W krainie debow i krwi

Jadwiga Skibińska-Podbielska W krainie dębów i krwi ISBN 978-83-8116-213-5 Copyright © by Jadwiga Skibińska-Podbielska, 2017 All rights reserved Redaktor Witold Kowalczyk Projekt okładki i stron tytułowych Paulina Radomska-Skierkowska Skład i łamanie Witold Kowalczyk Pierwsze wydanie książki ukazało się w 2013 roku pt. Epopeja wołyńska 1913-1945 nakładem wydawnictwa Norbertinum Wydanie I w tej edycji Zysk i S-ka Wydawnictwo ul. Wielka 10, 61-774 Poznań tel. 61 853 27 51, 61 853 27 67 faks 61 852 63 26 dział handlowy, tel./faks 61 855 06 90 [email protected] www.zysk.com.pl Wszelkie prawa zastrzeżone. Niniejszy plik jest objęty ochroną prawa autorskiego i zabezpieczony znakiem wodnym (watermark). Uzyskany dostęp upoważnia wyłącznie do prywatnego użytku. Rozpowszechnianie całości lub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci bez zgody właściciela praw jest zabronione. Konwersję do wersji elektronicznej wykonano w Zysk i S-ka Wydawnictwo.

Spis treści Okładka Strona tytułowa Strona redakcyjna Część pierwsza Część druga Nota autorska

Część pierwsza Rozdział 1 Na całym Wołyniu pod koniec listopada 1913 roku spadły obfite śniegi. W ogólnym przekonaniu zwiastowały one początek prawdziwej zimy. W pięknych dębowych lasach, na wysokich i grubych konarach, w poszumach wichrów drżały i dźwięcznie szeleściły złotobrunatne pęki nieopadłych liści. Ale u stóp wielowiekowych, potężnych pni, na zacisznych polanach, w uśpio­nych zagłębieniach kryła się mocna, ciemnozielona trawa. Przytulona do żyz­nej gleby wrastała w nią siecią sprężystych korzeni, które pozwalały jej prze­trwać do przyszłej wiosny. Teraz okrywała ją warstwa pachnącego wiatrem śniegu. W miasteczkach, wsiach i w rozrzuconych osadach, z których jedne poroz­siadały się tutaj w najdawniejszych czasach, inne rodziły się na oczach odcho­dzącego i następującego po nim wieku XX, teraz rozprzestrzeniał się pierwszy mróz, zjednoczony z migotliwym, zimowym blaskiem. Ale pradawne i po swojemu doświadczone potężne drzewa, rosnące w wąwozach i na zbo­czach żyznych wołyńskich wzniesień, trwały w bezruchu i w głębokiej zadu­mie. Zdawały się oczekiwać czegoś, co mogło nadejść z nieznanej strony i ciszę tę zakłócić. Około południa powracał saniami do swojego rodzinnego domostwa młody Adam Korzeniowski. Wygodne sanie z miękkim oparciem pod plecy i ramiona ciągnęły dwa młode kasztany z rozwianymi jasnymi grzywami. Dobrze znały tę drogę i biegły z ochotą, ponieważ wiedziały, że go­spodarz wraca do domu. Jednakże Adam ich nie popędzał. Wydawał się pogrążony we własnych myślach. Plecy ułożył na szerokim oparciu, bat odrzucił od siebie i tylko jedną, mocną ręką przytrzymywał skórzane wodze. Drugą zaś przesunął na tył głowy futrzaną czapkę, a potem przeciągnął nią po czole i musnął krótko przystrzyżonego wąsa. Czując, a nawet dostrzegając za sobą ten ruch jego ręki, konie wesoło za­strzygły uszami i jeszcze żywiej poderwały się do przodu. Lubiły swojego go­spodarza, wyczuwały jego myśli, nastrój i w naturalnym odruchu pragnęły spełniać jego życzenia. Adam bardzo starannie doglądał swoich koni i całej stajni. Trzymał w niej trzy piękne klacze, kilka źrebiąt, a do pracy cztery mu­skularne wałachy. Wspaniałego tarantowatego ogiera trzymał w oddzielnym, wysokim ogrodzeniu i tylko sam miał do niego dostęp. Władzę nad tym pięk­nym zwierzęciem zawdzięczał wielkiej odwadze osobistej i bardzo mocnym rękom. Na myśl o nim uśmiechnął się do siebie, ponieważ zdawało mu się, że także i ten koń wyróżniał Adama spośród wszystkich mieszkańców jego sie­dziby i całego dużego gospodarstwa.

Dwa młode kasztany coraz bardziej przyśpieszały kroku, jak gdyby już samo nieodległe domostwo zaczęło je do siebie przyciągać. Ale też dobrze wiedziały, że za jego wrotami, w przytulnej stajni czekały na nie żłoby wypeł­nione chrupiącym sianem i suchą, pachnącą koniczyną. Tymczasem kole­iny ustępowały i droga się wyprostowała. Na horyzoncie pojawiły się domo­stwa znieruchomiałe pod czapami rozległych i wysokich dachów. Były oto­czone, zdawać by się mogło dla bezpieczeństwa, gęstymi kępami starych i bezlistnych o tej porze drzew. Adam uniósł głowę i pośród nich zaczął wypatrywać swojego rodzinnego domu. Twarz jego ożywiała się coraz bar­dziej, złagodniała i stała się otwarta. Teraz było widać, że jej rysy są szla­chetne, regularne, pozbawione drapieżności. Z pięknych jasnobrązowych, złotawych oczu biły szczerość, odwaga i niezłomna siła. I oto jak gdyby wydobywając się spoza widnokręgu, wysunął się do przodu wzniesiony z grubych bali stary dom Dominika Korzeniowskiego, ojca Adama. Budynek liczył już sobie dobrze ponad sto lat i choć był gniazdem bez mała czterech pokoleń, Dominik od czasów swojej młodości snuł plany wy­budowania nowszej siedziby. Wszelako jego marzenia się nie spełniły. Nigdy nie miał dosyć siły na to, ażeby odejść z tego miejsca. Choć go pociągał szeroki świat, jednakże kończyło się to na spotkaniach z przyjaciółmi, z kuzynami, niekiedy i znajomymi Żydami z najbliższej okolicy i nieco dalszej, z Torczyna. Zwłaszcza oni, ci niespokojni wędrowcy, zaglądali tutaj przez ciekawość i po­dziw dla energii życiowej Adama, która już od kilku lat promieniowała na całą okolicę. Wiodła ich wszędzie wielka ciekawość, zachłanność na wszelkiego ro­dzaju nowości, informacje i nowinki. Przy okazji dostarczali ich Dominikowi, a do jego starego domu niekiedy i rzadszego towaru. W pewnym oddaleniu od siebie usadowiły się domy i zagrody innych Pola­ków. Żywo przyglądając się okolicy i jeszcze dalej rozrzuconym siedzibom, Adam skierował konie do rodzinnego domostwa. Z rozmachem, a zarazem w dostojnym korowodzie otwierała się i wiodła do niego wspaniała aleja po­tężnych, kilkusetletnich dębów. Adam uśmiechnął się na widok tych pięknych i ulubionych drzew. Od dziecka wyrastał przy nich i wszystko w nich bardzo mu się podobało, a nawet budziło jego miłość i głęboki zachwyt. Tymczasem konie przyśpieszały i Adam jeszcze raz spojrzał na całe swoje siedlisko. Za aleją dębową, nieco w bok i na lewo znajdowało się rozległe pod­wórze, na którym nie brakowało potrzebnych pomieszczeń gospodarskich. Z przeciwnej strony, za obszernym i długim domostwem, poza jego tylnym gankiem rozciągał się duży ogród warzywny otoczony starym sadem. Za nim, jeszcze głębiej i dalej, srebrną bielą połyskiwał brzozowy gaj, tu i ówdzie prze­tkany gęstymi kępami olch. Pośród nich i między brzozami, a także z obu stron domu wznosiły się malownicze sylwety ciemnozielonych, starych świerków. Gdyby ktoś opodal przystanął i spoglądał z daleka, mógłby sądzić, że

miesz­kańcy w tym miejscu znajdują spokój i schronienie przed zbytnią ciekawością nieżyczliwych oczu, a także przed srogimi niespodziankami losu. Można było także uwierzyć, że w zaczarowanym świecie starych drzew otaczających całą siedzibę, pomiędzy ich grubymi konarami gnieżdżą się duchy opiekuńcze, które unosząc się pośród nich, dniem i nocą chronią mieszkańców starego domu przed nieszczęściami i ocalają wszystko, co w nim żyje. Adam, który z wielkim natężeniem przyglądał się swojemu domowi, czuł i wiedział, że dobre duchy są tutaj na pewno i w trudnych chwilach go nie opuszczą. Cisza, spokój i czyste światło południa, które opromieniało domostwo i ca­łą siedzibę, zachęcały do tego, ażeby jak najprędzej znaleźć się w jego po­bliżu. Dym, który wydostawał się z komina i unosił się nad gontowym, omszałym dachem, świadczył o tym, że w jego wnętrzu przebywają ludzie. Wjeżdżając na podwórze, Adam zauważył to wszystko i uśmiechnął się z rado­ścią, która zaja­śniała na jego młodej, zdrowej twarzy. I dopiero teraz potrzą­snął lejcami, jakby przypominał swoim koniom, że już nastąpił kres ich po­dróży. W od­po­wiedzi oba kasztany potrząsnęły grzywami, zarżały, jeszcze mocniej się poderwały i dziarsko wbiegły na podwórze, pociągając za sobą sanie. Adam zręcznie skierował je ku stajni. Gdy się zatrzymały, wyskoczył, wyprzągł je sprawnie i wpuścił do stajni, do ich żłobów, gdzie czekał na nie południowy posiłek. Konie stojące wzdłuż całej ściany obróciły ku nim głowy, zarżały powitalnie i radośnie na widok przybyłych towarzyszy. Rozdział 2

Przekroczywszy próg i sień domu, Adam otworzył drzwi do wielkiej kuchni. Najpierw zobaczył w niej swoją żonę, Różę. Stała oparta bokiem o ku­chenny komin, który służył także jako piec do ogrzewania domu. Słysząc skrzypienie drzwi, Róża z nagłym ożywieniem zwróciła się w stronę wejścia. Jej bardzo zaokrąglona sylwetka świadczyła o zaawansowanej ciąży. Na widok męża jej oczy się rozszerzyły i zabłysły, a na jasnej, młodej twarzy zakwitł szczęśliwy uśmiech. — Ach, Adasiu! Jesteś już? — radośnie wykrzyknęła. Równocześnie na dźwięk jego imienia oderwały się od siebie głowy trzech mężczyzn, którzy siedzieli na ustawionej pod ścianą ciemnej ławie z wysokim oparciem, naprzeciwko długiego stołu. Twarze ich natychmiast zwróciły się ku wchodzącemu. Na Adama spojrzał wyczekująco jego ojciec Dominik Korze­niowski. Obok niego siedział ich kuzyn Michał Wąsowicz, który mieszkał z rodziną za gajem brzozowo-świerkowym i za rozciągającymi się w pobliżu łąkami, a przy nim także przybyły w te okolice osadnik Kazimierz Lipski. Czekając na obiad, trzej mężczyźni zabawiali się przyjacielską rozmową. Do­wiedziawszy się o chorobie matki Róży, nowy sąsiad przyjechał złożyć uszano­wanie panu

Korzeniowskiemu i równocześnie zapytać o zdrowie Julii Kraszewskiej, teściowej młodego Adama. Spoglądał na niego z ciekawością, ale o nic nie pytał, czekając, aż on sam powie, co widział i słyszał. Adam powitał gości miłym pozdrowieniem, szybko zdjął z siebie podróżną burkę, czapkę futrzaną i powiesił je przy drzwiach. Cichymi, sprężystymi kro­ka­mi podszedł do żony, uśmiechnął się i delikatnie całując ją w policzek, zapytał: — Jak ty się czujesz, moja Różyczko? Nie jesteś zmęczona? — Nie, Adasiu. Skądże? Bogu dzięki, wszystko w porządku. — Skoro tak, to i ja bardzo się cieszę — odpowiedział Adam z uśmiechem na twarzy zarumienionej od mrozu. Przyczesując rękami od czoła na tył głowy lekko spocone włosy, zwrócił się w stronę mężczyzn, którzy milczeli i patrzyli na niego wyczekująco. Michał Wąsowicz, który siedział przy brzegu stołu, uśmiechał się na pół zagadkowo, jednocześnie z życzliwą ciekawością. Milcze­nie przerwał ojciec Adama: — Podejdź do nas, Adamie, i powiedz, jak się tobie jechało? — Nie można narzekać, tatko. Konie niosły jak wiatr. — Do domu! Do domu! — wykrzyknął Lipski, który odznaczał się nadzwy­czaj żywym usposobieniem i nie umiał ukrywać swoich uczuć. Ale Dominik Korzeniowski, choć zachowywał powagę, zwrócił się do Adama z widocznym na twarzy niepokojem: — A jak zdrowie… twojej świekry? Co tam u niej słychać? — O! Najpewniej się poprawiło! — wesoło odpowiedział Adam. — Przywitała mnie z takim zadowoleniem, jakby już dawno mnie nie widziała. A najdłużej wy­pytywała o Różyczkę. Potem wstała, a nawet i chodziła przy mnie. — Oj, Bogu dzięki! Bogu dzięki — ucieszony Korzeniowski powtórzył raz i drugi. Słysząc takie wiadomości o swojej matce, Róża zbliżyła się do stołu, klasnęła w dłonie i zawołała: — Och, jakże ja się cieszę! Myślałam, że już… bliski koniec. Bałam się cie­bie pytać, Adamie. A ty przywiozłeś taką dobrą wiadomość. Ach, jak dobrze! — powtarzała z radością. Z rozpromienioną twarzą spoglądała na mężczyzn, którzy w ślad za nią się rozjaśnili i porozsiadali jeszcze wygodniej na wielkiej ławie przykrytej utkanymi z wełny kolorowymi kilimami. — Obiad już gotowy. Niech Malinowska nakryje stół obrusem! — zawołała Róża do starszej kobiety, która stała w progu alkowy i przysłuchiwała się roz­mowie. Ale też co jakiś czas zerkała na Różę, oczekując od niej poleceń. Słysząc jej słowa, z ciepłym uśmiechem pokiwała głową i odpowiedziała: — Oj, tak. My się już tutaj zakręcimy i zaraz usłużymy naszym gościom. —

Po czym, obracając się, zawołała energicznie: — Ludwika! Nasi goście już zgłodnieli. Chodźże tutaj! Pomożesz Róży… i nam. Odłóż to szycie. Tak się do niego przypięłaś, że zapomniałaś, jaka to pora dnia? Jasnowłosa, piętnastoletnia dziewczyna z wahaniem, a zarazem cicho i zręcz­nie przekroczyła drewniany próg alkowy i nie podnosząc oczu na obecnych, zatrzymała się. Jej gładko zaczesaną głowę opasywał gruby warkocz spleciony z gęstych włosów. Miała na sobie lnianą bluzkę, samodziałową spódnicę i granatowy serdak. Niedługa i przymarszczona spódnica sprawiała, że dziew­czyna wyglądała jeszcze bardzo młodo, prawie dziecinnie. Jednak Malinowska na jej widok niecierpliwie potrząsnęła ramionami. — Coś taka wystraszona?! Przewiązuj zapaskę i biegnij tu! Dziewczyna lubi szyć — uśmiechnąwszy się, powiedziała do obecnych, którzy chętnie słu­chali jej uwag. — Taki to wiek — dodała, rozkładając biały obrus na długim stole. — Chciałaby uszyć sobie coś świątecznego. Korzysta z tego, że Róża umie kroić i ma maszynę do szycia. Bo w tej spódniczynie… nie ma już ochoty pokazywać się w kościele; tak samo i na odpuście. — A skąd ona jest? — zaciekawił się Lipski. — Córka stolarza z Kisielina… — chętnie objaśniała Malinowska. — Oj, to daleko stąd. — Ani daleko, ani blisko. Takiemu młodemu to wszędzie blisko. Ale i tutaj nie usiedzi. Pomaga w sprzątaniu, bierze się do gotowania, lubi szyć i się stroić… Chce się podobać, jak to dziewczyna. — No, ładnie, pięknie. A jak słyszę, jej ojciec jest stolarzem — Korze­niowski przypomniał to, co go najbardziej zainteresowało. — I to bardzo dobrym stolarzem! — ochoczo wykrzyknęła Malinowska. — Tak samo jej brat Jerzy. — Dobrze to wiedzieć. A co tam słychać w Kisielinie? — Lipski dopytywał z wesołym zaciekawieniem. Dziewczyna, nie podnosząc oczu, zarumieniła się jeszcze mocniej. Odru­chowo stanęła na jego słowa, ale nie potrafiła nic odpowiedzieć i tylko rękami zgniatała rąbek zapaski. — A cóż by tam miało być słychać? Ludzie żyją jak zawsze i po dawnemu. Pracują, modlą się, nie oszukują innych. — Malinowska wyręczyła zawsty­dzoną Ludwikę, ale zaraz ją popędziła: — No, biegnij do kredensu. Zamiast tak stać, przynieś łyżki i chleb. Byłam tam niedawno — znowu zwróciła się do mężczyzn. — Jedni idą się modlić do cerkwi, drudzy do kościoła… Rodzina Ludwiki to przecież moi kuzyni. — Buduję teraz dom i nie mam sprzętów, a nawet łóżek i szafy. Po żni­wach… pojadę do twojego ojca — Kazimierz Lipski zwrócił się do Ludwiki. — Stolarz i nam by się przydał — zauważyła Róża.

— Prawda to, prawda — Malinowska chętnie przytaknęła. — A ty, Różo, le­piej usiądź, bo dostaniesz żylaków i… — W jej wieku? — zdziwił się Dominik. — Ale niech sobie usiądzie. Ot tu­taj, blisko nas. Powiedziawszy to, uśmiechnął się do Róży, powstał z ławy, przygarnął ją do siebie i usadził przy stole. Po chwili nadeszła Malinowska, trzymając przed sobą ogromną wazę napełnioną gorącą potrawą. Czerwony barszcz pachniał, dymił, drażnił nozdrza i wzmagał apetyt. W ślad za Malinowską posłusznie podążała Ludwika. Z wielką powagą niosła przed sobą talerze i łyżki, które pod okiem skrzętnej gospodyni ustawiła i rozłożyła na stole. Bez zbytniej zachęty wszyscy napełnili talerze i w milczeniu nasycali pierwszy głód. Widząc ich apetyt, Malinowska powstała od stołu i z uśmiechem na twarzy skinęła ręką na Ludwikę. Kobieta starsza, doświadczona, a obok niej młodziutka i bardzo sprytna, jedna i druga żwawo zakrzątnęły się wokół drugiego dania. Były to ziemniaki utłuczone na puch z dodatkiem śmietany, sztuka gotowanej wie­przowiny i kiszone, soczyste ogórki. Ten prosty, a przy tym odpowiedni dla co­dziennego dnia posiłek goście przyjęli z wdzięcznością i z ochotą. Rozdział 3

Wszelako Dominik Korzeniowski, który lubił rozmowy przy stole, nie chciał na tym zakończyć sąsiedzkiego spotkania. Kazał wnieść na stół samowar i przy­gotować dobrej herbaty. Zwyczaj ten przywiózł z Rosji do domu w swoich młodych latach. A teraz, kiedy wolnych chwil miał już coraz więcej, przedłużał spotkanie z przyjaciółmi. Gdy ze stołu znikły półmiski, łyżki i talerze, wtedy na ich miejscu pojawiły się staroświeckie, duże, rżnięte szklanki. Dominik z przyjemnością napełniał je gorącym płynem, który miał kolor podobny do miodu i wywoływał uśmiech na poważnych twarzach męż­czyzn. Zanim jesz­cze cokolwiek powiedzieli, popatrzyli na siebie i poczuli, że w ich duszach i umysłach rodzą się nowe zapasy energii. Korzeniowski wypił kilka łyków herbaty, spojrzał na Lipskiego, a potem na Wąsowicza, który cicho i delikatnie uśmiechał się do swoich myśli. Pogrążył się w nich jeszcze przed obiadem. Był dalekim kuzynem Korzeniowskiego i mo­że dlatego Dominik zwrócił się do niego najpierw: — Ja się bardzo cieszę, że Julia Kraszewska pozostaje w jakim takim zdro­wiu. Jeżeli wytrzyma do wiosny, to i dłużej pożyje. Wąsowicz ze zrozumieniem pokiwał głową. — Cóż tak milczysz? — zdziwił się Korzeniowski. — Czujesz jakieś zmiany? Czy niepokoje?

Wąsowicz nie zaprzeczył i nie przytaknął. Lipski przysunął się bliżej i nad­stawił uszu. W końcu nie wytrzymał i spytał: — A wy jak uważacie? Na gorsze czy na lepsze? — Zmiany… to lubią być na gorsze — w zamyśleniu powiedział Korze­niowski. — Ale one mogą nadejść — sprytnie zauważył Lipski, który lubił ruch, szu­kał nowości i ciekawy był wszystkich wydarzeń. Tymczasem Adam i Róża wstali już od stołu. Rozmawiając i uśmiechając się do siebie, przeszli do po­koju, który wychodził na ganek. Wkrótce za nimi podniosła się Malinowska. Udała się do sieni, skąd przyniosła świeżej wody i węgla drzewnego do samo­wara. Tego rodzaju czynności wykonywała z ochotą, ponieważ bardzo lubiła Dominika. Cieszyła się również z przybycia gości i chętnie ich obsługiwała. Dolała wody, dołożyła węgla i przysiadła bliżej, ażeby się przysłuchiwać rozmowie. Tymczasem Korzeniowski znowu podjął: — Ja nie wiem dlaczego, ale teraz, na samym progu dwudziestego wieku przypomina mnie się przeszłość. I to, co było kiedyś. Wszelako jeszcze inna sprawa nie daje mi spokoju; czy już tak będzie, że ruski car i ci wszyscy potężni, którzy skupili się dookoła, wiecznie będą nas trzymali pod butem?… Czy oni do końca świata będą tacy mocni? — Hm… — bezradnie wzruszając ramionami, mruknął Lipski. — Mocni to oni zawsze byli, jak sięga pamięć nasza. Car jest bardzo, bardzo wysoko. — Ale zupełnie nowy wiek otwiera się przed nami — w zadumie wyznał Wąsowicz. — Jakoś tak czuję… — po czym uśmiechnął się ciepło, a przy tym nieco tajemniczo. — Otóż to! Otóż to! — wykrzyknął Lipski i z radości aż podskoczył na ławie. — Tak mówicie — odrzekł poważnie Korzeniowski. — A te dwa wielkie powstania, co one nam dały? Iluż to ludzi się zmarnowało? I wszystko na darmo… — Niekoniecznie! — zaprotestował Lipski. — Ach! Bo pański ojciec uratował się od zsyłki na Sybir. Ochronił się jakoś? — Służył pod Langiewiczem. Na koniec… miał trochę szczęścia — z uśmiechem pełnym zadowolenia wyjaśnił Lipski. — Jego koledzy, no… — zastanowił się — może nie wszyscy, ale większość umarła na Syberii. Po upadku tego powstania w 1863 roku car Aleksander II… dziad teraźniejszego cara wyłapał ich, a niektórych razem z rodzinami kazał wywieźć na Sybir. Powymierały tam, biedaki, w ciężkich chorobach i w strasznej biedzie — wes­tchnął ze smutkiem. — Jakże mi żal tych ludzi, zapomnianych bohaterów… Iluż ich wtedy się zmarnowało? Mało kto wie, jakie straszne było to powstanie… — bardzo cicho odezwał się Korzeniowski i po chwili dodał: — A mój dziad w poprzed­nim wielkim powstaniu, w roku 1830, też pomagał powstańcom. Mieliśmy taki

obowiązek. Od ponad czterystu lat stawaliśmy z własnym uzbrojeniem w ob­ronie granic naszej ojczyzny. — Ale… — przypomniał sobie jeszcze więcej — w tym czasie ze wszystkich stron przybywało tych, którzy tylko się bogacili… podczas gdy inni ginęli. Na naszych oczach jacyś dziwni, najprzeróżniejsi ludzie z zupełnych dziadów po­zamieniali się w wielkich panów. Kupowali tytuły hrabiowskie, nawet i pocho­dzenie szlacheckie… Ludziom tym, którzy się bogacili na naszym upadku, wśród strasznego zmarnowania ludzkiego życia, zdrowia i wy­niszczenia ich rodzin, w nagrodę za to jeszcze ruski car dawał najlepsze polskie nazwiska. To było coś, co nikomu przedtem w Polsce nawet i przyśnić się nie mogło… A to działo się za wielkie pieniądze, do których tutaj tak szybko dochodzili. Ojciec mój patrzył na te rzeczy i niejeden raz o nich opowiadał. — A co on wart ten car?! — wykrzyknęła Malinowska. — Nic niewart. Nic! I dla niego może jeszcze nadejść wielka kara! — Otóż to! A ci ludzie bez żadnego pochodzenia zabierali sobie piękne nazwiska i ziemię tych, którzy poginęli w powstaniach albo zostali wypędzeni z własnej ojczyzny. — I teraz udają największych arystokratów w szerokim świecie — szybko domyślił się Lipski. — Po tym powstaniu — ciągnął Korzeniowski — urzędnicy carscy wyrzu­cili naszą rodzinę z Polski centralnej, wyzuli z majętności dziedzicznej i przy­słali do wołyńskich lasów, niedaleko stąd, w okolice dzisiejszej Rudni. Dzia­dowie moi przybyli tam z gołymi rękami. Ale i tak dziękowali Bogu ze wszyst­kich sił, że nie znaleźli się w tajdze, na zamarzniętej ziemi, gdzie tak wielu umarło na katordze… I wielu jeszcze miało skonać. Tak było w roku 1831. A ja uro­dziłem się później… I też przyszedł czas, że się znalazłem na drugim końcu Rosji, a nawet jeszcze dalej… Car wysłał mnie na wojnę japońską. — No, wszelako słyszałem ja, że ciężko było waszej rodzinie w tej Rudni — po chwili przypomniał Lipski. — Ale dziękować Bogu, przetrzymaliście. — Na rozkaz rządu carskiego nasi przodkowie wydobywali tam rudę żela­zną. Nie było jej dużo i dość szybko się wyczerpała. Tymczasem mieszkańców przybywało i potrzeby rosły. Wreszcie musieli oni przystąpić do karczowania lasów, które otaczały tę miejscowość ze wszystkich stron i dawały schronienie przed różnymi niebezpieczeństwami; także i przed złymi ludźmi. Tam był również i dziad… tego oto Michała. — Korzeniowski z wielką życzliwością uśmiechnął się do Wąsowicza. — Na Rudni i teraz mieszkają nasi kuzyni — przypomniał Wąsowicz. — A jakże. Wciąż tam przemieszkuje ze swoją rodziną mój stryjeczny brat, Józef Korzeniowski, i nie chce się stamtąd ruszać. Tak mu tam dobrze. — Ludzie wrastają w ziemię głęboko jak dęby! — zawołał Lipski. Wszyscy trzej panowie w milczeniu pokiwali głowami. A ponieważ

w czaj­niku na samowarze zaparzyła się nowa herbata, jeden po drugim zaczęli sobie dolewać i popijając, dalej gwarzyli. Korzeniowski, uśmiechnąwszy się, odezwał się tymi słowami: — Samowar, co go na tym stole widzicie, na moje specjalne życzenie przy­wiózł z Tuły jeden Żyd z Torczyna, niejaki Joachim Munsztuk. — A, znamy go! — wykrzyknął Lipski. — On wszędzie się kręci! Tu wsko­czy, tam wyskoczy i z najgłębszej Rosji potrafi sprowadzać osobliwe wiado­mości. — Lubi wszystko wiedzieć — przyznał Wąsowicz. — Tak, tak — przytaknął Korzeniowski. — Zbiera i wyszukuje nowinki, gdzie tylko może. — A samowar piękny, niczym katedra w Łucku — zaśmiał się Lipski, pod­nosząc do góry obie ręce i potrząsając nimi. — Ho, ho, wysoki jest… i jaśnieje. To dobry mosiądz — zauważył Wąsowicz. — Popatrzcie na te pieczęcie na nim i rysunki. Czyżby to jakieś starodawne herby? — zastanowił się Korzeniowski, popatrując na swoich gości. — A może on wcze­śniej miał innych właścicieli, jakichś bogatych kupców? Może i bojarów? Jak się wam zdaje? — Może to być. Takie przedmioty przechodzą nieraz… z rąk do rąk — przy­znał Lipski. — Rosja to wielki i bogaty kraj. Jakżeż się ona rozrosła, w któ­rą stronę człowiek by się nie obrócił! A Syberia to pół Azji. Ciągnie się od Uralu aż do Chin i do Oceanu Spokojnego. Czy to nie za dużo jak na jeden kraj? — A na samej górze jeden jedyny car. I podobno jest taki maleńki, drob­niutki. Czy on to wszystko utrzyma, zdzierży swoimi małymi, ludzkimi i sła­bymi rączkami? — wzdychała i dziwiła się Malinowska. — Jakoś to się zawsze trzymało. A oni chcą przyłączać jeszcze nowe i wciąż nowe kraje. Rosja to otchłań. — Wpuszczają do siebie obcych, którzy robią, co chcą, i na dodatek jeszcze wyśmiewają tę władzę. — Rosja wielka jest i słaba zarazem. — A jak przyjdą wielkie zmiany, to się im nie oprze. Bo każdy poszukuje zysku tam, gdzie czuje, że coś jest niedopilnowane. — Wąsowicz stwierdził filozoficznie i praktycznie zarazem. — Rosja to tajemnica. Ach, iluż to dziwnych ludzi się po niej kręci? I przychodzą coraz dziwniejsi. Nawet i z wyglądu — powiedział Lipski z na­ciskiem. — Oj, ten świat nie jest spokojny — westchnął Korzeniowski. — A teraz wszyscy się bawią! Może właśnie dlatego? — Co to za czasy? — dziwiła się Malinowska.

— Jeden Pan Bóg to wie. Kiedy świat poczuje, że może nadejść coś strasz­nego i niewiadomego, zaczyna się bawić. W końcu gubi rozum i szaleje. — Wszędzie, jak słyszę, urządzają bale. Skądś przychodzą nowe tańce, a mło­dzi chętnie się ich uczą. Trzeba przypomnieć Adamowi, żeby nie tracił czasu. — Jeszcze nie pora dla niego. Będzie musiał trochę poczekać! — roześmiał się Dominik. — Prawda, prawda. Ale chłopak z niego do tańca i do różańca. Pięknie śpiewa, bardzo lubi tańczyć… — Pracować też lubi — z uznaniem przypominał Lipski. — A zwłaszcza od­kąd pan Dominik usunął się na bok. Gospodarstwo trzyma mocną ręką. Parobcy bez mała trzęsą się przed nim ze strachu. Taką ma mocną pięść. Ale co tam służba. Z niego i zwierzęta nie spuszczają oczu! Jak te konie na niego zezują, jak rżą na jego widok, głowy do góry podrzucają i same biegną za nim, ach! — Czują siłę… — z uśmiechem spostrzegł Wąsowicz. — Tak, tak — przyznał Korzeniowski. — Jeszcze wszystko przed nim. Zdąży i się zabawić. Ale jemu w głowie tylko robota. Trzeba do końca spłacić dług za ziemię. Teraz to dla niego najważniejsze. — Tak, tak — zgodził się Lipski. — Młody gospodarz chce u siebie zapro­wadzić porządek. — Było u nas trochę czerwonego złota. Poszło ono na pierwsze spłaty. — Ziemi macie coraz więcej — zauważył Lipski. — I jest się o co martwić. — W życiu tak jest, że się zaczyna od pożyczek. Tajemnica w tym, żeby procenty nie były lichwiarskie. — A u mnie tak się wszystko zaczęło… — ciągnął Dominik. — W 1905 roku powróciłem z wojny japońskiej. Którejś niedzieli, jak już trochę odpo­cząłem, wybrałem się do Torczyna na sumę do naszego kościoła parafialnego. Kiedy nabożeństwo się skończyło i wyszliśmy na podwórzec, wtedy podchodzi do mnie mój cioteczny brat Ossoliński i zaczyna się o wszystko wypytywać. Już dużo wcześniej słyszał o tym, że byłem wzięty na tę wojnę, także o moim wyjeździe na Daleki Wschód. Ossoliński bardzo był wszystkiego ciekawy. Wy­pytywał mnie, jak się biły wojska rosyjskie i co się tam działo. No i w ogóle, jak żyją ludzie w owych dalekich, azjatyckich, górskich krainach; co jedzą, jak się ubierają, jakie mają instrumenty muzyczne, jak się bawią, czy są przyjemni i tak dalej. A że on jest nauczycielem, pytał mnie na koniec, jaka jest tamtejsza przyroda i czy mają tam dużo śniegu. Był nadzwy­czajnie ciekawy tego dalekiego świata. A ja mu jeszcze opowiedziałem, że tam ludzie sobie nawzajem i przybyszom opowiadają, że w górach żyje wielki i dzi­ki człowiek. Nazywają go yeti, co podobnież znaczy: człowiek śniegu. Może być bardzo niebezpieczny i tamtejsi ludzie się go boją… Opowiedziałem mu wszystko, co tylko widziałem, słyszałem i co zapamiętałem.

A on mi odpowie­dział, że bardzo zazdrości mi takiej dalekiej podróży… — Jednak chyba ta słynna rosyjska armia nie odnosiła wielkich zwycięstw! — beztrosko zaśmiał się Lipski. Korzeniowski milczał, w końcu odpowiedział: — Co zrobić. Ale wtedy zobaczyłem kawałek świata. Głodu i wielkiej biedy nie zakosztowałem; chociaż ta armia nie miała szczęścia. — Na koniec milcząco pokiwał głową. — Jakoś ten początek wieku nie zaczął się dla niej najlepiej — zauważył Wąsowicz. — To jest ostrzeżenie. — Kiedy przyznałem się Ossolińskiemu, że potrzebuję większej gotówki, najpierw sam dał mi trochę ze swoich oszczędności. Resztę załatwił inaczej. Poszedł ze mną do swojego bliskiego znajomego, który w Torczynie ma duży młyn. Pogadał z nim, tłumaczył, przekonywał, a nawet i prosił. A tamten właści­ciel młyna w Torczynie, pan Franciszek Borkowski, miał w szkole syna i chciał, żeby Ossoliński przygotował go do gimnazjum w Łucku. I w końcu się dogadali. Ludwik Ossoliński, bardzo bliski zaufany Borkowskiego, za te lekcje dostał z góry, a potem sam mnie przekazał pieniądze w formie pożyczki na cztery raty… i na pięć procent. — Ach! — w odpowiedzi rozległy się okrzyki pełne zdumienia. Pośród nich było słychać Adama i Różę, którzy przez ciekawość powrócili do gości. — Tak — powiedział z wielkim uznaniem Korzeniowski. — To człowiek mądry, wykształcony i dobry kuzyn. — Słyszałem też, że bardzo skromny — dodał Wąsowicz. — Wielka to prawda. Odtąd nam wszystko zaczęło się dobrze układać i bez większych przeszkód. A teraz Adam… — Dominik uśmiechnął się, widząc, że do stołu zbliżył się jego syn ze swoją żoną — będzie miał dla kogo pracować. Siadajcie koło nas — dodał, czyniąc dla nich miejsce na ławie. Lipski uśmiechnął się na ich widok i też się posunął. Coś sobie pomyślał, po czym zwrócił się do Wąsowicza: — Pan tak mało mówi. Niech karty coś więcej powiedzą. Rozłóż pan… dla nich. — Przeniósł wzrok na Różę i uśmiechnął się wymownie. Wysłuchawszy go, Wąsowicz w wielkim skupieniu popatrzył na Różę i Ada­ma. Po chwili sięgnął do wewnętrznej kieszeni marynarki i zręcznym ruchem wyjął stamtąd spłaszczoną talię połączonych ze sobą kart w taki sposób, jakby to była jedna mała książeczka. — Na sercu leżały — zauważyła Malinowska, która pilnie słuchała i wszyst­kiemu z wielką ciekawością się przyglądała. — I wróżba będzie… od serca — obwieścił Lipski. Wąsowicz rozłożył całą talię w poprzek stołu, z ledwie zauważalnym uśmiechem spojrzał na Różę i przywołał ją do siebie delikatnym ruchem ręki. Gdy

podeszła, kazał jej przełożyć karty dwa razy. Przyjrzał im się uważnie i po chwili powiedział: — Będzie syn. — I znowu spojrzał w karty, rozjaśnił się i stanowczym gło­sem oświadczył: — Chłopak będzie mocny, zdrowy i… mądry. — Ach! — raptownie krzyknęła Malinowska i z najwyższą uciechą klasnęła w dłonie. Następnie natychmiast podbiegła do Róży. Przytuliła się do niej i bardzo ostrożnie ją uścisnęła, wołając: — Ach! Ach… — powtarzała — tego nam tylko trzeba! Różyczko, cie­szysz się?! Z drugiej strony podbiegł zadowolony i uśmiechnięty Adam. Gorąco ob­jąwszy żonę, wycałował ją po gładkiej, młodej twarzy, a także i po rękach. Róża ze zmieszania i z wielkiej radości zarumieniła się gwałtownie i tak się wzru­szyła, że w jej ciemnoniebieskich oczach rozbłysły łzy tak przejrzyste i rozmi­gotane, jak najczystsze diamenty. Obtarła je dłońmi, uśmiechnęła się, nic nie powiedziała, ale bardzo cichutko i słodko westchnęła. Rozdział 4

Tydzień przed Wigilią nadszedł dla Róży czas rozwiązania. Najtrudniejsze go­dziny zaczęły dla niej wybijać od północy, biegły w napięciu i nieprze­rwanie, aż nagle przed świtem szczęśliwie urodziła syna. Kiedy ustały jej cier­pienia, a także towarzyszące im niebezpieczeństwa i niepokoje, jednocześnie ze wscho­dzącym dniem i z różowym porankiem cały dom przeniknęły radość, spokój i wielka ulga. Malinowska nie odchodziła na krok od położnicy i ze wszystkich sił pomagała akuszerce. Kiedy już chłopiec został wymyty, osu­szony i owinięty w ciepłe flanelowe pieluszki, delikatnie wzięła go w objęcia, z najwyższą ostrożnością uniosła i pokazując całej rodzinie, oświad­czyła bardzo głośno i z wielką dumą: — Ot i urodził się Adamowi… syn. — I uśmiechając się do niego bardzo uroczyście, dodała po rosyjsku, ażeby to mocniej zabrzmiało: — Twój nasled­nik, następca… Ale gdy wstrząśnięty i zachwycony Adam, nie mogąc się powstrzymać, zbliżył się do dziecka z ogromną ciekawością i chciał się nad nim pochylić, krzyknęła ostro: — Tylko nie podchodź za blisko! — Raptem jej poczciwe oblicze całkiem się odmieniło i stało się przesadnie surowe. — Bo teraz to możesz jemu zaszkodzić. — I znowu z najwyższą czułością zaczęła okrywać maleńką, czerwoną twarzyczkę, w której uśpione oczka ledwie się rysowały pod mocno zaciśniętymi powiekami. I stałaby jeszcze na progu alkowy, jakby to dziecko swoją mocną osobą wprowadzała w cały świat, gdy nagle niemowlę zaczęło głośno płakać. Rozpaczliwy płacz przechodzący w krzyk niesłychanie ją poruszył i zmusił do

tego, że natychmiast zawróciła do środka. Spoczywa­jąca w pościeli Róża miała już wszystkie cierpienia za sobą i promieniała szczę­ściem. Na widok Malinowskiej, która niosła dziecko, czule je do siebie przytulając i uspokajając, wyciągnęła do niej ręce. W tym momencie z radością poczuła, że zdrowie i siły będą do niej powracały coraz szybciej. Następnego dnia Adam przywiózł swoją teściową, Julię Kraszewską. Z jej oczu wytrysnęły gorące łzy radości na widok córki tak młodej i już obdarowa­nej przez los pięknym i zdrowym dzieckiem. Całowała ją, przytulała do siebie i z wielkim zachwytem przyglądała się swojemu wnukowi, który nie miał naj­mniejszego pojęcia o tym, że cała rodzina jest w niego wpatrzona. Za Julią zbliżył się do żony Adam, który z daleka, choć z wielką dumą spoglądał na swojego syna. Wciąż był głęboko poruszony i cieszył się, że Róża najtrudniej­sze chwile ma za sobą i nie pojawiły się żadne kłopoty. A gdy Julia już napatrzyła się na swojego wnuka, wówczas obróciła się do Adama, spojrzała mu w oczy, uśmiechnęła się z rozrzewnieniem i powiedziała: — No, Adamie, myślę ja sobie, że jaki ojciec, taki i syn. — O, ja mam wielką nadzieję w Bogu, że będzie ode mnie nie mniej dzielny, a może nawet bardziej i… dużo, dużo mądrzejszy. Teraz takie idą czasy. — Popatrz na niego, Adasiu… zbliż się troszeczkę — zachęciła go Róża, która chciała, ażeby Adam obdarzył swoje dziecko na sam początek życia dobrymi, ojcowskimi uśmiechami. Słysząc to, dwudziestosześcioletni ojciec podszedł cichutko na palcach i przyjrzał się dziecku z wielką uwagą, z cieka­wością i z odrobiną zdumienia. — Ty kiedyś też byłeś taki sam… — gorąco zapewniała go teściowa. Adam potrząsnął głową z niedowierzaniem i popatrzył na swoje duże dło­nie stwardniałe od codziennej pracy. Lecz zaraz posłusznie i zgodnie pokiwał głową i dalej przypatrywał się dziecku. Spało bardzo spokojnie, jakby świat, do którego przyszło, był dobry, piękny i absolutnie bezpieczny. A z kącika jego maleńkich ust wypłynęła resztka matczynego mleka. — Zdrowy chłopak — powiedział Dominik, który zbliżył się zachęcony obecnością syna i Julii. — Śpi zdrowo. Mocny jest. — No, idźcie już — Julia powiedziała do nich poufale, a zarazem stanow­czo. — Niech matka i dziecko odpoczną. Rozdział 5

