cześnik. lowczy. wojsk i w i ę­ kszy. pi sarz ziemski. miecznik. wojski mniejszy. skarbnik (na Li twie w tym samym czasie byla zupeln ie inna)

Jednostki podziału terytorialnego Rzeczypospolitej Części

Jednostka Rzeczpospolita

Uwagi

skladowe

Wszystkie Kró lestwo Polskie. W lk. K s ię s two Li tewskie

urzęd y

analog iczne. lecz oddzielne w Koronie i na Li twie

Królestwo Polskie

Prowincja małopol ska • prowi ncja wielkopolska b

3

Prowincj a

Województwa ( I I w Malopolsce' . d 12 w Wielkopo lsce )

Prowincje sądowe (Trybunal Koronn y lube lski i radomski) . Sejmiki generalne byly oddzie lne w Wielkopolsce. Malopolsce. Mazowszu i Prusach Król.. por. str. 144)

Jedna lub więcej ziem'

Ostatecznie u k ształtowane w pocz. XV w. z tyc h ziem . które zac howaly h ierarc hi ę urzęd ni czą z wojewod'l na czele: p6iniej województwa byly t eż tworzone na wschodzie Rzec zy pospoli tej

Województwo

Ziemia

Ki lka powiatów -

Powiat

Włas na

hierarchia

u rzędnicza

do kasztelana

w ł ączn i e:

zasadniczy

okręg sądowy

Pierwotnie (X IV w.) okręg pod l egający danemu sądow i ziemski emu. Stopniowo u k ształtował s i ę w powiatac h syste m urzędów ziemskich (w w i ększośc i tytularnyc h)

' - Malopolska wlaśc i wa i województwa wschod nie: b - Wielkopolska wl aściwa. Prusy i Mazowsze: ' - krakowskie. sandomierskie. lubelskie. pod lask ie. rusk ie. belskie. podolsk ie. wolyńsk i e. braclawsk ie. kijowsk ie. czemichowskie: d _ poznańsk i e. ka liskie. inowroclawskie. brzesko-kujawskie. l ęczyckie. sierad zkie. po morskie. chelmińskie. malborskie. plockie. rawskie. mazow ieckie: e - najwięcej woj. mazowieckie - 10 ziem. Uwaga: na Li twie by lo 9 województw (wi l e ń skie. trock ie. nowogródzkie. brzesko-litewskie. polockie. wi tebskie. m śc i s l awskie. mińskie i (u tracone 1667) s mo l eńsk i e. a w Infla ntach jedno województwo - infla nckie (od 1598 do 1620 trzy: we n deń s kie . derpskie i parnawskie)

PO LSKA PRZEDRO ZBIO RO W A

WYBRANE RODY MAGNACKIE Rodzina

Pochodzenie

(her/»

Okres

Glówne

świe tn ośc i

pos iadl ośc i

Branice

Bmniccy (GI)j)

(Malopolska')

C hodk iewi-

ezowie (Ko§ci"J:n

d

)

Czartoryscy

Kijowszczy zna

Wybitni przedstawiciele Jan Klemens (zm. 1673) - mar. nad w. kor. Jan Klemens ( 1689- I 77 I) - hel. wlk. kor.

Tykocin.

Ruszeza.

XV IIXV II Iw.

Brze ź ni c a.

XVXV ll w.

Szklów. Mysza. Mlynów

Branice. Bialystok

Grzegorz (zm. 1572) - hel. wlk. kor.. kaszl. w il eńsk i Jan Karol ( 1560- 162 I) - hel. wlk. IiI.. wojew. wileński

Goluchów.

Michal Fryderyk (16%-1775) - ka nclerz IiI. Izabela ( 1746-1835) -twórczyni mu zeów w Pulawach i Krakowie Adam Ka zi mierz ( 1734- 1823) - kandydat na tron polski Adam Jerzy ( 1770-1 86 I) - min . spr. zagr. card Aleksa ndr. II . przywódca Stronnictwa .. Hotel Lambert" w Paryżu

(POK OI;

Czartorysk nad Styrem

Uff! u'ska )

( Wo l y ń )

Koniec polscy

Koniecpo l (siemdzkie)

XVXVllw.

Koniecpol. Stanislaw ( 159 1- 1646) - hel. wlk. kor.. kaszl. krakowski. zbudowal twierdzę Kudak Brody. Podho rce Jan Aleksander (z m. 17 19) - wojew. siemdzki

Brzezie (Malopolska)

XVXV ll w.

Lanckorona

XV I-

Leszno.

XV łłł w.

Baranów

XV IIX IX w.

Opinogóra

(PobólI) Lanckorońscy

(Zl/{Iora) Le szczy ńscy

( Wiell;awa)

Kra si ń s c y

(Ś/epowron )

Leszno (Wielkopolska) Krasne (ciechanowskie)

XV IIIXIXw.

Kl ewań.

Pulaw y.

Sieniawa

Andrzej (zm. 1658) - ka nclerz wlk. kor.. abp gnieźn i eński Wacław ( 1605- I 666) - abp g ni eź n i e liski Samuel (XV II w.) - poeta Stani slaw ( 1677- 1766) - kró l Polski. książę Lotaryngii

Krasne. Wi śni cl.

Lubomirscy

Luborni erz

(S::, rell;a\\'a)

(sądeckie)

XVIXV II I w.

pisarz

Lubowl" (Spisz). W ieliczka '

Mn iszchowie (h 1\'/(/JI"1I0)

Wielkie (Ś l ąsk)

Ogińscy

Smo l eń-

(h. w/(/JIwgo)

szczyzna

Opalińscy (Ło d:in)

Osso l ińscy

( Topór)

Ostrogscy' (l1. ldamego)

Pacowie (Go:dmra )

Sambor. Dukla

Jerzy (zm. 16 13) - wojew. sand omiersk i. wciągną l Po lskę w dymi triady Maryna (1588- I6 14) - córka Jerzego. carowa moskiewska Michal Jerzy (1748-1806)- mar. wlk. kor.. wsp6łtwórca KEN

XV III w.

Oginty. S lonim

Michal Kazimierz ( 1728- 1800) - hel. wlk. iiI. Michal Kleofas (1765- 1853) - podskarbi wlk. IiI.. kompozytor. budow niczy Kanalu Ogińs kiego

XV IXV ll w.

Ossolin (sando miersk ie)

XV IIpocz. XIX w.

Ostróg

XV IXV ll w.

Grodzień-

szczyzna

Hiero nim (zm . 1706) - mar. wlk. ko r. Stani slaw ( 17 19- 1783) - mar. wlk. kor.

XV IIXV III w.

Opalenica (Wielkopolska )

(Wo l y ń )

Michal Hieronim ( 171 2- 1784) - mar. konieder. barskiej Zygmunt ( 18 12- 1858) - poeta. au tor .. Nieboskiej komedii" Jerzy ( 16 16- 1667 ) - mar. wlk. kor.. hel. polny kor. Stani slaw Herakliusz ( 1636- I 702) - mar. wlk . kor..

blńcu t .

l

Kończ yce

Stanislaw (z m. 1565) - wojew. sa ndomierski Stanislaw (zm. 1657) - hel. po lny kor.. wojew. ru ski

XV IIpocz. XIXw.

Opalenica. Leżajsk

Klimontów. Krzyżtop6r

Ostróg. Tarn ów

Andrzej ( 1540-1593) - mar. wlk. kor. Łukasz ( 1540- 1593) - mar. wlk. kor. Krzysztof ( 1609-55) - wojew. poz nański Jerzy ( 1595- 1650) - kanc lerz wlk kor. Józef Maksymilian ( 1748- 1826) - wsp6lz a l ożycie l O ssolineum. pierwszej polskiej biblioteki na rodowej Fiodor (zm. przed 14 I O) - św. K ościo la prawos lawnego Ko nstan ty ( 1460-1530) - he l. wlk. lit .. zwyc ięzca spod Orszy ( 15 14) Konstanty Wasy l (1526- I 608) - wojew. kijowski. gl. przeciwnik Unii Brzeskiej

Dowspuda. Kazimierz (zm. 1682) - hel. wlk. litewski Satan6w Krzysztof Zygmu nt ( 162 1- 1684) - ka nclerz wlk. IiI. na Podolu Michal Jan ( 1730- I 780) - mar. ko nfederacj i barskiej

PO LSKA PRZEDRO ZBIO RO W A Rodzin a (herb)

Pochodzenie

Okres

Glówne

~wielności

posiad lo ~c i

Krys lynopol. POloccy (Pilawa)

Sobiescy (Jal/i l/a )

POlak (Malopolska )

Sobieska Wola (lubelskie)

Tułc zy n .

XV IIXXw.

Jablonn". Łańcul.

Krzeslowice. Wilanów

XV Ipocz. XVłłłw.

Jawor. Żó l kiew. Olesno. Wilanów

Wybitni przedstawiciele Miko laj (zm . 1651 ) - hel. wlk. kor. Slanislaw Rew
Jerzy ( 1480- 154 I) - hel. \\ Ik. IiI. Mikolaj .. Rudy" (1512- 84) - h<1. wlk. IiI. Go n i ądz. Mikolaj .. Czarny" ( 1 5~-l-64) - kancie., IiI. Medele. Barbara ( 1520-5 I) - królowa Polski Olyka. N i e~wież. Krzyszlof .. Piorun" ( 15~ 7- 1 603) - kanclerz i hel. ", Ik . lil. Kleck. KrzySZlof ( 1585- 1640) - h<1. wlk. IiI. Birże . Slanis law ( 1595-1656) - kanclerz IiI. Szydlowiec. Janusz ( 16 12-55) - he l. wlk. ii I. Sluck. Bog usla w ( 1620-69) - ko niuszy wlk. IiI. Michal Kazimierz II ..Rybeńk a" ( 1702-62) - hel. wlk. IiI. Kopyl. Poloneczka Karol Slanislaw .. Panie Kochanku" ( 1734-90) - wojew. w ileński Nieborów Kiem6w.

Radziwi llowied

Lil wa

(Trqby)

Sapiehowie

Sm o leń -

(Lis)

szczyz""

Tarnowscy (Lelill'lI) Tęczyńscy

(Topór)

Wi ~ niowiecc y

(Korybllt)

XVIIpocz. XIXw.

Malopo lska

XVXV I w.. XIXw.

Malopolska

XIVXV l w.

Litwa

XVIIXIXw.

Czereje. K od eń.

Dereczyn. Krasiczyn Tarn ów. Tarnopol. Jaro s ław,

Ukraina

Zamoyscy

luźni n

(Jelita)

(łęczyc kie)

XV IIXV łłł w.

XV IXX w.

Lew ( 1557- 1633) - kanclerz i hel. wlk. IiI. Slanislaw ( 1585- 1635) - mar. wlk . IiI. Pawe l Jan (zm. 1665) - hel. wlk. IiI. Kazimierz Pa we l (zm. 1720) - hel. wlk. IiI. Jan Fryderyk ( 1680- I 75 I) - kanclerz IiI. Jan (zm. 1409) - kaszl. krakowski Jan (1488-1561) - kaszl. krak.. hel. wlk . kor.. wybil ny dowódca i teoretyk wojskowośc i

Dzików

Morawica. Nawoj z Morawi cy (zm. 133 I) - kaSZl. krak ows ki Andrzej (z m. 1536) - kaszl. krak owski Tęcz y n Łohojsk.

Tyszkiewiezowie (Leliwa)

XV IXX w.

Poląga.

Czerwony Dwór

Janusz (zm. 1642) - wojew. wi l eński Ludwik (zm. 1808) - mar. wlk. Ii I.. hel. polny IiI. Euslach y ( 1814-73) - archeolog

Jeremi Michal ( 1612-5 I) - wojew. rusk i. znan y na dowódca w czasie wojen kozacki ch Zadnieprzu Michal Koryb ul - król Polski Janusz AnIoni ( 1678- I 74 I) - kaszl. krakowski Łubn y

Jan ( 1542- 1605) - kanc lerz. hel. wlk. kor.. budowniczy Zamo~cia . wybilny polil yk ZaI110~ć. Andrzej ( 17 I &-92) - kanclerz wlk. kor.: jeden z gl. projektodawc6w refol1l'l pań :-;twa Kozlówka. Klimonl6w Andrzej ( 1800-74) - inicjalo r TowarzysIwa Rolniczego Mall rycy ( 187 1- 1939) - dzialacz Ligi Narodowej. min. spr. zagr. RP

abp - arcybi skup: hel. - helma n: kaSZl. - kaszlelan. kanc . - kanclerz. kor. - ko ron nr IiI. - lilewski . mar. - marszalek: nadw. - nadworny: wlk. - wielki. wojew. - wojewoda. ' - wg legendy Serbia: - polomkowie O lgierda: ' potomkowie kijowskich Rurykowi cz6w: d - nast. Gryf: ~ - w dz i e rżawi e

POLSKA PRZEDROZBIOROWA

LUDNOŚĆ NAPłYWOWA W RZECZYPOSPOLITEJ SZLACHECKIEJ Grupa

Naplyw

Zajmowane tereny

Miasta i miasteczka Malopolski i województw

Żydzi

Od I pol. Xl w.

wschodnich oraz Wlk. Ks. Litewskie

( naj wię-

Zajęcia

Kupc y. bankierzy. dzierżawc y komór celnych i żup soln ych. zarządcy i dzierżawcy majątków szlacheckich i magnackich. rzemieślnic y. karczmarze

cej w XVI w.)

