test faktograficzny

POJĘCIA, WYDARZENIA, WAŻNE POSTACIE ITP. Absolutyzm - forma rządów, w której całość władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej sprawuje władca; absolutyzm rozwinął się w XVI-XVIII w.; państwa absolutne charakteryzowały się centralizacją, rozbudowaną biurokracją i silną armią. Absolutyzm oświecony – forma rządów łącząca absolutyzm z elementami oświeceniowej ideologii, stworzona w niektórych państwach europejskich w XVIII w.; władcy oświeceni przedstawiali się jako „słudzy państwa” działający dla dobra obywateli, wdrażali też reformy zgodnie z hasłami oświecenia: ograniczali wpływy Kościoła, ustanawiali jednolite prawo cywilne, upowszechniali szkolnictwo, wprowadzali bardziej humanitarne rozwiązania w sądownictwie; celem tej polityki było umocnienie władzy monarszej. Akademia – stowarzyszenie uczonych i miłośników nauk, nawiązujące nazwą do Akademii Platona; nowożytne akademie zakładane były od XV w. przez humanistów; od XVII – XVIII w. władcy zaczęli tworzyć akademie państwowe. Anabaptyści (nowochrzczeńcy) – sekty protestanckie praktykujące ponowny chrzest dorosłych; w pierwszych latach reformacji niektórych z nich głosiły hasła antyfeudalne, próbując siłą zaprowadzić nowy ład na ziemi; w latach 1534 – 1535 anabaptyści ustanowili w Munsterze „Królestwo Syjonu”, w którym wprowadzili m.in. wspólnotę majątku i wielożeństwo; po krwawym stłumieniu ich wystąpień anabaptyści stali się pacyfistami; od anabaptystów wywodzili się m.in. menonici. Anglikanizm – odłam protestantyzmu reprezentowany przez angielski Kościół państwowy, którego zwierzchnikiem jest król Anglii; za początek Anglikanizmu uznaje się uchwalenie w 1534 r. przez Parlament Aktu supremacji, czyniącego monarchę głową Kościoła; wyznawcy anglikanizmu zachowali katolicką organizację kościelną (bez zakonów), przyjęli jednak większość nauk kalwinizmu. Arianie (bracia polscy) – odłam protestancki, który w latach 1562 – 1565 wyodrębnił się z polskiego kalwinizmu; arianie odrzucali dogmat Trójcy Świętej, opowiadali się za tolerancją religijną, wysuwali hasła pacyfistyczne i antyfeudalne; stolicą ruchu był Raków k. Kielc, gdzie działała ariańska akademia i drukarnia; w dobie kontrreformacji arianie stali się przedmiotem różnorakich szykan; podczas „potopu” szwedzkiego opowiedzieli się w większości za najeźdźcami; w 1658 zostali skazani na wygnanie z Rzplitej. Armia Nowego Wzoru – angielska armia rewolucyjna, sformowania zimą 1644/45 na polecenie Parlamentu, dowodzona przez Cromwella, oparta głównie na purytanach, wyróżniała się fanatyzmem religijnym, dyscypliną i brakiem barier społecznych, a także znakomitą organizacją i wyszkoleniem; po zwycięstwie rewolucji angielskiej wymogła wprowadzenie republiki, a następnie dyktatury Cromwella. Artykuły henrykowskie – akt prawny z 1573 formułujący główne zasady ustrojowe Rzeczpospolitej szlacheckiej, przedstawiane do zaprzysiężenia każdemu kolejnemu władcy; artykuły zawierały obowiązki króla i ograniczenia jego władzy na rzecz sejmu i szlachty; złamanie przez monarchę postanowień tego aktu upoważniało szlachtę do wypowiedzenia posłuszeństwa królowi. August II Mocny (1670 – 1733) – przedstawiciel dynastii Wettinów, od 1697 r. elektor saski, w latach 1697 – 1706 i 1709 – 1733 król Polski; wybrany głosami mniejszości ubiegł swego francuskiego kontrkandydata i jako pierwszy koronował się na Wawelu; po porażkach w wielkiej wojnie północnej został zmuszony przez Szwedów do abdykacji, powrócił na tron przy pomocy Piotra I; dążąc do wzmocnienia władzy królewskiej, popadł w konflikt z większością szlachty; utrzymał się na tronie dzięki interwencji rosyjskiej; jako panowanie zapoczątkowało okres uzależnienia Rzeczpospolitej od Rosji. Bacon Francis (1561 – 1626) – angielski filozof, mąż stanu, prawnik; zwolennik empiryzmu, twórca klasyfikacji nauk; odrzucał teorię Kopernika, przemilczał odkrycia Galileusza. Banki centralne – tworzone od II poł. XVII w. banki obsługujące finanse państwa i dysponujące wyłącznym prawem do emocji banknotów . Barok – kierunek w sztuce XVII – XVIII w. odznaczający się przepychem formy i różnorodnością treści; w literaturze przejawiało się to nagromadzeniem ozdobników stylistycznych i zawikłaniem wątków; w architekturze i

malarstwie monumentalnością, dynamiką, użyciem efektu światłocienia oraz licznymi sztukateriami i złoceniami; swoją dekoracyjnością sztuka barokowa odpowiadała propagandowym założeniom kontrreformacji. Burke Edmund (1729 – 1797) – brytyjski polityk, publicysta i filozof, z pochodzenia Irlandczyk; krytyk idei oświeceniowych, absolutyzmu oświeconego i rewolucji; jeden z głównych ideologów konserwatyzmu. Burżuazja – termin używany od XV w., w odniesieniu do najbogatszych mieszkańców miast (kupców, bankierów, właścicieli zakładów); od XIX w. stosowany także w szerszym znaczeniu jako określenie wszystkich przedsiębiorstw kapitalistycznych. Chmielnicki Bohdan (ok. 1595 – 1657) – przywódca wielkiego powstania kozackiego, które wybuchło w 1648 r.; w 1649 r. wybrany na hetmana Kozaków; dążąc do oderwania Ukrainy od Rzeczpospolitej, zawarł najpierw sojusz z Tatarami, następnie przyjął zwierzchnictwo rosyjskie, wreszcie podpisał zaproponowany przez Szwedów układ o podziale ziem polskich. Colbert Jean Baptiste (1619 – 1683) – francuski polityk, doradca Ludwika XIV, od 1665 odpowiadał za gospodarkę Francji; zwolennik merkantylizmu, uporządkował system podatkowy, popierał rozwój manufaktur, wprowadził cła ochronne, przyczynił się do rozbudowy floty. Cortez Ferdynand, Hernan Cortes (1485 – 1547) – hiszpański konkwistador, zdobywca Meksyku. Cromwell Oliver (1599 – 1658) – przywódca rewolucji angielskiej, purytanin, w 1628 r. po raz pierwszy wybrany do Parlamentu; po wybuchu wojny domowej zorganizował Armię Nowego Wzoru i na jej czele przesądził o zwycięstwie rewolucji; z jego inicjatywy zniesiono monarchię i stracono króla; od 1653 r. sprawował rządy dyktatorskie jako lord protektor. Deklaracja Niepodległości – ogłoszony 4 VII 1776 w Filadelfii akt suwerenności 13 kolonii angielskich w Ameryce; w uzasadnieniu Deklaracji powołano się na doktrynę umowy społecznej, upoważniającą do obalenia rządów nieprzestrzegających praw obywatelskich; rocznica uchwalenia Deklaracji obchodzona jest w Stanach Zjednoczonych jako święto narodowe – Dzień Niepodległości. Deklaracja Praw – ustawa ograniczająca prawa króla, uchwalona przez angielski Parlament w 1689 r.; król nie miał już prawa, bez zgody Parlamentu, zawieszać obowiązujących ustaw, nakładać podatków i utrzymywać stałej armii w czasie pokoju, ustawa gwarantowała też swobodę debat parlamentarnych. Domy bankiersko-handlowe – tworzone w XV-XVI w. wielkie firmy, prowadzone przez bogate rody mieszczańskie (m.in. Medyceuszów i Fuggerów); zajmowały się handlem, operacjami finansowymi i w mniejszym stopniu produkcją; zakładały filie i oddziały w różnych krajach, również na innych kontynentach; udzielały pożyczek monarchom, w zamian za co otrzymywały przywileje handlowe. Elżbieta I (1533 – 1603) – od 1558 królowa Anglii, córka Henryka VIII, ostatnia z Tudorów na tronie angielskim; pod jej rządami Anglia powróciła do protestantyzmu; w polityce zagranicznej królowa popierała protestantów oraz dbała o angielskie interesy ekonomiczne, co doprowadziło do długoletniej wojny z Hiszpanią; panowanie Elżbiety przyniosło Anglii rozkwit, którego symbolem stała się twórczość Szekspira. Erazm z Rotterdamu (1467 – 1536) – holenderski filolog, filozof i teolog, zwany „księciem europejskich humanistów”; autor wielu pism (m.in. Pochwały głupoty); zwolennik tolerancji i kierowania się rozumem, krytyk zabobonów i nadużyć w Kościele; dzięki podróżom i korespondencji utrzymywał rozległe kontakty w Europie; swoimi poglądami przyczynił się do wybuchu reformacji, sam jednak pozostał wierny Kościołowi katolickiemu. Filip II Habsburg (1527 – 1598) – od 1556 król Hiszpanii, od 1580 Portugalii, syn Karola V; przywódca europejskiej kontrreformacji, nazywany „bardziej papieskim od papieża”; wprowadził rządy absolutne, oparte na inkwizycji; za jego panowania Hiszpania była największym mocarstwem Europy; walka z reformacją przyniosła jednak Filipowi II pasmo niepowodzeń (utratę Holandii, porażki w wojnie z Anglią i francuskimi hugenotami). Fizjokratyzm – doktryna ekonomiczna rozwinięta we Francji w II poł. XVIII w.; odwołując się do koncepcji praw naturalnych, fizjokraci akcentowali prawo do własności i swobodnej inicjatywy gospodarczej; za najważniejszą gałąź gospodarki uważali rolnictwo, w którym upatrywali źródło bogactwa społeczeństw.