Wkrótce nadeszła Wigilia. W dniu tym, gdy zapadł zmierzch, w dużej kuchni domu Korzeniowskich do szerokiego i długiego stołu zasiadła cała familia. Na pierwszym miejscu usiadł Dominik, który przywdział swoje świąteczne ubra­nie uszyte z najlepszego czarnego sukna, jakie można było dostać

w Torczy­nie. Wybrał je także i uszył z niego piękny, świąteczny sur­dut Icek Blum, znajomy Żyd i dobry krawiec, który tam mieszkał i prowadził duży zakład. Z prawej strony Dominika usiadła Julia Kraszewska, z lewej zaś jego sy­nowa Róża, a tuż przy niej Adam. Naprzeciwko nich zajęła miejsce Malinowska, chociaż nieraz powstawała, ażeby wszystkiego dopilnować. Po obu stronach długiego stołu nie zabrakło miejsca dla dziewcząt i dla parob­ków. Niedaleko Malinowskiej przysiadła Ludwika z Kisielina, obok zaś jej nowa przyjaciółka, piętnastoletnia Maszka. Wczesną jesienią przyszła z Polesia i tak już została. Naprzeciwko Adama zajęło miejsca trzech młodych parob­ków, którzy najęli się do pracy u Korzeniowskich jeszcze na wiosnę. Przy nich skromnie usiadł pracowity i gorliwy pastuch Mateusz. Malinowska wołała dziewczęta do pomocy, zlecała im różne za­dania i czynności, ale także sama usługiwała świątecznym gościom. Na jej polecenie przynosiły i stawiały na stół śledzie w oleju, również i ryby wędzone, których dostarczyli znajomi Poleszucy. Zanim przystąpiono do wieczerzy, wszyscy powstali od stołu, przełamali się opłatkiem i uśmiechając się do siebie nieśmiało i serdecznie, życzyli sobie nawzajem jak najwięcej zdrowia, szczęścia i wszystkiego dobrego. Po czym usiedli za stołem i jedli z apetytem ryby, do których podana była kwaszona kapusta, doprawiona najprzeróżniejszymi zio­łami. Malinowska razem z Różą i Ludwiką ukisiły ją tegorocznej jesieni. Tymczasem Róża cały czas myślała o dziecku i co chwila do niego zaglą­dała. Oparta o ramię Adama wyglądała ślicznie, słodko uśmiechała się do gromadki ludzi, którzy otoczyli cały stół. Wielu z nich było jeszcze zupełnie młodych. Uśmiechali się radośnie i ufnie, chociaż nie byli bogaci i nie wie­dzieli jeszcze, co znaczą pieniądze i wielkie bogactwo. Zdawało im się, że wy­starczy uczciwie pracować, a już można żyć. Przebywali w otoczeniu i pod opieką ludzi takich jak Korzeniowscy i czuli się bezpieczni. Dach, pod którym się znaleźli, był hojny i przyjazny. Adam sam się nie oszczędzał, wszystkich popędzał do roboty, ale nikomu nie pozwalał zginąć. Młodzi ludzie byli po­godni i uśmiechali się do całego świata. Wcale nie spodziewali się niczego strasznego i byli szczerze przekonani, że życie ma swój wyjątkowy sens. Wierzyli, że przyjdzie czas na wydarzenia dla nich szczęśliwe i bez wątpienia warto żyć. Chcieli pracować, bawić się i cieszyć. Tego dnia dziewczęta uczesały się bardzo starannie i poubierały w to, co miały najlepszego. Bardzo chciały podobać się sobie i wszystkim innym, ale również chętnie pomagały Malinowskiej. Dlatego na stole wigilijnym niczego nie zabrakło. Oprócz rozmaitych ryb znalazły się tam chudy bigos, barszcz z usz­ka­mi, racuszki, a na prośbę Róży także małe pierożki z odrobinką śmietany i startego cynamonu. Żwawi parobcy o twarzach zarumienionych od mrozu i ogorzałych od wiatru mówili bardzo mało, chętnie sięgali po wszystkie potrawy, nakładali je sobie na

talerze i jedli z wielkim apetytem. Kusił ich bardzo smakowity wygląd i zapach doskonale przyrządzonych wigilijnych potraw, a nade wszystko deli­katne i aromatyczne pierożki. Widząc to, Malinowska uśmiechała się z wiel­kim zadowoleniem, ponieważ w przeddzień ugotowała ich bardzo dużo i pod przy­krywkami ustawiła w zimnej komorze, ażeby się nie zepsuły. Na honorowym miejscu obok Dominika siedziała Julia Kraszewska. Z prze­jęcia i z radości bardzo się zarumieniła, ożywiła się i jakby odmłodniała. Włosy jej, wysoko upięte rogowym grzebykiem, lekko i z wdziękiem rozsypały się na koronkowy, czarny szal, który malowniczo zarzuciła sobie na ramiona. Ażeby uszanować starszego człowieka, głowę całego rodu, uśmiechała się uroczyście i swoją rozjaśnioną twarz co chwila zwracała w stronę Dominika. Na początku był radosny. Nie żałował ludziom miłych spostrzeżeń i spo­kojnych uwag. Julia pilnie słuchała tego, co mówił, a za jej przykładem pozo­stali domownicy. Ale kiedy na stole znalazła się kutia, zamyślił się i dziwnie spoważniał. Wydało się nawet, że posmutniał. I tak było w istocie. W tej chwili ujrzał bardzo jasno, jak ten czas szybko przemija. Ludzie żyją, pracują i pew­nego dnia odchodzą na zawsze. Nagle znikają i już nigdy nie można ich zoba­czyć, spotkać się z nimi ani porozmawiać. Korzeniowski głęboko westchnął. Powoli, małymi łyżeczkami jadł kutię, tę potrawę gotowaną dla uczczenia zmarłych przodków. Równocześnie czuł, że jego bliscy zerkają na niego, dziwią mu się i jednocześnie pragną odgadywać jego myśli. Po chwili pod­niósł głowę i na koniec wyrzekł powoli, niechętnie: — I tak oto wszystko przemija — krótko westchnął, a za moment dodał: — Mnie teraz należałoby odwiedzić mojego ojca… w Torczynie. Zobaczyć, jak się tam mu spoczywa. Obok niego leżą moja matka, jej bracia… moi stryjo­wie. Wszyscy odeszli w jedną stronę. Julia, usłyszawszy to, zaraz dodała od siebie: — Niektórzy ludzie opowiadają, że nasi zmarli siedzą teraz z nami przy stole, jedzą kutię… najlepszą pszenicę… ze słodkim miodem. I jak słyszałam, swoje życie wtedy oddają młodym. To widać, bo przecież młodzi się cieszą, a starzy… zamyślają. — Jednakowoż powiedziawszy to, podciągnęła szal, ażeby ładnie się układał na jej ramionach. I żeby nie wyglądać zbyt su­rowo i poważnie, poprawiła rozsypane włosy, mocniej upięła je grzebieniem i na koniec pogodnie się uśmiechnęła. Korzeniowski wysłuchał jej z szacunkiem, po czym popatrzył na młodych ludzi, którzy z zaciekawieniem przysłuchiwali się ich rozmowie. Ale nie zdą­żywszy się otrząsnąć ze swoich myśli, powiedział: — Nie wiem, gdzie są ich dusze, ale dobrze pamiętam, gdzie spoczywają ich kości. Tam i ja będę szukał dla siebie spokojnego miejsca… W tym momencie, powstrzymując jego rozpamiętywania, zbliżyła się

Mali­nowska i ustawiła na stole samowar napełniony wodą. Korzeniowski spojrzał w jej stronę, zamilkł i nieco się rozjaśnił. Zobaczył, że już na stole znajdują się duże szklanki, pokruszone kawałki cukrowej głowy, a dla młodych tak bardzo lubiane pieczone pierogi z makiem i z fasolą. Do tego podano w dzbankach tradycyjny kompot z suszonych gruszek i jabłek. Na ten widok dziewczęta się ożywiły i rozmawiając o wszystkim i o niczym, z wesołymi śmiechami nalały kompotu do szklanek i do kubków chłopaków, którzy sie­dzieli obok nich. Malinowska zapaliła węgiel drzewny i przysiadła naprzeciwko Dominika. Woda w samowarze się gotowała, zaparzała się herbata w czajniczku, a ona wpatrywała się w niego i przysłuchiwała jego opowieściom. Kiedy gwar nieco ucichł, ostrożnie spróbowała gorącej herbaty, której Róża już zdążyła jej nalać. Otarła usta wierzchem dłoni i powiedziała: — Wszelako mnie się zdaje, że Dominik jeszcze sobie pożyje i jak niejedno widział, tak może jeszcze i dużo zobaczyć. — Może my wszyscy dożyjemy innych czasów? — wtrąciła Kraszewska. — Nic nie stoi w miejscu. A ja wciąż przypominam sobie moich ojców. Chciałbym z nimi porozmawiać… — westchnął Korzeniowski. — Czasami wydaje mnie się, że oni przychodzą do mnie, nawiedzają mnie… Julia Kraszewska pokiwała głową ze zrozumieniem. Ale zaraz się uśmiechnęła i powiedziała: — Po coś oni przychodzą. I ja słyszałam, że ukazem carskim zostali wypę­dzeni z Polski środkowej i tutaj osiedleni. Taki los spotkał bardzo wielu ludzi. Ale tutaj było jeszcze inaczej, bo nasi pradziadowie byli nadzwyczajnie wo­jowniczy. Życie im upływało na nieustannych wojnach. Usłyszawszy to, Adam się uśmiechnął, spojrzał na Różę i jeszcze raz się uśmiechnął. A Julia Kraszewska mówiła dalej: — Moi pradziadowie bili się z Tatarami, z Turkami na krańcach dawnej Polski… To były straszne nawałnice, które szły na całą Europę i chciały znisz­czyć chrześcijaństwo. Ale tutejsi Polacy ciągle ich powstrzymywali. Królowie dawali im za to zie­mię, której tutaj było bardzo dużo nieuprawionej. Wszędzie rozciągała się wolna ziemia i żyli wolni ludzie. — I Polska była wtedy wolna — przypomniał Adam. — A jaka potężna i wiel­ka po unii z Litwą! — zawołał. — Dawne to były czasy. Groby naszych przodków są wszędzie rozsiane — powiedział w zadumie Korzeniowski. — Teraz nasze mogiły ze wschodu… spotykają się z waszymi grobami od strony zachodniej — zauważyła Julia. — Ale i ja niemało kuzynów mam w okolicy — wtrąciła się Ma­linowska. — W Zaturcach, w Kisielinie. Życie tak ludzi gdzieś gna i gna… — Niemcy nas od wieków spychają na wschód, a Rosja od tyłu chwyta za

kark, wali na ziemię… i depcze — ciągnął Korzeniowski. — Niemcy z tego, co ja widzę, bardzo lubią bogactwo. — Rosja jest zawsze bardzo wojskowa — oświadczył Adam. — A co lubią nasi Polacy? — pytała Róża. — Słyszałem, że mają charaktery podobne do Francuzów i do Włochów. Choć wyglądem się od nich różnią — wyjaśniał Dominik. — Ojej! — zdziwiła się Malinowska. — Coś takiego pierwszy raz słyszę! Ale ja tych ludzi nie znam. A do kogo są podobni Żydzi? — spytała z ciekawością. — Do samych siebie — po chwili zastanowienia odpowiedział Korzeniowski. — Oj, chyba tak — zgodziła się Kraszewska. — Już ja niewiele zwojuję na tym świecie. Moja chata… z kraja — narzekał Korzeniowski. — Jeszcze sobie pogadam z sąsiadami, czasem pośpiewam stare piosenki z wojska, z czasów młodości. Ot i wszystko. W Boże Narodzenie przyszedł do nas Nowonarodzony… a razem z nim i mój wnuk. Do niego należy przyszłość. — Prawda to, prawda — nie zaprzeczała i życzliwie się uśmiechała Kra­szewska. — To wielkie szczęście. A przecież nie tak dawno i ja ciężko choro­wałam. Myślałam, że już z tego nie wyjdę i nie spotkam się z wami tutaj przy stole. Ale Pan Bóg postanowił inaczej. Ile kto będzie żył, tego nikt nie wie. Trzeba ufać Bogu — zakończyła poważnie i bardzo mocno. Korzeniowski nic nie odpowiedział, wszelako uśmiechnął się z zadowole­niem. Rozmowa na chwilę umilkła. Goście wigilijni sięgali po słodkie ciasta, jedli je ze smakiem i z przyjemnością popijali dobrą herbatą. Młodzi parobcy już dawno znużyli się tą poważną rozmową i przestali się jej przysłuchiwać. Kiedy poczuli się syci, zaraz ogarnęła ich wesołość i zaczęli kierować do dziewcząt wesołe zaczepki. One nie pozostały im dłużne. Beztro­skie, piskliwe śmieszki wybuchały co chwila i bez większego skrępowania. Dziewczęta odruchowo i w bardzo naturalny sposób szukały radości. Nie znały wielkiego świata i nie tęskniły za nim. Najważniejsze było dla nich to, co uważały za bliskie, a przede wszystkim ludzie, którzy je otaczali i żyli w po­bliżu. Uśmiechały się do parobków, wdzięczyły się do nich, a oni tylko na to czekali. Chwytali dziewczęta za rękawy bluzek albo za warkocze i niby to żartobliwie, ale dziarsko je przyciągali do siebie. Tymczasem miejsce Róży przy stole było już puste. Widząc to, Malinowska nakazała rozweselonym dziewczętom zabrać się do sprzątania, sama zaś rozłożyła przed Julią starą kantyczkę. Dominik, który już zaczął zdradzać pewne znużenie, na ten widok ożywił się i po chwili zastanowienia zanucił swoją ulubioną kolędę: — Bóg się rodzi, moc truchleje… Słysząc go, wszyscy unieśli głowy i przyłą­czając się do niego, zaśpiewali

głośno, z radosnym, świątecznym ożywieniem. Rozdział 6

Gdy nadszedł Nowy Rok, zdecy­dowano, zgodnie z powziętym wcześniej planem, wyruszyć do Torczyna, ażeby w kościele parafialnym pod we­zwaniem Świę­tego Jana Chrzciciela i Świętej Trójcy ochrzcić najmłodszego Korzeniow­skiego. Dzień wcześniej po śniadaniu Adam skierował się do starej szopy, która znajdowała się na boku wielkiego podwórza. Wyciągnął z niej swoje największe, paradne sanie. Miały one dwa szerokie siedze­nia z wygodnymi oparciami pod ramiona i plecy. Były również głęboko zabu­dowane z przodu, ażeby woźnica podczas srogiego mrozu i wiatru mógł okryć nogi grubym wojłokiem albo baranicą. Ich długie i pięknie wygięte płozy były wspaniale okute żelazem i wykończone fantazyjnymi zawijasami. Wszedłszy z powrotem do szopy, zdjął ze ściany ozdobną uprząż i przyjrzał jej się z uśmiechem. Należała jeszcze do jego dziada. Nosił on takie samo imię jak i jego wnuk, który teraz czynił przygotowania, ażeby wyruszyć do kościoła parafialnego i tam ochrzcić swojego pierworodnego syna. Westchnął z odrobiną żalu, jednocześnie uśmiechnął się na widok uprzęży wykonanej z najlepszej skóry, połyskującej srebrnymi i mosiężnymi okuciami. Wypukłe guzy podobne do kolistych tarcz, a między nimi i po brzegach pona­bijane metalowe ziarenka srebrnych gwoździków były jakby utkane na wzór misternych haftów. Teraz już nieco zmatowiały i pociemniały w mrokach stajni. Gdy Adam przetarł je szorstką tkaniną, zalśniły swoją świąteczną urodą i przy­jemnie zapachniała dobra skóra. Kiedy wchodził do stajni, lekko zadźwięczały okucia, konie poderwały głowy sponad żłobów i poruszając nozdrzami, cicho i radośnie zarżały. Instynktownie wyczuły, że rozpoczynają się przygotowania do podróży. W półmroku połyskiwały ich młode oczy, wilgotne, błękitniejące ta­jemniczym i ledwie dostrzegalnym wewnętrznym uśmiechem. Ranek Nowego Roku 1914 zajaśniał ciepłym, promiennym blaskiem, który ludzkie serca wypełnił pięknymi nadziejami. Po świątecznym, ale krótkim śniadaniu i po nakarmieniu swojego synka Róża i jej matka zaczęły z wielką pieczołowitością owijać dziecko w ciepłe pieluszki. Aby nie przemarzło, ubrały je w kilka miękkich i bardzo ciepłych kaftaników. Na główkę nieokrytą jeszcze włoskami nałożyły czapeczkę flanelową, a także i wełnianą. Ułożyły chłopca w puchowym beciku, bardzo szczelnie go przykryły i kilkakrotnie opasały szerokimi taśmami. Julia Kraszewska na ten wyjątkowy dzień wyhaftowała niebieskim jedwabiem muślinową narzutę, która błękitną mgiełką przyozdobiła niemowlęcy becik. A tymczasem na środku podwórza już stały wielkie i piękne sanie, do

któ­rych były wprzęgnięte dwa młode konie. Jednym z nich był tarantowaty ogier — wielka duma i miłość Adama. Do pary zaś przy nim znalazła się dwuletnia kasztanka rasy angielskiej. Adam specjalnie tak je dobrał, ażeby ciągnęły dobrze i zgodnie. Sam ubrał się w gruby kożuch pokryty ciemnozie­lonym suknem. Rozpiął parę guzików, ponieważ przy tej krzątaninie zrobiło mu się gorąco. W dalszym ciągu nie ustawał w wytężonej pracy. Na grzbiety koni i po ich bokach umiejętnie nałożył uprząż połyskującą złocistym brązem skóry i błyszczącym okuciem. Tuż za ogromnymi i z żywą ciekawością poły­skującymi końskimi oczami, obok ich aksamitnych skroni zakwitły na pięk­nych węgierskich kantarach pęki czerwonych frędzli niczym radosne bukiety maków w letnim świetle poranka. Także i bat, który służył dzisiaj tylko do strzelania, był przyozdobiony frędzlami w wielu miejscach. Kiedy na sam koniec Adam obejrzał zaprzęg po obu stronach sań i upewnił się, że na skórzanych szlejach przy końskich bokach są jak zawsze przymo­cowa­ne srebrne dzwoneczki, z zaciekawieniem się obrócił i popat­rzył w stronę domu. W jego kierunku podążały już obie kobiety, matka i córka. Zgodnie z panującą modą ubrane były w długie, sięgające ziemi ciepłe spódnice, na które przywdziały podróżne szubki sięgające kolan i podbite lekkim futrem. Róża nałożyła kapelusz, jej matka zaś otuliła głowę i ramiona bardzo ciepłą chust­ką wełnianą zrobioną na szydełku i zło­żoną podwójnie. Róża z całą siłą swoich młodych ramion przyciskała do siebie dziecko otulone ze wszystkich stron becikiem, do którego była jesz­cze przyłożona gęsto utkana wełniana chusta. W ślad za nimi, podpierając się potężną laską bambusową, trochę ciężko, ale uparcie podążał Dominik Korzeniowski. Obok niego truchcikiem, z radosnym uśmiechem i nieledwie w podskokach podbiegała Malinowska. Na tylnym sie­dze­niu z pomocą Adama usiadła Julia Kraszewska, środek zajęła Róża, a z brze­gu szerokiego siedzenia usadowiła się Malinowska, szczelnie okręcając się wiel­­ką, kraciastą chustą. Na przednim siedzeniu ciężko, a zarazem dosyć pewnie zasiadł Dominik. Nie było wiatru, ale powietrze lekko i z cicha dzwoniło od mrozu. Konie, które już za długo przebywały w jednym miejscu i w za­mknięciu, poczuły się orzeźwione od chłodu i parskały w radosnym podnieceniu. Dookoła stały drzewa całe w szronie. Słońce się podnosiło, oświetlało srebrzyste drzewa i pola rozłożone na okolicznych wzgórzach. Widać było, że droga już się otwierała. Jeszcze tylko Adam nakrył baranicą nogi kobiet i obok przedniego siedzenia położył worek z szeleszczącym owsem wymieszanym z siecz­ką. Konie, usłyszawszy ten dźwięk, poderwały głowy i zastrzygły uszami. Sam zręcznie wskoczył na siedzenie, usadowił się obok swojego ojca i przykrył mu nogi wojłokiem. Zadowolony obejrzał się za siebie, a potem spojrzał na drogę, wreszcie sucho i dźwięcznie trzasnąwszy batem, zawołał: — W drogę!

Dwa młode i piękne konie, wyciągnąwszy nogi, błyskawicznie zerwały się do przodu. Gnały równo jak dwa wichry zi­mo­we. Adam kochał swoje konie i obchodził się z nimi jak z najlepszymi przy­jaciółmi. Troszczył się o nie i traktował z zasady niemal jak równe sobie. Dobrze wiedział, że łatwiej dają się kierować przy lekkim popuszczeniu lejców, ażeby czuły, że biegną z własnej ochoty i że rodząca się w nich radość jest radością swobody. Niemal zawsze to wyczuwały i bez słów rozu­miały mowę, jaka rozbrzmiewała między nimi a ich gospodarzem. Czuło się, a nawet było się pewnym, że ze szczególną, zadziwiającą ochotą uczestni­czyły w święcie, które nadeszło dla Adama i dla jego rodziny. Przez kilka dni dzielących Nowy Rok od Bożego Narodzenia padał śnieg, ale droga do Torczyna była już przetarta. Mieszkańcy okolicznych wiosek i osad, bliższych i dalszych, od wczesnego ranka ciągnęli saniami do kościoła parafialnego na mszę noworoczną. Silne i wypoczęte konie Adama, unosząc za sobą piękne sanie, mknęły połyskującym, srebrzystym szlakiem, który był nierówny, kręty i omijał szerokie wzgórza smoligowskie. Towarzyszyły im w drodze aż do samego miasteczka. Wkrótce droga zaczęła się prostować i wyrównywać. Po obu jej stronach pojawiły się pobielałe od śniegu pod­miejskie domki o szerokich, czterospadowych dachach. Rozdział 7

Wielu spośród tych, którzy wyruszyli ze swoich domów wcześniej, również i mieszkańcy Torczyna, wypełniło niewielki drewniany kościółek nie­mal po brzegi. Jednak najchętniej przyjeżdżali na sumę do tego kościoła ludzie z okolicy. Tylko ta msza dawała im poczucie, że w tak wielkie święto, jakim jest Nowy Rok, trzeba być na mszy długiej i bardzo uroczystej. Na dziedzińcu przed kościółkiem czekali już rodzice chrzestni dziecka. Podawać chłopca do chrztu zgodziła się dawna znajoma Ossolińskich, żona właściciela młyna w Torczynie, pani Borkowska. Ojcem chrzestnym zaś miał być starszy z braci Róży, Stanisław Kraszewski. Przywitali się bardzo serdecznie, dowiadując się jednocześnie, jak się czują dziecko i matka. Róża ostrożnie zajrzała pod ciepłą chustę, ale jeszcze szybciej nasunęła ją z po­wrotem i wyjaśniła z czułym uśmiechem: — Śpi słodziutko… Tylko usteczkami porusza. — Pewnie jest głodny — zmartwiła się pani Borkowska. — E, gdzież tam. On by tylko jadł i jadł. Taki z niego łakomczuch. — Skoro ma taki nadzwyczajny apetyt, to znaczy, że wyrośnie z niego chłop na schwał!! — zawyrokował jej mąż, pan Borkowski. Życząc sobie tego, żeby przez cały rok mogły się spełniać pomyślne wróżby i żeby dobrze mu się wio­dło, zgodnie ze starym obyczajem ubrał się na Nowy Rok w bogate lisie futro. Szeroki

i biały szal z angory miękko otulał jego mocną szyję, na głowie zaś widniał zgrabnie osadzony wysoki kapelusz z niedużym, podwiniętym ron­dem. Był to cylinder, najwykwintniejszy z kapeluszy. Lewą ręką pan Borkow­ski zręcznie wymachiwał smukłą laseczką zakończoną dużą mosiężną gałką. Róża była uszczęśliwiona życzliwą uwagą Borkowskiego. I choć sama też ele­gancko się ubrała, to z powodu wrażenia, jakie na niej wywarł, nie potrafiła nic odpowiedzieć. Tymczasem Adam, obejrzawszy się na rodziców chrzestnych, zdecydowanie oświadczył: — No, wchodźmy. Ksiądz nie będzie na nas czekał. Oboje z wielkim przejęciem ruszyli do przodu, a za nimi udali się rodzice chrzestni. W ślad za wszystkimi starał się nadążyć Dominik, a razem z nim zaczerwie­niona i spocona Malinowska. Minąwszy środek kościoła, rodzice chrzestni, a pomiędzy nimi Adam i Róża, wysunęli się do przodu. Z ukrywaną nieśmiało­ścią zatrzymali się w niewielkiej odległości na wprost ołtarza, ażeby ksiądz Orłowski zobaczył ich w odpowiednim momencie. Tymczasem po bokach robiło się coraz ciaśniej, ale tłum zostawił przejście przez środek. Od kruchty aż do ołtarza kroczył proboszcz Orłowski w uroczystych szatach i głęboko zanurzywszy kro­pidło w naczyniu z wodą święconą, bardzo obficie skrapiał nią odsłonięte głowy swoich parafian. Szedł do przodu energicznie, na koniec przykląkł przed ołtarzem, skłonił głowę, powstał i zawrócił do zakrystii. Po kilku minutach w towarzystwie ministrantów w bogato obszytych koronkami komżach ksiądz wyszedł stamtąd ubrany w piękny, zielony ornat, zdobny w bogate, srebrne i złote hafty. Zatrzymał się przed ołtarzem, zgodnie z obowiązującą liturgią zwrócony ku niemu twarzą. Po chwili razem z mini­strantami obrócił się do wiernych, zszedł po schodkach i nisko się po­chyliwszy, rozpoczął wspólne odmawianie po łacinie ministrantury. Gdy ucichła melodyjna i dźwięczna łacina, z delikatnym akordem organów wyfrunęła z chóru i wzbiła się ponad ludzkimi głowami, rozniosła ponad całą nawą kościelną lekka, wesoła i niemal skoczna, noworoczna kolęda: …Nowy Rok bieży, w jasełkach leży, a kto, kto? Dzieciątko małe, dajcież Mu chwałę na ziemi. Słysząc tę pieśń, Róża z czułością i z wielką nadzieją popatrzyła na syna, którego w tej chwili trzymał na rękach jej brat. Po chwili przeniosła wymowny wzrok na Adama. Widząc jej promienny uśmiech, Adam utracił swój poważny wyraz twarzy i odpowiedział ciepłym i serdecznym uśmiechem. Oboje, milcząc, patrzyli na siebie i z dumą pomyśleli o tym samym — że ich związek przyniósł tak piękne owoce. Stojący po bokach i z tyłu ludzie odczuwający tę świąteczną atmosferę chęt­nie słuchali pięknie brzmiącego po łacinie czytania, które po­przedziło noworoczną Ewangelię według Świętego Łukasza. Była krótka

i opo­wiadała o tym, że po ośmiu dniach ochrzczono Dzieciątko imieniem Jezus, które zostało nadane przez Anioła, zanim się poczęło w łonie Matki. Proboszcz wszedł na ambonę, przeczytał Ewangelię i stamtąd rozpoczął kazanie: — W dzisiejszym czytaniu Kościół, nasza matka, ukazuje nam Dzieciątko Je­zus w pierwszych dniach jego życia. Ze wszech miar zdumiewająca i nieśmier­telna jest piękność Ewangelii. To zaś, co prawdziwie piękne, jest także nie­skończenie mądre. Spójrzmy na świat, który nas otacza; bliższy i ten dalszy. W doczesnym świecie zaczyna się następny rok. Przypomina o tym, jak bardzo dawno temu — choć może nie tak dawno, bo przecież wiemy, że wiek za wiekiem odchodzi i przemija tak szybko, jak Bóg odwraca karty czytanej przez siebie księgi dziejów świata, a czyni to z wielką siłą — dziewiętnaście wieków temu, gdy przyszedł czas Ofiarowania, w pięknej świątyni jerozolimskiej ze szczególną radością nowonaro­dzone Dzieciątko zo­stało przywitane i przyjęte przez dwoje starych ludzi, pokornych i bardzo mądrych. Przed ich natchnionymi oczami maleńkie Dzie­ciątko zajaśniało cudownym światłem życia, odradzającej się wiary i nadziei. Ludzie tamtych cza­sów też bardzo tego potrzebowali i szukali przez całe swoje życie. Na służbie w świątyni, pozostając w nieprzerwanym kontakcie z Bogiem, kapłan Symeon i świątobliwa Anna wpatrywali się w Boga, wsłuchiwali, głęboko pragnęli słyszeć Jego głos. Byli tak wewnętrznie wyciszeni i zwróceni do Niego, że zgiełk i wrza­wa świata, a zwłaszcza krzyki jego odwiecznych handlarzy i prze­kupniów, prze­stały już do nich docierać, rozpłynęły się na zawsze… i umil­kły. I wtedy nachylił się ku nim Pan, zbliżył się i przybrał postać maleńkiego, nie­winnego, pro­mieniującego cudownym blaskiem Dzieciątka. W tej wyjątkowej chwili dzięki łasce Boga odczuli, że to Dziecię, któremu nadano imię Jezus, stanie się Baran­kiem Bożym, obecnym pośród nas aż do końca świata. Od owej godziny, w której Bóg Ojciec przez małego Jezusa objawił się ca­łemu światu, Chrystus każdego dnia rodzi się pośród nas i wciąż dla nas umiera. I co najważniejsze, zmartwychwstaje w każdej naj­mniejszej, niezauważalnej sekundzie i wielkodusznie przygarnia nas do swo­jego Królestwa, gdzie nie ma biedy, rozpaczy, strachu, płaczu… ani śmierci! Także od­czuli to bardzo głęboko Józef i Maria, gdy dziewiętnaście wieków temu, w świątyni jerozolimskiej razem z kapłanem Symeonem i Anną, która życie swoje spędziła na posłudze dla świątyni, pochylali się nad nowonarodzo­nym Dzieciątkiem nazwanym na polecenie Anioła imieniem Jezus! Ksiądz Orłowski umilkł. W starym, zabytkowym kościółku zapanowała głę­boka cisza. Towarzyszyły jej zwrócone ze wszystkich stron i wyczekująco wpatrzone w niego, zarumienione ludzkie oblicza. Ludzie, którzy przybyli na sumę, z najwyższą uwagą czekali na jego dalsze słowa. Tymczasem z dziwnych powodów proboszcz zwlekał.

Rozdział 8

Minęło parę minut i ksiądz Orłowski znowu zaczął mówić, jednak już tonem po­ważniejszym, a nawet połączonym z głębokim westchnieniem: — Świat doczesny jest zawsze zagrożony, a ludzie tak łatwo umierają. W tę burzliwą drogę życia jakże dobrze i jak bezpiecznie jest wyruszyć z imieniem Jezus w sercu i na ustach. Rodzaj ludzki od zarania czuje swoją słabość i wciąż poszukuje siły. Już w czasach pogańskich człowiek szukał pomocy w sile ponadludzkiej, nadprzyro­dzonej. Potrzebował jej, zabiegał o jej wsparcie i korzył się przed nią. Czuł, że mądrą pokorą może wiele zyskać. Mimo że były to czasy pogańskie, człowiek rozwijał się wszechstronnie, już wtedy odnajdywał w sobie duszę nieśmiertelną, wierzył w życie pozagrobowe i pragnął w jakiś sposób na nie zasłużyć. Dzięki temu, że uwierzył w nadprzyrodzony sens życia, wszechstronnie i niezmiernie rozwinęła się jego wyobraźnia. Powstały wielkie cywilizacje, wspaniałe kultury oraz pamiątki po nich, które podziwiamy do tej pory. Kultury starsze od naszej pozostawiły po sobie zdumiewające, wyniosłe piramidy, przepiękne pałace, wzruszające pomniki, wieże, które opierając się na niepewnych rusztowaniach, miały sięgnąć aż do nieba, prze­bić je na wskroś… i zbliżyć się do siły najwyższej. Ale w pewnym momencie człowiek zapragnął jeszcze większej władzy tutaj, na ziemi. Niebawem coraz lepiej, coraz szybciej zaczęła się rozwijać technika, ponieważ ona była skuteczniejsza od kultury. Bardzo ułatwiała życie, pozwalała się bogacić, narzucać innym swoje przekonania i sprawować wła­dzę nad ludźmi… W ten sposób nasza historia wyhodowała człowieka chci­we­go i nadmiernie dumnego, któremu Pan Bóg nie był już potrzebny. Niektórzy nabrali przekonania, że tutaj, na ziemi, najlepiej sobie radzą bez Boga. A przecież tylko dzięki temu, że od początku Bóg użycza nam światła swojego rozumu, a przy tym i wyobraźni, człowiek ma na swoim koncie następne osiągnięcia i dokonuje wciąż nowych odkryć. Lecz coraz częściej wszystkie te osiągnięcia, zdobycze i odkrycia przypisuje tylko sobie, w tym krótkim, ludzkim życiu, zanim znowu zacznie się usuwać grunt spod jego nóg… Człowiek, który chce ujarzmić naturę, podporządkować sobie cały świat, jak dziecko zapomina, że Bóg jest ponad wszystkim. Także ponad cza­sem! Ludzkość nie chce tego uznać, odwraca się i wciąż zapomina o Jego ostrzeżeniach. Można nawet powiedzieć, że człowiek z całą świadomością zabija w sobie tę głębszą, a zarazem wyższą, nadprzyrodzoną rozwagę i w koń­cu dochodzi do tego, że zabija w sobie obecność Boga! I w momentach wielkiej próby człowiek przegrywa tak strasznie, że gdy cały świat to widzi, z przerażenia wtedy wprost zamiera… O tym właśnie opowiada świeża i wstrząsająca historia potężnego statku, którym jeszcze do niedawna był sław­ny

„Titanic”, a teraz stał się grobem dla tych, którzy powierzyli mu swoje życie z całkowitym zaufaniem. Ludzie ci, ach! Teraz spoczywają głęboko, na samym dnie niewyobrażalnie rozległego i głębokiego oceanu. Niecałe dwa lata temu wyruszyło na nim przez ocean do Ameryki ponad dwa tysiące ludzi!… A ci ludzie czuli się tacy pewni, spokojni i bezpieczni!… W konstruktorów i wyna­lazców uwierzyli tak samo jak w Boga. A może nawet jeszcze bardziej? Zaraz po zbudowaniu tego kolosalnego okrętu rozgłoszono na ca­łym świecie z najwyższą pewnością siebie, że jest to okręt absolutnie niezata­pialny i że nareszcie stworzono wprost niewyobrażalną, najwspanialszą i tak potężną morską fortecę, jakiej ludzkość w swoich dziejach jeszcze nie widziała i nie znała. Tego dokonał sam człowiek, swoją nadzwyczajną, ge­nialną myślą i własnymi rękami. I człowiek natychmiast orzekł, a nawet roz­głosił po całym świecie: „Oto nareszcie przyszedł czas, w którym dzięki swojej mądrości i wyjątkowym wynalazkom, których sam dokonałem i doko­nuję coraz więcej i więcej, uniezależniłem się od Ciebie, Boże. I teraz zupełnie sam, bez Twojej pomocy mogę wyruszyć w zuchwałą, oszałamiająco niebez­pieczną i niezwykle pociągającą podróż przez cały świat, a może i przez cały wszechświat… Bez Ciebie, Boże. Tak, na pewno podbiję ten wszechświat, a więc to ja wreszcie stanę się jego władcą i panem, a Ty już… nie jesteś mi po­trzeb­ny, pokonam Ciebie, usunę ze świata, a może i z wszechświata”. Tak roiło się wielu przemądrzalcom. Co więcej, wciąż się roi. I oni dalej straszliwie mącą lu­dziom w ich nieszczęsnych głowach. Przenoszą tę pogańską wiarę do następ­nego wieku! Jednym z dowodów na to, że ludzie jakoby sami tworzą niezwykle potężne dzieła i już zupełnie nie potrzebują boskiej pomocy, miał być „Titanic”, ten rozsławiony na cały świat okręt. Dwa tysiące ludzi bez wystarczającej liczby szalup, bez tego, co niezbędne podczas rejsu, a także pozbawionych zabezpiecze­nia duchowego, wsiadło na niego z całkowitą ufnością i wyruszyło w podróż przez ocean. W tę ponurą, tragiczną noc, gdy na drodze okrętu nagle pojawiła się góra lodowa, część pasażerów spokojnie spała, a druga część ba­wiła się przy dźwiękach hałaśliwej muzyki i piła hektolitry alkoholu… I oto wkracza na pokład najzwyklejszy steward, czyli kelner, bo kapitan okrętu nie miał odwagi powiedzieć ludziom, że okręt zaczyna iść na dno! I wśród wstrząsającej, głębokiej ciszy powiadamia tych biednych ludzi, że nie ma dla nich ratunku… Na statek wlewa się coraz więcej i więcej wody i nic nie jest w stanie jej powstrzymać ani wypompować. Olbrzymi okręt na zawsze legnie pod wodą… A cała przyroda będzie na to patrzyła w milczeniu, obojętnie, jakby serce miała z kamienia… lub z lodu. No i gdzież się podziała ta niezawodna, genialna ludzka myśl?! Ten wspaniały okręt zatonął w swoim pierwszym rejsie, i to nawet nie po tym, jak zderzył się z pierwszą napotkaną na drodze górę lodową, ale zaledwie wskutek otarcia się o nią… Szła ona do przodu, rozpruła jego bok w paru miejscach i jakby wcale tego nie zauwa­żywszy, powędrowała dalej. A tutaj

zaczęła się niewyobrażalna ludzka tragedia. Tym większa, że taki ogromny okręt prawie wcale nie miał szalup ratunkowych… Takie zaślepienie, a nawet głupota opanowały serca tych, którzy odwrócili się od swojego Stwórcy i Pana. I oto dla tysięcy ludzi nie ma już żadnego ratunku. Zrozpaczeni, w najwyższym stopniu zasko­czeni tracą grunt pod nogami… w jednej chwili, natychmiast. Okręt przełamany na pół zapada się w otchłań… i oni nie mają na co się przesiąść. A tu zewsząd, gdzie tylko spojrzeć, dookoła, do wszystkich kontynentów, jakie tylko istnieją, od wschodu i zachodu, z północy i z południa… rozciąga się bezmiar wód. Znikąd ratunku. Jedno tylko staje się pewne, że wkrótce, już za chwilę, za sekundę… ludzie, którym zabrakło szalup, nieodwracalnie pójdą na dno… aż cztery kilometry pod tę straszliwą, przytłaczającą, lodowatą masę wody…I zanurzyli się w niej, cali, razem ze swoimi biednymi głowami… Stało się to w najgłębszym środku nocy, pośród najstraszliwszych ciemności otaczających ciasno i szczelnie tych ludzi ze wszystkich stron. Nie pojawił się dla nich nawet najmniejszy promyczek światła. Nie mogli go zoba­czyć i… — ksiądz Orłowski westchnął — i nie zobaczyli. — Umilkł na moment. Po chwili zaś głosem współczującym dodał: — Któż z nas może sobie wyobrazić, co czuli wówczas ci ludzie, ci biedni ska­zańcy? Te wielkie, rozpaczające, wyjące ludzkie tłumy, które szarpały włosy na swoich nieszczęsnych głowach? Cały bezmiar tej grozy, tragedii wyobrazić sobie… jest wprost niemożliwe. To przechodzi granice ludzkiego współczucia. I mimo woli nasuwa się myśl, że najprawdopodobniej byli tak bez­granicznie wstrząśnięci, tak porażeni, że bardzo wielu z nich, a może i więk­szość wcale nie przypomniała sobie w tej straszliwej chwili… imienia Jezus! Bo skoro na ten statek wsiadali bez Niego, to czyż umieliby, zdołaliby go sobie przypomnieć, wezwać go i ubłagać o zmiłowanie dla ich dusz, o roz­grzeszenie? Usłyszawszy tę historię, która tak niedawno i naprawdę się wydarzyła, zwy­czajni, prostoduszni ludzie zamarli z przerażenia. Ogarnęło ich bezgraniczne współczucie dla ludzkiej biedy i cierpienia. Nagle pojęli, że straszliwe ciosy spadają na człowieka tak szybko jak piorun z jasnego nieba i rzucają w ot­chłań, przed którą nie ma ucieczki. W tej chwili niemal wszystkim się wydało, że w tym groźnym świecie i dla nich może nie być ratunku. W całym malutkim kościółku, wypełnionym po brzegi pogodnymi i spokojnymi ludźmi, zapanowała przeraźliwa cisza. I trwała ona dłuższy czas. Wszelako po chwili rozległ się znacznie łagodniejszy i dziw­nie uspokojony głos kaznodziei: — Pamiętajmy, że świat doczesny jest zawsze niepewny, zagrożony, a ludzie tak łatwo umierają… W burzliwą drogę życia jakże dobrze i jak bez­piecznie jest wyruszyć z imieniem Jezus na ustach i w sercu! W ciszy tak głębokiej, że — jak by się wydawało — wszystko, co żyje, przestało już oddychać, nagle zewsząd rozległo się jedno ogromne westchnienie

i z głębi wszystkich piersi wydobył się wyrzucony aż pod samo sklepienie starej drewnianej świątyni wielki, wstrząsający okrzyk parafian: — Panie Boże wielki zapłać! Ach! Rozdział 9