Niemcy

Od XIIXIII w.

Miasta. gl. w wojew. Rzemie ślnic y. kupcy. zach. i pn .. częściowo bankierzy. drukarze. w Małopol sce. wsie w dzierżawcy komór solPrusach K s iążęc yc h i nych. żolnierze najemKróle wskich ni. osadnicy rolni

Uwagi Odrębny

stan; autonomia i samorząd w calej Pol sce (od czasów Kazimierza Wlk.). Podst. jednostka - gmina (kahal). decydująca o sprawach religijnych. sądownictwa cywilnego i szkolnictwa. Od XV I w. podzieleni na 4 ziemstwa odpowiedzialne za zebranie podatku poglównego (Sejm Czterech Ziem podejmuje ogólnokrajowe decyzje) . .. 1527 zrównani z kupcami chrześcijańskimi w zakresie cel. 1532 uzyskali prawo wolnego handlu w calym państ wie. asy milacja przybrala na si le dopiero w XIX w. Przewaga etniczna w Prusach Królewsk ich i K s iążęcych (zwl. w wielkich miastach). Część (szlachta inflancka i pruska) wesz la do stanu szlacheckiego

Wsie i miasta na Litwie (gl. Wil e ń szczyzna i rejon NowaOd gródka). Emigracja XIVw. na Wol y ń. Podole i U krainę po najeźdz ie moskie wskim na Litwę 1654

Osadnicy wojskowi o pozycji zbliżonej do szlachty, żolnierze zaciężni (oddzielne chorągwie). Ponadto kuśnierze. hodowcy

Osadzeni przez WiOd kon. tolda w niekt. miasKaraimi XIVw. tach Li twy (Troki. Wilno. Łuck. Halicz)

Kupcy. rzemieślnicy. rolnicy, sadownicy

Za Kazimierza Jagiellończyka zostali zorganizowani wg prawa magdeburskiego. Religia bliska judaizmowi. Nieliczni. ale b. aktywni kulturaln ie

Kupcy (handel ze Wschodem). rzemieślnicy (towary lu ksusowe). niż s i rangą dyplomaci (zwl. poselstwa do Turcji)

Autonomiczne gmi ny w miastac h (na ogól z wlasnym wójtem i radn ymi). stare prawo skodyfi kowa ne w XVI w.. wlasny Kośc iól pozostający od 1629 w unii z Rzymem (metropolia we Lwowie)

Kowale. handlarze szczurolapy. muzykanci

W średnio wieczu wywędrowa li z Indii . Wiele zróżnicowanych grup. Od XV I w. nieudane próby wydalenia ich z kraju lub opodatkowania. Ok. pol. XVII w. zwierzchnicy ("królowie". t akże ze szlachty polskiej) zatwierdzani przez króla

Pasterstwo górskie

Część

Osadnicy rolni . specjali śc i od melioracji i hodowli bydla

Wolno ść

osobista. placenie czynszu pi eszeroki samorząd gromadzki. Najzamożniejsza grupa wśród chlopów. W XVIII w. na wzór holenderski zaczęto l okować Polaków

Wędrowni

Stosunkowo nieliczni. szybka asymilacja. część weszla do stanu szlacheckiego

Tatarzy

Onnianie

XIVXVlw.

Gl. miasta wojew. wsc hodnich (Kami •.niec Podolski. Lwów. Łuck. Włodzimierz . Zamość)

Cyganie

Wolosi

Holendrzy

Szkoci

Od XVw.

W w ięk szośc i wędrowny tryb życia. Osiadli - na Litwie. Polesiu. Wol yniu . w Polsce centralnej i na Podkarpaciu

Karpat y. zwl. Glównie Wschodnie XV l w. Wsie w Prusach Królewskich i K siążęc ych 2 pol. (gl. na Zulawach. XV I w. w Wielkopolsce oraz wzdluż Wisly) kon.XVI- Miasta gl. wojepocz. wództw pn. (Che 1XV ll w. mno. Gdańsk. Toruń)

koni. funnani,

garbarze. ogrodnicy

końmi . niedźwiednic y.

żołnierze

kramarze. najemni

Duża część pochodząca z jeńców szybko zasymilowana. przetrwaly skupiska pochodzące ~ ordy nogajskiej (osadzeni przez Witolda). Prz yjęli język polski i ruski. W większości wyznawcy islamu obrządku sunnickiego. Pelnia praw szlacheckich (urzędy. prawo glosowania na sejm) tylko dla chrześcijan

pochodzenia rumuń skiego. wplyw na rozwój pasterstwa i kulturę oraz język polskich górali niężnego.

POLSKA PRZEDROZBIOROWA

EMIGRACJE POLSKIE Lala

Przyczy ny

pod karą ś mierci Holandia. Anglia. arian (oskarżonych o Siedmiogród. Prusy. wspólpracę ze Szwedami) na kalolicyzm Śląsk

Uslawa 1658

Kierunek

Liczba osób'

nakazująca

przej śc ie

Uwagi. znane poslaci Slanislaw Lubieniecki

5lys.

1733- Kolejna klę ska slronniclwa Leszczyń · 35 skiego w walce o Iron Polski b

Prusy. Francja. LOlaryngia

kilkasel

Slanislaw Leszczyńs ki. POloccy. Tarlowie

Upadek konfederacji barskiej

Turcja. Francja. Ameryka Pn.

kilkasel

Kazimierz Pulaski. Mikolaj Pac

Przegrana woj na w obronie Konslylucji 3 Maja i przejęcie wladzy przez

Saksonia kilkasel

Hugo Kolłąlaj. ks. Józef Ponialowski. Tadeusz Ko ści uszko. Julian Ursyn Niemcewicz Franciszek Barss. Józef Wybicki. Jan Henryk Dąbrow ski

1772

1792

Targowicę

Upadek powsIania kościuszkowskiego. Po Irzeci rozbiór Polski. dezel1erzy z armii 1794 zaborczych

Saksonia. Wiochy. Turcja. Francja. Szwajcaria. Belgia. Anglia

261ys.

Upadek powsIania lisIOpadowego (Izw. 183 1 wielka emigracja)

Francja. Anglia. Szwajcaria. SIany Zjedn .. Belgia. Algieria

ks. Adam Czal1oryski. 8-9Iys. Joachim Lelewel. Józef Bem

1846

Upadek pOWSIania krakowskiego. prześl adowania spiskowców w Prusach i Galicji

Europa Zach . (Francja)

Represje wobec uczeslników Wiosny 1848Ludów ; Izw. nowa emigracja 49

Francja. Algieria. Szwajcaria. Anglia. SIany Zj .. Turcja

1853- Dezel1erzy z armii rosyjskiej podczas 56 wojny krymskiej

Turcja

Osoby. klóre legalnie wyjechaly z zaboru Francja Przed ros., ale zaan gażowawszy się w ruch nie1863 podleglościowy nie mogly wrócić do kraju 1864 Upadek powsIania slycznio wego

Francja, Szwajcaria

1870- Emigracja zarobkowa z Poznań s kiego 1914 i Pomorza

Ameryka Pn .. Niemcy

1890- Emigracja zarobkowa z zaboru 92 rosyjskiego

Brazylia

1890- Emigracja zarobkowa z zaboru 1914 rosyjskiego

SIany Zjedn .

1895- Emigracja zarobkowa z Galicji 1914

Brazylia. Ameryka Pn.

19181938 1939 1942

Emigracja zarobkowa

Przegrana kampania

wrześniowa

Ewakuacja z ZSRR Armii Andersa (wraz z grupą cywilów)

Francja. Belgia. Kanada. Argentyna. USA. Brazylia Węgry.

Rumunia. nasI. inne kraje

Iran. Syria. Anglia

1500

Józef Tyssowski Ludwik Mieroslawski

3-4 lys. 1000

Zalożenie Adampola (Polonezktiy)

2-3Iys. 101ys .

Marian Langiewicz

1.2 mln

Glównie bezrolni i zuboża l i chlopi

631ys. 700 lyS. 1 mln 1.5 mln' 90 1ys. 11 3 1ys.

Ignacy Mo śc icki. Wladyslaw Sikorski Wladyslaw Anders

Po Odmowa powrolu do kraju osób 1945 wywiezionych na roboly do Niemiec

Europa Zach .. Ameryka Pn .. Auslralia

300 Iys.

1968- Anlysemicka nago nka skrywana pod 70 haslem antysyjonizmu

Izrael. SIany Zj .. Europa Zach.

201ys.

Aleksander Ford, Zygmunt Bauman

1980- Zaostrzenie kryzysu gospodarczego. wprowadzenie stanu wojennego 86

Stany Zjedn .. Europa Zach., RPA. Australia

700 tys.

Kazimierz Brandys. Jacek Kaczmarski

a_

ocena; b _ tzw. emIgraCja króleWIecka: c _ na stałe

POLSKA PRZEDROZBIOROWA

POLSKA SZLACHECKA NA TLE EUROPY Zagadnienie Monarchia

Kraje na zachód od

Łaby

Rzeczpospolita

Dziedziczna

Elekcyjna

Rola monarchy

Z nielicznymi wyjątkami wplywy monarchy rosnące aż do absolutyzmu, ograniczanie praw obywateiskich

Od dobrze zorganizowanej monarchii demokratycznej (quasikonstytucyjnej) do daleko posuniętej anarchii

Rola magnaterii

Ograniczona dzięki rosnącej pozycji wladców i niezależności potężnych miast

Rosnąca - umiejętność wykorzystania mechanizmów demokracji szlacheckiej do utrwalania stanu posiadania

Przeważnie uzależniona

arystokracji, duża rola w administracji i w wojsku

Początkowo bardzo silna, o dużym wplywie na państwo, następnie upadek znaczenia na rzecz magnaterii

Często skrajna nietolerancja (Angli a, Hiszpania), represywność z biegiem czasu malejąca

Początkowo znaczna tolerancja, z biegiem lat wzrost nietolerancji (ekscesy jednak stosunkowo nielicznoe)

Pozycja szlachty

Religia,

kościoly

Szkolnictwo

Prasa Wojsko Aktywność

ekonomiczna szlachty Formy ziemi

wlasności

Pańszczyzna

Zainteresowanie chlopów jakością i ilością produkcji Stan

mieszczański

Rzemioslo

Handel międzynarodowy

Udzial w odkryciach geograficznych Kolonizacja

od

Gwaltowny rozwój szkolnictwa Powstanie stojącyc h na wysokim wszystkich szczebli, a szczególnie poziomie szkól jezuickich i pijarskich wyższego przy stagnacji. a następnie upadku większości innych szkól Rozwój prasy drukowanej

Popularność

Wylącznie zaciężne

Wojsko zaciężne oraz pospolite ruszenie

Udzial w handlu i ekspansji kolonialnej

Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana, handel. ekspansja na Wschód

Samodzielne, dzierżawione gospodarstwa chlopskie (czynsz pieniężny lub część plonów)

Folwarki oparte na wykorzystaniu pracy przypisanych do ziemi chlopów

Przeważnie zlikwidowana na rzecz oczynszowan ia

Stale

Zróżnicowane, często

Znikome i malejące z uplywem czasu: z nadwyżek korzysta w l aścicie l folwarku

możliwość

nadwyżek

si lne: wykorzystania na rynku lokalnym

prasy

rękopiśmiennej

zw i ększana

Staly wzrost liczebnośc i i znaczenia w związk u z rozwojem hand lu i rzemiosla w miastach

Znaczenie niewielkie i m a l ejące przy upadku miast do pol. XVIII w. , następnie wzrost

Staly rozwój m.in . w związk u z ros n ącym popytem ze strony chlopów

Upadek w miastach: wlaściciele dążą do samowysta rcza ln ości folwarków, chlopi rzadko dysponują gOlówką: rozwój rzemiosla wiejskiego

Intensywny rozwój . rozkwit miast nadmorskich

W znacznej mierze zmonopoli zowany przez Gdańsk

Decydujący

Brak udzialu Polski)

Intensywna na nowo odkrytych ziemiach

Kolonizacja slabo zagospodarowanych ziem kresowych

(po l ożenie

geograficzne

POLSKA PRZEDROZBIOROWA

DAWNE UZBROJENIE (XV-XVIII Rodzaj

Nazwa

Zbroja płytowa

Kołczu-

Uzbrojenie ochronne

w.J

Budowa

Okres

Zastosowanie, uwagi

XIVXVlw.