Folwark – należące do pana feudalnego duże gospodarstwo rolne, którego produkty przeznaczone były na sprzedaż, a główną siłę roboczą stanowili chłopi pańszczyźniani; folwarki upowszechniły się w Europie Środkowej w XVI wieku pod wpływem rosnącego zapotrzebowania na zboże w Europie Zachodniej. Franklin Benjamin (1706 – 1790) – amerykański uczony, polityk i wynalazca, jeden z Ojców Założycieli; czołowy przedstawiciel amerykańskiego oświecenia – zwolennik deizmu i utylitaryzmu; członek masonerii; przeciwnik niewolnictwa, w 1775 założył pierwsze towarzystwo abolicjonistyczne; jego dyplomata reprezentował kolonistów w Anglii i Francji; w 1783 doprowadził do uznania niepodległości kolonii przez rząd brytyjski; brał udział w pracach nad Deklaracją Niepodległości oraz konstytucją Stanów Zjednoczonych. Fronda (z franc. proca) – francuski ruch polityczny w latach 1648–1653 przeciw rządom Julesa Mazarina. Bezpośrednią przyczyną buntu było podwyższenie podatków, nakładanych w związku z wojną z Habsburgami. Rozróżnia się dwa etapy Frondy: parlamentarna (domaganie się zwiększenia roli mieszcaństwa w życiu politycznym Francji) i książęca. Fryderyk II Wielki Honhenzollern (1712 – 1786) – od 1740 król pruski, syn Fryderyka Wilhelma I; znany z wolnomyślicielskich poglądów, utrzymywał kontakty z intelektualistami oświeceniowymi, sam zajmował się literaturą i muzyką; wprowadził reformy szkolnictwa i sądownictwa, zachował zmilitaryzowany system rządów despotycznych stworzony przez ojca; prowadził agresywną politykę zagraniczną, był inspiratorem I rozbioru Polski. Fryderyk Wilhelm I (1688 – 1740) – od 1713 król pruski, twórca militarnej potęgi Prus; podporządkował państwo potrzebom armii, zorganizował system powszechnej służby wojskowej, wprowadził koszarowe zwyczaje na dworze i w administracji; prowadził politykę unikania konfliktów międzynarodowych. Galileusz, właść. Galileo Galilei (1564 – 1642) – włoski fizyk, astronom i matematyk; jako zwolennik teorii heliocentrycznej został oskarżony o herezję i zmuszony do wyrzeczenia się części swych poglądów; sformułował zasady badania przyrody za pomocą doświadczenia oraz analizy zjawisk. Giełda – wyspecjalizowany rynek, na którym przeprowadza się transakcje papierami wartościowymi i towarami masowymi wg cen ustalanych na podstawie podaży i popytu; pierwsze giełdy powstały u schyłku średniowiecza, ich rozkwit nastąpił w XVI w.; pierwsza giełda światowa została otwarta w 1531 r. w Antwerpii. Grodzenia – zapoczątkowana w XV wieku przez angielskich panów feudalnych praktyka scalania rozdrobnionych gruntów i ziem gminnych w celu przekształcenia ich w pastwiska; w konsekwencji „grodzeń” masy drobnych i bezrolnych chłopów straciły źródło utrzymania i opuściły wieś; wielu z nich stało się pracownikami najemnymi lub wyemigrowało do kolonii. Gustaw II Adolf (1594 – 1632) – od 1611 król Szwecji; jeden z najwybitniejszych wodzów europejskich; prowadził politykę ekspansji, dążąc do opanowania płd. Wybrzeży Bałtyku; w 1630 włączył się w wojnę 30-letnią po stronie przeciwników Habsburgów; po serii błyskotliwych zwycięstw zginął w 1632 w bitwie pod Lutzen. Gutenberg Jan (ok. 1394 – 1468) – niemiecki rzemieślników, wynalazca ruchomej czcionki; pracując w tajemnicy nad swoim wynalazkiem, popadł w długi i utracił warsztat wraz z pierwszymi egzemplarzami drukowanej Biblii; pod koniec życia został przyjęty na dwór arcybiskupi i otrzymał szlachectwo. Henryk IV (1553 – 1610) – od 1562 król Nawarry, od 1589 król Francji, pierwszy z Burbonów na tronie francuskim; jego polityka stworzyła podstawy potęgi XVII-wiecznej Francji; przywódca hugentów, aby zdobyć koronę francuską, przeszedł na katolicyzm; zakończył wojny religijne i wydał tolerancyjny edykt nantejski; zginął zasztyletowany, być może z inicjatywy Habsburgów. Henryk VIII (1491 – 1547) – od 1509 król angielski; początkowo gorliwy obrońca katolicyzmu, popadł w konflikt z papieżem, który nie chciał unieważnić jego małżeństwa (pierwszego z sześciu); wobec oporu kurii w 1531 zerwał z Rzymem i stanął na czele Kościoła angielskiego; następstwem tej decyzji (ale nie przyczyną – konflikt o rozwód był dogodnym pretekstem) były narodziny anglikanizmu. Hołd pruski – hołd lenny złożony 10 IV 1525 w Krakowie królowi Zygmuntowi Staremu przez wielkiego mistrza krzyżackiego Albrechta Hohenzollerna; na mocy tego aktu dawne państwo krzyżackie stało się lennem Polski jako świeckie księstwo – Prusy Książęce; od dziedziczenia po Albrechcie wyłączono jego starszego brata – elektora brandenburskiego; w XVII w. Hohenzollernom udało się jednak podważyć te ograniczenia i uczynić Prusy fundamentem swej potęgi.

