Tom Rob Smith Lew Demidow 01 Ofiara 44 (System)

TOM ROB SMITH

PrzełoŜył Łukasz Praski

Prószyński i S-ka

Tytuł oryginału CHILD 44 Copyright © Tom Rob Smith, 2008 Ali rights reserved

Ilustracja na okładce Copyright © Alex Majoli/MagnumPhotos/ekpictures Redaktor prowadzący Renata Smolińska Redakcja Wiesława Karaczewska Redakcja techniczna Jolanta Trzcińska-Wykrota Korekta GraŜyna Nawrocka Łamanie Ewa Wójcik ISBN 978-83-7469-736-1 Warszawa 2008 Wydawca Prószyński i S-ka SA 02-651 Warszawa, ul. GaraŜowa 7 www.proszynski.pl Druk i oprawa Oddział Polskiej Agencji Prasowej SA 03-828 Warszawa, ul. Mińska 65

moim rodzicom

Związek Radziecki Ukraina Wieś Czerwoj 25 stycznia 1933 PoniewaŜ Maria postanowiła umrzeć, jej kot musiał zacząć radzić sobie sam. I tak troszczyła się o niego nazbyt długo, kiedy trzymanie zwierząt w domach straciło jakikolwiek sens. Mieszkańcy wsi juŜ dawno wyłapali i zjedli szczury i myszy. Wkrótce potem z gosodarstw zniknęły zwierzęta. Wszystkie z wyjątkiem kota, jej towarzysza, którego skrzętnie ukrywała. Dlaczego go nie zabiła? Musiała dla kogoś Ŝyć; pragnęła kogoś, kogo mogła chronić i kochać - dla kogo musiała przetrwać. Przyrzekła sobie, Ŝe będzie go karmić do dnia, w którym sama nie będzie miała co włoŜyć do ust. Ten dzień nadszedł dzisiaj. Maria pocięła juŜ swoje skórzane buty na długie wstąŜki, ugotowała je z pokrzywami i nasionami buraków. Przekopywała ziemię w poszukiwaniu dŜdŜownic, ssała korę drzew. Rano w przystępie szaleństwa rzuciła się na nogę kuchennego taboretu i zaczęła ją ogryzać, dopóki drzazgi nie powbijały się jej w dziąsła. Kot na jej widok uciekł i schował się, nie chcąc wyjść, mimo Ŝe uklękła na podłodze, wołając go po imieniu i usiłując wywabić spod łóŜka. Wtedy właśnie Maria postanowiła umrzeć, skoro nie miała juŜ co jeść i kogo kochać. Otworzyła drzwi dopiero o zmierzchu. Sądziła, Ŝe pod osłoną ciemności kot będzie miał większe szanse, by niepostrzeŜenie dotrzeć do lasu. Gdyby ktokolwiek we wsi go zauwaŜył, ruszyłby go wytropić. Choć była bliska śmierci, nie była w stanie znieść myśli, Ŝe ktoś mógłby zabić jej kota. Pocieszała się tylko, Ŝe w ucieczce moŜe mu pomóc 7

element zaskoczenia. W wiosce, gdzie męŜczyźni przeŜuwali grudy ziemi w nadziei natrafienia na mrówki czy jaja owadów, dzieci rozgrzebywały końskie łajna, szukając niestrawionych łusek ziaren, a kobiety wykłócały się o kości, na pewno nikt nie potrafiłby uwierzyć, Ŝe uchował się tu Ŝywy kot.

Paweł nie wierzył własnym oczom. Stworzenie było chude i niezdarne, o zielonych oczach i czarnej, cętkowanej sierści. Najwyraźniej kot. Paweł zbierał właśnie drewno na opał, gdy zobaczył, jak zwierzę wypadło z domu Marii Antonowny, przecięło zasypaną śniegiem drogę i pomknęło w stronę lasu. Wstrzymując oddech, rozejrzał się dookoła. Nikt inny nie zauwaŜył kota. W pobliŜu nikogo nie było; w Ŝadnym oknie nie paliło się światło. SmuŜki dymu - jedynej oznaki Ŝycia - unosiły się z mniej niŜ połowy kominów. Wydawało się, Ŝe gruba śnieŜna czapa przydusiła całą wieś, gasząc wszelkie ślady istnienia. Na śniegu prawie nigdzie nie było widać odcisków stóp, nie przekopano w nim ani jednej ścieŜki. Za dnia panowała taka sama cisza jak nocą. Nikt nie wstawał do pracy. śaden z kolegów Pawła nie wychodził się bawić, wszyscy tkwili w domach, gdzie całe rodziny leŜały w łóŜkach, przytulone do siebie, wpatrując się w sufit ogromnymi, zapadłymi oczyma. Dorośli zaczęli wyglądać jak dzieci, a dzieci jak dorośli. Większość zrezygnowała juŜ z poszukiwań czegokolwiek do jedzenia. W tych okolicznościach pojawienie się kota zakrawało niemal na cud - jakby nagle pojawiło się na ziemi stworzenie z gatunku od dawna uwaŜanego za wymarły. Paweł zamknął oczy, usiłując sobie przypomnieć, kiedy ostatni raz jadł mięso. Gdy je otworzył, z ust płynęła mu ślina, ściekając strumieniem po brodzie. Starł ją wierzchem dłoni. W podnieceniu cisnął na śnieg naręcze chrustu i pobiegł do domu. Musiał zanieść tę niezwykłą nowinę swojej matce, Oksanie. Oksana siedziała owinięta wełnianym kocem, ze wzrokiem wbitym w podłogę. Nie wykonywała najdrobniejszego ruchu, oszczędzając 8

siły i zastanawiając się, jak utrzymać przy Ŝyciu swoją rodzinę; myśli o tym wypełniały jej kaŜdą godzinę jawy i kaŜdy niespokojny sen. NaleŜała do garstki tych, którzy się nie poddali. Nie mogła się poddać. Nigdy, dopóki miała synów. Ale sama determinacja nie wystarczała, Oksana musiała uwaŜać: kaŜdy chybiony wysiłek mógł oznaczać wyczerpanie, a wyczerpanie zawsze oznaczało śmierć. Przed kilkoma miesiącami Nikołaj Iwanowicz, jej sąsiad i przyjaciel, podjął rozpaczliwą próbę włamania do państwowego magazynu zboŜowego. Nie wrócił do domu. Nazajutrz rano Ŝona Nikołaja i Oksana ruszyły na poszukiwania. Znalazły jego zwłoki przy drodze, leŜące na wznak - szkielet z wydętym brzuchem, napęczniałym od surowego ziarna, które połknął w ostatnich chwilach Ŝycia. Jego Ŝona wybuchnęła płaczem, a Oksana wygrzebała z kieszeni zmarłego resztki zboŜa i podzieliła je na dwie części. Po powrocie do wsi Ŝona Nikołaja opowiedziała wszystkim, co się stało. Zamiast współczucia wzbudziła zazdrość, poniewaŜ kaŜdy myślał tylko o ziarnie, jakie udało się jej zdobyć. Oksana uwaŜała jej gadatliwość za dowód skrajnej głupoty - naraziła je obie na niebezpieczeństwo. Ze wspomnień wyrwał ją tupot szybkich kroków. Jeśli ktoś biegł, musiał mieć waŜne wieści. Przestraszona zerwała się na nogi. Do pokoju wpadł Paweł i zdyszany oznajmił: - Mamo, widziałem kota. Podeszła do syna i chwyciła go za ręce. Była pewna, Ŝe chłopiec ma przywidzenia: głód potrafił płatać figle. Nie dostrzegła jednak na jego twarzy oznak delirium. Ujrzała przytomny wzrok i powaŜną minę. Mimo Ŝe Paweł miał dopiero dziesięć lat, juŜ stał się męŜczyzną. Okoliczności brutalnie odebrały mu dzieciństwo. Jego ojciec prawie na pewno zmarł, a jeśli jeszcze Ŝył, to rodzina juŜ go pogrzebała. Wyruszył do Kijowa w nadziei zdobycia jedzenia. Gdy ślad po nim zaginął, nikt nie musiał tego chłopcu tłumaczyć ani go pocieszać, i Paweł sam zrozumiał, Ŝe ojciec nigdy juŜ nie wróci. Teraz Oksana polegała na synu tak jak na sobie. Byli równorzędnymi partnerami, a Paweł przysiągł jej, Ŝe dokona tego, co nie powiodło się ojcu: zadba, Ŝeby rodzina przeŜyła. 9

Oksana dotknęła policzka syna. - Potrafisz go złapać? Uśmiechnął się z dumą. - Gdybym miał kość. Staw był zamarznięty. Oksana rozgarnęła śnieg i znalazła kamień. Obawiając się, Ŝe hałas mógłby zwrócić czyjąś uwagę, owinęła kamień w szal i wybiła nim mały otwór w lodzie, po czym odłoŜyła kamień. Zebrała się w sobie i syknęła, zanurzając rękę w czarnej, lodowatej wodzie. Wiedziała, Ŝe za kilka sekund zdrętwieje jej ramię, musiała się więc śpieszyć. Jej dłoń dotknęła dna i nie odnalazła niczego poza mułem. Gdzie to jest? W panice pochyliła się nad stawem, wsuwając w przerębel całe ramię, szukając z lewej i prawej, zupełnie tracąc czucie w ręce. Palce musnęły szkło. Z ulgą chwyciła butelkę i wyciągnęła. Skóra Oksany przybrała niebieskawy odcień, jak gdyby ktoś ją pobił. Nie przejmowała się tym jednak, poniewaŜ znalazła to, czego szukała - butelkę zatkaną bryłką smoły. Starła z niej warstwę szlamu i przyjrzała się zawartości. Wewnątrz znajdowała się kolekcja drobnych kostek. Wróciła do domu, gdzie Paweł rozpalił ogień. Ogrzała nad płomieniem szyjkę butelki, z której zaczęły kapać na węgiel lepkie krople smoły. Czekając, Paweł zauwaŜył zsiniałą skórę na ręce matki i roztarł jej ramię, pobudzając krąŜenie - jak zawsze bardzo się o nią troszczył. Gdy smoła się roztopiła, Oksana odwróciła butelkę do góry dnem i potrząsnęła nią. Kilka kości zaczepiło się o krawędź otworu. Wydłubała je i podała synowi. Paweł obejrzał kostki uwaŜnie, skrobiąc i wąchając kaŜdą z nich. Wreszcie wybrał najodpowiedniejszą i był gotów do wyjścia. Matka zatrzymała go. - Zabierz brata. Paweł uwaŜał, Ŝe to zły pomysł. Jego młodszy brat był ocięŜały i niezdarny. Poza tym kot naleŜał do niego. On go zobaczył i zamierzał go złapać sam. To miał być jego triumf. Matka wcisnęła mu do ręki drugą kość. - Zabierz Andrieja. 10

Andriej miał prawie osiem lat i bardzo kochał starszego brata. Rzadko wychodził z domu, spędzając większość czasu w pokoju w głębi domu, gdzie wszyscy troje spali, i bawił się talią kart. Dostał je w prezencie poŜegnalnym od ojca, który przed wyjazdem do Kijowa zrobił karty ze sklejonych prostokątów pociętego papieru. Andriej wciąŜ czekał na jego powrót. Nikt mu nie powiedział, Ŝe moŜe być inaczej. Ilekroć tęsknił za ojcem, czyli często, siadał z kartami na podłodze, układając je według kolorów, figur i liczb. Był pewien, Ŝe jeśli skończy układać całą talię, ojciec wróci. Czy nie dlatego podarował mu te karty przed wyjazdem? Oczywiście Andriej wolał grać z bratem, ale Paweł nie miał juŜ czasu na zabawy. Ciągle pomagał matce i grał z nim jedynie wieczorem, tuŜ przed pójściem spać. Do pokoju wszedł Paweł. Andriej uśmiechnął się, mając nadzieję, Ŝe zgodni się zagrać z nim partyjkę, lecz brat przykucnął obok niego i zebrał karty z podłogi. - Zostaw to. Wychodzimy. Gdzie masz łapcie? Biorąc pytanie za rozkaz, Andriej wczołgał się pod łóŜko i wydobył łapcie: dwa kawałki gumy, wycięte z opony traktora, i warstwę szmat, które przymocowane sznurkiem do podeszew słuŜyły za namiastkę butów. Paweł pomógł mu je mocno zawiązać, tłumacząc, Ŝe mają dziś szansę zjeść mięso, jeŜeli tylko Andriej będzie go we wszystkim słuchał. - Tato wraca? - Nie wraca. - Zgubił się? - Tak, zgubił się. - To kto nam przyniesie mięso? - Sami je złapiemy. Andriej wiedział, Ŝe jego brat jest zręcznym myśliwym. Udało mu się schwytać w pułapkę najwięcej szczurów ze wszystkich chłopaków w wiosce. Dziś po raz pierwszy zaprosił brata, by towarzyszył mu w tak waŜnym zadaniu. Gdy wyszli na śnieg, Andriej bardzo uwaŜał, Ŝeby nie upaść. Często potykał się i przewracał, bo cały świat wydawał mu się rozmazany. 11

Widział wyraźnie tylko przedmioty, które trzymał bardzo blisko twarzy. Wszyscy uwaŜali go za niedołęgę, choć Andriej myślał, Ŝe kaŜdy widzi świat tak samo jak on. Kiedy ktoś potrafił dostrzec człowieka z duŜej odległości - gdy on widział tylko niewyraźną plamę - Andriej kładł to na karb inteligencji, doświadczenia czy innych przymiotów, których sam jeszcze nie posiadł. Postanowił, Ŝe dziś się nie wywróci, nie zrobi z siebie pośmiewiska i postara się, aby brat czuł się z niego dumny. Było to dla niego waŜniejsze od perspektywy jedzenia mięsa. Paweł przystanął na skraju lasu i pochylił się, oglądając ślady pozostawione na śniegu przez kota. Wprawa, z jaką je odnalazł, wydała się Andriejowi czymś nadzwyczajnym. Kucnął, przyglądając się z podziwem, jak brat dotyka odcisku kociej łapy. Andriej nie miał pojęcia o tropieniu i polowaniu. - Tędy szedł ten kot? Paweł skinął głową i spojrzał w głąb lasu. - Trop jest słabo widoczny. Naśladując brata, Andriej przesunął palcem po odcisku łapy, pytając: - Co to znaczy? - Kot jest lekki, a to znaczy, Ŝe będzie mniej do zjedzenia. Ale jak jest głodny, to pewnie łatwiej chwyci przynętę. Andriej próbował pojąć sens tej informacji, ale myślami błądził gdzie indziej. - Bracie, gdybyś miał być kartą, to którą? Asem czy królem, pikiem czy kierem? Paweł westchnął, a Andriej, dotknięty tym wyrazem dezaprobaty, poczuł, jak napływają mu do oczu łzy. - Jak odpowiem, obiecujesz, Ŝe nie będziesz więcej gadał? - Obiecuję. - JeŜeli będziesz gadał, kot się przestraszy i nigdy go nie złapiemy. - Będę cicho. - Byłbym waletem, tym rycerzem z mieczem. Pamiętaj, co obiecałeś - ani słowa. Andriej pokiwał głową. Paweł wstał i wkroczyli do lasu. 12

Szli długo - Andriej przypuszczał, Ŝe wiele godzin, choć poczucie czasu miał równie słabe jak wzrok. Przy blasku księŜyca, odbijającym się od śniegu, jego starszy brat bez trudu podąŜał tropem kota. Zapuścili się głęboko w las, dalej niŜ Andriej kiedykolwiek dotarł. Musiał często podbiegać, aby nie zostać w tyle. Bolały go nogi, bolał go brzuch. Doskwierało mu zimno i głód, a choć w domu nie było nic do jedzenia, tam przynajmniej nie dokuczał mu ból stóp. Sznurek, którym przymocował szmaty do kawałków opony, stawał się coraz luźniejszy i Andriej czuł, jak pod podeszwy stóp wpada mu śnieg. Nie śmiał prosić brata, aby stanął na chwilę i pomógł mu zawiązać łapcie. Obiecał - ani słowa. Wiedział, Ŝe niebawem śnieg stopnieje, szmaty przesiąkną wilgocią i stopy zaczną mu drętwieć. Próbując nie myśleć o niewygodach, zerwał gałązkę z młodego drzewka i zaczął Ŝuć korę, rozdrabniając ją na grubą, gęstą papkę, która wkrótce zalepiła mu język i zęby. Słyszał od ludzi we wsi, Ŝe papka z kory pozwala oszukać głód. Wierzył im; warto było w to wierzyć. Nagle Paweł dał mu znak, aby się zatrzymał. Andriej stanął w pół kroku. Zęby miał brązowe od grudek kory. Paweł przykucnął. Brat za jego przykładem teŜ przypadł do ziemi, spoglądając w stronę lasu, chcąc zobaczyć, co przyciągnęło uwagę Pawła. PrzymruŜył oczy, usiłując dostrzec zarys drzew. Paweł wpatrywał się w kota, który zdawał się nie odrywać od niego zielonych oczu. O czym myślał? Dlaczego nie uciekał? Ukryty w domu Marii, zapewnie jeszcze się nie nauczył odczuwać strachu przed ludźmi. Paweł wyciągnął nóŜ, zaciął się w palec i rozmazał odrobinę krwi na kości kurczaka, którą dostał od matki. To samo zrobił z przynętą Andrieja, pękniętą czaszką szczura – uŜył własnej krwi, obawiając się, Ŝe brat moŜe krzyknąć i spłoszyć kota. Bracia bez słowa rozdzielili się, odchodząc w przeciwnych kierunkach. W domu Paweł udzielił Andriejowi szczegółowych instrukcji, nie musieli więc niczego sobie wyjaśniać. Kiedy znaleźli się w pewnej odległości od siebie, zachodząc kota z dwu stron, połoŜyli kości na śniegu. Paweł zerknął na brata, sprawdzając, czy czegoś nie spartaczył. 13

Postępując ściśle według wskazówek, Andriej wyciągnął z kieszeni sznurek. Paweł juŜ wcześniej zawiązał na jego końcu pętlę, wystarczyło więc tylko umieścić ją wokół szczurzej czaszki. Andriej zrobił to, po czym cofnął się tak daleko, jak na to pozwalała długość sznurka, i połoŜył się na brzuchu, słysząc pod sobą skrzypienie śniegu. Czatował. Dopiero teraz się zorientował, Ŝe prawie nie widzi przynęty. Miał przed oczyma tylko niewyraźną plamę. Nagle się przestraszył, pragnąc w duchu, Ŝeby kot poszedł w stronę brata. Paweł na pewno nie popełni błędu, złapie zwierzaka i będą mogli wrócić do domu i go zjeść. Ze zdenerwowania i zimna zaczęły mu drŜeć ręce. Starał się nad nimi zapanować. Zobaczył jakiś ruch: w jego kierunku sunął czarny kształt. Oddech Andrieja topił śnieg tuŜ przed jego twarzą; pod jego ubranie zaczęły wpływać struŜki lodowatej wody. Andriej miał nadzieję, Ŝe kot ruszy w drugą stronę, do pułapki brata, lecz w miarę jak plama się zbliŜała, nie miał juŜ wątpliwości, Ŝe ofiara wybrała jego. Oczywiście gdyby złapał kota, Paweł pokochałby go, zacząłby grać z nim w karty i juŜ nigdy by się na niego nie złościł. Myśl o tym sprawiła mu taką przyjemność, Ŝe porzucił strach i ogarnęła go niecierpliwość. Tak, to on złapie kota. Zabije go. Udowodni, Ŝe wcale nie jest takim niedorajdą. Co mówił brat? Ostrzegał, Ŝeby nie ciągnąć sidła za wcześnie. Gdyby kot się spłoszył, wszystko byłoby stracone. Właśnie z tego powodu Andriej dla pewności postanowił jeszcze trochę zaczekać, poza tym nie był pewien, gdzie dokładnie znajduje się kot. Za chwilę powinien wyraźnie zobaczyć czarne futro i cztery nogi. Odczeka jeszcze troszkę, jeszcze troszkę... Nagle usłyszał syk brata: - JuŜ! Andriej wpadł w panikę. Wiele razy słyszał ten ton, który zawsze oznaczał, Ŝe zrobił coś nie tak. ZmruŜył oczy i ujrzał kota stojącego wewnątrz pułapki. Pociągnął sznurek. Ale za późno: kot zdąŜył uskoczyć przed pętlą. Mimo to Andriej szarpnął wiotki sznurek jeszcze raz w Ŝałosnej nadziei, Ŝe na jego końcu moŜe jednak będzie kot. Gdy w jego rękach znalazła się pusta pętla, poczuł, jak twarz oblewa mu rumieniec wstydu. W przystępie gniewu był gotów poderwać się z ziemi, 14

dogonić kota i zadusić go albo roztrzaskać mu czaszkę. Nie ruszał się jednak z miejsca: zobaczył, Ŝe Paweł wciąŜ leŜy płasko na śniegu. Andriej, który nauczył się we wszystkim naśladować brata, zrobił więc to samo. Kiedy zmruŜył oczy i wytęŜył wzrok, zauwaŜył, Ŝe ciemna plama przesuwa się w kierunku pułapki Pawła. Wściekłość na młodszego brata za jego nieporadność szybko ustąpiła miejsca radosnemu podnieceniu, które wywołała nierozwaga kota. Paweł napiął mięśnie pleców. Kot na pewno poczuł smak krwi, a głód był silniejszy od ostroŜności. Przyglądał się, jak zwierzę przystanęło w pół kroku z jedną łapą w powietrzu, patrząc prosto na niego. Wstrzymał oddech: jego palce zacisnęły się wokół sznurka. Czekał, w milczeniu ponaglając kota.

Proszę. Proszę, Proszę. Kot skoczył naprzód, otworzył pysk i chwycił kość. Paweł wybrał właściwy moment i szarpnął. W pętli utkwiła przednia łapa kota. Paweł zerwał się na nogi i napręŜył sznurek, zaciskając pętlę. Kot próbował się wyrwać, lecz cięŜka linka trzymała mocno i zwierzak runął na ziemię. Las wypełnił się przeraźliwym wrzaskiem, jak gdyby o Ŝycie walczyło znacznie większe stworzenie, miotając się na śniegu, wyginając ciało w łuk i usiłując złapać zębami sznurek. Paweł bał się, Ŝe węzeł nie wytrzyma. Sznurek był słaby i wystrzępiony. Gdy usiłował podejść, kot cofał się, utrzymując bezpieczną odległość. Paweł zawołał do brata: - Zabij go! Andriej wciąŜ się nie ruszał, nie chcąc popełnić kolejnego błędu. Teraz jednak usłyszał wyraźne polecenie. Zerwał się z ziemi i ruszył biegiem, ale natychmiast potknął się i upadł na twarz. Wyciągnąwszy nos ze śniegu, zobaczył przed sobą kota, który syczał, pluł i szarpał się jak oszalały. Gdyby sznurek pękł, kot byłby wolny, a brat znienawidziłby go na zawsze. Paweł krzyknął schrypniętym, rozgorączkowanym głosem: 15

- Zabij go! Zabij go! Zabij go! Andriej stanął na chwiejnych nogach i nie bardzo wiedząc, co właściwie robi, skoczył naprzód i przykrył sobą szamoczące się ciało kota. MoŜe miał nadzieję, Ŝe zabije go siłą uderzenia. Ale leŜąc na zwierzęciu, czuł, Ŝe kot Ŝyje i wije się pod jego brzuchem, drapiąc płótno worka na zboŜe, z którego on miał uszytą kurtkę. Rozpłaszczając się na śniegu, by nie pozwolić kotu uciec, Andriej obejrzał się za siebie, błagając wzrokiem Pawła, aby wziął sprawę w swoje ręce. - Jeszcze Ŝyje! Paweł podbiegł do niego, opadł na kolana i sięgnął pod brzuch młodszego brata, lecz jego dłoń napotkała zęby kota, który błyskawicznie go ugryzł. Wyszarpnął ręce. Nie zwaŜając na krwawiący palec, przegramolił się na drugą stronę i jeszcze raz wsunął ręce, tym razem trafiając na ogon. Jego palce zaczęły się skradać po grzbiecie kota. Przed atakiem z tej strony zwierzę nie mogło się bronić. Andriej nadal leŜał nieruchomo, czując rozgrywającą się pod sobą walkę. Dłonie brata nieubłaganie zbliŜały się do kociego łba. Kot, zdając sobie sprawę, Ŝe to oznacza dla niego śmierć, zaczął gryźć wszystko - jego kurtkę, śnieg - oszalały ze strachu, strachu, który Andriej odczuwał jako wibracje w Ŝołądku. Naśladując brata, Andriej krzyknął: - Zabij go! Zabij go! Zabij go! Paweł złamał stworzeniu kark. Przez chwilę Ŝaden z nich się nie odzywał. LeŜeli, oddychając głęboko. Paweł oparł głowę o plecy Andrieja, wciąŜ zaciskając palce na karku kota. Wreszcie wyciągnął ręce spod brata i wstał. Andriej pozostał na śniegu, nie mając odwagi się ruszyć. - MoŜesz juŜ wstać. Mógł juŜ wstać. Mógł stanąć u boku brata. Z dumą. Andriej nie zawiódł. Wywiązał się z zadania. Chwycił rękę brata i podniósł się na nogi. Paweł nie zdołałby złapać kota bez jego pomocy. Sznurek na pewno by się zerwał. Andriej uśmiechnął się, a po chwili wybuchnął śmiechem, klaszcząc w dłonie i tańcząc w miejscu. Czuł się szczęśliwy jak jeszcze nigdy w Ŝyciu. Zostali zespołem. Brat objął go, poczym obaj 16

spojrzeli na swoje trofeum: wciśniętego w śnieg martwego, wychudzonego kota. Chcąc niepostrzeŜenie zanieść zdobycz do wsi, musieli zachować wyjątkową ostroŜność. O taki łup ludzie byliby gotowi walczyć na śmierć i Ŝycie, a wrzaski kota mogły kogoś zaalarmować. Paweł nie zamierzał zdawać się na los. Nie mieli ze sobą Ŝadnego worka. Na poczekaniu wymyślił, Ŝe ukryją kota pod stertą patyków. Gdyby w drodze do domu ktoś ich spotkał, pomyślałby, Ŝe zbierają chrust, i nie zadawałby Ŝadnych pytań. Podniósł kota ze śniegu. - Przykryję go patykami, Ŝeby nikt go nie zobaczył. Ale gdybyśmy naprawdę zbierali chrust, ty teŜ musiałbyś nieść patyki. Andriej był pod wraŜeniem logicznego rozumowania brata - jemu w ogóle nie przyszłoby to do głowy. Zabrał się do zbierania drewna. Trudno było znaleźć patyki, poniewaŜ wszędzie leŜał śnieg, który Andriej musiał rozgarniać gołymi rękami, przeszukując zamarzniętą ziemię. Co chwilę rozcierał ręce i chuchał na zgrabiałe palce. Zaczęło mu lecieć z nosa i wkrótce miał na górnej wardze lodowatą skorupę. Nie przejmował się tym jednak, nie po dzisiejszym triumfie. Ponownie zanurzając ręce w śniegu, zaczął nawet nucić piosenkę, którą dawniej śpiewał im ojciec. Paweł, mając taki sam kłopot ze znalezieniem patyków, oddalił się od młodszego brata. Musieli się rozdzielić. W pewnej odległości zobaczył powalone drzewo z gałęźmi sterczącymi we wszystkie strony. Pobiegł tam, połoŜywszy kota na śniegu, aby mieć wolne ręce, i zaczął odłamywać od pnia wszystkie martwe gałązki. Drewna było mnóstwo, więcej niŜ obaj mogliby unieść. Paweł rozejrzał się, szukając Andrieja. JuŜ chciał go zawołać, gdy nagle słowa zamarły mu na wargach. Usłyszał jakiś odgłos. Odwrócił się gwałtownie i spojrzał między drzewa. Las był gęsty i ciemny. Zamknął oczy, skupiając się na tym dźwięku - rytmicznym skrzyp, skrzyp, skrzyp śniegu. W coraz szybszym tempie, coraz bliŜej. Jego ciało wypełniła adrenalina. Otworzył oczy. W ciemności coś się poruszało: przez las biegł jakiś męŜczyzna. Trzymał cięŜką, grubą gałąź. Sadził długimi krokami, kierując się prosto w stronę Pawła. Pewnie słyszał, jak zabili kota, i chciał 17

ukraść im cenną zdobycz. Ale Paweł nie miał zamiaru do tego dopuścić: nie pozwoli umrzeć z głodu matce. Nie zawiedzie jak ojciec. Zaczął nogami przysypywać kota śniegiem, by go ukryć. - Zbieramy... Głos uwiązł mu w gardle, bo męŜczyzna wypadł spomiędzy drzew z uniesioną gałęzią. Dopiero teraz, widząc wymizerowaną twarz i dzikie oczy tego człowieka, Paweł zorientował się, Ŝe nieznajomy nie chce zabrać kota. Chciał wziąć jego. Usta Pawła rozchyliły się niemal w tym samym momencie, gdy gałąź ze świstem przecięła powietrze i uderzyła go w ciemię. Nie poczuł niczego, zdał sobie tylko sprawę, Ŝe juŜ nie stoi. Klęczał na jednym kolanie. Unosząc przechyloną na bok głowę, z jednym okiem zalanym krwią, przyglądał się, jak męŜczyzna unosi gałąź, szykując się do zadania drugiego ciosu. Andriej przestał nucić. Paweł go zawołał? Znalazł tylko parę patyków, na pewno nie tyle, ile wymagał ich plan, i nie chciał dostać bury, zwłaszcza Ŝe tak dzielnie się dziś spisał. Wstał, wyciągając ręce ze śniegu. Patrzył w głąb lasu, mruŜąc oczy, lecz nawet najbliŜsze z drzew miały zamazane kontury. - Paweł? Nikt nie odpowiadał. Jeszcze raz zawołał brata. CzyŜby to miała być zabawa? Nie, Paweł juŜ od dawna się z nim nie bawił. Andriej poszedł w stronę miejsca, gdzie ostatni raz mignął mu brat, nic jednak nie widział. To było głupie. PrzecieŜ to nie on miał szukać Pawła, ale Paweł miał znaleźć jego. Coś było nie tak. Znów zawołał, tym razem głośniej. Dlaczego brat nie odpowiada? Andriej otarł nos szorstkim rękawem kurtki, zastanawiając się, czy to jakaś próba. Co w tej sytuacji zrobiłby jego brat? Znalazłby trop. Andriej rzucił patyki i ukląkł, szukając śladów na śniegu. Znalazł własne i wrócił po nich do miejsca, gdzie zostawił brata. Dumny z siebie, ruszył po śladach Pawła. Gdyby się wyprostował, nie widziałby ich, więc poruszał się skulony, z nosem blisko ziemi, jak pies, który zwęszył trop zwierzyny. Dotarł do zwalonego drzewa, gdzie ujrzał rozsypane patyki i mnóstwo śladów stóp - wśród nich duŜe i głębokie. Śnieg był czerwony. 18

Andriej wziął garść i ścisnął, patrząc, jak spomiędzy palców wypływa krew. - Paweł! Krzyczał, aŜ rozbolało go gardło i stracił głos. Jęcząc bezsilnie, chciał powiedzieć bratu, Ŝe moŜe sobie wziąć jego kawałek kota. Niech tylko wróci. Ale nic z tego. Brat go zostawił. Andriej był sam.

Oksana ukryła za cegłami pieca niewielki woreczek sproszkowanych łodyg kukurydzy, lebiody i rozgniecionych obierzyn ziemniaczanych. Podczas kontroli zawsze palił się wątły ogień. Inspektorzy, których przysłano, by sprawdzili, czy Oksana nie robi zapasów, nigdy nie sprawdzali schowka za płomieniami. Traktowali ją podejrzliwie nie mogli pojąć, dlaczego jest zdrowa, podczas gdy inni chorowali, jak gdyby zdrowie było przestępstwem. Nie znajdując w domu Oksany Ŝadnej Ŝywności, nie mogli jej jednak napiętnować jako kułaczki. Zamiast wykonać egzekucję na miejscu, dali jej spokój, by umierała powoli. Nauczyła się juŜ, Ŝe siłą ich nie pokona. Przed kilku laty, gdy władze ogłosiły, Ŝe wysyłają ludzi po cerkiewny dzwon, stanęła na czele protestu. Dzwon miał zostać przetopiony. Oksana i cztery kobiety zamknęły się w dzwonnicy i zaczęły dzwonić, nie pozwalając, by funkcjonariusze go zabrali. Oksana krzyczała, Ŝe dzwon jest własnością Boga. Tego dnia mogła zginąć, ale dowódca grupy postanowił oszczędzić kobiety. Po wyłamaniu drzwi oświadczył, Ŝe dostał tylko rozkaz zabrania dzwonu, poniewaŜ metal jest niezbędny krajowi dokonującemu rewolucji przemysłowej. W odpowiedzi na to Oksana splunęła na ziemię. Kiedy państwo zaczęło odbierać Ŝywność mieszkańcom wsi, dowodząc, Ŝe nie naleŜy do nich, tylko do kraju, Oksana pamiętała tamtą nauczkę. Zamiast demonstrować siłę, udawała posłuszeństwo, chowając sprzeciw w sercu. Dziś jej rodzinę czekała prawdziwa uczta. Oksana stopiła grudy śniegu, zagotowała wodę i zagęściła sproszkowanymi łodygami kukurydzy. Następnie dodała pozostałe kości z butelki. Po zagotowaniu zamierzała zemleć je na mączkę. Oczywiście wyprzedzała fakty. 19

Paweł jeszcze nie wrócił. Ale była niemal pewna, Ŝe mu się powiedzie. Bóg, który poddawał ją tak cięŜkim próbom, na szczęście zesłał jej syna do pomocy. Mimo to obiecała sobie, Ŝe nawet gdyby nie zdołał złapać kota, nie będzie na niego zła. Las był wielki, kot mały, a złość i tak oznaczała tylko stratę energii. ChociaŜ starała się przygotować na rozczarowanie, perspektywa zupy z mięsa i ziemniaków przyprawiała ją o zawrót głowy. W drzwiach stanął Andriej z podrapaną twarzą, w kurtce oblepionej śniegiem, zasmarkany i ze śladami krwi pod nosem. Jego łapcie zupełnie się rozpadły i ze szmat prześwitywały gołe palce stóp. Oksana podbiegła do niego. - Gdzie twój brat? - Zostawił mnie. Andriej rozpłakał się. Nie wiedział, gdzie jest jego brat. Nie rozumiał, co się stało. Nie potrafił niczego wytłumaczyć. Wiedział, Ŝe matka go znienawidzi. Wiedział, Ŝe to będzie jego wina, choć zrobił wszystko jak trzeba, choć to Paweł go zostawił, a nie on jego. Oksanie zabrakło tchu w piersiach. Odsunęła Andrieja na bok, wypadła z domu i spojrzała w stronę lasu. Nigdzie nie było śladu Pawła. MoŜe upadł i zrobił sobie coś złego, moŜe potrzebuje pomocy. Wbiegła z powrotem, domagając się wyjaśnień, i zobaczyła Andrieja stojącego przy garnku zupy, z łyŜką w ustach. Przyłapany na gorącym uczynku, wlepił w matkę zmieszane spojrzenie, nie próbując nawet otrzeć struŜki kartoflanki ściekającej mu po brodzie. W przystępie gniewu - z powodu śmierci męŜa, a teraz zaginięcia syna - Oksana rzuciła się naprzód, przewróciła Andrieja na podłogę i wepchnęła mu drewnianą łyŜkę do gardła. - Kiedy wyciągnę ci z buzi łyŜkę, masz mi zaraz powiedzieć, co się stało, bo inaczej cię zabiję. Ale gdy tylko wyjęła łyŜkę, Andriej się rozkaszlał. Z wściekłością wpakowała mu łyŜkę z powrotem. - Ty głupi darmozjadzie, łamago, gdzie jest mój syn? Gdzie? Znów wyciągnęła łyŜkę, ale Andriej płakał i nie potrafił wykrztusić ani słowa. Łkał i kaszlał, więc zaczęła go bić, tłukąc w chudą pierś. 20

Przestała dopiero wówczas, gdy zauwaŜyła, Ŝe zupa za chwilę wykipi. Wstała i zdjęła garnek z ognia. Andriej kwilił skulony na podłodze. Oksana spojrzała na niego, czując, jak złość z niej opada. Chłopiec był taki drobny. Pochyliła się, podniosła go i posadziła na krześle. Otuliła go swoim kocem i nalała mu miskę zupy, wielką porcję, jakiej nigdy dotąd nie dostał. Próbowała karmić go łyŜką, lecz nie chciał otworzyć ust. Nie ufał jej. Podała mu łyŜkę. Przestał płakać i zabrał się do jedzenia. Gdy skończył, nalała mu drugą porcję i nakazała jeść wolniej. Nie zwracając na nią uwagi, zjadł drugą miskę. Oksana bardzo cicho zapytała, co się stało, i słuchała, jak mówił o krwi na śniegu, o rozsypanych patykach, o zniknięciu brata i duŜych, głębokich śladach. Zamknęła oczy. - Twój brat nie Ŝyje. Zabrali Pawła, Ŝeby go zjeść. Rozumiesz? Wy polowaliście na kota, a ktoś polował na was. Rozumiesz? Andriej milczał, patrząc na łzy matki. Prawdę mówiąc, nie rozumiał. Przyglądał się, jak matka wstaje i wychodzi z domu. Słysząc jej głos, podbiegł do drzwi. Oksana klęczała w śniegu z twarzą zwróconą do księŜyca w pełni. - BoŜe, błagam, oddaj mi syna. Tylko Bóg mógłby sprowadzić go do domu. PrzecieŜ nie prosiła wcale o wiele. CzyŜby Bóg miał taką krótką pamięć? Ryzykowała własne Ŝycie, by ocalić Jego dzwon. W zamian chciała tylko syna, osobę, dla której Ŝyła. W drzwiach kilku domów pojawili się sąsiedzi. Patrzyli na Oksanę. Słuchali jej lamentów. Lecz taka rozpacz nie była niczym niezwykłym, więc nie przyglądali się kobiecie zbyt długo.

DWADZIEŚCIA LAT PÓŹNIEJ

Moskwa 11 lutego 1953 ŚnieŜka trafiła Jurę w tył głowy. Zaskoczony atakiem poczuł, jak śnieg rozpryskuje mu się na uszach. Za plecami usłyszał śmiech swojego młodszego brata - głośny i radosny śmiech, w którym brzmiała duma z celnego strzału, mimo Ŝe był to czysty przypadek, fuks. Jura strzepnął lód z kołnierza kurtki, ale kawałki dostały się pod ubranie. Zaczęły topnieć, powoli spływały mu po plecach, pozostawiając na skórze zimne, mokre ślady. Wyszarpnął koszulę ze spodni i wsunął rękę najdalej, jak się dało, próbując je zetrzeć. Nie mogąc uwierzyć w beztroskę brata - który zamiast mieć przeciwnika na oku, zajmował się własną koszulą - Arkady bez pośpiechu lepił nowy pocisk, ubijając garści śniegu. JeŜeli kula będzie za duŜa, nie trafi w cel: nieporęczna, nie nabierze właściwej prędkości i łatwo się będzie przed nią uchylić. Długo popełniał ten sam błąd, lepiąc za duŜe śnieŜki. Zamiast mieć większą siłę raŜenia, jeszcze w powietrzu zostawały unieszkodliwione przez brata, a najczęściej same się rozpadały, zanim dosięgły celu. Nieraz bawili się z Jurą na śniegu. Czasem towarzyszyły im inne dzieci, ale zazwyczaj sami toczyli walkę. Niewinna z początku bitwa stawała się coraz zacieklejsza z kaŜdym rzuconym pociskiem. Arkady nigdy dotąd nie wygrał. Zawsze zasypywał go grad szybkich i precyzyjnie wymierzonych śnieŜek brata. KaŜda zabawa kończyła się tak samo: frustracją, kapitulacją i złością albo, co gorsza, płaczem i sromotną ucieczką. Arkady nie cierpiał ciągle przegrywać, nie cierpiał teŜ swojej reakcji na poraŜkę. 25

Jedynym powodem, dla którego wciąŜ brał udział w śnieŜnych potyczkach, była nadzieja, Ŝe dziś będzie inaczej, Ŝe dziś wygra. Ten dzień wreszcie nadszedł. Miał szansę. Ruszył w stronę brata, ale zanadto się nie zbliŜał: chciał, Ŝeby rzut się liczył. Atak z bliska nie był uznawany. Jura zobaczył, co się święci: biała piguła zakreśliła łuk w powietrzu, nie za duŜa, nie za mała, dokładnie taka, jakie sam lepił. Nic nie mógł zrobić. Trzymał ręce za plecami. Musiał przyznać, Ŝe jego młodszy brat szybko się uczył. ŚnieŜka trafiła go w czubek nosa, zalepiając mu oczy, nozdrza, usta, pokrywając białą skorupą całą twarz. Cofnął się o krok. Rzut był doskonały - oznaczał koniec zabawy. Jura został pokonany przez młodszego brata, chłopca, który nie skończył jeszcze pięciu lat. Dopiero teraz jednak, gdy po raz pierwszy poniósł poraŜkę, potrafił docenić wagę zwycięstwa. Brat znowu się roześmiał - demonstracyjnie, z przesadną wesołością, jak gdyby nie było nic zabawniejszego na świecie niŜ trafienie kogoś śnieŜką w twarz. On przynajmniej nigdy nie chełpił się tak jak Arkady; nigdy nie pękał ze śmiechu ani nie czerpał tak ogromnej satysfakcji ze swoich zwycięstw. Jego młodszy brat nie umiał przegrywać i jeszcze bardziej nie umiał wygrywać. Chłopakowi trzeba było dać dobrą nauczkę, utrzeć mu nosa. Wygrał jedną walkę, to wszystko; raz dopisało mu szczęście w nic nieznaczącej zabawie, jednej na sto: nie - jednej na tysiąc. A teraz zachowuje się, jak gdyby wyrównali ze sobą rachunki, a moŜe nawet zdaje mu się, Ŝe jest od niego lepszy? Jura kucnął, sięgnął ręką głęboko w śnieg aŜ do ziemi i nabrał garść zmroŜonego błota, piasku i kamyków. Widząc, Ŝe starszy brat lepi następną śnieŜkę, Arkady odwrócił się i dał drapaka. Spodziewał się zemsty: wiedział, Ŝe pocisk będzie starannie przygotowany i rzucony z całej siły. Nie zamierzał stać się jego celem. Bezpieczeństwo zapewniała jedynie ucieczka. Kula, choćby najlepiej ulepiona i rzucona z największą precyzją, pokonawszy pewną odległość, musiała zacząć się rozpadać. Gdyby nawet trafiła w cel, byłaby niegroźna, prawie niewarta wysiłku włoŜonego w rzut. Arkady 26

wiedział, Ŝe jeśli uda mu się uciec, zakończy bitwę upojony poczuciem triumfu. Nie chciał, aby brat odwrócił los bitwy, bombardując go szybką serią. Nie: trzeba uciec i ogłosić zwycięstwo. Skończyć juŜ teraz. Będzie się mógł cieszyć przynajmniej do jutra, kiedy prawdopodobnie znów przegra. Ale to dopiero jutro. Dziś mógł świętować sukces. Usłyszał, jak brat go zawołał. Odwrócił się z uśmiechem, nie zwalniając kroku - pewien, Ŝe jest juŜ poza zasięgiem pocisku. I nagle poczuł, jak gdyby dostał pięścią w nos. Głowa odskoczyła mu na bok, ziemia usunęła się spod nóg i na sekundę uniósł się w powietrze. Gdy wylądował, nogi się pod nim ugięły i runął jak długi na śnieg - zbyt oszołomiony, by wyciągnąć przed siebie ręce. LeŜał przez chwilę, nie rozumiejąc, co się stało. Miał w ustach piasek, błoto, ślinę i krew. OstroŜnie wsunął palec między wargi. Zęby były w dotyku chropowate, jak gdyby ktoś siłą nakarmił go piaskiem. Wyczuł przerwę. Miał wybity ząb. Wybuchając płaczem, wypluł na śnieg lepką miazgę, rozgrzebując ją w poszukiwaniu zęba. W tej chwili tylko to było waŜne, nic innego go nie obchodziło. Musiał odnaleźć ząb. Gdzie on jest? Na bieli śniegu nie mógł go jednak nigdzie dojrzeć. Ząb zniknął. Nie płakał z bólu, lecz z wściekłości na niesprawiedliwość, jaka go spotkała. Czy nie mógł wygrać chociaŜ jednej bitwy? PrzecieŜ uczciwie zwycięŜył. Czy brat nie umiał tego przyznać? Jura podbiegł do niego. Gdy tylko cisnął w brata bryłę z błota, piasku, lodu i kamieni, natychmiast poŜałował swojej decyzji. Zawołał Arkadego, chcąc go ostrzec, a on, zamiast się uchylić, odwrócił się, wystawiając twarz na nadlatujący pocisk. Wyglądało na to, Ŝe zamiast mu pomóc, wyjątkowo perfidnie wykończył atak. ZbliŜając się do Arkadego, zobaczył na śniegu krew i zrobiło mu się niedobrze. Stało się. Sprawił, Ŝe ich zabawa, którą uwielbiał najbardziej na świecie, zmieniła się w coś okropnego. Dlaczego nie pozwolił bratu wygrać? PrzecieŜ mógł się odegrać jutro, pojutrze i popojutrze. Poczuł wstyd. Jura przysiadł obok młodszego brata i połoŜył mu dłoń na ramieniu. Arkady strząsnął ją z siebie, zwracając ku niemu zaczerwienione, pełne łez oczy i zakrwawione usta. Wyglądał jak dzikie zwierzę. Nie 27

odzywał się. Całą twarz miał ściągniętą gniewem. Wstał, chwiejąc się lekko. - Arkady? W odpowiedzi brat otworzył usta i wydał okrzyk przypominający szczeknięcie psa. Jura zobaczył tylko brudne zęby, Arkady odwrócił się i uciekł. - Arkady, zaczekaj! Lecz Arkady nie czekał - nie zatrzymywał się, nie chciał wysłuchiwać przeprosin Jury. Biegł co sił w nogach, szukając językiem świeŜej szpary między przednimi zębami. Gdy ją odnalazł i czubkiem języka dotknął dziąsła, miał nadzieję, Ŝe juŜ nigdy więcej nie zobaczy swojego brata.

14 lutego Lew patrzył na blok numer 18 - kilkupiętrowy klocek z szarego betonu. Było późne popołudnie, juŜ po zmierzchu. Cały dzień pracy pochłonęło mu zadanie równie nieprzyjemne, co nieistotne. Według milicyjnego raportu, przy linii kolejowej znaleziono zwłoki chłopca w wieku czterech lat i dziesięciu miesięcy. Poprzedniego wieczoru chłopiec bawił się przy torach i potrącił go pociąg pasaŜerski; koła przecięły jego ciało. Maszynista osobowego o 21.00 do Chabarowska zawiadomił na pierwszej stacji, Ŝe krótko po odjeździe z Dworca Jarosławskiego dostrzegł na torach kogoś lub coś. Nie ustalono jeszcze, czy właśnie pod ten pociąg wpadł chłopiec. MoŜe maszynista nie chciał się przyznać do potrącenia dziecka. Nie było jednak potrzeby pilnego wyjaśniania tej kwestii: zdarzył się nieszczęśliwy wypadek, za który nikt nie ponosił winy. Sprawa powinna wkrótce zostać zamknięta. Zwykle nie było powodu, by wydarzeniami tego rodzaju interesował się Lew Stiepanowicz Demidow - młody, obiecujący funkcjonariusz MGB, Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego. CóŜ mogły go obchodzić wypadki? Strata syna była ogromną tragedią dla rodziny i krewnych, ale mówiąc bez ogródek, w skali całego kraju nie miała Ŝadnego znaczenia. Organy bezpieczeństwa nie zajmowały się bezmyślnymi dziećmi, o ile te nie zaczynały bezmyślnie mleć językiem. Lecz w tym akurat wypadku sytuacja nieoczekiwanie się skomplikowała. Ból rodziców przybrał szczególną formę. Wyglądało na to, 29

iŜ nie potrafią się pogodzić z faktem, Ŝe ich syn (Lew zajrzał do raportu, zapamiętując imię i nazwisko - Arkady Fiodorowicz Andriejew) sam odpowiada za własną śmierć. Powtarzali ludziom, Ŝe został zamordowany. Przez kogo - nie mieli pojęcia. Z jakiego powodu - nie mieli pojęcia. Jak w ogóle mogło do tego dojść - o tym równieŜ nie mieli pojęcia. Mimo to, nie podając Ŝadnych wiarygodnych i logicznych argumentów, mogli przemówić do ludzkich emocji. Istniało realne ryzyko, Ŝe uda im się przekonać łatwowierne osoby: sąsiadów, przyjaciół i nieznajomych - kaŜdego, kto zechciał ich wysłuchać. Na domiar złego ojciec chłopca, Fiodor Andriejew, był niŜszym rangą funkcjonariuszem MGB i traf chciał, Ŝe takŜe jednym z podkomendnych Lwa. Pomijając fakt, Ŝe w ogóle nie powinien wygłaszać opinii tego rodzaju, to jeszcze kompromitował MGB, wykorzystując swój autorytet do uwiarygodnienia zupełnie nieprawdopodobnych teorii. Naruszył zasady. Dopuścił do tego, by uczucia przesłoniły mu rzeczywisty obraz sytuacji. Gdyby nie okoliczności łagodzące, Lew przyszedłby tu z rozkazem aresztowania tego człowieka. Sprawa stała się śliska. Aby ją wyjaśnić, musiał chwilowo porzucić delikatne, naprawdę powaŜne zadanie. Nie ciesząc się z perspektywy starcia z Fiodorem, Lew powoli wchodził po schodach, rozmyślając o drodze, jaka doprowadziła go do obecnej funkcji - nadzorcy ludzkich reakcji. Nigdy nie zamierzał pracować w Ministerstwie Bezpieczeństwa Państwowego; karierę zawdzięczał słuŜbie wojskowej. Podczas Wielkiej Wojny Ojczyźnianej został przyjęty do jednostki specjalnej - OMSBON-u, samodzielnej brygady zmotoryzowanej specjalnego przeznaczenia. śołnierze trzeciego i czwartego batalionu jednostki rekrutowali się spośród studentów Centralnego Instytutu Kultury Fizycznej, w którym uczył się Lew. Wyselekcjonowano kandydatów odznaczających się największą sprawnością fizyczną i przewieziono do obozu szkoleniowego w Mytiszczach, na północ od Moskwy, gdzie uczono ich walki wręcz, skoków spadochronowych z małej wysokości i uŜywania materiałów wybuchowych. Obóz naleŜał do NKWD, jak nazywał się wówczas 30

centralny organ bezpieczeństwa wewnętrznego, przed wyodrębnieniem z niego MGB. Bataliony nie podlegały dowództwu armii, ale bezpośrednio NKWD, co znajdowało odzwierciedlenie w charakterze ich misji. śołnierzy wysyłano na tyły wroga z zadaniem niszczenia infrastruktury, zbierania informacji i dokonywania zabójstw - byli tajnym oddziałem komandosów. Podobała mu się samodzielność operacji prowadzonych przez jego jednostkę, lecz wolał nie dzielić się z nikim tym odczuciem. Lubił świadomość, choć moŜe było to tylko wraŜenie, Ŝe sam decyduje o własnym losie. Rozwinął skrzydła. Wkrótce został odznaczony Orderem Suworowa drugiej klasy. Dzięki zimnej krwi, sukcesom wojennym, urodzie, a przede wszystkim szczerej i niezachwianej wierze w swój kraj stał się modelem - i to dosłownie - Ŝołnierza Armii Czerwonej, niosącej wolność terenom okupowanym przez Niemców. Wraz z grupą kolegów z róŜnych dywizji pozował do zdjęcia: z minami zwycięzców wznosili karabiny, stojąc wokół wraku spalonego niemieckiego czołgu, nad zwłokami nieprzyjaciół. W tle widać było dym unoszący się nad dogasającymi wioskami. Śmierć, zniszczenie i triumfalne uśmiechy - Lwa, ze względu na jego zdrowe, białe zęby i szerokie ramiona, umieszczono na pierwszym planie fotografii. Tydzień później zdjęcie trafiło na pierwszą stronę „Prawdy” i Lew zaczął odbierać gratulacje od nieznajomych, wojskowych i cywilów, którzy chcieli uścisnąć mu dłoń i wziąć w objęcia Ŝywy symbol zwycięstwa. Po wojnie Lew przeszedł z OMSBON-u do NKWD, co stanowiło logiczne następstwo rzeczy. Nie zadawał Ŝadnych pytań: taką drogę wytyczyli mu przełoŜeni, więc wkroczył na nią z podniesioną głową. Kraj mógłby mu wyznaczyć inne zadanie, a wykonałby je równie chętnie. Gdyby mu rozkazano, zgodziłby się zostać straŜnikiem kołymskich gułagów w arktycznej tundrze. Miał tylko jedno pragnienie: słuŜyć swojemu państwu, które pokonało faszyzm, zapewniło obywatelom darmową edukację i opiekę medyczną, było orędownikiem praw robotników na całym świecie, państwu, które jego ojcu pracującemu przy taśmie robotnikowi z fabryki amunicji - płaciło 31

pensję porównywalną z poborami dyplomowanego lekarza. Choć słuŜba w MGB miewała przykre strony, rozumiał konieczność strzeŜenia rewolucji przed wrogiem zewnętrznym i wewnętrznym, przed tymi, którzy próbowali ją osłabić i zdecydowanie pragnęli doprowadzić do jej upadku. Temu celowi Lew był gotów oddać Ŝycie. I poświęcić Ŝycie innych. Dziś jego bohaterstwo i wyszkolenie wojskowe nie miało Ŝadnego znaczenia. Nie szedł na spotkanie z wrogiem. Chodziło o rozmowę z kolegą, współpracownikiem, z pogrąŜonym w bólu ojcem. Mimo to obowiązywała go procedura, a ojciec w Ŝałobie był obiektem śledztwa MGB. Lew musiał postępować ostroŜnie. Nie mógł ulec uczuciom, które zaślepiły Fiodora. Ta histeria naraŜała na niebezpieczeństwo porządną rodzinę. JeŜeli nie uda mu się powstrzymać gadania o morderstwie, plotka rozpleni się jak chwast, wzbudzając w ludziach niepokój i niepewność co do prawdy, będącej jednym z filarów nowego społeczeństwa:

Przestępstwo nie istnieje. Niewiele osób wierzyło w to bez zastrzeŜeń. Społeczeństwo, jeszcze niedoskonałe, nie pozbyło się wszystkich skaz: nadal było w okresie przejściowym. Lew jako funkcjonariusz MGB miał obowiązek studiować dzieła Lenina; właściwie był to obowiązek ogółu obywateli. Wiedział, Ŝe ekscesy społeczne - przestępstwa - wygasną, w miarę jak zacznie zanikać ubóstwo i niedostatek. Nie osiągnęli jeszcze tego poziomu. Nadal dochodziło do kradzieŜy, pijackie kłótnie kończyły się rękoczynami: grasowały bandy urków - przestępców. Ale ludzie musieli wierzyć, Ŝe czeka ich lepszy byt. Nazwanie tego zdarzenia morderstwem, dzieciobójstwem, stanowiło ogromny krok wstecz. PrzełoŜony Lwa i jego mentor, major Janusz Kuźmin, opowiadał mu o procesach 1937 roku, podczas których Stalin oświadczył oskarŜonym, Ŝe „stracili wiarę”. 32

Stracili wiarę

Wrogami partii byli nie tylko sabotaŜyści, szpiedzy i niszczyciele przemysłu, lecz takŜe ci, którzy wątpili w linię partii, wątpili w społeczeństwo, jakie miało się narodzić. Zgodnie z tą zasadą Fiodor, jego kolega i współpracownik, naprawdę stał się wrogiem. Misja Lwa polegała na tym, by połoŜyć kres bezpodstawnym spekulacjom i ocalić rodzinę od zguby. Wieści o morderstwie niosły ze sobą dramatyzm, który niewątpliwie przemawiał do pewnego typu ludzi o wybujałej wyobraźni. Gdyby zaszła taka potrzeba, był gotów postawić sprawę twardo: chłopiec popełnił błąd, za który zapłacił Ŝyciem. Nikt inny nie musiał cierpieć z powodu jego lekkomyślności. A moŜe to jednak za ostro? Nie musiał posuwać się tak daleko. Sytuacja wymagała od niego taktu. Byli zdenerwowani - to wszystko. Powinien okazać im cierpliwość. Pamiętać, Ŝe nie rozumują logicznie. Przedstawić fakty. Nie przyszedł tu grozić, przynajmniej nie od razu: przyszedł im pomóc. Przyszedł przywrócić wiarę. Lew zapukał i drzwi otworzył Fiodor. Lew skłonił głowę. - Przykro mi z powodu tego, co się stało. - Dziękuję, Ŝe przyszedłeś. Fiodor cofnął się, wpuszczając Lwa do mieszkania. Wszystkie miejsca były zajęte. W pokoju panował tłok, jak gdyby odbywało się tu zebranie wioski. Starsi ludzie i dzieci - było jasne, Ŝe zgromadziła się cała rodzina. Nietrudno sobie wyobrazić, jak bardzo podgrzały się emocje w takiej atmosferze. Niewątpliwie utwierdzali się nawzajem w przekonaniu, Ŝe za śmierć ich ukochanego malca winę ponosi jakaś tajemnicza siła. MoŜe dzięki temu łatwiej było im się pogodzić ze stratą. MoŜe mieli wyrzuty sumienia, Ŝe nie nauczyli chłopca trzymać się z daleka od torów kolejowych. Wśród twarzy Lew rozpoznał kilku kolegów Fiodora z pracy. Zastani w jego mieszkaniu, sprawiali wraŜenie zmieszanych. Nie wiedzieli, co zrobić, unikali kontaktu wzrokowego i wyraźnie chcieli wyjść, choć nie czuli się na siłach. Lew odwrócił się do Fiodora. - Nie byłoby nam łatwiej porozmawiać na osobności? - Proszę cię, to moja rodzina: chce usłyszeć, co masz nam do powiedzenia. 33

Lew rozejrzał się, widząc około dwudziestu par oczu utkwionych w sobie. Wrogich oczu ludzi, którzy juŜ wiedzieli, co zamierza powiedzieć. Śmierć chłopca wzbudziła w nich złość i w ten sposób wyraŜali ból. Lew musiał po prostu przyjąć do wiadomości, Ŝe jest głównym obiektem ich gniewu. - Chyba nie ma nic gorszego niŜ strata dziecka. Pracowaliśmy juŜ razem, kiedy wspólnie z Ŝoną świętowałeś narodziny syna. Pamiętam, jak ci gratulowałem. I z głębokim smutkiem składam teraz wy razy współczucia. Zabrzmiało to nieco sztywno, ale Lew mówił szczerze. Odpowiedziało mu milczenie. Ciągnął, starannie dobierając słowa: - Nigdy nie poznałem bólu po stracie dziecka. Nie wiem, jak bym na to zareagował. Być moŜe chciałbym znaleźć winnego, kogoś, kogo mógłbym znienawidzić. Ale patrząc na wszystko trzeźwym okiem, zapewniam cię, Ŝe przyczyna śmierci Arkadego nie podlega dyskusji. Przyniosłem raport, który mogę ci zostawić, jeŜeli chcesz. Oprócz tego jestem gotów odpowiedzieć na kaŜde twoje pytanie. - Arkady został zamordowany. Chcemy, Ŝebyś nam pomógł w dochodzeniu, jeŜeli nie osobiście, to MGB powinno nakłonić prokuratora, Ŝeby załoŜył sprawę kryminalną. Lew skinął głową, starając się zachować pojednawczy ton. Gorszego początku rozmowy nie mógł sobie wyobrazić. Ojciec był niewzruszony: okopali się na swoich pozycjach. Fiodor Ŝądał, aby oficjalnie otwarto ugołownoje dieło, sprawę kryminalną, bez czego milicja nie mogłaby rozpocząć śledztwa. Domagał się rzeczy niemoŜliwej. Lew spojrzał na ludzi pracujących z Fiodorem. W przeciwieństwie do pozostałych zdawali sobie sprawę, Ŝe słowo, które tu padło - morderstwo - kładzie się cieniem na wszystkich obecnych w pokoju. - Arkadego potrącił pociąg. To był wypadek, tragiczny wypadek. - Dlaczego więc był nagi? A usta miał pełne błota? Lew nie zrozumiał, o czym mówi Fiodor. Chłopiec był nagi? Pierwszy raz o tym słyszał. Otworzył raport. 34

Ciało znalezionego chłopca było ubrane. Gdy ponownie odczytywał tę uwagę, wydała mu się dziwna. Mimo to informacja nie pozostawiała Ŝadnych wątpliwości: chłopiec był ubrany. Przejrzał dalszą część dokumentu.

PoniewaŜ zwłoki wleczono po ziemi, do ust chłopca dostało się błoto. Zamknął raport. Pokój czekał. - Chłopiec był całkowicie ubrany. Owszem, miał w ustach błoto. Ale dlatego, Ŝe pociąg wlókł ciało; to naturalne, Ŝe do ust mogło się dostać trochę ziemi. Wstała starsza kobieta. Miała bystre, przenikliwe oczy, choć cięŜar lat przygarbił jej plecy. - Mówiono nam co innego. - Przykro mi, ale źle was poinformowano. Staruszka nie dawała za wygraną. Najwyraźniej miała znaczący udział w przekonaniu rodziny do tej wersji wydarzeń. - Człowiek, który znalazł ciało - Taras Kuprin - grzebał w śmieciach. Mieszka dwie ulice stąd. Powiedział nam, Ŝe Arkady był nagi, słyszy pan? Nie miał na sobie zupełnie nic. Kiedy pociąg kogoś potrąci, to go przecieŜ nie rozbiera. - Ten człowiek, Kuprin, rzeczywiście znalazł ciało. W raporcie jest jego zeznanie. Twierdzi, Ŝe zwłoki leŜały na torach, całkowicie ubrane. Wyraźnie to zaznaczył. Jego słowa są tu czarno na białym. - Dlaczego nam powiedział co innego? - MoŜe coś mu się pomieszało. Nie wiem. Ale mam tu podpis tego człowieka na zeznaniu, a zeznanie jest w raporcie. Wątpię, czy gdybym go teraz spytał, powiedziałby co innego. - A pan widział ciało chłopca? Pytanie zaskoczyło Lwa. - Nie prowadzę dochodzenia w tej sprawie: to nie naleŜy do moich zadań. Gdybym nawet jednak prowadził, śledztwo jest bezcelowe. 35

Zdarzył się tragiczny wypadek. Przyszedłem porozmawiać z wami i wyjaśnić niepotrzebne nieporozumienia. JeŜeli chcecie, mogę odczytać na głos cały raport. Staruszka oświadczyła: - Ten raport to kłamstwo. Wszyscy zdrętwieli. Lew milczał, usiłując zachować spokój. Musieli zrozumieć, Ŝe Ŝaden kompromis nie wchodzi w grę. Musieli ustąpić, musieli przyjąć do wiadomości, Ŝe chłopiec zginął w wyniku nieszczęśliwego wypadku. Lew przyszedł tu dla ich dobra. Odwrócił się do Fiodora, spodziewając się, Ŝe sprostuje słowa tej kobiety. Fiodor wystąpił naprzód. - Mamy nowe dowody, które ujawniły się dopiero dzisiaj. Pewna kobieta, która z okna swojego mieszkania widzi tory, zobaczyła Arkadego z jakimś męŜczyzną. Nic więcej nie wiemy. Nie znamy tej kobiety. Nigdy wcześniej jej nie spotkaliśmy. Dowiedziała się o morderstwie... - Fiodorze... - Dowiedziała się o śmierci mojego syna. I jeŜeli powiedziano nam prawdę, będzie w stanie opisać tego człowieka. Potrafi go rozpoznać. - Gdzie ona jest? - Właśnie na nią czekamy. - Ma tu przyjść? Chętnie posłucham, co ma do powiedzenia. Podano mu krzesło. Lew podziękował gestem. Wolał stać. Wszyscy bez słowa czekali na pukanie do drzwi. Lew zaczął Ŝałować, Ŝe nie usiadł. Dopiero po niemal godzinie, którą spędzili w milczeniu, rozległo się delikatne stukanie. Fiodor otworzył, przedstawił się i wprowadził kobietę do pokoju. Miała około trzydziestu lat, miłą twarz i duŜe, zalęknione oczy. Na widok tylu ludzi przestraszyła się, więc Fiodor próbował ją uspokoić. - To moja rodzina i przyjaciele. Nie ma powodu do obaw. Ale nie słuchała go, wpatrując się w Lwa. - Nazywam się Lew Stiepanowicz Demidow. Jestem oficerem śledczym MGB. SłuŜbowo zajmuję się tą sprawą. Jak się nazywacie, obywatelko? 36

Wyciągnął notatnik, znajdując czystą stronę. Kobieta nie odpowiadała. Lew uniósł wzrok. Nadal się nie odzywała. JuŜ miał powtórzyć pytanie, gdy wreszcie powiedziała: - Galina Szaporina. Mówiła szeptem. - Co takiego widzieliście? -Widziałam... Rozejrzała się po pokoju, popatrzyła na podłogę, po czym znów obróciła spojrzenie na Lwa i ponownie umilkła. - MęŜczyznę? - podsunął jej Fiodor głosem, w którym wyraźnie brzmiała nuta napięcia. - Tak, męŜczyznę. Fiodor, stojąc tuŜ obok niej i świdrując ją wzrokiem, odetchnął z ulgą. Kobieta ciągnęła: - MoŜe to był jakiś robotnik - wyjrzałam przez okno i zobaczyłam go na torach. Było bardzo ciemno. Lew postukał ołówkiem w notatnik. - Widzieliście z nim małego chłopca? - Nie, nie było Ŝadnego chłopca. Fiodor w zdumieniu otworzył usta i wyrzucił z siebie: - AleŜ słyszeliśmy, Ŝe widziała pani męŜczyznę prowadzącego za rękę mojego synka. - Nie, nie, nie - nie było Ŝadnego chłopca. Ten człowiek chyba trzymał torbę - torbę z narzędziami. Tak, na pewno. Pracował na torach, zdaje się, Ŝe je naprawiał. Widziałam go ledwie przez chwilę, to wszystko. Właściwie nie powinnam tu przychodzić. Przykro mi z powodu śmierci pańskiego syna. Lew zamknął notatnik. - Dziękuję. - Będę jeszcze odpowiadała na jakieś pytania? Zanim Lew zdąŜył odpowiedzieć, Fiodor chwycił kobietę za ramię. - Widziała pani męŜczyznę. Galina wyrwała rękę. Rozejrzała się po pokoju, patrząc w skierowane na siebie oczy wszystkich zgromadzonych. Odwróciła się do Lwa. 37

- Będzie pan chciał później złoŜyć mi wizytę? - Nie, to wszystko. Ze spuszczoną głową szybko ruszyła do drzwi wyjściowych. Zanim opuściła pokój, starsza kobieta zawołała za nią: - Tak szybko traci pani zimną krew? Fiodor podbiegł do staruszki. - Proszę cię, usiądź. Skinęła głową, ani z niechęcią, ani z aprobatą. - To był twój syn. - Tak. Lew nie widział oczu Fiodora. Ciekawiło go, jaką wiadomość przekazuje sobie niemo tych dwoje. Cokolwiek to było, kobieta usiadła. Tymczasem Galina wymknęła się z mieszkania. Lew był zadowolony z interwencji Fiodora. Miał nadzieję, Ŝe to znak, iŜ osiągnęli punkt zwrotny. Zbieranie strzępków plotek i domysłów nie mogło nikomu wyjść na dobre. Fiodor wrócił do Lwa. - Wybacz mojej matce, jest zdenerwowana. - Dlatego właśnie przyszedłem. śebyśmy mogli przedyskutować sprawę w tych czterech ścianach. Nie wolno dopuścić do tego, Ŝeby po moim wyjściu dalej o tym rozmawiano. JeŜeli ktoś spyta cię o syna, nie moŜesz mówić, Ŝe został zamordowany. Nie dlatego, Ŝe ci kaŜę, ale dlatego, Ŝe to nieprawda. - Rozumiemy. - Fiodor, na jutro dostajesz urlop. Mam na to zgodę. JeŜeli mogę zrobić coś dla ciebie jeszcze... - Dziękuję. Przy drzwiach Fiodor uścisnął mu rękę. - Wszyscy jesteśmy zdenerwowani. Wybacz nam gwałtowne reakcje. - To zostanie między nami. Ale, jak powiedziałem, nie wolno wam juŜ więcej o tym mówić. Twarz Fiodora stęŜała. Skinął głową. Jak gdyby kaŜde słowo sprawiało mu ból, wykrztusił: - Mój syn zginął w tragicznym wypadku. 38

Lew zszedł po schodach, oddychając głęboko. W pokoju panowała nieznośnie duszna atmosfera. Cieszył się, Ŝe juŜ to ma za sobą, Ŝe sprawa została rozwiązana. Fiodor był dobrym człowiekiem. Gdy pogodzi się ze śmiercią syna, łatwiej będzie mógł przyjąć do wiadomości prawdę. Przystanął. Usłyszał za sobą czyjeś kroki. Odwrócił się. To był chłopiec, najwyŜej siedmio- albo ośmioletni. - Proszę pana, jestem Jura. Starszy brat Arkadego. Mogę z panem porozmawiać? - Oczywiście. - To moja wina. - Co? - Śmierć mojego brata: rzuciłem w niego śnieŜką. Napchałem do niej kamieni, błota i piasku. Trafiłem Arkadego i zrobiłem mu krzywdę. Uciekł. MoŜe kręciło mu się w głowie, moŜe dlatego nie zauwaŜył pociągu. Miał w buzi błoto przeze mnie. To ja rzuciłem w niego ziemią. - Twój brat zginął w wypadku. Nie ma powodu, Ŝebyś czuł się winny. Ale dobrze zrobiłeś, mówiąc mi prawdę. Wracaj do rodziców. - Nie powiedziałem im o tej śnieŜce z błotem i kamieniami. - MoŜe nie muszą o niej wiedzieć. - Bardzo by się złościli. Bo to był ostatni raz, kiedy go widziałem. Proszę pana, zawsze fajnie się bawiliśmy. I znowu moglibyśmy się fajnie bawić, pogodzilibyśmy się i na pewno znowu bylibyśmy kumplami. Ale teraz nie mogę się juŜ z nim pogodzić. Nawet nie mogę go przeprosić. Lew słuchał wyznania chłopca. Jura potrzebował przebaczenia. Rozpłakał się. Lew zmieszany pogładził go po głowie, mówiąc cicho, jak gdyby nucił kołysankę: - To nie była niczyja wina.

Wieś Kimow sto sześćdziesiąt kilometrów na północ od Moskwy tego samego dnia Anatolij Brodski nie spał od trzech dni. Był tak zmęczony, Ŝe nawet najprostsze czynności wymagały skupienia. Stał przed drzwiami obory, zamkniętymi na klucz. Wiedział, Ŝe będzie je musiał otworzyć siłą. Lecz sama myśl o tym wydawała mu się nierealna. Po prostu nie miał juŜ sił. Zaczął padać śnieg. Anatolij spojrzał w ciemne niebo; zapadł w odrętwienie, a gdy w końcu przypomniał sobie, gdzie jest i co ma zrobić, poczuł śnieg osiadający mu na twarzy. Zlizał z ust zimne płatki, uświadamiając sobie, Ŝe umrze, jeŜeli nie dostanie się do środka. Skoncentrował się i kopnął w drzwi. ZadrŜały w zawiasach, ale pozostały zamknięte na głucho. Kopnął jeszcze raz. Zatrzeszczały deski. Zachęcony tym odgłosem, wykrzesał z siebie resztkę energii i wymierzył trzeci cios, celując w zamek. Drewno pękło i drzwi gwałtownie się rozwarły. Stał w progu, przyzwyczajając oczy do mroku. Po jednej stronie w zagrodzie stały dwie krowy. Po drugiej zobaczył narzędzia i słomę. RozłoŜył na zmarzniętej ziemi kilka zgrzebnych worków, zapiął płaszcz i połoŜył się, krzyŜując ręce na piersi i zamykając oczy.

Z okna izby Michaił Zinowiew ujrzał otwarte drzwi obory. Kołysały się poruszane wiatrem, który nawiewał do środka kłęby śniegu. Michaił odwrócił się. śona głęboko spała. Postanowiwszy jej nie niepokoić, cicho narzucił płaszcz, namacał w ciemności buty i wyszedł z domu.

40

Wiatr zaczął się wzmagać, unosząc z ziemi tumany śniegu i chłoszcząc jego twarz. Michaił uniósł rękę i osłonił oczy. Gdy podszedł do obory, spomiędzy palców zobaczył, Ŝe zamek został wyłamany, a drzwi otwarte kopniakiem. Zajrzał do środka i kiedy przyzwyczaił wzrok do pozbawionego światła księŜyca półmroku, dostrzegł sylwetkę człowieka leŜącego na ziemi i wtulonego w słomę. Nie zastanawiając się, co chce zrobić, wszedł do obory, chwycił widły i podkradł się do śpiącego intruza, zbliŜając zęby narzędzia do jego brzucha. Anatolij otworzył oczy i kilka centymetrów od swojej twarzy ujrzał zaśnieŜone buty. Obrócił się na wznak, by spojrzeć na górującą nad nim postać. Zęby wideł lekko drŜały tuŜ nad jego brzuchem. śaden z męŜczyzn się nie poruszył. Mgiełka oddechów pojawiała się i znikała sprzed ich twarzy. Anatolij nie próbował złapać wideł. Nie próbował się odsunąć. Przez chwilę trwali zastygli jak w stop-klatce, dopóki Michaiła nie ogarnęło uczucie palącego wstydu. Jęknął, jak gdyby niewidzialna pięść ugodziła go w Ŝołądek, a potem upuścił widły na ziemię, osuwając się na kolana. - Wybacz mi, proszę. Anatolij usiadł. Przypływ adrenaliny zupełnie go rozbudził, lecz czuł ból w całym ciele. Jak długo spał? Krótko, na pewno za krótko. Kiedy się odezwał, z wyschniętego gardła wydobył się schrypnięty głos: - Rozumiem. Nie powinienem tu przychodzić. Nie powinienem cię prosić o pomoc. Musisz myśleć o rodzinie. Naraziłem cię na niebezpieczeństwo. To ja powinienem cię prosić o wybaczenie. Michaił przecząco pokręcił głową. - Przestraszyłem się. Wpadłem w panikę. Wybacz. Anatolij spojrzał przez otwarte drzwi na śnieg i ciemność. Teraz nie mógł stąd wyjść. Nie przeŜyłby tego. Oczywiście, nie mógł pozwolić sobie na sen, ale potrzebował schronienia. Michaił czekał na odpowiedź, na słowa przebaczenia. - Nie mam ci czego wybaczać. Nie jesteś niczemu winien. Ja za pewne zrobiłbym to samo. 41

- Ale jesteś moim przyjacielem. - Jestem i zawsze będę twoim przyjacielem. Posłuchaj: zapomnij o tym, co się dzisiaj zdarzyło. Zapomnij, Ŝe w ogóle tu byłem. Zapomnij, Ŝe prosiłem cię o pomoc. Pamiętaj nas takich jak kiedyś. Zapamiętaj nas jako najlepszych przyjaciół. Zrób to dla mnie, a ja zrobię to samo dla ciebie. O świcie juŜ mnie tu nie będzie. Przyrzekam ci. Obudzisz się rano i będziesz dalej normalnie Ŝył. Zapewniam cię, nikt nigdy się nie dowie, Ŝe tu byłem. Michaił zwiesił głowę: płakał. Do dziś wierzył, Ŝe jest gotów zrobić wszystko dla swojego przyjaciela. To było kłamstwo. Jego lojalność, odwaga, przyjaźń okazały się wątłe jak bańka mydlana - prysły juŜ przy pierwszej powaŜnej próbie. Zdziwienie Michaiła, kiedy wieczorem przyjaciel niezapowiedziany zjawił się w jego domu, było całkiem zrozumiałe. Anatolij przyjechał do wsi bez uprzedzenia. Mimo to powitano go serdecznie, nakarmiono, napojono i zaofiarowano mu nocleg. Dopiero gdy gospodarze dowiedzieli się, Ŝe zmierza na północ w kierunku fińskiej granicy, zrozumieli powód jego nieoczekiwanej wizyty. Ani słowem nie wspomniał, Ŝe jest poszukiwany przez słuŜby Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego. Nie musiał. Sami to zrozumieli. Uciekał. Kiedy ten fakt stał się jasny, serdeczność gospodarzy ulotniła się bez śladu. Za udzielenie pomocy uciekinierowi groziła kara śmieci. Anatolij wiedział o tym, lecz miał nadzieję, Ŝe przyjaciel będzie gotów podjąć ryzyko. Wierzył nawet, Ŝe zechce mu towarzyszyć w podróŜy na północ. MGB nie poszukiwało dwóch ludzi, a co więcej, Michaił miał znajomych w miastach na trasie do samego Leningradu, między innymi w Twerze i mieście Gorki. To prawda, Ŝe Anatolij prosił o ogromnie wiele, lecz kiedyś ocalił Michaiłowi Ŝycie i choć nie uwaŜał go za swego dłuŜnika, to tylko dlatego, Ŝe nie przypuszczał, by kiedykolwiek był zmuszony zwrócić się do niego o spłatę długu. Podczas rozmowy przekonał się jednak, Ŝe Michaił nie jest gotowy naraŜać się na takie ryzyko. Właściwie nie był gotowy naraŜać się na Ŝadne ryzyko. Jego Ŝona często im przerywała, aby zamienić z męŜem dwa słowa na osobności. Ilekroć wtrącała się do ich rozmowy, posyłała 42

Anatolijowi nieskrywanie jadowite spojrzenie. Sytuacja wymagała rozwagi i ostroŜności na co dzień. A nie było wątpliwości, Ŝe sprowadził zagroŜenie na rodzinę przyjaciela, rodzinę, którą kochał. Znacznie obniŜając oczekiwania wobec Michaiła, zapewnił go, Ŝe nie chce niczego poza noclegiem w ich oborze. Nazajutrz rano miał zniknąć. Zamierzał iść pieszo do najbliŜszej stacji kolejowej, tą samą drogą, którą przyszedł. W dodatku to był jego pomysł, aby wyłamać zamek w drzwiach obory. Gdyby przypadkiem został schwytany, rodzina Michaiła mogłaby utrzymywać, Ŝe o niczym nie wiedziała, a do obory zakradł się jakiś intruz. Sądził, Ŝe te środki ostroŜności uspokoją gospodarzy. Nie mogąc patrzeć na płaczącego przyjaciela, Anatolij pochylił się ku niemu. - Nie ma powodu, Ŝebyś czuł się winny. Wszyscy próbujemy po prostu przeŜyć. Michaił przestał płakać. Uniósł głowę, ocierając łzy. Przyjaciele nagłe zdali sobie sprawę, Ŝe być moŜe widzą się po raz ostatni. Uściskali się serdecznie. Michaił odsunął się. - Zawsze byłeś lepszym człowiekiem ode mnie. Powodzenia. Wstał i wyszedł z obory, zamykając za sobą drzwi i podsypując pod nie trochę śniegu, aby je unieruchomić. Odwrócił się plecami do wiatru i cięŜkim krokiem powlókł się w kierunku domu. Gdyby zabił Anatolija i zgłosił włamanie, zagwarantowałby bezpieczeństwo rodzinie. Teraz będzie się musiał zdać na los. Będzie się musiał modlić. Nigdy nie uwaŜał się za tchórza, a podczas wojny, gdy w grę wchodziło jego Ŝycie, nigdy nie stchórzył. Niektórzy podziwiali nawet jego odwagę. Ale odkąd miał rodzinę, poznał smak strachu. Potrafił wyobrazić sobie znacznie gorsze rzeczy niŜ własna śmierć. Kiedy dotarł do domu, zdjął buty i płaszcz, po czym ruszył do sypialni. Otworzywszy drzwi, drgnął zaskoczony widokiem postaci przy oknie. Jego Ŝona obudziła się i patrzyła w stronę obory. Słysząc, jak wchodzi, odwróciła się. Z jej drobnej sylwetki trudno było odgadnąć, Ŝe jest silną kobietą, która potrafi dźwigać, rąbać, pracować dwanaście 43

godzin na dobę i dbać, by rodzina trzymała się razem. Nie obchodziło jej, Ŝe Anatolij kiedyś uratował Ŝycie jej męŜowi. Nie obchodziła jej ich przeszłość, ich przyjaźń. Lojalność i dług wdzięczności to były pojęcia abstrakcyjne. Anatolij stanowił zagroŜenie dla ich bezpieczeństwa. To było realne. Pragnęła tylko, Ŝeby zniknął i trzymał się jak najdalej od jej domu, a tym momencie nienawidziła go bardziej niŜ kogokolwiek na świecie - tego łagodnego i poczciwego człowieka, którego kiedyś uwielbiała i z radością gościła u siebie. Michaił pocałował Ŝonę. Miała chłodny policzek. Ujął jej dłoń. Spojrzała na niego, zauwaŜając ślady łez. - Co tam robiłeś? Michaił rozumiał jej przejęcie. Miała nadzieję, Ŝe dokonał tego, co było konieczne. Miała nadzieję, Ŝe przedkładając rodzinę nad wszystko, zabił tego człowieka. Właśnie to naleŜało zrobić. - Zostawił otwarte drzwi obory. Ktoś mógłby to zauwaŜyć. Poszedłem je zamknąć. Rozluźniła uścisk. Wyczuł jej rozczarowanie. Uznała, Ŝe jest słaby. Miała rację. Nie potrafił znaleźć w sobie dość siły, by zamordować przyjaciela, ani dość, by mu pomóc. Szukał słów pocieszenia. - Nie musisz się martwić. Nikt nie wie, Ŝe tam jest.

Moskwa Tego samego dnia Roztrzaskali stół, przewrócili łóŜko, rozdarli na strzępy materac, rozpruli poduszki i zerwali deski podłogowe, lecz mimo to rewizja w mieszkaniu Anatolija Brodskiego nie przyniosła Ŝadnej wskazówki co do miejsca jego pobytu. Lew kucnął, by obejrzeć kominek. Spalono w nim pokaźną stertę papierów. W miejscu, gdzie ułoŜono i podpalono plik korespondencji, piętrzyły się warstwy drobnego popiołu. Lufą pistoletu rozgarnął zwęglone resztki w nadziei, Ŝe znajdzie jakiś nietknięty fragment. Popiół rozpadł się - wszystko spaliło się do cna. Zdrajca uciekł. Winien temu był Lew. Uwierzył w słowo obcego człowieka. Przypuszczał, Ŝe tamten jest niewinny; popełnił błąd typowy dla nowicjusza.

Lepiej, Ŝeby ucierpiało dziesięciu niewinnych, niŜ pozwolić uciec jednemu szpiegowi. ZlekcewaŜył podstawową zasadę ich słuŜby: domniemanie winy. Mimo Ŝe Lew wziął na siebie odpowiedzialność, nie mógł się pozbyć myśli, czy gdyby nie zmarnował całego dnia na zajmowanie się tragiczną śmiercią tego chłopca, Brodskiemu udałoby się uciec. Rozmowy z krewnymi ofiary, by powstrzymać pochopne rozsiewanie plotek - to nie było zadanie dla wysokiego rangą oficera śledczego MGB. Zamiast osobiście kierować obserwacją podejrzanego, pozwolił się odsunąć na bok i zajął się rozwikłaniem sprawy w gruncie rzeczy 45

prywatnej. W ogóle nie powinien się na to zgodzić. Zbagatelizował zagroŜenie, jakie stanowił ten Brodski. To była jego pierwsza powaŜna pomyłka, odkąd wstąpił do słuŜby bezpieczeństwa. Miał świadomość, Ŝe niewielu funkcjonariuszom los daje okazję do popełnienia drugiego błędu. Nie przywiązywał szczególnej wagi do sprawy: Brodski był wykształconym człowiekiem, w miarę dobrze znał angielski, regularnie kontaktował się z cudzoziemcami. To wprawdzie dawało podstawę do czujności, ale, jak zauwaŜył Lew, Brodski był szanowanym weterynarzem w mieście, gdzie pracowało bardzo niewielu wykwalifikowanych weterynarzy. Zagraniczni dyplomaci musieli gdzieś leczyć swoje psy i koty. Prócz tego podejrzany słuŜył w Armii Czerwonej jako lekarz. Miał wzorową przeszłość. Według dokumentów wojskowych, zgłosił się na ochotnika, a choć formalnie nie był dyplomowanym lekarzem i specjalizował się w leczeniu zwierząt, pracował w kilku szpitalach polowych, za co został dwukrotnie odznaczony. Ten fakt dowodził, Ŝe musiał uratować Ŝycie setkom ludzi. Major Kuźmin szybko odgadł przyczynę obiekcji swojego protegowanego. Na froncie Lew wielokrotnie trafiał ranny do szpitali polowych i najwyraźniej powstrzymywało go poczucie solidarności wojennej. Kuźmin przypomniał mu, Ŝe sentymenty mogą uczynić człowieka ślepym na prawdę. Tym, którzy wydają się nam najbardziej godni zaufania, naleŜy się przyglądać z największą podejrzliwością. W jego radzie Lew rozpoznał parafrazę znanego aforyzmu Stalina: „Ufajcie, ale kontrolujcie”.

Ufajcie, ale kontrolujcie. Słowa Stalina interpretowano jako:

Kontrolujcie tych, którym ufamy. PoniewaŜ tych, którym nie ufano, prześwietlano z takim samym zapałem jak zaufanych, istniała więc pewnego rodzaju równość. 46

Praca śledczego polegała na tym, aby dopóty zdzierać warstwę niewinności, dopóki nie odsłoni winy. Jeśli nie udało mu się dowieść winy podejrzanego, oznaczało to, Ŝe zdarł za mało. W przypadku Brodskiego pytanie nie brzmiało, czy zagraniczni dyplomaci spotykali się z nim, poniewaŜ był weterynarzem, ale czy podejrzany został weterynarzem po to, by zagraniczni dyplomaci mogli się z nim jawnie spotykać. Dlaczego otworzył gabinet zaledwie kilka kroków od ambasady amerykańskiej? I dlaczego - krótko po rozpoczęciu przez niego praktyki - kilku pracowników ambasady amerykańskiej sprawiło sobie zwierzęta? I wreszcie dlaczego dziwnym trafem zwierzęta zagranicznych dyplomatów wymagały pomocy medycznej częściej niŜ zwierzęta naleŜące do zwykłych obywateli? Kuźmin pierwszy przyznał, Ŝe cała sytuacja ma aspekt komiczny i właśnie z tego powodu zaczęła go niepokoić. Niewinność okoliczności sprawiała wraŜenie znakomitego kamuflaŜu. Wydawało się, jakby otwarcie kpiono z MGB. Niewiele było powaŜniejszych przestępstw. Przemyślawszy sprawę i mając na uwadze spostrzeŜenia swojego mentora, Lew podjął decyzję, Ŝe zamiast od razu aresztować podejrzanego, naleŜy go śledzić przez pewien czas, doszedł bowiem do wniosku, Ŝe jeśli ten obywatel działa jako szpieg, nadarza się okazja, by odkryć, dla kogo pracuje, i aresztować wszystkich za jednym za machem. Choć o tym nie mówił, czułby się nieswojo, aresztując kogoś bez pewniejszych dowodów. Naturalnie przez całe swoje zawodowe Ŝycie radził sobie z podobnymi skrupułami. Dokonał wielu aresztowań, znając jedynie nazwisko i adres obywatela i wiedząc, Ŝe ktoś mu nie ufa. Wina podejrzanego stawała się faktem w chwili, gdy stawał się podejrzanym. Dowody zdobywało się w trakcie przesłuchania. Lew nie był juŜ jednak chłopcem na posyłki, wykonującym cudze rozkazy, postanowił więc wykorzystać swoją władzę i zabrać się do dzieła trochę inaczej. Został śledczym. Chciał poprowadzić dochodzenie. Nie wątpił, Ŝe ostatecznie aresztuje Anatolija Brodskiego, ale pragnął dowodu; jakiegoś świadectwa winy, czegoś oprócz domysłów. Krótko mówiąc, chciał być w porządku, gdy przy stąpi do aresztowania. 47

W ramach operacji Lew, pełniąc słuŜbę na pierwszej zmianie, śledził podejrzanego od ósmej rano do ósmej wieczorem. W ciągu trzech dni nie zauwaŜył nic niezwykłego. Podejrzany chodził do pracy, jadł obiad i wracał do domu. Słowem, sprawiał wraŜenie zwykłego, porządnego obywatela. Być moŜe właśnie jego pozorna nieszkodliwość stępiła zmysły Lwa. Kiedy dziś rano wzburzony Kuźmin wziął go na stronę, informując o sytuacji Fiodora Andriejewa - o śmierci chłopca i histerycznej reakcji rodziny - i rozkazując mu natychmiast rozwiązać ten problem, Lew nie protestował. Zamiast się przeciwstawić i zwrócić Kuźminowi uwagę, Ŝe jest zajęty znacznie waŜniejszymi rzeczami, potulnie się zgodził. Z perspektywy dzisiejszego wieczoru decyzja wydawała się niedorzeczna. Do frustracji doprowadzała go myśl, Ŝe gdy gawędził sobie z rodziną i pocieszał dzieci, zdrajca uciekł, wystawiając go na pośmiewisko. Agent wyznaczony do kontynuowania obserwacji okazał się idiotą i nie zauwaŜył nic dziwnego w tym, Ŝe przez cały dzień weterynarza nie odwiedził ani jeden klient. Dopiero po zmierzchu nabrał podejrzeń i wszedł, zamierzając udawać klienta. Zobaczył pusty gabinet. Tylne okno zostało wywaŜone. Nie sposób było ustalić, o której godzinie podejrzany uciekł, ale najprawdopodobniej rano, krótko po przyjściu do pracy.

Brodski zniknął. Kiedy Lew usłyszał te słowa, poczuł mdłości: poprosił o pilne spotkanie z majorem Kuźminem i pojechał do niego do domu. Zdobył dowód winy, którego szukał, ale zgubił podejrzanego. Ku jego zaskoczeniu major wydawał się zadowolony. Zachowanie zdrajcy potwierdziło jego hipotezę: podstawą ich działania była nieufność. JeŜeli postawiono komuś zarzut zawierający tylko procent prawdy, zamiast go zlekcewaŜyć, lepiej było uznać cały zarzut za uzasadniony. Lew otrzymał polecenie zatrzymania zdrajcy za wszelką cenę. Nie wolno mu było spać, jeść, odpoczywać, dopóki ten człowiek nie trafi do aresztu, gdzie - jak protekcjonalnym tonem zauwaŜył Kuźmin powinien się znaleźć juŜ przed trzema dniami. 48

Lew przetarł oczy. Czuł ucisk w Ŝołądku. W najlepszym razie wykazał się naiwnością, w najgorszym - nieudolnością. Nie docenił przeciwnika i w nagłym przypływie gniewu nabrał ochoty, by kopnąć wywrócony stół. Udało mu się jednak opanować. Nauczył się nie ujawniać emocji. Do pokoju wpadł jeden z funkcjonariuszy, prawdopodobnie skory do pomocy, pragnąc zademonstrować swoje oddanie. Lew odprawił go machnięciem ręki. Wolał być sam. Uspokajał się przez chwilę, patrząc przez okno na śnieg, który zaczął zasypywać miasto. Zapalił papierosa, dmuchnął dymem w szybę. Co poszło nie tak? Podejrzany musiał zauwaŜyć śledzących go agentów i ułoŜyć plan ucieczki. Jeśli spalił dokumenty, to z pewnością chciał się pozbyć materiałów szpiegowskich albo informacji o miejscu, w którym zamierzał się ukryć. Lew nie miał wątpliwości, Ŝe Brodski ma plan, jak wydostać się z kraju. Musiał znaleźć odprysk tego planu. Z Brodskim sąsiadowało małŜeństwo siedemdziesięciokilkuletnich emerytów, mieszkających z synem, jego Ŝoną i dwojgiem ich dzieci. Sześcioosobowa rodzina w dwóch pokojach, nic nadzwyczajnego. Cała szóstka siedziała rzędem w kuchni w towarzystwie funkcjonariusza, który stanął za plecami tych ludzi, aby ich zastraszyć. Zrozumieli, Ŝe są zamieszani w zbrodnię innego człowieka. Lew widział strach w ich oczach. Nie zwracając uwagi na ten nieistotny szczegół - juŜ raz uległ sentymentom - podszedł do stołu. - Anatolij Brodski jest zdrajcą. JeŜeli będziecie mu w jakikolwiek sposób pomagać, nawet nie mówiąc ani słowa, zostaniecie uznani za wspólników. Macie obowiązek dowieść swojej lojalności wobec państwa. My natomiast nie mamy obowiązku dowieść waszej winy. To na razie nie ulega kwestii. Starszy z męŜczyzn, dziadek, niewątpliwie doświadczony w ratowaniu się z podobnych opresji, natychmiast podał im wszystkie informacje na temat sąsiada, jakie miał. UŜywając takich samych słów jak Lew, zeznał, Ŝe zdrajca wyszedł dziś do pracy trochę wcześniej, z tą samą teczką co zwykle, w tym samym płaszczu i czapce. Aby potwierdzić szczerą chęć współpracy z władzą, dziadek podzielił się swoimi przypuszczeniami co do miejsca pobytu zdrajcy, ale Lew się 49

zorientował, Ŝe to jedynie czcze domysły. Na koniec dziadek podkreślił, Ŝe jego rodzina odnosiła się do Brodskiego z wielką nieufnością i niechęcią, a jedyną osobą, która go lubiła, jest Zina Morozowa mieszkająca piętro niŜej. Zina Morozowa miała pięćdziesiąt kilka lat i drŜała jak dziecko, co bezskutecznie starała się zamaskować, paląc papierosa. Kiedy Lew wszedł do mieszkania, stała obok taniej reprodukcji słynnego portretu Stalina - o gładkiej cerze i mądrych oczach - zawieszonej na honorowym miejscu nad kominkiem. Być moŜe sądziła, Ŝe portret ją ochroni. Nie przedstawiając się i nie pokazując legitymacji, Lew od razu przystąpił do ataku, Ŝeby ją zdezorientować. - Dlaczego utrzymywaliście takie bliskie kontakty z Anatolijem Brodskim, skoro wszyscy pozostali mieszkańcy domu go nie lubili i nie ufali mu? Pytanie zaskoczyło Zinę; oburzenie z powodu tego kłamstwa sprawiło, Ŝe na moment zapomniała o dyskrecji. - Wszyscy w tym domu lubili Anatolija. Był dobrym człowiekiem. - Brodski jest szpiegiem. Twierdzicie, Ŝe to dobry człowiek? Zdrajca ma być wzorem cnót? Zina poniewczasie zdała sobie sprawę z błędu, próbowała więc uściślić, co miała na myśli. - Chciałam tylko powiedzieć, Ŝe bardzo uwaŜał, Ŝeby nie hałasować. Był uprzejmy. Jąkała się, podając zupełnie nieistotne szczegóły, które Lew zignorował. Wyciągnął notatnik i duŜymi literami zapisał jej nieprzemyślane słowa. BYŁ DOBRYM CZŁOWIEKIEM Napisał wyraźnie, aby to zobaczyła i zrozumiała, Ŝe w ten sposób wykreśla z jej Ŝycia najbliŜsze piętnaście lat. Te słowa w zupełności wystarczałyby, Ŝeby skazać ją za współudział. Jako więzień polityczny dostałaby długi wyrok, najprawdopodobniej dwadzieścia pięć lat. ZwaŜywszy na jej wiek, miała niewielkie szanse przeŜyć gułag. 50

Nie musiał wypowiadać głośno tych gróźb. Były powszechnie znane. Zina wycofała się do rogu pokoju i zgasiła papierosa, lecz zaraz tego poŜałowała i sięgnęła po następnego. - Nie wiem, dokąd Anatolij pojechał, ale wiem, Ŝe nie ma rodziny. Jego Ŝona zginęła w czasie wojny. Syn umarł na gruźlicę. Rzadko przychodzili do niego goście. O ile wiem, miał niewielu przyjaciół... Urwała. Anatolij był jej przyjacielem. Spędzili razem niejeden wieczór, jedząc i pijąc. Przez pewien czas miała nawet nadzieję, Ŝe się w niej zakocha, ale nie wykazywał zainteresowania. Nigdy nie doszedł do siebie po śmierci Ŝony. PogrąŜona we wspomnieniach, spojrzała na Lwa. Informacje o Anatoliju nie wywarły na nim Ŝadnego wraŜenia. - Chcę wiedzieć, gdzie jest. Nie obchodzi mnie śmierć jego Ŝony ani syna. Historia jego Ŝycia mnie nie interesuje, o ile nie ma związku z tym, gdzie jest teraz. WaŜył się jej los - był tylko jeden sposób, by przeŜyć. Ale czy mogła zdradzić człowieka, którego kochała? Ku swojemu zdziwieniu podjęcie decyzji kosztowało ją mniej, niŜ się spodziewała. - Anatolij unikał towarzystwa, ale pisał i dostawał listy. Od czasu do czasu dawał mi je do wysłania. Regularną korespondencję utrzymywał tylko z kimś we wsi Kimow. To chyba gdzieś na północ stąd. Wspominał, Ŝe ma tam przyjaciela. Nie pamiętam, jak się nazywał. To prawda. Nic więcej nie wiem. Jej głos dławiło poczucie winy Lew wiedział, Ŝe Ŝadnych przejawów emocji nie moŜna brać za dobrą monetę, lecz instynkt podpowiadał mu, Ŝe kobieta zdradza sekret. Wyrwał z notatnika stronicę z obciąŜającymi ją słowami i podał jej. Przyjęła kartkę jako zapłatę za zdradę. Dostrzegł w jej oczach cień pogardy. Tym się nie przejmował. Nazwa wioski na północ od Moskwy była niepewnym tropem. Jeśli Brodski był szpiegiem, ukryli go raczej ludzie, dla których pracował. W MGB od dawna panowało przekonanie, Ŝe obce wywiady załoŜyły w kraju sieć swoich kryjówek. Myśl, Ŝe opłacany przez wrogów zdrajca miałby szukać pomocy u własnego znajomego – rolnika 51

z kołchozu - kłóciła się z załoŜeniem, Ŝe Brodski jest zawodowym szpiegiem. Mimo to Lew był pewien, Ŝe powinien pójść tym tropem. Postanowił zignorować sprzeczności: miał złapać tego człowieka. Znalazł tylko jedną wskazówkę. Za stosowanie uników zdąŜył juŜ zapłacić. Pobiegł do stojącej przed budynkiem cięŜarówki i zaczął ponownie czytać akta sprawy, szukając czegoś, co miałoby związek z wsią Kimow. Przerwał mu powrót jego zastępcy, Wasilija Iljicza Nikitina. Trzydziestopięcioletni Wasilij, pięć lat młodszy od Lwa, naleŜał kiedyś do najbardziej obiecujących funkcjonariuszy MGB. Bezwzględny i ambitny, wykazywał lojalność tylko wobec ministerstwa. Wgłębi duszy Lew uwaŜał, Ŝe jego lojalność ma mało wspólnego z patriotyzmem, a więcej z wyrachowaniem. Na początku kariery śledczego Wasilij dał wyraz swojemu oddaniu, denuncjując jedynego brata za wygłaszanie antystalinowskich uwag. Podobno jego brat stroił sobie Ŝarty ze Stalina. Robił to po pijanemu, bo właśnie świętował swoje urodziny. Wasilij napisał raport i brata skazano na dwadzieścia lat robót. Dzięki temu aresztowaniu zyskał sobie szczególne względy, lecz trzy lata później brat uciekł z łagru, zabijając kilku straŜników i lekarza obozowego. Nigdy go nie złapano, a Wasilij Ŝył odtąd z piętnem wstydu. Gdyby nie uczestniczył w poszukiwaniach zbiega z taką determinacją, jego kariera mogłaby się skończyć. Został jednak w słuŜbie bezpieczeństwa, choć jego pozycja znacznie osłabła. Lew wiedział, Ŝe jego zastępca, nie mając juŜ więcej braci do zadenuncjowania, rozgląda się za innym sposobem odzyskania łask. Zakończywszy rewizję w gabinecie weterynaryjnym, Wasilij wyglądał na bardzo zadowolonego z siebie. Wręczył swojemu przełoŜonemu zmięty list, który, jak wyjaśnił, znalazł wsunięty za biurko zdrajcy. Reszta korespondencji została spalona - tak jak w mieszkaniu - lecz śpiesząc się, podejrzany musiał przeoczyć ten jeden. Lew przeczytał list. Był od przyjaciela, który zapraszał Anatolija do siebie, zapewniając go, Ŝe zawsze będzie mile widziany. Adres został częściowo zamazany, ale nazwa miasta pozostała czytelna: Kijów. Lew złoŜył list i oddał zastępcy. 52

- To napisał Brodski. Nie jego przyjaciel. Chciał, Ŝebyśmy znaleźli list. Nie zamierzał jechać do Kijowa. List napisano w pośpiechu. Litery były nierówne i rozchwiane, co dość kiepsko usiłowano zamaskować. Treść wydawała się absurdalna i miała na celu wyłącznie przekonanie adresata, Ŝe autor jest przyjacielem, do którego Brodski moŜe się zwrócić w potrzebie. Adres umyślnie zamazano, aby zapobiec łatwej identyfikacji osoby, która naprawdę tam mieszkała, a to stanowiło dowód fałszerstwa. Umieszczenie listu za biurkiem takŜe wyglądało na celowe. Wasilij zapewniał o autentyczności listu. - Mamy obowiązek dokładnie sprawdzić ten kijowski trop. Mimo Ŝe Lew nie miał wątpliwości co do fałszerstwa, zastanawiał się, czy nie byłoby sprytnie na wszelki wypadek wysłać Wasilija do Kijowa, aby zabezpieczyć się przed zarzutami o zlekcewaŜenie dowodów. Porzucił ten pomysł: bez względu na to, jak poprowadzi śledztwo, był pewien, Ŝe jeśli nie odnajdzie podejrzanego, jego kariera będzie skończona. Wrócił do akt sprawy. Według dokumentów, Brodski przyjaźnił się z niejakim Michaiłem Swiatosławowiczem Zinowiewem, którego zwolniono z Armii Czerwonej z powodu przewlekłych odmroŜeń. Ledwie uniknął śmierci i amputowano mu kilka palców u stóp: gdy wrócił do zdrowia, zwolniono go ze słuŜby wojskowej. Operację przeprowadził Brodski. Palec Lwa przesunął się w dół strony, szukając obecnego adresu.

Kimow. Lew odwrócił się do swoich ludzi, dostrzegając kwaśną minę Wasilija. - Jedziemy.

Trzydzieści kilometrów

na północ od Moskwy 15 lutego Drogi za Moskwą pokrywała śliska maź błota i śniegu, więc chociaŜ na koła cięŜarówki załoŜono łańcuchy, rzadko przekraczali prędkość dwudziestu pięciu kilometrów na godzinę. Porywisty wiatr i śnieg atakowały wóz z taką wściekłością, jak gdyby wzięły sobie za punkt honoru zatrzymać Lwa i nie pozwolić mu dotrzeć do celu. Wycieraczki zamocowane na dachu szoferki z trudem przecierały maleńkie fragmenty przedniej szyby. CięŜarówka parła naprzód przy widoczności nie większej niŜ dziesięć metrów. Gdyby nie determinacja Lwa, nigdy nie zdecydowaliby się na wyjazd w taką pogodę. Lew siedział obok Wasilija i kierowcy, pochylony nad mapami, które rozłoŜył na kolanach. Wszyscy trzej byli ubrani jak na pieszą wędrówkę - w płaszcze i rękawiczki. Stalową kabinę, ze stalowym dachem i stalową podłogą, ogrzewało tylko ledwie wyczuwalne ciepło klekoczącego silnika. Ale szoferka dawała im przynajmniej ochronę przed wiatrem. Dziewięciu uzbrojonych po zęby agentów w budzie z tyłu podróŜowało w znacznie mniej komfortowych warunkach. Brezentowy dach zisa-151 przepuszczał zimne powietrze, a nawet śnieg. PoniewaŜ temperatura często spadała do minus trzydziestu stopni, w skrzyni zisa zainstalowano opalany drewnem piecyk, przyśrubowany do podłogi. Pękate urządzenie ogrzewało tylko najbliŜej siedzące osoby, dlatego ludzie musieli się tłoczyć i często zamieniać się miejscami. Lew wiele razy podróŜował z tyłu: co dziesięć minut dwaj siedzący najbliŜej piecyka niechętnie odsuwali się od jedynego źródła ciepła 54

i szli zająć najzimniejsze miejsca na końcu ławek, na których trwały kolejne przetasowania. Po raz pierwszy w ciągu całej swojej słuŜby Lew odniósł wraŜenie, Ŝe jego ludzie buntują się przeciw niemu. Przyczyną nie były niewygody ani brak snu. Oddział był przyzwyczajony do działania w trudnych warunkach. Nie, chodziło o coś innego. MoŜe o przekonanie, Ŝe tej wyprawy moŜna było uniknąć. MoŜe o brak wiary w trop prowadzący do Kimowa. Ale dotąd, kiedy prosił swoich ludzi o zaufanie, zawsze je uzyskiwał. Dziś wyczuwał u nich wrogość, opór. Nie był przyzwyczajony do niechęci ze strony swoich podkomendnych, z wyjątkiem Wasilija. W tym momencie jednak najmniej przejmował się własną popularnością. JeŜeli jego hipoteza okaŜe się trafna, jeśli podejrzany rzeczywiście był w Kimowie, Lew przypuszczał, Ŝe wyruszy w drogę o brzasku, sam albo z przyjacielem. Licząc na to, Ŝe zdąŜą w porę dotrzeć do wsi, ryzykował. Postanowił nie wykorzystywać pomocy miejscowej milicji z Zagorska, najbliŜszego duŜego miasta, poniewaŜ w jego opinii tamtejsi ludzie byli kiepsko wyszkolonymi, niezdyscyplinowanymi amatorami. W tej operacji nie mógł nawet zaufać miejscowym wydziałom MGB. Nie naleŜało się spodziewać, Ŝe Brodski się podda, skoro juŜ wiedział, Ŝe jest ścigany. Mógł walczyć na śmierć i Ŝycie. Musieli go dostać Ŝywego. Jego przyznanie się do winy będzie miało kapitalne znaczenie. Co więcej, ucieczka Brodskiego postawiła w kłopotliwej sytuacji samego Lwa, który był zdecydowany naprawić swój błąd i zrobić wszystko, by osobiście dokonać aresztowania. Nie chodziło tylko o zranioną dumę. Ani o to, Ŝe od sukcesu zaleŜała jego kariera. Skutki mogły się okazać znacznie powaŜniejsze. Gdyby akcja przeciwko siatce szpiegowskiej, działającej na tak wielką skalę, zakończyła się niepowodzeniem, podniosłyby się głosy, Ŝe Lew celowo sabotował śledztwo. Gdyby niepowodzeniem zakończyła się próba ujęcia podejrzanego, Lew znalazłby się w jeszcze większych opałach. Zakwestionowano by jego lojalność.

