Temat 1 i 10

1/24 Jaka jest rola archaizacji w dziełach literackich?
W: Archaizacja jest to rodzaj stylizacji polegający na celowym użyciu w tekście elementów języka,
które wyszły już z użycia: stylu, składni, ortografii, słownictwa, znaczeń, powiedzeń, tendencji
językowych danego okresu. Jaka może być jej rola w tekstach literackich?
I: Często spotykana jest w powieściach historycznych.
"Trylogia" Henryka Sienkiewicza.
Fabuła – XVII wiek, Rzeczpospolita, bohaterowie – szlachta -Wzorowanie się na języku danej
społeczności tego okresu:
Pierwsza rozmowa Kmicica z Oleńką po jego przyjeździe do Wodoktów:
- Waćpan wiedziałeś o śmierci dziadziusia podkomorzego? - spytała panna.
- Nie wiedziałem, alem go łzami rzewnymi opłakał, dobrodzieja mojego, gdym się o jego zgonie od
owych szaraczków dowiedział, którzy z tych stron do mnie przybyli. Szczery to był przyjaciel,
nieledwie brat mego nieboszczyka rodzica. Pt nie waćpannie wiadomo dobrze, że przed czterema
laty aż pod Orszę do nas przybył. Wtedy mi to waćpannę obiecywał i konterfekt pokazał, do którego
po nocach wzdychałem. Byłbym tu wcześniej przyjechał, ale wojna nie matka, ze śmiercią jeno ludzi
swata.
Zmieszała nieco panienkę ta śmiała mowa, wiec chcąc ją na co innego odwrócić rzekła:
- To waćpan jeszcze swojego Lubicza nie widział?
- Czas na to będzie. Tu pierwsze służby i droższy legat, który naprzód chciałbym odziedziczyć. Jeno
mi się waćpanna tak od komina odwracasz, żem dotąd i w oczy spojrzeć nie mógł.
archaizmy:
-leksykalne: waćpan, podkomorzy, waćpanna, konterfekt, legat, jeno
-semantyczne: szaraczek (o niezamożnym szlachcicu), służba (obowiązek, powinność)
fleksyjne: przenoszenie końcówek fleksyjnych czasowników np.: alem opłakał, gdym się
dowiedział, żem [spojrzeć] nie mógł
- słowotwórcze: nieledwie
- frazeologiczne: tu pierwsze służby, wojna nie matka, ze śmiercią jeno ludzi swata
- składniowe: (występują w większości zdań: orzeczenie na końcu zdania np.: opłakał, dowiedział,
przybyli, pokazywał, obiecywał, wzdycham..., przestawny szyk przydawki np. dobrodzieja mojego
łzami rzewnymi), szyk przestawny i „rozerwany": alem go łzami rzewnymi opłakał, dobrodzieja
mojego
Kmicic z Oleńką rozmawiają zasadniczo stylem potocznym, jednak jest tej sytuacja oficjalna
(formy grzecznościowe), kawaler chce się dobrze „zaprezentować" - stąd nieco ozdobna składnia
zdań, tok wypowiedzi lekki, płynny, słownictwo - bez zbędnych „upiększeń", ale i bez
kolokwializmów - raczej z obszaru ówczesnej oficjalnej polszczyzny. Przytoczone przysłowie -
przywołuje doświadczenia żołnierskie.
Stylizacja sienkiewiczowska wywołuje wrażenie autentyzmu języka utworu, choć bardzo daleka
jest od ścisłej rekonstrukcji właściwości słownikowych i gramatycznych przedstawianego okresu.
Mimo tego służy ona uwiarygodnieniu opowiadanej historii i pozwalają wczuć się w życie tego
środowiska, epoki.
II: Innym przykładem jest polski przekład "Wielkiego Testamentu" Franciszka
Villona(średniowiecze) autorstwa Boya-Żeleńskiego
Fragment znaleziony w haśle Archaizacja na wiki(XD)
Nie iest biskupem mym ni panem;
Ni ziarnam nie miał zeń, ni plewy;
Anim mu sługą, ni poddanym,
Ani o iego stoię gniewy;
Wodą y kęsem chleba suchym
Karmił mnie zacnie całe lato,
Na chłód przyodział mnie łańcuchem:
Niechay go Bóg wypłaci za to
Mimo użycia w przekładzie języka sobie współczesnego, by oddać średniowieczny charakter tekstu
tłumacz stosuje ortografię średniowiecznej polszczyzny
"i" jako y "wodą y kęsem", "j" jako i np. Iest, y jako "j" niechay
III: "Bema pamięci żałobny rapsod" C. K. Norwid
Przedstawia przebieg pogrzebu Józefa Bema, polskiego XIX-wiecznego bohatera. Jego pogrzeb jest
stylizowany na wzór pogrzebu średniowiecznego rycerza taka stylizacja to archaizacja.
O archaizacji świadczy:
Zastosowanie archaizmów np. polan-polany; łkanie-płakanie; pancerz; koncha; zeprzem;
Pokazuje uzbrojenie średniowiecznego bohatera np. miecz, tarcza, włócznia.