Humanitaryzm – sformułowany w okresie oświecenia poglądów, wg którego cierpienie i nędzę można wyeliminować za pomocą odpowiednich rozwiązań politycznych, ekonomicznych i prawnych; obecnie termin określa postawę nacechowaną wrażliwością na krzywdę oraz wyróżniającą się szacunkiem dla godnością człowieka. I rozbiór Polski – zabór ziem Rzeczpospolitej dokonany przez Rosję, Prusy i Austrię na mocy traktatu podpisanego 5 VIII 1772, w którym zaborcy powoływali się na rozkład państwa polskiego oraz swe rzekome historyczne prawa do zajmowanych obszarów; bezpośrednią przyczyną rozbioru była wojna domowa w Polsce (konfederacja barska); w ramach podziału Prusy otrzymały Prusy Królewskie (bez Gdańska i Torunia), biskupstwo warmińskie oraz płn. Część Wielkopolski i Kujaw, Rosja zajęła ziemie na wschód od linii Dźwiny i Dniepru, a Austria przyłączyła Podole po rzekę Zbrucz oraz obszar Małopolski na południe od Wisły. II rozbiór Polski – zabór ziem Rzplitej dokonany przez Rosję i Prusy na mocy traktatu podpisanego w styczniu 1793, w którym zaborcy powoływali się na zagrożenie rewolucyjne ze strony Polski; bezpośrednią przyczyną rozbioru była próba uniezależnienia się Rzeczpospolitej od Rosji, podjęta w okresie Sejmu Czteroletniego, a także zbliżenie rosyjsko-pruskie spowodowane rewolucją we Francji; w ramach podziału Prusy zajęły Gdańsk i Toruń, resztę Wielkopolski i Kujaw oraz część Mazowsza, a Rosja otrzymała wschodnie ziemie Rzeczpospolitej (do linii Druha – Pińsk – Zbrucz). III rozbiór Polski – ostateczny zabór ziem Rzeczpospolitej dokonany przez Rosję, Prusy i Austrię na mocy traktatu podpisanego 24 X 1795, w którym zaborcy powoływali się na zagrożenie rewolucyjne ze strony Polski; bezpośrednią przyczyną rozbiorów było powstanie kościuszkowskie; w ramach podziału Prusy otrzymały ziemię na północny zachód od linii Pilicy, Bugu i Niemna (z Warszawą), Rosja zajęła obszary na wschód od linii Niemna i Bugu (z Wilnem), Austria przyłączyła terytoria pomiędzy Pilicą a Bugiem (z Krakowem). Inkwizycja – instytucja Kościoła katolickiego powołana na przełomie XII i XIII w. do wykrywania i karania heretyków; od 1542 poddana władzy Świętego Trybunału, założonego z sześciu kardynałów (wielkich inkwizytorów); stała się jednym z głównych narzędzi kontrreformacji; wyroku sądów inkwizycyjnych wykonywała władza świecka; inkwizycja została ostatecznie zniesiona w XVIII-XIX w. Interrex – osoba zastępująca króla w okresie bezkrólewia; w Rzeczpospolitej szlacheckiej urząd ten sprawował prymas; do kompetencji interrexa należało m.in. zwoływanie sejmu i sejmików, reprezentowanie państwa na zewnętrz oraz kierowanie administracją. Iwan IV Groźny (1530 – 1584) – od 1533 wielki książę moskiewski, od 1547 r. car; dążył do wzmocnienia władzy centralnej kosztem bojarów i kniaziów, zreformował prawo i administrację; stosował metody masowego terroru; znany z osobistego okrucieństwa. Izba poselska – jedna z dwóch izb sejmu, składająca się z posłów poszczególnych ziem, wydelegowanych przez sejmiki, oraz mających głos doradczy reprezentantów Krakowa, później także Wilna i Gdańska; obradom przewodniczył marszałek wybierany przez posłów. Jan II Kazimierz (1609 – 1672) – syn Zygmunta III Wazy, w latach 1648 – 1668 król Polski; po śmierci brata – Władysława IV – porzucił stan duchowny i został wybrany na króla (poślubił też królową wdowę); w trakcie potopu najpierw zbiegł na Śląsk, skąd powrócił, aby organizować opór wobec najeźdźcy; dążył do ugodowego rozwiązania problemu kozackiego; jego plany wzmocnienia władzy królewskiej doprowadziły do konfliktu z opozycją magnacką i szlachecką, zakończonego wybuchem rokoszu Lubomirskiego; w 1668 abdykował i opuścił Polskę – resztę życia spędził we Francji. Jan III Sobieski (1629 – 1696) – od 1674 król Polski; mianowany w 1666 hetmanem; okazał się znakomitym wodzem, walcząc z Turkami, Tatarami i Kozakami; po wyborze na króla bezskutecznie próbował zmienić sojusze międzynarodowe Rzeczpospolitej i związać się z Francją; w 1683 r. podpisał przymierze z Austrią, po czym pokonał Turków oblegających Wiedeń; po przystąpieniu do antytureckiej Ligi Świętej kontynuował wojnę, jednak już bez większych sukcesów; w kraju pozostał bezradny wobec nasilającej się anarchii i intryg obcych dworów; zasłynął jako mecenas sztuki; pozostawił po sobie zbiór listów do ukochanej żony Marii Kazimiery d’Arquien (Marysieńki). Jefferson Thomas (1743 – 1826) – amerykański mąż stanu, jeden z Ojców Założycieli, w latach 1801-1809 prezydent Stanów Zjednoczonych; główny autor Deklaracji Niepodległości; czołowy działacz partii antyfederalistów, opowiadającej się za większą niezależnością władz stanowych od rządu centralnego; zwolennik demokratyzacji, przeciwnik niewolnictwa (choć sam posiadał niewolników, których uwolnił w testamencie); przyjaciel Tadeusza Kościuszki.