Kontrolujcie tych, którym ufamy 55

Nikogo nie zwalniano z tej zasady, nawet tych, którzy ją egzekwowali. Gdyby Lew się mylił i Brodskiego nie było w Kimowie, Wasilij zgłosiłby się pierwszy, aby ze szczegółami opowiedzieć, jak jego przełoŜony zlekcewaŜył obiecujący trop kijowski. Wyczuwając jego słabnącą pozycję, inni członkowie kierownictwa, niczym drapieŜniki krąŜące wokół rannej ofiary, z pewnością potępiliby go, uznając za marnego dowódcę, a Wasilij w naturalny sposób zostałby namaszczony na jego następcę. W hierarchii słuŜby bezpieczeństwa fortuna często odmieniała się z dnia na dzień. Od miejsca pobytu zdrajcy zaleŜał los ich obu. Lew zerknął na swojego zastępcę, męŜczyznę równie przystojnego, co odpychającego - jak gdyby ohydne wnętrze zostało przesłonięte ładną fasadą, a twarz bohatera maskowała serce słuŜalca. Jego atrakcyjną powierzchowność szpeciła ledwie dostrzegalna rysa - czający się w kącikach ust szyderczy uśmieszek, który, właściwie zinterpretowany, zdradzał skrywane mroczne myśli. Wasilij, prawdopodobnie wyczuwając, Ŝe jest obiektem uwagi, odwrócił się i posłał Lwowi dwuznaczny uśmiech. Z czegoś się ucieszył. Lew natychmiast domyślił się, Ŝe coś jest nie tak. Zajrzał do mapy. Kimow, liczący niecały tysiąc mieszkańców, był drobnym pyłkiem na ogromnej połaci Związku Radzieckiego. Lew uprzedził kierowcę, Ŝe nie powinien się spodziewać Ŝadnych drogowskazów. Nawet przy szybkości piętnastu kilometrów na godzinę mogli minąć wioskę, nie zdąŜywszy zredukować biegu. Sunąc palcem po drogach na mapie, Lew zaczął jednak podejrzewać, Ŝe przeoczyli zjazd. WciąŜ jechali na północ, podczas gdy powinni kierować się na zachód. PoniewaŜ nie mogli się zorientować, gdzie są, na podstawie widoku okolicy, próbował policzyć przejechane kilometry. Zapuścili się za daleko na północ. Kierowca minął skręt. - Zawracaj! Lew zauwaŜył, Ŝe ani kierowca, ani Wasilij nie są zaskoczeni jego poleceniem. Kierowca mruknął: - PrzecieŜ nie widzieliśmy jeszcze zjazdu. 56

- Przegapiliśmy. Zatrzymaj wóz. Kierowca zwolnił, kilkakrotnie naciskając krótko hamulec, aby uniknąć poślizgu. CięŜarówka zatrzymała się łagodnie. Lew wyskoczył z szoferki i w śnieŜycy zaczął dawać kierowcy znaki, pomagając mu zawrócić zisa-151, prawie tak szerokiego jak droga. W połowie manewru, kiedy cięŜarówka stała w poprzek drogi, kierowca zignorował znaki Lwa, cofając samochód za daleko i za szybko. Lew podbiegł do kabiny i zaczął walić pięścią w drzwi, ale juŜ było za późno. Tylne koło wypadło z drogi i daremnie obracało się w zaspie. Lew był wściekły, a jego gniew podsycały rosnące podejrzenia wobec kierowcy, który okazał się nieprawdopodobnie nieudolny. CięŜarówkę i kierowcę zorganizował Wasilij. Lew otworzył drzwi i przekrzykując wiatr, wrzasnął: - Wysiadaj! Kierowca opuścił szoferkę. Funkcjonariusze jadący z tyłu takŜe wyskoczyli, aby ocenić sytuację. Wbili w Lwa spojrzenia pełne złości. Byli niezadowoleni z powodu przerwy w podróŜy, samego zadania czy jego dowodzenia? Nie rozumiał, o co chodzi. Rozkazał jednemu ze swoich ludzi siąść za kierownicą, a pozostałym, łącznie z Wasilijem, wypchnąć cięŜarówkę ze śniegu. Uwięzione koło wirowało, pryskając na ich mundury błotnistą breją. Wreszcie łańcuchy odzyskały kontakt z nawierzchnią drogi i zis szarpnął naprzód. Lew wysłał skompromitowanego kierowcę do tyłu. Jego błąd dawał wystarczające podstawy do napisania raportu i skazania na łagier. Wasilij dał zapewne kierowcy jakieś gwarancje nietykalności, których warunkiem było niepowodzenie Lwa. Ciekawe, ilu jeszcze członków oddziału stawiało więcej na jego poraŜkę niŜ na sukces. Czując się osamotniony wśród własnych ludzi, Lew zajął miejsce za kierownicą. Będzie prowadził. Odnajdzie drogę. Zawiezie ich na miejsce. Nie mógł ufać nikomu innemu. Wasilij usiadł obok niego, rozsądnie decydując się milczeć. Lew wrzucił bieg. Kiedy znaleźli się na właściwej drodze i zmierzali na zachód w kierunku Kimowa, burza ustała. Zaczęło wschodzić blade zimowe słońce. Lew był ledwie Ŝywy. Jazda przez śnieg zupełnie go wyczerpała. 57

Miał zesztywniałe ramiona, powieki ciąŜyły mu jak ołów. PrzejeŜdŜali przez serce wsi - pola i lasy. Skręcając w dolinę o łagodnych zboczach, ujrzeli wioskę: skupisko drewnianych chatek, połoŜonych przy drodze i nieco głębiej, o kwadratowych podstawach i wysokich, spadzistych dachach, widok, który nie zmieniał się od stu lat. To była dawna Rosja: osady zbudowane wokół studni i starych legend, gdzie o zdrowiu bydła decydowała łaska ducha obejścia gospodarskiego, zwanego dworowoj, gdzie rodzice ostrzegali dzieci, Ŝe jeśli nie będą grzeczne, porwą je duchy i zmienią w korę drzew. Sami słuchali tych opowieści w dzieciństwie i nigdy z nich nie wyrośli, spędzając długie miesiące na szyciu ubrań, by złoŜyć je w ofierze leśnym nimfom, rusałkom, które - według wierzeń - czyhały wśród gałęzi drzew i dla kaprysu potrafiły załaskotać człowieka na śmierć. Lew wychował się w mieście i te wiejskie zabobony nie miały dla niego Ŝadnego znaczenia, dziwił się tylko, dlaczego rewolucja ideologiczna w kraju uczyniła tak mało, aby wyplenić prymitywny folklor. Lew zatrzymał cięŜarówkę przy pierwszym gospodarstwie. Z kieszeni munduru wyjął fiolkę pełną małych, brudnobiałych kryształków o nierównym kształcie - czystej metamfetaminy - ulubionego narkotyku faszystów. Nauczył się ją zaŜywać podczas walk na froncie wschodnim, gdy jego armia odepchnęła najeźdźców, biorąc jeńców i przejmując niektóre z ich zwyczajów. Zdarzały się operacje, podczas których Lew nie mógł sobie pozwolić na odpoczynek. Tak jak dziś. Metamfetaminę, przepisaną mu teraz przez lekarzy MGB, brał regularnie od wojny, ilekroć zadanie wymagało całonocnej pracy. Trudno było nie docenić jej uŜyteczności. Ale Lew płacił za to całkowitym kryzysem, jaki nadchodził dwadzieścia cztery godziny później: ogarniało go skrajne wyczerpanie, które mogła usunąć tylko kolejna dawka albo dwunastogodzinny sen. Wkrótce pojawiły się skutki uboczne. Stracił na wadze; wyostrzyły mu się rysy twarzy. Cierpiał na zaburzenia pamięci, nie potrafił sobie przypomnieć nazwisk ani dokładniejszych szczegółów, poprzednie sprawy i aresztowania mieszały mu się w głowie i musiał zacząć robić notatki. Nie sposób ocenić, czy narkotyk nasilił objawy paranoi, czy nie, poniewaŜ paranoiczna podejrzliwość 58

stanowiła kluczowy atut, który naleŜało pielęgnować i doskonalić. Jeśli metamfetamina ją pogłębiła, tym lepiej. Wysypał na dłoń odrobinę kryształków, potem trochę więcej, usiłując przypomnieć sobie, jaka dawka jest właściwa. Lepiej wziąć więcej niŜ mniej. Gdy uznał, Ŝe wystarczy, połknął narkotyk i pociągnął łyk z manierki. Wódka zapiekła go w gardle, lecz nie zdołała zabić ostrego chemicznego posmaku, który przyprawiał o mdłości. Czekając, aŜ przykre odczucie minie, rozejrzał się po okolicy. Wszystko przykrywał świeŜy śnieg. Lew był zadowolony z tego, co zobaczył. Za Kimowem było niewiele miejsc, gdzie zbieg mógłby się ukryć. KaŜdy człowiek byłby widoczny z odległości kilku kilometrów i zostawiłby na śniegu wyraźne ślady. Nie miał pojęcia, które z obejść naleŜy do Michaiła Zinowiewa. Widok wojskowej cięŜarówki, stojącej na środku drogi, uniemoŜliwiał działanie z zaskoczenia. Lew wyskoczył z szoferki i z wyciągniętym pistoletem podszedł do najbliŜszego domu. Mimo Ŝe metamfetamina nie zaczęła jeszcze działać, czuł juŜ oŜywienie: pobudzony mózg szykował się na przyjęcie przypływu narkotycznej fali. ZbliŜył się do ganku, sprawdzając broń. Zanim zdąŜył zapukać, drzwi tworzyła starsza kobieta o suchej i twardej skórze, ubrana w niebieską wzorzystą sukienkę z białymi rękawami, w haftowanej chuście na głowie. Nie podobał się jej Lew, jego pistolet, jego mundur ani jego cięŜarówka. Nie okazywała lęku i nie próbowała ukryć grymasu pogardy, jaki Ŝłobił jej czoło. - Szukam Michaiła Swiatosławowicza Zinowiewa. To jego dom? Gdzie on jest? Staruszka przechyliła głowę i nie odpowiedziała, jak gdyby Lew przemówił w obcym języku. Po raz drugi w ciągu dwóch dni napotkał opór ze strony starszej kobiety, która traktowała go z jawną wzgardą. Było w nich obu coś, co czyniło je nietykalnymi; jego władza nie znaczyła dla nich nic. Na szczęście patową sytuację przeciął syn staruszki, mocno zbudowany męŜczyzna, który wybiegł z domu. Jąkał się nerwowo. - Proszę jej wybaczyć. Jest stara. Mogę pomóc? 59

I znów synowie usprawiedliwiali zachowanie matek. - Michaił Swiatosławowicz. Gdzie jest? Który dom naleŜy do nie go? Zdając sobie sprawę, Ŝe Lew nie zamierza ich aresztować i Ŝe tego dnia rodzina jest jeszcze bezpieczna, syn odetchnął z ulgą. Skwapliwie pokazał obejście sąsiada. Lew wrócił do samochodu. Jego ludzie juŜ wysiedli. Podzielił oddział na trzy grupy. Ustalili, Ŝe podejdą pod dom z róŜnych stron, po jednej grupie z przodu i z tyłu, a trzecia otoczy oborę. KaŜdy funkcjonariusz był uzbrojony w dziewięciomilimetrowy pistolet automatyczny Stieczkin APS, przeznaczony specjalnie dla MGB. Poza tym w kaŜdej z grup był jeden człowiek z AK-47. Gdyby miało dojść do wymiany ognia, byli przygotowani do zaciętej walki. - Bierzemy zdrajcę Ŝywcem. Musi się przyznać. W razie wątpliwości, jakichkolwiek wątpliwości, nie strzelać. Ze szczególnym naciskiem Lew powtórzył rozkaz grupie dowodzonej przez Wasilija. Zagroził karą kaŜdemu, kto próbowałby zabić Anatolija Brodskiego. Liczyło się przede wszystkim Ŝycie podejrzanego, a ich bezpieczeństwo miało drugorzędne znaczenie. W odpowiedzi Wasilij przejął kałasznikowa w swojej grupie. - Dla pewności. Chcąc ograniczyć Wasilijowi moŜliwości sabotowania operacji, Lew przydzielił im najmniej waŜny obiekt. - Twoja grupa przeszuka oborę. Wasilij odwrócił się, by odejść. Lew złapał go za ramię. - Bierzemy go Ŝywcem. W połowie drogi ludzie rozdzielili się na trzy grupy, ruszając w róŜnych kierunkach. Zza okien zerkali sąsiedzi, ale szybko wycofywali się w głąb domów. Trzydzieści kroków przed drzwiami Lew przystanął, czekając, aŜ dwie pozostałe grupy zajmą pozycje. Zespół Wasilija okrąŜył oborę, a trzecia grupa podeszła pod dom od tyłu. Wszyscy czekali na sygnał Lwa. W obejściu nie było Ŝywego ducha. Z komina unosiła się smuŜka dymu. Małe okna przysłaniała postrzępiona tkanina. Panowała cisza, zakłócana jedynie szczękiem odbez60

pieczanych karabinów AK-47. Nagle z budyneczku w pobliŜu domu wygódki - wyszła mała dziewczynka. Nuciła pod nosem; melodia niosła się nad śniegiem. Trzej funkcjonariusze stojący najbliŜej Lwa odwrócili się błyskawicznie i wymierzyli w nią broń. Dziewczynka zamarła przeraŜona. Lew uniósł ręce. - Nie strzelać! Wstrzymał oddech, mając nadzieję, Ŝe nie usłyszy huku ognia maszynowego. Nikt się nie poruszył. Po chwili dziewczynka z krzykiem rzuciła się w stronę domu, biegnąc co sił w nogach i wołając matkę. Lew poczuł pierwsze objawy działania metamfetaminy - zmęczenie minęło jak ręką odjął. Skoczył naprzód, a za nim jego ludzie, otaczając dom jak pętla zaciskająca się na szyi skazańca. Dziewczynka pchnęła drzwi i zniknęła w środku. Kilka sekund później Lew pchnął drzwi ramieniem i unosząc broń, wtargnął do domu. Znalazł się w niewielkiej, ciepłej kuchni, pachnącej śniadaniem. Przy trzaskającym piecyku stały dwie dziewczynki - starsza miała moŜe dziesięć lat, a młodsza cztery. Osłaniała je matka, przygarnąwszy obie córki rękami - spoglądała na niego hardo, jak gdyby potrafiła połknąć pocisk i wypluć go. Z pokoju w głębi domu wyłonił się czterdziestokilkuletni męŜczyzna. Lew zwrócił się do niego. - Michaił Swiatosławowicz? - Tak? - Nazywam się Lew Stiepanowicz Demidow, oficer śledczy MGB. Anatolij Tarasowicz Brodski jest szpiegiem. Poszukujemy tego człowieka, chcemy go przesłuchać. Powiedzcie, gdzie on jest. - Anatolij? - Wasz przyjaciel. Gdzie jest? Tylko nie kłamcie. - Anatolij mieszka w Moskwie. Jest weterynarzem. Od lat go nie widziałem. - JeŜeli mi powiecie, gdzie on jest, zapomnę, Ŝe byłem w tym domu. Wasza rodzina będzie bezpieczna. śona Michaiła skierowała wzrok na męŜa: propozycja wyraźnie ją kusiła. Lwa ogarnęło poczucie ogromnej ulgi. A więc miał rację. 61

Zdrajca był tutaj. Nie czekając na odpowiedź, dał znak swoim ludziom, aby zaczęli przeszukiwać dom.

Wasilij wszedł do obory z uniesioną bronią i palcem na spuście. ZbliŜył się do sterty słomy, jedynego miejsca, w którym ktoś mógłby się schować, na tyle wysokiego, by ukryć człowieka. Strzelił krótką serią. W powietrze wzleciały wiązki słomy. Z lufy uniósł się dym. Krowy za jego plecami zaczęły parskać i cofnęły się w głąb zagrody, ryjąc ziemię racicami. Wasilij nie zobaczył jednak ani śladu krwi. Nikogo tu nie było, marnowali czas. Wyszedł na podwórze, zarzucił karabin na ramię i zapalił papierosa. Lew wybiegł z domu, zaalarmowany hukiem strzałów. Wasilij zawołał do niego: - Nikogo nie ma! Lew zacisnął szczęki i ruszył w kierunku obory, kipiąc od narkotycznej energii. Zirytowany jego lekcewaŜeniem, Wasilij rzucił papierosa i przyglądał się, jak od Ŝaru topi się śnieg. - Nie ma go tam, chyba Ŝe się przebrał za krowę. MoŜe na wszelki wypadek powinieneś je powystrzelać. Wasilij spojrzał po twarzach funkcjonariuszy, którzy zaśmiali się uprzejmie. Nie dał się zwieść: zdawał sobie sprawę, Ŝe jego Ŝart nikogo nie rozbawił. Ale ucieszył się, śmiech bowiem dowodził, Ŝe zaczęła się zmieniać równowaga sił. Ich posłuszeństwo wobec Lwa słabło. MoŜe z powodu męczącej podróŜy. MoŜe z powodu jego decyzji, aby pozostawić Brodskiego na wolności, podczas gdy naleŜało go od razu aresztować. Ale Wasilij zastanawiał się, czy nie chodzi takŜe o Fiodora i śmierć jego młodszego synka. Lwa wysłano, aby wyjaśnił ten incydent. Spośród funkcjonariuszy biorących udział w dzisiejszej operacji wielu przyjaźniło się z Fiodorem. MoŜna było zagrać na ich uczuciach, wykorzystać tę urazę. Lew pochylił się, by obejrzeć ślady na śniegu. Były to świeŜe odciski stóp: niektóre pozostawili jego ludzie, ale pod spodem zobaczył 62

trop prowadzący z obory w stronę pól. Wyprostował się i wszedł do obory. Wasilij zawołał za nim: - JuŜ tam sprawdzałem! Nie zwracając na niego uwagi, Lew dotknął wyłamanego zamka: zauwaŜywszy rozłoŜone na ziemi worki na zboŜe, wrócił na podwórze i spojrzał w kierunku pól. - Trzech ludzi pójdzie ze mną, trzech najszybszych. Wasilij, zostaniesz na miejscu. Kontynuuj przeszukanie. Zdjął cięŜki zimowy płaszcz i podał swojemu zastępcy, choć nie był to zamierzony afront. Kiedy juŜ nic nie krępowało jego ruchów, pobiegł po śladach w stronę pól. Trzej agenci, którzy mieli mu towarzyszyć, nie zamierzali się rozbierać. PrzełoŜony kazał im biec przez śnieg bez płaszczy, a sam nie zadał sobie nawet trudu, aby obejrzeć ciało syna ich kolegi. Śmierć chłopca potraktowano jak niewartą uwagi błahostkę. Funkcjonariusze nie zamierzali dostać zapalenia płuc, wykonując ślepo rozkazy człowieka, którego władza mogła juŜ dobiegać końca, człowieka, który w ogóle o nich nie dbał. Mimo to Lew nadal miał ich pod swoją komendą, przynajmniej na razie, więc wymieniwszy spojrzenia z Wasilijem, trzej męŜczyźni, markując posłuszeństwo, ruszyli niemrawym truchtem za dowódcą, który wyprzedził ich juŜ o kilkaset metrów. Lew przyśpieszał tempa. Dzięki narkotykowi był absolutnie skoncentrowany: nie istniało nic poza śladami na śniegu i rytmem jego kroków. Nie potrafił stanąć ani zwolnić, nie dopuszczał myśli o poraŜce, nie czuł zimna. ChociaŜ przypuszczał, Ŝe podejrzany ma nad nim co najmniej godzinę przewagi, w ogóle się tym nie przejmował. Zdrajca nie wiedział, Ŝe jest ścigany, i prawie na pewno szedł. Widząc przed sobą grzbiet łagodnego pagórka, Lew miał nadzieję, Ŝe dojrzy stamtąd uciekiniera. Dotarł na szczyt i rozejrzał się po okolicy. W kaŜdym kierunku rozciągały się zaśnieŜone pola. W pewnej odległości zobaczył skraj gęstego lasu, lecz na zboczu przed nim, kilometr od pagórka, zamajaczyła sylwetka człowieka brnącego przez śnieg. To nie był chłop z kołchozu ani robotnik. To na pewno był 63

zdrajca. MęŜczyzna zmierzał na północ, w stronę lasu. JeŜeli tam dotrze, będzie się mógł ukryć. Lew nie miał psów, aby go wytropić. Obejrzał się przez ramię - trzej agenci zostali w tyle. Pękła jakaś więź łącząca go z oddziałem. Nie mógł juŜ liczyć na swoich ludzi. Musiał schwytać zbiega sam. Jak gdyby wiedziony szóstym zmysłem, Anatolij przystanął i odwrócił się. Ze szczytu niewysokiego pagórka zbiegał jakiś męŜczyzna. Bez wątpienia funkcjonariusz słuŜby bezpieczeństwa. Anatolij był pewien, Ŝe zniszczył wszystkie dowody, łączące go z tą zapadłą wioską. Dlatego przez chwilę stał bez ruchu, wpatrując się jak zahipnotyzowany w biegnącą postać. Znaleźli go. śołądek podszedł mu do gardła, twarz oblała się gorącem, a po chwili, gdy uświadomił sobie, Ŝe spotkanie z tym człowiekiem oznacza śmierć, odwrócił się na pięcie i rzucił do ucieczki w stronę lasu. W panice zatoczył się i wpadł w głęboką zaspę. Szybko zrozumiał, Ŝe przeszkadza mu płaszcz. Zdarł go, rzucił na ziemię i puścił się szaleńczym pędem. Anatolij nie popełnił juŜ błędu i nie oglądał się za siebie. Skupił wzrok na linii drzew. JeŜeli utrzyma tempo, zdoła tam dotrzeć, zanim ten człowiek go dopadnie. Las dawał mu szansę, by zniknąć, znaleźć kryjówkę. Gdyby doszło do walki, byłoby mu łatwiej niŜ na otwartej przestrzeni, gdzie nie miałby pod ręką Ŝadnych gałęzi ani kamieni. Lew przyśpieszył kroku, zmuszając się do jeszcze większego wysiłku, jakby brał udział w sprincie. Jakiś wewnętrzny głos ostrzegał go, Ŝe to zdradliwy teren i szybki bieg grozi upadkiem. Ale metamfetamina zagłuszyła niepewność, wierzył więc, Ŝe wszystko jest moŜliwe - Ŝe zdoła jednym skokiem pokonać dzielący ich dystans. Nagle jednak stracił równowagę, pośliznął się i runął twarzą w zaspę. Oszołomiony, przysypany śniegiem, odwrócił się na plecy i patrząc w bladoniebieskie niebo, zastanawiał się, czy coś mu się stało. Nie czuł bólu. Wstał, otrzepał śnieg z twarzy i rąk, obojętnie oglądając zadrapania na dłoniach. Poszukał wzrokiem sylwetki Brodskiego. Przypuszczał, Ŝe zobaczy, jak zbieg znika w lesie. Ale ku jego zaskoczeniu podejrzany takŜe się zatrzymał. Stał nieruchomo. Zdezorientowany 64

Lew pobiegł naprzód. Nie rozumiał - kiedy się zdawało, Ŝe zdrajca juŜ niemal zdołał mu umknąć, nieoczekiwanie stanął jak wryty. Wpatrywał się w ziemię. Dzieliło ich zaledwie sto metrów. Lew wyciągnął broń, zwalniając do marszu. Wycelował, choć doskonale wiedział, Ŝe z takiej odległości nie moŜe zaryzykować strzału. Serce mu łomotało, dwa uderzenia na jeden krok. Poczuł kolejny objaw działania narkotyku: miał wyschnięte podniebienie. Z nadmiaru energii drŜały mu palce, po plecach ściekał pot. Zostało nie więcej niŜ pięćdziesiąt kroków. Brodski odwrócił się do niego. Nie był uzbrojony. Miał puste ręce; wyglądał, jak gdyby z niewyjaśnionych przyczyn postanowił się poddać. Lew szedł dalej, zbliŜając się do niego. Wreszcie zobaczył, co zatrzymało Brodskiego. Między nim a skrajem lasu rozciągała się pokryta lodem rzeka szerokości około dwudziestu metrów. Ze szczytu pagórka nie było jej widać, gdyŜ przykrywała ją gruba czapa śniegu. Lew zawołał: - To koniec! Anatolij zastanowił się nad tym, odwrócił się w stronę lasu i wszedł na lód. Kroczył niepewnie, ślizgając się na gładkiej powierzchni. Tafla lodu skrzypnęła pod jego cięŜarem. Nie zwalniał. Stawiał krok za krokiem, krok za krokiem, aŜ lód zaczął pękać - powierzchnię przecięły czarne rysy, rozbiegając się promieniście od jego butów, coraz dalej i dalej. Im szybciej szedł, tym więcej szczelin rozbiegało się we wszystkich kierunkach. Spomiędzy szpar sączyła się lodowata woda. Brodski parł naprzód: był juŜ pośrodku rzeki i zostało mu jeszcze dziesięć metrów. Spojrzał na płynący pod nim ciemny, zimny nurt. Lew dotarł na brzeg rzeki, schował pistolet do kabury i wyciągnął rękę. - Lód nie wytrzyma. Nie dojdziesz do lasu. Brodski zatrzymał się i odwrócił. - Wcale nie chcę dojść do lasu. Uniósł prawą nogę i raptownym ruchem uderzył obcasem w zmarzniętą powierzchnię, przebijając ją na wylot. Woda chlusnęła z otworu, tafla lodu pękła na dwie części i zbieg wpadł do rzeki. 65

Zupełnie zdrętwiały, w szoku, pogrąŜył się w czarnej toni. Patrzył w słońce. Potem, czując, jak wypycha go ku górze, odepchnął się nogami od szczeliny w lodzie. Nie miał najmniejszego zamiaru się wynurzyć. Pragnął zniknąć w ciemnej wodzie. Ból zaczął rozsadzać mu płuca i czuł, jak ciało buntuje się przeciw jego decyzji, by umrzeć. Odepchnął się jeszcze mocniej, odpływając jak najdalej od światła, jak najdalej od szansy przeŜycia, wreszcie siła wyporu uniosła go na powierzchnię; zamiast nabrać powietrza, zderzył się z litym lodem. Łagodny prąd pociągnął go w dół rzeki.

Zdrajca nie zamierzał wypłynąć, nie było wątpliwości, Ŝe oddala się od pęknięcia w lodzie, próbując popełnić samobójstwo i ochronić swoich wspólników. Lew biegł wzdłuŜ brzegu, starając się ocenić, w którym miejscu moŜe być Brodski. Odpiął gruby skórzany pas z kaburą, cisnął na ziemię i ślizgając się, wszedł na zamarzniętą rzekę. Lód niemal natychmiast zaczął trzeszczeć. Szedł dalej, starając się stąpać lekko, ale lodowa pokrywa juŜ się kruszyła zapadając się, pod jego cięŜarem. Gdy dotarł na środek, kucnął i zaczął gorączkowo rozgarniać śnieg. Podejrzanego nie było jednak nigdzie widać -wszędzie tylko ciemna woda. Lew ruszył dalej w dół rzeki, lecz szczeliny ścigały kaŜdy jego krok, otaczając go ze wszystkich stron. Woda wezbrała, rysy w końcu się przecięły. Lew spojrzał w niebo, głęboko nabrał powietrza do płuc i przygotował się, gdy rozległ się trzask. Lód załamał się pod nim. Mimo Ŝe odurzony narkotykiem nie w pełni odczuwał zimno, wiedział, Ŝe musi się śpieszyć. W tej temperaturze liczyły się sekundy. Obrócił się. W miejscach pęknięcia lodu zobaczył dwa snopy światła, lecz wszędzie indziej woda była ciemna, zasłonięta okapem gęstego śniegu. Odbił się od dna i popłynął z prądem. Nie widząc nic, posuwał się coraz dalej, szukając po omacku z lewej i prawej. Organizm domagał się powietrza. W odpowiedzi jeszcze energiczniej zaczął pracować nogami, zwiększając szybkość. Wiedział, Ŝe wkrótce nie będzie miał innego wyboru, tylko zawrócić lub umrzeć. 66

Zdając sobie sprawę, Ŝe nie dostanie drugiej szansy, a powrót z pustymi rękami moŜe oznaczać śmierć, zanurkował głębiej. Jego dłoń coś musnęła: materiał, tkaninę, nogawkę spodni. To był Brodski, nieruchomo rozpłaszczony pod lodem. Ale jak gdyby dotyk przywrócił mu Ŝycie, zaczął się szamotać. Lew podpłynął pod niego i chwycił go za szyję. Ból w piersiach był nie do wytrzymania. NaleŜało jak najprędzej wrócić na powierzchnię. Zaciskając ramię wokół szyi podejrzanego, drugą ręką próbował przebić lód nad głową, ale pięść odbijała się od gładkiej, twardej tafli. Brodski przestał się poruszać. Skupił się i przezwycięŜając wszystkie naturalne odruchy, otworzył usta, napełniając je lodowatą wodą, spokojnie witając śmierć. Lew skoncentrował się na snopach światła w górze rzeki. Zaczął młócić nogami wodę, kierując się w stronę jasności. Schwytany przez niego zdrajca był nieprzytomny, nie ruszał się. Zamroczony Lew nie był juŜ w stanie wstrzymywać oddechu. Rozgarnął wodę jeszcze raz poczuł na twarzy promienie słońca - i rzucił się ku górze. Obaj wynurzyli się na powierzchnię. Lew dyszał, gwałtownie łapiąc powietrze. Ale Brodski nie oddychał. Lew pociągnął go w kierunku brzegu, torując sobie drogę przez krę. Wreszcie dotknął stopami koryta rzeki. Wygramolił się na brzeg, wyciągając z wody więźnia. Obaj mieli siną skórę. Lew nie potrafił opanować dreszczy, natomiast podejrzany trwał w zupełnym bezruchu. Lew otworzył mu usta, wylał z nich wodę i wtłoczył mu powietrze do płuc. Uciskał mu pierś, wdmuchiwał do płuc powietrze, uciskał pierś, wdmuchiwał powietrze. - No juŜ! Brodski zacharczał i odzyskał przytomność. Zgiął się wpół, wymiotując wodą, która wypełniła mu Ŝołądek. Lew nie miał czasu poczuć ulgi. Jeszcze parę minut i obaj umrą z powodu hipotermii. Wstał. Zobaczył swoich trzech funkcjonariuszy, którzy zbliŜali się do nich. Kiedy męŜczyźni zauwaŜyli, jak Lew znika pod powierzchnią rzeki, zorientowali się, Ŝe ich przełoŜony od początku się nie mylił. 67

W ułamku sekundy powróciła równowaga sił i Wasilij stracił autorytet na rzecz Lwa. Ich niezadowolenie z powodu złego potraktowania Fiodora nie miało juŜ Ŝadnego znaczenia. Jedynym powodem, dla którego dali upust emocjom, było oczekiwanie, Ŝe operacja się nie powiedzie i Lew straci dowództwo. Sprawa przybrała jednak inny obrót: Lew odzyskał i umocnił swoją pozycję. Biegli co sił w nogach; od tego zaleŜało ich Ŝycie. Lew opadł obok więźnia. Oczy Brodskiego zaczęły się zamykać znów tracił przytomność. Lew uderzył go w twarz. Ten człowiek musiał zachować świadomość. Uderzył go znowu. Podejrzany otworzył oczy i niemal natychmiast znów je przymknął. Lew uderzył go jeszcze kilka razy. Mieli coraz mniej czasu. Wstał i zawołał do swoich ludzi: - Szybciej! Głos mu osłabł, szybko opuszczała go energia, w końcu dopadło go zimno, a wywołane chemią poczucie, Ŝe jest niezwycięŜony, zaczęło się ulatniać. Minęło szczytowe działanie narkotyku i ciało Lwa na powrót ogarnęło śmiertelne zmęczenie. Nadbiegli funkcjonariusze. - Zdejmujcie płaszcze. Rozpalcie jakiś ogień. Wszyscy trzej zrzucili płaszcze, jednym otulając Lwa, a dwoma Brodskiego. To nie wystarczało. Potrzebowali ognia. Funkcjonariusze rozejrzeli się w poszukiwaniu drewna. Niedaleko był płot i dwaj agenci pobiegli w tę stronę, a trzeci zaczął drzeć w pasy rękaw grubej bawełnianej koszuli. Tymczasem Lew nie spuszczał z oczu więźnia, bijąc go, aby nie stracił świadomości. Sam teŜ jednak czuł senność. Chciał odpocząć. Chciał zamknąć oczy. - Szybciej! Choć zamierzał krzyknąć, z gardła wydobył tylko ledwie słyszalny głos. Wrócili dwaj funkcjonariusze, niosąc wyrwane z płotu sztachety. Odgarnęli śnieg i połoŜyli na zmarzniętej ziemi drewno, które owinęli pasami bawełny. Wokół ustawili drobniejsze szczapy, tworząc konstrukcję w kształcie piramidy. Jeden wyciągnął zapalniczkę i nasączył 68

bawełnę benzyną. Z kamienia skoczyła iskra, tkanina się zajęła i buchnął płomień. Drewno zatliło się, ale było zbyt wilgotne, Ŝeby się zapalić. Nad ogniskiem uniósł się dym. Lew w ogóle nie czuł ciepła. Drewno za długo schło. Wyrwał kawał podszewki płaszcza i dorzucił do ognia. Wiedział, Ŝe jeśli zgaśnie, obaj umrą. Mieli tylko tę zapalniczkę. Jeden z funkcjonariuszy ostroŜnie rozsunął elementy konstrukcji i wylał resztkę benzyny na słabnący ogień. Płomienie strzeliły wyŜej, podsycone zgniecioną paczką po papierosach i podartymi bibułkami. Wszyscy agenci klęczeli, dmuchając w ogień. Wreszcie sztachety zaczęły się palić. Anatolij otworzył oczy, spoglądając na trzaskający ogień. Mimo Ŝe pragnął umrzeć, cudownie było poczuć na skórze ciepło. Widząc coraz wyŜsze płomienie i czerwony Ŝar, z mieszanymi uczuciami uświadomił sobie, Ŝe jednak będzie Ŝył. Lew usiadł, utkwiwszy wzrok w ognisku. Z jego ubrania unosiła się para. Dwaj funkcjonariusze, pragnąc odzyskać jego przychylność, poszli zebrać więcej drewna. Trzeci został na straŜy. Kiedy byli juŜ spokojni, Ŝe opału nie zabraknie, Lew rozkazał jednemu z agentów wrócić do domu i przygotować ludzi do powrotu do Moskwy. Zwracając się do więźnia, spytał: - Dasz radę iść? - Kiedyś chodziłem z synem na ryby. Wieczorami rozpalaliśmy ognisko i siadaliśmy przy nim. Nie lubił za bardzo łowić, ale chyba podobały mu się ogniska. Gdyby nie umarł, miałby mniej więcej tyle lat co pan. Lew milczał. Więzień dodał: - JeŜeli moŜna, chciałbym tu jeszcze chwilę zostać. Lew dorzucił do ognia. Mogli ostatecznie chwilę zaczekać.

W drodze powrotnej nikt się nie odzywał. Odległość, którą Lew przebył w ciągu niecałych trzydziestu minut, pokonywali przez prawie dwie godziny. W miarę jak jego organizm wydalał metamfetaminę, kaŜdy kolejny krok wydawał się coraz cięŜszy Krzepiła go tylko myśl

69

o powodzeniu operacji. Wróci do Moskwy jako zwycięzca, który pomyślnie przeszedł próbę i odzyskał swój status. Stał juŜ na krawędzi przepaści, lecz zdołał się ocalić. Gdy zbliŜali się do domu, Anatolij zaczął się zastanawiać, jak go znaleźli. Uświadomił sobie, Ŝe o swojej przyjaźni z Michaiłem wspominał Zinie. Zdradziła go. Ale nie był na nią zły. Próbowała się po prostu ratować. Nikt nie mógł jej mieć tego za złe. W kaŜdym razie to było teraz nieistotne. ZaleŜało mu tylko na tym, by przekonać agentów, Ŝe Michaił nie jest współwinny. Spojrzał na oficera, który go zatrzymał. - Kiedy wczoraj wieczorem tu przyjechałem, rodzina Michaiła wyrzuciła mnie z domu. Nie chcieli mieć ze mną nic wspólnego. Grozili, Ŝe zawiadomią władze. Właśnie dlatego musiałem się włamać do obory. Myśleli, Ŝe uciekłem. Ta rodzina nie zrobiła nic złego. To dobrzy, pracowici ludzie. Lew próbował sobie wyobrazić prawdziwy przebieg wczorajszych wypadków. Zdrajca zwrócił się do przyjaciela z prośbą o pomoc, ale jej nie otrzymał. Nie wyglądało to na dobrze obmyślany plan ucieczki. Na pewno nie plan doświadczonego szpiega. - Twoi przyjaciele mnie nie interesują. Doszli do gospodarstwa. Zobaczyli Michaiła Zinowiewa, jego Ŝonę i córeczki, klęczących rzędem przed wejściem do obory. Wszyscy mieli ręce związane za plecami. DrŜeli z zimna. Najwyraźniej klęczeli na śniegu od dłuŜszego czasu. Michaił miał posiniaczoną twarz. Z rozbitego nosa kapała krew; szczęka zwisała pod dziwnym kątem. Była złamana. Funkcjonariusze otaczali ich nierównym kołem, z niepewnymi minami. Wasilij stał za plecami rodziny. Gdy Lew się zatrzymał, chcąc się odezwać, Wasilij opuścił skrzyŜowane ręce, ukazując karabin. Po chwili uniósł lufę i strzelił Zinowiewowi w tył głowy. Huk rozległ się echem po okolicy. Ciało męŜczyzny runęło na śnieg. śona i córki nie drgnęły, patrząc na leŜące przed nimi zwłoki. Zareagował tylko Brodski, wydając nieludzki głos - pozbawiony stów, nieartykułowany krzyk bólu i złości. Wasilij przesunął się o krok i wycelował karabin w głowę Ŝony. Lew podniósł rękę. 70

- Opuść broń! To rozkaz! - Ci ludzie są zdrajcami. Trzeba ich ukarać dla przykładu. Wasilij nacisnął spust, siła odrzutu szarpnęła jego ręką, rozległ się drugi wystrzał i ciało kobiety bezwładnie padło na śnieg obok martwego męŜa. Brodski usiłował się wyrwać, ale eskortujący go ludzie podcięli mu nogi i osunął się na kolana. Wasilij znów przesunął się w bok, celując w głowę starszej z córek. Dziewczynka miała zaczerwieniony od mrozu nos. Lekko dygotała. Wpatrywała się w ciało matki. Za chwilę miała umrzeć na śniegu obok rodziców. Lew wyciągnął pistolet i wymierzył do swojego zastępcy. - Opuść broń. Zmęczenie ulotniło się w mgnieniu oka, choć nie na skutek działania narkotyku. Poczuł wzbierającą falę oburzenia i adrenaliny. Miał pewną rękę. Przymknął oko i starannie wycelował. Z tej odległości nie mógł chybić. Jeśli strzeli, ocali dziewczynkę. Ocali obie dziewczynki - nie dopuści do morderstwa. Słowo mimo woli przemknęło mu przez myśl.

Morderstwo. Odbezpieczył broń. Wasilij mylił się co do Kijowa. Dał się nabrać na list Brodskiego. Przekonywał ludzi, Ŝe wyjazd do Kimowa to strata czasu. Dał im do zrozumienia, Ŝe po niepowodzeniu dzisiejszej akcji zostanie nowym szefem. Wszystkie te kompromitujące błędy znajdą się w raporcie Lwa. W tym momencie Wasilij czuł na sobie wzrok pozostałych funkcjonariuszy. Jego pozycja zachwiała się po upokarzającym ciosie. Z jednej strony, miał ochotę sprawdzić, czy Lew ma dość odwagi, Ŝeby go zabić. Taki czyn wywołałby powaŜne reperkusje. Z drugiej strony nie był jednak głupi. W głębi duszy zdawał sobie sprawę, Ŝe jest tchórzem, a Lew z pewnością nie. Wasilij opuścił broń. Z udawaną satysfakcją wskazał dzieci. - Dziewczynki dostały cenną lekcję. MoŜe wyrosną na lepszych obywateli niŜ ich rodzice. 71

Lew podszedł do swojego zastępcy, mijając ciała zastrzelonych, zostawiając ślady w zakrwawionym śniegu. Wziął szeroki zamach i krawędzią rękojeści pistoletu uderzył Wasilija w głowę. Wasilij cofnął się i pochylił, chwytając się za skroń. W miejscu rozcięcia pojawiła się krew. Zanim jednak zdąŜył się wyprostować, poczuł na skroni lufę pistoletu Lwa. Wszyscy przyglądali się tej scenie z wyjątkiem dziewczynek, które klęczały ze spuszczonymi oczyma, czekając na śmierć. Wasilij bardzo powoli przechylił głowę i uniósł wzrok. DrŜały mu usta. Człowiek, który z taką łatwością zabijał, bał się śmierci. Lew dotknął spustu. Ale nie potrafił tego zrobić. Nie z zimną krwią. Nie wykona wyroku na tym człowieku. Niech ukarze go państwo. Trzeba ufać państwu. Wsunął pistolet do kabury. - Zostaniesz tu i zaczekasz na milicję. Opowiesz, co się stało, i pomoŜesz im. Sam wrócisz do Moskwy. Lew pomógł dziewczynkom wstać i zaprowadził je do domu. AŜ trzech agentów musiało zanieść Anatolija Brodskiego do cięŜarówki. Był zupełnie bezwładny, jakby uszło z niego Ŝycie. Oszalały z rozpaczy, mamrotał coś nieprzytomnie, nie zwaŜając na funkcjonariuszy, którzy kazali mu się zamknąć. Nie mieli ochoty słuchać jego lamentów.

W domu dziewczynki milczały, wciąŜ nie mogąc zrozumieć, Ŝe ciała leŜące w śniegu to ich rodzice. Spodziewały się, Ŝe lada chwila ojciec przygotuje im śniadanie albo matka wróci z pola. Wszystko wydawało się nierzeczywiste. Rodzice byli dla nich całym światem. Jak świat mógł istnieć bez nich? Lew spytał, czy mają jakichś krewnych. śadna z dziewczynek nie odezwała się ani słowem. Kazał starszej spakować rzeczy - miały jechać do Moskwy. śadna się nie poruszyła. Poszedł do sypialni, gdzie sam zabrał się do pakowania, szukając ich ubrań. Zaczęły mu drŜeć ręce. Przerwał, usiadł na łóŜku i spojrzał na swoje buty. Stuknął obcasem o obcas, patrząc, jak na podłogę spadają bryłki zbitego, przesiąkniętego krwią śniegu. 72

Wasilij przyglądał się odjeŜdŜającej cięŜarówce z pobocza drogi, paląc ostatniego papierosa. Mignęły mu dziewczynki siedzące w szoferce obok Lwa, na jego miejscu. Wkrótce samochód zniknął za zakrętem. Wasilij rozejrzał się. W oknach pobliskich domów dostrzegł twarze. Tym razem nie wycofały się spłoszone jego widokiem. Cieszył się, Ŝe ma karabin. Wrócił do domu, spoglądając przelotnie na leŜące w śniegu ciała. Wszedł do kuchni, nastawił wodę i zaparzył sobie mocną herbatę. Znalazł garnuszek cukru, który prawdopodobnie miał wystarczyć rodzinie na cały miesiąc. Wsypał do szklanki prawie całą zawartość, robiąc z herbaty obrzydliwy syrop. Popijając ją, nagle poczuł się okropnie zmęczony. Zdjął buty i płaszcz, poszedł do sypialni, odrzucił pościel i połoŜył się. śałował, Ŝe nie moŜna wybierać sobie snów. Wybrałby sen o zemście.

Moskwa 16 lutego Mimo Ŝe Lew pracował tu juŜ od pięciu lat, nigdy nie czuł się dobrze na Łubiance, w siedzibie MGB, skąd kierowano sprawami wewnętrznymi kraju. Rzadko słyszano tu swobodne rozmowy. KaŜdy kontrolował swoje reakcje. Nie było w tym nic dziwnego, zwaŜywszy na specyficzny charakter zajęcia, lecz, zdaniem Lwa, w samym budynku kryło się coś, co budziło w ludziach lęk, jak gdyby strach stanowił jeden z elementów wkomponowanych w jego projekt. Przyznawał, Ŝe to absurdalna teoria, skoro nie miał pojęcia o intencji architekta. Gmach pochodził z czasów przed rewolucją i zanim został przejęty przez tajne słuŜby specjalne bolszewików, mieściło się tu towarzystwo ubezpieczeniowe. Trudno było jednak Lwowi uwierzyć, Ŝe przypadkowo wybrano budynek o tak niepokojących proporcjach: nie był ani wysoki, ani przysadzisty, ani szeroki, ani smukły, stanowiąc niezgrabne uśrednienie wszystkich wymiarów. Fasada stwarzała wraŜenie czujności: zwarte rzędy okien, ciągnące się wzdłuŜ i wszerz, biegnące aŜ do zegara na szczycie, który spoglądał na miasto niczym wielkie świdrujące oko. Budynek otaczała niewidzialna granica. Przechodnie omijali ją z daleka, jak gdyby się bali, Ŝe zostaną wciągnięci do środka. Jeśli ktoś przekraczał tę wyimaginowaną linię, był albo funkcjonariuszem, albo skazańcem. W tych murach nikt nie miał szans na uniewinnienie. To była fabryka winy. Być moŜe Łubianki nie zbudowano z myślą o strachu, niemniej strach zapanował tu niepodzielnie, zmieniając dawne biura towarzystwa ubezpieczeniowego w 74

swoje królestwo. Lew oddał legitymację: legitymacja stanowiła gwarancję, Ŝe nie tylko mógł wejść do gmachu, ale takŜe go opuścić. Przekraczający ten próg ludzie bez legitymacji często znikali bez wieści. System mógł ich umieścić w gułagu albo w pobliskim budynku w Warsonofiewskim Zaułku, takŜe naleŜącym do państwowych słuŜb bezpieczeństwa, gdzie były pochyłe podłogi, wyłoŜone drewnem ściany, zatrzymujące pociski, i węŜe do zmywania strug krwi. Lew nie znał dokładnej liczby egzekucji, ale była wysoka, sięgała kilkuset dziennie. Przy takim stopniu efektywności problemem stawały się kwestie praktyczne, na przykład w jaki sposób szybko i sprawnie usunąć ludzkie szczątki. Wchodząc do głównego korytarza, Lew zastanawiał się, jakie to uczucie być prowadzonym do podziemi, nie mając prawa do odwołania, nie mogąc liczyć na niczyją pomoc. Aparat sądowniczy moŜna było bez trudu obejść. Lew słyszał o więźniach, którzy całymi tygodniami leŜeli pozostawieni własnemu losowi, i lekarzach, którzy zajmowali się wyłącznie badaniami nad bólem. Nauczył się wierzyć, Ŝe to wszystko istnieje nie bez przyczyny. Cel stanowiło wyŜsze dobro. Terror był konieczny. Terror chronił rewolucję. Bez niego poniósłby klęskę Lenin. Bez niego poniósłby klęskę Stalin. Po cóŜ by innego tajni agenci MGB rozsiewali plotki na temat tego budynku, rzucając półsłówkami w metrze i tramwajach tak metodycznie, jak gdyby chcieli wywołać epidemię? Pielęgnowano wirusa strachu. Strach stanowił część jego pracy. Aby go podtrzymać, naleŜało stale karmić nim kolejnych ludzi. Oczywiście Łubianka nie była jedynym budzącym grozę gmachem. Ludzie bali się takŜe więzienia Butyrki, o wysokich wieŜach i brudnych, odrapanych skrzydłach, gdzie w ciasnych celach więźniowie bawili się zapałkami, czekając na wywózkę do obozów pracy. Było Lefortowo, gdzie przesłuchiwano przestępców, przeciwko którym prowadzono jeszcze dochodzenie, a ich krzyki słyszano na sąsiednich ulicach. Lew rozumiał jednak, Ŝe Łubianka zajmuje szczególne miejsce 75

w umysłach ludzkich, poniewaŜ jest symbolem miejsca, w którym prowadzi się sprawy winnych agitacji antyradzieckiej, działalności kontrrewolucyjnej i szpiegostwa. Dlaczego ta kategoria więźniów wzbudza we wszystkich największy lęk? KaŜdy moŜe się krzepić nadzieją, Ŝe nigdy się nie dopuści kradzieŜy, gwałtu czy morderstwa, lecz nikt nie moŜe być pewien, czy nie jest winien agitacji antyradzieckiej, działalności kontrrewolucyjnej i szpiegostwa, bo nikt, nie wyłączając Lwa, nie wie, czym właściwie są te zbrodnie. Spośród stu czterdziestu paragrafów kodeksu karnego Lew opierał się tylko na jednym, na podpunkcie definiującym więźnia politycznego jako osobę prowadzącą działalność, która ma na celu:

Obalenie, podwaŜenie lub osłabienie władzy radzieckiej. I to było mniej więcej wszystko, krótkie, pojemne sformułowanie, które mogło objąć kaŜdego, od najwyŜszych funkcjonariuszy partii po tancerzy baletowych, muzyków i emerytowanych szewców. Nawet ludzie pracujący w murach Łubianki, obsługujący maszynerię strachu, nie mogli być pewni, czy system, który Ŝywią, pewnego dnia ich teŜ nie poŜre. Choć Lew był juŜ w środku, wciąŜ miał na sobie wierzchnie ubranie - długi wełniany płaszcz i skórzane rękawiczki. Dygotał. Gdy przystawał, miał wraŜenie, Ŝe podłoga kołysze się na boki. Dostawał zawrotów głowy, trwających kilka sekund. Czuł się, jakby za chwilę miał zemdleć. Od dwóch dni nie jadł, lecz myśl o jedzeniu przyprawiała go o mdłości. Mimo to uparcie nie dopuszczał do siebie moŜliwości, Ŝe jest chory: na pewno odrobinę się przeziębił, był zmęczony, ale to minie. Miał po prostu objawy kryzysu po metamfetaminie i potrzebował snu. Nie mogło być mowy o jednodniowym urlopie. Nie dziś, kiedy czekało go przesłuchanie Anatolija Brodskiego. Formalnie rzecz biorąc, prowadzenie przesłuchań nie naleŜało do jego obowiązków. MGB miało specjalistów, którzy zajmowali się wyłącznie przesłuchiwaniem podejrzanych, przechodząc z celi do celi, wydobywając zeznania z zawodową obojętnością i osobistą dumą. 76

Mieli motywację taką jak wszyscy pracownicy, licząc, na przykład, na premię za dobre wyniki, którą otrzymywali, jeśli podejrzany podpisał zeznanie szybko i bez zastrzeŜeń, nie zgłaszając Ŝadnych poprawek. Lew niewiele wiedział o ich metodach. śadnego z nich nie znał osobiście. Przesłuchujący tworzyli hermetyczną grupę, pracowali zespołowo, często wspólnie zajmując się jednym podejrzanym, by połączywszy indywidualne talenty, zaatakować z kilku stron i złamać opór. Brutalność, elokwencja, umiejętność zjednywania sobie ludzi: wszystkie te zdolności miały swoje znaczenie. Po pracy przesłuchujący spędzali razem czas, razem jadali, dzielili się uwagami, porównywali metody. ChociaŜ wyglądem w zasadzie nie róŜnili się od innych, Lew potrafił ich rozpoznać bez większych kłopotów. Wiele swoich najtrudniejszych operacji prowadzili w podziemiach, gdzie mogli sterować elementami otoczenia takimi jak światło czy temperatura. W przeciwieństwie do nich Lew jako śledczy spędzał czas przede wszystkim na górze albo poza budynkiem. Podziemie było światem, do którego rzadko się zapuszczał, światem, na który przymykał oczy, światem, który wolał mieć pod stopami. Po krótkim oczekiwaniu Lew został wezwany. Chwiejnym krokiem wszedł do gabinetu majora Kuźmina. śaden szczegół w tym pomieszczeniu nie był przypadkowy: wszystko zostało skrupulatnie zaplanowane i rozmieszczone. Ściany zdobiły oprawione w ramki czarno-białe fotografie, wśród nich zdjęcie, na którym Stalin ściska dłoń Kuźmina, zrobione podczas siedemdziesiątych urodzin przywódcy. Dookoła zawieszono wybrane plakaty propagandowe pochodzące z róŜnych dziesięcioleci. Lew przypuszczał, Ŝe szeroki przedział czasu, jaki ilustrowała ta galeria, miał świadczyć, iŜ Kuźmin zajmował ten gabinet od zawsze, nawet w trakcie czystek w latach trzydziestych, choć wtedy był w wywiadzie wojskowym. Jeden z plakatów przedstawiał utuczonego królika w klatce. JEDZ WIĘCEJ KRÓLICZEGO MIĘSA! Na innym trzy potęŜne czerwone postacie waliły czerwonymi młotami w głowy ponurych, nieogolonych męŜczyzn. ZWALCZAJ BUMELANTÓW! Na kolejnym trzy uśmiechnięte kobiety zmierzały w stronę fabryki. POWIERZ NAM SWOJE OSZCZĘDNO-

ŚCI! 77

Słowo NAM w haśle nie odnosiło się do trzech uśmiechniętych kobiet, lecz do państwowego rachunku oszczędnościowego. Inny plakat przedstawiał baryłkowatego człowieka w garniturze i cylindrze, taszczącego dwie torby wypchane pieniędzmi. KAPITALISTYCZNI KLAUNI! Obok widniały obrazy o silnych kontrastach światłocieniowych, przedstawiające porty, stocznie, linie kolejowe, uśmiechniętych robotników, gniewnych robotników i zajezdnia lokomotyw, wszystko na cześć Lenina. BUDUJ! Plakaty regularnie wymieniano, poniewaŜ Kuźmin pedantycznie dbał, by pochwalić się całą imponującą kolekcją. Z równą starannością zestawiono kolekcję ksiąŜek. Regał wypełniały wszystkie właściwe tytuły, natomiast egzemplarz ksiąŜki „Historia Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików): krótki kurs”, napisanej pod okiem samego Stalina, rzadko opuszczał blat biurka majora. Nawet w koszu spoczywały tylko pieczołowicie wyselekcjonowane śmieci. KaŜdy, od najprostszego urzędniczyny po najwyŜszej rangi funkcjonariusza, wiedział, Ŝe jeśli ktoś chce się czegoś naprawdę pozbyć, naleŜy to ukradkiem wynieść z gmachu i dyskretnie wyrzucić w drodze do domu. Kuźmin stał przy oknie wychodzącym na plac Łubiański. Był krępy i - jak zwykle - miał na sobie mundur o jeden numer za mały. Nosił grube okulary, które często zsuwały mu się na koniec nosa. Krótko mówiąc, wyglądał groteskowo i nawet najwyŜsza władza nad Ŝyciem i śmiercią nie przydawała mu ani odrobiny powagi. Mimo Ŝe Kuźmin, o ile Lew się orientował, nie uczestniczył juŜ w przesłuchaniach, krąŜyły pogłoski, Ŝe za swoich najlepszych czasów wykazywał się nadzwyczajną biegłością w ich prowadzeniu, a podczas pracy najchętniej posługiwał się swoimi niewielkimi, pulchnymi dłońmi. Patrząc na niego dziś, trudno było w to uwierzyć. Lew usiadł. Kuźmin nadal stał przy oknie. Wolał zadawać pytania, spoglądając na zewnątrz. Robił tak, poniewaŜ, jego zdaniem, o czym często przypominał w rozmowach z Lwem, przejawy emocji naleŜy przyjmować nadzwyczaj sceptycznie, chyba Ŝe ktoś nie zdaje sobie sprawy, iŜ jest obserwowany. Major mistrzowsko udawał, Ŝe patrzy przez okno, w rzeczywistości przyglądając się odbiciu człowieka w 78

szybie. Sztuczka znacznie straciła jednak na skuteczności, gdyŜ prawie wszyscy, nie wyłączając Lwa, mieli świadomość, Ŝe są obserwowani. Poza tym niewiele osób na Łubiance traciło czujność. - Gratuluję. Wiedziałem, Ŝe go znajdziesz. To doświadczenie było dla ciebie cenną lekcją. Lew skinął głową. - Jesteś chory? Lew zawahał się. Najwyraźniej wyglądał gorzej, niŜ przypuszczał. - To nic takiego. Trochę się przeziębiłem, ale to minie. - Domyślam się, Ŝe jesteś na mnie zły za to, Ŝe poleciłem ci zostawić Brodskiego i zająć się Fiodorem Andriejewem. Mam rację? Sądzisz, Ŝe sprawa Fiodora była nieistotna i powinienem pozwolić ci kontynuować operację przeciw Brodskiemu? Mówił z uśmiechem, jak gdyby coś go bawiło. Lew skoncentrował się, wyczuwając niebezpieczeństwo. - Nie, towarzyszu majorze. Nie jestem zły. Powinienem natychmiast aresztować Brodskiego. To była moja wina. - Tak, ale nie aresztowałeś go natychmiast. Czy zatem w takich okolicznościach popełniłem błąd, odbierając ci sprawę szpiega i kaŜąc porozmawiać z pogrąŜonym w Ŝałobie ojcem? O to pytam. - Myślałem tylko o zaniedbaniu, jakiego się dopuściłem, nie aresztując natychmiast Brodskiego. - To wymijająca odpowiedź. Chodzi mi o jedno: problem rodziny Fiodora nie był błahy. Mamy do czynienia z przypadkiem demoralizacji w łonie MGB. Jeden z twoich ludzi pozwolił, Ŝeby Ŝal po stracie syna wypaczył Fiodorowi obraz rzeczywistości, a on nieświadomie, razem z całą rodziną, zwrócił się przeciwko państwu. Cieszę się, Ŝe złapałeś Brodskiego, ale twoje zadanie w sprawie Fiodora uznałem za waŜniejsze. - Rozumiem. - Musimy jeszcze porozmawiać o Wasiliju Nikitinie. Było do przewidzenia, Ŝe wiadomość o jego działaniach dotrze do majora. Wasilij nie zawahałby się wykorzystać tego przeciwko niemu. Lew nie mógł naduŜywać poparcia Kuźmina, nie potrafił teŜ ocenić, który aspekt incydentu najbardziej go martwi. 79

- Wycelowałeś w niego, broń? A potem go uderzyłeś? Nikitin twierdzi, Ŝe straciłeś panowanie nad sobą. śe brałeś narkotyki. I przestałeś kierować się rozsądkiem. Domaga się twojego zawieszenia. Jest zdenerwowany, powinieneś to zrozumieć. Lew zrozumiał doskonale: nie chodziło o egzekucję. - Jako najwyŜszy rangą w oddziale wydałem rozkaz. Wasilij go nie wykonał. Jak mam dowodzić i utrzymywać dyscyplinę, jak którykolwiek z nas moŜe utrzymać dyscyplinę, jeŜeli ignoruje się jego rozkazy? Systemowi groziłby rozpad. MoŜe odezwała się moja wojskowa przeszłość. W czasie operacji wojskowych nieposłuszeństwo i nie subordynację karze się śmiercią. Kuźmin pokiwał głową. Lew umiejętnie dobrał słowa na swoją obronę - odwołując się do przestrzegania zasad wojskowych. - Masz rację, naturalnie. Wasilij jest w gorącej wodzie kąpany. Przyznaje się do tego. Nie wykonał rozkazu. To prawda. Ale był wściekły na rodzinę współdziałającą ze zdrajcą. Oczywiście, nie akceptuję tego, co zrobił. Mamy system, który zajmuje się takimi przestępstwami. Sprawcy powinni zostać przywiezieni tutaj. A Wasilij otrzymał stosowną reprymendę. JeŜeli chodzi o narkotyki... - Nie spałem od dwudziestu czterech godzin. Przepisali mi je nasi lekarze. - Narkotyki zupełnie mnie nie interesują. Mówiłem ci, Ŝe masz robić wszystko, co trzeba, czyli, jak sądzę, takŜe brać wszystko, co trzeba. Chcę ci jednak dać ostrzeŜenie. Bijąc innego funkcjonariusza, zwracasz na siebie uwagę. Ludzie szybko zapomną, Ŝe miałeś istotne powody. Kiedy tylko Wasilij opuścił broń, powinieneś był dać mu spokój. JeŜeli chciałeś go ukarać, naleŜało zgłosić mi jego niesubordynację. Postanowiłeś sam wymierzyć sprawiedliwość. To niedopuszczalne. W Ŝadnym wypadku. - Przepraszam. Kuźmin odsunął się od okna. Stanął obok Lwa i połoŜył mu dłoń na ramieniu. - Wystarczy. Uznajemy sprawę za zamkniętą. Mam dla ciebie inne trudne zadanie: przesłuchanie Brodskiego. Przeprowadzisz je osobiście. 80

MoŜesz wziąć do pomocy, kogo zechcesz - któregoś z naszych specjalistów - ale chcę, Ŝebyś był przy tym, kiedy się złamie. Musisz się przekonać, kim naprawdę jest ten człowiek, zwłaszcza Ŝe dałeś się zwieść i uwierzyłeś w jego niewinność. Była to niezwykła prośba. Kuźmin zauwaŜył zdziwienie Lwa. - Przyda ci się to doświadczenie. Powinniśmy sądzić człowieka po tym, co jest gotów zrobić sam, nie po tym, co jest gotów kazać zrobić innym. Masz coś przeciwko temu? - Nie. Lew wstał, poprawiając mundur. - Zacznę natychmiast. - Jeszcze jedno: chcę, Ŝebyś pracował nad tym razem z Wasilijem.

Cele dzieliły się na trzy rodzaje. Pierwszym byty zwykłe cele, gdzie trzymano więźniów: kwadratowe pomieszczenia z podłogą wysłaną słomą, które mogły zmieścić trzech dorosłych męŜczyzn, gdy połoŜyli się obok siebie. W kaŜdej z nich zawsze przebywało pięciu, i byli tak stłoczeni, Ŝe kiedy ktoś chciał się podrapać, pozostali musieli się przesunąć, by zrobić mu miejsce w plątaninie ludzkich kończyn. PoniewaŜ w celach nie było latryn, wstawiano wiadra, z których męŜczyźni byli zmuszeni korzystać w obecności wszystkich. Gdy wiadro wypełniło się po brzegi, więźniom kazano nieść je do najbliŜszego odpływu ściekowego, ostrzegając ich, Ŝe jeśli uronią choć kropelkę, zostaną zastrzeleni. Lew słyszał kiedyś straŜników rozmawiających o przekomicznych minach więźniów, którzy z napięciem wpatrywali się w rozchybotany menisk moczu i kału, decydujący o tym, czy będą Ŝyć, czy nie. Owszem, było to barbarzyństwo, ale barbarzyństwo nie bez przyczyny, barbarzyństwo w imię wyŜszego dobra.

WyŜsze dobro. WyŜsze dobro. Koniecznie naleŜało powtarzać te słowa, wyryć je w kaŜdej myśli, aby stale przesuwały się w głowie niby taśma dalekopisu. 81

Drugi rodzaj cel stanowiły przeróŜnego typu karcery. W niektórych stała lodowata woda po kostki, a ściany pokrywała narośl pleśni i szlamu. Wystarczyło pięć dni w takich warunkach, by nigdy nie odzyskać zdrowia i do końca Ŝycia mieć kłopoty z płucami. Były wąskie klitki przypominające drewniane trumny, gdzie pieniły się pluskwy, które tak długo cięły nagie ciało przetrzymywanego tam więźnia, dopóki się nie zgodził podpisać pogrąŜającego go zeznania. Były pomieszczenia wyłoŜone korkiem, w których parzono więźniów gorącym powietrzem z systemu wentylacyjnego, dopóki z ich porów nie zaczynała się sączyć krew. Były pomieszczenia wyposaŜone w haki, łańcuchy i przewody elektryczne. Były kary wszelkiego rodzaju dla ludzi wszelkiego pokroju. Granicę pomysłowości wyznaczała jedynie wyobraźnia, choć nietrudno było ją przekroczyć. Wszystkie te okropności wydawały się jednak niemal niczym w zestawieniu z wielkością i wagą wyŜszego dobra.

WyŜsze dobro. WyŜsze dobro. WyŜsze dobro. Uzasadnienie takich metod, proste i przekonujące, naleŜało bezustannie powtarzać: ci ludzie byli wrogami. Czy Lew nie widział równie drastycznych środków podczas wojny? Widział, i to nawet gorsze. Czy wojna nie przyniosła im wolności? Czy to nie to samo wojna przeciw innemu wrogowi, wrogowi wewnętrznemu, ale mimo wszystko wrogowi? Czy nie była konieczna? Owszem, była. Walka o przetrwanie ustroju usprawiedliwiała wszystko. Tak samo jak obietnica złotego wieku, gdy te okrucieństwa przestaną juŜ istnieć, gdy wszelkiego dobra będzie w bród, a bieda pozostanie jedynie wspomnieniem. Nie były to poŜądane metody i nie naleŜało ich głośno pochwalać, a zapał funkcjonariuszy, którzy znajdowali przyjemność w pracy, teŜ wydawał się niezrozumiały. Lew nie był jednak głupi. Pośród wyuczonych, gładko recytowanych usprawiedliwień tkwiło ziarenko niezgody, uwierające w Ŝołądku jak niestrawiona łupina. Ostatnim rodzajem były cele przesłuchań. Lew dotarł do takiej właśnie celi, gdzie trzymano zdrajcę, i stanął przed drzwiami z juda82

szem, obitymi stalową płytą. Zapukał, zastanawiając się, co zobaczy. Otworzył mu chłopak, najwyŜej siedemnastoletni. Cela była mała i prostokątna, o ścianach i podłodze z nagiego betonu, lecz tak jasno oświetlona, Ŝe wchodząc, Lew zmruŜył oczy. Z sufitu zwisało pięć mocnych Ŝarówek. Pod ścianą w głębi pomieszczenia stała kanapa, która zupełnie nie pasowała do ponurego wnętrza. Siedział na niej Anatolij Brodski ze skrępowanymi rękami i nogami. Młody funkcjonariusz z dumą poinformował: - Ciągle zamyka oczy i próbuje zasnąć. Ale wtedy go biję. Słowo daję, nie miał ani chwili odpoczynku. Najlepsze jest to, Ŝe siedzi na kanapie. Nie myśli o niczym innym, tylko Ŝeby się swobodnie wyciągnąć i zdrzemnąć. Kanapa jest naprawdę wygodna i miękka. Próbowałem. Ale nie pozwolę mu zasnąć. To tak jakby głodującemu postawić jedzenie w zasięgu ręki. Lew skinął głową i zauwaŜył, Ŝe młody funkcjonariusz jest nieco rozczarowany, nie doczekawszy się bardziej entuzjastycznej pochwały dla swojego zaangaŜowania. Chłopak zajął pozycję w rogu celi, uzbrojony w czarną drewnianą pałkę. Sztywny, powaŜny, z rumieńcami na policzkach, przypominał ołowianego Ŝołnierzyka. Brodski siedział przygarbiony na brzegu kanapy, z półprzymkniętymi oczyma. W pomieszczeniu nie było krzeseł, więc Lew usiadł obok niego. Sytuacja była absurdalna. Kanapa rzeczywiście okazała się bardzo miękka i Lew zagłębił się w niej, zdając sobie sprawę z wyrafinowania tej tortury. Ale nie miał czasu do stracenia, musiał działać szybko. Lada chwila miał się tu zjawić Wasilij, a on miał nadzieję, Ŝe jeszcze przed jego nadejściem uda mu się przekonać Brodskiego do współpracy. Anatolij uniósł wzrok, odrobinę szerzej otwierając oczy. Minęła dłuŜsza chwila, zanim jego pozbawiony snu mózg rozpoznał siedzącego obok męŜczyznę. To był człowiek, który go schwytał. Człowiek, który uratował mu Ŝycie. Sennie, jak gdyby zamroczony środkami odurzającymi, wymamrotał: - Co z dziećmi? Z córkami Michaiła? Gdzie są? - Zostały umieszczone w sierocińcu. Są bezpieczne. 83

Sierociniec - to miał być Ŝart? Część kary? Nie, ten człowiek nie był skory do Ŝartów. Wierzył w system. - Był pan kiedyś w sierocińcu? - Nie. - Dziewczynki miałyby większe szanse na przeŜycie, gdybyście je zostawili same sobie. - Teraz zaopiekowało się nimi państwo. Ku zaskoczeniu Lwa więzień wyciągnął związane ręce i dotknął jego czoła. Młody funkcjonariusz przyskoczył do nich i uniósł pałkę, gotów roztrzaskać aresztowanemu kolana. Lew odprawił go machnięciem ręki. Chłopak niechętnie wycofał się do kąta celi. - Ma pan gorączkę. Powinien pan być w domu. Macie w ogóle domy? Miejsce, gdzie śpicie, jecie i robicie wszystko to, co normalni ludzie? Zdumiewał go ten człowiek. Nawet w tych okolicznościach był lekarzem. Nawet w tych okolicznościach był zuchwały. Nie tracił pewności siebie, zachowywał się bezceremonialnie i Lew wbrew sobie poczuł do niego sympatię. Teraz odsunął się jednak, ocierając rękawem lepkie czoło. - Rozmawiając ze mną, moŜesz sobie oszczędzić niepotrzebnych cierpień. Jeszcze się nie zdarzyło, Ŝeby jakiś człowiek, którego przesłuchiwaliśmy, nie Ŝałował, Ŝe nie powiedział wszystkiego od razu. Co ci da milczenie? - Nic. - A więc powiesz mi prawdę? - Powiem. - Dla kogo pracujesz? - Dla Anny Władysławowny. Jej kot traci wzrok. Dla Dory Andriejewny. Jej pies nie chce jeść. Dla Arkadego Masłowa. Jego pies złamał przednią łapę. Dla Mátyása Rákosiego. Ma kolekcję rzadkich ptaków. - Skoro jesteś niewinny, to dlaczego uciekałeś? - Uciekałem, bo mnie pan gonił. Nie było innego powodu. - To nie ma sensu. - Zgadzam się, ale to prawda. Kiedy człowieka śledzą, to zostaje 84

aresztowany. Kiedy zostaje aresztowany, zawsze jest winny. Tu nie trafiają niewinni. - Z jakimi urzędnikami ambasady amerykańskiej współpracujesz i jakie przekazujesz im informacje? Wreszcie Anatolij zrozumiał. Kilka tygodni temu pewien młodszy urzędnik ambasady amerykańskiej przyprowadził do niego psa, aby go zbadał. Pies miał ranę, w którą wdała się infekcja. Potrzebna była terapia antybiotykowa, ale poniewaŜ antybiotyki były niedostępne, Anatolij starannie oczyścił i zdezynfekował ranę, po czym zatrzymał zwierzę na obserwacji. Niedługo potem zauwaŜył jakiegoś człowieka, kręcącego się w okolicy swojego mieszkania. Tej nocy nie spał, próbując się domyślić, co złego zrobił. Nazajutrz rano śledzono go w drodze do pracy i w drodze powrotnej do domu. Trwało to trzy dni. Po czwartej bezsennej nocy postanowił uciec. Teraz nareszcie się dowiedział, na czym polegała jego zbrodnia. Leczył psa naleŜącego do cudzoziemca. - Nie mam wątpliwości, Ŝe w końcu powiem wam to, co chcecie usłyszeć, ale teraz mówię tylko tyle: ja - Anatolij Tarasowicz Brodski - jestem weterynarzem. Niedługo z waszych dokumentów będzie wynikać, Ŝe byłem szpiegiem. Będziecie mieli moje zeznanie i mój podpis. Zmusicie mnie, Ŝebym podał wam nazwiska. Będą kolejne aresztowania, kolejne podpisy i kolejne zeznania. Ale wszystko, co wam w końcu powiem, będzie kłamstwem, bo jestem weterynarzem. - Nie jesteś pierwszym przestępcą, który twierdzi, Ŝe jest niewinny. - Naprawdę pan wierzy, Ŝe jestem szpiegiem? - Tylko na podstawie tej rozmowy mogę cię skazać za dąŜenie do obalenia ustroju. Dość wyraźnie dałeś do zrozumienia, Ŝe nienawidzisz tego kraju. - Wcale nie nienawidzę tego kraju. To wy go nienawidzicie. Nienawidzicie ludzi mieszkających w tym kraju. Dlaczego aresztowaliście tylu z nich, jeśli nie z tego powodu? Lew zaczynał tracić cierpliwość. 85

- Wiesz, co się z tobą stanie, jeŜeli nie będziesz mówił? - Nawet dzieci wiedzą, co się tu dzieje. - Mimo to odmawiasz przyznania się do winy? - Nie zamierzam wam niczego ułatwiać. JeŜeli mam wam powiedzieć, Ŝe jestem szpiegiem, będziecie mnie musieli torturować. - Spodziewałem się, Ŝe będzie moŜna tego uniknąć. - Sądzi pan, Ŝe moŜna tu zachować honor? Niech pan idzie po swoje noŜe. Po swój zestaw narzędzi. Kiedy będzie pan miał na rękach moją krew, zobaczymy, czy będzie pan taki rozsądny. - Chcę tylko listy nazwisk. - Nic nie jest trudniejsze do obalenia niŜ fakty. Właśnie dlatego tak ich nie znosicie. DraŜnią was. Właśnie dlatego denerwuję was, mówiąc tylko tyle, Ŝe ja - Anatolij Tarasowicz Brodski - jestem weterynarzem. Moja niewinność was draŜni, bo chcecie, Ŝebym był winny. Chcecie, Ŝebym był winny, bo mnie aresztowaliście. Rozległo się pukanie. Zjawił się Wasilij. Lew wstał i mruknął: - Powinieneś przyjąć moją propozycję. - MoŜe pewnego dnia zrozumie pan, dlaczego nie mogłem. Młody funkcjonariusz otworzył drzwi. Wszedł Wasilij. W miejscu, gdzie został uderzony, miał sterylny opatrunek, choć Lew podejrzewał, Ŝe nie załoŜył go z rzeczywistej potrzeby, lecz raczej po to, aby sprowokować pytania i móc opowiedzieć o incydencie jak największej liczbie ludzi. Wasilijowi towarzyszył męŜczyzna w średnim wieku, o przerzedzonych włosach, ubrany w wygnieciony garnitur. Widząc Lwa i Anatolija razem, Wasilij przybrał zaniepokojoną minę. - Przyznał się? - Nie. Wasilij z wyraźną ulgą dał znak chłopakowi z pałką, by pomógł więźniowi wstać, a człowiek w brązowym garniturze podszedł do Lwa i z uśmiechem wyciągnął do niego rękę. - Doktor Roman Chwostow. Jestem psychiatrą. - Lew Demidow - Miło mi was poznać. Uścisnęli sobie dłonie. Chwostow wskazał więźnia. 86

- Proszę się nim nie martwić. Chwostow zaprowadził ich do swojego gabinetu, otworzył drzwi i gestem zaprosił wszystkich do środka, jak gdyby pokazywał dzieciom swój pokój do zabaw. Gabinet był mały i czysty. Do wyłoŜonej białymi kafelkami podłogi przyśrubowano krzesło obite czerwoną skórą. Za pomocą kilku dźwigni moŜna je było rozłoŜyć, tworząc kozetkę. W oszklonych szafkach stały rzędy buteleczek i pojemników z płynami, proszkami i pigułkami, opatrzone białymi nalepkami, na których starannymi czarnymi literami wypisano nazwy specyfików. Pod jedną z szafek wisiały rzędem stalowe narzędzia chirurgiczne. Brodski nie próbował się szamotać, gdy przywiązywano go do krzesła. Paskami z czarnej skóry skrępowano mu nadgarstki, nogi w kostkach i szyję. Lew przypiął mu nogi, Wasilij ręce. Kiedy skończyli, Brodski nie mógł poruszać Ŝadną częścią ciała. Lew cofnął się o krok. Chwostow szorował ręce nad umywalką. - Przez jakiś czas pracowałem w łagrze niedaleko miasta Mołotow. Szpital był pełen ludzi udających umysłowo chorych. Byli gotowi zrobić wszystko, Ŝeby się wymigać od pracy. Biegali jak dzikie zwierzęta, wykrzykiwali róŜne plugastwa, zdzierali z siebie ubranie, onanizowali się na oczach wszystkich, wypróŜniali się na podłogę - wszystko po to, Ŝeby mnie przekonać o swoim obłędzie. Nie moŜna im było ani trochę wierzyć. Moje zadanie polegało na tym, aby ustalić, kto kłamie, a kto naprawdę jest obłąkany. Jest wiele testów naukowych, ale więźniowie szybko pojęli, o co w nich chodzi, i przekazywali sobie informacje, tak Ŝe wkrótce wszyscy wiedzieli, jak się zachowywać, Ŝeby oszukać system. Na przykład więzień, któremu się wydawało, Ŝe jest Hitlerem, koniem czy czymś równie dziwacznym, prawie na pewno tylko udawał niepoczytalnego, tak więc więźniowie przestali podawać się za Hitlera i zaczęli stosować znacznie bardziej subtelne i wyrafinowane sztuczki. W końcu pozostał tylko jeden sposób poznania prawdy. Lekarz napełnił strzykawkę gęstym Ŝółtym olejem i połoŜył ją na stalowej tacce, po czym starannie odciął rękaw koszuli więźnia, za wiązując gumową opaskę uciskową na jego ramieniu, aby uwidocznić grubą, niebieską Ŝyłę. Chwostow zwrócił się do więźnia: 87

- Podobno masz wiedzę medyczną. Za chwilę wstrzyknę ci do krwiobiegu olejek kamforowy. Wiesz, jakie będzie miał działanie? - Moje doświadczenie medyczne ogranicza się do pomagania ludziom. - To takŜe pomaga ludziom. Pomaga omamionym. Wywoła atak. Podczas ataku nie będziesz w stanie kłamać. Właściwie niewiele będziesz w stanie zrobić. JeŜeli zdołasz się odezwać, będziesz mógł mówić tylko prawdę. - W takim razie śmiało, niech pan robi zastrzyk z tego olejku. Posłuchacie, co mam do powiedzenia. Chwostow zwrócił się do Lwa: - WłoŜymy mu do ust gumowy knebel. śeby nie odgryzł sobie języka w najbardziej intensywnej fazie ataku. Kiedy się jednak uspokoi, wyjmiemy knebel i będziecie mogli zadawać pytania. Wasilij wziął skalpel, którym zaczął czyścić sobie paznokcie, wycierając brud w połę munduru. Gdy skończył, odłoŜył skalpel, sięgnął do kieszeni i wyjął papierosa. Doktor pokręcił głową. - Nie tutaj, proszę. Wasilij schował papierosa. Doktor sprawdził strzykawkę - na końcu igły zalśniła Ŝółta kropla olejku. Zadowolony z tego widoku, wbił igłę w Ŝyłę Brodskiego. - Trzeba to robić bardzo powoli. JeŜeli za bardzo się pośpieszy my, moŜe powstać zator. Nacisnął tłok i gęsty, lepki olejek zaczął płynąć ze strzykawki do ramienia więźnia. Na skutki nie musieli długo czekać. Nagle wzrok Anatolija Brodskiego stał się nieprzytomny: jego oczy uciekły w głąb czaszki, a ciało zaczęło się trząść, jak gdyby przez krzesło, do którego był przypięty, przepuszczono tysiąc woltów. Igła nadal tkwiła w Ŝyle, do której wstrzyknięto zaledwie odrobinę olejku. - Teraz wstrzykniemy troszkę więcej. Gdy do ciała Brodskiego dostało się kolejne pięć milimetrów płynu, w kącikach jego ust pojawiły się małe, białe bańki. - A teraz czekamy, czekamy, czekamy... i wstrzykujemy resztę. 88

Chwostow wstrzyknął pozostałą część olejku, wyciągnął igłę i przycisnął do ranki tampon z gazy. Odsunął się. Brodski nie przypominał człowieka, lecz raczej zepsutą maszynę, silnik, który zmuszono do zbyt wysokich obrotów. Szarpał krępujące go pasy, jak gdyby działała na niego jakaś zewnętrzna siła. Rozległ się trzask. Przy gwałtownym ruchu pękła mu kość w nadgarstku. Chwostow obejrzał miejsce złamania, które juŜ zaczęło puchnąć. - To nic nadzwyczajnego. Zerkając na zegarek, rzekł: - Jeszcze trochę zaczekamy. Z ust więźnia pociekły dwie struŜki piany, płynąc z kącików na brodę i kapiąc na nogi. Drgawki zaczęły wolno ustawać. - Dobrze. Proszę pytać. Zobaczymy, co powie. Wasilij zbliŜył się i wyciągnął gumowy knebel. Brodski zwymiotował śliną i pianą na własne kolana. Wasilij odwrócił się z wyrazem niedowierzania na twarzy. - Do cholery, co on nam powie w takim stanie? - Proszę spróbować. - Dla kogo pracujesz? W odpowiedzi więzień zwiesił głowę. Szyja była przypiętą do krzesła. Zacharczał. Z nosa wypłynęła krew. Chwostow starł ją chusteczką. - Proszę spróbować jeszcze raz. - Dla kogo pracujesz? Głowa Brodskiego odchyliła się na bok jak główka lalki, kukiełki umiejącej się poruszać i wyglądającej na Ŝywą istotę, ale w rzeczywistości pozbawioną Ŝycia. Jego usta otwierały się i zamykały, a język wyciągał się i chował, mechanicznie naśladując mowę, choć nie usłyszeli Ŝadnego dźwięku. - Proszę spróbować jeszcze raz. - Dla kogo pracujesz? - Jeszcze raz. Wasilij pokręcił głową, patrząc na Lwa. - To głupota. Sam spróbuj. 89

Lew stał oparty plecami o ścianę, jakby próbował odsunąć się jak najdalej od czerwonego krzesła. Podszedł bliŜej. - Dla kogo pracujesz? Z ust Brodskiego wydobył się jęk. Brzmiał komicznie, jak gulgot niemowlęcia. Chwostow skrzyŜował ręce na piersi i zajrzał w oczy Brodskiego. - Proszę spróbować jeszcze raz. Na początek proszę zadawać proste pytania. Zapytajcie go o nazwisko. - Jak się nazywasz? - Jeszcze raz. Wierzcie mi, juŜ z tego wychodzi. Jeszcze raz, proszę. Lew zbliŜył się o kolejny krok. Mógł dotknąć jego czoła. - Jak się nazywasz? Usta poruszyły się. - Anatolij. - Dla kogo pracujesz? JuŜ się nie trząsł. Oczy wróciły na swoje miejsce. - Dla kogo pracujesz? Przez chwilę milczał. A potem powiedział słabym, urywanym głosem, jak ktoś mówiący przez sen: - Dla Anny Władysławowny. Dory Andriejewny. Arkadego Masłowa. Mátyása Rákosiego. Wasilij sięgnął po notes i zaczął notować nazwiska, pytając: - Znasz któreś z tych nazwisk? Tak, Lew znał te nazwiska. Anna Władysławowna: jej kot traci wzrok. Dora Andriejewna: jej pies nie chce jeść. Arkady Masłow: jego pies złamał przednią łapę. Ziarenko wątpliwości, uwierające go w Ŝołądku jak niestrawiona łupina, nagle pękło. Anatolij Tarasowicz Brodski był tylko weterynarzem, nikim więcej.

17 lutego Doktor Zarubin włoŜył czapkę obszytą futrem z norek, podniósł skórzaną torbę i zaczął się przepychać przez zatłoczony tramwaj, zdawkowo przepraszając potrącanych ludzi. Wysiadłszy na oblodzony chodnik, oparł się o bok pojazdu. Nagle poczuł się stary; chwiał się na nogach, bojąc się pośliznąć i upaść. Tramwaj odjechał. Zarubin rozejrzał się, mając nadzieję, Ŝe nie pomylił przystanku - słabo znał wschodnie peryferie miasta. Okazało się jednak, Ŝe nie będzie Ŝadnych kłopotów ze znalezieniem drogi - cel jego poszukiwań przysłaniał szare, zimowe niebo. Po drugiej stronie ulicy rozciągał się kilkusetmetrowy zespół czterech bloków mieszkalnych w kształcie litery U, górujący nad nim i nad całą okolicą. Bloki zbudowano parami w taki sposób, Ŝe jeden stanowił lustrzane odbicie sąsiedniego. Doktora zachwyciła nowoczesna architektura gmachów, w których mieszkały tysiące rodzin. To nie było zwykłe osiedle. To był pomnik nowej epoki. Kładł kres czasom jedno- lub dwupiętrowych prywatnych domów, które zmiaŜdŜono, starto na ceglany pył, stawiając na ich miejscu doskonale funkcjonalne mieszkania, zaprojektowane przez państwo i naleŜące do państwa, pomalowane na szaro, spiętrzone jedno nad drugim i uszeregowane jedno obok drugiego. Zarubin nigdzie nie widział tylu dokładnie takich samych kształtów, tylokrotnie powtórzonych niczym bliźniacze odbitki. Gruba warstwa śniegu okrywająca dach kaŜdego budynku sprawiała wraŜenie, jak gdyby Bóg nakreślił tam białą linię, mówiąc: „Dość, reszta nieba jest moja”. Oto kolejne wyzwanie, 91

pomyślał Zarubin: reszta nieba. Z pewnością nie naleŜała do Boga. W którymś z czterech bloków znajdowało się mieszkanie numer 124 dom oficera śledczego MGB Lwa Stiepanowicza Demidowa. Rano major Kuźmin poinformował doktora o niespodziewanym wyjściu Lwa, który opuścił Łubiankę na początku przesłuchania kluczowego dla sprawy, twierdząc, Ŝe ma gorączkę i nie jest w stanie pełnić obowiązków słuŜbowych. Majora zaniepokoił moment jego wyjścia. Czy Lew był naprawdę chory? MoŜe jego nieobecność miała inną przyczynę? Dlaczego zapewniał, Ŝe dobrze się czuje i moŜe pracować, a gdy polecono mu przesłuchać podejrzanego, zmienił zdanie? I dlaczego próbował przesłuchiwać zdrajcę w pojedynkę? Doktor został wysłany z zadaniem wyjaśnienia zagadki choroby Lwa. Z medycznego punktu widzenia, nawet bez badania pacjenta, Zarubin przypuszczał, Ŝe przyczyną niedomagania zdrowia Lwa było zbyt długie przebywanie w zimnej wodzie, które mogło doprowadzić do zapalenia płuc, a jego stan pogorszyło zaŜywanie narkotyków. Jeśli sprawa tak się przedstawiała, jeŜeli Lew rzeczywiście zachorował, Zarubin miał postąpić jak lekarz i pomóc mu wrócić do zdrowia. Gdyby jednak Lew z jakiegoś powodu symulował, Zarubin winien był postąpić jak funkcjonariusz MGB i zaaplikować mu silny środek uspokajający, udając, Ŝe to lekarstwo albo preparat wzmacniający. Lew zostałby przykuty do łóŜka na dwadzieścia cztery godziny, co uniemoŜliwiłoby mu ucieczkę i dało majorowi czas na podjęcie decyzji o dalszych krokach. Według planu pięter, umieszczonego na stalowej tablicy, przymocowanej do betonowego filaru przy wejściu do pierwszego budynku, mieszkanie numer 124 znajdowało się na czternastym piętrze w trzecim bloku. Winda, metalowa kabina, w której mogły się zmieścić najwyŜej dwie osoby lub cztery, jeśli miały ochotę przyciskać się do siebie, z turkotem dojechała na trzynaste piętro, gdzie przystanęła na chwilę, jak gdyby dla nabrania oddechu, po czym pokonała ostatni odcinek drogi. Zarubin musiał uŜyć obu rąk, by odciągnąć oporną kratę. Na tej wysokości wiatr w odkrytych łącznikach wyciskał łzy z 92

oczu. Doktor zerknął na panoramę zaniedbanych obrzeŜy przysypanej śniegiem Moskwy, po czym skręcił w lewo i stanął przed drzwiami mieszkania 124. Otworzyła mu młoda kobieta. Zarubin czytał akta Lwa i wiedział, Ŝe jego Ŝoną jest Raisa Gawriłowna Demidowa, dwudziestosiedmioletnia nauczycielka. W aktach nie znalazła się jednak Ŝadna wzmianka o jej urodzie. Raisa była bowiem wyjątkowo piękna i ten fakt powinien zostać odnotowany w aktach. Takie sprawy są nie bez znaczenia. Zarubin nie był na to przygotowany. Miał słabość do pięknych kobiet; nie do ostentacyjnie narcystycznej urody, lecz do urody dyskretnej i powściągliwej. Ujrzał właśnie taką kobietę. Nie oznaczało to, Ŝe nie starała się dbać o wygląd, wprost przeciwnie, dokładała wszelkich starań, aby niczym się nie wyróŜniać i jak najlepiej maskować swoją urodę. Czesała się i ubierała w najprostszym stylu, jeśli w ogóle moŜna go było nazwać stylem. Najwyraźniej nie zaleŜało jej na zainteresowaniu męŜczyzn, co w oczach doktora czyniło ją jeszcze ponętniejszą. Stanowiła wyzwanie. W młodości Zarubin był kobieciarzem, w pewnych kręgach nawet legendarnym. Pobudzony wspomnieniami dawnych czasów, uśmiechnął się do niej. Raisa dostrzegła przebarwione zęby, poŜółkłe niewątpliwie od długich lat nałogowego palenia. Odpowiedziała uśmiechem. Spodziewała się, Ŝe MGB kogoś przyśle, mimo Ŝe jej o tym nie uprzedzano, czekała więc, aby przybysz się przedstawił. - Jestem doktor Zarubin. Przysłano mnie, Ŝebym zajrzał do Lwa. - Jestem Raisa, Ŝona Lwa. Ma pan legitymację? Doktor zdjął czapkę, znalazł dokument i pokazał. - Proszę mi mówić Borys. W mieszkaniu paliły się świece. Raisa wyjaśniła, Ŝe właśnie jest przerwa w dostawie prądu - powyŜej dziesiątego piętra stale powtarzały się kłopoty z elektrycznością. Okresowe braki prądu trwały czasem minutę, czasem cały dzień. Przeprosiła go, nie wiedziała, kiedy znów włączą światło. Siląc się na Ŝart, Zarubin odrzekł: - PrzeŜyje to. Nie jest kwiatkiem. Wystarczy, Ŝe będzie mu ciepło. 93

Raisa spytała doktora, czy ma ochotę się czegoś napić: moŜe gorącej herbaty, skoro na dworze taki ziąb. Przyjął propozycję: gdy brała od niego płaszcz, musnął grzbiet jej dłoni. W kuchni Zarubin oparł się o ścianę i z rękami w kieszeniach przyglądał się, jak Raisa przygotowuje herbatę. - Mam nadzieję, Ŝe woda jeszcze nie wystygła. Miała miły głos, cichy i spokojny. Zaparzyła liście w małym imbryczku, po czym zaczęła nalewać esencję do wysokiej szklanki. Herbata była mocna, prawie czarna, a gdy szklanka napełniła się do połowy, Raisa spojrzała na doktora. - Pija pan mocną? - Jak najmocniejszą. - Taką? - MoŜe do tego troszkę wody. Gdy uzupełniała herbatę wodą z samowara, wzrok Zarubina prześliznął się po jej ciele, zatrzymując się na wypukłości piersi, na talii. Miała na sobie tanie rzeczy - szarą bawełnianą spódnicę, grube pończochy, białą bluzkę i zrobiony na drutach rozpinany sweter. Ciekawe, dlaczego Lew nie wykorzystał swojej pozycji, aby ubrać ją w zagraniczne, modnie skrojone stroje w lepszym gatunku. Ale nawet w garderobie produkowanej masowo z lichych materiałów wyglądała nie mniej atrakcyjnie. - Proszę mi powiedzieć, co z męŜem. - Ma gorączkę. Mówi, Ŝe mu zimno, ale jest cały rozpalony Dygocze. Nie chce jeść. - Skoro ma gorączkę, najlepiej niech na razie nic nie je. Ale brak apetytu moŜe być takŜe spowodowany zaŜywaniem amfetaminy. Wie pani coś o tym? - JeŜeli to ma związek z pracą, nic nie wiem. - ZauwaŜyła pani u niego jakieś zmiany? - Rzadko jadamy razem, często nie ma go całą noc. Ale tego wymaga jego praca. ZauwaŜyłam, Ŝe po długich okresach pracy staje się trochę roztargniony. - Zapomina o róŜnych rzeczach? 94

Podała doktorowi szklankę. - śyczy pan sobie cukier? - Wolałbym konfiturę, jeśli moŜna prosić. Sięgnęła na górną półkę. Gdy to robiła, jej bluzka lekko się uniosła, ukazując skrawek nieskazitelnej białej skóry. Zarubin poczuł, jak wysycha mu w ustach. Raisa zdjęła słoik z ciemnopurpurową konfiturą, odkręciła pokrywkę i podała mu łyŜeczkę. Doktor nabrał konfitury, dodał do herbaty i zamieszał. Utkwił w oczach Raisy przenikliwe, wymowne spojrzenie. Zdając sobie sprawę z jego poŜądania, zaczerwieniła się. Zarubin patrzył, jak rumieniec oblewa jej szyję. - Dziękuję. - MoŜe chciałby go pan zbadać? Zakręciła słoik, odstawiła go na bok i skierowała kroki do sypialni. Doktor nie ruszał się z miejsca, obserwując rozpuszczającą się konfiturę. - Najpierw skończę herbatę. Nie ma pośpiechu. Musiała zawrócić. Zarubin stulił wargi i dmuchnął na herbatę. Była gorąca i słodka. Raisa wyglądała na nieco spiętą. Zmuszanie jej do czekania sprawiało mu przyjemność. Powietrze w pozbawionej okien dusznej sypialni było nieświeŜe. Z samego zapachu Zarubin odgadł, Ŝe leŜący w łóŜku człowiek jest chory. Ku własnemu zaskoczeniu ogarnęło go coś na kształt rozczarowania. Zastanawiając się, co się kryje za tym uczuciem, przysiadł obok Lwa na skraju łóŜka. Zmierzył mu temperaturę. Była wysoka, ale nie groziła Ŝyciu. Osłuchał go. Nie stwierdził nic odbiegającego od normy. Lew nie miał gruźlicy. Wszystko wskazywało na zwykłe przeziębienie. Raisa stała obok, przyglądając się badaniu. Jej ręce pachniały mydłem. Miło było siedzieć tak blisko niej. Doktor wyciągnął z torby brązową butelkę i odmierzył łyŜeczkę gęstego zielonego płynu. - Proszę mu unieść głowę. Pomogła męŜowi usiąść, a Zarubin wlał mu płyn do gardła. Gdy Lew przełknął lekarstwo, ostroŜnie połoŜyła jego głowę na po duszce. 95

- Co to za lek? - Środek tonizujący - pomoŜe mu lepiej spać. - W tym nie trzeba mu pomagać. Doktor nie odpowiedział. Nie chciało mu się wymyślać Ŝadnego kłamstwa. Rzekomy lek był w istocie miksturą pomysłu Zarubina: stanowił połączenie barbituranu, halucynogenu i dodatku w postaci aromatyzowanego syropu, który nadawał substancji smak. Specyfik powodował paraliŜ ciała i umysłu. Podany doustnie, w ciągu pół godziny poraŜał mięśnie - rozluźniały się i wiotczały do tego stopnia, Ŝe nawet najmniejszy ruch wydawał się niewyobraŜalnie trudnym zadaniem. Krótko potem zaczynał działać halucynogen. Zarubinowi coraz bardziej podobał się pomysł, który zaczął mu się wykluwać w głowie jeszcze w kuchni, kiedy Raisa się zarumieniła, a przybrał ostateczny kształt w chwili, gdy doktor poczuł woń mydła na jej dłoniach. Gdyby zameldował, Ŝe Lew wcale nie jest chory i symuluje, aby uzyskać zwolnienie ze słuŜby, Demidow zostałby zapewne aresztowany i przesłuchany. Jeśli dodać do tego pozostałe wątpliwości, dotyczące jego zachowania, zaciąŜyłyby na nim powaŜne podejrzenia. Najprawdopodobniej trafiłby do więzienia. Jego Ŝona, jego piękna Ŝona, zostałaby sama i bezbronna. Potrzebowałaby sojusznika. Status Zarubina w organach słuŜby bezpieczeństwa dorównywał, a nawet przewyŜszał pozycję Lwa, doktor był więc pewien, Ŝe mógłby jej zaproponować alternatywne, całkiem atrakcyjne wyjście. Był wprawdzie Ŝonaty, ale mogła zostać jego kochanką. Był przekonany, Ŝe Raisa ma dobrze rozwinięty instynkt samozachowawczy. Wziąwszy jednak pod uwagę sytuację, niewykluczone, Ŝe uda się zdobyć to, czego pragnął, w mniej skomplikowany sposób. Zarubin wstał. - MoŜemy porozmawiać w cztery oczy? W kuchni Raisa skrzyŜowała ręce na piersiach. Zmarszczyła brwi jej nieskazitelnie gładkie czoło przecięła jedna maleńka bruzda, której Zarubin pragnął dotknąć językiem. - Mój mąŜ wyzdrowieje? - Ma gorączkę. Będę gotów to potwierdzić. 96

- Co będzie pan gotów potwierdzić? - Będę gotów potwierdzić, Ŝe jest naprawdę chory. - Bo naprawdę jest chory. Właśnie sam pan to powiedział. - Wie pani, po co tu przyszedłem? - Bo jest pan lekarzem, a mój mąŜ jest chory. - Przysłano mnie, Ŝebym sprawdził, czy pan mąŜ naprawdę jest chory, czy jedynie próbuje się wymigać od pracy. - PrzecieŜ to oczywiste, Ŝe jest chory. Nie trzeba być lekarzem, Ŝeby to zauwaŜyć. - Tak, ale to mnie tu przysłano. I ja podejmę decyzję. Uwierzą w to, co powiem. - Doktorze, właśnie pan powiedział, Ŝe jest chory. Mówił pan, Ŝe ma gorączkę. - I będę gotów to potwierdzić oficjalnie, jeŜeli jest pani gotowa przespać się ze mną. Zdumiewające, ale nawet nie mrugnęła okiem. śadnej widocznej reakcji. Jej spokój sprawił, Ŝe Zarubin zapragnął jej jeszcze bardziej. Ciągnął: - Oczywiście tylko raz, chyba Ŝe się pani spodobam, a wówczas nie będzie przeszkód, Ŝebyśmy to kontynuowali. Moglibyśmy dojść do porozumienia: dostanie pani w zamian, co pani zechce, w granicach rozsądku. Chodzi o to, Ŝe nikt nie musi o niczym wiedzieć. - A jeŜeli się nie zgodzę? - Powiem, Ŝe pani mąŜ kłamał. śe z nieznanych mi powodów za wszelką cenę chciał uniknąć słuŜby. Doradzę wszczęcie śledztwa w tej sprawie. - Nie uwierzą panu. - Jest pani pewna? JuŜ nabierają podejrzeń. Wystarczy, Ŝe szepnę słówko. Biorąc milczenie za zgodę na swoją propozycję, Zarubin pod szedł do niej i niepewnym ruchem połoŜył dłoń na jej nodze. Nie poruszyła się. Mogli uprawiać seks w kuchni. Nikt się nie dowie. Jej mąŜ się nie obudzi. Będzie mogła jęczeć z rozkoszy, będzie mogła narobić tyle krzyku, ile zapragnie. 97

Raisa z niesmakiem odwróciła wzrok, zastanawiając się, co począć. Ręka Zarubina sunęła po jej nodze. - Nie bój się. MąŜ mocno śpi. Nie będzie nam przeszkadzał. My teŜ nie będziemy mu przeszkadzali. Jego dłoń zawędrowała pod spódnicę. - MoŜe ci się nawet spodoba. Wielu kobietom bardzo się podobało. Był tak blisko, Ŝe czuła jego oddech. Pochylił się, rozchylając usta i ukazując Ŝółte zęby, jak gdyby była jabłkiem, w które zamierzał się wgryźć. Usiłowała się przecisnąć obok niego, lecz chwycił ją za przegub. - Dziesięć minut to przecieŜ niewysoka cena za Ŝycie twojego męŜa. Zrób to dla niego. Przyciągnął ją bliŜej, zaciskając mocniej palce. Nagle puścił ją, unosząc obie ręce. Raisa przykładała mu nóŜ do gardła. - JeŜeli nie jest pan pewien, co dolega mojemu męŜowi, proszę powiadomić majora Kuźmina - naszego dobrego przyjaciela - Ŝe powinien przysłać innego lekarza. Dodatkowa opinia bardzo się przyda. Ominęli się w progu. Raisa nie odrywała ostrza od jego szyi, dopóki Zarubin nie wycofał się z kuchni. Została w drzwiach, trzymając nóŜ na wysokości pasa. Doktor wziął płaszcz i bez pośpiechu go włoŜył. Podniósł skórzaną torbę i otworzył drzwi, mruŜąc oczy w ostrym blasku słońca. - Tylko dzieci wierzą jeszcze w przyjaciół, i to głupie dzieci. Raisa zrobiła krok w stronę Zarubina, zerwała z wieszaka czapkę i cisnęła mu pod nogi. Kiedy się pochylił, aby ją podnieść, zatrzasnęła drzwi. Usłyszała oddalające się kroki. W drŜących dłoniach wciąŜ ściskała nóŜ. MoŜe rzeczywiście dała mu jakiś powód do przypuszczeń, Ŝe będzie skłonna się z nim przespać. Odtworzyła w pamięci przebieg wypadków: otworzyła drzwi, uśmiechnęła się w odpowiedzi na jego idiotyczny Ŝart, wzięła od niego płaszcz, zaparzyła herbatę. Zarubin 98

uległ złudzeniu. Nie mogła nic na to poradzić. MoŜe jednak powinna była udawać, Ŝe jego propozycja brzmi kusząco i Ŝe jest gotowa ją rozwaŜyć. MoŜe stary dureń chciał po prostu uwierzyć, Ŝe pochlebiają jej jego umizgi. Raisa potarła czoło. Źle to rozegrała. Teraz groziło im niebezpieczeństwo. Weszła do sypialni i usiadła obok Lwa. Jego usta poruszały się jakby w cichej modlitwie. Przysunęła się bliŜej, usiłując zrozumieć coś z bełkotliwych słów. Ledwie słyszalne strzępki zdań nie układały się w nic sensownego. Lew majaczył. Chwycił jej dłoń. Miał wilgotną skórę. Wyrwała rękę i zdmuchnęła świecę.

Lew stał w śniegu nad rzeką, widząc Anatolija Brodskiego, który zdołał przedostać się na drugi brzeg i prawie juŜ dotarł do bezpiecznego schronienia wśród drzew. Zaledwie Lew ruszył za nim, zobaczył, Ŝe pod grubą skorupą lodu tkwią zastygli ludzie, których aresztował. Rozejrzał się na boki - ich zamarznięte ciała wypełniały całą rzekę. JeŜeli chciał się dostać do lasu, jeśli chciał złapać tego człowieka, musiał po nich przejść. Nie mając wyboru - winien był spełnić swój obowiązek - Lew przyśpieszył kroku. Zdawało się jednak, Ŝe - jakby pod dotknięciem jego stóp - ciała powracają do Ŝycia. Lód zaczął się topić. Rzeka teŜ oŜyła i gwałtownie zafalowała. Zapadając się w mięknącej bryi, Lew poczuł pod podeszwami butów twarze. Choć starał się biec jak najszybciej, twarze były wszędzie, za nim, przed nim. Jakaś ręka chwyciła go za nogę - wyszarpnął ją. Kolejna dłoń zacisnęła się na jego kostce, potem trzecia, czwarta. Zamknął oczy, lękając się spojrzeć, czekając, aŜ ręce wciągną go w głąb rzeki. Gdy je otworzył, był w burym pokoju biurowym. U jego boku stała Raisa ubrana w jasnoczerwoną sukienkę, tę samą, którą poŜyczyła od koleŜanki na ich ślub, pośpiesznie zwęŜoną, aby nie było widać, Ŝe jest na nią za duŜa. We włosy miała wpięty biały kwiat zerwany w parku. Lew był ubrany w niedopasowany szary garnitur. Garnitur nie naleŜał do niego: został poŜyczony od kolegi ze słuŜby. Stali w zaniedbanym biurze zaniedbanego urzędu, naprzeciw stołu, przy którym 99

siedział pochylony nad papierami łysiejący męŜczyzna. Raisa podała mu dokumenty i czekali, aŜ człowiek sprawdzi ich toŜsamość. Nie było Ŝadnej przysięgi małŜeńskiej, Ŝadnej ceremonii ani bukietów. Nie było gości, łez ani Ŝyczeń pomyślności - tylko oni dwoje w najlepszych ubraniach, jakie udało się im zdobyć. śadnych ceregieli: ceregiele są dobre dla burŜuazji. Jedyny świadek, właśnie ten urzędnik z łysiną, wpisał ich dane do grubej, mocno sfatygowanej księgi. Kiedy rubryki zostały wypełnione, otrzymali akt ślubu. Zostali męŜem i Ŝoną. W starym mieszkaniu jego rodziców, gdzie odbyło się przyjęcie weselne, zjawili się przyjaciele i sąsiedzi, pragnący skorzystać z ich gościnności. Starsi męŜczyźni śpiewali nieznane piosenki. A jednak w tym wspomnieniu coś było nie tak. Widział zimne, zacięte twarze. Przyszła tu rodzina Fiodora. Lew wciąŜ tańczył, ale wesele zmieniło się w pogrzeb. Wszyscy na niego patrzyli. Ktoś zastukał w okno. Lew odwrócił się i ujrzał przyciśniętego do szyby jakiegoś człowieka. Podszedł bliŜej i przetarł zaparowane okno. To był Michaił Swiatosławowicz Zinowiew, z kulą w głowie, złamaną szczęką i posiniaczoną twarzą. Lew cofnął się i odwrócił. W opustoszałym pokoju zobaczył dwie małe dziewczynki - córki Zinowiewa, ubrane w brudne łachmany. Sieroty miały wzdęte brzuchy i skórę pokrytą pęcherzami. Ich ubrania, czoła i pozlepiane włosy roiły się od wszy. Lew zamknął oczy i potrząsnął głową. Dygocząc z zimna, otworzył oczy. Był pod wodą i szybko schodził na dno. Nad głową miał taflę lodu. Próbował wypłynąć, lecz prąd ściągał go w dół. Na lodzie stali ludzie i przyglądali się, jak tonie. Płuca przeszył mu okropny ból. Nie mogąc dłuŜej wstrzymywać oddechu, otworzył usta.

Lew otworzył oczy, z wysiłkiem łapiąc powietrze. Obok niego siedziała Raisa, próbując go uspokoić. Rozejrzał się zdezorientowany: myślami był na poły we śnie, na poły na jawie. Zrozumiał, Ŝe to teraźniejszość: byt z powrotem w swoim mieszkaniu. Z ulgą wziął Raisę za rękę, wyrzucając z siebie szeptem potok słów. 100

- Pamiętasz, jak pierwszy raz się zobaczyliśmy? Gapiłem się na ciebie i pomyślałaś, Ŝe to jakiś natręt. Wysiadłem na innej stacji metra, Ŝeby zapytać, jak masz na imię. Nie chciałaś mi powiedzieć. Ale stałem, dopóki nie powiedziałaś. Skłamałaś, Ŝe masz na imię Lena. Przez cały tydzień mówiłem tylko o tej ślicznej Lenie. Powtarzałem wszystkim, Ŝe nie ma piękniejszej kobiety. A kiedy wreszcie spotkałem cię drugi raz i namówiłem na spacer, ciągle mówiłem ci Lena. Pod koniec spaceru pozwoliłaś się pocałować i dopiero wtedy zdradziłaś mi swoje prawdziwe imię. Na drugi dzień powtarzałem wszystkim, jaka cudowna jest Raisa, i wszyscy się ze mnie śmiali, Ŝe w zeszłym tygodniu była Lena, w tym jest Raisa, a w przyszłym pewnie będzie znowu jakaś inna. Ale nie, to zawsze byłaś ty. Raisa słuchała męŜa, dziwiąc się temu przypływowi sentymentalizmu. Skąd mu się to wzięło? MoŜe kaŜdy w czasie choroby staje się sentymentalny. Zmusiła go, aby się połoŜył, i wkrótce znów zasnął. Od wyjścia doktora Zarubina minęło prawie dwanaście godzin. Stary zarozumialec, uraŜony jej odmową, był niebezpiecznym wrogiem. Chcąc zagłuszyć obawy, ugotowała zupę - gęsty, poŜywny rosół z kawałkami mięsa, nie tylko na warzywach i kurzych kościach. Bulgotał na wolnym ogniu; chciała, Ŝeby był gorący, kiedy Lew znowu będzie mógł jeść. Zamieszała zupę i nalała sobie talerz. Ledwie to zrobiła, rozległo się pukanie do drzwi. Było późno. Nie spodziewała się Ŝadnych gości. Wzięła nóŜ, ten sam nóŜ, i chowając go za plecami, podeszła do drzwi. - Kto tam? - Major Kuźmin. Otworzyła drŜącymi rękami. Zobaczyła majora Kuźmina w obstawie dwóch młodych, groźnie wyglądających funkcjonariuszy. - Rozmawiałem z doktorem Zarubinem. Raisa wyrzuciła z siebie: - Proszę zajrzeć do Lwa i samemu się przekonać... Kuźmin miał zaskoczoną minę. - Nie, to nie jest konieczne. Nie chcę mu przeszkadzać. W sprawach 101

medycznych polegam na opinii doktora. Poza tym proszę nie uwaŜać mnie za tchórza, ale boję się zarazić. Nie rozumiała, co się stało. Doktor powiedział mu prawdę. Powitała tę wiadomość z ulgą, przygryzając wargi, by tego nie okazać. Major ciągnął: - Rozmawiałem z pani szkołą. Wyjaśniłem, Ŝe opiekuje się pani chorym męŜem. Lew musi szybko wyzdrowieć. Jest jednym z naszych najwartościowszych oficerów śledczych. - Ma szczęście, Ŝe przełoŜeni tak się troszczą o jego zdrowie. Kuźmin zbył tę uwagę machnięciem ręki. Dał znak jednemu z towarzyszących mu ludzi, który trzymał papierową torbę. Funkcjonariusz podał ją Raisie. - To prezent od doktora Zarubina, więc nie mnie powinna pani dziękować. Aby przyjąć torbę, Raisa potrzebowała obu rąk. WciąŜ trzymała za plecami nóŜ, dlatego wsunęła go za pasek spódnicy, po czym wzięła torbę, która okazała się cięŜsza, niŜ przypuszczała. - Wejdzie pan? - Dziękuję, ale zrobiło się późno i jestem juŜ zmęczony. Kuźmin poŜegnał Raisę, Ŝycząc jej dobrej nocy. Zamknęła drzwi, poszła do kuchni i postawiła torbę na stole, wyjmując nóŜ zza paska spódnicy. Otworzyła torbę. Była pełna pomarańczy i cytryn, luksusowych artykułów w mieście cierpiącym na niedobór Ŝywności. Zamknęła oczy, wyobraŜając sobie, jaką satysfakcję sprawi Zarubinowi jej wdzięczność, nie za owoce, lecz za to, Ŝe zrobił, co do niego naleŜało, i poinformował zwierzchników, Ŝe Lew naprawdę jest chory. Pomarańcze i cytryny miały jej powiedzieć, Ŝe powinna się czuć jego dłuŜniczką. Inny kaprys Zarubina mógł przecieŜ doprowadzić do ich aresztowania. Raisa wysypała zawartość torby do kubła na śmieci. Przez chwilę patrzyła na jasne, soczyste barwy, a potem wyciągnęła wszystkie owoce. Postanowiła, Ŝe zje prezent od Zarubina. Ale nie będzie płakać.

19 lutego Po raz pierwszy od czterech lat Lew wziął urlop bez uprzedzenia. Istniała specjalna kategoria więźniów gułagów, skazanych za naruszenie etyki pracy: ludzi, którzy opuścili swoje stanowiska na zbyt długi czas albo o pół godziny spóźnili się na swoją zmianę. Bezpieczniej było iść do pracy i zasłabnąć w hali fabrycznej, niŜ profilaktycznie zostać w domu. Decyzja, czy pracować, czy nie, nigdy nie naleŜała do pracownika. Lew wiedział jednak, Ŝe jemu raczej nic nie grozi. Według słów Raisy, był u nich lekarz, a potem złoŜył mu wizytę major Kuźmin, wydając zgodę na urlop. Oznaczało to, Ŝe odczuwany przez niego niepokój musiał mieć inną przyczynę. Im dłuŜej o tym myślał, tym mniej miał wątpliwości. Nie chciał wracać do pracy. Przez ostatnie trzy dni nie wychodził z mieszkania. Odcięty od świata leŜał w łóŜku, popijając gorącą wodę z cukrem i cytryną, jedząc rosół i grając w karty z Ŝoną, która bynajmniej nie traktowała go ulgowo z powodu choroby, wygrywając prawie wszystkie partie. PrzewaŜnie spał i po pierwszej nocy nie dręczyły go juŜ więcej koszmary, ale w ich miejsce pojawiła się apatia. Czekał, aŜ to uczucie ustąpi, przekonany, Ŝe melancholia jest ubocznym skutkiem osłabienia po metamfetaminie. Czuł się źle. Zapasy narkotyku - kilka szklanych fiolek, pełnych brudnobiałych kryształków - wysypał do zlewu. Koniec z faszerowaniem się chemią przed aresztowaniami. Czy rzeczywiście chodziło o narkotyki? MoŜe o aresztowania? W miarę jak ustępowała apatia, łatwiej mu było wytłumaczyć sobie wypadki 103

ostatnich kilku dni. Popełnili błąd: ich błędem był Anatolij Tarasowicz Brodski. Niewinny człowiek, który wpadł i został zmiaŜdŜony przez tryby niezbędnej, choć nie nieomylnej machiny państwowej. Doszło po prostu do niefortunnego zbiegu okoliczności. Przypadek jednego człowieka nie podwaŜał jednak sensu ich działań. Jak mógł? Zasady ich pracy pozostawały niewzruszone. Ochrona narodu była znacznie istotniejszą sprawą niŜ los jednego człowieka, istotniejszą niŜ los tysiąca ludzi. JakŜe wielką wagę miały wszystkie fabryki, maszyny i wojska Związku Radzieckiego! W porównaniu z nimi jednostka waŜyła tyle co nic. Lew musiał pamiętać, by nie tracić z oczu właściwych proporcji. Widzenie świata we właściwych proporcjach to jedyny sposób, by dalej pełnić słuŜbę. Były to rozsądne i mocne argumenty, które w ogóle nie trafiały mu do przekonania. Przed nim, pośrodku ruchliwego placu Łubiańskiego, stał otoczony trawnikiem pomnik Feliksa DzierŜyńskiego. Historię Ŝycia DzierŜyńskiego Lew znał na pamięć. KaŜdy agent znał ją na pamięć. Jako pierwszy szef Czeki, policji politycznej, utworzonej przez Lenina po obaleniu carskiego reŜimu, DzierŜyński był duchowym ojcem NKWD i wzorem do naśladowania. Podręczniki szkoleniowe zostały naszpikowane cytatami, które mu przypisywano. W jednym z najbardziej znanych i często przywoływanych przemówień DzierŜyński tłumaczył, Ŝe

funkcjonariusz musi nauczyć swoje serce okrucieństwa. Okrucieństwo mieli wpisane w kodeks postępowania. Okrucieństwo było cnotą. Okrucieństwo było koniecznością. DąŜcie do okrucieństwa! Okrucieństwo stanowiło klucz do bram państwa idealnego. Gdyby czekiści tworzyli grupę określonej jednej doktryny religijnej, okrucieństwo byłoby jednym z jej głównych przykazań. Edukacja Lwa koncentrowała się na rozwijaniu sprawności fizycznej - ten fakt dotychczas bardziej pomagał, niŜ przeszkadzał jego karierze, nadając mu wygląd człowieka, któremu moŜna zaufać, w przeciwieństwie do naukowca, którego naleŜało podejrzewać. 104

Oznaczało to jednak, Ŝe Lew był zmuszony poświęcić co najmniej jeden wieczór tygodniowo na Ŝmudne, odręczne przepisywanie wszystkich cytatów, które agent musiał znać na pamięć. Nie był typem mola ksiąŜkowego, zapamiętywanie szło mu z trudnością, a kiepski stan pamięci pogorszyło jeszcze działanie narkotyków. Funkcjonariusz musiał jednak pamiętać kluczowe przemówienia. KaŜdy lapsus był oznaką braku wiary i oddania. Dziś, po trzech dniach spędzonych w domu, zbliŜając się do Łubianki i spoglądając na pomnik DzierŜyńskiego, Lew uświadomił sobie, Ŝe ma luki w pamięci - kołatały mu się po głowie jakieś zdania, ale niedokończone, w kawałkach. Z całej czekistowskiej biblii dogmatów i zasad, z wielu tysięcy słów, pamiętał tylko wagę okrucieństwa. Lwa wprowadzono do gabinetu Kuźmina. Major siedział za biurkiem. Wskazał mu krzesło naprzeciw siebie. - Lepiej się czujesz? - Tak, dziękuję. śona mówiła, Ŝe odwiedziliście mnie, towarzyszu majorze. - Martwiliśmy się o ciebie. Pierwszy raz zachorowałeś. Sprawdzałem w aktach. - Przepraszam. - To nie była twoja wina. Dzielnie się spisałeś, skacząc do rzeki. I cieszymy się, Ŝe go ocaliłeś. Udzielił nam cennych informacji. Kuźmin postukał palcem w cienką czarną teczkę, leŜącą na środku biurka. - Podczas twojej nieobecności Brodski przyznał się do winy. Dopiero po dwóch dniach i dwóch kuracjach kamforowych. Okazał się niezwykle uparty. Ale w końcu się złamał. Podał nam nazwiska siedmiu osób, sympatyzujących z Amerykanami. - Gdzie teraz jest? - Brodski? Wczoraj wieczorem został stracony. Czego Lew mógł się spodziewać? Starał się panować nad wyrazem twarzy, jak gdyby właśnie usłyszał, Ŝe na dworze jest dziś zimno. Kuźmin wziął czarną teczkę i podał mu. - Znajdziesz tu pełny zapis jego zeznania. 105

Lew otworzył teczkę. Jego wzrok spoczął na pierwszej linijce.