Ksiądz Orłowski złożył ręce i skierował wzrok w górę. Wydawał się za coś żarliwie Bogu dziękować, a także gorąco prosić o dalszą opiekę. Milcząc, opuścił głowę, skłonił się pokornie, głęboko, po czym z wolna zszedł po stop­niach ambony. Ludzie skwapliwie ustępowali mu z drogi i zrobili przejście do ołtarza. Po chwili znowu stanął na jego stopniach i razem z ministrantami rozpoczął odmawiać po łacinie: Credo in unum Deum — Wierzę w jednego Boga… Ludzie pilnie wsłuchiwali się w te modlitwy i duchowo w nich nieprzerwanie uczestni­czyli. Dźwięczna, melodyjna łacina brzmiała w ich umy­słach i w sercach jak odwieczna i najwspanialsza pieśń, będąca wy­razem do­skonałego uwielbienia Stwórcy i wiernej miłości dla Niego. Po ofiarowaniu nastąpiła prefacja poprzedzająca sakramentalną przemianę chleba i wina w Ciało i w Krew Jezusa Chrystusa. Wielu parafian, zgodnie z obowiązującą liturgią, pościło już od wczesnego poranka. W taki surowy spo­sób ludzie przygotowywali się do przyjęcia Eucharystii w tym szczególnym dniu, jakim jest Nowy Rok, pragnąc zaskarbić sobie łaski i pomyślność na kolejne dwanaście miesięcy. Pośród tych ludzi, którzy przystąpili do komunii, znaleźli się nie tylko wszyscy Korzeniowscy, lecz także rodzice chrzestni, Stanisław Kra­szewski, a z nimi również i pani Borkowska. Z rękami złożonymi na bogatym futrze, z głową pokornie schyloną, w ślad za swoją żoną pośpieszył jej mąż. Również i on chciał być blisko Boga, ażeby zapewnić sobie pomyślność doczesną i wieczną. W tym czasie grały zabytkowe organy, a wraz z nimi drżał, współbrzmiał i dźwięczał niby stare i doskonale wygrane skrzyp­ce mały drewniany kościółek. Oddzwaniał i wyśpiewywał swoje ciche, ale dźwięczne refreny, po­między które wpłynął potężny strumień ludzkich głosów śpiewają­cych z głę­­bokim przejęciem pieśń o przyjściu Chrystusa w dniu sądu, a teraz będącego pośród nich w postaci chleba i wina. Kiedy ludzie przestali już podchodzić do ołtarza, gdzie klęknąwszy przed niską i drewnianą barierką z rękami złożonymi na piersi, przyjmowali komunię z rąk księdza celebranta i już przebrzmiała ostatnia pieśń o zwyczajnym chlebie zamienionym w chleb anielski, wówczas ksiądz Orłowski i młodzi Korzeniow­scy zwrócili się w swoją stronę i popatrzyli na siebie z uśmiechami. Był to znak, że za chwilę ma się odbyć chrzest ich syna. Msza z wolna zbliżała się do końca, organista zaintonował kolędę: — W żłobie leży, któż pobieży kolędować małemu, Jezusowi Chrystusowi

dziś nam narodzonemu… — Ko­lę­dę tę przepełniają radość najczystsza i szczególny wdzięk, dlatego ludzie pod­chwycili ją bardzo chętnie i śpiewali z wielką przyjemnością. Tymczasem wokół rodziców chrzestnych skupiła się cała rodzina Korze­niowskich. Za panią Borkowską i za Stanisławem Kraszewskim blisko stanęli rodzice dziecka, Adam i Róża. Obok nich, a także nieco z boku, pilnie przypatrując się całej uroczystości i mocno opierając się na grubej lasce, przy­stanął stary Dominik. Do niego przysunęły się bardzo przejęta Julia Kraszew­ska i uśmiechnięta Malinowska. Z tyłu, trochę na prawo, a zarazem blisko swojej żony zajął miejsce Franciszek Borkowski. Z jego oblicza zniknął wyraz uroczy­sty, a nawet surowy, który towarzyszył mu podczas mszy, a zwłaszcza podczas kazania. Z głębi kościoła powoli wyszedł, a następnie zatrzymał się parę kroków z tyłu wysoki i chudy Ludwik Ossoliński. Podczas mszy Dominik myślał o nim wielokrotnie i teraz, jakby podświadomie wyczuwając jego obecność, obejrzał się za siebie. Na widok swojego kuzyna, którego dawno nie widział, ale spodziewał się spotkać na sumie noworocznej, uśmiechnął się z cichym, a równocześnie ogromnym zadowoleniem. Kolęda już cichła, a ludzie z wolna opuszczali kościółek. Ksiądz Orłowski po zamknięciu tabernakulum i po odmówieniu ostatnich modlitw wraz z orsza­kiem ministrantów odszedł do zakrystii. Po kilku chwilach wyszedł stamtąd ubrany w białą komżę, z przerzuconą przez ramiona stułą. Otworzył małe i niskie drzwiczki barierki dzielącej nawę kościelną od ołtarza i z ciepłym, po­ufałym uśmiechem podszedł do oczekujących na chrzest. Obok niego przystanął ministrant z tacką, w której znajdowały się woda święcona i święte oleje. Ksiądz Orłowski otworzył duży modlitewnik i przeżegnawszy się, przez dłuższy czas odmawiał nad dzieckiem swoje modlitwy. W pewnym momencie na znak dany przez niego matka chrzestna, pani Borkowska, odsłoniła główkę dziecka, uchyliwszy kapki i ściągnąwszy czapeczkę. Wciąż modląc się po łacinie, ksiądz Orłowski nakre­ślił na czole dziecka znak krzyża. Potem sięgnął po oleje, które mu podał mini­strant, i namaścił nimi główkę dziecka, mówiąc: — Victor, ego te baptizo in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti… Amen1. I wciąż jeszcze ksiądz Orłowski stał pogrążony w głębokim skupieniu i modlił się, odmawiając piękne modlitwy po łacinie. Ażeby dziecko przyjąć do wspólnoty chrześcijańskiej i odpędzić od niego duchy ciemności, polewał świę­coną wodą jego odsłoniętą główkę pokrytą bardzo rzadkim meszkiem. Obu­dzony w tym momencie i zaskoczony chłopak poruszył się niespokojnie, cały się wyprężył i niespodziewanie głośno zapłakał. Zaniepokojona Róża natych­miast przysunęła się do niego, chociaż nie wiedziała, jak ma się zachować. Ale pani Borkowska, rozumiejąc ją, zaczęła dziecko delikatnie kołysać, uśmiechać się do

niego i cichutko uspokajać. Usłyszawszy krzyk chłopca, Dominik Korze­niowski i Malinowska spojrzeli na siebie bez zdziwienia, a nawet z odrobiną satysfakcji. To był dobry znak. Uśmiechnęli się i pokiwali głowami. Korze­niowski nie omieszkał powiedzieć z dumą: — O, już czuje, a może i rozumie, że coś się koło niego dzieje. Ale Kraszewska zauważyła z niepokojem: — Żeby się chociaż nie przeziębił… — To bardzo mocny chłopak! — wykrzyknęła z oburzeniem Malinowska. — A któreż to dziecko przeziębia się przy chrzcie? — dodała, wzruszając ra­mionami. Dziecko już ucichło, pieczołowicie otulone w miękkie kaftaniki, puchowy be­cik i w miękką, wełnianą chustę. Ksiądz Orłowski, który już odmówił wszyst­kie modlitwy i zakończył ceremonię chrztu, jeszcze raz dziecko przeżegnał, po czym uroczyście złożył swój gruby modlitewnik. Zwracając się z miłym uśmiechem do obojga rodziców, życzył im, ażeby ich pierworodny syn wyrósł na pięknego, zdrowego i mądrego mężczyznę. Adam przysłuchiwał się jego słowom z rado­ścią i z ojcowską dumą. Róża zaś zgodnie z nakazami obowiązującej liturgii, odebrawszy dziecko z rąk matki chrzestnej, odsunęła się na bok i uklęk­nąwszy przed ołtarzem, modliła się cicho w swojej i jego intencji. Za księdzem Orłowskim, który skierował się do zakrystii, żwawo pobiegł Franciszek Borkowski. Usłużnie, a zarazem przyjacielsko pochylając głowę i patrząc mu w oczy, coś po drodze tłumaczył z uśmiechem i mówił z wiel­kim przejęciem. Proboszcz parę razy skinął głową i odpowiedział zgodnym uśmiechem. Borkowski się rozpromienił i szybko zawrócił do zaciekawionej gromadki, która już sama pozostała w kościele i czekała tylko na niego. Ujmując cylinder w obie ręce, popatrzył na swoją żonę, potem na Ko­rzeniowskich i powiedział bardzo energicznie: — Za chwilę ksiądz proboszcz wyjdzie z zakrystii i wszyscy razem pojedziemy do nas… — Znowu spojrzał w kierunku żony: — Na rodzinną herbatkę! Dodam, że na gorące prośby mojej żony, a zarazem i moje, także pań­stwo Korzeniowscy będą nam towarzyszyli w tym miłym spot­kaniu! Na dziedzińcu przed kościołem nie czekali długo. Proboszcz wyszedł nie­bawem i zaproszony do pięknych sań Borkowskiego usiadł z tyłu, na honoro­wym miejscu. Ale z myślą o innych żwawo się posunął i obok siebie zrobił miejsce, na którym zasiadł Ossoliński, grzecznie doprowadzony i wsparty przez Borkowskiego. Swoje sanie prowadził sam gospodarz. Zręcznie dosiadł się z przodu do żony, potrząsnął lejcami, wesoło wykrzyknął imiona koni i po­mknął do przodu. Za nim wyruszył Adam, z fantazją i wdziękiem unosząc długi bat zdobny w strzępiaste frędzle. Jedne i drugie sanie w niedługim czasie znalazły się na miejscu.

Rozdział 10

Zofia i Franciszek Borkowscy mieszkali w niewielkiej odległości od ko­ścioła, w starym drewnianym domu położonym nad rzeką Serną. Nie­opodal za domem, na tej rzeczce, zarazem w sąsiedztwie rozległych łąk, pra­cował ich duży młyn. Goście wysiedli z sań i zapraszani serdecznymi uśmiechami gospodyni oraz szerokimi gestami gospodarza bez pośpiechu weszli do ich domostwa. Po zdjęciu zimowych okryć zaprowadzeni zostali do gościnnego pokoju, gdzie usadzono ich na miękkich krzesłach dookoła dużego i okrągłego stołu. Dla Róży przeznaczono oddzielną kanapkę, na której usiadła, trzymając na kolanach małego Wiktora. Na polecenie pani Borkowskiej weszły dwie bardzo młode dziewczyny. Kierowane przez gospodynię posłusznie ustawiły na kryształowej paterze piernik z orzechami, który upieczony został na święta Bożego Narodzenia. Później przyniosły dużą cukiernicę wypełnioną kawał­kami pokruszonej głowy cukrowej. Następnie podały przygotowaną już her­batę i duże porcelanowe filiżanki. Także dzięki ich skrzętności w cukiernicy i obok filiżanek znalazły się wkrótce srebrne łyżeczki. Malinowska trzymała się Dominika i cały ten prosty, elegancki ceremoniał obserwowała z wielkim zainteresowaniem, traktując go jako miły dodatek do rodzinnej i towarzyskiej pogawędki. Z drugiej strony Dominika przysiadła Julia i na razie nic do nikogo nie mówiła. Tylko co jakiś czas poprawiała na ramionach swój koronkowy szal i wygładzała siwe, rozsypujące się włosy. W duchu bardzo się cieszyła z tego spotkania. Ale zanim gości zaproszono do poczęstunku, z tajemniczym uśmiechem podniosła się od stołu Zofia Borkow­ska. Trzymając coś w rękach, z wdziękiem podeszła do Róży i spojrzawszy na męża, powiedziała: — To od nas… dla Wiktora. Na pamiątkę jego chrztu. Otworzyła zamkniętą dłoń. Rozluźniwszy ją, po­trząsnęła uniesionym w palcach mieniącym się złotym łańcuszkiem, który był zakończony ma­leńką, owalną tarczą z wygrawerowanym wizerunkiem Matki Boskiej Nie­ustającej Pomocy. Róża na ten widok się zarumieniła, wstrzymała oddech i w onieśmieleniu opuściła głowę, po czym powoli, jakby z trudem ją podnio­sła. W tym czasie pani Borkowska położyła łańcuszek na wyhaftowanej kapce w niewielkiej odległości od twarzyczki dziecka. Podczas gdy Róża, jąkając się, dziękowała za tak piękny dar, pozostałe kobiety też milczały z wrażenia. Z zachwytem spoglądały na łańcuszek i zarazem z wielkim zainteresowaniem na pa­nią Borkowską, która tego dnia była ubrana bardzo elegancko i bardzo mod­nie. Wokół zapanowała cisza, i mężczyźni bowiem zwrócili uwagę na jej piękny gest. Ciszę tę przerwał Ossoliński, który obrócił się na krześle i powoli, z uroczystym uśmiechem powiedział do Róży i do Adama:

— Wiktor znaczy… zwycięzca! Adam, Róża, jej matka i brat Stanisław, teść, a nawet i Malinowska, usły­szawszy to, uśmiechnęli się z prawdziwą radością. Lubili Ossolińskiego, nie tylko bo­wiem nie unikał ich towarzystwa, wychodził im naprzeciw, ale także niemal zawsze spełniał ich oczekiwania i nadzieje. Zrozumieli to, raz jeszcze spoglądając na jego smukłą, wychudzoną postać, w czym bardzo przypominał Dominika. Także pani Borkowska potwierdzająco i z wielkim przekonaniem pokiwała głową. A jako gospodyni tego spotkania skierowała się do stołu, by pokroić i rozdzielić piernik z orzechami, miodem i różnymi mocno pachnącymi przyprawami. Ale żeby jej goście mogli przede wszystkim jak najprędzej zaspokoić pragnienie, do każdego podsuwała wielką kryształową cukiernicę z kawałkami cukru i zapraszała do słodzenia herbaty. Ksiądz Or­łow­ski korzystając z zaproszenia, zjadł kawałek piernika, popił herbatą i po­wiedział z nieoczekiwaną powagą: — Może nie powinienem dzisiaj o tym mówić, ale od dawna martwi mnie, że tak wielu Polaków odstąpiło od wiary katolickiej i przeszło na prawosławie. — Ciężkie życie… mieli niektórzy — w odpowiedzi na to pokręcił głową Korzeniowski. — Dziad mój przybył tutaj z gołymi rękami, po powstaniu… wy­gnany z Polski centralnej przez cara. Syn jego, to znaczy mój ojciec, ażeby po­większyć swoje gospodarstwo, chciał sobie dokupić ziemi, ale nie mógł. Car wydał taki ukaz, że pod jego zaborami żadnemu Polakowi nie wolno było kupić sobie najmniejszego kawałka ziemi, jeżeli nie przeszedł na prawosławie… Adam nadstawił uszu. Słyszał tę historię we wczesnej młodości, ale ona już się zatarła w jego pamięci. Na nowo wstrząśnięty poruszył głową i spostrzegł, że nie tylko on, ale także Julia Kraszewska i jej syn ze zmarszczonymi brwiami wpatrywali się w Dominika, a nawet jeszcze pilniej przysłuchiwali się opowie­ściom o tak bezlitosnych nakazach. — Ach, jakież to pogaństwo! Tak nie mieć serca… — ubolewała Malinowska. — O tak, to już zupełny fanatyzm — z wielką powagą przyznał Ossoliński. — I otóż właśnie mój ojciec… — przypomniawszy sobie, zaczął opowiadać Korzeniowski — miał dobrego sąsiada Ukraińca, który nazywał się… — tu zni­żył głos — Czetwertnia. I ten Ukrainiec kupił na swoje nazwisko tyle ziemi, ile mój ojciec potrzebował. A potem ją tak przekazał mojemu ojcu, jak się przedtem ze sobą umówili. Stary Czetwertnia to był spokojny i mądry człowiek i oddał nam taką wielką przysługę. Umarł już… Teraz po nim go­spodaruje jego syn… — Korzeniowski umilkł. Po chwili, westchnąwszy, dodał: — Ale nasz kuzyn Poziomkowski… O, ten już całkiem inaczej postąpił. Kupił tyle ziemi, ma się rozumieć, ile jej chciał… no i przeszedł na prawosła­wie. Nie zastanawiał się długo. A my chcieliśmy tego uniknąć i, Bogu dzięki, udało nam się… —

wspominał. — Moja rodzina dobrze wiedziała, że ziemię można utracić, kiedy nadchodzą przewroty i wojny, ale wiary naszej odwiecz­nej… i związków z ojczyzną lepiej nie zagubić, nie zmarnować… — No i język! Język polski! — krzyknął wstrząśnięty ksiądz Orłowski. — To są niesłychane historie… — dodał ze smutkiem. — Ach!… I o to nam szło! — zawołał Korzeniowski. — W cerkwi języka polskiego zapomina się na zawsze! — To jest prawdziwa historia. Dobrze ją znam — poświadczył Ossoliński. — Bo co innego, gdy ktoś z prawdziwego przekonania przystępuje do nowej wiary, zmienia dotychczasową na następną, a już zupełnie co innego, kiedy samego siebie wyprzedaje. Zapanowało milczenie. Goście jedli piernik, popijali go herbatą, nieznacz­nie uśmiechali się do swoich myśli, a niektórzy popadali w głębszą zadumę. Wtem Borkowski, obróciwszy się do księdza Orłowskiego, nie wytrzymał i krzyknął zaczepnym tonem: — Ale też ksiądz proboszcz nas przestraszył… tym kazaniem! I to na Nowy Rok! Ksiądz Orłowski, milcząc, opuścił wzrok i nic nie odpowiadał. Wyręczył go w tym momencie Ossoliński, zwracając się do Borkowskiego: — Prawdę powiedział ksiądz proboszcz. Wszystko to wydarzyło się niecałe dwa lata temu… Myślę jednak, że jakaś garstka zdołała się ocalić. — Ależ Franiu — z miłym bardzo uśmiechem pani Borkowska zwróciła się do swojego męża — nie ma się czym martwić… Te wielkie oceany znajdują się od nas tak daleko! — Ameryka też jest daleko, a wszystkie wiadomości już nie tylko z Europy Zachodniej, ale i z Ameryki coraz szybciej do nas dochodzą. Teraz zaczynają się po­jawiać takie wynalazki, że w najśmielszych snach nie można sobie ich wyobrazić! — z delikatnym i z wymownym uśmiechem zwrócił się do niej Ossoliński. — Otóż właśnie to… — z żywością wtrącił Korzeniowski. — I ja słyszałem niejedno. Różne przepowiednie tutaj dochodzą i wciąż w nas uderzają niby jakieś potężne fale… Przecież i ja sam, czy chcę, czy nie chcę, powtarzam za innymi. Może historia z tym „Titanikiem” to jeszcze jedna przepowiednia? — Ach! — wykrzyknęli ze strachem goście młynarza Borkowskiego. W tym niespokojnym chórze mocniej od innych rozległ się przestraszony głos Julii Kraszewskiej, która bardzo poważnie wyobraziła sobie takie po­równanie, a zarazem przepowiednię. Usłyszawszy okrzyk matki, Stanisław pokiwał głową ze zrozumieniem i z niepokojem. — Ale dlaczego ci ludzie teraz zapominają o Bogu? — w końcu Kraszewska odważyła się zapytać. — Może zdarzyłby się jakiś cud i nie poszliby tak strasz­nie

głęboko, aż na samo dno? Tak mi ich żal… — westchnęła jeszcze ciszej. Ossoliński popatrzył na nią ze szczerym zainteresowaniem. W duchu przy­znał, że Kraszewska postawiła pytanie bardzo proste, a zarazem najważniejsze. Myślał o tym chwilę i na koniec nasunęła mu się odpowiedź ukazująca dwie co najmniej strony życia. Najpierw jednak zaczął od kazania: — Uważam, że ksiądz proboszcz bardzo dobrze uczynił, opowiadając tutej­szym ludziom tę wstrząsającą historię. Bo może wcale nie żyjemy na drugim końcu świata, ale w jakimś jego środku i blisko tego, co jest bardzo ważne… Powinniśmy o wszystkim wiedzieć wcześniej. Straszna historia o „Titanicu” może odgrywać podwójną rolę. Stała się bardzo gorzką prawdą dla ludzi, któ­rzy… znajdowali się w pełni swojego życia i zginęli nagle. Ale też może być ostrzeżeniem dla każdego człowieka i przepowiednią dla dalszych pokoleń. — Jednakże ten świat wraz ze swoimi nowinkami nas nie ominie — po chwili zastanowienia zgodził się ksiądz Orłowski. — I nie wie ziemskie, co przyniesie niebieskie! — nagle wykrzyknął Ko­rze­niowski. — O, tak! To prawda — przytaknął proboszcz. — Ale samo nic się nie dzieje — odpowiedział Ossoliński. — Kiedy przy­glądam się temu, co, jak zauważył ksiądz proboszcz, zaczyna się do nas zbliżać i nad tym mocniej się zastanawiam, to mam wrażenie, że re­wo­lucji w Rosji w 1905 roku… pomogły już nowe idee. Od jednych ludzi przy­chodzą nowe myśli, poglądy, a innych, zwłaszcza młodych, one rozzu­chwa­lają… Nie wiem, czy do wielebnego księdza doszły już te nowinki, ale ja coraz częściej słyszę o poglądach, które głoszą, że człowiek jest potom­kiem małpy! I że Pan Bóg wcale go nie stworzył. Rozdział 11

Nagle, usłyszawszy tak wstrząsającą wypowiedź, wszyscy goście szeroko otwo­­rzyli oczy i niby rażeni piorunem znieruchomieli. Milcząc, patrzyli na Ossoliń­skiego w całkowitym osłupieniu. Panowała tak głęboka cisza, jakby dookoła cały normalny świat na chwilę zamarł. Adamowi w pewnej chwili wy­dało się, że z Ossolińskim dzieje się coś niedobrego i starość zaczyna mu już odbierać rozum. Ale z wrażenia i z nieuświadomionych dla siebie powodów milczał i przyglądał mu się ze wzmożoną uwagą. Dotąd bardzo spokojny, nawet bardzo radosny, parokrotnie mocno sapnął, ale wciąż jeszcze nie potrafił nic powiedzieć. Ossoliński widział spojrzenia wszystkich wbite w niego z taką siłą, zdumieniem, a nawet z niechęcią i dłużej nie mógł milczeć, więc po chwili wahania cicho powiedział: — Takie wieści przywozi mój syn z Łucka, kiedy przyjeżdża na wakacje.

Wśród młodych nauczycieli, pomiędzy jego kolegami, są wyznawcy teorii… ewo­lucji, która odrzuca stworzenie człowieka przez Boga. — I ty, człowiek wykształcony, wierzysz w te brednie?! — Dominik krzyk­nął z oburzeniem. — Już tylko sam Lucyper może takie herezje między ludźmi… rozsiewać! — z najwyższym oburzeniem zawtórowała mu Malinowska. — Także i ja o tym słyszałem — przyznał po chwili ksiądz Orłowski. — Człowiek bardzo łatwo poddaje się pysze. Właśnie dlatego wygłosiłem kazanie o strasznej katastrofie „Titanica”. Najlepszym ojcem, opiekunem i nauczycie­lem może być tylko Stwórca. On, jak powtarzałem, podtrzymuje rozum ludzki i wzbudza wyobraźnię. Ale wyczuwam, dostrzegam, że ludzie z jakąś nową siłą zaczynają go odrzucać. — Dziecko buntuje się przeciwko ojcu… — cicho zauważył Ossoliński. — Ach, jakiż to dziwny świat — modnie uczesana pani Borkowska lekko poruszyła głową. — Jakaż to obrzydliwość brać małpę za swojego przodka. Według mnie robią to ludzie, którzy sami są podobni do małpy. Słysząc jej słowa, pan Borkowski spojrzał na żonę z mimowolnym uzna­niem i z delikatnym uśmiechem. — I ja bym się zgodził z szanowną panią młynarzową — Dominik Korze­niowski uśmiechnął się do niej. — Coś mnie się zdaje, że te diabelskie historie najchętniej opowiadają ci, którzy sami z wyglądu bardzo są podobni do małpy. Takich ludzi ja zaczynam widzieć coraz więcej. Ta nowa moda na dziki, nie­nawistny wygląd… i takie bezlitosne oczy… To niejednego może przerazić. — I zaczynają głosić szatańską ewangelię — jakby go uzupełniając, dodał ksiądz Orłowski. Tymczasem Julia, która już zdążyła się oswoić z nowym otoczeniem, uśmiechnąwszy się, powiedziała: — A mnie się wydaje, że te wszystkie opowiadania o strasznych ludziach to bajki, którymi straszą małe dzieci… Usłyszawszy słowa matki, Róża się uśmiechnęła. Przed chwilą nakarmiła ma­łe­go Wiktora i go otuliła. Popatrzyła na niego z radością i z troską, ponieważ bardzo pragnęła dla niego dobrej i bezpiecznej przyszłości i bardzo chciała w nią wierzyć. — A ja uważam, że takich ludzi nie można, ot tak, słuchać, bo im się to po­doba. Skąd oni przyszli? Dokąd idą i gdzie nas poprowadzą? Ja także nie mam najlepszych przeczuć… — dziwnie podniecony dodał od siebie Stani­sław, brat Róży. Podczas gdy ona, spoważniawszy, patrzyła na niego z niepokojem, rozległ się mocny głos Adama: — Ja tylko jedno wiem… że mój syn od małpy nie pochodzi! — gwałtownie

zaprotestował. — Dobrze widzę, że w niczym jej nie przypomina i nie będzie przypominał! — dodał, jeszcze mocniej zaciskając pięści. — Nigdy nikomu nie pozwolę powiedzieć czegoś takiego. A jakby tylko spróbował, to rzucę się na niego z gołymi rękami i zrobię taki porządek, że popamięta! — Jednak coraz więcej pojawia się ludzi, którzy na coś czekają i chcą wyko­rzystać wszystkie nowinki — zastanowił się Ossoliński. — Może będą dążyli do władzy? Czy ja wiem? Jeżeli oni takie rzeczy uparcie rozgłaszają, to najpewniej mają swoje cele. Do niektórych nauczycieli w Torczynie, jak już zauważyłem, zaczynają docierać takie… postępowe odkrycia. Rozszerzają się teorie bogoburcze i… rewolucyjne. — Jedni strasznie się bogacą, drudzy coraz bardziej ubożeją. I to zapowiada niepokoje, przewroty — po chwili zastanowienia oznajmił ksiądz Orłowski. — Ano właśnie! — coś sobie jeszcze przypominając, zawołał Ossoliński. — Mówił mi syn, że wśród młodzieży dosyć powszechnie szerzy się socjalizm, który odrzuca Boga. A może teraz młodzi ludzie, posługując się nowymi teo­riami, chcą zrobić wielki przewrót? Jego słowa wywołały zdziwienie połączone z niedowierzaniem. Borkowski, jego żona Zofia i wszyscy ich goście zjedli już piernik, wypili herbatę i czuli się wzmocnieni. I chociaż słyszeli tak niespokojne wieści, jednak nie poddawali się uczuciom zagrożenia albo przedwczesnej rozpaczy. Nie mogli sobie nawet tego wszystkiego wyobrazić. Z wielką uwagą i bardzo pilnie słuchali całej rozmowy, lecz nastrój świątecznej radości ich nie opuszczał. To rozważne milczenie przerwał spokojniejszym głosem ksiądz Orłowski: — Wszelako muszę przyznać, że i ja czuję wielkie zmiany. Czytam nieraz w wolnych chwilach przepowiednie Wernyhory. To był olbrzym z ciała i z du­cha. I często go widzę nad sobą, potężnego, unoszącego się ponad naszą… wyczekującą rzeczywistością. Jeżeli bardzo dużo ludzi pragnie zmian, to może powstanie wolna Polska… Przecież on zawsze to wieścił, zapowiadał! Bardzo mu wierzę… i nie wstydzę się tego. — Ach! — okrzyk zachwytu wyrwał się ze wszystkich piersi. Ossoliń­ski zaś, pragnąc coś dodać od siebie, powiedział: — Mówią, że wszystko jest możliwe i zawsze coś zaczyna się od początku. Dlatego zwrócę się do najmłodszego spośród nas i pomimo rozprze­strze­niania się tych dziwnych, wprost niesamowitych teorii czy, jak też inni je nazywają, ideo­logii, powiem odważnie: Bądźmy dobrej myśli! Przecież Wiktor zna­czy zwycięzca! — I z przyjaznym uśmiechem popatrzył na mło­dych rodzi­ców. Bar­dzo zadowolony i zachęcony tym Adam odpowie­dział mu wesoło i z za­pałem: — A ja mu w tym pomogę! Obok Róży od pewnego czasu siedziała jej matka. Również ona z wielkim

zaciekawieniem słuchała Ossolińskiego. Ostatnie jego słowa przypadły jej do gustu i sprawiły wielką przyjemność. Także chłopiec, jakby je słysząc, obudził się i otworzył oczy. I jakoś tak się odezwał po swojemu, niespokojnie poruszył, a po chwili zaczął trochę grymasić. Wtedy Julia, żeby wyręczyć zmę­czoną Różę, ujęła becik z dzieckiem, przesunęła na swoje kolana i zręcznie dziecko przewinęła. W tym czasie Róża się rozluźniła, wyprostowała i uśmiechnęła z mimowolną ulgą. Korzystając z chwili odpoczynku, zaczęła z wielką przyjemnością przyglądać się pani Borkowskiej, wszystkim szcze­gółom jej stroju, a zwłaszcza bardzo modnego, secesyjnego uczesania, które czyniło z niej w oczach Róży prawdziwą damę. Tego dnia pani Zofia była ubrana w długą, aksamitną suknię w ciemnoróżo­wym kolorze, z modnym odcieniem fioletu. W pasie suknia miała głębokie wcięcie i była bardzo dopasowana. W biodrach natomiast rozszerzała się i wygi­nała na boki tak pięknie zarysowanymi łukami, jak gdyby w swoich liniach były one przeniesione wprost z żurnala. Ramiona sukni się zaokrąglały i wy­dymały na boki dzięki obficie przymarszczonym bufkom, które połyskiwały i przyciągały wzrok słodką gładkością aksamitu. Róża chłonęła w siebie każdy szczegół tej zachwycającej sukni. Bo też i było na co patrzeć. Nie tylko śmiały i piękny krój wyróżniał tę suknię. Była ona również ozdobiona haftem, który upiększał cały gors od pasa aż do wysokiego i stojącego kołnierzyka. Dookoła szyi spowijała go rzadka jak pajęczyna, śnieżnobiała koronka maleńkiego kołnierzyka. W tej pięknej, bardzo eleganckiej sukni, uszytej w modnym secesyjnym stylu pani Borkowska poruszała się bez pośpiechu i dostojnie. Równocześnie z wielkim wdziękiem unosiła głowę, którą zdobiło wspaniałe uczesanie. Całą jej głowę spowijał pukiel z podwiniętych włosów, podobny do miękkiego i puszystego wieńca. To królewskie niemal uczesanie wprawiało Różę w nie­wypowiedziany zachwyt i rozbudziło podświadome, gorące pragnienia i różne mocne postanowienia. Właśnie teraz, po szczęśliwym urodzeniu dziecka, jako młoda kobieta, pełna świeżej radości życia gorąco zapragnęła błyszczeć i jesz­cze bardziej rozkwitnąć, upodabniając się do najelegantszych kobiet w okolicy. Na przykładzie pani Borkowskiej domyśliła się, że wszystkie one korzystają ze wspaniałych propozycji urzekającej i niezwykle wykwintnej mody secesyjnej. Postanowiła swoje plany zrealizować na wiosnę, po Wielkanocy, kiedy już dziecko trochę podrośnie. Uśmiechała się do swoich myśli, ponieważ wiedziała, że Adam miał do niej zaufanie. Uważał ją za bardzo dobrą, oszczędną gospodynię i był przekonany, że jego żona potrafi łączyć przyjemne z pożytecznym. Adam był bardzo silny i niezwykle pracowity, starał się tak organizować życie gospodar­stwa i rodziny, ażeby pieniędzy starczało na wszystko. W głębi duszy bardzo ją to cieszyło. Jeszcze raz obejrzała wspaniały noworoczny strój pani Borkow­skiej, diadem jej uczesania jakby aureolą otaczający jej wciąż młodą

twarz. Z lewej strony zwiniętego w gruby pukiel ciemnego pasma włosów błysnął ognistą strzałą maleńki diamencik. Różę tak to zachwyciło i zdumiało, że led­wie dotarły do niej słowa księdza Orłowskiego: — Serdecznie dziękujemy za tak piękną gościnę. I dłużej chyba nie bę­dzie­my męczyli naszych miłych gospodarzy. Im też należy się dobry, świą­teczny odpoczynek. Niezwłocznie przyłączył się do niego Dominik Korzeniowski: — Ja także dziękuję w imieniu naszej rodziny. Było nam tutaj bardzo miło. Ale co tu dużo gadać, musimy już wracać. Dzień jest krótki, niedługo zapadnie noc. Teraz żegnamy się z wami i jeszcze raz z całego serca za wszystko dziękujemy. Uśmiechnąwszy się, goście zgodnie pokiwali głowami. Gdy spojrzeli za okna pokoju, dostrzegli, że zaczerwienione słońce chyli się ku zachodowi. Roz­mowy cichły i milkły, choć nie wyczerpywały się do końca. Zebrani tutaj przyjaciele, kuzyni i znajomi doskonale wiedzieli, że jeszcze niejeden raz spo­tkają się po sumie w kościele parafialnym i będą sobie opowiadali o wielu sprawach i różnych ciekawych wydarzeniach. Pośród takich myśli i nadziei dzisiejsze noworoczne spotkanie z wolna dobiegało końca. Bez pośpiechu podnosząc się od stołu, wszyscy ściskali sobie ręce, serdecznie się uśmiechali i dziękowali za tak miłe towarzystwo. Księdza Orłowskiego odwiózł na ple­ba­nię Franciszek Borkowski. Również Korzeniowscy opuścili dom państwa Bor­kow­­skich i wyruszyli w drogę do swojego domostwa w Kamilówce. Rozdział 12