Jezuici – Towarzystwo Jezusowe; zakon złożony w 1534 przez byłego żołnierza hiszpańskiego Ignacego Loyolę; jedno z głównych narzędzi kontrreformacji; celem jezuitów była obrona katolicyzmu i papiestwa; wyróżniali się gruntownym wykształceniem, dyscypliną oraz ideowym zaangażowaniem, organizowali szkoły (kolegia), brali udział w misjach, starali się również zdobyć wpływy polityczne. Józef II Habsburg (1741 – 1790) – od 1765 cesarz rzymski, do 1780 współrządził z matką Marią Teresą; przeprowadził wiele reform w duchu oświeceniowym; zniósł poddaństwo chłopów, ograniczył wpływy Kościoła, zreformował sądownictwo, wprowadził tolerancję religijną; równocześnie wzmocnił aparat biurokratyczny, skarbowy i policyjny; pod koniec życia odwołał część postanowień, niektóre zostały cofnięte po jego śmierci. Kalwin Jan, Jean Calvin (1509 – 1564) – francuski reformator religijny, jeden z głównych twórców reformacji; w 1536 ogłosił swoją doktrynę (Nauka religii chrześcijańskiej); od 1541 zajmował się organizowaniem wspólnoty protestanckiej w Genewie; w 1559 założył tam akademię, w której kształcili się studenci z różnych krajów (także z Polski). Kalwinizm – odłam protestantyzmu oparty na doktrynie Jana Kalwina, wyznawanej przez Kościoły ewangelickoreformowane; fundamentem kalwinizmu jest nauka o predystynacji, wyróżnia się on także surowymi wskazaniami etycznymi; z sakramentów kalwiniści zachowali chrzest i komunię (rozumianą symbolicznie); ich organizacje kościelne składają się z luźno powiązanych wspólnot wiernych; wyznawcy kalwinizmu występowali zbrojnie przeciwko władcom uznanym za tyranów; niszczyli też rzeźby i obrazy w kościołach. Kameralizm (łac. Camera – komnata) – doktryna ekonomiczna rozwinięta w Niemczech i Austrii w XVII – XVIII w., uznające za nadrzędny cel polityki gospodarczej państwa pełne wykorzystanie zasobów ludzkich i zdolności produkcyjnych w celu zwiększenia dochodów władcy; odmiana merkantylizmu. Kapitalizm – termin stworzony w XIX wieku; najszersza definicja – system ekonomiczny, w którym prywatni właściciele gromadzą i inwestują środki w celu osiągnięcia zysków. Większość historyków datuje narodziny kapitalizmu na XVI w.: do jego powstania potrzebne były: rozluźnienie więzów feudalnych, kumulacja kapitału w rękach osób prywatnych oraz powstanie rynku siły roboczej. Karawela – w XV-XVII w. jednopokładowy trójmasztowy żaglowiec o wysokich nadbudówkach na dziobie i rufie, dwóch żaglach prostokątnych i jednym ukośnym, uzbrojony zwykle w kilka ciężkich dział oraz mniejsze działka; ze względu na swą szybkość, stabilność i bezpieczeństwo karawele umożliwiały dalsze podróże morskie, co uczyniło je podatnymi do wypraw odkrywczych. Karol V Habsburg (1500 – 1558) – od 1516 król Hiszpanii, od 1519 cesarz, wnuk Maksymiliana I; dążył do wskrzeszenia uniwersalnej władzy cesarskiej pod berłem Habsburgów; toczył wojny z Francją; na lata jego panowania przypadły wielkie podboje w Ameryce oraz narodziny i rozwój reformacji w Niemczech; w 1556 zniechęcony niepowodzeniami w walce z opozycją abdykował. Kartezjusz, właść. Rene Descartes (1596 – 1650) – francuski filozof i matematyk, „ojciec nowożytnej filozofii”; zwolennik racjonalizmu; uważał, że człowiek jest w stanie za pomocą rozumu poznać prawa przyrody, stworzonej przez Boga, ale istniejącej niezależnie od niego; myśl Kartezjusza wpłynęła na wiele nurtów filozoficznych. Katarzyna II Wielka Romanowa (1729 – 1796) – od 1762 cesarzowa rosyjska; z pochodzenia niemiecka księżniczka; po dokonaniu przewrotu pałacowego, w którym zginął jej mąż, objęła samodzielne rządy; znana z zainteresowań naukowych; dzięki działaniom propagandowym zyskała wśród intelektualistów zachodnich opinię postępowej władczyni; jej panowanie umocniło w Rosji absolutyzm; prowadziła ekspansywną polityką zagraniczną, m.in. wzięła udział w rozbiorach Polski. Kolumb Krzysztof (1451 – 1506) – włoski żeglarz i podróżnik, odkrywca Ameryki; w 1492 r. dotarł na czele flotylli hiszpańskiej do wysp Bahama, Kuby i Haiti; w kolejnych wyprawach odkrył inne wyspy Morza Karaibskiego (1493 – 1496), wybrzeża Ameryki Południowej (1498 – 1500) i Ameryki Środkowej (1502 – 1504); jego ekspedycje zapoczątkowały kolonizację Ameryki przez Europejczyków; Kolumb do końca życia uważał, że odkryte przez niego lądy leżą w Azji. Kołłątaj Hugo (1750 – 1812) – duchowny i filozof, czołowy polski pisarz, polityk i reformator okresu oświecenia, współtwórca reformy oświaty; po 1786 skupił wokół siebie grupę postępowych publicystów, nazywaną Kuźnicą Kołłątajowską; w okresie Sejmu Czteroletniego jeden z przywódców stronnictwa patriotycznego, organizował walkę mieszczan o równouprawnienie, był też jednym z autorów Konstytucji 3 maja; po jej uchwaleniu założył

Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji Rządowej i pracował nad kolejnymi projektami reform; po interwencji rosyjskiej i upadku konstytucji udał się na emigrację; jeden z głównych organizatorów powstania kościuszkowskiego, podczas którego patronował polskim jakobinom; lata 1794 – 1802 spędził w austriackim więzieniu; resztę życia poświęcił głównie pracy naukowej i publicystycznej. Komisja Edukacji Narodowej – pierwsze ministerstwo oświaty w Europie, działające w latach 1773-94; Komisja powstała w celu wykorzystania na potrzeby edukacyjne majątku po zlikwidowanym zakonie jezuitów; stworzyła sieć szkół państwowych, podporządkowanych zreorganizowanym uniwersytetom w Krakowie i Wilnie, wprowadziła nowe programy nauczania i podręczniki, uwzględniające oświeceniowe prądy wychowawcze i osiągnięcia naukowe; działalność Komisji przyczyniła się do przewrotu umysłowego w Polsce, wywołała jednak opór konserwatywnej części szlachty i duchowieństwa. Kompanie handlowe – od XVII w. spółki kupców poszczególnych krajów, posiadające monopol na handel z daną częścią świata (wcześniej stowarzyszenia koordynujące działalność niezależnych kupców); na mocy otrzymanych przywilejów niektóre kompanie miały prawo utrzymywać własne wojska, prowadzić wojny i zawierać sojusze z innymi państwami; w celu przejęcia kontroli nad handlem towarami kolonialnymi zakładały ufortyfikowane faktorie, a także własne plantacje; w XVIII-XIX zaczęły tracić uprzywilejowaną pozycję. Konfederacja – wywodzący się ze średniowiecza związek tworzony w nadzwyczajnej sytuacji dla realizacji konkretnego celu (np. obrony króla, zapewnienia porządku albo wywalczenia zaległego żołdu); konfederacje generalne obejmowały szlachtę całej Rzplitej; na czele konfederacji stał marszałek; konfederaci podejmowali decyzje większością głosów; konfederacje nieuznane przez króla uważane były za rokosze. Konfederacja barska – zawiązana w lutym 1768 r. w mieście Bar na Podolu w obronie przywilejów szlacheckich, niepodległości i wiary katolickiej; była reakcją na dyktat Rosji wobec sejmu, któremu narzucono równouprawnienie innowierców i rosyjską gwarancję ustroju; hasła konfederacji rozprzestrzeniły się w Polsce i na Litwie, wywołując 4letnią wojnę szlacheckich powstańców z wojskami rosyjskimi i królewskimi; w 1770 konfederaci ogłosili detronizację Stanisława Augusta, a rok później dokonali nieudanej próby porwania króla; z powodu sporów w kierownictwie ruchu oraz braku realnej pomocy z zagranicy, do lata 1772 r. konfederacja została stłumiona przez Rosjan; przez jej