Ja - Anatolij Tarasowicz Brodski - jestem szpiegiem. Przerzucił stronice maszynopisu. Rozpoznał schemat, rozpoczynający się od przeprosin i wyraŜenia skruchy, po których następował opis charakteru zbrodni. Widział ten szablon tysiące razy. RóŜnił się tylko szczegółami, jak nazwiska, adresy. - Mam to teraz przeczytać? Kuźmin przecząco pokręcił głową, podając mu zaklejoną kopertę. - Wskazał sześcioro obywateli radzieckich i jednego węgierskiego. Wszyscy współpracują z obcymi rządami. Przydzieliłem sześć nazwisk innym agentom. Sprawdzenie siódmego naleŜy do ciebie. Ze względu na to, Ŝe jesteś jednym z moich najlepszych oficerów śledczych, dałem ci najtrudniejsze. W kopercie są wyniki naszych czynności wstępnych, kilka zdjęć i wszystkie dane osobowe, jakie obecnie posiadamy - niewiele ich, jak sam widzisz. Twoje zadanie polega na tym, Ŝeby zebrać więcej informacji, a jeŜeli Brodski miał rację, jeŜeli ta osoba jest zdrajcą, aresztować ją i doprowadzić tutaj, według zwykłej procedury. Lew rozerwał kopertę i wyjął kilka duŜych czarno-białych fotografii. Zrobiono je z pewnej odległości, podczas obserwacji prowadzonej z drugiej strony ulicy. Zdjęcia przedstawiały Ŝonę Lwa.

Tego samego dnia Raisa z utęsknieniem wyczekiwała zbliŜającego się końca dnia. Przez ostatnie osiem godzin ze wszystkimi swoimi klasami przeprowadziła dokładnie tę samą lekcję. Zwykle uczyła obowiązkowych nauk politycznych, lecz tego ranka dostała instrukcje przesłane do szkoły przez Ministerstwo Oświaty z poleceniem zrealizowania załączonego planu lekcji. Instrukcje otrzymały chyba wszystkie szkoły w Moskwie i naleŜało się do nich zastosować w trybie natychmiastowym, zwykłe lekcje odkładając na jutro. Według dyspozycji ministerialnych, Raisa miała poświęcić cały dzień na rozmowę z kaŜdą klasą o tym, jak towarzysz Stalin kocha dzieci w swoim kraju. Sama miłość stanowiła lekcję polityczną. Nie było waŜniejszego uczucia niŜ miłość przywódcy, a co za tym idzie - miłość do przywódcy. W ramach tej miłości Stalin pragnął przypomnieć wszystkim swoim dzieciom, bez względu na wiek, o pewnych podstawowych środkach ostroŜności, jakie powinny stosować na co dzień. Nie mogły przechodzić przez ulicę, nie rozejrzawszy się dwa razy, musiały uwaŜać podczas jazdy metrem i wreszcie, co naleŜało szczególnie podkreślić, nie wolno im było bawić się na torach kolejowych. W ciągu kilku ostatnich lat na torach wydarzyło się parę tragicznych wypadków. Bezpieczeństwo dzieci było sprawą najwyŜszej wagi. Stanowiły przyszłość państwa. Lekcji towarzyszyło kilka nieco absurdalnych pokazów. Na koniec przeprowadzano krótki test, by sprawdzić, czy dzieci przyswoiły sobie wszystkie informacje. 107

Kto cię najbardziej kocha? Odpowiedź prawidłowa: Stalin. Kogo najbardziej kochasz? Odpowiedź prawidłowa: patrz wyŜej. (Nieprawidłowe odpowiedzi naleŜy odnotować). Czego nigdy nie powinieneś robić? Odpowiedź prawidłowa: Bawić się na torach kolejowych. Raisa przypuszczała, Ŝe przyczyną ostatniego zarządzenia była troska partii o liczbę ludności. Jej lekcje z reguły były męczące, chyba nawet bardziej niŜ zajęcia z innych przedmiotów. O ile nie oczekiwano, by nagradzano oklaskami rozwiązanie kaŜdego równania matematycznego, to przecieŜ spodziewano się, Ŝe kaŜda jej wypowiedź na temat generalissimusa Stalina, Związku Radzieckiego lub perspektyw ogólnoświatowej rewolucji wywoła burzę oklasków. Uczniowie prześcigali się w gorącym aplauzie, nikt nie chciał wydawać się mniej gorliwy od sąsiada. Co pięć minut przerywano lekcję, dzieci wstawały i maszerowały w miejscu, głośno tupiąc albo waląc pięściami w ławki, a Raisa miała obowiązek wstać i przyłączyć się do tej manifestacji. Chcąc oszczędzić podraŜnioną skórę rąk, klaskała w taki sposób, Ŝe jej dłonie ledwie się dotykały, markując entuzjazm. Z początku podejrzewała, Ŝe dzieciom podoba się ten hałas i pragną wykorzystać kaŜdą okazję do przerwania lekcji. Wkrótce jednak się przekonała, Ŝe jest inaczej. Dzieci po prostu się bały. W związku z tym nigdy nie miała kłopotów z utrzymaniem dyscypliny. Rzadko musiała podnosić głos i uciekać się do jakichkolwiek gróźb. Nawet sześcioletnie dzieciaki rozumiały, Ŝe brak szacunku dla władzy i odzywki nie w porę oznaczają ryzykowanie własnego Ŝycia. Młodość nie stanowiła Ŝadnej ochrony. Wiek, od którego dziecko mogło zostać zastrzelone za przestępstwo popełnione przez nie lub przez jego ojca, wynosił dwanaście lat. O tym nie wolno było Raisie wspominać w Ŝadnej lekcji. Mimo liczebności klas, która byłaby jeszcze większa, gdyby wojna nie dokonała spustoszeń demograficznych, Raisa początkowo postawiła sobie za cel zapamiętanie imion wszystkich uczniów. Zamierzała w ten sposób pokazać, Ŝe traktuje kaŜde dziecko indywidualnie. 108

Bardzo szybko jednak zauwaŜyła, Ŝe jej dobra pamięć wzbudza w dzieciach dziwny niepokój. Jak gdyby wywoływała w nich poczucie zagroŜenia.

Jeśli pamiętam twoje imię i nazwisko, mogę na ciebie donieść. Dzieci juŜ pojęły, jak cenna jest anonimowość, a Raisa zorientowała się, Ŝe wolą, gdy poświęca im jak najmniej uwagi. Po niecałych dwóch miesiącach przestała zwracać się do nich po imieniu i wróciła do wskazywania. Miała jednak stosunkowo mało powodów do narzekań. Szkoła, w której uczyła, szkoła średnia numer 7 - kanciasty budynek na grubych betonowych filarach - była prawdziwą chlubą państwowej polityki oświatowej. Często ją fotografowano i pisano o niej w prasie, a otwierał ją sam Nikita Chruszczow, wygłaszając przemówienie w nowej sali gimnastycznej, w której podłoga była tak nawoskowana, Ŝe jego ochrona z trudem utrzymywała równowagę. Chruszczow oznajmił, Ŝe edukacja musi przede wszystkim spełniać potrzeby kraju. A kraj potrzebował zdrowych, efektywnych młodych naukowców, inŜynierów i złotych medalistów igrzysk olimpijskich. Sąsiadująca ze szkołą hala, wielkości katedry była szersza i dłuŜsza od gmachu szkoły i wyposaŜona w bieŜnię, zestaw mat, obręcze, drabinki sznurowe i trampoliny, które w pełni wykorzystywano podczas zajęć pozalekcyjnych, obejmujących codzienny, godzinny trening, obowiązujący kaŜdego ucznia, bez względu na wiek i uzdolnienia sportowe. Sugestie płynące z przemówienia Chruszczowa i profilu szkoły nie pozostawiały Raisie Ŝadnych wątpliwości: kraj nie potrzebował poetów, filozofów ani duchownych. Potrzebował wydajności, którą da się wyrazić w liczbach, sukcesu, który da się zmierzyć stoperem. Spośród nauczycieli Raisa zaliczała do grona przyjaciół tylko jedną osobę - Iwana Kuźmicza śukowa, który uczył języka rosyjskiego i literatury. Nie wiedziała, w jakim wieku jest śukow, nigdy jej tego nie zdradził, ale musiał mieć około czterdziestki. Ich przyjaźń zaczęła się przypadkowo. Kiedyś mimochodem utyskiwał na wielkość szkolnej 109

biblioteki - znajdujące się w piwnicy obok kotłowni pomieszczenie wielkości spiŜarni, pełne broszur, starych numerów „Prawdy”, tekstów zatwierdzonych przez władze, wśród których nie było ani jednej ksiąŜki zagranicznego autora. Słysząc to, Raisa ostrzegła go szeptem, Ŝe powinien być ostroŜniejszy OstrzeŜenie zapoczątkowało niezwykłą przyjaźń, która z jej punktu widzenia na dłuŜszą metę mogła się okazać zgubna, zwaŜywszy na fakt, Ŝe Iwan miał skłonność do szczerego wypowiadania swoich poglądów. W oczach wielu ludzi juŜ był człowiekiem napiętnowanym. Inni nauczyciele byli przekonani, Ŝe pod podłogą ukrywa zakazane teksty lub, co gorsza, sam pisze ksiąŜkę i przemyca na Zachód strony z niewątpliwie wywrotowymi treściami. To prawda, Ŝe poŜyczył jej kiedyś nielegalny przekład „Komu bije dzwon”, który musiała czytać latem w parkach, nie mając odwagi przynieść ksiąŜki do domu. Raisa mogła sobie pozwolić na tę zaŜyłość tylko dlatego, Ŝe jej lojalności nigdy dotąd nie brano pod lupę. Była przecieŜ Ŝoną funkcjonariusza organów słuŜby bezpieczeństwa, o czym wiedzieli prawie wszyscy, nie wyłączając części uczniów. NaleŜałoby się spodziewać, Ŝe Iwan będzie się trzymał od niej z daleka. Zapewne uspokajał się myślą, Ŝe gdyby Raisa chciała na niego donieść, dawno juŜ by to zrobiła, zwłaszcza Ŝe usłyszała z jego ust wiele nieodpowiedzialnych słów, a mogła przecieŜ przed zaśnięciem szepnąć nazwisko Iwana męŜowi. Doszło więc do tego, Ŝe jedyną osobą z grona pedagogicznego, jakiej ufała, był człowiek traktowany z największą nieufnością, a jedyną osobą, jakiej ufał Iwan, była kobieta, której powinien ufać najmniej ze wszystkich. Był Ŝonaty i miał troje dzieci, a Raisa podejrzewała, Ŝe się w niej podkochuje. Nie zaprzątała sobie tym jednak głowy, mając nadzieję, Ŝe dla dobra ich obojga on takŜe tego nie robi.

Przed głównym wejściem do szkoły, po drugiej stronie ulicy, w holu niskiego bloku stał Lew. Przebrał się i zamiast munduru włoŜył na siebie cywilne ubranie, wypoŜyczone z pracy. Na Łubiance mieli szafki pełne najprzeróŜniejszych rzeczy: płaszczy, marynarek, spodni 110

w rozmaitych rozmiarach i róŜnej jakości, które trzymano właśnie w tym celu. Lew nigdy się nie zastanawiał, skąd pochodzi ta odzieŜ, dopóki kiedyś nie znalazł plamy krwi na mankiecie koszuli; wtedy zdał sobie sprawę, Ŝe to rzeczy straconych w budynku w Warsonofiewskim Zaułku. Wszystkie oczywiście wyprano, lecz niektóre zabrudzenia trudno było usunąć. Lew, w długim do kostek, szarym wełnianym płaszczu i ciepłej futrzanej czapce nasuniętej na czoło, był przekonany, Ŝe Ŝona go nie pozna, gdyby przypadkiem zerknęła w jego stronę. Przytupywał, aby się rozgrzać, spoglądając na zegarek Polot Aviator w kopercie z nierdzewnej stali - urodzinowy prezent od Ŝony. Niedługo miała skończyć lekcje. Popatrzył na światło nad swoją głową. Wziął porzuconą szczotkę na kiju i za jej pomocą stłukł Ŝarówkę, pogrąŜając korytarz w ciemnościach. Raisa nie pierwszy raz była śledzona. Trzy lata temu Lew zlecił jej obserwację z powodów, które nie miały nic wspólnego z zagroŜeniem bezpieczeństwa państwa. Byli wówczas małŜeństwem niecały rok. Raisa stawała się coraz bardziej chłodna wobec niego. Mieszkali razem, a jednak osobno, pracując do późna, widując się tylko przelotnie rano i wieczorem i komunikując się jak dwie łodzie rybackie, wypływające w morze co dzień z tego samego portu. Lew nie sądził, by jako mąŜ się zmienił, nie rozumiał więc, dlaczego ona zmieniła się jako Ŝona. Ilekroć poruszał ten temat, twierdziła, Ŝe źle się czuje, ale nie chciała iść do lekarza, zresztą jak moŜna źle się czuć całymi miesiącami? Przychodziło mu na myśl tylko jedno - zakochała się w innym. Kierowany uzasadnionymi podejrzeniami, powierzył zadanie śledzenia Raisy nowo przyjętemu do słuŜby, dobrze zapowiadającemu się agentowi. Funkcjonariusz obserwował ją codziennie przez tydzień. Lew usprawiedliwiał się przed sobą, Ŝe choć to przykra decyzja, to podjął ją powodowany miłością. Musiał się jednak liczyć z ryzykiem nie tylko takim, Ŝe Raisa mogła się dowiedzieć. Gdyby dowiedzieli się jego współpracownicy, pewnie zinterpretowaliby tę sprawę zupełnie inaczej. Skoro Lew nie wierzy w wierność małŜeńską swojej Ŝony, to jak moŜna wierzyć w jej wierność polityczną? Bez względu na to, czy 111

zdradzała męŜa lub kraj, czy nie, byłoby lepiej dla wszystkich wysłać ją do łagru. Na wszelki wypadek. Ale Raisa nie miała Ŝadnego romansu i nikt się nie dowiedział o obserwacji. Lew z ulgą przyjął do wiadomości, Ŝe po prostu musi być cierpliwy, pełen troski i starać się jej pomóc uporać z trudnościami, z jakimi się borykała. Po kilku miesiącach zaczęło się między nimi układać lepiej. Lew wysłał młodego agenta na stanowisko do Leningradu, zapewniając go, Ŝe to awans. Ta misja miała jednak całkiem inny charakter. Rozkaz przyszedł z góry. Sprawę oficjalnie nadzorował organ państwowy; w grę wchodziło bezpieczeństwo kraju. Stawką nie było ich małŜeństwo, ale ich Ŝycie. Lew nie miał wątpliwości, Ŝe do zeznania Anatolija Brodskiego nazwisko Raisy wstawił Wasilij. Fakt, Ŝe inny funkcjonariusz potwierdził zeznanie, nie miał Ŝadnego znaczenia: albo to był spisek i bezczelne kłamstwo, albo Wasilij podsunął nazwisko Brodskiemu w trakcie przesłuchania, co było dziecinnie łatwe. Lew winił za to siebie. Jego nieobecność w pracy dała Wasilijowi okazję, którą wykorzystał z całą bezwzględnością. Demidow znalazł się w pułapce. Nie mógł utrzymywać, Ŝe zeznanie jest fałszywe - stanowiło urzędowy dokument, waŜny i autentyczny jak kaŜde inne zeznanie. Pozostawało mu jedynie wyrazić głębokie niedowierzanie, sugerując, Ŝe zdrajca Brodski próbuje zapewne obciąŜyć Raisę w akcie zemsty. Słysząc to, Kuźmin zapytał, skąd zdrajca wiedział, Ŝe Lew jest Ŝonaty. Zrozpaczony Lew musiał uciec się do kłamstwa, mówiąc, Ŝe wspomniał imię Ŝony w trakcie rozmowy. Niezbyt dobrze umiał kłamać. Broniąc Ŝony, obciąŜał teŜ siebie. Ująć się za kimś oznaczało związać swój los z jego losem. Na koniec Kuźmin oświadczył, Ŝe tak powaŜne zagroŜenie dla bezpieczeństwa naleŜy gruntownie zbadać. Albo Lew zrobi to sam, albo pozwoli zająć się tym innemu agentowi. Słysząc takie ultimatum, Lew przyjął sprawę, tłumacząc sobie, Ŝe po prostu próbuje przywrócić Ŝonie dobre imię. W taki sam sposób, jak przed trzema laty uciszył niepewność co do jej wierności, teraz musiał uciszyć niepewność co do jej wierności wobec państwa. 112

Ze szkoły wysypał się tłum dzieci, które rozproszyły się na wszystkie strony. Jedna dziewczynka przebiegła przez ulicę, zmierzając prosto w kierunku Lwa, i wpadła do bloku, gdzie się ukrywał. Kiedy mijała go w ciemnym korytarzu, pod jej stopami zgrzytnęły okruchy stłuczonej Ŝarówki. Przystanęła, niepewna, czy się odezwać. Lew odwrócił się, by na nią popatrzeć. Dziewczynka miała długie ciemne włosy, związane czerwoną wstąŜką. NajwyŜej siedmiolatka. Jej policzki zaróŜowiły się od chłodu. Nagle puściła się biegiem, tupiąc bucikami po schodach, uciekając jak najdalej od obcego człowieka, do domu, który dzieci w jej wieku uwaŜały jeszcze za bezpieczne miejsce. Lew podszedł do oszklonych drzwi, obserwując, jak budynek opuszczają ostatni uczniowie. Wiedział, Ŝe Raisa nie ma dziś w planie Ŝadnych zajęć pozalekcyjnych - wkrótce powinna wyjść. I oto ukazała się w drzwiach w towarzystwie jakiegoś nauczyciela. MęŜczyzna miał starannie przystrzyŜoną siwą brodę, okrągłe okulary. Lew zauwaŜył, Ŝe jest całkiem atrakcyjny. Wyglądał na człowieka wykształconego, obytego i szarmanckiego, miał pełne Ŝycia oczy i dźwigał torbę wypchaną ksiąŜkami. To musiał być Iwan, nauczyciel literatury. Raisa kiedyś o nim wspominała. Na oko sądząc, był co najmniej dziesięć lat starszy od Lwa. Lew próbował zmusić ich siłą woli, Ŝeby rozdzielili się przed bramą, lecz razem ruszyli ulicą, gawędząc po drodze. Czekał, aby się trochę oddalili. Wyglądali na dobrych znajomych, Raisa roześmiała się z jakiegoś Ŝartu, co wyraźnie sprawiło Iwanowi przyjemność. Czy Lew potrafił doprowadzić ją do śmiechu? Właściwie nie, dość rzadko. Nie przeszkadzało mu, kiedy śmiała się z niego, jeśli zrobił coś głupiego lub niezręcznego. W tym sensie miał poczucie humoru, ale nigdy nie opowiadał dowcipów, w przeciwieństwie do Raisy. Jego Ŝona lubiła Ŝartować, sprawnie posługując się słowami i intelektem. JuŜ od pierwszego spotkania, gdy dał się nabrać i uwierzył, Ŝe ma na imię Lena, ani przez chwilę nie wątpił, Ŝe jest znacznie bystrzejsza od niego. Myśląc o zagroŜeniu ze strony bardziej lotnych umysłów niŜ jego, nigdy nie był zazdrosny - aŜ do dziś, gdy zobaczył ją w towarzystwie tego męŜczyzny. 113

Lew czuł, Ŝe stopy zdrętwiały mu z zimna. Ciesząc się, Ŝe wreszcie moŜe być w ruchu, podąŜał za Ŝoną w odległości około pięćdziesięciu metrów. W słabym pomarańczowym blasku latarni z pewnością nie straci jej z oczu - na ulicy nie było prawie nikogo. To się jednak zmieniło, gdy skręcili w Awtozawodską, główną ulicę, noszącą taką samą nazwę jak stacja metra, do której prawie na pewno zmierzali. Przed sklepami spoŜywczymi ciągnęły się długie kolejki, blokując cały chodnik. Niełatwo było tu śledzić Raisę, zwłaszcza Ŝe ubiorem nie odróŜniała się od otoczenia. Lew nie miał wyboru i musiał przyśpieszyć kroku, by zmniejszyć dystans. Był niecałe dwadzieścia metrów za nią. Istniało ryzyko, Ŝe Ŝona go dostrzeŜe. Raisa i Iwan skręcili na stację Awtozawodskaja, znikając mu z oczu. Lew zaczął biec, lawirując wśród przechodniów. Bał się, Ŝeby Raisa nie zniknęła w tłumie wracających z pracy. Mieli, jak często chwaliła się „Prawda”, największy i najbardziej ruchliwy system metra na świecie, przewoŜący co dzień miliony pasaŜerów. Dotarł do wejścia i kamiennymi schodami zszedł do hali - urządzonego z przepychem wnętrza, przypominającego salę bankietową w ambasadzie, gdzie filary z kremowego marmuru i poręcze z lśniącego mahoniu zalewa światło kopulastych Ŝyrandoli z matowego szkła. Trwały godziny szczytu i nie sposób było dojrzeć nawet centymetra posadzki. W kolejkach do bramek przepychały się tysiące ludzi otulonych w płaszcze i szaliki. Sunąc pod prąd, Lew cofnął się o kilka kroków i wszedł na kamienne stopnie, aby z ich wysokości rozejrzeć się w morzu głów. Raisa i Iwan minęli juŜ stalową bramkę i czekali na moŜliwość wejścia na ruchome schody. Lew ponownie wmieszał się w tłum i wykorzystując luki w tłoku, wolno przesuwał się do przodu. Ale chcąc się przedrzeć przez masę ciał, musiał się uciec do mniej uprzejmych sposobów i zaczął torować sobie drogę rękami. Ludzie spoglądali na niego zdenerwowani, ale nikt nie waŜył się reagować gwałtowniej, bo nikt nie wiedział, kim Lew moŜe być. Kiedy dotarł do bramki, zdąŜył dostrzec Ŝonę znikającą mu z oczu. Przeszedł przez bramkę i odczekawszy swoje w kolejce, zajął miejsce na ruchomych schodach. Przed sobą widział ciągnący się wzdłuŜ 114

mechanicznych stopni ukośny rząd setki zimowych czapek. Nie rozpoznając Ŝadnej, wychylił się w prawo. Raisa była moŜe piętnaście stopni niŜej. Aby rozmawiać ze stojącym o stopień wyŜej Iwanem, odwróciła się do niego i patrzyła w górę schodów. Lew znalazł się w zasięgu jej wzroku. Szybko schował się za plecami jakiegoś męŜczyzny i nie ryzykując kolejnego spojrzenia, czekał, aŜ znajdzie się na poziomie peronów. Korytarz rozwidlał się na dwa tunele, prowadzące do pociągów jadących na północ i południe. Przez kaŜdy z nich przelewał się tłum pasaŜerów, którzy chcieli dostać się na peron i powalczyć o dogodne miejsce przed przyjazdem następnego pociągu. Lew nigdzie nie widział Ŝony. Jeśli Raisa wracała do domu, musiała pojechać na północ linią zamoskworiecką i wysiąść na czwartej stacji, Teatralnej, gdzie miała przesiadkę. Nie miał innego wyjścia, więc przypuszczając, Ŝe tak właśnie zrobi, ruszył w głąb peronu, rozglądając się w lewo i w prawo, obserwując twarze stłoczonych w kolejce ludzi, wpatrzonych w jedną stronę i czekających na pociąg. Doszedł do środka peronu. Raisy nie było. CzyŜby wybierała się w przeciwnym kierunku? Po co miałaby jechać na południe? Nagle w tłumie podróŜnych ktoś się poruszył i Lew dostrzegł torbę. To był Iwan. Razem z Raisą stali przy krawędzi peronu. Lew był tak blisko, Ŝe mógł dotknąć jej policzka. Gdyby odrobinę odwróciła głowę, stanęliby oko w oko. Był prawie pewien, Ŝe jest w jej polu widzenia; jeśli go nie zauwaŜyła, to tylko dlatego, Ŝe nie spodziewała się go tu zobaczyć. Nie mógł nic zrobić, nie miał się gdzie ukryć. Przesunął się nieco dalej, obawiając się, Ŝe lada chwila usłyszy głos wołającej go Ŝony. Nie wytłumaczy jej, Ŝe to zwykły zbieg okoliczności. Odkryje jego kłamstwo, domyśli się, Ŝe ją śledził. Kiedy naliczył dwadzieścia kroków, zatrzymał się niedaleko krawędzi peronu i utkwił wzrok w znajdującej się naprzeciw mozaice. Po jego twarzy spływały dwie struŜki potu. Nie miał odwagi ich zetrzeć ani się odwrócić, by sprawdzić, czy Raisa przypadkiem nie patrzy w jego stronę. Starał się skupić na mozaice sławiącej siłę radzieckiego wojska - przedstawiała Ŝołnierzy w pałatkach, wymachujących pepeszami i stojących na pancerzu czołgu z lufą skierowaną na wprost, który z obu 115

stron otaczała cięŜka artyleria. Bardzo powoli odwrócił głowę. Raisa rozmawiała z Iwanem. Nie zauwaŜyła go. Zatłoczony peron owionął podmuch ciepłego powietrza. Do stacji zbliŜał się pociąg. Gdy wszyscy zwrócili wzrok w stronę nadjeŜdŜającego metra, on dostrzegł człowieka, który patrzył w przeciwnym kierunku, wprost na niego. Ich spojrzenia spotkały się zaledwie na ułamek sekundy. MęŜczyzna miał około trzydziestu lat. Lew nigdy przedtem go nie widział, mimo to natychmiast rozpoznał w nim kolegę czekistę, funkcjonariusza słuŜby bezpieczeństwa. Na peronie był więc drugi agent. Fala ludzi ruszyła do drzwi pociągu. Agent zniknął. Drzwi się otworzyły. Lew nadal stał, zwrócony całym ciałem w stronę, gdzie przed chwilą widział chłodne oczy zawodowca. Potrącany przez wysiadających pasaŜerów, otrząsnął się z zaskoczenia i wsiadł do pociągu, tuŜ za wagonem Raisy. Kim był ten agent? Dlaczego wysłali drugiego człowieka, Ŝeby śledził jego Ŝonę? Nie ufali mu? Oczywiście, Ŝe nie. Nie spodziewał się jednak, Ŝe sięgną po tak wyjątkowe środki, by się zabezpieczyć. Przepchnął się do okna, przez które mógł zajrzeć do sąsiedniego wagonu. Widział dłoń Raisy zaciśniętą na bocznej poręczy. Nigdzie nie dostrzegł jednak drugiego agenta. Za chwilę drzwi miały się zamknąć. Drugi agent wsiadł do tego samego wagonu co Lew, mijając go z pozorną obojętnością i stając kilka metrów od niego. Był dobrze wyszkolony, spokojny, i gdyby nie tamto jedno krótkie spojrzenie, Lew mógłby go w ogóle nie zauwaŜyć. Ten człowiek nie śledził Raisy. Śledził jego. Powinien się domyślić, Ŝe nie pozwolą mu samodzielnie prowadzić tej operacji. Musieli się liczyć z moŜliwością, Ŝe on takŜe jest w to uwikłany. Być moŜe nawet podejrzewali, Ŝe współpracuje z Raisa, jeśli rzeczywiście była szpiegiem. Zwierzchnicy mieli obowiązek dopilnować, aby wykonał zadanie jak naleŜy. Jego wszystkie meldunki zostaną zweryfikowane na podstawie informacji uzyskanych od drugiego agenta. Dlatego Raisa musiała koniecznie wracać prosto do domu: gdyby wstąpiła gdzie indziej, do niewłaściwej restauracji czy księgarni, do niewłaściwego bloku, w którym mieszkali niewłaściwi 116

ludzie, wzięłaby na siebie ogromne ryzyko. Miała tylko jedną, i to nikłą, szansę, by uniknąć nieszczęścia - nic nie mówić, nic nie robić i z nikim się nie spotykać. Wolno jej było pracować, robić zakupy i spać. KaŜda inna czynność zostałaby z pewnością błędnie zinterpretowana. Jeśli Raisa zmierza do domu, minie trzy stacje, a na Teatralnej przesiądzie się na linię arbacko-pokrowską i pojedzie na wschód. Lew zerknął na śledzącego go funkcjonariusza. Ktoś wstał, by wysiąść z pociągu, i agent zajął wolne miejsce. Od niechcenia spoglądał przez okno, choć Lew był pewien, Ŝe kątem oka bacznie go obserwuje. Agent wiedział, Ŝe został dostrzeŜony. Być moŜe nawet o to mu właśnie chodziło. To nie miało Ŝadnego znaczenia, o ile Raisa pojedzie prosto do domu. Pociąg zatrzymał się na drugiej stacji - Nowokuznieckiej. Do przesiadki został jeden przystanek. Otworzyły się drzwi. Lew zobaczył wysiadającego Iwana. Pomyślał:

Proszę cię, zostań w pociągu. Raisa wyszła za Iwanem na peron i skierowała się do wyjścia. Nie wracała do domu. Lew nie miał pojęcia, dokąd się wybiera. Wiedział, Ŝe jeśli za nią pójdzie, wystawi ją agentowi. JeŜeli zostanie w pociągu, będzie ryzykował Ŝycie. Musiał wybierać. Odwrócił głowę. Agent wciąŜ siedział tam gdzie przedtem. Nie mógł widzieć wysiadającej Raisy. Sygnał do działania stanowiło dla niego zachowanie Lwa, które - jak zakładał - było zsynchronizowane z zachowaniem jego Ŝony. Drzwi za moment miały się zamknąć. Lew nie ruszał się z miejsca. Zerknął w bok przez okno, jak gdyby Raisa nadal była w sąsiednim wagonie, jak gdyby wciąŜ miał ją na oku. Co on wyprawiał? To była pochopna, lekkomyślna decyzja. Powodzenie jego planu zaleŜało od tego, czy agent uwierzy, Ŝe jego Ŝona nadal jest w pociągu; plan opierał się więc na wątłych podstawach. Lew nie wziął pod uwagę tłoku panującego na stacji. Raisa i Iwan wciąŜ byli na peronie, zmierzając w kierunku wyjścia nieznośnie powoli. PoniewaŜ agent patrzył przez 117

okno, nie ulegało wątpliwości, Ŝe ich zobaczy, gdy tylko pociąg ruszy. Raisa przesunęła się bliŜej wyjścia, cierpliwie czekając w kolejce. Nie śpieszyła się, zresztą nie miała powodu, skoro nie zdawała sobie sprawy, Ŝe jeśli się nie ukryje, jej Ŝycie i Ŝycie Lwa znajdzie się w niebezpieczeństwie. Pociąg zaczął się toczyć. Ich wagon był juŜ niemal naprzeciw wyjścia. Agent na pewno zauwaŜy Raisę - będzie wiedział, Ŝe Lew celowo nie wywiązał się z zadania. Pociąg nabierał prędkości - zrównał się juŜ z wyjściem. Raisa była widoczna jak na dłoni. Lew poczuł, Ŝe krew odpływa mu z Ŝołądka. Odwrócił się wolno, by sprawdzić reakcję agenta. W przejściu stało dwoje tęgich ludzi w średnim wieku, zasłaniając agentowi widok na peron. Pociąg z turkotem wjechał do tunelu. Agent nie zobaczył Raisy przy wyjściu. Nie wiedział, Ŝe Raisy nie ma juŜ w pociągu. Z trudem powstrzymując westchnienie ulgi, Lew podjął przerwaną pantomimę, wpatrując się w okno sąsiedniego wagonu. Na stacji Teatralnaja Lew wysiadł z pociągu w ostatniej chwili, jak gdyby nadal śledził Ŝonę, która jechała do domu. Ruszył w kierunku wyjścia. Zerkając do tyłu, zobaczył, Ŝe agent takŜe opuścił wagon i próbuje skrócić dzielącą ich odległość. Lew parł naprzód. Korytarz łączył się z szeroką arterią, z której prowadziły przejścia na perony innych linii i schody na ulicę. Lew musiał niepostrzeŜenie zgubić swojego opiekuna, tak jakby zrobił to nieumyślnie. Tunel po prawej wychodził na peron linii arbacko-pokrowskiej, którą mógł pojechać na wschód, do domu. Skręcił w prawo. DuŜo zaleŜało od przyjazdu następnego pociągu. Gdyby Lew zostawił agenta daleko w tyle, być moŜe zdąŜyłby wsiąść do wagonu, zanim funkcjonariusz go dogoni i zorientuje się, Ŝe na peronie nie ma Raisy. W tunelu prowadzącym na peron zderzył się z tłumem ludzi. Nagle usłyszał hałas pociągu zbliŜającego się do stacji. Mając przed sobą gęstą ciŜbę pasaŜerów, wiedział, Ŝe nie uda mu się na niego zdąŜyć. Sięgnął do kieszeni, wyciągnął legitymację słuŜbową i pokazał ją idącemu przed nim męŜczyźnie. Człowiek odskoczył jak oparzony, potem odsunęła się kobieta obok i tłum się rozstąpił. Lew miał wolną drogę i mógł ruszyć biegiem. Pociąg z otwartymi drzwiami stał na 118

peronie, gotów do odjazdu. Lew schował legitymację i wskoczył do wagonu. Odwrócił się, aby zobaczyć, jak blisko jest jego opiekun. JeŜeli agent go dogoni i wsiądzie, gra będzie skończona. Ludzie, którzy ustąpili mu z drogi, ponownie zwarli szeregi. Funkcjonariusz, utknąwszy z tyłu, uciekł się do mniej subtelnych metod, bezceremonialnie roztrącając tłum łokciami. Jeszcze chwila i dopadnie pociągu. Dlaczego drzwi jeszcze się nie zamknęły? Agent był juŜ na peronie, zostało mu zaledwie kilka metrów. Drzwi zaczęły się zamykać. Rzucił się naprzód, chcąc odciągnąć skrzydło drzwi. Ale mechanizm nie dał się zablokować i męŜczyźnie - którego Lew pierwszy raz zobaczył z bliska - nie pozostało nic innego jak je puścić. Zachowując obojętny wyraz twarzy, Lew starał się nie reagować, kątem oka patrząc na agenta, który został na peronie. W ciemnościach tunelu zdjął mokrą od potu czapkę.

Tego samego dnia Winda zatrzymała się na piątym, ostatnim piętrze, drzwi się otworzyły i Lew wyszedł do wąskiego korytarza. Unosiły się tu kuchenne zapachy. Była siódma wieczorem, pora, o której wiele rodzin jadło uŜyn, ostatni posiłek w ciągu dnia. Mijając kolejne mieszkania, słyszał dobiegające zza cienkich drzwi ze sklejki odgłosy towarzyszące przygotowaniom do kolacji. W miarę jak się zbliŜał do mieszkania rodziców, ogarniało go coraz większe zmęczenie. Przez kilka godzin kluczył po mieście. Kiedy na stacji Teatralnaja zgubił śledzącego go agenta, wrócił do domu, do mieszkania numer 124, gdzie zapalił światła, włączył radio i zasłonił okna - były to konieczne środki ostroŜności, mimo Ŝe mieszkali na czternastym piętrze. Następnie wyszedł, okręŜną drogą dotarł na stację metra i znów pojechał do centrum. śałował, Ŝe się nie przebrał. Ubranie stało się nieprzyjemne w dotyku: przepocona koszula wyschła i przylgnęła do ciała. Lew był pewien, Ŝe wydaje przykry zapach, choć sam go nie czuł. Odsunął od siebie te obawy. Rodzice na pewno nie zwrócą na to uwagi. Będą zbyt zaskoczeni faktem, Ŝe prosi ich o radę; od dawna tego nie robił. Zmienił się charakter ich wzajemnych relacji - teraz Lew pomagał im bardziej niŜ oni jemu. Był zadowolony z takiego stanu rzeczy. Cieszył się, mogąc im zapewnić lŜejszą pracę. Wystarczyło jedno uprzejme pytanie, by ojciec przestał pracować przy taśmie w fabryce zbrojeniowej i objął stanowisko brygadzisty, a matka, która przez cały dzień 120

szyła spadochrony, otrzymała podobny awans. Udało mu się takŜe poprawić ich zaopatrzenie w Ŝywność - rodzice nie musieli juŜ godzinami wystawać w kolejkach po podstawowe artykuły, takie jak chleb i kasza gryczana; dostali przepustki uprawniające do zakupów w spectorgach, specjalnych sklepach, do których nie mieli wstępu zwykli obywatele. W sklepach dla wybranych moŜna było kupić tak egzotyczne specjały, jak świeŜe ryby, szafran, a nawet tabliczki prawdziwej ciemnej czekolady, a nie wyroby czekoladopodobne, w których kakao zastępowano mieszanką Ŝyta, jęczmienia, pszenicy i grochu. Jeśli rodzice mieli kłopoty z kłótliwym sąsiadem, sąsiad wkrótce tracił chęć wszczynania awantur. Uspokajano go bez uŜycia siły i bez niewyszukanych gróźb, napomykając tylko, Ŝe ma do czynienia z rodziną znacznie lepiej ustosunkowaną niŜ jego krewni. Mieszkanie, na które rodzice dostali przydział dzięki jego staraniom, znajdowało się w ładnej dzielnicy w północnej części miasta w niskim bloku, gdzie kaŜde mieszkanie mogło się poszczycić własną toaletą i małym balkonem, wychodzącym na wąski pas zieleni i cichą uliczkę. Rodzice z nikim go nie dzielili: w tym mieście był to niezwykły luksus. Po pięćdziesięciu latach wreszcie mogli się cieszyć Ŝyciem dobrze sytuowanych ludzi i potrafili to docenić. UzaleŜnili się od wygód. A wszystko wisiało na włosku kariery Lwa. Zapukał do drzwi. Otworzyła mu matka, Anna, nie kryjąc zdziwienia na widok syna. Ale zdziwienie, które na moment odebrało jej głos, szybko minęło. Przytuliła go, pytając z przejęciem: - Dlaczego nas nie uprzedziłeś, Ŝe wpadniesz? Chorowałeś. Przyszliśmy cię odwiedzić, ale spałeś. Raisa nas wpuściła. Zajrzeliśmy do ciebie, nawet wzięłam cię za rękę, ale co mogliśmy zrobić? Musiałeś odpocząć. Spałeś jak dziecko. - Raisa powiedziała mi o waszej wizycie. Dziękuję za owoce - za cytryny i pomarańcze. - Nie przynieśliśmy Ŝadnych owoców. W kaŜdym razie nie pamiętam. Starzeję się. MoŜe rzeczywiście przynieśliśmy! Usłyszawszy rozmowę w drzwiach, z kuchni wyszedł ojciec Lwa, Stiepan, łagodnym ruchem odsuwając Ŝonę na bok. Ostatnio nieco 121

przybrał na wadze. Oboje nieco przybrali na wadze. Dobrze wyglądali. Stiepan uściskał syna. - Lepiej się czujesz? - Tak, o wiele lepiej. - To dobrze. Martwiliśmy się o ciebie. - Jak plecy? - Od jakiegoś czasu nie bolą. To jedna z dobrych stron posady w administracji. Teraz tylko nadzoruję cięŜką pracę innych, chodzę z kartką i piórem. - Wystarczy tego poczucia winy. Dość się w Ŝyciu namęczyłeś. - Być moŜe, ale ludzie patrzą na ciebie inaczej, kiedy nie jesteś juŜ jednym z nich. Przyjaciele przestają być tacy przyjaźni jak dawniej. Kiedy ktoś się spóźni, ja muszę to zgłosić. Na szczęście nikt się jeszcze nie spóźnił. Lew przez chwilę rozwaŜał te słowa. - Co byś zrobił, gdyby ktoś się spóźnił? Zgłosiłbyś to? - Po prostu co wieczór powtarzam wszystkim, Ŝeby się nie spóźniali. CóŜ, innymi słowy ojciec nie zgłosiłby spóźnienia. Prawdopodobnie przymknął juŜ oczy na kilka takich przypadków. Nie była to najlepsza pora na ostrzeŜenia, ale ojciec powinien się liczyć z ryzykiem, Ŝe ktoś się dowie o takiej pobłaŜliwości. W kuchni w miedzianym garnku gotowała się główka kapusty. Rodzice przyrządzali właśnie gołąbki, Lew powiedział więc, Ŝeby sobie nie przeszkadzali i Ŝe mogą porozmawiać w kuchni. Stanął pod ścianą, przyglądając się, jak ojciec przegniata mielone mięso (świeŜe, nie suszone, zdobyte tylko dzięki stanowisku Lwa), ze świeŜą tartą marchwią (takŜe zdobytą dzięki niemu) i gotowanym ryŜem. Matka zabrała się do obierania z liści pozbawionej koloru kapusty. Rodzice domyślali się, Ŝe coś jest nie tak, lecz cierpliwie czekali, aŜ Lew sam zacznie. Dobrze, Ŝe byli zajęci przygotowywaniem kolacji. - Rzadko rozmawialiśmy o mojej pracy. I bardzo dobrze. Zdarzało się, Ŝe trudno mi przychodziło wypełniać swoje obowiązki. Robiłem 122

rzeczy, z których nie jestem dumny, ale zawsze były koniecznością. Lew umilkł, zastanawiając się, jak kontynuować rozmowę. Zapytał: - Czy ktoś z waszych znajomych został aresztowany? Zdawał sobie sprawę, Ŝe to krępujące pytanie. Stiepan i Anna spojrzeli po sobie i wrócili do zawijania gołąbków, na pewno ciesząc się w duchu, Ŝe mają coś do roboty. Anna wzruszyła ramionami. - KaŜdy zna kogoś, kto został aresztowany. Ale my nie wątpimy, Ŝe tak trzeba. Powtarzam sobie: to wy znacie dowody. Ja wiem o ludziach tylko tyle, ile widzę, a łatwo sprawiać wraŜenie miłego, normalnego i lojalnego człowieka. Wy macie za zadanie dojrzeć, co się kryje pod spodem. Sami wiecie, co jest najlepsze dla kraju. Nie nam to oceniać. Lew skinął głową i dodał: - Kraj ma wielu wrogów. Na całym świecie nienawidzą naszej rewolucji. Musimy jej bronić. Niestety, nawet przed samymi sobą. Umilkł. Nie przyszedł tu powtarzać państwowej retoryki. Rodzice przerwali pracę i z palcami lepkimi od tłustego farszu spojrzeli na syna. - Wczoraj poproszono mnie, Ŝebym wydał Raisę. Moi zwierzchnicy uwaŜają, Ŝe zdradziła kraj. śe jest szpiegiem jakiegoś obcego wywiadu. Dostałem rozkaz przeprowadzenia śledztwa. Z palca Stiepana na podłogę kapnęła kropelka oleju. Popatrzywszy na tłustą plamę, spytał: - A zdradziła? - Tato, ona jest nauczycielką. Pracuje. Potem wraca do domu. Pracuje. I wraca do domu. - No to powiedz im o tym. Są jakieś dowody? Skąd tym ludziom to w ogóle przyszło do głowy? - Mamy zeznanie szpiega, którego juŜ stracono. On ją wskazał. Twierdził, Ŝe z nią współpracował. Ale wiem, Ŝe jego zeznanie jest kłamstwem. Wiem, Ŝe ten szpieg był tylko weterynarzem. Popełniliśmy błąd, aresztując go. Podejrzewam, Ŝe owo zeznanie zostało sfa123

brykowane przez innego funkcjonariusza, który próbuje mnie w to zamieszać. Moja Ŝona jest niewinna. Chodzi o zemstę. Stiepan wytarł ręce w fartuch Anny. - Powiedz im prawdę. Przekonaj ich. Zdemaskuj tego funkcjonariusza. Masz przecieŜ wysokie stanowisko. - Zeznanie, bez względu na to, czy zostało sfabrykowane, czy nie, uznano za prawdziwe. To oficjalny dokument, w którym widnieje jej nazwisko. JeŜeli będę bronił Raisy, podwaŜę wiarygodność dokumentu państwowego. JeŜeli przyznają, Ŝe wkradła się do niego pomyłka, to tym samym stwierdzą, Ŝe takŜe w innych mogą być pomyłki. Nie ma mowy, Ŝeby się wycofali. To by wywołało ogromne reperkusje. I oznaczało, Ŝe moŜna kwestionować wszystkie zeznania. - Nie moŜesz powiedzieć, Ŝe ten szpieg - weterynarz - po prostu się mylił? - Tak. Właśnie to zamierzam zrobić. Gdyby jednak nie uwierzyli w moje argumenty, to aresztują nie tylko Raisę, ale i mnie. JeŜeli będę utrzymywał, Ŝe jest niewinna, a okaŜe się winna, ja teŜ będę winny. To jeszcze nie wszystko. Dobrze znam przebieg takich spraw. Bardzo moŜliwe, Ŝe aresztują równieŜ was. W kodeksie jest paragraf dla członków rodziny skazanego. Według zasady domniemania winy osób związanych z przestępcą, wszyscy jesteśmy winni. - A jeŜeli ją wydasz? - Nie wiem. - Owszem, wiesz. - Uratujemy się. Raisa nie. Na piecu wciąŜ bulgotała woda. Wreszcie odezwał się Stiepan. - Przyszedłeś, bo nie wiesz, co zrobić. Przyszedłeś, bo jesteś dobrym człowiekiem i pragniesz od nas usłyszeć, Ŝe masz postąpić jak naleŜy, przyzwoicie. Chcesz od nas dobrej rady. Mamy ci poradzić, Ŝebyś im powiedział, Ŝe się mylą i Ŝe Raisa jest niewinna? I Ŝebyś dzielnie poniósł konsekwencje? - Tak. Stiepan skinął głową, spoglądając na Annę. Po chwili dodał: - Ale nie usłyszysz ode mnie takiej rady. I nie jestem pewien, czy 124

wierzyłeś, Ŝe ci ją dam. Jak mógłbym dać ci taką radę? Chcę, Ŝeby moja Ŝona Ŝyła, taka jest prawda. Chcę, Ŝeby Ŝył mój syn. Sam teŜ chcę Ŝyć. Zrobię wszystko, Ŝeby nas ocalić. Jak rozumiem, chodzi o cenę Ŝycia trzech osób albo Ŝycia jednej. Przykro mi. Lew, wiem, Ŝe spodziewałeś się po mnie więcej. Ale jesteśmy starzy. Nie przetrwalibyśmy łagrów. Rozdzieliliby nas. Umarlibyśmy samotnie. - A gdybyś był młodszy, co byś mi poradził? Stiepan pokiwał głową. - Masz rację. To samo. Ale nie złość się na mnie. Czego się spodziewałeś, kiedy tu przyszedłeś? Myślałeś, Ŝe powiemy: zgoda, chętnie pójdziemy na śmierć? I co dałaby nasza śmierć? Ocaliłaby twoją Ŝonę? śylibyście długo i szczęśliwie? Gdyby tak miało być, byłbym gotów oddać za was Ŝycie. Ale tak by się nie stało. Zginęlibyśmy wszyscy, wszyscy czworo - ale ty zginąłbyś, wiedząc, Ŝe postąpiłeś jak naleŜy. Lew popatrzył na matkę. Jej twarz była blada jak cienkie i miękkie liście kapusty w jej ręku. Całkiem spokojnie, nie sprzeciwiając się Stiepanowi, zapytała: - Kiedy masz zdecydować? - Mam dwa dni na zebranie dowodów. Potem muszę złoŜyć raport. Rodzice wrócili do przygotowywania kolacji, owijając farsz w liście kapusty, które układali w brytfannie jeden obok drugiego, jak szereg odciętych grubych palców. Nikt się nie odzywał, dopóki gołąbki nie wypełniły całego naczynia. Stiepan spytał: - Zjesz z nami? Idąc za matką do pokoju, Lew zauwaŜył, Ŝe na stole są juŜ trzy nakrycia. - Spodziewacie się gościa? - Spodziewamy się Raisy. - Mojej Ŝony? - Ma przyjść na kolację. Kiedy zapukałeś, myśleliśmy, Ŝe to ona. Anna postawiła na stole czwarty talerz, tłumacząc: - Przychodzi do nas prawie co tydzień. Nie chciała, Ŝebyś wiedział, jaka czuje się samotna, jadając tylko w towarzystwie radia. Bardzo ją polubiliśmy. 125

Rzeczywiście Lew nigdy nie wracał do domu na siódmą. Kulturę długiego dnia pracy zaszczepił cierpiący na bezsenność Stalin, który sypiał nie dłuŜej niŜ cztery godziny na dobę. Lew słyszał, Ŝe nikomu z politbiura nie wolno wyjść z pracy, dopóki w gabinecie Stalina nie zgaśnie światło, czyli zwykle parę minut po północy. Mimo Ŝe na Łubiance nie stosowano tej zasady, od pracowników ministerstwa oczekiwano podobnego zaangaŜowania. Niewielu funkcjonariuszy pozostawało w pracy krócej niŜ dziesięć godzin dziennie, nawet jeśli przez kilka z nich nie robili zupełnie nic. Rozległo się pukanie. Stiepan otworzył, wpuszczając do przedpokoju Raisę. Była równie zaskoczona widokiem Lwa, jak jego rodzice, więc wyjaśnił: - Pracował w pobliŜu. Przynajmniej raz zje kolację cała rodzina. Rozpięła płaszcz, a Stiepan wziął od niej okrycie. Podeszła do Lwa, mierząc go wzrokiem od stóp do głów. - Czyje to ubranie? Lew zerknął na spodnie i koszulę - rzeczy pozostałe po rozstrzelanych. - WypoŜyczyłem je z pracy. - Wobec tego lepiej nie będę pytać o nic więcej. Raisa nachyliła się, szepcząc mu do ucha: - Koszula brzydko pachnie. Lew ruszył do łazienki. W drzwiach obejrzał się, patrząc, jak Ŝona pomaga rodzicom, krzątając się przy stole. Lew wychował się bez bieŜącej ciepłej wody. Jego rodzice dzielili dawne mieszkanie z wujem ojca i jego rodziną. Dwupokojowe, po jednym pokoju dla kaŜdej rodziny. W mieszkaniu nie było toalety ani łazienki, lokatorzy budynku musieli więc korzystać ze znajdujących się na zewnątrz wspólnych sanitariatów bez ciepłej wody. Rano tworzyły się długie kolejki, a zimą na czekających w ogonku padał śnieg. Własna umywalka, pełna ciepłej wody, stanowiła marzenie, nieosiągalny luksus. Lew zdjął koszulę i umył się. Potem otworzył drzwi, pytając ojca, czy mógłby poŜyczyć mu koszulę. Choć ojciec z wiekiem zgarbił się od pracy przy taśmie - lata formowania pocisków czołgowych 126

uformowały z kolei jego ciało - był mniej więcej takiej postury jak syn, podobnie mocno zbudowany, o szerokich, muskularnych ramionach. Jego koszula pasowała prawie jak ulał. Przebrawszy się, Lew zasiadł do kolacji. Czekając, aŜ gołąbki będą gotowe, zjedli zakuski, na które składały się kiszone ogórki, sałatka grzybowa oraz ozór cielęcy z majerankiem w galarecie, podany z chrzanem. Była to wyjątkowo wystawna biesiada. Lew przyglądał się daniom, mimowolnie obliczając w myślach ich koszt. Za czyją śmierć kupiono majeranek? Czy za ozór cielęcy zapłacił Ŝyciem Anatolij Brodski? Czując ogarniające go mdłości, zauwaŜył: - JuŜ rozumiem, dlaczego co tydzień tu przychodzisz. Raisa uśmiechnęła się. - Tak. Rozpieszczają mnie. Mówiłam, Ŝe wystarczy kasza, ale... Stiepan wtrącił: - To tylko pretekst, Ŝebyśmy mogli sami się rozpieszczać. Starając się zachować naturalny ton głosu, Lew spytał Ŝony: - Przyjechałaś tu prosto z pracy? - Zgadza się. Kłamała. Najpierw pojechała gdzieś z Iwanem. Ale zanim Lew zdąŜył się zastanowić, jak na to zareagować, Raisa poprawiła: - To niezupełnie prawda. Zwykle przyjeŜdŜam tu prosto z pracy. Ale dzisiaj byłam umówiona, dlatego trochę się spóźniłam. - Umówiona? - Tak, u lekarza. Uśmiechnęła się. - Zamierzałam ci powiedzieć, kiedy będziemy sami, ale skoro juŜ o tym mowa... - O czym zamierzałaś mi powiedzieć? Anna wstała. - Chcecie, Ŝebyśmy wyszli? Lew powstrzymał ją gestem. - Proszę cię, rodzina nie ma przed sobą Ŝadnych tajemnic. - Jestem w ciąŜy.

20 lutego Lew nie mógł zasnąć. LeŜał na wznak, wpatrując się w sufit i słuchając równego oddechu Ŝony, która przytuliła się do jego boku, nie z potrzeby intymności, ale przypadkiem. Raisa spała nerwowo, często zmieniając pozycję. Czy to wystarczający powód, aby ją wydać? Wiedział, Ŝe tak. MoŜna to następująco sformułować w raporcie:

Nie potrafi spokojnie uleŜeć, dręczą ją koszmary: moja Ŝona wyraźnie ukrywa jakąś tajemnicę. Mógłby przekazać prowadzenie śledztwa innej osobie. Mógłby sobie wmawiać, Ŝe wstrzymuje się od wydania oceny w tej sprawie. Był zbyt bliski podejrzanej osobie, zbyt zaangaŜowany. Ale kaŜde śledztwo mogło doprowadzić tylko do jednego wniosku. Postępowanie juŜ wszczęto. Nikt nie odwaŜyłby się wystąpić przeciw domniemaniu winy. Lew wstał z łóŜka i podszedł do okna w drugim pokoju, przez które nie było widać miasta, ale sąsiedni blok. W ścianie okien paliły się tylko trzy światełka, trzy spośród około tysiąca. Zastanawiał się, jakie obawy dręczą lokatorów tych mieszkań, nie pozwalając im zasnąć. Poczuł dziwną więź z trzema kwadracikami bladoŜółtego światła. Była czwarta rano, godzina aresztowań - najlepsza pora, by zatrzymać podejrzanego, wyrwać go ze snu. KaŜdy był bezbronny, 128

zdezorientowany. Uwagi wygłoszone nieopatrznie w chwili, gdy do domu tłumnie wpadali funkcjonariusze, często wykorzystywano przeciwko podejrzanemu w trakcie przesłuchań. Trudno było zachować rozsądek, gdy człowiek widział, jak wloką po podłodze jego Ŝonę, ciągnąc ją za włosy. IleŜ to razy Lew wyłamywał drzwi, waląc w nie podeszwą buta? Ile razy przyglądał się, jak wyciągano z łóŜka małŜonków, świecąc im latarką w oczy i zaglądając pod nocną bieliznę? Ile razy słyszał śmiech funkcjonariusza na widok czyichś genitaliów? Ilu ludzi wyciągnął z łóŜka? Ile mieszkań przewrócił do góry nogami? A wyrywające się dzieci, które powstrzymywał, kiedy zabierano im rodziców? Nie potrafił sobie przypomnieć. Wymazał ich nazwiska, twarze. Pomogły mu w tym kłopoty z pamięcią. MoŜe celowo ją osłabiał? MoŜe brał narkotyki nie po to, Ŝeby dłuŜej pracować, ale Ŝeby zagłuszyć wspomnienia pracy? Wśród funkcjonariuszy słuŜby bezpieczeństwa krąŜył dowcip, który mogli sobie bezkarnie opowiadać. W środku nocy natarczywe pukanie do drzwi budzi pewne małŜeństwo. Obawiając się najgorszego, oboje zrywają się z łóŜka i całują na poŜegnanie.

Kocham cię, Ŝono. Kocham cię, męŜu. Potem otwierają drzwi i widzą rozgorączkowanego sąsiada, a za jego plecami strzelające pod sufit płomienie i zadymiony korytarz. Oboje uśmiechają się z ulgą, dziękując Bogu, Ŝe to tylko poŜar. Lew słyszał ten dowcip w róŜnych wersjach. Zamiast ognia pojawiali się w nim uzbrojeni bandyci albo lekarz z tragiczną wiadomością. Kiedyś śmiał się z Ŝartu, pewien, Ŝe nic takiego nigdy go nie spotka. Jego Ŝona była w ciąŜy. Czy ten fakt coś zmieniał? Mógł zmienić stosunek jego przełoŜonych do Raisy. Nigdy jej nie lubili. Nie urodziła mu dziecka. W tych czasach oczekiwano, wręcz domagano się, by ludzie mieli dzieci. ZwaŜywszy na fakt, Ŝe podczas wojny miliony straciły Ŝycie w walce, rodzenie dzieci stało się społecznym obowiązkiem. Dlaczego Raisa nie zachodziła w ciąŜę? To pytanie od dawna 129

kładło się cieniem na ich małŜeństwie. Jedyny wniosek był taki, Ŝe miała jakieś kłopoty ze zdrowiem. Ostatnio wywierano na nich jeszcze silniejszy nacisk: dopytywano się o dzieci coraz częściej. Raisa regularnie chodziła do lekarza, aby coś zaradzić w tej sprawie. W ich Ŝyciu seksualnym dominował pragmatyzm wynikający z presji otoczenia. Lew nie mógł nie dostrzec paradoksu sytuacji: oto w chwili, gdy jego przełoŜeni dostali to, czego chcieli - Raisa spodziewała się dziecka - zamierzali ją zabić. MoŜe powinien wspomnieć o jej ciąŜy? Porzucił tę myśl. Zdrajca to zdrajca, okoliczności uniewinniające nie istniały. Lew wziął prysznic. Woda była zimna. Przebrał się i ugotował sobie na śniadanie płatki owsiane. Nie miał ochoty jeść i przyglądał się, jak owsianka tęŜeje. Do kuchni weszła Raisa i usiadła, przecierając zaspane oczy. Lew wstał. Milczeli, czekając, aŜ owsianka znów się podgrzeje. Po chwili postawił przed Ŝoną talerz. Nie odezwała się. Nalał jej słabej herbaty i postawił szklankę na stole obok słoika konfitur. - Postaram się wrócić do domu trochę wcześniej. - Nie musisz zmieniać rozkładu dnia z mojego powodu. - I tak się postaram. - Lew, naprawdę nie musisz zmieniać rozkładu dnia z mojego powodu. Lew zamknął za sobą drzwi. Świtało. Z łącznika widział ludzi czekających na tramwaj wiele metrów niŜej. Ruszył do windy. Gdy nadjechała, wcisnął ostatni górny przycisk. Na trzydziestym piętrze wysiadł i ruszył korytarzem w stronę znajdujących się na jego końcu drzwi opatrzonych tabliczką WSTĘP WZBRONIONY JuŜ dawno wyłamano w nich zamek. Prowadziły na schody, które z kolei wiodły na dach. Był tam raz, wkrótce po tym kiedy się wprowadzili. Na zachodzie rozciągała się panorama miasta. Na wschodzie widać było skraj wiejskiego krajobrazu, tam gdzie zabudowania Moskwy zaczynały się rozrywać, ustępując przed zaśnieŜonymi polami. Przed czterema laty, gdy podziwiał ten widok, uwaŜał się za wybrańca losu. Był bohaterem - na dowód słuŜył wycinek z gazety. Miał wpływowe stanowisko, piękną Ŝonę. Niezachwianą wiarę w państwo. Czy brakowało 130

mu tego uczucia - całkowitej, bezgranicznej ufności? Owszem, brakowało. Zjechał windą na czternaste piętro i wrócił do mieszkania. Raisa wyszła juŜ do pracy. W kuchni stała nieumyta miseczka po owsiance. Lew zdjął płaszcz i buty, rozgrzał ręce i był gotów do rozpoczęcia rewizji. Organizował i nadzorował rewizje w niejednym domu, mieszkaniu i biurze. Pracownicy MGB traktowali przeszukania jako pewnego rodzaju rywalizację. Opowiadali sobie nawzajem, jak niezwykłą drobiazgowością wykazywali się funkcjonariusze, pragnąc dać wyraz swojemu zaangaŜowaniu. Rozbijano cenne przedmioty, wycinano z ram portrety i dzieła sztuki, rozdzierano ksiąŜki na kawałki, burzono całe ściany. Mimo Ŝe to był jego dom i wszystkie rzeczy naleŜały do niego, Lew nie zamierzał przeprowadzać tej rewizji w inny sposób. Najpierw zerwał z łóŜka pościel, poszwy, poszewki i prześcieradła, odwrócił materac i uwaŜnie obmacał kaŜdy centymetr kwadratowy, niczym ślepiec czytający pismo Braille'a. W materacach często zaszywano dokumenty, ukrywając je przed niepowołanym wzrokiem. Tajną skrytkę moŜna było odnaleźć tylko za pomocą dotyku. Gdy niczego nie znalazł, zajął się regałami. Obejrzał kaŜdą ksiąŜkę, sprawdzając, czy nic nie wetknięto między stronice. Znalazł sto rubli, równowartość pensji za niecały tydzień pracy. Patrzył na pieniądze, zastanawiając się, skąd się wzięły, dopóki sobie nie przypomniał, Ŝe to jego ksiąŜka i jego pieniądze, które sam tu ukrył. Inny agent mógłby uznać to za dowód, Ŝe ich właściciel jest spekulantem. Lew schował pieniądze z powrotem. Otworzywszy szuflady, spojrzał na starannie złoŜone rzeczy Raisy. Brał po kolei kaŜdą część garderoby, dotykał jej, potrząsał nią, po czym rzucał na podłogę. Kiedy juŜ opróŜnił wszystkie szuflady, sprawdził ich boki i tył. Gdy niczego nie znalazł, odwrócił się, rozglądając się badawczo po pokoju. Przywarł do ścian, przesuwając po nich palcami, aby się przekonać, czy nie wyczuje krawędzi sejfu czy ukrytej wnęki. Zdjął oprawiony wycinek z gazety, swoje zdjęcie obok spalonego czołgu. Dziwnie było myśleć, Ŝe wówczas, gdy zewsząd otaczała go śmierć, czuł się szczęśliwszy niŜ teraz. Zdemontował 131

ramkę. Arkusz papieru gazetowego opadł na podłogę. WłoŜywszy wycinek z powrotem do ramek, odwrócił łóŜko, stawiając je na boku i opierając o ścianę. Ukląkł. Deski podłogowe mocno przykręcone do podłoŜa. Przyniósł z kuchni śrubokręt i zerwał wszystkie co do jednej. Pod spodem nie było nic prócz zakurzonych rur. Poszedł do kuchni umyć ręce. Nareszcie była ciepła woda. Niespiesznie mydlił dłonie małą kostką mydła, szorując skórę, mimo Ŝe brud juŜ zniknął. Co próbował zmyć? Zdradę? Nie - metafory go nie interesowały. Mył ręce, bo je ubrudził. Przeszukiwał swoje mieszkanie, bo naleŜało to zrobić. Nie wolno mu za duŜo myśleć. Ktoś zapukał do drzwi. Opłukał ręce, pokryte kremowymi mydlinami aŜ po łokcie. Ponownie rozległo się pukanie. Ociekając wodą, wyszedł do przedpokoju i zawołał: - Kto tam? - Wasilij. Lew zamknął oczy, czując, jak serce zaczyna mu bić szybciej, starając się opanować przypływ gniewu. Wasilij zapukał jeszcze raz. Lew otworzył drzwi. Wasilijowi towarzyszyli dwaj ludzie. Pierwszym był młody funkcjonariusz, którego Lew nie znał. Miał łagodne rysy twarzy i skórę bladą jak papier. Patrzył na Lwa oczyma bez wyrazu, przypominającymi szklane kulki, wbite w bryłę ciasta. Drugim męŜczyzną był Fiodor Andriejew. Wasilij starannie dobrał sobie ludzi. Bladego agenta, z pewnością silnego i zręcznie posługującego się pistoletem i noŜem, wziął jako obstawę. A Fiodora po to, Ŝeby mu zrobić na złość. - O co chodzi? - Przyszliśmy ci pomóc. Przysyła nas major Kuźmin. - Dziękuję, daję sobie radę ze śledztwem. - Na pewno. Przychodzimy z pomocą. - Dzięki, ale to niepotrzebne. - Daj spokój, Lew. Przejechaliśmy kawał drogi. Zmarzliśmy. Lew odsunął się na bok, wpuszczając ich. śaden z nich nie zdjął butów oblepionych skorupą zlodowaciałego śniegu, którego kawałki odpadały od podeszew, topiąc się na dywanie. 132

Lew zamknął drzwi, zdając sobie sprawę, Ŝe Wasilij przyszedł się z nim draŜnić. Chciał wyprowadzić Lwa z równowagi. Sprowokować go do kłótni, w której padłyby jakieś nieprzemyślane słowa, aby mógł je wykorzystać jako kolejny argument przeciw niemu. Lew zaproponował gościom herbatę lub wódkę, jeśli mieliby ochotę. Zamiłowanie Wasilija do alkoholu było dobrze znane, lecz uwaŜano je za najmniej istotną wadę, jeŜeli w ogóle wadę. Wasilij zbył propozycję przeczącym ruchem głowy i zajrzał do sypialni. - Co znalazłeś? Nie czekając na odpowiedź, wszedł do pokoju, patrząc na odwrócony materac. - Nawet go nie rozciąłeś. Pochylił się i wyciągnął nóŜ, gotów rozpruć materac. Lew chwycił go za rękę. - MoŜna wyczuć dotykiem zaszyte w środku przedmioty. Nie trzeba od razu ciąć. - A więc zamierzasz tu potem posprzątać? - Zgadza się. - Ciągle sądzisz, Ŝe twoja Ŝona jest niewinna? - Nie znalazłem niczego, co by mogło temu przeczyć. - Mogę ci dać dobrą radę? Znajdź sobie inną Ŝonę. Raisa to piękna kobieta. Ale na świecie jest duŜo pięknych kobiet. MoŜe lepiej byłoby ci z mniej piękną. Wasilij sięgnął do kieszeni i podał mu plik złoŜonych fotografii. Były to zdjęcia zrobione przed szkołą, przedstawiające Raisę i Iwana, nauczyciela literatury. - Ona się z nim pieprzy, Lew. Zdradza i ciebie, i państwo. - To są zdjęcia sprzed szkoły. Oboje są nauczycielami. Łatwo ich razem sfotografować. To niczego nie dowodzi. - Wiesz, jak on się nazywa? - Zdaje się, Ŝe Iwan. - Od jakiegoś czasu mamy go na oku. - Mamy na oku wielu ludzi. - MoŜe ty teŜ jesteś jego znajomym? 133

- Nie znam go. Nigdy z nim nie rozmawiałem. Widząc stertę ubrań na podłodze, Wasilij pochylił się i wziął parę majtek Raisy. Przeciągnął je między palcami, zwinął w kłębek i podsunął sobie pod nos, patrząc przy tym prosto w oczy Lwa. Zamiast zareagować na tę prowokację wybuchem gniewu, Lew pomyślał o swoim zastępcy zupełnie inaczej niŜ dotąd. Kim właściwie był ten człowiek, który tak bardzo go nienawidził? Powodowała nim tylko zawodowa zawiść czy chorobliwa ambicja? Obserwując go, jak obwąchuje bieliznę Raisy, Lew doszedł do wniosku, Ŝe ta nienawiść musi mieć podłoŜe osobiste. - Mogę się rozejrzeć po mieszkaniu? W obawie, Ŝe za pytaniem kryje się jakaś pułapka, Lew odparł: - Pójdę z tobą. - Nie, wolałbym to zrobić sam. Lew skinął głową. Wasilij wyszedł z sypialni. Czując dławiący w gardle gniew, Lew oddychał z trudem. Patrzył na ustawione pod ścianą łóŜko. Nagle drgnął na dźwięk cichego głosu. To był Fiodor. - Musiałeś zrobić to wszystko. Przeszukać rzeczy własnej Ŝony, rozebrać własne łóŜko, zerwać podłogę we własnym domu - przewrócić do góry nogami całe swoje Ŝycie. - Wszyscy powinniśmy być gotowi poddać się takiej rewizji. Generalissimus Stalin... - TeŜ o tym słyszałem. Nasz przywódca powiedział, Ŝe gdyby to było konieczne, nawet u niego naleŜy przeprowadzić rewizję. - Nie tylko moŜna nas wszystkich sprawdzać, ale trzeba to robić. - A ty nie mogłeś sprawdzić, jak zginął mój syn? Sprawdzasz Ŝonę, siebie, swoich znajomych, sąsiadów, a na jego ciało nie raczyłeś nawet rzucić okiem? Nie mogłeś poświęcić godziny, Ŝeby zobaczyć, jak mu rozcięli brzuch i napchali ziemi do ust? Fiodor był spokojny: mówił cicho - złość juŜ w nim ostygła. Zmieniła się w bryłę lodu. Mówił do Lwa w ten sposób - otwarcie i szczerze - bo wiedział, Ŝe Lew nie stanowi juŜ Ŝadnego zagroŜenia. - Fiodor, ty teŜ nie widziałeś jego ciała. 134

- Rozmawiałem z tym starym, który je znalazł. Powiedział mi, co zobaczył. Widziałem po jego oczach, Ŝe jest wstrząśnięty. Rozmawiałem z naocznym świadkiem, z tą kobietą, którą spłoszyłeś. Jakiś męŜczyzna prowadził mojego syna na tory. Widziała jego twarz. Mogła podać jego rysopis. Ale nikt nie chciał jej słuchać. A teraz za bardzo się boi. Lew, mój syn został zamordowany. Milicja kazała wszystkim świadkom zmienić zeznania. Tego akurat mogłem się spodziewać. Ale ty byłeś moim przyjacielem. A jednak przyszedłeś do mojego domu i poleciłeś mojej rodzinie trzymać język za zębami. Groziłeś rodzinie w Ŝałobie. Przeczytałeś nam bajeczkę i kazałeś wierzyć w te kłamstwa. Zamiast szukać człowieka, który mi zabił syna, rozkazałeś obserwować pogrzeb. - Fiodor, próbowałem wam pomóc. - Wierzę. Podpowiadałeś nam, jak się uratować. - Tak. - I za to w pewnym sensie jestem wdzięczny. Inaczej człowiek, który zamordował mojego syna, zamordowałby teŜ mnie i moją rodzinę. Ocaliłeś nas. Dlatego tu przyszedłem, nie Ŝeby triumfować, ale Ŝeby się odwdzięczyć. Wasilij ma rację. Musisz poświęcić Ŝonę. Daj sobie spokój z szukaniem dowodów. Wydaj ją, a uratujesz się. Raisa jest szpiegiem, to juŜ przesądzone. Czytałem zeznanie Anatolija Brodskiego. Czarno na białym, jak raport w sprawie śmierci moje go syna. Nie, Fiodor się mylił. Mówił w złości. Lew powtórzył sobie, Ŝe ma jeden cel - sprawdzić Ŝonę i przedstawić swoje wnioski. Raisa była niewinna. - Jestem przekonany, Ŝe słowa zdrajcy o mojej Ŝonie to próba zemsty, nic więcej. Śledztwo, które prowadzę, jak dotąd tylko to potwierdza. Do sypialni ponownie wkroczył Wasilij. Nie wiadomo, ile usłyszał z ich rozmowy. Odparł: - Tyle tylko, Ŝe pozostałe sześć osób, które wymienił, juŜ aresztowano. I wszystkie sześć przyznało się do winy. Informacje Anatolija Brodskiego okazały się bezcenne. 135

- Wobec tego cieszę się, Ŝe to ja go zatrzymałem. - Twoją Ŝonę wskazał skazany szpieg. - Czytałem jego zeznanie. Nazwisko Raisy jest ostatnie na liście. - Nazwiska nie były podane według ich waŜności dla sprawy. - UwaŜam, Ŝe dodał je na koniec, Ŝeby się odegrać. Chciał zaszkodzić mnie osobiście. Mało prawdopodobne, Ŝeby ktoś dał się nabrać na taki desperacki podstęp. Proszę bardzo, moŜecie mi pomóc w rewizji - jeŜeli po to przyszliście. Jak widzicie... - Lew wskazał zerwane deski podłogowe - ...robiłem to starannie. - Wydaj ją, Lew. Trzeba być realistą. Z jednej strony masz swoją karierę, rodziców - z drugiej zdrajczynię i dziwkę. Lew zerknął na Fiodora. Na jego twarzy nie dostrzegł Ŝadnych oznak radości czy złośliwej satysfakcji. Wasilij ciągnął: - Dobrze wiesz, Ŝe jest dziwką. PrzecieŜ dlatego kazałeś ją kiedyś śledzić. Gniew Lwa ustąpił miejsca osłupieniu. Wiedzieli. Wiedzieli od początku. - Myślałeś, Ŝe to tajemnica? Wszyscy wiemy. Wydaj ją, Lew. Skończ z tym. Daj sobie spokój z tymi wątpliwościami; niech te pytania wreszcie przestaną cię męczyć. Wydaj ją. Potem pójdziemy się napić. A wieczorem znajdziesz inną kobietę. - Jutro złoŜę raport. JeŜeli Raisa jest szpiegiem, powiem to. JeŜeli nie jest, teŜ to powiem. - W takim razie Ŝyczę szczęścia, towarzyszu. Jeśli przeŜyjesz ten skandal, pewnego dnia staniesz na czele MGB. Jestem tego pewien. I zaszczytem będzie słuŜyć pod twoją komendą. JuŜ w drzwiach Wasilij odwrócił się do niego. - Pamiętaj, co powiedziałem. Twoje Ŝycie i Ŝycie twoich rodziców albo Ŝycie Raisy. To nie jest trudna decyzja. Lew zamknął drzwi. Słuchając ich kroków, zauwaŜył, Ŝe drŜą mu ręce. Wrócił do sypialni i przyjrzał się całemu bałaganowi. Przykręcił deski do podłogi. Zasłał łóŜko, starannie wygładzając pościel, którą po chwili lekko zmiął, by wyglądała tak, jak ją zastał. Poskładał rzeczy Raisy i zaczął 136

chować do szuflad, mając świadomość, Ŝe dokładnie nie pamięta, w jakiej kolejności je wyciągał. Tylko mniej więcej, ale to musiało wystarczyć. Gdy podniósł bawełnianą koszulkę, wypadł z niej jakiś mały przedmiot, odbił się od jego stopy i potoczył po podłodze. Lew pochylił się i podniósł go. Była to jednorublowa miedziana moneta. Rzucił ją na szafkę nocną. Lądując na blacie, moneta rozpadła się, a jej połówki stoczyły się z szafki w przeciwnych kierunkach. Zdziwiony ukląkł i odnalazł obie części. Jedna była wydrąŜona. Po złoŜeniu w całość rubel wyglądał jak najzwyklejsza moneta. Lew widział juŜ kiedyś taki rekwizyt. SłuŜył do przemycania mikrofilmów.

21 lutego Przy oficjalnym składaniu przez Lwa raportu byli obecni major Kuźmin, Wasilij Nikitin i Timur Rafaiłowicz - oficer śledczy, który zastąpił Lwa podczas przesłuchania Anatolija Brodskiego. Lew znał go tylko powierzchownie: był to ambitny, małomówny funkcjonariusz, cieszący się duŜym zaufaniem. Świadomość, Ŝe to właśnie on jest gotów ręczyć za prawdziwość zeznania, w którym zdrajca wskazał Raksę, była dla niego druzgocząca. Ten człowiek nie naleŜał do przybocznych fagasów Wasilija. Nie czuł przed nim respektu ani strachu. Lew zastanawiał się, czy Wasilij rzeczywiście mógł wstawić do zeznania nazwisko Raisy. Nie miał Ŝadnej władzy nad Rafaiłowiczem, nie mógł wywierać na niego nacisku, a jako młodszy rangą w trakcie przesłuchania podlegał jego rozkazom. W ciągu dwóch ostatnich dni Lew opierał się w swoich działaniach na załoŜeniu, Ŝe oskarŜenie jego Ŝony to zemsta Wasilija. Mylił się. Za tym nie stał Wasilij. Jedyną osobą, która mogłaby polecić sfabrykowanie takiego zeznania i uzyskać poparcie tak wysokiego rangą świadka, był major Kuźmin. To był podstęp zaaranŜowany osobiście przez jego mentora, człowieka, który przygarnął Lwa pod swoje skrzydła. Lew zlekcewaŜył jego radę w sprawie Anatolija Brodskiego i teraz dostawał nauczkę. Co mówił mu Kuźmin?

Sentymenty mogą uczynić człowieka ślepym naprawdę. 138

Postanowiono poddać go próbie. Zbadać przydatność Lwa jako funkcjonariusza. Raisa nie miała z tym nic wspólnego, absolutnie nic. Po co powierzać męŜowi podejrzanej dochodzenie w sprawie Ŝony, jeśli głównym celem takiej operacji nie jest sprawdzenie, jak ten się zachowa podczas śledztwa? PrzecieŜ to Lew był śledzony. Czy Wasilij nie przyszedł skontrolować przebiegu rewizji? Nie interesowało go, co Lew znalazł: interesowało go, czy przeszukuje mieszkanie jak naleŜy. Wszystko się zgadzało. Wczoraj Wasilij próbował go skłonić, by oskarŜył Raisę, właśnie dlatego, iŜ miał nadzieję, Ŝe Lew postąpi odwrotnie i stanie w jej obronie. Nie chciał, Ŝeby Lew wydał Raisę. Nie chciał, by pomyślnie przeszedł próbę - pragnął, by wybrał swoje Ŝycie osobiste, przedkładając je nad dobro partii. To był fortel. Lew miał tylko udowodnić Kuźminowi, Ŝe jest gotów zadenuncjować własną Ŝonę, Ŝe MGB zawsze stoi dla niego na pierwszym miejscu, Ŝe nauczył swoje serce okrucieństwa - gdyby to uczynił, nikomu nic by nie groziło: ani Raisie, ani jej nienarodzonemu dziecku, ani jego rodzicom. Mógłby być spokojny o swoją przyszłość w ministerstwie i przestać przejmować się Wasilijem. MoŜe to jednak fałszywe załoŜenie? JeŜeli zdrajca, jak sam się przyznał, istotnie był zdrajcą? JeŜeli rzeczywiście w jakiś sposób współpracował z Raisą? Niewykluczone, Ŝe powiedział prawdę. Dlaczego Lew tak głęboko wierzył w jego niewinność? Dlaczego tak głęboko wierzy w niewinność swojej Ŝony? W końcu po co miałaby się zaprzyjaźniać z tym dysydentem, nauczycielem literatury? Co w ich mieszkaniu robiła ta moneta? Czy sześć pozostałych osób, wymienionych w zeznaniu, nie zostało aresztowanych i skutecznie przesłuchanych? Lista okazała się prawdziwa, a figurowała na niej Raisa. Tak, była szpiegiem i Lew miał w kieszeni niezbity dowód, miedziaka. Mógł połoŜyć monetę na biurku z wnioskiem, by razem z Iwanem śukowem doprowadzić ich na przesłuchanie. Oboje zrobili z niego głupca. Wasilij miał rację: Raisa go zdradziła. Jest w ciąŜy z innym męŜczyzną. PrzecieŜ zawsze wiedział, Ŝe była mu niewierna. Nie kochała go. To pewne. Po co ryzykować tak wiele dla kobiety, która traktowała go ozięble i w najlepszym razie tylko go tolerowała? 139

Stanowiła zagroŜenie dla wszystkiego, do czego doszedł, co udało mu się zdobyć dla rodziców i dla siebie. Stanowiła zagroŜenie dla kraju, w którego obronie Lew walczył. Sprawa była zupełnie jasna: jeŜeli on powie, Ŝe jest winna, dla niego i rodziców wszystko skończy się dobrze. Na pewno. Jeśli to miała być próba jego charakteru, Raisa teŜ będzie ocalona. I nigdy się o niczym nie dowie. JeŜeli była szpiegiem, to siedzący przed nim ludzie mieli juŜ dowody i chcieli się przekonać, czy Lew z nią współpracuje. Tak, jeŜeli to prawda, to powinien ją wydać, bo zasługiwała na śmierć. Pozostawało mu tylko jedno wyjście, zadenuncjować Ŝonę. Major Kuźmin rozpoczął spotkanie. - Lwie Stiepanowiczu, mamy powody przypuszczać, Ŝe wasza Ŝona pracuje dla obcego wywiadu. Wy osobiście nie jesteście podejrzani o Ŝadne przestępstwo. Dlatego poleciliśmy wam przeprowadzić dochodzenie w sprawie tych zarzutów. Proszę przedstawić wnioski. Lew usłyszał potwierdzenie swoich przypuszczeń. Propozycja Kuźmina była jasna. JeŜeli wyda Ŝonę, zachowa zaufanie przełoŜonych. Co wczoraj powiedział Wasilij?

Jeśli przeŜyjesz ten skandal, pewnego dnia staniesz na czele MGB. Jestem tego pewien. Od awansu dzieliło go jedno zdanie. W pokoju panowała cisza. Major Kuźmin pochylił się nad biurkiem. - Lew? Lew wstał, wygładził mundur. - Moja Ŝona jest niewinna.

TRZY TYGODNIE PÓŹNIEJ

Zachodni Ural Miasto Wuralsk 13 marca Przy linii montaŜowej samochodów Wołga zjawiła się nocna zmiana. Skończywszy pracę, Ilina zaczęła szorować ręce kostką czarnego mydła, które, sądząc po zapachu, zjełczało, ale dobrze, Ŝe w ogóle było. Z kranu płynęła zimna woda, mydło nie chciało się pienić - po prostu rozpadło się na tłuste kawałki - lecz ona nie zwracała na to uwagi, myśląc tylko o godzinach, jakie zostały do początku jej następnej zmiany. Szczegółowo zaplanowała sobie wieczór. Najpierw musiała usunąć spod paznokci olej i opiłki metalu. Później zamierzała wrócić do domu, przebrać się, połoŜyć odrobinę róŜu na policzki, a potem iść do restauracji zwanej powszechnie „U Basarowa”, niedaleko stacji kolejowej. Restauracja cieszyła się popularnością wśród podróŜujących słuŜbowo urzędników, którzy zatrzymywali się tu przed dalszą drogą na wschód lub zachód koleją transsyberyjską. „U Basarowa” podawano krupnik z kaszy jaglanej, kaszę jęczmienną i solone śledzie - wszystko, zdaniem Iliny, okropne. Co waŜniejsze, serwowano tam takŜe alkohol. PoniewaŜ prawo zabraniało wyszynku bez sprzedaŜy jedzenia, dania miały funkcję praktyczną, stanowiąc zezwolenie uprawniające do picia. W rzeczywistości restauracja była przede wszystkim miejscem zawierania przygodnych znajomości. Przepis, zgodnie z którym nie wolno było sprzedawać jednej osobie więcej niŜ sto gramów wódki, ignorowano. Basarow, kierownik restauracji, którego nazwisko widniało na szyldzie, nigdy nie trzeźwiał, bywał agresywny, a gdy 143

Ilina chciała oferować swoje usługi w jego lokalu, domagał się udziału w zyskach. W Ŝaden sposób nie mogła udawać, Ŝe pije dla przyjemności, od czasu do czasu wymykając się z klientem. Nikt nie przychodził tu pić dla przyjemności; w tłumie przejezdnych nie było nikogo stąd. Ale tym lepiej dla niej. Ilina nie mogła juŜ pracować z miejscowymi. Ostatnio chorowała - jakieś zaczerwienienie, pieczenie, wysypka. Kilku jej stałych klientów, u których wystąpiły podobne objawy, obsmarowało ją w mieście. Była zmuszona ograniczyć się do nieznajomych, którzy nie zatrzymywali się w mieście na długo i dopiero we Władywostoku albo Moskwie, w zaleŜności od kierunku podróŜy, zauwaŜali, Ŝe sikają ropą. Świadomość, Ŝe zaraŜa klienta jakimś świństwem, nie sprawiała jej Ŝadnej przyjemności, nawet gdy miała do czynienia z kimś niezbyt miłym. Ale w takim mieście wizyta u lekarza z powodu infekcji przenoszonej drogą płciową mogła przynieść groźniejsze skutki niŜ sama infekcja. Dla niezamęŜnej kobiety było to równoznaczne ze złoŜeniem przyznania się do winy, podpisanego własnym rozmazem. Musiała szukać pomocy medycznej na czarnym rynku. Na to potrzebowała pieniędzy, być moŜe mnóstwa pieniędzy, lecz teraz oszczędzała z myślą o innym, o wiele waŜniejszym celu - ucieczce z tego miasta. Kiedy dotarła na miejsce, za zaparowanymi oknami restauracji panował juŜ tłok. Wnętrze zasnuwał cuchnący dym z machorki. Ilina juŜ pięćdziesiąt kroków przed drzwiami słyszała pijacki śmiech. Przypuszczała, Ŝe to Ŝołnierze. Miała rację. W górach często odbywały się róŜne manewry wojskowe, a i ludzi po słuŜbie zwykle kierowano właśnie tu. Dla tej klienteli Basarow miał specjalną ofertę. Podawał im rozwodnioną wódkę, a kiedy ktoś się skarŜył, co zdarzało się dość często, twierdził, Ŝe spełnia szlachetny czyn, starając się ukrócić pijaństwo. Nierzadko wybuchały kłótnie. Mimo to wiedziała, Ŝe choć Basarow stale narzeka na cięŜkie Ŝycie i okropnych klientów, w istocie zgarnia całkiem przyzwoite sumki, sprzedając na lewo nierozcieńczoną wódkę. Był spekulantem i kanalią. Nie dalej jak dwa miesiące temu Ilina poszła na górę, Ŝeby zapłacić mu tygodniową działkę, i przez szparę w drzwiach pokoju zobaczyła Basarowa liczącego gruby 144

plik banknotów, które włoŜył potem do blaszanego pudełka. Bojąc się oddychać, obserwowała, jak zamyka pudełko, zawiązuje sznurkiem, owija w szmatę i chowa w kominie. Od tej chwili marzyła, by ukraść mu te ruble i uciec, gdzie pieprz rośnie. Oczywiście gdyby Basarow ją dopadł, na pewno skręciłby jej kark, ale sądziła, Ŝe gdyby odkrył, iŜ ukryte w piecu blaszane pudełko jest puste, w tej samej chwili wysiadłoby mu serce. Była niemal pewna, Ŝe pudełko i jego serce to jedno i to samo. W jej ocenie Ŝołnierze mieli przed sobą jeszcze kilka godzin picia. Na razie tylko ją obmacywali, nie płacąc za ten przywilej ani grosza, jeśli nie liczyć darmowej wódki, której Ilina nie uznawała za zapłatę. Rozejrzała się po twarzach pozostałych klientów, przekonana, Ŝe uda jej się coś zarobić, zanim Ŝołnierze zaczną ustawiać się do niej w kolejce. Kontyngent wojskowy zajął stoły od frontu, spychając resztę klientów w głąb sali. Ci klienci siedzieli samotnie - przy kieliszkach i talerzach z nietkniętym jedzeniem. Nie było wątpliwości: szukali seksu. Nie mogli mieć Ŝadnego innego powodu, aby tu przesiadywać. Ilina wygładziła sukienkę, odsunęła kieliszek i nie zwracając uwagi na podszczypywania i komentarze, przedarła się przez tłum Ŝołnierzy do jednego ze stolików w głębi lokalu. Siedzący przy nim męŜczyzna miał około czterdziestu lat, moŜe trochę mniej. Trudno było ocenić. Nie był przystojny, ale uwaŜała, Ŝe z tego powodu prawdopodobnie zapłaci trochę więcej. Tym ładniejszym czasem się wydawało, Ŝe pieniądze są niepotrzebne, jak gdyby im obojgu miało być przyjemnie. Usiadła i z uśmiechem otarła się nogą o jego udo. - Mam na imię Tania. W takich chwilach lepiej było myśleć o sobie jak o kimś innym. MęŜczyzna zapalił papierosa i połoŜył dłoń na kolanie Iliny. Nie zadając sobie trudu, by coś jej zamówić, przelał połowę swojej wódki do jednego z mnóstwa brudnych kieliszków na stole i podsunął jej. Zaczęła się bawić kieliszkiem, czekając, Ŝeby coś powiedział. Dopił wódkę, nie zdradzając najmniejszej ochoty do rozmowy. Opanowując zniecierpliwienie, próbowała dalej: 145

- A tobie jak na imię? Nie odpowiedział i zaczął szperać w kieszeni. Po chwili wyciągną! rękę, zwiniętą w pięść. Domyśliła się, Ŝe zaprasza ją do jakiejś zabawy. Stuknęła w kostki zaciśniętej dłoni. Odwrócił ją i powoli zaczął rozprostowywać palce, jeden po drugim... Na dłoni leŜała niewielka bryłka złota. Ilina nachyliła się. Zanim zdąŜyła się lepiej przyjrzeć, zamknął dłoń i z powrotem wsunął do kieszeni. Nie odezwał się jeszcze ani słowem. Przyjrzała się jego twarzy. Miał oczy przekrwione z przepicia i zupełnie jej się nie podobał. Ale nie podobało jej się wielu ludzi i na pewno Ŝaden z męŜczyzn, z którymi sypiała. Gdyby chciała grymasić, równie dobrze mogłaby dać sobie z tym spokój, wyjść za jakiegoś miejscowego i na zawsze utknąć w tym mieście. Musiała zarobić dość pieniędzy na łapówki dla urzędników, to był jedyny sposób, aby wrócić do Leningradu, gdzie mieszkała jej rodzina i gdzie sama mieszkała całe Ŝycie, dopóki nie kazano jej przyjechać tu, do miasta, o którym nigdy nie słyszała. Nie mając Ŝadnych wysoko postawionych przyjaciół, którzy mogliby wydać zgodę na przeniesienie, potrzebowała tego złota. Stuknął w jej kieliszek, wypowiadając pierwsze słowo: - Pij. - Najpierw mi zapłać. Dopiero potem moŜesz mówić, co mam robić. Taka jest zasada. Jedyna zasada. Twarz męŜczyzny zmarszczyła się, jak gdyby Ilina rzuciła w nią kamieniem, burząc gładkość jej powierzchni. Spod nalanego, nijakiego oblicza wyjrzało przelotnie coś nieprzyjemnego, coś, czego wolałaby nie oglądać. Ale myśl o złocie powstrzymała ją od odwrócenia wzroku i zerwania się z miejsca. MęŜczyzna wyciągnął z kieszeni bryłkę i podał jej. Gdy sięgnęła do jego spoconej dłoni, złapał ją za rękę. Nie zabolało, ale uwięził w uścisku jej palce. Mogła albo się poddać, albo wyrwać pustą rękę. Odgadując, czego od niej oczekuje, zaśmiała się jak bezbronna dziewczynka i rozluźniła rękę. Zwolnił uścisk. Wzięła kawałek złota i obejrzała. Bryłka miała kształt zęba. Ilina spojrzała na męŜczyznę. - Skąd to masz? 146

- W cięŜkich czasach ludzie sprzedają wszystko, co się da. Uśmiechnął się. Poczuła mdłości. CóŜ to za waluta? Stuknął w jej kieliszek. Ząb był przepustką, która pozwoli jej się stąd wyrwać. Dopiła wódkę.

Ilina zatrzymała się. - Pracujesz w tartaku? Wiedziała, Ŝe nie, ale w okolicy nie było Ŝadnych budynków prócz domków robotników z tartaku. Nie raczył jej odpowiedzieć. - Ej, dokąd idziemy? - Jesteśmy prawie na miejscu. Zaprowadził ją w okolice stacji kolejowej na obrzeŜach miasta. Mimo Ŝe stacja była nowa, zbudowano ją w jednej z najstarszych dzielnic, gdzie przy cuchnących ściekami uliczkach stały rzędy rozpadających się jednoizbowych domków o cienkich drewnianych ścianach, krytych blachą. Budy naleŜały do robotników z tartaku, którzy mieszkali po pięciu, sześciu albo siedmiu w jednym pokoju, nie nadawały się więc do tego, co zamierzali robić. Było przenikliwie zimno. Ilina powoli trzeźwiała. Bolały ją nogi. - To jest twój czas. Za złoto kupiłeś sobie godzinę. Tak się umówiliśmy. Jak odjąć czas na mój powrót do restauracji, zostaje ci dwadzieścia minut. - JuŜ niedaleko, zaraz za stacją. - Tam jest tylko las. - Zobaczysz. Dotarł do budynku stacji i pokazał gdzieś w ciemność. Ilina wcisnęła ręce do kieszeni płaszcza, dogoniła go i spojrzała w stronę, którą wskazywał. Zobaczyła tory znikające w lesie i nic więcej. - Gdzie to jest? - Tam. Pokazywał małą drewnianą budę z boku torów, w pobliŜu skraju lasu. - Jestem inŜynierem. Pracuję na kolei. To budka obsługi. Nikt nam nie będzie przeszkadzał. 147

- W pokoju teŜ nikt by nam nie przeszkadzał. - Nie mogę cię zabrać tam, gdzie mieszkam. - Znam parę miejsc, do których moglibyśmy pójść. - Lepiej tu. - Dla mnie nie. - Umówiliśmy się. Ja płacę, ty jesteś posłuszna. Oddaj złoto albo rób, co mówię. Ani trochę jej się to nie podobało, z wyjątkiem złota. Wyciągnął rękę, czekając na zwrot złotej bryłki. Nie wyglądał na rozzłoszczonego, rozczarowanego ani zniecierpliwionego. Jego obojętność nieco ją uspokoiła. Ilina ruszyła w stronę budki. - Będziesz miał dziesięć minut, zgoda? Milczał - uznała to za odpowiedź twierdzącą. Buda była zamknięta na kłódkę, ale on wyciągnął pęk kluczy i gdy odnalazł właściwy, zaczął się zmagać z zamkiem. - Zamarzło. Nie odpowiedziała. Odwróciła wzrok, wzdychając na znak dezaprobaty. Domyślała się, Ŝe jest Ŝonaty, ale po co tyle tajemnicy? Skoro nie mieszkał w tym mieście, nie rozumiała, o co właściwie chodzi. MoŜe zatrzymał się u rodziny albo przyjaciół; moŜe był wysoko postawionym członkiem partii. Nic jej to nie obchodziło. Chciała tylko mieć juŜ te dziesięć minut za sobą. Kucnął, stulił dłonie wokół kłódki i chuchnął. Klucz wreszcie wszedł, rozległ się szczęk zamka. Ilina stała przed drzwiami. JeŜeli w środku nie będzie światła, nici z ich umowy, a ona będzie mogła zachować złoto. I tak dała mu juŜ dość czasu. Jeśli chciał go zmarnować na wyprawę donikąd, to jego sprawa. MęŜczyzna wszedł do budki, znikając w ciemności. Ilina usłyszała trzask pocieranej zapałki. Po chwili w mroku zajaśniała lampa sztormowa. MęŜczyzna zwiększył płomień i zawiesił lampę na ułamanym haku, wystającym z sufitu. Ilina zajrzała do środka. Buda była pełna zapasowych szyn, śrub, sworzni, drewna i narzędzi. Zalatywała smołą. MęŜczyzna zaczął sprzątać bałagan na jednym ze stołów. Roześmiała się. 148

- Wbiję sobie drzazgi w tyłek. Ku jej zaskoczeniu męŜczyzna się zaczerwienił. Przygotowując naprędce stół, rozłoŜył na blacie swój płaszcz. Ilina weszła. - Prawdziwy dŜentelmen... W zwykłych okolicznościach zdjęłaby płaszcz, moŜe usiadła na łóŜku i zsunęła pończochę, odegrała małe przedstawienie. Ale wobec braku łóŜka i ogrzewania postanowiła, Ŝe pozwoli tylko zadrzeć sobie spódnicę. Nie zamierzała niczego zdejmować. - Nie będzie ci przeszkadzało, jeŜeli się nie rozbiorę? Zamknęła drzwi, choć nie spodziewała się, by miało to jakikolwiek wpływ na temperaturę, która prawie nie róŜniła się od panującej na zewnątrz. Odwróciła się. MęŜczyzna stał o wiele bliŜej niŜ jeszcze przed chwilą. Kątem oka dostrzegła jakiś metaliczny błysk, lecz nie zdąŜyła zobaczyć, co to było. Cios padł z boku. Poczuła przeszywający ból, który przeniknął od policzka przez kręgosłup aŜ do nóg. Mięśnie zwiotczały; nogi ugięły się pod nią, jak gdyby ktoś przeciął w nich naraz wszystkie ścięgna. Uderzyła plecami o drzwi. Mgła zasnuła jej oczy, twarz piekła ją Ŝywym ogniem, usta miała pełne krwi. Czuła, Ŝe mdleje, ale zdołała zachować przytomność, skupiając się na jego głosie. - Rób dokładnie to, co powiem. Czy posłuszeństwo zadowoli tego człowieka? Gdy w dziąsło wbił jej się odłamek zęba, uznała, Ŝe nie. Nie miała ochoty zdawać się na jego łaskę. Jeśli miała umrzeć w mieście, którego nienawidziła, w mieście, do którego przeniesiono ją na mocy państwowego nakazu, tysiąc siedemset kilometrów od rodziny, to zginie, wydrapując najpierw oczy temu draniowi. Chwycił ją za ramiona, pewien, Ŝe jej opór juŜ zupełnie skruszał. Plunęła mu prosto w oczy krwią zmieszaną ze śliną. Zaskoczony atakiem puścił ją. Wymacała drzwi za swoimi plecami, pchnęła je otworzyły się gwałtownie, a ona upadła na śnieg i zobaczyła nad sobą niebo. MęŜczyzna usiłował złapać ją za nogi. Wierzgnęła rozpaczliwie, próbując umknąć przed jego rękami. Udało mu się złapać ją za stopę. Zaczął wciągać Ilinę z powrotem do budki. Wycelowała starannie 149

i trafiła go obcasem w szczękę. Cios okazał się silny: jego głowa odskoczyła na bok. Krzyknął, rozluźniając uchwyt. Ilina wyswobodziła się, zerwała na nogi i uciekła. Zataczając się, ruszyła na oślep przed siebie i dopiero po kilku sekundach zorientowała się, Ŝe biegnie po torach, oddalając się od miasta i od stacji. Instynkt jej mówił, Ŝe musi przed nim uciekać, schronić się w bezpiecznym miejscu. Zawiódł ją jednak, kaŜąc jej biec w przeciwnym kierunku. Obejrzała się. MęŜczyzna rzucił się w pościg. Mogła albo uciekać dalej, albo zawrócić w jego stronę. Wiedziała, Ŝe tak czy inaczej nie zdoła mu umknąć. Próbowała krzyknąć, ale usta miała pełne krwi. Zakrztusiła się, wydała chrypliwy, zduszony odgłos i zwolniła tempo. Doganiał ją. Nagle ziemia zaczęła drŜeć. Ilina uniosła wzrok. Zobaczyła zbliŜający się pociąg towarowy, który z łoskotem pędził prosto na nią, wyrzucając kłęby dymu. Zaczęła gorączkowo wymachiwać ramionami. Ale nawet jeśli maszynista ją zauwaŜył, nie miał szans zatrzymać lokomotywy, poniewaŜ zostało mu niecałe pięćset metrów. Od zderzenia dzieliło ich zaledwie parę sekund. Ilina nie zeszła jednak z torów, a nawet przyśpieszyła kroku - zdecydowana rzucić się pod cięŜkie Ŝelazne koła. Pociąg nie zwalniał. Nie rozległ się metaliczny pisk hamulców ani gwizd. Była tak blisko, Ŝe czuła wibracje w całym ciele. Jeszcze moment i skład zmiecie ją z torów. Ilina w ostatniej chwili rzuciła się w bok, w głęboką zaspę. Lokomotywa i wagony przetoczyły się z hukiem obok niej, strącając śnieg z koron najbliŜszych drzew. Zdyszana spojrzała za siebie w nadziei, Ŝe jej prześladowca zginął przecięty lub zmiaŜdŜony kołami albo został po drugiej stronie torów. On jednak zachował zimną krew i uskoczywszy w tę samą stronę co ona, leŜał w śniegu. Po chwili wstał i chwiejnym krokiem znów ruszył w pogoń. Wypluła krew i wrzasnęła: rozpaczliwie wzywała pomocy. Ale to był pociąg towarowy i nikt nie mógł jej usłyszeć ani zobaczyć. Wstała i wbiegła do lasu, nie zwalniając, czując smagnięcia sterczących gałęzi. Zamierzała zatoczyć koło i wyjść na tory, kierując się w stronę miasta. Tutaj nie miała szans się ukryć: drań był za blisko, w świetle 150

księŜyca bez trudu mógł ją znaleźć. Choć wiedziała, Ŝe lepiej jak najszybciej biec przed siebie, uległa pokusie. Musiała spojrzeć za siebie, musiała wiedzieć, gdzie on jest. Odwróciła się. Zniknął. Nigdzie go nie widziała. Wagony wciąŜ dudniły po torach. Ilina pomyślała, Ŝe musiała go zgubić, gdy wpadła do lasu. Zmieniła kierunek i ruszyła do miasta, tam gdzie nic nie będzie jej groziło. MęŜczyzna wyszedł zza drzewa i chwycił ją w pasie. Runęli na śnieg. Przycisnął ją ciałem, szarpiąc jej płaszcz i wrzeszcząc. Huk pociągu zagłuszał słowa. Widziała tylko jego zęby i język. Wtedy sobie przypomniała: była przygotowana na tę chwilę. Sięgnęła do kieszeni i odnalazła ukradzione z fabryki dłuto. JuŜ kiedyś go uŜyła, ale tylko po to, aby przestraszyć napastnika i pokazać, Ŝe w razie potrzeby będzie się umiała obronić. Zacisnęła palce na drewnianym uchwycie. Miała tylko jedną szansę. Gdy wepchnął jej dłoń pod spódnicę, dźgnęła go metalowym ostrzem w bok głowy. Wyprostował się i złapał za ucho. Ciachnęła go jeszcze raz, trafiając w rękę, którą zasłonił ucho. Powinna mu zadać jeszcze kilka ciosów, powinna go zabić, lecz pragnienie ucieczki zwycięŜyło. Wycofała się, pełznąc na czworakach jak owad i ściskając zakrwawione dłuto. MęŜczyzna zaczął się czołgać za nią. Naderwana małŜowina wisiała na płacie skóry. Jego twarz wykrzywiał grymas wściekłości. Rzucił się naprzód, usiłując złapać ją za kostki. Ilinie z trudem udało się uniknąć jego rąk. Cały czas cofała się przed nim, dopóki nie natrafiła na pień drzewa. Wtedy dogonił ją i chwycił za nogę. Zaatakowała go dłutem, tnąc i dźgając. Złapał ją za przegub i przyciągnął do siebie. Gdy mocowali się twarzą w twarz, pochyliła się, próbując ugryźć go w nos. Zacisnął drugą rękę na szyi Iliny i przytrzymał ją w bezpiecznej odległości. Sapała z wysiłku, próbowała się wyrwać, ale jego palce ściskały ją jak imadło. Zaczęła się dusić. Przeniosła cięŜar ciała na bok i oboje, wciąŜ spleceni ze sobą, potoczyli się po śniegu. Nagle z niewiadomego powodu puścił jej szyję. Ilina zaniosła się kaszlem, odzyskując oddech. MęŜczyzna nadal przygwaŜdŜał ją ciałem 151

do ziemi, lecz juŜ na nią nie patrzył. Jego uwagę przykuło coś innego, obok nich. Ilina zwróciła głowę w tym kierunku. Ujrzała pogrąŜone głęboko w śniegu nagie zwłoki małej dziewczynki. Miała bladą, niemal przezroczystą skórę i jasne, prawie białe włosy. Jej szeroko otwarte usta wypełniała ziemia, która utworzyła niewielki kopczyk, wznoszący się powyŜej wąskich, sinych warg. Ręce, nogi i twarz dziewczynki nie nosiły śladów Ŝadnych obraŜeń i przykrywała je cienka warstwa nietkniętego śniegu, którą odsłonili, zmagając się ze sobą. Jej ciało zostało zmasakrowane. Organy wewnętrzne leŜały na wierzchu, rozerwane na strzępy. Tułów był prawie pozbawiony skóry, którą odcięto albo zdarto, jak gdyby ciało zaatakowała wataha wilków. Ilina spojrzała na męŜczyznę. Wyglądał, jak gdyby zupełnie o niej zapomniał. Wpatrywał się w zwłoki dziewczynki. Nagle zgiął się wpół i chwyciły go torsje. Nie zastanawiając się, co robi, uspokajającym gestem połoŜyła mu dłoń na plecach. Opamiętała się jednak, przypomniała sobie, kim jest ten człowiek i co jej zrobił. Cofnęła rękę, wstała i uciekła. Tym razem instynkt jej nie zawiódł. Wypadła z lasu i pobiegła w stronę stacji. Nie miała pojęcia, czy męŜczyzna ją goni. Nie krzyczała, nie zwalniała kroku i nie oglądała się za siebie.

Moskwa 14 marca Lew otworzył oczy. Oślepił go blask latarki. Nie musiał patrzeć na zegarek, by wiedzieć, która jest godzina. Pora aresztowań, czwarta rano. Zerwał się z łóŜka, a serce podskoczyło mu do gardła. Zdezorientowany zderzył się w ciemności z jakimś człowiekiem, który odepchnął go na bok. Potknął się, ale odzyskał równowagę. Zapaliły się światła. MruŜąc oczy w blasku lampy, zobaczył trzech młodych funkcjonariuszy, którzy mogli mieć niewiele ponad osiemnaście lat. Byli uzbrojeni. Lew nie znał ich, ale znał ten typ: niscy rangą, bezmyślnie posłuszni, gotowi wykonać kaŜdy otrzymany rozkaz. Potrafili bez wahania uŜyć siły, na najmniejszą próbę oporu reagując wyjątkową brutalnością. Czuć było od nich dym papierosowy i wódkę. Lew przypuszczał, Ŝe w ogóle nie kładli się spać: całą noc pili, czekając na wyznaczoną godzinę. Pod wpływem alkoholu mogli się zachowywać impulsywnie, nieprzewidywalnie. Aby przeŜyć najbliŜsze kilka minut, Lew musiał być ostroŜny i posłuszny. Miał nadzieję, Ŝe Ŝona teŜ to rozumie. Raisa stała w nocnej bieliźnie i dygotała, choć nie z zimna. Nie była pewna, czy to szok, strach czy gniew. Nie mogła się opanować. Ale nie odwracała wzroku. Nie czuła się zawstydzona; niech oni się wstydzą tego nocnego najścia, niech patrzą na jej wymiętą koszulę nocną i potargane włosy. Jednak nie, spoglądali na nią z obojętnymi minami: było im wszystko jedno, praca to praca. W oczach młodych funkcjonariuszy nie 153

dostrzegła cienia Ŝadnych uczuć: tępo omiatały pokój jak oczy jaszczurek. Skąd MGB brało tych chłopców o ołowianych duszach? Raisa była pewna, Ŝe formowali ich według jednego modelu. Zerknęła na Lwa. Stał z rękami przed sobą i opuszczoną głową, unikając kontaktu wzrokowego. Wcielenie pokory i potulności: moŜe rozsądek nakazywał właśnie taką postawę. Ale w tym momencie nie słuchała głosu rozsądku. W ich sypialni było trzech zbirów. Chciała, aby hardo się im postawił, aby potraktował ich jak bandytów. PrzecieŜ tak powinna wyglądać naturalna reakcja. KaŜdy normalny człowiek nie posiadałby się z oburzenia. Lew nawet w takiej chwili zachowywał się politycznie. Jeden z funkcjonariuszy wyszedł, by po chwili wrócić z dwiema niewielkimi walizkami. - Tylko tyle moŜecie zabrać ze sobą. Nie wolno wam przy sobie mieć nic poza ubraniem i rzeczami osobistymi. Za godzinę wychodzimy, wszystko jedno, czy będziecie gotowi, czy nie. Lew spojrzał na walizki z płótna rozpiętego na drewnianych ramkach. Skromne wnętrze mogło pomieścić bagaŜ na najwyŜej jednodniowy wyjazd. Odwrócił się do Ŝony. - WłóŜ na siebie jak najwięcej rzeczy. Obejrzał się za siebie. Jeden z funkcjonariuszy przyglądał im się, paląc papierosa. - MoŜecie zaczekać na zewnątrz? - Nie tracić czasu na prośby. Na wszystkie jest jedna odpowiedź nie. Raisa przebrała się, czując, jak gadzi wzrok chłopaka błądzi po jej ciele. NałoŜyła na siebie tyle warstw odzieŜy, ile się dało. Lew zrobił to samo. W innych okolicznościach ich nogi i ręce, grubo opatulone wełną i bawełną, wyglądałyby zabawnie. JuŜ ubrana, musiała rozstrzygnąć bolesną kwestię, jaką część swojego dobytku mają zabrać, a jaką zostawić. Obejrzała walizkę, która miała nie więcej niŜ dziewięćdziesiąt centymetrów długości, około sześćdziesięciu centymetrów szerokości i dwadzieścia głębokości. Ta przestrzeń musiała zmieścić całe ich Ŝycie. 154

Lew zdawał sobie sprawę, Ŝe być moŜe polecono im się spakować, aby uniknąć kłopotów z wyprowadzeniem ich z mieszkania, aby zapobiec wzruszeniom i emocjom, jakie w ludziach budziła świadomość, Ŝe właśnie zostają wysłani na śmierć. Zawsze łatwiej było dać sobie radę z kimś, kto kurczowo trzymał się nadziei, choćby i wątłej, Ŝe ocaleje. Co jednak mógł począć? Poddać się? Walczyć? Szybko wykonał w myślach parę obliczeń. Będzie musiał poświęcić część cennej przestrzeni w walizce na „Podręcznik agitatora” i „Krótki kurs historii WKP(b)”, poniewaŜ pozostawienie którejkolwiek z tych ksiąŜek mogło zostać zinterpretowane jako nieprawomyślny gest polityczny. W ich sytuacji taka lekkomyślność równałaby się samobójstwu. Chwycił ksiąŜki i włoŜył do walizki jako pierwsze. Młody funkcjonariusz pilnie ich obserwował, zwracając uwagę na to, co pakują, co wybierają. Lew dotknął ramienia Raisy - Weź buty. Wybierz nasze najlepsze. Dobre buty były rzadkością, mogły się okazać bezcenną walutą. Lew pozbierał ubrania, cenne przedmioty, ich zbiór fotografii: zdjęcia ze ślubu, zdjęcia jego rodziców, Stiepana i Anny, lecz ani jednego zdjęcia rodziny Raisy. Jej rodzice zginęli w czasie Wielkiej Wojny Ojczyźnianej, a wieś, gdzie mieszkała, została zmieciona z powierzchni ziemi. Straciła wszystko z wyjątkiem tego, co miała na sobie. Gdy Lew spakował walizkę, jego wzrok spoczął na zawieszonym na ścianie oprawionym wycinku z gazety: na swoim zdjęciu bohatera wojennego, pogromcy czołgów, wyzwoliciela okupowanych ziem. Jego przeszłość nie miała Ŝadnego znaczenia dla trzech konwojentów: podpis na nakazie aresztowania uniewaŜniał wszelkie akty heroizmu i poświęcenia. Lew wyciągnął wycinek z ram. Przez lata pieczołowicie przechowywany i czczony niemal jak ikona, wylądował złoŜony na pół w walizce. Upłynęła darowana im godzina. Lew zatrzasnął swoją walizkę, Raisa swoją. Zastanawiał się, czy kiedykolwiek jeszcze zobaczą to mieszkanie. Mało prawdopodobne. 155

Wszyscy pięcioro wtłoczyli się do windy. Pod blokiem czekał samochód. Dwaj funkcjonariusze usiedli z przodu. Trzeci, o nieprzyjemnym oddechu, wcisnął się z tyłu między Lwa i Raisę. - Chciałbym zobaczyć się z rodzicami. Chciałbym ich poŜegnać. - Gówno mnie obchodzą wasze prośby.