Aż do Wielkiego Postu trwał zimowy okres poświąteczny. Zgodnie z odwieczną tradycją po Święcie Trzech Króli rozpoczynały się tak zwane zapusty. We wsiach i w małych miasteczkach ludzie prowadzili życie rodzinne i towarzyskie wła­ściwe temu czasowi. Wieczory, do których dołą­czały się godziny popołudniowe, stawały się bardzo długie. Życie zwalniało bieg i zdawało się, że w samym środku zimy także i czas się zatrzymuje, że trwa jakieś odwieczne, nieprzerwane, radosne święto. W tym czasie ludzie pragnęli spotykać się ze sobą z różnych powodów albo całkiem bez powodu, dla samej tylko przyjemności widzenia siebie. Bliscy sąsiedzi odwie­dzali się teraz częściej niż w lecie i rozmawiali o tym, co wydarzyło się kiedyś; także i o tym, czego się dowiedzieli w minionych latach. Ostatnio zaś coraz chętniej snuli rozważania na temat nadchodzących czasów. Podczas długich wieczorów wszyscy domownicy w domu Korzeniowskich siadywali za długim dębowym stołem, na wyścielonej kilimami obszernej ławie z wysokim oparciem. Na samym środku dębowego stołu Malinowska ustawiała

lampę naftową na wysmukłej nóżce, okrytą mlecznym kloszem. Sama siadała na brzegu, stawiając przed sobą stary i wysłużony kołowrotek. Przyciskając pedał nogą, wprawiała duże koło w szybki, jednostajny ruch. Lekko i ryt­micznie pochylając się nad nim, z cichym furkotem przędła wełnę, która na wiosnę miała być ufarbowana na kilka kolorów i była przeznaczona do utkania nowego kilimu. Róża często zerkała w jej stronę. Chociaż Malinowska całe życie przędła i robiła to bardzo umiejętnie, ona wszakże chciała dopilnować wszystkiego. Pragnęła, żeby wełna była odpowiednio długa, miękka i jak najlepiej przygo­towana do tkania kilimów tak bardzo przez nią lubianych. Miały one wszech­stronne zastosowanie. Miękkimi i grubymi wykładano i przyozdabiano ławy, a nawet i zydle. Kilimy zaś z wełny brunatnej lub szarej kładzione były na siedzeniach różnych pojazdów letnich i zimowych. Przykrywano nimi także i nogi. Najpiękniejsze, utkane z najlepszej wełny i najczęściej w trzech kolorach, były rozwieszane na ścianach. Naprzeciwko Róży, na swoim zwykłym miejscu zasiadł Dominik. Tego wieczoru miał obok siebie syna. Korzystając z wolnego czasu, Adam rozłożył na stole uprząż, by stwierdzić, czy była zużyta, czy tylko nadwerężona, i oglądał ją z wielką uwagą. Widząc, że się już przetarła, a nawet wystrzępiła, chciał zapobiec dalszemu jej zniszczeniu. Od wczesnej młodości wzrastał w przekonaniu, że wiele gospodarczych napraw może wykonać sam i wcale się z tym nie ociągał. Obok rzemiennych szlei, wyślizganych i przetartych na końskich grzbietach i bokach, postawił na stole duży kłąb konopnej dratwy i mocno zaostrzone szydło. Zerkając na swoją żonę, która w tym czasie również była zajęta szy­ciem, chwycił zręcznymi palcami grubą igłę i przewlókł przez jej ucho mocną, doskonale skręconą nić. Połączywszy ze sobą przetarte kawałki skóry, przekłuwał je ostrym końcem igły i ładnym, niemal ozdobnym ściegiem zszy­wał rozerwane miejsca. Zajęcie to traktował jak pożyteczną rozrywkę, a nawet i zabawę, która jego myśli w zimowych miesiącach odwodziła od poważnych prac w gospodarstwie. Twarz jego rozjaśniała się wesołym i młodym uśmiechem, gdy odwracał się za siebie i spoglądał na kożuszek, który ułożył na oparciu ławy. Niedawno, podczas rąbania drzewa w lesie rękaw odpruł się od pleców kożuszka. Adam postanowił podczas najbliższych wieczorów go pozszywać i doprowadzić do porządku, bo właśnie teraz był mu najbardziej potrzebny. W tym czasie Róża rozkładała na stole wykrojoną dla Adama koszulę z grubego płótna, przeznaczoną do codziennych prac. Starannie fastrygowała ją i zamierzała wkrótce pozszywać na maszynie. Pracę jej bardzo uważnie obserwowała Ludwika, która siedziała w pobliżu i z wielką uwagą przyglądała się każdej kolejnej czynności. Kroiła już coraz lepiej, ale również zamierzała osiągnąć pełną samodzielność w posługiwaniu się maszyną do szycia. Róża po­magała na tyle, ażeby ją ośmielić, ale pamiętając swoje pierwsze doświad­czenia z nauką

szycia na maszynie, zamierzała dawać jej również sporo swo­body. Zwłaszcza gdy dziewczyna była gotowa szyć dla siebie prostą zapaskę czy nawet i przymarszczoną spódnicę. Obok Róży przycupnęła Maszka, dziewczyna z Polesia. Kiedy wczesną je­sienią pojawiła się z suszonymi grzybami i zbieranymi na bagnach mioteł­kami ziela przeciwko molom, praktyczna Malinowska przyjęła ją do pomocy przy wycinaniu i kiszeniu kapusty. Ale gdy nadeszła zima, dziewczyna już nie miała ochoty powracać do swoich; chociaż była wyznania prawosławnego. Najwy­raźniej podobało jej się u Korzeniowskich. A że była zawsze gotowa do po­mocy, bardzo sprytna i skrzętna, Malinowska wynalazła dla niej jakiś kąt w dużej kuchni i pozwoliła zostać. Maszka siedziała cichutko obok Ludwiki i zręcznie wyszywając szlaczki na świątecznej bluzce ukraińskim haftem w kolorze czarnym i czerwonym, nie­ustannie zerkała w stronę Róży. Z wielką ciekawością przyglądała się temu, jak z wykrojonych kawałków Róża składa koszulę w jedną całość i ogromnymi ściegami ją fastryguje, przygotowując do przymiarki i do szybkiego zszycia. Wyglądało na to, że i ona zapragnęła nauczyć się dobrego krojenia i szycia na maszynie. Obie dziewczyny, biorąc przykład z Róży, coraz wyraźniej czuły, że powinny umieć szyć męskie koszule, a teraz nadarza się do tego bardzo dobra okazja. Dlatego pilnie przyglądając się temu, co robi Róża, czekały na przy­miarkę. Po godzinie knot na końcu się przypalił i światło przyżółkło. Tymczasem Dominik Korzeniowski popadł w zamyślenie i zdawało się, że tego nie zau­waża. Od jakiegoś czasu dumał nad czymś, rozmyślał i głęboko się zastanawiał, jak gdyby pragnął coś sobie przypomnieć albo rozważyć. Podczas tej zadumy zdrzemnął się, ale niebawem się ocknął, żywo podniósł głowę i zaczął się rozglądać. Zobaczył, że światło lampy zmroczniało. Podkręcił knot, a kiedy się rozjaśniło, mimo woli spostrzegł, że obydwu najbar­dziej dziarskich parobków, Grzegorza i Maksyma, nie było w pobliżu. Zda­wać by się mogło, że dziewczęta tego nie zauważyły, ponieważ były całko­wicie pochłonięte czynionymi przez Różę przygotowaniami do przy­miarki koszuli Adama. Widząc, że światło żywiej rozbłysło, Róża dokończyła fastrygowania, pod­niosła koszulę ze stołu i z uśmiechem zwróciła się do męża. Spostrzegł to natych­miast i odsunął swoją robotę na brzeg stołu. Obie dziewczyny skromnie od­wróciły głowy na boki, Róża zaś pomogła Adamowi włożyć koszulę przy­gotowaną do przymiarki. Następnie zamierzała bardzo uważnie sprawdzić, czy koszula dobrze na nim leży i czy już będzie można pozszywać ją na maszynie. Róża była bardzo przejęta swoją czynnością, dziewczęta zaś ogarniał zachwyt z tego powodu, że za chwilę zobaczą, jak z luźnych kawałków materiału w niedługim czasie może powstać piękna koszula męska, w której Adamowi bez wątpienia będzie do twarzy i która w ogóle bardzo mu się przyda. Pochłonęło to ich

uwagę do tego stopnia, że niczego innego nie tylko nie widziały, ale także i nie słyszały. Wszelako odpowiedzialny Korzeniowski, który swoim spojrzeniem ogar­niał dużą kuchnię, w tym momencie dosłyszał ciche, jakby nieśmiałe skrzyp­nięcie drzwi. Zaledwie powiało chłodem z sieni, drzwi szybko się przymknęły i na środku kuchni rozległy się jakieś chrapliwe pomrukiwania, czyjeś poga­niające krzyki i mocne przytupy. Róża lekko podskoczyła, drgnęła i cała obró­ciła się do drzwi, a czubkiem igły ukłuła Adama w ramię. Również bystre dziewczęta natychmiast zapomniały o przymiarce i ze zdumieniem przemieniającym się w zachwyt obróciły się równie lekko, co i nagle. Ich radosne podniecenie, przechodzące w głoś­ne, nieopanowane śmieszki świadczyło o tym, że bardzo pragnęły nie­spo­dzie­wa­nych, tajemniczych, wieczornych gości. — Ach, niedźwiedź! Nasz niedźwiedź! — raptem ze wszystkich sił krzyk­nęła Malinowska, powstrzymując rozpędzony kołowrotek i upusz­czając przędzę z rąk. Źle widziała na odległość, ale wyobraziła sobie, że Cyganie na ten wieczór przyprowadzili do nich żywego niedźwiedzia, tego samego, któ­re­go przed laty hodował w domu ojciec Dominika. I teraz w ten cichy, po­świąteczny wieczór do ich otwartego mieszkania wtargnął z hałasem wysoki Cygan z rozczochranym i niespokojnym niedźwiedziem, który skurczył się i spode łba spoglądał na wszystkie strony. Ale raptem podskoczył, ryknął i z impetem ruszył do przodu. Od niespodziewanego ukłucia igłą, a nawet bardziej pod wpływem okrzyku Malinowskiej i pisku dziewcząt Adam wysunął się przed Różę i pilnie wpa­trzył we wchodzących. Szeroko otworzywszy oczy, natychmiast zobaczył przy­sadzistego, ciemnobrązowego niedźwiedzia. W takt okrzyków Mali­nowskiej przypomniał sobie niedźwiadka, z którym baraszkował na podwórzu w swoich chłopięcych latach. Potrząsnął głową i uśmiechnął się wesoło, jak gdyby się spodziewał powrotu, chociaż na krótko, dawno minio­nych lat. Dominik zaś jeszcze mocniej podkręcił knot, lampę posunął na brzeg stołu i z natężeniem spojrzał w głąb izby. W tym czasie obie dziewczyny z nieopa­nowanej ciekawości wysunęły się na jej środek. Korzystając z tego, niedźwiedź podskoczył do nich zuchwale i dziko, z głośnym porykiwaniem i na zmianę z chrapliwym i bardzo groźnym mruczeniem. Ludwika i Maszka nagle okrop­nie wrzasnęły, skurczyły się ze strachu i rozpaczliwie piszcząc, śpiesznie szukały schronienia pod wielkim stołem. Niczym niezrażony niedźwiedź, który wy­dawał im się niewyobrażalnie straszny, natychmiast się skulił i z wiel­ką siłą wciskał za nimi pod stół. Nie zważając na krzyki i piski dziewczyn, wyciągał je stamtąd potężnymi łapami, chwytał tak mocno, jakby chciał je porwać i unieść bardzo daleko od miłego i spokojnego domu. Straszny był również widok wielkiego Cygana, który wściekle pokrzykiwał i bił gdzie po­padło, walił po stole

i potrząsał nad całą izbą wielkim i pobrzękującym chwostem, w któ­rym znajdowały się przeróżne dziwne brzękadełka. Ponieważ kuchnia była duża, wkrótce zrobiła się taka gonitwa, piski, hałas i tumult, że Róża, Adam, Dominik i Malinowska, choć rozbawieni tym porywaniem młodych dzie­wuch, odruchowo odeszli od stołu i przysiadłszy na ławie, mocno wparli się plecami w jej oparcie. — Pomocy! Ratunku! — dziewczyny krzyczały rozpaczliwie. Aż w koń­cu Adam nie wytrzymał i poderwał się z ławy. Ale rozzuchwalony Cygan bez zastanowienia chlasnął go po plecach, tak że Adam, pragnąc uniknąć na­stępnego ciosu, mimo woli uchylił się do tyłu. Tymczasem niedźwiedź, trzy­mając przed sobą w potężnych łapach obie nieznośnie piszczące dziewczyny, ciągnął je do wyjścia z wielką siłą i z jeszcze większym zapamiętaniem. Korze­niowski, który do tej pory zabawę traktował żartobliwie, nie wiadomo dla­czego przestraszył się, zerwał ze swojego bardzo spokojnego miejsca na ławie i wraz z nieodłączną laską pomknął za rabusiami do drzwi. Jednakże w tej chwili niedźwiedź zatrzymał się, ściągnął maskę z twarzy i obracając do gospodarza spoconą, mocno zaczerwienioną twarz, równocześnie łapiąc od­dech, wykrztusił ze zduszonego gardła: — Tak po dawnemu… to należy się nam okup! — Dajcie dobrego pieroga, gospodarzu, i kwaterkę wódki! — ryknął po­stawny Cygan, który odkleił groźnego, czarnego wąsa, hałaśliwy bicz z owsia­nej i jęczmiennej słomy wsadził już za cholewę i wygładzał zwichrzoną czu­prynę. — A z dziewczynami… to my się przeprosimy. — I zatańczymy! — huknął niespodziewanie niedźwiedź, który już zrzucił z siebie skórę dzikiego zwierzęcia z lasu i niespodziewanie przybrał ludzki wygląd. Barczysty Grzegorz, ciężko dysząc, uśmiechał się pojednawczo, jakby prosząc, ażeby mu wybaczono taką swobodę i swawolę. Dziwnie trudno było uwierzyć, że przed chwilą na jego miejscu znajdował się dziki zwierz, który swoim wyglądem i zachowaniem wzbudzał tyle przerażenia. Ale wysoki Mak­sym nie rozstawał się jeszcze z wyglądem Cygana. Miał na sobie pięknie haf­towaną, kolorową kamizelkę i śmiał się bardzo przyjaźnie, choć cały był wy­mazany sadzą. Teraz i on starał się przybrać wygląd spokojny i przyjemny. Róża i dziewczęta zaczęły się do nich uśmiechać życzliwie, a nawet z uznaniem i z szacunkiem. Chłopcy od razu to wyczuli. — To dobrze, dobrze — chętnie, a zarazem łaskawie zgodził się Korzeniowski. — Ale to chyba nie jest skóra naszego niedźwiadka… Przysięgnijcie na wieczne zbawienie waszych dusz, bo inaczej obedrę was ze skóry! — I uniósłszy laskę, potrząsnął nią tak groźnie, że obaj parobcy odruchowo uskoczyli na boki. — No… my o tamtym niedźwiedziu nic nie wiemy! Choćbyśmy na samo dno piekła mieli się zapaść. Ta skóra jest fałszywa, zszyta z różnych baranów

i wyczesana zgrzebłem, a pysk… — …drewniany! — hałaśliwie roześmiał się Grzegorz. — A ja go przecież sam wystrugałem! Ha, ha, ha! — Parobek roześmiał się z wielką dumą, raz jeszcze podniósł swoje dzieło i potrząsnął ogromnym niedźwie­dzim łbem o rozwartej paszczy i wytrzeszczonych, czerwonawych ślepiach. Unikając spojrzenia gospodarza, z wielką uciechą przypatrywał się dziewczy­nom, które ogarnęło jeszcze większe zdumienie. Choć zabawa je ucieszyła, to wciąż nie mogły się uspokoić. Malinowska, która musiała wszystko zobaczyć z bliska i sprawdzić na własne oczy, nikomu nie dała się wyprzedzić i stanęła najbliżej obu przebierańców. Przyjrzała im się bardzo dokładnie i już bez jakichkolwiek wątpliwości uwie­rzyła, że skóra nie była zdarta z prawdziwego niedźwiedzia. Uczyniła to dlatego, że jak i Dominik natychmiast pomyślała o małym niedźwiadku, który przed kilkunastu laty przebywał w ich rodzinie i którego w końcu zdecydowali się oddać do cyrku. Bardzo dobrze pamiętała o tym, jak w domu Korzeniowskich lubili tego niedźwiadka i z jakim żalem się z nim rozstawali. Rozdział 13

Tymczasem Dominik, ażeby być w zgodzie z obyczajem, kazał przynieść z komory pieczonych pierogów z kapustą, a z kredensu kwaterkę wódki. Do Maksyma i do Grzegorza dołączył się wszakże i Adam. Ochoczo się przy­sunął do chłopaków, z którymi niemal każdego dnia pracował w gospodar­stwie i w polu. Energicznie zwrócił się do Malinowskiej, żeby przynio­sła na talerzyku kilka kiszonych ogórków, ponieważ dobrze wiedział, że im zasmakują, a pierogi z kapustą lepiej będzie podać później. Chętnie wychylił z nimi kielicha, ponieważ i jemu takie okazje rzadko się przytrafiały. Kiedy wypił raz i drugi, zagryzł soczystym ogórkiem, wówczas zwrócił się do Dominika: — Tatko, a jak to było z naszym niedźwiedziem? Bo ja to wszystko pamię­tam jak przez mgłę… — Ach… — westchnął Korzeniowski. — Dawno to było. Jeszcze żyła nie­boszczka twoja matka. Koloniści niemieccy, gdzie tylko mogli, karczowali lasy. Szukali najlepszej ziemi pod uprawę. Car na wszystko im pozwalał. Szybko i strasznie się tutaj dorabiali. Rąbali drzewa tak, że to się w głowie nie mogło pomieścić. Kładli pokotem tysiące pni, wycinali dziesiątki hektarów. Nie szanowali sta­rych lasów, bo to nie było ich dziedzictwo. Ziemię od razu brali pod uprawę, budowali sobie wygodne domy, a drzewo… ach, ileż było tej masy drzewnej! Przyjeżdżali do nich Żydzi i brali za niewysoką cenę. Dla martwego złota umierały wspaniałe dęby… — westchnął Dominik, wspomnienia bowiem opano­wały go całkowicie i bez reszty. — A jakiż tu był starodrzew?! — ciągnął dalej. — Kto tego

nie widział, nawet nie może sobie wyobrazić. No i z dawien dawna w tych lasach kryło się dużo niedźwiedzi. A najgłębiej, w nienaruszonych od setek lat matecznikach napotykali oni niedźwiedzice z małymi. Tak też się trafiło i staremu Ber­gowi. Niemcy mieli broń palną. W kilku obskoczyli starą ze wszystkich stron, wystrzelili do niej jednocześnie i od razu położyli ją trupem. Nad małym się ulitowali… Ale co z nim było zrobić? — A to dopiero! — wykrzyknął Grzegorz, który przed chwilą sam był niedźwiedziem. — Ja bym go sobie wziął! — Wzięła go twoja matka, Adamie — Dominik z uśmiechem zwrócił się do syna. — Ulitowała się nad niedźwiedzim dzieckiem. Z początku bał się nas. Taki był niezaradny, kosmaty, wytrzeszczał przestraszone oczy… Twoja mat­ka, świeć Panie nad jej duszą, pożałowała go, nie chciała, żeby się zmarno­wał. Pokochała jak własne dziecko. Poiła mlekiem, ciastka mu nawet piekła, z miodem ma się rozumieć. Karmiła różnymi owocami, jadł chętnie, nawet i suszone. Ale te były trzymane w komorze. A gdy podrósł, to sam zaczął się do nich dobierać! W końcu nawet rozbijał beczułki z miodem! — O, bo niedźwiedź ma dobry węch! — wesoło krzyknął Maksym. — Właził, gdzie chciał, i rósł jak na drożdżach… — A ja się z nim bawiłem, biegałem za nim po podwórzu. Potem nawet się pa­sowaliśmy. W końcu zacząłem się go i bać… — przyznał się Adam. — Szybko zrobił się ode mnie silniejszy. — Rozzuchwalił się i zaczął się rzucać na kury. A tego już nie mogliśmy ścierpieć i nie wiedzieliśmy, co z nim zrobić. — Dominik smutno i bezradnie pokiwał siwiejącą głową. — Zabić swojego wychowanka nie chcieliśmy… A najbardziej nie chciała się z nim rozstać twoja matka — westchnął. — Kiedyś, chyba jesienią, nie pamiętam, co się stało, że trafił mu się jakiś wybryk… — zwrócił się do Malinowskiej. — I musieliśmy się go pozbyć… — z melancholijnym uśmiechem przypo­mniała Malinowska. — Jak jeszcze żyła Klementyna, my wszyscy też byliśmy trochę młodsi… co tu dużo gadać… I też bawiliśmy się z tym niedźwiad­kiem. Ale kiedyś, chyba to było jesienią, któregoś wczesnego ranka, jeszcze o zmroku, wyłamał drzwi do komory. Objadł się miodem, a potem wyto­czył na podwórze. Umiał już podnosić skobel, taki się z niego zrobił ba­ciar! I ja raptem słyszę bardzo głośne i hałaśliwe pianie koguta. Podnoszę się z łóżka, wyglądam przez okno, a tam straszna zawierucha. Na podwórzu aż biało… Tyle było pierza i strzępów piór. Najpierw nie mogłam się rozeznać, bo to wyglądało tak, jakby już w październiku napadało śniegu! „Co tu się dzieje?!”, pomyślałam z wielkim strachem. „Koniec świata, czy co? Bo tak biało”… I słyszę jakieś gniewne ryki, wrzaski, gdakania, a co chwila przeraźliwe pianie na przemian to jednego, to innego znowu koguta na różne tony.

— Zaczął się rządzić na podwórzu, a to było przecież królestwo koguta! — ze śmiechem zawołał Adam. — Ach, żeby tylko! — żachnęła się Malinowska. — On zagryzł kilka kur i z tego wybuchła awantura między nim a kogutami. Kury oszalały ze strachu. Całe ptactwo się rozgdakało, rozkrzyczało, piało i wołało o pomoc! Wybiegłam ja, za mną Klementyna… załamałyśmy ręce… Co tu robić? Ale zaraz wyskoczył ze stajni Mateusz, a potem przyłączył się do nas twój ojciec. Wszyscy chwyciliśmy tego gagatka za kudły i wepchnęliśmy, jak sobie przy­pominam, do pustego chlewa. Mateusz trzymał go tam kilka dni, a niedźwiedź ryczał, wyłamywał ogrodzenia, a jak się zmęczył, to spał. Kiedy klatka była gotowa, wszedł do niej chętnie, bo zwabiliśmy go tam miodem… Och, dawno to było, dawno… — wzdychała Malinowska. — Wcale nie wiadomo, czy on jeszcze żyje, czy ktoś go już nie zakatował. A Klementyna płakała za nim kilka dni… Dobra to była kobieta, Panie świeć nad jej duszą. Korzeniowski milczał i łzy, które same napływały do jego oczu, tak obcie­rał, żeby nikt tego nie widział. Pozostali w głębokiej ciszy wsłuchiwali się w słowa Malinowskiej. — Wywieźli go w tej klatce do Torczyna, a stamtąd… podobno miał być zabrany i oddany do cyrku w Łucku. A co się z nim naprawdę stało, tego to już nikt nie wie… — A ja… — krzyknął gwałtownie Grzegorz. — Gdybym wtedy był u was, pojechałbym z nim, dopilnował i nie dopuściłbym do tego, żeby ktoś się nad nim znęcał, nawet i w cyrku… — Tak, tak… — pokiwał głową Korzeniowski. — Ty sobie nawet nie wy­obrażasz, co to jest cyrk… Ile tam biedy i wszystkiego najgorszego. Tam giną zwierzęta, ludzie i nikogo to nie obchodzi. — Ja bym i tak pojechał. Ot co — upierał się Grzegorz. — Spróbowałbym tego życia. Może by się wydarzyło coś… pięknego? Maszka i Ludwika spoj­rzały na niego z najwyższym zdumieniem. — Co tam! — wyrwał się ze swoim basem wysoki Maksym. — Lepiej wy­pijmy za wspomnienie tego niedźwiadka, bo nie wiadomo, czy tam choć raz poczęstowali go miodem! — Oj, tak, tak! — zawołali wszyscy z wielkim przekonaniem. Wszelako Korzeniowski milczał i znowu pogrążył się we własnych myślach. Znając gust Dominika, Malinowska przygotowała herbaty z samowara. Na stole pojawił się nie tylko pieczony pieróg z kapustą, ale także świąteczny piernik i małe pierożki z makiem i z fasolą. Ludwika i Maszka przyniosły z kredensu szklanki i każdemu nalały herbaty. W tym czasie, dobrze podjadłszy i nieco podpiwszy, rozochocony Grzegorz, zwinnie niby mały niedźwiadek, wygiął się do tyłu i podniósł z podłogi małą

harmoszkę. Mocno ją ściskając i rozciągając na całą szerokość, zaczął wyciągać z niej, wyrywać i jakby wyszarpywać tony porywiste, dźwięczne, nawet dzikie i zawodzące. Wtedy dziewczyny nie mogły już dłużej się powstrzymać i odsko­czyły od stołów. Wybiegły na środek kuchni, wcisnęły ręce pod zapaski i wdzięcznie się na wszystkie strony wyginając, radośnie podskakując, drobiły lekkimi kroczkami i zataczały mniejsze i większe koła przed stołem. Czując, że bardzo się podobają, uśmiechały się jeszcze weselej i tańczyły coraz żywiej. Wreszcie z uciechy aż poczerwieniały i wydawało się, że za chwilę z ich młodych twarzy wytryśnie krew bujnymi strumieniami. Widząc to, parobcy nie zastanawiali się dłużej i znowu wlali sobie do gardeł trochę gorzałki. Ani chwili nie zwlekając, z ławy poderwał się Maksym i z wielką siłą, z szalonym temperamentem puścił się w prysiudy. Harmoszka aż zachłystywała się od rozigranych, podniecających tonów, które przelewały się przez nią całą i coraz gwałtowniej podrywała do tańca. Popada­jąc w jej gorący, coraz mocniejszy rytm, Ludwika i Maszka szeroko rozłożyły ręce na boki, potrząsały nimi i machały jak skrzydłami, jakby po całej izbie rozniosły się jakieś niewidzialne wichry. Dziewczyny dały im się porwać, jeszcze radośniej podskakiwały, przytupywały w porywistym rytmie i pokrzykiwały: — Hopaka! Hopaka! Słysząc ich wesołe okrzyki, Maksym wyskakiwał coraz szybciej i wyżej. Po chwili już okrążał obie dziewczyny w zawrotnym, dzikim tempie. I nagle, niby wielki i groźny ptak, podrywając się, fruwał, leciał i drapieżnie spadał. Gwałtownie przykucał i jakby się przyczajał. I znowu podskakiwał, bardzo zwinnym swoim ciałem wznosił się już niemal do belek. A gdy raz jeszcze opadł, przykurczył się, natychmiast z nową i z większą jeszcze siłą zaczął wy­rzucać przed siebie zwinne nogi na modłę kozacką, tak często, że aż ćmiło się w oczach. W kucki, z rękami w biodrach i na zgiętych kolanach, spod których w rytm harmoszki jego sprężyste nogi same niemal wyskakiwały i niosły do przodu, w gwałtownych zrywach i w prysiudach wielkim kołem otoczył kilka razy całą kuchnię, aż się w niej zakurzyło. Na koniec, przyczaiwszy się chwilkę, jakby dla odpoczynku, raz jeszcze wyskoczył. I znowu mocniej się poderwał, jakby chciał się unieść i pofrunąć gdzieś bardzo daleko i wysoko. Wszelako miękko opadłszy na ziemię, powstał, po chwili przyłączył się do Ludwiki i Maszki. Razem z nimi biegał, klaskał w dłonie, przytupywał, aż drzazgi leciały z podłogi, głośno i szumnie wykrzykiwał: — Ho-pa-ka! Hopaka! Ho-pa-ka! Siedzący na ławie Korzeniowscy i Malinowska zastygli w bezruchu. Śle­dząc z uśmiechami na twarzach każdy ruch tancerzy, zachwyceni ani na chwilę nie spuszczali z nich oczu. — Tak się bawią młodzi! Jak zapusty, to zapusty! — wołała Malinowska. — Wszystko to im pójdzie na zdrowie. — I znowu się roześmiała z hałaśliwą i szczerą

radością. W odpowiedzi Korzeniowski zgodnie i chętnie pokiwał głową. Róża i Adam długo i mocno klaskali w ręce, wdzięczni za piękny pokaz tańca, którego widok urozmaicił ich pracowite i jednostajne życie. Na zakończenie wieczoru, kiedy zmęczeni i roześmiani tancerze popijali herbatę, wyrzucając z siebie resztki tanecznego ognia, Dominik zaintonował piękną kolędę, która tak bardzo wzruszała i wszystkim od razu przypadła do gustu. I nieco już odpocząwszy, podchwycili ją młodymi głosami: Mędrcy świata, monarchowie, gdzie śpiesznie dążycie? Powiedzcież nam, Trzej Królowie, chcecie widzieć Dziecię? Ono w żłobie nie ma tronu i berła nie dzierży, a proroctwo Jego zgonu już się w świecie szerzy… — Oj, mądra to pieśń… bardzo mądra — westchnęła Róża. — Mędrcy świata, monarchowie… Gdzie śpiesznie dążycie? — po­wta­rzał Dominik Korzeniowski, potrząsając głową w zadumie. Rozdział 14

Pośród zwykłych, codziennych czynności Róża była najbardziej pochłonięta pielęgnowaniem swojego syna. W prowadzeniu domu zastępowała ją Mali­nowska. Wcale nie czuła się tym dotknięta ani pokrzywdzona, ponieważ we wszystkim pomagały dziewczęta, które były posyłane do różnych zajęć. W prowincjonalnym spokoju wypełnionym codzienną krzątaniną dzień po dniu, tydzień za tygodniem mijał okres poświąteczny i zbliżał się Wielki Post. Tego roku przy małym dziecku niełatwo było znaleźć czas na zabawę. Ale po święcie Matki Boskiej Gromnicznej nieodwołalnie przyszła kolej na tradycyjny i miły ludzkim sercom, a także i żołądkom rozbłysk nie­skrępowanej radości, jakim był tłusty czwartek. Już kilka dni wcześniej było wiadomo, że do Korzeniowskich tego wieczoru przyjadą goście. Zapowiadało to dla kobiet nowy i spory wysiłek, ale one wcale się tym nie martwiły, ponieważ mieli przyjechać kuzyni i znajomi będący w istocie domownikami. Zapowiedział również swoje przybycie zna­jomy Żydek z Torczyna, Joachim Munsztuk, witany tym chętniej, że zawsze przekazywał świeże wiadomości ze świata. Korzeniowscy nie lubili nad­miernie się pogrążać w osobistym, powszednim i najwyraźniej dla nich za ciasnym życiu prywatnym. Dominik, czując przypływ zapału, polecił Malinowskiej wyczyścić popiołem wysoki i piękny samowar, który liczył sobie co najmniej ze sto lat. Potem przypomniał jej, ażeby zajrzała głęboko do kredensu i sprawdziła, czy pozo­stało jeszcze coś ze świątecznych zapasów cukru i mocnej, pachnącej herbaty. Napój ten polubił szczególnie w młodych latach, które spędził podczas służby w rosyjskiej armii, na graniczących z Tybetem, odległych mongolskich tere­nach. Działo się to w pierwszych latach XX wieku i pamięć o tym pozostała w nim na zawsze.

Skrzętna, zapobiegliwa i bardzo oszczędna Malinowska chowała te skarby, a zwłaszcza cukier, przede wszystkim dla Dominika. Doskonale wiedziała, że herbata z samowara była jego największym przysmakiem, a picie jej było dla niego świętem i ucieczką od codzienności. Myśląc o tym, nie zapominała, że oprócz herbaty w sosnowym kredensie pachnącym starodawnymi przypra­wami znajdowała się jeszcze jakaś bardzo mocna wódka, po którą wszakże nie należało sięgać zbyt często. Bez jakiejkolwiek wątpliwości w tłusty czwartek należało gościom podać suty posiłek. W chłodnej komorze wisiało jeszcze kilka pęt pachnącej czosn­kiem kiełbasy, pod samym sufitem zaś, niczym balon zastygły w bezruchu, utknął zaczepiony na gwoździu, ostatni, a zarazem bardzo delikatny w smaku salceson. Niżej, na sosnowych półkach znalazły się jeszcze trzy małe szyneczki, a obok nich, w kamionkowej rynience spoczywał pasztet nadziewany kruchą słoninką. Ponieważ za kilka dni rozpoczynał się Wielki Post, większość z tych specjałów miała dzisiaj pójść na stół. Pamiętając o tym, że jeden z gości był wyznania starozakonnego, oprócz bigosu na mięsie Malinowska przygotowała dla niego bigos chudy, dla urozmaicenia zaś zamierzała podać śledzie w oleju. A na deser, zgodnie z tradycją, usmażono na delikatnym oleju słonecznikowym kruche chrusty. W tej wdzięcznej robocie z wielkim zapałem uczestni­czyły obie dziew­czy­ny, Ludwika i Maszka, które najpierw z ogromną uwagą przyglądały się, jak Malinowska przygotowuje ciasto, potem za jej przyzwole­niem pokroiły je na niewielkie części, zręcznymi, młodymi rękami poskręcały w świderki i wijące się wstążeczki, a po usmażeniu posypały cukrem ugniecio­nym na puder. W całym domu pachniało dobrym jedzeniem, kiedy pojawili się pierwsi go­ście. Korzeniowski już od południa nie mógł usiedzieć na swoim honorowym miejscu. Chociaż nogi miał coraz słabsze, wciąż się podrywał, krążył po kuchni niewielkimi kroczkami i z zadowoleniem zacierał ręce. Oczekiwał przyjścia ludzi, których lubił, z którymi mógł swobodnie porozmawiać, powspominać dawne czasy, wyżalić się i choćby trochę ucieszyć swoją znużoną, starą duszę. Już o pierwszej po południu zastukał do drzwi roześmiany Lipski w towa­rzy­stwie starego znajomego Dominika, Joachima Munsztuka. Młody i grzecz­­ny Lipski wysuwał przed siebie Żyda, który wcale nie żądał pierwszeń­stwa. Nie dawał się wypchnąć do przodu. Udając lęk i wstydliwość, wciąż utrzy­mywał się poza dużo młodszym od siebie panem Kazimierzem. Przed nad­miernie ciekawymi oczami twarz jego osłaniała spora broda. Ale Korze­niow­ski i tak go natychmiast rozpoznał. Poderwał się do staroświeckich, ma­sywnych drzwi, które skutecznie chroniły kuchnię przed chłodem sieni, i za­wołał do przybywających: — Gość w dom… Bóg w dom! — Aj, to dobrze… to bardzo dobrze. Ale czy my nie za wcześnie

przybyli­śmy? — spytał przezorny Żyd. — A gdzież tam! — wykrzyknął rozradowany Dominik. — Ja was od rana wypatruję! — Jedzenie pachnie… a gospodynie w dobrych humorach! — rozejrzawszy się, zawołał Lipski, błyskając wesołymi, zielonymi oczami. — A co im?! — odkrzyknął Korzeniowski. — One w zimie prócz gotowania niczego lepszego nie mają do roboty. W obrządku pomagają im nasze chło­paki. A wszystkie te hafty, tkania i szycie to przyjemna zabawa… No, przy­znam, że i pożyteczna. Malinowska tak była zajęta przy kuchni, że ledwie zdążyła spojrzeć w stro­nę Korzeniowskiego. Usłyszawszy tę opinię, odwróciła zaczerwienioną od po­śpiechu twarz i groźnym okiem łypnęła w jego stronę. Ale obie dziewczyny uśmiechały się z wielką radością, ponieważ bardzo je cieszyło przybycie gości i wtedy każda robota wydawała im się lekka i bardzo przyjemna. — Siadajcie koło mnie — mówił Dominik, zagarniając jednym i drugim ramieniem obydwu gości i wiodąc ich do swojej obszernej ławy, gdzie było naj­przytulniej w całym pomieszczeniu. Chwilę później Malinowska podeszła do nich, oparłszy ręce o biodra, i nieco przekrzywiając głowę, spytała z zasta­no­wie­niem: — No to jak? Będziemy czekali na Michała? — A jakże! Przecież on wie, że my go tutaj bardzo wypatrujemy. A teraz zawiń się i podaj nam po szklance herbaty. Malinowska bez słowa zawróciła. Wkrótce przyniosła wyczyszczony, jaśniejący ognistym blaskiem samowar. Rozpaliła pod nim węgiel drzewny, zaparzyła herbaty, a Ludwice kazała przynieść szklanki. Sama wszelako wyjęła z kredensu cukier, potłuczony i wsypany do cukiernicy z grubego szkła i przykrytej ozdobnym wieczkiem. Tego dnia gościom donikąd się nie śpieszyło. Tym radośniej uśmiechnęli się na widok ulubionego napoju, który zaspokajał pragnienie i ożywiał myśl. Herbatę pili powoli i w milczeniu. W pewnej chwili Joachim ciemną ręką obtarł wąsy i z tajemniczym uśmiechem zwrócił się do Dominika: — A ja do szanownego pana Korzeniowskiego mam jedno krótkie za­pytanie: — Czy właśnie ten samowar, z którego teraz pijemy herbatkę, to przypadkiem nie ja szanownemu panu przywiozłem z Tuły? — A któżby inny, panie Joachimie? — Korzeniowski roześmiał się tak we­soło i lekko, jak mu się to zdarzało coraz rzadziej. — Panu zawdzięczam tę moją radość. Zresztą nawet i popatrzeć na niego tak jest przyjemnie, że wszystkie smutne myśli uciekają. — A wtedy najlepiej jest sobie pośpiewać! — natychmiast odkrzyknął Lipski.

— Dobrym śpiewakiem to jest Adam — spokojnie odparł Korzeniowski. — Ale i pan potrafi! — upierał się Lipski. — Słyszałem pańskie przyśpiewki już kilka razy. Joachim z uśmiechem ledwie dostrzegalnym pośród gęstego zarostu życzliwie, przytakująco, a zarazem bez pośpiechu kiwał głową. — Wszystko to… z wojska, resztki i wspomnienia młodości. Przez kilka lat obiecywał mi pan Joachim przywieźć ładny samowar. A jak go w końcu zoba­czyłem, to nie zastanawiałem się ani przez moment. — To prawdziwe dzieło sztuki! — z zachwytem wołał Lipski. — A zwłaszcza teraz, kiedy go tak pięknie wyczyściliśmy — orzekła Mali­nowska, która siedziała naprzeciwko i z zainteresowaniem przysłuchiwała się rozmowie. Lipski, Korzeniowski i Munsztuk z wielką uwagą i świeżym zachwytem przypatrywali się jasnozłocistemu samowarowi, który był wysmukły, na każdej krawędzi miał delikatne, eleganckie wykończenia, a po bokach fanta­zyjne uchwyty. — Najbardziej zadziwiają mnie te pieczęcie czy może starodawne herby, którymi on jest obłożony z obu stron… — spostrzegła Malinowska. — I w takim miłym bardzo dla oka ładzie — zachwycał się Lipski. — O, ja to dobrze wiedziałam, co wieźć panu Korzeniowskiemu. I to z tak daleka — z dumą oświadczył Munsztuk. — Wiedziałem, że on już tego… nie odrzuci. — I gdzież się takie przedmioty zdobywa? — zastanowił się Lipski. W tym momencie lekko skrzypnęły drzwi. Wciąż się uśmiechając, wszyscy unieśli głowy i zobaczyli w progu Michała Wąsowicza. Ubrany był w kożuszek przed kolana, obwiązany rzemiennym paskiem, a wysoką czapkę baranią zdejmował już od progu. Malinowska na jego widok aż podskoczyła z radości. Z prawej strony kuchni, z dużego pokoju wyszedł Adam, usłyszawszy jej okrzyki, a z alkowy, w której zajmowała się dzieckiem, wyjrzała Róża, trzymając małego Wiktora w ramionach. Michał Wąsowicz był częścią ich rodziny. Bardzo skupiony, niehałaśliwy, w jakiś niewytłumaczony sposób wydawał się odmienny od wszystkich. Do świadomości otaczających go ludzi docierał ten fakt, że jak na mężczyznę był dziwnie spokojny i delikatny. Nie wiadomo, czemu zawdzięczał to, że wszyscy go słuchali, zawsze byli ciekawi tego, co zauważy, powie, a nawet i wymyśli. Bo także i to się podobało. Nawet Lipski nie potrafił być o niego zazdrosny. Wąsowicz poza tym był od niego kilkana­ście lat starszy. Rozdział 15

Wyszedłszy z pokoju, Adam ruszył prosto do swojego wuja, ażeby mu

pomóc się rozebrać i usadzić przy stole tam gdzie zwykle, w miejscu niezbyt wygodnym, na samym brzegu. Nic nie mówiąc, Ko­rzeniowski i jego goście chętnie się z tym zgodzili, ponieważ mieli Wąsowicza naprzeciwko siebie. Obok niego przysiadł Adam i co chwila zerkał na lewo w stronę Róży, która znowu znikła w alkowie, gdzie zaczynała usypiać Wiktora, wcześniej go nakarmiwszy. Tymczasem Wąsowicz lekko oparł się o stół, przygładził nieco potargane włosy i wciąż na nikogo nie patrząc, rozważał coś, jakby z wolna dojrzewało w nim i ujawniało się pierwsze pytanie. Po chwili, bez pośpiechu, z miłym uśmiechem zwrócił się do Munsztuka: — A gdzież to pan Joachim ostatnimi czasy przebywał? Przyznam, że już bardzo dawno pana nie widziałem. Wędrówki po świecie to zajęcie bardzo ciekawe i… przyjemne. Tylko my jak te czopy siedzimy w jednym miejscu i musimy pilnować naszych codziennych spraw. — Pan Joachim pilnuje interesów całego świata! — rozprężając się i rozrzu­cając ramiona w obie strony na szerokiej ławie, rozkosznie roześmiał się Lipski. — Nie każdy to potrafi — przyznał Wąsowicz. — Jakich tam interesów?! — z wyrazem skromnego powątpiewania pokrę­cił głową Munsztuk. — Ja uważam, że trzeba wiedzieć, co się dzieje w świecie. Ot, w takiej na przykład stolicy wielkiego państwa rosyjskiego. — No! No! — z zachwytem wykrzyknął Adam. — Mnie się to podoba. Pan jest bardzo mądry człowiek, panie Joachimie. Może ostatnio był pan w Peters­burgu, że tak długo pana nie widzieliśmy? — W Petersburgu nie byłem, ale tam niekiedy przemieszkuje mój powinowaty, syn mojej babki ciotecznej. On jest dla mnie taki serdeczny i zawsze bardzo mnie do siebie zaprasza. Ja po Rosji lubię wędrować. Lubię ten kraj i mnie się czasem wydaje, że ja bym inaczej… nim administrował, bo ci Rosjanie i ten car… Ach, och, aj! Moim zdaniem oni są coraz dziwniejsi… Dalsze jego słowa przerwała Malinowska, podążając na przedzie pochodu, a za nią pośpieszały jej pomocnice, Ludwika i Maszka, wnosząc na stół bardzo dużo jedzenia. Munsztuk, ujrzawszy aż tyle wieprzowego mięsiwa, przeraził się i chociaż było bardzo dobre, podniósł ręce w taki sposób, jakby usiłował się przed nim obronić. Ale natychmiast ucieszył się i rozjaśnił, gdy zręczna Maszka postawiła przed nim półmisek z chudym bigosem przyprawionym najlepszymi grzybami. Ludwika z kolei postawiła na stole słomiankowy półmisek wypełniony domowym żytnim chlebem. Wciągając te różnorodne i bardzo apetyczne zapachy, Żyd tym chętniej sięgnął po łyżkę cynową i po chleb. I razem z innymi zaczął spożywać bigos. Kiedy poczuł, że pierwszy głód zaspokoił, podniósł głowę znad talerza i z uśmiechem spoglądając na Różę, Adama i Kazimierza Lipskiego, zapytał:

— A jakże się chowają wasze dzieci? — I z takim samym uśmiechem w oczach zwrócił się do Michała Wąsowicza, żywo dodając: — Bo to jest naj­ważniejsze. Lipski już chciał coś powiedzieć, ale wyprzedził go Korzeniowski: — Wnuk mój, Wiktor, chwalić Boga, chowa się bardzo dobrze. Róża i Adam żywo unieśli głowy i z radosnymi uśmiechami skierowali spojrzenia ku sobie. — To dobrze, bardzo dobrze. Zdrowe i ładne dzieci to najpewniejszy pro­cent. — Munsztuk głęboko westchnął i z ustami pełnymi jedzenia parę razy cmoknął z taką satysfakcją, że nie wiadomo, co go bardziej ucieszyło, dobry obiad czy zdrowy i udany wnuk Korzeniowskiego. — A mój starszy synek, Marian, skończył siedem lat i pójdzie do szkoły powszechnej — oznajmił Lipski. — Zaczyna już pierwsze słowa czytać w książce do nabożeństwa. Muszę się o niego zatroszczyć, bo widzę, że jest zdolny — dokończył zdecydowanie. — No właśnie… — przytaknął Korzeniowski. — Dzieci rosną i muszą się uczyć. A jak to było kiedyś z nami? Choć przecież nie tak dawno… — dodał. — Czy ja mogłem w szkole uczyć się czytać i pisać po polsku? A broń Boże! Był straszny zakaz, zwłaszcza po roku 1863, a szkoły polskie zostały zlikwidowane. Wtedy mój ojciec w największej tajemnicy przywiózł z Tor­czyna jakiegoś bardzo młodego nauczyciela, jak ich kiedyś nazywano: guwer­nera. Przez kilka zim to on uczył mnie czytać, pisać… Nawet nauczył trochę i ję­zy­ka niemieckiego. Był to, jak sobie przypominam, młody Żydek. Wszystko musiało się dziać w wielkiej tajemnicy. Inaczej by nas… — …zaskarżyli i wywieźli na Sybir. Albo zasądzili wysoką karę pieniężną — przypomniał Wąsowicz. — A mówiąc między nami — Munsztuk zniżył głos i powiedział z wi­docz­ną dumą — ten guwerner to też mój bliski kuzyn, stryjeczny brat, który mieszka teraz w Łucku. — Nikt jego nazwiska głośno nie wymawiał — Dominik ze swojej strony uspokajał Munsztuka. — Zresztą, kto mu teraz udowodni? — zauważył Adam. — Oj, zawsze znajdą się carskie czynowniki — jakby mimochodem zauważył Munsztuk. — Ale i wrogów carowi przybywa… — dodał zaledwie dosłyszalnie. — A po rosyjsku czytać i pisać nauczyłem się dopiero w wojsku — ciągnął dalej historię swojej młodości Korzeniowski. — Przecież i teraz nie ma polskiej szkoły średniej… — ubolewał Wąsowicz. — Dlatego Adam i mój syn tak wcześnie wzięli się do gospodarowania. Nie ma Polski, to i nie ma polskich szkół… — smutno westchnął.