szeregi przewinęło się blisko 200 tys. osób. Konfederacja targowicka – zawiązana przez grupę magnatów w kwietniu 1792 r. w Petersburgu, ogłoszona miesiąc później w ukraińskim miasteczku Targowica, poparta przez znaczną część szlachty; na jej czele stanęli: Stanisław Szczęsny Potocki, hetmani Franciszek Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski oraz bracia Józef i Szymon Kossakowscy; konfederaci oskarżali Sejm Czteroletni o zamach na wolność i bezprawne wprowadzenie Konstytucji 3 maja, zwracali się też o pomoc do Katarzyny II, co dało pretekst do interwencji rosyjskiej; zaskoczeni II rozbiorem Polski we wrześniu 1793 r. targowiczanie zostali zmuszeni przez Rosję do samorozwiązania. Konfederacja warszawska – zawiązana w styczniu 1573 konfederacja generalna na okres bezkrólewia; jej członkowie zobowiązali się m.in. do utrzymania pokoju między przedstawicielami różnych wyznań oraz do wspólnego występowania przeciwko prześladowaniom religijnym; akt ten objął miasta królewskie, nie dotyczył natomiast chłopów; postanowienia konfederacji zostały wpisane do artykułów henrykowskich; pomimo swoich ograniczeń stanowiły rzadki przykład tolerancji religijnej w ówczesnej Europie. Konkwistadorzy – portugalscy i hiszpańscy uczestnicy wypraw zdobywczych w Afryce, Azji i Ameryce w XV-XVI w.; w większości wywodzili się ze stanu szlacheckiego; ich głównym celem było zdobycie bogactw i sławy. Konserwatyzm – ideologia stworzona w XVIII-XIX w., uznająca za naczelną wartość ład odziedziczony po poprzednich pokoleniach; konserwatyści akcentują szacunek dla tradycji, podkreślają niedoskonałość natury ludzkiej, społeczeństwo traktują jak organizm; do ideologii konserwatywnej odwoływały się ugrupowania oraz środowiska przeciwne hasłom liberalnym, demokratycznym i rewolucyjnym. Konstytucja 3 maja, właść. Ustawa rządowa – konstytucja Rzeczpospolitej uchwalona 3 V 1791 przez Sejm Czteroletni; tekst ustawy opracował potajemnie król wraz z grupą polityków i intelektualistów; projekt wprowadzono pod obrady z naruszeniem zwyczaju sejmowego, podczas nieobecności większości posłów opozycyjnych; na mocy konstytucji Rzeczpospolita stawała się dziedziczną monarchią parlamentarną; zlikwidowano odrębność Polski i Litwy, zlikwidowano liberum veto, wolne elekcje i konfederacje, a decyzje sejmu uczyniono wiążącymi dla sejmików; konstytucja odwoływała się do oświeceniowych koncepcji suwerenności narodu i trójpodziału władzy, potwierdzała przewodnictwo szlachty, mieszczanom zapewniała prawa nadane wcześniej przez Sejm Czteroletni,

chłopom gwarantowała opiekę rządu; jako druga konstytucja w dziejach stała się symbolem odradzania się Rzeczpospolitej po latach upadku. Kontrreformacja – działania Kościoła katolickiego podjęte od poł. XVI w. w celu obrony katolicyzmu i zwalczania reformacji; kontrreformacja polegała na reformach Kościoła, zmierzających do przedstawienia jasnej doktryny, usunięcia nadużyć, zwiększenia władzy papieża oraz podniesienia poziomu intelektualnego i moralnego duchownych; oznaczała też ofensywę katolicyzmu, realizowaną za pomocą misji, szkolnictwa, sztuki, sądów inkwizycyjnych, jak również przez popieranie władców katolickich oraz inspirowanie wojen przeciwko protestantom. Kopernik Mikołaj (1473 – 1543) – polski astronom, matematyk, ekonomista i lekarz; twórca teorii heliocentrycznej; po studiach we Włoszech wrócił do Polski i osiadł we Fromborku; ok. 1510 przedstawił zarys swojej teorii, jednak w obawie przed reakcją władz kościelnych nie zdecydował się na jej pełną publikację; traktat O obrotach sfer niebieskich ukazał się dopiero w 1543 r., po śmierci Kopernika. Kościuszko Tadeusz (1746 – 1817) – generał, przywódca insurekcji 1794 r.; absolwent Szkoły Rycerskiej, stypendysta Stanisława Augusta; w latach 1776-1782 walczył o niepodległość Ameryki, zdobywając stopień generała; w 1792 r. odznaczył się podczas wojny w obronie Konstytucji 3 maja; na emigracji otrzymał honorowe obywatelstwo Francji; w 1794 r. jako dyktator wojskowy (Naczelnik) stanął na czele powstania, które próbował przekształcić w ogólnonarodowe; 10 X, ranny w bitwie pod Maciejowicami, dostał się do niewoli rosyjskiej, w której przebywał do 1796 r. Kozacy – wspólnota wojskowa utworzona w XV-XVI wieku nad dolnym Dnieprem przez osadników (często zbiegłych chłopów) broniących się przed Tatarami; na czele wspólnoty kozackiej stał hetman (wybierany na czas wypraw wojennych), tzw. czarna rada (zebranie wszystkich Kozaków) oraz rada pułkowników; w 1572 władze polskie utworzyły rejestr Kozaków służących Rzeczpospolitej, wg którego wypłacano żołd; od końca XVI wieku zaczęły wybuchać powstania kozackie, największe z nich – Chmielnickiego – doprowadziło do podziału Ukrainy między Polskę i Rosję; dalsze próby walki z obydwoma państwami zakończyły się likwidacją wspólnoty kozackiej (w Polsce w 1699, w Rosji w 1775). Leonardo da Vinci (1452 – 1519) – włoski malarz, rzeźbiarz, uczony, filozof, architekt i konstruktor; symbol „człowieka renesansu”; autor słynnych dzieł malarskich; prekursor wielu nauk technicznych; ponieważ swoje myśli zapisywał jedynie w postaci luźnych notatek i szkiców, jego wpływ na potomnych został ograniczony. Liberalizm – ideologia stworzona w XVII-XVIII w., uznająca za naczelne wartości wolność i własność jednostki; liberałowie uważają, że rola państwa powinna ograniczać się do ochrony praw obywateli, występują więc przeciwko jego ingerencji w życie społeczne i gospodarcze; społeczeństwo traktują jako zbiór jednostek, opowiadają się także za równością obywateli wobec prawa, gwarantowaną przez konstytucję; do ideologii liberalnej odwoływały się ugrupowania oraz środowiska popierające rozwój kapitalizmu. Locke John (1632 – 1704) – angielski filozof, zwolennik empiryzmu, zwany „ojcem filozofii oświecenia”; uważał, że wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia – pierwotny stan umysłu człowieka określał terminem tabula rasa („niezapisana karta”); w pedagogice opowiadał się za harmonijnym kształtowaniem umysłu i ciała oraz humanitarnym traktowaniem dzieci; jego poglądy na państwo stały się podstawą ideologii liberalnej. Ludwik XIV (1638 – 1715) – od 1643 r. król Francji, od 1661 faktyczny władca państwa; najwybitniejszy monarcha absolutny, na którym wzorowali się inni władcy; za jego rządów Francja stała się mocarstwem, a kultura francuska promieniowała na całą Europę; zwolennik agresywnej polityki zagranicznej; mecenas sztuki; pozostawił Francję wyczerpaną ekonomicznie ciągłymi wojnami i kosztami utrzymania monarchii. Luter Marcin (1483 – 1546) – niemiecki teolog, jeden z głównych twórców reformacji; w październiku 1517 ogłosił 95 tez przeciwko odpustom, co zapoczątkowało jego konflikt z papiestwem; obłożony w 1521 klątwą, znalazł schronienie na zamku księcia saskiego; w ciągu następnych lat w kolejnych pismach sformułował swoją doktrynę, która zdobyła wielu zwolenników, głównie w Niemczech i Skandynawii. Luteranizm – odłam protestantyzmu oparty na doktrynie Marcina Lutra, wyznawanej przez Kościoły ewangelickoaugsburskie; fundamentem luteranizmu jest nauka o „usprawiedliwieniu przez wiarę”, odrzucająca znaczenie uczynków dla zbawienia; z sakramentów luteranie zachowali chrzest i komunię; luterańskie organizacje kościelne uznają zwierzchnictwo władz państwowych.