Mimo piątej rano w hali dworca panował juŜ duŜy ruch. Wokół pociągu kolei transsyberyjskiej krąŜyli Ŝołnierze, cywile i pracownicy obsługi stacji. Bok lokomotywy, wciąŜ opancerzonej od czasów wojny, zdobił napis CHWAŁA KOMUNIZMOWI. Podczas gdy pasaŜerowie wsiadali do pociągu, Lew i Raisa pod eskortą czekali na końcu peronu, trzymając walizki. Nikt się do nich nie zbliŜał, jak gdyby byli nosicielami groźnego wirusa, więc stali niby oddzieleni kloszem od rojnego dworca. Niczego im nie wyjaśniono, a Lew takŜe o nic nie pytał. Nie miał pojęcia, dokąd jadą ani na kogo czekają. WciąŜ istniało ryzyko, Ŝe wyślą ich do róŜnych łagrów i nigdy się juŜ nie zobaczą. A jednak niewątpliwie stali przy pociągu pasaŜerskim, nie przy transporcie zeków, złoŜonym z czerwonych wagonów bydlęcych, którymi woŜono więźniów. Czy to moŜliwe, Ŝe uda im się uratować? Na pewno dotąd los im sprzyjał. WciąŜ Ŝyli, wciąŜ byli razem, w co Lew nie śmiał wierzyć. Po złoŜeniu zeznania przed majorem Kuźminem zastosowano wobec Lwa areszt domowy do czasu podjęcia dalszych decyzji. Spodziewał się, Ŝe to potrwa najwyŜej jeden dzień. W drodze do mieszkania, w łączniku na czternastym piętrze, Lew wyrzucił wydrąŜoną monetę, którą dotąd miał w kieszeni. MoŜe podrzucił ją Wasilij, moŜe nie, to i tak nie miało teraz znaczenia. Gdy Raisa wróciła ze szkoły, zobaczyła przed drzwiami dwóch uzbrojonych funkcjonariuszy; zrewidowano ją i rozkazano zostać w domu. Lew wyjaśnił sytuację: opowiedział o oskarŜeniach wobec niej, o swoim śledztwie i o zeznaniu, w którym zaprzeczył zarzutom. Nie musiał tłumaczyć, Ŝe mają niewielkie szanse ujść z tego z Ŝyciem. Raisa słuchała go, nie przerywając, nie pytając o nic, z kamienną twarzą. Kiedy skończył, jej odpowiedź zaskoczyła go: 156

- Byliśmy naiwni, przypuszczając, Ŝe nam nigdy się to nie zdarzy. Siedzieli w mieszkaniu, spodziewając się, Ŝe lada chwila wpadną tam ludzie MGB. Nie zawracali sobie głowy gotowaniem; w ogóle nie byli głodni, choć rozsądek nakazywałby najeść się na zapas, zwaŜywszy na to, co mogło ich czekać. Nie wstawali od stołu w kuchni, nie kładli się spać. Siedzieli w milczeniu, czekając. Myśląc, Ŝe juŜ nigdy więcej mogą się nie zobaczyć. Lew bardzo pragnął porozmawiać z Ŝoną, powiedzieć jej to, co naleŜało powiedzieć. Nie potrafił jednak ubrać w słowa Ŝadnej myśli. W miarę upływu godzin uświadomił sobie, Ŝe nie pamięta, by kiedykolwiek spędzili razem tyle czasu, po prostu siedząc naprzeciw siebie. śadne z nich nie wiedziało, co z tym czasem zrobić. Tej nocy nie usłyszeli pukania do drzwi. Minęła czwarta rano, lecz nikt nie przyszedł ich aresztować. Przed południem następnego dnia Lew zrobił śniadanie, zastanawiając się, dlaczego to tak długo trwa. Gdy w końcu ktoś zapukał do drzwi, razem z Raisą poderwali się na nogi, z duszą na ramieniu, przekonani, Ŝe to koniec, Ŝe zaraz ich zabiorą, rozdzielą i zaprowadzą do osobnych cel przesłuchań. Okazało się, Ŝe chodzi o jakieś głupstwo, zmianę warty przy drzwiach, jeden z funkcjonariuszy chciał skorzystać z łazienki, pytał, czy kupić jedzenie. MoŜe tamci nie mogli znaleźć Ŝadnych dowodów, moŜe oboje zostali oczyszczeni z zarzutów i nie ma podstaw do oskarŜenia. Lew tylko przez krótką chwilę rozwaŜał taką moŜliwość: brak dowodów nigdy nie był przyczyną odstąpienia od oskarŜeń. Mimo to po pierwszym dniu minął drugi, potem trzeci i czwarty. Po tygodniu aresztu domowego w ich mieszkaniu zjawił się jeden z funkcjonariuszy, śmiertelnie blady. Na jego widok Lew zrozumiał, Ŝe w końcu nadszedł ich czas, lecz straŜnik drŜącym ze wzruszenia głosem oznajmił, Ŝe zmarł ich przywódca, Stalin. Dopiero w tym momencie Lew dopuścił do siebie tę myśl i zaczął się zastanawiać, czy jednak nie rysuje się przed nimi szansa ocalenia. Zbierając strzępki informacji o śmierci przywódcy - gazety histeryzowały, straŜnicy przed drzwiami histeryzowali - Lew zdołał ustalić, Ŝe Stalin zmarł spokojnie we własnym łóŜku. W ostatnich słowach 157

rzekomo mówił o wielkości i potędze swojego kraju oraz wspaniałej przyszłości, która go czeka. Lew nie wierzył w to ani przez sekundę, mając zbyt długą praktykę w świecie spisków i paranoi, by nie dostrzec rys w tej wersji wydarzeń. Z informacji uzyskanych w ministerstwie wiedział, Ŝe Stalin, w ramach czystki skierowanej przeciwko Ŝydowskim członkom elit kraju, rozkazał niedawno aresztować najwybitniejszych lekarzy, którzy przez całe swoje Ŝycie zawodowe dbali o jego zdrowie. Nie uznał więc za zbieg okoliczności faktu, Ŝe Stalin zmarł z przyczyn naturalnych w chwili, gdy nie było przy nim Ŝadnego medyka specjalisty, który mógłby zidentyfikować przyczynę jego nagłej choroby. Pomijając kwestie moralne, rozpętana przez przywódcę wielka czystka okazała się błędem taktycznym. Uczyniła go bezbronnym. Lew nie miał pojęcia, czy Stalin został zamordowany. Skoro lekarze trafili za kratki, potencjalni zamachowcy mieli wolną rękę i z niezmąconym spokojem mogli się przyglądać, jak umiera, wiedząc, Ŝe ludzie, którzy mogliby ich powstrzymać, siedzą w więzieniu. Równie prawdopodobna wydawała się moŜliwość, Ŝe Stalin zachorował, lecz nikt nie odwaŜył się postąpić wbrew jego rozkazom i zwolnić lekarzy. Gdyby przywódca wyzdrowiał, za nieposłuszeństwo mogliby zostać straceni. Te polityczne machinacje nie miały dla Lwa Ŝadnego znaczenia. Istotny był tylko fakt śmierci wodza. Poczucie ładu i pewności rozwiało się niby dym. Kto teraz przejmie stery? Jak będzie rządzić krajem? Jakie podejmie decyzje? Którzy funkcjonariusze utrzymają swoją pozycję, a którzy popadną w niełaskę? To, co było dopuszczalne za Stalina, mogło się okazać niedopuszczalne za nowej władzy. Nieobecność przywódcy oznaczała chwilowy paraliŜ. Nikt nie miał ochoty podejmować Ŝadnej decyzji, dopóki nie uzyska pewności, Ŝe decyzja zostanie zaaprobowana. Przez dziesięciolecia nikt teŜ nie kierował się własnym rozumieniem dobra i zła, lecz potrzebą sprawienia satysfakcji przywódcy. Ludzie Ŝyli i umierali w zaleŜności od jego adnotacji na liście: kreska przy nazwisku oznaczała Ŝycie, jej brak skazywał człowieka na śmierć. Na tym polegało ferowanie wyroków - kreska albo brak kreski. Zamykając oczy, Lew wyobraził sobie niemą panikę 158

na korytarzach Łubianki. Funkcjonariusze słuŜb bezpieczeństwa tak dawno przestali się posługiwać kompasem moralnym, Ŝe zupełnie się rozregulował: północ stała się południem, a wschód zachodem. Co jest dobre, a co złe - nie mieli pojęcia. Zapomnieli, na jakiej podstawie o tym decydować. Kiedy nadchodził taki czas, najbezpieczniej było robić jak najmniej. W zaistniałych okolicznościach sprawę Lwa Demidowa i Raisy Demidowej, bez wątpienia niejednoznaczną, sporną i draŜliwą, na razie najlepiej było odłoŜyć na bok. Dlatego nastąpiła zwłoka. Nikt nie chciał dotykać tego problemu: wszyscy byli zajęci szukaniem sobie pozycji przy nowych układach na Kremlu. Na domiar złego Ławrientij Beria, najbliŜszy współpracownik Stalina - jeŜeli ktokolwiek go otruł, Lew podejrzewał, Ŝe właśnie on - przejął juŜ obowiązki przywódcy i odrzucił sugestie o spisku, rozkazując uwolnić lekarzy. Zwolnienie podejrzanych, którzy okazali się niewinni - kto słyszał o czymś podobnym? Lew na pewno nie pamiętał takiego wypadku. W tych okolicznościach nie poparte dowodami oskarŜenie odznaczonego bohatera wojennego, który trafił na pierwszą stronę „Prawdy”, uznano za ryzykowny krok. Tak więc szóstego marca, zamiast wiadomości o wyroku, Lew i Raisa otrzymali zgodę na uczestniczenie w państwowych uroczystościach pogrzebowych wielkiego przywódcy. Pozostając formalnie w areszcie domowym, Lew i Raisa w towarzystwie dwóch konwojentów posłusznie dołączyli do tłumów płynących w kierunku placu Czerwonego. Wiele osób płakało, niektóre wręcz spazmatycznie - męŜczyźni, kobiety i dzieci - a Lew zastanawiał się, czy wśród tych setek tysięcy połączonych we wspólnym bólu znajduje się choć jedna osoba, która nie straciła kogoś z rodziny lub przyjaciół z winy opłakiwanego właśnie człowieka. Naładowana, nabrzmiała poczuciem dojmującego smutku atmosfera musiała mieć związek z powszechnym uwielbieniem zmarłego. Lew słyszał, jak wielu ludzi, nawet podczas brutalnych przesłuchań, głośno krzyczało, Ŝe gdyby Stalin wiedział o okrucieństwach MGB, na pewno by interweniował. Bez względu na prawdziwy powód Ŝałoby, pogrzeb 159

stwarzał okazję, by dać ujście tłumionemu przez lata cierpieniu, by się rozpłakać, by uściskać sąsiada, wyrazić Ŝal, którego dotąd nie wolno było okazywać, poniewaŜ mógł oznaczać krytykę państwa. Główne ulice wokół budynku Dumy Państwowej były tak wypełnione ludźmi, Ŝe z trudem dawało się oddychać, a kaŜdy poruszał się ze swobodą nie większą niŜ kamyczek porwany przez lawinę. Lew nawet na chwilę nie puścił ręki Raisy i choć zewsząd napierało na niego mnóstwo ramion, pilnował, by ich nie rozdzielono. Szybko stracili z oczu swoją eskortę. W miarę jak zbliŜali się do placu Czerwonego, tłum zbił się jeszcze ciaśniej. Czując wzbierającą wokół siebie histerię, Lew uznał, Ŝe juŜ dość. Znalazłszy się przypadkiem na obrzeŜu ludzkiej fali, skręcił do jakiejś bramy i wciągnął za sobą Raisę. Z bezpiecznego schronienia przyglądali się mijającemu ich strumieniowi ludzi. To była słuszna decyzja. Wiele osób z przodu zostało stratowanych na śmierć. Mogli wykorzystać chaos i uciec. Zastanawiali się nad tym, szeptem rozmawiając w bramie. Zgubili towarzyszących im konwojentów. Raisa chciała uciekać. Ale wówczas MGB uzyskałoby brakujący dowód, by doprowadzić do ich egzekucji. W grę wchodziły takŜe względy praktyczne: nie mieli pieniędzy ani przyjaciół, nie mieli gdzie się ukryć. Gdyby zdecydowali się na ucieczkę, śmierć czekałaby rodziców Lwa. Dotąd mieli szczęście. Lew ryzykował ich Ŝycie w nadziei, Ŝe uda się przetrwać tę próbę.

Do pociągu wsiedli ostatni pasaŜerowie. Zawiadowca, widząc na peronie umundurowanych ludzi, zgromadzonych obok lokomotywy, wstrzymywał odjazd. Maszynista wychylił się z kabiny, próbując się zorientować, o co chodzi. Ciekawscy pasaŜerowie ukradkiem zerkali przez okna na dwoje młodych ludzi, którzy mieli jakieś powaŜne kłopoty. Lew zobaczył zmierzającego w ich stronę umundurowanego funkcjonariusza. To był Wasilij. Lew spodziewał się tego spotkania. Jego zastępca nie zmarnowałby takiej okazji do triumfu. Wezbrała w nim złość, ale zdawał sobie sprawę, Ŝe musi bezwzględnie panować nad 160

emocjami. Być moŜe czyhała na nich jeszcze jakaś pułapka. Raisa nigdy nie widziała Wasilija, lecz pamiętała, jak opisywał go Lew:

Twarz bohatera, serce słuŜalca. JuŜ na pierwszy rzut oka widziała, Ŝe coś z nim jest nie tak. Owszem, był przystojny, ale uśmiechał się w taki sposób, jak gdyby uśmiech wymyślono tylko po to, by wyraŜać niechęć. Kiedy wreszcie stanął przed nimi, zauwaŜyła malujące się na jego twarzy zadowolenie z powodu upokorzenia Lwa i jednocześnie zawód, Ŝe nie spotkało ich większe poniŜenie. Wasilij uśmiechnął się jeszcze szerzej. - Nalegałem, Ŝeby czekali z odjazdem, bo chciałem się poŜegnać. I poinformować was o decyzji w waszej sprawie. Wolałem to zrobić osobiście, rozumiecie? Sytuacja wyraźnie sprawiała mu przyjemność. Mimo Ŝe ten człowiek budził w nim odrazę, głupotą byłoby draŜnić go w takim momencie, gdy tyle juŜ przetrwali. Ledwie słyszalnym głosem Lew mruknął: - Doceniam to. - Dostałeś nowy przydział. Nie mogliśmy cię dłuŜej trzymać w MGB, gdy wisi nad tobą tyle pytań bez odpowiedzi. Zostaniesz wcielony do milicji. Nie jako syszczik, wywiadowcą to ty nie będziesz, ale dostaniesz najniŜszy stopień, uczastkowego. Będziesz sprzątał cele, pisał protokoły - będziesz robił wszystko, co ci kaŜą. JeŜeli chcesz przeŜyć, musisz się nauczyć wypełniać rozkazy. Lew zrozumiał rozczarowanie Wasilija. Kara - zesłanie na prowincję do miejscowej milicji - była stosunkowo łagodna. ZwaŜywszy na wagę zarzutów, mógł im grozić wyrok dwudziestu pięciu lat robót w kopalniach złota na Kołymie, gdzie temperatura spadała do minus pięćdziesięciu stopni, więźniowie mieli ręce zdeformowane od odmroŜeń, a średnia długość Ŝycia wynosiła trzy miesiące. Ocalili nie tylko Ŝycie, ale takŜe wolność. Lew nie sądził, aby major Kuźmin 161

uczynił to z sentymentu. Po prostu stawiałby się w kłopotliwym połoŜeniu, oskarŜając własnego protegowanego. W czasach niestabilności politycznej znacznie lepiej i sprytniej było wysłać go gdzieś daleko pod pozorem przeniesienia słuŜbowego. Kuźmin nie chciał, aby brano pod lupę jego decyzję: skoro Lew był szpiegiem, to dlaczego Kuźmin tak go faworyzował i nagradzał awansami? Prościej i bezpieczniej było zamieść sprawę pod dywan. Rozumiejąc, Ŝe jakakolwiek oznaka ulgi zdenerwuje Wasilija, Lew starał się wyglądać na jak najbardziej przybitego. - Jestem gotów pełnić swoje obowiązki wszędzie tam, gdzie będę potrzebny. Wasilij zbliŜył się do Lwa, wciskając mu do rąk bilety i dokumenty. Lew wziął papiery i ruszył w stronę pociągu. Raisa wspięła się na stopień wagonu. Wasilij zawołał do niej: - Pewnie było ci przykro, kiedy usłyszałaś, Ŝe mąŜ cię śledził? Nie tylko raz zresztą, na pewno ci o tym mówił. Śledził cię dwa razy. Za pierwszym nie chodziło o sprawę słuŜbową. Nie podejrzewał, Ŝe jesteś szpiegiem, podejrzewał, Ŝe jesteś dziwką. Musisz mu to wybaczyć. Na kaŜdego czasem przychodzą takie wątpliwości. A ty jesteś ładna. ChociaŜ, moim zdaniem, nie warto rzucać dla ciebie wszystkiego. Podejrzewam, Ŝe kiedy twój mąŜ się zorientuje, na jakie zadupie go wysyłamy, to cię znienawidzi. Na jego miejscu zatrzymałbym mieszkanie i pozwolił, Ŝeby cię zastrzelili za zdradę. Nie wiem, pewnie musisz się nieźle rŜnąć. Raisę zdumiała jego obsesja na punkcie jej męŜa. Nie odezwała się jednak: riposta mogła ich kosztować Ŝycie. Wzięła walizkę i otworzyła drzwi wagonu. Lew wsiadł za nią, uwaŜając, by nie oglądać się za siebie. Obawiał się, Ŝe na widok kpiącego uśmieszku Wasilija mógłby przestać nad sobą panować. Raisa spojrzała przez okno. Pociąg wytoczył się ze stacji. Nie było wolnych miejsc, więc musieli stać w zatłoczonym korytarzu. Przez długi czas nie odzywali się do siebie, patrząc na przesuwające się za oknami miasto. Wreszcie Lew rzekł: 162

- Przepraszam. - Na pewno kłamał. Powiedziałby wszystko, Ŝeby ci dopiec. - Mówił prawdę. Kazałem cię śledzić. I to nie miało nic wspólnego z moją pracą. Myślałem... - ...Ŝe sypiam z kimś innym? - Był taki czas, kiedy nie chciałaś ze mną rozmawiać. Nie chciałaś mnie dotykać. Nie chciałaś ze mną Ŝyć. Byliśmy sobie zupełnie obcy. Nie rozumiałem dlaczego. - Nie moŜna wyjść za mąŜ za oficera śledczego MGB i nie być śledzoną. Powiedz mi, Lew, jak mogłabym cię zdradzić? Ryzykowałabym Ŝycie. W ogóle byśmy o tym nie rozmawiali, tylko kazałbyś mnie aresztować. - Tak myślisz? - Pamiętasz moją przyjaciółkę Zoję? Chyba ją poznałeś. - MoŜe, nie wiem. - Rzeczywiście - nigdy nie pamiętasz nazwisk, prawda? Ciekawe dlaczego? Dzięki temu potrafisz zasnąć, Ŝe wymazujesz zdarzenia z pamięci, tak? Raisa mówiła szybko, spokojnie i z przejęciem, jakiego Lew nigdy dotąd u niej nie słyszał. Ciągnęła: - Poznałeś Zoję. MoŜe nie zwróciłeś uwagi, bo dla partii nie była taka waŜna. Dostała wyrok dwudziestu pięciu lat. Aresztowano ją, kiedy wychodziła z cerkwi, i oskarŜono o antystalinowskie modlitwy. Modlitwy, Lew - skazali ją za modlitwy, których w ogóle nie słyszeli. Aresztowali ją za to, o czym myślała. - Dlaczego mi nie powiedziałaś? Mógłbym jej pomóc. Raisa pokręciła głową. Lew spytał: - Myślisz, Ŝe to ja ją zadenuncjowałem? - Wiedziałbyś o tym? Nawet nie pamiętasz, kto to jest. Lew był zaskoczony: nigdy przedtem nie rozmawiał z Ŝoną w ten sposób, rozmawiali tylko o obowiązkach domowych, wymieniali uprzejmości - nigdy nie podnosili głosu, nigdy się nie kłócili. - Nawet jeŜeli jej nie zadenuncjowałeś, to jak mógłbyś pomóc? Ci, którzy ją aresztowali, byli tacy sami jak ty - oddani i wierni słudzy państwa. Tamtego dnia nie wróciłeś na noc. A ja uświadomiłam sobie, 163

Ŝe prawdopodobnie właśnie aresztowałeś czyjąś najlepszą przyjaciółkę, czyichś rodziców, czyjeś dzieci. Powiedz mi, ilu dokładnie ludzi aresztowałeś? Próbowałeś kiedyś policzyć? Podaj jakąś liczbę pięćdziesiąt osób, dwieście, tysiąc? - Ciebie nie wydałem. - Nie chodziło im o mnie. Chodziło im o ciebie. Kiedy aresztowałeś nieznajomych, mogłeś sobie wmawiać, Ŝe są winni. MoŜe wierzyłeś, Ŝe to, co robisz, czemuś słuŜy. Ale to im nie wystarczyło. Chcieli, Ŝebyś im udowodnił, Ŝe zrobisz wszystko, czego od ciebie zaŜądają, nawet gdybyś w głębi duszy wiedział, Ŝe to złe i bezsensowne. Miałeś im udowodnić swoje ślepe posłuszeństwo. Zdaje się, Ŝe Ŝony świetnie się nadają do takiej próby. - MoŜe masz rację, ale juŜ się uwolniliśmy od tego. Rozumiesz, ile mamy szczęścia, Ŝe w ogóle dano nam drugą szansę? Chcę, Ŝebyśmy zaczęli nowe Ŝycie, jako rodzina. Raisa umilkła, przyglądając się uwaŜnie męŜowi, jak gdyby zobaczyli się pierwszy raz. - Tego wieczoru, kiedy jedliśmy kolację u twoich rodziców, usłyszałam cię przez drzwi mieszkania. Byłam w korytarzu. Słyszałam rozmowę o tym, czy powinieneś mnie wydać jako szpiega, czy nie. Byłam wstrząśnięta - nie wiedziałam, co robić. Nie chciałam umierać. Wyszłam z powrotem na ulicę i spacerowałam przez chwilę, usiłując zebrać myśli. Zastanawiałam się - naprawdę to zrobi? Wyda mnie? Twój ojciec uŜył przekonujących argumentów. - Mój ojciec był przeraŜony. - śycie trzech osób przeciw Ŝyciu jednej? Trudno o argumenty przeciwko takiej kalkulacji. A gdyby to było Ŝycie trzech osób przeciw Ŝyciu dwóch? - Nie jesteś w ciąŜy? - Poręczyłbyś za mnie, gdybym nie była? - I dopiero teraz mi o tym mówisz? - Bałam się, Ŝe zmienisz zdanie. Oto obnaŜona prawda o ich związku. Lew poczuł, Ŝe chwieje się na nogach. Pociąg, ludzie wokół niego, walizki, okna, jego ubranie, 164

widok miasta - wszystko wydało mu się dziwnie nierzeczywiste. Nie mógł ufać nikomu i niczemu, nawet własnym zmysłom wzroku i dotyku. Wszystko, w co wierzył, okazało się kłamstwem. - Raiso, czy kiedykolwiek mnie kochałaś? Upłynęła chwila ciszy. Obydwoje kołysali się w rytmie ruchu wagonu, a jego pytanie zawisło między nimi jak przykry zapach. Wreszcie, zamiast odpowiedzieć, Raisa uklękła i zawiązała sznurowadło.

Wuralsk 15 marca Warłam Babinicz siedział po turecku na brudnej betonowej posadzce w kącie przepełnionej sali sypialnej, odwrócony plecami do drzwi, zasłaniając własnym ciałem przedmioty, jakie przed sobą rozłoŜył. Chciał się odgrodzić od innych chłopców, którzy zawsze mu przeszkadzali, kiedy coś wzbudziło ich zainteresowanie. Rozejrzał się po sali. Około trzydziestu chłopców nie zwracało na niego Ŝadnej uwagi; większość leŜała obok siebie na ośmiu zasikanych łóŜkach, które musiały wystarczyć dla wszystkich. Patrzył, jak dwóch z nich drapie się nawzajem po plecach, pokrytych bąblami od ukąszeń pluskiew. Zadowolony, Ŝe nikt nie zamierza wtykać nosa w jego sprawy, odwrócił się do rozłoŜonych przedmiotów, które zbierał od lat i wszystkie były dla niego cenne, łącznie z najnowszym, skradzionym rano - czteromiesięcznym dzieckiem. Warłam niejasno zdawał sobie sprawę, Ŝe zabierając dziecko, zrobił coś złego, i jeŜeli zostanie przyłapany, będzie miał kłopoty większe niŜ kiedykolwiek. Wiedział teŜ, Ŝe dziecko nie jest zadowolone. Płakało. Hałasem nie bardzo się przejmował, poniewaŜ nikt nie zwróciłby uwagi na jeszcze jeden dziecięcy wrzask. Tak się składało, Ŝe nie mniej niŜ dziecko interesował go Ŝółty kocyk, w który było owinięte. Dumny ze swojej nowej zdobyczy, umieścił ją na honorowym miejscu pośrodku swojej kolekcji, pomiędzy Ŝółtą puszką, starą Ŝółtą koszulą, pomalowaną na Ŝółto cegłą, oderwanym kawałkiem plakatu z Ŝółtym tłem, Ŝółtą kredką i ksiąŜką w Ŝółtej obwolucie. Latem dodał 166

do kolekcji Ŝółte kwiaty zerwane w lesie. Kwiaty miały krótki Ŝywot i nic nie przejmowało go takim smutkiem jak widok więdnących płatków, które kruszały i brązowiały. Zastanawiał się kiedyś:

Dokąd idzie Ŝółte? Nie miał pojęcia. Nie tracił jednak nadziei, Ŝe pewnego dnia teŜ tam pójdzie, moŜe po śmierci. Nic i nikt na świecie nie był dla niego waŜniejszy od Ŝółtego koloru. Właśnie Ŝółć stała się powodem, dla którego trafił tu, do wuralskiego intiernatu, państwowego zakładu dla upośledzonych umysłowo dzieci. Jako mały chłopiec uganiał się za słońcem przekonany, Ŝe w końcu uda mu się je dopędzić, zdjąć z nieba i zanieść do domu. Biegł przed siebie, dopóki prawie pięć godzin później go nie złapano i nie odprowadzono do rodziców, wrzeszczącego z wściekłości na tych, którzy przerwali mu pościg. Rodzice bili syna w nadziei, Ŝe w ten sposób oduczą go dziwactw, lecz gdy w końcu musieli się pogodzić z faktem, Ŝe ich metody okazały się nieskuteczne, przekazali go państwu, które stosowało metody bardzo podobne. Pierwsze dwa lata pobytu w intiernatie spędził przykuty łańcuchem do ramy łóŜka jak pies podwórzowy. Był jednak silnym, mocno zbudowanym chłopcem, upartym i wytrwałym. W ciągu kilku miesięcy zdołał złamać ramę, zdjąć łańcuch i uciec. Goniąc Ŝółty wagon pociągu, dotarł aŜ na skraj miasta. W końcu przywieziono go z powrotem do zakładu, wyczerpanego i odwodnionego. Tym razem został zamknięty w szafie. Ale to wszystko zdarzyło się dawno temu - teraz personel miał juŜ do niego zaufanie, Warłam skończył bowiem siedemnaście lat i wiedział, Ŝe nie moŜna dogonić słońca ani wspiąć się tak wysoko, by zdjąć je z nieba. Skupił się więc na poszukiwaniu bardziej osiągalnych Ŝółtych rzeczy, takich jak to dziecko, które ukradł, sięgając przez otwarte okno do czyjegoś mieszkania. Gdyby tak bardzo się nie śpieszył, moŜe spróbowałby odwinąć kocyk i zostawił dziecko. Ale wpadł w panikę, przestraszył się, Ŝe go złapią, dlatego zabrał jedno i drugie. Patrząc na 167

rozwrzeszczane niemowlę, zauwaŜył, Ŝe kocyk nadaje jego skórze lekko Ŝółty odcień. I ucieszył się, Ŝe jednak ukradł jedno i drugie.

Przed budynkiem zatrzymały się dwa samochody, z których wysiadło sześciu uzbrojonych milicjantów z Wuralska, dowodzonych przez generała Niestierowa, męŜczyznę w średnim wieku, o szerokich ramionach i sylwetce robotnika z kołchozu. Generał dał znak swoim ludziom, by otoczyli teren, a sam ze swoim zastępcą, porucznikiem, zbliŜył się do wejścia. Mimo Ŝe milicja zwykle nie była uzbrojona, dziś Niestierow polecił funkcjonariuszom zabrać broń. Dostali zgodę na jej uŜycie. Kancelaria była otwarta: grało ściszone radio, na stole leŜały rozłoŜone karty, w powietrzu unosił się odór alkoholu. W pomieszczeniu nie było nikogo z personelu. Niestierow i porucznik ruszyli dalej korytarzem. Woń alkoholu ustąpiła miejsca zapachowi odchodów i siarki. Siarki uŜywano do odstraszania pluskiew. Powód drugiego zapachu był oczywisty. Podłogę i ściany oblepiały kupy. W salach, które mijali, roiło się od małych dzieci - na jedno pomieszczenie przypadało ich około czterdzieściorga. KaŜde było ubrane jedynie w poplamioną koszulę albo parę poplamionych szortów, ale Ŝadne nie miało na sobie jednego i drugiego. Dzieci leŜały pokotem na łóŜkach, po troje lub czworo na cienkim i lepiącym się od brudu materacu. Wiele z nich bez ruchu wpatrywało się w sufit. Niestierow zastanawiał się, czy wszystkie Ŝyją. Trudno było odgadnąć. Dzieci, które nie leŜały, podbiegały do nich, usiłując złapać broń; dotykały ich mundurów, spragnione kontaktu z dorosłymi. Milicjantów w mgnieniu oka otoczył las wyciągniętych w górę rąk. Choć Niestierow przygotował się na widok okropnych warunków, nie potrafił zrozumieć, jak moŜna było doprowadzić zakład do takiego stanu. Zamierzał poruszyć tę sprawę w rozmowie z kierownikiem placówki. Musiał to jednak odłoŜyć na przyszły raz. 168

Przeszukawszy parter, skierował się na piętro, podczas gdy porucznik próbował zatrzymać grupę dzieci, które za nimi szły. Dawał im znaki za pomocą srogich spojrzeń i gestów, ale odpowiadały mu tylko wybuchy śmiechu, jak gdyby to miała być zabawa. Gdy delikatnie odepchnął dzieci, natychmiast natarły na niego ponownie, chcąc, by znów je odepchnął. Generał zniecierpliwiony polecił: - Zostaw je, daj im spokój. Nie było innej rady, więc ruszyli na czele pochodu. W pokojach na górze były starsze dzieci. Niestierow domyślił się, Ŝe rozmieszczono je w salach mniej więcej według wieku. Podejrzany miał siedemnaście lat - była to górna granica wieku podopiecznych tej instytucji, których potem wysyłano do najgorszej, katorŜniczej pracy, jakiej nikt przy zdrowych zmysłach nie zgodziłby się podjąć, pracy, przy której średnia długość Ŝycia wynosiła trzydzieści lat. ZbliŜali się do końca korytarza. Pozostała tylko jedna sala. Siedząc plecami do drzwi, zaabsorbowany Warłam gładził kocyk, zastanawiając się, dlaczego dziecko juŜ nie płacze. Szturchnął je brudnym palcem. Nagle w sali rozległ się głos, na którego dźwięk zesztywniał. - Warłam: wstań i odwróć się, bardzo powoli. Warłam wstrzymał oddech i zamknął oczy, jakby to mogło sprawić, Ŝe głos zniknie. Nie udało się. - Nie będę powtarzał. Wstań i odwróć się. Niestierow zaczął się zbliŜać do miejsca, w którym siedział Warłam. Nie widział, co chłopiec zasłania. Nie usłyszał płaczu niemowlęcia. Pozostali chłopcy usiedli na łóŜkach i wpatrywali się w niego jak zahipnotyzowani. Warłam nieoczekiwanie oŜył, porwał coś w ramiona, wstał i odwrócił się w kierunku generała. Trzymał dziecko, które uderzyło w płacz. Generał odetchnął z ulgą: niemowlę Ŝyło. Jednak nie było jeszcze bezpieczne. Chłopak przyciskał je do piersi, obejmując rękami jego kruchą szyję. Niestierow obejrzał się za siebie. Porucznik został przy drzwiach, otoczony ciasnym pierścieniem zaciekawionych dzieci. Wycelował w głowę Warłama i odbezpieczył broń, gotów zabić, czekając na rozkaz. 169

Nikt nie stał na linii strzału. Ale jego zastępca w najlepszym razie był przeciętnym strzelcem. Na widok broni niektóre dzieci zaczęły krzyczeć, inne wybuchnęły śmiechem i waliły pięściami w materace. Sytuacja wymykała się spod kontroli. Warłam lada chwila mógł wpaść w panikę. Generał schował pistolet do kabury i uniósł ręce, starając się uspokoić chłopca. Przekrzykując harmider, zawołał: - Daj mi dziecko! - Mam straszne kłopoty. - Nie, nie masz. Widzę, Ŝe dziecku nic się nie stało. Jestem z ciebie bardzo zadowolony. Dobrze się spisałeś. Zaopiekowałeś się nim. Przyszedłem ci pogratulować. - Dobrze się spisałem? - Tak. - Mogę je sobie zostawić? - Muszę tylko sprawdzić, czy dziecku nic nie jest, na wszelki wypadek. Potem porozmawiamy. Mogę obejrzeć dziecko? Warłam wiedział, Ŝe są na niego źli, Ŝe odbiorą mu dziecko i zamkną w pokoju, gdzie nie będzie nic Ŝółtego. Przycisnął je więc jeszcze mocniej, wtulając usta w Ŝółty kocyk. Podszedł do okna, spojrzał na samochody milicyjne, zaparkowane na ulicy, i na uzbrojonych ludzi, otaczających budynek. - Mam straszne kłopoty. Niestierow ostroŜnie posunął się naprzód. Warłam trzymał dziecko zbyt kurczowo, aby udało się uwolnić je siłą - podczas szamotaniny mogliby je zmiaŜdŜyć. Zerknął na porucznika, który skinął głową na znak, Ŝe ma chłopaka na muszce. Generał przecząco pokręcił głową. Dziecko było za blisko twarzy Warłama. Nie mogli ryzykować strzału. Musiał być inny sposób. - Warłam, nikt nie chce cię uderzyć ani zrobić ci krzywdy. Daj mi dziecko i spokojnie porozmawiamy. Nikt nie będzie się złościł. Masz moje słowo. Przyrzekam. Niestierow zrobił kolejny krok, zasłaniając porucznikowi cel. Popatrzył na kolekcję Ŝółtych przedmiotów na podłodze. Zetknął się juŜ 170

z Warłamem przy okazji innego zdarzenia, gdy ze sznura do bielizny skradziono Ŝółtą sukienkę. Jego uwadze nie umknął fakt, Ŝe dziecko było owinięte w Ŝółty kocyk. - JeŜeli oddasz mi dziecko, poproszę jego matkę, Ŝeby podarowała ci Ŝółty koc. Na pewno się zgodzi. Chcę tylko dziecko. Słysząc tę uczciwą w jego przekonaniu propozycję, Warłam uspokoił się i wyciągnął ręce, oddając dziecko. Niestierow skoczył naprzód i pochwycił je. Kiedy się upewnił, Ŝe jest całe i zdrowe, podał je zastępcy. - Zabierz dzieciaka do szpitala. Porucznik wybiegł z sali. Warłam, jak gdyby nic się nie stało, usiadł plecami do drzwi i zaczął przestawiać przedmioty ze swojej kolekcji, by wypełnić puste miejsce po niemowlęciu. Reszta dzieci w pokoju ucichła. Niestierow ukląkł obok chłopaka, który spytał: - Kiedy dostanę koc? - Najpierw musisz iść ze mną. Chłopiec nadal porządkował kolekcję. Niestierow spojrzał na Ŝółtą ksiąŜkę. Był to podręcznik wojskowy, poufny dokument. - Skąd to masz? - Znalazłem. - Chciałbym obejrzeć. Mogę, będziesz spokojny? - Ma pan czyste ręce? Niestierow zauwaŜył, Ŝe palce Warłama pokrywa brud. - Mam czyste ręce. Generał wziął ksiąŜkę, przerzucił kilka stronic. Dostrzegł, Ŝe coś wciśnięto pomiędzy kartki. Odwrócił ksiąŜkę i potrząsnął nią. Na podłogę spadł gruby kosmyk jasnych włosów. Niestierow podniósł go i przeciągnął między palcami. Warłam zaczerwienił się. - Mam straszne kłopoty.

Osiemset kilometrów na wschód od Moskwy 16 marca Raisa nie odpowiedziała na pytanie, czy go kocha. Przyznała się tylko do kłamstwa na temat ciąŜy, więc nawet gdyby powiedziała: „Tak, kocham cię, zawsze cię kochałam”, Lew by nie uwierzył. Na pewno nie zamierzała patrzeć mu w oczy i zmyślać Ŝadnych tłumaczeń. Zresztą po co w ogóle pytał? Nie rozumiała. Jak gdyby nagle doznał jakiegoś objawienia, uświadamiając sobie, Ŝe ich małŜeństwo nie zostało zbudowane na prawdziwym uczuciu. Gdyby zgodnie z prawdą odparła: „Nie, nigdy cię nie kochałam”, niespodziewanie stałby się ofiarą, a ich małŜeństwo podstępem, jakiego się wobec niego dopuściła. Zostałaby oszustką igrającą z jego łatwowiernym sercem. Ni stąd, ni zowąd okazał się romantykiem. MoŜe przyczyną był szok po stracie pracy. Ale odkąd to miłość odgrywała jakąkolwiek rolę w ich związku? Nigdy nie zadawał jej takich pytań. Nigdy nie powiedział:

Kocham cię. Wcale tego od niego nie oczekiwała. To prawda, poprosił ją, by za niego wyszła. Zgodziła się. Chciał małŜeństwa, chciał mieć Ŝonę, wybrał akurat ją i dostał to, czego chciał. Teraz było mu mało. Kiedy stracił władzę, pozwalającą mu aresztować, kogo tylko zapragnął, popadł w łzawy sentymentalizm. I dlaczego powodem, dla którego ta iluzja szczęścia małŜeńskiego runęła w gruzy, miało być jej pragmatyczne kłamstwo, a nie jego głęboka nieufność? Czemu nie mogła od 172

niego zaŜądać, by przekonał ją o swojej miłości? PrzecieŜ bezpodstawnie posądził ją o niewierność i wysłał za nią agentów, Ŝeby ją śledzili, co mogło się skończyć aresztowaniem. Zdradził jej zaufanie na długo przedtem, zanim ona została do tego zmuszona. Nią kierowało pragnienie przeŜycia. Nim Ŝałosne samcze lęki. Odkąd wpisali do księgi swoje nazwiska jako mąŜ i Ŝona, a nawet wcześniej, odkąd zaczęli się spotykać, Raisa miała świadomość, Ŝe jeśli go rozdraŜni, Lew moŜe kazać ją zabić. Pogodziła się z tą okrutną rzeczywistością. Musiała dbać, aby był zadowolony. Kiedy Zoja została aresztowana, sama obecność męŜa - widok jego munduru, jego gadanie o państwie - tak ją złościła, Ŝe potrafiła wykrztusić do niego zaledwie parę słów. Ostatecznie zadała sobie proste pytanie. Czy chce Ŝyć? Fakt, Ŝe się uratowała, Ŝe z całej rodziny ocalała tylko ona, zawaŜył na jej dalszym Ŝyciu. Oburzenie z powodu aresztowania Zoi było kaprysem, na który nie mogła sobie pozwolić. Niczego dzięki temu nie zyskała. Tak więc kładła się w jego łóŜku, spała obok niego, spała z nim. Gotowała mu - choć odgłosy, jakie wydawał przy jedzeniu, przejmowały ją wstrętem. Prała jego rzeczy - choć przejmował ją wstrętem ich zapach. Kilka ostatnich tygodni spędziła bezczynnie w mieszkaniu, doskonale wiedząc, Ŝe Lew rozwaŜa słuszność swojej decyzji. Powinien był darować jej Ŝycie? Warto było dla niej ryzykować? Czy rzeczywiście była aŜ tak ładna, tak miła, tak dobra? Musiała tego dowieść kaŜdym gestem i spojrzeniem, w przeciwnym razie groziło jej śmiertelne niebezpieczeństwo. Ale to juŜ się skończyło. Miała dość własnej bezsilności, uzaleŜnienia od jego dobrej woli. Wydawał się jednak przekonany, Ŝe powinna mu być wdzięczna. PrzecieŜ potwierdził oczywisty fakt: nie była szpiegiem obcego wywiadu, tylko nauczycielką w dziesięciolatce. W zamian oczekiwał od niej wyznania miłości. Odebrała to jako zniewagę. Nie miał juŜ prawa niczego od niej Ŝądać. Nie mógł jej do niczego zmuszać, podobnie, jak ona jego. Oboje znaleźli się w tym samym tragicznym połoŜeniu: dorobek ich Ŝycia mieścił się w dwóch walizkach, zostali wygnani do jakiegoś odległego miasta. Stali się sobie równi jak jeszcze nigdy dotąd. JeŜeli chciał słuchać 173

peanów na cześć miłości, sam powinien je zaintonować. Lew siedział, rozpamiętując słowa Raisy. Uznała, Ŝe wolno jej osądzać jego postępowanie, gardzić nim, udając jednocześnie, Ŝe sama ma czyste ręce. Ale wychodząc za niego za mąŜ, wiedziała, czym się zajmuje, cieszyła się z przywilejów związanych z jego stanowiskiem, chętnie jadła delikatesy, jakie udawało mu się zdobyć, kupowała ubrania w dobrze zaopatrzonych spectorgach dla urzędników państwowych. Skoro praca w słuŜbie wzbudzała w niej taką odrazę, dlaczego nie odrzuciła jego umizgów? Wszyscy rozumieli, Ŝe aby przeŜyć, trzeba ustępować. Lew robił okropne rzeczy - moralnie niedopuszczalne. Dla większości ludzi czyste sumienie stanowiło nieosiągalny luksus, do którego Raisa takŜe nie mogła rościć sobie praw. Czy prowadziła lekcje zgodnie ze swoimi prawdziwymi przekonaniami? Najwyraźniej nie, zwaŜywszy na jej sprzeciw wobec aparatu słuŜby bezpieczeństwa - ale w szkole musiała wyraŜać swoją aprobatę dla państwa, wyjaśniać uczniom mechanizm jego działania, chwalić je, indoktrynować ich, by równieŜ gorąco to państwo popierali, a nawet zachęcać, aby nawzajem na siebie donosili. Gdyby tego nie robiła, z pewnością doniosłoby na nią któreś z dzieci. Jej zadanie polegało nie tylko na bezwarunkowym podporządkowaniu się wytycznym władzy, ale i na tłumieniu dociekliwości uczniów. Takie samo zadanie czekało na nią w nowym mieście. Zdaniem Lwa, on i jego Ŝona byli trybami tej samej maszyny Pociąg zatrzymał się na godzinę w Mutawie. Raisa przerwała całodzienne milczenie. - Powinniśmy coś zjeść. Krótkie zdanie oznaczało, Ŝe lepiej trzymać się spraw praktycznych: to na nich dotąd opierał się ich związek. Stawiając czoło wszystkim wyzwaniom, jakie ich czekały, musieli pamiętać, Ŝe łączy ich nie miłość, lecz codzienność. Wysiedli z wagonu. Po peronie spacerowała kobieta z wiklinowym koszykiem. Kupili jajka na twardo, torebeczkę soli i kilka kromek twardego Ŝytniego chleba. Usiedli obok siebie na ławce, obrali jajka, kładąc skorupki na kolanach, i podzielili się solą, nie odzywając się do siebie ani słowem. 174

Pociąg zwolnił, wspinając się coraz wyŜej wśród sosnowych lasów. W oddali ponad wierzchołkami drzew było widać góry, przywodzące na myśl wystające, nierówne zęby. Otworzyła się przed nimi polana. WzdłuŜ torów rozciągał się ogromny teren montowni: w samym sercu głuszy nagle wyrosły wysokie kominy i połączone budynki, przypominające magazyny. Wyglądało to tak, jakby Bóg usiadł na szczytach Uralu, uderzył pięścią w środek puszczy, obalając jednym ciosem drzewa z korzeniami, a na powstałej w ten sposób przestrzeni rozkazał ustawić kominy i prasy do stali. Taki był pierwszy obraz ich nowego domu. Lew znał to miejsce tylko z propagandy i dokumentów. Niewielkie miasteczko, liczące niegdyś dwadzieścia tysięcy mieszkańców, w którym nie było prawie nic poza tartakami i skupiskiem drewnianych robotniczych domków, przyciągnęło uwagę Stalina. Po dokładniejszym zbadaniu zasobów naturalnych i infrastruktury uznał, Ŝe tkwiący tu potencjał nie jest dostatecznie wykorzystywany. Miasteczko leŜało w pobliŜu rzeki Ufy, sto sześćdziesiąt kilometrów na wschód, w Swierdłowsku, były huty Ŝelaza i stali, w górach wydobywano rudę, przebiegała tędy takŜe kolej transsyberyjska - przejeŜdŜające co dzień przez miasteczko ogromne lokomotywy zabierały jedynie tarcice. Stalin doszedł do wniosku, Ŝe to idealne miejsce na zakłady, gdzie będzie montowany samochód, Wołga GAZ-21, który miał dorównać pojazdom produkowanym na Zachodzie, zaprojektowany zgodnie z najwyŜszymi wymogami. Wołgę, okrzykniętą szczytowym osiągnięciem radzieckiej myśli technicznej, zbudowano z myślą o surowym klimacie - miała wysoki prześwit, doskonałe zawieszenie, niezawodny silnik i zabezpieczenie antykorozyjne, jakiego mogli pozazdrościć konstruktorzy samochodów w Stanach Zjednoczonych. Lew nie miał pojęcia, czy to prawda. Wiedział natomiast, Ŝe na ten samochód było stać znikomy procent obywateli Związku Radzieckiego, a cena pojazdu znacznie przekraczała moŜliwości ludzi zatrudnionych przy jego montaŜu. Budowa fabryki rozpoczęła się krótko po wojnie, a półtora roku później w środku sosnowych lasów stanęła montownia Wołgi. Lew nie 175

pamiętał liczby więźniów, którzy zmarli w trakcie budowy. Zresztą oficjalnie podawane liczby i tak nie były wiarygodne. ZaangaŜował się w tę sprawę dopiero po ukończeniu fabryki. Wówczas poddano weryfikacji tysiące „wolnych” robotników, których na mocy urzędowego nakazu przeniesiono tu z miast w całym kraju, by zapełnić nowe miejsca pracy: po pięciu latach liczba ludności miasta wzrosła pięciokrotnie. Lew prześwietlał niektórych robotników, sprowadzonych tu z Moskwy. Jeśli pomyślnie przeszli lustrację, pakowali się i w ciągu tygodnia wyprowadzali ze stolicy. JeŜeli znaleziono jakąś plamę w ich Ŝyciorysie, zostawali aresztowani. Lew naleŜał do odźwiernych u bram tego miasta. Nie miał wątpliwości, Ŝe to był jeden z powodów, dla których Wasilij wybrał to miejsce. Na pewno rozbawił go paradoks sytuacji. Raisa przespała pierwszy widok nowego miejsca ich pobytu; otulona płaszczem, z głową opartą o szybę, poruszała się lekko w rytm kołysania wagonu. Siadając obok Ŝony i spoglądając w kierunku, w którym zmierzał pociąg, Lew zobaczył miasto uczepione ogromnej fabryki - wyglądało niczym kleszcz na psim karku. Przede wszystkim był to ośrodek przemysłowy, a dopiero na drugim lub trzecim miejscu ludzka siedziba. Na tle szarego nieba migotały pomarańczowe światełka bloków mieszkalnych. Lew trącił Raisę w bok. Ocknęła się, spojrzała najpierw na męŜa, potem przez okno. - Jesteśmy na miejscu. Pociąg wjechał na stację. Wzięli walizki i wyszli na peron. Było zimniej niŜ w Moskwie - temperatura spadła co najmniej o kilka stopni. Stali jak dwoje dzieci ewakuowanych do obcego kraju, rozglądając się po nieznanej okolicy. Nie dostali Ŝadnych instrukcji. Nikogo nie znali. Nie mieli nawet numeru telefonu. Nikt na nich nie czekał. Budynek stacji był pusty, jeśli nie liczyć człowieka siedzącego w kasie biletowej. Młody, najwyŜej dwudziestokilkuletni męŜczyzna bacznie się im przyglądał, gdy weszli. Raisa zbliŜyła się do niego. - Dobry wieczór. Musimy się dostać na komendę milicji. - Jesteście z Moskwy? 176

- Zgadza się. Młody człowiek wyszedł z kasy do holu. Przez oszklone drzwi pokazał im ulicę. - Czekają na was. Sto kroków od wejścia na stację stał wóz milicyjny. Mijając pokrytą śniegiem płytę z wyrzeźbionym, przypominającym skamielinę profilem Stalina, Raisa i Lew ruszyli w stronę samochodu, wołgi, bez wątpienia wyprodukowanej w tym mieście. Gdy podeszli bliŜej, ujrzeli dwóch ludzi siedzących z przodu. Drzwi się otworzyły i z auta wysiadł jeden z nich, barczysty męŜczyzna w średnim wieku. - Lew Demidow? - Tak. - Jestem generał Niestierow, komendant milicji w Wuralsku. Lew zastanawiał się, po co w ogóle zadawał sobie trud, Ŝeby ich przywitać. Chyba wiedzieli od Wasilija, Ŝe mają im tu uprzykrzyć Ŝycie? Ale to, co powiedział Wasilij, nie miało znaczenia - pojawienie się byłego agenta MGB z Moskwy musiało obudzić czujność milicjantów. Nie potrafili uwierzyć, Ŝe przyjechał tyko po to, by wstąpić w ich szeregi. Zapewne wietrzyli jakiś tajny plan i zakładali, Ŝe z jakiegoś powodu będzie składał raporty Moskwie. Im bardziej Wasilij starał się ich przekonać, Ŝe jest inaczej, tym bardziej podejrzliwie traktowali tę sprawę. Po co agent pokonywałby kilkaset kilometrów, Ŝeby wstąpić do niewaŜnej jednostki milicji? To nie miało sensu - w bezklasowym społeczeństwie milicja lokowała się blisko dna. KaŜde dziecko uczyło się w szkole, Ŝe morderstwa, kradzieŜe i gwałty to objawy zepsucia społeczeństwa kapitalistycznego, zatem milicji wyznaczono odpowiednią do tego rolę. Obywatele nie musieli niczego kraść ani uŜywać siły, poniewaŜ panowała równość. W państwie komunistycznym organa ścigania były zbędne. Dlatego właśnie milicja zajmowała podrzędne miejsce w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych: funkcjonariusze - mało zarabiający i mało powaŜani rekrutowali się spośród uczniów, którzy nie skończyli szkoły średniej, robotników rolnych wyrzuconych z kołchozów, Ŝołnierzy zwolnionych 177

ze słuŜby i ludzi, których poglądy moŜna było kupić za pół butelki wódki. Oficjalnie wskaźnik przestępczości w ZSRR był bliski zeru. Gazety często zwracały uwagę na bajońskie sumy, jakie Stany Zjednoczone muszą wydawać na zapobieganie przestępczości, marnując pieniądze na lśniące radiowozy i policjantów w czystych, wyprasowanych mundurach, widocznych na kaŜdym rogu ulicy, bez których społeczeństwo by się rozpadło. Zachód zatrudniał do walki z przestępcami najdzielniejszych ludzi, obywateli, którzy lepiej spoŜytkowaliby swój czas, budując coś. Tu nie trwoniono siły roboczej: wystarczyła byle jak zorganizowana grupa silnych, ale poza tym nieprzydatnych do niczego ludzi, nadających się jedynie do opanowywania pijackich burd. Tak to brzmiało w teorii. Lew nie miał pojęcia, jak wyglądała prawdziwa statystyka przestępczości. Nie miał ochoty jej poznawać, poniewaŜ tych, którym udało się dowiedzieć, prawdopodobnie regularnie likwidowano. Pierwszą stronę „Prawdy”, strony środkowe i ostatnie zapełniały informacje o wynikach produkcyjnych przemysłu. Jedynymi wiadomościami wartymi druku były dobre wiadomości - o wysokim wskaźniku urodzin, budowie linii kolejowych na górskich szczytach i nowych kanałach. Mając to wszystko na uwadze, przyjazd Lwa był niespotykaną anomalią. Stanowisko w MGB oznaczało błat, szacunek, większe wpływy, większe korzyści materialne niŜ w jakimkolwiek innym miejscu pracy. śaden funkcjonariusz nie zrezygnowałby ze słuŜby dobrowolnie. JeŜeli się skompromitował, dlaczego go po prostu nie aresztowano? Nawet jeśli ministerstwo się go wyrzekło, wciąŜ nosił jego piętno, które stanowiło potencjalny atut. Niestierow zaniósł walizki do samochodu bez Ŝadnego wysiłku, jakby były puste. WłoŜył je do bagaŜnika i otworzył im drzwi. Siedząc w środku, Lew przyglądał się, jak jego nowy przełoŜony zajmuje miejsce obok kierowcy. Był bardzo wysoki, nawet jak na przestronne wnętrze tego imponującego auta. Musiał podciągnąć kolana niemal pod brodę. Za kierownicą siedział młody milicjant, którego Niestierow nie raczył im przedstawić. Podobnie jak w MGB, do kaŜdego pojazdu był przydzielony jeden kierowca. Oficerowie nie mieli własnych wozów 178

i sami nie prowadzili. Kierowca wrzucił bieg i wyjechał na pustą ulicę. W zasięgu wzroku nie było ani jednego samochodu. Niestierow milczał przez chwilę, nie chcąc widocznie wywołać wraŜenia, Ŝe przesłuchuje nowego funkcjonariusza. Wreszcie zerknął na odbicie Lwa w lusterku wstecznym i rzekł: - Zawiadomiono nas o waszym przyjeździe trzy dni temu. To dość niezwykłe przeniesienie. - Trzeba jechać tam, gdzie jesteśmy potrzebni. - Od jakiegoś czasu nikogo do nas nie przeniesiono. Ja w kaŜdym razie nie składałem prośby o nowy przydział. - Produkcja fabryki ma wysoki priorytet. Nigdy nie będziecie mieć za duŜo ludzi, Ŝeby zapewnić bezpieczeństwo w tym mieście. Raisa odwróciła się do męŜa, domyślając się, Ŝe celowo udziela tak enigmatycznych odpowiedzi. Mimo Ŝe został zdegradowany i wyrzucony z MGB, wciąŜ wykorzystywał lęk, jaki wzbudzała ta instytucja. W tak niepewnych okolicznościach był to rozsądny krok. Niestierow zapytał: - Powiedzcie: macie zostać syszczikiem? Nie bardzo zrozumieliśmy rozkazy. Mówili, Ŝe nie. Poinformowali, Ŝe macie być uczastkowym, a dla człowieka z waszym statusem to powaŜna degradacja. - Dostałem rozkaz, Ŝeby się wam zameldować, towarzyszu generale. I wam zostawiam decyzję o moim stopniu. Zapadło milczenie. Raisa przypuszczała, Ŝe generałowi nie spodobały się uniki Lwa. Czując się nieswojo w tej sytuacji, Niestierow dorzucił szorstkim tonem: - Na razie zatrzymacie się w kwaterze dla gości. Kiedy znajdzie się jakieś mieszkanie, zostanie wam przydzielone. Uprzedzam, Ŝe jest bardzo długa lista oczekujących. I nic nie mogę na to poradzić. Praca w milicji nie daje Ŝadnych szczególnych korzyści. Samochód zatrzymał się przed jakąś restauracją. Niestierow otworzył bagaŜnik, wyjął walizki i postawił je na chodniku. Lew i Raisa stali, czekając na instrukcje. Zwracając się do Lwa, generał powiedział: - Kiedy zaniesiecie walizki do pokoju, proszę wrócić do samochodu. śona moŜe zostać. 179

Raisa zirytowała się, Ŝe mówi się o niej w trzeciej osobie, ale stłumiła złość. Patrzyła, jak Lew, przedrzeźniając Niestierowa, bierze obie walizki. Zdziwił ją ten popis zuchwałości, lecz postanowiła nie wprawiać go w zakłopotanie. Skoro chce, niech taszczy jej bagaŜ. Idąc przodem, otworzyła drzwi i weszła do restauracji. Wewnątrz panował półmrok, rolety w oknach były spuszczone, a w powietrzu unosił się zapach stęchłego dymu. Stół był zastawiony brudnymi kieliszkami, których nie sprzątnięto od poprzedniego wieczoru. Lew postawił walizki na podłodze i zapukał w jeden z zapuszczonych blatów. W drzwiach pojawiła się sylwetka męŜczyzny. - Jeszcze zamknięte. - Nazywam się Lew Demidow. To moja Ŝona, Raisa. Właśnie przyjechaliśmy z Moskwy. - Daniił Basarow. - Generał Niestierow powiedział, Ŝe macie dla nas kwaterę. - Znaczy ten pokój na górze? - Nie wiem, chyba tak. Basarow podrapał się po wałkach tłuszczu na brzuchu. - Zaprowadzę was. Pokój był mały. Pośrodku stały zsunięte razem dwa pojedyncze łóŜka z zapadłymi materacami, pomiędzy którymi widniała szpara. Tapetę, całą w wypryskach jak cera nastolatka, pokrywała warstwa jakiejś tłustej, lepkiej substancji. Lew pomyślał, Ŝe to opary oleju, poniewaŜ pomieszczenie znajdowało się bezpośrednio nad kuchnią, do której moŜna było zajrzeć przez szpary między deskami podłogi, szpary, przez które do pokoju dostawał się zapach wszystkiego, co na dole gotowano - podrobów, chrząstek i tłuszczu zwierzęcego. Prośba Niestierowa sprawiła kłopot Basarowowi. Z łóŜek w tym pokoju korzystał „personel” - innymi słowy, kobiety obsługujące jego klientów. Nie mógł jednak odmówić. Nie był właścicielem budynku. A Ŝyczliwości milicji potrzebował do prowadzenia interesu. Milicjanci wiedzieli, Ŝe czerpie spore zyski z nielegalnej działalności, i nie mieli nic przeciwko temu, pod warunkiem Ŝe mieli w nich udział. Pieniądze cicho i dyskretnie przechodziły z ręki do ręki - w obiegu 180

zamkniętym. Prawdę mówiąc, Basarow obawiał się nieco nowych gości, usłyszawszy, Ŝe są z MGB. Dlatego zachowywał się mniej nieuprzejmie niŜ zwykle. Wskazał uchylone drzwi w głębi korytarza. - Tam jest łazienka. Mamy tu jedną. Raisa próbowała otworzyć okno. Było zabite na głucho. Spojrzała przez szybę. Rozpadające się budynki, brudny śnieg: to był ich dom. Lew czuł się zmęczony. Znosił upokorzenie, dopóki pozostawało mglistą wizją, ale gdy przybrało konkretną formę - tego pokoju pragnął tylko zasnąć, zamknąć oczy i nie oglądać dłuŜej świata. Generał polecił mu jednak wrócić, więc połoŜył na łóŜku swoją walizkę, nie będąc w stanie spojrzeć na Raisę, nie ze złości, lecz ze wstydu. Bez słowa wyszedł z pokoju.

Milicyjny wóz zawiózł Lwa do centrali telefonicznej. Chyba ze sto osób czekało w kolejce na wyznaczone kaŜdemu kilka minut rozmowy. PoniewaŜ większość z nich, przyjeŜdŜając tu do pracy, była zmuszona zostawić rodziny, Lew rozumiał, jak cenne są dla nich te minuty. Niestierow nie musiał stać w kolejce i od razu skierował się do kabiny. Kiedy dostał połączenie, zamienił z rozmówcą parę słów, których Lew nie słyszał, po czym podał mu słuchawkę. Lew przyłoŜył ją do ucha. Czekał. - Jak kwatera? To był Wasilij. Ciągnął: - Chcesz odłoŜyć słuchawkę, prawda? Ale nie moŜesz. Nawet tego nie moŜesz. - Czego chcesz? - Być z tobą w kontakcie, Ŝebyś opowiadał mi o swoim Ŝyciu tam i Ŝebym ja mógł opowiadać ci o Ŝyciu tutaj. Póki pamiętam: to przyjemne mieszkanie, które załatwiłeś swoim rodzicom, juŜ im odebrano. Znaleźliśmy dla nich inny kąt, bardziej odpowiadający ich pozycji. Trochę tam zimno i chyba ciasno. No i brudno. Mieszkają z siedmioosobową rodziną, 181

zdaje się, Ŝe z pięciorgiem dzieci. Nawiasem mówiąc, nie wiedziałem, Ŝe twój ojciec ma takie bóle pleców. Szkoda, Ŝe zaledwie rok przed emeryturą musi wrócić do pracy przy taśmie: kiedy człowiek nie lubi swojego zajęcia, rok moŜe mu się dłuŜyć jak dziesięć lat. Ale sam wkrótce się o tym przekonasz. - Moi rodzice to porządni ludzie. CięŜko pracują. Nie zrobili wam nic złego. - Mimo to zamierzam im coś zrobić. - Czego ode mnie chcesz? - Przeprosin. - Wasilij, przepraszam cię. - Nawet nie wiesz, za co przepraszasz. - Źle cię potraktowałem. I przepraszam. - Za co? Konkretniej. Rodzice na ciebie liczą. - Nie powinienem cię był uderzyć. - Za mało się starasz. Przekonaj mnie. Lew był zrozpaczony, głos mu drŜał. - Nie rozumiem, czego ode mnie chcesz. Masz wszystko. Ja nie mam nic. - To proste. Chcę usłyszeć, jak mnie błagasz. - Błagam cię, Wasilij, słyszysz mój głos? Błagam cię. Zostaw w spokoju moich rodziców. Proszę... Wasilij odłoŜył słuchawkę.

Wuralsk 17 marca Po całonocnej włóczędze, mając stopy w pęcherzach i skarpetki przesiąknięte krwią, Lew usiadł na ławce w parku, ukrył twarz w dłoniach i zapłakał. Nie spał i nie jadł. Poprzedniego wieczoru, gdy Raisa próbowała z nim rozmawiać, nie reagował. Kiedy przyniosła mu jedzenie z restauracji, teŜ nie zareagował. Nie mogąc wytrzymać dłuŜej w cuchnącym pokoju, zszedł na dół, przepchnął się przez tłum i wypadł na ulicę. Błąkał się bez celu, zbyt sfrustrowany i wściekły, by siedzieć bezczynnie, choć wiedział, Ŝe na tym właśnie polega dramat jego sytuacji - nie potrafił nic zrobić. Znów stanął w obliczu niesprawiedliwości, ale tym razem nie mógł juŜ interweniować. Jego rodzice nie zginą od strzału w tył głowy - taka śmierć byłaby zbyt szybka, zbyt miłosierna. Będą z nich powoli wyciskać Ŝycie, kropla po kropli. Lew domyślał się, jak wyrafinowane pomysły mogły się zrodzić w metodycznych, sadystycznych i małostkowych umysłach. Rodzice zostaną pozbawieni stanowisk w swoich fabrykach i przypadną im najcięŜsze, najpodlejsze zajęcia - jakim z trudem mogliby podołać młodzi ludzie. Będą im sączyć do ucha opowieści o nędznym Ŝyciu Lwa na wygnaniu, o jego hańbie i upokorzeniu. Być moŜe nawet powiedzą im, Ŝe trafił do łagru skazany na dwadzieścia lat katorgi. Rodzina, z którą rodzice musieli mieszkać pod jednym dachem, niewątpliwie okaŜe się wyjątkowo uciąŜliwa. Dzieciom obieca się czekoladę, Ŝeby robiły jak najwięcej hałasu, dorosłym własne mieszkanie, Ŝeby podkradali jedzenie, 183

wszczynali kłótnie i wykorzystywali kaŜdą okazję, by uprzykrzyć domowe Ŝycie. Lew nie musiał sobie wyobraŜać szczegółów. Wasilij chętnie będzie go o nich informował, wiedząc, Ŝe on nie odwaŜy się odłoŜyć słuchawki w obawie, by rodzicom nie zadano dwa razy większych cierpień. Wasilij będzie go dręczył z oddali, systematycznie uderzając tam, gdzie był bezbronny - atakując jego rodzinę. Lew nie miał jak się bronić. Przy odrobinie wysiłku mógłby zdobyć adres rodziców, ale nawet gdyby nie przechwycono i nie spalono jego listów, mógłby ich jedynie zapewnić, Ŝe jest bezpieczny. Zbudował im wygodne Ŝycie, a w momencie, gdy przywykli do komfortu i nie potrafiliby sobie poradzić z odmianą losu, wszystko zostało zburzone. Wstał, dygocząc z zimna. Nie mając pojęcia, co z tym wszystkim począć, z niemałym trudem ruszył w drogę powrotną do swojego nowego domu.

Raisa siedziała na dole przy stoliku. Czekała na niego całą noc. Wiedziała, tak jak przewidział Wasilij, Ŝe Lew juŜ zaczął Ŝałować swojej decyzji, by jej nie zadenuncjować. Cena okazała się za wysoka. Co jednak miała zrobić? Udawać, Ŝe zaryzykował wszystko dla miłości doskonałej? Nie umiała wyczarować tego na Ŝądanie. Gdyby nawet chciała udawać, nie wiedziała jak: nie miała pojęcia, co mówić, jak prowadzić tę grę pozorów. Mogła potraktować go łagodniej. W gruncie rzeczy jego degradacja musiała ją w pewnym sensie ucieszyć. Nie z powodu mściwości, ale dlatego, Ŝe chciała, by wiedział:

Właśnie tak codziennie się czuję. Pragnęła, Ŝeby takŜe poczuł strach i bezsilność. Chciała, by sam tego doświadczył i zrozumiał. Walcząc z sennością, spod ocięŜałych powiek spojrzała na Lwa wchodzącego do restauracji. Wstała, podeszła do męŜa i zobaczyła, Ŝe ma przekrwione oczy. Nigdy nie widziała, Ŝeby płakał. Odwrócił się i 184

nalał sobie wódki ze stojącej najbliŜej butelki. PołoŜyła mu dłoń na ramieniu: Lew obrócił się na pięcie, złapał ją za szyję i ścisnął. - To wszystko przez ciebie. Nabrzmiały jej Ŝyły, twarz poczerwieniała - straciła dech i zaczęła się dusić. Lew uniósł ją: stanęła na czubkach palców. Szarpała go za ramię, ale trzymał ją w Ŝelaznym uścisku i nie potrafiła oderwać od siebie jego ręki. Niewiele widząc przez mgłę zasnuwającą oczy, sięgnęła na oślep w stronę stołu. Palce Raisy musnęły i przewróciły kieliszek. Znalazł się w zasięgu jej ręki: chwyciła go i z rozmachem uderzyła nim Lwa w twarz. Kieliszek pękł w dłoni kobiety, kalecząc ją. W tym momencie czar prysł i Lew ją puścił. Zatoczyła się do tyłu, kaszląc i trzymając się za gardło. Patrzyli na siebie niczym dwoje obcych sobie ludzi, jak gdyby w tym ułamku sekundy zniknęła ich cała wspólna przeszłość. W jego policzku tkwił kawałek szkła. Lew wyciągnął ostry odłamek i obejrzał. Raisa podeszła tyłem do schodów, a potem odwróciła się i pobiegła na górę, zostawiając go samego. Zamiast ruszyć za Ŝoną, Lew wychylił wódkę i nalał sobie jeszcze jedną i jeszcze jedną, a zanim usłyszał zatrzymujący się przed restauracją samochód Niestierowa, zdąŜył juŜ opróŜnić prawie całą butelkę. Chwiał się na nogach, był brudny, nieogolony, pijany i bezmyślnie brutalny - nie minął nawet dzień, a on juŜ sięgnął poziomu moralnego, jakiego spodziewano się po typowych milicjantach. Podczas jazdy samochodem generał ani słowem nie wspomniał o skaleczeniu na twarzy Lwa. W krótkich zdaniach opowiadał o mieście. Lew nie słuchał, nie bardzo zdając sobie sprawę, gdzie jest, pochłonięty myślą o tym, co właśnie zrobił. Naprawdę próbował udusić Ŝonę czy tylko pozbawiony snu mózg płatał mu figle? Dotknął zranionego policzka, zobaczył krew na palcu - to prawda, zrobił to i był zdolny do czegoś jeszcze gorszego. Wystarczyło ścisnąć trochę mocniej i kilka sekund później juŜ by nie Ŝyła. Impulsem, który go do tego sprowokował, była świadomość, Ŝe poświęcił wszystko - rodziców, własną karierę - w imię iluzji, obietnicy, Ŝe będą rodziną, Ŝe coś ich łączy. Raisa oszukała go, podstępem wymusiła na nim tę decyzję. 185

Dopiero gdy poczuła się bezpieczna, a ucierpieli jego rodzice, przyznała się, Ŝe wiadomość o ciąŜy była kłamstwem. Posunęła się nawet dalej, mówiąc mu wprost, jak bardzo nim zawsze gardziła. Manipulowała nim, grała jego uczuciami, by potem plunąć mu w twarz. W zamian za swoje wyrzeczenie, za to, Ŝe przymknął oczy na dowód jej winy, nie zyskał nic. Ale Lew nie wierzył w to ani przez sekundę. Koniec z usprawiedliwianiem samego siebie. Zrobił coś niewybaczalnego. I Raisa słusznie nim gardziła. Ilu braci i ojców, ile sióstr i matek aresztował? Czym się róŜnił od człowieka, którego uwaŜał za swoje moralne przeciwieństwo, Wasilija Nikitina? CzyŜby tylko tym, Ŝe Wasilij był bezmyślnie okrutny, a on okrutny w imię ideałów? Okrucieństwo jednego było zimne i bezduszne, a okrucieństwo drugiego pryncypialne, z pretensjami, uwaŜające się za uzasadnione i konieczne. Ale prawda, bolesna prawda była taka, Ŝe niewiele ich obu dzieliło. Czy Lew miał za mało wyobraźni, by się zorientować, w co się uwikłał? A moŜe było jeszcze gorzej - wołał sobie w ogóle nie wyobraŜać? Nie dopuszczał do siebie tych myśli, świadomie je odrzucał. Z gruzów jego prawd moralnych ocalał jeden fakt. Lew wyrzekł się swojego Ŝycia dla Raisy tylko po to, by próbować ją zabić. To było szaleństwo. W ten sposób nie będzie miał nic, nawet kobiety, z którą się oŜenił. Chciał powiedzieć: kobiety, którą kochał. Ale czy ją kochał? OŜenił się z nią, to chyba przecieŜ to samo? Nie, niezupełnie oŜenił się z nią, bo była piękna i inteligentna, a on - dumny, Ŝe ma ją u swojego boku, dumny, Ŝe ją zdobył. Uczynił kolejny krok ku modelowi Ŝycia radzieckiego człowieka - na który składała się praca, rodzina i dzieci. Raisa w duŜej mierze odgrywała rolę pionka, trybiku w maszynie jego ambicji, niezbędnego tła rodzinnego, które miało mu dopomóc w karierze i osiągnięciu statusu wzorowego obywatela. MoŜe Wasilij miał rację, twierdząc, Ŝe mógłby ją zastąpić inną kobietą? W pociągu spytał ją, czy go kocha, aby go uspokoiła, uraczyła romantyczną opowiastką, w której byłby bohaterem. śałosne. Lew westchnął głośno i potarł czoło. Przegrywał na całej linii - tak właśnie traktował to Wasilij, jak grę, gdzie Ŝetony miały róŜne nominały 186

nieszczęść. Lew wyręczył Wasilija i sam zaatakował swoją Ŝonę, postępując ściśle według jego planu. Dotarli na miejsce. Samochód zatrzymał się. Niestierow juŜ wysiadł i czekał na niego. Lew nie miał pojęcia, jak długo siedział w środku. Otworzył drzwi i poszedł za swoim przełoŜonym do komendy milicji, by rozpocząć pierwszy dzień pracy. Przedstawiono go funkcjonariuszom, podał wszystkim rękę i skinął głową, przytakiwał, choć nic do niego nie docierało; ani nazwiska, ani szczegóły. Zaczął wracać do teraźniejszości, dopiero gdy znalazł się sam w szatni i zobaczył wiszący przed sobą mundur. Zdjął buty, powoli i ostroŜnie zsunął skarpety z zakrwawionych stóp, które opłukał pod kranem, przyglądając się, jak zimna woda nabiera czerwonego koloru. PoniewaŜ nie miał czystych skarpetek, a nie potrafił się zmusić, by poprosić o nową parę, krzywiąc się z bólu, naciągnął przemoczony materiał na boleśnie obtarte stopy. Rozebrał się, składając cywilne ubranie na dnie szafki, po czym włoŜył nowy mundur, składający się ze zgrzebnych, obszytych na czerwono spodni i cięŜkiej wojskowej kurtki. Przejrzał się w lustrze. Pod oczami miał sine obwódki, na lewym policzku sączącą się ranę. Zerknął na dystynkcje. Był uczastkowym, czyli nikim. Ściany w gabinecie Niestierowa zdobiły oprawione dyplomy. Czytając wszystkie po kolei, Lew dowiedział się, Ŝe generał zwycięŜał w amatorskich zawodach zapaśniczych, turniejach strzeleckich, a takŜe wielokrotnie zdobywał tytuł Oficera Miesiąca, tutaj i w Rostowie, poprzednim miejscu zamieszkania. Była to ostentacyjna ekspozycja, choć nie naleŜało się temu dziwić, zwaŜywszy na nikły szacunek, jakim cieszyło się jego stanowisko. Niestierow przyglądał się badawczo nowemu funkcjonariuszowi, nie potrafiąc go rozgryźć. Dlaczego ten człowiek, były oficer śledczy MGB odznaczony za bohaterskie czyny w czasie wojny, wyglądał jak siedem nieszczęść - miał brudne paznokcie, krwawiące skaleczenie na twarzy, nieumyte włosy, cuchnął alkoholem i najwyraźniej obojętnie przyjął degradację? MoŜe istotnie był taki, jak wynikało z opisów: raŜąco nieudolny i niegodny zaufania. Wygląd z pewnością odpowiadał 187

tej charakterystyce. Ale generał nie był przekonany: moŜe ta niechlujna powierzchowność miała go zmylić. Niepokoiło go to przeniesienie, odkąd się o nim dowiedział. Ten człowiek był zdolny wyrządzić im ogromne szkody. Wystarczyłby jeden krytyczny raport. Niestierow uznał, Ŝe najlepiej chyba poddać go próbie i bacznie obserwować. Lew będzie musiał w końcu odkryć karty. Niestierow wręczył mu akta. Lew patrzył na nie przez chwilę, nie bardzo rozumiejąc, czego zwierzchnik od niego oczekuje. Po co mu to daje? Bez względu na to, co kryła teczka, nic go to nie obchodziło. Westchnął, zmuszając się do lektury. Akta zawierały czarno-białe zdjęcia młodej dziewczynki. LeŜała na wznak, na czarnym śniegu. Czarnym... bo przesiąkniętym krwią. Wydawało się, Ŝe dziewczynka krzyczy. Przyjrzawszy się uwaŜniej, Lew zauwaŜył, Ŝe ma coś w ustach. Niestierow wyjaśnił: - Miała usta zapchane ziemią. Dlatego nie mogła wezwać pomocy. Palce Lwa zacisnęły się na fotografii, a wszystkie myśli o Raisie, rodzicach i o nim samym błyskawicznie się ulotniły. Skupił wzrok na ustach dziewczynki, szeroko otwartych i wypełnionych ziemią. Zerknął na następne zdjęcie. Dziewczynka nago: jej skóra w miejscach, gdzie nie została uszkodzona, była biała jak śnieg. Brzuch - rozpruty i zmasakrowany. Lew spojrzał na kolejną fotografię, następną i następną, nie widząc dziewczynki, ale synka Fiodora, chłopca, którego nie rozebrano, któremu nie rozcięto brzucha i nie zapchano ust ziemią - którego nie zamordowano. OdłoŜył zdjęcia na stół. Bez słowa utkwił wzrok w dyplomach zawieszonych na ścianie.

Tego samego dnia Śmierć synka Fiodora i morderstwo dziewczynki nie miały ze sobą nic wspólnego - to było niemoŜliwe. Wydarzyły się w miejscach odległych od siebie o setki kilometrów. To tylko straszna ironia losu, nic więcej. Ale Lew popełnił błąd, lekcewaŜąc wysuwane przez Fiodora zarzuty. Zamordowano tu dziecko dokładnie w taki sposób, jak Fiodor opisał. Taka rzecz była moŜliwa. Dziś nie mógł się dowiedzieć, co naprawdę stało się z Arkadym, synem Fiodora. Rzeczywiście nie zadał sobie nawet tyle trudu, by osobiście obejrzeć ciało chłopca. Być moŜe zginął w wypadku. A być moŜe sprawę wyciszono. JeŜeli prawdą było to drugie, Lew odegrał kluczową rolę w dobrze wyreŜyserowanym przedstawieniu. Uczynił to ze ślepą wiarą - wykpiwając, wrabiając i wreszcie zastraszając pogrąŜoną w rozpaczy rodzinę. Generał Niestierow nie ukrywał Ŝadnych szczegółów, nazywając rzecz po imieniu - morderstwem - i nie pozostawiając Ŝadnych wątpliwości, Ŝe popełniono potworną i brutalną zbrodnię. Jego szczerość zaniepokoiła Lwa. Jak mógł być tak spokojny? Roczna statystyka komendy miała odpowiadać przyjętym normom: spadający wskaźnik przestępczości, rosnąca harmonia społeczna. Mimo Ŝe wraz z na pływem osiemdziesięciu tysięcy przesiedlonych robotników liczba ludności w mieście znacznie wzrosła, liczba przestępstw powinna się zmniejszać, poniewaŜ - teoretycznie - było więcej pracy, więcej sprawiedliwości i mniej wyzysku. 189

Ofiara nazywała się Larysa Pietrowa, a znaleziono ją przed czterema dniami w lesie, niedaleko stacji kolejowej. Okoliczności odkrycia zwłok były niejasne i gdy Lew zaczął się domagać bliŜszych informacji, Niestierow wyraźnie nie miał ochoty wdawać się w szczegóły. Lew zdołał jedynie wywnioskować, Ŝe ciało znalazło dwoje ludzi, którzy za duŜo wypili i poszli do lasu odbyć stosunek. Natknęli się na zamarznięte i doskonale zakonserwowane zwłoki dziewczynki, które leŜały w śniegu przez kilka miesięcy. Była czternastoletnią uczennicą. Milicja znała ją z nie najlepszej reputacji. Wiedziano, Ŝe prowadzi rozwiązły tryb Ŝycia, uprawiając seks nie tylko z chłopcami w swoim wieku, ale takŜe ze starszymi męŜczyznami; moŜna ją było mieć za litr wódki. W dniu zaginięcia Larysa pokłóciła się z matką. Nie zwrócono uwagi na jej zniknięcie; groziła, Ŝe ucieknie, wyglądało więc na to, Ŝe dotrzymała słowa. Nikt jej nie szukał. Według słów Niestierowa jej rodzice byli szanowanymi obywatelami. Ojciec pracował jako księgowy w montowni Wołgi. Oboje wstydzili się córki i nie chcieli mieć nic wspólnego ze śledztwem, które prowadzono dyskretnie - nie ukrywano go, ale i nie nadawano sprawie rozgłosu. Rodzice zgodzili się nie urządzać swojemu dziecku pogrzebu i byli gotowi udawać, Ŝe córka po prostu zaginęła. Mieszkańcy miasta nie musieli wiedzieć. Wiadomość o morderstwie trafiła tylko do garstki osób spoza milicji. Wszystkim wtajemniczonym, w tym takŜe dwojgu ludziom, którzy znaleźli ciało, dano do zrozumienia, jakie mogą ich czekać konsekwencje, gdyby zaczęli mówić o zdarzeniu. Sprawę moŜna było szybko zamknąć, poniewaŜ milicja aresztowała juŜ domniemanego sprawcę. Lew wiedział, Ŝe milicja moŜe rozpocząć dochodzenie tylko wówczas, gdy oficjalnie otworzy się sprawę, a sprawę moŜna było otworzyć tylko wówczas, gdy śledczy mieli pewność, Ŝe zakończy się sukcesem. Sytuacja, w której podejrzany nie zostałby skazany, była niedopuszczalna, a jej konsekwencje surowe. Jeśli podejrzany stanął przed sądem, mogło to oznaczać tylko jedno: winę. W wypadku spraw trudnych, złoŜonych i zagadkowych po prostu nie wszczynano śledztwa. Spokój Niestierowa i jego podwładnych musiał oznaczać, Ŝe są 190

przekonani, iŜ odnaleźli właściwego człowieka. Wykonali swoje zadanie. Sformułowanie odpowiednich wniosków, przedstawienie dowodów, przesłuchania i wreszcie wniesienie oskarŜenia naleŜało do obowiązków państwowego zespołu śledczego, prokuratury i jej sledowatieli, sędziów śledczych. Generał nie prosił Lwa o pomoc w dochodzeniu: przeprowadzał pokaz milicyjnej sprawności, oczekując od niego podziwu. Cela była mała, pozbawiona pomysłowych modyfikacji, takich jak na Łubiance. Miała betonową posadzkę, betonowe ściany. Podejrzany siedział z rękami skutymi na plecach. Wyglądał młodo, na nie więcej niŜ szesnaście czy siedemnaście lat - miał muskularną posturę dorosłego człowieka, ale twarz dziecka. Błądził oczyma po całym pomieszczeniu, nie zatrzymując wzroku na niczym konkretnym. Nie zdradzał oznak strachu, choć jego spokój nie wynikał chyba z rozumnej decyzji. Lew nie dostrzegł Ŝadnych śladów pobicia. Oczywiście istniało wiele sposobów torturowania, które nie pozostawiały znaków na ciele, ale instynkt mówił mu, Ŝe chłopcu nie zrobiono krzywdy. Niestierow wskazał podejrzanego. - To jest Warłam Babinicz. Na dźwięk swojego nazwiska młody człowiek spojrzał na generała wzrokiem psa spoglądającego na swojego pana. Generał ciągnął: - Znaleźliśmy u niego kosmyk włosów Larysy. Dawniej juŜ ją śledził - kręcił się pod jej domem, nagabywał ją na ulicy. Matka Larysy pamięta, Ŝe wielokrotnie go widywała. Pamięta, jak córka się na nie go skarŜyła. Próbował kiedyś dotykać jej włosów. Niestierow odwrócił się do podejrzanego i rzekł powoli: - Warłam, opowiedz nam, co się stało, opowiedz, skąd znalazły się u ciebie te włosy. - Ciachnąłem. To moja wina. - Opowiedz temu milicjantowi, dlaczego ją zabiłeś. - Podobały mi się jej włosy. Chciałem je mieć. Mam Ŝółtą ksiąŜkę, Ŝółtą koszulę, Ŝółtą puszkę i trochę Ŝółtych włosów. No to pociąłem. Przepraszam. Nie powinienem. Kiedy dostanę koc? - Później o tym porozmawiamy. 191

Lew wtrącił: - Jaki koc? - Dwa dni temu porwał niemowlę owinięte w Ŝółty koc. Ma obsesję na punkcie Ŝółtego koloru. Na szczęście dziecku nic się nie stało. Ale Warłam nie odróŜnia dobra od zła. Robi to, na co ma ochotę, nie licząc się z konsekwencjami. Niestierow podszedł bliŜej podejrzanego. - Kiedy znalazłem w twojej ksiąŜce włosy Larysy, dlaczego pomyślałeś, Ŝe będziesz miał kłopoty? Powiedz temu panu to, co powiedziałeś mnie. - Nigdy mnie nie lubiła, odganiała mnie, ale ja chciałem mieć jej włosy. Bardzo chciałem. I kiedy je obciąłem, w ogóle nic nie powiedziała. Niestierow spojrzał na Lwa, proponując poprowadzenie dalszego przesłuchania: - Macie jakieś pytania? Czego od niego oczekiwał? Lew zastanowił się przez moment. - Dlaczego napchałeś jej ziemi do ust? Warłam nie odpowiedział od razu. Miał zdezorientowaną minę. - Tak, coś miała w ustach. Teraz pamiętam. Nie bijcie mnie. Generał uspokoił go: - Nikt cię nie chce bić, odpowiedz na pytanie. - Nie wiem. Wszystko zapominam. Tak, miała w ustach ziemię. Lew ciągnął: - Opowiedz, co się stało, kiedy ją zabiłeś. - Pociąłem ją. - Ją czy jej włosy? - Przepraszam. Pociąłem ją. - Posłuchaj uwaŜnie. Pociąłeś ją czy odciąłeś jej włosy? - Znalazłem ją i pociąłem. Powinienem komuś powiedzieć, ale się bałem. Nie chciałem mieć kłopotów. Warłam zaczął płakać. - Mam straszne kłopoty. Przepraszam. Chciałem tylko jej włosy. Niestierow zbliŜył się do niego. 192

- Na razie wystarczy. Po tych słowach otuchy Warłam przestał płakać i znów się uspokoił. Sądząc po jego twarzy, nie sposób było wziąć go za człowieka zdolnego do morderstwa. Lew i Niestierow wyszli z celi. Generał zamknął drzwi. - Mamy dowody, Ŝe był na miejscu zbrodni. Ślady na śniegu dokładnie pasują do jego butów. Wiecie, Ŝe jest z intiernatu! To przygłup. Lew zrozumiał juŜ, dlaczego Niestierow z taką odwagą i zdecydowaniem zajął się sprawą tego morderstwa. Mieli podejrzanego, który cierpiał na zaburzenia umysłowe. Warłam nie naleŜał do radzieckiego społeczeństwa, był spoza systemu komunistycznego, spoza polityki jego czyny moŜna było wyjaśnić. Nie stawiały w złym świetle partii, nie zmieniały truizmów na temat przestępczości, poniewaŜ podejrzany nie był prawdziwym człowiekiem radzieckim. Stanowił anomalię. Niestierow dodał: - Tylko nie ulegajcie złudzeniu, Ŝe nie jest zdolny do przemocy. Przyznał się do zabójstwa. Miał motyw, wprawdzie irracjonalny, ale miał. Chciał coś, czego nie mógł mieć - jej jasne włosy. Ma na koncie przestępstwa, które popełnił, próbując zdobyć coś, czego pragnął: kradzieŜ, porwanie. Teraz posunął się do morderstwa. Dla niego nie istnieje róŜnica między zabójstwem Larysy a wykradzeniem dziecka. Jest niedorozwinięty pod względem moralnym. To smutne. Powinien juŜ dawno trafić pod klucz. Teraz sprawą zajmie się sledowatiel. Lew zrozumiał. Śledztwo zostało zamknięte. Młodego człowieka w celi czekała śmierć.

Tego samego dnia Pokój był pusty. Lew rzucił się na kolana i połoŜył głowę na podłodze. Walizka spod łóŜka zniknęła. Zerwał się, zbiegł po schodach i wpadł do kuchni. Basarow odkrawał paski tłuszczu z niezidentyfikowanego kawałka Ŝółtawego mięsa. - Gdzie moja Ŝona? - Zapłaćcie za flaszkę, to wam powiem. Wskazał na pustą butelkę po taniej wódce, którą Lew dokończył wczesnym rankiem, i dodał: - Nie obchodzi mnie, czy wyście to wypili, czy wasza Ŝona. - Proszę mi tylko powiedzieć, gdzie ona jest. - Zapłaćcie za wódkę. Lew nie miał przy sobie Ŝadnych pieniędzy. WciąŜ był w mundurze. Wszystko zostawił w szatni na komendzie. - Zapłacę później. Ile będziecie chcieli. -Później, pewnie, później zapłacicie mi milion rubli. Basarow wrócił do krojenia mięsa, dając w ten sposób do zrozumienia, Ŝe nie zamierza się ugiąć. Lew znów poszedł na górę i przetrząsnął zawartość swojej walizki, wyrzucając z niej wszystko. W „Podręczniku agitatora” miał cztery dwudziestopięciorublowe banknoty, schowane na czarną godzinę. Wrócił z pokoju do restauracji i wcisnął kierownikowi do ręki jeden banknot, czyli znacznie więcej, niŜ kosztowała butelka wódki. - Gdzie ona jest? 194

- Wyszła parę godzin temu. Z walizką. - Dokąd poszła? - Nie rozmawiała ze mną. Ja teŜ z nią nie rozmawiałem. - Kiedy, kiedy dokładnie? - Dwie czy trzy godziny... Trzy godziny - to znaczy, Ŝe opuściła nie tylko restaurację, ale prawdopodobnie miasto. Lew nie miał pojęcia, dokąd się mogła wybrać ani w którą stronę pojechać. Basarow, otrzymawszy tak sowitą zapłatę, zdobył się na wspaniałomyślność, dorzucając od siebie dodatkową informację: - Raczej nie zdąŜyła na popołudniowy pociąg. O ile pamiętam, następny odchodzi mniej więcej teraz. - O której? -Wpół do ósmej... Lew miał dziesięć minut. Nie zwaŜając na zmęczenie, biegł ile sił w nogach. Ale dusił się z rozpaczy. Brakowało mu tchu i słabo orientował się w okolicy. Pędził na oślep, starając się przypomnieć sobie drogę, którą przyjechali ze stacji. Mundur przesiąkł pryskającą mu spod stóp lodowatą mazią i gruby materiał robił się coraz cięŜszy. Pęcherze na stopach piekły, buty znów zaczęły się wypełniać krwią. Przy kaŜdym kroku jego nogi przeszywał przenikliwy ból. Skręcił za róg i znalazł się w ślepym zaułku - ujrzał przed sobą szereg drewnianych domów. Zabłądził. Było za późno. Jego Ŝona wyjechała; nic juŜ nie mógł zrobić. Pochylił się i usiłując złapać oddech, przypomniał sobie te zrujnowane domy i odór ścieków. Był pewien, Ŝe jest niedaleko stacji. Zamiast zawrócić, podbiegł do tylnych drzwi jednej z drewnianych chatek i wszedł do środka, wprost między ludzi stłoczonych na podłodze przy piecu. Członkowie rodziny będącej w trakcie posiłku spojrzeli na niego w milczeniu, a na widok munduru w ich oczach błysnął lęk. Lew bez słowa przeskoczył dzieci i wybiegł z drugiej strony na ulicę; na główną ulicę, którą poprzedniego dnia jechali samochodem. Zobaczył budynek stacji. Próbował przyśpieszyć, lecz biegł coraz wolniej. Adrenalina nie mogła

juŜ zneutralizować zmęczenia. ZuŜył cały zapas sił. Pchnął ramieniem drzwi i siłą rozpędu wpadł do budynku stacji. Zegar pokazywał za piętnaście ósmą. Lew spóźnił się o kwadrans. Do jego świadomości zaczęła docierać poraŜająca myśl, Ŝe Raisa odeszła, prawdopodobnie na zawsze. Uchwycił się promyka nadziei, Ŝe moŜe jeszcze jest na peronie, Ŝe jeszcze nie wsiadła do pociągu. Wyszedł i rozejrzał się w lewo i prawo. Nie widział ani swojej Ŝony, ani pociągu. Ogarnęła go fala słabości. Schylił się, opierając dłonie na kolanach i czując pot ściekający po policzku. Kątem oka dostrzegł jakiegoś męŜczyznę siedzącego na ławce. Co jeszcze robił na peronie? CzyŜby czekał na pociąg? Lew wyprostował się. Raisa stała na drugim końcu peronu, niewidoczna w półmroku. Musiał się opanować całym wysiłkiem woli, by nie podbiec do niej i nie chwycić jej za ręce. Odetchnął, zastanawiając się, co powiedzieć Ŝonie. Zerknął na siebie - był brudny i spocony, wyglądał okropnie. Ale Raisa nawet na niego nie spojrzała: patrzyła ponad jego ramieniem. Lew odwrócił się. Nad dachami buchały kłęby dymu. ZbliŜał się spóźniony pociąg. Lew wyobraŜał sobie, Ŝe będzie miał trochę czasu na przygotowanie przeprosin, na znalezienie odpowiednich słów, na popisy elokwencji. Niestety, plan spalił na panewce. Pozostało mu kilka sekund, aby ją przekonać. Wyjąkał: - Przepraszam cię, nie zastanowiłem się, co robię. Chwyciłem cię za szyję, ale to nie byłem ja - a raczej nie ktoś, kim chcę być. Beznadziejnie - musiał się bardziej postarać. Spokojnie, trzeba się skupić - nie będzie miał drugiej szansy. - Raiso, chcesz ode mnie odejść. Masz prawo to zrobić. Ale pomyśl tylko, jak trudno ci będzie samej. Mogą cię zatrzymać, przesłuchać, aresztować. Nie masz odpowiednich papierów. Uznają cię za włóczęgę. ChociaŜ to nie powód, Ŝeby ze mną zostać. Wiem, Ŝe wolisz zaryzykować. - Papiery moŜna podrobić, Lew. Wolę podrobione dokumenty niŜ małŜeństwo. 196

A więc wszystko stało się jasne. Ich małŜeństwo było fikcją. Lew zaniemówił. Pociąg zatrzymał się obok nich. Twarz Raisy nie wyraŜała Ŝadnych emocji. Lew zszedł jej z drogi. Ruszyła w stronę wagonu. Miał pozwolić jej odjechać? Przekrzykując zgrzyt hamulców, zawołał: - Nie wydałem cię nie z powodu twojej ciąŜy ani dlatego, Ŝe jestem dobrym człowiekiem. Zrobiłem to, bo rodzina jest jedyną częścią mojego Ŝycia, której się nie wstydzę. Ku jego zaskoczeniu Raisa odwróciła się do niego. - Skąd to nagłe olśnienie? Brzmi jak tani chwyt. Zabrali ci mundur, stanowisko, władzę, więc teraz musisz się zadowolić mną. O to chodzi? Coś, co nigdy się dla ciebie nie liczyło - my - staje się waŜne, kiedy nie zostało ci juŜ nic innego, tak? - Wiem, Ŝe mnie nie kochasz. Ale przecieŜ pobraliśmy się z jakiegoś powodu, coś nas łączyło. Straciliśmy to. Z mojej winy. MoŜemy to znów odnaleźć. Drzwi otworzyły się i z pociągu wysiadła garstka pasaŜerów. Czasu było coraz mniej. Raisa spojrzała na wagon, rozwaŜając swoją decyzję. Wiedziała, Ŝe jest w opłakanej sytuacji. Nie miała przyjaciół, do których mogłaby uciec, nie miała rodziny, która mogłaby ją ukryć, nie miała pieniędzy ani Ŝadnych środków utrzymania. Nie miała nawet biletu. Musiała mu przyznać rację. JeŜeli wyjedzie, prawdopodobnie zostanie zatrzymana. Na samą myśl o tym ogarniało ją śmiertelne zmęczenie. Popatrzyła na męŜa. Mieli tylko siebie, czy im się to podobało, czy nie. Postawiła walizkę. Lew uśmiechnął się, najwyraźniej sądząc, Ŝe się pogodzili. Zirytowana, uniosła rękę w ostrzegawczym geście, by zetrzeć mu z twarzy ten idiotyczny uśmiech. - Wyszłam za ciebie, bo się bałam, Ŝe jeŜeli cię odtrącę, zostanę aresztowana, moŜe nie od razu, ale później, pod byle jakim pretekstem. Lew, byłam młoda, a ty byłeś waŜnym funkcjonariuszem. Dla tego właśnie zostaliśmy małŜeństwem. Jak myślisz, czemu skłamałam, Ŝe mam na imię Lena? Wydawało ci się, Ŝe to zabawne, romantyczne? Podałam ci fałszywe imię, bo się bałam, Ŝe mnie odnajdziesz. Ty wziąłeś to za kokieterię, a ja próbowałam się ratować. Nasz związek 197

był zbudowany na strachu. MoŜe nie z twojego punktu widzenia - nie miałeś powodu się mnie bać, jak mogłam wpłynąć na twoje Ŝycie? Czy ja w ogóle miałam na coś wpływ? Poprosiłeś mnie, Ŝebym za ciebie wyszła, więc się zgodziłam, bo tak się robi. Ludzie są odporni; Ŝeby przeŜyć, potrafią duŜo znieść. Nie biłeś mnie, nie krzyczałeś na mnie, nigdy się nie upijałeś. W sumie uznałam, Ŝe miałam więcej szczęścia niŜ inni. Kiedy chwyciłeś mnie za szyję, Lew, zabiłeś ostatni powód, dla którego mogłabym z tobą zostać. Pociąg ruszył. Lew patrzył za nim, próbując ułoŜyć sobie w głowie to, co usłyszał. Ale nie zostawiła mu ani chwili na rozmyślania, wyrzucając z siebie słowa z taką szybkością, jak gdyby juŜ dawno je sobie przygotowała. Gdy puściły tamy, one popłynęły rwącym strumieniem. - Kłopot w tym, Ŝe kiedy ludzie tracą wpływy, tak jak ty teraz, zaczynają mówić prawdę. Nie jesteś do tego przyzwyczajony, Ŝyłeś w świecie chronionym przez strach, który sam wzbudzałeś. Ale jeŜeli mamy zostać razem, skończmy z tymi iluzjami romantyzmu. Łączy nas tylko konieczność. Mam ciebie, ty masz mnie. Poza tym mamy niewiele więcej. I jeŜeli zdecydujemy się zostać razem, od tej chwili będę ci mówiła tylko prawdę, Ŝadnych słodkich kłamstw - jesteśmy sobie równi jak nigdy przedtem. Albo się zgadzasz, albo czekam na następny pociąg. Lew nie odpowiedział. Czuł się bezradny, pokonany, zdruzgotany lawiną słów. Dawniej wykorzystywał swoją pozycję, by zdobyć lepsze mieszkanie, lepsze jedzenie. Nie sądził, Ŝe dzięki niej zdobył takŜe Ŝonę. Dodała odrobinę ciszej: - Boję się tylu rzeczy i ludzi. Nie moŜesz być jednym z nich. - JuŜ nigdy nie będę. - Zimno. Stoję na tym peronie od trzech godzin. Wracam do pokoju. Idziesz? Nie, nie miał ochoty iść obok niej, czując ziejącą między nimi przepaść. - Jeszcze chwilę zostanę. Zobaczymy się w pokoju. Raisa z walizką w ręku zawróciła do budynku stacji. Lew usiadł na 198

ławce i utkwił wzrok w lesie. Przebiegał pamięcią ich wspólne Ŝycie, zupełnie inaczej przyglądając się kaŜdemu wspomnieniu, pisząc od nowa swoją historię. Nie wiedział, jak długo siedział, gdy poczuł obok czyjąś obecność. Uniósł wzrok. To był młody człowiek z kasy biletowej, którego zobaczyli zaraz po przyjeździe. - Dzisiaj nie będzie juŜ Ŝadnych pociągów, proszę pana. - Ma pan papierosa? - Nie palę. Mogę przynieść z domu. Mieszkanie jest tu, na górze. - Nie, dziękuję, nie trzeba. - Jestem Aleksander. - Lew. Mogę tu jeszcze chwilę posiedzieć? - Oczywiście. Przyniosę panu tego papierosa. Zanim Lew zdąŜył odpowiedzieć, młody człowiek zniknął. Lew odchylił się na ławce i czekał. Zobaczył drewnianą budkę, stojącą nieco dalej od torów. W jej pobliŜu znaleziono zwłoki dziewczynki. Dostrzegł skraj lasu, miejsce zdarzenia - śnieg zadeptany przez milicjantów, fotografów i śledczych, oglądających ciało dziewczynki z otwartymi ustami, wypełnionymi ziemią. Tknięty nagłą myślą zerwał się z ławki, zeskoczył z peronu i przeciął tory, biegnąc w kierunku drzew. Za jego plecami rozległo się wołanie: - Co pan robi? Odwrócił się i zobaczył Aleksandra stojącego z papierosem w ręku na krawędzi peronu. Dał mu znak, by ruszył za nim. Lew dotarł do miejsca, gdzie śnieg wszerz i wzdłuŜ przecinały ślady stóp, prowadzące we wszystkich kierunkach. Wszedł do lasu i po kilku minutach trafił do miejsca, gdzie najprawdopodobniej leŜały zwłoki. Kucnął. Dogonił go Aleksander. Lew uniósł głowę. - Wie pan, co tu się stało? - To ja zobaczyłem Ilinę, kiedy biegła na stację. Była cięŜko pobita, cała się trzęsła - przez jakiś czas nie mogła mówić. Wezwałem milicję. - Ilinę? 199

- Znalazła ciało, przypadkiem. Ona i ten męŜczyzna, który z nią był. Dwoje ludzi w lesie - Lew domyślał się wcześniej, Ŝe coś tu musi być nie tak. - Dlaczego była pobita? Aleksander był wyraźnie zdenerwowany. - To prostytutka. Tamtego wieczoru był z nią waŜny funkcjonariusz partyjny. Proszę mnie o nic więcej nie pytać. Lew zrozumiał. Ten człowiek nie chciał, by jego nazwisko znalazło się w aktach. Ale czy to on mógł być podejrzanym o morderstwo dziewczynki? Lew skinął głową młodemu człowiekowi, próbując go uspokoić. - Obiecuję, Ŝe nikomu o panu nie wspomnę. Lew włoŜył rękę w cienką warstwę śniegu. - Dziewczynka miała usta pełne ziemi, sypkiej ziemi. Przypuśćmy, Ŝe szamoczę się tu z panem i szukam czegoś, Ŝeby zapchać panu usta, bo się boję, Ŝeby ktoś nie usłyszał pana krzyku. Palce Lwa natrafiły na ziemię. Twardą jak skała. Sprawdził gdzie indziej, potem jeszcze w kilku miejscach. Nigdzie nie znalazł sypkiej ziemi. Była zamarznięta na kamień.

18 marca Stojąc przed szpitalem numer 379, Lew jeszcze raz przeczytał główne punkty protokołu oględzin zwłok, które przepisał z oryginału.

Liczne rany kłute Ostrze o nieustalonej długości Rozległe obraŜenia tułowia i organów wewnętrznych Ofiara została zgwałcona przed lub po śmierci Usta wypełnione ziemią, ale ofiara nie udusiła się, kanał nosowy czysty Ziemi uŜyto w innym celu - aby uciszyć ofiarę? Lew zakreślił ostatni punkt. Skoro grunt był zamarznięty, sprawca musiał przynieść ziemię ze sobą. Taka przezorność oznaczała, Ŝe planował morderstwo. Ale po co w ogóle brał ziemię? Znacznie łatwiej i wygodniej było zakneblować ofiarę szmatą, chustką czy nawet własną ręką. Nie znając odpowiedzi na Ŝadne z tych pytań, Lew postanowił poniewczasie skorzystać z rady Fiodora. Zamierzał osobiście obejrzeć ciało. Gdy spytał, gdzie przechowuje się zwłoki, skierowano go do szpitala numer 379- Lew nie spodziewał się zastać tam laboratoriów medycyny sądowej, anatomopatologów ani wydzielonych prosektoriów. Wiedział, Ŝe nie ma wyspecjalizowanych miejsc i urządzeń do badania przypadków nienaturalnej śmierci. Po co, jeśli coś takiego jak 201

nienaturalna śmierć nie istniało? W szpitalu milicjanci musieli zabiegać o pomoc lekarzy, wykorzystując ich wolne chwile na przykład podczas przerwy na posiłek albo dziesięć minut przed operacją. Lekarze, nie mając innej wiedzy poza swoimi kwalifikacjami medycznymi, na podstawie oględzin ciała stawiali hipotezę na temat domniemanej przyczyny śmierci. Protokół, który czytał Lew, sporządzono na podstawie uwag zanotowanych podczas jednego z takich przeprowadzonych na poczekaniu badań. Notatki po kilku dniach przepisywała na maszynie zupełnie inna osoba. Nie ulegało wątpliwości, Ŝe po drodze gubiono większość istotnych szczegółów. Szpital numer 379 naleŜał do najsłynniejszych szpitali w kraju i podobno do najlepszych bezpłatnych szpitali na świecie. Zajmował powierzchnię kilku hektarów na końcu ulicy Czkałowa - starannie utrzymany teren szpitala sięgał granic lasu. Lew był pod wraŜeniem. To nie Ŝaden propagandowy projekt. W tę instytucję zainwestowano mnóstwo pieniędzy, a on rozumiał, dlaczego dygnitarze pokonywali wiele kilometrów, by leczyć się w tak malowniczej okolicy. Przypuszczał, Ŝe przeznaczano na tę placówkę tak ogromne sumy przede wszystkim po to, aby dbała o zdrowie i wydajność siły roboczej zakładów Wołgi. W rejestracji spytał, czy moŜe porozmawiać z jakimś lekarzem, wyjaśniając, Ŝe potrzebuje pomocy w oględzinach ofiary morderstwa, dziewczynki, która jest w szpitalnej kostnicy. DyŜurny był wyraźnie niezadowolony z tej prośby. Zapytał, czy to pilne i czy Lew nie mógłby przyjść o innej porze, gdy będzie mniejszy ruch. Sprawa była jasna: ten człowiek nie chce mieć nic wspólnego ze sprawą. - To pilne. DyŜurny niechętnie poszedł zobaczyć, kto jest wolny. Lew bębnił palcami w blat, z zaniepokojeniem spoglądając przez ramię na wejście. Nie dostał zgody na tę wizytę, zdecydował o niej sam. Co miał nadzieję osiągnąć? Jego zadanie polegało na znalezieniu dowodów potwierdzających winę podejrzanego, a nie na kwestionowaniu winy. Mimo Ŝe strącono go z prestiŜowego świata przestępstw politycznych w mrok tajemnic zwykłej zbrodni, stosowano tu 202

podobne procedury. Zbagatelizował śmierć synka Fiodora, uznając ją za wypadek nie dlatego, Ŝe miał na to dowody, lecz dlatego, Ŝe wymagała tego linia partii. Dokonywał aresztowań na podstawie listy nazwisk, którą sporządzano za zamkniętymi drzwiami. Na tym polegały jego metody pracy. Lew nie był tak naiwny, by sądzić, Ŝe potrafi zmienić kierunek śledztwa. Nie miał Ŝadnej władzy. Nawet jako wysoko postawiony oficer nie mógłby zatrzymać rozpoczętego postępowania. Było w toku, podejrzanego juŜ wybrano. Babinicz z całą pewnością zostanie uznany za winowajcę i z całą pewnością umrze. System nie uwzględniał Ŝadnych odstępstw od normy ani nie dopuszczał pomyłek. WaŜniejsza od prawdy była pozorna skuteczność. Zresztą co go mogła obchodzić ta sprawa? To nie było jego miasto. I nie jego ludzie. Nie przyrzekł rodzicom dziewczynki, Ŝe znajdzie mordercę. Nie znał Larysy, nie poruszyła go historia jej Ŝycia. Co więcej, podejrzany stanowił zagroŜenie społeczne - porwał dziecko. Lew miał mnóstwo doskonałych powodów, Ŝeby nie robić nic, prócz tego pozostawało podstawowe pytanie:

Co sam mogę zmienić? DyŜurny wrócił w towarzystwie czterdziestokilkuletniego męŜczyzny, doktora Tiapkina, który zgodził się zaprowadzić Lwa do kostnicy pod warunkiem, Ŝe nie zostanie to nigdzie odnotowane, a jego nazwisko nie pojawi się w Ŝadnych dokumentach. Po drodze lekarz wyraził wątpliwość, czy ciało dziewczynki jeszcze tam jest. - Nie trzymamy ich zbyt długo, chyba Ŝe nas o to proszą. Wydawało się nam, Ŝe milicja uzyskała wszystkie potrzebne informacje. - Czy to pan przeprowadzał wstępne badanie? - Nie, ale słyszałem o tym morderstwie. Myślałem, Ŝe sprawca został juŜ złapany. - Tak, moŜliwe. - Mam nadzieję, Ŝe się pan nie obrazi, ale chyba wcześniej pana nie widziałem. 203

- Przyjechałem tu niedawno. - Skąd pan jest? - Z Moskwy. - Przeniesienie? - Tak. - Mnie przysłano tu trzy lata temu, teŜ z Moskwy. Pewnie jest pan rozczarowany? Lew milczał. - Tak, proszę nie odpowiadać. Na początku byłem rozczarowany. Miałem świetną reputację, znajomych, rodzinę. Przyjaźniłem się z profesorem Wowsim. Przeniesienie tutaj uznałem za degradację. Oczywiście okazało się, Ŝe spotkało mnie szczęście. Lew znał to nazwisko - profesor Wowsi naleŜał do grona znanych Ŝydowskich lekarzy, którzy zostali aresztowani. Skazanie profesora i jego kolegów zapoczątkowało intensywną czystkę antysemicką, prowadzoną z rozkazu Stalina. Opracowano szczegółowe plany. Lew widział te dokumenty Po usunięciu z wpływowych kręgów kluczowych postaci pochodzenia Ŝydowskiego miała się rozpocząć czystka na duŜą skalę, skierowana przeciw wszystkim Ŝydowskim obywatelom, bez względu na ich pozycję społeczną. Tym planom połoŜyła kres śmierć Stalina. Nie znając toku myśli swojego towarzysza, doktor Tiapkin ciągnął beztroskim tonem: - Bałem się, Ŝe wysyłają mnie do jakieś wiejskiego ośrodka zdrowia. Ale cała okolica zazdrości nam 379. Szpital cieszy się wręcz za duŜym powodzeniem. Wielu robotników z fabryki woli spędzić noc w naszych czystych łóŜkach, z toaletą pod dachem niŜ we własnych domach. Zorientowaliśmy się, Ŝe nie kaŜdy jest tak chory, jak twierdzi. Niektórzy robotnicy byli gotowi nawet odciąć sobie kawałek palca, Ŝeby zostać u nas przez tydzień. Jedynym wyjściem było sprowadzenie funkcjonariuszy MGB do skontrolowania oddziałów. Nie chodzi o to, Ŝe nie rozumiemy robotników. Wszyscy widzieliśmy ich domy. Ale jeśli przez choroby spadnie wydajność zakładów, zostanie my oskarŜeni o zaniedbania. Troska o zdrowie ludzi stała się kwestią Ŝycia i śmierci nie tylko dla pacjentów, ale takŜe dla lekarzy. 204

- Rozumiem. - Pracował pan w moskiewskiej milicji? Czy Lew powinien się przyznać, Ŝe słuŜył w MGB, czy skłamać, mówiąc, Ŝe był po prostu milicjantem? Prościej będzie skłamać. Nie chciał wytrącać doktora z gadatliwego nastroju. - Tak. Kostnica znajdowała się w piwnicy wbudowanej głęboko w ziemię, która przez całą długą zimę była zamarznięta. Dlatego w korytarzach panował naturalny chłód. Tiapkin wprowadził Lwa do duŜej sali o niskim suficie i wyłoŜonej płytkami podłodze. Z boku stała prostokątna kadź przypominająca niewielki basen. Na drugim końcu pomieszczenia były stalowe drzwi, prowadzące do kostnicy. - JeŜeli krewni nie postanowią inaczej, w ciągu dwunastu godzin spopielamy zwłoki. Zmarłych na gruźlicę spopielamy w ciągu godziny. Nie potrzebujemy zbyt duŜo miejsca na przechowywanie. Proszę zaczekać, zaraz wracam. Lekarz otworzył stalowe drzwi i wszedł do kostnicy. Lew zbliŜył się do kadzi, zaglądając do środka. Zbiornik był wypełniony ciemną galaretowatą cieczą. Lew nie zobaczył nic poza własnym odbiciem. Powierzchnia była gładka i czarna, choć z barwy plam na betonowych ściankach odgadł, Ŝe w rzeczywistości płyn ma kolor ciemnopomarańczowy. Z boku leŜał rodzaj bosaka - długi metalowy pręt, zakończony haczykowatym zębem. Lew wziął narzędzie i ostroŜnie zanurzył je w kadzi. Powierzchnia cieczy rozstąpiła się na moment jak syrop i znów się wygładziła. Lew wsunął bosak głębiej i tym razem poczuł, jak porusza coś cięŜkiego. Pchnął mocniej. Na powierzchnię wynurzyło się nagie ciało, wolno obróciło się o sto osiemdziesiąt stopni i zatonęło z powrotem. Z kostnicy wyłonił się Tiapkin, pchając nosze na kółkach. - Te ciała wsadzimy do lodu i przetransportujemy do Swierdłowska na sekcję. Mają tam uczelnię medyczną. Znalazłem pańską dziewczynkę. Larysa Pietrowa leŜała na wznak. Jej białą skórę przecinała siateczka niebieskich Ŝyłek, cienkich jak pajęcze nici. Miała blond włosy. 205

Nad czołem pozostało miejsce po nierówno obciętym fragmencie grzywki: włosach, które zabrał Warłam. W ustach nie było juŜ ziemi usunięto ją - lecz szczęki pozostały rozwarte, unieruchomione w tej samej pozycji. Na zębach i języku widniały brązowe ślady po grudach ziemi. - Miała w ustach ziemię. - Naprawdę? Przykro mi, pierwszy raz widzę to ciało. - Usta były zapchane ziemią. - MoŜe lekarz ją wypłukał, Ŝeby obejrzeć gardło. - Nie zostawiono jej? - Sądzę, Ŝe to mało prawdopodobne. Dziewczynka miała otwarte oczy. Były niebieskie. MoŜe jej matka została tu przesiedlona z jakiegoś miasta w pobliŜu fińskiej granicy, z któregoś regionu bałtyckiego. Przypomniawszy sobie przesąd, zgodnie z którym w oczach ofiary utrwalał się obraz twarzy mordercy, Lew nachylił się bliŜej, oglądając bladoniebieskie oczy. Zawstydzony raptownie się wyprostował. Tiapkin uśmiechnął się. - Wszyscy sprawdzamy - lekarze i śledczy. Nawet jeŜeli mózg nam mówi, Ŝe nic tam nie zobaczymy, wszyscy chcemy się upewnić. Oczywiście, gdyby to była prawda, mielibyśmy o wiele łatwiejszą pracę. - Gdyby to była prawda, morderca zawsze wykłuwałby ofierze oczy. Nie mając Ŝadnych doświadczeń w oględzinach zwłok, przynajmniej z punktu widzenia kryminalistyki, Lew nie był pewien, jak się do tego zabrać. Jego zdaniem, ofiarę okaleczono tak brutalnie, Ŝe mogło to być tylko dzieło szaleńca. Tułów został rozszarpany. Lew dość się juŜ napatrzył. Warłam Babinicz pasował idealnie. Musiał przynieść ze sobą ziemię z niezrozumiałych, tylko sobie znanych powodów. Lew miał juŜ ochotę wyjść, lecz Tiapkin, skoro juŜ pokonał długą drogę do piwnicy, wyraźnie się nie śpieszył. Nachylił się nad ciałem, oglądając fragment rozgniecionej na miazgę tkanki. Końcem pióra delikatnie dotykał wnętrza zmasakrowanej jamy brzusznej, badając obraŜenia. 206

- MoŜe mi pan powiedzieć, co napisano w protokole? Lew zerknął w notatki i przeczytał je na głos. Tiapkin kontynuował badanie. - Nie wspomniano, Ŝe brakuje Ŝołądka. Został usunięty, odcięty od przełyku. - Tak precyzyjnie, jakby... - Pyta pan, czy mógł to zrobić lekarz? Doktor uśmiechnął się i dodał: - MoŜliwe, ale cięcie jest nierówne, nie wygląda na chirurgiczne. Niezbyt fachowe. ChociaŜ byłbym zaskoczony, gdyby się okazało, Ŝe sprawca pierwszy raz posłuŜył się noŜem, przynajmniej do rozcinania ciała. Cięcie nie jest fachowe, ale wykonane pewną ręką. Nie wygląda na przypadkowe. - Czyli to moŜe nie być pierwsze dziecko, które zabił? - Zdziwiłbym się, gdyby tak było. Lew dotknął czoła i poczuł, Ŝe spocił się mimo piwnicznego chłodu. Jakim cudem te dwie śmierci - synka Fiodora i tej dziewczynki mogły mieć ze sobą coś wspólnego? - Jakiej wielkości mógł być ten Ŝołądek? Tiapkin zakreślił trzymanym w ręku piórem przestrzeń, jaką mniej więcej zajmowałby Ŝołądek dziewczynki. Spytał: - Znaleziono go w pobliŜu? - Nie. Albo nie zauwaŜono go podczas przeszukiwania miejsca zdarzenia, co wydawało się mało prawdopodobne, albo zabrał go morderca. Po chwili milczenia Lew zapytał: - Została zgwałcona? Tiapkin zbadał pochwę dziewczynki. - Nie była dziewicą. - Ale to nie znaczy, Ŝe została zgwałcona. - Miała wcześniej kontakty seksualne? - Tak słyszałem. - Nie widzę Ŝadnego urazu genitaliów. śadnych zsinień ani zadrapań. Proszę zwrócić uwagę, Ŝe obraŜenia nie obejmują narządów 207

płciowych. Nie ma nacięć na piersiach ani twarzy. Człowieka, który to zrobił, interesował tylko wąski pas pomiędzy klatką piersiową a pochwą, wnętrzności - narządy trawienne. To wygląda na bestialski atak, ale sprawca musiał działać metodycznie. Lew zbyt pochopnie doszedł do wniosku, Ŝe to dzieło szaleńca. Krew i rozmiary okaleczeń sprawiały wraŜenie chaosu, ale w rzeczywistości mord był precyzyjny i dobrze zaplanowany. - Oznaczacie ciała, które tu trafiają - Ŝeby je potem zidentyfikować? - Nic o tym nie wiem. Na kostce dziewczynki była zawiązana luźna pętla sznurka, którego koniec zwisał z wózka. Wyglądał jak bransoletka dla ubogich. W miejscach, gdzie sznurek otarł skórę, widniały ślady jak po oparzeniach. Tiapkin zobaczył go pierwszy. W drzwiach stał generał Niestierow. Nie wiadomo, jak długo im się przyglądał. Lew odsunął się od zwłok. - Przyszedłem zapoznać się z procedurą. Niestierow zwrócił się do Tiapkina: - Mógłby nas pan zostawić samych? - Tak, oczywiście. Tiapkin zerknął na Lwa, jak gdyby Ŝyczył mu powodzenia, po czym wyszedł. Niestierow zbliŜył się do niego. Próbując nieporadnie odwrócić uwagę przełoŜonego, Lew zaczął się z nim dzielić najświeŜszymi spostrzeŜeniami. - W oryginalnym protokole nie ma wzmianki o tym, Ŝe usunięto jej Ŝołądek. Musimy postawić Warłamowi konkretne pytanie: Dlaczego właściwie wyciął jej Ŝołądek i co z nim potem zrobił? - Co robicie w Wuralsku? Generał stał naprzeciw Lwa. Rozdzielały ich zwłoki dziewczynki. - Zostałem tu przeniesiony. - Dlaczego? - Nie mogę powiedzieć. - Myślę, Ŝe ciągle pracujecie w MGB. Lew milczał. Niestierow ciągnął: 208

- To nie tłumaczy, dlaczego tak się interesujecie tym morderstwem. Zgodnie z poleceniem zwolniliśmy Petrosjana i nie postawiliśmy mu zarzutów. Lew nie miał pojęcia, kim był Petrosjan. - Tak, wiem. - Nie miał nic wspólnego z morderstwem tej dziewczynki. Petrosjan musiał być tym waŜnym funkcjonariuszem partii. Był chroniony. Ale czy męŜczyzna, który pobił prostytutkę, był tą samą osobą, która zamordowała dziewczynkę? Lew sądził, Ŝe to mało prawdopodobne. Niestierow ciągnął: - Nie aresztowałem Warłama dlatego, Ŝe powiedział coś złego czy zapomniał przyjść na pochód na placu Czerwonym. Aresztowałem go, bo zabił tę dziewczynkę, bo jest groźny dla otoczenia i w mieście będzie bezpieczniej, kiedy zostanie w areszcie. - On tego nie zrobił. Niestierow podrapał się w policzek. - Wszystko jedno, po co cię tu przysłano, ale musisz pamiętać, Ŝe nie jesteś juŜ w Moskwie. Proponuję umowę. Moim ludziom włos nie spadnie z głowy. śaden z nich nigdy nie był i nie zostanie aresztowany. JeŜeli zrobisz cokolwiek, co zaszkodzi mojej załodze, jeŜeli złoŜysz meldunek, który podwaŜy mój autorytet, jeŜeli nie wykonasz rozkazu, jeŜeli będziesz utrudniał nam wykonywanie obowiązków, jeŜeli przedstawisz moich funkcjonariuszy jako nieudolnych, jeŜeli złoŜysz jakikolwiek donos na moich ludzi: jeŜeli zrobisz choć jedną z tych rzeczy, zabiję cię.