— W Łucku szkoła też nie jest polska. Nazywa się Gorodskoje Uczyliszcze. W niej się uczył syn Ludwika Ossolińskiego, a potem wyjechał na studia do Petersburga. — Ja się wybieram do Ossolińskiego! — zawołał Munsztuk, wymownie błysnąwszy wypukłymi oczami — bo już zaczynają się rozgrywać różne histo­rie. Czy szanowny pan Korzeniowski może coś załatwić, żebym mógł się z nim zobaczyć? — Niech pan Joachim sam się do niego wybierze. To niedaleko stąd. Ja już prawie nie ruszam się z miejsca. Teraz Adam prowadzi z nim interesy i dawne obrachunki. Z Ossolińskim zawsze można pogadać — przyznał Korzeniowski. — On też studiował w Petersburgu i zna obce języki. Usłyszawszy to, Munsztuk jeszcze żywiej błysnął ciemnymi oczami i aż cmok­nął z zachwytu, tym bardziej że Malinowska osobiście postawiła przed nim czysty talerz, a na samym środku dla niego, a także i dla wszystkich po­krojone w poprzek śledzie polane pachnącym olejem rzepakowym. — Przecież to i dla nas zapowiedź postu te śledzie — przypomniał Lipski. — Ale ten post to ja wam najpierw osłodzę i uraduję. — Munsztuk uśmiechnął się z dziwną satysfakcją i trochę tajemniczo, po czym odchylił się do tyłu, nieco się wyprostował i z głębokiej kieszeni obszernego chałata wydo­był płaskawą, lecz całkiem niemałą butelkę wypełnioną złotym i gęstym pły­nem. A gdy ją postawił na stole, Adam się nią zaciekawił i odważył się zapytać: — Czy to może jest szabasówka? — O, to coś dużo lepszego. U państwa jest koniec karnawału, dlatego ja przyniosłem taki, jak u nas mówią, cymes. To się nazywa gold wódka. Ach, jak ona pachnie! A ileż tu korzeni? A jak rozgrzewa, ojejej! Aż strach pomyśleć! — O, to ona pomoże na moje stare kości! — zawołał ucieszony Korzeniowski. — No… — przyznał ze skromnym uśmiechem Joachim. — To przede wszystkim dla pana Dominika ją przyniosłem, a także dla szanownego pana Wąsowicza. — Tu Munsztuk bardzo nisko skłonił głowę przed Michałem. — A dla młodszych… ona jest niepotrzebna. — Z kolei z wymownym bardzo uśmiechem popatrywał na Adama, a potem i na Różę, która po uśpieniu Wiktora wyszła z alkowy i przysiadła obok męża. Przyniosła ze sobą biały kordonek, szydełko i żeby nie angażować się zbytnio w męskie rozmowy czy nawet spory, niejako pozostawać na ich boku, cicho i zręcznie dziergała ko­ronkową wstawkę do poduszeczki dla małego Wiktora. Munsztuk tymczasem się przygiął, wykręcił w stronę swojego prawego boku i zręcznymi ruchami zaczął z głębokiej kieszeni wyjmować i stawiać na stole wykonane z ciemnego szkła maleńkie kieliszeczki, bez podstawek i po­dobne do baryłeczek. Na ten widok Malinowska pobiegła do kredensu, przynio­sła stamtąd

czystą ściereczkę i wytarła nią przykurzone kusztyczki. Munsztuk uroczyście ujął zgrabną butlę, umiejętnie ją odkorkował i zaczął jej zawartość przelewać do kieliszków, zwracając się z uśmiechem do Róży: — Szanowną panią Różę — westchnął — to ja muszę pominąć. Choćbym i najbardziej… nie chciał. — My wiemy! — krzyknął Lipski. — Karmiącym matkom nie należy podawać alkoholu. Adam, uśmiechnąwszy się, nic nie odpowiedział. Nie miał zamiaru nama­wiać żony do picia. Ale przed nim znalazł się kieliszek nieznanego napoju. Był ciekawy, jak mu będzie smakował. Rozejrzał się i zobaczył, że Munsztuk już wszystkim, poza jedną Różą, także i Malinowskiej, postawił kieliszek tej nikomu dotąd nieznanej wódki. — Panie Korzeniowski — Joachim Munsztuk szczególnie uroczyście zwró­cił się do Dominika, a po chwili do Wąsowicza, Lipskiego i do Adama — i wam, dobrzy przyjaciele, życzę zdrowia i tyle pieniędzy, ile tylko wasze dusze zapragną! A kobietki żeby wam były posłuszne! Malinowska, która z każdą chwilą rozsmakowywała się coraz bardziej, wypiła cały trunek do dna, nie zdążyła nic jeszcze powiedzieć, ale pogroziła palcem. Joachim udawał, że tego nie widzi. — Ależ to wódka! — zachwycił się Lipski. — Nie mogłem się powstrzymać, żeby nie wypić do końca. Czy to jakaś nalewka? — Poczułem ciepło w całym ciele. I nie jest paląca — mówił ze zdumie­niem Dominik. — Co to za cudowny napój nam tu przyniosłeś, panie Joachi­mie? Ty jesteś dobry czarodziej! — wołał z takim zachwytem, jakby poczuł nadzwyczajny przypływ sił. — No, przecież mówiłem, że tam są wyjątkowe korzenie. — Munsztuk tak się uśmiechał, jakby nadzwyczajnie był uszczęśliwiony, że wszystkim sprawił przyjemność i niespodziankę. Wyręczając go, Wąsowicz po chwili powiedział: — Słyszeliście przecież, że są w nim jakieś niezwykłe korzenie. To wschodni specjał i myślę, że wcale nie jest tani. Munsztuk milczał tajemniczo, w końcu powiedział: — Że wschodni, to prawda. Ale dał mi ten gorący napój mój kuzyn, który mieszka pomiędzy Moskwą i Petersburgiem. Powiedział wtedy: „To napój bardzo upajający”. I jeszcze tak się wyraził: „Boski napój, można nim każdego rzucić na kolana!”. Tak właśnie ten mój kuzyn się wypowiadał. No i proszę! — Po czym, przygładziwszy gęstą brodę, dodał: — Ja bardzo szanuję tego kuzyna. On mieszka na samym środku, pomiędzy Petersburgiem i Moskwą. Jakie to dobre miejsce, aj, aj! Ja nieraz mu bar­dzo tego zazdroszczę. Bo już tak jest, jakby wlazł do samego serca… wielkiej potęgi. — Po chwili zastanowienia dodał: — Chociaż dla mnie

klimat tutej­szy jest łagodniejszy i lepszy. Kiedy ja go odwiedzam — Munsztuk dalej opowiadał — wtedy on mi opowiada bardzo ciekawe historie o carskim dworze, o carycy i o tym… Rasputinie. Więcej tam o nim teraz słychać niż o carze. Tam się dzieją niesłychane historie. Ten Rasputin to podobno prosty chłop, ale strasznie mocny. Mówią niektórzy, że jest cudotwórcą i posiada nadprzyrodzoną moc. Przyszedł pieszo z Syberii. Stamtąd przyniósł tę moc i bez niczyjej pomocy dostał się na carski dwór. Zdobył władzę nad całą rodziną cesarską, a zwłasz­cza nad cesarzową. Mówią, że to jej kochanek. I to sam najwyższy car pozwala na taką wielką hańbę swojej osoby? — Munsztuk nie mógł się nadziwić. Nikt mu nie odpowiadał, więc mówił dalej: — I od tego mojego kuzyna, który mieszka pomiędzy Moskwą i Petersbur­giem, słyszałem, że ten Rasputin strasznie dużo pije, na złe drogi sprowadza panny i mężatki, z dworu i z całych wyższych sfer. A to bardzo martwi i złości najwyższych rosyjskich urzędników i arystokrację. Po co ten Mikołaj ożenił się z kobietą o nierządnych obyczajach… i taką niebezpieczną? — dodał. — Car zakochał się w tej Aleksandrze. Słyszałem, że to bardzo przystojna kobieta — przypomniał sobie Lipski. — A ja słyszałem, że Rasputin to jasnowidz — wtrącił Wąsowicz. — Na każdym dworze lubią takiego trzymać — zauważył Adam. — Ale jak mnie poinformował ten mój kuzyn, co to mieszka… Rasputin może pić wódkę beczkami, włóczy się po nocach, uwodzi dziewczęta z dworu carskiego. Taki straszny prostak, a one przepadają za tym rozpustnikiem. Takie sprawy i wypadki bardzo psują opinię cara. Co to się dzieje, że on mu na wszystko pozwala? Jeszcze się doigra ten car Mikołaj II. — On zginie, ten car. Jemu to przepowiedziane — stanowczo oświadczyła Malinowska. Maleńki kieliszek niezwykłej wódki przydał jej dużo odwagi do wypowiadania się przy Munsztuku. — Co ma wisieć, nie utonie — beztrosko poparł ją Lipski. — Daj nam herbaty… — zwrócił się do niej Korzeniowski Malinowska, tak skłonna słuchać Dominika, natychmiast się poderwała i pobiegła w stronę kredensu. Kazała Maszce podłożyć do samowara węgla drzewnego i dolać wody. Sama przyniosła herbaty i jej dosypała, a gdy napar był gotowy, wszystkim ze szczególną przyjemnością napełniła szklanki świeżą herbatą. Ludwice kazała przynieść z kredensu chrusty, które pachniały wanilią i goździkami i piętrzyły się na wielkim półmisku niczym jasnozłocisty wzgó­rek rozjaśniony lipcowym słońcem. Tymczasem Munsztuk znowu nalał każdemu po pełnym kieliszku. Korze­niowski, gdy łyknął sobie gorącej i słodkiej gold wódki, wpadł w jeszcze lepszy humor. Kiedy usłyszał, że jakiś nieznany i prosty człowiek robi karierę na carskim dworze, stuknął się w głowę i krzyknął:

— To ja widzę i słyszę, że na wschodzie nie brakuje olbrzymów i wielgu­sów. A jak byłem w wojsku, to ludzie opowiadali o takim wielkim człowieku, który żył wśród śniegów na szczytach najwyższych gór i nazywał się yeti! Też był wielki, owłosiony i straszny z wyglądu… Ale uciekał przed człowiekiem… i bał się jego karabinów. — On był mądry, ten pradawny człowiek. — A czy to prawda? — Malinowska ośmieliła się zaprotestować. — Jak to nieprawda?! — Korzeniowski pierwszy raz tego dnia obraził się na nią. — Opowiadali to najstarsi ludzie! — No i ten Rasputin też może z tych strasznych, pierwotnych ludzi się wywodzi? — zastanowił się Lipski. — I dlatego jest taki silny. — A może zrówna góry z dolinami? Podobno ma powstać taki człowiek w naszym wieku. Wszystko podobno ma być zrównane. Czy to nie ten, o którym opowiadał ksiądz Orłowski?! Ale tamten jakoś inaczej się nazy­wał… Chyba Wernyhora… — przypominał sobie Korzeniowski. — Nie, nie — zaprotestował Wąsowicz. — Wernyhora dawno nie żyje. Ale mogą nadejść inni, jeden za drugim albo całymi chmarami… Chętnych do władzy widać coraz więcej. Munsztuk zmarszczył brwi i spojrzał na niego ze wzmożoną uwagą. Wsze­lako cicho westchnąwszy, zastanowił się nad czymś, ale nic nie powiedział. — Gadają, że cały świat ma być oplątany jakąś wielką i straszną pajęczyną! — wykrzyknął Lipski. — Cały świat ma być oplątany? Hm… — zastanowił się Wąsowicz. — W Torczynie pokazują żywe obrazy na ścianach. — To się nazywa kinematograf. Może przez niego rozpowszechniają się te różne przepowiednie? — zauważył Joachim. — Jaki tam znowu kine…?! Ale przecież i ja, będąc jeszcze małą dziew­czynką, słyszałam od swojej ciotki w Kisielinie, że cały świat ma być oplątany ogromną, niewyobrażalną pajęczyną! — przypomniała sobie Malinowska. — I jak my wtedy będziemy się poruszali? — przeraziła się. — Ach, to będzie za sto lat albo i za tysiąc — pocieszała się. — Może być opajęczony przez różnych dziwnych ludzi… Albo przez jakieś partie! — po głębszej rozwadze powiedział Wąsowicz. I westchnąwszy, dodał: — Dałby Bóg, żeby tylko nie przez diabła. — Precz ze wszystkimi diabłami! — mocno odpowiedział Korzeniowski. — Lepiej… zaśpiewajmy! — I czując w sobie ogień gold wódki, z rozradowaniem zanucił: — „Już miesiąc zeszedł, psy się uśpiły / I coś tam klaszcze za borem; / Pewnie mnie czeka mój Filon miły / Pod umówionym jaworem”. Natychmiast za nim wszyscy podchwycili z rozjaśnionymi twarzami: — „Nie będę sobie warkocz trefiła, / Tylko włos zwiążę splątany, / Bobym

się bardziej jeszcze spóźniła, / A mój tam tęskni kochany…” Ale w pewnej chwili, gdy piosenka przycichła, Lipski, który od jakiegoś czasu znowu się nad czymś zastanawiał, podniósł się na ławie i przechylając się w stronę Munsztuka, spytał z wahaniem: — A czy Rasputin to prawdziwe nazwisko? Munsztuk najpierw uśmiechnął się z mimowolnym uznaniem, a potem z dziwnym, niemal tajemniczym błyskiem w swoich ciemnych oczach pokiwał głową i odrzekł bez pośpiechu: — Ano właśnie. Mój kuzyn, od którego dostałem ten napitek i co to przemieszkuje między Moskwą i Petersburgiem, on mi powiedział, że Rasputin znaczy po rosyjsku „rozpustnik”. — Ach! Ojejej! — wstrząśnięta Malinowska wykrzyknęła tak głośno, że nie tylko Róża, lecz także Maszka i Ludwika, które siedziały na ławce pod oknem, rozmawiały o czymś innym i wesoło się śmiały, teraz spojrzały na nią z przestrachem. Wszelako Munsztuk zaczął ją uspokajać: — Pani Malinowska, po co tak od razu podnosić wielki alarm?! Czy to już nadchodzi koniec świata? Lepiej napijmy się naszej dobrej wódeczki. Na zdrowie! Do samego dna! — I z życzliwym uśmiechem nalewał każdemu, aż do końca. Wszyscy pili powoli, bez pośpiechu, ponieważ widzieli, że ta przyjemna wódka, rozgrzewająca krew, serca, a nawet i umysły, już się kończy. Wspominając i to, że przemijają również ostatnie godziny karnawału, goście i domownicy zaniechali rozmów o dalekim, nieznanym carskim dworze i bardzo trudnym do wyobrażenia jego życiu. W rozmowie i w żartach powracali do własnych spraw. W pewnej chwili Adam podniósł się od stołu i zbliżył do wiszącego między oknem i drzwiami kalendarza. Nieoczekiwanie przyszło mu do głowy, że warto zobaczyć, kiedy wypada Wielkanoc i kiedy nadejdzie wiosna, z każdym rokiem dla niego coraz bardziej pracowita. Już teraz był on głów­nym gospodarzem i cała odpowiedzialność przechodziła na niego. Powracając do stołu, spojrzał na ojca, który chętnie wspominał minione lata i opowiadał o tym, jak to było przy końcu XIX wieku i na przełomie wieków XIX i XX. Do uszu Adama w pewnej chwili dobiegły jego słowa: — Jeżeli nadejdą zmiany, to ja już niewiele będę mógł zrobić. Mnie z każdym rokiem ubywa sił. Dusza moja i rozum mówią mi, że idzie czas dla młodych. Nikt mu nie zaprzeczył. Wszyscy odruchowo i zgodnie poki­wali głowami. A po chwili znowu się uśmiechnęli i jeszcze weselej zaśpiewali: — „Wezmę z koszyczkiem maliny moje / I tę plecionkę różowę; / Maliny będziem jedli oboje, wieniec mu włożę na głowę!” Rozdział 16

Nie wiedząc o tym, co się dzieje dookoła i na nic nie bacząc, mały Wiktor rósł nieustannie. Niepostrzeżenie z każdym dniem stawał się większy, żywszy i weselszy. Interesowali się nim wszyscy, cała rodzina, cały dom, a on to czuł i dostrzegał. Dlatego tak łatwo i szybko nawiązywał kontakt z członkami całej familii. Wzbudzał wielki zachwyt i ogromne zainteresowanie Ludwiki i Masz­ki, z których każda na swój sposób starała się pomóc Róży w wychowywa­niu dziecka. Widać było, że robiły to z wielką przyjemnością. Już po miesiącu mały Wiktorek uśmiechał się do wszystkich rozkosznie, a nawet śmiało i coraz szybciej rozróżniał domowników. Można było dostrzec, że sprawia mu to wielką przyjemność i dostarcza rozrywki. Na każdego, kto się nad nim pochylał, trochę inaczej spoglądał i przypatrywał mu się z innym rodza­jem zainteresowania, jakby czuł, że każdy przychodzi do niego z czym innym i w odmiennym celu. Szczupłą Ludwikę i mniejszą, bardzo wesołą Maszkę zaczął traktować prawie jak starsze siostry, ale w Róży czuł swoją najważniej­szą opiekunkę. Ciągle go jeszcze karmiła piersią, kąpała, przewijała, najdłużej przytulała do siebie i uśmiechała się do niego jak nikt na świecie. Odpłacał jej za to najżywszym blaskiem swoich szczęśliwych i słodkich, okrągłych ocząt, które z każdym dniem stawały się coraz większe. Jeszcze przed miesiącem miały one ciemnawy, bardzo nieokreślony kolor. Teraz przemieniły się w dwa ruchliwe, radosne bławatki. Na główce, która urosła wraz z całym ciałem i była bardzo kształtna, na miejsce dawnego bardzo rzadkiego meszku pojawiły pasemka jaśniutkich włosków. — O! — pewnego dnia wykrzyknęła Malinowska. — Wiktor będzie po­dobny do Róży! Klasnęła w dłonie i zadowolona ze swojego spostrzeżenia roześmiała się tak głośno, że mały spoważniał. Widząc to, Róża mimo woli zastanowiła się, czy zachowanie Malinowskiej przestraszyło go, czy tylko zdziwiło. Ale jako matka czuła i wie­działa, że Wiktorek bardzo lubił Malinowską i coraz częściej, na równi z Do­minikiem, traktował ją jak swoją babcię. Na każdy uśmiech odpowiadał dzie­cięcym, rozkosznym uśmiechem, radośnie machał rączkami i przebierał nóż­ka­mi, które stawały się coraz bardziej sprężyste. Róża przy­glądała mu się jak urzeczona i też prawie nieustannie uśmiechała się do swojego pierworodnego dziecka. W momentach największego macierzyń­skiego szczęścia, gdy Adam znajdował się w pobliżu, zwracała się do niego i mówiła z dumą: — Ach, jak nasz Wiktor rwie się do życia! Na wiosnę już pewnie usią­dzie! Prawda? Adam, którego bardzo cieszył widok tak zdrowego i dziarskiego syna, od­powiadał:

— Mocny chłopak. Według mnie on już zaczyna wszystko widzieć, a może i rozumieć. Wtedy dołączył się Dominik: — Ja też uważam, że to dziecko rozwija się, powiedziałbym, na wszystkie strony. — Jak kwiat na wiosnę! — natychmiast z wielką radością poparła go Mali­nowska. Róża, widząc i czując, że Korzeniowski znowu chciałby popatrzeć na dziecko, ale niełatwo mu już przychodzi wstawanie, sama pode­szła do teścia na swoich młodych i lekkich nogach i z wielką dumą pokazała mu wnuka. Powoli mijała zima i zbliżało się przedwiośnie. Tydzień po Wielkanocy roz­proszyły się chmury, pojaśniało niebo i zapanowała wiosenna pogoda. Ze­wsząd nadbiegły, rozbłysły i jeden za drugim potoczyły się dni słoneczne. Rozmiękłą ziemię zaczęły opuszczać zimowe chłody, a na miejsca topniejącego w migotliwych oparach śniegu wypływała świeżutka, miękka, jasna zieleń. Wówczas nie tylko w naturze poczęło się ujawniać nowe, bogatsze i zróżnico­wane życie. Radosna, zachęcająca wiosna sprawiła, że w ludzkich sercach i umy­słach zaczęły się rodzić różne pomysły i nowe plany. Róża, przypominając sobie, że wiele znajomych kobiet z Torczyna nabywało dla swoich małych dzieci wózki, pomyślała, że również i Wiktorowi bardzo by się teraz taki przydał. Nie chciała go stale trzymać w domu. Dobrze wiedziała, że dziecku niezbędne jest świeże powietrze, i dlatego nakłoniła Adama do tego wyjazdu. Kiedy przyjechali do Torczyna, zanim wyruszyli na poszukiwa­nie sklepu z wózkami, skierowali się najpierw do państwa Borkowskich; mię­dzy innymi dlatego, że Zofia Borkowska była matką chrzestną Wiktora. Nie przyjechali z dzieckiem. Pani Zofia była tym nieco zawiedziona, ale po­witawszy ich z uśmiechem na twarzy i z wyrazem zaciekawienia, wypytywała o to, jak się chłopak chowa. Żadne pytanie nie mogłoby bardziej uszczęśliwić młodych rodziców. Siedząc w salonie przy dużym, okrągłym stole, odpowiadali na różne pytania Zofii. Dowiedzieli się również, że choć jej córka skończyła już siedem lat, pani Borkowska wciąż miała w pamięci jej niemowlęce lata. I w takiej właśnie chwili, gdy Róża opowiadała o Wiktorze, ona też przypo­mniała sobie wiele szczegółów z tego okresu życia dziecka, który interesuje tylko kobiety. — Nadchodzi piękna wiosna… — Adam skierował rozmowę na inny temat. — Moja żona namówiła mnie, żebyśmy przyjechali tutaj i poszukali w jakimś sklepie wózka dla małego dziecka. — Naprzeciwko naszego domu — zaczęła po swojemu Róża — rośnie stary orzech, a przed nim na lato wystawiamy stół i krzesła. I pod takim drzewem, które nie jest smutne, ciemne, dobrze byłoby z dzieckiem posiedzieć, a nawet jeszcze dalej wyjść i pospacerować. A potem wrócić znowu… i odpoczywać pod tym

pachnącym orzechem. — Tak, tak — poparł ją Adam. — A dalej, za orzechem jest duży i stary sad. Znowu z drugiej strony domu rosną wielkie, stare świerki, przemieszane z pięk­nymi brzozami. Naprawdę jest gdzie spacerować. Usłyszawszy tę opowieść, pani Borkowska się uśmiechnęła. Przez chwilę milczała, zastanowiła się i odpowiedziała: — Przyszło mi na myśl, że gdyby państwo nie pogardzili wózkiem mo­jej Małgosi, to ja bardzo chętnie bym go pożyczyła… albo i sprezentowałabym swojemu chrześniaczkowi. Skoro on jest taki dziarski chłopaczek — dodała z uśmiechem. Róża w tym momencie poczuła, że w pobliżu serca zrobiło jej się tak go­rąco, jakby już nadeszło lato. Cała gwałtownie się zarumieniła i coś ją w gardle tak ścisnęło, że z wrażenia nie mogła nic odpowiedzieć. — No to jak? — dopytywała z ciekawością pani Zofia. — Ależ my… — Adam się zająknął i też zarumienił, spuszczając wzrok. Ale szybko go podniósł, uśmiechnął się i zwrócił do żony: — Jak myślisz, Różyczko? Według mnie nieładnie jest odmówić… matce chrzestnej. Onieśmielona, a zarazem uszczęśliwiona taką wspaniałą propozycją Róża głęboko westchnęła, bardzo nieśmiało, bez słowa przytaknęła swojemu mę­żowi i zarumieniła się jeszcze bardziej niż poprzednio. — No, to wózek należy do Wiktorka — przypieczętowała pani Borkowska. — Przyprowadzę go wam. Lekko się uniósłszy, powstała z krzesła i przeszła do sąsiedniego pokoju. Po chwili wróciła i szeroko otworzywszy drzwi, zatrzymała się w nich. Z uroczystym, tajemniczym i promiennym uśmiechem, prezentując przed sobą dziecięcy wózek podobny do niewielkiej i zgrabnej karocy, podprowadziła go do wstrząśnię­tych i w najwyższym stopniu zachwyconych tym widokiem Adama i Róży. Wydawało im się, że nagle pojawiło się przed nimi najprawdziwsze cudo. Przejęci bezgranicznym zachwytem i zdumieniem nie potrafili nic odpowie­dzieć. Milczeli, ponieważ nie mogli uwierzyć, że staną się właścicielami tak pięknego przedmiotu. Siedzieli sztywno, jakby się przed czymś wzbraniając, co jako dar przedstawiało nadzwyczajną wartość. — Ależ niech go państwo biorą. Bardzo, bardzo proszę… — pani Borkow­ska, zwracając się do obojga, zaczęła nalegać. — Tak… — Adam westchnął, ale po chwili sam dla siebie znalazł wybieg i usprawiedliwienie: — Jeżeli Wiktorkowi będzie się podobał, to musimy… przyjąć prezent od matki chrzestnej. — Będzie mu się podobał i bardzo polubi — przekonała go w końcu pani Zofia. Róża w tym momencie poczuła, że opuszcza ją strach przed tym

wspania­łym przedmiotem. I natychmiast ogarnął ją zachwyt na myśl o tym, jak ślicz­nie Wiktor będzie się w nim prezentował i zanim nauczy się chodzić, to już z opiekunką powędruje gdzieś daleko i będzie mógł oglądać i poznawać całą okolicę. Gdy lekko kołyszący się na miękkich resorach wózek stanął przed nią, odruchowo przycisnęła do siebie uchwyt i czule przytuliła. — Dziękujemy! Z całego serca dziękujemy pani, kochana pani Zofio! — podniósłszy głowę, zdławionym głosem i bardzo zarumieniona z wiel­kim podnieceniem zawołała Róża. Słysząc to, Adam wy­krzyknął swoim dźwięcznym głosem: — Odwdzięczymy się! Jak tylko będziemy mogli! Pani Borkowska, przyglądając się młodym Korzeniowskim, uśmiechnęła się z radością. Po chwili milczenia, z nieco poważniejszym wyrazem twarzy po­patrzyła na nich i powiedziała: — Zastanawiałam się nad tym… bo teraz jest wiosna i macie bardzo dużo pracy. Ale jesteście tacy młodzi, dlatego warto korzystać z beztroski i tej lekko­ści, której później człowiek w sobie nie odnajdzie… Takie jest życie — wes­tchnęła i pokiwała głową. A ponieważ Adam i Róża milczeli zaskoczeni, nie rozumiejąc jej słów, wyjaśniła: — Otóż za dwa tygodnie zacznie się niedaleko nas, w domu pana Fo­gla, kurs tańca. Gdyby państwo chcieli skorzystać… i zabawić się na wiosennym balu, to ja bym państwa do tego bardzo namawiała. Adam nadstawił uszu. Czekała go w najbliższych tygodniach ciężka robota, ale propozycja była kusząca. W swoim życiu mało się bawił, chociaż słuch miał doskonały. Ojciec od wczesnej młodości popędzał go do roboty i wyrobił w nim poczucie odpowiedzialności. Przy swojej wielkiej zręczności fizycznej miał szaloną ochotę potańczyć. Młodość dawała o sobie znać. Ale zawahał się, jakby się zawstydził, i spod oka spojrzał na żonę. Róża nie wy­trzymała i krzyknęła: — Ach, to by było nadzwyczajne! — Kursy będą się odbywały w niedzielę, jak powiedziałam, za dwa tygodnie w domu Fogla, dwie ulice stąd. To tam, gdzie od ulicy wchodzi się do zakładu foto­graficznego. Wczesnym popołudniem, po sumie… Nawet wygodnie, prawda? — I znowu uśmiechnęła się zachęcająco. Róża, już zupełnie nad sobą nie panując, bez wahania i z wielką radością przytaknęła. Widząc to, Adam, tracąc resztki wątpliwości, w ślad za żoną skinął głową i uśmiechnął się do pani Borkowskiej. — To bardzo się cieszę… Ma pan taką śliczną żonę — dodała, zwracając się do Adama z miłym i sprytnym uśmiechem. — Trzeba ją pokazać światu — zakończyła. Róża drgnęła i zaczerwieniła się tak bardzo, że znowu zabrakło jej tchu. Ale w głębi duszy była zachwycona komplementem pani Borkowskiej. Zaskoczony Adam spojrzał na panią Borkowską, nie wiedząc zupełnie, co jej odpo­wiedzieć.

— Nie jestem zazdrosna… — w tym momencie usłyszał od pani Zofii. Czując, że zbliża się chwila rozstania, schylił się i na pożegnanie pocałował ją w rękę. Róża, zerkając z zachwytem na wspaniały prezent, jeszcze raz zwróciła się do niej z gorącymi podziękowaniami. W końcu już oboje powstali i nie chcąc zabierać gospodyni więcej czasu, odprowadzani przez nią i prowadząc przed sobą piękny, jasnogranatowy wózek z budką, skierowali się do wyjścia. Do domu powracali w radosnych nastrojach. Nawet po wyjeździe z miasta długo nie mówili do siebie i z radością, której nie umieli wyrazić, oglądali odradzającą się ziemię, chłonęli aromatyczne powietrze i z mimowolnym zachwytem, a także z wielką nadzieją oglądali na polach zieloną ruń rozja­śnianą blaskiem wiosennego nieba. Rozdział 17

Na widok tak zgrabnego, pięknego i wygodnego wózka wszystkich do­mowników ogarnął nadzwyczajny zachwyt. Wiktorek natychmiast został w nim ułożony, a do niego, na nic nie bacząc, wciąż przybiegały obie dziew­czyny i go nie odstępowały. Nawet Malinowska była olśniona wspaniałością tego pojazdu i zgodnie ze skłonnością do wróżb, odziedziczoną po swoich babkach i ciotkach, przepowiadała dziecku dobrą przyszłość. Róża przeżywała wielką radość i z tego powodu, że również Adam był zachwycony wido­kiem pięknie rozwijającego się i rosnącego Wiktora. Podchodził do wózeczka, uśmiechał się do chłopca z radością i stojącą obok Różę czule całował. Był to okres, w którym naprawdę czuła, że rozkwita. Adam nie żałował jej dowodów swoich uczuć. Nieustannie uśmiechał się do niej i często całował z miłością i wdzięcznością za to, że dała mu pięknego syna. Wieść o tym, że młodzi Korzeniowscy otrzymali w prezencie bardzo mod­ny wózek dla dziecka, lotem ptaka rozniosła się po całej okolicy. Nikt tutaj dotąd jeszcze takiego wózka nie posiadał. Nie minęło parę dni, gdy nagle pew­nego ranka na progu domu Korzeniowskich pojawiła się zdyszana pani Lipska, ażeby wreszcie zobaczyć to cudo i zaspokoić swoją nieopanowaną ciekawość. W jej ładnej i niestarej twarzy wyraźnie było widać, że zdu­mienie i zachwyt połączyły się u niej w jedną, wymowną całość. Na ten widok Różę znowu ogarnęła wielka duma, lecz sąsiadkę, a zarazem żonę bar­dzo lubianego pana Lipskiego, przyjęła z wielką uprzejmością. A ponieważ pani Kazimierzowa pośpieszyła do nich ubrana w modny, wiosenny płaszcz, sprytna Róża nie poskąpiła wyrazów zachwytu. I znowu wszystkie kobiety oczarowane wózkiem i dzieckiem otoczyły Wiktora ze wszystkich stron. Śmiały się do niego, zachwycały się wszystkim i wykrzykiwały różne uwagi, a nawet mówiły, na co trzeba uważać, by dbać zdrowie i bezpieczeństwo dziecka. — Niedługo to już z nim wyjdziecie na podwórze; a potem dalej, na

space­rek, do kwiatków, do zielonych drzewek… — wesoło mówiła pani Lipska. — O, tak! Tak! — wykrzykiwały zachwycone dziewczęta. — Ale teraz dajmy jemu spokój — energicznie oświadczyła Kazimierzowa. — Niech sobie dziecko odpocznie… od tego naszego jarmarku — dodała stanowczo. — Tyle nas tutaj, że najodważniejszy by się przestraszył. Róża popatrzyła na nią z uznaniem. Lipska była od niej kilka lat starsza i bardziej doświadczona. Po chwili troskliwie spojrzała na Wiktora. Dostrzeg­ła, że jest już zmęczony i senny. Ponieważ obie dziew­czyny nie odstępowały dziecka, bo wciąż jeszcze nie mogły się nacieszyć widokiem ślicznego chło­pacz­ka ubranego starannie i ułożonego na poduszeczce pod budką jak z bajki, Róża spokojnie zajęła się gościem. Usadziła panią Lipską obok starego Korzeniowskiego na dębowej ławie z wysokim oparciem i poczęstowała ją słodką bułką i herbatą z samowara. Dominik był bardzo zadowolony z towa­rzystwa młodej sąsiadki i wypytywał o wszystko, o czym tylko słyszała w oko­licy i co się dzieje w ich rodzinie. Rozmawiali o zdrowiu, o nadchodzącej wio­śnie, o tym, że dzieci, chwała Bogu, dobrze się chowają i rosną. Starszy jej syn jesienią idzie do szkoły, a młodszy to jeszcze struga patyki, rzeźbi w drzewie i robi różne piszczałki. — Kiedyś Janek powiedział, że zrobi skrzypce! Pewnie to już sobie jakoś układa w głowie, kombinuje… Ha, ha, ha! — radośnie śmiała się Lipska. — Ot, bawi się, ale nie choruje i nie przysparza nam kłopotów. — To najważniejsze — ucieszyła się Róża. — Uważam, że dzieci trzeba wszystkiego uczyć — z powagą przypomniał Korzeniowski. — Prawda. Święta prawda. Idą teraz takie czasy, kiedy trzeba będzie dużo umieć — zgodziła się z nim Lipska. — Ja też idę. Zobaczyłam waszego nasled­nika, zachwyciłam się nim. A teraz muszę wracać do wiosennej roboty. Wiem, co mam robić, ale i mąż mój zawsze coś dla mnie znajdzie… Nisko się państwu kłaniam. Do zobaczenia, do spotkania się… Może w kościele? Usłyszawszy ostatnie słowa Kazimierzowej, Róża jakby ocknęła się ze swo­jego nieprzerwanego stanu radości i zachwytu. Nagle uświadomiła sobie, że Adam już dawno krząta się po gospodarstwie i układa plan wszystkich wio­sennych prac. Również i jej przypomniały się wiosenne obo­wiązki młodej gospodyni. Gdy Lipska wyszła, postanowiła razem z Malinow­ską przedyskutować, co i gdzie posiać w ogrodzie i posadzić. Ten wielki ogród warzywny, który był położony z tyłu domu, za gankiem, pomiędzy pięk­nym, starym gajem i sadem, został jesienią przekopany. Ale teraz uśpioną, znieruchomiałą ziemię trzeba było wzruszyć, zmiękczyć i na nowo pobudzić. Do pomocy Róża wzięłaby na zmianę Maszkę albo Ludwikę. A gdyby i tej pomocy było za mało, poszukałaby jakiejś młodej Poleszuczki. W myślach zobaczyła cały ogród i od razu pojęła, że jest bardzo duży. Ileż

tam trzeba posiać tak lubianej i doskonale przyrządzanej po staropolsku przez Malinowską sałaty, którą ona przesadzała na wiosnę z wysiewów na sadzonki, ze zdumiewającym wprost zapałem. A potem cebula, szczypior do sałaty, młode buraczki na barszcz boćwinkowy. Rozważała, ile posiać ogórków, naj­pierw do kiszenia w lipcu, tak zwanych małosolnych, które zgodnie ze zwy­czajem wołyńskim podawano z miodem na deser. A te łany kapusty, kiszonej jesienią tak jak ogórki? I tak samo pożytecznej w zimowej kuchni? Adam nazajutrz zaprzągł konia do dwukółki i pojechał na Rudnię, do stryjecznego brata swojego ojca, Józefa Korzeniowskiego. Miejscowość ta, założona przez carskich wygnańców po tragicznych polskich powstaniach, znajdowała się w dużym oddaleniu od miast i większych miejscowości. Wśród głębokich, prastarych, trochę przerzedzonych lasów wydawała się ukryta i osłonięta przed całym światem. Ludzie, którzy usadowili się bliżej świata, nieraz miewali odczucie, że mieszkańcy Rudni są zadowoleni z tego odosobnienia i bardzo dobrze się w nim czują. Wszelako kiedy Adam niespo­dziewanie pojawił się na podwórku, został przez swoich kuzynów przyjęty z wielką radością. Natychmiast posadzono go za stołem i ze szczególnym zainteresowaniem wypytywano o Wiktora. Najbardziej jego synkiem była zaciekawiona Aniela, żona Korzeniowskiego, którą Adam od dziecinnych lat nazywał stryjenką. Porozmawiali o tamtym i owym, o różnych, przeważnie codziennych spra­wach. Adam wypił dużą szklankę herbaty, odpoczął i niebawem zaczął myśleć o powrocie do domu. Ale najpierw zwrócił się do swojego stryja z prośbą o nasiona buraków cukrowych, które — jak niejeden raz słyszał — u tutejszych rol­ników są bardzo dobre. Józef Korzeniowski, który z wyglądu był trochę podobny do Dominika, serdecznie się uśmiechnął i natychmiast zgodził się spełnić jego prośbę. Ale nie mógł sobie odmówić pokazania swojej pasieki. W rodzinie często opowiadano o tej starej pasiece osadzonej w miejscu za­cisznym, spokojnym i oddalonym od innych miejscowości. Była bardzo duża i rozłożona w starym sadzie, w pobliżu lasu. Pszczoły zbierały dużo miodu, ponieważ nie miały w sąsiedztwie poważnej konkurencji. — Wiele czasu zabiera chodzenie koło tego wszystkiego, ale opłaca się pro­wadzić taką pasiekę. Każdego roku moje pszczółki pracują pożytecznie — uśmiechnął się. — Robi się już ciepło. Niedługo zacznie się rójka i będą mi wylatywać, siadać na różne drzewa… Ale ja je wyłapię. — Rozejrzał się, popatrzył na wszystkie ule, które były nieduże i zgrabne. Prze­niósł wzrok na stare grusze i jabłonie, po czym uśmiechnął z mimowolną dumą i z naturalną pewnością siebie. Adam spojrzał na niego i po chwili za­stanowienia odpowiedział: — Pasiekę prowadziłbym i ja. Ale nie mam na to czasu ani… odpowiedniego przygotowania. Pięknie to wygląda, pięknie — dodał z odrobiną zazdrości. — Winszuję z całego serca… No, ja już muszę wracać. — I z głową

lekko unie­sioną skierował się do zarośniętej furtki, która oddzielała stary sad od podwó­rza. Józef, podążając za nim, skręcił do magazynu. Zanim Adam wyruszył w drogę, zdążył już wrócić i z tyłu małego pojazdu, za jego siedzenie wtoczył konopny worek napełniony nasionami buraków cukrowych. Na pożegnanie obaj mężczyźni podali sobie dłonie i uśmiechnęli się do siebie. Adam wskoczył na siedzenie swojej wysłużonej i wygodnej dwukółki, wstrząsnął lejcami i wyruszył do Kamilówki. Rozdział 18

Kilka dni później Róża z uśmiechem zapytała Adama: — Jedziemy na kurs? — Na jaki kurs? — zdumiał się. — No, nie pamiętasz? Kurs tańca… — odpowiedziała z odrobinką nieśmiałości. — Ale ja mam tyle roboty! — Adam wykrzyknął. — Muszę posiać jarą pszenicę, jęczmień… I buraki! A ziemia jeszcze niewyrobiona. Do roboty jeździć muszę razem z tymi chłopakami! Bo inaczej nie zrobią mi tak, jak się należy, i poniesiemy duże straty. A każdy ekonom tylko oszuka. Już nieje­den poszedł z torbami przez ekonomów i… tych, uchowaj Boże, admi­ni­strato­rów! — To prawda, Adasiu, święta prawda. Ale pani Borkowska tak nas zapra­szała. Nie pamiętasz?! Kurs ma być tylko w niedziele! Nie zechciałbyś się troszkę pobawić? Potańczyć? Adam znieruchomiał i wpatrzył się w nią szeroko otwartymi oczami. Za­wahał się chwilę, spojrzał na żonę przyjaźnie i odpowiedział: — No… chciałbym! — Obowiązków będzie nam przybywało — kontynuowała Róża i dodała z namysłem: — Zresztą, kto może wiedzieć, co się wydarzy? Czy nie będziesz musiał się zajmować jakimiś innymi sprawami… — Ja tylko nie chcę, żebyś na mnie narzekała. Pojedziemy na ten kurs. W najbliższą niedzielę, po sumie Adam i Róża pojawili się u państwa Bor­kowskich. Dowiedzieli się, że kurs właśnie się zaczyna i można dać zadatek w wysokości trzech rubli od dwóch osób. Nauka tańca miała trwać po trzy godziny w ciągu najbliższych czterech niedziel i kosztować dwanaście rubli za dwie osoby. Adam uznał, że to niemało, ale nie wycofał się z obietnicy danej żonie. Także i on sam na dnie serca czuł młodzieńczą radość na myśl o tym, że przy dźwiękach wesołej muzyki i w nowym, niecodziennym towa­rzystwie można będzie się pokręcić, powywijać dookoła sali i radośnie pod­skoczyć na mocnych i sprężystych nogach, trzymając w ramionach młodą, lekką i uśmiechniętą partnerkę. Nie tylko zabawa, ale także same lekcje tańca mogą być do tego dobrą okazją.