Z kutych, sztywnych blach łączonych nitami. Wkładana na pikowany kaftan i kolczugę. Złożona z kirysu (napierśnik i napletnik), osłon rąk i nóg, hełmu z zasł oną. Waga nawet do 30 kg

U zbrojenie ochronne rycerstwa, w czasach nowożytnych - ciężkiej jazdy. Stopniowo zanikło wskutek rozwoju broni palnej (w fonnie szczątkowej przetrwał kirys)

staroż.-

Miękki pancerz w fonnie koszuli wykonanej z plecionki z małych metalowych kółek

od zbroi płytowej , nie od ciosów broni obuchowej. W średniowieczu używana przez piechotę i rycerstwo, w Polsce przez jazdę pancerną

Lżejsza

chroniła

ga (zbroja kolcza)

XVIII w. (polska)

Płaski

Misiurka

XVIXVIII w. (polska)

kask w formie miski , do którego zaczepiono kaptur kolczy

Na Wschodzie używana od średniowiecza, w Połsce przez jazdę Ciężka

Zbroja rajtarska

XVIXVII w.

Typ zbroi płytowej złożonej z kirysu, sięgających do kołan nabiodrników, naramienników i nałokietników

jazda zachodnioeuropejska (w Polsce - rajtaria łub arkebuzeria)

XVIIXVIII w. (polska)

Typ zbroi płytowej zł ożonej z kirysu. obojczyka (ochrony szyi) i karwaszy (ochron przedramion). Do kirysu mocowano skrzydła

Używana

Zbroja husarska

Długa broń

Do kłucia i cięcia . Powszechnie stosowany w średniowieczu do walki konnej i pieszej

Miecz

Rapier

(każde kółko przepłatało się

z czterema

staroż.-

XVlw. XVIXVII w.

sąsiednimi)

z prostą obosie(od ok. l m do

czną głownią

1,8 m), z otwartą

rękojeścią

N astępca miecza. Prosta obosieczna głownia (ok. ł m dł.) , lecz ł żejsza od miecza, z zam-

pancerną (średniozbrojnych)

przez

husarię

Do kłucia i cięcia. Powszechnie stosowany przez europejską piechotę i kawalerię

kniętą rękojeścią staroż.

Szabla Broń

sieczna

Tasak

(Azja) XXw.

Broń o zawsze zakrzywionej i jednosiecznej glowni (ok. I m dł.), z rękojeścią otwartą, pólotwartą lub zamkniętą

Krótka, szeroka i masywna XI-XIXw. szabla (ok. 0,5 m dł.), lżejsza od miecza

Koncerz

XVXVII w.

Szpada

I poł. XV 11XIXw.

Głównie

do cięcia, stosowana przez polską jazdę. W XIX w. broń łekkiej kawalerii europejskiej chętnie

Broń plebejskiej piechoty, sporadycznie używana przez rycerstwo. W XIX w. broń piechoty

Ewołucyjna fonna miecza, głownia do 1,6 m dł., o przekroju czworo- lub trójgraniastym. z rękojeścią typu mieczowego

Do przebijania zbroi plytowych i rozdzierania kolczug; wylącznie do klucia. Używany przez ciężką jazdę (w Polsce - husaria)

Długa, prosta i wąska glownia 0,5-1 m dł., w przekroju trójgraniasta, z rękojeścią

Wylącznie

zamkniętą

później

do klucia. Wymagala fechtunku , używana

umiejętności gł.

przez szlachtę europejską; - broń oficerska

POLSKA PRZEDROZBIOROWA Rodzaj

Nazwa

Okres

Topór bojowy

Duża

XVII w.

siekiera na dlugim ( 11,2 m) drewnianym stylisku

Powszechnie stosowany w średniow. przez rycerstwo i piechotę

Czekan

XVXVIII w.

Toporek bojowy osadzony na dlugim (od I m) drzewcu

Broń jazdy polskiej i węgierskiej. Poch. wschodniego

Obuch

XVXVIHw.

Rodzaj mlotka bojowego na dlugim drzewcu

Używany

Broń

obuchowa

staroż.-

Budowa

Trzonek drewniany lub metalowy zakończony metalową (Wschód)- glowicą skladającą się z kilku średniow. piór zaopatrzonych w ozdobne (Europa) guzy, u dolu często zakończony sztyletem staroż.

Buzdygan

W XVII i xvm w. używany przez jazdę polską i węgierską. W Polsce symbol godności rotmistrzowskiej i pulkownikowskiej

zakończone żelaznym

Drzewce do ok. 4 m dl., grotem

Broń rycerskiej jazdy, wylącznie do przebijania zbroi -plytowych

Jak kopia rycerska, ale dl. do 5,5 m i lżejsza (dzięki wydrą-

cowa

Kopia rycerska

X II1XVIw.

Kopia husarska

XVIXVIII w.

Rohaty na

kon. XVXVIII w.

Praforma lancy ulańskiej wlócznia ok. 1,7 m dl.

Pika

XVXVIII w.

Drzewce 4,5-5 m dl. z grotem

Halabarda

XIVXIXw.

Broń

husarii. jedyna broń drzewprzebijająca ówczesny kirys

żeniu wewnątrz)

Broń jazdy lekkiej (do pchnięcia). W Polsce od XVI w. Klująca broń

piechoty w calej

Europie Długie

XVIXVII w.

polską jazdę

Na zachodzie Europy broń jazdy do przebijania zbroi plytowych, w Polsce broń jazdy lekkiej. Zakazany przez sejm jako broń cywilna

Nadziak

drzew- Berdysz cowa

przez

szlachecką

Mlotek bojowy na krótkiej drewnianej rękojeści , zakończony z jednej strony ostrym wyd lu żony m kolcem

XVXVII w.

Broń

Zastosowanie, uwagi

drzewce z toporem do graniastym ostrzem do klucia i hakiem do ściągania jeidiców z konia

W średniowieczu broń piechoty, póiniej gwardii palacowych

Topór bojowy osadzony na dlugim (1.5-1 ,8 m) drzewcu

Broń piechoty polskiej (od lat 80. XVII w.) i moskiewskiej. Niekiedy slużyl jako podpórka do muszkietu

rąbania,

Gizarma

XIIXVIw.

Kosa bojowa zaopatrzona w asymetrycznie rozmieszczone haki i kolce, dl. ok. 2,5 m

Zachodnioeuropejska broń piechoty (w Polsce nie u żywana)

Glewia

X II1XVII w.

Drzewce 2-2,5 m dlugości z grotem w ksztalcie dużego jednosiecznego noża , z czasem dodano boczne pionowe kolce do klucia

W średniowieczu powszechna jako broń piechoty, od XVI w. broń gwardii przybocznych i straży palacowych

XVXVIII w.

Szeroki, dlugi, obosieczny Na zach. Europy używana od grot, boczne występy u nasady średniowiecza jako broń piechoty w ksztalcie zagiętych ku górze do walki z jazdą , przeznaczona pólksiężyców; osadzony na do rąbania i klucia. Od XVII w. dlugim (3 m) drzewcu broń paradna i oznaka godności oficerskiej

Part yzana

POLSKA PRZEDROZBIOROWA Rodzaj

Broń

miotająca

Nazwa

Okres

Łuk

paleolitXVIlIw.

Łuk

staroż.

refleksyjny

(Azja) XVIII w.

Kusza

Budowa

Zastosowanie, uwagi

Drewniane lub stalowe lęczys- Broń piechoty. Łuk angielski ko i cięciwa. Dl. 1-1 ,8 m razil na odleglość 160 m, z szyb(najdluższy -luk angielskiej kostrzelnością do 5 strzałów na piechoty średniowiecznej) minutę Pochodzenia wschodniego. Krótszy od łuku klasycznego, specyficznie wygięte łęczysko

Broń polskiej jazdy lekkiej (od XVI w.); znacznie większa donośność i siła rażenia od łuku klasycznego

Łuk z cięciwą , przymocowany Znacznie większa si ł a przebicia i do drewnianego łoża . Napina- celność niż łuku, mniejsza szybstaroż .kostrzelność. Broń piechoty na za pomocą korby lub haka XVIII w. (niekiedy konstrukcje bardziej plebejskiej złożone)

Broń

Rusznica

XVXVII w.

Prymitywna ręczna broń o długiej lufie. pocz. odpalana przez włożenie w otwór zapa ł owy palącego się lontu. potem zamek kołowy

Pistolet

pocz. XVIXIXw.

kołowym

łeria

Broń

krótkolufowa z zamkiem Broń jazdy. (od pol. XVIII W.- 50m skałkowym). Nabijany od lufy

Zasięg strzału

do

Broń długolufowa (ok. 1,3 m pol. XVI- dl.). kaliber 18-20 mm. ładoMuszkiet XVII w. wana od lufy, z zamkiem lontowym lub kołowym

Broń piechoty. Szybkostrzelność do kilku strzałów na godz. Do strzelania potrzebna podpórka (forkiet)

Długa ,

Większy zasięg strzału niż lontowego muszkietu. Uzbrojenie nielct. oddzi ałów piechoty i arkebuzerii

palna

Art y-

Broń piechoty. Mała siła rażenia i celność. Szybkostrzelność niewielka - długie ładowanie

lekka strzelba z zamkaliber ok. IO

Arkebuz

XVIXVII w.

Bandolet

XVIIXVIII w.

Broń łekkiej jazdy, m.in . w Lekka długa broń przy moc 0wana do pasa zw. bandolierem Polsce (dragoni) za pomocą specjałnego okucia i kołka (antaba)

Garłacz

XVIXVIII w.

Broń z wyłotern łufy w kształcie lejka, nabijana siekańcami łub śrutem od lufy, z zamkiem łontowym lub skałkowym

kiem mm

kołowym ,

wałki w tłumie , przy abordado obrony osobistej. Duży rozrzut pocisków z jednego

Do żu.

strzału . mała donośność

Bombarda

XIVXVw.

Najprostsze działa o krótkiej Mała donośność i celność. Stos 0łufie i dużym kalibrze, wane podczas obłężeń , rzadziej w s trzełające kułami kamiennymi połu (b. mała szybkostrzełność)

Moidzierz

XVXXw.

Działo o b. krótkiej łufie, niekiedy znacznego kalibru

Haubica

Od XVI w.

Kartauna

XVIXVIII w.

Działo kalibru ok. mm o dość długiej

Kolubryna

XVIXVII w.

Działo

kalibru 50-180 mm o

bardzo

długiej łufie

Rodzaj lufie

działa

o dość krótkiej ł OO-230 łufie

Ostrzełiwanie

ukrytych celów (b. stromy tor pocisku)

Ostrzeliwanie oddałonych pozycji (stromy tor pocisku) Znaczna siła przebicia i donośność - stos. np. w ob lężeni ach Duża donośność i siła przebicia (burzenie mUJÓw). ale znaczny ciężar

POLSKA PRZEDROZBIOROWA

STRUKTURA ORGANIZACYJNA WOJSKA RZECZYPOSPOLITEJ Kategoria

Jednostka

Skład.

Dowódca

uwagi

STRUKTURA WOJSKA POLSKIEGO Z CZASÓW KAZIMIERZA WIELKIEGO Wojsko

Król

Chorągiew

Różnie

w

różnych

(rota)

chorągwiach'

Kopia (poczet)

Rycerz

Ch orągwie

ziemskie. rodowe nadworna

(możnowładcze) , chorąg i ew

Ok. 100- 600 osób (od ponad 100 kopii)

kilkudzie s ięciu

do

Rycerz + giermek + pacholkowie (zwyk le 2 luczników)

WOJSKO RZECZYPOSPOLITEJ W LATACH 30-50. XVII w.

Pospolite ruszenie

Posp. ruszenie walne

Król b

Posp. ruszenie wojewódzkie

Wojewoda

Wojsko zaciężne

Król , w jego hetman lub regimentarz

zastępstwie

Powolywane ze szlachty ca łego kraju lub na chorągwie opany na systemie z czasów Kazimierza Wlk.

części. Podział

Ch orągwie

Wojsko

ziemskie

zaciężne

działy zac iężne

kwarciane oraz inne odpowolane do określ onych

zadań

Początkowo duże

Dywi zja (partia)

Dowódca wyższej rangi

jednostki wojskowe do konkretnych zadaJl (dywizja Czarnieckiego) lub s tacjonujące w określonych ziemiach (dywizja wielkopolska. powołane

ukraiń s ka)

AUTORAMENT NARODOWY (KAWALERIA) Pułk

Pulkownik

Wojsko zaciężne

Cho rągiew

Zmienny i niejednolity: od kilku do kilkunastu c h orągwi husarskich i pancernych (lub pancernych i lekkich)

- husarii: 90-180 osób Rotmistrz (tytularnie), - jazdy pancernej: 90- ł 40 osób porucznik (w polu) - jazdy lekkiej: 55- 90 osób

AUTORAMENT CUDZOZIEMSKI Regiment

Pułkownik

Kompania

Kapitan

3 kapralstwa

Kaprałstwo

Kapral

4--6 rot

Rota

Gefrajter

6 osób

Sztab oraz 8- 10 kompanii. po

90-ł20

osób

Mniejsze jednostki samodzielne Skwadron

pułkownik

Frejkompania

Kapitan

Artyleria

General anyleri{

duża rola chorążego; szy nad armatą"

a_

Kapitan.

b-

2-4 kompanie I kompania

tylko zupelnie wyjątkowo hetman lub regimentarz:

c-

pierwotnie .. star-

POLSKA PRZEDRO Z BIOROWA

RODZAJE WOJSK ZACIĘŻNYCH Autorament

Narodo wy

Rodzaj wojsk

Czas wprowadzeni a

Uzbrojenie

Husmia

kon. a XVlw.