20 marca Raisa dotknęła ramy okna. Gwoździe, którymi zabito okno w pokoju, zostały wyciągnięte. Odwróciła się, podeszła do drzwi i otworzyła je. W korytarzu było słychać hałasy dobiegające z restauracji, ale nigdzie nie widziała śladu Basarowa. Był późny wieczór, pora, gdy w lokalu panował największy ruch. Zamknąwszy drzwi na klucz, Raisa wróciła do okna, otworzyła je i spojrzała w dół. Na śniegu pokrywającym spadzisty dach kuchni zobaczyła ślady, które pozostawił Lew. Raisa była wściekła. O włos uniknęli śmierci, a on lekkomyślnie ryzykował Ŝycie ich obojga. Dziś Raisa przepracowała drugi dzień w szkole średniej numer 151. Dyrektor, Witalij Kapler, męŜczyzna pod pięćdziesiątkę, bardzo się ucieszył na wieść, Ŝe Raisa dołączy do grona pedagogicznego, poniewaŜ, jak twierdził, przejmując od niego duŜą część lekcji, umoŜliwi mu nadrobienie papierkowej roboty. Raisa nie miała pewności, czy rzeczywiście ułatwi dyrektorowi wykonywanie innych obowiązków, czy po prostu uwolni go od nadmiaru pracy Na pierwszy rzut oka sprawiał wraŜenie człowieka, który woli ślęczeć nad ksiąŜkami, niŜ uczyć. Ale bardzo się ucieszyła, mogąc natychmiast przystąpić do pracy. Po kilku przeprowadzonych lekcjach zorientowała się, Ŝe miejscowe dzieci mają mniej politycznego sprytu niŜ uczniowie w Moskwie. Nie witały gorącymi brawami kaŜdej wzmianki o najwaŜniejszych przywódcach partyjnych, nie rywalizowały z taką zaciętością, by udowodnić swoją lojalność wobec partii, słowem, bardziej 210

przypominały dzieci. Pochodziły z rozmaitych środowisk, z rodzin sprowadzonych z przeróŜnych zakątków kraju - miały skrajnie odmienne doświadczenia. To samo dotyczyło nauczycieli. Prawie wszyscy zostali przesiedleni do Wuralska z róŜnych regionów. KaŜdy miał za sobą podobnie burzliwe przeŜycia jak ona, więc spotkała się z całkiem Ŝyczliwym przyjęciem. Oczywiście, odnoszono się do niej z pewną rezerwą. Kim była? Dlaczego się tu zjawiła? Czy naprawdę jest osobą, za którą się podaje? Ale to jej nie przeszkadzało, wszyscy wobec wszystkich Ŝywili takie wątpliwości. Po raz pierwszy od przyjazdu Raisa pomyślała, Ŝe moŜe jednak uda się ułoŜyć sobie Ŝycie w tym mieście. Została w szkole do późnego wieczora, czytając i przygotowując się do lekcji. Szkoła numer 151 była znacznie przyjemniejszym miejscem niŜ hałaśliwy pokój nad cuchnącą restauracją. Nędzne warunki miały być dla nich karą i podczas gdy Lew znosił je źle, Raisa była na tę broń odporna. Potrafiła się znakomicie przystosować do kaŜdej sytuacji. Nie przywiązywała się do budynków, miast ani rzeczy. Pozbyła się podobnych sentymentów w dniu, w którym była świadkiem zagłady swojego rodzinnego domu. W pierwszych latach wojny, gdy miała siedemnaście lat, chodziła po lesie z grzybami w jednej i jagodami w drugiej kieszeni, gdy nagle zaczęły spadać pociski. Nie lądowały blisko niej, lecz w pewnej odległości. Wspięła się na najwyŜsze drzewo, czując, jak cały pień wibruje, przycupnęła na gałęzi niczym ptak i patrzyła, jak jej miasteczko, oddalone o kilka kilometrów, zmienia się w ogromny obłok ceglanego pyłu i dymu, dosłownie wylatuje w powietrze. Horyzont zniknął za sztuczną mgłą, którą wzbił z ziemi artyleryjski ogień. Zniszczenie nastąpiło za szybko, było zbyt rozległe, zbyt całkowite, by Raisa mogła mieć choć promyk nadziei, Ŝe jej rodzina przeŜyła. Kiedy skończył się ostrzał, zeszła z drzewa i w szoku ruszyła przez las, nie zwaŜając na cieknący z kieszeni sok z rozgniecionych jagód. Oczy miała zalane łzami: nie z rozpaczy, bo nie płakała ani wtedy, ani później, ale z powodu podraŜnienia pyłem. Kaszląc w chmurze gryzącego dymu, która pozostała po jej domu i rodzinie, uświadomiła sobie, Ŝe pocisków nie wystrzelono z niemieckich 211

pozycji - przeleciały nad nią prosto z linii wojsk radzieckich. Później, juŜ jako uchodźca, usłyszała potwierdzenie, Ŝe Armia Czerwona otrzymała rozkaz, by zniszczyć kaŜdą wieś i miasteczko, które mogły wpaść w niemieckie ręce. Tak więc unicestwienie jej rodzinnego domu było

działaniem zapobiegawczym. Tymi słowami moŜna było uzasadnić kaŜdą śmierć. Lepiej wybijać własnych ludzi, niŜ pozwolić, by jakiś niemiecki Ŝołnierz znalazł bochenek chleba. Nikt nie miał skrupułów, nikt nie przepraszał, nikomu nie wolno było o nic pytać. Sprzeciw wobec tego mordu uwaŜano za zdradę. Lekcje z miłości i czułości, jakie Raisa otrzymała od rodziców, wszystko, czego uczy się dziecko, Ŝyjąc pod opieką dwojga kochających się ludzi, ukryła głęboko na dnie duszy. Te zachowania naleŜały do innych czasów. Własny dom - poczucie miejsca: takie marzenia mogły mieć tylko dzieci. Raisa odsunęła się od okna, usiłując zachować spokój. Lew błagał ją, Ŝeby z nim została, opisując niebezpieczeństwa, na jakie naraziłaby się, wyjeŜdŜając. Zgodziła się tylko dlatego, Ŝe nie miała lepszego wyjścia - wprawdzie nie było zbyt dobre, ale i tak najlepsze. A teraz kładł na szali ich drugą szansę. Jeśli mieli przeŜyć w nowym mieście, nie powinni zwracać na siebie uwagi, nie mogli nic mówić i nikogo prowokować. Niemal na pewno byli obserwowani. Basarow to bez wątpienia informator. Wasilij najprawdopodobniej wysłał za nim i Raisa agentów, którzy tylko czyhali na okazję, aby dokończyć dzieła i zaostrzyć im karę, zamieniając wygnanie na więzienie, a potem egzekucję. Raisa zgasiła światło. W ciemnościach patrzyła przez okno. Nikogo nie zobaczyła. JeŜeli śledzili ich agenci, z pewnością byli na dole. MoŜe dlatego okno zostało zamknięte na głucho. Będzie musiała dopilnować, by Lew przyniósł gwoździe i wbił je z powrotem. Basarow mógł ich sprawdzać, gdy byli w pracy. WłoŜyła płaszcz i rękawiczki, po czym wygramoliła się przez okno, niepewnie stając na oblodzonym 212

dachu, starając się nie hałasować. Zamknęła za sobą okno i zsunęła się na ziemię. Kazała mu przysiąc jedno - Ŝe będą sobie równi jak nigdy dotąd. A jednak Lew nie dotrzymał przyrzeczenia. JeŜeli sądził, Ŝe Raisa bez słowa stanie po jego stronie jak posłuszna, oddana Ŝona, podczas gdy on z osobistych powodów naraŜał jej Ŝycie, grubo się mylił.

Tego samego dnia W trakcie oficjalnego śledztwa przeszukano teren w promieniu około pięciuset metrów od miejsca, gdzie znaleziono ciało Larysy. Nawet nie mając Ŝadnego doświadczenia w badaniu morderstw, Lew odniósł wraŜenie, Ŝe to za mały obszar. Nie znaleziono niczego oprócz ubrania dziewczynki, porzuconego w głębi lasu, mniej więcej czterdzieści kroków od zwłok. Dlaczego jej rzeczy - bluzkę, spódnicę, czapkę, płaszcz i rękawiczki - złoŜono tak starannie i pozostawiono tak daleko od ciała? Nie było na nich śladów noŜa, Ŝadnych rozcięć. Larysa Pietrowa została rozebrana albo sama się rozebrała. MoŜe próbowała uciekać w kierunku skraju lasu, lecz napastnik złapał ją tuŜ przed polaną. Jeśli tak, to uciekała naga. Morderca musiał ją nakłonić, Ŝeby z nim poszła, być moŜe zaproponował jej pieniądze za seks. Gdy znaleźli się pod osłoną drzew i gdy dziewczynka zdjęła ubranie, zaatakował ją. Mimo to Lew miał kłopot ze znalezieniem logiki w tej zbrodni. Niezrozumiałe szczegóły - ziemia w ustach, usunięcie Ŝołądka, sznurek na kostce - były mu zupełnie obce, jednak nie potrafił przestać o nich myśleć. Nie przypuszczał, by udało mu się znaleźć coś nowego w związku ze śmiercią Larysy, nawet uwzględniając nieudolność i przeoczenia śledczych. Dlatego Lew był w rozterce, stając wobec konieczności znalezienia drugiego ciała. Zimą do lasów nikt nie zaglądał, zwłoki mogły tu leŜeć miesiącami, zakonserwowane tak dobrze jak ciało Larysy. Lew miał powody podejrzewać, Ŝe dziewczynka nie była 214

pierwszą ofiarą. Lekarz zasugerował mu, Ŝe morderca wiedział, co robi, działał z wprawą i pewnością, które dowodziły duŜej praktyki. Metoda świadczyła o rutynie, rutyna świadczyła o serii. Oczywiście nie moŜna było takŜe zapominać o śmierci Arkadego - tę sprawę na razie Lew postanowił uwaŜać za nierozstrzygniętą. Szukając przy blasku księŜyca i dyskretnym światełku latarki, Lew starał się pozostawać niezauwaŜony, poniewaŜ zaleŜało od tego jego Ŝycie. Wierzył, Ŝe generał nie Ŝartował, groŜąc mu śmiercią. Jego plan utrzymania wyprawy w tajemnicy pokrzyŜował jednak młody człowiek, pracujący na stacji, Aleksander, który zauwaŜył Lwa, gdy zmierzał w stronę lasu. Zawołał go, a Lew, nie potrafiąc wymyślić brzmiącego wiarygodnie kłamstwa, powiedział mu prawdę - Ŝe zbiera dowody związane ze sprawą morderstwa dziewczynki. Poprosił Aleksandra, by nikomu o tym nie mówił, twierdząc, Ŝe mogłoby to zaszkodzić śledztwu. Ten zgodził się, Ŝycząc mu powodzenia i dodając, Ŝe zawsze przypuszczał, iŜ morderca przyjechał tu pociągiem. Bo gdyby było inaczej, dlaczego ciało znaleziono tak blisko stacji? Ktoś z miasta musiałby znać bardziej ustronne miejsca w lesie. Lew zgodził się, Ŝe to znaczący fakt, ale odnotował w pamięci, by sprawdzić tego człowieka. Choć wydawał się miły, jego niewinny wygląd niewiele znaczył. Z kolei niewinność, pomyślał Lew, takŜe niewiele znaczyła. Korzystając z mapy skradzionej z posterunku milicji, podzielił las wokół stacji na cztery strefy. W pierwszej, gdzie odkryto zwłoki, nie znalazł nic. Większą część tego obszaru zadeptały setki butów. Nie pozostawiono nawet odrobiny zakrwawionego śniegu, zapewne po to, by wymazać wszystkie ślady tej zbrodni. Lew przekonał się, Ŝe pozostałych trzech stref nie przeszukano: śnieg był tu nietknięty. Sprawdzenie drugiego kwadratu zajęło mu około godziny, po upływie której miał palce skostniałe z zimna. Ale dzięki temu, Ŝe wszystko pokrywał śnieg, Lew posuwał się dość szybko, przeczesując szerokie połacie terenu w poszukiwaniu odcisków butów, zaznaczając własnymi śladami sprawdzone części obszaru. Gdy kończył trzecią strefę, nagle przystanął. Usłyszał kroki skrzypienie śniegu. Wyłączył latarkę, stanął za drzewem i przykucnął. 215

Nie mógł się jednak ukryć - ktoś wytropił go po śladach. Uciekać? To była jedyna szansa. - Lew? Wstał i zapalił latarkę. Zobaczył Raisę. Lew odsunął snop światła od jej twarzy. - Ktoś cię śledził? - Nie. - Po co tu przyszłaś? - Chciałam cię spytać o to samo. - Mówiłem ci. Zamordowano dziewczynkę, mają podejrzanego, ale wydaje mi się... Raisa przerwała mu zniecierpliwiona, pytając ostro: - Wydaje ci się, Ŝe jest niewinny? - Tak. - Od kiedy to ma dla ciebie znaczenie? - Raiso, próbuję tylko... - Lew, przestań, nie zniosę gadania, Ŝe przyszedłeś tu zrobić to, co naleŜy, bo kierowałeś się zasadami sprawiedliwości czy honorem. Powiedzmy sobie wprost: to się źle skończy, a jeŜeli skończy się źle dla ciebie, to skończy się źle dla mnie. - Chcesz, Ŝebym nie robił nic? Raisa rozgniewała się. - Mam ustąpić i pozwolić ci prowadzić prywatne śledztwo? W całym kraju cierpią niewinni ludzie, a ja nie mogę nic na to poradzić. Staram się tylko nie dołączyć do nich. - Naprawdę wierzysz, Ŝe wystarczy się nie wychylać i nie robić nic złego, Ŝeby się ochronić? Nie robiłaś nic złego, a chcieli cię skazać na śmierć za zdradę. Nawet jeŜeli nie będziemy robić nic, nie mamy pewności, Ŝe nas nie aresztują - dostałem nauczkę. - Zachowujesz się jak dziecko, które się dowiedziało czegoś nowego. Wszyscy wiedzą, Ŝe nie ma pewności. Mówię o ryzyku. To ryzyko jest dla mnie nie do przyjęcia. Myślisz, Ŝe jeŜeli złapiesz kogoś naprawdę winnego, to wszyscy niewinni ludzie, których aresztowałeś, tak po prostu znikną? Nie chodzi wcale o dziewczynkę, tu chodzi o ciebie. 216

- Nienawidzisz mnie, kiedy słucham rozkazów. Nienawidzisz mnie, kiedy chcę zrobić to, co naleŜy. Lew zgasił latarkę. Nie chciał, Ŝeby widziała jego zdenerwowanie. Oczywiście, miała rację, wszystko, co powiedziała, było prawdą. Ich losy są ze sobą splecione; nie miał prawa rozpoczynać tego śledztwa bez jej zgody. I nie ma prawa mówić o moralności. - Raiso, nie wierzę, Ŝe dadzą nam spokój. Pewnie zaczekają z aresztowaniem mnie parę miesięcy, moŜe nawet rok. - Nie wiesz, czy tak będzie. - Ale to wiem na pewno. Nigdy nie dają nikomu spokoju. Być moŜe muszą zebrać dowody przeciwko mnie. Być moŜe chcą, Ŝebym zgnił w tej zapomnianej dziurze, i dopiero wtedy mnie wykończą. Zostało mi niewiele czasu. I chcę go wykorzystać, Ŝeby znaleźć człowieka, który to zrobił. MoŜe są i inne powody. Ale jakie to ma znaczenie? Trzeba go złapać. Zdaję sobie sprawę, Ŝe w niczym ci to nie pomoŜe. A jednak jest pewne wyjście. TuŜ przed moim aresztowaniem wzmogą obserwację. Wtedy powinnaś do nich iść. Opowiesz im jakąś bajeczkę i z wielkim hukiem mnie wydasz. - A wcześniej co mam robić? Siedzieć w tym pokoju i czekać? Kłamać? Kryć cię? - Przykro mi. Raisa pokręciła głową, odwróciła się i ruszyła w kierunku miasta. Lwa opuściła energia, ruchy stały się ocięŜałe - nie myślał juŜ o sprawie. Czy rzeczywiście było to egoistyczne, bezsensowne przedsięwzięcie? Zanim zdąŜył się oddalić, ponownie usłyszał kroki. Raisa wróciła. - Jesteś pewien, Ŝe ten człowiek wcześniej kogoś zabił? - Tak. I jeŜeli znajdziemy następną ofiarę, śledztwo zostanie wznowione. Dowody obciąŜają Warłama tylko w związku ze śmiercią dziewczynki. JeŜeli popełniono drugie morderstwo, nie będzie podstaw do zarzutów. - Mówiłeś, Ŝe ten Warłam ma trudności w nauce. Wygląda na idealną ofiarę, którą moŜna oskarŜyć o kaŜde przestępstwo. Mogą go oskarŜyć o obydwa morderstwa. 217

- Masz rację. Trzeba się liczyć z takim ryzykiem. Ale drugie ciało to jedyna szansa na wznowienie śledztwa. - Czyli jeŜeli znajdziemy inne ciało, będzie nowa sprawa. JeŜeli nie, jeŜeli nic nie znajdziemy, obiecujesz dać temu spokój. - Zgoda. - No dobrze. Prowadź. Niepewnym krokiem ruszyli razem w głąb lasu. Po prawie półgodzinnym marszu Raisa wskazała coś przed nimi. Drogę przecinały im ślady dwóch osób, dorosłego i dziecka, idących obok siebie. Nic nie świadczyło o tym, by doszło między nimi do szamotaniny. Dorosły nie wlókł dziecka siłą. Ślady butów dorosłego były ogromne i głębokie. To musiał być potęŜny, cięŜki męŜczyzna. Ślady dziecka były niewyraźne. Musiało być małe. Raisa spojrzała na Lwa. - Mogą prowadzić do jakiejś wioski. - MoŜliwe. Zrozumiała. Lew zamierzał iść po nich do końca. Przez pewien czas podąŜali śladami, nie dostrzegając nic podejrzanego. Lew zaczął się godzić z myślą, Ŝe Raisa jednak miała rację. Być moŜe ślady były zupełnie niewinne. Nagle się zatrzymał. Ujrzał wygniecenie w śniegu, prawdopodobnie pozostawione przez leŜącego człowieka. Serce zabiło mu mocniej i ruszył naprzód. W tym miejscu ślady się splątały, jak gdyby odbyła się tu jakaś walka. Dorosły oddalił się od tego miejsca, a odciski stóp dziecka prowadziły w przeciwnym kierunku - nierówny odstęp i głębokość oznaczały, Ŝe dziecko biegło. Zobaczyli na śniegu pojedynczy odcisk dłoni - znak, Ŝe dziecko upadło. Wstało jednak i biegło dalej, po czym znów upadło. Znowu szamotało się na ziemi, choć nie sposób było odgadnąć z kim lub z czym. W pobliŜu nie widzieli niczyich śladów. Bez względu na to, co się tu wydarzyło, dziecko zdołało się podnieść, jeszcze raz ruszając biegiem. Ze znaków na śniegu moŜna było wyczytać jego desperację. Nigdzie jednak nie widzieli śladów dorosłego. Pojawiły się dopiero kilka metrów dalej. Głębokie odciski butów wychodziły spomiędzy drzew. Dziwne, ale męŜczyzna biegł zygzakiem, tam i z powrotem, 218

zbliŜając się i oddalając od dziecka. To nie miało sensu. Dorosły odchodził od dziecka, po czym zmieniwszy zdanie, podbiegał do niego. Sądząc z kąta, pod jakim były skierowane odciski butów, musiał je dogonić za następnym drzewem. Raisa przystanęła, patrząc na punkt, gdzie ślady powinny się przeciąć. Lew dotknął jej ramienia. - Zostań tu. Ruszył naprzód i znalazł się za drzewem. Najpierw ujrzał krew na śniegu, potem obnaŜone nogi, okaleczony tułów. To był chłopiec, najwyŜej trzynasto- lub czternastoletni. Drobny, niewysoki. Tak jak tamta dziewczynka leŜał na wznak, wpatrując się w niebo. Miał coś w ustach. Kątem oka Lew dostrzegł ruch. Odwrócił się i zobaczył stojącą za nim Raisę, która wpatrywała się w ciało chłopca. - Dobrze się czujesz? Raisa wolno uniosła dłoń do ust i niemal niedostrzegalnie skinęła głową. Lew ukląkł przy zwłokach. Chłopiec miał zawiązany na kostce sznurek, który został odcięty, tak Ŝe na śniegu leŜał tylko krótki kawałek. Skóra była zaczerwieniona i otarta w miejscu, gdzie sznurek wrzynał się w ciało. Lew zebrał się w sobie i spojrzał na twarz chłopca. Miał usta zapchane ziemią. Wyglądał, jak gdyby krzyczał. W przeciwieństwie do Larysy jego ciała nie przykrywał śnieg. Chłopiec został zamordowany później, być moŜe w ciągu kilku ostatnich tygodni. Lew pochylił się, sięgnął do ust chłopca i wziął szczyptę tego, co je wypełniało. Roztarł drobinę między palcami. Była gruba i sucha, konsystencją w ogóle nie przypominała ziemi. Wyczuł duŜe, nierówne grudki, które rozpadły się pod naciskiem jego palców. To nie była ziemia. To była kora drzewa.

22 marca Choć od znalezienia ciała chłopca upłynęło około trzydziestu sześciu godzin, Lew nie złoŜył jeszcze o tym meldunku. Raisa miała rację. Zamiast wszczynać nowe śledztwo, milicja mogłaby oskarŜyć o drugie morderstwo Warłama Babinicza. Chłopak nie miał instynktu samozachowawczego, był otwarty na sugestie - wystarczyło szepnąć mu coś na ucho, a gotów był natychmiast przytaknąć. Jego uległość pozwalała rozwiązać zagadkę dwóch makabrycznych morderstw w szybki i dogodny sposób. Po co szukać drugiego podejrzanego, skoro jeden siedzi juŜ w areszcie? Wydawało się mało prawdopodobne, aby Babinicz miał alibi, zwaŜywszy na to, Ŝe personel intiernatu zapewnie nie pamiętał, co Warłam robił, i nikt nie byłby skłonny za niego poręczyć. Nie ulegało wątpliwości, Ŝe do aktu oskarŜenia zostanie dodany jeszcze jeden zarzut morderstwa. Lew nie mógł po prostu zgłosić, Ŝe odkrył w lesie zwłoki chłopca. Najpierw musiał dowieść, Ŝe Warłam Babinicz nic na ten temat nie wie. Tylko tak mógł go ocalić: torpedując postępowanie przeciwko głównemu podejrzanemu milicji - jedynemu podejrzanemu. Ale właśnie przed tym ostrzegał go Niestierow. Oznaczałoby to otwarcie sprawy kryminalnej bez podejrzanego: wszczęcie dochodzenia przeciw nieznanemu sprawcy. Na domiar złego Babinicz przyznał się juŜ do winy. Gdyby wyszło na jaw, Ŝe milicja nie daje wiary jego zeznaniu, do sprawy włączyliby się miejscowi agenci MGB. Zeznania, w których podejrzani obciąŜali się winą, stanowiły fundament aparatu 220

sprawiedliwości, dlatego ich niepodwaŜalności naleŜało bronić za wszelką cenę. Gdyby ktokolwiek dowiedział się o drugim morderstwie, zanim Lew zdąŜy udowodnić, Ŝe Babinicz nie ma o nim pojęcia, być moŜe milicja doszłaby do wniosku, Ŝe znacznie łatwiej i bezpieczniej dla wszystkich będzie zmodyfikować zeznanie, podając podejrzanemu jak na tacy wszystkie szczegóły zdarzenia - śmierci trzynastoletniego chłopca, zakłutego noŜem przed kilkoma tygodniami po drugiej stronie torów. Zręczne, racjonalne rozwiązanie, nie szkodzące nikomu, nie wyłączając Babinicza, który prawdopodobnie i tak nie rozumiałby, co się dzieje. Był tylko jeden sposób, by wiadomość o drugich zwłokach do nikogo nie dotarła - Lew musiał milczeć. Po powrocie na stację nie wszczął alarmu, nie zawiadomił przełoŜonych. Nie zgłosił morderstwa i nie zabezpieczył miejsca zdarzenia. Nie zrobił nic. Ku zdziwieniu Raisy poprosił ją, Ŝeby nic nikomu nie mówiła, a poniewaŜ z Babiniczem mógł się skontaktować dopiero nazajutrz rano, do tego czasu zwłoki musiały zostać w lesie. JeŜeli chłopak miał uzyskać szansę na sprawiedliwość, nie było innego wyjścia. Babinicz nie przebywał juŜ pod kuratelą milicji - przekazano go prawnikom z prokuratury. Przyznał się juŜ przed zespołem sledowatieli do zamordowania Larysy Pietrowej. Lew czytał protokół zeznania. RóŜniło się nieco od zeznania złoŜonego milicjantom, lecz to nie miało prawie Ŝadnego znaczenia: z obu wersji zasadniczo wynikało to samo - był winny. Zresztą zeznanie złoŜone na milicji nie było oficjalnym dokumentem procesowym: zadanie milicjantów polegało jedynie na wskazaniu najbardziej podejrzanej osoby. Zanim Lew poprosił o rozmowę z aresztowanym, śledztwo zostało juŜ prawie zamknięte. Sprawa miała wkrótce trafić przed sąd. Lew musiał przekonać przełoŜonych, Ŝe podejrzany mógł zabić więcej dziewczynek, dlatego przed rozpoczęciem procesu milicja i sledowatiele powinni go przesłuchać jeszcze raz, aby ustalić, czy nie było innych ofiar. Niestierow wyraził ostroŜną zgodę: powinni to zrobić wcześniej. Nalegał, Ŝeby wziąć udział w przesłuchaniu, a Lew nie miał nic przeciwko temu: im więcej świadków, tym lepiej. W obecności 221

dwóch sledowatieli i dwóch milicjantów Babinicz zaprzeczył, jakoby wiedział o jakichkolwiek innych ofiarach. Następnie zespół śledczych zgodził się, Ŝe to mało prawdopodobne, by oskarŜony zabił kogoś jeszcze. Nie zgłoszono zaginięcia innych dziewczynek o blond włosach, które stanowiły motyw w tej sprawie. Gdy ustalono, Ŝe Babinicz najprawdopodobniej nie zabił nikogo innego, Lew udał niedowierzanie, sugerując, Ŝe na wszelki wypadek powinni przeczesać las, zwiększając obszar poszukiwań do terenów oddalonych o trzydzieści minut drogi od granic miasta. Wyczuwając, Ŝe kryje się za tym jakiś plan, Niestierow jeszcze bardziej się zaniepokoił. W innych okolicznościach, gdyby Lew nie był związany z MGB, jego prośba zostałaby odrzucona. Pomysł, by siły milicyjne szukały przestępstwa, wydawał się absurdalny. Mimo swojej nieufności wobec Lwa generał bał się przeciwstawić jego sugestii, bał się, Ŝe to moŜe być niebezpieczne, jeśli rozkaz pochodzi z Moskwy. Poszukiwania wyznaczono na dziś: trzydzieści sześć godzin po tym, jak Lew i Raisa znaleźli ciało chłopca. W ciągu tego czasu Lwa prześladował obraz chłopca leŜącego w śniegu. W nocy miał koszmary, w których nagie dziecko z wyprutymi wnętrznościami pytało, dlaczego je porzucono.

Czemu mnie zostawiliście? Tym chłopcem był Arkady - syn Fiodora. Raisa mówiła, Ŝe w szkole nie potrafi się skupić, wiedząc o martwym dziecku w lesie i musząc udawać, Ŝe wszystko jest w porządku. Pragnęła ostrzec dzieci, zaalarmować całe miasto - rodzice nic nie wiedzieli o zagroŜeniu. Nikt nie zgłosił zaginięcia dziecka. W dziennikach szkolnych nie odnotowano nieusprawiedliwionych nieobecności. Kim był chłopiec w lesie? Chciała poznać jego nazwisko, odnaleźć jego rodzinę. Lew prosił ją o cierpliwość. Mimo niepokoju zgodziła się z jego opinią, Ŝe to jedyny sposób, aby uwolnić niewinnego młodego człowieka i rozpocząć obławę na prawdziwego sprawcę. Niedorzeczność tego rozumowania sprawiała, Ŝe wydawało się całkiem przekonujące. 222

Do poszukiwań Niestierow zwerbował robotników z tartaku i podzielił wszystkich ludzi na siedem grup po dziesięć osób. Lew został przydzielony do grupy przeszukującej las wokół szpitala państwowego numer 379, po przeciwnej stronie miasta od miejsca, gdzie znaleźli zwłoki chłopca. ZłoŜyło się doskonale, poniewaŜ uznał, Ŝe będzie lepiej, jeśli to nie on dokona odkrycia. Niewykluczone, Ŝe mogli znaleźć więcej ciał. Lew był przekonany, Ŝe tych dwoje to nie były pierwsze ofiary. Dziesięcioosobowy zespół Lwa rozdzielił się na dwie grupy po trzy osoby i jedną złoŜoną z czterech ludzi. Lew trafił do tej z zastępcą Niestierowa, człowiekiem, który bez wątpienia dostał polecenie, by mieć go na oku. Dołączyła do nich kobieta z tartaku. Przez cały dzień przeszukiwali wyznaczony rejon, przemierzając kilka kilometrów kwadratowych pokrytych wysokimi zaspami, które musieli dźgać kijami, by się przekonać, Ŝe nic się pod nimi nie kryje. Nie znaleźli Ŝadnego ciała. Kiedy cały zespół zebrał się pod szpitalem, okazało się, Ŝe nikt niczego nie znalazł. Las był pusty. Lew z niecierpliwością czekał na nowiny z drugiego końca miasta.

Niestierow stał na skraju lasu, niedaleko budki przy torach, którą zamieniono w tymczasowy sztab kierowania akcją. Lew zbliŜył się do niego, starając się zachować spokój i obojętność. Generał zapytał: - Co znaleźliście? - Nic. Odczekawszy chwilę, Lew dodał: - A u was? - Nic, zupełnie nic. Opuściła go pewność siebie i chłodna obojętność. Zdając sobie sprawę, Ŝe jego reakcje są bacznie obserwowane, Lew odwrócił się, zachodząc w głowę, co się mogło stać. Jak mogli nie zauwaŜyć ciała? MoŜe zniknęło? Ślady były wyraźnie widoczne. MoŜliwe, Ŝe granicę obszaru poszukiwań wyznaczono bliŜej, ale musiała objąć ślady. MoŜe grupa nie doszła do ich końca? Jeśli nie mieli motywacji, mogli po 223

prostu zawrócić na końcu przydzielonego im rejonu. Większość zespołów wracała z lasu: lada chwila cała operacja się zakończy, a zwłoki chłopca pozostaną w lesie. Lew zaczął wypytywać wracających ludzi. Dwaj milicjanci, wyglądający najwyŜej na osiemnaście lat, naleŜeli do grupy przeszukującej teren połoŜony najbliŜej tamtego miejsca. Przyznali, Ŝe widzieli ślady, ale nie wzbudziły ich podejrzeń, poniewaŜ wszystko wskazywało na to, Ŝe pozostawiły je cztery osoby: przypuszczali, Ŝe jakaś rodzina wybrała się na wycieczkę. Lew nie uwzględnił faktu, Ŝe razem z Raisą zostawili dodatkowy trop, biegnący wzdłuŜ śladów mordercy i jego ofiary. Dusząc w sobie złość, zapomniał, Ŝe nie ma tu Ŝadnej władzy, i rozkazał funkcjonariuszom wrócić do lasu i sprawdzić, gdzie ślady się kończą. Milicjanci nie wyglądali na przekonanych. Ślady mogły się ciągnąć kilometrami. A właściwie jakim prawem Lew miałby wydawać im rozkazy? Lew nie miał innego wyjścia, jak tylko zwrócić się do Niestierowa, twierdząc, Ŝe ślady są podejrzane, bo, jak pokazał mu na mapie, w pobliŜu nie ma Ŝadnych wiosek. Niestierow zgodził się jednak z młodymi funkcjonariuszami. Z uwagi na to, Ŝe ślady pozostawiły cztery osoby, nie warto było ich dalej sprawdzać. Nie panując juŜ dłuŜej nad sobą, Lew oznajmił: - W takim razie sam pójdę. Niestierow utkwił w nim wzrok. - Pójdziemy obaj. Lew ruszył po własnych śladach w głąb lasu, idąc tylko w towarzystwie generała. Poniewczasie zdał sobie sprawę, Ŝe znalazł się w niebezpieczeństwie - nieuzbrojony, sam z człowiekiem, który chciał go zabić. Generał nie mógłby sobie wymarzyć lepszego miejsca. Ale wydawał się spokojny. Palił papierosa. - Powiedz mi, Lew, co znajdziemy na końcu tych śladów? - Nie mam pojęcia. - Ale to twoje? Niestierow wskazał na odciski butów przed nimi, a potem na świeŜe ślady Lwa. Były identyczne. 224

- Znajdziemy zwłoki dziecka. - Które sam wcześniej odkryłeś? - Dwa dni temu. - I nie zgłosiłeś tego? - Chciałem mieć pewność, Ŝe Warłam Babinicz nic nie wie o tym morderstwie. - Obawiałeś się, Ŝe oskarŜymy go o to morderstwo? - Ciągle się obawiam. CzyŜby Niestierow zamierzał wyciągnąć broń? Lew czekał. Generał skończył papierosa i szedł dalej. Milczeli, dopóki nie dotarli do ciała. Chłopiec leŜał dokładnie w takiej pozycji, w jakiej widział go Lew, na wznak, nagi, z ustami pełnymi kory i zmasakrowanym tułowiem. Lew cofnął się, patrząc, jak Niestierow powoli i uwaŜnie ogląda zwłoki. Widział, Ŝe jego zwierzchnik jest poruszony potwornością zbrodni. To dodało mu nieco otuchy. Wreszcie generał podszedł do Lwa. - Wracaj i zawiadom prokuraturę. Ja zostanę przy zwłokach. Przypominając sobie obawy podwładnego, dodał: - To oczywiste, Ŝe Warłam Babinicz nie miał nic wspólnego z tym morderstwem. - Zgadzam się. - To są dwie róŜne sprawy. Lew osłupiał, zaskoczony tą opinią. - AleŜ te dzieci zabił jeden człowiek! - Dziewczynka została zgwałcona i zamordowana. Chłopiec został zgwałcony i zamordowany. Dwa róŜne przestępstwa. Dwa róŜne czyny. - Ale oboje mieli w ustach korę, startą na proszek korę z drzewa. - Larysa miała w ustach ziemię. - Nieprawda. - Warłam Babinicz przyznał się, Ŝe zapchał jej usta ziemią. - Właśnie dlatego nie mógł jej zabić - ziemia jest zamarznięta. Skąd wziął sypką ziemię? Larysa, tak jak ten chłopiec, miała w ustach korę. Przygotowaną wcześniej, choć nie wiem po co. 225

- Babinicz przyznał się do winy. - Kiedy się go przyciśnie, przyzna się do wszystkiego. - Dlaczego jesteś taki pewien, Ŝe to ten sam sprawca? Jedno dziecko zostało zamordowane blisko stacji: nieostroŜnie, lekkomyślnie, prawie na oczach ludzi. Krzyk mogli usłyszeć pasaŜerowie pociągu. To był czyn idioty i idiota przyznał się do jego popełnienia. Ale to dziecko zaprowadzono głęboko do lasu, prawie godzinę drogi od torów. Morderca zadbał, Ŝeby nikt mu nie przeszkodził. To zupełnie inny człowiek. - Kto wie, co się stało z dziewczynką, moŜe teŜ chciał ją zaprowadzić do lasu, ale sprzeciwiła się, więc musiał ją zabić na miejscu? Dlaczego oboje mają sznurek na kostkach? - To inne przestępstwo. - Powiedzcie, aŜ tak zaleŜy wam na postawieniu Babinicza przed sądem, Ŝeby mówić i wierzyć we wszystko? - Ty mi powiedz, kto mógłby zgwałcić i zabić dziewczynkę, a potem zgwałcić i zabić chłopca? Co to za człowiek? Pracuję w milicji od dwudziestu lat. Nigdy nie spotkałem kogoś takiego. Nigdy nie słyszałem o kimś takim. MoŜesz mi podać przykład? - Nie. - Tacy ludzie nie istnieją. Dziewczynka została zamordowana z powodu swoich jasnych włosów. Zabił ją chory człowiek. Ten chłopiec został zamordowany z innego powodu. Zabił go inny człowiek, opętany inną chorobą.

23 marca Aleksander zamknął kasę biletową, opuścił roletę i odchylił się na krześle. Mimo Ŝe było to maleńkie pomieszczenie, wielkości najwyŜej dwóch metrów kwadratowych, lubił je, bo naleŜało do niego. Z nikim go nie dzielił, nikt nie nadzorował jego pracy. Cieszył się pewną swobodą, wolny od obowiązku wykonania normy i kontroli wydajności. Praca miała tylko jeden minus. KaŜdy, kto go znał, przypuszczał, Ŝe jest rozczarowany tym, co przyniosło mu Ŝycie. Pięć lat temu Aleksander był najlepszym sprinterem w szkole średniej nr 151. WróŜono mu wielkie sukcesy w skali kraju, moŜe nawet międzynarodowe, gdyby Związek Radziecki miał startować w igrzyskach olimpijskich. Skończyło się jednak na tym, Ŝe zamiast biegać, tkwił w kasie biletowej i obserwował ludzi wsiadających do pociągu, sam nigdzie się nie wybierając. Przez kilka lat katował się morderczym treningiem i wygrywał lokalne zawody. I co z tego miał? Rozkłady jazdy i bilety: pracę, którą mógł wykonywać kaŜdy. Dokładnie pamiętał moment, w którym jego marzenia spełzły na niczym. Razem z ojcem pojechali pociągiem do Moskwy na selekcję kandydatów do Centralnego Wojskowego Klubu Sportowego CSKA, naleŜącego do Ministerstwa Obrony. CSKA słynął z tego, Ŝe wybierał najzdolniejszych młodych ludzi z całego kraju i szkolił ich na wybitnych sportowców. Odpadało dziewięćdziesiąt procent kandydatów. Aleksander pędził po bieŜni do utraty tchu, aŜ chwyciły go torsje. Biegł tak szybko jak nigdy, bijąc swój rekord Ŝyciowy. Nie osiągnął wymaganego 227

minimum. W drodze powrotnej ojciec starał się znaleźć pozytywną stronę tego, co się stało. Przekonywał go, Ŝe poraŜka zdopinguje go do jeszcze intensywniejszego treningu, Ŝe w przyszłym roku na pewno osiągnie minimum, a walcząc o spełnienie swoich marzeń, stanie się silniejszy. Aleksander zdawał sobie jednak sprawę, Ŝe się nie udało, choć poświęcił wszystko, dlatego przyszłego roku nie będzie. Mimo uporu ojca stracił serce do sportu, a wkrótce potem ojcu takŜe przestało na tym zaleŜeć. Aleksander rzucił szkołę i zaczął pracować, szybko przyzwyczajając się do codziennej rutyny. Skończył pracę o ósmej wieczorem. Wyszedł z kasy i zamknął drzwi na klucz. Do domu miał niedaleko, poniewaŜ mieszkał z rodzicami w nadbudówce nad stacją. Formalnie rzecz biorąc, stacją kierował jego ojciec, ale ostatnio nie czuł się dobrze. Nikt w szpitalu nie potrafił powiedzieć, co mu właściwie dolega; miał nadwagę i duŜe pragnienie. Matka cieszyła się dobrym zdrowiem i pomijając chorobę ojca, była dość pogodną osobą. Miała powody - jej rodzinie dopisało szczęście. Wprawdzie za pracę w kolejach państwowych wynagradzano ich skromnie, wpływy, jakie dzięki niej mieli, były niewielkie, lecz największą korzyść stanowiły warunki mieszkaniowe. Zamiast dzielić dom z inną rodziną, dysponowali osobnym mieszkaniem z ciepłą wodą, kanalizacją i izolacją cieplną - nowymi tak jak budynek stacji. W zamian za to obowiązani byli dyŜurować przez dwadzieścia cztery godziny na dobę. W mieszkaniu zainstalowano dzwonek połączony bezpośrednio ze stacją. Kiedy przyjeŜdŜał nocny albo poranny pociąg, musieli być pod ręką. Ale te drobne niedogodności, zwłaszcza gdy obowiązkami dzieliła się cała rodzina, wynagradzały im luksusy Ŝycia. W ich mieszkaniu mogłyby się wygodnie zmieścić dwie rodziny. Siostra Aleksandra wyszła za sprzątacza z fabryki Wołgi, w której teŜ pracowała, i wyprowadziła się do nowego mieszkania w porządnej dzielnicy. Niebawem miało im się urodzić pierwsze dziecko. Tak więc dwudziestodwuletni Aleksander nie miał się czym martwić. Pewnego dnia, gdy przejmie stanowisko zawiadowcy, nadbudówka będzie naleŜała do niego. 228

W sypialni zdjął mundur, przebrał się i zasiadł z rodzicami do kolacji: zupy rybnej i podsmaŜanej kaszy. Ojciec jadł niewielką porcję wątróbki wołowej, którą zalecili mu lekarze, choć była droga i wyjątkowo trudno dostępna. Ojciec Aleksandra był na ścisłej diecie, zabroniono mu pić alkohol, który choremu szkodził. Przy kolacji nie rozmawiali. Ojciec sprawiał wraŜenie, jak gdyby coś go trapiło. Prawie nic nie zjadł. Aleksander pozmywał, po czym poŜegnał rodziców: wybierał się do kina. Jego ojciec juŜ się kładł. Aleksander pocałował go na dobranoc, uspokajając, Ŝe wstanie i zajmie się przyjazdem pierwszego pociągu. W Wuralsku było tylko jedno kino. I to dopiero od trzech lat. Urządzono je w kościele, zmieniając go w salę z sześćsetosobową widownią, gdzie pokazywano sponsorowane przez państwo filmy, których mieszkańcy miasta nie mieli okazji dotąd zobaczyć. Były wśród nich takie tytuły jak „Myśliwce”, „Grzesznicy bez winy”, „Tajny agent” i „Spotkanie na Elbie”, obrazy cieszące się największym powodzeniem w ciągu ostatnich dziesięciu lat, które Aleksander obejrzał juŜ kilka razy. Od otwarcia kino stało się jego ulubioną rozrywką. PoniewaŜ w młodości trenował bieganie, nigdy nie miał pociągu do trunków i nie prowadził zbyt towarzyskiego trybu Ŝycia. ZbliŜając się do foyer, zauwaŜył, Ŝe wyświetlają „Rok 1919”. Aleksander widział ten film przed kilkoma dniami i wiele razy wcześniej. Był nim zafascynowany, nie tyle z powodu samej fabuły, ile z powodu aktora grającego Stalina. Zastanawiał się, czy Stalin miał wpływ na obsadę. Ciekawiło go, jak się czuł, oglądając człowieka, który go udawał, i czy pouczał ekipę, co robi dobrze, a co źle. Aleksander minął kino. Zamiast stanąć w kolejce, skierował się w stronę parku. Pośrodku parku Zwycięstwa stał pomnik z brązu, przedstawiający trzech Ŝołnierzy z karabinami na ramionach, wyciągających w górę zaciśnięte pięści. Oficjalnie park zamykano na noc, ale nie było ogrodzenia, a więc i zastosowania dla tego przepisu. Aleksander dobrze znał trasę: ruszył ścieŜką odchodzącą od ulicy, biegnącą wśród drzew i krzewów, i ukrytą przed oczyma przechodniów. Czuł, jak z niecierpliwości bije mu serce; zwykle tak było, gdy wolno okrąŜał park. 229

Wyglądało na to, Ŝe dziś jest tu sam, więc po drugim okrąŜeniu pomyślał, Ŝe chyba jednak wróci do domu. Nagle zobaczył przed sobą jakiegoś męŜczyznę. Zatrzymał się. MęŜczyzna odwrócił się do niego. Chwila nerwowego milczenia powiedziała im, Ŝe przyszli tu z tego samego powodu. MęŜczyzna zaczekał, aŜ Aleksander do niego podejdzie. Kiedy się zrównali, najpierw spojrzeli w tył, sprawdzając, czy są sami, a potem popatrzyli na siebie. MęŜczyzna był młodszy od Aleksandra, mógł mieć dziewiętnaście czy dwadzieścia lat. Niepewna mina zdradzała, Ŝe to jego pierwszy raz. Aleksander przerwał milczenie. - Wiem, gdzie moŜemy pójść. Młody człowiek ponownie obejrzał się za siebie, po czym bez słowa skinął głową. Aleksander dodał: - Idź za mną, tylko za bardzo się nie zbliŜaj. Poszli oddzielnie. Aleksander przodem, wyprzedzając tamtego o kilkaset kroków. Obejrzał się. MęŜczyzna wciąŜ szedł za nim. Gdy dotarł na stację, sprawdził, czy w oknie mieszkania nie stoją rodzice. NiepostrzeŜenie wśliznął się do budynku, jak gdyby chciał zdąŜyć na pociąg. Nie zapalając świateł, otworzył kasę biletową i wszedł do środka, zostawiając uchylone drzwi. Odsunął krzesło. Było ciasno, ale tyle miejsca powinno wystarczyć. Czekał, zerkając na zegarek i zastanawiając się, dlaczego to tak długo trwa. Po chwili przypomniał sobie, Ŝe bardzo szybko pokonał drogę z parku na stację. Wreszcie usłyszał kroki. Drzwi kasy otworzyły się. MęŜczyzna wszedł i dopiero teraz mogli się sobie dokładniej przyjrzeć. Aleksander wyciągnął rękę i zamknął drzwi. Szczęk zamka podniecił go. Oznaczał, Ŝe są bezpieczni. Stali bardzo blisko siebie, niemal się dotykając, lecz Ŝaden z nich nie byt pewien, kto powinien wykonać pierwszy ruch. Aleksander rozkoszował się tą chwilą, przeciągając ją jak najdłuŜej, aŜ w końcu przysunął się, by go pocałować. Nagle ktoś załomotał do drzwi. Aleksander w pierwszej chwili pomyślał, Ŝe to ojciec - zobaczył, wiedział od początku. Ale nagle zorientował się, Ŝe to nie na zewnątrz. To ten męŜczyzna walił w drzwi i krzyczał. Rozmyślił się? Kogo wołał? Aleksander miał mętlik w głowie. 230

Usłyszał dobiegające z zewnątrz głosy. MęŜczyzna był juŜ spięty i cichy. Zaszła w nim diametralna zmiana. Ze złością i wstrętem plunął Aleksandrowi w twarz. Na jego policzku zawisła gruba kropla śliny. Aleksander otarł twarz. Bez zastanowienia, nie rozumiejąc, co się dzieje, uderzył męŜczyznę pięścią, zwalając go z nóg. Ktoś szarpnął klamkę i zawołał: - Aleksander, mówi generał Niestierow. Ten człowiek to funkcjonariusz milicji. Rozkazuję ci otworzyć drzwi. Albo posłuchasz, albo kaŜę przyprowadzić tu twoich rodziców, Ŝeby zobaczyli, jak cię aresztuję. Twój ojciec jest chory, prawda? Wiadomość o twoim przestępstwie mogłaby go zabić. Racja - to mogłoby zabić ojca. Aleksander próbował pośpiesznie otworzyć drzwi, ale pomieszczenie było tak małe, Ŝe leŜący na podłodze męŜczyzna blokował mu drogę. Musiał odciągnąć go na bok. Gdy w końcu otworzył drzwi, chwyciły go czyjeś ręce i błyskawicznie wyciągnęły z kasy do holu. Lew spojrzał na Aleksandra, pierwszego człowieka, jakiego zobaczył po przyjeździe z Moskwy, człowieka, który poczęstował go papierosem, który pomógł mu przeszukać las. Nie mógł jednak Aleksandrowi w niczym pomóc. Niestierow zajrzał do kasy biletowej i popatrzył na swojego funkcjonariusza, który nadal leŜał oszołomiony ciosem i zawstydzony faktem, Ŝe dał się pokonać. - Zabierzcie go stąd. Dwaj milicjanci pomogli koledze wstać i zaprowadzili go do czekającego na zewnątrz samochodu. Widząc, co Aleksander zrobił jednemu z jego ludzi, zastępca Niestierowa wymierzył mu potęŜny cios w twarz. Zanim zdąŜył uderzyć jeszcze raz, przeszkodził mu generał. - Wystarczy. OkrąŜył podejrzanego, waŜąc słowa. - Jestem rozczarowany, przyłapując cię na czymś takim. Nigdy bym cię o to nie podejrzewał. Aleksander splunął krwią, ale nie odpowiedział. Niestierow ciągnął:

- Powiedz dlaczego? - Dlaczego? Nie wiem dlaczego. - Popełniłeś powaŜne przestępstwo. Sędzia skazałby cię na co najmniej pięć lat i nie obchodziłyby go Ŝadne słowa przeprosin. - Nie przepraszałem. - OdwaŜnie z twojej strony, Aleksander, ale czy będziesz równie odwaŜny, kiedy wszyscy się dowiedzą? Będziesz skompromitowany, upokorzony. Nawet po pięciu latach w więzieniu nie będziesz tu mógł mieszkać ani pracować. Stracisz wszystko. Podszedł do niego Lew. - Proszę go po prostu spytać. - Jest sposób, Ŝeby uniknąć hańby. Musimy mieć listę wszystkich męŜczyzn z miasta, którzy uprawiali seks z męŜczyznami, męŜczyzn, którzy uprawiali seks z młodszymi męŜczyznami i chłopcami. PomoŜesz nam spisać tę listę. - Nie znam Ŝadnych innych męŜczyzn. To mój pierwszy raz... - JeŜeli nie będziesz chciał współpracować, aresztujemy cię, postawimy przed sądem i zaprosimy na proces twoich rodziców. Kładą się spać? Mógłbym wysłać na górę człowieka, Ŝeby sprawdził i przyprowadził ich... - Nie. - PomóŜ nam, a moŜe nie wspomnimy o niczym twoim rodzicom. PomóŜ nam, a moŜe nie będziesz musiał stawać przed sądem. MoŜe zachowamy wszystko w tajemnicy i unikniesz skandalu. - O co chodzi? - O morderstwo małego chłopca. PrzysłuŜysz się ludowi i odpokutujesz za swoje przestępstwo. Przygotujesz nam tę listę? Aleksander dotknął zakrwawionych ust. - Co się stanie z męŜczyznami z listy?

29 marca Lew siedział na brzegu łóŜka, rozmyślając o tym, jak jego próba wznowienia śledztwa doprowadziła do pogromu, który objął całe miasto. W ciągu zeszłego tygodnia milicja zatrzymała stu pięćdziesięciu homoseksualistów. Tylko dziś Lew aresztował sześciu męŜczyzn, a od początku akcji dwudziestu. Niektórych zgarniano prosto z pracy, wyprowadzając ich w kajdankach na oczach kolegów. Innych zabierano z domów, w obecności rodzin - Ŝony broniły ich, błagały, przekonane, Ŝe zaszła jakaś pomyłka, nie rozumiejąc zarzutów. Niestierow miał powody do zadowolenia. Zupełnie przypadkowo znalazł drugi niepoŜądany element: podejrzanego, którego mógł nazwać mordercą, nie naruszając obowiązującej teorii społecznej. Morderstwo było dewiacją. Ci męŜczyźni byli dewiantami. Wszystko pasowało doskonale. Generał mógł bez przeszkód ogłosić, Ŝe milicja w Wuralsku rozpoczyna obławę na sprawcę morderstwa, zakrojoną na nieznaną dotąd skalę. Gdyby jego celem nie stała się tak niewygodna grupa, decyzja mogłaby go kosztować karierę. Z braku miejsca na komendzie w części pomieszczeń urządzono prowizoryczne cele i pokoje przesłuchań. Mimo to ze względu na liczbę aresztowanych trzeba było zamknąć w kaŜdej celi po kilku męŜczyzn, nakazując straŜnikom, by ani na chwilę nie spuszczali ich z oka. Obawiano się, Ŝe moŜe dojść do spontanicznych przypadków zachowań dewiacyjnych. śaden z funkcjonariuszy nie wiedział, z czym właściwie mają do czynienia. Wszyscy byli jednak pewni, Ŝe gdyby do takich praktyk 233

seksualnych doszło na terenie posterunku milicji, mogłoby to nadszarpnąć reputację instytucji. Stanowiłoby afront dla zasad sprawiedliwości. Prócz zaostrzenia kontroli więźniów opracowano nowy harmonogram, według którego kaŜdy funkcjonariusz pełnił dwunastogodzinną słuŜbę, aby przesłuchania podejrzanych moŜna było prowadzić nieprzerwanie, dwadzieścia cztery godziny na dobę. Lew musiał zadawać w kółko te same pytania, doszukując się w odpowiedziach najdrobniejszych niezgodności. Wykonywał to zadanie z obojętnością automatu, poniewaŜ jeszcze zanim dokonano pierwszego aresztowania, był przekonany, Ŝe ci męŜczyźni są niewinni. Sprawdzono po kolei kaŜde nazwisko z listy sporządzonej przez Aleksandra. Tłumaczył on, Ŝe długość listy nie wynika z tego, iŜ prowadził rozwiązły tryb Ŝycia, przynajmniej nie do tego stopnia, by mieć kontakty seksualne z ponad setką męŜczyzn. Wielu spośród nich nigdy nie spotkał. Ich nazwiska poznał, rozmawiając z kilkunastoma męŜczyznami, z którymi uprawiał seks. KaŜdy z nich opowiadał o romansach z róŜnymi partnerami, tak więc zebrawszy wszystko w całość, moŜna było zbudować konstelację związków, gdzie wszyscy znali swoje połoŜenie względem siebie. Słuchając tych wyjaśnień; Lew odkrywał hermetycznie zamknięty świat, zbudowany wewnątrz społeczeństwa. Kluczowe znaczenie miała jego całkowita izolacja. Aleksander opisywał, jak męŜczyźni z listy spotykali się przypadkiem w codziennych sytuacjach, w kolejce po chleb lub przy jednym stoliku w fabrycznej stołówce. W tych okolicznościach luźna rozmowa była zakazana, musiało wystarczyć zaledwie przelotne spojrzenie, i to bardzo dyskretne. Nikt nie uzgodnił ani nie ustanowił tych zasad, wynikały z instynktu samozachowawczego. Kiedy tylko zaczęła się pierwsza fala aresztowań, wieść o czystce szybko obiegła całe środowisko. Zarzucono spotkania w tajnych miejscach, które przestały juŜ być tajne. Rozpaczliwa obrona okazała się jednak daremna. Istniała lista. Pieczęcie zabezpieczające zamknięty świat zostały złamane. Niestierow nie musiał przyłapywać Ŝadnego z nich podczas kompromitującego aktu. Widząc czarno na białym swoje nazwiska, jedno pod drugim, i uświadamiając sobie, Ŝe znalazł się 234

wśród nich zdrajca, który wyłamał się z szeregu, większość męŜczyzn skapitulowała. Jak łodzie podwodne, które przez długi czas pozostawały niewidoczne, nagle zdali sobie sprawę, Ŝe ujawniono ich pozycje. Zmuszono ich do wypłynięcia na powierzchnię i postawiono przed wyborem, właściwie Ŝadnym, ale jednak wyborem: albo zostaną oskarŜeni o pederastię i będą odpowiadać przed sądem, godząc się na wyrok skazujący, więzienie i tak dalej, albo wskaŜą spośród siebie homoseksualistę odpowiedzialnego za tę potworną zbrodnię, morderstwo chłopca. Lew zdołał ustalić, Ŝe w opinii Niestierowa wszyscy ci męŜczyźni cierpią na jakąś chorobę. Podczas gdy u niektórych słabość do męŜczyzn była łagodną dolegliwością, która przypominała uporczywy ból głowy, dręczący normalne osoby, u innych choroba przybierała niebezpieczną postać, a jej symptomy wyraŜały się w pociągu do małych chłopców. To był homoseksualizm w skrajnej formie. Takim człowiekiem był morderca. Kiedy Lew pokazywał zdjęcia miejsca zdarzenia, zdjęcia chłopca z rozprutym brzuchem, wszyscy podejrzani reagowali w taki sam sposób - byli zszokowani, a w kaŜdym razie sprawiali takie wraŜenie. Kto mógłby dopuścić się takiego czynu? Na pewno Ŝaden z nich, nikt, kogo znali. śaden z nich nie interesował się chłopcami. Wielu mówiło, Ŝe ma własne dzieci, i tak dalej. KaŜdy z nich stanowczo odpowiadał, Ŝe wśród nich nie ma Ŝadnego zabójcy, a gdyby był, na pewno by go nie chronili. Niestierow spodziewał się, Ŝe w ciągu tygodnia znajdą głównego podejrzanego. Tydzień pracy nie przyniósł Ŝadnych rezultatów z wyjątkiem kolejnych nazwisk na liście. Niektóre dopisywano po prostu z mściwości. Lista stała się śmiertelnie skuteczną bronią. Milicjanci dopisywali do niej swoich wrogów, twierdząc, Ŝe ich nazwiska padły w trakcie przesłuchania. Kiedy ktoś znalazł się na liście, nie mógł juŜ utrzymywać, Ŝe jest niewinny. I tak liczba aresztowanych wzrosła ze stu do prawie stu pięćdziesięciu. Miejscowy oddział MGB, rozczarowany brakiem postępów w śledztwie, zaproponował, Ŝe przejmie prowadzenie przesłuchań, co w podtekście oznaczało uŜycie tortur. Ku konsternacji Lwa Niestierow 235

wyraził zgodę. Mimo Ŝe podłogi pokryły się plamami krwi, przełom nie nastąpił. Nie mając więc innego wyjścia, generał wszczął sprawy przeciwko stu pięćdziesięciu ludziom w nadziei, Ŝe któryś z nich zacznie mówić. Nie wystarczyły tortury i upokorzenie: musieli zrozumieć, Ŝe mogą stracić Ŝycie. Gdyby sędzia otrzymał takie polecenie, zamiast na pięć lat za pederastię, zostaliby skazani na dwadzieścia pięć lat za działalność wywrotową. Ich orientację seksualną uwaŜano za zbrodnię przeciwko zdrowej tkance społeczeństwa. Stając wobec tej perspektywy, trzech męŜczyzn załamało się i zaczęło wskazywać winnych. śaden jednak nie oskarŜył tej samej osoby. Niestierow, nie chcąc się pogodzić z faktem, Ŝe popełnił błąd, doszedł do wniosku, Ŝe ma do czynienia z solidarnością przestępczą - z honorem dewiantów. Zdenerwowany Lew powiedział do swojego przełoŜonego: - Ci ludzie są niewinni. Niestierow spojrzał na niego zdziwiony. - Wszyscy są winni. Pytanie tylko, który z nich jest winny morderstwa.

Raisa przyglądała się, jak Lew tupie, stukając obcasem o obcas. Na podłogę spadły bryłki brudnego śniegu. Patrzył na nie, nieświadom jej obecności w pokoju. Raisa widziała, Ŝe przygniata go uczucie ogromnego zawodu. Wierzył, naprawdę wierzył, Ŝe jego śledztwo ma szansę powodzenia. Wiązał wszystkie nadzieje z jakąś mrzonką o odkupieniu: z ostatecznym aktem sprawiedliwości. Szydziła z tych rojeń tamtego wieczoru w lesie. Ale jeszcze okrutniej zaszydził z niego los. Szukając sprawiedliwości, rozpętał prawdziwy terror. Szukając mordercy, doprowadził do tego, Ŝe stu pięćdziesięciu ludzi mogło stracić Ŝycie, jeśli nie dosłownie, to w kaŜdym innym sensie - mogli stracić rodziny, domy. Widząc przygarbione plecy i ściągniętą twarz męŜa, Raisa uświadomiła sobie, Ŝe ilekroć coś robił, zawsze w to wierzył. Nie było w nim ani krzty cynizmu ani wyrachowania. Jeśli to była prawda, musiał takŜe wierzyć w ich małŜeństwo: musiał wierzyć, Ŝe

236

opierało się na miłości. Wszystkie fantazje, jakie sobie zbudował - o państwie, o ich związku - legły w gruzach. Raisa mu zazdrościła. Nawet teraz, po wszystkim, co się stało, wciąŜ miał nadzieję. WciąŜ pragnął w coś wierzyć. Podeszła i usiadła obok niego na łóŜku. Niepewnym ruchem wzięła go za rękę. Spojrzał na nią zaskoczony, lecz nie odezwał się, przyjmując jej gest. I razem patrzyli, jak śnieg zaczyna topnieć.

30 marca Sierociniec nr 80 zajmował pięciopiętrowy ceglany budynek, na którym widniało hasło wymalowane wyblakłymi białymi literami: CIĘśKO PRACUJ, DŁUGO śYJ. Na dachu ciągnął się długi szereg kominów. W budynku mieściła się kiedyś mała fabryka. Okratowane okna zasłaniały brudne szmaty, nie moŜna więc było zajrzeć do środka. Lew zapukał do drzwi. Nikt nie otwierał; nacisnął klamkę. Drzwi były zamknięte na klucz. Podszedł do okien i zastukał w szybę. Szmaty drgnęły. Mignęła zza nich umorusana twarz dziewczynki i zaraz zniknęła jak zjawa. Lew był w towarzystwie Moisiejewa, milicjanta, którego uwaŜał za zwykłego zbira w mundurze. Po długiej chwili otworzyły się drzwi i stanął w nich starszy męŜczyzna z pękiem mosięŜnych kluczy w ręku. Na widok mundurów zirytowanie malujące się na jego twarzy ustąpiło miejsca wyrazowi szacunku. Lekko skłonił głowę. - Słucham? - My w sprawie zamordowanego chłopca. W głównym korytarzu sierocińca była kiedyś hala fabryczna. Usunięto z niej maszyny, urządzając tu jadalnię, o czym nie świadczyły jednak stoły i krzesła, których nie było, lecz widok stłoczonych dzieci, siedzących po turecku na podłodze i usiłujących jeść. KaŜde z nich trzymało drewnianą miskę, pełną rzadkiego kapuśniaku. Wyglądało na to, Ŝe łyŜki mają tylko najstarsze dzieci. Reszta albo czekała na łyŜkę, albo chłeptała prosto z miski. Gdy któreś dziecko skończyło, oblizywało łyŜkę aŜ po trzonek i podawało ją sąsiadowi. 238

Lew pierwszy raz znalazł się w państwowym sierocińcu. Podszedł bliŜej, rozglądając się po sali. Trudno mu było ocenić liczbę dzieci mogło ich być dwieście czy trzysta, w wieku od czterech do czternastu lat. śadne z nich nie zwracało na Lwa najmniejszej uwagi: były zbyt pochłonięte jedzeniem lub obserwowaniem sąsiadów i czekaniem na łyŜkę. Nikt się nie odzywał. Słychać było tylko wyskrobywanie resztek z misek i siorbanie. Lew odwrócił się do starszego męŜczyzny. - Pan jest dyrektorem tej placówki? Gabinet dyrektora znajdował się na pierwszym piętrze, skąd widać było halę pełną dzieci, jak gdyby prowadzono tu ich masową produkcję. W gabinecie rozsiadło się kilku nastoletnich chłopców, starszych od dzieci na dole. Grali w karty na dyrektorskim biurku. Dyrektor klasnął w dłonie. - Proszę się z tym przenieść do swojego pokoju. Chłopcy popatrzyli na Lwa i Moisiejewa. Zirytował ich zapewne fakt, Ŝe ktoś wydaje im polecenia. Mieli inteligentne oczy, zdradzające bogate jak na ich wiek doświadczenie. Bez słowa zebrali karty i zapałki, o które grali, i jak stado dzikich psów opuścili gabinet. Po ich wyjściu dyrektor napełnił sobie szklankę i gestem zaprosił Lwa i Moisiejewa, by zajęli miejsca. Moisiejew usiadł, a Lew stał, rozglądając się po pomieszczeniu. ZauwaŜył, Ŝe dolna szuflada metalowej szafki na akta ma wgniecenie od kopniaka. Górna szuflada była częściowo wysunięta i wystawały z niej wepchnięte byle jak zmięte dokumenty. - W lesie znaleziono zamordowanego chłopca. Słyszał pan o tym? - Byli u mnie milicjanci, pokazywali zdjęcia chłopca i pytali, czy wiem, kto to był. Niestety, nie wiem. - Ale nie jest pan pewien, czy nie zaginęły jakieś dzieci? Dyrektor podrapał się w ucho. - Jest nas czworo do opieki nad trzema setkami dzieci. Dzieci przychodzą i odchodzą. Ciągle zjawiają się nowe. Proszę nam wybaczyć nieporządek w papierach. 239

- Czy jakieś dzieci z sierocińca uprawiają prostytucję? - Starsze robią, co chcą. Nic mogę mieć wszystkich na oku. Czy się upijają? Owszem. Czy się prostytuują? Całkiem moŜliwe, choć na to nie pozwalam, nie biorę w tym udziału i na pewno nie czerpię z tego Ŝadnych zysków. Dbam tylko o to, Ŝeby miały co zjeść i gdzie się przespać. Biorąc pod uwagę środki, jakie mam do dyspozycji, robię to bardzo przyzwoicie. Choć nie spodziewam się Ŝadnych pochwał. Dyrektor zaprowadził ich na górę do części sypialnej. Gdy mijali natryski, powiedział: - Sądzicie, Ŝe los dzieci jest mi obojętny? OtóŜ nie, troszczę się o nie, jak tylko mogę. Dbam, Ŝeby myły się raz w tygodniu, Ŝeby strzyŜono je i odwszawiano raz w miesiącu. Wygotowuję ich bieliznę. Nie pozwolę, Ŝeby w moim sierocińcu pleniły się wszy. Proszę iść do jakiegokolwiek innego sierocińca, a zobaczycie, Ŝe we włosach i brwiach dzieci aŜ się roi. Obrzydlistwo. Tutaj to co innego. Choć nikt mi za to nie dziękuje. - Moglibyśmy sami porozmawiać z dziećmi? Pańska obecność moŜe je onieśmielić. Dyrektor uśmiechnął się. - Ja ich na pewno nie onieśmielę. Ale bardzo proszę... Wskazał schody. - Starsze mieszkają na ostatnim piętrze. To ich udzielne księstwo. W sypialniach schowanych pod samym dachem nie było łóŜek, tylko parę cienkich materaców, leŜących wprost na podłodze. Starsze dzieci widocznie schodziły na obiad o godzinie, która najbardziej im odpowiadała; najwyraźniej juŜ jadły i wybrały najlepsze kąski. Lew wszedł do pierwszego pokoju na piętrze. Zobaczył dziewczynkę chowającą się za drzwiami i dostrzegł błysk metalu. Była uzbrojona w nóŜ. Widząc mundur, ukryła ostrze w fałdach sukienki. - Myślałyśmy, Ŝe to chłopcy. Nie wolno im tu wchodzić.

Mniej więcej dwadzieścia dziewczynek w wieku od czternastu do szesnastu lat utkwiło w Lwie zimne, zacięte spojrzenia. Lew przypomniał sobie, jak zapewniał Anatolija Brodskiego, Ŝe córki Zinowiewa są bezpieczne w moskiewskim sierocińcu. Były to puste słowa, dowód ignorancji. Lew juŜ to zrozumiał. Brodski miał rację. Dziewczynkom byłoby lepiej, gdyby same się sobą zajęły. - Gdzie śpią chłopcy? Starsi chłopcy, wśród nich takŜe ci, którzy grali w karty w gabinecie, czekali na nich zbici w ciasną grupkę w głębi sypialni, na podłodze. Lew wszedł do pokoju, ukląkł i połoŜył przed nimi album ze zdjęciami. - Chciałbym, Ŝebyście obejrzeli te fotografie i powiedzieli mi, czy któryś z tych męŜczyzn zaczepiał was i proponował pieniądze w za mian za seks. śaden z chłopców nie drgnął i niczym nie dał po sobie poznać, Ŝe przypuszczenie Lwa jest słuszne. - Nie zrobiliście nic złego. Potrzebujemy waszej pomocy. Lew otworzył album i zaczął wolno odwracać strony. Dotarł do końca. Publiczność złoŜona z nastolatków patrzyła na zdjęcia, lecz nie reagowała. Lew jeszcze raz pokazał im fotografie. WciąŜ nie było Ŝadnej reakcji. JuŜ miał zamknąć album, gdy chłopiec z tyłu grupy wyciągnął rękę i dotknął jednego zdjęcia. - Ten męŜczyzna składał ci niestosowne propozycje? - Pieniądze. - Dał ci pieniądze? - Nie, najpierw pieniądze, potem powiem. Lew i Moisiejew złoŜyli się i wręczyli chłopcu trzy ruble. Chłopiec przerzucił strony albumu i wskazał jedną z fotografii. - Ten człowiek tak wyglądał. - Czyli to był on? - Nie, ale podobny. - Wiesz, jak się nazywa? - Nie.

- MoŜesz nam coś o nim powiedzieć? - Najpierw pieniądze. Moisiejew przecząco pokręcił głową. - MoŜemy cię aresztować za proceder wyłudzania korzyści majątkowych. Lew przerwał groźby, wyciągnął ostatnie pieniądze i podał chłopcu. - Więcej nie mam. - Pracuje w szpitalu.

Tego samego dnia Lew wyciągnął broń. Byli na ostatnim piętrze bloku numer 7: mieszkanie numer 14 znajdowało się na końcu korytarza. Dostali ten adres w szpitalu. Podejrzany przebywał na zwolnieniu chorobowym od ponad tygodnia, co oznaczało, Ŝe gdyby wszyscy funkcjonariusze MGB nie byli zajęci przesłuchaniami, na pewno by się nim zajęli. Okazało się, Ŝe początek jego choroby zbiegł się z pierwszą falą aresztowań homoseksualistów w mieście. Lew zapukał do drzwi. Nie doczekał się Ŝadnej odpowiedzi. Zawołał, podając ich nazwiska i stopnie. WciąŜ nikt nie reagował. Moisiejew uniósł nogę, gotów rozwalić zamek. Wtedy drzwi się otworzyły. Widząc wycelowane w siebie lufy, doktor Tiapkin uniósł ręce i cofnął się. Lew ledwie go poznał. To był ten sam człowiek, który pomagał mu przeprowadzić oględziny zwłok dziewczynki, wybitny lekarz, przeniesiony z Moskwy. Miał potargane włosy i szaleństwo w oczach. Wyraźnie stracił na wadze. Jego ubranie było wymięte. Lew widział juŜ ludzi udręczonych do kresu wytrzymałości; widział, jak ich mięśnie trawione strachem więdną i słabną. Lew pchnął stopą drzwi, zaglądając do mieszkania. - Jest pan sam? - Jeszcze mój najmłodszy syn. Ale śpi. - Ile ma lat? - Cztery miesiące. 243

Moisiejew wszedł i kolbą pistoletu roztrzaskał Tiapkinowi nos. Doktor osunął się na kolana, zakrywając twarz stulonymi dłońmi, które wypełniły się krwią. Moisiejew rozkazał Lwowi: - Zrewiduj go. Sam zaczął przeszukiwać mieszkanie. Lew przykucnął, pomógł Tiapkinowi wstać i zaprowadził go do kuchni, gdzie posadził lekarza na krześle. - Gdzie pana Ŝona? - Poszła na zakupy... Niedługo powinna wrócić. - W szpitalu powiedzieli nam, Ŝe jest pan chory. - Bo to prawda, w pewnym sensie. Słyszałem o aresztowaniach. Wiedziałem, Ŝe to tylko kwestia czasu, zanim po mnie przyjdziecie. - Proszę powiedzieć, co się stało. - Oszalałem, nie ma innego wyjaśnienia. Nie wiedziałem, ile ma lat. Niewiele, wyglądał na piętnaście czy szesnaście. Nie chciałem nikogo, kto by ze mną rozmawiał ani komukolwiek o mnie mówił. Nie chciałem go więcej spotykać. Ani widywać. Ani z nim rozmawiać. ZaleŜało mi na anonimowości. Uznałem, Ŝe sieroty nikt nie będzie słuchał. śe jego słowa nie będą się liczyły. Wystarczyłoby dać mu trochę pieniędzy i na tym by się skończyło. Chciałem kogoś niewidzialnego - rozumie pan? Skończywszy pobieŜną rewizję, Moisiejew wszedł do kuchni i schował broń. Chwycił Tiapkina za złamany nos, wykręcając pękniętą kość, aŜ doktor wrzasnął z bólu. W pokoju obok zaczęło płakać obudzone dziecko. - Pieprzysz tych chłopców, a potem ich zabijasz? Moisiejew puścił nos Tiapkina, który upadł na podłogę, zwijając się w kłębek. Dopiero po chwili udało mu się wydobyć z siebie głos. - Nie uprawialiśmy seksu. W końcu tego nie zrobiłem. Nie mogłem się na to zdobyć. Poprosiłem go, zapłaciłem mu, ale nie potrafiłem tego zrobić. Zostawiłem go - Wstań. Wychodzimy. - Musimy zaczekać na moją Ŝonę - nie mogę zostawiać synka samego. 244

- Dziecku nic się nie stanie. Wstawaj. - Pozwólcie mi przynajmniej zatamować krwawienie. Moisiejew skinął głową. - Zostaw otwarte drzwi do łazienki. Tiapkin chwiejnym krokiem wyszedł z kuchni i zniknął w łazience, pozostawiając krwawy odcisk dłoni na drzwiach, których - zgodnie z poleceniem - nie zamknął. Moisiejew z nieukrywaną zazdrością rozglądał się po mieszkaniu. Doktor miał ładny dom. Tiapkin odkręcił wodę nad umywalką i odwrócony plecami do nich, przycisnął do nosa ręcznik, mówiąc: - Przykro mi, Ŝe zrobiłem coś takiego. Ale nigdy nikogo nie zabiłem. Musicie mi uwierzyć. Nie dlatego, Ŝe chcę ratować swoją reputację. Wiem, Ŝe jestem juŜ skończony. Ale tego chłopca zamordował ktoś inny i trzeba go złapać. Moisiejew zaczynał się niecierpliwić. - Chodźmy. - śyczę wam powodzenia. Słysząc te słowa, Lew wpadł do łazienki i obrócił Tiapkina do siebie. W jego ręce tkwiła wbita igła strzykawki. Nogi się pod doktorem ugięły. Zanim zdąŜył upaść, Lew podchwycił go i połoŜył na podłodze, wyciągając mu igłę z Ŝyły. Sprawdził mu puls. Tiapkin nie Ŝył. Moisiejew popatrzył na ciało. - To nam ułatwi sprawę. Lew podniósł wzrok. W drzwiach mieszkania stała Ŝona Tiapkina. Zrobiła zakupy dla całej rodziny.

1 kwietnia Aleksander zamknął kasę biletową. O ile wiedział, generał Niestierow dotrzymał słowa. Tajemnica jego Ŝycia seksualnego nie wyszła na jaw. Nie zauwaŜył Ŝadnych dziwnych spojrzeń, nie słyszał szeptów na swój temat. Rodzina nie zaczęła go unikać. Matka wciąŜ go kochała. Ojciec wciąŜ dziękował mu za cięŜką pracę. Oboje wciąŜ byli z niego dumni. Ceną status quo były nazwiska ponad setki męŜczyzn, których aresztowano, podczas gdy Aleksander nadal sprzedawał bilety, udzielał informacji pasaŜerom i zajmował się codzienną obsługą stacji. Jego Ŝycie wróciło do normy. KaŜdy dzień wyglądał niemal identycznie jak dawniej. Aleksander jadł z rodzicami kolację, zabierał ojca do szpitala. Sprzątał stację, czytał gazety. Przestał jednak chodzić do kina. Właściwie w ogóle przestał bywać w centrum miasta. Bał się, Ŝe moŜe tam kogoś spotkać; na przykład milicjanta, który pośle mu znaczący uśmieszek. Jego świat się skurczył. Ale skurczył się takŜe wówczas, gdy porzucił marzenia o karierze sportowej, powiedział więc sobie, Ŝe się przystosuje, tak jak przystosował się przedtem. W gruncie rzeczy jednak cały czas się zastanawiał, czy męŜczyźni domyślili się, Ŝe ich zdradził. MoŜe im o tym powiedziano. Sama liczba aresztowań świadczyła, Ŝe prawdopodobnie umieszczono ich po kilku w jednej celi. Czym innym mogliby się zajmować, jeśli nie snuciem domysłów na temat autora listy? Po raz pierwszy w Ŝyciu nie musieli niczego ukrywać. Myśląc o tych męŜczyznach, doszedł do 246

wniosku, Ŝe wolałby zamienić swoją wolność na publiczne upokorzenie w jednej z cel. Ale nie byłby tam mile widziany. Nie naleŜał juŜ nigdzie, ani do tego, ani do ich świata. Zamknął drzwi kasy na klucz, zerknął na wiszący nad wejściem zegar w holu. Schował klucze do kieszeni i wyszedł na peron. Zobaczył dwoje ludzi czekających na pociąg. Znali go z widzenia. Pomachali do niego, a on odpowiedział im skinieniem ręki, idąc dalej i patrząc na nadjeŜdŜający pociąg, który tym razem się nie spóźnił. Aleksander zszedł z peronu i połoŜył się w poprzek torów, spoglądając w wieczorne niebo. Miał nadzieję, Ŝe rodzice uwierzą w pozostawiony przez niego list. Wyjaśniał w nim, Ŝe nigdy nie zdołał się pozbierać po rozczarowaniu, jakiego doznał, kiedy się okazało, Ŝe nie zostanie długodystansowcem. I nigdy sobie nie wybaczył, Ŝe sprawił zawód ojcu.

Tego samego dnia Przez ostatnie cztery lata Niestierow obiecywał rodzinie lepszy dom i do niedawna powtarzał tę obietnicę regularnie. Przestał juŜ jednak wierzyć, by kiedykolwiek przyznano im lepsze mieszkanie; jeśli będzie cięŜko pracować i jego Ŝona będzie cięŜko pracować, to i wtedy ich trud nie przełoŜył się na korzyści materialne. Mieszkali przy ulicy Kropotkina na obrzeŜach miasta, niedaleko tartaków. Miała chaotyczną zabudowę: stały tu domy najprzeróŜniejszych kształtów i rozmiarów. Większość wolnego czasu Niestierow poświęcał na remontowanie domu. Jako zdolny stolarz wymienił ramy okienne i drzwi. Ale z biegiem lat fundamenty zaczęły się zapadać i front budynku pochylił się pod takim kątem, Ŝe nie moŜna było otworzyć drzwi na ościeŜ, poniewaŜ klinowały się o ziemię. Przed kilku laty Niestierow postawił niewielką przybudówkę, w której urządził warsztat. Razem z Ŝoną, Inessą, robili stoły i krzesła, odnawiali i naprawiali potrzebne sprzęty domowe, nie tylko dla siebie, ale dla wszystkich rodzin na ulicy. Wystarczyło, by sąsiad przyniósł im materiały, a w podzięce coś do jedzenia czy picia. Koniec końców jednak majsterkowanie nie wystarczyło, by usunąć niedostatki ich mieszkania. Nie było bieŜącej wody - do najbliŜszej studni mieli dziesięć minut drogi. Nie było kanalizacji - za domem stała drewniana ubikacja. Kiedy się tu wprowadzili, wygódka rozpadała się i lepiła od brudu. Dół był za płytki, a smród przyprawiał o mdłości. Niestierow w jedną noc zbudował nową toaletę, w innym miejscu. Znacznie 248

głębszą, o solidniejszych ścianach, z beczką trocin do zasypywania dołu. Mimo to miał świadomość, Ŝe jego rodzina Ŝyje odcięta od higieny, wygód i zdobyczy cywilizacyjnych, nie mogąc liczyć na lepszą przyszłość. Miał czterdzieści lat. Zarabiał mniej niŜ wielu spośród dwudziestokilkuletnich robotników fabryki Wołgi. Jego aspiracje - by zapewnić rodzinie przyzwoity dom - spełzły na niczym. Rozległo się pukanie do drzwi. Było późno. Generał, wciąŜ w mundurze, usłyszał, jak Inessa otwiera. Po chwili zjawiła się w kuchni. - Ktoś do ciebie. Z pracy. Nie znam go. Niestierow wyszedł do przedpokoju. Przed domem stał Lew. Niestierow spojrzał na Ŝonę. - Zajmę się tym. - Zaprosisz go do środka? - Nie, to nie potrwa długo. Inessa zerknęła na Lwa i wycofała się w głąb domu. Niestierow wyszedł, zamykając za sobą drzwi. Lew biegł całą drogę. Wiadomość o śmierci Aleksandra zdjęła z niego obowiązek zachowania dyskrecji. Dręczące go przez cały tydzień rozczarowanie i przygnębienie ulotniły się bez śladu. Czuł się bliski obłędu, jak bohater przeraŜającej, absurdalnej farsy, jak postać w niedorzecznej grotesce - naiwny marzyciel, walczący o sprawiedliwość, który znaczy swój ślad śmiercią i zniszczeniem. Jego pragnienie złapania mordercy doprowadziło do rozlewu krwi. Raisa wiedziała o tym od początku, wiedziała juŜ w lesie, wiedziała przed dwoma dniami, próbowała go ostrzec, ale on parł naprzód, nie oglądając się na nikogo, niczym Ŝądne przygód dziecko.

Co moŜe osiągnąć jeden człowiek? Dostał odpowiedź: zrujnować Ŝycie dwustu ludziom, przyczynić się do samobójstwa młodego człowieka i śmierci lekarza. Ciało młodego męŜczyzny, przecięte na pół kołami pociągu: to był owoc jego 249

starań. Po to ryzykował swoje Ŝycie; po to ryzykował Ŝycie Raisy. Oto jego odkupienie. - Aleksander nie Ŝyje. Popełnił samobójstwo, rzucił się pod pociąg. Niestierow pochylił głowę. - Przykro mi to słyszeć. Daliśmy mu szansę, Ŝeby uporządkował sobie Ŝycie. MoŜe nie potrafił. MoŜe był zbyt chory. - Jesteśmy odpowiedzialni za jego śmierć. - Nie, to przez jego chorobę. - Miał dwadzieścia dwa lata. Miał rodziców. I lubił chodzić do kina. A teraz nie Ŝyje. Za to jeŜeli znajdziemy następne martwe dziecko, będziemy mogli zrzucić winę na Aleksandra i zamknąć sprawę w rekordowym czasie. - Wystarczy. - Po co to robisz? Bo nie dla pieniędzy ani przywilejów! Lew spojrzał na przechylony dom Niestierowa. Generał odparł: - Tiapkin popełnił samobójstwo, bo był winien. - Kiedy zaczęliśmy aresztowania tych męŜczyzn, wiedział, Ŝe będziemy przesłuchiwać dzieci, wiedział, Ŝe go wytropimy. - Miał umiejętności chirurgiczne, konieczne do wycięcia dziecku Ŝołądka. W sprawie morderstwa dziewczynki złoŜył fałszywe zeznanie, Ŝeby nas zmylić. Był krętaczem. - Powiedział mi prawdę. Dziewczynce wycięto Ŝołądek. Zapchano jej usta korą, tak samo jak wycięto Ŝołądek i zapchano usta korą temu chłopcu. Miała sznurek zawiązany na kostce tak jak chłopiec. Oboje zostali zamordowani przez tego samego człowieka. I to nie był doktor Tiapkin ani Warłam Babinicz. - Idź do domu. - W Moskwie zginęło dziecko. Mały, pięcioletni chłopiec, miał na imię Arkady. Nie widziałem jego ciała, ale podobno było nagie, z rozciętym brzuchem i ustami pełnymi ziemi. Przypuszczam, Ŝe to była kora. - Nagle mamy zamordowane dziecko w Moskwie? Bardzo sprytnie, Lew. Nie wierzę. 250

- Ja teŜ nie wierzyłem. Rozmawiałem z rodziną w Ŝałobie, mówili mi, Ŝe ich syn został zamordowany, a ja nie wierzyłem. Powiedziałem im, Ŝe to nieprawda. Ile takich zdarzeń zatuszowano? Nie wiemy, nigdy się nie dowiemy. Nasz system jest tak zorganizowany, Ŝe ten człowiek moŜe zabijać tyle razy, ile zapragnie. I będzie zabijał, my natomiast wciąŜ będziemy aresztować nie tych ludzi, niewinnych, ludzi, których nie lubimy, którzy się nam nie podobają, a on ciągle będzie zabijał. Niestierow nie ufał temu człowiekowi. Nigdy mu nie ufał i na pewno nie pozwoli się wciągnąć w wygłaszanie krytycznych uwag na temat państwa. Odwrócił się plecami do Lwa, zmierzając do drzwi. Lew chwycił przełoŜonego za ramię, obracając go z powrotem. Zamierzał coś powiedzieć, dorzucić jeszcze jeden celny i logiczny argument, ale zabrakło mu słów, więc go uderzył. To był dobry, solidny cios. Głowa Niestierowa odskoczyła na bok. Przez chwilę pozostał w tej pozycji, z głową przechyloną w jedną stronę. Potem wolno zwrócił ją do swojego podwładnego. Lew starał się panować nad głosem. - Niczego nie wyjaśniliśmy. Cios Niestierowa zwalił Lwa z nóg. Wylądował na plecach. Nie czuł bólu, jeszcze nie. Niestierow patrzył na niego, dotykając szczęki. - Idź do domu. Lew wstał z ziemi. - Niczego nie wyjaśniliśmy. Znów zaatakował. Niestierow zablokował cios i skontrował. Lew zrobił unik. Był dobrym bokserem: zręcznym i doświadczonym. Lecz generał był roślejszy i mimo swojej masy szybszy. Lew, uderzony w brzuch, zgiął się wpół. Niestierow wymierzył drugi cios w odsłonięty policzek, rozcinając skórę. Lew osunął się na kolana, oczy zaszły mu mgłą i runął na twarz. Po chwili obrócił się na wznak, z trudem łapiąc powietrze. Niestierow stanął nad nim. - Idź do domu. W odpowiedzi Lew kopnął go prosto w krocze. Niestierow zrobił krok w tył i skulił się. Lew podniósł się na chwiejnych nogach. 251

- Niczego nie... Zanim zdąŜył dokończyć, tamten rzucił się na niego i przewrócił go, przygwaŜdŜając do ziemi. Zaczął bombardować pięściami jego brzuch, twarz, brzuch, twarz. Lew leŜał, przyjmując cios za ciosem, nie mogąc się uwolnić. Niestierow miał zakrwawione kostki. Zdyszany przestał. Lew się nie ruszał. Miał zamknięte oczy - w prawym zebrała się krew płynąca z rozciętej brwi. Generał wstał, kręcąc głową na ten widok. Ruszył w stronę domu, wycierając krew o spodnie. Sięgając do klamki, usłyszał za sobą jakiś odgłos. Krzywiąc się z bólu, Lew wygramolił się na nogi. Uniósł ręce, jak gdyby gotów dalej walczyć, kołysał się z boku na bok, niby na łodzi unoszącej się na falach. Nie bardzo wiedział, gdzie jest przeciwnik. Mówił szeptem. - Niczego... nie... wyjaśniliśmy. Niestierow patrzył, jak Lew się chwieje. Podszedł do niego z zaciśniętymi pięściami, gotów powalić go na ziemię. Lew wziął rozpaczliwy zamach - Niestierow uchylił się i chwycił go pod ramię dokładnie w chwili, gdy nogi odmówiły mu posłuszeństwa.

Lew siedział przy stole w kuchni. Inessa podgrzała wodę na piecu i nalała jej do miski. Niestierow wrzucił do niej szmatę, aby Lew mógł sobie obmyć twarz. Miał rozciętą wargę. Krwawiła mu brew. Ból w Ŝołądku zelŜał. Dotykając piersi i Ŝeber, nie wyczuł Ŝadnych złamań. Miał zapuchnięte prawe oko i nie mógł go otworzyć. Niemniej jednak była to stosunkowo niska cena za zwrócenie uwagi Niestierowa. Lew zastanawiał się, czy jego racje będą brzmiały bardziej przekonująco w domu niŜ na zewnątrz i czy Niestierow potraktuje go równie lekcewaŜąco w obecności Ŝony i dzieci śpiących w sąsiednim pokoju. - Czy wasze dzieci chodzą do szkoły przez las? Inessa odparła: - Kiedyś tamtędy chodziły. - JuŜ nie chodzą? 252

- KaŜemy im chodzić przez miasto. Narzekają, bo to dłuŜsza droga. Muszę z nimi chodzić i pilnować, Ŝeby nie zboczyły do lasu. Jeśli chodzi o powrotną, musimy im zaufać. Oboje pracujemy. - Jutro pójdą przez las? Skoro morderca został złapany? Niestierow wstał, nalał herbaty i postawił szklankę przed Lwem. - Chcesz coś mocniejszego? - JeŜeli moŜna. Gospodarz wziął opróŜnioną do połowy butelkę wódki i nalał do trzech szklanek, dla siebie, Ŝony i Lwa. Alkohol szczypał go w poranione usta. Lew pomyślał, Ŝe to im dobrze zrobi. Niestierow usiadł i dolał mu wódki. - Po co przyjechałeś do Wuralska? Lew wrzucił zakrwawioną szmatkę do miski, wypłukał ją w letniej wodzie i znów przyłoŜył sobie do oka. - śeby prowadzić śledztwo w sprawie morderstw tych dzieci. - To kłamstwo. Lew musiał zdobyć zaufanie tego człowieka. Bez jego pomocy nie będzie mógł wiele zdziałać. - Macie rację. Ale w Moskwie naprawdę popełniono morderstwo. Nie kazano mi zbadać tej sprawy. Kazano mi ją zignorować. Wykonałem rozkaz. Ale nie zgodziłem się zadenuncjować swojej Ŝony jako szpiega. Uznali to za współudział. Za karę przysłali mnie tu. - Czyli naprawdę jesteś skompromitowanym funkcjonariuszem? -Tak. - No więc po co to robisz? - Bo te dzieci zostały zamordowane. - Nie wierzysz, Ŝe Warłam zabił Larysę, bo jesteś pewien, Ŝe Larysa nie była pierwszą ofiarą tego mordercy. Mam rację? - Larysa nie była pierwszą ofiarą. Nie mogła. Robił to juŜ wcześniej. Niewykluczone, Ŝe chłopiec w Moskwie teŜ nie był jego pierwszą ofiarą. - Larysa to pierwsze dziecko zamordowane w tym mieście. Przysięgam, Ŝe to prawda. 253

- Sprawca nie mieszka w Wuralsku. Morderstwa popełniono w pobliŜu stacji. On podróŜuje pociągami. - PodróŜuje? I morduje dzieci? Co to za człowiek? - Nie wiem. Ale widziała go jedna kobieta w Moskwie. Widziała go z ofiarą. Naoczny świadek moŜe nam podać rysopis tego człowieka. Moja Ŝona zna ludzi, którzy mogą zdobyć artykuły z zachodnich gazet na temat podobnych zbrodni, analizy. Ale będą nam potrzebne dokumenty dotyczące morderstw w kaŜdym większym mieście od Swierdłowska do Leningradu. - Nie ma Ŝadnej centralnej dokumentacji. - Właśnie dlatego musicie pojechać do kaŜdego miasta i pozbierać wszystkie akta. Przekonacie ich, a jeŜeli odmówią, trzeba będzie porozmawiać z mieszkańcami. I dowiedzieć się od nich. Był to dziwaczny pomysł. Niestierow powinien się roześmiać. Powinien aresztować Lwa. Ale spytał: - Dlaczego miałbym to dla ciebie zrobić? - Nie dla mnie. Widzieliście te dzieci. Zróbcie to dla ludzi, pośród których mieszkamy. Dla naszych sąsiadów, dla tych, z którymi jeździmy pociągiem, dla dzieci, których nie znamy i których nigdy nie spotkamy. Nie mam Ŝadnych uprawnień, Ŝeby prosić o te akta. Nie znam nikogo w milicji. Wy tak: znacie tych ludzi - ufają wam. MoŜecie zdobyć dokumenty. Będziecie szukać morderstw dzieci: wyjaśnionych i niewyjaśnionych. Według schematu: usta zapchane korą i wycięte Ŝołądki. Ich ciała prawdopodobnie znaleziono w miejscach ogólnie dostępnych: w lasach, rzekach, być moŜe niedaleko stacji kolejowych. Będą miały sznurek zawiązany na nodze. - A jeŜeli nic nie znajdę? - Skoro przypadkiem natknąłem się na trzy morderstwa, z pewnością będzie więcej. - NaraŜę się na powaŜne ryzyko. - Zgadza się. I będziecie musieli kłamać. Nikomu nie wolno zdradzić prawdziwego powodu. Nie moŜecie go podać Ŝadnemu funkcjonariuszowi. I nikomu ufać. W zamian za taką odwagę wasza rodzina 254

moŜe trafić do łagru. A wy moŜecie zginąć. Tak wygląda moja propozycja. Lew wyciągnął rękę nad stołem. - PomoŜecie mi? Niestierow podszedł do okna i stanął obok Ŝony. Nie patrzyła na niego, kołysząc wódkę na dnie szklanki. Czy mógł naraŜać rodzinę, dom, wszystko, do czego udało mu się dojść? - Nie.

Południowy wschód obwodu rostowskiego Na zachód od miasta Gukowo 2 kwietnia Pietia zbudził się przed świtem. Siedząc na zimnych kamiennych schodkach przed domem, niecierpliwie czekał na wschód słońca, by poprosić rodziców o pozwolenie na wyprawę do miasta. Po miesiącach oszczędzania uzbierał na następny znaczek, który miał trafić na ostatnią stronę klasera. Na piąte urodziny dostał od ojca pierwszą serię znaczków. Nie prosił o nie, ale polubił to hobby, z początku podchodząc do niego nieufnie, potem poświęcając mu się z coraz większym zapałem, aŜ stało się jego obsesją. W ciągu ostatnich dwóch lat zebrał znaczki od innych rodzin, pracujących w kołchozie numer 12, do którego naleŜeli takŜe jego rodzice. Nawiązał nawet kilka znajomości w Gukowie, najbliŜszym mieście, w nadziei zdobycia znaczków. Gdy kolekcja się powiększyła, Pietia kupił tani papierowy klaser, w którym zaczął umieszczać swoje znaczki w równiutkich rządkach. Trzymał go w drewnianym pudełku, zrobionym dla niego przez ojca specjalnie po to, aby chronić kolekcję przed nieszczęśliwymi wypadkami. Pudełko było konieczne, poniewaŜ Pietia nie mógł spać w nocy, co chwilę sprawdzając, czy nie przecieka dach albo czy cennych stron nie podgryzają szczury. Ze wszystkich znaczków najbardziej uwielbiał pierwsze cztery, podarowane przez ojca. Od czasu do czasu rodzice dawali mu kopiejkę - nie niepotrzebną kopiejkę, poniewaŜ był juŜ na tyle duŜy, by wiedzieć, Ŝe kaŜdy grosz jest potrzebny. W zamian za to zawsze pamiętał, Ŝeby trochę pomóc w obejściu. Oszczędzanie trwało tak długo, Ŝe Pietia miał całe miesiące 256

na rozmyślania, jakie znaczki kupić. Poprzedniego wieczoru dostał jeszcze jedną kopiejkę, choć - zdaniem jego matki - nie była to rozsądna pora, nie dlatego, Ŝe matka sprzeciwiała się kolekcjonerskiej pasji syna, ale dlatego, Ŝe wiedziała, iŜ tej nocy na pewno nie zaśnie. Miała rację. Gdy tylko słońce pojawiło się na niebie, Pietia wbiegł do domu. Matka nalegała, Ŝeby przed wyjściem zjadł miseczkę owsianki. Błyskawicznie pochłonął śniadanie, nie zwaŜając na jej przestrogi, Ŝe rozboli go Ŝołądek. Ledwie skończył, wypadł z domu i po chwili znalazł się na drodze wijącej się wśród pól, która prowadziła do miasta. Zwolnił do szybkiego marszu. Jeszcze nie otwarto sklepów. Miał czas, Ŝeby się nacieszyć myślą o nowym nabytku do kolekcji. Kiosk w Gukowie, gdzie sprzedawano znaczki i gazety, był jeszcze zamknięty. Pietia nie miał zegarka. Nie wiedział, o której godzinie otworzą, lecz mógł zaczekać. Cudownie było krąŜyć po ulicach, wiedząc, Ŝe ma się dość pieniędzy na nowy znaczek. Po drodze wstąpił na stację elektriczki, gdzie był zegar. Pokazywał za dziesięć ósmą. Za chwilę miał odjechać pociąg i Pietia postanowił to zobaczyć. Wszedł na peron i usiadł. Nieraz juŜ podróŜował elektriczką. Pociąg jeździł do Rostowa, tocząc się wolno i zatrzymując na kaŜdej stacji. Choć Pietia nigdy nie był z rodzicami dalej niŜ w Rostowie, od czasu do czasu razem z kolegami ze szkoły wsiadali do pociągu tylko dlatego, Ŝe mogli to zrobić za darmo. Rzadko sprawdzano bilety. Pietia zamierzał juŜ wrócić do kiosku i kupić znaczek, gdy usiadł obok niego jakiś męŜczyzna. Był elegancko ubrany i miał czarną teczkę, którą postawił na ziemi między stopami, jak gdyby się bał, Ŝe ktoś mógłby ją ukraść. Pietia zerknął na jego twarz. MęŜczyzna miał grube, prostokątne okulary i starannie uczesane czarne włosy, a na sobie garnitur. Pietia nie potrafił odgadnąć jego wieku. Nie był bardzo stary, bo nie miał siwych włosów, ale bardzo młody teŜ nie. Wydawało się, Ŝe w ogóle nie zwraca uwagi na obecność Pieti. Pietia chciał juŜ wstać i wyjść, gdy męŜczyzna nieoczekiwanie spojrzał na niego i się uśmiechnął. - Dokąd się dzisiaj wybierasz? 257

- Nigdzie, proszę pana. To znaczy, nie jadę pociągiem. Tylko sobie siedzę. Pietię nauczono uprzejmości i szacunku wobec starszych. - Dziwne miejsce, Ŝeby siedzieć bez powodu. - Czekam, aŜ otworzą kiosk, Ŝeby kupić znaczki. Pójdę i sprawdzę, moŜe juŜ otworzyli. Słysząc to, męŜczyzna odwrócił się do chłopca całym ciałem. - Zbierasz znaczki? - Tak, proszę pana. - Kiedy byłem w twoim wieku, teŜ je kolekcjonowałem. Pietia rozsiadł się wygodniej na ławce - nie znał nikogo innego, kto by zbierał znaczki. - Zbierał pan nowe czy uŜywane znaczki? Bo ja i takie, i takie. - Moje wszystkie były nowe. Kupowałem je w kiosku. Tak jak ty. - TeŜ chciałbym mieć same nowe. Ale więcej jest uŜywanych. Wycinam je ze starych kopert. Pietia sięgnął do kieszeni, wyciągnął garść miedzianych kopiejek i pokazał nieznajomemu. - Musiałem oszczędzać trzy miesiące. MęŜczyzna zerknął na skromną kupkę monet. - To niewiele jak na tak długo. Pietia popatrzył na swoje monety. MęŜczyzna miał rację. Rzeczywiście mało. Zdał sobie sprawę, Ŝe nigdy nie miał duŜo. Jego entuzjazm przygasł. CóŜ, nie będzie miał wspaniałej kolekcji. Inni ludzie zawsze będą mieć więcej niŜ on: choćby bardzo cięŜko pracował, nigdy im nie dorówna. Ta myśl zupełnie zepsuła mu humor. Chciał juŜ iść, ale gdy miał wstać, męŜczyzna spytał: - Jesteś porządnym chłopcem? - Tak, proszę pana. - Dbasz o swoje znaczki? - Bardzo ich pilnuję. Wkładam je do klasera. Tato zrobił mi drewniane pudełko. śeby klaserowi nic się nie stało. Czasami przecieka nam dach. I czasem wychodzą szczury. - To bardzo mądrze trzymać klaser w bezpiecznym miejscu. Kiedy 258

byłem w twoim wieku, postępowałem podobnie. Przechowywałem kolekcję w szufladzie. MęŜczyzna miał taką minę, jakby się nad czymś zastanawiał. - Wiesz, mam dzieci. Dwie córeczki, ale Ŝadna nie interesuje się znaczkami. Są bardzo nieporządne. A ja nie mam juŜ czasu na znaczki - ciągle jestem zajęty pracą. Rozumiesz, prawda? Twoi rodzice teŜ na pewno są zajęci. - Cały czas, proszę pana, cięŜko pracują. - I nie mają czasu na zbieranie znaczków, prawda? - Tak, proszę pana. - Jestem w tej samej sytuacji. Mam pomysł: chciałbym, Ŝeby moja kolekcja trafiła do kogoś, kto potrafi ją docenić, kto o nią zadba, do kogoś takiego jak ty. Pietia pomyślał o całym klaserze pełnym nowych znaczków. Niektóre musiały pochodzić z czasów, kiedy męŜczyzna zaczął je zbierać. To by była kolekcja, o jakiej zawsze marzył. Milczał, nie mogąc uwierzyć w swoje szczęście. - No? Byłbyś zainteresowany? - Tak, proszę pana, mógłbym włoŜyć znaczki do swojego pudełka i byłyby bezpieczne. MęŜczyzna z powątpiewaniem pokręcił głową. - Ale mój klaser jest taki gruby, Ŝe moŜe się nie zmieścić w twoim pudełeczku. - To ojciec zrobi mi nowe. Jest bardzo zręczny. Wiem, Ŝe się zgodzi. Lubi robić róŜne rzeczy. I umie. - Na pewno zadbasz o znaczki? - Tak, proszę pana. - Obiecaj mi. - Obiecuję, proszę pana. MęŜczyzna uśmiechnął się. - Przekonałeś mnie. Dam ci swoje znaczki. Mieszkam trzy stacje stąd. Chodź, kupię ci bilet. Pietia chciał powiedzieć, Ŝe nie trzeba kupować biletów, ale ugryzł się w język. Nie chciał się przyznawać do łamania przepisów. Dopóki 259

nie dostanie znaczków, musi podtrzymać dobre wraŜenie.

Siedząc na drewnianej ławce w elektriczce i patrząc przez okno na las, Pietia machał nogami, prawie dotykając butami podłogi. Pozostawało pytanie, czy powinien wydać swoje kopiejki na nowy znaczek. Skoro miał dostać tyle znaczków, pomyślał, Ŝe to niepotrzebne, i postanowił oddać pieniądze rodzicom. Będzie miło podzielić się z nimi swoim szczęściem. MęŜczyzna wyrwał chłopca z zadumy, lekko stukając go w ramię. - Jesteśmy na miejscu. Elektriczka zatrzymała się na przystanku w środku lasu, daleko przed stacją w Szachtach. Pietia nie rozumiał. To był przystanek dla wycieczkowiczów, którzy chcieli odpocząć od miasta. Wśród krzewów biegły wydeptane przez ludzi ścieŜki, ale to nie była dobra pora na spacery. Dopiero co stopniał śnieg. W lesie było ponuro i nieprzyjemnie. Pietia odwrócił się do swojego towarzysza, spoglądając na jego eleganckie buty i czarną teczkę. - Tu pan mieszka? MęŜczyzna pokręcił głową. - Mam tu daczę. Nie mogę trzymać znaczków w domu. Za bardzo się boję, Ŝe mogą je znaleźć moje dzieci i dotykać ich brudnymi palcami. Ale widzisz, zamierzam sprzedać daczę. I nie będę juŜ miał gdzie trzymać swojej kolekcji. Ruszył do wyjścia. Pietia wyszedł za nim na peron. Poza nimi z pociągu nie wysiadł nikt inny. MęŜczyzna wszedł do lasu, a Pietia podąŜył tuŜ za nim. Rzeczywiście tu mogła być dacza. Pietia nie znał Ŝadnego bogacza, którego byłoby stać na domek letniskowy, ale wiedział, Ŝe dacze często buduje się w lasach albo nad jeziorem czy nad morzem. MęŜczyzna szedł, kontynuując rozmowę: - Oczywiście byłoby miło, gdyby moje dzieci zainteresowały się znaczkami, ale w ogóle ich to nie obchodzi. 260

Pietia chciał mu powiedzieć, Ŝe moŜe jego dzieci potrzebują trochę więcej czasu. On dopiero z czasem stał się starannym kolekcjonerem. Miał jednak dość sprytu, by zrozumieć, Ŝe sam skorzysta na braku zainteresowania znaczkami ze strony dzieci tego człowieka. Tak więc nic nie odpowiedział. MęŜczyzna zboczył ze ścieŜki i dość szybko zaczął się przedzierać przez gąszcz. Pietia z trudem za nim nadąŜał. Tamten szedł duŜymi krokami. Pietia musiał niemal biec. - Jak się pan nazywa? Muszę powiedzieć rodzicom, od kogo dostałem znaczki, jeśli nie będą mi chcieli uwierzyć. - Nie przejmuj się rodzicami. Napiszę do nich list i wyjaśnię, skąd masz klaser. Podam im nawet swój adres, gdyby chcieli sprawdzić. - Bardzo dziękuję, proszę pana. - Mów mi Andriej. Po jakimś czasie męŜczyzna zatrzymał się, pochylił i otworzył teczkę. Pietia takŜe przystanął, wypatrując jego daczy. Nigdzie jej nie widział. MoŜe była kawałek dalej. Chwytając oddech, zadarł głowę i popatrzył na bezlistne gałęzie drzew, przecinające szare niebo.