Do domu Fogla, który był także fotografem, pojechali we czworo. Wyruszył z nimi i Borkowski wraz ze swoją żoną, Zofią. Tym razem mąż jej ubrał się w zwyczajny, dobrze skrojony płaszcz z zielonego sukna, który na jego po­stawnej osobie całkiem dobrze się prezentował. Ale na rumianej twarzy pana Franciszka były już widoczne ślady nieustannego wysiłku, wielogodzinnej pracy w młynie, w mącznym pyle, w kurzu i wśród hałasu maszyn. Zapomi­nając o powszednim zmęczeniu, Borkowski uśmiechał się, ponieważ lubił towarzystwo i jeszcze miał ochotę się zabawić, oderwać od swojej pracowi­tej, a nawet mozolnej powszedniości. W swoim domu, w dużej i pięknej sali pan Fogel witał wszystkich z rado­ścią i z otwartymi ramionami. Był to niewysoki, ale zwinny mężczyzna, łysawy, o ciemnej cerze, z włosami podkręcającymi się ku górze, zwłaszcza ponad uszami, a także dookoła całej głowy. Pozostawał w nieustannym ruchu, wciąż uśmiechał się tak serdecznie, tak gorąco, jak gdyby każdemu miał do powie­dzenia coś nadzwyczaj miłego i bardzo ważnego. Od razu stwarzało to przyjemny nastrój. W tej chwili pan Fogel był niezwykle przejęty tą sytuacją i swoim zadaniem, ponieważ miał się zacząć nowy kurs tańca. Rozglądał się na wszystkie strony i żywo interesował ludźmi, którzy już się znaleźli w tej dużej i pustej sali. Oprócz krzeseł, które ustawiono z jednej strony wzdłuż okien, żad­nych mebli tutaj nie było. W lewym, przeciwległym do wejścia rogu siedzieli trzej młodzi mężczyźni. Jeden z nich trzymał przed sobą zgrabną i już wysłużoną harmonię, drugi oparł na kolanach skrzypce, mocno trzymając w garści ich szyjkę i smyk, a trzeci umieścił niedaleko siebie, na mocnej dębowej podłodze niewielki bęben. W dużej sali panował lekki chłód. Muzykanci byli ubrani w krótkie burki, ale już pod szyją porozpinane. Na nogach wszyscy trzej mieli miękkie buty z szerokimi, pofałdowanymi cholewami. Okazując szacunek dla siebie, tancmistrza i klientów, wyczyścili je pięknie i tak wypolerowali, że z daleka lśniły niby w dniu jakiegoś wielkiego święta. Z przyzwyczajenia zaś lub może i po to, żeby się wyróżniać w swoim fachu, mężczyźni mieli wciśnięte na głowy duże, ale kształtne czapki i przy tym trochę przesunięte na bakier. Spod ich daszków wszyscy trzej przyglądali się ochotnikom kursu tańca i wyczekująco zerkali na nauczyciela. Oboje Korzeniowscy, którzy z onieśmieleniem przystanęli na boku w mniej oświetlonym miejscu sali, nikomu i niczemu nie przy­glądali się zbyt dokładnie, jednak szybko stwierdzili, że wokół nich gromadzili się przeważnie ludzie młodzi, pogodni i uśmiechnięci. Dodało im to odwagi. W pewnej chwili jakiś mężczyzna, jeden z tych, których postacie rysowały się na tle okna, nagle poderwał się z krzesła i podbiegł do nich z radosnymi okrzykami: — Adam… Róża! A to dobre! I was tutaj przyniosło?! — A czyż to daleko od nas? — odciął się Adam.

— Ależ ja się bardzo cieszę! — zawołał Bujalski. — Dawno was nie widzia­łem. Podobno macie syna! No, pięknie, pięknie! Tylko ze mnie jeszcze niewynajęty strzelec. — O, bo ty jesteś bardzo niespokojny duch! — otwarcie powiedział Adam, który dawno poznał charakter i temperament swojego dalekiego kuzyna. Wysoki i postawny Bujalski potrząsnął głową i odgarniając z czoła jasną czuprynę, roześmiał się beztrosko. Tupnął mocnymi, niecierpliwymi nogami i chciał coś odpowiedzieć, ale niespodziewanie zatrzymał się przy nim Alek­sander Sobieszczański z żoną Katarzyną. Samym swoim widokiem sprawił on Adamowi wielką radość, ponieważ Sobieszczański był jego dobrym kolegą szkolnym i mieszkał na przedmieściu Torczyna. — I ty tutaj?! — wykrzyknął z radością. — A co?! — Sobieszczański odpowiedział dobrodusznie, a jednocześnie trochę buńczucznie. — Jeszcze się nie zestarzałem, choć młodość, jak mówi piosenka, krótko trwa… Jego żona i Róża spojrzały na niego z przestrachem i wykrzyknęły: — Ach! Och! — Tylko nas nie strasz. — Adam chciał go powstrzymać i trochę rozbroić, ponieważ wiedział, że Sobieszczański lubi trwać na swoim stanowisku niby dobry żołnierz na wyznaczonej pozycji. W głębi duszy bardzo go za to cenił. — Ja tylko ostrzegam i chcę tę młodość wykorzystać, wydłużyć, żeby ona nie była dla nas samą… ciężką harówką. Słysząc to, Adam zgodnie kiwnął głową, przyznając mu rację, ale właśnie na samym środku sali pojawili się oboje państwo Borkowscy; szczupła, ciemnowłosa pani Zofia i jej zażywny mąż. W tej chwili Borkowski nie wyglądał na zmęczonego, rozejrzał się i wesoło się uśmiechnąwszy, powiedział: — Mam zaszczyt przedstawić państwu… sławnego tancmistrza, pana Fogla, który na naszą prośbę będzie prowadził kurs tańca. W odpowiedzi pan Fogel uśmiechnął się tak przyjaźnie i serdecznie, że w sercach wielu uczestników kursu ubyło lęku, a nieśmiałość zaczęła w nich topnieć. Tymczasem obaj panowie nisko się ukłonili i podali sobie ręce. W ślad za nimi wszyscy po kolei zbliżali się do tancmistrza i witając się oraz uśmiechając do siebie, poda­wali sobie dłonie. Pan Fogel, pochyliwszy się, wszystkie bez wyjątku panie ucałował w ręce, następnie się wyprostował i oznajmił z bardzo układnym i nader uprzejmym tonem: — A ja teraz… mam wielki zaszczyt zaprosić eleganckie, piękne panie i szanownych panów na wspólną naukę salonowych tańców! Zanim rozpoczniemy, chciałbym szanownym państwu oznajmić, że każdy taniec to jest coś zupełnie innego, bardzo pięknego… I na pewno bardzo przyjemnego. Na sam początek, na rozgrzewkę… przypomnimy sobie walca!

Szybko i zręcznie obrócił się wokół osi swojego zwartego ciała, zarazem uśmiechając się do wszystkich, którzy go otaczali. Wymownie i trochę naka­zująco wysunął do przodu miękkie i wyćwiczone dłonie, potrząsnął nimi i powiedział tak głośno, ażeby wszyscy go usłyszeli i zrozumieli: — Teraz proszę bardzo szanownych państwa o ustawienie się w parach, jedna za drugą. O, tak, tak… Dobrze, bardzo pięknie. Będziemy tańczyli bar­dzo sławnego rosyjskiego walca Na wzgórzach Mandżurii. Jest on szalenie melodyjny… i, ach, taki od serca! Pan Fogel chciał na początek ośmielić, rozgrzać duchowo swoich uczniów, ponieważ wiedział, że większość z nich umiała go tańczyć. W rytm muzyki obracał się, biegł do przodu, całą swoją osobą, poruszaniem się i sta­wianiem kroków przypominał, jak ma wyglądać pięknie tańczony walc. Nie­którzy znali melodię tego modnego tańca, ale wszyscy uśmiechali się z za­chwytem, słysząc, jak skrzypce wyciągają liryczne, gorące, chwilami namiętne i charakterystyczne rosyjskie tony, w których radość mieszała się z tęsknotą. Harmoszka poszerzała melodię, napełniała ją niespokojną, kipiącą treścią, a bębenek jakby od niechcenia, ale bardzo mocno wybijał rytm. W tym czasie pary z głowami lekko przechylonymi na boki, z radosnymi uśmiechami na ustach, sunęły dookoła sali, pilnie wpatrując się w nauczyciela. Po trzech zwrotkach, wdzięcz­nie zagranych i tak lekko wytańczonych, pan Fogel podniósł rękę, potrząsnął nią w stronę muzykantów i orkiestra ucichła. — Szkoda, że to już koniec! — ktoś wykrzyknął. — Tańczyło nam się tak przyjemnie! — Wcale nie koniec! — Z miłym uśmiechem zaprotestował Fogel. — Jesz­cze nie raz powrócimy do tego walca. Tańczą państwo, jak na początek… zupełnie prawidłowo. Ale teraz to my sobie zatańczymy walca Straussa, naj­słynniejszego, najwspanialszego z walców! Tańczą go na cesarskim dworze… w Wiedniu! Tańczył go sam cesarz Franciszek Józef ze swoją żoną, cesarzową Elżbietą! To jest coś. To jest bardzo piękne… i takie wartościowe! — A syn jego, Rudolf, czy pięknie tańczy walce Straussa? — nieoczekiwanie spytała pani Borkowska. — Och! Jeszcze lepiej niż jego ojciec! Co młodość, to młodość! — we­soło i beztrosko wykrzyknął pan Fogel. — Ależ on dawno nie żyje! — zaprotestował Marmudzki, młody właściciel ziemski z okolic Torczyna. — I kto jest następcą tronu? — Na chwilę zapanowała poważniejsza atmosfera. — Niech się o to martwi stary cesarz, a my się bawmy! — krzyknął Bujalski. — Tak, tak. Szkoda czasu — przytaknął Fogel i natychmiast dał znać swojej orkiestrze.

Walc, który teraz popłynął, był leciutki, mniej porywisty, choć elegancki tą dworską, wygładzoną elegancją. Dla wydobycia jego radosnej i niepowstrzy­manej płynności zdawało się, że co najmniej o jedne skrzypce w tej skromnej orkiestrze było za mało. Wszyscy jednak tym gorliwiej obserwowali tancmi­strza, który wydłużał kroki i poruszał się z wyraźnym namaszczeniem. Ale chwilami jego ruchy, zgodnie z rytmem muzyki, zwłaszcza gdy się obracał, były pełne zachwycającej lekkości, którą zauważono i starano się naśladować. Pan Fogel powtarzał je wielokrotnie i ukazywał tak, ażeby ucznio­wie mogli je zapamiętać i dobrze się ich nauczyć. Rozdział 19

Po kilkudziesięciu taktach pan Fogel zarządził przerwę. Rozgrzani i trochę zmęczeni, ale zadowoleni uczestnicy kursu rozsiedli się na krzesłach pod oknem. Muzykanci zaraz odrzucili na bok czapki, spod pazuchy powycią­gali zgrabne buteleczki wypełnione jasnym, przejrzystym napojem i trzymając je przed sobą, przechylali głowy do tyłu i przepijali do siebie, pociągając z butelek po kilkakroć, łyk za łykiem. Najwyraźniej zrobiło im się bardzo gorąco, ponie­waż jeden po drugim zaczęli zdejmować burki i już po chwili, zamiast dotych­czasowego okrycia, mieli na sobie koszule i szykowne, dobrze skrojone kami­zelki. A potem jeszcze raz łyknęli i spojrzeli wyczekująco na tancmistrza, który chodził po sali, uśmiechał się do siebie i pocierając jedną dłoń o drugą, co pe­wien czas lekko uderzał nimi o siebie. Tancmistrz, który obserwował muzy­kantów, uśmiechnął się, widząc, że są ożywieni i w dobrych nastrojach. W pewnej chwili obrócił się w stronę okna i powiedział wesoło: — A teraz czas na polski taniec! Krakowiak! Prosimy na salę! Na jego wezwanie wszyscy z radosnym ożywieniem poderwali się z krzeseł i wybiegli na środek. Wiedzieli, że krakowiak to bardzo wesoła zabawa. — Przy krakowiaku można o wszystkim zapomnieć! — krzyknął Bujalski do Borkowskiego. — To dobrze… i źle — odpowiedział doświadczony młynarz. Tymcza­sem wszyscy, znalazłszy się na środku, wsłuchali się w słowa nauczyciela. Pan Fogel już mówił do nich: — W krakowiaku też się biega po całej sali jak w mazurze, ale rytm i krok on ma inny. Przeważają podskoki. To bardzo wesoły, przyjemny, piękny taniec. Tańczy się go parami, ale też wspólnie, jak na przykład w kadrylu. Z tym że krakowiak jest weselszy, jak mówią, bardziej żywiołowy — tłumaczył pan Fogel. — Zanim nasza orkiestra zacznie grać, ja państwu pokażę jego krok i figury. A teraz… ja bym bardzo uprzejmie prosił do siebie panią Borkowską — powiedziawszy to, podszedł do niej i skłonił się z czarującym uśmiechem. —

Proszę ująć się pod boczek — mówił do niej, uśmiechając się bez prze­rwy, ale też i uważając, żeby wszyscy widzieli, jak stawiają kroki — i z rącz­kami lekko i ładnie uniesionymi, w żwawych podskokach pomykamy do przodu… I tak para za parą, zataczamy kręgi dookoła sali, raz i drugi… A potem zatrzymujemy się, wirujemy dookoła siebie, to w jedną, to w drugą i przytupujemy… i znowu biegniemy, tańcząc w podskokach… i dookoła sali! — Powiedziawszy to, zatrzymał się i zwrócił do obecnych: — My z panią Borkowską będziemy szanownych państwa tak prowadzili, ażeby wszystko było widoczne, zrozumiałe i łatwe do naśladowania. Pani Borkowska do tańca jest pierwsza klasa! Szanowny pan małżonek może być bardzo dumny! — Tylko będę musiał poszukać innej tancerki! — natychmiast odkrzyknął Borkowski. — A czy to źle? — filuternie odpowiedział tancmistrz. Ale po chwili dodał: — Może z łaski swojej zastąpiłby mnie pan Bujalski, bo on tak pro­wadzi, jak nikt… — Powiedziawszy to, pan Fogel z wielkim uznaniem pokiwał głową. Ale na­tychmiast się wyprostował i spojrzawszy na orkiestrę, wymownie podniósł swoją małą dłoń. Wtem machnął nią i nagle na wszystkie strony, z całą wytężoną siłą strun w skrzypcach i miechów w harmonii, najpierw mocno ściskanych, a potem rozciąganych na całą szerokość ramion, zabrzmiały, roz­dźwięczały się i buchnęły na salę skoczne, dźwięczne, porywiste i nad wyraz wesołe tony krakowiaka. Wypełniała go sama radość i niepowstrzymana od­waga. Pierwszeństwo przed soczystymi i lirycznymi tonami skrzypiec brała skoczna, rozbrykana i zdawać by się mogło rozhulana harmoszka. A bębenek tak gorliwie jej sekundował, hałasował na swój sposób i wydawało się, że wyska­kiwał do góry z niepowstrzymanym zapałem, opadał, gonił i w gorliwości wybi­jania rytmu niemal deptał po piętach swojej bardzo wesołej towarzyszce. Muzyka taka jeszcze przydawała skrzydeł młodym kursantom. Już podczas demonstrowania figur przez pana Fogla wszyscy — widząc, że to znakomita zabawa — z zapałem i z wielką ochotą ruszyli za pierwszą parą, w każdym ruchu naśladowali ją nieustannie i bardzo gorliwie. Pierwsza para okazała się tak pojętna, jak się spodziewał pan Fogel. Bujalski z panią Borkowską starali się popisywać przed wszystkimi. Wychodziło im to, bo przecież krakowiaka widzieli nie pierwszy raz w życiu. Ale nikt nie chciał być od nich gorszy. Wszyscy, para za parą, podbiegali za nimi w charakterystycznych dla krakowiaka pory­wistych, a zarazem eleganckich i zgranych podskokach. Zachwyt, upragnione szczęście, a zwłaszcza młodość sprawiały, że nikt nie czuł zmęczenia. Figury pięknie się przeplatały, mijały się rozochocone pary i aż migotało od uśmie­chów i rozognionych twarzy. Mężczyźni dawali popis swojej siły, a kobiety wdzięku i giętkości. Gdy już wielokrotnie przećwiczono figury krakowiaka i muzyka ucichła, pan Fogel zapowiedział, że na następnych próbach pokaże figury modnej od dłuższego

czasu lezginki. — Jest to taniec bardzo żywy i przeważnie dla młodych ludzi, którzy mają dużo energii i pragną, tak bym powiedział, sobie poskakać. W połowie jest słowiański, a w połowie, wyobraźcie sobie szanowni państwo, kaukaski! O, tak! Jego charakter i kroki wyjątkowo do siebie pasują. Uprzejmie proszę popatrzeć, jak on wygląda. Szybki jest, nogi idą w ruch… Kobieta i mężczyzna to zbliżają się do siebie, to oddalają w szybkich krocz­kach… O, takich, proszę się dokładnie przyglądać. Jeszcze raz powtórzę… Potem oboje tancerze szybciutko, w rytm obracają się dookoła siebie. I znowu to samo jeszcze raz. Mimo woli wszyscy przybliżyli się do środka, przypatrując się z wielką uwagą i ciekawością jego ruchom, krokom i wsłuchując w każde słowo. Pan Fogel mówił dalej: — Wszystkie te figury będziemy próbowali na następnych spotkaniach. Także i pompadour, bo taniec ten jest tańcem salonowym. Tak samo jak i kadryl. Ale oba te tańce trzeba od razu tańczyć wspólnie. Pokażę je państwu następnym razem, dlatego że będzie w nich dużo figur. A lezginka to tak dla odmiany, dla urozmaicenia. Zapanowało pełne szacunku milczenie wyrażające zgodę i zaufanie do tancmistrza. Po chwili pan Fogel z odrobinką wahania wyznał: — Myślę, że niektórych z państwa krakowiak porządnie zmęczył. I jeżeli państwo nie mieliby nic przeciwko temu, to ja bym dzisiaj… już zakończył naszą naukę. Przyznając rację swojemu mistrzowi, kursanci uprzejmie i w wesołych nastrojach opuścili salę taneczną. 1 Wiktorze, ja ciebie chrzczę w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego… Amen.

Rozdział 20

Tymczasem Adam nie tracił ani chwili. Ponieważ trwała piękna wiosenna pogoda, wczesnymi rankami w trzy pługi wyruszał z Maksymem i Grzego­rzem na pola oddalone o pół kilometra i położone na dość wysokich, rozległych, ale miękko rozkładających się wołyńskich wzgórzach. Ta część po­siadłości Korzeniowskich była najżyźniejsza. Na samym wzgórzu, w części południowej Adam zamierzał posiać pszenicę jarą, w północnej — owies, południowe zaś zbocze, w części najniższej, przeznaczył pod buraki, które na tutejszym czarnoziemie o podłożu stepowym wspaniale się udawały. Gdy Adam jako pierwszy stanął do pracy razem ze swoimi młodymi po­mocnikami, zanim kazał im ruszyć z orką do przodu, rozejrzał się i od nowa zachwycił krajobrazem, który znał od dzieciństwa, zawsze bardzo podziwiał i kochał. Promieniowała z niego żyzność, siła, wol­ność, a nawet prastara duma. Z radością uśmiechnął się, spoglądając na trzech­setletnie dęby. Ich potężne korony wsparte na kolumnowych, bujnie powygina­nych, nabrzmiałych pniach były widoczne ze szczytów i zboczy wyniesionych, a zarazem spokojnych wzgórz. Wspaniałe samotniki, porozrzucane na tych kur­ha­nowych pagórach, trwały nieprzerwanie, już jako wspomnienie po prasta­rych słowiańskich lasach. Adam nie przestawał się uśmiechać, ponieważ natychmiast przypominało mu się, że jego ojciec Dominik Korzeniowski nigdy nie pozwalał ich wycinać. Umacniany dumą bijącą z tych odwiecznych drzew, także ich siłą, może nie do końca uświadomioną, zabronił, nie pozwalał ich wyrąbać, zwalić i usunąć z powierzchni ziemi. Z tych właśnie powodów drewno potrzebne na co dzień Korzeniowscy brali z wycinania bardzo starych drzew w sadzie, z wycinania olch, a także niektórych brzóz rosnących w starym gaju za domem. Podczas gdy Adam wraz ze swoimi parobkami dokonywał wiosennej upra­wy ziemi, Róża poleciła dziewczynom przekopywać ogród i przygotować go do siania i sadzenia warzyw. W krótkich przerwach, gdy dziecko spało, wy­biegała do ogrodu i doglądała ich pracy. Jednocześnie, gdy Ludwika i Maszka nieprzerwanie, przez pierwsze tygodnie wiosny uprawiały ogród, Róża z Wik­torem usadzonym w pięknym i wygodnym wózku dotrzymywała im towa­rzystwa i pomagała powodowana wielką ochotą. Równocześnie uczyła, jak należy robić grządki, w jaki sposób rzucać do nich nasiona i przy­krywać żyzną ziemią. Miała nadzieję, że zanim deszcz popada, pulchna ziemia od dołu i od góry otuli nasiona należycie i je rozgrzeje. Którejś niedzieli Maszka sprowadziła z okolic Czarnobyla swoją kuzynkę Kławę, młodą Poleszuczkę. Róża bardzo się ucieszyła, ponieważ wiedziała, że za parę tygodni, gdy rośliny zaczną wschodzić, zielsko wydobędzie się na

powierzchnię gruntu z siłą nieporównywalnie większą aniżeli siły wzrostu roślin sianych i sadzonych, po czym rozrośnie się tak niepowstrzymanie, że gdy nie zostanie w porę wyplewione, natychmiast warzywa zagłuszy i bardzo osłabi. Rozumiała też doskonale, że będzie potrzebowała wielu rąk do pracy, ponieważ w maju zacznie się okres przesadzania siewek różnych warzyw. Równocześnie myślała o innych sprawach. Kurs tańca miał się odbywać jeszcze przez parę tygodni i przeniesiony został na soboty. Była to okoliczność bar­dzo wygodna i korzystna. Róża bowiem postanowiła po najbliższej próbie udać się do zakładu krawieckiego, w którym pani Borkowska szyje sobie kostiumy i suknie. Doszła do przekonania, że tylko w tym zakładzie może zamówić dla siebie piękną i modną suknię. Rozdział 21

A w najbliższą sobotę przed południem, przed tą samą zapaloną gromadką liczącą około piętnastu osób, pojawił się rozpromieniony, radosny, pełen sił i coraz bardziej zaokrąglony pan Fogel. Wszelako tusza nie prze­szkadzała mu w niczym, a wprost przeciwnie, te zaokrąglenia jak gdyby pod­rzucały jego osobę do góry, lekko unosiły jego kroki i porywały ku przodowi tak sprężyście, jak gdyby na kilku parach skrzydeł. Jego entuzjazm wciąż dodawał wszystkim nowych sił i zapału, nie wyłączając w tym także i orkiestry. Pełni wiary w życie młodzi ludzie, ażeby uciec od codzienności, bardzo chętnie i cierpliwie uczyli się figur tańców, o których zaledwie słyszeli. Choć byli i tacy, jak na przykład państwo Kaliszowie, właściciele piekarni przy ulicy Łąkowej, którzy o wielu najnowszych tańcach nigdy dotąd nie słyszeli. Wszelako było widać po ich ożywionych twarzach, że bardzo im się podobała wspólna zabawa i szybko uczyli się tańców, które niepodzielnie królowały w salonach całej Europy. Do takich bez wątpienia zaliczał się kadryl. Tym razem od niego zaczynając, pan Fogel ze świeżymi siłami i z energią polecił uczestnikom dobrać się w pary i podzieliwszy ich na dwie grupy, ustawił naprzeciw siebie. W rytm tańca, prze­chadzając się w przeciwne strony, pary mijały się i znowu zawracały, ażeby się spotkać i znowu wyminąć, podążając już w drugą stronę. Kolejnym razem już się nie minęły, lecz przystanęły i krokami charakterystycznymi dla kadryla zbliżyły do siebie. Połączyły się i ustawiły jedna za drugą. Two­rząc już następną figurę, tym razem wszystkie pary podążyły za sobą, zataczając wesołe i płynne kręgi po sali. A na koniec rozweseleni i uśmiechnięci, zgodnie z pouczeniem mistrza, chwyciwszy się pojedynczo za ręce, biegali w podskokach, tworząc długi, nieprzerwany łańcuch. Pan Fogel niezmordowanie prowadził swoich uczniów, a orkiestra przygrywała im w lek­kim rytmie na sześć ósmych­. Ucząc tej pięknej i niełatwej sztuki, pan Fogel potrzebował ludzi

odznacza­jących się talentami tanecznymi. W naturalny sposób byli oni wzorem dla pozostałych uczestników, zwłaszcza dla tych nieśmiałych i niewierzących we własne siły. Także i tym razem w pierwszą parę odważył się wyruszyć Bujalski z panią Borkowską. W talentach tanecznych i fantazji nikomu nie ustępowali. Pozostali kursanci, widząc, jak wesoło się uśmie­chają i ile mają wiary w swoje możliwości, stopniowo i po niezbyt długich wahaniach do nich dołączali. W większości byli to ludzie młodzi i nie bra­kowało im chęci ani radości życia. Wytężali wszystkie siły i starali się uczyć tańców, jak tylko mogli. Tancmistrz, widząc to, wielokrotnie i niezmordowanie powtarzał taneczne układy, figury i wyszukane przejścia pomiędzy nimi. Za Bujalskim podążał Aleksander Sobieszczański z żoną Katarzyną, a za nimi Ksawery Marmudzki, posiadający majątek w okolicach Torczyna, w parze ze swoją daleką kuzynką, nauczycielką historii w torczyńskiej szkole powszechnej. Do mało znanego kad­ryla, powodowany ciekawością i odwagą, ruszył także Adam Korzeniowski ze swoją młodą żoną, Różą. Za nimi pośpieszył pan Borkowski z przyjaciółką pani Zofii, a do tego towarzystwa dołączył piekarz Kalisz ze swoją sprytną żoną. Po krótkiej przerwie, dla odmiany, a także i dla odpoczynku, pan Fogel zwró­cił się do orkiestry i znowu zadysponował bardzo sławny walc wiedeński Nad pięknym modrym Dunajem, który w całej Europie święcił wyjąt­kowe triumfy. Kursanci z nadzwyczajną przyjemnością tańczyli słynnego już nie tylko w Europie, lecz także w całym świecie Straussowskiego walca. A orkiestra dawała z siebie wszystko, ażeby sprostać wyjątko­wemu rozmachowi tego tańca. Gdy ucichły dźwięki walca, tańczący się zatrzymali i nie przestając się uśmiechać, z wolna powracali do krzeseł. Wówczas pod­niósł się pan Fogel i z wielkim zadowoleniem, ale i ze spokojem powiedział: — Niech państwo chwilę sobie odpoczną, porozmawiają, a ja szanow­nym państwu pokażę sławną polkę pompadour. Tutaj są figury lekkie, wesołe i eleganckie. Takie, żeby się nie męczyć i zabawić wesoło, w miłym towarzy­stwie. Zapraszam na salę… Teraz wszyscy razem — i ci młodzi, i trochę starsi — niemal równocześnie się pode­rwali i wybiegli na środek. Sprawnie ustawili się w pary, pod wytrawnym kierownictwem i przed zachęcającym wzrokiem pana Fogla starali się jak najlepiej wykonywać wszystkie figury sławnej w całej Europie polki pompa­dour. Nie potrzebowali wielu lekcji tego tańca. Pilnie podpatrując siebie i swojego mistrza, czynili to coraz sprawniej. Tym razem wyróżniali się oboje Korzeniowscy. Ponieważ uznali, że figury tego tańca przypominały trochę polkę, a może i mazura, z rozmachem wskakiwali w te wdzięczne układy figuralne i natychmiast stali się jedną z czołowych par. Za nimi dzielnie podążał Marmudzki z Katarzyną, żoną Sobieszczańskiego, niemal deptał im po piętach żywiołowy Bujalski z panią Kaliszową. A piekarz Kalisz, tańcząc z panią Borkowską, wysilał, ile tylko mógł,

swoje mocne nogi, nieco zastałe od pracy, którą na co dzień wykonywał. Chciał pokazać, że i on jest człowiekiem z towarzystwa. Wiadomo było, że polka pompadour z natury swojej i niejako z pochodzenia była tańcem bardzo eleganckim. Po tym radosnym, prawdziwym i dosyć długim wysiłku, gdy wszyscy uśmie­chnięci i z ciemnymi rumieńcami na twarzach, milcząc, odpoczywali, pan Fogel powiedział swoim nieco schrypniętym tenorem: — Na sam koniec jeszcze myślę, żeby popróbować i poćwiczyć ma­zura! Prawda?! Inaczej nie można. W Polsce mazura do końca świata będzie się tańczyło! — O, tak! — krzyknął zachwycony Bujalski. — Tak! Tak! — natychmiast dołączył do niego Sobieszczański. — Ja zresztą umiem go tańczyć — dodał. — Ale nie wszyscy go tak dobrze umieją, jak się spodziewam — wyjaśnił pan Fogel. — Zaraz go sobie zatańczymy. I, jak już powiedziałem, jest on inny od krakowiaka. Ale też jest figurowy. Figury są nietrudne i dzisiaj się z nimi zapoznamy. A jak każdy taniec europejski, tańczy się go zespołowo i w parze. I to jest bardzo przyjemne. Po niedługim odpoczynku kursanci przystąpili do mazura. Bujalski znowu się wysunął na czoło. Widząc jego siłę i temperament, pan Fogel od razu przy­znał mu zaszczytną rolę wodzireja. Obaj wraz z Sobieszczańskim, który był od Bujalskiego odrobinkę niższy, ale sprytniejszy, bardzo efektownie, czasem na zmianę i wręcz popisowo prowadzili wspaniałego mazura. Demonstrowali figury, zwycięsko się uśmiechali, wybiegali do przodu i wiedząc, kiedy, co i jak czynić, wszystkich pozostałych zachęcali i pozbawiali wątpliwości co do własnych możliwości tanecznych. Adam i Róża, którzy jak większość uczestni­ków kursu niezbyt często chodzili na bale i mieli mniej wprawy w tym pięknym tańcu, starali się nie spuszczać ich z oczu, zapamiętać rytm, kroki, każde prze­chylenie i każdy obrót. Podobnie czynili wszyscy pozostali, ponieważ będąc ludźmi pracy, też nieczęsto chodzili na bale. Pilnie przyglądając się wszystkiemu i wszystkim, pan Fogel uśmiechał się niezmiennie i słodko. Zarazem też był coraz bardziej zadowolony. Przekonał się bowiem, że młodzi i starsi Polacy umieją tańczyć polskie tańce. Potem, zgodnie ze swoją zapowiedzią, nadzwyczaj grzecznie poprosił na środek sali Zofię Borkowską i wraz z tą partnerką pokazał jeszcze raz figury modnej lezginki. Taniec ten udał im się pięknie, tym bardziej że pani Zofia była najmniej wstydliwa ze wszystkich kobiet, które znalazły się na tej sali i na ogół rzadko tańczyły. Kursanci uznali go za bardzo wesoły, pociągający i odmienny od wszystkich dotychczasowych. W tym czasie orkiestra umilkła. Ale pan Fogel ponownie dał znać i znowu przy jej dźwiękach powtórzył z panią Bor­kowską wszystkie figury tego żywiołowego

tańca. Na koniec odprowadził panią Borkowską na miejsce i kłaniając się, bardzo grzecznie jej podziękował. Po chwili zastanowienia znowu do tego samego tańca poprosił Różę, ponie­waż zauważył, że bardzo lekko i zręcznie się porusza, lepiej nawet niż pani Borkowska. Z całą wymownością świadczył o tym jego uśmiech pełen szcze­rego zachwytu. Adam obserwował ten uśmiech i zrozumiał, ile mieści się w nim podziwu dla jego młodej i zdolnej żony. Na tak wyjątkową okazję, jaką miał być wiosenny bal, Róża postanowiła zamówić kreację jedwabną. Pragnęła, by suknia została uszyta w modnym stylu secesyjnym i była tak piękna jak ta, którą zobaczyła na pani Borkowskiej w Nowy Rok. Dlatego, gdy kurs zbliżał się do końca, Róża udała się do zakładu krawieckiego i wybrała jedwab w kolorze różowym. Po dwóch tygodniach suknia była już gotowa i pięknie się na niej układała, delikatnym różem podkreślała młodość jej cery i blask jasnopopielatych wło­sów. Róża, przymierzając ją i oglądając siebie w lustrze, poczuła się niesłycha­nie dumna i szczęśliwa. Ale poza wszystkim innym pragnęła olśnić swojego męża. Instynktownie czuła, że może to osiągnąć, gdy Adam zobaczy ją w suk­ni, która w niczym nie będzie przypominała jej codziennych, szarych su­kie­nek. Na balu ukaże się przed nim w pięknej, modnej i eleganckiej kreacji jako czarująca i pełna blasku młoda kobieta. Rozdział 22

W niedzielę, w pierwszej połowie maja odbył się tak oczekiwany wio­senny bal. Zorganizowano go w tej samej dużej sali, w której wcześniej prowadzony był kurs tańca. Jednak gości pojawiło się na nim o wiele więcej niż na kursie. Wielu z nich nie znało się jeszcze, ale mieszkańcy Torczyna już od samego progu witali się głośno, radośnie i bardzo wylewnie. Obok drob­nych kupców, nauczycieli, a nawet i sprzedawców znalazł się z żoną także Smolenar, właściciel garbarni i fabryczki lnianych wyrobów. Róża z wielkim zaskoczeniem zauważyła, że pani Smolenarowa była nadzwyczaj bogato ubra­na. Na jej aksamitnej, pięknie haftowanej sukni, dookoła pełnej szyi lśnił i rzu­cał płomienne iskry, jak się Róża domyślała, naszyjnik z brylantów. Szybko spostrzegła, że wspaniały naszyjnik pani Smolenarowej wraz z jej ogromnymi, czarnymi oczami robił także i na innych gościach niemałe wrażenie. Oprócz niej żadna pośród kobiet nie była tak bogato ubrana. Wokoło panował już inny nastrój niż na próbach. Wyczuwało się podniece­nie połączone z oczekiwaniem. Sala została pięknie przystrojona gałązkami brzozy, pachnącej sosny i kolorowymi pękami sztucznych kwiatów. Pod wysokim sufitem zaś zawieszono trzy duże lampy naftowe, które zostały zapalone po zmierzchu. Orkiestra rozłożona w tym samym kącie, w którym przygrywała do tańca na kursie, już czekała na sygnał do rozpoczęcia zabawy. Ale tym ra­zem, jak

szybko i z miłym zaskoczeniem dostrzegł Adam, powiększyła się o jednego skrzypka. Choć grajkowie byli samoukami, nikomu to nie przeszka­dzało, ponieważ powszechnie było wiadomo, że ze swojego zadania wywiązują się znakomicie. O godzinie piątej po południu, pamiętając o wszystkich zaleceniach pana Fogla, Bujalski wyszedł na środek sali i przystanął. Gdy zapadła cisza, wówczas delikatnie, ale nie mniej uroczyście podniósł obie ręce i lekko nimi potrzą­snął. Po czym szeroko uśmiechając się do wystrojonych kobiet i towarzy­szących im eleganckich mężczyzn, zawołał: — Z wielką przyjemnością i całym sercem witamy wszystkich tutaj przy­byłych, bardzo miłych gości… i życzymy przyjemnej zabawy! Następnie miękkimi krokami podszedł do orkiestry i cichym głosem za­dysponował walca Johanna Straussa Nad pięknym modrym Dunajem. I ku najwyższemu zdumieniu świeżo przybyłych gości popłynęła melodia tak piękna, urzekająca, że niektórym z tych, którzy na lekcjach tańca nie bywali, wydała się na początku wprost niebiańska. Płynność jej, gdy nieznacznie przy­cichała, jakby odpoczywając i lekko przypadając do ziemi, rozbudzała jakieś nad­zwyczaj delikatne uczucia i nad wyraz melodyjnie przypominała o różnych sprawach, nad którymi w dniu powszednim ludzie nie mieli czasu się zastanowić. A gdy po chwili melodia walca wzlatywała na miękkich, tysięcznych i niewidzialnych skrzydłach, wówczas jej cudowne dźwięki i porywiste rytmy odrywały tancerzy od ziemi i niosły w odległą i cudowną krainę szczęścia. Czarująca muzyka Straussowskiego walca na samym początku wzbudziła po­wszech­ny entuzjazm i wielki zapał do zabawy. Pierwszą parą do tańca wybiegli Borkowska i Bujalski, drugą ruszył Smo­lenar z żoną, trzecią — Adam i Róża, potem Borkowski i przyjaciółka jego żony, nauczycielka ze szkoły powszechnej w Torczynie, a także kilkanaście innych, które z wielką ochotą poderwały się do zabawy. Wszystkie pary, jedna za dru­gą, pomknęły dookoła sali i w nieustannym, płynnym ruchu wirowały, wy­mijały się i ze sobą mieszały. W pewnej chwili rozbawiony Bujalski, który miał za partnerkę bardzo muzykalną panią Borkowską, spostrzegł pod świa­tłem lampy Sobieszczańskiego z żoną i krzyknął: — Olek, gonię cię! Uciekaj! Dziarska pani Sobieszczańska odpowiedziała mu dowcipnie i trochę złośliwie: — A leć, jakżeś taki chojrak! Choćby i na drugi koniec świata! Już podczas kursu Adam tańczył znakomicie. Miał z natury doskonały słuch i bardzo mocne, szybkie nogi. Jego młode ciało było nadzwyczaj ela­styczne i tego wieczoru oboje z żoną utworzyli bardzo zgraną parę. Adam tańczył tak sprawnie, że nie myślał o sobie i zaczął się rozglądać. W nie­długim czasie zauważył, że

niemal wszyscy, mijając ich, z dziwnymi uśmiechami i z błyszczącymi oczami zerkają na Różę. Szybko się zorientował, że ona tego wieczoru wzbudza powszechny zachwyt. Uśmiechnąwszy się z du­mą, jeszcze bardziej niż kiedykolwiek zachwycił się jej świeżą, dziewczęcą urodą, która tego wieczoru została powszechnie doceniona. Adam coraz częściej dostrzegał, że o ile zaskoczone kobiety szybko odwracały wzrok od Róży, o tyle wzrok większości mężczyzn wciąż wybiegał w jej stronę. Uśmiechem pełnym szczęścia przyciągała ich do siebie jak magnes. Przed kolacją była nieustannie zapraszana do walców i do polek. Z najmilszymi uśmiechami giął się przed nią przysadzisty Borkowski, bardzo chętnie i często tańczył z nią Bujalski, Sobieszczański, a do poleczki odważył się w pewnym momencie poprosić Różę także młody pomocnik w młynie Borkowskiego. Do kadryla zaś zaprosił ją młody ziemianin z okolic Torczyna, który — jak sobie Adam przypomniał — nazywał się Marmudzki. Czując potrzebę zachowania eleganc­kiej równowagi, w zamian za to Adam tańczył z panią Borkowską, z Sobiesz­czańską, żoną swojego szkolnego kolegi, także z panią Smolenarową i z wie­loma innymi kobietami, których nawet osobiście nie znał. Gdy orkiestra zagrała kadryla, stanęli do tego tańca nieliczni; a nawet w po­równaniu z liczbą przybyłych gości, zdecydowana mniejszość. W tańcu tym trzeba było się wykazać salonową obrotnością, pewnością siebie i dobrą zna­jomością figur. Znowu na środek pierwszy wyruszył Bujalski, prowadząc pod ramię panią Borkowską. Do nich dołączyła Róża z eleganckim właścicielem ziemskim, którego jednak osobiście nie znała. W ślad za nimi wysunął się Adam, najpierw pięknym ukłonem zaproszając do kadryla młodą kuzynkę pani Bor­kow­skiej. Ostatnią parę utworzyli młody nauczyciel wraz z żoną ziemskiego właściciela. Tancerze byli młodzi, przystojni i tak eleganccy, jak tylko potrafili i jak było ich na to stać. Ale wśród nich wyróżniał się postawny Andrzej Bujalski, chociaż nie był tak elegancki i wymuskany jak Marmudzki, z którym tańczyła Róża. W tańcu Bujalski nie dążył do tego, ażeby się spośród wszystkich wyróżnić. Pra­gnął natomiast, by cała gromadka tancerzy, której przewodził przed tymi sympatycznymi, jednak różniącymi się pomiędzy sobą ludźmi, zaprezentowała się jak najpiękniej. Pamiętając o poleceniach pana Fogla i wciąż mając przed oczami jego wyraziste, a zarazem eleganckie ruchy, przypominał sobie wszystkie figury tego salonowego tańca, przy tym pełnego życia i wesołości. Orkiestra grała coraz śmielej pogodną i harmonijną melodię kadryla. Ulegając jej urokowi, Andrzej się wyprężył, uśmiech­nął do swojej partnerki i z wielką śmiałością ruszył do przodu. W przeciwną stronę wybiegł Adam, który podczas kursu, nie tracąc czasu i energii, też nieźle poduczył się tego tańca. Z obu stron tancerze uśmiechali się z rosnącą swobodą, z wdziękiem i fantazją mijali się w rytmie muzyki i znowu

powracali, by zatrzymać się naprzeciw siebie. Pamiętając o pouczeniach Fogla, obracali się już ku następnym, jeszcze piękniejszym figurom, które nawet w tak małym zespole wyglądały zachwycająco i zarazem naturalnie. A potem w mło­dych, lekkich podskokach, podrywając i niemal unosząc swoje partnerki, obiegali z nimi całą salę, budząc ogólny podziw i zachwyt. W tym czasie goście w przeważającej większości siedzieli, inni stali, ale wszyscy bez wyjątku przypa­trywali się im z wielkim zainteresowaniem, a nawet z dostrzegalną zazdrością. — Wspaniale! Zachwycająco! Ach! Och! Ach! — Co chwila zrywały się okrzyki, a za nimi jeszcze mocniejsze oklaski, w których rąk nie żałowano. Tańczącym dodawało to siły i pewności siebie. Wszystkie pary się prężyły, przybierały piękne pozy, podawały sobie ręce, rozłączały się i na nowo łączyły, w pięknych korowodach okrążając salę. Gdy muzyka ucichła i kadryl się zakończył, a tancerze składali sobie ukłony, jeszcze raz i dla nich, i dla orkiestry zewsząd sypnęły się rzęsiste oklaski i rozległy okrzyki wyrażające zachwyt. Zwłaszcza mężczyźni, wśród których przeważali młodzi, krzyczeli głośno, a nawet nieświadomie i mimo woli podskakując, dziarsko przytupy­wali w drewnianą podłogę. Taka pochwała i powszechne uznanie natychmiast wzbudziły w tancerzach szaloną dumę i stały się dla nich najmilszą nagrodą. Rozdział 23