Zbroja husarska, szyszak . dluga kopia z proporcem. koncerz. szabla, pistolety

Do uderzenia przelamuga lopem w zwanym szyku)

jące go (sza rża

Kolczuga z misiur- Rozpoznanie i manewr kq, tarcza, musz(szybkie uderzenia. kiet. luk . pistolety, pośc i g): stosowane rohatyna. szabla m.in . do zwalczania Tatarów Bez uzbrojenia Jazda lekka ochronnego; luk, (woloska, kon. XVI w. ruszn ica. szabla, tatarska) rohatyna, pistolety Jazda pancerna (kozackab)

prze10m XVIi XVII w.

Z niem. wojsk Arkebuzerzy (rajtaria)

zaciężnych

warmii Batorego (lata 70. XVI w.)

Drugie Cudzoziemski

Zastosowanie w walce

Dragonia

Piechota typu węgierskiego

Pólzbroje plytowe. rapiery. krótkie muszkiety, pistolety

Krótki muszkiet, pistolety, szabla

dziesięcio-

lecie XVII w.

Za Batorego (kon. XVI w.)

Za Piechota panowania typu cudzo- Wladyslawa ziemskiego IV (lata 30. XVII w.)

Rusznica lub muszkiet, szabla, toporek

Zaciąg,

uwagi

Niewidkie wojska stale (kwarcianed), w potrzebie uzupelniane na podstawie listów przy powiednich be

Werbunek c caIymi regimentarni i kompaniami lub indywidualny, na podstawie listów przypowiednich f (gl. spośród chloKonna piechota (wa lka pów i zamieszpieszo, przemarsze na kalych w Polkoniach), szybk ie wsparsce cudzoziemcie ogniowe dla jazdy i ców). an ylerii, chętnie Umundurou żywa na przeciw wanie, język Tatarom musztry i koPiechota strzelcza; mendy obcy niekiedy walka wręcz z piechotą przeciwnika Jazda strzełc za wałcząca w szyku (karakol: po oddaniu salwy szereg cofa się , by zwolnić miejsce dla na stępnego i nabić broń) . W wojsku polskim nieliczni

Pikinierzy ( 1/3 Pikinierzy: oslona mu szskladu): dluga pika kieterów przed atakiem i rapier. Muszkiete- jazdy (przes uw ają się na zew n ątrz szyku). rowie: muszkiet z Muszkieterow ie: forkietem . Od lat 80. XVII w. użyciu piechota strzelcza berdysze. wyeliminowanie pik

, - jako jazda cięzka od pocz. X V II w.: b - na Luwle petyhorska: c - król lub hetman rozplSywa l hsty przypowIednie (określające rodzaj i l iczebno,(ć chorągwi. wysokość żo ldu . czas trwani a slużby) i roz.sylal je rotmistrzom. którzy przeprowadzali zaciąg "towarzyski" (ochotnicy-towarzysze gotowi zaciągnąć. uzbroić i wyposażyć poczet konny: siebie i 1-2 pocztowych): d - finansowane z dochodów z królewszczyzn (kwana). e - finansowane z królewszczyzn lub. w razie potrzeby. finansowane po uchwalaniu nadzwyczaj nych podatków przez sejm: f - dowódca regimentu roz.sylal oficerów i podoficerów. którzy oglaszali zaciąg. Uwaga: w początku XVII w. liczebno,(ć jazdy kilkukrotnie większ.1 niż piechoty. w kon. XV II w. liczebności zbli żone

WAŻNIEJSZE WOJNY W HISTORII POLSKI DO 1793 r. Wojna

Lata

Przyczyny

Ekspansja Polski (Milsko, Łużyce, Z cesarzem 1002- tronu Czech) Henrykiem II 18

Wyprawa kijowska Najazd Brzetysława

Wojny o Pomorze Najazd Fryderyka I

Najazd mongolski

Z Brandenburgią _.

objęcie

Konieczność rozerwania 1018 sojuszu niemieckoruskiego

1038- Zamęt w Polsce i jej 39 znaczne osłabienie

Z cesarzem 1109 Henrykiem V

Przebieg Ciąg

Cesarz chce przywrócić zależność Polski, wspiera Zbigniewa przeciw bratu

Chęć opanowania boga1103- tych miast pomorskich 24 i wybrzeża Bałtyku

wojen przerywany rozej mami. 1002 zajęcie Łużyc, Milska i Miśni. 1003 wkroczenie Bolesława do Pragi i obj ęcie na krótko władzy w Czechach (nabytki utracone l004-D5 , pokój w Poznaniu). 1007 ponowne zajęcie Łużyc i Milska, po serii wzajemnych wypraw usankcjonowane w Merseburgu 1013. 1015 wybuch kolejnych walk, wyprawa niemiecka 1017 odparta (obrona Niemczy)

Zakończenie ,

skutki , uwagi

Pokój w Budziszynie. Łużyce i Milsko pozostają przy Bolesławie

Rozbicie wojsk ruskich w bitwie nad Bugiem, wkroczenie do Pozostawiony bez pomocy ŚwięKijowa, osadzenie na tronie Świętopełka , wycofanie się z bogatymi topelk zostaje obalony, przy Polłupami sce pozostają Grody Czerwieńskie Czesi

wkraczają

wywożąc

do Polski i dochodzą do Gniezna i Poznania, bogate skarby i relikwie

Śląsk w Wrocławiem zajęty przez Czechów, dalsze os labie nie Polski

Henryk rezygnuje ze starych roszWojska cesarskie kierują się na Śląsk, bezskutecznie oblegają Bytom Odrzański , a n astępnie Glogów; Bolesław prowadzi wojnę czeń, Zbigniew zdaje się na ł askę podjazdową. Po porażce pod Wrocławiem Henryk V zarLądza odwrót brata (oślepiony, wkrótce zmarł) Początkowo wzajemne napady, później programowy podbój i chrystianizacja Pomorza przez Bolesława Krzywoustego. Ważniejsze wydarLenia to zdobycie Nakła nad N otecią (1113), wyprawa na Szczecin (1121) i Rugię (1 123)

Chęć

Opanowanie Pomorza Gdańskiego (11 19) i zwierzchnictwo nad Pomorzem Zach. (1121 i 11 24)

VI

zmuszenia polskich Fryderyk I Barbarossa wkracza do Polski, książęta nie przygotowa1157 książąt dzielnicowych do ni do woj ny, po wycofaniu się z linii Odry godzą się na upokarzające warunki pokojowe podyktowane w Krzyszkowie pod Poznaniem posłuchu

Zgoda braci na cesarską mediację w sporLe z Władysławem II , złożenie hołdu lennego i trybut

Gwałtowny napad wojsk Batu-chana, klęski Polaków pod TurUderzenie prewencyjne na Polskę podczas próby skiem, Chmielnikiem i (najw iększa) pod Legnicą (9 IV). 1241 podboju Węgier przez na- Zniszczenie Lublina. Sandomierza, Krakowa i Wrocławia. Po wykonaniu zadania Mongołowie kierują- się na Morawy s tępców Czyngis-chana

Śmierć Henryk Pobożnego, zniszczenia, rozpad monarchii Henryków Śląskich

1325 zjazd Łokietka z książętami pomorskimi w Nakle, wyprawa Próba odzyskania ziem 1325polskich podczas anarchii Łokietka 1326 dochodzi do Frankfurtu nad Odrą , pustosząc kraj 29 w Brandenburgii

\l

O .A

>

\l

;;o

N

m

O

;;O

O

N

OJ

Brak w iększyc h rezultatów, zaniechanie walk wobec zagrożenia krLyżackiego

O ;;O O

~

Wojna

Lata

Z Krzyżakami

o Pomorze

132732

Przyczyny Nierespektowanie przez wyroku

Krzyżaków

sądowego przyznającego

Polsce Pomorze Gdańskie

Z

Litwą

o

Ru ś Halicką

i W1odzi-

Wzajemne najazdy, uprowadzanie jeńców, obsadzanie miast i zamków, podporządkowywanie sobie poszczególnych książąt ruskich. Stopniowo poszukiwanie rozwiązań politycznych zadowalającyc h obie strony

Powstanie an tykrzyżackie na Zmudzi popane 1409- przez Polskę i Litwę , II najazd KrLyżaków na

1409 zajęcie przez Krzyżaków ziemi dobrLYńskiej i Bydgoszczy, w odwecie spalenie Działdowa. Staranne przygotowania obu stron w 1410, 2 VII połączenie sił polskich i litewskich, walne zwycięstwo nad Krzyżakami pod Grunwaldem (15 VII), nieudane oblężenie Malborka (25 VII- 19 łX), wycofanie się Litwinów z wojny, pokonanie KrLYżaków pod Koronowem (10 X) , rozejm 9 XII

ziemię dobrzyń ską

Krzyżacki m

"Wojna głodowa"

Polsko-krzyżacka

Trzynastoletnia

Wyprawa moldawska

1327 starcia graniczne. 1329-30 wyprawy polskie (nieudane) na 1329 sojusz Krzyżaków z Janem Luksemburskim, planują wspólny atak na Wielkopolskę 1331. Wobec opóźnienia króla Czech KrLyżacy zawracają , część ich armii zniszczona 27 IX pod pod Płowcami . 1332 Krzyżacy opanowują Kujawy ziemię chełmińską.

Ekspansja Polski i Litwy 1340- na Ruś 77

miers ką

Wielka' wojna z Zakonem

Zakończenie,

Przebieg

skutki , uwagi

Mediacja papieska, rozejm na warunkach status quo (Krzyżacy utrzymują Kujawy), trudna sytuacja Polski; 1343 wieczysty pokój w Kałiszu Podział

i

kraju

między Pol s kę

Litwę

\l

N

m

O

;:o

O Ol

Pokój w Toruniu (I II 1411). wraca (do śmierci Jagiełły) do Litwy, ziemia dobrzyń ska do Polski. Złamanie potęg i militarnej zakonu Zmudź

Opowiedzenie się 1431 - KrLyżaków po stronie 35 Świdrygiełły w wojnie domowej na Litwie

Najazd Krzyżacki na Kujawy ( 1431). w odwecie (VI 1433) spustoszenie prLez oddziały polsko-husyckie Nowej Marchii i Pomorza; KrLyża~ godzą się na rozejm 15 XII. Klęska krLYżacko-litewskich wojsk widrygiełły pod Wiłkomierzem ( I łX 1435)

Świdrygiełło pokonany, zawarcie z Krzyżakami "wieczystego" pokoju w Brześciu Kujawskim (31 XII 1435)

Dążenie stanów pruskich do wyzwolenia się spod wladzy Krzyżaków 1454Związek Pruski prosi 66 króla Polski o przylączenie Prus

II pokój w Toruniu - Pomorze Po klęsce pod Chojnicami (18 IX 1454) strona polska rezygnuje z pospoli tego ruszenia na rzecz wojsk zaciężnych. Napływ pieniędzy Gdańskie , Ziemia Chełmińska , z miast pruskich, najemne załogi zamków krzyżackich poddają się Warmia - przylączone do Polski. (Malbork 1457), decydujące zwycięstwa pod Świecinem (17 IX Reszta państwa krzyżackiego 1462) i na Zalewie Wiślanym (15 X 1463), kapitulacja Gniewu (I I lennem Polski. Ważne przywileje dla szlachty wymuszone na królu 1464). Kolejni stronnicy Krzyżaków porzucają ich, 28 IX 1466 w początku wojny Polacy zajmują Chojnice, 19 X 1466 podpisanie pokoju

Zerwanie zależnośc i i 1497wyprawy na Pol skę 98 Stefana III Wlk.