Machiavelli Niccolo (1469 – 1527) – włoski pisarz i historyk, zwolennik zjednoczenia Włoch; autor podręcznika dla rządzących pt. Książę. Magellan Ferdynand (ok. 1480 – 1521) – portugalski żeglarz i odkrywca, dowódca pierwszej wyprawy dookoła Ziemi, w 1519 r. na czele flotylli hiszpańskiej, złożonej z 5 karawel i 265 osób, podjął próbę dotarcia do Archipelagu Malajskiego drogą przez Atlantyk; po odkryciu cieśniny prowadzącej przez O. Spokojny w marcu 1521 dotarł do Filipin, gdzie zginął. Ostatecznie, we wrześniu 1522 do Hiszpanii powróciła jedna karawela z 18 marynarzami. Maksymilian I Habsburg (1459 – 1519) – od 1486 król niemiecki, od 1508 cesarz; dzięki korzystnym małżeństwom swoim i swoich dzieci zdobył dla Habsburgów Niderlandy i otworzył drogę do tronów Hiszpanii, Węgier i Czech. Manufaktura – zakładane od XVI w. dużej warsztaty, w których prawa wykonywania była ręcznie; zatrudniano wyrobników – pracowników najemnych bądź przymusowych; tworzone przez przedsiębiorców prywatnych i władców; do największego znaczenia doszły w XVIII w. Masoneria (wolnomularstwo) – tajne bractwo o charakterze parareligijnym i antyklerykalnym, utworzone w XVIII w., nawiązujące do stowarzyszeń istniejących już w średniowieczu; główną ideą masonerii było działanie na rzecz realizacji haseł oświecenia, czyli wprowadzenie porządków zgodnych z naturą i rozumem; masoneria składała się z odrębnych stowarzyszeń (lóż), których zebraniom towarzyszył specjalny ceremoniał; na fali przewrotu umysłowego w XVIII w. masoneria zdobyła znaczne wpływy wśród elit intelektualnych i politycznych – masonami byli m.in. Wolter, Monteskiusz, Fryderyk II, Stanisław August Poniatowski i Benjamin Franklin. Merkantylizm – popularna w XVI-XVII wieku doktryna ekonomiczna głosząca, że bogactwo państwa zależy od ilości posiadanych szlachetnych kruszców i rezerw walutowych; za główny środek do ich zdobycia uważano eksport przewyższający wartością import; w tym celu merkantyliści stosowali cła ochronne i popierali zakładanie manufaktur. Michał Anioł właść. Michelangelo Buonarroti (1475 – 1564) – włoski rzeźbiarz, malarz, architekt i poeta, najwybitniejszy artysta renesansu; autor arcydzieł rzeźbiarskich i malarskich oraz projektu kopuły Bazyliki św. Piotra w Watykanie. Monteskiusz (1689 – 1755) – francuski prawnik, historyk i pisarz polityczny; autor koncepcji trójpodziału władzy – na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą; zwolennik konstytucyjnego państwa prawa; za najlepszy ustrój uważał monarchię konstytucyjną. Morus Tomasz św., Thomas More (1478 – 1535) – angielski prawnik, historyk i polityk; dzięki dziełu Utopia stał się prekursorem nurtu utopijnego w nowożytnej myśli politycznej; skazany na śmierć za odmowę złożenia przysięgi uznającej króla Henryka VIII za głowę Kościoła w Anglii. Newton Issac (1642 – 1727) – angielski fizyk, matematyk i astronom; sformułował m.in. prawo grawitacji (powszechnego ciążenia) oraz trzy zasady dynamiki; jego osiągnięcia, spopularyzowane przez „filozofów”, przyczyniły się do przewrotu umysłowego XVIII w. Nihil novi – uchwalona w 1505 konstytucja sejmowa, zgodnie z którą wszelkie nowe prawa i świadczenia obejmujące szlachtę wymagały zgody króla, senatu i izby poselskiej; uchwała ta stała się fundamentem ustroju Rzplitej szlacheckiej. Noc św. Bartłomieja – rzeź hugenotów, zorganizowana w Paryżu nocą z 23 na 24 sierpnia 1572 z inspiracji stronnictwa Gwizjuszy oraz królowej Katarzyny Medycejskiej, za wiedzą króla Karola IX; okazji do zbrodni dostarczył ślub królewskiej siostry Małgorzaty z przywódcą hugenotów Henrykiem z Nawarry (późniejszym Henrykiem IV), na który zjechała liczna szlachta protestancka; w trakcie masakry zginęło prawdopodobnie ok. 2 tys. hugenotów. Odrodzenie (renesans) – według szerszej definicji okres w dziejach Europy od XIV w. do pocz. XVII w., na który przypadły zjawiska kończące średniowiecze i otwierające epokę nowożytną (renesansowy humanizm, odkrycia geograficzne, początki gospodarki kapitalistycznej, reformacja); w węższym rozumieniu odnosi się do okresu w dziejach kultury europejskiej, wyróżniającego się powrotem do wzorców sztuki klasycznej. Opricznina – działająca głównie w latach 1565 – 1572 instytucja policyjna stworzona przez Iwana Groźnego, składała się w większości z przedstawicieli niższych warstw społecznych oraz cudzoziemców; na rozkaz cara

stosowała krwawe represje wobec rodów bojarskich i ludności; jej działalność przyczyniła się do pogłębienia chaosu w Rosji. Oświecenie – wg szerszej definicji okres w dziejach Europy od schyłku XVII w. do Wielkiej Rewolucji Francuskiej; w węższym rozumieniu okres w historii kultury europejskiej wyróżniający się dominacją racjonalizmu w życiu umysłowym oraz powrotem do wzorców antycznych (klasycyzm) w sztuce. Pacta conventa („układy umówione”) – sformułowane po raz pierwszy w 1573 r. zobowiązania króla elekta dotyczące spraw bieżących (głównie polityki zagranicznej i spraw finansowych), przedstawiane do zaprzysiężenia każdemu kolejnemu władcy. Parlamentaryzm – forma rządów w państwie, w którym pochodzących z wyborów parlament stanowi prawo i kontroluje władzę wykonawczą. Piotr I Wielki (1672 – 1725) – od 1682 r. car Rosji, od 1721 cesarz (Imperator Wszechrosji); dążąc do przekształcenia Rosji w monarchię absolutną na wzór zachodnioeuropejski, zreformował niemal wszystkie dziedziny życia – od administracji, wojska i finansów, po alfabet, kalendarz i modę; wywalczył Rosji dostęp do Bałtyku; przeniósł stolicę do założonego przez siebie Sankt Petersburga. Pizarro Francisco (1478 – 1541) – hiszpański konkwistador, zdobywca Peru. W 1531 r. wyruszył na czele 180 żołnierzy na podbój państwa Inków. Zginął w walkach, które wybuchły między przywódcami konkwistadorów. Pokój karłowicki – zawarty w 1699 r. pokój między Rosją i państwami Ligi Świętej (Austrią, Rzeczpospolitą, Wenecją i Państwem Kościelnym) a Turcją; na jego mocy Polska odzyskała resztę terenów utraconych w 1672 r.: Podole wraz z Kamieńcem Podolskim, część województw kijowskiego i bracławskiego; pokój karłowicki zakończył wojny polsko-tureckie. Pokój oliwski – zawarty w 1660 pokój między Rzeczpospolitą a Szwecją; na jego mocy Jan Kazimierz zrzekł się roszczeń do tronu szwedzkiego (zachował jedynie dożywotni tytuł króla Szwecji), ponadto Rzeczpospolita zrezygnowała z większości Inflant; pokój oliwski zakończył XVII-wieczne wojny polsko-szwedzkie. Powstanie kościuszkowskie – pierwsze polskie powstanie narodowe, trwające od marca do listopada 1794 r.; objęło swym zasięgiem ziemie Rzeczpospolitej (w kształcie po II rozbiorze), przejściowo też zabór pruski; zostało przygotowane i wywołane przez rewolucyjnych spiskowców i emigrantów; bezpośrednią przyczyną wybuchu powstania były aresztowania spiskowców oraz redukcja wojsk polskich, wcielanych do armii rosyjskiej; wobec dysproporcji sił i braku pomocy z zagranicy powstanie zostało stłumione przez wojska rosyjskie i pruskie; następstwem powstania był III rozbiór Polski. Prawa człowieka – zespół podstawowych, niezbywalnych praw przysługujących z natury każdemu człowiekowi, m.in. prawo do życia, wolności i własności; idea praw człowieka ukształtowała się w XVII-XVIII w. pod wpływem koncepcji praw naturalnych; obecnie prawa człowieka stanowią podstawę porządku prawnego w państwach cywilizacji zachodniej oraz przedmiot ochrony organizacji międzynarodowych. Protestantyzm – nurt chrześcijaństwa powstały w wyniku reformacji, podzielony na wiele odłamów, których wspólnym fundamentem jest odrzucenie wszystkiego, co nie wynika bezpośrednio z Biblii (m.in. większość sakramentów, kult świętych, mszy czy celibatu duchownych); protestanci nie uznają wyodrębnionej hierarchii duchownej, jedynym pośrednikiem w kontaktach z Bogiem jest dla nich Chrystus; protestanccy duchowni, pochodzący z wyboru, sprawują jedynie sakramenty i głoszą Słowo Boże. Purytanie – wyznawcy angielskiego odłamu kalwinizmu; ze względu na głoszone hasła antyfeudalne i antymonarchistyczne w I poł. XVII w. popadli w konflikt z władcami z dynastii Stuartów; w czasie rewolucji opowiedzieli się za wprowadzeniem republiki; po restauracji monarchii wielu z nich wyemigrowało do Ameryki. Reformacja – ruch religijny o charakterze społecznym, narodowym i obyczajowym, który rozwinął się w Europie w XVI wieku; jego głównym hasłem było reforma chrześcijaństwa, zmierzająca do przystosowania organizacji i doktryny Kościoła do nowych warunków i potrzeb wiernych; owocem reformacji stał się protestantyzm. Reuniony („ponowne przyłączenie”) – zabory dokonane przez Ludwika XIV na wsch. pograniczu Francji (m.in. południowe Niderlandy, tereny w Lotaryngii i Alzacji); do uzasadnienia reunionów służyły orzeczenia specjalnych urzędów powoływanych przez króla.