Z głowy chłopca broczyła krew, płynąc po jego policzku. Andriej ukląkł i połoŜył mu palec na szyi, badając puls. Chłopiec Ŝył. To dobrze. Obrócił go na wznak i zaczął rozbierać jak lalkę. Zdjął chłopcu kurtkę. Zdjął mu koszulę, potem buty i skarpetki. Wreszcie ściągnął spodnie i bieliznę. Zwinął ubranie w tobołek, podniósł teczkę i odszedł od dziecka. Po około dwudziestu krokach zatrzymał się przy zwalonym drzewie. Rzucił na ziemię zawiniątko lichych, tanich rzeczy. Postawił obok teczkę, otworzył i wyciągnął kłębek konopnego sznurka. Wrócił do chłopca i zawiązał mu na kostce koniec sznurka. Na próbę pociągnął nogę chłopca. Ciasny węzeł trzymał mocno. Idąc tyłem, ostroŜnie rozwijał sznurek, jak gdyby kładł lont pod ładunek dynamitu. Dotarł do zwalonego drzewa i połoŜył się na ziemi, ukryty za pniem. Wybrał dobry punkt. Drzewo znajdowało się w takim miejscu, Ŝe kiedy chłopiec się ocknie, nie będzie go mógł zobaczyć. Przebiegł

wzrokiem rozciągnięty na ziemi sznurek, od własnej ręki do nogi chłopca. WciąŜ miał w dłoni spory zapas sznurka, wystarczający na co najmniej piętnaście kroków. Był tak podniecony przygotowaniami, Ŝe zachciało mu się sikać. Obawiając się, Ŝe moŜe przeoczyć moment, gdy chłopiec się ocknie, przekręcił się na bok, rozpiął spodnie i nie wstając, opróŜnił pęcherz. Następnie odsunął się od wilgotnej ziemi, odrobinę zmieniając pozycję. Chłopiec wciąŜ był nieprzytomny. Andriej zdjął okulary, włoŜył je do etui i wsunął do kieszeni. Teraz zamiast dziecka widział tylko niewyraźny kształt. Mocno mruŜąc oczy, dostrzegał jedynie zarys sylwetki, plamę róŜowej skóry, odcinającą się na tle ciemnej ziemi. Kiedy patrzył bez okularów, dziecko wyglądało tak samo jak kaŜde. Andriej odłamał gałązkę z najbliŜszego drzewa i zaczął Ŝuć korę, aŜ zęby oblepiła mu brązowa papka.

Otworzywszy oczy, Pietia ujrzał szare niebo i gałęzie bezlistnych drzew. Miał głowę lepką od krwi. Dotknął jej, spojrzał na palce i wybuchnął płaczem. Było mu zimno. Był nagi. Co się stało? Czuł zamęt w głowie. Nie miał odwagi usiąść, bojąc się, Ŝe zobaczy obok siebie tego męŜczyznę. Na pewno był blisko. Teraz widział tylko niebo. Ale nie mógł tu zostać, leŜąc na ziemi bez ubrania. Chciał być w domu z rodzicami. Bardzo kochał rodziców i wiedział, Ŝe oni teŜ go kochają. DrŜały mu wargi, drŜał na całym ciele. Usiadł i rozejrzał się w lewo i w prawo, wstrzymując oddech. Nigdzie nie zauwaŜył męŜczyzny. Obejrzał się za siebie. MęŜczyzna zniknął. Pietia podniósł się, przysiadając na piętach, i spojrzał w głąb lasu. Został sam. Odetchnął z głęboką ulgą. Nic nie rozumiał. Ale nie chciał niczego rozumieć. Poszukał wzrokiem ubrania. Zniknęło. Ale to nie miało znaczenia. Poderwał się z ziemi i puścił się biegiem, jak mógł najszybciej. Jego bose stopy z trzaskiem kruszyły zeschłe gałązki i plaskały o rozmiękłą ziemię, mokrą od deszczu i stopniałego śniegu. Nie był pewien, czy biegnie we właściwym kierunku. Wiedział tylko, Ŝe musi stąd uciec. Nagle coś szarpnęło jego prawą nogę, jak gdyby czyjaś dłoń chwyciła go za kostkę. Pietia stracił równowagę i runął na ziemię. Nie czekając, aŜ 262

złapie oddech, obrócił się na plecy i spojrzał za siebie. Nikogo nie widział. Pomyślał, Ŝe pewnie się potknął, ale gdy miał wstać, dostrzegł zawiązany na swojej nodze sznurek. PodąŜył za nim wzrokiem - sznurek, napięty jak Ŝyłka wędki, biegł po ziemi i ginął w lesie, za pniem zwalonego drzewa czterdzieści kroków dalej. Złapał pętlę, usiłując zdjąć ją z nogi, ale była zaciśnięta tak mocno, Ŝe sznurek wbijał się w skórę. Poczuł drugie szarpnięcie, tym razem silniejsze. Zaczął sunąć plecami po ziemi, czując, jak błoto lepi mu się do ciała. Wreszcie się zatrzymał. Uniósł głowę. To był on, ten męŜczyzna. Stał za drzewem i ciągnął go jak złowioną rybę. Pietia chwytał się gałęzi, wyrywał garściami ziemię. Wszystko na nic: męŜczyzna przyciągał go coraz bliŜej. Pietia skupił się na węźle. Nie mógł go rozwiązać. Nie mógł zerwać sznurka. Targał nim tylko bezradnie, rozdrapując sobie skórę wokół kostki. Po kolejnym szarpnięciu sznurek werŜnął się w ciało. Pietia zacisnął zęby, powstrzymując krzyk. Wziął garść gęstego błota i zwilŜył nim sznurek. Dokładnie w tym momencie męŜczyzna znów pociągnął. Pietia zdołał się uwolnić z pętli. Skoczył na równe nogi i zaczął biec. Sznurek w jego rękach zwiotczał. Na końcu nie było nic. Andriej pociągnął jeszcze raz, czując rumieniec występujący mu na twarz. ZmruŜył oczy, lecz był za daleko, nic nie widział, zawsze polegał na sznurku. MoŜe lepiej włoŜyć okulary? Nie, nie mógł tego zrobić.

Zostawia cię. Andriej przesadził pień zwalonego drzewa. Z twarzą nisko nad ziemią ruszył tropem sznurka. Pietia jeszcze nigdy nie biegł tak prędko. Dotrze na stację - na pewno będzie tam czekał pociąg. Wsiądzie do niego. I odjedzie, zanim ten człowiek go dogoni. Uratuje się.

Dam radę. 263

Odwrócił się. MęŜczyzna biegł za nim, ale z głową przy ziemi, jak gdyby coś upuścił i chciał to znaleźć. Poza tym kierował się w zupełnie inną stronę. Dzieliła ich coraz większa odległość. Pietia wierzył, Ŝe się uda, Ŝe mu ucieknie. Andriej z mocno bijącym sercem dotarł do pętli na końcu sznurka. Przystanął i rozejrzał się dookoła, mruŜąc oczy, czując, jak wzbierają w nich łzy. Nigdzie go nie widział. Chłopiec zniknął. Andriej został sam, opuszczony w lesie. Nagle z prawej dostrzegł ruch - mignął mu jasny kształt koloru skóry. To on. Pietia zerknął za siebie, mając nadzieję, Ŝe jeszcze bardziej się oddalił. Tym razem zobaczył, Ŝe męŜczyzna biegnie prosto w jego kierunku. Sadził długimi susami, łopocząc połami marynarki. Uśmiechał się jak szaleniec. Pietia zauwaŜył, Ŝe z jakiegoś powodu ma zupełnie brązowe zęby. Ogarnęła go słabość, nagle cała krew odpłynęła mu z nóg. Zasłonił głowę rękami, jak gdyby mógł się w ten sposób ochronić, i zamknął oczy, wyobraŜając sobie, Ŝe jest w ramionach rodziców. Andriej zderzył się z nim z takim impetem, Ŝe obaj upadli. MęŜczyzna przycisnął ciałem chłopca, który wił się pod nim, drapał i gryzł jego marynarkę. PrzygwaŜdŜając go mocniej do ziemi, by nie uciekł, Andriej mruknął: - Jeszcze Ŝyje! Zdjął z pasa długi nóŜ myśliwski. Zamknąwszy oczy, dźgnął, z początku ostroŜnie, płytko, samym czubkiem ostrza, słuchając wrzasku. Czekał, rozkoszując się tą chwilą, czując w brzuchu wibracje szamoczącego się pod nim stworzenia. Co za uczucie! W podnieceniu zaczął wbijać nóŜ głębiej i szybciej, głębiej i szybciej, aŜ w końcu ostrze pogrąŜyło się aŜ po rękojeść. W tym momencie dziecko juŜ się nie ruszało.

TRZY MIESIĄCE PÓŹNIEJ

Południowy wschód obwodu rostowskiego Morze Azowskie 4 lipca Niestierow siedział ze stopami zagrzebanymi w piasku. PlaŜa była popularnym miejscem odpoczynku dla mieszkańców pobliskiego Rostowa nad Donem, połoŜonego około czterdziestu kilometrów na północny wschód. Dziś nie było inaczej. Na plaŜy panował tłok. Ludzie z miasta wyglądali, jak gdyby właśnie zbudzili się z długiego snu zimowego i wraz ze śniegiem z ich ciał spłynęła cała krew. Zastanawiał się, czy uda mu się odgadnąć zawód człowieka z jego postury. Grubsi musieli naleŜeć do waŜniejszych. MoŜe byli dyrektorami fabryk, dygnitarzami partii albo wysoko postawionymi funkcjonariuszami słuŜb bezpieczeństwa, nie tymi, którzy wywaŜają drzwi, lecz tymi, którzy podpisują dokumenty. Niestierow starannie unikał ich spojrzeń. Skupił się na swojej rodzinie. Jego dwaj synowie bawili się w płytkiej wodzie przy brzegu, a Ŝona spała obok niego - leŜała na boku, z głową złoŜoną na rękach. Na pierwszy rzut oka wydawali się zadowoloną z Ŝycia, modelową radziecką rodziną. Mieli pełne prawo spokojnie wypoczywać - byli na wakacjach, pozwolono im skorzystać ze słuŜbowego samochodu milicji i talonu na benzynę w nagrodę za pomyślnie zakończone śledztwo w sprawie dwóch morderstw, przeprowadzone dyskretnie i sprawnie. Polecono mu się niczym nie przejmować. Tak brzmiał rozkaz. Powtarzał sobie w myślach te słowa, smakując ukrytą w nich ironię. Proces Warłama Babinicza trwał dwa dni, a jego obrońca złoŜył wniosek o uznanie go za niepoczytalnego. Zgodnie z procedurą, obrona 267

musiała się opierać na zeznaniach tych samych biegłych, z których opinii korzystało oskarŜenie. Nie mogła powołać własnych świadków. Niestierow nie był prawnikiem, ale wcale nie musiał nim być, by zrozumieć ogromną przewagę, jaką ta pułapka dawała oskarŜycielowi. W wypadku Babinicza obrona musiała udowodnić jego niepoczytalność na podstawie zeznań świadków przeszkolonych wcześniej przez oskarŜenie. PoniewaŜ w szpitalu numer 379 nie było psychiatry, prokurator wybrał lekarza bez odpowiedniej specjalizacji i zaŜądał od niego opinii. Lekarz oświadczył, Ŝe jego zdaniem, Warłam Babinicz potrafi odróŜnić dobro od zła i wie, Ŝe morderstwo jest złem; nawet ograniczona inteligencja nie mogła mu uniemoŜliwić zrozumienia takiego pojęcia, jak przestępczość, o czym świadczyły zeznania złoŜone przez niego po aresztowaniu.

Mam straszne kłopoty. Obrona była zmuszona powołać tego samego lekarza i próbować dowieść przeciwnego punktu widzenia. Warłama Babinicza uznano za winnego. Niestierow otrzymał napisany na maszynie list, potwierdzający, Ŝe na siedemnastolatku wykonano wyrok, strzelając w tył głowy. Rozprawa w sprawie doktora Tiapkina trwała krócej, zaledwie jeden dzień. Jego Ŝona zeznała, Ŝe traktował ją brutalnie, opisywała jego chore fantazje i twierdziła, Ŝe nie zgłosiła tego wcześniej na milicji, bo bała się o Ŝycie, swoje i dziecka. Poinformowała takŜe sędziego, Ŝe wyrzekła się religii - judaizmu. Postanowiła wychować dzieci na lojalnych komunistów. W zamian za to zeznanie została przesiedlona do Szacht, miasta na Ukrainie, gdzie mogła Ŝyć bez stygmatu zbrodni popełnionej przez męŜa. PoniewaŜ nikt spoza Wuralska nie słyszał o przestępstwie, nie musiała nawet zmieniać nazwiska. Po rozstrzygnięciu tych dwu spraw sąd przystąpił do rozpatrzenia blisko dwustu spraw przeciw męŜczyznom oskarŜonym o antyradzieckie zachowania. Wszyscy homoseksualiści zostali skazani na 268

cięŜkie roboty, dostając wyroki od pięciu do dwudziestu pięciu lat. Aby szybko się uporać z takim mnóstwem spraw, sędzia opracował sposób wydawania wyroków, które uzaleŜnił od przebiegu dotychczasowego zatrudnienia, liczby posiadanych dzieci i wreszcie domniemanej liczby perwersyjnych kontaktów seksualnych. PrzynaleŜność do partii stanowiła dodatkową okoliczność obciąŜającą, poniewaŜ oskarŜony swoim zachowaniem przynosił organizacji ujmę. Karą za hańbiący czyn było usunięcie z jej szeregów. Mimo monotonii posiedzeń sądu Niestierow uczestniczył we wszystkich, w prawie dwustu. Kiedy skazano ostatniego męŜczyznę, opuścił sąd i otrzymał gratulacje od miejscowych dygnitarzy partyjnych. Dobrze się spisał. Mógł liczyć, Ŝe dostanie nowe mieszkanie w ciągu najbliŜszych miesięcy, a jeśli nie, to na pewno przed końcem roku. Kilka dni po zakończeniu procesów, gdy nie mógł w nocy zasnąć, Ŝona powiedziała mu, Ŝe jego zgoda na pomoc w przedsięwzięciu Lwa jest tylko kwestią czasu. Chciała, Ŝeby się na to zdecydował. Czy Niestierow czekał na jej pozwolenie? Być moŜe. Igrał nie tylko ze swoim Ŝyciem, lecz naraŜał takŜe Ŝycie rodziny. W zasadzie nie robił nic złego, zadając pytania i zbierając informacje, ale działał na własną rękę. Samodzielne działanie zawsze było ryzykiem, poniewaŜ świadczyło o tym, Ŝe zawodzą oficjalne struktury państwowe: Ŝe jeden człowiek próbuje osiągnąć to, co nie powiodło się państwu. Mimo to był przekonany, Ŝe uda się rozpocząć ciche, dyskretne śledztwo, które będzie wyglądało na niewinną pogawędkę między kolegami. Gdyby odkrył, Ŝe nie ma podobnych spraw i nigdzie indziej nie zamordowano dzieci, wówczas mógłby mieć pewność, Ŝe surowe kary, w których wymierzeniu odegrał kluczową rolę, były stosowne, słuszne i sprawiedliwe. ChociaŜ nie Ŝywił zaufania do Lwa i miał mu za złe, Ŝe wzbudził w nim tyle wątpliwości, musiał przyznać, Ŝe ten człowiek postawił mu bardzo zasadnicze pytanie. Czy jego praca ma sens, czy jest jedynie sposobem na przetrwanie? Chęć przetrwania nie była powodem do wstydu - większość próbowała to robić. Ale czy potrafił się zadowolić Ŝyciem w nędzy, nie mogąc liczyć nawet na poczucie dumy, na zwykłą świadomość, Ŝe to, co robi, słuŜy jakiemuś celowi? 269

Przez minione dziesięć tygodni Niestierow działał na własną rękę, nie konsultując się i nie współpracując z Lwem. PoniewaŜ Lew najprawdopodobniej był pod obserwacją, im rzadziej kontaktowali się ze sobą, tym lepiej. Skreślił tylko do niego krótką wiadomość - „Pomogę” - dodając do niej instrukcję, by natychmiast zniszczył list. Nie było łatwo dotrzeć do akt spraw kryminalnych w terenie. Niestierow dzwonił i pisał listy. Mimochodem poruszał interesujący go temat, chwaląc się osiągnięciami swojej komendy, która szybko rozwiązała sprawy dwóch morderstw, i starając się w ten sposób sprowokować rozmówców do podobnych przechwałek. Gdy zaczęły nadchodzić odpowiedzi, musiał odbyć kilka nieoficjalnych podróŜy koleją, spotykać się z kolegami z innych miast, pić z nimi, rozmawiać o istotnych sprawach nie dłuŜej niŜ minutę i tracić większość czasu na głupstwa. Był to wyjątkowo nieskuteczny sposób zbierania informacji. Trzy godziny picia mogły przynieść dwie minuty waŜnej rozmowy. Zajęło to Niestierowowi osiem tygodni. Potem wezwał do siebie Lwa. Lew wszedł do gabinetu i usiadł. Niestierow najpierw uwaŜnie rozejrzał się po korytarzu, po czym wrócił do pokoju, przekręcił klucz w zamku i zasiadł za biurkiem. Wyjął mapę Związku Radzieckiego, którą rozłoŜył na blacie, obciąŜając ksiąŜkami jej rogi. Następnie wziął garść szpilek. Wbił dwie w punkt oznaczający na mapie Wuralsk, dwiema zaznaczył miasto Mołotow, dwiema Kirów, dwiema Gorki i dwiema Kazań. Szpilki znalazły się w miastach leŜących przy linii kolejowej biegnącej na zachód w kierunku Moskwy. Niestierow nie dotarł do stolicy, celowo unikając rozmów z tamtejszymi milicjantami, poniewaŜ obawiał się, Ŝe jego ciekawość mogłaby wzbudzić podejrzenia. Poszukiwania na zachód od stolicy okazały się mniej owocne, lecz udało mu się dowiedzieć o prawdopodobnym zdarzeniu w Kalininie. Na południu wbił trzy szpilki w Tułę, dwie w miasto Orzeł i dwie w Biełgorod. Przesuwając się na Ukrainę, wziął pudełko szpilek i wysypał na dłoń co najmniej dwadzieścia. Zaznaczał dalej: trzy w Charkowie i Gorłowce, cztery w ZaporoŜu, trzy w Kramatorsku i jedna w Kijowie. Na terytorium Ukrainy wbił jeszcze pięć szpilek 270

w Taganrogu i na koniec sześć w Rostowie i wokół miasta. Niestierow rozumiał reakcję Lwa, który milczał zszokowany. Gdy zbierał te informacje, towarzyszył mu podobny nastrój. Z początku próbował lekcewaŜyć podobieństwa: dzieci miały w ustach sypki materiał, zdaniem milicji, ziemię lub piasek, ich tułowia zostały zmasakrowane. Ale w końcu musiał je jednak uznać za zbyt uderzające. Wszystkie ofiary miały zawiązany na kostce sznurek. Ciała były nagie, ubrania spoczywały złoŜone w kupkę w pewnej odległości. Zbrodnie popełniano w lasach albo parkach, często w pobliŜu stacji kolejowych, nigdy w domu, nigdy pod dachem. Wiadomości o nich nigdy teŜ nie przedostawały się z miasta do miasta, choć niektóre przestępstwa zdarzyły się w miejscach oddalonych od siebie o niecałe pięćdziesiąt kilometrów. Nikt nie połączył tych szpilek. O zbrodnie oskarŜano pijaków, złodziei lub skazanych za gwałt - element niepoŜądany, któremu moŜna było przypisać dowolny zarzut. Według jego obliczeń, łącznie takich spraw było czterdzieści trzy. Niestierow sięgnął po jeszcze jedną szpilkę i wbił ją pośrodku Moskwy, zaznaczając czterdzieste czwarte dziecko - Arkadego.

Niestierow zbudził się z twarzą wtuloną w piasek i otwartymi ustami. Usiadł, otrzepał się i rozejrzał dookoła. Słońce skryło się za warstwą chmur. Poszukał wzrokiem dzieci, obrzucając bacznym spojrzeniem ludzi bawiących się na plaŜy. Jego starszy syn, siedmioletni Jefim, siedział nad wodą. Ale Niestierow nigdzie nie mógł dostrzec młodszego, który miał zaledwie pięć lat. Odwrócił się do Ŝony. Inessa kroiła na obiad plastry suszonego mięsa. - Gdzie Wadim? Uniosła wzrok, natychmiast odnajdując starszego syna, ale nie dostrzegła młodszego. Z noŜem w ręce wstała i obejrzała się za siebie. Nigdzie nie widząc synka, upuściła nóŜ. Oboje podbiegli do Jefima i uklękli obok niego. - Gdzie twój brat?

- Mówił, Ŝe idzie do was. - Kiedy? - Nie wiem. - Pomyśl. - Niedawno. Nie jestem pewien. - Mówiliśmy wam, Ŝebyście się trzymali razem. - Mówił, Ŝe idzie do was! - Nie poszedł do wody? - Poszedł tędy, w waszą stronę. Niestierow znów wstał, spoglądając na morze. Wadim nie wbiegł do wody, nie chciał się kąpać. Był na plaŜy, gdzieś wśród tych setek ludzi. Stanęły mu przed oczyma zdjęcia z milicyjnych akt. Jedna dziewczynka została zamordowana niedaleko uczęszczanego szlaku turystycznego, nad rzeką. Inna - w parku za pomnikiem, sto metrów od swojego domu. Kucnął obok syna. - Wracaj na koc. I zostań tam, obojętne, co ci będą mówić. Nawet gdyby to był ktoś starszy i kazał ci słuchać, nie ruszaj się stamtąd. Przypomniawszy sobie, ile dzieci nakłoniono do pójścia do lasu, zmienił zdanie i złapał syna za rękę. - Chodź ze mną. Razem poszukamy twojego brata. Jego Ŝona poszła plaŜą w przeciwnym kierunku, a Niestierow ruszył w tłum, lawirując między ludźmi. Szedł za szybko, by Jefim mógł za nim nadąŜyć, wziął więc syna na ręce. PlaŜa zwęŜała się, zarastała ją wysoka trawa i trzciny. Wadima nigdzie nie było. Jefim niewiele wiedział o pracy ojca. Wiedział o dwojgu zamordowanych dzieciach w mieście, bo rodzice rozmawiali z nim o tym, choć kazali mu przysiąc, Ŝe nikomu nie wspomni o morderstwach. Nikt nie powinien się nimi przejmować. Miały zostać wyjaśnione. Chłopiec wiedział, Ŝe jego młodszy brat jest w niebezpieczeństwie. Był rozmownym, miłym chłopcem. Nie potrafił być wobec nikogo niegrzeczny. Jefim powinien był go lepiej pilnować. Zdając sobie sprawę, Ŝe to jego wina, wybuchnął płaczem. Inessa nawoływała syna na drugim końcu plaŜy. Czytała dokumenty związane ze śledztwem prowadzonym przez męŜa. Doskonale wie272

działa, co się stało zaginionym dzieciom. Wpadła w panikę, biorąc całą winę na siebie. To ona powiedziała męŜowi, Ŝe powinien pomóc Lwowi. Zachęcała go i radziła mu, jak utrzymać dochodzenie w tajemnicy. Niestierow był szczery z natury, a to zadanie wymagało ostroŜności. Czytała jego listy, zanim je wysłał, podsuwając mu pewne zwroty, na wypadek gdyby zostały przechwycone. Gdy pokazał jej mapę najeŜoną szpilkami, dotykała kaŜdej po kolei. Ich liczba była niewiarygodna. Tej nocy Inessa spała z synami w jednym łóŜku. To ona wpadła na pomysł, by połączyć wakacje ze śledztwem. PoniewaŜ najwięcej morderstw popełniono na południu kraju, jedynym sposobem, by nie zauwaŜono jego wyprawy, było upozorowanie jej na wakacyjny wyjazd z rodziną. Dopiero teraz w pełni pojęła, na jakie niebezpieczeństwo naraziła swoje dzieci. Zabrała je do samego serca tajemniczego zła. Nie doceniła jego potęgi. KaŜde dziecko było zagroŜone. Zło według własnego uznania wybierało ofiary, które ginęły niekiedy zaledwie kilkadziesiąt metrów od swojego domu. Teraz zabrało jej młodszego syna. Zdyszana, ze łzami w oczach, wołała syna, wykrzykując jego imię w twarze plaŜowiczów. Ludzie otoczyli kobietę, mierząc ją tępym, obojętnym wzrokiem. Błagała ich o pomoc. - Ma tylko pięć lat. Został porwany. Musimy go znaleźć Jakaś kobieta o surowej twarzy próbowała ją powstrzymać. - Na pewno gdzieś tu jest. - Nic pani nie rozumie: grozi mu straszne niebezpieczeństwo. - Jakie? Odepchnęła kobietę i dalej wołała syna, rozglądając się po plaŜy. Nagle poczuła na ramionach silny uścisk męskich dłoni. - Mój synek został porwany. Proszę mi pomóc go znaleźć. - Powinna się pani uspokoić. - Nie, zostanie zabity. Zostanie zamordowany. Musi mi pan pomóc go znaleźć. MęŜczyzna roześmiał się. - Nikt nikogo nie zabije. Pani synek jest zupełnie bezpieczny. Zaczęła się szamotać, lecz męŜczyzna jej nie puszczał. Usiłowała się wyrwać z kręgu pogardliwych oczu. 273

- Puśćcie mnie! Muszę znaleźć syna. Niestierow przecisnął się przez tłum do Ŝony. Znalazł młodszego synka, który bawił się w trzcinie, i niósł obu chłopców. MęŜczyzna puścił rękę Inessy, która chwyciła Wadima w objęcia, tuląc do siebie jego głowę, jak gdyby była bardzo krucha. Rodzina stała razem, otoczona przez wrogie twarze. Dlaczego ci ludzie tak się zachowywali? Co im się stało? Jefim szepnął: - Chodźmy stąd. Przedarli się przez tłum, pośpiesznie zebrali swoje rzeczy i skierowali się do samochodu. Przy gruntowej drodze stało tylko pięć aut. Reszta plaŜowiczów przyjechała tramwajem. Niestierow uruchomił silnik i odjechali.

Szczupła kobieta o szpakowatych włosach patrzyła z plaŜy na odjeŜdŜający samochód. Zapisała numer rejestracyjny, dochodząc do wniosku, Ŝe tę rodzinę naleŜy sprawdzić.

Moskwa 5 lipca Do wczoraj, gdyby Lew został aresztowany, Raisy nic nie łączyło z nielegalnym śledztwem. Mogła złoŜyć na niego donos, dzięki czemu miałaby szansę się uratować. Teraz to juŜ było nierealne. Siedząc w pociągu, który zbliŜał się do Moskwy, podróŜując z fałszywymi dokumentami, dzielili się równo winą. Dlaczego Raisa wsiadła z Lwem do pociągu? Postąpiła wbrew swojej podstawowej zasadzie - zasadzie przetrwania. Brała na siebie ogromne ryzyko, choć otwierała się przed nią druga moŜliwość. Mogła zostać w Wuralsku i nie robić nic albo, dla większego bezpieczeństwa, zdradzić Lwa w nadziei, Ŝe zdrada zapewni jej lepszą przyszłość. Byłby to przykry krok, podły i naznaczony hipokryzją, lecz Raisa, aby przetrwać, robiła juŜ wiele podłych rzeczy, na przykład wyszła za Lwa, męŜczyznę, do którego czuła odrazę. Co takiego się zmieniło? Nie chodziło o miłość. Lew stał się jej partnerem, choć nie w sensie małŜeńskim. Byli partnerami w śledztwie. Lew jej ufał, słuchał jej - nie z uprzejmości, ale jak kogoś równego sobie. Stanowili zespół połączony wspólnym celem, waŜniejszym niŜ Ŝycie. Raisa, podniecona i pełna energii, nie miała ochoty wracać do dawnej, ograniczonej do minimum egzystencji. Zastanawiała się tylko, jaką część duszy będzie musiała sprzedać, by przeŜyć. Pociąg zatrzymał się na Dworcu Jarosławskim. Lew aŜ nazbyt dobrze zdawał sobie sprawę ze znaczenia ich powrotu, mając świadomość, Ŝe jadą po tych samych torach, przy których znaleziono zwłoki 275

Arkadego. Wracali do Moskwy pierwszy raz od wygnania przed czterema miesiącami. Oficjalnie nie mieli tu do załatwienia Ŝadnej sprawy. Od zachowania w tajemnicy pobytu w stolicy zaleŜało ich Ŝycie i powodzenie śledztwa. Podjęli tę wyprawę z powodu Galiny Szaporiny, kobiety, która widziała mordercę, była naocznym świadkiem, mogła więc opisać tego człowieka, określić jego wiek, nadać mu cechy fizyczne - urzeczywistnić go. Obecnie ani Lew, ani Raisa nie mieli pojęcia, kogo szukają. Nie wiedzieli, czy jest stary czy młody, szczupły czy tęgi, obdarty czy dobrze ubrany. Słowem, mógł nim być kaŜdy. Raisa zaproponowała, by - oprócz spotkania z Galiną - porozmawiali takŜe z Iwanem, nauczycielem z jej szkoły. Iwan czytał mnóstwo cenzurowanych materiałów z Zachodu, miał dostęp do zastrzeŜonych publikacji, artykułów z gazet i czasopism oraz nielegalnych przekładów. Być moŜe zetknął się z opracowaniami na temat podobnych zbrodni, popełnionych za granicą: seryjnych, rytualnych morderstw, których ofiarami padały przypadkowe osoby. Raisa słyszała co nieco o takich przestępstwach. O Amerykaninie Albercie Fishu, który mordował i zjadał dzieci. O Francuzie, doktorze Petiot, który podczas wojny zwabiał śydów do swojej piwnicy, proponując im, Ŝe ich ukryje, a następnie zabijał tych ludzi i palił ich ciała. Raisa nie miała pojęcia, czy te historie nie były tylko radziecką propagandą, głoszącą upadek zachodniej cywilizacji, przedstawiającą morderców jako produkty zepsutego społeczeństwa i zdegenerowanej polityki. Z punktu widzenia ich śledztwa teoria deterministyczna była bezuŜyteczna. Oznaczała, Ŝe jedynym podejrzanym mógł być cudzoziemiec, którego charakter został ukształtowany przez Ŝycie w społeczeństwie kapitalistycznym. Ale wszystko wskazywało na to, Ŝe morderca z łatwością porusza się po całym kraju, mówi po rosyjsku i potrafi zjednywać sobie dzieci. To morderca stąd, działający w obrębie kraju. Wszystko, czego dowiedzieli się o tym rodzaju zbrodni, było albo nieprawdziwe, albo nieistotne. Musieli zapomnieć o wszelkich przypuszczeniach i zacząć wszystko od nowa. Raisa wierzyła, Ŝe dostęp Iwana do poufnych informacji będzie miał kluczowe znaczenie dla ich reedukacji. 276

Lew rozumiał, Ŝe takie materiały mogą się im przydać, lecz zaleŜało mu takŜe na tym, by ograniczyć kontakty w Moskwie do jak najmniejszej liczby osób. Zasadniczym celem była rozmowa z Galiną Szaporiną. Spotkanie z Iwanem miało drugorzędne znaczenie, poniewaŜ Lew nie był przekonany, czy jest warte ryzyka. Zdawał sobie jednak sprawę, Ŝe na jego ocenę rzutują względy osobiste. Czy był zazdrosny o relacje Iwana z Raisą? Owszem. Czy chciał go wtajemniczać w ich śledztwo? Ani przez chwilę. Lew wyjrzał za okno, czekając, aŜ wszyscy wysiądą. Stacje kolejowe patrolowali agenci w mundurach i w cywilu. Wszystkie duŜe węzły komunikacyjne uznano za punkty szczególnie naraŜone na infiltrację. Na drogach stały uzbrojone posterunki kontrolne. Porty i przystanie znajdowały się pod stałą obserwacją. Nigdzie jednak nie było ścisłej kontroli ochrony jak w Moskwie. Próbowali przeniknąć do najbardziej strzeŜonego miasta w kraju. Ich jedyna przewaga polegała na tym, Ŝe Wasilij nie miał powodu przypuszczać, iŜ będą na tyle lekkomyślni, by wyruszyć w taką podróŜ. TuŜ przed wyjściem z pociągu Lew odwrócił się do Raisy. - Gdyby przypadkiem ktoś zwrócił na ciebie uwagę, straŜnik czy nawet jakiś cywil, nie odwracaj wzroku od razu. Nie uśmiechaj się, nie wykonuj Ŝadnych gestów. Po prostu wytrzymaj jego spojrzenie, a potem popatrz w inną stronę. Wyszli na peron. Mieli skromny bagaŜ. DuŜe torby mogłyby bardziej przyciągnąć wzrok. Maszerowali szybkim krokiem, powstrzymując się, by nie biec. Lew cieszył się z tłoku na dworcu. Mimo to czuł, jak kołnierzyk koszuli wilgotnieje mu od potu. Pocieszał się myślą, Ŝe to mało prawdopodobne, by szukał ich tu jakiś agent. JuŜ w Wuralsku starali się zmylić trop, na wypadek gdyby ktoś ich śledził. Przekonali wszystkich, Ŝe wybierają się na górską wędrówkę. Musieli złoŜyć podania o urlop. Jako pracownikom z krótkim staŜem przysługiwało im tylko kilka dni. Świadomi ogromnej presji czasu, wyruszyli do lasu i zatoczyli koło, sprawdzając, czy nikt nie idzie ich śladem. Kiedy się upewnili, Ŝe są sami, wrócili w pobliŜe stacji kolejowej, gdzie się przebrali i zakopali brudne ubrania oraz sprzęt turystyczny. 277

Zaczekali na pociąg do Moskwy i wsiedli do niego w ostatniej chwili. Plan zakładał, Ŝe po wysłuchaniu relacji naocznego świadka wrócą do Wuralska, przemkną do lasu, przebiorą się w brudne rzeczy i wydobędą zakopany sprzęt. Zamierzali pojawić się w mieście od strony jednego z leśnych szlaków na północy. Byli juŜ prawie przy wyjściu z dworca, gdy ktoś zawołał zza ich pleców: - Dokumenty! Lew odwrócił się bez wahania. Nie uśmiechał się, nie próbował teŜ sprawiać wraŜenia zbyt opanowanego. Stał przed nimi funkcjonariusz słuŜby bezpieczeństwa. Na szczęście Lew go nie znał. Podał mu swoje papiery. Raisa podała swoje. Lew uwaŜnie przyjrzał się twarzy męŜczyzny. Był wysoki i mocno zbudowany. Miał tępe spojrzenie i ocięŜałe ruchy. To było rutynowe zatrzymanie do kontroli. Jednak dokumenty, które sprawdzał funkcjonariusz, były podrobione, i to niezbyt starannie. Gdyby to Lew je kontrolował, z pewnością rozpoznałby fałszerstwo. Mieli je dzięki Niestierowowi, który spreparował je z pomocą Lwa. Napracowali się przy nich, lecz im bardziej się starali, tym więcej zauwaŜali słabych punktów: ślady wydrapania na papierze, odbarwienia, podwójne linie w miejscu, gdzie dwa razy przyłoŜono pieczątkę. Lew zastanawiał się, jak w ogóle mógł pokładać wiarę w tych dokumentach. Doszedł do wniosku, Ŝe po prostu miał nadzieję, iŜ nikt nie będzie ich sprawdzał. Przyglądając się, jak agent studiuje papiery, Raisa zauwaŜyła, Ŝe ledwie umie czytać. Próbował to ukryć, udając niezwykłą skrupulatność. Widziała jednak w Ŝyciu zbyt wiele dzieci borykających się z tym samym problemem, by nie dostrzec jego oznak. Poruszał ustami, wodząc wzrokiem po tekście. Gdyby dała po sobie poznać, Ŝe odkryła jego słabą stronę, funkcjonariusz z pewnością by ich zaatakował, przybrała więc przestraszoną minę. Świadomość, Ŝe się go boją, na pewno uśpi jego czujność. Agent rzeczywiście popatrywał na ich twarze, choć nie dlatego, Ŝe dokumenty wyglądały mu podejrzanie, ale z powodu niepokoju, Ŝe nie wzbudza w nich takiej grozy, jakby sobie 278

Ŝyczył. Zadowolony, Ŝe nadal się go boją, trzepnął papierami o dłoń, dając im do zrozumienia, Ŝe wciąŜ ma nad nimi władzę i nie podjął jeszcze decyzji. - PokaŜcie torby. Lew i Raisa otworzyli swoje małe torby. Nie mieli w nich nic poza ubraniem na zmianę i paroma niezbędnymi drobiazgami. Agent wyglądał na znudzonego. Wzruszył ramionami. W odpowiedzi uniŜenie pochylili głowy i ruszyli do wyjścia, starając się zbytnio nie śpieszyć.

Tego samego dnia ChociaŜ to Lew połoŜył kres śledztwu Fiodora w sprawie morderstwa jego syna, prośbą i groźbą zmuszając go do milczenia, teraz zamierzał go prosić o pomoc w tej samej kwestii. Chciał, by Fiodor zaprowadził go do mieszkania Galiny Szaporiny, poniewaŜ nie mógł znaleźć jej adresu. MoŜliwe nawet, Ŝe źle zapamiętał nazwisko. Wówczas nie zwrócił na nie szczególnej uwagi, a od tego czasu tyle się przecieŜ wydarzyło. Bez Fiodora miał nikłe nadzieje na odnalezienie cennego świadka. Lew był przygotowany na upokorzenie, na utratę twarzy; mógł znieść pogardę i szyderstwo, pod warunkiem Ŝe uda mu się uzyskać relację naocznego świadka. Mimo Ŝe Fiodor był agentem MGB, Lew liczył na to, Ŝe na pierwszym miejscu postawi pamięć o synu. Bez względu na to, jak bardzo Fiodor nienawidził Lwa, pragnienie sprawiedliwości powinno zwycięŜyć i zmusić go do zawarcia z nim przymierza. Przed czterema miesiącami Lew nie pomylił się jednak w ocenie sytuacji. Nielegalne śledztwo w sprawie śmierci syna mogłoby narazić całą rodzinę. Fiodor być moŜe pogodził się z tą opinią. Uznał, Ŝe lepiej chronić Ŝywych, lepiej oddać Lwa w ręce państwowej machiny, zapewniając sobie w ten sposób bezpieczeństwo i jednocześnie dokonując zemsty. Co teraz postanowi? Lew nie miał innego wyjścia, jak tylko zapukać do jego drzwi i się przekonać. Na czwartym piętrze w bloku numer 18 otworzyła im starsza kobieta - ta sama, która stawiła mu opór, nazywając morderstwo morderstwem. 280

- Mam na imię Lew, a to moja Ŝona Raisa. Kobieta poznała go i zmierzyła nienawistnym spojrzeniem. Zerknęła przelotnie na Raisę. - Czego chcecie? Odpowiedziała jej Raisa, mówiąc przyciszonym głosem: - Przyszliśmy w sprawie morderstwa Arkadego. Staruszka przez długą chwilę przyglądała im się w milczeniu, po czym odparła: - Trafiliście pod zły adres. Tu nie zamordowano Ŝadnego chłopca. Kiedy zamierzała zamknąć drzwi, Lew zablokował je stopą. - Mieliście rację. Spodziewał się gniewu, ale staruszka wybuchnęła płaczem. Fiodor, jego Ŝona i matka stali niczym cywilna trójka - trybunał obywatelski - przyglądając się, jak Lew zdejmuje płaszcz i rzuca go na krzesło. Ściągnął sweter i zaczął rozpinać koszulę. Pod spodem miał przymocowane do ciała materiały związane z morderstwami: zdjęcia, opisy, zeznania, mapy z zaznaczonym zasięgiem geograficznym zbrodni - najwaŜniejsze z zebranych dowodów. - Musiałem zachować ostroŜność, Ŝeby to bezpiecznie przenieść. Tu są szczegóły ponad czterdziestu morderstw dzieci, chłopców i dziewczynek, które zginęły w zachodniej części kraju. Wszystkie zostały zabite niemal dokładnie w taki sam sposób jak wasz syn. Bo wierzę, Ŝe został zabity. Lew odkleił papiery: te, które miał najbliŜej skóry, były wilgotne od potu. Fiodor wziął je i zaczął przeglądać. śona i matka podeszły do niego. Po chwili wszyscy troje czytali dokumenty, podając je sobie po kolei. Pierwsza odezwała się Ŝona Fiodora. - Co zamierzasz zrobić, kiedy go złapiesz? Dziwne, ale pierwszy raz ktoś mu zadał to pytanie. Dotąd zastanawiali się, czy to w ogóle moŜliwe, Ŝe uda się go złapać. - Zabiję go. Kiedy Lew zrelacjonował przebieg swojego prywatnego śledztwa, Fiodor nie tracił czasu na urazy i oskarŜenia. Najwyraźniej nie przeszło mu przez myśl, Ŝe mógłby odmówić tym dwojgu pomocy, wątpić

w ich szczerość czy przejmować się reperkusjami. Nic takiego nie przyszło teŜ do głowy jego Ŝonie i matce, w kaŜdym razie się z tym nie zdradzały. Fiodor oznajmił, Ŝe natychmiast zabierze ich do mieszkania Galiny. Najkrótsza droga prowadziła przez tory kolejowe, przy których znaleziono Arkadego. Przez szeroki pas ziemi, porośnięty zaniedbanymi krzewami i drzewami biegło równolegle kilka torów. Widząc tę ziemię niczyją w dogasającym świetle dnia, Lew zrozumiał, dlaczego to ustronne miejsce spodobało się sprawcy. Mimo Ŝe znajdowało się w sercu miasta, było upiornie puste. Czy chłopiec biegł po tych podkładach, uciekając przed mordercą? Czy próbując umknąć przed pościgiem, w panice potknął się i upadł? A pociąg obojętnie śmignął obok i zostawił go w ciemności? Lew z ulgą zszedł z torów. Gdy zbliŜali się do mieszkania, Fiodor przekonywał Lwa, by został na zewnątrz. Za pierwszym razem przeraził Galinę; nie mogli ryzykować, Ŝe strach znów zamknie jej usta. Lew się zgodził. Z Fiodorem miała iść tylko Raisa. Raisa weszła za męŜczyzną po schodach i zapukała do drzwi mieszkania. Usłyszała rozbawione głosy dzieci. Ucieszyła się. Oczywiście, nie sądziła, Ŝe wagę tej sprawy mogłaby pojąć tylko matka, lecz świadomość Galiny, Ŝe jej dzieciom takŜe grozi niebezpieczeństwo, powinna im ułatwić pozyskanie jej pomocy. Drzwi otworzyła wymizerowana trzydziestokilkuletnia kobieta, ciepło ubrana, jak gdyby to był środek zimy. Wyglądała na chorą. Jej zalęknione oczy wnikliwie przypatrywały się twarzom Raisy i Fiodora. - Galino, pamiętasz mnie? Jestem Fiodor, ojciec Arkadego, tego zamordowanego chłopca. To moja znajoma, Raisa. Mieszka w Wuralsku, niedaleko Uralu. Galino, przyszliśmy do ciebie, bo człowiek, który zamordował mojego syna, zabija inne dzieci w innych miastach. Właśnie po to Raisa przyjechała do Moskwy, Ŝeby z tobą porozmawiać. Potrzebujemy twojej pomocy. Galina odrzekła cicho, prawie szeptem: - Jak mogę pomóc? Nic nie wiem. 282

Spodziewając się takiej odpowiedzi, Raisa wyjaśniła: - Fiodor nie przyszedł tutaj jako funkcjonariusz MGB. Jesteśmy grupą rodziców, zwykłych obywateli, poruszonych tymi zbrodniami. Twoje nazwisko nie znajdzie się w Ŝadnych dokumentach, bo nie ma Ŝadnych dokumentów. Nigdy więcej nie będziemy cię niepokoić. Musimy tylko wiedzieć, jak on wygląda. Ile ma lat? Czy jest wysoki? Jakiego koloru ma włosy? Był ubrany w drogie czy tanie rzeczy? - PrzecieŜ człowiek, którego widziałam, nie był z Ŝadnym dzieckiem. JuŜ wam mówiłam. Fiodor rzekł: - Proszę cię, Galino, wpuść nas na chwileczkę. Nie rozmawiajmy na korytarzu. Pokręciła głową. - Nie mogę wam pomóc: nic nie wiem. Fiodor zaczynał się denerwować. Raisa dotknęła jego ramienia, chcąc go uspokoić. Musieli zachować spokój, nie mogli jej spłoszyć. NajwaŜniejsza była cierpliwość. - Dobrze, juŜ dobrze. Nie widziałaś męŜczyzny z dzieckiem. Fiodor mówił, Ŝe widziałaś męŜczyznę, który niósł torbę z narzędziami, zgadza się? Skinęła głową. - Potrafisz go opisać? - Ale nie było z nim Ŝadnego dziecka. - Rozumiemy. Nie było z nim Ŝadnego dziecka. To juŜ wiemy. Miał tylko torbę z narzędziami. Ale jak wyglądał? Galina zamyśliła się. Raisa wstrzymała oddech, wyczuwając zbliŜający się przełom. Nie musieli zapisywać tej informacji. Nie potrzebowali podpisanego zeznania. Potrzebowali jedynie rysopisu, nieoficjalnego, rzuconego mimochodem. Wystarczyłoby na to nie więcej niŜ trzydzieści sekund. Nagle ciszę przerwał Fiodor, mówiąc: - Co w tym złego, jeŜeli powiesz nam, jak wyglądał człowiek z torbą z narzędziami? PrzecieŜ nie moŜna mieć kłopotów z powodu opisania robotnika kolejowego. 283

Raisa spojrzała na niego. Popełnił błąd. Z powodu opisania robotnika kolejowego moŜna mieć kłopoty. Ludzie mieli kłopoty z bardziej błahych powodów. Najrozsądniej było nie robić nic. Galina pokręciła głową, cofając się w głąb mieszkania. - Przykro mi, było ciemno. Nie widziałam go. Miał torbę, pamiętam tylko tyle. Fiodor przytrzymał drzwi. - Nie, Galino, proszę... Galina znów potrząsnęła głową. - Zostawcie mnie. - Proszę, proszę... Krzyknęła przenikliwym głosem jak spłoszone zwierzę: - Zostawcie mnie! Zapadła cisza. Głosy dzieci zamilkły. W drzwiach pojawił się mąŜ Galiny. - Co tu się dzieje? W korytarzu zaczęły się otwierać drzwi, zza których wyglądali ludzie, obserwując ich, pokazując palcami. Galina przestraszyła się jeszcze bardziej. Czując, Ŝe sytuacja wymyka się im spod kontroli, Ŝe za moment stracą naocznego świadka, Raisa objęła Galinę, jak gdyby chciała się z nią poŜegnać. - Jak on wyglądał? Powiedz, szepnij mi do ucha. MąŜ Galiny usiłował je rozdzielić. - Dość tego! Galina szamotała się, lecz Raisa nie puszczała. Uczepiona ramienia nieznajomej, powtórzyła błagalnym tonem: - Jak on wyglądał? Zamknęła oczy i czekała, przytulona do niej. Czuła na policzku jej oddech. Lecz Galina nie odpowiedziała.

Rostów nad Donem Tego samego dnia Na parapecie siedział kot, wymachując ogonem i wodząc zielonymi oczami za Nadią, jak gdyby zamierzał się na nią rzucić; pewnie wydawała mu się po prostu duŜym szczurem. Kot był starszy od niej. Nadia miała sześć lat; kot osiem czy dziewięć. Ten fakt mógł w pewnym stopniu wyjaśniać, dlaczego traktował ją tak wyniośle. Jej ojciec twierdził, Ŝe okolicę, w której mieszkali, trapi plaga szczurów, dlatego koty są niezbędne. Miał rację, choć nie do końca. Rzeczywiście Nadia widziała sporo szczurów, nawet duŜych i bezczelnych. Ale nigdy nie widziała, Ŝeby kot coś im zrobił. To był leniuch, pupilek ojca, rozpuszczony jak dziadowski bicz. I ten kot mógł się uwaŜać za waŜniejszego od niej? Nigdy nie pozwalał się dotykać. Raz, gdy przechodził obok, pogłaskała go po grzbiecie, a kot wypręŜył się, syknął i uciekł do kąta, strosząc sierść i patrząc na nią, jak gdyby popełniła jakieś cięŜkie przestępstwo. Odtąd nie próbowała juŜ się więcej z nim zaprzyjaźniać. JeŜeli kot chciał ją nienawidzić, postanowiła go nienawidzić dwa razy mocniej. Nie mogąc dłuŜej siedzieć w domu razem z gapiącym się na nią kotem, Nadia wybrała się na spacer, mimo Ŝe było juŜ późno i reszta rodziny przygotowywała w kuchni uŜyn. Nie pytała o pozwolenie, wiedząc, Ŝe go nie dostanie, szybko więc wsunęła nogi w buty i wymknęła się z domu. Nadia mieszkała nad brzegiem Donu, z rodzicami i młodszą siostrą, w dzielnicy na peryferiach miasta, gdzie ulice były pełne dziur 285

i wybojów i stały ceglane domki. Kawałek dalej w górze rzeki do Donu wpływały miejskie i fabryczne ścieki i Nadia czasem przyglądała się deseniom, jakie na powierzchni wody tworzyły oleje, brud i chemikalia. WzdłuŜ brzegu biegła wydeptana ścieŜka. Nadia skręciła w dół rzeki, w stronę wsi. Mimo Ŝe zaczęło się ściemniać, świetnie znała tę trasę. Miała doskonały zmysł orientacji i nie pamiętała, by kiedykolwiek zabłądziła. Zastanawiała się, jaki zawód moŜe wykonywać dziewczyna z dobrym zmysłem orientacji. MoŜe jak dorośnie, zostanie pilotem myśliwca. Nie było sensu pracować jako maszynista, bo maszyniści nigdy nie muszą myśleć, dokąd jechać: pociąg nie moŜe się zgubić. Ojciec opowiadał jej o kobietach pilotujących bombowce w czasie wojny. To się dziewczynce spodobało, zapragnęła być jedną z nich, Ŝeby na pierwszych stronach gazet ukazało się jej zdjęcie, jak wręczają jej Order Lenina. Ojciec musiałby się tym zainteresować; byłby z niej dumny. Przestałby się zajmować tym głupim kotem. Szła przed siebie, nucąc pod nosem, ciesząc się, Ŝe jest poza domem, daleko od kota, gdy naraz przystanęła. W oddali ujrzała zarys sylwetki jakiegoś męŜczyzny, który zmierzał w jej stronę. Był wysoki, ale w półmroku nie widziała nic więcej. Niósł jakąś teczkę. Widok nieznajomego zwykle nie wzbudzał w niej Ŝadnego niepokoju. No bo dlaczego miałaby się bać? Ale ostatnio jej matka zrobiła coś dziwnego: kazała usiąść jej i siostrze i ostrzegła je, Ŝeby nie rozmawiały z Ŝadnymi nieznajomymi. Powiedziała im nawet, Ŝe lepiej być niegrzeczną, niŜ spełnić jakiekolwiek Ŝądanie nieznajomego. Nadia spojrzała w stronę domu. Za bardzo się nie oddaliła; gdyby pobiegła, mogłaby wrócić w ciągu niecałych dziesięciu minut. ZaleŜało jej jednak na tym, by dotrzeć do swojego ulubionego drzewa. Lubiła się na nie wspinać, siadać na gałęzi i marzyć. Jeśli nie doszła do drzewa, spacer się nie liczył. WyobraŜała sobie, Ŝe to jej zadanie bojowe: miała dotrzeć do drzewa i nie zawieść. Nagle postanowiła, Ŝe nie będzie rozmawiać z tym męŜczyzną: po prostu go wyminie, a gdyby się do niej odezwał, powie mu „dobry wieczór”, ale się nie zatrzyma. 286

Ruszyła dalej ścieŜką, którą zbliŜał się do niej męŜczyzna. CzyŜby przyśpieszył? Chyba tak. Było za ciemno, by mogła zobaczyć jego twarz. Zdawało jej się, Ŝe nadchodzący ma na głowie kapelusz. Odsunęła się na skraj ścieŜki, zostawiając mu duŜo miejsca. Dzieliło ich juŜ zaledwie kilka metrów. Nadia poczuła dziwny lęk i niewytłumaczalną chęć, by jak najszybciej go minąć. Nie rozumiała dlaczego. Pomyślała, Ŝe to przez matkę. Piloci bombowców nigdy się nie boją. Zaczęła biec. Obawiając się, Ŝe ten pan moŜe się obrazić, zawołała: - Dobry wieczór! Andriej wolną ręką chwycił ją wpół i podniósł drobne ciało, przysuwając twarz do twarzy dziewczynki i zaglądając jej w oczy. Wstrzymała oddech, sztywniejąc z przeraŜenia. I nagle Nadia wybuchnęła śmiechem. Ochłonąwszy z zaskoczenia, otoczyła ramionami szyję ojca i przytuliła się do niego. - Ale mnie przestraszyłeś. - Dlaczego tak późno wyszłaś na dwór? - Chciałam się przejść. - Matka wie, Ŝe wyszłaś? - Tak. - Kłamiesz. - Wcale nie. Dlaczego idziesz z tej strony? Nigdy nie przychodzisz z tej strony. Gdzie byłeś? - W pracy. Miałem sprawę do załatwienia w wiosce zaraz za miastem. Nie było jak wrócić, więc przyszedłem. To tylko dwie godziny drogi. - Pewnie jesteś zmęczony. - To prawda. - Mogę ponieść twoją teczkę? - Ale ja niosę ciebie, więc nawet gdybym ci dał teczkę, ciągle będę ją niósł. - Mogłabym iść sama i ponieść ci teczkę. - Chyba dam sobie radę. - Cieszę się, Ŝe wróciłeś, tato. 287

WciąŜ niosąc córkę, pchnął teczką drzwi domu. Wszedł do kuchni. Podbiegła do niego młodsza córka i czule go przywitała. Przyglądał się radości rodziny z jego powrotu. śona i córki nigdy nie wątpiły, Ŝe gdy wychodzi z domu, zawsze wróci. Nadia miała na oku kota, który najwyraźniej zazdrosny o uwagę, jaką poświęca jej ojciec, zeskoczył z okna i dołączył do rodzinnego spotkania, ocierając się o nogę męŜczyzny. Kiedy Andriej postawił córkę na podłodze, niby przypadkiem nastąpiła kotu na łapę. Zwierzę z wrzaskiem rzuciło się do ucieczki. Zanim zdąŜyła się nasycić uczuciem satysfakcji, ojciec chwycił ją za przegub, kucnął i spojrzał na nią zza grubych prostokątnych okularów, dygocząc ze złości. - Nigdy go nie dotykaj. Nadia miała ochotę się rozpłakać, ale tylko zagryzła wargi. Nauczyła się juŜ, Ŝe płacz nie robi na ojcu Ŝadnego wraŜenia. Andriej puścił rękę córeczki i wyprostował się. Wzburzenie paliło mu twarz. Spojrzał na Ŝonę. Nie podeszła, lecz uśmiechnęła się do niego. - Jadłeś coś? - Muszę zanieść rzeczy do siebie. Nie jestem głodny. śona nie próbowała go obejmować ani całować, przynajmniej nie przy dzieciach. Andriej był bardzo zasadniczy w tych sprawach. Rozumiała to. - W pracy dobrze poszło? - Chcą, Ŝebym za parę dni znowu wyjechał. Nie jestem pewien, na jak długo. Nie czekał na odpowiedź, doznając juŜ uczucia klaustrofobii. Skierował się do drzwi prowadzących do sutereny, a kot z uniesionym wysoko ogonem ruszył za nim, wyraźnie podniecony. Andriej zamknął za sobą drzwi i zszedł po schodach, od razu czując się lepiej, gdy tylko został sam. Na dole mieszkało kiedyś starsze małŜeństwo, ale kobieta zmarła, a jej mąŜ wyprowadził się do syna. Kwaterunek nie przysłał na ich miejsce nowych lokatorów. Pomieszczenie było ładne: suterena wcinała się w brzeg rzeki. Cegły zawsze pokrywała wilgoć. Zimą panowało tu przenikliwe zimno. W pomieszczeniu stała 288

tak zwana burŜujka, opalany drewnem piecyk, z którego starsze małŜeństwo musiało korzystać przez osiem miesięcy w roku. Mimo wielu wad suterena miała jedną zaletę. NaleŜała do niego. Było tutaj krzesło stojące w rogu i wąskie łóŜko, naleŜące do poprzednich lokatorów. Gdy były znośne warunki, od czasu do czasu tu sypiał. Zapalił lampę gazową i niebawem przez otwór w ścianie, gdzie rury burŜujki wychodziły na zewnątrz, przecisnął się drugi kot. Andriej otworzył teczkę. Między papierami i resztkami drugiego śniadania tkwił szklany zakręcany słój. Otworzył go. Wewnątrz, opakowany w przesiąknięty krwią stary numer „Prawdy”, spoczywał Ŝołądek dziewczynki, którą zamordował przed kilkoma godzinami. OstroŜnie rozwinął gazetę, uwaŜając, by nie został ani kawałeczek papieru. Następnie połoŜył Ŝołądek na blaszanym talerzu i pokroił go w kostkę. Gdy skończył, rozpalił w piecyku. Zanim piec się rozgrzał, otaczało go juŜ sześć kotów. Andriej usmaŜył mięso na brązowo, a potem przełoŜył je z powrotem na blaszany talerz. Trzymał jedzenie w górze, przyglądając się kotom tańczącym u jego stóp i słuchając ich rozpaczliwego jazgotu. Szalały z głodu, czując woń gorącego mięsa. Gdy znudził się ich draŜnieniem, postawił jedzenie na podłodze. Koty zbiły się w gromadkę wokół talerza i zaczęły jeść, mrucząc z rozkoszy.

Nadia patrzyła na drzwi sutereny, zastanawiając się, co to za ojciec, który woli koty od dzieci. Miał spędzić w domu tylko dwa dni. Nie, nie powinna się złościć na ojca. To nie on był winien, ale koty. Przyszła jej do głowy pewna myśl. Zabić kota to chyba nie takie trudne. Znacznie trudniej byłoby uniknąć za to kary.

Moskwa Tego samego dnia Lew i Raisa stanęli na końcu kolejki przed sklepem spoŜywczym na ulicy Worowskiego. Jej długość zapowiadała kilka godzin czekania. Kiedy ktoś znalazł się juŜ w sklepie, zamawiał Ŝądany towar, po czym musiał stanąć w drugiej kolejce, by zapłacić. Na koniec była jeszcze trzecia kolejka po odbiór zakupów. Lew i Raisa bez trudu mogli się wmieszać w tłum klientów i spędzić w nim do czterech godzin, by zaczekać na Iwana, nie rzucając się nikomu w oczy. PoniewaŜ nie zdołali nakłonić Galiny Szaporiny do mówienia, groziło im, Ŝe wyjadą z Moskwy z niczym. Raisa została wypchnięta z mieszkania i zamknięto jej drzwi przed nosem. Stali z Fiodorem w korytarzu, pod bacznym spojrzeniem sąsiadów, których część mogła być tajnymi informatorami, nie mogli więc podjąć nowej próby. MoŜliwe, Ŝe Galina i jej mąŜ zawiadomili juŜ odpowiednie słuŜby Lew uwaŜał, Ŝe to mało prawdopodobne. Galina najwyraźniej sądziła, Ŝe najbezpieczniej jest robić jak najmniej, i obawiała się, Ŝe gdyby próbowała złoŜyć zawiadomienie, być moŜe sama znalazłaby się w kręgu podejrzeń. Była to niewielka pociecha. Jak dotąd osiągnęli tylko tyle, Ŝe do pomocy w śledztwie udało się zwerbować Fiodora i jego rodzinę. Lew poinstruował go, by wysyłał wszelkie informacje do Niestierowa, poniewaŜ korespondencja adresowana do Lwa była przechwytywana. Mimo to nie posunęli się ani o krok w sprawie identyfikacji poszukiwanego przestępcy W tych okolicznościach Raisa naciskała, by porozmawiać z Iwanem. Nie mieli innego wyjścia, jeśli nie chcieli opuszczać stolicy 290

z pustymi rękami. Lew niechętnie się zgodził. Raisa nie mogła uprzedzić Iwana. Nie było sposobu, by przesłać list czy zatelefonować. Liczyła się z ryzykiem, Ŝe mogą go nie zastać. Wiedziała jednak, Ŝe rzadko opuszczał Moskwę, a w kaŜdym razie nigdy nie na dłuŜej. Nie wyjeŜdŜał na wakacje, nie interesowały go wyprawy za miasto. Jedyną przyczyną jego nieobecności w domu mogło być aresztowanie. Miała nadzieję, Ŝe do tego nie doszło i Ŝe jest bezpieczny. Choć cieszyła się na to spotkanie, nie miała złudzeń, Ŝe to będzie niezręczna sytuacja. Był z nią Lew, którego Iwan nienawidził jak wszystkich funkcjonariuszy MGB, nie czyniąc Ŝadnych wyjątków od tej reguły. Nie było wśród nich „dobrych”. Ale to nie jego niechęć do Lwa niepokoiła ją najbardziej, tylko jej sympatia do Iwana. Choć nigdy nie zdradziła Lwa w sensie fizycznym, zdradzała go z Iwanem pod niemal kaŜdym innym względem, intelektualnym, emocjonalnym, krytykując go za jego plecami. Zaprzyjaźniła się z człowiekiem, który występował przeciwko wszystkiemu, za czym opowiadał się Lew. Doprowadzając do ich spotkania, czuła się okropnie. Chciała jak najszybciej zapewnić Iwana, Ŝe Lew nie jest juŜ tym samym człowiekiem, Ŝe się zmienił, Ŝe jego ślepa wiara w państwo legła w gruzach. Pragnęła wytłumaczyć, Ŝe myliła się co do męŜa. ZaleŜało jej, by obaj się przekonali, Ŝe róŜni ich znacznie mniej, niŜ przypuszczają. Na to jednak nie było cienia nadziei. Lew nie cieszył się na spotkanie z Iwanem - pokrewną duszą Raisy. Będzie musiał się przyglądać, jak iskrzy między nimi, będzie musiał patrzeć na człowieka, za którego Raisa wyszłaby za mąŜ, gdyby miała swobodny wybór. Nadal sprawiało mu to ból, większy niŜ utrata pozycji, większy niŜ utrata wiary w system. Ślepo wierzył w miłość. Być moŜe trwał w tym przeświadczeniu, chcąc zneutralizować charakter swojej pracy. Być moŜe potrzebował podświadomej wiary w miłość, aby się uczłowieczyć. To mogło wyjaśniać, dlaczego z takim uporem szukał argumentów na usprawiedliwienie chłodu, jaki okazywała mu Raisa. Nie dopuszczał do siebie myśli, Ŝe moŜe go nienawidzić. Zamykał oczy i gratulował sobie w duchu, Ŝe ma wszystko, czego pragnął. Kiedyś powiedział rodzicom, Ŝe o takiej Ŝonie zawsze 291

marzył. Miał rację - była tylko jego marzeniem, fantazją, i przebiegle zgodziła się odgrywać tę rolę, cały czas lękając się o własne bezpieczeństwo, zwierzając się Iwanowi ze swoich prawdziwych uczuć. Marzenie rozwiało się kilka miesięcy temu. Tylko dlaczego rany nie chciały się zabliźnić? Dlaczego nie umiał wziąć się w garść, tak jak wziął się w garść, gdy odwrócił się od MGB? Potrafił zastąpić swoje oddanie MGB oddaniem innej sprawie, bez reszty angaŜując się w śledztwo. Ale nie miał nikogo innego, kogo mógłby kochać; nigdy nie było nikogo innego. Po prostu nie umiał porzucić wątłej nadziei, urojenia, Ŝe być moŜe Raisa jednak go kocha. Choć pamiętając, jak bardzo się dotąd mylił, nie chciał ufać swoim emocjom, to czuł, Ŝe on i Raisa są sobie bliŜsi niŜ kiedykolwiek przedtem. Czy tylko dlatego, Ŝe razem pracowali? To prawda, Ŝe przestali się całować i sypiać ze sobą. Odkąd Raisa wyjawiła mu prawdę o ich związku, wydawało mu się to niewłaściwe. Musiał się pogodzić z faktem, Ŝe ich poprzednie doświadczenia seksualne nie znaczyły dla niej nic - lub, co gorsza, sprawiały jej przykrość. Jednak zamiast wierzyć, Ŝe zbliŜył ich do siebie tylko splot okoliczności - „ja mam ciebie, a ty mnie” - Lew wolał myśleć, Ŝe właśnie splot okoliczności dotąd ich rozdzielał. Lew symbolizował aparat państwowy, do którego Raisa czuła odrazę. Teraz jednak reprezentował tylko samego siebie, pozbawiony władzy i wyrwany ze znienawidzonego przez nią systemu. Byli juŜ prawie w drzwiach sklepu, gdy po drugiej stronie ulicy ujrzeli zbliŜającego się Iwana. Nie zawołali go, nie zwrócili na siebie jego uwagi i nie opuścili kolejki, obserwując, jak wchodzi do budynku, gdzie mieszkał - zaadaptowanych stajni. Raisa chciała ruszyć za nim, ale Lew dotknął jej ramienia, powstrzymując ją. Mieli do czynienia z dysydentem: moŜliwe, Ŝe był obserwowany. Lwowi przyszło do głowy, Ŝe być moŜe wydrąŜona moneta naleŜała do Iwana; moŜe to on był szpiegiem. Jak miedziak znalazł się w rzeczach Raisy? CzyŜby rozebrała się w mieszkaniu Iwana i zabrała monetę przez przypadek? Lew odsunął od siebie tę myśl, wiedząc, Ŝe to zazdrość podsuwa mu takie obrazy. 292

Rozejrzał się po ulicy. Nie zauwaŜył Ŝadnych agentów wokół budynku. W pobliŜu było kilka miejsc, gdzie mogliby się ukryć: foyer kina, kolejka przed sklepem spoŜywczym, tunelowe, ciemne bramy. Nawet najlepiej wyszkolony agent miał kłopoty z obserwacją budynku, poniewaŜ wymagało to nienaturalnego zachowania: trzeba było tkwić samotnie w miejscu i nic nie robić. Po kilku minutach Lew był pewien, Ŝe nikt nie śledzi Iwana. Nie podając Ŝadnej przyczyny, nie udając, Ŝe zapomnieli portfela, opuścili kolejkę dokładnie w momencie, gdy w końcu mieli wejść do sklepu. Wyglądało to podejrzanie, ale Lew liczył na to, Ŝe większość ludzi będzie przezornie pilnować własnego nosa. Weszli po schodach na piętro budynku. Raisa zapukała do drzwi. Rozległy się kroki. Nerwowy głos spytał: -Tak? - Iwan, tu Raisa. Szczęknęła zasuwa. Iwan ostroŜnie uchylił drzwi. Gdy ujrzał Raisę, z jego twarzy zniknął wyraz podejrzliwości, męŜczyzna rozpromienił się w uśmiechu. Raisa odpowiedziała uśmiechem. Trzymając się dwa kroki z tyłu, Lew obserwował ich spotkanie w półmroku korytarza. Raisa ucieszyła się na jego widok, nie musieli przed sobą niczego udawać. Iwan otworzył drzwi i uściskał ją, uradowany, Ŝe widzi przyjaciółkę Ŝywą. Dopiero teraz zobaczył Lwa. Jego uśmiech uleciał jak ptak. Iwan gwałtownie wypuścił Raisę z objęć, patrząc jej w twarz, jak gdyby szukał oznak zdrady. Wyczuwając jego niepokój, zauwaŜyła: - Musimy sobie wiele wyjaśnić. - Dlaczego tu jesteście? - Lepiej porozmawiajmy w środku. Iwan nie wyglądał na przekonanego. Raisa dotknęła jego ramienia. - Zaufaj mi, proszę. Mieszkanie było małe, dobrze umeblowane, z podłogami z błyszczącego drewna. Wszędzie były ksiąŜki: na pierwszy rzut oka same legalne teksty, Gorki, traktaty polityczne, Marks. Drzwi do sypialni były zamknięte, a w duŜym pokoju nie było łóŜka. Lew zapytał: 293

- Jesteśmy sami? - Dzieci są u moich rodziców. śona jest w szpitalu. Ma gruźlicę. Raisa znów połoŜyła dłoń na jego ramieniu. - Iwan, tak mi przykro. - Myśleliśmy, Ŝe cię aresztowano. Obawiałem się najgorszego. - Mieliśmy szczęście. Przeniesiono nas do miasta na zachód od Uralu. Lew nie chciał mnie zadenuncjować. Iwan nie potrafił ukryć zdumienia, jak gdyby usłyszał coś niezwykłego. Dotknięty tym Lew trzymał język na wodzy, gdy Iwan taksował go wzrokiem. - Dlaczego jej nie wydałeś? - Raisa nie jest szpiegiem. - Od kiedy to prawda ma znaczenie? Raisa wtrąciła: - Zostawmy to teraz. - Ale to waŜne. Dalej słuŜysz w MGB? - Nie, zdegradowano mnie i przeniesiono do milicji. - Zdegradowano? Uszło ci płazem. W pytaniu słychać było oskarŜycielski ton. - To tylko tymczasowe odroczenie wyroku, degradacja, wygnanie przedłuŜona kara, skazanie na zapomnienie. Starając się go uspokoić, Raisa dodała: - Nikt nas nie śledził. Jesteśmy pewni. - Przyjechaliście do Moskwy spod Uralu? Po co? - Potrzebujemy pomocy. Zdziwił się. - W czym miałbym wam pomóc? Lew zdjął kurtkę, sweter, koszulę - sięgając po przymocowane do ciała dokumenty. Streścił Iwanowi sprawę i podał mu papiery. Iwan wziął je, lecz nie zaglądając do nich, usiadł na krześle i połoŜył dokumenty na stole obok. Po chwili wstał, wziął fajkę i starannie ją nabił. - Rozumiem, Ŝe milicja nie prowadzi śledztwa w sprawie tych morderstw? - śadne nie zostało właściwie wyjaśnione. Część zatuszowano albo 294

oskarŜano o nie umysłowo chorych, wrogów politycznych, pijaków, włóczęgów. Nikt tych przestępstw ze sobą nie powiązał. - I rozumiem, Ŝe pracujecie razem... Raisa zarumieniła się. - Tak, pracujemy razem. - Ufasz mu? - Tak, ufam. Lew musiał milczeć, podczas gdy Iwan przesłuchiwał Raisę, badając w jego obecności trwałość ich związku. - I zamierzacie razem wyjaśnić tę zbrodnię? Lew odparł: - JeŜeli nie zrobi tego państwo, muszą to zrobić ludzie. - Mówisz jak prawdziwy rewolucjonista. Tylko Ŝe przez całe Ŝycie mordowałeś na rozkaz tego państwa - w czasie wojny i pokoju, Niemców, Rosjan i kaŜdego, kogo państwo nienawidziło i kazało ci zabić. Mam uwierzyć, Ŝe nagle zacząłeś walczyć z oficjalną linią i myśleć samodzielnie? Nie wierzę. Wydaje mi się, Ŝe to pułapka. Przykro mi, Raiso, myślę, Ŝe Lew stara się wrócić do łask MGB. Oszukał cię i teraz chce im wydać mnie. - Nie, Iwan. Spójrz na dowody Są prawdziwe, nikt ich nie podrobił. - Od dawna nie ufam Ŝadnym papierom i ty teŜ nie powinnaś. - Widziałam jedno z tych ciał, małego chłopca z rozciętym brzuchem, z ustami pełnymi kory. Widziałam to, Iwan, na własne oczy. Ktoś to zrobił temu dziecku, komuś sprawiło to przyjemność, i nie przestanie tego robić. Milicja go nie złapie. Wiem, masz prawo nas podejrzewać. Ale nie potrafię ci udowodnić, Ŝe niesłusznie. JeŜeli nam nie ufasz, przepraszam, Ŝe cię niepokoiliśmy. Lew podszedł, chcąc zabrać akta. Iwan połoŜył na nich dłoń. - Przejrzę to. Zasłońcie okna. I usiądźcie, bo mnie denerwujecie. Gdy pokój został odcięty od świata, Lew i Raisa usiedli obok Iwana i opowiedzieli o szczegółach sprawy, udzielając mu tyle informacji, ile uznali za konieczne. Lew zakończył własnymi wnioskami. - Nakłania dzieci, Ŝeby z nim poszły. Ślady na śniegu biegły obok siebie, czyli chłopiec zgodził się wejść do lasu. Mimo Ŝe to wygląda 295

na zbrodnię szaleńca, szaleniec musiałby mówić od rzeczy i przestraszyć dzieci. Iwan skinął głową. - Tak, masz rację. - Trudno jest poruszać się po tym kraju bez określonej przyczyny, więc musi mieć pracę, i to wymagającą podróŜowania. Musi mieć jakieś papiery, dokumenty. Musi być zwykłym, szanowanym członkiem społeczeństwa. Nie potrafimy tylko odpowiedzieć na pytanie... - ...dlaczego to robi? - Jak go mogę złapać, skoro tego nie rozumiem? Nie umiem go sobie wyobrazić. Co to moŜe być za człowiek? Młody czy stary? Bogaty czy biedny? Po prostu nie mamy pojęcia, jakiej osoby szukamy - poza podstawowymi danymi, Ŝe musi pracować i na pierwszy rzut oka wydaje się normalny. Ale to moŜna powiedzieć prawie o kaŜdym. Iwan palił fajkę, uwaŜnie słuchając kaŜdego słowa. - Obawiam się, Ŝe nie mogę wam pomóc. Raisa pochyliła się ku niemu. - Masz przecieŜ zachodnie artykuły na temat takich zbrodni, morderstw o nietypowych motywach? - Czego się z nich dowiecie? MoŜe uda mi się wyszukać parę artykułów, ale nie znajdziecie w nich sylwetki tego człowieka. Na podstawie dwóch czy trzech sensacyjnych materiałów zachodnich dziennikarzy nie stworzycie jego portretu. Lew odchylił się na krześle: na próŜno odbyli tę podróŜ. Bardziej niepokoiło go jednak pytanie: CzyŜby podjęli się niewykonalnego zadania? Byli o wiele za słabo przygotowani pod względem materialnym i intelektualnym, by zmierzyć się ze sprawą tych zbrodni. Iwan pyknął z fajki, obserwując ich reakcje. - Ale znam człowieka, który być moŜe będzie umiał wam pomóc. To profesor Załzajew, emerytowany psychiatra, były specjalista od przesłuchań w MGB. Stracił wzrok. Wtedy doznał przemiany, objawienia, tak jak ty, Lew. Teraz dość aktywnie działa w kręgach podziemia. Powtórzycie mu to, co powiedzieliście mnie. Sądzę, Ŝe potrafi jakoś pomóc. 296

- MoŜemy mu zaufać? - Tak jak kaŜdemu. - Czego właściwie naleŜy się po nim spodziewać? - Przeczytacie Załzajewowi dokumenty, opiszecie zdjęcia: niewykluczone, Ŝe uda mu się rzucić trochę światła na sprawcę, określić w przybliŜeniu jego wiek, pochodzenie i tak dalej. - Gdzie on mieszka? - Nie wpuści was do mieszkania. Jest bardzo ostroŜny. Przyjdzie tutaj, jeŜeli w ogóle będzie chciał to zrobić. Postaram się go przekonać, ale niczego nie gwarantuję. Raisa uśmiechnęła się do niego. - Dziękuję, Lew się ucieszył: ekspert na pewno był lepszy niŜ wycinki z gazet. Iwan wstał, odłoŜył fajkę i podszedł do szafki z boku, na której stał telefon.

Telefon. Ten człowiek miał telefon w mieszkaniu, w swoim schludnym, dobrze umeblowanym mieszkaniu. Lew rozejrzał się po pokoju. Coś tu było nie tak. Mieszkanie nie wyglądało jak dom dla całej rodziny. Dlaczego mieszkał w takim luksusie? I jak udało mu się uniknąć aresztowania? Po ich wygnaniu powinni go zatrzymać. PrzecieŜ MGB miało jego teczkę: Wasilij pokazywał mu zdjęcia. Jak zdołał umknąć uwadze władz? Iwan zadzwonił i powiedział do słuchawki: - Profesorze Załzajew, tu Iwan śuków. Mam ciekawą sprawę, przy której potrzebuję pańskiej pomocy. Nie mogę o tym rozmawiać przez telefon. Znajdzie pan dla mnie chwilę? MoŜe pan przyjść do mojego mieszkania? Tak, jak najszybciej, jeśli łaska. Lew zesztywniał. Dlaczego Iwan tytułuje go profesorem, skoro dobrze się znają? Po co miałby się tak do niego zwracać, jeśli nie przez wzgląd na nich? Coś tu było nie w porządku. Nic nie było w porządku. 297

Lew skoczył na równe nogi, przewracając krzesło. Zanim Iwan zdąŜył zareagować, znalazł się przy nim, chwycił słuchawkę telefonu i okręcił kablem szyję Iwana. Stał za nim, wciśnięty plecami w kąt pokoju, i dusił go, zaciskając kabel coraz mocniej. Nogi Iwana zaczęły się ślizgać po gładkiej podłodze. Łapał powietrze, nie mogąc wydobyć z siebie głosu. Raisa zszokowana poderwała się z miejsca. - Lew! Lew uniósł palec, nakazując jej milczenie. Nie uwalniając szyi Iwana od przewodu, przyłoŜył do ucha słuchawkę. - Profesor Załzajew? Odpowiedziała mu cisza. Rozmówca się rozłączył. Był juŜ w drodze. - Lew, puść go! Ale Lew zacisnął sznur telefonu. Twarz Iwana poczerwieniała. - To ich tajny agent. Popatrz tylko, jak mieszka. Spójrz na jego mieszkanie. Nie ma Ŝadnego profesora Załzajewa. To był jego kontakt w słuŜbie bezpieczeństwa; jedzie nas aresztować. - Lew, popełniasz błąd. Znam tego człowieka. - To fałszywy dysydent, umieszczony w podziemiu po to, Ŝeby stamtąd wypłoszyć wrogów władzy, Ŝeby zbierać dowody przeciwko nim. - Lew, mylisz się. - Nie ma Ŝadnego profesora. JuŜ tu jadą. Raiso, mamy mało czasu! Palce Iwana rozpaczliwie szarpały kabel. Raisa pokręciła głową i odciągnęła przewód, zmniejszając nacisk na jego szyję. - Lew, puść go, niech udowodni, Ŝe to nieprawda. - Zastanów się, wszyscy twoi przyjaciele zostali aresztowani, wszyscy z wyjątkiem Iwana śukowa. Jak myślisz, skąd MGB wzięło nazwisko tej kobiety, Zoi? Nie aresztowali jej przecieŜ na podstawie modlitw. To był tylko pretekst. Nie mogąc się uwolnić, Iwan zaczął osuwać się na podłogę. Lew musiał podtrzymać cięŜar jego ciała, lecz czuł, Ŝe sił nie wystarczy mu na długo.

298

- Raiso, nigdy nie rozmawiałaś ze mną o swoich przyjaciołach. Nigdy mi nie ufałaś. Komu się zwierzałaś? Pomyśl! Raisa spojrzała na Lwa, potem na Iwana. To prawda: wszyscy jej przyjaciele nie Ŝyli albo zostali aresztowani, wszyscy oprócz niego. Potrząsnęła głową, nie chcąc w to uwierzyć - w paranoję dzisiejszych czasów, w stworzoną przez system paranoję, w której wystarczał byle zarzut, nawet najbardziej niesłuszny, by zabić człowieka. Dostrzegła, jak ręka Iwana sięga do szuflady. Puściła kabel telefonu. - Lew, zaczekaj! - Nie mamy czasu! - Zaczekaj! Otworzyła szufladę i zaczęła ją przetrząsać. Znalazła nóŜ do papieru - ostry nóŜ, którym Iwan chciał się bronić. Nie mogła mieć mu tego za złe. W głębi leŜała ksiąŜka, egzemplarz „Komu bije dzwon”. Dlaczego nie była ukryta? Wyjęła ksiąŜkę. Tkwiła w niej kartka. Sporządzono na niej listę nazwisk ludzi, którym poŜyczał tę ksiąŜkę. Niektóre z nazwisk były przekreślone. Jej nazwisko takŜe. Po drugiej stronie widniała lista osób, którym zamierzał ją dopiero poŜyczyć. Raisa odwróciła się do Iwana, drŜącą ręką podsuwając mu kartkę przed oczy. Miał jakieś wiarygodne wyjaśnienie? Nie, juŜ wiedziała, Ŝe nie. śaden dysydent nie byłby na tyle głupi, aby spisywać listę nazwisk. PoŜyczał tę ksiąŜkę ludziom, aby ich obciąŜać. Lew nadal przytrzymywał szamoczącego się Iwana. - Raiso, odwróć się. Spełniła polecenie, przechodząc z ksiąŜką w ręce na drugą stronę pokoju; słyszała, jak nogi Iwana kopią meble.

Tego samego dnia PoniewaŜ Iwan byt tajnym współpracownikiem słuŜby bezpieczeństwa, liczyli się z tym, Ŝe jego śmierć zostanie natychmiast uznana za morderstwo, za czyn popełniony przez przeciwnika ustroju, przez element antyradziecki. Sprawca pochodził z zewnątrz, spoza kręgu wyznawców, co uzasadniało decyzję o wszczęciu śledztwa zakrojonego na szeroką skalę. Nie trzeba było niczego tuszować. Na szczęścia dla Lwa i Raisy Iwan musiał mieć wielu wrogów. Wydawał słuŜbom obywateli, skuszonych obietnicą lektury niedozwolonych materiałów, jak drapieŜnik wabi ofiary przynętą. Zakazane materiały dostawał od państwa. Przed wyjściem z mieszkania Raisa wzięła listę nazwisk i wcisnęła ją do kieszeni. Lew pośpiesznie zebrał dokumenty sprawy. Nie mieli pojęcia, jak szybko funkcjonariusze słuŜby bezpieczeństwa zareagują na sygnał Iwana. Otworzyli drzwi i zbiegli po schodach, odzyskując częściowo spokój dopiero na ulicy. ZbliŜając się do rogu, obejrzeli się za siebie. Do budynku wchodzili agenci. Nikt w Moskwie nie miał powodu przypuszczać, Ŝe Lew i Raisa wrócili. Nie musieli się obawiać, Ŝe będą pierwszymi podejrzanymi. Funkcjonariusze prowadzący śledztwo, gdyby w ogóle dostrzegli ich związek ze sprawą, zwróciliby się do MGB w Wuralsku i uzyskaliby informację, Ŝe oboje są na wędrownych wakacjach. To uzasadnienie mogło wystarczyć, dopóki jakiś świadek nie zidentyfikowałby męŜczyzny i kobiety, 300

którzy weszli do budynku. Wówczas ich alibi wzięto by pod lupę. Ale Lew wiedział, Ŝe to wszystko miało znikome znaczenie. Nawet gdyby nie było Ŝadnych dowodów, nawet gdyby naprawdę byli na wakacjach w górach, morderstwo zostałoby wykorzystane jako pretekst do ich aresztowania. Waga dowodów była zupełnie nieistotna. W ich obecnym połoŜeniu próba spotkania z rodzicami Lwa zakrawała na bezczelność. NajbliŜszy pociąg do Wuralska mieli jednak dopiero o piątej rano, a co waŜniejsze, Lew zdawał sobie sprawę, Ŝe to ostatnia szansa, by z nimi porozmawiać. Mimo Ŝe od wyjazdu z Moskwy odmawiano mu kontaktu z rodzicami i nie podano mu Ŝadnych szczegółów, dotyczących ich miejsca pobytu, to przed kilkoma tygodniami zdobył ich adres. Wiedząc, Ŝe państwowe instytucje zwykle działają niezaleŜnie od siebie, miał nadzieję, Ŝe pytanie o Stiepana i Annę, skierowane do wydziału kwaterunkowego, nie wywoła natychmiastowego alarmu i nie zostanie przekazane do MGB. Aby się zabezpieczyć, podał fałszywe nazwisko i sformułował prośbę, jak gdyby chodziło o jakąś urzędową sprawę, pytając o kilka innych osób, w tym równieŜ Galinę Szaporinę. Choć w wypadku pozostałych nazwisk nie miał szczęścia, udało mu się odnaleźć rodziców. Być moŜe Wasilij spodziewał się takiej próby; mógł nawet wydać polecenie, by ujawniono mu adres. Wiedział, Ŝe słabym punktem Lwa będzie lęk o rodziców. Jeśli chciał go przyłapać na złamaniu rozkazów, mógł ich wykorzystać do zastawienia na niego pułapki. Lew nie sądził jednak, aby rodzice pozostawali pod stałą obserwacją przez cztery miesiące. Bardziej prawdopodobne, Ŝe ludzie, z którymi musieli dzielić mieszkanie, byli takŜe informatorami. Musiał się skontaktować z rodzicami bez wiedzy ich współlokatorów. Od zachowania sprawy w tajemnicy zaleŜało bezpieczeństwo rodziców, a takŜe bezpieczeństwo Lwa i Raisy. Gdyby ich złapano, zostaliby oskarŜeni o morderstwo Iwana i przypuszczalnie nikt z całej rodziny Lwa nie doŜyłby następnego dnia. Lew był gotów podjąć ryzyko. Musiał się poŜegnać. 301

Dotarli na ulicę Woroncową. Dom okazał się starym, przedrewolucyjnym budynkiem, który podzielono na setkę maleńkich klitek, niekiedy przegrodzonych jedynie brudnymi prześcieradłami, zawieszonymi na sznurach. Na pewno nie było tu Ŝadnych wygód, bieŜącej wody ani toalety wewnątrz budynku. Lew zobaczył wystające z okien rury piecyków opalanych drewnem, które były najtańszym i najbardziej zanieczyszczającym otoczenie z dostępnych sposobów ogrzewania. Czekali, przyglądając się budynkowi z bezpiecznej odległości. Bez przerwy musieli tłuc komary obsiadające im szyje, a wkrótce równieŜ ręce poplamione krwią. Lew wiedział, Ŝe bez względu na to, jak długo będzie stał pod oknami, i tak się nie przekona, czy to pułapka. Musiał wejść do środka. Spojrzał na Raisę. Zanim się odezwał, powiedziała: - Zaczekam. Czuła wstyd. Ufała Iwanowi; swoje zdanie o nim zbudowała wyłącznie na podstawie jego ksiąŜek, gazet, uwag o zachodniej kulturze, planów wsparcia najwaŜniejszych pisarzy dysydenckich, którym rzekomo zamierzał pomóc przemycić za granicę ich dzieła. Same kłamstwa - ilu pisarzy i opozycjonistów zwabił w zasadzkę? Ile spalił rękopisów, których świat nigdy nie miał juŜ poznać? Ilu artystów i wolnomyślicieli wydał w ręce czekistów? Straciła dla niego głowę, bo diametralnie róŜnił się od Lwa. RóŜnice okazały się kamuflaŜem. Dysydent był policjantem, a policjant stał się kontrrewolucjonistą. Dysydent ją zdradził, a policjant ocalił. Nie potrafiła poŜegnać się z rodzicami Lwa, stojąc u boku męŜa jak lojalna, kochająca Ŝona. Lew ujął jej rękę. - Chcę, Ŝebyś poszła ze mną. Drzwi do budynku były otwarte. Wewnątrz panował upał i zaduch. Oboje natychmiast zaczęli się pocić: ubrania przykleiły im się do pleców. Drzwi mieszkania numer 27 na górze były zamknięte. Lew nieraz włamywał się do domów. Starsze zamki zwykle trudniej było otworzyć niŜ nowoczesne. Czubkiem spręŜynowego noŜa odkręcił osłonę, wsunął ostrze w mechanizm zamka, ale nie udało mu się go odblokować. Otarł pot z twarzy i przez chwilę głęboko oddychał z zamkniętymi oczami. Następnie wytarł dłonie o spodnie, nie zwaŜając 302

na komary - niech się opiją do syta. Otworzył oczy. Skup się, pomyślał. Zamek szczęknął i puścił. Światło padało tylko z okna od ulicy. W pokoju unosił się zapach ciał śpiących ludzi, a powietrze przypominało zupę. Lew i Raisa stali w drzwiach, przyzwyczajając wzrok do ciemności. Ujrzeli zarys trzech łóŜek: w dwóch leŜało po dwoje dorosłych, w trzecim, mniejszym, troje dzieci. W części kuchennej pod stołem na podłodze, skulona na pledach spała dwójka malców. Lew podszedł do śpiących dorosłych. Ani w jednym, ani w drugim łóŜku nie było jego rodziców. CzyŜby podano zły adres? Taki brak kompetencji nie naleŜał do rzadkości. A moŜe celowo przekazano mu niewłaściwe dane? Dostrzegł zarys następnych drzwi i ruszył w ich stronę. Deski podłogi uginały się pod jego cięŜarem. Raisa szła tuŜ za nim, stąpając znacznie lŜejszym krokiem. Para ludzi w stojącym bliŜej łóŜku zaczęła się poruszać przez sen. Lew przystanął, czekając, aŜ się uspokoją. Stwierdziwszy, Ŝe się nie obudzili, podszedł do drzwi i ujął klamkę. W pokoju nie było okien i Ŝadnego źródła światła. śeby cokolwiek zobaczyć, Lew musiał zostawić otwarte drzwi. Ujrzał dwa łóŜka, stojące bardzo blisko siebie. Nie rozdzielał ich nawet parawan z brudnego prześcieradła. W jednym łóŜku leŜało dwoje dzieci, w drugim spało dwoje dorosłych. Lew podszedł bliŜej. To byli jego rodzice, wtuleni w siebie na wąskim pojedynczym łóŜku. Lew wyprostował się, cofnął do Raisy i szepnął: - Zamknij drzwi. Poruszając się w nieprzeniknionym mroku, po omacku wrócił do łóŜka i kucnął obok rodziców. Słuchał ich oddechów, ciesząc się z ciemności. Płakał. Pokój, w którym ich umieszczono, był mniejszy od łazienki w ich dawnym mieszkaniu. Nie mieli tu w ogóle miejsca dla siebie ani sposobu, by odizolować się od współlokatorów. Przysłano ich tu, by zginęli podobną śmiercią, jaką zaplanowano dla ich syna: w upokorzeniu. Lew jednym ruchem zasłonił im usta rękami. Poczuł, jak się budzą i sztywnieją z przeraŜenia. Powstrzymując ich od krzyku, szepnął: - To ja, Lew. Nie róbcie hałasu. 303

Napięte ciała się rozluźniły. Lew odsunął dłonie od ust rodziców. Usłyszał, jak siadają. Na twarzy poczuł ręce matki. Dotykała go na oślep. Natrafiwszy na wilgoć łez, jej palce znieruchomiały. Dobiegł go ledwie słyszalny szept: - Lew... Ojciec takŜe go dotknął. Lew przycisnął do twarzy ręce rodziców. Przysięgał, Ŝe będzie się nimi opiekował, i nie dotrzymał słowa. Mógł tylko wymamrotać; - Przepraszam. Ojciec odszepnął: - Nie masz za co przepraszać. Gdyby nie ty, przez całe Ŝycie mieszkalibyśmy w takich warunkach. Matka przerwała mu, próbując wyjaśnić wszystkie wątpliwości, które cisnęły jej się na usta: - Myśleliśmy, Ŝe nie Ŝyjesz. Powiedzieli nam, Ŝe oboje zostaliście aresztowani. - Okłamali was. Wysłali nas do Wuralska. Nie zamknęli mnie, tylko zdegradowali. Pracuję teraz w milicji. Pisałem do was wiele razy i prosiłem, Ŝeby przekazano wam listy, ale musieli je przechwycić i zniszczyć. ŁóŜko obok skrzypnęło, gdy dzieci poruszyły się przez sen. Wszyscy zamilkli. Lew czekał, dopóki nie usłyszał spokojnych, równych oddechów. - Jest ze mną Raisa. Pomógł im odnaleźć w ciemności jej dłonie. Wszyscy czworo chwycili się za ręce. Matka spytała: - A dziecko? - Nie. Nie chcąc komplikować sytuacji, Lew dodał: - Poronienie. Raisa powiedziała urywanym głosem: - Przepraszam. - To nie twoja wina. Anna spytała: 304

- Na jak długo przyjechaliście do Moskwy? MoŜemy się jutro spotkać? - Nie, w ogóle nie powinno nas tu być. JeŜeli wpadniemy, zamkną nas wszystkich. WyjeŜdŜamy z samego rana. - MoŜe wyjdziemy porozmawiać na zewnątrz? Lew zastanawiał się nad tym. Opuszczając mieszkanie, z pewnością zbudziliby kogoś z rodziny sąsiadów. - Nie moŜemy ryzykować, Ŝe ktoś się obudzi. Musimy rozmawiać tutaj. Przez chwilę nikt się nie odzywał i cztery pary rąk ściskały się w ciemnościach. W końcu Lew rzekł: - Muszę wam znaleźć lepsze mieszkanie. - Nie, Lew, posłuchaj. Często zachowywałeś się tak, jak gdyby nasza miłość zaleŜała od tego, co dla nas robisz. Nawet w dzieciństwie. To nieprawda. Musicie zająć się własnym Ŝyciem. Jesteśmy starzy. To juŜ niewaŜne, gdzie mieszkamy. śyjemy tylko nadzieją, Ŝe dostaniemy od was jakąś wiadomość. Musimy się pogodzić z tym, Ŝe to nasze ostatnie spotkanie. Nie ma sensu snuć Ŝadnych planów. Musimy się poŜegnać, póki mamy okazję. Lew, kocham cię i jestem z ciebie dumna. śałuję tylko, Ŝe nie mogłeś słuŜyć lepszemu rządowi. Głos Anny brzmiał juŜ spokojnie. - Macie siebie, kochacie się. Wierzę, Ŝe czeka was odmiana losu. Wam i waszym dzieciom będzie się Ŝyło inaczej. Rosja będzie inna. Jestem naprawdę dobrej myśli. To była mrzonka, ale matka szczerze w nią wierzyła, więc Lew się nie sprzeciwiał. Stiepan ujął dłoń Lwa, wkładając do niej kopertę. - To list, który napisałem do ciebie wiele miesięcy temu. Nie miałem okazji ci go dać, bo was wywieźli. Nie chciałem go wysyłać pocztą. Przeczytaj list, dopiero kiedy bezpiecznie odjedziecie. Obiecaj, Ŝe wcześniej go nie przeczytasz. Obiecaj. - Co w nim? - Twoja matka i ja dokładnie przemyśleliśmy wszystko, co tam znajdziesz. Napisaliśmy to, co chcieliśmy ci powiedzieć, ale z róŜnych 305

powodów nie mogliśmy. To, o czym juŜ dawno powinniśmy ci powiedzieć - Ojcze... - Weź list, Lew. Zrób to dla nas. Lew przyjął list i wszyscy czworo uściskali się w ciemności po raz ostatni.

6 lipca Lew i Raisa zbliŜali się do pociągu. Zdawało się im, Ŝe na peronie jest więcej funkcjonariuszy niŜ zwykle. CzyŜby juŜ ich szukano? Raisa szła za szybko: przelotnie chwycił ją za rękę i zwolniła kroku. List od rodziców spoczywał razem z aktami na jego piersi. Byli juŜ prawie przy swoim wagonie. Wsiedli do zatłoczonego pociągu. Lew szepnął do Raisy: - Zostań tu. Skinęła głową. Lew wszedł do ciasnej toalety, zamknął drzwi i opuścił klapę, Ŝeby mniej cuchnęło. Zdjął kurtkę, rozpiął koszulę i zdjął płócienną torbę, którą uszył na akta. Była przesiąknięta potem, a tusz z drukowanych dokumentów odbił się na jego skórze, zostawiając na niej rzędy liter. Znalazł list, który przez chwilę obracał w dłoniach. Na wymiętej i brudnej kopercie nie było nazwiska. Ciekawe, jak rodzicom udało się go ukryć przed współlokatorami, którzy zapewne myszkowali w ich rzeczach. Jedno z nich musiało trzymać list cały czas przy sobie, dzień i noc. Pociąg ruszył, opuszczając Moskwę. Lew dotrzymał obietnicy. Wolno mu juŜ było przeczytać list. Zaczekał, aŜ wyjadą z dworca, po czym otworzył kopertę i rozłoŜył list. Rozpoznał pismo ojca.

Lew, ani Twoja matka, ani ja niczego nie Ŝałujemy. Kochamy Cię. Zawsze spodziewaliśmy się, Ŝe nadejdzie dzień, w którym porozmawiamy z 307

Tobą o tej sprawie. Ku naszemu zdziwieniu ów dzień nigdy nie nadszedł. Myśleliśmy, Ŝe sam poruszysz ten temat, kiedy będziesz gotowy. Ale milczałeś, zawsze zachowywałeś się, jak gdyby to się nigdy nie stało. MoŜe łatwiej Ci było zapomnieć? Dlatego nic nie mówiliśmy. Sądziliśmy, Ŝe w ten sposób radzisz sobie z przeszłością. Baliśmy się, Ŝe wymazałeś to z pamięci i rozmowa o tym tylko sprawi Ci ból. Krótko mówiąc, byliśmy szczęśliwi i nie chcieliśmy tego zniszczyć. To było tchórzostwo z naszej strony. Powtarzam, oboje z matką bardzo Cię kochamy i Ŝadne z nas niczego nie Ŝałuje. Lew... Lew przerwał czytanie i odwrócił głowę. Tak, dobrze pamiętał, co się stało. Wiedział, o czym będzie mowa w liście. Rzeczywiście przez całe Ŝycie próbował o tym zapomnieć. ZłoŜył list i starannie podarł go na kawałeczki. Wstał, otworzył małe okno i wyrzucił strzępki. Nierówne kwadraciki papieru uniosły się w powietrzu, zawirowały i zniknęły mu z oczu.

Południowy wschód obwodu rostowskiego Szesnaście kilometrów na północ od Rostowa nad Donem Tego samego dnia Po dniu spędzonym w Gukowie Niestierow wracał elektriczką do Rostowa. Choć w gazetach nie pojawiła się Ŝadna wzmianka o tych zbrodniach, informacje o morderstwach dzieci przedostały się do ludzi i zaczęły krąŜyć w formie szeptanych plotek. Jak dotąd milicja w kaŜdej miejscowości uwaŜała popełnione na swoim terenie morderstwo za jednostkowe, izolowane zdarzenie. Ale ludzie spoza milicji, których nie krępowały Ŝadne teorie na temat przestępczości, zaczęli wiązać ze sobą tajemnicze śmierci. Z ust do ust przekazywano sobie nieoficjalne wersje wydarzeń. Niestierow słyszał między innymi, Ŝe w lasach wokół Szacht grasuje dzika bestia, mordująca dzieci. W róŜnych miejscach bestia przybierała róŜne postaci, a w całym obwodzie powtarzano historie o nadprzyrodzonych istotach. Słyszał przeraŜoną matkę, która twierdziła, Ŝe potwór jest pół człowiekiem, pół zwierzęciem, wychowanym przez niedźwiedzie, i nienawidzi normalnych dzieci, którymi się Ŝywi. Mieszkańcy pewnej wioski byli przekonani, Ŝe to zemsta leśnego ducha, i odprawiali skomplikowane obrzędy, starając się udobruchać rozzłoszczonego demona. Ludzie z obwodu rostowskiego nie mieli pojęcia, Ŝe setki kilometrów od nich popełniono podobne zbrodnie. Wierzyli, Ŝe to wyłącznie ich nieszczęście, Ŝe tylko na nich spadła klątwa. Niestierow w pewnym sensie przyznawał im rację. Nie miał wątpliwości, Ŝe znalazł się w samym sercu zbrodni. Koncentracja morderstw była tu wyŜsza niŜ gdziekolwiek indziej. Nie wierzył w nadprzyrodzone moce, do jego 309

wyobraźni przemawiała raczej jedna z bardziej przekonujących teorii: według niej Hitler w odwecie za klęskę pozostawił w ich kraju faszystowskich Ŝołnierzy, którym w ostatnim rozkazie polecono mordować rosyjskie dzieci. śołnierze wmieszali się w społeczeństwo, przyjmując miejscowe zwyczaje, a równocześnie, zgodnie z ustalonym rytuałem, systematycznie mordowali dzieci. To mogłoby wyjaśniać skalę zbrodni, ich zasięg geograficzny i okrucieństwo, a takŜe brak motywów seksualnych. Nie było jednego mordercy, lecz wielu, moŜe dziesięciu czy dwunastu, działających samodzielnie, podróŜujących z miasta do miasta i zabijających kogo popadnie. Teoria zyskała taką moc sugestii, Ŝe milicjanci w niektórych miejscowościach, choć uporczywie twierdzili, Ŝe wyjaśnili wszystkie zbrodnie, zaczęli przesłuchiwać kaŜdego, kto znał niemiecki. Niestierow wstał, by rozprostować nogi. Jechał kolejką od trzech godzin. PodróŜ dłuŜyła się i była niewygodna, a generał nie był przyzwyczajony do tak długiego siedzenia. Przeszedł przez cały wagon, otworzył okno i patrzył na zbliŜające się światła miasta. Dowiedziawszy się o morderstwie chłopca imieniem Pietia z kołchozu niedaleko Gukowa, zjawił się tu dziś rano. Bez większych trudności odnalazł rodziców dziecka. Mimo Ŝe przedstawił się im fałszywym nazwiskiem, zgodnie z prawdą wyjaśnił, Ŝe prowadzi śledztwo w sprawie podobnych morderstw wielu dzieci. Rodzice naleŜeli do gorących zwolenników teorii o niemieckich Ŝołnierzach, dodając, Ŝe z faszystami mogli współpracować Ukraińcy, zdrajcy, którzy wcześniej pomogli się tamtym wtopić w społeczeństwo. Ojciec pokazał Niestierowowi naleŜący do Pieti klaser znaczków, który przechowywali w drewnianym pudełku pod łóŜkiem jak w relikwiarzu. Patrząc na znaczki, nie mogli powstrzymać łez. Rodzicom odmówiono wydania ciała syna. Słyszeli jednak, co się z nim stało. Został rozszarpany niczym przez dzikie zwierzę, a usta zapchano mu ziemią, jak gdyby morderca chciał z nich zaszydzić. Ojciec, który walczył w Wielkiej Wojny Ojczyźnianej, wiedział, Ŝe niemieckim Ŝołnierzom podawano narkotyki, aby byli brutalni, pozbawieni norm moralnych i bezlitośni. Nie miał wątpliwości, Ŝe mordercy są produktem działania jakiegoś 310

narkotyku stworzonego przez faszystów. Być moŜe zostali uzaleŜnieni od krwi dzieci, bez której nie mogli Ŝyć. Jak inaczej moŜna tłumaczyć popełnianie takich zbrodni? Niestierow nie znalazł dla tych ludzi słów pociechy, przyrzekając tylko, Ŝe sprawca zostanie schwytany. Elektriczka zatrzymała się w Rostowie. Niestierow wysiadł, pewien jedynie tego, Ŝe znalazł centrum zbrodni. Zanim przed czterema laty przeniesiono go do Wuralska, pracował w rostowskiej milicji, więc bez większego trudu udało mu się zebrać informacje. Według najnowszych danych, liczba zabitych dzieci wzrosła do pięćdziesięciu siedmiu, a wszystkie zginęły w podobnych okolicznościach. DuŜą liczbę morderstw popełniono w tym obwodzie. Zastanawiał się, czy to moŜliwe, by niemieccy dywersanci opanowali całą zachodnią połowę kraju. Wehrmacht okupował ogromną część ziem radzieckich. Niestierow walczył na Ukrainie i na własne oczy widział gwałty i mordy, dokonywane przez wycofujące się wojska. Postanowił odłoŜyć to na bok, nie zajmując ostatecznego stanowiska wobec Ŝadnej z teorii. Wątpliwości powinna rozstrzygnąć moskiewska misja Lwa, który miał uzyskać opinie profesjonalistów na temat toŜsamości mordercy. Zadanie Niestierowa polegało na zgromadzeniu informacji o miejscach popełnienia zbrodni. Podczas wakacji jego rodzina mieszkała u matki Niestierowa w nowym osiedlu, zbudowanym w ramach jednego z powojennych programów mieszkaniowych i mającym wszystkie cechy typowe dla podobnych przedsięwzięć: postawiono je bardziej po to, by wykonać normę, niŜ wybudować domy dla ludzi. Budynki juŜ się rozpadały: rozpadały się zresztą, zanim jeszcze zostały wykończone. Były pozbawione bieŜącej wody i kanalizacji i niewiele róŜniły się od ich domu w Wuralsku. Niestierow i Inessa okłamali jego matkę, zapewniając ją, Ŝe dostali nowe mieszkanie. Matka ucieszyła się, jak gdyby sama otrzymała na nie przydział. ZbliŜając się do domu, Niestierow zerknął na zegarek. Wyjechał o szóstej rano, a teraz dochodziła dziewiąta wieczorem. Stracił piętnaście godzin, nie uzyskując właściwie Ŝadnych istotnych informacji. Nie miał juŜ więcej czasu. Jutro wracali do domu. 311

Wszedł na podwórko. Było obwieszone praniem. Wśród rzeczy dostrzegł swoje ubrania. Dotknął ich. Były suche. Minął rozwieszone pranie i skierował się do drzwi mieszkania matki. Wszedł do kuchni. Inessa siedziała na taborecie ze związanymi rękami i zakrwawioną twarzą. Za jej plecami stał męŜczyzna, którego Niestierow nie znał. Nie zastanawiając się, co tu się stało ani kim jest ten człowiek, rzucił się naprzód, kipiąc z gniewu, gotów zabić. Nie obchodziło go, Ŝe nieznajomy ma na sobie mundur: pragnął go zabić, kimkolwiek był. Uniósł pięść. Zanim jednak zdąŜył zadać cios, jego rękę przeszył ból. Niestierow zobaczył stojącą z boku moŜe czterdziestoletnią kobietę. Trzymała czarną pałkę. Gdzieś juŜ widział jej twarz. Przypomniał sobie - na plaŜy przed dwoma dniami. W drugiej ręce kobieta niedbale trzymała pistolet, wyraźnie zadowolona, Ŝe w pełni panuje nad sytuacją. Dała znak funkcjonariuszowi, który podszedł bliŜej i wysypał na podłogę mnóstwo papierów. Wokół ich stóp wylądowały wszystkie dokumenty, zgromadzone w ciągu minionych dwóch miesięcy, zdjęcia, opisy, mapy - akta spraw morderstw dzieci. - Generale Niestierow, jesteście aresztowani.

Wuralsk 7 lipca Lew i Raisa wysiedli z pociągu i zostali na peronie, udając, Ŝe robią porządek z bagaŜem i czekając, aŜ pozostali pasaŜerowie znikną w budynku stacji. Było późno, ale zmierzch jeszcze nie zapadł. Mając wraŜenie, Ŝe są widoczni jak na dłoni, zeszli z peronu i pobiegli do lasu. Kiedy dotarli do miejsca, gdzie ukryli swoje rzeczy, Lew przystanął, łapiąc oddech. Patrzył na drzewa, zastanawiając się, czy dobrze zrobił, niszcząc list. MoŜe wyrządził rodzicom krzywdę? Rozumiał, dlaczego chcieli spisać wszystko, co czuli i o czym myśleli: pragnęli się pogodzić. Ale Raisa miała rację, mówiąc mu:

Dzięki temu potrafisz zasnąć, Ŝe wymazujesz zdarzenia z pamięci, tak? Nie wiedziała nawet, Ŝe trafiła w samo sedno. Raisa dotknęła jego ręki. - Wszystko w porządku? Pytała go, co było w liście. Najpierw chciał skłamać i powiedzieć, Ŝe to były informacje o rodzinie - szczegóły, o których zapomniał. Ale domyśliłaby się, Ŝe kłamie. Powiedział więc prawdę, Ŝe zniszczył list, podarł na kawałki i wyrzucił przez okno. Nie chciał go czytać. Rodzice i tak odzyskają spokój, wierząc, Ŝe zrzucili cięŜar z serca. Ku jego uldze Raisa nie kwestionowała tej decyzji i odtąd ani słowem nie wspominali o liście. 313

Rozgarnęli rękami liście i ziemię, odkopując swoje rzeczy. Zdjęli miejskie stroje, zamierzając się przebrać w ubrania, w których opuścili miasto, udając, Ŝe wybierają się na wakacyjną wędrówkę. Sami w lesie i nadzy, znieruchomieli, patrząc na siebie. MoŜe to było poczucie zagroŜenia, moŜe nadarzająca się okazja, ale Lew poczuł, Ŝe pragnie Raisy. Niepewny jej uczuć wobec siebie, czekał, obawiając się zrobić pierwszy ruch, jak gdyby nigdy się wcześniej nie kochali, jak gdyby to był ich pierwszy raz i Ŝadne z nich nie wiedziało, gdzie leŜy granica tego, co dozwolone, a co nie. Wyciągnęła rękę i dotknęła go. To wystarczyło: przyciągnął ją do siebie i pocałował. Razem popełnili morderstwo, razem oszukiwali, spiskowali, planowali i kłamali. Byli parą przestępców, sami przeciw całemu światu. Nadszedł czas, by skonsumować ten nowy związek. Gdyby tylko mogli tu zostać, ukryci w lesie, zatrzymać tę chwilę na zawsze, ciesząc się tym, co teraz czuli. Weszli na leśny szlak i skierowali się do miasta. Gdy dotarli do restauracji Basarowa i wkroczyli do głównej sali, Lew wstrzymał oddech, spodziewając się poczuć na ramionach brutalne ręce. Ale nie było tu nikogo, Ŝadnych agentów ani funkcjonariuszy. A więc są bezpieczni, przynajmniej jeszcze przez jeden dzień. Basarow był w kuchni i słysząc, jak wchodzą, nawet się nie odwrócił. Otworzyli swój pokój na górze. Na podłodze leŜał list wsunięty przez szparę pod drzwiami. Lew postawił torby na łóŜku i podniósł kartkę. Była to wiadomość od Niestierowa, opatrzona dzisiejszą datą.

Lew, jeŜeli wróciłeś zgodnie z planem, spotkajmy się dzisiaj w moim gabinecie o dziewiątej. Przyjdź sam. Przynieś wszystkie dokumenty, związane ze sprawą, o której rozmawialiśmy. Lew, bardzo mi zaleŜy, Ŝebyś przyszedł punktualnie. Lew zerknął na zegarek. Zostało mu pół godziny.