Wyprawa tle przygotowana, po nieudanym oblężeniu Suczawy bezładny odwrót pospolitego ruszenia z Bukowiny ("za króla Olbrachta wygi n ęła szlachta"). 1498 odwetowa wyprawa turecka

spory

polsko-krzyżac kie

~

;:o

O ;:o

Okres nasilonych walk w wojnie trwającej z przerwami do 1422

Nierozstrzygnięte

V'I

N

Krzyżacy zamykają się w zamkach, ogołacając okolice z żywności. 7 X zawarcie dwuletniego rozejmu

1414

\l

O r-

Turcja utrzymuje nad Mołdawią

zwierLchność

O

~

Wojna

Lata

Przyczyr.y

Przebieg

Zakończenie.

skutki. uwagi

Próby uniezależnienia się Wojska koronne wkraczają do Prus i próbują zdobywać twierdze. Prewencyjna 151 9- zakonu od Polski, wrogie na pomoc Krzyżakom jesieni'l 1520 przybywają posilki z Niemiec. z Zakonem 21 układy z Moskwą, odmo- Wobec kryzysu finansów Zakonu jego armia zac i ężna przestaje Krzyżack im wa zlożenia holdu lennego walczyć i wraca do Rzeszy

Rozejm 1521; wkrótce sekularyzacja Prus Krzyżackich. Albrecht Hohenzollern sklada hold lenny 1525 jako wladca Prus Książęcych

W 1563 zajęcie przez Moskwę Polocka. W z lożonej sytuacji międzynarodowej i wobec wielkich kosztów wojny, kolejne starcia nie przynoszą zdecydowanych rozstrzygnięć

Trzyletni rozejm z Moskwą 1570. Sprawa Inflant nie rozstrzygnięta

Wojna o Inflanty

Sprzeczne interesy 1563Danii. Moskwy, Szwecji 70 i Rzeczypospolitej

Z Moskwą o Inflanty

157782

Ze Szwecją o Inflanty

Ekspansja Szwecji na 1600- Inflanty, spór z Polską o 10 Estonię

Ekspansja Moskwy ku Trzy kolejne zwyc i ęsk i e kampanie Stefana Batorego: 1579 Bałtykowi ; Litwa chce zdobycie Polocka. 1580 Wielkich Łuków. 1581 ob l ężenie Pskowa. odzyskać utracone ziemie Rosjanie zmuszeni do ustępstw

Okres zamętu w Ks. Moskiewski m po wygaśnięciu dynastii RurykoInterwencja w Moskwie 1609- wiczów, porozumienie (1604- 10 18 rosyjsko-szwedzkie, poparcie Polaków dla "dymitriady") Dymitrów Samozwańców

Z Turcją

Ze

Szwecją

1600 Szwedzi wkraczają do Inflant. po pierwszych sukcesach powstrzymani pod Kockenhausen (23 Y[ (601). Inflanckie twierdze przechodzą z rąk do rąk . zwycięstwo polskie pod Kircholmem 1605 nic wykorzystane . Walki stopniowo przygasają

Rozejm w Jamie Zapolskim. Moskwa wycofuje się z Inflant. Połock dla Rzeczypospolitej Obie strony zaangażowane w Moskwie, zawieraj" rozejm 161 [ ; Estonia pozostaje przy Szwecji

Rozejm w Dywilinie ( [ I XII Od 1604 "dymitriady" (wspieranie przez magnatów polskich pretendentów do tronu carów), od 1609 regularna wojna. Smoleńsk [6(8) na 14 i pół roku - Ziemia zdobyty po dlugotrwałym ublężeniu ([X 1609- Y[ 1611 ), odsiecz Smoleńska, Siewierska i Czernirosyjska rozgromiona pod Kłuszynem 4 YII 1610, poddanie się chowska pozostają przy RzeczyMoskwy, królewicz Władysław obwoł any carem. pospolitej, Władyslaw zrzeka się roszczeń do tronu carów Niezadowolenie z rządów Polaków, powstanie w Moskwie (1611) i kapitulacja polskiej załogi Kremla (X 1612). Wyprawa Włady sława 1617-18 podchodzi pod Moskwę . ale rezygnuje z oblęże nia

"

O rVl

A

»

Spór o Mołdawię. 1620napady Kozaków na 21 ziemie tureckie

Klęska wojsk polskich pod Cecorą (1620). w następnym roku wielka wyprawa turecka zatrzymana przez polski obóz warowny pod Chocimern, równolegle z walkami toczą s i ę rokowania

Pokój chocimski ( 10 [X 1621) Rzeczpospolita rezygnuje ze zwierzchnictwa nad Mułdawią

"N;;o

Szwecja wznawia działania wojenne w [nflan1621 - tach (także w nadziei 29 opanowania uj ścia Wisiy), korzystając z wojny jJ<>lsko-tureckiej

Gustaw Adolf zdobywa Rygę (25 IX '1621). po kampanii 1622 rozejm. Latem 1626 Szwedzi l ądują na Pomorzu Gdańskim , opanowuj ą porty pruskie i blokują Gdańsk. Następują przewlekłe działania wojenne, niewykorzystane przez Polskę zwyc i ęstwa pod Czarnem i Oliwą (1627), w następnym roku przewaga Szwedów, wreszcie ich porażka pod Trzcianą ( 1629)

Rozejm wAltmarku (26 [X 1629. przedłużony 1635 w Sztumskiej Wsi) - Szwedzi zatrzymują zdobycze w Inflantach, Elb l ąg , Tolkmicko, Braniewo, a także prawo pobierania 3,5% ceł w Gdańsku

O

m

O

;;O

N

Ol

6

;;O

O

~

Wojna Z M os kw ą o Smo leńsk

Powstanie Chmielnickiego

Wojna z

M oskwą

Lata

PrLYczyny

PrLebieg

Zako ńczeni e ,

skutki, uwagi

Moskwa ma n adziej ę 1632- odzyskania Smole ń s ka 34 podczas bezkrólewia w Polsce

Rosj anie oblegaj ą Smo le ń sk 18 X 1632, w Polsce (zagrożonej także przez Szwedów i Turków) intensywne prLygotowani a. Władys law IV dociera pod Smolellsk z od s i eczą 30 Vłłł 1633. Oblęże nie obozu moskiewskiego, 25 II 1634 kapitulacja Rosjan

Wzrost napięc i a w stosunkach polsko1648kozackich 67

Kozacy gromią woj ska koronne pod Żółtymi Wodami i Korsuniem Os labie nie Rzeczypospolitej n akła ni a sąs i adów do wykorzysta( 1648). N astępuj ą na przemian okresy wy ni szczaj ących walk i rokowań . Kozacy poddaj ą się pod protektorat Moskwy (ugoda w nia sytuacji do agresji. Perejaslaw iu 18 I 1654), wojna domowa przek szta łca się w w ojnę Z Utrata kontroli nad Kozakami Moskwą. Chan krymski prLechodzi na stro nę Polaków

Chęć

Moskwa wkracza na Ukminę i Li twę (zajęcie Smoleńska 3 X 1654, Wilna i Mińska late 1655, dotarcie sil kozackich pod Lwów). Wobec wspólnych obaw o wzrost potęgi Szwecji następuje rozejm 1656. 1658 wznowienie walk, wspólna kampania polsko-kozacka, od 1660 stopniowe wypieranie wojsk moskiewskich (odzyskanie Wilna), nieudana wyprawa Jana Kazimierza na Zadnieprze 1663--{i4, wyczerpanie i fa talna sytuacja wew nę trzn a obu stron

Rozejm wAndruszowie 3 I 1667 - Moskwa zachowuje lewobrLeż n ą Ukrain ę z Kijowem (prLyznanym formalnie na dwa lata) i Zaporoże . Potwierdzony tzw. pokojem GrLY mułtows kiego. zawartym 1686 w Moskwie

Ekspansja Szwecji na pd. wybrLeża B ałty ku ; zadawniony spór między polsk" a szwedz ką linią dynastii Wazów

Pospolite ruszenie Wielkopolski kapituluje pod Uj ~iem (25 VU 1655), a hetman wlk. litewski Janusz RadziwiIJ w Kiejdanach ( próba zerwania unii polsko-Iitewskiej); poddanie się wojsk kwarcianych i wi ększo~c i twierdz (oprócz Gdmlska i Częstochowy, bronionej 19 Xl- 27 XU 1655). Grabi eże i gwałty Szwedów w y wo luj ą powszechny opór i wojnę pa rtyza nc ką pod wod zą Czarnieckiego. Szwedzi są stopniowo wypierani na pólnoc. 30 VI 1656 Polacy odzys kuj ą Warszawę , Szwecja zawiera sojusz z Bra ndenburg i ą, z kolei po stronie Polski opowiada s ię cesarz Leopold I. 1657 Polska uzyskuje wycofani e s ię z wojny elektora brandenburskiego. Wobec wybuchu wojny z Dani ą Gustaw Adolf wycofuje się , dywizj a Czarnieckiego bierze udzial w walkach w Danii ( 1658- 59)

Pokój w Oliwie 3 V 1660 - obie strony zachow uj ą stan posiadania sprzed wojny, ostateczne potwierdzenie zdobyczy Szwecji w Inflantach (polska zachowuje tylko La tgalię - Inflanty Polskie). Calkowite uni eza leż nieni e s i ę Prus Ks i ążęc yc h od Polski (traktaty welawsko-bydgoskie. 19 IX i 6 XI 1657). Spustoszenie kraju

Udzial Siedmiogrodu w traktacie z Radnot 6 XII 1656 (proponujący m rozbiór Polski)

Wojska Rakoczego wkrac zaj ą do Rzeczpospolitej w styczniu i Pog lębi e nie z ni szcze ń doc i e raj ą na Litwę i do Warszawy s i ej ąc spustoszenie. Wobec Rzeczypospolitej . Rakoczy wycofania się Szwedów i wypadu Lubomirskiego do Siedmiogrodu s trąco n y z tronu próbuj ą się w ycofać . Otoczone na Podolu , kapitulują 22 VII 1657

wykorzystania przez M os kwę wojny domowej w Polsce do 1654zaj ęc ia nowych ziem i 67 wys tąpie ni a w roli obrońcy prawoslawia

Najazd szwedzki ("Potop")

165560

Najazd Rakoczego

1657

Pokój w Polanowie potw ie rdzaj ący rozejm z 1619; obl ężenie Smoleń ska bezpo~rednim powodem reorgani zacji wojska polskiego

""1J

O r-

V>

A

>

""1J

;;O

N m

O

;;O

O

N

OJ

(5 ;;O

O

~

-Wojna

Lata

Przyczyny Turcj a wkracza w walki Polski z Kozakami i Tatarami

Naj azd turecki

Z Turcj ą

Wojna pó łnoc na

Z R osj ą w obronie Konstytucji 3 Maja

167276

Prlebicg Wkroczenie wojsk tureckich w granice Rzeczypospolitej i szybki upadek Ka mie ńca Podolskiego (26 Vlll), oblęże nie Lwowa. hetman Sobieski rozbija (5- 14 Xl gras uj ące po kraju czambuły tatarskie. król zmuszony podpi sać upokarlaj ący traktat w Buczaczu (1 8 X 1672), który odd awa ł Turcji część Ukrainy i Podole. 1673 wyprawa polska prLCkracza Dniestr i odnosi zwycięstwo pod OJocimiem. śmi e rć króla przerywa walki. Wojna wznowiona 1674 odzyskanie c zęśc i Ukrainy. 1675 Turcy bezskutecznie oblegaj ą Trembow lę , Tatarzy rozbici pod Lwowem. W 1676 w obozie pod Żurawnem ustalone prlerwanie walk

Zako ńcze nie ,

skutki. uwagi

Traktat w Żurawnie - Turcja zatrtymuje część Ukrai ny i Podole i przygotowuje wojnę z Rosj ą . Sobieski planuje (w sojuszu z Francją i S zwecj ą) inte rwe n cję w Prusach K s i ążęcych

Sojusz polsko-austriacki , Zwyc ięs ka odsiecz Wiednia (12 IX 1683), bitwa pod Parkanami (7- 9 X), wyparcie Turków z Węg i e r. Wieloletnie dzi a ł a ni a zbrojne oblęże nie Wiednia prlez w M ołdawi i i prleciwko Tatarom krymskim nie przy n oszą jedno1683- Turków; dążenie Polski znacznych rozs trzygni ęć (odwetowa wyprawa tatarska podchodzi 99 do odzyskania utraco1695 pod Lwów). 9 1X 1698 pokonanie Tatarów pod Podhajcami nych prlez nią ziem ko ńczy okres walk Rzeczypospolitej z Tatarami

Pokój w Karłowicach 26 I 1699: Polska odzyskuje Kamieniec z Podolem i inne terytoria utracone w woj . kij owskim i brac/awskim