Średniowieczne rekwizyty np. koncha, chorągiew, proporce,
Śpiewane pieśni np. chorał gregoriański,
Etapy pogrzebu średniowiecznego np. pochód płaczek za trumną; uderzanie w tarcze przez
chłopców; niesienie chorągwi.
Forma rapsodu - fragment dłuższego utworu lub samodzielny poemat, który sławi wybraną osobę
lub bohaterskie czyny. Zwykle posiada charakter podniosły, żałobny i smutny.
Funkcje archaizacji w tym tekście: pokazanie Bema na równi ze średniowiecznym rycerzem;
pokazanie Bema jako kontuoratora etosu średniowiecznego rycerza; budowa podniosłego stylu
wypowiedzi, budowa uniwersalnego char. Tekstu, jego przesłania.
Z: Archaizacja może pełnić w tekstach wiele ról. Może być narzędziem do uwiarygodnienia tekstu
osadzonego w konkretnej epoce historycznej, nadania mu kolorytu, atrakcyjności przez próbę
autentyczności. Jej użycie może także tylko zasygnalizować powiązanie z daną epoką,. Może
stanowić narzędzie do nadania podniosłego charakteru tekstu. Użyć jej można także by podkreślić
ciągłość, aktualność ideałów epoki. Może też służyć porównaniu z tymi ideałami
10/24 Jak język może charakteryzować bohatera?
W: Język, którym się posługujemy wiele o nas mówi. O pochodzeniu, środowisku, wykształceniu,
grupie społecznej, kulturze osobistej, w tym kulturze języka czy nawet cechach charakteru,
pragnieniach, dążeniach. Jak język może charakteryzować bohatera?
I: "Ferdydurke" Witold Gombrowicz
Poszczególni bohaterowie wypowiadają się w sposób przynależny obowiązującej akurat formie,
obnażając za pomocą języka swą „gębę”.
Uczniowie posługują się swoim żargonem (np. postawił mu kica, czyli ocenę niedostateczną).
Żenujące, infantylne sformułowania, protekcjonalny ton czy tak zwane „świntuszenia”
odnajdujemy w scenie, gdy inżynier Młodziak pokazuje swe „prawdziwe oblicze” w zaciszu
sypialni. Odrzuca nowoczesną pozę i posługuje się zdrobnieniami doprowadzającymi jego żonę do
pasji (majteczki, majtaski, zdradunia, zdradeczka, karczek).
Gwarę, rozumianą jako prostacki język niewykształconych wieśniaków możemy obserwować w
częściach, w których występuje lokajczyk i parobek Walek. Próbując przyjąć wielkopański styl
wymowy przy stole Hurleckich, staje się osobą godną litości. Podobnie zaskakująco i dziwacznie
brzmi gwara w ustach Miętusa: „Nie wydoje, powiedom, nie wydoje, jescebyk!”.
U Gomrowicza język jest oznaką bycia w konkretnej formie, upupienia bohatera.
II: "Pan Tadeusz" Mickiewicz
Telimena charakteryzowana jest jako światowa, obyta, modna kobieta. Język przez nią używany
wskazuje na mylące wrażenie, jakie sprawia jej doświadczenie życiowe.
Język poetycki, niemal barokowy – inwersje, epitety, porównania, wyszukany stosuje np. W
rozmowach z Hrabią, co świadczy o jej sprycie w życiu towarzyskim
Język potoczny, przysłowia, utarte zwroty, np. użyć świata póki służą lata; przestań mi pleść ni to
ni owo; jeśli piśniesz jedno słowo; pojawia się często w jej wypowiedziach.
Rzadko używa modnych galicyzmów, raczej rusycyzmy – dacza, policmajster.
Obnaża to wizerunek, który sobie kreuje.
III: "Lalka" Prusa
Realizm językowy – odzwierciedlenie statusu, grupy społecznej, pochodzenia, charakteru
Np. Pochodzący z mniejszości niemieckiej Mincel przeplata niemiecki z polszczyzną, jego dzieci
już świetnie mówią po polsku, ale matka jego – po niemiecku, Suzin wprowadza rosyjskie
wyrażenia. Spotkani we Francji Polacy mają domieszki francuskiego. Świadczy o pochodzeniu,
zdolnościach językowych, czasie przebywania w danym kraju.
Rzecki – jego "stara data", określone poglądy, tęsknota za przeszłością są podkreślone przez
delikatną archaizację języka np. „Za co ginęli moi kamraci?... Facecje! przywidzenia!”
Przejezdni mieszkańcy Warszawy zdradzają w mowie cech gwarowe („ciapnąć”, „ino”, „kiej”). Z
kolei służący Wokulskiego, chcąc się pozbyć mazurzenia, wymawia z, s, c, dz jako ż, sz, dż, np. „To
może by mnie pan teraz podarował sztary surdut”.
Z: Język bohatera jest ważnym elementem charakterystyki. Dostarcza nam dodatkowych informacji
o postaci, czasem obnażając cechy, które chce ukryć. Jest sposobem na zaklasyfikowanie bohatera
do odpowiedniej grupy – społecznej, mniejszościowej itd. Obnaża jego prawdziwy charakter,
doświadczenie życiowe, chęć pozbycia się naleciałości związanych z pochodzeniem, zdolności
językowe.