Richelieu (1585 – 1642) – francuski kardynał, książę i polityk; od 1624 pierwszy minister i właściwy twórca polityki Francji; zwolennik absolutyzmu, bezwzględnie zwalczał opozycję polityczną oraz religijną; popierał rozwój handlu i floty, opracował nowy system podatkowy. Rokosz – od XVII w. zjazd zbrojny (zwykle konfederacja) szlachty w obronie jej przywilejów, zagrożonych przez króla. Rousseau Jan Jakub (1712 – 1778) – francuski pisarz i myśliciel, zwolennik władzy z nadania obywateli, za najlepszy ustrój uważał republikę demokratyczną; głosiciel „powrotu do natury”, oskarżający cywilizację o zepsucie człowieka; nad rozum przedkładał uczucie i sumienie, co uczyniło go prekursorem romantyzmu. Ruch egzekucyjny – działający w XVI w. ruch polityczny szlachty, skierowany przeciwko magnaterii i duchowieństwu; jego zwolennicy domagali się m.in. usunięcia nadużyć w administracji i dobrach królewskich, zawarcia unii z Litwą, reformy sądownictwa, druku tekstów religijnych w języku polskim oraz zniesienia przywilejów Kościoła; część udało się zrealizować pod koniec rządów Zygmunta Augusta. Sarmatyzm – w ścisłym znaczeniu: ideologia szlachecka ukształtowana w XVII wieku głosząca, że szlachta wywodzi się od starożytnych Sarmatów, który podbili tereny Rzeczpospolitej i stworzyli rozległe imperium sarmackie; ideologia ta służyła uzasadnieniu dominacji stanu szlacheckiego, odrębności ustrojowej Rzeczpospolitej oraz planów ekspansji na wschód; w szerszym znaczeniu terminu tego używa się w odniesieniu do obyczajowości i kultury szlachty w XVII-XVIII w. Sejm – polski parlament, ukształtowany na przełomie XV i XVI w.; składał się z trzech „stanów sejmujących”: króla, senatu i izby poselskiej; bez zgody sejmu nie mogły być uchwalane nowe prawa ani świadczenia obejmujące szlachtę; obrady zwoływał król (wg artykułów henrykowskich nie rzadziej niż co dwa lata); dotyczyły one propozycji królewskich, choć posłowie mogli także zgłaszać własne wnioski; aby uchwała sejmowa weszła w życie, potrzebna była zgoda wszystkich trzech „stanów sejmujących”; w zależności od celu obrad zwoływano sejm: ordynaryjny (zwyczajny), ekstraordynaryjny (nadzwyczajny), konwokacyjny (przedwyborczy), elekcyjny (wyborczy – z udziałem całej szlachty) oraz koronacyjny. Sejm Czteroletni (Wielki) – przedostatni sejm Rzeczpospolitej szlacheckiej, obradujący od października 1788 do maja 1792; zawiązany w konfederację; zwołany w celu zawarcia przymierza z Rosją i zwiększenia armii, po ofercie sojuszu ze strony Prus odrzucił protektorat rosyjski i rozpoczął prace nad reformą państwa – ich efektem stała się Konstytucja 3 maja, a także wiele ustaw i projektów, dotyczących organizacji państwa, sądownictwa, prawa, gospodarki oraz spraw społecznych (m.in. położenia mieszczan i Żydów); obrady sejmu zawieszono z powodu interwencji rosyjskiej. Sejmik – organ reprezentujący szlachtę danego powiatu, ziemi, województwa lub regionu (prowincji); prawo do udziału w jego obradach miała szlachta tego obszaru; w zależności od celu obrad istniało kilka rodzajów sejmików: elekcyjny (wybór posłów i urzędników ziemskich), relacyjne ustosunkowywanie się uchwał sejmu), deputackie (wybór członków trybunałów sądowych) oraz kapturowe (w czasie bezkrólewia); znaczenie sejmików rosło w miarę postępującej decentralizacji państwa, mogły one m.in. zawiesić wykonanie uchwały sejmu na danym terenie. Senat – jedna z dwóch izb sejmu, wywodząca się z rady królewskiej; w skład senatu wchodzili najwyżsi urzędnicy państwowi oraz duchowni; obradom przewodniczył kasztelan krakowski; w I poł. XVII w. senat liczył ok. 140 senatorów. Skarga Piotr, właść. Piotr Powęski (1536 – 1612) – jezuicki kaznodzieja, pisarz i działacz kontrreformacji; od 1588 nadworny kaznodzieja Zygmunta III Wazy; autor dzieł teologicznych i hagiograficznych oraz pism polemicznych; zasłynął zwłaszcza traktatem politycznym Kazania sejmowe; zwolennik absolutyzmu, przeciwnik tolerancji religijnej, krytyk demokracji szlacheckiej i egoizmu stanowego szlachty; za życia uznawany za „głównego wichrzyciela Rzeczpospolitej”, po latach zyskał status legendarnej postaci, natchnionego proroka wieszczącego zagładę ojczyzny. Smith Adam (1723 – 1790) – szkocki ekonomista, zwany „ojcem klasycznej ekonomii”, czołowy zwolennik liberalizmu; uważał, że motorem rozwoju gospodarczego jest przedsiębiorczość jednostek, opowiadał się więc za zniesieniem wszelkich barier prawnych ograniczających indywidualną inicjatywę i wolną konkurencję; sformułował pogląd o „niewidzialnej ręce rynku”, regulującej wartość towarów i pracy. Stanisław August Poniatowski (1732 – 1798) – w latach 1764 – 1795 król Polski; osadzony na tronie jako faworyt Katarzyny II i kandydat stronnictwa książąt Czartoryskich (tzw. Familii); wobec niepowodzenia planów reform

politycznych, zakończonych I rozbiorem Polski, skupił się na rozwoju oświaty i kultury oświeceniowej, w którym widział narzędzie awansu cywilizacyjnego kraju: zainicjował powstanie państwowego szkolnictwa, objął mecenat nad wieloma artystami, rozbudował i upiększył Warszawę, na słynnych obiadach czwartkowych gromadził elitę intelektualną i artystyczną; w okresie Sejmu Czteroletniego włączył się w prace nad reformą państwa – był m.in. współautorem Konstytucji 3 maja; w obliczu interwencji rosyjskiej, nie wierząc w możliwość oporu, zgłosił akces do konfederacji targowickiej, co było równoznaczne z kapitulacją Polski; po upadku powstania kościuszkowskiego i III rozbiorze na żądanie Kasi II podpisał abdykację; wywieziony do Grodna, zmarł w Petersburgu. System nakładczy – system organizacji produkcji, zapoczątkowany w XIII wieku i pomimo oporu cechów rozwinięty na dużą skalę w XVI wieku; nakładca (najczęściej bogaty kupiec) dostarczał surowce i narzędzia chałupnikom (chłopi, rzemieślnicy niezrzeszeni w cechach), który wykonywali dla niego określoną część pracy przy zamówionym produkcie. Szekspir William, William Shakespeare (1564 – 1616) – angielski dramaturg, poeta i aktor; uważany za najwybitniejszego dramaturga w dziejach; autor wielu tragedii i komedii; dzięki wnikliwemu przedstawieniu ludzkich charakterów i namiętności jego twórczość zaliczana jest do nurtu „humanizmu tragicznego”. Unia brzeska – zawarta w październiku 1596 unia między biskupami