Tego samego dnia Nawet na komendzie milicji Lew nie zamierzał ryzykować. Ukrył papiery w urzędowych dokumentach. Rolety w oknach gabinetu Niestierowa były opuszczone, nie mógł więc zajrzeć do środka. Spojrzał na zegarek: spóźnił się o dwie minuty. Nie wiedząc, jakie to właściwie będzie miało znaczenie, zapukał do drzwi. Niestierow otworzył niemal natychmiast, jak gdyby za nimi czekał. Z niezrozumiałym pośpiechem wciągnął Lwa do środka i zatrzasnął drzwi. Zachowywał się z nietypową dla siebie niecierpliwością. Na biurku leŜały dokumenty z akt sprawy. Złapał Lwa za ramiona i zaczął mówić przyciszonym, rozgorączkowanym głosem. - Posłuchaj mnie uwaŜnie i nie przerywaj. W Rostowie zostałem aresztowany. Zmusili mnie, Ŝebym się przyznał. Nie mogłem zrobić inaczej. Mieli moją rodzinę. Powiedziałem im wszystko. Sądziłem, Ŝe uda mi się ich przekonać, Ŝeby nam pomogli, Ŝe powinni nadać naszej sprawie urzędowy bieg. Zawiadomili Moskwę. OskarŜono nas o agitację antyradziecką. Myślą, Ŝe to twoja osobista wendeta wobec państwa, akt zemsty. Odrzucili nasze wnioski jako wyrafinowaną akcję zachodniej propagandy: są pewni, Ŝe ty i twoja Ŝona jesteście szpiegami. Dali mi wybór. Dadzą spokój mojej rodzinie, jeŜeli wydam ciebie i przekaŜę im wszystkie informacje, jakie udało nam się zebrać. Lew poczuł, jak grunt usuwa mu się spod nóg. Choć zdawał sobie sprawę z niebezpieczeństwa, nie spodziewał się, Ŝe tak szybko stanie na jego drodze. 315

- Kiedy? - Teraz. Budynek jest otoczony. Za piętnaście minut agenci wejdą do tego pokoju, aresztują cię i zabiorą wszystkie dowody co do jednego. W ciągu tych minut mam z ciebie wydobyć wszelkie informacje, jakie uzyskałeś w Moskwie. Lew cofnął się i spojrzał na zegarek. Było pięć po dziewiątej. - Lew, musisz mnie posłuchać. MoŜesz uciec. Ale Ŝeby to się udało, nie przerywaj mi, nie zadawaj Ŝadnych pytań. Mam plan. Uderzysz mnie moim pistoletem, tak Ŝebym stracił przytomność. Potem wyjdziesz z gabinetu, zejdziesz po schodach i schowasz się w pokojach po prawej stronie. Słuchasz mnie? Musisz się skupić. Drzwi są otwarte. Wejdź tam, nie zapalaj światła i zamknij drzwi na klucz. Ale Lew nie słuchał; serce mu waliło - myślał teraz tylko o jednym: - Co z Raisą? - W tej chwili ją aresztują. Przykro mi, ale nie moŜna jej pomóc. Lew, skup się albo wszystko skończone. - JuŜ jest skończone. Od chwili, kiedy im powiedziałeś. - O wszystkim wiedzieli. Mieli moje materiały, moje akta. Jesteś na mnie zły, ale co miałem zrobić? Pozwolić, Ŝeby zabili moją rodzinę? Mogli cię juŜ aresztować. Lew, moŜesz się na mnie złościć albo moŜesz uciec. Lew wyrwał się z uścisku Niestierowa i zaczął krąŜyć po pokoju, starając się zebrać myśli. Raisa została aresztowana. Oboje wiedzieli, Ŝe ta chwila nastąpi, ale były to tylko abstrakcyjne rozwaŜania. Nie rozumieli, co to będzie oznaczało. Na myśl, Ŝe mógłby jej juŜ nigdy więcej nie zobaczyć, trudno mu było oddychać. Ich związek, odrodzony i przypieczętowany zaledwie przez dwiema godzinami w lesie, miał się zakończyć. - Lew! Czego chciałaby od niego Raisa? Na pewno by nie chciała, Ŝeby się roztkliwiał. Chciałaby, Ŝeby mu się udało, Ŝeby uciekł, Ŝeby słuchał. - Lew! 316

- Dobrze, jaki jest plan? Niestierow ciągnął, streszczając pierwszą część. - Uderzysz mnie moją bronią, Ŝebym stracił przytomność. Zejdziesz po schodach i schowasz się w pokojach po prawej. Ukryj się tam; zaczekaj, aŜ agenci wejdą do budynku. Od razu przyjdą tu, na to piętro. Kiedy cię miną, zejdź na parter i wyskocz przez okno z tyłu. Stoi tam samochód. Tu masz kluczyki, które niby mi ukradniesz. Musisz wyjechać z miasta, nie szukaj nikogo, nie zatrzymuj się, po prostu jedź. Będziesz miał nad nimi niewielką przewagę. Pomyślą, Ŝe uciekasz pieszo i jesteś gdzieś w mieście. Zanim się zorientują, Ŝe wziąłeś samochód, powinieneś być wolny. - Wolny? Po co? - śeby wyjaśnić te zbrodnie. - Mój wyjazd do Moskwy skończył się klapą. Naoczny świadek nie chciał nic powiedzieć. Dalej nie wiem, kto to moŜe być. Jego słowa zaskoczyły Niestierowa. - Lew, wiem, Ŝe sobie poradzisz. Wierzę w ciebie. Musisz jechać do Rostowa nad Donem. Tam koncentruje się większość zbrodni. Jestem przekonany, Ŝe powinieneś się skupić właśnie na tym terenie. Ludzie mają teorie na temat morderstw dzieci. Jedna mówi, Ŝe grupa byłych faszystowskich... Lew przerwał: - Nie, to robota jednego człowieka, działającego w pojedynkę. Ma zwykłą pracę. Wygląda normalnie. JeŜeli rzeczywiście morderstwa koncentrują się wokół Rostowa, to prawdopodobnie tam mieszka i pracuje. Wszystkie miejsca łączy jego praca. A to oznacza, Ŝe podróŜuje: w podróŜy zabija. Wystarczy się dowiedzieć, co to za praca, i będziemy go mieli. Lew zerknął na zegarek. Zostało mu zaledwie parę minut. Niestierow połoŜył na mapie dwa palce na punktach oznaczających miasta. - Co łączy Rostów i Wuralsk? Na wschód stąd nie było Ŝadnego morderstwa. W kaŜdym razie nic o tym nie wiemy. To znaczy, Ŝe tu wypada koniec trasy, dalej nie jeździ. 317

Lew przytaknął. - W Wuralsku jest fabryka Wołgi. Poza tartakami nie ma tu Ŝadnych waŜnych zakładów. Ale w Rostowie jest mnóstwo fabryk. Niestierow znał obydwa miasta lepiej niŜ Lew. - Wołga i Rostelmasz blisko ze sobą współpracują. - Co to jest Rostelmasz? - Fabryka traktorów, ogromna, największa w Związku Radzieckim, podobnej skali co Wołga. - UŜywają tych samych części? - MoŜliwe. CzyŜby na tym polegał związek? Morderstwa popełniano wzdłuŜ linii kolejowej, biegnącej z południa i na zachód, od stacji do stacji. Przyjmując tę hipotezę, Lew zauwaŜył: -JeŜeli Wołga wysyła dostawy do Rostelmaszu, to fabryka musi zatrudniać tołkacza, który przyjeŜdŜa, Ŝeby pilnować, czy Wołga wywiązuje się ze zobowiązań. - U nas zamordowano tylko dwoje dzieci, i to niedawno. Fabryki współpracują od długiego czasu. - Ostatnie morderstwa popełniono na północy. To znaczy, Ŝe właśnie dostał tę pracę. Albo Ŝe dopiero co oddelegowano go na tę trasę. Trzeba dotrzeć do teczek personalnych pracowników Rostelmaszu. JeŜeli mamy rację, to porównując ewidencję z miejscami morderstw, znajdziemy go. Byli blisko rozwiązania. Gdyby nie ścigali ich agenci, gdyby mogli swobodnie działać, mogliby poznać nazwisko mordercy jeszcze w tym tygodniu. Ale nie mieli tygodnia ani wsparcia ze strony słuŜb państwowych. Mieli jedynie cztery minuty. Było jedenaście po dziewiątej. Lew musiał uciekać. Wziął tylko jeden dokument listę morderstw z datami i miejscami. Niczego więcej nie potrzebował. ZłoŜył kartkę, wsunął ją do kieszeni i ruszył do drzwi. Niestierow zatrzymał go. Podał mu pistolet. Lew wziął broń i zawahał się przez moment. Widząc niepewność w jego oczach, generał rzekł: - Inaczej zginie moja rodzina. 318

Lew uderzył go w bok głowy, rozcinając mu skórę. Niestierow osunął się na kolana, ale wciąŜ był przytomny. - Powodzenia, drugi raz przyłóŜ mi porządnie. Lew uniósł pistolet. Generał zamknął oczy. Wybiegłszy na korytarz, Lew dopiero przy schodach zorientował się, Ŝe zapomniał kluczyków. Zostały na stole. Wrócił biegiem do gabinetu, przeskoczył leŜącego Niestierowa i chwycił kluczyki. Był juŜ spóźniony - piętnaście po dziewiątej, agenci właśnie wchodzili do budynku. Lew wciąŜ był w gabinecie, dokładnie tam, gdzie chcieli go zastać. Wypadł na korytarz, zbiegł po schodach. Usłyszał zbliŜające się kroki. Kiedy znalazł się na trzecim piętrze, rzucił się w prawo i chwycił klamkę najbliŜszych drzwi. Były otwarte, tak jak obiecał Niestierow. Ledwie wszedł i zamknął je za sobą, agenci juŜ biegli na górę. Lew czekał w ciemności. Rolety były spuszczone, by nikt z zewnątrz nie mógł zajrzeć do środka. Słyszał łomot kroków. Na schodach było co najmniej czterech funkcjonariuszy. Kusiło go, by zostać w zamkniętym pokoju, chwilowo bezpiecznym miejscu. Okna wychodziły na główny plac. OstroŜnie wyjrzał. Przed wejściem stał krąg ludzi. Odsunął się od okna. Musiał się przedostać na parter, a potem na tył budynku. Otworzył drzwi i rozejrzał się. Korytarz był pusty. Zamknął drzwi, i ruszył w stronę schodów. Z dołu dobiegł go głos jednego z agentów. Zbiegł na półpiętro. Nie widział i nie słyszał nikogo. Gdy tylko puścił się biegiem, na ostatnim piętrze rozległy się krzyki: znaleźli Niestierowa. Do budynku wpadła druga grupa agentów, zaalarmowana przez kolegów. Zejście na sam dół byłoby zbyt ryzykowne, więc porzucając plan Niestierowa, Lew został na pierwszym piętrze. Musiał wykorzystać krótkie zamieszanie, zanim funkcjonariusze rozdzielą się na grupy poszukiwawcze. Nie mogąc zejść na parter, pobiegł korytarzem do toalety, której okno wychodziło na tył budynku. Otworzył je. Było wysokie, wąskie, widział, Ŝe z trudem będzie się przez nie mógł przecisnąć. Musiał wygramolić się głową naprzód. Wyglądając na zewnątrz, nie zauwaŜył Ŝadnych agentów. Do ziemi było około pięciu 319

metrów. Wysunął się przez okno, zawieszony nad ziemią, zaczepiony nogami o ramę. Nie miał się czego chwycić. Musiał spaść, osłaniając głowę rękami. Gdy wylądował na dłoniach, chrupnęło mu w nadgarstkach. Usłyszał krzyk i uniósł wzrok. Z okna na ostatnim piętrze patrzył na niego jeden z agentów. Namierzyli go. Nie zwaŜając na ból, Lew zerwał się na nogi i wbiegł w boczną uliczkę, gdzie miał czekać samochód. Huknęły strzały. TuŜ przy jego głowie wzbiły się w powietrze chmury ceglanego pyłu. Lew skulił się, lecz biegł nadal. Rozległy się kolejne strzały, pociski z brzękiem siekły ulicę. Skręcił za róg, umykając z linii ognia. Zobaczył zaparkowany samochód. Wdrapał się do niego, włoŜył kluczyk do stacyjki. Silnik prychnął i zgasł. Lew spróbował jeszcze raz. Auto nie chciało zapalić. Znów spróbował - proszę - i tym razem się udało. Wrzucił bieg i ruszył, przyśpieszając ostroŜnie, aby uniknąć pisku opon. NajwaŜniejsze, Ŝeby agenci nie zobaczyli samochodu. Wówczas będzie po prostu jednym z niewielu aut na ulicy. PoniewaŜ jechał wozem milicyjnym, miał nadzieję, Ŝe gdy funkcjonariusze go zobaczą, pomyślą, Ŝe to któryś ze swoich, i będą kontynuować pościg pieszo. Ulica była pusta. Lew jechał zbyt szybko i gwałtownie, chcąc jak najprędzej opuścić miasto. Niestierow nie miał racji: nie będzie mógł dotrzeć do Rostowa. Czekało go kilkaset kilometrów drogi, miał zdecydowanie za mało benzyny i Ŝadnej szansy, by uzupełnić bak. Co waŜniejsze, kiedy się tylko zorientują, Ŝe wziął samochód, postawią blokady na wszystkich drogach. Musiał dojechać jak najdalej, a potem porzucić samochód, ukryć go i gdzieś się przyczaić w oczekiwaniu na pociąg. Dopóki nie znajdą auta, będzie miał znacznie większe szanse. Wyjechał na jedyną drogę przelotową, kierując się na zachód. Zerknął w lusterko wsteczne. Jeśli zamierzali gruntownie przeszukać najbliŜsze budynki, przekonani, Ŝe ucieka pieszo, mógł mieć co najmniej godzinę przewagi nad pościgiem. Przyśpieszył do maksymalnej prędkości osiemdziesięciu kilometrów na godzinę. 320

Przed sobą ujrzał ludzi stojących na drodze, obok milicyjnego wozu. To była blokada. Nie ryzykowali. Jeśli droga na zachód została zablokowana, to samo stało się z drogą na wschód. Zamknęli całe miasto. Pozostała mu jedynie nadzieja, Ŝe zdoła się przebić przez blokadę. Postanowił uderzyć przy pełnej prędkości w samochód ustawiony w poprzek drogi i odtrącić go na bok. Będzie musiał kontrolować siłę uderzenia. Kiedy ich wóz zostanie zniszczony, nie będą mogli od razu rozpocząć pościgu. To był szaleńczy plan, który skracał jego przewagę do zaledwie paru minut. Agenci zaczęli strzelać. Pociski trafiały w przód samochodu, z brzękiem odbijając się od metalu. Jedna kula przebiła szybę. Lew pochylił się za kierownicą, nie widząc juŜ drogi. Samochód jechał we właściwym kierunku: wystarczyło nie zboczyć z kursu. Kule roztrzaskiwały szybę, do wnętrza sypały się odłamki szkła. Lew wciąŜ jechał wprost na milicyjny wóz, przygotowując się do kolizji. Nagle samochodem zarzuciło w bok. Wpierając się plecami w fotel, Lew starał się panować nad kierownicą, lecz auto gwałtownie skręciło w lewo. Opony zostały przestrzelone. Był bezradny. Samochód przewrócił się na bok, szyba rozprysła się w kawałki. Lew wylądował na drzwiach, kilka milimetrów od ziemi, po której sunął wóz, sypiąc iskrami. Przód zahaczył o samochód milicji, auto Lwa obróciło się o sto osiemdziesiąt stopni, przewróciło się na dach i wypadło z drogi na pobocze. Lew upadł na dach i leŜał tam skulony, a samochód wreszcie się zatrzymał.

Lew otworzył oczy. Nie był pewien, czy moŜe się ruszać, ale nie potrafił znaleźć w sobie sił, by to sprawdzić. Patrzył w ciemne niebo. Myśli wolno snuły mu się po głowie. Nie był juŜ w samochodzie. Ktoś go musiał wyciągnąć. Pojawiła się nad nim czyjaś twarz, zasłaniając gwiazdy. Lew skoncentrował się, skupiając wzrok na twarzy męŜczyzny. To był Wasilij.

Rostów nad Donem Tego samego dnia Aron uwaŜał kiedyś, Ŝe praca w milicji moŜe być ekscytująca, a przynajmniej bardziej ekscytująca niŜ praca w kołchozie. Wiedział, Ŝe nie płacili za duŜo, lecz dobra strona polegała na tym, Ŝe konkurencja nie była zbyt zacięta. Kiedy przyszło mu szukać posady, nigdy nie był mocnym kandydatem. Wszystko z nim było w porządku, w szkole radził sobie całkiem nieźle. Urodził się jednak ze „zdeformowaną” górną wargą. Tak mu powiedział lekarz - warga była „zdeformowana” i nic nie mógł na to poradzić. Wyglądała, jak gdyby ktoś wyciął z niej kawałek i zszył pozostałą część, w wyniku czego warga unosiła się pośrodku, odsłaniając spory fragment przednich zębów. Przez to Aron sprawiał wraŜenie, jak gdyby wciąŜ szyderczo się uśmiechał. Choć nie miało to Ŝadnego wpływu na jego zdolność do pracy, z pewnością miało wpływ na zdolność jej znalezienia. SłuŜba w milicji wydawała się doskonałym wyjściem, poniewaŜ tam zawsze szukano ludzi. Liczył się z tym, Ŝe będą go dręczyć i rzucać niewybredne uwagi za jego plecami, ale do tego zdąŜył się juŜ przyzwyczaić. Był gotów znosić to wszystko, pod warunkiem Ŝe będzie mógł uŜywać mózgu. A dziś w środku nocy siedział w krzakach, gdzie gryzło go robactwo, i obserwował wiatę przystanku autobusowego, szukając oznak

podejrzanych zachowań.

Nie powiedziano mu, po co tu siedzi ani co to za „podejrzane zachowania”. PoniewaŜ był jednym z najmłodszych funkcjonariuszy komendy, zaledwie dwudziestoletnim, zastanawiał się, czy to ma być jakiś rytuał inicjacji - próba lojalności, by sprawdzić, czy potrafi wykonywać rozkazy. Posłuszeństwo ceniono najwyŜej. Jak dotąd jedyną osobą, którą zauwaŜył, była dziewczyna na przystanku. MoŜe czternasto- czy piętnastoletnia, choć starała się wyglądać na starszą. Chyba była pijana. Miała rozpiętą bluzkę. Aron obserwował, jak wygładza spódnicę i bawi się włosami. Co robiła na tym przystanku? Pierwsze autobusy odjeŜdŜały dopiero rano. Nadszedł jakiś męŜczyzna. Wysoki, w kapeluszu i długim płaszczu. Miał grube okulary i niósł elegancką teczkę. Stanął przed rozkładem i zaczął go studiować, przesuwając po nim palcem. Dziewczyna, jak gdyby była skąpo ubranym pająkiem, czyhającym w kącie swojej sieci, wstała i podeszła do niego. MęŜczyzna nie przerywał czytania, podczas gdy dziewczyna okrąŜała go, dotykając jego teczki, dłoni, marynarki. Przez chwilę nie zwracał uwagi na jej zabiegi, aŜ wreszcie oderwał wzrok od rozkładu jazdy i przyjrzał się dziewczynie. Zaczęli rozmawiać. Aron nic nie słyszał. Dziewczyna nie zgadzała się na coś, przecząco kręcąc głową. Potem wzruszyła ramionami. Doszli do zgody. MęŜczyzna odwrócił się i Aronowi zdawało się, Ŝe patrzy wprost na niego, na gęste krzewy obok wiaty. CzyŜby go zauwaŜył? Mało prawdopodobne - stali w świetle, a on krył się w cieniu. Oboje, męŜczyzna i dziewczyna, ruszyli w jego stronę, prosto w kierunku jego kryjówki. Zdezorientowany Aron sprawdził swoje stanowisko - był zupełnie niewidoczny. Nie mogli go zobaczyć. A gdyby nawet zobaczyli, dlaczego kierowali się prosto na niego? Nie dzieliło ich więcej niŜ parę metrów od Arona. Słyszał ich głosy. Czekał skulony w krzakach, dopóki nie przeszli tuŜ obok niego, skręcając w stronę lasu. Aron wynurzył się z ukrycia. - Stać! MęŜczyzna zamarł, garbiąc się lekko. Odwrócił się. Aron starał się mówić autorytatywnym tonem: 323

- Co tu oboje robicie? Dziewczyna, nie zdradzając Ŝadnych oznak lęku czy niepokoju, odparła: - Idziemy na spacer. Co się panu stało w wargę? Bardzo brzydko wygląda. Aron zarumienił się zmieszany. Dziewczyna patrzyła na niego z wyraźną odrazą. Zamilkł na chwilę, próbując się opanować. - Zamierzaliście uprawiać seks. W miejscu publicznym. Jesteś prostytutką. - Nie, szliśmy na spacer. MęŜczyzna dodał Ŝałośnie, ledwie słyszalnym głosem: - Nikt nie zrobił nic złego. Tylko rozmawialiśmy. - PokaŜcie papiery. MęŜczyzna zaczął szperać w kieszeniach marynarki. Dziewczyna z nonszalancką miną stała z boku: widać było, Ŝe nieraz ją zatrzymywano. W ogóle nie wyglądała na zmieszaną. Aron sprawdził dokumenty męŜczyzny. Miał na imię Andriej i pracował w fabryce Rostelmasz. Papiery były w porządku. - Otwórzcie teczkę. Andriej zawahał się, obficie się pocąc. Złapali go. Nie sądził, by kiedykolwiek do tego doszło; nie przypuszczał, Ŝe jego plan się nie powiedzie. Odpiął zamek teczki. Młody milicjant zajrzał do wnętrza, ostroŜnie przeszukując je ręką. Andriej czekał ze wzrokiem wbitym w buty. Gdy uniósł głowę, milicjant trzymał nóŜ, długi nóŜ z ząbkowanym ostrzem. Andriej był bliski płaczu. - Po co to nosicie? - DuŜo podróŜuję. Często jadam w pociągach. UŜywam noŜa do krojenia suchej kiełbasy. Taniej, twardej, ale moja Ŝona nie chce kupować innej. Andriej naprawdę uŜywał noŜa podczas posiłków. Milicjant znalazł pół kawałka twardej i wysuszonej kiełbasy. Brzeg wędliny był nierówny. Krojono ją tym samym noŜem. Aron wyciągnął szczelnie zamknięty szklany słój, czysty i pusty. - Po co wam to? 324

- Niektóre części, które zbieram, na przykład próbki, są delikatne, inne brudne. Słoik przydaje mi się w pracy. Proszę posłuchać, wiem, Ŝe nie powinienem iść z tą dziewczyną. Nie wiem, co mnie napadło. Przyszedłem tylko sprawdzić jutrzejsze godziny odjazdu autobusów, a ona sama mnie zagadnęła. Rozumiecie, jak to jest z pokusami. Uległem. Ale proszę zajrzeć do kieszeni w teczce, znajdziecie tam moją legitymację partyjną. Aron znalazł dokument. A takŜe fotografię jego Ŝony i dwu córek. - Moje córki. Nie będzie chyba potrzeby zgłaszać tej sprawy wyŜej? To dziewczyna jest winna; gdyby nie ona, wracałbym juŜ do domu. Porządny obywatel, który dał się namówić do grzechu pijanej rozpustnicy. MęŜczyzna był uprzejmy: nie gapił się na wargę Arona, nie rzucał Ŝadnych pogardliwych uwag. Traktował go jak równego sobie, mimo Ŝe był starszy, miał lepszą pracę i naleŜał do partii. To on był ofiarą. A dziewczyna przestępcą. Jeszcze przed chwilą Andriej czuł, jak zaciska się wokół niego pętla, a teraz zdał sobie sprawę, Ŝe za chwilę będzie wolny. Zdjęcie rodziny juŜ nieraz okazało się bezcenne. Czasem uŜywał go, by przekonać oporne dzieci, Ŝe moŜna mu zaufać. PrzecieŜ sam jest ojcem. W kieszeni czuł dotyk konopnego sznurka. Nie dziś; w przyszłości będzie musiał poćwiczyć cierpliwość. Nie mógł juŜ zabijać w swoim mieście. Aron zamierzał puścić męŜczyznę, któremu oddał legitymację i zdjęcie rodziny, gdy dostrzegł w teczce coś jeszcze: złoŜony na pół kawałek gazety. Wyciągnął go i otworzył. Andriej zadygotał, widząc, jak ten idiota z odraŜającą wargą brudnymi paluchami dotyka kartki. Ledwie mógł się powstrzymać, by nie wyrwać mu jej z rąk. - Mogę dostać to z powrotem? W głosie męŜczyzny po raz pierwszy zabrzmiała nuta zdenerwowania. Dlaczego ta gazeta jest dla niego taka waŜna? Aron przyjrzał się stronicy. To był wycinek sprzed kilku lat, druk zdąŜył juŜ wyblaknąć. Nie było na nim Ŝadnego tekstu - został wycięty i nie sposób było 325

odgadnąć, z jakiej gazety pochodzi skrawek. Została tylko fotografia wykonana w czasie Wielkiej Wojny Ojczyźnianej. Ukazywała spalony wrak czołgu i radzieckich Ŝołnierzy, triumfalnie unoszących broń, u których stóp leŜały zwłoki Niemców. To było propagandowe zdjęcie zwycięstwa. Aron ze swoją „zdeformowaną” wargą doskonale wiedział, dlaczego fotografię zamieszczono w gazecie. Radziecki Ŝołnierz w centrum zdjęcia był przystojnym męŜczyzną ze zwycięskim uśmiechem.

Moskwa 10 lipca Lew miał obrzmiałą i obolałą twarz. Prawe oko pozostawało zamknięte, ukryte w fałdach opuchlizny. W piersi czuł ostry ból, jak gdyby złamał kilka Ŝeber. Na miejscu wypadku udzielono mu podstawowej pomocy medycznej, ale kiedy tylko upewniono się, Ŝe jego Ŝyciu nie zagraŜa niebezpieczeństwo, wrzucono go pod straŜą do cięŜarówki. W powrotnej drodze do Moskwy kaŜdą nierówność drogi odczuwał jak cios w brzuch. Bez środków przeciwbólowych kilka razy stracił przytomność. StraŜnicy cucili go, dźgając lufami karabinów, w obawie, by nie umarł w czasie ich słuŜby. Lew spędził podróŜ, czując na przemian parzące gorąco i lodowate zimno. Pogodził się z tym, Ŝe te obraŜenia to dopiero początek. Nie mógł nie zwrócić uwagi na ironię losu, trafiwszy do celi przesłuchań w piwnicach Łubianki, gdzie siedział przywiązany do krzesła. StróŜ systemu stał się jego więźniem - taka odmiana fortuny nie naleŜała do rzadkości. Wiedział juŜ, jak się czuje wróg kraju. Otworzyły się drzwi. Lew uniósł głowę. Kim był ten męŜczyzna o ziemistej cerze i poŜółkłych zębach? Jego byłym kolegą, tyle pamiętał. Nie potrafił sobie jednak przypomnieć nazwiska. - Pamiętasz mnie? - Nie. - Doktor Zarubin. Spotkaliśmy się kilka razy. Odwiedziłem cię przed paroma miesiącami, kiedy leŜałeś chory. Przykro mi, Ŝe widzę cię w takiej sytuacji. Nie zamierzam krytykować kroków, jakie podjęto 327

przeciwko tobie; są słuszne i sprawiedliwe. Po prostu Ŝałuję, Ŝe to zrobiłeś. - Co zrobiłem? - Zdradziłeś swój kraj. Doktor zbadał jego Ŝebra. Przy kaŜdym dotknięciu Lew zaciskał zęby. - Tak jak mi powiedziano, nie masz złamanych Ŝeber. Są tylko stłuczone. Na pewno bolą. Ale Ŝadne obraŜenia nie wymagają operacji. Polecono mi jedynie oczyścić rany i zmienić opatrunki. - Leczenie przed torturami, dziwaczny zwyczaj tego miejsca. Raz uratowałem człowiekowi Ŝycie, a potem przywiozłem go tutaj. Powinienem pozwolić Brodskiemu utopić się w tej rzece. - Nie znam człowieka, o którym mówisz. Lew umilkł. Kiedy sytuacja się odwróci, kaŜdy moŜe Ŝałować swoich czynów. Zrozumiał, wyraźniej niŜ kiedykolwiek, Ŝe wymknęła mu się z rąk ostatnia szansa na odkupienie winy. Morderca nadal będzie zabijał, bezpieczny nie dzięki swemu geniuszowi, ale dzięki uporowi państwa, które nie chcąc nawet przyznać, Ŝe ktoś taki w ogóle istnieje, zapewniało mu absolutną nietykalność. Doktor skończył opatrywać rany Lwa. Pomoc medyczna miała na celu zapewnienie pełnej wraŜliwości na czekające go tortury. NaleŜało poprawić stan zdrowia więźnia, aby w większym stopniu odczuł ból. Doktor pochylił się i szepnął mu do ucha: - Teraz idę się zająć twoją Ŝoną. Twoja śliczna Ŝona jest związana w celi obok. Całkiem bezbronna, i to przez ciebie. Wszystko, co z nią zrobię, to teŜ twoja wina. Znienawidzi dzień, w którym cię pokochała. KaŜę jej to głośno powiedzieć. Lew przez długą chwilę nie potrafił zrozumieć jego słów, jak gdyby zostały wypowiedziane w obcym języku. Nie Ŝywił do tego człowieka Ŝadnej urazy. Ledwie go znał. Dlaczego groził Raisie? Lew próbował wstać, rzucić się na doktora. Ale krzesło było przymocowane do podłogi, a on do krzesła. Doktor Zarubin odsunął się gwałtownie, jak gdyby za bardzo się zbliŜył do klatki tygrysa. Patrzył, jak Lew szarpie więzy, jak nabrzmiewają mu Ŝyły na szyi, patrzył na poczerwieniałą twarz i Ŝałośnie 328

zapuchnięte oko. To był intrygujący widok - jak oglądanie muchy uwięzionej w szklance. Ten człowiek nie zdawał sobie sprawy ze swojego połoŜenia.

Bezradność. Doktor wziął teczkę i zaczekał, aŜ straŜnik otworzy drzwi. Spodziewał się, Ŝe Lew zawoła do niego, moŜe nawet zagrozi, Ŝe go zabije. Ale pod tym względem spotkał doktora zawód. Przeszedł kawałek podziemnym korytarzem, zaledwie parę metrów, do sąsiedniej celi. Drzwi były otwarte. Zarubin wszedł. Raisa siedziała przywiązana w taki sam sposób jak jej mąŜ. Podniecała go myśl, Ŝe go rozpozna i zrozumie, Ŝe powinna była przyjąć jego propozycję. Najwyraźniej źle ją ocenił, zaliczając do osób gotowych zrobić wszystko, by się ratować. Nie wykorzystała swojego wielkiego atutu, wyjątkowej urody, wybierając wierność. MoŜe wierzyła w Ŝycie pozagrobowe, w jakieś niebo, gdzie jej lojalność zostanie wynagrodzona. Bo tu nie miała Ŝadnej wartości. Pewien, Ŝe jej Ŝal go pobudzi, spodziewał się, Ŝe będzie błagała:

PomóŜ mi. Teraz powinna być gotowa przyjąć kaŜdy warunek: będzie mógł zaŜądać wszystkiego. Będzie mógł ją potraktować jak szmatę, a ona przyjmie to z ochotą i poprosi o jeszcze. Podporządkuje mu się bez reszty. Doktor zdjął kratę ze ściany. Choć wyglądała jak element systemu wentylacyjnego, w rzeczywistości przykrywała kanał przenoszący dźwięk z celi do celi. Zarubin chciał, by Lew słuchał kaŜdego słowa. Raisa przyglądała się Zarubinowi, który przybrał teatralnie smutną minę, próbując wyrazić w ten sposób Ŝal, jak gdyby chciał jej powiedzieć:

Gdybyś tylko przyjęta moją propozycję. Postawił teczkę i zaczął badać Raisę, mimo Ŝe nie odniosła Ŝadnych obraŜeń. - Muszę obejrzeć kaŜdą część twojego ciała. Rozumiesz, do raportu. Raisę aresztowano bez zbędnego zamieszania. Restauracja została otoczona: agenci po prostu weszli i ją zatrzymali. Gdy ją wyprowadzano, nie zdziwiła się, gdy Basarow wykrzyknął zjadliwym tonem, Ŝe zasługuje na kaŜdą karę, na jaką ją skaŜą. Raisę związano i wsadzono do cięŜarówki, nie udzielając jej Ŝadnych informacji. Nie miała pojęcia, co się stało z Lwem, dopóki nie podsłuchała, jak jeden z funkcjonariuszy powiedział, Ŝe go mają. Z satysfakcji w jego głosie odgadła, Ŝe Lew przynajmniej próbował uciekać. Gdy ręce doktora zaczęły sunąć po jej ciele, starała się patrzeć prosto przed siebie, jak gdyby w ogóle jej tu nie było. Nie mogła się jednak powstrzymać, by nie rzucać na niego ukradkowych spojrzeń. Miał owłosione palce o czystych, starannie przyciętych paznokciach. StraŜnik za jej plecami wybuchnął głośnym, dziecinnym śmiechem. Skupiła się na myśli, Ŝe jej ciało jest poza jego zasięgiem, i bez względu na to, co robił, nie mógł jej tknąć nawet palcem. Nie potrafiła sobie jednak tego wyobraŜać zbyt długo. Jego dłonie nieznośnie wolno i z rozmysłem wędrowały po wewnętrznej stronie jej nogi. Łzy napłynęły Raisie do oczu. Powstrzymała je. Zarubin przysunął się bliŜej: jego twarz znalazła się tuŜ przy jej twarzy. Pocałował ją w policzek, wciągając do ust skórę, jak gdyby chciał ją ugryźć. Otworzyły się drzwi i do celi wkroczył Wasilij. Doktor odsunął się od Raisy i wyprostował. Wasilij spojrzał na niego ze złością. - Nie jest ranna. Nie musisz jej badać. - Chciałem się tylko upewnić. - MoŜesz wyjść. Zarubin wziął teczkę i opuścił celę. Wasilij załoŜył kratkę z powrotem. Kucnął obok Raisy, zauwaŜając ślady łez. 330

- Jesteś silna. MoŜe ci się wydaje, Ŝe wytrzymasz. Rozumiem, dlaczego chcesz do końca być lojalna wobec męŜa. - Naprawdę? - Masz rację, nie rozumiem. Chodzi mi o to, Ŝe lepiej dla ciebie, jeŜeli od razu wszystko mi powiesz. UwaŜasz mnie za potwora. Ale wiesz, od kogo nauczyłem się tych słów? Od twojego męŜa, tak właśnie mówił ludziom, zanim zaczynaliśmy ich torturować - niektórych właśnie w tej celi. Mówił szczerze, jeŜeli cię to interesuje. Raisa patrzyła na przystojną twarz tego człowieka i zastanawiała się, tak jak przed czterema miesiącami na dworcu, dlaczego wydaje się brzydki. Miał matowe oczy, nie martwe ani głupie, ale zimne. - Powiem ci wszystko. - Ale czy to wystarczy?

Lew powinien oszczędzać siły i czekać na okazję do działania. Ta chwila jeszcze nie nadeszła. Widział wielu więźniów, którzy niepotrzebnie tracili energię, waląc pięściami w drzwi, krzycząc, bezustannie spacerując po maleńkiej celi. Zastanawiał się wówczas, dlaczego nie rozumieją bezsensu swojego zachowania. Teraz, gdy znalazł się w tej samej sytuacji, przekonał się, co to za uczucie. Odnosił wraŜenie, jak gdyby jego ciało reagowało alergicznie na zamknięcie. Logika nie miała z tym nic wspólnego. Po prostu nie potrafił siedzieć, czekać i nie robić nic. Szarpał więzami, aŜ zaczęły mu krwawić nadgarstki. W głębi duszy chyba naprawdę wierzył, Ŝe uda mu się zerwać te łańcuchy, choć widział, jak krępowano nimi setki ludzi i nigdy nikt ich nie przerwał. Owładnięty myślą o ucieczce, zignorował fakt, Ŝe taka nadzieja jest równie niebezpieczna jak najwymyślniejsze tortury. Wszedł Wasilij i dał znak straŜnikowi, by postawił krzesło naprzeciwko więźnia. StraŜnik wykonał polecenie, ustawiając je tuŜ poza zasięgiem Lwa. Wasilij wziął krzesło i przysunął bliŜej. Gdy usiadł, niemal dotykali się kolanami. Popatrzył na Lwa, na jego ciało napinające więzy.

- Uspokój się, twoja Ŝona jest cała i zdrowa. Siedzi w celi obok. Wasilij pokazał straŜnikowi kratkę. Funkcjonariusz zdjął ją ze ściany. Wasilij zawołał: - Raisa, powiedz coś do męŜa. Martwi się o ciebie. Głos Raisy zabrzmiał jak odległe echo: - Lew? Lew opadł na krzesło, rozluźniając mięśnie. Zanim zdąŜył odpowiedzieć, straŜnik zamknął kratkę. Lew spojrzał na Wasilija. - Nie musicie nas torturować. Wiesz, ile razy to widziałem. Wiem, Ŝe nie ma sensu niczego ukrywać. Pytaj, o co chcesz, odpowiem, - Ale ja juŜ wszystko wiem. Czytałem dokumenty, które zebrałeś. Rozmawiałem z generałem Niestierowem. Stanowczo uwaŜa, Ŝe jego córki nie powinny się wychowywać w sierocińcu. Raisa potwierdziła jego wszystkie informacje. Do ciebie mam tylko jedno pytanie. Dlaczego? Lew nie zrozumiał. Ale walka była skończona. Zaraz powie wszystko, co ten człowiek chce usłyszeć. Rzekł tonem dziecka zwracającego się do nauczyciela. - Przepraszam, z całym szacunkiem, ale nie rozumiem. Pytasz, dlaczego... co? - Dlaczego ryzykowałeś dla tych urojeń wszystko, co pozwoliliśmy ci zachować? - Masz na myśli morderstwa? - Wszystkie morderstwa zostały wyjaśnione. Lew nie odpowiedział. - Nie wierzysz w to, zgadza się? Jesteś przekonany, Ŝe ktoś albo jakaś grupa ludzi jeździ po całym kraju i morduje rosyjskie dzieci bez Ŝadnego powodu? - Myliłem się. Miałem swoją hipotezę. Błędną. Wycofuję ją w całości. Podpiszę odwołanie, zeznanie, przyznanie się do winy. - Zdajesz sobie sprawę, Ŝe jesteś winien powaŜnej agitacji antyradzieckiej? Przypomina zachodnią propagandę. To mógłbym zrozumieć. JeŜeli pracujesz dla Zachodu, to jesteś zdrajcą. MoŜe obiecali ci pieniądze, władzę, wszystko, co straciłeś. Powtarzam, to przynajmniej mógłbym zrozumieć. O to chodzi? 332

- Nie. - To mnie właśnie martwi. Bo naprawdę wierzysz, Ŝe coś łączy te morderstwa, Ŝe nie popełnili ich zboczeńcy, włóczędzy, pijacy i inny niepoŜądany element. Mówiąc otwarcie, to szaleństwo. Pracowałem z tobą. Widziałem, jaki jesteś metodyczny. Jeśli mam być szczery nawet cię podziwiałem. To znaczy, zanim straciłeś głowę dla Ŝony. Kiedy więc usłyszałem o twoich nowych przygodach, wydały mi się bez sensu. - Miałem hipotezę. Myliłem się. Nie wiem, co jeszcze mogę powiedzieć. - Po co ktoś miałby zabijać te dzieci? Lew patrzył na siedzącego naprzeciw człowieka, który chciał wykonać wyrok na dwojgu dzieciach za to, Ŝe ich rodziców coś łączyło z weterynarzem. Był gotów zabić je strzałem w tył głowy jak gdyby nigdy nic. Jednak Wasilij pytał serio.

Po co ktoś miałby zabijać te dzieci? Wasilij mordował na równie wielką, jeśli nie większą, skalę jak człowiek, którego poszukiwał Lew. Mimo to łamał sobie głowę nad logiką tych zbrodni. MoŜe nie potrafił zrozumieć, dlaczego ktoś, kto pragnie zabijać, nie wstąpi po prostu do MGB albo nie zostanie straŜnikiem w łagrze? Jeśli o to mu chodziło, Lew był w stanie go zrozumieć. Skoro istniało tyle legalnych sposobów, by dać ujście brutalności i morderczym instynktom, po co wybierać niedozwolony? Ale nie o to chodziło.

Te dzieci. Wasilij nie potrafił pojąć sensu zbrodni, które najprawdopodobniej były pozbawione motywu. Samo mordowanie dzieci nie stanowiło dla niego zagadki, ale jaka była z tego korzyść? Jaki był cel? Nie istniały urzędowe powody, by zabijać te dzieci, nie chodziło o słuŜenie wyŜszemu dobru, nie wchodził w grę materialny zysk. To właśnie budziło jego zastrzeŜenia. 333

Lew powtórzył: - Miałem hipotezę. Myliłem się. - MoŜe wydalenie cię z Moskwy i instytucji, której wiernie słuŜyłeś przez tyle lat, wywołało u ciebie powaŜniejszy szok, niŜ się spodziewaliśmy Jesteś przecieŜ dumnym człowiekiem. To się wyraźnie odbiło na twoim zdrowiu psychicznym. Dlatego właśnie zamierzam ci pomóc. Wasilij wstał, rozmyślając nad sytuacją. Po śmierci Stalina słuŜby bezpieczeństwa otrzymały rozkaz, by zaprzestać uŜywania przemocy wobec aresztowanych. Wasilij, mistrz sztuki przetrwania, natychmiast się przystosował. Ale teraz miał w ręku Lwa. Czy miał dać mu spokój i pozwolić czekać na wyrok? To mu wystarczy? Da mu satysfakcję? Odwrócił się w stronę drzwi, uświadamiając sobie, Ŝe jego pragnienia stanowią zagroŜenie nie tylko dla Lwa, lecz takŜe dla niego. Czuł, jak opuszcza go zwykła ostroŜność, ustępując czemuś bardziej osobistemu, co trochę przypominało poŜądanie. Nie potrafił się temu oprzeć. Przywołał gestem straŜnika. - Sprowadzić doktora Chwostowa. Mimo późnej pory Chwostow nie poczuł się uraŜony nagłym wezwaniem do pracy. Był ciekaw, cóŜ to za pilna sprawa. Podał rękę Wasilijowi i wysłuchał jego relacji, zwracając uwagę, Ŝe mówi o Lwie jako o pacjencie, a nie więźniu. Zrozumiał, Ŝe naleŜy się zabezpieczyć na wypadek oskarŜeń o zadanie fizycznego bólu. Usłyszawszy o urojeniach Lwa na temat dzieciobójcy, doktor polecił straŜnikowi odprowadzić go do swojego gabinetu zabiegowego. Był ciekaw, co moŜe się kryć za tą dziwaczną teorią, i koniecznie chciał się o tym przekonać. Gabinet wyglądał dokładnie tak, jak Lew zapamiętał: mały i czysty, z fotelem obitym czerwoną skórą, przyśrubowanym do wyłoŜonej białymi kafelkami podłogi, w oszklonych szafkach stały rzędy buteleczek i pojemników, zawierających płyny, proszki i pigułki, i opatrzonych białymi nalepkami, na których starannie czarnym atramentem wypisano nazwy specyfików; obok wisiały rzędem stalowe narzędzia chirurgiczne, w powietrzu unosił się zapach środka dezynfekującego. 334

Lew został przypięty do tego samego fotela co Anatolij Brodski; jego nadgarstki, kostki i szyję unieruchomiono tymi samymi skórzanymi pasami. Doktor Chwostow napełnił strzykawkę olejkiem kamforowym. Rozciął Lwowi koszulę i odnalazł Ŝyłę. Niczego nie trzeba było tłumaczyć. Lew juŜ to widział. Otworzył usta, czekając na gumowy knebel. Wasilij wstał, obserwując przygotowania i dygocząc z niecierpliwości. Chwostow wstrzyknął olejek. Mijały sekundy. Nagle oczy Lwa uciekły w głąb czaszki. Jego ciało zaczęło się trząść. O tej chwili Wasilij marzył, planował ją tysiące razy. Lew wyglądał niedorzecznie, Ŝałośnie i bezbronnie. Czekali, aŜ ustąpi gwałtowna reakcja fizyczna. Chwostow z aprobatą pokiwał głową. - Zobaczmy, co nam powie. Wasilij podszedł i wyciągnął gumowy knebel. Lew zwymiotował na kolana gęstą śliną. Głowa bezwładnie opadła mu na piersi. - Tak jak przedtem, proszę zacząć od prostych pytań. - Jak masz na imię? Lew poruszył głową na boki, z ust pociekła mu kolejna struŜka śliny. - Jak masz na imię? Nie odpowiedział. - Jak masz na imię? Usta Lwa drgnęły. Coś wymamrotał, lecz Wasilij nic nie słyszał. Przysunął się bliŜej. - Jak masz na imię? Jego oczy spojrzały przytomniej - patrząc prosto przed siebie, powiedział: - Paweł.

Tego samego dnia Jak masz na imię? Paweł. Otworzywszy oczy, zobaczył, Ŝe stoi po kostki w śniegu, pośrodku lasu, a w górze świeci jasny księŜyc. Miał kurtkę zrobioną ze zgrzebnych worków, zszytych tak starannie, jak gdyby to była najwytworniejsza skóra. Wyciągnął ze śniegu stopę. Nie była obuta, lecz owinięta szmatami, do których przywiązano sznurkiem kawałek gumy. Spojrzał na swoje ręce. To były ręce dziecka. Poczuł, jak ktoś szarpie go za kurtkę, i odwrócił się. Obok niego stał mały chłopiec, ubrany w taką samą kurtkę z worków. Na nogach miał identyczne łapcie ze szmat i kawałków gumy, okręconych sznurkiem. Chłopiec mruŜył oczy. Ciekło mu z nosa. Jak miał na imię? Niezdarny, wierny i nierozgarnięty - miał na imię Andriej. Za jego plecami zaczął wrzeszczeć wychudzony czarno-biały kot, szamocząc się na śniegu, jak gdyby znęcała się nad nim jakaś niewidzialna siła. Ktoś wciągał go w głąb lasu. Na jego łapie zaciskał się sznurek. Ktoś szarpał kota, wlokąc go po śniegu. Paweł pobiegł za zwierzęciem. Ale kot, wciąŜ próbując się uwolnić, sunął po ziemi coraz prędzej. Paweł przyspieszył kroku. Oglądając się za siebie, zobaczył, Ŝe Andriej nie nadąŜa i zostaje w tyle. Nagle zatrzymał się jak wryty. Przed nim, trzymając koniec sznurka, stał Stiepan, jego ojciec, ale nie jako młody człowiek, lecz staruszek, 336

z którym poŜegnał się w Moskwie. Stiepan wziął kota, skręcił mu kark i wrzucił zwierzę do duŜego płóciennego worka. Paweł podszedł do niego. - Ojcze? - Nie jestem twoim ojcem. Stiepan wysoko uniósł grubą gałąź. Otworzywszy oczy, Paweł zobaczył, Ŝe jest wewnątrz worka. Jego głowę oblepiała skorupa zaschniętej krwi, wargi miał suche jak pieprz. Ktoś niósł go na plecach i przy kaŜdym kroku Paweł podskakiwał, odbijając się od pleców dorosłego męŜczyzny. Ból głowy przyprawiał go o mdłości. Coś go uwierało. Sięgnął w dół i dotknął martwego kota. Wyczerpany zamknął oczy. Ocknął się, czując ciepło ognia. Nie był juŜ w worku; wyrzucono go na klepisko wiejskiej chaty. Stiepan - młody Stiepan, człowiek z lasu, wychudły, o zaciętej twarzy - siedział przy piecu, trzymając ciało małego chłopca. Obok niego siedziała Anna: teŜ była młoda. Chłopiec w ramionach Stiepana wyglądał jak po części człowiek, po części duch i po części szkielet - miał obwisłą skórę, wystające kości, ogromne oczy. Stiepan i Anna płakali. Anna gładziła włosy martwego chłopca, a po chwili Stiepan wyszeptał jego imię. - Lew. Martwym chłopcem był Lew Stiepanowicz. Wreszcie Anna obróciła na niego zaczerwienione oczy i spytała: - Jak ci na imię? Nie odpowiedział. Nie znał swojego imienia. - Gdzie mieszkasz? Znów nie znał odpowiedzi. - Jak się nazywa twój ojciec? Miał pustkę w głowie. - Umiesz trafić do domu? Nie wiedział, gdzie jest jego dom. Anna ciągnęła: - Wiesz, dlaczego tu jesteś? Pokręcił głową. - Miałeś umrzeć, Ŝeby on mógł Ŝyć. Rozumiesz? 337

Nie rozumiał. - Ale naszego syna nie moŜna juŜ uratować. Umarł, kiedy mój mąŜ wyszedł polować. Skoro nie Ŝyje, jesteś wolny, moŜesz iść. Iść, dokąd? Nie miał pojęcia, gdzie jest. Nie wiedział, skąd przyszedł. Nie wiedział o sobie absolutnie nic. Niczego nie pamiętał. Anna wstała, podeszła do niego i podała mu rękę. Z trudem dźwignął się na nogi. Był słaby, kręciło mu się w głowie. Jak długo siedział w tym worku? Jak daleko go zanieśli? Wydawało mu się, Ŝe minęło wiele dni. Czuł, Ŝe umrze, jeśli nie dostanie czegoś do jedzenia. Anna podała mu kubek ciepłej wody. Po pierwszym łyku zrobiło mu się niedobrze, z drugim poszło lepiej. Anna zabrała go na zewnątrz, posadziła t otuliła kilkoma kocami. Wyczerpany zasnął, wsparty o jej ramię. Kiedy się zbudził, zobaczył Stiepana. - Gotowe. Gdy weszli do chaty, ciała chłopca juŜ tam nie było. Na ogniu stał duŜy garnek, w którym bulgotała zupa. Anna zaprowadziła go blisko pieca, gdzie usiadł i wziął miskę, którą Stiepan napełnił po wręby. Spojrzał na parujący rosół: na powierzchni pływały Ŝołędzie, białe kostki i kawałki mięsa. Stiepan i Anna uwaŜnie mu się przyglądali. Stiepan rzekł: - Miałeś umrzeć, Ŝeby nasz syn mógł Ŝyć. Skoro umarł, moŜesz Ŝyć. Ofiarowywali mu krew z własnej krwi, kość z własnej kości. Ofiarowywali mu własnego syna. Powąchał rosół. Nie jadł od tak dawna, Ŝe zaczynał się ślinić. Instynkt zwycięŜył. Stiepan powiedział: - Jutro wyjeŜdŜamy do Moskwy. Tu nie przeŜyjemy. Mam w stoli cy wuja, moŜe nam pomóc. To miał być nasz ostatni posiłek przed podróŜą. Miał nam wystarczyć na całą drogę. MoŜesz z nami jechać. Albo zostać i próbować znaleźć drogę do domu. Zostać, nie mając pojęcia, kim jest i gdzie jest? A jeśli nigdy sobie nie przypomni? Kto się nim zaopiekuje? Co pocznie? Mógł wyjechać z tymi ludźmi, byli dla niego dobrzy. Mieli jedzenie. Mieli plan, jak przeŜyć. 338

- Chcę jechać z wami. - Na pewno? - Tak. - Mam na imię Stiepan. Moja Ŝona ma na imię Anna. Jak masz na imię? Nie pamiętał Ŝadnych imion. Z wyjątkiem jednego, które usłyszał wcześniej. MoŜe je powiedzieć? Nie będą na niego źli? - Mam na imię Lew.

11 lipca Raisę wypchnięto naprzód, w stronę rzędu dziesięciu stołów. Przy kaŜdym dyŜurowało dwóch funkcjonariuszy, jeden siedział, przeglądając plik dokumentów, a drugi przeszukiwał więźnia. Rewidowano wszystkich razem, bez względu na płeć, z taką samą brutalnością. Nie wiadomo było, na który stolik trafiła dokumentacja poszczególnych osób. Raisę postawiono przed jednym stolikiem, potem skierowano ją do innego. Jej sprawa została załatwiona tak szybko, Ŝe nie zdąŜono przygotować papierów. Towarzyszący jej straŜnik - była jedynym więźniem z własną eskortą - z niejaką irytacją odsunął kobietę na bok i w ten sposób ominęła ją wstępna faza procesu. W brakujących papierach znajdowała się informacja o rodzaju popełnionego przez nią przestępstwa oraz wysokości wyroku. Więźniowie bez emocji wysłuchiwali, Ŝe są winni ASA, KRTD, PSz, SWPSz, KRM, SOE czy SWE, a kaŜdy z tych niezrozumiałych kodów decydował o reszcie ich Ŝycia. Wyroki wydawano z zawodową obojętnością.

Pięć lat! Dziesięć lat! Dwadzieścia pięć lat! Musiała jednak wybaczyć straŜnikom ich bezduszność - byli przepracowani, musieli się uporać z tyloma ludźmi, załatwić sprawy tylu więźniów. Przy ogłoszeniu kolejnych wyroków niemal u wszystkich skazanych zauwaŜyła tę samą reakcję: niedowierzanie. Czy to się dzieje naprawdę? Wszystko wydawało się nierealne, jak gdyby wyrwano ich z 340

prawdziwego świata i wtrącono do zupełnie nowego, gdzie nikt nie znał panujących w nim reguł. Jakie zasady tu rządziły? Co tu jedli ludzie? Wolno im się było myć? W co się ubierali? Przysługiwały im jakieś prawa? Byli jak nowo narodzeni, nie mający nikogo, kto by ich obronił i nauczył zasad. Raisa została wyprowadzona z sali rozpraw na peron, ale nie wsiadła do pociągu. Czekała, pilnowana przez straŜnika trzymającego ją za ramię, podczas gdy pozostałych więźniów pakowano do bydlęcych wagonów, którymi transportowano skazańców do gułagów. Peron, choć był częścią Dworca Kazańskiego, zbudowano w taki sposób, aby był niewidoczny dla zwykłych pasaŜerów. Z Łubianki przewieziono Raisę na dworzec czarną cięŜarówką z wymalowanym na skrzyni napisem WARZYWA I OWOCE. Rozumiała, Ŝe nie jest to okrutny Ŝart ze strony państwa, lecz próba ukrycia przed ludźmi skali aresztowań. Czy istniał choć jeden człowiek, który nie znał nikogo, kto został aresztowany? Choć z uporem utrzymywano pozory tajemnicy, skomplikowana maskarada nie mogła nikogo zwieść. Na peronie było kilka tysięcy więźniów. Wtłaczano ich do wagonów w taki sposób, jakby straŜnicy próbowali pobić jakiś rekord, upychając setki ludzi w przestrzeni, w której na pierwszy rzut oka mogło się zmieścić najwyŜej trzydzieści czy czterdzieści osób. Ale Raisa zapominała, Ŝe zasady rządzące starym światem przestały juŜ obowiązywać. To był nowy świat z nowymi regułami, według których wagon dla trzydziestu osób mógł być wagonem dla trzystu. Ludzie nie potrzebowali powietrza. W nowym świecie przestrzeń była cenna i nie naleŜało jej marnować. Logistyka transportu ludzi nie róŜniła się od logistyki transportu zboŜa: trzeba załadować towar i liczyć się ze stratą w granicach pięciu procent. W tłumie ludzi - ludzi w kaŜdym wieku, ubranych elegancko i w podarte łachmany - nigdzie nie widziała swojego męŜa. Gułag rutynowo rozdzielał rodziny, wysyłając ich członków do obozów w przeciwległych częściach kraju. Ustrój był dumny z tego, Ŝe zrywa więzi między ludźmi. Jedynym istotnym związkiem była więź z państwem. Raisa uczyła tego dzieci w szkole. Przypuszczając, Ŝe Lew zostanie

wysłany do innego łagru, zdziwiła się, gdy straŜnik zatrzymał ją na peronie i kazał czekać. Polecono jej czekać na peronie juŜ wcześniej, gdy zsyłano ich do Wuralska. Widziała w tym znamienną cechę Wasilija, któremu największą przyjemność sprawiało oglądanie ich upokorzenia. Nie wystarczała mu świadomość, Ŝe cierpią. Chciał mieć miejsce w pierwszym rzędzie. Zobaczyła go idącego w jej stronę. Prowadził jakiegoś starszego, przygarbionego męŜczyznę. Z odległości pięciu metrów rozpoznała w staruszku swojego męŜa. Patrzyła na Lwa, wstrząśnięta tą przemianą. Był słaby, jak gdyby postarzał się o dziesięć lat. Co oni mu zrobili? Kiedy Wasilij go puścił, Lew wyglądał, jak gdyby za moment miał upaść. Raisa podtrzymała go, patrząc mu w oczy. Poznał ją. PołoŜyła dłoń na jego twarzy, dotknęła czoła. - Lew? Odpowiedział z wysiłkiem, drŜącymi wargami usiłując wymówić: - Raisa. Odwróciła się do Wasilija obserwującego całą scenę. Była zła, Ŝe ma łzy w oczach. Wasilij pragnął je widzieć. Otarła je. Ale wciąŜ płynęły. Wasilij nie potrafił opanować uczucia rozczarowania. PrzecieŜ właśnie tego zawsze pragnął. I dostał to, czego chciał. Spodziewał się jednak, Ŝe triumf, zwłaszcza w tym szczytowym momencie, będzie miał słodszy smak. Zwracając się do Raisy, rzekł: - Zwykle rozdzielamy małŜeństwa. Ale pomyślałem, Ŝe będziecie chcieli spędzić tę podróŜ razem, więc potraktujcie to jako akt wielkoduszności z mojej strony. Oczywiście chciał, by te słowa zabrzmiały ironicznie, zjadliwie, ale więzły mu w gardle, nie sprawiając Ŝadnej satysfakcji. Miał dziwną świadomość, Ŝe zachowuje się Ŝałośnie. Przyczyną był brak jakiegokolwiek oporu. Człowiek, z którym tak długo walczył, stał przed nim pokonany, złamany i słaby. Zamiast triumfu i poczucia siły Wasilij doświadczał wraŜenia, jakby coś w nim uległo uszkodzeniu. Skróciwszy przygotowaną wcześniej mowę, spojrzał na Lwa. Co to za uczucie? Sympatia do tego człowieka? Nonsens: przecieŜ go nienawidził. 342

Raisa widziała juŜ u Wasilija ten wyraz twarzy. To nie była zawodowa nienawiść; to była obsesja, mania, jak gdyby niespełniona miłość wynaturzyła się i przerodziła w coś potwornego. Choć nie miała dla niego ani odrobiny współczucia, przypuszczała, Ŝe dawno temu musiał mieć w sobie coś ludzkiego. Wasilij dał znak straŜnikowi, który popchnął ich w stronę pociągu. Raisa pomogła męŜowi wsiąść do wagonu. Byli ostatni. Drzwi zasunęły się za nimi. W mroku poczuła na sobie spojrzenia setek oczu. Wasilij stał na peronie z rękami załoŜonymi do tyłu. - Wszystko ustalone? StraŜnik skinął głową. - śadne z nich nie dojedzie Ŝywe na miejsce.

Sto kilometrów na wschód od Moskwy 12 lipca Raisa i Lew siedzieli skuleni w głębi wagonu, skąd nie ruszali się od poprzedniego dnia. PoniewaŜ wsiedli ostatni, musieli się zadowolić jedynym miejscem, jakie pozostało. Najbardziej upragnione miejsca, ławki z surowego drewna, biegnące wzdłuŜ ścian na trzech wysokościach, zostały zajęte. Na ławkach szerokości około trzydziestu centymetrów leŜały po trzy osoby, przytulone do siebie, jak gdyby się kochały. W tej okropnej bliskości nie było jednak nic intymnego. Lew i Raisa znaleźli wolny kąt obok otworu wielkości pięści, wyciętego w deskach podłogi - toalety dla całego wagonu. Nie była niczym oddzielona ani osłonięta, kaŜdy musiał załatwiać swoje potrzeby na oczach wszystkich. Lew i Raisa siedzieli niecałe trzydzieści centymetrów od tego otworu. Na początku Raisa nie mogła opanować wściekłości. Tkwiąc w ciemności i smrodzie, myślała, Ŝe poniŜenie, jakie musieli znosić, jest nie tylko niesprawiedliwe i potworne, ale dowodzi teŜ umyślnej nikczemności. Skoro jechali do obozów pracy, to dlaczego transportowano ich jak skazanych na śmierć? Wkrótce porzuciła te rozwaŜania: złość nie pomoŜe im przeŜyć. Musiała się zaadaptować. WciąŜ sobie powtarzała:

nowy świat, nowe zasady. Nie mogła porównywać obecnej sytuacji z przeszłością. Więźniowie nie mieli Ŝadnych praw i nie powinni Ŝywić Ŝadnych nadziei. 344

Nawet bez zegarka i widoku na zewnątrz Raisa wiedziała, Ŝe na pewno minęło południe. Stalowy dach praŜyło słońce, jak gdyby pogoda współpracowała ze straŜnikami, wymierzając nieprzerwaną karę, bezlitośnie oblewając Ŝarem setki ciał. Pociąg toczył się tak ospale, Ŝe przez szczeliny w drewnianych ścianach nie przedostawał się najlŜejszy wietrzyk. KaŜdą odrobinę powietrza wchłaniali szczęśliwcy, którym udało się zająć ławki. Kiedy Raisa pohamowała gniew, nieznośna temperatura i smród stały się znośniejsze. Sztuka przeŜycia polegała na zdolności przystosowania. Jeden z więźniów nie pogodził się z nowymi zasadami. Raisa nie miała pojęcia, kiedy dokładnie umarł: to był męŜczyzna w średnim wieku. Nie robił Ŝadnego zamieszania - nikt go nie zauwaŜył, a jeśli tak, to nic nie powiedział. Wczoraj wieczorem, gdy pociąg się zatrzymał i wszyscy wysiedli na kubek wody, ktoś zawołał, Ŝe umarł człowiek. Mijając jego ciało, Raisa pomyślała, Ŝe uznał, iŜ nowy świat nie jest dla niego. Poddał się, wyłączył jak maszyna - przyczyna śmierci: brak nadziei i chęci przeŜycia, jeŜeli tak miało wyglądać Ŝycie. Wyrzucone z pociągu ciało stoczyło się po nasypie i zniknęło jej z oczu. Raisa spojrzała na Lwa. Przez większą część podróŜy spał, oparty o nią jak dziecko. Kiedy się budził, był spokojny, ani niezadowolony, ani przygnębiony, myślami błądząc gdzie indziej; marszczył brwi, jak gdyby próbował coś pojąć. Szukając śladów tortur, znalazła na jego ramieniu rozległy siniec. Na kostkach i przegubach miał czerwone pręgi. Związano go. Nie miała pojęcia, co przeszedł, ale prawdopodobnie zamiast Ŝelazem i ogniem dręczono go psychologicznie i chemicznie. Gładziła jego głowę, trzymała go za rękę, całowała go. To było jedyne lekarstwo, jakie mogła mu dać. Przyniosła mu przy działowy kawałek czarnego chleba i paseczek suszonej, słonej ryby, ich jedyny jak dotąd posiłek. Ryba o drobnych, kruchych ościach miała tyle grudek soli, Ŝe niektórzy więźniowie, mimo Ŝe konali z głodu, trzymali ją w rękach, cierpiąc na myśl, Ŝe będą ją musieli jeść, nie popijając wodą. Pragnienie było znacznie gorsze od głodu. Raisa oczyściła rybę z soli, o ile to było moŜliwe, po czym nakarmiła Lwa, podając mu małe kawałeczki. 345

Lew wyprostował się i odezwał po raz pierwszy, odkąd wsiedli do pociągu. Raisa pochyliła się bliŜej, by zrozumieć ledwie słyszalne słowa. - Oksana była dobrą matką. Kochała mnie. Zostawiłem ich. Nie chciałem wracać. Mój młodszy brat zawsze chciał grać w karty. Mówiłem mu, Ŝe nie mam czasu. - Kto, Lew? Kto to jest Oksana? Kim jest twój brat? O kim ty mówisz? - Moja matka nie chciała oddać dzwonu z cerkwi. - Anna? Mówisz o Annie? - Anna nie jest moją matką. Raisa tuliła do siebie jego głowę, obawiając się, Ŝe oszalał. Rozglądając się po wagonie, uświadomiła sobie, Ŝe bezbronność Lwa czyni z nich łatwy cel. Większość więźniów nie stanowiła zagroŜenia, poniewaŜ sami byli zbyt przeraŜeni - z wyjątkiem pięciu męŜczyzn, siedzących na najwyŜszej ławce w drugim kącie wagonu. W przeciwieństwie do pozostałych pasaŜerów, nie wykazywali oznak strachu, czując się swobodnie w tym świecie. Raisa przypuszczała, Ŝe to zawodowi przestępcy z wyrokami za kradzieŜ lub napaść, przestępstwa, za które groziły znacznie krótsze wyroki niŜ za zbrodnie polityczne popełnione przez nauczycieli, pielęgniarki, lekarzy, pisarzy i artystów. W więzieniu byli u siebie, w swoim Ŝywiole. Rozumieli zasady tego świata lepiej niŜ zasady panujące na zewnątrz. Ich poczucie wyŜszości nie wynikało tylko z siły fizycznej; Raisa zauwaŜyła, Ŝe ich władza pochodzi z nadania straŜników, którzy rozmawiali z nimi jak z równymi sobie, a przynajmniej jak zwykły człowiek ze zwykłym człowiekiem. Pozostali więźniowie bali się ich. Schodzili im z drogi. Ci ludzie mogli opuścić ławkę, skorzystać z toalety, przynieść sobie wodę bez obawy, Ŝe ktoś ośmieli się zająć ich cenne miejsca. Wcześniej zaŜądali od jednego męŜczyzny, którego najwyraźniej nie znali, aby oddał im buty. Gdy człowiek zapytał dlaczego, rzeczowym tonem wyjaśnili, Ŝe przegrał zakład. Raisa cieszyła się w duchu, Ŝe męŜczyzna nie podawał w wątpliwość logiki

nowych zasad, nowego świata. Podał im swoje buty, otrzymując w zamian parę sfatygowanych chodaków. Pociąg zatrzymał się. Z kaŜdego wagonu rozlegały się błagalne wołania o wodę. StraŜnicy nie zwracali na nie uwagi albo przedrzeźniali spragnionych, rzucając im szyderczo w twarz:

Wody, wody! Jak gdyby ich prośby wzbudzały w nich wstręt. Kiedy otwarto drzwi, wydawało się, Ŝe wokół wagonu zebrała się cała eskorta transportu. StraŜnicy zabronili więźniom zbliŜać się do wyjścia i zawołali tamtych pięciu męŜczyzn. Ci zeskoczyli z ławki zwinnie jak dzikie zwierzęta, roztrącili więźniów i wysiedli. Coś było nie tak - Raisa pochyliła głowę, oddychając coraz szybciej. Niebawem usłyszała, Ŝe męŜczyźni wracają. Czekała. Potem wolno uniosła głowę i zobaczyła, jak wsiadają do wagonu. Cała piątka patrzyła na nią.

Tego samego dnia Raisa ujęła w dłonie twarz Lwa. - Lew. Słyszała, jak się zbliŜają. Idąc przez zatłoczony wagon, musieli torować sobie drogę wśród więźniów siedzących na podłodze. - Lew, posłuchaj, mamy kłopoty. Nie poruszał się, nie rozumiał, nie zdawał sobie sprawy z zagroŜenia. - Lew, proszę cię, błagam. Wszystko na nic. Raisa wstała, odwracając się do pięciu męŜczyzn. Co miała począć? Lew siedział skulony na podłodze. Pozostawał jedyny plan: opierać się, jak długo się da. Herszt, najwyŜszy z całej piątki, podszedł bliŜej i chwycił ją za ramię. Spodziewając się tego, Raisa uderzyła go drugą ręką, celując w oko. Jej długie i brudne paznokcie wbiły się w skórę. Przeszło jej przez myśl, Ŝe powinna mu była wydłubać oko, ale udało się tylko go skaleczyć. MęŜczyzna rzucił ją na podłogę. Więźniowie rozpierzchli się na boki. Bójka ich nie dotyczyła i nie zamierzali się wtrącać. Raisa była zdana tylko na siebie. Próbując się cofnąć przed napastnikami, poczuła, Ŝe nie moŜe się ruszyć. Ktoś trzymał ją za nogę. Złapało ją więcej rąk, unosząc i ciskając na wznak. Jeden z pięciu męŜczyzn ukląkł, przytrzymując jej ręce, przygwaŜdŜając ją do podłogi, podczas gdy herszt kopniakiem roztrącił jej nogi. Trzymał w ręku kawał grubej, ostrej stali, przypominającej gigantyczny ząb. 348

- Najpierw cię zerŜnę, a potem przerŜnę tym. Pokazał jej kawał stali, a Raisa wyraźnie zrozumiała, Ŝe właśnie dostał go od straŜników. Nie mogąc się poruszać, spojrzała na Lwa. Zniknął. Lew przestał myśleć o lesie, kocie, wiosce, swoim bracie. Jego Ŝonie groziło niebezpieczeństwo. Usiłując ocenić sytuację, zastanawiał się, dlaczego go ignorują. MoŜe im powiedziano, Ŝe jest mało przytomny i nie stanowi zagroŜenia. Bez względu na przyczynę ich obojętności udało mu się niepostrzeŜenie dla tamtych wstać. Herszt bandy rozpinał spodnie. Zanim go zauwaŜył, Lew znalazł się w zasięgu jego ręki. Herszt zaśmiał się kpiąco i z szerokim zamachem uderzył go pięścią w twarz. Lew nie zrobił uniku, nie zablokował ciosu i runął na podłogę. LeŜąc z rozciętą wargą na drewnianych deskach, słuchał rechotu całej bandy. Niech się śmieją. Ból go otrzeźwił, pomógł zebrać myśli. Byli zbyt pewni siebie, mało doświadczeni - silni, ale niewprawni. Udając, Ŝe ledwie trzyma się na nogach, podniósł się wolno i chwiejnie, odwrócony do męŜczyzn plecami, stanowiąc kuszący cel ataku. Usłyszał kroki jednego z nich, który złapał przynętę. Zerkając przez ramię, zobaczył, jak herszt bandy rzuca się na niego z kawałem stali, zamierzając z nim skończyć. Lew uchylił się z szybkością, która zupełnie zaskoczyła napastnika. Zanim zdąŜył się zorientować, Lew zadał mu potęŜny cios w gardło, pozbawiając go tchu. Chwycił bandytę za rękę i wykręcił ją, wyrywając mu stal, którą błyskawicznym ruchem wbił męŜczyźnie w bok muskularnej szyi. Cofnął dłoń i uderzył jeszcze raz, pogrąŜając w ciele cały stalowy ząb, rozcinając nim kaŜde ścięgno, Ŝyłę i tętnicę. Gdy wyrwał broń z szyi męŜczyzny, ten osunął się na podłogę, przyciskając dłoń do olbrzymiej rany. Stojący najbliŜej członek bandy skoczył naprzód, wyciągając ręce do Lwa. Lew pozwolił chwycić się za szyję, w odpowiedzi wbijając tamtemu stal w brzuch, przez koszulę, tnąc na ukos. MęŜczyzna zaczął charczeć, ale Lew ciął dalej, rozpruwając skórę i mięśnie. Ranny męŜczyzna rozluźnił uchwyt na jego szyi i spojrzał na swój brzuch, jak

gdyby zdziwiony widokiem krwi, po czym osunął się na kolana. Lew odwrócił się do pozostałych. Wszyscy trzej stracili zapał do walki. Cokolwiek im obiecano, zapłata nie była warta ryzyka. MoŜe zaoferowano im tylko większe racje Ŝywnościowe albo lŜejszą pracę w łagrze. Jeden z nich, widząc zapewne okazję do przejęcia przywództwa w bandzie, rzekł: - Nic do ciebie nie mamy. Lew nie odpowiedział, stojąc naprzeciw nich z kawałem stali w zakrwawionych rękach. MęŜczyźni wycofali się, pozostawiając poległych i rannych. Klęska została szybko osierocona. Lew pomógł Raisie wstać i przytulił ją. - Przykro mi. Przerwały im krzyki rannego męŜczyzny. Pierwszy, ten z przeciętą szyją, juŜ nie Ŝył. Ale męŜczyzna z rozprutym brzuchem był przytomny i kurczowo zaciskał dłonie na ranie. Lew spojrzał na niego, oceniając rozmiar obraŜeń. Czekała go powolna i bolesna śmierć. Nie zasługiwał na litość. Z drugiej strony, dla pozostałych więźniów byłoby lepiej, gdyby umarł szybko. Nikt nie chciał słuchać jego wrzasków. Lew kucnął przy nim, zacisnął mu ręce na szyi i udusił go. Potem odsunął się od trupa i wrócił do Ŝony, która szepnęła: - To straŜnicy kazali tym ludziom nas zabić. Zastanawiając się nad tym, Lew odparł: - Nasza jedyna szansa to ucieczka. Pociąg zwalniał. Kiedy się zatrzyma, straŜnicy otworzą drzwi, spodziewając się ujrzeć Lwa i Raisę martwych. Gdy odkryją ciała niedoszłych zabójców, zaŜądają wyjaśnień. Któryś z więźniów na pewno zacznie mówić, ze strachu przed torturami albo w nadziei na nagrodę. To w zupełności wystarczyłoby straŜnikom za pretekst do zabicia Lwa i Raisy. Lew zwrócił się do więźniów. Były wśród nich kobiety w ciąŜy, staruszkowie, którzy nie mieli szans na przeŜycie gułagu, ojcowie, bracia, siostry - zwykli, przeciętni ludzie, jakich wielu aresztował i przywiózł na Łubiankę. Teraz musiał prosić ich o pomoc. 350

- NiewaŜne, jak się nazywam. Zanim mnie aresztowano, prowadziłem śledztwo w sprawie ponad czterdziestu morderstw dzieci, które popełniono od Uralu aŜ do Morza Czarnego. Ginęli chłopcy i dziewczynki. Wiem, Ŝe trudno uwierzyć w taką zbrodnię, niektórzy z was pewnie nigdy nie uwierzą. Ale na własne oczy widziałem ciała tych dzieci i jestem pewien, Ŝe to dzieło jednego człowieka. Nie zabija ich dla pieniędzy ani dla seksu, robi to z powodów, których nie umiem wyjaśnić. MoŜe zamordować kaŜde dziecko, w kaŜdym mieście. Nic go nie powstrzyma. Aresztowano mnie za to, Ŝe chciałem go odnaleźć. Teraz, kiedy zostałem skazany, moŜe spokojnie zabijać dalej. Nikt inny go nie szuka. Moja Ŝona i ja musimy uciec, Ŝeby go powstrzymać. Nie uda nam się bez waszej pomocy. JeŜeli wezwiecie straŜników, zginiemy. Zapadła cisza. Pociąg juŜ się zatrzymywał. StraŜnicy lada chwila otworzą drzwi, wejdą do wagonu z bronią gotową do strzału. Kto nie wyzna prawdy, gdy zobaczy wycelowaną w siebie lufę karabinu? Z ławek zawołała jakaś kobieta: - Jestem z Rostowa. Słyszałam o tych morderstwach. Dzieci miały wycięte Ŝołądki. Podobno oskarŜali o to grupę szpiegów z Zachodu. Lew odparł: - UwaŜam, Ŝe morderca mieszka i pracuje w pani mieście. Ale wątpię, czy to szpieg. Inna kobieta krzyknęła: - Kiedy go znajdziecie, zabijecie go? - Tak. Pociąg zatrzymał się. Usłyszeli kroki nadchodzących straŜników. Lew dodał: - Nie mam Ŝadnego prawa oczekiwać od was pomocy. Mimo to proszę, pomóŜcie nam. Lew i Raisa przycupnęli wśród więźniów. Raisa otoczyła męŜa ramionami, zasłaniając jego zakrwawione ręce. Odsunięto drzwi i wnętrze wagonu zalał blask słońca. StraŜnicy znaleźli ciała i zaŜądali wyjaśnień.

351

- Kto ich zabił? Odpowiedziało im milczenie. Lew ponad ramieniem Ŝony spojrzał na straŜników. Byli młodzi, obojętni. Wykonywali rozkazy, lecz nie potrafili myśleć samodzielnie. Fakt, Ŝe sami nie zabili Lwa i Raisy, oznaczał, Ŝe nie dostali takiego polecenia. Zamierzano dokonać zabójstwa ukradkiem, cudzymi rękami. Bez wyraźnej zgody z góry straŜnicy nie wykaŜą Ŝadnej inicjatywy. Wystarczyłby jednak choć cień powodu, by wykorzystali okazję. Wszystko zaleŜało od nieznajomych w wagonie. StraŜnicy krzyczeli, wymachując bronią przed twarzami stojących najbliŜej osób. Ale więźniowie nic nie mówili. StraŜnicy wybrali dwoje staruszków. Byli słabi, na pewno będą mówić. - Kto zabił tych ludzi? Co tu się stało? Gadać! Jeden ze straŜników uniósł podkuty but nad głową staruszki, która się rozpłakała. Jej mąŜ błagał o litość. Ale Ŝadne z nich nie odpowiedziało na pytanie. Drugi straŜnik podszedł do Lwa. Gdyby kazał mu wstać, zobaczyłby plamy krwi na jego koszuli. Jeden z członków bandy, ten, który zapewnił Lwa, Ŝe nic do niego nie mają, zeskoczył z ławki i zbliŜył się do straŜników. Z pewnością zamierzał zaŜądać obiecanej nagrody. Zawołał: - Dajcie im spokój. Wiem, co się stało. Powiem wam. StraŜnicy odsunęli się od staruszków i od Lwa. - Mów. - Pokłócili się przy kartach i się pozabijali. Lew uświadomił sobie, Ŝe nie chcąc go wydać, banda kieruje się własną pokrętną logiką. Byli gotowi gwałcić i mordować dla niewielkiego zysku. Ale nie byli gotowi donosić, nie zamierzali być kapusiami straŜników. W grę wchodził ich status. Gdyby urkowie, członkowie ich przestępczego bractwa, dowiedzieli się, Ŝe sprzedają więźniów za jakieś przywileje, nigdy by im tego nie wybaczyli. Prawdopodobnie wydaliby na nich wyrok. StraŜnicy spojrzeli po sobie. Nie wiedząc, co począć, postanowili nie robić nic. Nie było pośpiechu. PodróŜ do obozu Wtoraja Rieczka nad Pacyfikiem trwa wiele tygodni. Będzie jeszcze mnóstwo okazji. 352

Zaczekają na nowe rozkazy. UłoŜą inny plan. Jeden ze straŜników zwrócił się do całego wagonu: - Za karę nie wyładujemy ciał. W tym upale niedługo zaczną gnić i śmierdzieć i wszyscy zachorujecie. MoŜe wtedy będziecie chcieli mówić. Dumny z siebie wyskoczył z wagonu. Jego towarzysz dołączył do niego. Drzwi się zamknęły. Po chwili pociąg ruszył. Młody człowiek w stłuczonych okularach spojrzał na Lwa przez pęknięte szkła i spytał szeptem: - Jak chcecie uciec? Miał prawo wiedzieć. Ich ucieczka była teraz sprawą wszystkich w wagonie. Wszyscy byli w to zamieszani. W odpowiedzi Lew uniósł zakrwawiony kawał stali. StraŜnicy zapomnieli go zabrać.

Dwieście dwadzieścia kilometrów na wschód od Moskwy 13 lipca Lew leŜał na podłodze na brzuchu, z ręką wciśniętą w otwór uŜywany przez więźniów jako toaleta. Stalowym zębem skrobał gwoździe, którymi od spodu zamocowano deskę do wagonu. Od wewnątrz nie było Ŝadnych gwoździ: wszystkie deski przybito od spodu. MoŜna się było do nich dostać jedynie przez ten otwór, w obwodzie niewiele większy niŜ jego nadgarstek. Lew wziął koszulę martwego męŜczyzny i najdokładniej, jak mógł oczyścił deskę, choć w najlepszym razie był to symboliczny wysiłek. Aby dosięgnąć trzech Ŝelaznych gwoździ, musiał wcisnąć twarz w cuchnące, przesiąknięte moczem i kałem drewno, i powstrzymując wymioty, pracować po omacku, kierując się tylko dotykiem. Drzazgi wbijały mu się w skórę. Raisa zaproponowała, Ŝe go zastąpi; jej ręce były szczuplejsze. Lew miał jednak dłuŜsze ramiona, a i tak ledwie mógł dosięgnąć kaŜdego z trzech gwoździ. Przewiązawszy usta i nos kawałkiem koszuli, by przynajmniej trochę uchronić się przed smrodem, zmagał się z trzecim i ostatnim gwoździem, drapiąc i Ŝłobiąc drewno, Ŝeby móc wsunąć ostrze stali pod łebek gwoździa i go podwaŜyć. Usunięcie dwóch gwoździ zajęło mu wiele godzin, gdyŜ musiał przerywać pracę, ilekroć któryś z więźniów chciał skorzystać z toalety. Z ostatnim gwoździem szło najtrudniej. Częściowo z powodu zmęczenia - było późno, moŜe pierwsza czy druga w nocy - lecz poza tym coś jeszcze wydawało się nie tak. Lew mógł wsunąć palec pod łebek 354

gwoździa, lecz nie potrafił go obruszyć. Gwóźdź był zakrzywiony, jak gdyby został wbity pod nierównym kątem i zgięty kolejnymi uderzeniami młotka. Ani drgnął. Lew musiał dalej ryć w drewnie, być moŜe do samego końca gwoździa. Na myśl, Ŝe to moŜe potrwać jeszcze godzinę, ogarnęła go fala znuŜenia. Miał obtarte i zakrwawione palce, obolałą rękę, jego nozdrza wypełniał potworny smród odchodów. Nagle pociągiem zarzuciło na bok, Lew zdekoncentrował się i kawałek stali wysunął mu się z palców, lądując z brzękiem na torach. Wyciągnął rękę z otworu. Raisa natychmiast znalazła się obok niego. - Skończyłeś? - Upuściłem. Upuściłem stal. Był wściekły na siebie, bo przez własną głupotę wyrzucił pozostałe gwoździe, nie miał więc juŜ Ŝadnych narzędzi. Widząc zakrwawione palce męŜa, Raisa chwyciła deskę i spróbowała ją poruszyć. Ta uniosła się z jednej strony, odrobinę, za mało, by chwycić ją od dołu i zdjąć. Lew otarł ręce, rozglądając się za czymś, czego mógłby uŜyć. - Muszę zdrapać drewno i dostać się do czubka ostatniego gwoździa. Raisa widziała, Ŝe przed wejściem do pociągu kaŜdego więźnia drobiazgowo rewidowano. Wątpiła, by ktokolwiek miał przy sobie jakieś metalowe narzędzie. Kiedy zastanawiała się, co począć, jej wzrok zatrzymał się na jednym z zabitych bandytów. MęŜczyzna leŜał na wznak z otwartymi ustami. Raisa odwróciła się do męŜa. - Jak długie i ostre to ma być? - Niewiele mi juŜ zostało. Potrzebuję tylko czegoś twardszego niŜ moje palce. Raisa wstała i podeszła do zwłok człowieka, który próbował ją zgwałcić i zamordować. Bez poczucia satysfakcji i sprawiedliwości, raczej ze wstrętem, ułoŜyła głowę męŜczyzny w taki sposób, by szczęka była skierowana ku górze. Uniosła but nad szczęką, ale za wahała się, rozglądając się po wagonie. Wszyscy się przyglądali. Zamknęła oczy i z całej siły uderzyła obcasem w przednie zęby. 355

Lew podczołgał się do niej, wsunął palce do ust trupa i wyciągnął ząb z. krwawym strzępkiem dziąsła, siekacz, nie idealne narzędzie, lecz na tyle twarde i ostre, by dokończyć zdrapywanie drewna. Wrócił do otworu i połoŜył się na brzuchu. Trzymając ząb, wsunął dłoń pod deskę, wymacał gwóźdź i zaczął dalej skrobać drewno, wyciągając kolejne drzazgi. Gwóźdź został juŜ całkiem odsłonięty. Przytrzymując ząb w dłoni, na wypadek gdyby musiał drapać dalej, Lew chwycił główkę gwoździa, ale obtartymi końcami palców nie potrafił wyczuć jego połoŜenia. Wyciągnął rękę z otworu, otarł pot i krew z dłoni, po czym owinął ją kawałkiem koszuli i spróbował jeszcze raz. Uzbroiwszy się w cierpliwość, szarpał gwóźdź, wyciągając go z deski milimetr po milimetrze. Po chwili skończył: udało się. Ostatni gwóźdź został usunięty. Lew sprawdził ręką, czy nie ma innych, ale nie znalazł Ŝadnego więcej. Wyciągnął rękę z otworu i usiadł. Raisa wsunęła do dziury obie dłonie i chwyciła deskę. Lew połoŜył ręce obok. To była próba. Oboje pociągnęli. Górna część deski uniosła się, natomiast dolna tkwiła w miejscu. Lew złapał koniec i podniósł, jak najwyŜej się dało. Gdy spojrzał w dół, zobaczył szyny. Plan się powiódł, mieli szczelinę szerokości około trzydziestu centymetrów, przez którą z trudem mogła się przecisnąć jedna osoba, ale to wystarczało. Z pomocą innych mogliby wyłamać deskę. Obawiając się jednak, by odgłos nie zaalarmował straŜników, porzucili ten pomysł. Lew odwrócił się do ludzi w wagonie. - Potrzebuję paru osób, Ŝeby przytrzymały deskę, kiedy będziemy zeskakiwać na tory. Natychmiast poderwało się kilkoro ochotników, którzy podeszli i chwycili deskę. Lew ocenił wysokość. Kiedy przecisną się przez szczelinę, spadną tuŜ pod pociąg. Odległość między wagonem a torami wynosiła nieco ponad metr, moŜe półtora metra. Pociąg toczył się dość powoli, lecz na tyle szybko, by upadek mógł być groźny. Nie mogli jednak czekać. Musieli uciekać teraz, nocą. Podczas postoju pociągu za dnia zauwaŜyliby ich straŜnicy. 356

Raisa wzięła go za ręce. - Skoczę pierwsza. Lew pokręcił głową. Widział projekty pociągów transportujących więźniów. Czekała ich jeszcze jedna przeszkoda: ostatnia pułapka dla ludzi, którzy odwaŜyliby się podjąć taką próbę ucieczki. - Na końcu składu wiszą rzędy haków. Gdybyśmy spadli na tory i czekali, aŜ pociąg przejedzie, nadzialibyśmy się na haki, które by nas powlokły za ostatnim wagonem. - Nie moŜna ich jakoś uniknąć? Usunąć się na bok? - To są setki haków zawieszonych na drutach. Nie da się przed nimi uchylić. Zaplątalibyśmy się w nich. - Co mamy zrobić? Nie moŜemy czekać, aŜ pociąg stanie. Lew spojrzał na dwa trupy. Raisa stanęła obok, wyraźnie nie rozumiejąc jego zamiarów. Wyjaśnił: - Kiedy zeskoczysz na tory, wyrzucę jedno z tych ciał. Miejmy na dzieję, Ŝe spadnie blisko ciebie. Będziesz się musiała do niego podczołgać. Potem połoŜysz się pod nim. Zasłonisz się nim cała. Gdy nadjedzie ostatni wagon, haki zaczepią i pociągną trupa. Ale ty będziesz wolna. Przysunął zwłoki do obluzowanej deski i dodał: - Chcesz, Ŝebym skoczył pierwszy? JeŜeli się nie uda, powinnaś zostać w wagonie. Chyba nie ma gorszej śmierci niŜ zginąć na hakach pod pociągiem. Raisa pokręciła głową. - To dobry plan. Uda się. Skoczę pierwsza. Gdy była gotowa, Lew powtórzył instrukcje: - Pociąg jedzie wolno. Lądowanie będzie bolesne, ale niezbyt groźne, pamiętaj, Ŝeby złagodzić upadek przewrotem. Zrzucę za tobą ciało. Będzie mało czasu... - Rozumiem. - Musisz się dostać do trupa i schować się pod nim. UwaŜaj, Ŝeby nie wystawiać Ŝadnej części ciała. JeŜeli choć jeden hak cię zaczepi, to powlecze cię za pociągiem. - Rozumiem, Lew. 357

Raisa pocałowała go. Dygotała. Przecisnęła się przez szczelinę między deskami. Jej stopy zawisły nad torami. Deska spadła, a ona zniknęła mu z oczu. Lew chwycił pierwszego trupa i wypchnął przez otwór. Ciało opadło na tory i zostało z tyłu.

Raisa wylądowała niezdarnie, uderzając się w bok i koziołkując. Zdezorientowana leŜała chwilę bez ruchu. Za długo, traciła czas. Ich wagon był juŜ bardzo daleko. Zobaczyła zwłoki, które wyrzucił Lew, i zaczęła się czołgać w ich stronę, w kierunku jazdy pociągu. Obejrzała się za siebie. Do końca zostały trzy wagony. Nie zauwaŜyła jednak Ŝadnych haków. MoŜe Lew się mylił. Jeszcze tylko dwa wagony. Raisa wciąŜ nie dotarła do ciała bandyty. Zaczepiła o coś. Od końca pociągu dzielił ją juŜ tylko jeden wagon. Gdy zostało zaledwie kilka metrów, zobaczyła haki - setki haków przymocowanych do cieniutkich drucików, zawieszonych na róŜnych wysokościach. Biegły przez całą szerokość wagonu, nie sposób ich było uniknąć. Raisa czołgała się dalej, najszybciej jak mogła. Wreszcie dotarła do ciała, które leŜało twarzą do podkładów, zwrócone głową w jej stronę. Nie miała czasu go obrócić, więc sama się obróciła, wpełzając pod nie i kładąc głowę pod jego głową. LeŜąc twarzą w twarz z bandytą, patrząc w jego martwe oczy, skuliła się, by stać się jak najmniejsza. Nagle zwłoki oderwały się od niej. Wokół siebie ujrzała druty przypominające Ŝyłki wędek najeŜone mnóstwem ostrych haków. Ciało uniosło się, jak gdyby nagle oŜyło, i odsunęło się niczym marionetka, nie dotykając juŜ torów. Raisa leŜała bez ruchu, rozpłaszczona na torze. Zobaczyła nad sobą gwiazdy. Powoli wstała. śaden hak jej nie zaczepił. Patrzyła na oddalający się pociąg. Udało się. Nigdzie jednak nie widziała Lwa.

Lew uznał, Ŝe będzie potrzebował zwłok roślejszego z bandytów, aby mieć większą zasłonę przed hakami niŜ drobna Raisa. Okazało się

358

jednak, Ŝe trup nie mieści się w szczelinie między deskami. Rozebrali ciało, próbując je zmniejszyć, lecz wciąŜ było za szerokie. Nie dało się wcisnąć go w otwór. Raisy nie było w wagonie juŜ od kilku minut. Zdesperowany Lew wsunął głowę w szczelinę. Zobaczył ciało schwytane przez haki na końcu pociągu. To tamten trup czy Raisa? Z tej odległości nie widział. Musiał mieć nadzieję, Ŝe to trup. Zmienił plan, przypuszczał, Ŝe gdy ułoŜy się w odpowiedni sposób, uda mu się osłonić ciałem zaplątanym w druty pod ostatnim wagonem. Wszystkie haki w tej części musiały wbić się w trupa. JeŜeli połoŜy się pod spodem, będzie wolny. PoŜegnał się z więźniami, podziękował im i skoczył na tory. Wylądował blisko ogromnych stalowych kół, odsunął się na bok i zwrócił twarzą w stronę tyłu pociągu. Nadziany na haki trup szybko zbliŜał się do niego. Wisiał po lewej stronie. Lew przesunął się we właściwą stronę. Mógł tylko czekać, rozciągając się płasko na torach. Za chwilę miał go minąć koniec pociągu. Lew na moment uniósł głowę i zobaczył, Ŝe to nie Raisa. Uratowała się. Musiał zrobić to samo. Przywarł do toru i zamknął oczy. Martwe ciało otarło się o niego. Nagle poczuł ból - jeden zabłąkany hak zaczepił się o jego ramię. Lew otworzył oczy. Hak przeciął mu koszulę i wbił się w ciało. W ułamku sekundy, zanim drut zdąŜył się napręŜyć i porwać go ze sobą, chwycił hak i szarpnął, wyrywając sobie z ręki kawał skóry i ciała. Złapał się za ramię, z którego popłynęła krew: zakręciło mu się w głowie. Podniósł się chwiejnie i zobaczył Raisę, która biegła do niego. Nie zwaŜając na ból, otoczył ją ramionami. Byli wolni.

Moskwa Tego samego dnia Wasilij nie czuł się dobrze. Zrobił dziś coś, czego nigdy dotąd nie robił - wziął dzień wolny. Takie zachowanie było nie tylko potencjalnie niebezpieczne, ale i zupełnie nie w jego stylu. Wolałby chorować w pracy niŜ u siebie. Udało mu się załatwić sprawy mieszkaniowe w taki sposób, Ŝe większość czasu spędzał w domu sam. Był oczywiście Ŝonaty; to nie do pomyślenia, by męŜczyzna pozostał samotny. Posiadanie dzieci naleŜało do jego obowiązków społecznych. Tak więc, stosując się do reguł, oŜenił się z kobietą, która nie miała zdania na Ŝaden temat, a przynajmniej nigdy Ŝadnego nie wygłaszała, z kobietą, która sumiennie urodziła mu dwoje dzieci - niezbędne minimum, jeśli nie chciał, by o cokolwiek go pytano. Razem z dziećmi mieszkała na peryferiach, podczas gdy Wasilij zajmował słuŜbowe mieszkanie w śródmieściu. Załatwił to rzekomo po to, by mieć gdzie przyjmować kochanki. W rzeczywistości jednak bardzo rzadko miewał romanse. Po wygnaniu Lwa na Ural Wasilij złoŜył prośbę o przydział mieszkania naleŜącego dotąd do Lwa i Raisy: mieszkania numer 124. Spełniono jego Ŝyczenie. Pierwsze kilka dni były przyjemne. Wysłał Ŝonę do spectorgów, sklepów dla pracowników aparatu, by kupiła najlepsze jedzenie i picie. W nowym mieszkaniu wydał przyjęcie dla kolegów z pracy, bez Ŝon, na którym jego zastępcy ucztowali, gratulując mu sukcesu. Niektórzy z dawnych podwładnych Lwa przeszli pod jego komendę. Lecz mimo tej cudownej odmiany losu źle się bawił na 360

przyjęciu. Czul się pusty. Nie miał juŜ kogo nienawidzić. Nie miał przeciwko komu spiskować. Nie irytował się teraz z powodu awansu Lwa, jego sprawności, jego popularności. Owszem, byli inni, z którymi rywalizował, ale to jednak nie było to samo. Wasilij podniósł się z łóŜka, postanowiwszy, Ŝe lepiej się napić. Nalał sobie sporą miarkę wódki i spojrzał w szklankę, kołysząc przezroczystym płynem, nie mogąc się zmusić, by unieść ją do ust. Zapach wywoływał w nim mdłości. Odstawił szklankę. Lew nie Ŝył. Niedługo powinien dostać oficjalne zawiadomienie, Ŝe dwoje więźniów nie dotarto na miejsce. Zmarli w transporcie, jak wielu innych, gdy wybuchła jakaś awantura o buty, ubranie, jedzenie czy cokolwiek innego. Odniósł ostateczne zwycięstwo nad człowiekiem, który go upokarzał. Samo istnienie Lwa było dla Wasilija wieczną karą. Dlaczego mu go więc brakowało? Rozległo się pukanie. Wasilij spodziewał się, Ŝe MGB wyśle ludzi, by poświadczyli, iŜ naprawdę jest chory. Podszedł do drzwi, otworzył i zobaczył dwóch młodych funkcjonariuszy. - Melduję ucieczkę dwojga więźniów. - Lew? Gdy wymawiał to imię, tępy ból w środku ustąpił. Funkcjonariusze przytaknęli. Wasilij od razu poczuł się lepiej.

Dwieście kilometrów na południowy wschód od Moskwy Tego samego dnia To biegnąc, to idąc, w zaleŜności od tego, czy górę brał strach, czy zmęczenie, uciekali, nieustannie oglądając się za siebie. Pogoda im sprzyjała: spoza cienkich chmur przeświecało słońce, nie było zbyt gorąco, przynajmniej w porównaniu z upałem panującym w wagonie. Z wysokości słońca Lew i Raisa odgadli, Ŝe jest juŜ późne popołudnie, lecz nie wiedzieli, która dokładnie moŜe być godzina. Lew nie pamiętał, gdzie i jak stracił zegarek. Według jego oceny, mieli najwyŜej cztery godziny przewagi nad straŜnikami transportu. Z przybliŜonych wyliczeń wynikało, Ŝe jeśli poruszali się z prędkością ośmiu kilometrów na godzinę, podczas gdy pociąg na ogół jechał niewiele szybciej niŜ szesnaście, oddalili się od transportu na odległość około osiemdziesięciu kilometrów. Taki był najlepszy z moŜliwych scenariuszy. Niewykluczone, Ŝe straŜników powiadomiono o ucieczce duŜo wcześniej. Wyszli z lasu na otwartą przestrzeń. Teraz moŜna ich było zo baczyć z odległości kilku kilometrów. Nie mając wyboru, musieli posuwać się naprzód, pozbawieni osłony drzew, a więc widoczni jak na dłoni. Widząc małą rzeczkę u stóp wzniesienia, skręcili w jej stronę i przyśpieszyli kroku. To była pierwsza woda, jaką napotkali po drodze. Uklękli nad brzegiem i pili chciwie ze stulonych dłoni. Gdy było im mało, zanurzyli twarze. Lew zaŜartował: - Przynajmniej zginiemy czyści. 362

śart był chybiony. Nie wystarczy, Ŝe zrobią, co mogą, Ŝeby powstrzymać mordercę. Nikt nie doceni ich wysiłków. Muszą dopiąć celu. Raisa zajęła się raną Lwa, która nie chciała się zasklepić i nie przestawała krwawić; hak wyrwał za duŜo skóry i ciała. Pas oderwany z koszuli, którym ją przewiązali, był juŜ przesiąknięty krwią. Lew odkleił mokrą tkaninę. - Nic mi nie będzie. - Zostawiamy wyraźny trop dla psów. Raisa wyszła z rzeki i zbliŜyła się do drzewa. Między gałęziami wisiała pajęczyna. OstroŜnie zebrała ją palcami i połoŜyła na okaleczonym ramieniu Lwa. Pod dotykiem srebrnych niteczek krew niemal natychmiast zaczęła krzepnąć. Raisa przez kilka minut zbierała pajęczyny i układała warstwami na ranie, dopóki nie pokryła jej gruba siatka delikatnych Ŝyłek. Kiedy skończyła, krwawienie ustało. Lew przyglądał się, jak opatruje mu ranę. - Powinniśmy jak najdłuŜej trzymać się tej rzeki. Drzewa to jedyna osłona, a woda ukryje nasz zapach. Rzeczka była płytka, w najgłębszym miejscu sięgając kolan. Powolny nurt nie pozwalał im płynąć z prądem. Musieli brnąć pieszo. Lew, głodny i wyczerpany, wiedział, Ŝe długo tego nie wytrzymają. Podczas gdy straŜnikom absolutnie nie zaleŜało na tym, czy więźniowie Ŝyją, czy umierają, ucieczka była czymś niewybaczalnym. Wystawiała na pośmiewisko nie tylko straŜników, ale cały system. Bez względu na to, kim był więzień, jak mało waŜną osobą - ucieczka czyniła z niego kogoś niezwykle waŜnego. PoniewaŜ Lew i Raisa zostali zaklasyfikowani jako wpływowi i niebezpieczni kontrrewolucjoniści, ich ucieczka stanie się sprawą o znaczeniu ogólnokrajowym. Kiedy pociąg się zatrzyma i straŜnicy zauwaŜą trupa zawieszonego na hakach pod ostatnim wagonem, przeliczą wszystkich więźniów. Zidentyfikują wagon uciekinierów; zaczną wypytywać, kiedy doszło do ucieczki. JeŜeli nie doczekają się odpowiedzi, mogą zastrzelić więźniów. Lew miał nadzieję, Ŝe znajdzie się ktoś na tyle rozsądny, by natychmiast powiedzieć prawdę. Ci ludzie i tak zrobili dla nich więcej, 363

niŜ moŜna by oczekiwać. Gdyby się nawet przyznali, nie było Ŝadnej gwarancji, Ŝe straŜnicy nie rozstrzelają dla przykładu całego wagonu. Obława zacznie się przy torach. UŜyją psów. KaŜdy transport wiózł ze sobą sforę szkolonych psów, które trzymano w znacznie lepszych warunkach niŜ ładunek ludzki. Jeśli punkt ich ucieczki i punkt rozpoczęcia poszukiwań dzieli dostateczna odległość, psom trudno będzie zwęszyć trop. ZwaŜywszy na fakt, Ŝe uciekali juŜ trzy czwarte dnia i nie widzieli jeszcze pościgu, Lew przypuszczał, Ŝe tak się właśnie stało. Wiadomość o nich dotrze do Moskwy. Rozpocznie się akcja na znacznie szerszą skalę. W teren wyśle się samochody i cięŜarówki - obszar poszukiwań zostanie podzielony na sektory. Będą go równieŜ patrolować samoloty. Zostaną poinformowane miejscowe jednostki wojska i słuŜb bezpieczeństwa, których działania będą koordynowane z centralą. Zaczną ich tropić z zapałem wykraczającym daleko poza obowiązki zawodowe. Obieca im się premie i nagrody Nic nie będzie mogło ograniczyć liczby ludzi i ilości sprzętu, jakie zostaną zmobilizowane przeciwko nim. Lew zdawał sobie z tego sprawę. Sam uczestniczył w takich operacjach. I to był ich jedyny atut. Lew wiedział, jak organizuje się taki pościg. Został przeszkolony przez NKWD, w jaki sposób prowadzić działania dywersyjne za liniami wroga, a dziś liniami wroga były granice, w których obronie walczył. Rozmach takich poszukiwań spowalniał akcję i sprawiał, Ŝe trudno było nią kierować. Prowadzona centralnie i obejmująca wielki obszar, była jednak mało skuteczna. Co waŜniejsze, Lew miał nadzieję, Ŝe będą ich szukać zupełnie gdzie indziej. Zgodnie z logiką naleŜałoby się spodziewać, Ŝe ruszą w stronę najbliŜszej granicy, w kierunku Finlandii i wybrzeŜa Bałtyku. Z kraju najłatwiej byłoby się wydostać drogą morską. Ale Lew i Raisa kierowali się na południe - przez samo serce Rosji - w stronę Rostowa nad Donem. Tam na pewno nie czekała ich wolność ani szansa na znalezienie bezpiecznej kryjówki. Brnąc przez wodę w znacznie wolniejszym tempie niŜ przedtem, często potykali się i padali; za kaŜdym razem było coraz trudniej wstać. 364

Nawet adrenalina nie dodawała im juŜ sił. Lew trzymał uniesioną rękę, uwaŜając, by woda nie zmyła opatrunku z pajęczyn. Dotąd nie rozmawiali o swoim połoŜeniu, jak gdyby uratowali Ŝycie na zbyt krótko, aby snuć jakiekolwiek plany. Lew oceniał, Ŝe znajdują się około dwustu kilometrów na wschód od Moskwy. Jechali pociągiem prawie czterdzieści osiem godzin. Oznaczało to, Ŝe najprawdopodobniej byli w okolicach Włodzimierza nad Klaźmą. Jeśli się nie mylił, to posuwali się w kierunku Riazania. Stąd normalna podróŜ samochodem czy pociągiem do Rostowa trwałaby co najmniej dwadzieścia cztery godziny. Nie mieli jednak pieniędzy ani jedzenia; byli ranni, ubrani w brudne rzeczy. Poszukiwały ich wszystkie centralne i lokalne jednostki aparatu bezpieczeństwa. Zatrzymali się. Rzeka wpływała do niewielkiej wioski, kołchozu. Wyszli z wody pięćset kroków od pierwszych zabudowań. Było późno, zaczynał zapadać zmierzch. Lew powiedział: - Niektórzy mieszkańcy wioski na pewno jeszcze pracują; są w polu. MoŜemy wejść po cichu do jakiegoś domu i poszukać czegoś do jedzenia. - Chcesz kraść? - Nie moŜemy niczego kupić. Wydadzą nas, gdy tylko nas zobaczą. Za zbiegłych więźniów zawsze wyznacza się nagrodę, o wiele wyŜszą od tego, co ci ludzie mogą zarobić przez rok. - Lew, za długo pracowałeś na Łubiance. Oni nie kochają państwa. - Ale jak wszyscy potrzebują pieniędzy Jak wszyscy próbują przeŜyć. - Mamy przed sobą setki kilometrów. Sami nie damy sobie rady. Po prostu nie damy rady. Musisz to zrozumieć. Nie mamy przyjaciół, pieniędzy, nie mamy nic. Musimy prosić o pomoc obcych - trzeba ich przekonać do naszej sprawy. To jedyny sposób. To nasza jedyna szansa. - Jesteśmy parą wyrzutków, za ukrywanie nas grozi śmierć, nie tylko człowiekowi, który odwaŜyłby się nam pomóc, ale całej wsi. Władze bez zastanowienia skaŜą wszystkich na dwadzieścia pięć lat i wszystkich, łącznie z dziećmi, deportują do obozów na północy. 365

- Właśnie dlatego nam pomogą. Straciłeś wiarę w ludzi w tym kraju, bo otaczali cię przedstawiciele władzy. Państwo nie reprezentuje tych wsi, nie rozumie ich i w ogóle się nimi nie interesuje. - Raiso, to gadanie dysydenta z miasta. Nie ma nic wspólnego z prawdziwym światem. Byliby szaleni, gdyby zgodzili się nam pomóc. - Masz krótką pamięć, Lew. Jak uciekliśmy? Powiedzieliśmy ludziom w wagonie prawdę. Pomogli nam, wszyscy, kilkaset osób, pewnie tyle samo mieszka w tej wiosce. Więźniów z naszego wagonu na pewno czeka jakaś zbiorowa kara za to, Ŝe nie zawiadomili straŜy. Po co to zrobili? Co im obiecałeś? Lew milczał. Raisa naciskała dalej: - JeŜeli ukradniesz coś tym ludziom, zostaniesz ich wrogiem, a przecieŜ jesteśmy ich przyjaciółmi. - Chcesz stanąć w środku wsi i przywitać się, jakbyśmy byli ich krewnymi? - Właśnie tak zrobimy. Spokojnym krokiem weszli w środek wsi, jak gdyby wracali z pracy, jak gdyby mieli prawo tu być. Tam natychmiast zgromadzili się wokół nich męŜczyźni, kobiety i dzieci. Ich domy były zbudowane z drewna i gliny. Sprzęt rolniczy pochodził sprzed czterdziestu lat. Wystarczyło, Ŝeby wydali ich władzom, a zostaną suto wynagrodzeni. Jak mogliby się oprzeć takiej pokusie? Ci ludzie nie mieli nic. Otoczona nieprzyjaznymi twarzami, Raisa powiedziała głośno: - Jesteśmy więźniami. Uciekliśmy z transportu na Kołymę, gdzie mieliśmy umrzeć. Ścigają nas. Potrzebujemy waszej pomocy. Prosimy o nią nie dla siebie. W końcu i tak nas złapią i zabiją. Pogodziliśmy się z tym. Ale przed śmiercią musimy wykonać pewne zadanie. Pozwólcie nam wyjaśnić, dlaczego potrzebujemy waszej pomocy. JeŜeli nie spodoba się wam to, co usłyszycie, nie będziecie mieć z nami nic do czynienia. Wystąpił naprzód czterdziestokilkuletni męŜczyzna z zarozumiałą miną. - Jako przewodniczący kołchozu mam obowiązek przypomnieć, Ŝe wydanie tych ludzi leŜy w naszym interesie. 366

Raisa spojrzała na pozostałych mieszkańców wioski. CzyŜby się pomyliła? Czy państwo naprawdę infiltrowało wsie, umieszczając wśród kierownictwa kolektywnych gospodarstw własnych szpiegów i informatorów? Ktoś zawołał: - A co zrobisz z nagrodą, teŜ oddasz ją państwu? Rozległ się śmiech. Przewodniczący poczerwieniał ze wstydu. Raisa z ulgą zdała sobie sprawę, Ŝe ten człowiek nie jest tu traktowany powaŜnie. Nie cieszył się prawdziwym autorytetem i uwaŜano go zapewne za marionetkę władzy. Jakaś starsza kobieta powiedziała: - Nakarmimy ich. Jej głos uciął dalszą dyskusję, jak gdyby odezwała się wyrocznia. Zaprowadzono ich do największego domu, posadzono w głównej izbie, gdzie przygotowywano jedzenie, i dano im wody. Rozpalono ogień. Cały czas schodzili się ludzie i wkrótce cały dom był ich pełen. U nóg dorosłych tłoczyły się dzieci, patrząc na Lwa i Raisę jak na egzotyczne zwierzęta w zoo. Z innego domu ktoś przyniósł świeŜy chleb, jeszcze ciepły. Jedli, susząc przy piecu mokre ubrania. Gdy jakiś człowiek zaczął ich przepraszać, tłumacząc się, Ŝe nie mogą dać im nowych rzeczy, Lew tylko skinął głową, oszołomiony ludzką hojnością. W zamian mógł jedynie opowiedzieć historię obojga, nic więcej. Skończywszy chleb i wodę, wstał. Raisa przyglądała się męŜczyznom, kobietom i dzieciom słuchającym Lwa. Zaczął od morderstwa Arkadego, małego chłopca z Moskwy, morderstwa, które polecono mu zatuszować. Przyznał ze wstydem, jak przekonywał rodzinę chłopca, Ŝe to był wypadek. Potem opowiedział, jak wyrzucono go z MGB i zesłano do Wuralska. Mówił o swoim zaskoczeniu, gdy znalazł ciało innego dziecka, zamordowanego niemal dokładnie w taki sam sposób. Słysząc, Ŝe podobne morderstwa popełniano w całym kraju, zgromadzeni wstrzymali oddech, jak gdyby oglądali magiczną sztuczkę. Niektórzy rodzice kazali wyjść dzieciom, kiedy Lew uprzedził ich, co zamierza opisać. Zanim jeszcze skończył, ludzie zaczęli snuć przypuszczenia, kto moŜe być odpowiedzialny za te zbrodnie. Nikt nie sądził, aby morderstw dokonał zwykły człowiek, mający pracę i rodzinę. MęŜczyznom 367

trudno było uwierzyć, Ŝe mordercy nie zidentyfikowano natychmiast. Nikt nie miał wątpliwości, Ŝe patrząc mu w oczy, od razu moŜna by się domyślić, Ŝe to potwór. Rozglądając się po izbie, Lew uświadomił sobie, Ŝe mówiąc o mordercy i drastycznych szczegółach jego zbrodni, wstrząsnął tymi ludźmi i zmienił ich spojrzenie na świat. Przeprosił ich za to. Starając się jakoś uspokoić zebranych, podkreślił, Ŝe zabójca działa tylko przy trasach kolejowych, przebiegających przez duŜe miasta. Zabijał podczas swoich codziennych zajęć; w ramach tych zajęć nie zaglądał do wiosek takich jak ta. Mimo tych zapewnień Raisa nie była pewna, czy ci ludzie nadal będą tak ufni i serdeczni. Czy następnym razem nakarmią obcego? Albo czy odtąd będą się obawiać, Ŝe w nieznajomych ukrywa się zło, którego oni nie dostrzegają? Ceną tej opowieści była niewinność mieszkańców wsi. Owszem, nieraz widzieli śmierć i okrucieństwo, lecz nigdy nie wyobraŜali sobie, by morderstwo dziecka mogło komuś sprawiać przyjemność. Było juŜ ciemno i Lew mówił ponad godzinę. Gdy zbliŜał się do końca opowieści, do domu wbiegł jakiś chłopiec. - Widziałem światła na wzgórzach od północnej strony. To cięŜarówki. Jadą tu. Wszyscy zerwali się na nogi. Z ich twarzy Lew odgadł, Ŝe to mogą być tylko samochody wojska albo słuŜby bezpieczeństwa. Zapytał: - Ile mamy czasu? Zadając to pytanie, uznał się za jednego z nich, załoŜył, Ŝe istnieje między nimi więź, której w istocie nie było. Mieszkańcy wioski mogli ich przecieŜ oddać w ręce agentów i zaŜądać nagrody. Wyglądało jednak na to, Ŝe jest w tej izbie jedyną osobą, której coś takiego przyszło do głowy. Nawet przewodniczący poddał się zbiorowej decyzji, by ich wspomóc. Kilku dorosłych wybiegło z domu, by przekonać się na własne oczy. Pozostali zaczęli wypytywać chłopca. - Na którym wzgórzu? - Ile cięŜarówek? - Jak dawno? 368

Były trzy cięŜarówki, trzy pary świateł. Chłopiec zobaczył je z obejścia ojca. NadjeŜdŜały z północy, były kilka kilometrów od wsi. Zostało im parę minut. W domach nie było się gdzie ukryć. Mieszkańcy wioski nie mieli Ŝadnego dobytku, prawie Ŝadnych sprzętów. Lew wiedział, Ŝe rewizja zostanie przeprowadzona dokładnie i bezwzględnie. JeŜeli gdzieś nawet jest jakaś kryjówka, zostanie znaleziona. W grę wchodził honor straŜników. Raisa chwyciła go za ręce. - MoŜemy uciec. Najpierw będą musieli przeszukać wieś. JeŜeli ludzie będą udawać, Ŝe nigdy nas tu nie było, schowamy się gdzieś daleko. Jest ciemno. Lew przecząco pokręcił głową. Czując ucisk w Ŝołądku, pomyślał nagle o Anatoliju Brodskim. Tak zapewne musiał się czuć, gdy odwróciwszy się, zobaczył Lwa na szczycie wzgórza i zdał sobie sprawę, Ŝe pętla zacisnęła mu się na szyi. Lew przypomniał sobie, jak Brodski przez chwilę stał i patrzył, myśląc tylko o tym, Ŝe właśnie został złapany. Tamtego dnia mógłby uciec. Ale tym ludziom nie moŜna było się wymknąć. Byli wypoczęci, uzbrojeni w długą broń, celowniki optyczne, race do oświetlania nieba i psy podejmujące podejrzane tropy. Lew odwrócił się do chłopca, który zauwaŜył cięŜarówki. - Potrzebuję twojej pomocy.