Goście bawili się kilka godzin, a gdy orkiestra zamilkła, nastąpiła przerwa. Na dwóch stołach przysuniętych do siebie podano kolację. Najlepsze miejsca przypadły kobietom, ponieważ tego wieczoru wszystkie bez wy­jątku były uznawane za damy. Honorowe miejsce zostało przyznane pani Borkowskiej. Obok niej znalazł się Andrzej Bujalski, mając w pobliżu bogato i wy­twornie ubraną panią Smolenarową. Tymczasem pani Borkowska z ko­biecą bystrością i właściwym dla siebie wdziękiem zwróciła się do siedzącej naprzeciwko Róży, która bardzo pragnęła wyglądać ładnie, ale nie do tego stopnia, żeby przyćmić inne kobiety. Była tak młoda, że jeszcze nie odczuwała i nie znała takich potrzeb. Siedziała skromnie i uśmiechała się do wszystkich bez wyjątku. Pani Borkowska, powodowana szczerym zachwytem czy może w głębi duszy pragnąc trochę dokuczyć żonie bogatego fabrykanta, wychyliła się i krzyknęła do Róży dźwięcznym głosem: — Prześlicznie pani dzisiaj wygląda! Młodość to najwspanialsze brylanty — dodała z czarującym uśmiechem. — Ale słyszałam od ludzi starszych… — z odrobinką uszczypliwości ode­zwała się Sobieszczańska — że młodość nie trwa za długo. — To prawda — z westchnieniem odpowiedziała Borkowska. — Dlatego

radziłabym, żeby pani Różyczka… razem z mężem i z dzieckiem zrobili sobie teraz zdjęcia. W tym domu mieści się dobry zakład fotograficzny. Także pro­wadzi go pan Fogel. Zrobiliśmy już u niego sporo pamiątkowych fotografii. I ład­nych, prawda? — zwróciła się z pytaniem do swojego męża. — Ach tak, Zosieńko! — z ożywieniem zawołał Borkowski. — Uważam, że są piękne! — No właśnie — ciągnęła jego żona. — I teraz, kiedy Różyczka tak uroczo i młodo wygląda, kiedy państwo Korzeniowscy są tacy młodzi i mają dziecko, które podobno… ślicznie się rozwija… — Zaczyna już siadać! — zawołała z radością Róża. — I śmieje się coraz więcej — dodał Adam. — O! Zdjęcie rodzinne trzeba zrobić koniecznie. — Trzeba! — stanowczo poparł ją Sobieszczański. I dłużej się nie zastana­wiając, nałożył na swój talerz górę smakowitego bigosu. Róża cieszyła się z wyrazów uznania, które usłyszała od matki chrzestnej Wiktora, pani Borkowskiej, ale instynktownie wyczuła, że do serca bogatej pani Smolenarowej wkrada się zazdrość. Nieopodal siedziała ona w swojej pięknej, aksamitnej sukni koloru bordo, na której lśnił imponujący, oprawiony w złoto naszyjnik. W prostocie ducha, nie umiejąc ukryć swoich uczuć, pochyliła głowę nad jakąś zakąską i milczała. Tymczasem pani Borkowska nie zastanawiała się nad tym i bardzo serdecznie uśmiechała do wszystkich. Wiedziała, że dużo radości sprawiła Adamowi, który miał coraz lepsze samopoczucie. Po komple­mentach pani Borkowskiej wpadł w miłe roztargnienie i z promiennym uśmie­chem rozglądał się po gościach, którzy nie tracąc czasu, zajadali się różnymi, znakomicie przyrządzonymi potrawami. Nieopodal siedzący Sobieszczański, gdy poczuł, że już się naprawdę posilił, niezwłocznie zwrócił się do niego z pytaniem: — I co tam u ciebie słychać?! Czy już wszystko posiałeś i posadziłeś? — W tym roku posiałem dużo buraków… Postanowiłem wreszcie spłacić ostatnią ratę długów, które jeszcze wiszą nad nami. Nasz kuzyn Ossoliński z Łucka, który jest już na emeryturze, a niekiedy przyjeżdża do Torczyna, pożyczył mojemu ojcu sporą sumę na dokupienie ziemi… Oczywiście, nie na nasze nazwisko. Nie wiem, czy słyszałeś o tej całej historii… Została jeszcze jedna rata i chciałbym ją spłacić jak najprędzej. To jest sprawa honoru, ponie­waż on pożyczył nam pieniądze na bardzo niski procent! A teraz przypa­truję się wiośnie i wydaje mnie się, że przyjdą dobre zbiory. Zgadzasz się ze mną? Najedzony Sobieszczański z przyjaznym uśmiechem i ze szczerą życzliwo­ścią pokiwał głową. — Co dalej będzie, to zobaczymy… — po chwili dodał Adam. — Tak, tak… — przyznał Sobieszczański. — No, ty jesteś bardzo dobry go­spodarz.

— A ty? Kim jesteś z zamiłowania? — z zaciekawieniem spytał swojego szkolnego kolegę Adam. Jednak Aleksander nic nie odpowiedział. Po krótkiej chwili odwrócił się od niego i z dziwnym uśmiechem, który pojawił się na jego wyrazistej, męskiej twarzy, spoglądał gdzieś daleko przed siebie. Rozdział 24

Dookoła panował gwar, który jak gdyby falował; to się wznosił, to znowu przycichał, co jakiś czas przerywany czyimś głośniejszym śmiechem. Lecz w pewnej chwili z drugiego końca stołu rozległo się zdecydowane pytanie skie­rowane do Bujalskiego. Wszyscy zamilkli i natychmiast zwrócili się w tamtą stronę. Okazało się, że postawił je Marmudzki, dla większości mało znany wła­ściciel ziemski, który przyjechał do Torczyna z okazji wiosennego balu. — Ciekaw bardzo jestem, panie Andrzeju, gdzie teraz przebywa pański brat, ksiądz?! — Spokojnym, jednocześnie mocnym głosem zapytał pewny siebie i obyty ziemianin. — Dawno go nie widziałem. To mój dobry kolega… ze szkolnej ławy — wyjaśnił z lekkim uśmiechem. — Wiem o tym — żywo odparł Bujalski. — Mój brat Jerzy jest… daleko stąd. Dostał parafię za Mohylewem. — O, to bardzo daleko — przyznał właściciel ziemski. — Ale bliżej Mo­skwy. Czy pisujecie ze sobą? — Od czasu do czasu — odpowiedział po chwili Bujalski. — Czy można mieć stamtąd jakieś ciekawe wiadomości? — dopytywał się Marmudzki. — Na razie cisza… Chociaż i do mnie dotarły jakieś bardzo niezrozumiałe historie. Ale… — Bujalski nagle się ożywił — wyobraźcie sobie, szanowni państwo, dochodzą mnie wieści, że jakoby Niemcy się zbroją! Czy oni chcą wojny?! — Och, tak?! Czyżby?! — Marmudzki gwałtownie się ożywił i natychmiast spuścił oczy. Jednak po chwili je uniósł i błysnąwszy nimi w półmroku, szybko dodał: — Wołyń jest pod carską władzą, a Polski jeszcze nie ma… I teraz… — Lecz natychmiast zamilkł. Wszyscy nadstawili uszu. Ponieważ nie dokończył swojego niejasnego, dziwnego zdania, pilnie nasłuchując dalszego ciągu, otaczający go ludzie zastygli w bezruchu. Zapanowała cisza pełna nie­oczekiwanej powagi, którą przerwał Andrzej Bujalski. — Niemcy, jak się do czegoś wezmą, to bardzo szybko robią. Zwłaszcza gdy chodzi o zbrojenie się. I to bez dłuższego zastanowienia. Ale car? Jak on się do tego odnosi? Jego dwór jest ogromny i podobno dzieją się tam różne rzeczy. — Czy ktoś mocny nad tym panuje? Teraz cały świat się zmienia —

spryt­nie zauważył Smolenar. Jego żona, usłyszawszy męża, z zadowoleniem spoj­rzała na niego, jakby za tym pytaniem znajdowała się już ciekawa odpowiedź. — Tam robi się coraz większe zamieszanie, a jest przecież takie powiedze­nie, że w mętnej wodzie ludzie sprytni i chytrzy łowią dla siebie tłuste ryby — z namysłem odpowiedział Bujalski. — Obok starej rosyjskiej arystokracji pojawiła się arystokracja pieniądza, która w tym bogatym kraju chce nabrać znaczenia, a może i dojść do władzy — z wielkim przekonaniem zauważył Marmudzki. — Czy ten car nad wszystkimi zapanuje? — dopytywał się ciekawy i ru­chliwy z natury Sobieszczański. — Podobno nie jest mocny. I taki nieduży… jak słyszałem. — Jeżeli tam, na samej górze, obok niego swobodnie przebywają ludzie, którzy znajdują się w międzynarodowych układach, porozumieniach i mają wspólne interesy, to car może sobie nie poradzić. — Zwłaszcza gdy próbuje sam o wszystkim decydować! — głośno roze­śmiał się Marmudzki i szybko przyłożył prawą rękę do lewego boku gestem właściwym wojskowemu. — On już podobno tak dziwnie usuwa się na bok. Robi się coraz bardziej samotny, ucieka od polityki do życia rodzinnego i do różnych prywatnych posiadłości — zauważył Borkowski. — A jego żona zadaje się z jakimś Rasputinem… Rosjanom coraz bardziej się to nie podoba. — Adam przypomniał sobie wszystko, co Munsztuk opowie­dział w ich domu podczas zapustów. — Carowa Aleksandra jest Niemką… — poufałym tonem zauważył piekarz Kalisz. — I mówią, że to ona rządzi carem. — A z drugiej strony wciąż przy niej ten Rasputin! — podchwycił Bujalski. — Prosty chłop, który podobno jest niezwykle pobożny, a jednocześnie… okropnie rozpustny. Ludzie w Rosji czegoś takiego nie mogą zrozumieć. Ze strachu i z oburzenia włosy im się na głowach podnoszą. — Ponieważ ostatnia wojna nie była udana, to jeżeli car wplącze się w no­wą, wtedy wszystko zrzucą na niego. I już całkiem nie będzie wiadomo, co się stanie — trzeźwo rozumował Smolenar. — Ja bym się wcale nad carami nie litował — powiedział Bujalski. — Zdaje się, że nie było ani jednego, którego można by nazwać przyjacielem Polski. A co jego ojciec zrobił z naszymi powstańcami w roku 1863! — wy­krzyknął z nagłym oburzeniem. — Kości tych ludzi gniją gdzieś w zapomnia­nych mogiłach albo je wiatr roznosi po całej Syberii! Dziesiątki tysięcy poumierały na katordze, z wycieńczenia, z chorób, z głodu i w najgorszej nędzy! Z tęsknoty za krajem, za rodziną… A jak strasznie pracowali? I po co? Dzień i noc przykuci byli łańcuchami do taczek w kopalniach… I tak buduje się wielkość państwa? Nie wiadomo, czy

ten car i własnym obywatelom jest potrzebny! — Najprawdopodobniej nie — przerywając milczenie, odezwał się Szczęsny Jaworski, młody nauczyciel, przyjaciel Marmudzkiego. — Ja myślę, że teraz wszystko się może zdarzyć. — Nie straszcie nas — prosiła pani Borkowska, spoglądając na Różę i kilka innych młodych kobiet. — Mamy jeszcze małe dzieci. — Nie ma o co się martwić przedwcześnie — ktoś, już trochę sobie podpiwszy, próbo­wał ją pocieszyć: — Pan Borkowski, a także nasi tutejsi przyjaciele i znajomi… na szczęście wiedzą, jak się robi pieniądze. Borkowski wcale się nie obraził, przeciwnie, roześmiał się z niemałym zado­woleniem. A z drugiej strony stołu natychmiast zawtórował mu fabrykant Smo­lenar. Do ich wesołości dołączyli się: Bujalski, Sobieszczański, Korzeniowski. Nawet wojowniczy Marmudzki, ulegając temu nastrojowi, zapomniał o powadze, a jego odważna i męska twarz się rozjaśniła, jakby w niej odbiły się i połączyły ze sobą uśmiechy otaczających go ludzi. Wraz ze swoim mężem radośnie śmiała się Róża, która tego wieczoru była przepełniona szczęściem, a wokół niej także inne siedzące dookoła wspólnego stołu pięknie ubrane kobiety, które czekały na dalszy ciąg zabawy. Zwłaszcza że rozmowa powoli się wyczerpywała i wygasała. Nikt jej nie podtrzymywał. W pewnej chwili wszyscy zrozumieli, a także odczuli, że nie wiedzą, co przynie­sie najbliższy czas i co się stanie, więc na razie mogą odstąpić od takich tematów. Rozdział 25

Wtem orkiestra zagrała ognistego mazura. Adam, który siedział naprze­ciwko pani Zofii, natychmiast wstał, podszedł do niej, nisko się ukłonił i poprosił do tańca. Silny był, zręczny i doskonale poznał wszystkie jego figury. Ponieważ przez naturę był obdarzony znakomitym słuchem muzycznym i wy­czuciem rytmu, dlatego mazur z panią Borkowską wypadł wprost popi­sowo. W porównaniu z kadrylem o wiele bardziej żywiołowo, buńczucznie i zucho­wato; choć, jak się zdawało, nie mniej elegancko. Pani Borkowska tę zucho­wa­tość równoważyła wdziękiem i płynną harmonią ruchów. Dookoła nich poja­wiało się coraz więcej tańczących par, którym po zjedzeniu kolacji i po rozmowie przybyło zapału i świeżych sił do wspólnej, wesołej zabawy. A gdy zagrano krakowiaka, Adam z uśmiechem podbiegł do Róży. Zapo­mniawszy o ukłonie, objął ją obiema rękami, porwał jeszcze mocniej i szybciej niż panią Borkowską i uniósł w radosnych podskokach tak cha­rakterystycznych dla krakowiaka. Róża poddawała się mu leciutko i z rado­ścią, ponieważ taniec z Adamem nie wymagał z jej strony wyjątkowych umie­jętności ani jakiejkolwiek obawy o to, jak będzie się prezentować w oczach

innych. Taniec ten był zabawą bardzo podobną do tych, które pamiętała z lat dziecinnych. Orkiestra niestrudzenie grała dziarskiego krakowiaka i wciąż przewodziła zgromadzonym tutaj ludziom. Wszędzie bowiem, gdzie tylko było miejsce, wirował, kręcił się, wybiegał do przodu i znowu się obracał tłum weso­łych, dobrze ubranych kobiet i eleganckich mężczyzn. Wraz z nimi, w ramionach Adama, gubiąc się w tym tłumie, zapomniawszy o wszystkich troskach, Róża dawała się unosić radosnym i szczerym melodiom polskiego tańca. Wraz z tańczącymi biegły do przodu również i godziny balu. Zmęczona już orkiestra przerywała swoje granie i odpoczywała. Tymczasem Adam, nie za­pominając o bliskiej przyjaźni z panią młynarzową, matką chrzestną Wiktora, zdecydował się ją poprosić do tańca, gdy zagrano lezginkę. Właściwa dla pani Zofii umiejętność przystosowania się do partnera w połączeniu z siłą Adama sprawiły, że ten kaukaski, góralski w swoim charakterze, taniec z wielką żywo­ścią i z temperamentem odtańczony przez nich na oczach ludzi, którzy w więk­szości nie znali jego kroków, wielu obecnych wprawił w osłupienie. Nawet Róża była tak zachwycona, że zapominając o kobiecej zazdrości, zaczęła szcze­rze podziwiać ich oboje, a zwłaszcza swojego męża. Stojący obok niej Sobiesz­czański i jego żona Katarzyna na długo zamilkli z wrażenia. W końcu jednak Sobieszczańska jakby od niechcenia przemówiła: — Piękna para! Pasują do siebie. No?! No! I kto by pomyślał? Słysząc to, jej mąż obrócił się do niej i nic nie mówiąc, żartobliwie pogroził palcem. Po następnej, dłuższej przerwie, podczas której okazało się, że szeregi uczestników zabawy zaczynają się stopniowo przerzedzać, orkie­stra zagrała innego walca: Na wzgórzach Mandżurii. Przed Różą skłonił się Sobieszczański, Adam zaś bardzo grzecznie poprosił do walca jego żonę. Kata­rzyna uśmiechnęła się do niego z zachwytem i prawie z wdzięcznością, zapo­minając, że przed chwilą usiłowała dokuczyć jego żonie. Nieopodal masywny, choć bardzo obrotny Smolenar tańczył z przyjaciółką pani Borkowskiej, a z jego żoną wywijał Ksawery Marmudzki. Gdy walc zwalniał, Ksawery nieco przesu­nąwszy się z panią Smolenarową na bok, nieśpiesznie i jak gdyby w takt tego melodyjnego, pełnego żarliwej zadumy i dziwnie poważnego tańca uśmiech­nął się do niej bardzo uprzejmie, a potem z odrobinką poufałości zapytał, czy dobrze się bawiła tego wieczoru. Pani Smolenarowa milczała, zastanawiała się nad czymś, i w końcu odpowiedziała: — Cieszy mnie, że to pana interesuje! — I roześmiała się, dodając: — Prze­cież spotkać się z ludźmi w takiej niecodziennej sytuacji… też jest bardzo przyjemnie. Nie uważa pan? — Zgadzam się. To jest naprawdę przyjemne i bardzo potrzebne. Z wielu, wielu powodów… — Marmudzki po chwili przyznał jej rację. Tym razem nic mu

nie odpowiadając i jak gdyby nie odczuwając takiej potrzeby, pani Smolena­rowa uśmiechnęła się jeszcze wymowniej niż poprzednio. Gdy skończył się taniec i zapadła cisza, Bujalski niespodziewanie zwrócił się do kilku mężczyzn i powiedział bardzo głośno: — Panowie! Panowie! — powtórzył: — Zauważcie, że ten walc: Na wzgórzach Mandżurii ma wojnę… za matkę! Zaskoczeni i nie pojmując, czy mówi poważnie, czy tylko żartuje, wszyscy spoważnieli i nad czymś się głęboko zastanawiali. Andrzej zaś potrząsnął głową niby młody koń, parsknął i krzyknął bojowo: — A teraz, panie i panowie, wypijmy… strzemiennego! Wychylając pożegnalny toast, znajomi i nieznajomi podchodzili do sie­bie, stukali się kieliszkami, niekiedy i szklankami, przepijali do siebie, śmiali się z niewymuszoną i żywiołową radością. Inni, żegnając się, bardzo serdecznie dziękowali sobie za wspólnie i tak przyjemnie spędzony czas. Niektórzy przy­rzekali, że będą się spotykali przy niejednej dobrej, a nawet i ważnej okazji. I choć już niektóre pary opuszczały salę, wiosenny bal trwał jeszcze kilka go­dzin. Większość chciała się bawić i wirowała w miłych nastrojach przy dziar­skiej, wesołej, swojskiej i zarazem bardzo melodyjnej muzyce. Rozdział 26 Zgodnie z życzliwą radą pani Zofii Borkowskiej kilka dni później Róża przypomniała swoim domownikom o tym, że należałoby zrobić zdjęcia rodzinne. Ubrała Wiktorka jak najpiękniej i wraz z Adamem, Dominikiem, a także z Malinowską razem wyruszyli do Torczyna. Od frontu ulicy, w tym samym domu, w którym odbywał się wiosenny bal, tancmistrz Fogel prowa­dził zakład fotograficzny. Adam i Róża najpierw postanowili zrobić sobie zdjęcie we dwoje, zwróciwszy się ku sobie z czułymi uśmiechami. A potem usiedli na pluszowych fotelach, a na kolanach Róży usadzono małego Wiktora, który znalazłszy się w nieznanym miejscu, gaworzył, pokrzykiwał i niespokojnie kręcił się na wszystkie strony. Do trzeciego z kolei zdjęcia zasiadł pośrodku Dominik, z jego prawej strony przycupnęła Róża z Wiktorem, a z lewej Malinowska. Z tyłu za nimi stanął dumnie wyprostowany i jeszcze po młodzieńczemu uśmiech­nięty Adam. W tym czasie przed ustawioną na nóżkach, dziwaczną i ciężką skrzynką aparatu giął się okrąglutki fotograf, chował głowę pod czarną płachtę i co chwila ją wyjmował przed wykonaniem kolejnego zdjęcia. Ustawiał swoich klientów, po czym znowu się kurczył i chował, nieruchomiał, podnosił rękę, każąc fotografowanym utrzymywać się w ustalonej pozycji. Potem ją podnosił jeszcze wyżej, jakby dla wzmożenia uwagi. I zaraz coś naciskał, a nad aparatem wykwitał jasny pióropusz dymu. Po wykonaniu kilku zdjęć pan Fogel bardzo nisko skłonił

się swoim klientom i poinformował, że fotografie będą gotowe za dwa tygodnie. A w całym świecie dookoła, niby na ogromnej i wspaniałej fotografii, zara­zem prawdziwie i radośnie pojawił się przepiękny maj. Podobnie jak w całej okolicy, również u Korzeniowskich trwał już niczym nieprzerywany ciąg prac polowych. Każdego dnia Adam wczesnym rankiem wyruszał na pola ze swo­imi parobkami, Maksymem Wasiukiem i Grzegorzem Markowskim. Niestru­dzenie pracował z nimi i dopilnował, żeby wszystko zostało posiane i po­sadzone na czas. Do pomocy przy sadzeniu ziemniaków najął kilku Poleszuków, którzy sami się już zgłaszali, przybywając z różnych miej­scowości. Byli to sezonowi robotnicy, starzy i dobrzy znajomi Dominika. Od wielu lat, kiedy zima się kończyła, szukali u niego pracy. Wędrując pieszo ze wschodu, z zachodu, nawet z odległego Czarnobyla, zatrzymywali się także u Korze­niow­­skich i pytali o robotę, którą im tutaj wielokrotnie dawano. Nie­którzy z nich byli dalekimi kuzynami Maszki. Odwiedzali ją, ofiarowując Mali­now­skiej pomoc i wszelkie usługi, niekoniecznie za pieniądze; nawet za nocleg tylko i najzwyklejszą, skromną strawę. W drugiej połowie maja z nieba zaciągniętego szarymi chmurami popły­nęły na ziemię obfite strumienie deszczu. Ulewy ciągnęły się całymi dniami i stepowy czarnoziem wołyński przez kilka tygodni nasiąkał żyzną wilgocią. Wszystkie uprawy zaczęły bujnie wzrastać i rozwijać się z gwałtowną szybko­ścią. Buraki, zboża ozime i jare, a także ziemniaki rozrastały się na wszystkie strony i zieleniły coraz piękniej. Żyta niepostrzeżenie weszły w okres kło­szenia się, wzmacniały się z każdym dniem i niemal z każdą chwilą. Widok ten wzbudzał radość i wielki zapał do pracy w młodym gospodarzu i nieustannie podsycał w nim przemożny zachwyt z tego powodu, że przyroda tak szybko odwdzięcza mu się za szczerość i oddanie. Każdego prawie dnia Adam przyjeżdżał na niedużym, pociągowym bu­łanku do różnych miejsc na swoje łany, przyglądał im się z radością i z najwyż­szym zainteresowaniem. Widział, czuł i uświadamiał sobie coraz mocniej, że ma prawdziwy cel w życiu. Kochał ziemię ze wszystkich sił, chciał na niej pracować, a tej pewności i wewnętrznego spokoju nic w nim nie zakłócało. Ani w duszy, ani w umyśle nie poszukiwał konfliktów, nie planował i nie prze­widywał żadnych wojen; chociaż dobrze pamiętał, że jego ojciec Dominik nie zdołał uniknąć uczestniczenia w wojnach rosyjskich na Dalekim Wschodzie. A gdyby znowu gdzieś się rozpaliły, i to bowiem uważał za możliwe, sądził, że będzie to gdzieś bardzo daleko albo co najwyżej na drugim końcu Europy. Nie przysłuchiwał się zbytnio okrzykom Bujalskiego, nie do­strzegał wymownych spojrzeń Marmudzkiego, który nie śpieszył się wcale, ażeby za wcześnie nie zdradzić swoich ukrytych myśli, choć poważnym i zdyscypli­nowanym wyglądem zwracał na siebie uwagę. Podczas minionej zimy Adam nie zważałby także i na wróżby Wąsowicza, gdyby nie dotyczyły one jego najbliższej rodziny. Teraz rozglądał się po całej okolicy, ciekawie przypatrywał rozległym

wzgórzom, na których falowały srebrzyste i gęste żyta. Z kolei jego spojrzenie zsuwało się po zboczu w pobliską dolinę, w której głębi ciemniała soczysta zieleń pszenicy, bliżej zaś cieszyła oczy miękka i bujna ruń jęczmienia. Rów­nocześnie z rozweselonym uśmiechem zauważał, że porozrzucane wśród pól domostwa z każdym dniem zanurzały się coraz głębiej w gęstniejących, wzra­stających łanach. I jakby w nich tonęły. Z wielką ciekawością przypatrywał się im swoimi bystrymi, niezmęczonymi oczami. Adam pilnie przepatrywał cały ten rozległy pejzaż, który w jedną całość łą­czyły stojące samotnie, pełne godności i zadumy potężne dęby, niby od­wieczne kolumny w przeogromnej, prastarej, szlachetnej świątyni. Pod ich osłoną i strażą rozłożyły się we wszystkie strony polskie i ukraińskie domostwa w otoczeniu uprawnych pól. Na północnym wschodzie, za szero­kim wzgórzem, które należało do Korzeniowskich, osiadł przedsiębiorczy Niemiec, Alfred Berg. Od strony przeciwnej, na południu z da­wien dawna pięknie gospodarował bogaty Ukrainiec Rakucki. Już w odle­głości kilku kilometrów z drogi prowadzącej do Torczyna były widoczne rozło­żyste dachy jego bardzo długiej stajni i ogromnej obory. Kilka lat później wszystkie swoje zabudowania pokrył srebrzystą blachą cynkowaną. Wówczas stały się one jeszcze bardziej widoczne ze wszystkich stron i imponująco lśniły w blas­ku słonecznego dnia. Głębiej, za pięknym gospodarstwem Rakuckiego rozłożyła się duża ukraiń­ska wieś Mohyła. Zgodnie z odwiecznym ukraińskim zwyczajem, lecz w prze­ciwieństwie do pojedynczo rozrzuconych polskich posiadłości, była gęsta i zbita niczym gruby barani kożuch. Domostwa jej znajdowały się tak blisko siebie, że ludzie nieustannie zaglądali w obejścia sąsiadów przez niskie drew­niane opłotki. Jednak to lubili i byli przyzwyczajeni do bezpośredniej bliskości. Byli towarzyscy. Spotykali się często i chętnie pili samogon, bawili się bardzo wesoło, niekiedy bez opamiętania i jakichkolwiek ograniczeń. W sposobie myś­lenia byli skłonni do krańcowości i przystępowali do różnych przedsię­wzięć bez głębszego i dłuższego zastanowienia. — Dobrze, że ta wieś jest położona… w pewnym oddaleniu od nas. — Adam w duchu naprawdę się z tego cieszył. Nieco na bok od posiadłości Berga, wszelako bliżej pól i gospodarstwa Ko­rzeniowskich, usadowił się Ukrainiec Aleksander Czetwertnia. — To on mo­jemu dziadkowi kupił ziemię na swoje nazwisko. Pomógł nam… i car z nami przegrał. Nie zabrał nam wiary… — Z zadowoleniem kiwając głową, Adam jeszcze raz przypomniał sobie to wydarzenie z czasów młodości swojego dziadka. Na jego twarzy pociemniałej od słońca i zarumienionej od wilgotnego powietrza zamigotał promienny uśmiech. Po chwili Adam spoważniał, uniósł głowę i zwęziwszy oczy, zaczął wypatrywać niewielkiego gospodarstwa Ka­zimierza Lipskiego. Jego dachy zaledwie rysowały się w następnej dolinie od

północy i sąsiadowały z bliżej położonym gospodarstwem kuzyna Korzeniow­skich, cichego i małomównego Michała Wąsowicza. Na ten widok Adam uśmiechnął się tak jak na widok szczególnie miłego sąsiada. Gospodarstwo Wąsowicza oddzielone było od Korzeniowskich niskim i sze­rokim ługiem zarośniętym bujną olszyną, którą Adam szczególnie lubił. I ług był trochę tajemniczy, podobnie jak jego sąsiad, którego domostwo osła­niał przed światem. Również na zachód, ku terenom wilgotnym i torfiastym, w na­stępną dolinę schodziły i szeroko rozkładały się na niej łąki należące do okolicz­nych właścicieli, także do Korzeniowskich i do Wąsowicza. Teraz pobudzone deszczami mocne trawy buchnęły tam w górę i przystroiły się kępami wysokich, drobniutkich i niezliczonych kwiatów. W jasnym, promiennym słoń­cu lśniły i migotały radosnymi kolorami. W ostatnim tygodniu łąki na nowo okryły się ciemniejszą i głębszą zielenią niż na początku maja, zagęściły się i zaczynały wylegać. Należało jak najprędzej przystąpić do sianokosów. Pamiętając o tym wszystkim, Adam natychmiast pomyślał o swoich młodych pomocnikach z Polesia, a także o tym, żeby od Berga sprowadzić wcześniej zamówioną kosiarkę. Zbliżało się już południe. Na niebie przybywało słonecznych promieni i wszystek otaczający świat rozjaśniał się z każdą chwilą. Niżej coś szumiało, szeleściło, a wśród zbóż równocześnie w bardzo wielu miejscach naraz, ni to daleko, ni to blisko, dawały się słyszeć przytłumione głosy ptaków, które w ukry­tych gniazdach ciągle jeszcze wysiadywały swoje pisklęta. Dookoła pano­wał wielki spokój i zdawało się, że tego błogiego szczęścia nic nie może zakłócić. Rozdział 27

Przed dom Adam zajechał starą aleją dębową, która wiodła do samego pod­wórza. Rozradowany rozejrzał się i natychmiast zobaczył Różę, która przed obiadem wyszła z małym Wiktorem na świeże powietrze. Usiadła przy stole ustawionym przed wielkim orzechem rosnącym w odległo­ści kilku­nastu metrów od domu. Naprzeciwko, tuż przy ścianie starego domu, po­między masywnymi drzwiami a pierwszym oknem rozrósł się wspaniale krzak czerwonej róży. Teraz okrył się niezliczonym bogactwem pachnących, ciem­nych pąków. Na chwilę zapominając o swoim małym synku, Róża z za­chwy­tem patrzyła na wielki, rozrośnięty krzew i długo nie mogła oderwać od niego oczu. — W czerwcu… ten ogromny krzak — myślała z radością — rozkwita wszystkimi kwiatami. Ach, ileż tych pąków? Ile ich jest?! — zdumiewała się. — Wysypują się jeden za drugim… wielkimi bukietami, na wszystkie strony. Wspaniały stary orzech wchodził już w następne, wewnętrzne podwórze i był oddzielony od podwórza gospodarczego niskim drewnianym płotkiem.

W głębi tego drugiego podwórza, ukryty przed resztą świata, zajął swoje miej­sce wielki spichlerz. Wzniesiony był na grubych dębowych palach. Pomiędzy ziemią a rozległą i grubą podłogą jego fundamentów rozciągała się tajemni­cza, pusta i ciemna przestrzeń. Adam puścił konia do stajni i z uśmiechem pod­biegł do żony i do dziecka. Chciał być z nimi jak najprędzej, o wszystko pytać i opowiedzieć im to, co sam miał do opowiedzenia. Czarujący obrazek młodej żony, która została matką, wzbudzał w nim radość podobną do tej, którą niedawno przeżywał, gdy oglądał kipiące życiem pola pod niezmierzo­nym błękitem. Tamten widok i ten rozbudzały w nim utajone dotąd i niezli­czone źródła energii, zachęcały do pracy i do wszelkich poświęceń. Ale najżyw­sze i najczulsze uczucia wzbudzał w nim syn, który w tutejszym czystym i zdro­wym powietrzu szybko rósł i pięknie się rozwijał. Obrazek tak ślicznego chłop­ca wprawiał go w radość, dumę, a nawet jakieś nieustające zaskoczenie. Ubrana w jasną sukienkę i z lekkim szalem zarzuconym na ramiona Róża siedziała przy dużym stole w cieniu orzecha. Cały czas lekko poruszała wóz­kiem, w którym niedawno usnął Wiktor. Gdy tylko zobaczyła swojego męża, natychmiast poderwała się z głośnym okrzykiem, by wybiec mu na spotkanie. W tym momencie chłopiec się obudził i podniósł główkę, szeroko otwierając niebieskie oczy, z koloru i z wyrazu bardzo podobne do oczu matki. Czuł, że coś się wydarzyło, ponieważ nikt się nad nim nie nachylał, a matka gdzieś znikła. Na nic nie czekając, usiadł w wózku i z dziecinnym zachwytem zaczął się rozglądać. — Adam! — zawołała Róża. Teraz Wiktor wiedział, o kogo chodzi, i uszczęśliwiony tym spotkaniem ob­rócił główkę do ojca, który podbiegał do nich z głośnym, radosnym śmiechem i z szeroko rozłożonymi rękami. Dziecko zaśmiało się rozkosznie i wyciągnęło do niego maleńkie rączki. Adam chwycił je w swoje mocne ramiona, poderwał i przycisnął do siebie. Potem znowu podniósł chłopca i zaczął mu się przypatrywać z uśmiechem i głośnym zachwytem. Dziecko natychmiast to dostrzegło i odczuło. Odpowiedziało radosnym i słodkim pogruchiwaniem pełnym niczym niezmąconego szczęścia. Adam przycisnął chłopca do siebie jeszcze mocniej, biegał z nim, kołysał, huśtał, a potem zręcznie podrzucał i natych­miast chwytał. Zabawa z ojcem wprawiała Wiktora w szaloną radość. Gdy biegali przed domem i zawracali w stronę orzecha, wówczas po całym niemal podwó­rzu rozlegały się dźwięczne wybuchy dziecięcego śmiechu. Słychać je było tak mocno i długo, że gdzieś zza orzecha wysunęła się Malinowska i z wielką cie­kawością zbliżyła do rozbawionej gromadki. Róża już usiadła przy stole i przyglądała się tej zabawie z głęboką satysfakcją. Widziała, że mały Wiktor bar­dzo podoba się swojemu ojcu. W tym czasie Dominik siedział w domu na dębowej ławie, pogrążony

w ci­szy przedpołudnia. Zdawało się tylko, że drzemie, nieustannie bowiem czuwał w nim instynkt najstarszego gospodarza i nie pozwalał mocno zasnąć. Docho­dziły do niego wszystkie odgłosy, niemal każdy dźwięk, który się rozległ i zabrzmiał gdzieś dalej czy bliżej. Dlatego tym bardziej ożywiły go i postawiły na nogi okrzyki pełne szczególnej radości. Sam nie wiedział, kiedy znalazł się na progu dużego domostwa. Kiedy spostrzegł radosną zabawę swojego syna z wnukiem, natychmiast się uśmiechnął i cały jakby odmłodniał. Energicznie podpierając się bambusową laską, przekroczył próg i dość pewnym, przy tym uważnym krokiem zbliżył się do nich. Na widok ojca Adam lekko przycisnął Wiktora do siebie, a potem uniósł go i pokazując dziadkowi, zawołał: — Chłopak nasz rośnie i… z wiosną rusza w świat, w życie! — A ja tak sobie myślę — przenosząc wzrok z dziadka na wnuka, mówiła Róża z uśmiechem szczęścia na swojej dziewczęcej twarzy — że Wiktorek po żniwach zacznie już stawiać pierwsze kroczki. — Wtedy to już nie będzie można od niego odstąpić nawet na chwilę! — mocnym głosem i z żartobliwą przekorą oświadczyła Malinowska. — Oj, tak… Pewnie tak — westchnęła Róża. — A może będzie uważny? — po chwili dodała z nadzieją w głosie. — A któreż to dziecko jest uważne?! — zdziwiła się doświadczona Mali­nowska, która jeszcze wychowywała Adama. — Kiedy ja na niego patrzę, to sobie myślę, że bardzo mądre oczy ma to dziecko. — Dominik głośno zastanawiał się nad charakterem swojego wnuka. Po chwili dodał: — Ale chłopak musi być ruchliwy i niespokojny. Na to nie ma rady i tak powinno być. Wszyscy umilkli, ponieważ uznali, że to, co powiedział dziadek, jest słuszne. Po czym z miłością i z zaciekawieniem spojrzeli na Wiktora, który wszystko wokół siebie czuł, widział i natychmiast odpłacał słodkim gaworzeniem, radosnym śmiechem i klaskaniem w rączki. — Chłopak zdrowy jest i wesoły — stanowczo oświadczyła Malinowska. — Ale teraz muszę ja was zostawić. Obiad mnie czeka — powiedziała tonem odpowiedzialnej gospodyni. — I dziewczyny zapędzę do roboty. Chłopaki teraz mają trochę mniej pracy, to też sobie szukają zabawy. Ale to jeszcze młode… — dodała z wyrozumiałym uśmiechem. Dominik z powagą i przyta­kująco kiwał głową, po czym obaj z Adamem przysiedli nieopodal Róży, która z powrotem posadziła dziecko w wózku. Przez chwilę panowało milczenie. Przerwał je Adam, zwracając się do ojca z dumnym uśmiechem: — Otóż niedawno wróciłem z objazdu naszych pól i mogę powiedzieć, że wszystko rośnie jak na drożdżach. Pędzi w górę jak oszalałe. Nie można się wprost napatrzeć. Myślę, że czekają nas duże zbiory i pieniądz się sypnie. Bo wiele z tego trzeba będzie sprzedać! Przecież cała nasza rodzina razem ze wszystkimi