prawosławnymi z terenów Rzeczpospolitej a Kościołem katolickim; biskupi przystępujący do unii uznawali zwierzchnictwo papieża, ale zachowywali liturgię wschodnią, język cerkiewnosłowiański i kalendarz juliański. Unia lubelska – zawarta w lipcu 1569 r. unia Królestwa Polskiego z Wielkim Księstwem Litewskim; obydwa państwa utworzyły federację z jednym, wybieranym wspólnie władcą oraz jedynym sejmem, zachowały natomiast własne urzędy, wojsko, prawa i skarbowość; pomimo odstępstw od niektórych postanowień oraz prób zerwania unia przetrwała do końca Rzeczpospolitej; w 1791 r. uchwalono utworzenie wspólnej administracji i armii, ale postanowień tych nie zdołano wprowadzić w życie. Uniwersał połaniecki – wydane 7 V 1794 r. w obozie pod Połańcem rozporządzenie Kościuszki o opiece prawa i rządu nad chłopami, którym zapewniono wolność osobistą, nieusuwalność z ziemi i ograniczenie pańszczyzny (chłopom biorącym udział w postaniu została ona zawieszona, pozostałym zmniejszona na czas insurekcji do 50%); stosunki między dworem a wsią regulować mieli rządowi dozorcy, których kompetencje sprecyzowały późniejsze rozporządzenia; wbrew oczekiwaniom Naczelnika akt ten nie spowodował masowego udziału chłopów w postaniu, na co wpłynęła zarówno postawa części szlachty, jak również niechęć samych chłopów do służby wojskowej. Utylitaryzm – koncepcja etyczna rozwinięta w XVII-XVIII wieku, zgodnie z którą postępowanie człowieka jest moralne, jeśli służy dobru ogółu; celem działań jednostki powinno być więc szczęście jak największej liczby ludzi. Vasco da Gama (1469 – 1524) – portugalski żeglarz, odkrywca drogi morskiej do Indii; w latach 1497 – 1498 na czele flotylli złożonej z 4 okrętów opłynął Afrykę i dotarł do zachodnich wybrzeży Indii; w czasie drugiej wypraw przejął kontrolę nad wschodnimi szlakami handlowymi; w 1524 r. otrzymał tytuł wicekróla Indii. Waszyngton George (1732 – 1799) – amerykański mąż stanu, jeden z Ojców Założycieli, w latach 1789-1797 pierwszy prezydent Stanów Zjednoczonych; mianowany wodzem naczelnym w wojnie o niepodległość, zorganizował stałą armią (Armię Kontynentalną), na której czele doprowadził do kapitulacji wojsk angielskich; jako prezydent opowiadał się za neutralnością państwa amerykańskiego i jego niezależnością ekonomiczną od Europy. Wojna trzydziestoletnia (1618 – 1648) – największy konflikt nowożytnej Europy, angażujący większość państw kontynentu; po jednej stronie stanęli Habsburgowie i ich katoliccy sojusznicy (m.in. Polska), po drugiej zaś blok państw zagrożonych postępami kontrreformacji oraz ambicjami habsburskimi; wojna trzydziestoletnia spowodowała wielkie zniszczenia; jej efektem było fiasko planów wprowadzenia rządów absolutnych w cesarstwie; największe korzyści odniosły natomiast Francja, Szwecja i Brandenburgia. Wojny północne – trwające (z przerwami) od 1558 do 1721 wojny o wpływy w obszarze bałtyckim; ich głównymi uczestnikami były Polska, Szwecja i Rosja; rozstrzygnięcie konfliktu przyniosła wielka wojna północna, która zakończyła się zwycięstwem Rosji i zapoczątkowała dominację rosyjską w Europie Środkowo-Wschodniej. Wolna elekcja – elekcja viritim („wszyscy co do jednego”) – sformułowana w 1573 zasada, zgodnie z którą prawo do udziału w wyborze monarchy miał każdy szlachcic; głosowanie odbywało się województwami na sejmie elekcyjnym pod Warszawą; w wypadku zbliżonego poparcia dla różnych kandydatów dochodziło do podwójnych elekcji, kończących się czasami walką o tron.

Wolter (1694 – 1778) – francuski pisarz, historyk i publicysta, największy autorytet oświecenia; prześladowany w kraju, większość życia spędził na emigracji (m.in. na dworze Fryderyka II); w swoich pismach propagował racjonalizm i humanitaryzm, atakował Kościół, przywileje feudalne i despotyzm monarchów. Zamoyski Jan (1542 – 1605) – mąż stanu, kanclerz i hetman wielki koronny, twórca potęgi rodu Zamoyskich; jako przywódca szlachecki przyczynił się do wprowadzenia wolnej elekcji; za rządów Stefana Batorego pełnił urząd kanclerza i faktycznie kierował polityką wewnętrzną; w 1587 doprowadził do wyboru króla Zygmunta III Wazy, wkrótce potem jednak skłócił się z nowym władcą; pod koniec życia stanął na czele opozycji, która potem po jego śmierci przerodziła się w rokosz; doszedł do olbrzymiej fortuny; założył Zamość, w którym m.in. ufundował Akademię Zamojską. Zwingli Urlich (1484 – 1531) – szwajcarski teolog i humanista, jeden z głównych twórców reformacji; po wystąpieniu z Kościoła w 1523 rozpoczął organizację wspólnoty protestanckiej w Zurychu; zginął w walce ze szwajcarskimi katolikami; jego poglądy wywarły wpływ na kalwinizm. Zygmunt I Stary (1467 – 1548) – syn Kazimierza Jagiellończyka, od 1506 król Polski i wielki książę litewski; zagrożony sojuszem habsbursko-moskiewskim zawarł w 1515 układ dający Habsburgom prawo do sukcesji w Czechach i na Węgrzech; po nierozstrzygniętej wojnie z zakonem zgodził się na sekularyzację Prus, czego efektem stał się hołd pruski; oskarżany o zamiary wzmocnienia władzy królewskiej, popadł w konflikt ze szlachtą; zasłynął jako hojny mecenas i protektor sztuki renesansowej. Zygmunt II August (1520 - 1572) – syn Zygi I, objął rządy w 1548 r.; ostatni z Jagiellonów; przez większą część panowania rządził, opierając się na elicie magnackiej, podczas sejmu 1562 r. przeszedł na stronę szlachty i zgodził się na realizację części postulatów ruchu egzekucyjnego, w tym unii z Litwą; pod koniec życia ponownie odsunął się od szlachty; w polityce zagranicznej włączył się w rywalizację o Dominium Maris Baltici; zwolennik tolerancji religijnej; zasłynął jako mecenas sztuki renesansowej. Zygmunt III Waza (1566 – 1632) – wnuk Zygmunta I, królewicz szwedzki, od 1587 r. król Polski, w latach 1592 – 1599 król Szwecji; gorliwy katolik i zwolennik kontrreformacji, w polityce zagranicznej związał się z Habsburgami, którym skłonny był nawet odstąpić tron Polski; za jego panowania rozpoczęły się długoletnie wojny Rzplitej ze Szwecją, Rosją i Turcją; w polityce wewnętrznej dążył do usprawnienia rządów i wzmocnienia władzy królewskiej, co wywołało sprzeciw szlachty i doprowadziło do wybuchu rokoszu sandomierskiego; znany z zainteresowań artystycznych, sprawował mecenat nad sztuką; w 1595 r. przeniósł siedzibę królewską do Warszawy.