Tego samego dnia Trzęsąc się ze zdenerwowania w niemal całkowitych ciemnościach, chłopiec przykucnął pośrodku drogi nad zboŜem wysypanym z niewielkiego worka. Słyszał zbliŜające się cięŜarówki, wzbijające kołami chmury kurzu: były zaledwie dwieście metrów od niego i nadjeŜdŜały bardzo szybko. Zamknął oczy, mając nadzieję, Ŝe go zobaczą. A jeŜeli jadą za szybko i nie zdąŜą się zatrzymać? Rozległ się pisk hamulców. Chłopiec otworzył oczy i spojrzał w silne światła reflektorów. Uniósł ręce. CięŜarówki stanęły gwałtownie. Zderzak pierwszej niemal dotykał twarzy chłopca. Otworzyły się drzwi szoferki i Ŝołnierz zawołał: - Co ty wyprawiasz, gówniarzu? - Worek mi pękł. - Złaź z drogi! - Ojciec mnie zabije, jak tego nie pozbieram. - A ja cię zabiję, jak mnie nie posłuchasz. Chłopiec nie był pewien, co ma zrobić. WciąŜ zbierał ziarna. Usłyszał metaliczny trzask: to był odgłos broni? Nigdy nie widział karabinu: nie miał pojęcia, jakie wydaje odgłosy. W panice dalej zbierał zboŜe i wkładał do worka. PrzecieŜ go nie zastrzelą: był tylko chłopcem zbierającym zboŜe ojca. Potem jednak przypomniał sobie opowieść nieznajomego: o dzieciach, które cały czas ginęły. MoŜe ci ludzie byli tacy sami. Zebrał tyle ziarna, ile się dało, chwycił worek i pobiegł w kierunku wioski. CięŜarówki ruszyły za nim, trąbiąc i po370

pędzając go. Chłopiec słyszał śmiech Ŝołnierzy. Nigdy w Ŝyciu nie biegł tak szybko. Lew i Raisa ukryli się w jedynym miejscu, którego, jak sądzili, Ŝołnierze nie będą przeszukiwać - pod ich cięŜarówkami. Podczas gdy chłopiec odwrócił ich uwagę, Lew wśliznął się pod drugi wóz, a Raisa pod trzeci. Nie wiedząc, jak długo będą musieli tam pozostać, być moŜe nawet godzinę, Lew owinął ręce ich obojga strzępami koszuli, by złagodzić ból. Gdy cięŜarówki się zatrzymały, Lew zahaczył stopy o półoś, trzymając twarz blisko drewnianej podłogi. Deski uginały się pod cięŜarem Ŝołnierzy, którzy wyskakiwali z wozu. Spoglądając ponad swoimi stopami, zobaczył, jak jeden z nich kuca, Ŝeby zawiązać sznurowadło. Wystarczyło, Ŝeby się odwrócił, a ujrzałby go. śołnierz wyprostował się i pobiegł w kierunku jednego z domów. Nie zauwaŜył Lwa, który zmienił pozycję, aby spojrzeć na trzecią cięŜarówkę. Raisa bała się, ale przede wszystkim czuła gniew. To prawda, plan był sprytny i sama nie wpadłaby na nic lepszego, powodzenie zaleŜało wyłącznie od tego, czy ona potrafi utrzymać się uczepiona podwozia. Nie przeszła szkolenia wojskowego: nie czołgała się w rowach, nie wspinała się na mury. Nie miała dość sił, by sprostać temu zadaniu. JuŜ bolały ją ramiona, drętwiały z bólu. Raisa nie wyobraŜała sobie, Ŝeby mogła wytrzymać jeszcze minutę, a co dopiero całą godzinę. Ale nie chciała, aby to przez nią zostali złapani tylko dlatego, Ŝe nie miała tyle siły, nie chciała pogodzić się z myślą, Ŝe się nie udało, bo okazała się słaba. Walcząc z bólem i bezgłośnie płacząc, czuła, Ŝe nie potrafi się juŜ dłuŜej trzymać, musiała połoŜyć się na ziemi i dać rękom odpocząć. Ale nawet mimo odpoczynku mogłaby się potem trzymać jeszcze tylko minutę czy dwie. I z czasem trwałoby to coraz krócej, aŜ w ogóle nie mogłaby się juŜ utrzymać. Musiała znaleźć jakiś sposób. Rozwiązanie, które nie wymagało tyle siły. Pasy z podartej koszuli - jeśli nie potrafi się trzymać, przywiąŜe się, przywiąŜe nadgarstki do osi. Doskonałe wyjście, dopóki cięŜarówka stoi. Mimo to Raisa i tak na chwilę musiałaby opuścić się na ziemię, Ŝeby się przywiązać. Na ziemi,

nawet ukryta pod samochodem, będzie naraŜona na znacznie większe ryzyko, Ŝe zostanie zauwaŜona. Spojrzała w lewo i w prawo, starając się zorientować, gdzie są Ŝołnierze. Ktoś, moŜe kierowca, został obok cięŜarówki. Raisa widziała jego buty i czuła zapach dymu z papierosa. Właściwie obecność męŜczyzny ją uspokoiła. To był znak, Ŝe raczej nie podejrzewali, by ktoś wgramolił się pod samochód. Raisa wolno i ostroŜnie opuściła nogi, starając się to zrobić bezszelestnie. Nawet najdrobniejszy błąd mógł zdradzić jej obecność. Odwinęła pasy koszuli z dłoni i przywiązała do półosi lewy nadgarstek, a potem częściowo prawy. Musiała zacisnął węzeł juŜ unieruchomioną ręką. Gdy skończyła, zadowolona z siebie juŜ miała zaczepić stopy o podwozie, gdy nagle usłyszała niski pomruk. Spojrzawszy w bok, zobaczyła psa. Lew widział psy, które zostały za trzecią cięŜarówką. Pilnujący ich człowiek nie zauwaŜył Raisy, jeszcze nie. Ale spostrzegły ją psy. Lew słyszał warczenie: Raisa znajdowała się dokładnie na poziomie ich oczu. Nie mogąc nic zrobić, odwrócił głowę i zobaczył chłopca, który pomógł im na drodze. Mały, zafascynowany rozwojem wypadków, obserwował wszystko z wnętrza domu. Lew opuścił się na ziemię, aby mieć lepszy widok. śołnierz z psami miał właśnie odejść, ale jeden z psów, który niemal na pewno zobaczył Raisę, zajadle szarpał smycz. Lew odwrócił się do chłopca. Znów potrzebował jego pomocy. Pokazał mu psy. Chłopiec wybiegł z domu. Lew przyglądał się podziwiając jego opanowanie - jak zbliŜa się do psów. Niemal natychmiast wszystkie zwróciły się w jego stronę i zaczęły ujadać. śołnierz zawołał: - Nie wychodź z domu! Chłopiec wyciągnął rękę, jak gdyby chciał pogłaskać psa. śołnierz wybuchnął śmiechem. - Odgryzie ci rękę. Malec cofnął się gwałtownie. śołnierz odprowadził zwierzęta, nakazując przedtem chłopcu powtórnie, by wracał do domu. Lew podciągnął się z powrotem, przywierając do podwozia. Zawdzięczali chłopcu Ŝycie. 372

Raisa nie miała pojęcia, ile czasu wisiała przywiązana pod cięŜarówką. Wydawało się, Ŝe nieznośnie długo. Słuchała odgłosów rewizji: łoskot przewracanych sprzętów, trzasku rzucanych garnków i rozbijanych przedmiotów. Dobiegło ją szczekanie psów, a potem ujrzała błysk odpalanych rac. śołnierze wracali do samochodów. Wykrzykiwano rozkazy. Psy załadowano na pakę jej cięŜarówki. Za chwilę mieli odjechać. Uświadomiła sobie, Ŝe plan się powiódł. Nagle zawarczał silnik i oś zadygotała. Za kilka sekund zacznie się obracać. Raisa wciąŜ była do niej przywiązana. Musiała się uwolnić. Ale miała spętane nadgarstki i zdrętwiałymi palcami nie potrafiła rozsupłać węzłów. Zaczęła się szamotać. Do cięŜarówki wsiedli ostatni Ŝołnierze. Mieszkańcy wioski stłoczyli się wokół samochodów. Raisa wciąŜ nie zdołała się uwolnić. CięŜarówki juŜ ruszały. Uniosła głowę i zębami szarpnęła węzeł. Puścił i upadła plecami na ziemię z głuchym łomotem, zagłuszonym przez ryk silników. Samochód odjechał. Raisa została na środku drogi. Wiedziała, Ŝe siedzący z tyłu Ŝołnierze zobaczą ją w blasku świateł wsi. Nie mogła nic zrobić. Mieszkańcy wioski ruszyli całą gromadą naprzód. Gdy cięŜarówka odjechała, otoczyli Raisę. śołnierze nie zobaczyli nic podejrzanego. Raisę zasłaniały nogi tłumu mieszkańców wsi. LeŜała skulona na drodze i czekała. Wreszcie jeden z męŜczyzn podał jej rękę. Była bezpieczna. Wstała. Nie zobaczyła Lwa. Nie chciał ryzykować, dopóki samochody nie wjadą w ciemność. Przypuszczała, Ŝe się bał, aby nie zobaczył go kierowca trzeciej cięŜarówki. Pewnie zaczekał do zakrętu. Ale nie czuła strachu. Lew wiedział, co trzeba zrobić. Wszyscy czekali w milczeniu. Raisa wzięła za rękę chłopca, który im pomógł. I niebawem usłyszeli kroki biegnącego ku nim człowieka.

Moskwa Tego samego dnia ChociaŜ zbiegów szukało kilkuset agentów i Ŝołnierzy, Wasilij był przekonany, Ŝe nie uda im się ich znaleźć. Mimo Ŝe aparat państwowy miał nad nimi przygniatającą przewagę, to ścigał człowieka, którego przeszkolono, jak się ukrywać i przeŜyć na terytorium wroga. W pewnych kręgach uwaŜano, Ŝe ktoś musiał im pomóc - albo straŜnicy zdrajcy, albo ludzie czekający w umówionych miejscach wzdłuŜ linii kolejowej, którzy zaplanowali ucieczkę. Przeczyły temu zeznania więźniów transportowanych w tym samym wagonie. Oświadczyli pod przymusem - Ŝe Lew i Raisa uciekli sami. To nie były słowa, które chcieli usłyszeć straŜnicy - stawiały ich w kłopotliwej sytuacji. Dotąd poszukiwania koncentrowały się na szlakach prowadzących w stronę granicy fińskiej, północnego wybrzeŜa i Bałtyku. Zakładano, Ŝe Lew będzie próbował przedostać się za granicę, prawdopodobnie na łodzi rybackiej, a na Zachodzie skontaktuje się z urzędnikami państwowymi wysokiego szczebla, którzy chętnie mu pomogą i udzielą schronienia w zamian za informacje. Z tego powodu uwaŜano jego schwytanie za sprawę najwyŜszej wagi. Lew mógł wyrządzić Związkowi Radzieckiemu niepowetowane szkody. Wasilij odrzucił myśl, Ŝe ktoś pomógł tym dwojgu w ucieczce, dlatego Ŝe absolutnie nikt nie mógł wiedzieć, którym pociągiem będą transportowani. Decyzja o wywiezieniu Lwa i Raisy do łagru zapadła w ostatniej chwili i pośpiesznie zaimprowizowano całą akcję. Wasilij przeprowadził ją bez odpowiednich papierów, pomijając procedury. 374

Jedyną osobą, która mogłaby im pomóc, był on sam. Musiał się więc liczyć z ryzykiem, choć brzmiało to niedorzecznie, Ŝe zostanie mu postawiony taki zarzut. Lew mógł zatem ostatecznie go zniszczyć. Dotąd Ŝadna z grup poszukiwawczych nie natrafiła na najmniejszy ślad zbiegów. Ani Lew, ani Raisa nie mieli w tej części kraju rodziny ani przyjaciół - musieliby uciekać samotnie, bez grosza przy duszy, w łachmanach. Kiedy Wasilij rozmawiał z nim ostatni raz, Lew nie wiedział nawet, jak się nazywa. Teraz najwyraźniej odzyskał zmysły. NaleŜało więc ustalić, dokąd zbieg zmierzał: łatwiej byłoby go schwytać w ten sposób, niŜ przeszukując na chybił trafił teren. Skoro nie udało się Wasilijowi złapać brata, którego sam zadenuncjował, musiało mu się udać schwytanie Lwa. Nie przeŜyłby kolejnej poraŜki. Wasilij nie sądził, by Lew myślał o ucieczce na Zachód. Wolałby umrzeć, niŜ Ŝyć z piętnem zdrajcy. MoŜe chciał wrócić do Moskwy? Mieszkali tu jego rodzice. Ale rodzice nie mogli mu pomóc, a gdyby zjawił się w ich progu, straciliby Ŝycie. Obserwowali ich teraz uzbrojeni ludzie. MoŜe Lew chciał zemsty, moŜe pojawi się tu, Ŝeby go zabić? Dumał przez chwilę nad tą moŜliwością, która bardzo mu pochlebiała, lecz zaraz ją odrzucił. W niechęci Lwa nigdy nie czuł nic osobistego. NiemoŜliwe, aby tamten dla zemsty był gotów ryzykować Ŝycie Ŝony. Lew miał jakiś plan, którego zagadka kryła się na kartkach przechwyconych akt. Wasilij studiował plik dokumentów zebranych w ciągu ostatnich miesięcy przez Lwa i miejscowego oficera milicji, którego przekonał do współpracy. Były to zdjęcia zamordowanych dzieci, zeznania świadków, dokumenty sądowe o skazańcach. Podczas przesłuchania Lew samokrytycznie potępił własne próby podjęcia działań w sprawie morderstw. Wasilij wiedział jednak, Ŝe to kłamstwo. Lew zawsze wierzył w to, co robił, więc musiał uwierzyć w tę przedziwną hipotezę. Ale na czym właściwie ona polegała? śe za te wszystkie pozbawione motywu morderstwa, popełnione w ponad trzydziestu miejscach, oddalonych od siebie o setki kilometrów - odpowiada jeden człowiek? Poza swoją niedorzecznością, teoria oznaczała, Ŝe Lew i 375

Raisa mogli zmierzać dokądkolwiek. Wasilij nie mógł wybrać jednego z tych miejsc i czekać. Zirytowany jeszcze raz przyjrzał się mapie, na której zaznaczono morderstwa, ponumerowane zgodnie z ich chronologią.

44. Wasilij zatrzymał palec na tej liczbie. Potem podniósł słuchawkę telefonu. - Sprowadźcie mi Fiodora Andriejewa. Razem z awansem Wasilij dostał własny gabinet - niewielki pokoik, z którego był taki dumny, jak gdyby wywalczył kaŜdy metr kwadratowy podczas zaciętej bitwy. Rozległo się pukanie do drzwi i wszedł Fiodor Andriejew, dziś jeden z jego podwładnych: młody człowiek, lojalny, pracowity i niezbyt bystry - mający wszystkie cechy właśnie doskonałego podwładnego. Wyglądał na zdenerwowanego. Wasilij z uśmiechem wskazał mu krzesło. - Dziękuję, Ŝe przyszedłeś. Potrzebuję twojej pomocy. - Tak jest. - Wiesz, Ŝe Lew Demidow uciekł? - Tak jest, słyszałem o tym. - Znasz powody jego aresztowania? - Nie. - Sądziliśmy, Ŝe pracuje dla zachodnich rządów i zbiera informacje - Ŝe jest szpiegiem. Okazuje się jednak, Ŝe to nieprawda. Pomyliliśmy się. Lew nie chciał nic powiedzieć podczas przesłuchania. Dopiero teraz dowiedziałem się, Ŝe pracował nad tym. Fiodor wstał i spojrzał w akta rozłoŜone na stole. Widział juŜ te dokumenty. Lew nosił je ukryte pod ubraniem. Fiodor zaczął się pocić. Pochylił się, jak gdyby oglądał te papiery po raz pierwszy. DrŜał, próbując to zamaskować. Kątem oka zobaczył, Ŝe Wasilij podszedł i stanął koło niego, takŜe patrząc w dokumenty, jak gdyby razem nad nimi pracowali. Palec Wasilija przesunął się po mapie i zatrzymał na Moskwie. 376

Fiodora ogarnęła fala mdłości. Odwrócił się do Wasilija, widząc jego twarz tuŜ obok swojej. - Fiodor, wiemy, Ŝe Lew był niedawno w Moskwie. Wydaje mi się teraz, Ŝe zamiast szpiegować, przyjechał tutaj w związku ze swoim śledztwem. Widzisz, jest przekonany, Ŝe popełniono tu morderstwo. Twój syn został zamordowany, zgadza się? - Nie. Zginął w wypadku. Wpadł pod pociąg. - Lew zajmował się tą sprawą? - Tak jest, ale... - Sądziłeś wtedy, Ŝe chłopiec został zamordowany, prawda? - Byłem zdenerwowany, trudno mi było... - A więc kiedy Lew przyjechał do Moskwy, interesowała go sprawa twojego syna? - Nie. - Skąd wiesz? - Słucham? - Skąd wiesz, co go mogło interesować? Wasilij usiadł, oglądając swoje paznokcie z uraŜoną miną. - Fiodor, chyba masz o mnie bardzo złe zdanie. - To nieprawda. - Musisz zrozumieć, Ŝe jeŜeli Lew ma rację, jeŜeli naprawdę w kraju grasuje morderca dzieci, to trzeba go złapać. Chcę mu pomóc, Fiodor, sam mam dzieci. Jako funkcjonariusz bezpieczeństwa i ojciec czuję się w obowiązku powstrzymać te okrutne zbrodnie. Ta sprawa odsuwa na bok osobiste animozje między mną a Lwem. Gdybym chciał jego śmierci, po prostu nie zrobiłbym nic. W tej chwili wszyscy uwaŜają Lwa i jego Ŝonę za szpiegów. Kiedy ich znajdą, natychmiast oboje zastrzelą i obawiam się, Ŝe to będzie koniec śledztwa. Dalej będą ginąć dzieci. Gdybym jednak znał wszystkie fakty, mógłbym przekonać dowództwo, Ŝeby odwołało obławę. JeŜeli tego nie zrobię, jakie Lew i Raisa mają szanse? - śadnych. 377

Wasilij pokiwał głową, zadowolony z jego odpowiedzi. A więc to prawda: Lew był przekonany, Ŝe sprawcą wszystkich morderstw jest jeden człowiek. Wasilij ciągnął: - OtóŜ to: nie mają pieniędzy, muszą pokonać kilkaset kilometrów, Ŝeby dotrzeć do celu. - Dokąd uciekli? Fiodor popełnił drugi błąd, zdradzając mu, Ŝe takŜe uwaŜa, iŜ Lew postanowił za wszelką cenę złapać mordercę. Teraz Wasilij musiał się tylko dowiedzieć, dokąd Lew zamierzał się dostać. Wskazał linie kolejowe na wschód od Moskwy, obserwując, jak wzrok Fiodora podąŜa w dół mapy. Lew zmierzał na południe. Brakowało tylko nazwy miasta. Ciągnąc Fiodora za język, zauwaŜył: - Większość morderstw popełniono na południu. - Sądząc z mapy... Fiodor umilkł. Miał okazję powiedzieć o wszystkim Wasilijowi, unikając odpowiedzialności. Mogli wspólnie zwrócić się do przełoŜonych z prośbą, by przestali uwaŜać Lwa i Raisę za szpiegów. Fiodor zastanawiał się juŜ wcześniej, jak moŜe im pomóc. Teraz wiedział: ze złoczyńców uczyni bohaterów. Podczas spotkania w Moskwie Lew wspominał, Ŝe oficer milicji, który pojechał do Rostowa, ustalił, Ŝe w tym mieście najprawdopodobniej mieszka morderca. Fiodor udawał, Ŝe studiuje papiery. - Sądząc po koncentracji morderstw, wydaje mi się, Ŝe to Rostów nad Donem. Pierwsze morderstwa popełniono na południu. Sprawca musi mieszkać w Rostowie albo blisko miasta. - W Rostowie? - Jak uda się nam przekonać dowództwo? - Muszę wiedzieć wszystko. Podejmujemy wielkie ryzyko, nadstawiamy karku. Musimy mieć pewność. PokaŜ jeszcze raz, dlaczego uwaŜasz, Ŝe morderca mieszka na południu? Gdy Fiodor pogrąŜył się w lekturze dokumentów, od czasu do czasu wtrącając coś na temat szczegółów sprawy, Wasilij wstał, wyszedł zza biurka, wyjął broń i wycelował ją w serce Fiodora.

Południowy wschód obwodu rostowskiego 14 lipca Lew i Raisa siedzieli w skrzyni wysokości jednego i szerokości dwóch metrów, byli ludzkim ładunkiem - kontrabandą przemycaną na południe. Gdy wojsko zakończyło rewizję kołchozu, mieszkańcy wioski zawieźli uciekinierów cięŜarówką do najbliŜszego miasta, Riazania, gdzie przedstawili ich krewnym i znajomym. W dusznym mieszkanku, wypełnionym mgłą dymu z tanich papierosów, w którym stłoczyło się prawie trzydzieści osób, Lew opowiedział o ich śledztwie. Nikogo nie trzeba było przekonywać, Ŝe mają do czynienia ze sprawą niecierpiącą zwłoki, i nikt nie wątpił, Ŝe milicja wykazała się zupełną nieudolnością w ściganiu mordercy. Ludzie sami nigdy nie zwracali się o pomoc do milicji i nie rozstrzygali swoich sporów za pośrednictwem władz, zawsze polegając tylko na sobie. Ta sytuacja nie róŜniła się od innych, z tym wyjątkiem, Ŝe stawką było Ŝycie nieznanej liczby dzieci. Wspólnie opracowali plan, by przetransportować Lwa i Raisę na południe. Wśród obecnych w mieszkaniu słuchaczy był kierowca cięŜarówki kursującej między Moskwą a Kujbyszewem i Charkowem. Charków leŜał około trzystu kilometrów na północ od Rostowa, czyli pół dnia drogi. Uznano, Ŝe podróŜ do samego Rostowa będzie zbyt ryzykowna, poniewaŜ kierowca nie miał tam Ŝadnych spraw do załatwienia, lecz był gotów zabrać ich do pobliskiego miasta, Szacht. W razie jakichkolwiek pytań o przyczynę zmiany trasy mógł zgodnie z prawdą oświadczyć, Ŝe odwiedza rodzinę. A rodzina, jak zapewnił 379

Lwa i Raisę, wysłuchawszy ich relacji, na pewno pomoŜe im dotrzeć do miasta. Mieli spędzić co najmniej półtora dnia uwięzieni w ciemnej skrzyni. CięŜarówka przewoziła banany, luksusowy towar przeznaczony do sprzedaŜy w spectorgach, sklepach dla wysoko postawionych funkcjonariuszy partyjnych, w których kiedyś zaopatrywali się Lew i Raisa. Skrzynia, w której siedzieli, znajdowała się w głębi cięŜarówki, zastawiona dwiema innymi, pełnymi cennych owoców. Było duszno, gorąco i niewygodnie. Co trzy lub cztery godziny kierowca zatrzymywał się, odsuwał skrzynie z owocami i pozwalał swoim pasaŜerom rozprostować nogi i załatwić przy drodze swoje potrzeby. Gdy siedzieli w zupełnych ciemnościach w przeciwległych kątach skrzyni, opierając o siebie nawzajem skrzyŜowane nogi, Raisa spytała: - Wierzysz mu? - Komu? - Kierowcy. - A ty nie? - Nie wiem. - Masz powód, Ŝeby o to pytać? - Ze wszystkich ludzi, którzy nas słuchali, tylko on nie zadawał Ŝadnych pytań. Jak gdyby w ogóle się tym nie przejął. Nie był wstrząśnięty jak inni. Wydawał mi się obojętny, zbyt praktyczny. - Sam zaofiarował pomoc. Poza tym nie będzie nas mógł zdradzić, a potem wrócić do rodziny i znajomych. - MoŜe coś wymyślić. Na przykład, Ŝe na drodze była blokada. Złapali nas. Próbował nam pomóc, ale nic nie mógł zrobić. - Co proponujesz? - Na następnym postoju mógłbyś go obezwładnić i związać, a potem sam usiąść za kierownicą. - Mówisz powaŜnie? - śeby mieć absolutną pewność, trzeba zabrać mu cięŜarówkę, to jedyny sposób. Będziemy mieć jego papiery. Znowu weźmiemy sprawy we własne ręce. A tak jesteśmy zupełnie bezradni. Nawet nie wiemy, dokąd nas wiezie. 380

- PrzecieŜ sama mnie uczyłaś, Ŝeby wierzyć w dobroć obcych ludzi. - Ten człowiek jest inny. Ambitny. Przez cały dzień wozi luksusowe towary. Pewnie myśli: teŜ chcę to mieć, chcę mieć eleganckie ubrania, wykwintne jedzenie. Rozumie, Ŝe trafiła mu się okazja. Wie, za ile moŜe nas sprzedać. I wie, jaką cenę zapłaci, kiedy złapią go razem z nami. - Raiso, nie mnie o tym sądzić, ale mówisz o niewinnym człowieku, który ryzykuje własne Ŝycie, Ŝeby nam pomóc. - Mówię o tym, jak zdobył gwarancję, Ŝe dojedziemy do Rostowa. - Tak to się zaczyna? Wierzysz w jakąś sprawę, jesteś gotowa dla niej umrzeć. Wkrótce jesteś gotowa dla niej zabić. Za chwilę jesteś dla niej gotowa zabijać niewinnych ludzi. - Wcale nie musielibyśmy go zabijać. - Owszem, musielibyśmy, bo nie moglibyśmy go zostawić związanego przy drodze. To byłoby znacznie większe ryzyko. Albo go zabijemy, albo mu zaufamy. Raiso, właśnie tak wszystko zaczyna się rozpadać. Ci ludzie nas nakarmili, ukryli i wywieźli. JeŜeli zwrócimy się przeciwko nim i zabijemy jednego z ich przyjaciół tylko tak na wszelki wypadek, zostanę tym samym człowiekiem, którym tak gardziłaś w Moskwie. Choć jej nie widział, odgadł, Ŝe się uśmiecha. - Chciałaś mnie sprawdzić? - Chciałam tylko porozmawiać. - Jak wypadłem? - To zaleŜy, czy dojedziemy do Szacht, czy nie. Po dłuŜszej chwili ciszy Raisa spytała: - Co się stanie po tym wszystkim? - Nie wiem. - MoŜesz się bardzo przydać na Zachodzie, Lew. Tam cię ochronią. - Nigdy nie wyjechałbym z tego kraju. - Mimo to, Ŝe tutaj chcą cię zabić? 381

- JeŜeli masz zamiar uciec, zrobię wszystko, Ŝebyś wsiadła na statek. - I co potem? Ukryjesz się w górach? - Kiedy ten człowiek nie będzie juŜ Ŝył, a ty bezpiecznie przedostaniesz się za granicę, oddam się w ręce władz. Nie chcę znaleźć się na wygnaniu, wśród ludzi, którym będzie zaleŜało tylko na moich informacjach, a mnie samego będą nienawidzić. Nie chcę być cudzoziemcem. Nie mogę. To by oznaczało, Ŝe wszystko, co mówili o mnie ci ludzie w Moskwie, było prawdą. - I to jest najwaŜniejsze? W głosie Raisy zabrzmiał ton urazy. Lew dotknął jej ramienia. - Nie rozumiem. - To takie skomplikowane? Chcę, Ŝebyśmy zostali razem. Lew milczał przez chwilę. Wreszcie odrzekł: - Nie mogę Ŝyć jako zdrajca. Nie potrafię. - No dobrze. To znaczy, Ŝe zostały nam tylko dwadzieścia cztery godziny? - Przykro mi. - Powinniśmy wykorzystać ten czas jak najlepiej. - Co masz na myśli? - Powiemy sobie prawdę. - Prawdę? - Na pewno mamy swoje tajemnice. Ja mam. Ty nie? Rzeczy, o których mi nigdy nie mówiłeś. - Mam. - Ja zacznę. Plułam ci do herbaty. Kiedy dowiedziałam się o aresztowaniu Zoi, byłam przekonana, Ŝe to ty na nią doniosłeś. I przez tydzień plułam ci do herbaty. - Plułaś mi do herbaty? - Mniej więcej tydzień. - Czemu przestałaś? - Bo w ogóle cię to nie obchodziło. - Nie zauwaŜyłem. - OtóŜ to. Dobrze, twoja kolej. 382

- Prawdę mówiąc... - O to właśnie chodzi w tej zabawie. - Nie sądzę, Ŝebyś wyszła za mnie ze strachu. Myślę, Ŝe mnie sobie wyszukałaś. Udawałaś, Ŝe się boisz. Podałaś mi fałszywe imię i zacząłem się za tobą uganiać. Ale wydaje mi się, Ŝe to ty wzięłaś mnie na cel. - Jestem agentem obcego wywiadu? - Mogłaś znać ludzi pracujących dla zachodnich ośrodków. MoŜe im pomagałaś. MoŜe w głębi duszy o tym myślałaś, kiedy zgodziłaś się za mnie wyjść. - To nie jest tajemnica, tylko przypuszczenie. Musisz odkryć tajemnice - twarde fakty. - W twoich rzeczach znalazłem rubla, wydrąŜoną monetę - uŜywa się takich do przemycania mikrofilmów. Korzystają z nich agenci. Nikt inny nie mógłby mieć czegoś takiego. - Dlaczego mnie nie wydałeś? - Nie mogłem. Po prostu nie mogłem tego zrobić. - Lew, nie wyszłam za ciebie, Ŝeby mieć dojście do MGB. Powiedziałam ci prawdę, bałam się. - A moneta? - Była moja... Głos jej się załamał, jak gdyby zastanawiała się, czy mówić dalej. - Nie uŜywałam jej do mikrofilmów. Kiedy byłam uchodźcą, miałam w niej cyjanek. Raisa nigdy nie mówiła o tym, co się działo po zburzeniu jej domu, o miesiącach spędzonych w drodze - o mrocznym okresie swojego Ŝycia. Lew czekał, zdjęty nagłym niepokojem. - Na pewno potrafisz sobie wyobrazić, co się przytrafiało kobietom uchodźcom. śołnierze mieli swoje potrzeby, naraŜali Ŝycie - naleŜała się im zapłata. My byłyśmy ich nagrodą. Za którymś razem - a było kilka - bolało tak bardzo, Ŝe przysięgłam sobie, Ŝe jeŜeli to się stanie jeszcze raz, jeŜeli będzie miało się stać, wysmaruję mu dziąsła tym cyjankiem. Mogli mnie za to zabić, powiesić, ale moŜe następnym razem zastanowiliby się, zanim zrobiliby to innej kobiecie. 383

W kaŜdym razie moneta stała się moim talizmanem, bo odkąd zaczęłam ją nosić, nigdy więcej nie miałam juŜ kłopotów. MoŜe męŜczyźni wyczuwali, Ŝe kobieta ma truciznę w kieszeni. Oczywiście to nie pomogło wyleczyć moich ran. Na to nie było lekarstwa. Właśnie dlatego nie mogę zajść w ciąŜę. Lew wpatrywał się w ciemność, gdzie siedziała jego Ŝona. W czasie wojny kobiety gwałcili okupanci, a potem gwałcili je wyzwoliciele. Jako Ŝołnierz wiedział, Ŝe władze na to przyzwalały, uznając takie zachowania za nieodłączny element wojny i właściwą nagrodę za dzielność Ŝołnierza. Niektórzy zaŜywali cyjanek, by odebrać sobie Ŝycie w obliczu niemoŜliwych do zniesienia okropności. Lew przypuszczał, Ŝe większość męŜczyzn mogła sprawdzać, czy kobieta nie ma przy sobie noŜa lub pistoletu, ale moneta z pewnością umknęłaby ich uwadze. Pogładził Raisę po ręce. Co mógł zrobić? Przepraszać? Powiedzieć, Ŝe rozumie? PrzecieŜ oprawił i powiesił na ścianie tamten wycinek z gazety, dumny, nieświadomy, co dla niej oznacza wojna. - Lew, mam jeszcze jedną tajemnicę. Zakochałam się w tobie. - Ja cię zawsze kochałem. - To nie jest Ŝadna tajemnica. Przegrywasz trzema tajemnicami. Lew pocałował ją. - Mam brata.

Rostów nad Donem 15 lipca Nadia była sama w domu. Jej matka i siostra poszły w odwiedziny do babci i choć Nadia początkowo im towarzyszyła, gdy zbliŜały się do bloku, w którym mieszkała babcia, zaczęła udawać, Ŝe rozbolał ją brzuch, i spytała, czy moŜe wrócić do domu. Gdy otrzymała pozwolenie, popędziła z powrotem. Miała plan. Zamierzała otworzyć drzwi do sutereny i przekonać się, dlaczego ojciec spędza tyle czasu w ciemnym i zimnym pomieszczeniu na dole. Nigdy tam jeszcze nie była, ani razu. Obeszła cały dom, dotykając wilgotnych cegieł i wyobraŜając sobie, jak tam musi być. Suterena nie miała okien, tylko otwór wentylacyjny, przez który wychodziła rura pieca. Wstęp był surowo wzbroniony i wszyscy domownicy przestrzegali tego zakazu. Ojciec wyjechał w delegację. Miał jednak niebawem wrócić, moŜe nawet jutro, a Nadia słyszała, jak mówił o remoncie domu, wspominając o nowych drzwiach do sutereny. Nie o drzwiach frontowych, z których wszyscy korzystali i które zatrzymywały w domu ciepło. Najbardziej zaleŜało mu na drzwiach do sutereny. Rzeczywiście były kiepskie, ale mimo wszystko... Dlaczego to takie waŜne? Za parę dni miał wstawić nowe drzwi, których Nadia nie będzie umiała otworzyć. JeŜeli chciała się włamać i poznać odpowiedź na dręczące ją pytanie, musiała to zrobić teraz. Zamykały się na zwykły zatrzask. Nadia obejrzała go dokładnie i sprawdziła, czy da się go otworzyć noŜem, wciskając ostrze między drzwi a futrynę. Dało się. 385

Otworzywszy zatrzask, Nadia pchnęła drzwi. Z przejęciem i lękiem zeszła na pierwszy stopień. Puściła drzwi, które zatrzasnęły się za nią. Przez szpary wpadało słabe światło. Poza tym źródłem światła był tylko otwór wentylacyjny na dole. Przyzwyczajając oczy do ciemności, zeszła po schodach i rozejrzała się po sekretnym pomieszczeniu ojca. ŁóŜko, piec, mały stół i kufer - nie było tu nic tajemniczego. Rozczarowana zaczęła myszkować. Na ścianie wisiała stara lampa, obok której przypięto rząd wycinków z gazety. Podeszła do nich. Na wszystkich było to samo: zdjęcie radzieckiego Ŝołnierza stojącego obok spalonego czołgu. Niektóre fotografie zostały tak przycięte, Ŝe widać było tylko postać Ŝołnierza. Był przystojny. Nadia go nie znała. Zaintrygowana tym kolaŜem, podniosła z podłogi blaszany talerz, pewnie dla kotów. Skierowała wzrok na kufer, połoŜyła ręce na wieku i uniosła je, tylko troszeczkę, Ŝeby sprawdzić, czy nie jest zamknięty. Drewniane wieko było cięŜkie, ale dało się uchylić. Co było w środku? Uniosła je trochę wyŜej; nagle usłyszała hałas - przy frontowych drzwiach. Rozległy się cięŜkie kroki, za cięŜkie jak na matkę. Ojciec musiał wcześniej wrócić. Błysnęło światło, gdy otworzyły się drzwi do sutereny. Dlaczego tak wcześnie przyjechał? Nadia w panice opuściła wieko kufra, starając się zrobić to jak najciszej, i słuchała kroków ojca schodzącego po schodach. Uklękła i wgramoliła się pod łóŜko, wciskając się w ciasną przestrzeń i obserwując ostatni stopień. Zobaczyła jego duŜe, czarne buty. ZbliŜały się do niej. Nadia zamknęła oczy, spodziewając się, Ŝe gdy je otworzy, zobaczy wściekłą twarz ojca. Tymczasem usłyszała skrzypnięcie i łóŜko nad jej głową lekko się zapadło. Ojciec usiadł na nim. Nadia musiała się odsunąć. Przez jeszcze mniejszą przestrzeń między łóŜkiem a podłogą patrzyła, jak ojciec zaczyna rozwiązywać sznurowadła. Nie wiedział, Ŝe Nadia tu jest. Zamek musiał się za nią zatrzasnąć. Jeszcze jej nie przyłapał. Co miała zrobić? Ojciec spędzał na dole całe godziny. Kiedy wróci matka, zaniepokoi się jej nieobecnością. MoŜe pomyślą, Ŝe zaginęła i pójdą jej szukać. Gdyby tak się stało, Nadia mogłaby 386

przemknąć się na górę i wymyślić jakieś kłamstwo. Na to właśnie liczyła. Na razie musiała zostać pod łóŜkiem i być bardzo cicho. Ojciec zdjął skarpetki i rozprostował palce u nóg. Potem wstał z łóŜka i zapalił lampę, która rozjaśniła suterenę słabym blaskiem. Podszedł do kufra. Nadia usłyszała, jak unosi wieko, ale nie widziała, co wyciągnął. Musiał zostawić kufer otwarty, bo nie słyszała stukotu opuszczanego wieka. Co ojciec robił? Teraz usiadł na krześle i zawiązywał sobie coś na nodze. To był kawał gumy. Ze sznurka i szmat tworzył coś w rodzaju buta domowej roboty. Czując jakiś ruch za swoimi plecami, Nadia odwróciła głowę i ujrzała kota. On teŜ ją zobaczył, wygiął grzbiet i zjeŜył sierść. Nadia była tam, gdzie nie powinna. Tyle wiedział kot. Odwróciła się przestraszona, sprawdzając, czy ojciec coś zauwaŜył. Ukląkł i w szparze pod łóŜkiem ukazała się jego twarz. Nadia nie wiedziała, co powiedzieć, nie miała odwagi się ruszyć. Ojciec bez słowa wstał i uniósł całe łóŜko, odsłaniając córkę zwiniętą w kłębek na podłodze. - Wstań. Nie mogła ruszyć rękami ani nogami - ciało przestało jej słuchać. - Nadiu. Słysząc swoje imię, wstała. - Odsuń się od ściany. Spełniła polecenie: podeszła do ojca ze spuszczoną głową, patrząc na jego bosą stopę i drugą owiniętą szmatami. Ojciec opuścił łóŜko na miejsce. - Po co tu przyszłaś? - Chciałam zobaczyć, co tutaj robisz. - Dlaczego? - Chcę z tobą spędzać więcej czasu. Andriej poczuł, jak znów budzi się w nim to pragnienie - byli sami w domu. Nie powinna tu przychodzić: zakazał jej tego dla jej własnego dobra. Był kimś innym. Nie był jej ojcem. Odsunął się od córki, jak mógł najdalej, dopóki nie dotknął plecami ściany. - Tato? Andriej połoŜył palec na ustach. 387

Panuj nad sobą. Ale nie potrafił. Zdjął okulary, złoŜył je i wsunął do kieszeni. Kiedy znów na nią spojrzał, była tylko niewyraźną plamą. Nie była juŜ jego córką - tylko po prostu dzieckiem. Zamazany kształt mógł być kaŜdym dzieckiem, jakie miałby ochotę sobie wyobrazić. - Tato? Nadia podeszła do ojca i wzięła go za rękę. - Nie lubisz być ze mną? Była za blisko, mimo Ŝe nie miał okularów. Zobaczył jej twarz, jej włosy. Otarł czoło i znów włoŜył okulary. - Nadiu, przecieŜ masz młodszą siostrę - dlaczego nie lubisz się z nią bawić? Kiedy byłem w twoim wieku, cały czas spędzałem ze swoim bratem. - Masz brata? - Tak. - Gdzie jest? Andriej wskazał na zdjęcia radzieckiego Ŝołnierza na ścianie. - Jak ma na imię? - Paweł. - Dlaczego nas nie odwiedza? - Odwiedzi.

Obwód rostowski Osiem kilometrów na północ od Rostowa nad Donem 16 lipca Siedzieli w elektriczce, zmierzając w stronę przedmieść, coraz bardziej zbliŜając się do celu - centrum Rostowa nad Donem. Kierowca cięŜarówki ich nie zdradził. Przewiózł ich przez kilka punktów kontrolnych i wysadził w Szachtach, gdzie przenocowali u jego teściowej, Sary Karłowny, i jej rodziny. Pięćdziesięciokilkuletnia Sara mieszkała z kilkorgiem swoich dzieci, wśród których była zamęŜna córka z trójką własnego przychówku. Mieszkali z nimi takŜe rodzice Sary - w sumie jedenaście osób w trzech pokojach; kaŜdy pokój zajmowało jedno pokolenie. Lew po raz trzeci musiał zdać relację z przebiegu śledztwa. W przeciwieństwie do miast na północy, w Rostowie słyszano o zbrodniach - o morderstwach dzieci. Zdaniem Sary, w obwodzie było niewiele osób, do których nie dotarły Ŝadne plotki. Mimo to nikt nie znał faktów. Kiedy padła przybliŜona liczba ofiar, w pokoju zaległa cisza. Nikt się nie zastanawiał, czy im pomóc czy nie: wielopokoleniowa rodzina natychmiast przystąpiła do układania planu. Lew i Raisa postanowili zaczekać do zmierzchu z podróŜą do miasta, licząc na to, Ŝe na nocnej zmianie w fabryce będzie mniej ludzi. Było teŜ większe prawdopodobieństwo, Ŝe zastaną mordercę w domu. Uznano równieŜ, Ŝe nie powinni podróŜować sami. Dlatego właśnie w pociągu towarzyszyło im troje małych dzieci i dwoje zaŜywnych dziadków. Lew i Raisa grali role ojca i matki, podczas gdy prawdziwi rodzice dzieci pozostali w Szachtach. Udawanie rodziny było środkiem ostroŜności. 389

Gdyby pościg dotarł do Rostowa i władze się zorientowały, Ŝe nie zamierzają uciekać z kraju, wówczas będą szukać podróŜującej pary Ani Lwowi, ani Raisie nie udało się w znaczący sposób zmienić wyglądu. Oboje obcięli krótko włosy i dostali nowe ubrania. Mimo to jednak, gdyby nie towarzysząca im rodzina, łatwo byłoby ich zauwaŜyć. Raisa wyraŜała obawy z powodu udziału dzieci w tym przedsięwzięciu, niepokojąc się, Ŝe naraŜa je na niebezpieczeństwo. Postanowiono, Ŝe gdyby coś poszło źle i zostali złapani, dziadkowie mieli utrzymywać, Ŝe Lew im zagroził, więc pomogli im ze strachu o własne Ŝycie. Pociąg zatrzymał się. Lew wyjrzał przez okno. Na stacji panował duŜy ruch: zobaczył kilku umundurowanych funkcjonariuszy, patrolujących peron. Wszyscy siedmioro wysiedli z pociągu. Raisa niosła najmłodsze dziecko, chłopczyka. Wszystkim dzieciom nakazano zachowywać się niesfornie. Starsi chłopcy rozumieli, na czym polega podstęp, i dobrze odgrywali swoje role; najmłodszy, z ustami wygiętymi w podkówkę, po prostu patrzył na Raisę, nie wiedząc, co się dzieje, wyczuwając niebezpieczeństwo i niewątpliwie pragnąc jak najszybciej wrócić do domu. Tylko najbardziej spostrzegawczy agent mógłby się domyślić, Ŝe to fałszywa rodzina. Wokół peronu i w hali dworca roiło się od funkcjonariuszy, których było zdecydowanie za duŜo jak na zwykły dzień na zwykłym dworcu. Wyraźnie kogoś szukali. Choć Lew próbował się pocieszać, Ŝe władze ścigają wielu ludzi, przeczucie mówiło mu, Ŝe to właśnie oni są celem poszukiwań. Do wyjścia zostało pięćdziesiąt kroków. Trzeba się skupić na tym. JuŜ niedaleko. Drogę zastąpiło im dwóch uzbrojonych funkcjonariuszy. - Skąd przyjechaliście i dokąd się wybieracie? Raisie na chwilę odjęło mowę. Wszystkie słowa uleciały jej z głowy. Aby nie stać jak słup soli, przełoŜyła dziecko z jednej do drugiej ręki i zaśmiała się. - Robią się coraz cięŜsze! Wtedy wkroczył Lew. - Właśnie odwiedziliśmy siostrę Ŝony. Mieszka w Szachtach. Wychodzi za mąŜ. 390

Babcia dodała: - Za pijaka, co wcale mi się nie podoba. Mówiłam jej, Ŝeby tego nie robiła. Lew z uśmiechem zwrócił się do babki: - Chcesz, Ŝeby wyszła za kogoś, kto pije tylko wodę? - To by juŜ było lepsze. Dziadek pokiwał głową, po czym rzekł: - Pić moŜe, ale czy musi być taki brzydki? Dziadkowie roześmiali się. Funkcjonariusze nie. Jeden z nich spojrzał na najmłodszego chłopca. - Jak ma na imię? Pytanie zostało skierowane do Raisy. Znów poczuła, Ŝe ma pustkę w głowie. Zapomniała. Nic nie przychodziło jej na myśl. Wyszperała z pamięci jedno imię. - Aleksander. Chłopiec pokręcił głową. - Jestem Iwan. Raisa zaśmiała się. - Lubię się z nim przekomarzać. Zawsze mieszam imiona braci i bardzo się złoszczą. Ten młody człowiek ma na imię Iwan. A to jest Michaił. Tak miał na imię średni chłopiec. Raisa przypomniała juŜ sobie, Ŝe najstarszy to Aleksiej, lecz Ŝeby kłamstwo nie wyszło na jaw, chłopiec musiał udać, Ŝe ma na imię Aleksander. - A mój najstarszy to Aleksander. Chłopiec otworzył usta, Ŝeby zaprzeczyć, ale szybko wkroczył dziadek i pieszczotliwie zmierzwił mu włosy. Chłopiec z irytacją potrząsnął głową. - Nie rób tak. Nie jestem juŜ dzieckiem. Raisa z trudem powstrzymała westchnienie ulgi. Funkcjonariusze przepuścili ich i wyprowadziła z dworca swoją fałszywą rodzinę. Kiedy znaleźli się poza budynkiem, poŜegnali się i rozdzielili. Lew i Raisa wsiedli do taksówki. Przekazali rodzinie Sary wszystkie informacje związane ze śledztwem. Gdyby z jakiegoś powodu im się nie

udało i morderstwa nadal by się powtarzały, zostawiliby śledztwo w spadku ludziom, którzy zobowiązali się zmobilizować innych, by próbowali odnaleźć tego człowieka. Zorganizowali to w taki sposób, aby po niepowodzeniu jednej grupy misję była gotowa przejąć następna. Nie wolno było dopuścić, Ŝeby ten człowiek uszedł z Ŝyciem. Lew miał świadomość, Ŝe to lincz, bez sądu, bez dowodów, bez procesu - egzekucja na podstawie podejrzeń i poszlak. Zdawał sobie sprawę, Ŝe próbując samodzielnie wymierzyć sprawiedliwość, dokładnie naśladowali system, przeciw któremu wystąpili. Siedząc w wołdze wyprodukowanej zapewne w Wuralsku, Lew i Raisa nie odzywali się do siebie. Nie musieli. Plan był przygotowany. Lew miał wejść do Rostelmaszu i włamać się do biura z aktami personalnymi. Nie wiedział dokładnie, jak to zrobi, musiał improwizować. Raisa miała tymczasem zostać w taksówce i przekonywać kierowcę - gdyby ten zaczął coś podejrzewać - Ŝe wszystko jest w porządku. Zapłacili mu słono i z góry, aby był spokojny i posłuszny. Gdy Lew pozna nazwisko i adres mordercy, taksówkarz ich do niego zawiezie. Gdyby mordercy nie było w domu, zamierzali się dowiedzieć, kiedy wróci. Potem mieli pojechać do Szacht i zaczekać u rodziny Sary. Taksówka zatrzymała się. Raisa dotknęła ręki Lwa. Był zdenerwowany, mówił szeptem: - JeŜeli nie wrócę za godzinę... - Wiem. Lew wysiadł i zatrzasnął drzwiczki. Głównych bram pilnowała straŜ, ale nie wydawała się szczególnie czujna. Sądząc po środkach bezpieczeństwa, Lew był prawie pewien, Ŝe nikt w MGB się nie domyślił, iŜ on zamierza się zjawić w fabryce traktorów. Istniało ryzyko, Ŝe celowo zmniejszono liczbę straŜników, aby go zwabić w zasadzkę, ale wątpił, by tak było. Mogli się domyślić, Ŝe przyjedzie do Rostowa, lecz nie ustalili, gdzie dokładnie. Przeszedł na tył zakładów i znalazł odpowiednie miejsce; siatkę ogrodzenia osłaniał tu bok ceglanego budynku. Wspiął się, przerzucił nogi nad drutem kolczastym i zeskoczył. Był w środku. 392

Fabryka pracowała dwadzieścia cztery godziny na dobę. Poza pracownikami trzeciej zmiany nie było tu zbyt wielu ludzi. Zakłady zajmowały ogromny teren. Musiały zatrudniać kilka tysięcy ludzi, Lew oceniał, Ŝe około dziesięciu tysięcy - do prowadzenia księgowości, do sprzątania, do transportu i wreszcie do samej produkcji. PoniewaŜ załoga dzieliła się na pracowników dziennej i nocnej zmiany, miał nadzieję, Ŝe nikt nie rozpozna w nim obcego. Szedł spokojnym, pewnym krokiem, jak gdyby był u siebie, zmierzając w stronę największego budynku. Wyszli z niego dwaj męŜczyźni i paląc, skierowali się do głównej bramy fabryki. MoŜe właśnie skończyli pracę. Na jego widok przystanęli. Nie mogąc ich zignorować, Lew pomachał ręką i podszedł do nich. - Jestem tołkaczem z fabryki Wołgi w Wuralsku. Miałem przyjechać wcześniej, ale pociąg mi się spóźnił. Gdzie jest budynek administracji? - Nie ma osobnego budynku. Biuro jest w środku, na piętrze. Zaprowadzę was. - Na pewno sam znajdę. - Nie śpieszę się do domu. Zaprowadzę was. Lew uśmiechnął się. Nie mógł odmówić. MęŜczyźni poŜegnali się i Lew ruszył za niechcianą eskortą do głównej montowni. Wchodząc do środka, na moment się zapomniał - sam ogrom hali, przestrzeń, wysokość, huk maszyn wywoływały uczucia zachwytu i czci, charakterystyczne dla przybytków religijnych. Ale to właśnie był nowy kościół, katedra ludu, w której naboŜny lęk miał niemal tak samo wielkie znaczenie jak maszyny, które tu produkowano. Lew szedł obok nieznajomego męŜczyzny, rozmawiając z nim o niczym. Cieszył się, Ŝe ma eskortę: dzięki niej nie wzbudzał w nikim podejrzeń. Zastanawiał się jednak, jak się pozbyć tego człowieka. Schodami weszli na piętro administracyjne. MęŜczyzna powiedział: - Nie wiem, ile osób tam będzie. Biura zwykle nie pracują na nocną zmianę. 393

Lew nadal nie był pewien, jaki ruch ma teraz wykonać. UŜyć podstępu? ZwaŜywszy na fakt, Ŝe potrzebował poufnych informacji, nie sądził, aby to było skuteczne; nikt nie byłby skłonny mu ich udzielić, bez względu na pretekst, jaki by wymyślił. Gdyby nadal miał legitymację MGB, wszystko byłoby proste. Skręcili za róg. Korytarz prowadzący do biura wychodził na halę fabryczną. Lew zorientował się, Ŝe będą go widzieć robotnicy na dole. MęŜczyzna zapukał do drzwi. Teraz wszystko zaleŜało od tego, ile osób jest w środku. Otworzył starszy męŜczyzna w garniturze, moŜe księgowy, o ziemistej cerze i zgorzkniałym wyrazie twarzy. - Czego chcecie? Ponad jego ramieniem Lew zajrzał do biura. Było puste. Obrócił się gwałtownie i zadał cios w brzuch eskortującemu go męŜczyźnie, a ten zgiął się wpół. Zanim księgowy zdąŜył zareagować, Lew zacisnął mu rękę na szyi. - Rób, co mówię, a będziesz Ŝył, zrozumiano? Skinął głową. Lew powoli rozluźnił uścisk. - Opuść rolety. I zdejmij krawat. Lew wciągnął do pomieszczenia drugiego męŜczyznę, który nadal rzęził. Zamknął drzwi i przekręcił klucz. Księgowy zdjął krawat i rzucił go w stronę Lwa, po czym podszedł do okien od strony hali i je zasłonił. Lew za pomocą krawata związał młodemu człowiekowi ręce za plecami, ani na chwilę nie spuszczając z oka księgowego. Nie przypuszczał, aby była tu broń lub alarm. W biurze nie trzymano niczego, co warto byłoby ukraść. Opuściwszy rolety, starszy męŜczyzna odwrócił się do Lwa. - Czego chcesz? - PokaŜ mi akta personalne. Mimo zaskoczenia księgowy posłusznie otworzył szafę na dokumenty. Lew stanął obok niego. - Zostań tu, nie ruszaj się i trzymaj ręce na drzwiach szafy. Teczek były tysiące. Obszerna dokumentacja obejmowała nie tylko obecnych pracowników fabryki, ale takŜe osoby, które ją opuściły Tołkacze oficjalnie nie istnieli, poniewaŜ konieczność ich zatrudnienia 394

mogłaby sugerować niedociągnięcia w dystrybucji i produkcji. Nie naleŜało się spodziewać, by figurowali w papierach pod taką nazwą. - Gdzie są akta waszych tołkaczy? Starszy męŜczyzna otworzył szarkę i wyciągnął gruby segregator. Był opatrzony napisem PERSONEL DZIAŁU BADAWCZOROZWOJOWEGO. Lew zobaczył, Ŝe zakład zatrudnia obecnie pięciu tołkaczy. Zdenerwowany - od tych dokumentów zaleŜało powodzenie całego śledztwa - sprawdził przebieg zatrudnienia tych ludzi. Dokąd i kiedy ich wysyłano? Gdyby daty wyjazdów pokrywały się z datami zbrodni, będzie miał mordercę, przynajmniej teoretycznie. JeŜeli znajdzie dostatecznie duŜo punktów wspólnych, wreszcie stanie twarzą w twarz z tym człowiekiem - był pewien, Ŝe wobec dowodów zbrodni morderca się załamie. Otworzył pierwszą teczkę. Przesunął palcem po spisie, porównując dane z zapamiętanymi datami i nazwami miast. Nie, nie zgadza się. Lew przerwał na chwilę, zastanawiając się, czy pamięć nie płata mu figli. Ale nie potrafiłby zapomnieć trzech dat: dwóch morderstw w Wuralsku i jednego w Moskwie. Ten tołkacz nigdy tam nie był, nie był takŜe w Ŝadnym mieście na trasie kolei transsyberyjskiej. Lew otworzył drugą teczkę, nie zwracając uwagi na dane osobowe i od razu przechodząc do przebiegu zatrudnienia. Ta osoba zaczęła pracę zaledwie przed miesiącem. Lew odłoŜył teczkę na bok i otworzył trzecią. Nic się nie zgadzało. Zostały juŜ tylko dwie. Zaczął kartkować czwartą. Wuralsk, Mołotow, Kirów, Gorki - szereg miast leŜących przy linii kolejowej prowadzącej na zachód, do Moskwy. Wśród miast na południe od Moskwy na liście figurowały Tuła i Orzeł. Na Ukrainie tołkacz odwiedził Charków, Gorłowkę, ZaporoŜe i Kramatorsk. We wszystkich tych miastach popełniono morderstwa. Lew zamknął teczkę. Zanim spojrzał na dane personalne, sprawdził jeszcze piątą. Nie mogąc się skupić, przejechał palcem listę. Powtarzało się zaledwie parę nazw. Lew wrócił do czwartej teczki. Otworzył ją na pierwszej stronie i spojrzał na legitymacyjne zdjęcie męŜczyzny.

Tego samego dnia Wasilij siedział na hotelowym łóŜku, paląc papierosa, strzepując popiół na dywan i popijając prosto z butelki. Nie miał juŜ złudzeń: jeŜeli nie przywiezie swoim przełoŜonym Lwa i Raisy, dowództwo z pewnością nieprzychylnym okiem spojrzy na śmierć Fiodora Andriejewa. Zawarł z przełoŜonymi taki układ, zanim wyjechał z Moskwy. śe będą skłonni uwierzyć we współpracę Fiodora z Lwem, będą skłonni dać wiarę, iŜ poznawszy prawdę, Fiodor próbował zaatakować Wasilija, jedynie pod warunkiem, Ŝe dostaną Lwa. MGB było zakłopotane własną nieudolnością w prowadzeniu pościgu za dwojgiem nieuzbrojonych ludzi bez grosza przy duszy, którzy jakby rozpłynęli się w powietrzu. Gdyby Wasilij ich złapał, jego przełoŜeni byli gotowi wybaczyć mu kaŜdy grzech. Władze zaczęły się godzić z myślą, Ŝe Lew jest juŜ za granicą w łapach zachodnich dyplomatów. Przekazano wytyczne tajnym agentom. Zdjęcia Lwa i jego Ŝony rozesłano do ambasad na całym świecie. Opracowywano plany zgładzenia zbiegów. Gdyby Wasilij potrafił oszczędzić władzom kłopotów związanych z rozpoczęciem międzynarodowej obławy, kosztownej i groŜącej komplikacjami dyplomatycznymi, jego hipoteka zostałaby wyczyszczona. Rzucił niedopałek na dywan, przez chwilę patrzył, jak się tli, poczym rozdeptał go obcasem. Wcześniej skontaktował się z placówką słuŜby bezpieczeństwa w Rostowie, rozpuszczoną i niezorganizowaną bandą. Dał im zdjęcia. Przestrzegł funkcjonariuszy, Ŝe Lew mógł 396

zapuścić brodę albo ściąć włosy. Być moŜe tych dwoje nie podróŜowało juŜ razem. Mogli się rozdzielić. Jedno z nich mogło nie Ŝyć. Istniało takŜe prawdopodobieństwo, Ŝe podróŜują w większej grupie. Funkcjonariusze nie powinni się sugerować dokumentami, które Lew potrafił świetnie podrabiać. Mieli zatrzymywać kaŜdego, kogo uznają za podejrzanego pod jakimkolwiek względem. Ostateczna decyzja, czy zatrzymani zostaną zwolnieni, czy nie, naleŜała do Wasilija. Mając do dyspozycji trzydziestu ludzi, ustawił kilka punktów kontrolnych i przeszukał parę wybranych miejsc. Wydał rozporządzenie, aby kaŜdy funkcjonariusz odnotowywał wszystkie zdarzenia, nawet zupełnie błahe, aby on potem mógł ewentualnie je sprawdzić sam. Rozkazał przynosić raporty o kaŜdej porze dnia i nocy. Jak dotąd nie znaleźli nic. CzyŜby kolejny raz Lew miał go upokorzyć? Być moŜe ten idiota Fiodor coś pomylił. MoŜe Lew pojechał zupełnie gdzie indziej. Jeśli tak, było juŜ po Wasiliju. Ktoś zapukał do drzwi. - Wejść. WypręŜył się przed nim młody, rumiany funkcjonariusz z kartką w ręku. Wasilij gestem kazał ją sobie podać.

Fabryka Rostelmasz. Dział administracji. Napad na dwóch męŜczyzn, kradzieŜ akt personalnych. Wasilij zerwał się na równe nogi. - Jest.

Tego samego dnia Stali obok siebie, w odległości pięćdziesięciu kroków od drzwi domu. Lew spojrzał na Ŝonę. Zupełnie nie zdawała sobie sprawy, jaki szał go opętał. Był oszołomiony niczym po zaŜyciu jakiegoś narkotyku. Spodziewał się, Ŝe moŜe to minie, Ŝe on odzyska w końcu poczucie rzeczywistości, Ŝe istnieje jakieś inne wytłumaczenie i Ŝe ten dom wcale nie naleŜy do jego młodszego brata,

Andrieja Trofimowicza Sidorowa. Ale tak właśnie nazywał się jego brat.

Paweł Trofimowicz Sidorow. A tak nazywał się Lew, dopóki nie zrzucił swojej toŜsamości z dzieciństwa, podobnie jak gad zrzuca skórę. Zdjęcie w aktach personalnych potwierdziło jednak, Ŝe to Andriej. Ten sam wyraz twarzy wyraz zagubienia. Nowy element stanowiły okulary. Dlatego właśnie był taką niezdarą - cierpiał na krótkowzroczność. Jego nieporadny, nieśmiały młodszy brat - morderca co najmniej czterdziestu czworga dzieci. To nie miało Ŝadnego sensu, a zarazem miało głęboki sens: sznurek, starta na proch kora, polowanie. Przywołując wspomnienia, które wymazał z pamięci, Lew przypomniał sobie, jak uczył młodszego brata robić sidła ze sznurka, Ŝuć korę, aby oszukać głód. 398

CzyŜby te lekcje stały się podłoŜem jakiejś strasznej psychozy? Dlaczego Lew wcześniej niczego nie skojarzył? Nie, taka myśl byłaby niedorzeczna. Mnóstwo dzieci uczyło się tych samych sztuczek, poznając tajniki polowania. Gdy Lew oglądał ofiary, ani jeden szczegół nie poruszył w nim Ŝadnej głębszej struny. A moŜe poruszył? Czy to on wybrał tę drogę, czy teŜ ona wybrała jego? MoŜe to właśnie była przyczyna, dla której z taką pasją zajął się śledztwem, choć miał wszelkie powody, by przymknąć na wszystko oczy? Podświadomie pozwolił się wciągnąć, poddał się działaniu sił, które przywiodły go do tego miejsca, jak piana z kąpieli nieuchronnie zmierza do odpływu wanny. Od samego początku przedmiotem śledztwa obok morderstw była jego przeszłość, a kaŜdy krok zbliŜał go do konfrontacji z bratem, o którym próbował zapomnieć. Gdy Lew czarno na białym zobaczył nazwisko swojego brata, musiał usiąść. Wpatrywał się w teczkę, sprawdzał daty, wracał do początku i sprawdzał jeszcze raz. Był w szoku, nie zwaŜał na groŜące mu niebezpieczeństwo. Otrząsnął się dopiero w chwili, gdy dostrzegł, jak księgowy ukradkiem podchodzi do telefonu. Przywiązał go do krzesła, wyłączył telefon, zakneblował obu męŜczyzn i zamknął ich w biurze. Musiał się wydostać z fabryki. Musiał wziąć się w garść. Ale wracając korytarzem, nie potrafił iść prosto, zataczał się. Kręciło mu się w głowie. Gdy znalazł się na zewnątrz, wciąŜ nie mogąc odzyskać równowagi i opanować gonitwy myśli, instynktownie ruszył w kierunku głównej bramy, za późno zdając sobie sprawę, Ŝe znacznie bezpieczniej byłoby przejść przez ogrodzenie jak poprzednio. Nie mógł juŜ jednak skręcić; straŜnicy go zobaczyli. Musiał przejść tuŜ obok nich. Zaczął się pocić. Nie zatrzymali go. Kiedy Lew znalazł się w taksówce, podał kierowcy adres, nakazując, by się pośpieszył. Dygotały mu nogi i ręce - nie potrafił tego opanować. Patrzył, jak Raisa studiuje akta. Znała juŜ historię jego brata; znała jego imię, lecz nie znała ich nazwiska. Obserwował jej reakcję, gdy czytała. Niczego nie skojarzyła, nie domyśliła się. Nic dziwnego - nie mógł jej powiedzieć:

Ten człowiek jest moim bratem. Nie wiadomo, ile osób znajdowało się w domu jego brata. Problem mogli stanowić pozostali mieszkańcy. Na pewno nic nie wiedzieli o drugiej naturze tego człowieka i jego zbrodniach - to musiał być jeden z powodów, dla których mordował z dala od domu. Jego młodszy brat miał podwójną toŜsamość, prowadząc jednocześnie Ŝycie rodzinne i Ŝycie mordercy, tak jak Lew rozszczepił na dwoje własną toŜsamość, oddzielając Ŝycie chłopca, którym był kiedyś, od Ŝycia chłopca, którym stał się potem. Lew potrząsnął głową: musiał się skupić. Przybył tu zabić tego człowieka. Zastanawiał się tylko, jak to zrobić, nie alarmując pozostałych mieszkańców domu. Ani on, ani Raisa nie mieli broni. Wyczuwając jego wahanie, Raisa zapytała: - Co cię niepokoi? - Inni ludzie w tym domu. - PrzecieŜ widziałeś jego twarz. Widzieliśmy zdjęcie. MoŜesz wejść i zabić go we śnie. - Nie mogę. - Lew, on nie zasłuŜył sobie na nic innego. - Muszę mieć pewność. Muszę z nim porozmawiać. - Wszystkiemu zaprzeczy. Im dłuŜej z nim będziesz rozmawiał, tym trudniej będzie ci to zrobić. - Być moŜe. Ale nie zabiję go we śnie. Od Sary dostali nóŜ z piłką. Lew podał go Raisie. - Nie będę go potrzebował. Raisa nie chciała wziąć noŜa. - Lew, ten człowiek zabił ponad czterdzieścioro dzieci. - I za to go zabiję. - A jeŜeli będzie się bronił? Musi mieć nóŜ. MoŜe nawet pistolet. Na pewno jest bardzo silny. - Nie jest typem, który walczy do końca. Jest niezdarny i nieśmiały. - Lew, skąd moŜesz to wiedzieć? Weź nóŜ. Chcesz go zabić gołymi rękami? Lew wsunął jej nóŜ do ręki. 400

- Zapominasz, ze właśnie tego mnie uczono. Zaufaj mi. Po raz pierwszy ją o to prosił. - Ufam ci. Nie mieli przed sobą Ŝadnej przyszłości, Ŝadnej nadziei ucieczki, Ŝadnej nadziei, Ŝe nazajutrz będą jeszcze razem. Raisa uświadomiła sobie, Ŝe w głębi duszy pragnie, by nie zastali tego człowieka w domu, by wyjechał dokądś w delegację. Mieliby wówczas powód, Ŝeby zostać razem i jeszcze przez kilka dni wymykać się pościgowi. Odsunęła od siebie tę myśl, wstydząc się jej. Ile osób zaryzykowało własne Ŝycie, Ŝeby mogli dotrzeć do tego domu? Pocałowała Lwa, w duchu Ŝycząc mu powodzenia, a temu człowiekowi śmierci. Lew ruszył w kierunku domu, pozostawiając Raisę w ukryciu. Mieli gotowy plan. Ustalili, Ŝe ona będzie czekała w pewnej odległości i obserwowała dom. Gdyby morderca próbował uciekać, miała go zatrzymać. Jeśliby coś poszło nie tak i Lew z jakiegoś powodu nie podołałby zadaniu, powinna sama spróbować odebrać temu człowiekowi Ŝycie. Dotarł do drzwi. W środku paliło się mdłe światło. Czy to znak, Ŝe ktoś nie śpi? OstroŜnie pchnął i uchylił drzwi. Zobaczył kuchnię, stół, piec. Światło pochodziło z lampy naftowej: w okopconym szklanym kloszu migotał płomyk. Lew minął kuchnię i znalazł się w przylegającym do niej pokoju. Ku swojemu zdziwieniu ujrzał tylko dwa łóŜka. W jednym spały razem dwie małe dziewczynki. Drugie zajmowała ich matka. Była sama: Andrieja nie było. Czy to rodzina jego brata? Jeśli tak, to czy takŜe jego rodzina? Jego bratowa? Jego bratanice? Nie, na dole mogła mieszkać jeszcze jedna rodzina. Odwrócił się i zobaczył wpatrzone w siebie zielone oczy kota. Zwierzę miało czarno-białą sierść. Choć było lepiej odŜywione niŜ tamten kot w lesie, którego upolowali i zabili, miało takie samo ubarwienie. Fragmenty przeszłości sprawiły, Ŝe Lew poczuł się, jakby śnił. Kot przecisnął się przez drugie drzwi i ruszył na dół. Lew podąŜył za nim. Wąskie schody prowadziły do sutereny, gdzie paliło się przyćmione światło. Kot zszedł po schodach i zniknął mu z oczu. Z najwyŜszego stopnia większa część pomieszczenia była niewidoczna. Lew zobaczył 401

tylko skraj pustego łóŜka. CzyŜby Andrieja nie było w domu? Lew zaczął schodzić, starając się stąpać jak najciszej. Na dole zajrzał za róg ściany. Przy stole siedział męŜczyzna w grubych prostokątnych okularach i białej koszuli. Grał sam ze sobą w karty. Uniósł wzrok. Andriej nie wydawał się zaskoczony. Wstał. Lew ze swojego miejsca widział tylko kolaŜ za jego plecami, jak gdyby wyrastający z jego głowy, złoŜony z wycinków gazet przyklejonych na ścianie - identycznych zdjęć, na których stał on, z triumfującą miną przy dymiącym wraku niemieckiego czołgu, bohater Związku Radzieckiego, Ŝywy symbol zwycięstwa. - Paweł, dlaczego to tak długo trwało? Młodszy brat wskazał mu krzesło naprzeciw siebie. Lew usłuchał go bezwolnie, uświadamiając sobie, Ŝe traci kontrolę nad sytuacją. Zamiast zdradzać oznaki niepokoju i zaskoczenia, zamiast się jąkać czy nawet uciec na jego widok, Andriej wydawał się dobrze przygotowany na to spotkanie. Natomiast Lew czuł się zbity z tropu i zdezorientowany: trudno było mu nie spełniać poleceń brata. Usiadł więc. Andriej takŜe. Brat naprzeciwko brata: znów razem po ponad dwudziestu latach. Andriej zapytał: - Od początku wiedziałeś, Ŝe to ja? - Od początku? - Od pierwszego ciała, które znalazłeś? - Nie. - Które ciało znalazłeś pierwsze? - Larysy Pietrowej w Wuralsku. - Młoda dziewczyna. Pamiętam ją. - A Arkadego w Moskwie? - W Moskwie było kilka. Kilka - powiedział to tak zwyczajnie. Skoro było kilka ofiar, to wszystkie pozostałe morderstwa zostały zatuszowane. - Arkady został zabity w lutym tego roku, na torach kolejowych. - Mały chłopiec? - Miał cztery lata. 402

- TeŜ go pamiętam. To było niedawno. Wtedy udoskonaliłem juŜ metodę. Ciągle nie wiedziałeś, Ŝe to ja? Wcześniejsze morderstwa mogły być mniej oczywiste. Bałem się, by zbyt łatwo się nie zdemaskować. Potrzebowałem czegoś, co tylko ty będziesz mógł rozpoznać. Nie mogłem się po prostu podpisać. Porozumiewałem się z tobą, tylko z tobą. - O czym ty mówisz? - Bracie, nigdy nie uwierzyłem, Ŝe nie Ŝyjesz. I zawsze miałem tylko jedno pragnienie, jeden cel... Ŝeby cię odzyskać. Nie był pewien, czy w głosie Andrieja zabrzmiała nuta gniewu, czy miłości, czy obu tych emocji równocześnie. Czy pragnął go odzyskać, czy mu odpłacić? Andriej uśmiechnął się. To był serdeczny uśmiech szczery i szeroki - jak gdyby właśnie wygrał z Lwem w karty. - Twój głupi, niezdarny brat nie mylił się co do jednego. Co do ciebie. Próbowałem powiedzieć matce, Ŝe Ŝyjesz, ale w ogóle nie zwracała na to uwagi. Była pewna, Ŝe ktoś cię złapał i zabił. Przekonywałem ją, Ŝe to nieprawda, Ŝe uciekłeś razem z naszą zdobyczą. Przyrzekłem jej, Ŝe cię odnajdę i gdy to zrobię, nie będę zły, wybaczę ci. Nie słuchała. Postradała zmysły. Zapominała, kim jestem, i udawała, Ŝe ja to ty. Mówiła do mnie „Paweł”, prosiła, Ŝebym jej pomagał, tak jak ty jej pomagałeś. Udawałem ciebie, bo tak było łatwiej, bo wtedy się cieszyła, ale kiedy tylko popełniłem jakiś błąd, zdawała sobie sprawę, Ŝe to nie ty. Wpadała we wściekłość i biła mnie, dopóki nie ochłonęła z gniewu. A potem znowu cię opłakiwała. Nigdy nie przestała po tobie płakać. KaŜdy ma jakiś powód, Ŝeby Ŝyć. Ty byłeś jej powodem. Ale moim teŜ. Jedyna róŜnica między nami polegała na tym, Ŝe ja nie wierzyłem w twoją śmierć. Lew siedział jak dziecko słuchające w naboŜnym skupieniu dorosłego, tłumaczącego zagadki świata. Nie mógł unieść rąk, wstać - nie mógł zrobić nic w obawie, by Andriejowi nie przerwać. A on ciągnął: - Kiedy nasza matka zupełnie się załamała, musiałem radzić sobie sam. Na szczęście zima się kończyła i wszystko z wolna zaczęło się poprawiać. Z naszej wioski przeŜyło tylko dziesięć osób, z tobą jedenaście. Inne wsie wymarły. Kiedy przyszła wiosna i stopniały śniegi, 403

całe wioski zaczęły cuchnąć i gnić. Ze strachu przed zarazą nie moŜna się było do nich zbliŜyć. Ale zimą wszędzie panował spokój i cisza. Przez cały ten czas chodziłem cię szukać do lasu, sam, co noc. Szedłem po śladach, nawoływałem cię po imieniu, krzyczałem do drzew. Ale ciągle nie wracałeś. Jak gdyby jego umysł zaczął wolno pojmować i analizować znaczenie tych słów, Lew spytał niepewnym głosem: - Zabijałeś te dzieci, bo myślałeś, Ŝe cię zostawiłem? - Zabijałem je, Ŝebyś mnie odnalazł. Zabijałem, Ŝebyś wrócił do domu. W ten sposób do ciebie mówiłem. Kto inny zrozumiałby znaki naszego dzieciństwa? Wiedziałem, Ŝe trafisz do mnie ich tropem, tak jak rozpoznawałeś ślady na śniegu. Jesteś myśliwym, Paweł, najlepszym myśliwym na świecie. Nie wiedziałem, Ŝe pracujesz w milicji. Kiedy zobaczyłem twoje zdjęcie, rozmawiałem z redakcją „Prawdy”. Pytałem, jak się nazywasz. Wytłumaczyłem im, Ŝe zostaliśmy rozdzieleni i Ŝe - według mnie - masz na imię Paweł. Powiedzieli, Ŝe nazywasz się inaczej, ale to są poufne informacje i nie mogą mi ich udzielić. Błagałem, Ŝeby mi powiedzieli, w której dywizji słuŜyłeś. Nawet tego nie chcieli mi zdradzić. TeŜ byłem Ŝołnierzem. Nie takim bohaterem jak ty, nie naleŜałem do elity. Ale wiedziałem dość, Ŝeby się domyślić, Ŝe byłeś w jakiejś jednostce specjalnej. Skoro twoje nazwisko trzymano w takiej tajemnicy, to najprawdopodobniej zostałeś w wojsku albo trafiłeś do słuŜb bezpieczeństwa czy ochrony rządu. Wiedziałem, Ŝe jesteś kimś waŜnym, nie mogło być inaczej. I Ŝe będziesz miał dostęp do informacji o tych morderstwach. Oczywiście to nie miało największego znaczenia. Byłem pewien, Ŝe jeŜeli zabiję wystarczająco duŜo dzieci w róŜnych miejscach, to bez względu na to, gdzie pracujesz, prędzej czy później zetkniesz się z tą sprawą. I domyślisz się, Ŝe to moje dzieło. Lew pochylił się nad stołem. Jego brat wydawał się tak łagodny, rozumował tak logicznie. Lew spytał: - Bracie, co się z tobą stało? - Kiedy opuściłem wioskę? To samo co ze wszystkimi: powołali mnie do wojska. W bitwie straciłem okulary i wpadłem w ręce Niemców.

Poddałem się. Gdy wróciłem do Rosji jako były jeniec, zostałem aresztowany, przesłuchiwali mnie i bili. Grozili, Ŝe wsadzą mnie do więzienia. Mówiłem im: Jak mogę być zdrajcą, jeŜeli prawie nic nie widzę? Nie miałem okularów przez pół roku. Cały świat był jedną zamazaną plamą. I w kaŜdym dziecku widziałem ciebie. Powinni mnie byli zabić. Ale straŜnicy śmiali się, kiedy wpadałem na róŜne rzeczy. Ciągle się przewracałem, tak samo jak w dzieciństwie. PrzeŜyłem. Okazałem się zbyt głupi i niezdarny, Ŝeby być niemieckim szpiegiem. Wyzywali mnie, bili, a potem wypuścili. Wróciłem tutaj. Nawet tu nienawidzili mnie i nazywali zdrajcą. Ale nie przejmowałem się tym. Miałem ciebie. Skupiłem wszystkie siły na jednym celu - Ŝeby sprowadzić cię z powrotem. - Dlatego zacząłeś zabijać? - Najpierw zrobiłem to tu, w okolicy. Ale po pół roku doszedłem do wniosku, Ŝe moŜesz mieszkać gdziekolwiek. Dlatego znalazłem pracę jako tołkacz, Ŝebym mógł podróŜować. Musiałem zostawiać dla ciebie znaki w całym kraju. - Znaki? To były dzieci. Miały swoich ojców i matki. - Na początku zabijałem zwierzęta. Łapałem je tak, jak złapaliśmy tamtego kota. Ale nie działało tak, jak chciałem. Nikt nie zwracał na to uwagi. Nikogo to nie obchodziło. Nikt tego nie zauwaŜa. Pewnego dnia w lesie natknąłem się na chłopca. Zapytał, co robię. Wyjaśniłem, Ŝe zakładam przynętę. Miał tyle lat co ty, kiedy mnie zostawiłeś. I wtedy uświadomiłem sobie, Ŝe dziecko będzie znacznie lepszą przynętą. Ludzie musieliby zauwaŜyć martwe dziecko. A ty zrozumiałbyś róŜnicę. Jak myślisz, dlaczego zabiłem tyle dzieci zimą? śebyś znalazł mój trop na śniegu. Nie szedłeś po moich śladach w głąb lasu, tak jak wtedy poszedłeś za kotem? Lew słuchał cichego głosu brata jak gdyby to był obcy język, z którego nie rozumiał prawie ani słowa. - Andriej, przecieŜ masz rodzinę. Widziałem na górze twoje dzieci, takie same jak te, które zabijałeś. Masz dwie śliczne córeczki. Nie rozumiesz, Ŝe robiłeś coś złego? - To było konieczne. 405

- Nie. Andriej z wściekłością walnął pięściami w stół. - Nie mów do mnie takim tonem! Nie masz prawa się złościć! Nigdy nie chciało ci się mnie szukać! Nigdy nie wróciłeś! Wiedziałeś, Ŝe Ŝyję, ale nic cię nie obchodziłem! Co tam głupi niezdara Andriej! Nic dla ciebie nie znaczy! Zostawiłeś mnie ze stukniętą matką na wsi pełnej gnijących trupów! Nie masz prawa mnie osądzać! Lew patrzył w twarz brata, wykrzywioną gniewem, nagle odmienioną. Czy tę twarz widziały dzieci? Co jego brat musiał przeŜyć? Jakich okropności doświadczyć? Ale czas litości i zrozumienia dawno juŜ minął. Andriej otarł pot z czoła. - To był jedyny sposób, Ŝebyś mnie znalazł, jedyny sposób, Ŝe bym mógł zwrócić twoją uwagę. Mogłeś mnie szukać. Ale nie szukałeś. Wyrzuciłeś mnie ze swojego Ŝycia. Wymazałeś z pamięci. Kiedy we dwóch złapaliśmy kota, to była najszczęśliwsza chwila w moim Ŝyciu. Gdy byliśmy razem, nigdy nie pomyślałem, Ŝe świat jest niesprawiedliwy, nawet kiedy nie mieliśmy jedzenia, nawet kiedy było strasznie zimno. Ale potem odszedłeś. - Andriej, wcale cię nie zostawiłem. Porwano mnie. Człowiek w lesie uderzył mnie w głowę, wsadził do worka i zaniósł do domu. Nigdy bym cię nie zostawił. Andriej kręcił głową. - To samo mówiła matka. Ale to kłamstwo. Zdradziłeś mnie. - O mało nie umarłem. Ten człowiek chciał mnie zabić. Zamierzali nakarmić mną swojego syna. Ale kiedy dotarliśmy do domu, jego syn juŜ nie Ŝył. Miałem wstrząs mózgu. Nie pamiętałem nawet, jak się nazywam. Dochodziłem do siebie przez wiele tygodni. Wtedy byłem juŜ w Moskwie. Wyjechaliśmy ze wsi. Ci ludzie musieli znaleźć jedzenie. Przypomniałem sobie ciebie. I naszą matkę. Oczywiście, Ŝe sobie przypomniałem. Ale co miałem zrobić? Nie miałem wyboru. Musiałem Ŝyć dalej, przykro mi. Lew go przepraszał. Andriej wziął ze stołu karty i potasował. - Mogłeś mnie poszukać, gdy byłeś starszy. Mogłeś się postarać. 406

Nie zmieniłem nazwiska. Łatwo mógłbyś mnie znaleźć, zwłaszcza Ŝe miałeś władzę. To prawda, Lew mógł odszukać brata. Lecz próbował pogrzebać przeszłość. A teraz brat odnalazł do niego drogę, którą zasłał ciałami zamordowanych dzieci. - Andriej, przez całe Ŝycie próbowałem zapomnieć o przeszłości. Bałem się przeciwstawić swoim nowym rodzicom. Bałem się przypomnieć im o przeszłości, bo bałem się przypomnieć im o czasach, kiedy chcieli mnie zabić. Budziłem się w nocy mokry i przeraŜony, z myślą, Ŝe zmienili zdanie i jednak mnie zabiją. Robiłem wszystko, co w ludzkiej mocy, Ŝeby mnie pokochali. Chodziło o moje Ŝycie. - Paweł, zawsze chciałeś robić wszystko beze mnie. Zawsze chciałeś mnie zostawić. - Wiesz, po co tu przyszedłem? - Przyszedłeś mnie zabić. Po co przychodzi myśliwy? Kiedy mnie zabijesz, wszyscy mnie znienawidzą, a ciebie pokochają. Zawsze tak było. - Bracie, uwaŜają mnie za zdrajcę dlatego, Ŝe próbuję cię zatrzymać. Andriej był autentycznie zdziwiony. - Dlaczego? - OskarŜyli o twoje zbrodnie innych ludzi - z powodu tych morderstw zginęło wielu niewinnych ludzi. Rozumiesz? Twoja wina to dla władz powód do wstydu. Twarz Andrieja pozostawała obojętna. Wreszcie powiedział: - Napiszę zeznanie. Przyznam się do winy. Kolejne zeznanie: co się w nim znajdzie?

Ja - Andriej Sidorow - jestem mordercą. Jego brat nic nie rozumiał. Nikt nie chciał jego zeznań, nikt nie chciał, aby to on był winny. - Andriej, nie przyszedłem słuchać twoich zeznań. Przyszedłem tu, Ŝeby zyskać pewność, Ŝe nie zabijesz juŜ ani jednego dziecka. 407

- No cóŜ. Osiągnąłem wszystko, co chciałem osiągnąć. Udowodniłem, Ŝe miałem rację. śałujesz, Ŝe nie odszukałeś mnie wcześniej. Gdybyś to zrobił, pomyśl, ile osób moŜna było ocalić. - Jesteś obłąkany. - Zanim mnie zabijesz, chciałbym zagrać z tobą w karty. Proszę, bracie, tyle moŜesz dla mnie zrobić. Andriej rozdał karty. Lew popatrzył na nie. - Proszę cię, bracie, tylko jedną partię. JeŜeli zagrasz, pozwolę ci mnie zabić. Lew wziął karty, nie z powodu obietnicy brata, ale dlatego, Ŝe potrzebował czasu, by zebrać myśli. Musiał sobie wyobrazić, Ŝe Andriej jest obcym człowiekiem. Zaczęli grać. Na twarzy skoncentrowanego Andrieja malowało się błogie zadowolenie. Nagle z boku dobiegł jakiś odgłos. Zaniepokojony Lew odwrócił się. U stóp schodów stała ładna dziewczynka z potarganymi włosami. Podglądała ich z ostatniego stopnia, prawie całkowicie zasłonięta przed ich wzrokiem. Andriej wstał od stołu. - Nadiu, to mój brat Paweł. - Ten brat, o którym mi mówiłeś? Ten, który miał nas odwiedzić? - Tak. Nadia spojrzała na Lwa. - Jesteś głodny. Przyjechałeś z daleka? Lew nie wiedział, co powiedzieć. Odpowiedział za niego Andriej. - Lepiej wracaj do łóŜka. - PrzecieŜ nie śpię. Nie będę mogła zasnąć. Będę leŜała i słuchała, jak rozmawiacie. Mogę z wami posiedzieć? TeŜ chciałabym poznać twojego brata. Nie znam nikogo z twojej rodziny. Bardzo bym chciała. Proszę, tato. - Paweł przyjechał z bardzo daleka, Ŝeby mnie znaleźć. Mamy sobie duŜo do powiedzenia. Lew musiał się pozbyć dziewczynki. Groziło mu, Ŝe ugrzęźnie na rodzinnym przyjęciu, Ŝe przy wódce i półmisku wędlin będzie mu siał odpowiadać na pytania o swoją przeszłość. Przyszedł tu zabić. - MoŜe moglibyśmy się napić herbaty? 408

- Tak, umiem zaparzyć herbatę. Mam obudzić mamę? Andriej odrzekł: - Nie, niech śpi. - No to sama zrobię. - Tak, zrób sama. Uśmiechnęła się i pomknęła na górę. Była bardzo przejęta. Brat ojca, taki przystojny, na pewno ma do opowiedzenia wiele ciekawych historii. Był Ŝołnierzem, bohaterem. Mógł jej powiedzieć, jak zostać pilotem myśliwca. MoŜe jego Ŝona była pilotem. Nadia otworzyła drzwi do pokoju i zatrzymała się jak wryta. W kuchni zobaczyła jakąś piękną kobietę. Kobieta stała zupełnie nieruchomo, trzymając rękę za plecami, jak gdyby czyjaś gigantyczna dłoń wsunęła ją tu przez okno - lalka w domku dla lalek. Raisa chowała za plecami nóŜ, przyciskając ostrze do sukienki. Czekała przed domem nieznośnie długo. Coś się musiało stać. Musiała sama dokończyć dzieła. Gdy tylko przekroczyła próg, z ulgą przekonała się, Ŝe w domu jest niewiele osób. Zobaczyła dwa łóŜka, matki i córki. Kim była ta dziewczynka stojąca przed nią? Skąd się tu wzięła? Miała uszczęśliwioną, pełną przejęcia minę. Na jej twarzy nie było Ŝadnych oznak paniki ani lęku. Nikt nie zginął. - Mam na imię Raisa. Czy jest tu mój mąŜ? - To znaczy Paweł? Paweł - dlaczego tak się przedstawił? Dlaczego uŜywa dawnego imienia? - Tak... - Jestem Nadia. Miło mi cię poznać. Nigdy nie poznałam nikogo z rodziny taty. Raisa wciąŜ trzymała nóŜ za plecami. Rodziny? O czym mówi ta dziewczynka? - Gdzie jest mój mąŜ? - Na dole. - Chcę mu tylko powiedzieć, Ŝe tu jestem. Raisa podeszła do schodów, zasłaniając nóŜ przed oczami Nadii. Otworzyła drzwi. 409

Poruszając się powoli, słysząc strzępki spokojnej rozmowy, schodziła po schodach. Trzymała nóŜ przed sobą w wyciągniętej, drŜącej ręce. Powtórzyła sobie, Ŝe im dłuŜej będzie zwlekała, tym trudniej będzie jej zabić tego człowieka. Kiedy dotarła do sutereny, zobaczyła męŜa grającego z nim w karty.

Wasilij rozkazał swoim ludziom otoczyć dom - nikt nie mógł się stąd wymknąć. Towarzyszyło mu piętnastu funkcjonariuszy. Wielu z nich pracowało w miejscowych jednostkach i nie miał z nimi wcześniej do czynienia. Obawiając się, Ŝe mogą przeprowadzić akcję ściśle według procedur i aresztować Lwa i jego Ŝonę, musiał wziąć sprawy we własne ręce. Skończyć wszystko tu, na miejscu, i zniszczyć wszelkie dowody, które mogłyby zmniejszyć cięŜar ich winy. Ruszył naprzód z wyciągniętą bronią. Dołączyło do niego dwóch ludzi. Gestem nakazał im, Ŝeby zostali. - Dajcie mi pięć minut. Nie wchodźcie bez mojego wezwania. Jasne? JeŜeli nie wyjdę po pięciu minutach, szturmujecie dom i zabijacie wszystkich.

Raisa ściskała przed sobą nóŜ w dygoczącej ręce. Nie mogła tego zrobić. Nie mogła zabić tego męŜczyzny. Grał w karty z jej męŜem. Lew podszedł do niej. - Ja to zrobię. - Dlaczego grasz z nim w karty? - Bo to mój brat. Na górze rozległy się wrzaski. Krzyczała dziewczynka. Po chwili ryknął jakiś męski głos. Zanim ktokolwiek zdąŜył zareagować, w suterenie zjawił się Wasilij, trzymając uniesioną broń. Przyjrzał się scenie. Zdumiał się, widząc na stole karty. - Przejechałeś taki szmat drogi, Ŝeby zagrać w karty. Myślałem, Ŝe szukasz tak zwanego zabójcy dzieci. A moŜe tak wyglądają twoje udoskonalone techniki przesłuchań? 410

Lew za długo zwlekał. Nie mógł juŜ zabić Andrieja. JeŜeli wykona gwałtowny ruch, Wasilij go zastrzeli i Andriej pozostanie na wolności. Mimo Ŝe przestał istnieć deklarowany przez brata motyw zbrodni - bo doszło wreszcie do ich spotkania - Lew nie wierzył, by Andriej potrafił przestać mordować. A on nie podołał zadaniu. Zamiast działać, rozmawiał. Zapomniał, Ŝe znacznie więcej ludzi pragnie jego śmierci niŜ śmierci jego brata. - Wasilij, musisz mnie wysłuchać. - Na kolana. - Proszę... Wasilij odbezpieczył pistolet. Lew osunął się na kolana. Nie pozostawało mu nic innego, jak tylko być posłusznym, błagać i prosić, tylko Ŝe stał przed nim człowiek, który nie będzie go słuchał, któremu zaleŜało wyłącznie na osobistej wendecie. - Wasilij, to naprawdę waŜne... Wasilij przytknął mu lufę do głowy. - Raisa, klękaj obok męŜa! Spełniła rozkaz i klęczeli obok siebie, dokładnie tak samo jak tamci dwoje zastrzeleni przed oborą. Pistolet przysunął się do jej głowy. Raisa chwyciła dłoń męŜa i zamknęła oczy. Lew krzyknął: - Nie! Wasilij w odpowiedzi lekko postukał ją lufą w głowę, draŜniąc się z nim. - Lew... I nagle głos zamarł mu w gardle. Raisa zacisnęła dłoń na ręce Lwa. Mijały sekundy ciszy. Nic się nie stało. Lew bardzo wolno odwrócił głowę. Ząbkowane ostrze wbiło się w plecy Wasilija i wyszło przez brzuch. NóŜ trzymał Andriej. Uratował bratu Ŝycie. Spokojnie wziął nóŜ - nie potknął się ani nie upadł - po czym cicho i precyzyjnie pchnął nim Wasilija. Andriej był szczęśliwy, tak jak wtedy, gdy razem zabili kota, szczęśliwy jak nigdy w Ŝyciu. Lew wstał i wyjął pistolet z ręki Wasilija. Z kącika jego ust popłynęła struŜka krwi. Jeszcze Ŝył, ale z oczu juŜ zniknął błysk wyrachowania i 411

perfidii. Uniósł rękę i połoŜył ją na ramieniu Lwa, jak gdyby Ŝegnał przyjaciela, po czym runął na podłogę. Nie Ŝył człowiek, którego jedyną ambicją było zawsze prześladowanie Lwa. Ale Lew nie czuł ani ulgi, ani satysfakcji. Myślał tylko o ostatnim czekającym go zadaniu. Raisa wstała z kolan i przysunęła się do męŜa. Andriej pozostał tam, gdzie był. Przez chwilę trwali w bezruchu. Lew wolno uniósł broń, celując w grzbiet nosa brata, tuŜ nad okularami. W małym pomieszczeniu lufę pistoletu i głowę Andrieja dzieliła odległość kilkudziesięciu centymetrów. Ktoś krzyknął: - Co ty robisz? Lew odwrócił się. U stóp schodów stała Nadia. Raisa szepnęła: - Lew, mamy mało czasu. Lew nie potrafił jednak strzelić. Andriej rzekł: - Bracie, chcę, Ŝebyś to zrobił. Raisa połoŜyła dłoń na ręce męŜa. Razem nacisnęli spust. Pistolet wystrzelił i odskoczył pod wpływem siły odrzutu. Głowa Andrieja szarpnęła się w tył, a jego ciało osunęło się na podłogę. Na odgłos wystrzału do domu wpadli uzbrojeni funkcjonariusze i zbiegli do sutereny. Raisa i Lew rzucili broń. Dowódca patrzył na zwłoki Wasilija. Lew odezwał się pierwszy, wskazując drŜącą ręką Andrieja - swojego młodszego brata. - Ten człowiek był mordercą. Wasz przełoŜony próbował go aresztować. Wziął czarną teczkę i otworzył ją, nie mając pojęcia, czy jego przypuszczenia okaŜą się słuszne. Wewnątrz był szklany słoik, wyłoŜony papierem gazetowym. Lew odkręcił go i wyrzucił zawartość na karty rozłoŜone na stole. To był Ŝołądek ostatniej ofiary jego brata, owinięty w numer „Prawdy”. Lew dodał niemal niesłyszalnym głosem: - Wasilij zginął śmiercią bohaterską. Gdy funkcjonariusze otoczyli stół, oglądając makabryczne znalezisko, Lew cofnął się i zobaczył Nadię, która wpatrywała się w niego z takim samym wyrazem wściekłości w oczach jak jej ojciec.

Moskwa 18 lipca Lew stał przed majorem Graczowem w tym samym gabinecie, w którym nie zgodził się zadenuncjować Ŝony. Nie znał majora. Nigdy o nim nie słyszał. Nie zdziwił się jednak, Ŝe nastąpiła zmiana na stanowisku dowódcy. Nikt nie zagrzewał zbyt długo miejsca na najwyŜszych szczeblach w organach bezpieczeństwa, a odkąd Lew był tu ostatnim razem, minęły cztery miesiące. Tym razem wygnanie na Ural lub zesłanie do łagru były wykluczone. Ich egzekucja miała się odbyć na miejscu, jeszcze dziś. Major Graczow powiedział: - Waszym poprzednim przełoŜonym byt major Kuźmin, nominowany przez Berię. Obaj zostali aresztowani. Teraz ja zajmuję się waszą sprawą. LeŜały przed nim mocno zniszczone akta morderstw, skonfiskowane w Wuralsku. Graczow przeglądał dokumenty, fotografie, zeznania, stenogramy procesów. - W suterenie znaleźliśmy resztki trzech Ŝołądków, z których dwa zostały ugotowane. Wycięto je z ciał dzieci, których toŜsamość nadal próbujemy ustalić. Mieliście rację. Andriej Sidorow był mordercą. Sprawdziłem jego przeszłość. Okazuje się, Ŝe kolaborował z faszystowskimi Niemcami i po wojnie, zamiast poddać go właściwej procedurze karnej, przez pomyłkę pozwolono mu wrócić na łono społeczeństwa. Był to niewybaczalny błąd z naszej strony. Sidorow był hitlerowskim agentem. Przysłano go tu z poleceniem pomszczenia klęski faszystów. 413

Zemsta przybrała formę okrutnych ataków na nasze dzieci; wróg wziął na cel przyszłość komunizmu. Co więcej, była to kampania propagandowa. Chcieli wmówić naszemu narodowi, Ŝe socjalistyczne społeczeństwo moŜe wyprodukować takiego potwora, podczas gdy w rzeczywistości został zdeprawowany i przeszkolony na Zachodzie. Wrócił stamtąd odmieniony, z zatrutym, obcym sercem. Widzę, Ŝe Ŝadnego z tych morderstw nie popełniono przed Wielką Wojną Ojczyźnianą. Umilkł, spoglądając na Lwa. - Doszliście moŜe do innych wniosków? - Doszedłem do takich samych wniosków, towarzyszu majorze. Graczow wyciągnął do niego rękę. - Oddaliście swojemu krajowi ogromne zasługi. Polecono mi zaproponować wam awans na wyŜsze stanowisko w organach bezpieczeństwa, a stąd juŜ prosta droga do kariery politycznej, gdybyście chcieli. Idą nowe czasy, Lwie Stiepanowiczu. Nasz przywódca, towarzysz Chruszczow, uznał, Ŝe przyczyną kłopotów, jakie napotkaliście podczas śledztwa, są niewybaczalne naduŜycia stalinowskiej władzy. Wasza Ŝona została juŜ zwolniona. PoniewaŜ pomogła wam w znalezieniu tego obcego agenta, kwestionowanie jej lojalności stało się bezpodstawne. Przypisywane wam winy uznajemy za niebyłe. Wasi rodzice otrzymają z powrotem swoje dawne mieszkanie. Jeśli nie będzie dostępne, otrzymają lepsze. Lew milczał. - Nie macie nic do powiedzenia? - To bardzo hojna propozycja. Jestem nią zaszczycony. Rozumiecie, towarzyszu majorze, Ŝe nie kierowałem się chęcią awansu ani zdobycia większych wpływów. Wiedziałem tylko, Ŝe tego człowieka naleŜy powstrzymać. - Rozumiem. - Proszę mi jednak pozwolić, bym zamiast przyjąć waszą propozycję, mógł złoŜyć własną prośbę. - Mówcie. - Chciałbym stanąć na czele moskiewskiego wydziału zabójstw. Jeśli taka jednostka nie istnieje, chciałbym ją stworzyć. 414

- Czy taki wydział jest potrzebny? - Jak juŜ wspomnieliście, morderstwo stanie się bronią przeciwko naszemu społeczeństwu. JeŜeli wrogowie nie będą mogli szerzyć propagandy w konwencjonalny sposób, zastosują nietypowe środki. UwaŜam, Ŝe zbrodnia stanie się nowym frontem naszej walki z Zachodem. Tamci będą ją wykorzystywać do osłabiania harmonijnych stosunków, panujących w naszym społeczeństwie. Chcę powstrzymać te działania. - Mówcie dalej. - Prosiłbym o przeniesienie do Moskwy generała Niestierowa. Chciałbym z nim współpracować w ramach tej nowej jednostki. Graczow rozwaŜał prośbę, z powagą kiwając głową. - Bardzo chętnie przedstawię waszą propozycję.

Raisa czekała na zewnątrz, patrząc na pomnik DzierŜyńskiego. Lew wyszedł z budynku i wziął ją za rękę, bezwstydnie okazując jej czułość na oczach obserwujących ich pilnie pracowników Łubianki. Nie przejmował się tym. Byli bezpieczni, przynajmniej na razie. Tyle wystarczało; na tyle tylko kaŜdy mógł mieć nadzieję. Zerknął na pomnik DzierŜyńskiego i uświadomił sobie, Ŝe nie pamięta ani jednego słowa, które padło z ust tego człowieka.

TYDZIEŃ PÓŹNIEJ

Moskwa 25 lipca Lew i Raisa siedzieli w gabinecie dyrektora sierocińca numer 12, znajdującego się niedaleko zoo. Lew spojrzał na Ŝonę i spytał: - Dlaczego to tak długo trwa? - Nie wiem. - Coś się chyba stało. Raisa pokręciła głową. - Nie sądzę. - Chyba nie bardzo spodobaliśmy się dyrektorowi. - Mnie wydał się Ŝyczliwy. - Ale co o nas pomyślał? - Nie wiem. - Myślisz, Ŝe spodobaliśmy się mu? - Naprawdę niewaŜne, co myśli. WaŜne, co one o nas pomyślą. Lew wstał, dodając niespokojnie: - Musi to podpisać. - Podpisze papiery, nie o to chodzi. Lew znów usiadł i skinął głową. - Masz rację. Za bardzo się denerwuję. - Ja teŜ. - Jak wyglądam? - Wyglądasz dobrze. - Nie za oficjalnie? - Lew, uspokój się. 419

Otworzyły się drzwi. Do gabinetu wszedł dyrektor, czterdziestokilkuletni męŜczyzna. - Znalazłem je. Lew nie wiedział, czy to tylko takie wyraŜenie, czy naprawdę musiał przeszukać budynek. Dyrektor usunął się na bok. Za jego plecami stały dwie dziewczynki, Zoja i Jelena, córki Michaiła Zinowiewa. Odkąd były świadkami egzekucji rodziców na śniegu przed domem, minęło kilka miesięcy. W tym czasie nastąpiły w nich drastyczne zmiany. Schudły, zbladły. Młodsza z dziewczynek, czteroletnia Jelena, miała ogoloną głowę. Dziesięcioletnia Zoja - krótko obcięte włosy. Jak było do przewidzenia, zostały zawszawione. Lew i Raisa wstali. Lew zwrócił się do dyrektora: - Moglibyśmy przez chwilę porozmawiać z nimi sami? Dyrektorowi nie spodobała się jego prośba, ale uprzejmie wycofał się z gabinetu, zamykając drzwi. Dziewczynki przywarły do nich plecami, trzymając się jak najdalej od Lwa i Raisy. - Zoju, Jeleno, mam na imię Lew. Pamiętacie mnie? śadnej reakcji, Ŝadnej zmiany wyrazu twarzy. W ich oczach czaił się lęk. Zoja wzięła młodszą siostrę za rękę. - To moja Ŝona Raisa. Jest nauczycielką. - Dzień dobry, Zoju i Jeleno. MoŜe usiądziecie? Tak będzie znacznie wygodniej. Lew wziął dwa krzesła i postawił obok dziewczynek. Niechętnie odsunęły się od drzwi i usiadły, wciąŜ trzymając się za ręce i nadal milcząc. Lew i Raisa kucnęli, tak Ŝe ich twarze znalazły się poniŜej poziomu oczu dzieci, nadal w bezpiecznej odległości. Dziewczynki miały brudne paznokcie - zupełnie czarne - lecz poza tym ich dłonie były całkiem czyste. Najwidoczniej przed spotkaniem pośpiesznie doprowadzono je do porządku. Lew zaczął: - Moja Ŝona i ja chcemy wam zaofiarować dom, nasz dom. - Lew wyjaśnił mi, dlaczego tu jesteście. Przykro mi, jeŜeli rozmowa o tym będzie dla was bolesna, ale musimy to powiedzieć teraz. 420

- Próbowałem powstrzymać morderstwo waszych rodziców, ale mi się nie udało. Pewnie dla was nie ma róŜnicy między mną a człowiekiem, który popełnił tę okropną zbrodnię. Ale przyrzekam wam, Ŝe jestem inny. Lew zająknął się. Po chwili odzyskał panowanie nad sobą. - MoŜe uwaŜacie, Ŝe gdybyście z nami zamieszkały, będziecie nie lojalne wobec rodziców. Wierzę jednak, Ŝe rodzice chcieliby dla was jak najlepiej. śycie w sierocińcu nic wam nie da. Po czterech miesiącach same juŜ dobrze o tym wiecie. Raisa dodała: - Prosimy was o podjęcie trudnej decyzji. Jesteście jeszcze bardzo małe. Niestety, Ŝyjemy w czasach, kiedy dzieci muszą podejmować takie decyzje jak dorośli. JeŜeli tu zostaniecie, będziecie mieć cięŜkie Ŝycie, które raczej nigdy nie stanie się łatwiejsze. - Moja Ŝona i ja pragniemy wam oddać dzieciństwo, chcemy wam dać szansę, Ŝebyście mogły się nim cieszyć. Nie zastąpimy wam rodziców. Nikt ich nie zastąpi. Będziemy waszymi opiekunami. Zajmiemy się wami, będziemy was karmić i damy wam dom. Raisa z uśmiechem zapewniała: - Nie oczekujemy za to niczego w zamian. Nie musicie nas kochać; nie musicie nas nawet lubić, chociaŜ mamy nadzieję, Ŝe z czasem polubicie. MoŜemy was stąd zabrać. Spodziewając się odmownej odpowiedzi, Lew rzekł: - JeŜeli się nie zgodzicie, spróbujemy znaleźć wam inną rodzinę, która was do siebie zabierze, rodzinę, która nie ma Ŝadnego związku z waszą przeszłością. JeŜeli tak będzie wam łatwiej, powiedzcie nam. Prawda jest taka, Ŝe nie potrafię naprawić tego, co się stało. MoŜemy wam jednak zapewnić lepszą przyszłość. Nie oczekujemy niczego w zamian. Będziecie miały siebie. Będziecie miały własny pokój. Ale zawsze będę dla was człowiekiem, który przyjechał do was aresztować waszego ojca. MoŜe z czasem to wspomnienie zacznie się zacierać, nigdy jednak o tym nie zapomnicie. Będzie nam przez to trudniej. Ale z własnego doświadczenia wiem, Ŝe to się moŜe udać.

Dziewczynki siedziały w milczeniu, patrząc to na Lwa, to na Raisę. Nie reagowały na ich słowa, wciąŜ trzymając się za ręce. Raisa powiedziała: - MoŜecie się zgodzić albo nie. MoŜecie nas poprosić, Ŝebyśmy znaleźli inną rodzinę. Wszystko zaleŜy tylko od was. Lew wstał. - Pójdziemy się teraz z Ŝoną przejść. Porozmawiajcie o tym same. Macie ten pokój dla siebie. Podejmijcie decyzję, jaką chcecie. Nie musicie się niczego bać. Lew wyminął dziewczynki i otworzył drzwi. Raisa wstała i wyszła na korytarz, a Lew za nią. Zamknął za sobą drzwi. Ruszyli korytarzem, zdenerwowani jak jeszcze nigdy w Ŝyciu. W gabinecie Zoja mocno przytuliła młodszą siostrę.

Podziękowania Cieszę się, Ŝe mam oparcie we wspaniałym agencie, St Johnie Donaldzie z PFD, który dał mi impuls do napisania tej ksiąŜki. Za ten impuls - i wiele innych rzeczy - jestem mu niezwykle wdzięczny. Dziękuję takŜe Georginie Lewis i Alice Dunne za pomoc w trakcie pracy. W kolejnych etapach powstawania ksiąŜki zawsze mogłem liczyć na opinię Sarah Ballard, która doskonale wywaŜała słowa krytyki i zachęty, 'wreszcie - to jasne, Ŝe wiele zawdzięczam PFD - chciałbym podziękować Jamesowi Gillowi za to, Ŝe przeczytawszy skończoną powieść, oznajmił, Ŝe wcale nie jest skończona, i polecił mi napisać ją na nowo. Jego entuzjazm w tej fazie powstawania ksiąŜki był bardzo potrzebny i cenny. Moi redaktorzy, Suzanne Baboneau z Simon & Schuster UK i Mitch Hoffman z Grand Central Publishing, byli naprawdę niezwykli. Uwielbiałem pracę z obojgiem. Dziękuję teŜ Jessice Craig, Jimowi Rutmanowi i Natalinie Sa-ninie. Natalina była tak uprzejma, Ŝe wytknęła mi niektóre błędy, dotyczące rosyjskich nazw i realiów Ŝycia w Rosji. Szczególne wyrazy uznania naleŜą się Bobowi Bookmanowi z CAA za cenne rady i umoŜliwienie mi kontaktu z Robertem Towne'em. Robert, mój bohater wśród ludzi pióra, podzielił się ze mną swoimi uwagami, dotyczącymi ostatecznej wersji ksiąŜki. Nie muszę dodawać, Ŝe byty bardzo inspirujące. Mam takŜe kilkoro wspaniałych czytelników spoza kręgów zawodowych. Ogromnie pomogła mi Zoe Trodd. Alexandra Arlango i jej matka Elizabeth czytały liczne warianty powieści i na kaŜdym etapie przekazywały mi szczegółowe i nieocenione uwagi. Nie wiem, jak mam im dziękować. Tak się składa, Ŝe Alexandra, przez Cjwerty Films - pracując z Michaelem Kuhnem, Emmeline Yang i Colleen Woodcock - dała mi pierwszą szansę pisarską. A w trakcie zbierania materiałów do scenariusza, jaki wówczas dla tej wytwórni pisałem, natknąłem się na historię Andrieja Czikatiły i wydarzeń związanych z jego zbrodniczą działalnością. Przy pracy nad tą ksiąŜką pomagało mi wiele osób, lecz chyba najwięcej Ben Stephenson. Nigdy nie byłem tak szczęśliwy jak podczas kilku ostatnich lat.

Dalsza lektura Nie mógłbym napisać tej opowieści, nie czytając wcześniej wspomnień, pamiętników i kronik licznych autorów. Studiowanie źródeł dawało mi równie wielką satysfakcję jak pisanie, a materiały na tematy poruszone w tej powieści są naprawdę najwyŜszej próby. PoniŜej przedstawiam niewielki wybór tych prac. Pragnę tu zaznaczyć, Ŝe wszelkie przypadki swobodnego traktowania prawdy historycznej w tej powieści są wyłącznie moją winą. Pamiętnik Janusza Bardacha (napisany wspólnie z Kathleen Gleeson) „Człowiek człowiekowi wilkiem. PrzeŜyłem gułag” to przejmujący obraz prób przeŜycia w łagrach stalinowskiej Rosji. Podstawową lekturą na ten temat są „Gułag” Annę Applebaum oraz „Archipelag Gułag” Aleksandra SołŜenicyna. Niezwykle przydatnym źródłem informacji na temat tła historycznego były dla mnie „The Harvest of Sorrow” Roberta Conquesta, „Stalin” Simona Sebaga Montefiore oraz „Everyday Stalinism” Sheili Fitzpatrick. KsiąŜka „Russian Pulp” Anthony'ego Olcotta szczegółowo opisuje nie tylko rosyjski wymiar sprawiedliwości, ale równieŜ przykłady literackiego obrazu tego systemu prawnego. „Terror i rewolucja” Borysa Lewickiego okazał się nieocenioną pomocą w zrozumieniu lub przynajmniej próbie zrozumienia machinacji MGB. Wreszcie „The Killer Department” Roberta Cullena przedstawia dokładną relację z przebiegu śledztwa w sprawie zbrodni Andrieja Czikatiły. Gorąco polecam wszystkie wymienione tu ksiąŜki.