August II jako elektor saski podejmuje kampani ę w Inflantach. od Dąże nie Szwecji do 170 I woj ska szwedzkie opanowuj ą wię kszość Rzeczypospolitej hegemonii nad Po lską i (od 1704 wojna domowa między dwoma konfederacjami szlachty: Rosj ą; Rosj a dąży do wa rszaws ką i sando mie rsk ą i dwukrólewie po obiorze Sta ni sława uzyskani a dos tępu do Baltyku. Dania. Prusy i Leszczyń ski ego). Od 1704 w wojnie bierze udzi a ł Rosj a, zajmuj ąc 1700Hanower zainteresowane (po podpisaniu sojuszu z Augustem II ) dużą część kraju. 21 osłabi enie m Szwecji 1706-07 Szwedzi pokonuj ą S aksonię , a n as tępnie, zac hęce ni prlez Mazepę ruszaj ą na Ukrainę , lecz zostaj ą rozgromieni pod Poltawą 1709. Walki w Polsce wygasaj ą, woj ska rosyjskie pozos t aj ą w Rzeczypospolitej do 171 9. Konflikt między wa lc zącymi stronami ureglowany traktatem nysztackim 1721

Ogromne zni szczenie gospodarki Rzeczypospolitej (formalnie nie bi orącej udz i ału w wojnie), na terenie której odbywa ła s i ę większość walk. Nowy układ s ił: Szwecja traci mocarst wową pozycj ę, Rosja . wyrasta na n ową po t ęgę

Rosj anie w kraczaj ą do Polski 18 V i pomimo zwyc ięstwa Polaków pod Ziele ńca mi ( 18 VI) i nierozs trzygniętej bitwy pod Dubie nką (1 8 VII) przekraczaj ą Wi s łę. 24 VII król (za zgodą Straży Praw) p rzystępuj e do konfederacji targowickiej i wydaje rozkaz zaprzestania działań wojennych - ---

II rozbiór Polski, dalsze ograni czenie su we re nn ośc i Rzeczypospolitej , udaremnione reformy

Sprzeciw Rosji wobec prób reform Rzcczypos1792 politej, wys ł anie wojsk ros. na wezwanie konfederacji targowickiej

\l

O rV'l

A

» \l ;>;J

N

m

O

;>;J

O

N

OJ

6 ;>;J O

~

-o

WAŻNIEJSZE BITWY W HISTORII POLSKI Data

972 24 VI

1205 19 VI

1241 9 1V

1331 27 IX

Miejsce

Konflikt zbrojny

Strona -

liczebno~ć

- dowódcy

O

r-

V'>

Otwarta droga dla polskiej ekspansji na Pomorze Zachodnie

N

N acieraj ąc y

Polacy spyc hają Rusinów ku brzegowi Wisly i rozbij aj ą ich

Wzmocnienie wplywów Polski na Rusi Halickiej

O

Tatarzy - 10-20 tys. - Bajdar Polacy - \O tys. - Henryk Pobożn y

Taktyka Mongolów i zastosowanie przez nich nicznanej broni (dymy boj owe?) przyczyn ą klęski rycerstwa polskiego; ~mie rć ks ięc i a Henryka

Duże

Krzyżacy

Rycerstwo polskie uderza na ty lną Krzyżaków. Bitwa nic

Najazd Hodona

Niemcy - ? - margrabia Hodon Polacy - ? - Czcibor, Mieszko I

Pogrom woj sk Hodona w zasadzkę

Zawichost

Najazd ruski

Polacy - kilka tys . - Leszek Bialy Rusini - kilka tys . - Roman halicki

Pierwszy najazd tatarski

wc i ągnię tego

straż

rozs trzygni ęta, Krzyżacy wycofuj ą s i ę

Grunwald

Zniszczenie militarnej potęgi zakonu, nieprLygotowanie strony polskiej do podjęc ia oblęże ni a Malborka zmniejsza skutki polityczne. Naj w i ększa bitwa ~redni ow. rycerstwa

Warna

węgi e rs ko-

- krzyżacka

15 VII

1444 9XI

1454 18 1X

1462 171 X

Wojna -turecka

1463

Zalew

151 X

Wi ~lan y

Przewaga w bitwie zniweczona przez Klęska ostatniej próby wyparcia Turków z B ałka nów, w 9 lat le kkomyślny atak na j anczarów, ~mie rć króla. zupełna klęska rycerstwa póź ni ej upadek Konstantynopola

Najemnicy krzyżaccy - II tys. - Bernard Polacy przeważaj ą i ob legaj ą krzyżacki Szumborski tabor, niespodziewany atak jazdy na Polacy - 16 tys. - KazimierL J agie ll o ńczy k tabor polski wy wołuje pa nikę i klęs kę

Chojnice

Ś wiccino

Turcy - 60 tys. - Murad II SprLymierzeni - 20 tys. - Wł adysł a w Warnel1czyk, Janos Hunyadi

Wojna trzynastoletnia

Pierwsze

zwyc ięs t wo

- 25 tys. - Ulrich von Jungingen Przewaga Polaków na lewym skrzydle Wielka Woj ska polsko-litewskie - 32 tys. prLes ądza o losie bitwy (pomimo wojna przej ~ciowego rozbicia s krzy dła Władysła w Jagiello i Witold z Zakonem litewskiego). Śmierć Wlk. Mistrza. KrLy żac kim generalna klęska Krzyża ków

Plowce

- 6 tys. - Dietrich von Altenburg Polacy - 4 tys. - Władys law Łokiete k Krzyżacy

1410

straty Mongolów i wycofani e s ię ich na Węgry. Unie możli w ie nie scalenia ziem polskich pod w ladzą silnych książąt ~Iąskic h Polaków nad Krzyżakami w otwartej walce; KrLyżacy utrzymują Kujawy

Wojna polsko-

~

-o

;;>IJ

Cedyni a

Legnica

Znaczenie, uwagi

Przebieg

Pospolite ruszenie okazuje s i ę nicprzydatne wobec przemian w sztuce wojennej

Najemnicy krLyżaccy - 3 tys . - Fritz Raweneck Polacy - 2 tys. - Piotr Dunin

Po wielogodzinnych zmaganiach ginie PrLej ęc ie przez Polaków inicjatywy w wojnic dowódca krzyżacki , prze w ażaj ą i z wyc iężaj ą Polacy

Krzyżacy - 44 okr. - von Erlichshausen Flota Gda ń ska i E lbląga - 24 okrę ty

ża,

Flota krzyżac ka prLyparta do wybrlepo dłu gim ostrzale z kusz rozbita

Uni emoż liwie ni e Krzyża ko m

odsieczy Gniewu

m

O

;;>IJ

N

Ol

6;;>IJ O

~

Data

1514 8 1X

1531 22 1X

1577 171V

1588 24 1

1605 27 IX

1610 4 VII

Miej sce

Orsza

Obcrtyn

Konflikt zbroj ny

1627 28 XI

- dowódcy

Wojna polsko-

M ołdaw i ani e - 17 tys . - Piotr IV Polacy - 6 tys. - Jan Tarnowski

Pe t ry ł a

-mołdawska

Lubieszów Byczyna

Kirholm

Kłu szy n

Cecora

1621 2 IX9X

li czebn ość

Wojna lite- Moskwa - 80 tys. - Iwan Czeladin wsko-mos- Litwini z posiłkami polskimi - 30 tys. kiewska Konstanty Ostrogski

Wojna z Gda ń ski e m

Najazd Maksymiliana

Chocim

Oli wa

Przebieg

Znaczenie, uwagi

Rosj anie próbują przesz kod z i ć w przeprawie przez rze kę, natrafi aj'l na silny ogie ń dz i ał i zos taj ą rozgromieni

Polacy - 2,5 tys. - Jan Zborowski G wałt ow ny atak jazdy polskiej i zła- 10 tys - Jan Wincke lbruch manie zac i ęż nej piechoty niemieckiej

Gd a ń szcza ni e

Wojska Maksymili ana - 5,5 tys . - arcyks. Maksymilian Polacy - 6 tys. - Jan Zamoyski

Wojna polsko-moskiewska

Rozbicie wpierw jazdy. a piechoty austriackiej

n as tępnie

Wojna polsko-turecka

Moskwa - 35 tys. - Dymitr Szujski Zwyc ięst wo polskiej jazdy. Żó łki ewPolacy - ok. 7 tys. - St a ni sław Zółkiews ki ski układa s i ę z cudzoziemskimi najemnikami moskiewskimi . Zdobycie obozu Szuj skiego Polacy - 10 tys. - Stanisław Żółkiewski Turcy i TatarlY - ok. 15 tys. - Iskender Pasza

Turcy - 100 tys. - Osman II Polacy i Kozacy - 50 tys. - Jan Karol Chodkiewicz, królewicz Władysław

Szwedzi - 6 okrę tów - adm. Stjernskj old Wojna polskoPolacy - 10 okrę tów - adm. Dickman -szwedzka

Pierwszy udzial woj sk polskich w wojnach Litwy z M os kwą

Obrona polskiego taboru , sprawny Odparcie najazdu niespodziewany wypad jazdy. rozbicie Pokucie i ucieczka M ołdaw i a n

Szwedzi - II tys. - Karol IX S zarża husarii , pogrom Szwedów przy Wojna polsko- Polacy - 4.2 tys. - Jan Karol Chodkiewicz minimalnych stratach Polaków -szwedzka

1620 171X6X

Strona -

mo łd awski ego

na

Bit wa niewykorzystana, obrona skuteczna

Gd a ń s ka

Maksymilian wzię t y do niewoli , kapitulacja prlec iwników wyboru Zygmunta III Wazy na króla Zwyc i ęst wo

niewykorzystane brak fundu szy na dalsze prowadzenie wojny

Smoleń s k pozbawiony nadziei na odsiecz. Otwarcie Polakom drogi na M oskwę

"'O

Seria s tarć. 19 IX prlegrana bitwa, Nie ka rn ość powodem kJęski , s ułtan 20 IX część woj sk samowolnie oddala zachęcon y do prlygotowania s ię i zostaje rozbita, reszta broni s i ę w wielkiej wyprawy na Pol skę 162 1 ruchomym taborle do 6 X, lecz w końcu zostaje zniszczona przez Tatarów Zwyc i ęska

obrona warownego obozu (w czasie oblęże ni a umiera Chodkiewicz)

Turcj a zawiera pokój z

Sprawny atak okr. polskich na okr. szwedzkie. Szwedzi trac'l dwa okrę t y (w tym admiralski) i uc hod zą

Likwidacj a próby desantu szwedzkiego pod Gd ań s kie m i chwilowe zdj ęc ie blokady

R zecząpospo lit ą

O rV'I

A

» "'O ;>O

N m

O

;>O

O N

al

6

;>O

O

~

Data

1648 29 1V16V

Miej sce

Konflikt zbrojny

Żółte Wody

1648 2526 V

1651 2830VI

1652 2-3 VI

1656 293 1 VII

1673 II

Xł

1683 12 1X

1792 17 VI

1792 18 VII

Korsuń

Beresteczko

Powstanie Chmielniekiego

Batoh

Warszawa

Najazd szwedzki

Chocim

Naj azd turecki

Wiede ń

Wojna z Turcją

Zi ele ńce

Dubienka

Wojna polsko-rosyjska

\l

Strona -

liczebność

- dowódcy

Przebieg

O r-

Znaczenie, uwagi

V>

A

»

Kozacy i Tatarzy - 10 tys. - Bohdan Chmielnicki Polacy - 6 tys. - Stefan Potocki

Zlekceważenie s iły po ws tańców Wojska koronne oblężone w taborL!;!. Chmielnicki przeciąga na s woją stronę przez Mikołaja Potockiego (ojca Kozaków regestrowych, Polacy wyco- Stefana), powstanie Chmielnickiefujący się z obozu rozbici prLez Tatarów go rozszerza się

;:o N

Kozacy - 10 tys . - Bohdan Chmielnicki Polacy - 6 tys. - Mikołaj Potocki

Udana obrona taboru, podczas próby odwrotu panika i spowodowana nią

O

klę s ka

Z niszczenie woj sk koronnych, obaj hetmani koronni w niewoli , otwarta droga do Polski

Kozacy i Tatarzy - 70 tys. - Bohdan Chmie lnicki Polacy - 57 tys. - Jan Kazimierl

Wyższość

wycofuj ą się

bojowa Polaków, Tatarzy z pola bitwy, klęs ka Kozaków, rlci w kozackim taborze

Wojska polskie ko nty nuują marsz na Ukrainę , Kozacy przys t ają na ugodę w Bi ałej Cerkwi

Kozacy - ok. 22 tys. - Bohdan Chmielnicki Polacy - ok. 9 tys . - Marcin Kalinowski

Panika w obozie polskim powoduje całkow it ą klęs kę; rleź polskich j e ń ców (m.in . Marek Sobieski , brat Jana)

Kozacy zagrażaj ą ks i ęs t wom naddunaj skim. które szukają sojuszu z Pol ską

Szwedzi i Brandenburczycy - 17 tys . Karol Gustaw, Frydcryk Wilhe lm Polacy - 40 tys. - Jan Kazimierl

Nieudane próby pokonania Szwedów w walnej bit wie. Odwrót Polaków za

Bez większego wpł yw u na losy kampanii . Dalsze wycofywanie Szwedów z Polski

Turcy - ok. 30 tys. - Hussein-pasza Polacy - ok. 30 tys. - Jan Sobieski

Turcy zmuszeni do czekania na przeni- Armia turecka zniszczona. Rywali k1iwym zimni c. rankiem kompletnie zacja Paca z Sobieskim niweczy rozbici, ściga ni aż do K ami e ńca PodoI. możliwość wykorzystania sukcesu

Turcy - ok. 115 tys . - Kara Mustafa Sprl ymierzeni - 70 tys. (w tym Polacy 22 tys .) - Jan III Sobieski

Kara Mustafa chc ąc utrly mać oblężcnie Wiedni a dzieli swe s iły. uła t w i aj ąc ich rozbicie; dec ydujący atak hu sarii

Prlerwanie oblężeni a Wiednia. odwrócenie sytuacji na B a łkanac h

Rosjanie - 11 .5 tys. - Eugen Markow Polacy - 15 tys. - Józef Poniatowski

Nieudana próba Rosjan zaatakowani a od t y łu wojsk polskich, Rosjani e zmusze ni do odwrotu

Pierwsze znaczne zwyc i ęs t wo polskie od 1683. nic zmienia jednak sytuacji strategicznej Polski

Rosjanie - 25 tys . - Mi chał Kachowski Polacy - 5,3 tys. - Tadeusz K ośc iu szko

Zaj ęc i e

Wkrótce koniec oporu zbrojnego przeciw Rosjanom

Wi s łę

prlez Kośc iu szkę dogodnego miejsca ni weczy pr/.ewagę li czebn ą Rosjan. Po odparciu dwóch n a ta rć rosyj skich Polacy wycofuj ą s i ę

się

\l

m

O

;:o N

CO

O ;:o O

~

Konflikt zbrojny

Data

Miejsce

1794

Racła-

4 1V

wice

Powstanie

1794

Macicjowice

kowskie

10X

1809 191V

1831 2425 II

Raszyn

Grochów

1831

Ostro-

26 V

łęka

1848

Miło-

30 IV

sław

Strona

- liczebność

- dowódcy

Przebieg

Znaczenie, uwagi

Polska - 6,2 tys. - Tadeusz Kościuszko Rosja - ok. 6 tys. - Tormasow, Denisow

Atak kosynierów na artylerię - przeciwnik zmuszony do odwrotu, Denisow nie włączył się do walki

Na wieść o zwycięstwie wybucha powstanie w Warszawie

Polska - 7,5 tys. - Tadeusz Kościuszko Rosja - ok. 14 tys. - Iwan Fersen

Jazda rosyjska otacza Polaków, Kościuszko wzięty do niewoli

Przegrana zadecydowała o klęsce powstania i ostatnim rozbiorze

Typowa bitwa obronna. Polacy utrzymali pozycje, ale duże straty zmu siły ich do odwrotu

Doprowadziła do powstrzymania impetu ofensywy austriackiej

kościusz-

Wojna Polacy, Sasi - 12 tys. - Józef Poniatowski Austri acy - 25 tys. - arcyks. Ferdynand polsko-austriacka d' Este

Polacy - 40 tys. - Michał Radziwiłł , Józef Długotrwałe zacięte walki piechoty, Wojna Olszynka Grochowska przechodzi z Chłopicki polskorąk do rąk· Po ranieniu Chłopickiego Rosjanie - 60 tys. - Iwan Dybicz -rosyjska Polacy wycofują się ku Warszawie (po Polskie oddziały wykrwawione w powstaniu Polacy - 32 tys. - Jan Skrzynecki kolejnych szturmach, zuchwały atak Rosjanie - 40 tys. - Iwan Dybicz listolekkokonnej artylerii Bema ratuje padowym) Polaków przed zupełnym rozbiciem Wiosna Ludów

Polacy - 2,7 tys. - Ludwik Mierosławski Prusacy - 5 tys. - gen. Blumen

Skuteczna obrona, a następnie udany kontratak wojsk polskich

1863 Grocho- Powstanie Polacy - ok. 1,2 tys. - Marian Langiewicz Skuteczna obrona polska, duże straty 18 IV

1920 1325vm

1920 31vm

wiska Warszawa Komarów

1920 20--26 Niemen IX

styczniowe Rosjanie - ok. 8 tys. - Czengieri i Zwierow Polacy - 100 tys. - Józef Piłsudski Bolszewicy - 60 tys. - Michał Tuchaczewski Wojna polskoPolacy - 2 dyw. - Juliusz Rómmel -radziecka Bolszewicy - 2 dyw. - Siemion Budionny Polacy - ok. 60 tys. - Józef Piłsudski Bolszewicy - ok. 60 tys. - Michał Tuchaczewski- - - -

Toczona jednocześnie z bitwą pod Białołęką. Wykrwawienie obu stron powoduje zastój w działaniach wojennych, wykorzystany przez Polskę Przejęcie inicjatywy w wojnie przez Rosjan

Zwycięstwo

bez większych skutków politycznych

"1J

O r-

Jedna z najw. potyczek powstania, koniec dyktatury Langiewicza

V>

Rosjanie na przedpolach Warszawy bez zabezpieczenia tyłów, polska kontrofensywa rozbija ich zupełnie , od 19 VIII pościg do granicy Prus

Ocalenie niepodległości , powstrzymanie pochodu rewolucji na zachód Europy

N

Kilka oddzielnych starć (z wojsk obu stron)

Jedna z ostatnich bitew kawaleryjskich. Budionny kontynuuje odwrót

po obu stronach

udziałem

częśc i

Przełamanie

obrony bolszewików frontu na

próbujących utrzymać linię

Niemnie

A

» "1J ;;O

m

O

;;O

Rola porównywalna z bitwą Otwarcie drogi ofensywie polskiej na Białoruś warszawską.

O

N

o:l

6

;;O

O

~

Data

Miej sce

Konflikt zbrojny

1939

Wester1- 7 IX platte

1939 920lX

1939 828 IX

1939 2- 5 X

Nad Bzurą

Warszawa Kock

1940 28 1V8 VI

Narvik

1943 12l3X

1944 11 18V

1945 6-20 II

1945 29 IV2V

Wojna obronna 1939

Lenino

Monte Cassino

Wał

Pomorski

Szturm Berlina

Kampania norweska

\l

Strona -

lic zebność

- dowódcy

Front II w.

św.

Znaczenie, uwagi

O r-

VI

świato-

Polacy - 182 - Henryk Sucharski Niemcy - 3400 - Friedrich Eberhardt

Obrona polskiej placówki, odparcie Pierwsze starcie II wojny kolejnych szturmów wroga, kapitulacja wej ; przeszło do legendy

Polacy - 6 dyw. piech. i 2 bryg. kawalerii - Tadeusz Kutrzeba (ponad 230 tys.) Niemcy - 7 dyw. piechoty - Walther von Brauchitsch

Niemcy, poc zątkowo zaskoczeni atakiem pol. , przegrupowuj ą się i przechodzą do natarcia. Niewielkiej częśc i Polaków udaje s ię przebić do stolicy

Niemcy zmuszeni do zaangażowania dużyc h s ił i osłabie ni a nacisku na Warszawę

Polacy - 120 tys. - Juliusz Rómmel i Walerian Czuma Niemcy - 22 dywizje - Johannes Blaskowitz

Od I IX bombardowania, 8- 9 IX pierwszy szturm niem., 15 IX zamknięc ie pierścieni a oblężenia, 28 IX kapitulacja

Znaczne zniszczenia miasta

Polacy - 17 tys. - Juliusz Kleeberg Niemcy - 2 dyw. - von Wietershew

Taktyczne sukcesy Polaków. kapitulacja z powodu braku amunicji

Ostatnia bitwa kampanii

Niemcy - ok. 6 tys Alianci - ok. lO tys. (w tym Brygada Strzelców Karpackichc) - Bethovart

Udany desant po pokonaniu fl oty niem., zdobycie pozycji niem. wokół Narwiku

Najwięks za bitwa kampanii norweskiej ; alianci ewakuuj ą s i ę ze względu na sy tu acj ę we Francji

A

» \l

;;>v

N

m

O

;;>v

O N

c:l

Polacy - 12,4 tys. - Zygmunt Berling Front wsch. Niemcy - 20 tys. - Marlinek II w. św.

włos ki

Przebieg

Polacy - 46 tys. - Władysław Anders Niemcy - I dyw. - Georg Heidrich

O wrześniowej

Przeprawa przez rzekę Mie reję . Masa- Wykorzystywana propagandowo w kra ni edoświadczon yc h żołnierzy pol- okresie PRL j ako "chrzest bojowy" żołnierzy polskich w ZSRR skich, m.in. przez arty le ri ę rosyj s ką Krwawe walki o klasztor na górze Mo nte Cassino zakończone jego zdobyciem

Otwarcie aliantom drogi na Rzym

ni edos tępnej

Polacy - l. Armia WP (ok. 73 tys.) 6-7 n przełamanie gl. linii obrony Siergiej Grochowb niem., lO II opanowanie Mi rosławca Niemcy - tzw. Armia Zapasowa (ok. 13 umożli w iające zdobycie Walcza, od 12 II przej ście do obrony Front wsch. tys .) - von Krappe II W. św. Niemcy - różnorodne oddzi ały (ok. 200 Otoczenie Berlina i szturm miasta, tys.) - Helmuth Weidling jednocześnie główne siły radz.-polskie Armia Czerwona - 464 tys. (w tym oddzia- rozbijają idącą z pd. odsiecz ły l . Armii WP 12,5 tys.) - Ga wrił Zukow

<5 ;;>v

Jedna z najkrwawszych bitew w 1945 (straty I Armii WP ok 6 tys.)

Zmuszenie Niemiec do kapitulacji; symboliczne znaczenie udzi ału wojsk polskich

B.twa pod Fala.sc (udz•• 1ok. 16 tys. Polaków pod dow. gen. Maczka) - patrz str. 106; b - występuj ący w Polsce Jako Slal11slaw Poplawsk.; c - dowódca - Zygmunt Szyszko-Bohusz

~

POLSKA PRZEDROZBIOROWA

PRÓBY NAPRAWY RZECZYPOSPOLITEJ Data

Okolicznośc i,

Twórcy

uwagi

Stanisław Szczu-

Czasy saskie. Panuje dwukrólewie kompromitujące autorytet pocz. ka, Stanisław XVIII Dunin Karwicki monarszy. Rodzą się pierwsze w. Jakub Henryk projekty reformy państwa Fłeming

Propozycje lub ustalenia Refonna wojskowa, stałe podatki, v niany w systemie administracji, ograniczenie prerogatyw królewskich Umocnienie (llllo/y tetll monarszego. wprowadzenie dziedzicZlloŚci tron li

Sejm Niemy Wkroczenie wojsk ros. do Polski i (konfederacja zmusze nie Augusta II i cz łonków tamogrodzka) konfederacji tamogrodzkiej do zawarcia porozumienia na sejmie, 17ł7 na którym nie dopuszczono ( I II) nikogo do g łosu w obawie przed zerwaniem obrad

Wycofanie wojsk saskich, zastrzeżenie urzędów w Połsce dła Połaków, rozgraniczenie dyplomacji saskiej i polskiej. Ustalenie s tałego podatku na 24 tys. porcji żo łnierskich (w praktyce 12- 14 tys. żołn .). zmniejszenie uprawnie ń hetmanów, zakaz posł u giwani a s ię wojskiem do cełów prywatnych. Ograniczenie kompetencji sejmików

Od 1748 sej m przestał być tereubez- nem wa lki o reformę państwa p ieczający" - (projekty refonn m ają charakter publicystyczny). Naj bardziej 1749 środ ow i sko Stanis ława wnikliwa anal iza sytuacji pań s t wa Leszczyńod czasów Frycza Modrzewskiego skiego

Wolność osobista dla ch łopów, zamia· na pmlszczyzny na czynsz · ograniczenie liberum veto. wydłllżenie kadencji sejmlI · refonna podatków, sta ła annia (100 tys.) • nieza leżność mianowanych dożywolllio sęd:iów • opieka pOlIsrwa nad handlem

"G ł os wołny

wo l ność

1749

Po raz pierwszy w Połsce praca Uprzemvsłowienie krajlI, bicie dróg, Stefan Gar.,Ana- zostaje uznana za ź ród ł o bogactwa blldowa kanałów. opieka pOlIsrwa nad tomia Rzeczyhandlem pospolitej"

czy ń ski

Stanisław

1760- Konarski "O 63 skutecznym rad sposobie"

ł762-

63

Konarski już wcześni ej zaangaRe/onny sejmu - zniesienie liberwn w reformy oświaty (1740 veto, ograniczenie praw senatu , .. Collegium Nobilium". 1754 refo- miesienie instrtlkcji poselskich rma szkolnictwa zakon u pijarów) żowany

W obliczu zbłi żaj ącej s i ę śmierci Sejm decydlljqcy większościq g łosów, "Familia" (Czartoryscy) Augusta III Sasa rozpoczynają s i ę wyłonienie przez sejm kolegialnych przygotowania projektów reform organów administracji centralnej, pozpaństwa. które ma wprowadzić bawienie króla władzy rozdawniczej. sejm konwokacyjny Likwidacja urzędll hetmana Stanis ł aw

Zachowanie władzy rozdmvniczej króla, król szefem scentralizowallego rzqdll

Poniatowski Sejm konwokacyjny (Andrzej 1764 Zamoyski)

Stanisław

ł7 65

August

Augusta fIl do kraju wojska rosyjskie popierające kandydata ,.familii" Stanis ł awa Poni atowskiego

Zakazanie pos lom kierowania się tylko instrukcjami sej mi kowymi , powołanie komisji woj skowej i skarbowej, Zniesienie ceł wewnętrznych (prywatnych) i ustalenie cła generalnego na granicy. Ujednolicenie systemu miar

Trwanie konfederacji zawiąza nej na sejmie konwokacyj nym um ożliwi a to g łosowa ni e

Otwarcie mennicy

Po

śmi erci

wkraczają

większością g ł osów

pań s t wowej.

Powiększe nie budżetu

woj skowego, nowe reguł aminy wojskowe, powołanie Korpusu Kadetów (Szkoła Rycerska)

POLSKA PRZEDROZBIOROWA Data

Twórcy

Okoliczności,

uwagi

Propozycje lub ustalenia

Sejm

Rosja popiera opozycję magnacką i wkracza do Polski pod pozorem ochrony tzw. dysydentów (innowierców). Sejm obraduje otoczony przez wojska rosyjskie. Rosja staje się gwarantem utrzymania ustroju Rzeczypospolitej

Sejm rozbiorowy 177376

Po upadku konfederacji barskiej Powolanie Rady Nieustającej (o dwudochodzi do pierwszego rozbioru. letniej kadencji) wybieranej i odpowieZostaje on zalegalizowany przez dzialnej przed sejmem. kolejny sejm otoczony wojskami Ograniczenie decyzji króla w sprazaborczymi. Próby reform zmiewie rozdawania starostw. rzających do osiabienia pozycji Powolanie Komisji Edukacji Stanislawa Augusta (powolanie Narodowej. Rady Nieustającej) przynoszą Ustalenie liczby wojska na 30 tys .. odwrotny skutek ograniczenie wladzy hetmanów

Andrzej Zamoyski: 1778 "Kodeks Zamoyskiego"

Projekt kodeksu zaatakowany Zwiększellie uprawllień mieszczaństwa przez ambasadom Rosji, nuncjusza • wzięcie chłopów pod opiekę pOlIstwa papieskiego i magnaterię, odlożony • kOllieczność zgody władz IW publina dwa lata, a następnie odrzucony kację bulli papieskich

1768

Sejm Wielki

Po wybuchu wojny rosyjsko-tureckiej wojska carskie wycofane z Rzeczypospolitej. Zawarcie sojuszu z Prusami. Po uplynięciu kadencji sejmu w 1790 uchwalono jej przedlużenie i dokooptowanie nowego kompletu poselskiego

Pozbawienie praw polit. "goloty" szlachty bez majątków ziemskich. Prawo o miastach - nietykalność osobista mieszczan, zniesienie podzialu na zajęcia mieszczańskie i szlacheckie, poddanie rad miejskich pod nadzór wladz centralnych, prawo uczestnictwa 24 przedstawicieli miast na sejmie (bez prawa glosowania). Zasada niepodzielności ziem Rzeczypospolitej. 20% podatek od dochodów duchownych, a 10% od dochodów szlachty. Utworzenie specjalnych komisji dla usprawnienia wladzy w terenie. Podniesienie stanu wojska do 100 tys . (ostatecznie do 60 tys.)

Konstytucja 3 Maja

Uchwalona w drodze zamachu stanu (wojsko na ulicach miasta, obecność zaledwie 1/3, w większości zaufanych, poslów - reszta nie wróci la ze świąt wielkanocnych), przyjęta przez akl amację. Doprowadzila do zawiązania przez opozycję konfederacji targowickiej i wybuchu wojny z Rosją, a następnie drugiego rozbioru

Zniesienie odrębności organów wladzy Polski i Litwy. Sejm wybierany co dwa lata, w każdej chwili może być zwolany na sesję nadzwyczajną, zniesienie liberum veto, zakazanie konfederacji, wladza wykonawcza w ręku króla i Straży Praw (ministerstwa - policji, pieczęci , interesów zagranicznych, wojny, skarbu) Zniesienie wolnej elekcji, wprowadzenie dziedzicznego tronu przyznanego dynastii saskiej. Objęcie chlopów opieką państwa

178891

3V 1791

Pozbawienie dziedziców prawa karania chlopa śmiercią , wprowadzenie kary za zabójstwo poddanego. Przywrócenie innowiercom praw politycznych (odebranych 1733). Wprowadzenie praw kardynalnych i ograniczenie samorządności miast

POLSKA PRZEDROZBIOROWA

z DZIEJÓW KULTURY POLSKIEJ DO XVIII w. Najstarsze sakralne (przedromańskie) budowle kamienne - Wawel, Lednica Dagome iudex - nastarszy dokument dotyczący Polski Wzmnianki o chorale gregoriańskim (Benedyktyni z Międzyrzecza) Najstarsze zachowane w Polsce księgi (sprowadzane z zagranicy) Liczne budowle romańskie w kraju (Kraków, Wroclaw, Poznań , Tum pod Łęczycą, Gniezno, Płock , Kruszwica, Strzelno, Wąchock i in.) List Władysława Hennana do katedry w Barnbergu - najst. zachowany dokument polski Przyswojenie na dworze książęcym zachodnioeuropejskiego ceremonialu rycerskiego (m.in. uroczystość pasowania na rycerza) 1113-14 Kronika Galla Anonima Bulla gnieinieńska, a w niej 410 polskich nazw miejscowych i osobowych 1136 ok. 1170 Drzwi gnieinieńskie XII w. Ślady malarstwa ściennego w kości olach 2 pol. XII w. Początki wykorzystania cegly w budownictwie (m.in. Jędrzejów) kon. XII w. Pierwsze szkol Y katedralne i kolegiackie, dowody studiowania Polaków za granicą ok. 1220 Kronika Wincentego Kadlubka ok. 1230 Pierwsze wplywy gotyku w architekturze polskiej I pol. XIII w. Pierwsze widowiska religijne w Krakowie Ustawy synodu wroclawskiego nakazujące używanie modlitw (m.in. Ojcze nasz) 1248 w jęz. polskim (naj starsze zachowane teksty - z przelomu XlVIXV w.) ok. 1270 Najstarsze zapisane zdanie w języku polskim (w Księdze Henrykowskiej) 1285 Synod w Łęczycy "aby tylko tacy byli kierownikami szkól, którzy dobrze mówią językiem polskim" 1322 Początek budowy III katedry (gotyckiej) na Wawelu w Krakowie Zalożenie Akademii Krakowskiej (odnowiona 14(0) 1364 XlVw. Największe nasilenie budownictwa murowanych zamków obronnych ok. 1390 Pierwsza stala kapela dworska na dworze Jadwigi i Jagiełły 1408 Najstarszy znany tekst Bogurodzicy (pieśń powstala prawd. w XIII w.) ok. 1415 Wiersz Sloty poucza o kulturalnym zachowaniu się przy stole XVw. Najstarsze z popularnych do dziś kolęd polskich (m.in. Anioł pasterzom mówił) XV w. Rozszerzenie stosowania języka polskiego w piśmie: pierwsze slowniki polsko-Iacińskie , tlumaczenia tekstów prawniczych, recepty lekarskie, listy milosne, wierszowane tlumaczenia utworów poetyckich 1450 Traktat o onografii polskiej (Jakub Parkoszowic z Żurawicy) 1455-80 Anna/es ... Jana Długosza 1473 Pierwsza drukarnia w Polsce (Kraków) 1475 Pierwszy druk w języku polskim (modlitwy wydane we Wrocławiu) 1477-96 Dzialalność Wita Stwosza w Krakowie (oltarz Mariacki 1477-89) I pol. XVI w. Początki drukowanej literatury popularnej (tlumaczenia) - Żywot Ezopa Fryga (Biernat z Lublina 1522), Marchołt (Jan z Koszyczek 1521), Sowiźrzał i in. 1517 Traktach o dwóch Sarmacjach Macieja z Miechowa 1519 Gimnazjum (Akademia) Jana Lubrańskiego w Poznaniu 1519-33 Budowa kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu I pol. XVI w. Przemiany w kuchni polskiej związane z pojawieniem się nowych warzyw (m.in. dwór królowej Bony) 1536 Ukończenie renesansowej przebudowy Zamku Królewskiego na Wawelu 1543 Krótka rozprawa między panem, wójtem a plebanem Mikolaja Reja 2 pol. X w. 991 pocz. XI w. Xlw. 2 pol. XIXllw. ok. 1090 ok. llOO

POLSKA PRZEDROZBIOROWA 1543 Konstytucje sejmowe po raz pierwszy wydane w języku polskim 1551 O naprawie Rzeczypospolitej Andrzeja Frycza Modrzewskiego 1555 Przebudowa krakowskich Sukiennic XVI w. Prawdopodobne początki szopek bożonarodzeniowych w Polsce 2 pol. XVI w. Motety Wacława z Szamotuł , wybitnego twórcy muzyki renesansowej 1566 Pierwszy jezuicki teatr szkolny w Polsce 1568 Pierwsza gramatyka języka polskiego (Piotr Statorius-Stojeński) ł578 Pierwsze wystawienie Odprawy posłów greckich Kochanowskiego (12 I) Żywoty świętych Piotra Skargi ł579 ł580 Melodie na psałterz polski Mikołaja Gomółki ł580 Treny Jana Kochanowskiego 158ł Rytmy albo wiersze polskie Sępa Szarzyńskiego ł582-84 Pamiętnik Mikołaja Radziwilla "Sierotki" z podróży do Ziemi Świętej - jedna z pierwszych książek podróżniczych w języku polskim 1584 Pierwsze wydanie Fraszek Jana Kochanowskiego Gospodarstwo Gostomskiego - pierwszy obszerny podręcznik rolnictwa 1588 16ł4 Sielanki Szymona Szymonowica ok. 1620 Pierwsze przedstawienia operowe w Polsce (na dworze Lubomirskich w Wiśniczu) ł630 Zbiór kolęd polskich Jana Żabczyca (m.in. Przybieżeli do Betlejem) ł628-46 Stała scena operowa na dworze królewskim w Warszawie 1639 Zmarł Grzegorz Knapski, autor znakomitego słownika polsko-łacińsko-greckiego 1640 Zmarł Maciej Sarbiewski , poeta łaciński znany za granicą jako "Horacy polski" 1644 Wzniesienie w Warszawie kolumny Zygmunta III (przez jego syna Władysława IV) XVII w. Początek wykonywania misteriów wielkanocnych w Kalwarii Zebrzydowskiej XVII w. Wpływy kultury i języka polskiego w Mołdawii i na dworze moskiewskim 1661 Merkuriusz Polski - pierwsze czasopismo w Polsce (redaktor - Hieronim Pinocci) ł679-96 Budowa pałacu w Wilanowie ł695 Ogród fraszek Wacława Potockiego 1701 Śmierć Jana Chryzostoma Paska, autora Pamiętników 1729 Kuryer Polski wydawany w Warszawie - początek nieprzerwanego rozwoju prasy 1735 Pierwsze sztuki teatralne Franciszka Bohomolca 1740 Założenie przez Konarskiego Collegium Nobilium w Warszawie 1745-46 Nowe Ateny Benedykta Chmielowskiego - najczęściej cytowane dzieło epoki saskiej 1747 Założenie biblioteki Zaluskich w Warszawie 1750-55 Reformy szkolnictwa prowadzonego przez Pijarów 1763 Organy w Oliwie 1765 Założenie Teatru Narodowego w Warszawie 1773 Powołanie Komisji Edukacji Narodowej 1775 Początek przebudowy palacu Na Wodzie w Łazienkach Królewskich w Warszawie 1776 Mikołaja Doświadczy/iskiego przypadki Krasickiego - pierwsza powieść polska 1776 Sejm określa szlachecki ubiór narodowy: kontusz, żupan i czapka (barwy zależne od województwa) 1779 Bajki i przypowieści oraz Satyry Krasickiego 1781 Komedia Fircyk w zalotach Franciszka Zabłockiego 1790 Powrót posła Juliana Vrsyna Niemcewicza 1792 Pieśni nabożne - śpiewnik Franciszka Karpińskiego (m.in. kolęda Bóg się rodzi, wg tradycji do melodii poloneza koronacyjnego królów polskich) Opera Krakowiacy i górale Wojciecha Bogusławskiego 1794 1797 Ma zurek Dąbrowskiego Józefa Wybickiego