pomocnikami, z robotnikami i z parobkami tego przejeść nie da rady — Adam głośno rozważał. Dominik przytakiwał, kiwając głową, i lekko postukiwał laską. — Buraki, pszenicę, nawet i owies sprzedam w Torczynie. Kuzyni Munsztuka to handlarze. Oni mają sklepy, przeróżne magazyny… Jak się tam do nich pójdzie, to w głowie się nie mieści, ile tego dobra można zobaczyć. Teraz podobno jeszcze więcej biorą i rozprowadzają na wszystkie strony… A przecież i wojsko potrzebuje owsa. — Adam, przypominając sobie, zauważył: — Słyszałem, że armia carska zgłasza coraz większe zapotrzebowanie. Doszło mnie to niedawno. Gdzie to ja słyszałem? A i buraków sprzedać można więcej niż kiedyś. Mówił mi o tym w zimie Kalisz, potwierdził Borkowski. Oni utrzymują stosunki z właścicielem cukrowni… i z różnymi przemysłow­cami. Trzeba będzie pojechać do Torczyna, zobaczyć się z nimi i wypytać, jak to w tym roku wygląda. — Pieniądz jest złoty i nie traci wartości. Co byś nie sprzedał, to będziesz miał przychód. — Tak, tak — Adam uśmiechnął się z zadowoleniem. — Nie ma jeszcze wolnej Polski, ale pracować… się opłaci. Przynajmniej nikt nie przeszkadza i jest dobry zbyt. Dla mnie to ważne. Z pszenicą nie będę miał najmniejszych kłopotów. W naszej okolicy nikomu nie udaje się taka jak mnie. Munsztuk, kiedy ją ogląda, chociaż jest ode mnie starszy, to kłania mi się w pas i nie może się powstrzymać od zachwytów. „Panie Adamie — powiada — masz pan takie ręce jak nikt dookoła, a nawet i daleko, daleko stąd” — powtarza, kręci głową i cmoka. A ja mówię mu, że mam także głowę, oczy, no i wszystko, co mi potrzebne do życia. — Adam roześmiał się z uciechą. — A on dalej kiwa głową, przymyka oczy i nic już nie mówi, nic do tego nie dodaje. — Adam, on cię może przechytrzyć. Pozwala się przegadać, ale myśleć lubi po swojemu. Chociaż… — Korzeniowski machnął ręką i przyznał: — To dość porządny człowiek. Różne rzeczy mówią o tych handlarzach, o nim wszelako ja nic złego nie słyszałem — dodał po chwili. Adam nie zaprotestował. Odetchnął głębiej i powiedział: — Bo ja w tym roku chciałbym już raz na zawsze spłacić Ossolińskiego. Wie tatko? — Adam spojrzał swojemu ojcu w oczy z taką siłą, jakby zapomniał o czułych uśmiechach, którymi niedawno obdarzał żonę i dziecko. — No! — wykrzyknął Dominik. — Ja to przecież wiem najlepiej! — Ossoliński nam o tym nie przypomina, ale ja czuję, że pieniądze są mu potrzebne. Jeszcze w zimie o tym słyszałem i dług ten zaczyna mi coraz bardziej ciążyć. Chciałbym zacząć gospodarowanie od podstaw, na czysto, od początku. Mam dla kogo! — Wykrzyknął energicznie i umilkł na chwilę. Ale wnet się uśmiechnąwszy, popatrzył na żonę, która podniosła się od stołu pod orzechem i skierowała z wózkiem do domu, by nakarmić Wiktora. Ponie­waż obiad był

gotowy, wkrótce i obaj Korzeniowscy poszli w jej ślady. Rozdział 28 Po majowych deszczach wyrosła na łąkach bardzo piękna i bujna trawa. Nie ociągając się, w jedną z niedziel po obiedzie Adam dał Maksymowi moc­nego wałacha, którego używał do prac w polu, zarzucił na jego grzbiet po­dwójną derkę i kazał jechać w rodzinne strony, by sprowadzić na przyszły tydzień kilku robotników do grabienia siana. Sam zaś po odjeździe Maksyma dosiadł jednego ze swoich ulubionych kasztanków i wyruszył do Berga, ażeby pożyczyć od niego kosiarkę. Na pięciu hektarach łąki było dużo roboty. Jak się okazało, zapobiegliwy Berg wykosił swoje trawy jeszcze przed niedzielą. Dobrze pa­miętał o tym, że Adam zamówił u niego kosiarkę już kilka miesięcy wcześniej. — Ja już czekałem na kochanego sąsiada, żeby mu dać… obiecaną kosiarkę. — Z uznaniem witał młodego gospodarza, widząc jego energiczną postawę. Wyższy był od Adama, choć jak i on silny. Ale jego szerokie i rozwinięte od pracy ramiona zaczynały już trochę opadać, a postawa z wiekiem stawała się coraz bardziej pochylona. Teraz, ciesząc się z przyjścia Adama, uśmiechał się do niego z wielką ciekawością. W jego opalonej twarzy błyszczały jasnoniebie­skie oczy. — Jak dopisuje zdrowie… u szanownego ojca, pana Dominika? — pytał z miłym zainteresowaniem. — A dobrze. Pije mocną herbatę, przyjmuje gości i dopytuje o wszyst­ko, co się dzieje w świecie. Niemiec ze zrozumieniem pokiwał głową. I zaraz wesoło wykrzyknął: — Przecież u niego jest młody gospodarz, to po co jemu ciężko pracować?! — I znowu uśmiechnął się do Adama. — Może już sobie odpoczywać. Proszę go pozdrowić ode mnie i życzyć dużo zdrowia. I niech się trochę… zabawia — dodał wyrozumiale. — A starzy, jak się tylko spotkają… — przypominając sobie minioną zimę, mówił z pobłażliwym uśmiechem Adam — to wspominają dawne czasy. Opowiadają o tym, co było. Można tego posłuchać. — Przy dobrej herbatce — Berg dodał z życzliwym zrozumieniem. — Tak, tak… dla rozgrzewki — zgodził się Adam. W tym momencie sta­nęło mu przed oczami spotkanie z Munsztukiem i uśmiechnął się, przypo­mniawszy sobie różne wieści, jakie można było od Żyda zasłyszeć. Wszelako nic o tym Bergowi nie powiedział. Na chwilę zatopił się w różnych wspomnie­niach. — A synek?… I małżonka? — przerwał jego milczenie Niemiec. — Żona czuje się dobrze, a synek szybko rośnie! — Z ożywieniem wykrzyknął Adam.

— O, jest już dla kogo pracować… To dobrze — ciepło zauważył Berg. W odpowiedzi Adam znowu się uśmiechnął. Niemiec zaprowadził go do szopy, w której znajdowały się narzędzia rolnicze. Za progiem już stała przygotowana dla niego kosiarka. Adam jednak z wielką ciekawością spojrzał głębiej. Zobaczył wysłużone, lśniące pługi, a obok nich różne nowoczesne narzędzia, które przypominały brony, ale jak sądził, miały jakieś inne przeznaczenie. Z lewej strony, na dużej przestrzeni rozłożyła się nowa, pięknie pomalowana żniwiarka. Była dużo większa od tej, którą posiadali Korzeniowscy. Z wrażenia i z wielkiego za­chwytu nie umiał nic powiedzieć. Przyglądał jej się w milczeniu przez dłuższy czas i z najwyższym zainteresowaniem. Potem jeszcze raz z wielką uwagą przypatrywał się pozostałym narzędziom. Ale w pewnej chwili, przypominając sobie o pośpiechu, energicznie się odwrócił i zaczął zaprzęgać swojego konia do kosiarki. Młody kasztanek spragniony ruchu i dobrze kierowany przez Adama wyciągnął ją z czystej i przestronnej szopy. Wkrótce obaj gospodarze rozstali się, wymieniwszy na pożegnanie mocny uścisk dłoni. Korzystając z pięknej pogody, Adam z samego rana w poniedziałek rozpo­czął koszenie. Zaprzągł do kosiarki dwa krępe trzylatki, po czym w towa­rzystwie Maksyma i Grzegorza wyruszył na łąki. Ponieważ kosiarka była poży­czona, w czasie koszenia bardzo uważał, żeby odpowiednio i umiejętnie kierować końmi. Podczas pracy na nowo ukazywał się przed jego oczami obraz gospodarstwa Niemca. Doskonale widział, że panował tam su­ro­wy porządek. Wszystko było wykonane nadzwyczaj solidnie, wyciągnięte pod linię, jednocześnie trochę ponure i monotonne. Zastanawiał się nawet nad tym, dlaczego u Niemców tak to właśnie wygląda. Może dlatego — przeszło mu przez myśl — że wywodzą się z północy, która nie jest łaskawa. Czy to z tego powodu są tak bardzo ukierunkowani na pracę i zyski? — rozmyślał. — A może tak być powinno? — zastanawiał się. — Sąsiad Berga, też Niemiec, niejaki Miller, jak się słyszało w okolicy, mawiał często: „Kiedy szlowik ma piniądze, to jest mądry. A jak nie ma piniędzy… to jest głupi”. Wspominając te słowa i rozważając je, Adam głęboko westchnął. Przypomniał sobie, że Miller bogacił się w bardzo szybkim tempie. Z roku na rok dokupywał ziemi, a jego gospodarstwo nieustannie się powiększało. I w ogóle koloniści niemieccy mieli opinię nadzwyczajnie zapobiegliwych rolników. Niczego, nawet najdrobniejszej rzeczy i najmniejszej sprawy nie zaniedbywali. Koncentrowali się na dochodach i na tym, aby one wciąż rosły. Dlatego robili wszystko, ażeby uzyskiwać doskonałe zbiory. Dla tutejszych rolników było to bardzo widoczne. Powszechnie też zdawano sobie sprawę z tego, że starali się mieć zawsze jak najlepsze ziarno siewne, nowocze­sne narzędzia, doskonałe pługi. Adamowi, który marzył o zdobyciu nowoczesnych narzędzi, wszystko to

niezwykle imponowało i nie dawało spokoju. Na koniec swoich rozważań przypomniał sobie, że kolo­niści niemieccy prowadzili korzystny handel z Żydami, którzy ich zbiory wy­wozili do Niemiec, a nawet jeszcze dalej na zachód, do Francji, Holandii, tradycyjnie zaś do wszystkich części Rosji. Rozmyślając nad tymi sprawami, Adam uświadomił też sobie, że Niemcy nade wszystko dążyli do tego, żeby zdobyć jak najlepszą ziemię w całej okolicy. Rozdział 29

Przed samym koszeniem pojawili się trzej Poleszucy, którzy wyszli przed wschodem słońca, ażeby w porę znaleźć się na łąkach Korzeniowskich. Dwaj z nich byli braćmi, jeden starszy i poważniejszy, a drugi młodszy, wciąż uśmiechnięty, mało w świecie bywały i trochę dziecinny dwudziestola­tek. Ale obaj silni, dziarscy i chętni do pracy. Znali całą rodzinę Korze­niowskich i wielu sąsiadów z okolicy. Adam powitał ich z zadowoleniem i pokazał im, gdzie było wyznaczone dla nich miejsce. Szli kilkanaście kroków za kosiarką i roztrząsali siano. Po kilku dniach, gdy przeschło, całą gromadą zaczęli je grabić. Do pomocy, a także dla własnej przyjemności pośpieszyły Maszka z Ludwiką, którym praca przy pachnącym, świeżym sianie i z dala od czujnych oczu Malinowskiej sprawiała wielką radość. Wiedziały, że na łąkach mogą zaznać swobody, wesołości, a nawet i uciech, których w domu, przy pracy w ogrodzie i na podwórzu nie miały za wiele. Na samym początku zawiązały z tyłu białe chustki i głęboko naciągnęły je na twarze, ażeby nie spalić młodej skóry. Potem z wielką ochotą wyruszyły wspólnie z innymi za kosiarką, na której jechał Adam, rozglądając się po łąkach i rosnącej na nich gęstej trawie. Co jakiś czas obracał się do tyłu i z uwagą śledził w maszynie noże, które cięły wyrośniętą trawę na długie i grube pokosy. Równomiernie podążający za nim robotnicy lekko roztrząsali grabiami siano, a po kilku dniach zaczęli je zgrabiać, gromadzić i spię­trzać w kopice. Przez kolejne dni Adam i jego pomocnicy pracowali bez wy­tchnienia i kopic przybywało. Ale i tutaj po kilku dniach pojawiło się znużenie, a praca stawała się zbyt jednostajna. Podobnie też uważali i parobcy, którzy już dłużej nie mogli się oprzeć wielkiej ochocie do zabawy. Najulubieńszym, naj­milszym ich zajęciem było straszenie dziewcząt. Widok ich przerażenia, potem gwałtownej ucieczki, gonitwa za nimi, naśmiewanie się z ich strachu, z okrop­nego pisku, do którego dziewczyny przy odrobinie sprytu można było dopro­wadzić, to było niezbędne do życia; zwłaszcza podczas grabienia siana. Nad­zwyczajny przypływ zapału i chęci do zabawy parobcy zaczynali odczuwać po zjedzeniu podwieczorku. Odtąd wytężona praca zbliżała się do końca i nad­chodziła zupełnie inna pora. Na obrzeżach łąk pojawiały się dostojnie kroczące bociany z czarnymi

wy­pustkami na białych skrzydłach. Stąpały bez pośpiechu, czujnie i z wielkim zaciekawieniem. Z ogromną uwagą wypatrywały i chwytały żaby, które o za­cho­dzie słońca z dziwną skwapliwością powyłaziły ze swoich kryjówek. A żab na tych podmokłych, rozległych łąkach nie brakowało; zwłaszcza nadzwy­czaj dużo pojawiło się młodych żabek skaczących wesoło i beztrosko. Bociany tylko na to czekały. Kroczyły ostrożnie, pilnie śledziły i długimi dziobami dosię­gały ich w najbardziej niespodziewanych momentach. Gdy słońce zniknęło już za horyzontem, zewsząd i pomiędzy skoszone, niskie łąki wypłynęły i szeroko się na nich rozłożyły oceany mgieł. Niosły ze sobą wil­goć, która wnikała w sitowie, w dzikie łąkowe trawy pozostawione w rowach granicznych i sprawiała, że zaczynały one wydzielać z siebie ostry, podniecający aromat. Razem z wilgocią wieczoru bagienny zapach rozniósł się nad skoszonymi łąkami, drażnił i kusił do wyjścia z norek te stworzenia, które w ciągu dnia skry­wały się przed obezwładniającym upałem. Przy sianie pracowano coraz wolniej i bez pośpiechu. Dzień pracy się kończył. Pod skrzętnymi i zapobiegliwymi rękami urosło tego dnia wiele kopic. Ciemniejący z wolna wieczór coraz wyraźniej zachęcał do odpoczynku. Przy­pominało o tym powietrze, które stało się lekkie i orzeźwiające. Na twarzach parobków zaczęły się pojawiać dziwne uśmieszki. Wiedzieli, że za chwilę z ich obrzmiałych, zaczerwienionych rąk grabie luźno wypadną na miękką i krótką trawę, a praca się zakończy. Wysoki Maksym, kroczący długimi nogami niczym bocian, gdzieś zniknął i nikt już nie zwrócił na to większej uwagi. Maszka i Ludwika, prostując się z radosnym westchnieniem, porozwią­zywały białe chustki, aby je zarzucić na ramiona i wygładzić splątane włosy. Wtem z boku czy gdzieś od tyłu niespodziewanie i zręcznie, niby wielki kot, do Ludwiki przyskoczył Maksym. Gwałtownie się przed nią schylił i dziwnie zniżywszy głos, spytał z chytrym i słodkim uśmieszkiem: — Powróżę ci… Chcesz? Zdziwiona dziewczyna podniosła na niego swoje duże, niebieskie oczy, jakby nie rozumiejąc tak niespodziewanych słów. Tymczasem Maksym, nie czekając na odpowiedź, chwycił jej rękę, rozprostował dłoń i zdecydowa­nym ruchem swojej dużej, pojemnej pięści wcisnął w małą dłoń Ludwiki garść zielonych i brunatnych oślizgłych żabek. Przerażona dziewczyna gwałtownie się wzdrygnęła i natychmiast z okropnym piskiem i wrzaskiem odskoczyła, potrząsając rozczapierzonymi rękami, z których na wszystkie strony pomknęły uszczęśliwione żabki. Uciekając, cofnęła się i o mało nie przewróciła na jakiejś nierówności, wyobrażając sobie w pierwszej chwili, że w jej rękach zna­lazło się coś niewyobrażalnie straszliwego. Zachwycony Maksym podskoczył, zatoczył się ze śmiechu, potrząsnął głową i zaczął się uderzać rękami po no­gach. Był nadzwyczajnie ucieszony wielkim przerażeniem dziewczyny.

Popłoch i obrzydzenie Ludwiki zauważyli również i Poleszucy. Z daleka zobaczyli uciekające żaby, ponieważ piszcząc i krzycząc, strząsała je z najwyż­szym obrzydzeniem. Wydało im się to bardzo śmieszne. Powodowani cieka­wością i rozbawieniem porzucili robotę, zbliżyli się z pogodnymi uśmiechami, a jeden z nich powiedział: — Na szczoż ich bajatisia?! Takich małeńkich żabok?1 A ot i bociek nic sobie z nich nie robi i łyka, ile tylko wlezie! — A czy ja jestem bociek?! Też mam łykać?! — krzyknęła oburzona Ludwika. — Ach! Och! Ha, ha, ha! — Maksym w odpowiedzi roześmiał się jeszcze głośniej. Chłopcy z Polesia, którzy po wspólnym podwieczorku odzyskali siły i humor, natychmiast do niego dołączyli. Tymczasem Maszka wydawała się niezadowolona, ponieważ jej nikt nie chciał powróżyć. I wtedy, przyłą­czając się do Poleszuków, krzyknęła zuchowato w stronę Ludwiki: — A ty byś chciała, żeby oni ciebie kwiatami zasypywali? A?! Maj przemi­nął, róże przekwitają i zostają tylko żaby! Ha, ha, ha! — zaśmiała się wyjątkowo uszczęśliwiona. — Róże jeszcze zakwitną! — z niespodziewaną powagą zaprotestował star­szy Poleszuk. — A jak pachną, że ho, ho! Jakżeby inaczej? — Zakwitną jeszcze jesienią — z uśmiechem uzupełnił Adam, pamięta­jąc o czerwonej róży sprzed domu, a także o imieniu swojej żony. — Aj tam! — Maszka machnęła samodziałową zapaską. — Żeby tylko mnie w życiu nikt nie bił, nie głodził, to ja róż nie potrzebuję… Róże mają kolce! O! — krzyknęła i szeroko otworzyła swoje ciemne oczy, które tak mocno i gorąco zabłysły, że zdawały się wchłaniać w siebie wszystko dookoła. — No, róża… to zawsze róża — upierał się Poleszuk. — Biedy nie ucierpisz. Nie narzekaj — upomniał ją Adam. — A ty, Maszka, masz takie rogi i kolce jak nikt! Ja ci je zaraz przy­trę, ot co! — nagle z niespodziewaną energią wykrzyknął Grzegorz. Podbiegł do niej, usiłując ją pochwycić i rzucić w wielką, puszystą kopicę, żeby zniknęła pod górą pachnącego siana. Ale sprytna dziewczyna gwałtownie potrząsnęła ramionami w obie strony i błyskawicznie wyszarpnęła się ze zmęczonych i zesztywniałych od pracy rąk Grzegorza. Jednak nie uciekła, ale zabiegła go od tyłu i nagle, z całej siły obiema rękami pchnęła w plecy, aż parobek, chociaż bardzo silny, stracił równowagę i upadł na torfiasty grunt przykryty szczeciną skoszonej trawy, wysoko zadzierając krótkie i mocne nogi. Leżał chwilę bez ruchu, zaskoczony tą odmianą losu i bardzo zdziwiony, że to on został powalony i znalazł się w niespodziewanej dla siebie sytuacji. Długo się nad czymś zastanawiając, z wolna się podnosił pośród wesołych okrzyków i śmiechów, o wiele dłuższych i głośniejszych niż wtedy, gdy Ludwika roz­paczliwie broniła się przed okropnym i strasznym napadem

maleńkich żabek. Bardzo wesoło i głośno śmiali się z niego także młodzi Poleszucy. Rozdział 30

Pogoda utrzymywała się nieprzerwanie i robiło się coraz bardziej gorąco. Dookoła i daleko, aż po krańce horyzontu, powyra­stały dziesiątki kopic, a sianokosy z każdym dniem zbliżały się ku koń­cowi. Przez ten gorący czas robotnicy Adama, kosząc i grabiąc, podchodzili do ro­wów stanowiących granicę między łąkami różnych właścicieli. Prawie każ­dego dnia widywali się z Wąsowiczem i z jego robotnikami. Sąsiedzi z prze­ciwka nie mieli kosiarki. Przodem szedł najstarszy syn Wąsowicza. Z jedno­stajnym, ale dźwięcznym szumem stalowej kosy kładł wysoką trawę w szerokim rozmachu obu pochylonych ramion. Był od ojca wyższy i bardziej muskularny. Kilka­naście kroków za nim i trochę z boku ciął energicznie trawę młody i silny chłopak z Polesia, znajomy tych, którzy grabili u Korzeniow­skich. Co jakiś czas obaj przystawali i szybkimi ruchami opalonych na brą­zowo mocnych rąk i ramion ostrzyli osełkami stępione kosy. Za nimi, w na­ciągniętym na czoło, dużym słomianym kapeluszu, pilnując roboty, kręcił się Michał Wąsowicz, otoczony swoją rodziną, która skrzęt­nością i pracowitością przewodziła pozostałym pomocnikom. W chwilach odpoczynku i w przerwach w robocie ludzie z jednej i z drugiej strony pokrzykiwali do siebie, a nawet wesoło sobie docinali. Robota wszędzie po­suwała się szybko do przodu. Zarówno u jednych, jak i u drugich widać było, że ciemna, gęsta i połyskująca trawa szybko znika. W jej miejscu ukazywała się nieruchoma, szarawa powierzchnia opustoszałych łąk, urozmaicona obły­mi i srebrzystymi stożkami kopic wzniesionych z przeschniętego siana. Po kilku dniach, wykosiwszy już większą część swoich łąk, Adam zatrzymał konie, puścił je luzem i podszedł do Wąsowicza. Zapragnął porozmawiać z nim po sąsiedzku, trochę wesoło, ale trochę i poważnie. Wkrótce zbliżyła się do nich żona Michała, po chwili także najstarszy syn, Konstanty. Twarze ich były zaczerwie­nione i błyszczały od potu. Adam, podając wszystkim rękę, uśmiechał się z miłą, życzliwą ciekawością. Ale czując, że do rozmowy nie będą mieli dużo siły, spytał krótko: — Jak się pracuje? — Dobrze! — krzyknęła nieduża, okrąglutka Wąsowiczowa. Zapaską ob­tarła pot lejący jej się z czoła, po czym podciągnęła chustkę, która osła­niała jej twarz przed upalnym słońcem i nie pozwalała dobrze widzieć gościa. — Bogu dzięki, piękna pogoda. Siano szybko schnie… — Ani jednej chmurki na niebie — dorzucił spocony młody Wąsowicz, zdejmując na chwilę swój kapelusz. Wskazał nim rozpalone, lazurowe niebo, otarł

pot i szybkim ruchem ręki podgarnął spadające na czoło jasne włosy. — Ależ gorąco… — ciężko wzdychała pani Wąsowiczowa, wachlując się przybrudzoną zapaską. — Ej, co tam! W czasie obiadu schowamy się pod kopicę i troszkę sobie odpoczniemy! — pocieszał ją Adam. — Tak, tak… — pośpieszyła z odpo­wiedzią Wąsowiczowa. Mąż jej Michał, choć zgarbiony od pracy i zmęczony, z wielką radością uśmiechał się do miłego gościa. Adam natychmiast się zorientował, że Wąsowicz bardzo się cieszy z wykonanej pracy. Uśmiechnął się jeszcze serdeczniej i żeby mu zrobić przyjemność, powiedział: — Piękne siano mamy tego roku. — Tak, tak — podchwycił Wąsowicz. — I słońce przygrzewa — dodał krót­ko, z zadowoleniem. — Nic się nie zmarnuje. — A po tych deszczach nastała pogoda — Wąsowiczowa skwapliwie uzu­pełniła odpowiedź męża. — Już niedługo zaczniemy zwozić! — wykrzyknął Konstanty i silną dłonią wcisnął na głowę słomiany kapelusz. — Ja już zrobiłem dobre miejsce na stogi. Będziemy zwozili razem z Hryćkiem, ot co! — wykrzyknął i spojrzał porozu­miewawczo w stronę Poleszuka. — Oni lubią pracować przy sianie… I jeszcze jak! — dodał, widząc uśmiech na spoconej twarzy chłopaka. — Ale oto… szykuje się już następna robota — wzdychając, przypomniała Wąsowiczowa. — No, żniwa za jaki miesiąc — stwierdził Konstanty. — Najdalej — poprawił go Michał. — Zboża tego roku też dużo mamy… i koszenia będzie niemało — ostrze­gała Wąsowiczowa. — Żniwiarkę to ja mam — żywo odpowiedział Adam. — Trochę już stara, ale zaraz ją podreperuję i wam pożyczę… z wielką ochotą! — dodał, spogląda­jąc z uśmiechem na Michała, którego od dziecka bardzo lubił. Wąsowicz nic nie odpowiedział, jednak z wielkim z zadowoleniem pokiwał głową. Zwłaszcza z tego powodu, że sam nie musiał o nic prosić. Także jego okrąglutka żona z wdzięcznością uśmiechnęła się do Adama i radośnie potrzą­snęła głową. Kiedy mieli się rozstać, przycisnęła go do siebie i powiedziała: — Adamie, ty jesteś prawdziwy kuzyn. Adam spojrzał na nią tak, jakby z nową siłą poruszyły go te słowa. Wzru­szony przez chwilę milczał. A potem uśmiechnął się do wszystkich, także i do młodego Poleszuka, który kosił razem z Konstantym. Na koniec powiedział bardzo serdecznie, choć nieco uroczyście: — No, ja już wam nie będę zabierał czasu. Pójdę do swoich. Szczęść wam Boże!

— Szczęść ci Boże, Adamie! — Przez krótką chwilę uśmiechali się do siebie. Ale żeby jeszcze przed obiadem trochę popracować, wszyscy z pośpiechem wrócili do porzuconej roboty. Tymczasem na ciemnobłękitnym niebie po­rozwlekały się strzępki oślepiająco białych obłoczków. Skądś nadleciał orzeź­wiający wiaterek, przeczyścił gorące, znieruchomiałe powietrze i lekko, a zara­zem żwawo popędził ludzi do pracy. Rozdział 31

U progu lata, w pierwszą niedzielę lipca zjechali się na sumę do kościoła w Torczynie ludzie z całej okolicy. Na placu otaczającym kościelne wzgó­rze stanęły ciasno przy sobie wozy wyścielone mocnymi derkami, bryczki wy­słane barwnymi kilimkami, wolanty, a także gdzieniegdzie i dwukółki. Kręcili się przy nich energiczni młodzi gospodarze, starsi zaś pragnęli być w kościele. Choć zdarzało się, że niektórzy podczas mszy wychodzili na przy­kościelny plac, ponieważ w małym kościółku w takim dniu, gdy mocno pach­niały kadzidła, a wraz z nimi pięknie rozkwitłe letnie kwiaty ustawione na ołtarzach we wspaniałych bukietach, wśród duszących zapachów nie można było wy­trzymać do końca długiej sumy. Pośród tłumu przybyłych znaleźli się także i Korzeniowscy. Przyjechali bryczką zaprzężoną w tarantowatego ogiera i pełnej krwi dwuletnią kasztankę, którą stary Dominik bardzo lubił. Przy każdej okazji gładził ją po smukłej szyi i po jedwabistym pysku. Uśmiechał się do niej z wielką radością, tak jakoś słodko, a nawet przymilnie. Młoda klaczka czuła to doskonale i nieźle pojmo­wała. Widok starego gospodarza sprawiał, że radośnie strzygła jedwabistymi uszkami, a jej młode oczy, w których jeszcze nie było melancholii i powagi, lśniły gorąco i figlarnie. Oba te konie nie były brane do ciężkiej pracy, dlatego w świątecznym zaprzęgu prezentowały się znakomicie. Jakby nie czując cię­żaru dużej bryki, biegły do przodu dziarsko i potrząsając mocnymi głowami, unosiły je wysoko i dumnie. W bryczce obok Adama jak zwykle zasiadł Dominik. Z tyłu siedziała Róża i przytulała do siebie małego Wiktora. Przy niej rozsiadła się Malinowska, bardzo dumna ze swojej jedwabnej sukni i świątecznego szala z cienkiego kaszmiru. Jedną ręką przyciskała go do siebie, a drugą pomagała Róży w przy­trzymywaniu ruchliwego chłopca. Za nimi na wozie nadjechała reszta do­mowników. Obie dziewczyny były podniecone, bardzo szczęśliwe i wystroiły się jak na pokaz. Maszka, chociaż prawosławna, przez ciekawość, ale tak na­prawdę dla towarzystwa pojechała razem ze wszystkimi domownikami i z parobkami do kościoła katolickiego. Grzegorz i Maksym, też ubrani od­świętnie, siedzieli wysoko na przednich siedzeniach. Wypatrując Adama i pilnie trzymając się

bryczki, ruszyli za nią wozem, ale z niedzielną fantazją. Na mszę do kościoła parafialnego, w piękną niedzielę lipcową i na tydzień przed żniwami zjechało się dużo ludzi z całej okolicy. Pragnęli się spotkać ze sobą, zobaczyć się, opowiedzieć sobie o rodzinnych wydarzeniach; o tym, kto umarł, kto się urodził, komu przybyło majątku; zastanawiać się wspólnie, jakie zbiory będą tego roku, wymieniać się doświadczeniami i przekazy­wać wiadomości o tym, gdzie i po jakiej cenie najlepiej sprzedać zboże. Wielu kuzynów i znajomków nawzajem dostrzegło siebie już na procesji, którą przed sumą poprowadził proboszcz Orłowski podtrzymywany przez dwóch starszych, powszechnie szanowanych mężczyzn. Proboszcz kroczył pod wspaniałym baldachimem i wysoko nad głową unosił świetlistą monstrancję. Przed nim i z twarzami zwróconymi w stronę baldachimu z wolna postępowało kilku ubranych na biało młodych ministrantów. Jeden z nich, z rozmachem, a zarazem rytmicznie potrząsał ozdobnym trybularzem, w którym płonął i dymił węgiel drzewny posypany aromatycznym zielem. W świetle południa biel świątecznych szat ministrantów zlewała się z gęstymi i słodko pachnącymi oparami. Obfite, rozrastające się białe kłęby szły w górę, unosiły się nad baldachimem ponad majestatycznymi, bogato haftowanymi chorągwiami, rozpływały się na wszystkie strony i unosiły nad podążającymi ludźmi. Ktokolwiek uniósł głowę i popatrzył w niebo, mógłby pomyśleć, że właśnie z góry na całą procesję zstępuje i zaczyna ją otaczać niebiański obłok wyzłocony pro­mieniami świątecznego południa. Ludzie postępujący w procesji tak właśnie myśleli. Zerkali w górę, w niebo, a potem zwra­cali oczy w stronę księdza Orłowskiego, który już nie dostrzegał zwyczajnego świata i w natchnieniu prowadził świąteczną procesję dookoła starego, zabytkowego kościoła. Temu wspaniałemu pochodowi towarzyszyła dźwięczna orkiestra małych dzwoneczków. Idący po bokach kilkuletni chłopcy, ubrani w komeżki obficie przymarszczone, niestrudzenie potrząsali rozgałęzionymi dzwonecz­kami, w których biły i naraz śpiewały po cztery serca. Ich niespokojny, kipiący, wysoki dźwięk mieszał się z melodyjnym i żarliwym śpiewem ludzi, którzy za chwilę mieli uczestniczyć we mszy świętej. Na koniec uroczystej procesji podążającej w ślad za kapłanem, przy bogato zróżnicowanych głosach chóru, uczestnicy nabożeństwa bez pośpiechu wchodzili do wnętrza świątyni. Po kilku minutach chór ucichł, a msza rozpoczęła się od melodyjnej i dźwięcznej łacińskiej ministrantury. Ksiądz Orłowski i ministranci recytowali, na przemian z nim i oddzielnie. W przerwach zachwycające łacińskie hymny śpiewał chór mieszany. Słuchanie go było dla parafian prawdziwą rozrywką ze względu na nadzwyczajnie urozmaicone i piękne melodie. Niektórym w chwilach rozmarzenia i religijnego zachwytu zdawało się, że pod drewnia­nym sklepieniem małego kościółka wyśpiewują sami aniołowie.

W pewnej chwili ucichła łacińska ministrantura, zamilkły śpiewy i na am­bonie ukazał się proboszcz. Wyprostował się, podniósł oczy, przeże­gnał się, po czym z wielką powagą i z namaszczeniem zaczął czytać Ewangelię przeznaczoną na tę niedzielę. Kiedy skończył, umilkł, z szacunkiem zamknął Pismo Święte, odłożył je, jeszcze raz wzniósł oczy do góry i po chwili zastano­wienia mocnym, męskim głosem wygłosił długie kazanie, w którym poruszył kwestie ważne dla parafian i odnoszące się do trudów i wysiłków ich życia. Ludzie kochali swojego proboszcza, słuchali go cierpliwie, z wielką uwagą, ze szczerym zaintereso­waniem, a także z przyjemnością. Gdy zszedł z ambony, zgodnie z odwieczną tradycją odprawiał sumę powoli i nie śpieszył się z dalszymi częściami mszy. Stojąc przy wysokim, z daleka widocznym ołtarzu, celebrował ją powoli, bardzo uroczyście i zgod­nie z obowiązującą liturgią zwrócony tyłem do wiernych. Co jakiś czas obracał się, unosił twarz, szeroko rozkładał ręce i wypowiadał po łacinie modlitewne wezwania. Niżej, z jednej i z drugiej strony ołtarza klęczeli ministranci i odpowiadali mu chóralnie, głośno i dobitnie. Po kazaniu trwały przygotowania do najważniejszej części mszy świętej, czyli ofiarowania. Na przyjęcie komunii wierni czekali bez jedzenia od samego rana. Podczas uroczystego podniesienia znowu do wtóru pięknie dźwięczały dzwoneczki, mocniej pachniały kwiaty na ołtarzach, ludzie z uwielbieniem pochylali głowy, pokornie bili się w piersi i żałowali za grzechy popełnione wobec Boga i wobec bliźnich. Gdy kapłan ze złotym kielichem w rękach zstę­pował ze schodków i zbliżał się do nich, wierni podchodzili do balu­stradki dzielącej kościół od ołtarza, klękali na stopniu ze złożonymi rękami i przyj­mując od kapłana Chleb Pański, spożywali Go z wielką radością i z żar­liwą wiarą. Suma trwała dosyć długo, a gdy się skończyła, parafianie zaczęli wychodzić na plac przykościelny. Tam przystawali, rozglądali się i zaczynali poszukiwać znajomych. Młodym i śmiałym krokiem wyszedł na plac także Alek­sander Sobieszczański w towarzystwie swojej żartobliwej żony Katarzyny. Jej zielona jedwabna suknia mieniła się, migotała w blasku słońca, ujmowała jej lat i dodawała życia. W mgnieniu oka otoczyła ich wesoła gromadka dziewcząt i młodych kobiet. Na swój widok radośnie wykrzykiwały powitania, śmiały się, kręciły wokoło siebie i zarazem rozglądały na wszystkie strony. Szczupłymi rękami, na których miały nałożone świąteczne rękawiczki, porozpinały nad głowami białe parasolki chroniące twarze przed ostrymi promieniami słońca. Na ich głowach złociły się modne kapelusiki z cienkiej słomki, z zawiązanymi dookoła rondek kolorowymi i fantazyjnymi kokardami. Radośnie podniecone dziewczęta podskakiwały, śmiejąc się, szcze­biocząc, wykrzykując, a niekiedy poufale się potrącając, opowiadały sobie nowinki, ploteczki i wszelkiego rodzaju historyjki na temat tego, co ostatnio przeżyły. Kapelusze i kapelusiki połyskiwały, szyfonowe kokardy falowały

i trzęsły się, a dookoła rozlegały się wesołe, młode i beztroskie śmiechy. Nieopodal, w męskich gromadkach skupiali się ich bracia i mężowie. Ni­czym jeszcze niezmącona radość życia i rodząca się z niej energia sprawiały, że młodzi i silni mężczyźni poszukiwali nowych wrażeń. Byli żądni wiedzy o świecie. Widząc ich zapał, starsi podchodzili do nich i też starali się coś usły­szeć. W pobliżu zatrzymał się również Wąsowicz z żoną i z synem, a obok niego przystanął Lipski z dwoma swoimi chłopakami. Na spotkanie z córką przybyła również Julia Kraszewska. Przywiózł ją na sumę syn Stanisław, pracowity i, jak mówiono w okolicy, bardzo po­rządny młody mężczyzna. Z urody był podobny do swojej siostry, trochę od niej wyższy, szczupły, ale mocny, też jasnowłosy i niebieskooki jak Róża. Tymczasem Julia Kraszewska nieustannie myślała o swoim ślicznym wnuku, gorąco tęskniła za nim i koniecznie chciała go zobaczyć. Dlatego po wyjściu z kościoła zaczęła się rozglądać, by szybko wypatrzeć Adama i jego naj­bliższych. Rozdział 32 Wyprzedzając Sobieszczańskiego, w sam środek męskiego towarzystwa wszedł z rozmachem Andrzej Bujalski. Za nim z twarzą roześmianą i ogorzałą od słońca podążał skwapliwie jego brat stryjeczny Bogusław. Dosyć dawno nie widział się z Andrzejem, który ze swoją rodziną mieszkał pod sa­mym Torczynem i często kręcił się po miasteczku. W jasnym świetle południa złociły się i różowiły ich zdrowe twarze okraszone uśmie­chami. Nieopodal braci Bujalskich po wyjściu z kościoła zatrzy­­mywali się na placu także inni mieszkańcy miasteczka i jego okolic. Obok nich przystanęli Tchórzewski, Pawłowski, a także daleki kuzyn braci Bujal­skich — Wawrzyniec — i wielu innych, którzy w tę piękną lipcową nie­dzielę wspólnie żegnali wiosnę, mając tę szczególną świadomość, że roz­po­czyna się lato. Zgodnie z wymogami swoich czasów w dniu świątecznym przywdziali ubrania pięknie skrojone i uszyte z dobrego, naturalnego materiału. Pragnęli się w nich pokazać znajomym i nieznajomym z całej okolicy. Gdy na oczach ciekawych tłumów dumnie się w nich prostowali, czuło się, że są pewni siebie, twardzi, a nawet przebojowi. Z ich pojawieniem się natychmiast po całym placu rozległy się głośne rozmowy i powitalne okrzyki zagłuszające miękki, kobiecy gwar. Na powitanie ściskali sobie dłonie, serdecznie i mocno się obejmo­wali, wesoło przy tym wykrzykując: — Och! Andrzeju! Nie masz pojęcia, jak się cieszę, że cię widzę! — krzyk­nął Sobieszczański, który pośpieszył na jego powitanie. — Co ty ostatnio po­rabiasz? — Ho! Ho! — Bujalski odkrzyknął buńczucznie. — To mój sekret!

— Ale całą okolicę bardzo ciekawią twoje sekrety — sprytnie przygadała mu Katarzyna, którą ciekawość przygnała do kolegów męża. — My słyszymy niekiedy o was różne rzeczy — z poufałym uśmiechem po­parł żonę Aleksander. — Andrzej to niespokojny duch. I mnie się to podoba — natychmiast poświadczył Bogusław. — Powiedzcież wy mi w końcu, co nowego słychać? — niecierpliwie do­pytywał się Konstanty Wąsowicz. — A twój ojciec jeszcze ci tego nie przepowiedział?! — dziwiąc się, gło­śno roześmiał się Andrzej. — Ostatnio jakoś milczy… I tylko wpatruje się w niebo. Jakby nie dowie­rzał pogodzie. — Ha, ha, ha — mężczyźni zaśmiali się beztrosko. — To dobrze. On wie, co robi — po chwili zastanowienia odpowiedział An­drzej i uważnie popatrzył na Konstantego. Na widok wychodzących z kościoła Korzeniowskich, których cały czas wypa­trywała, Julia porzuciła towarzystwo syna i z głośnym okrzykiem podbiegła do swojej córki. Prawie na nikogo nie patrząc, ani na Różę, ani na zbliżającego się Dominika, z zachwytem i z szaloną radością wyciągnęła ręce do Wiktora. — Och, jaki duży chłopak! I jak ładnie się uśmiecha! Ach! — A jakże?! Przecież on już wszystkich rozpoznaje! — dobitnie oświadczyła Malinowska. — I nikogo się nie boi. Jest bardzo odważny — dodała z wielką dumą. — Przyjechała twoja babcia, Wiktorku. Popatrz, uśmiechnij się do niej — zwróciła się do chłopca Róża. — Twoja babcia przyje­chała do ciebie. Ona cię bardzo kocha — mówiła, uśmiechając się do niego jeszcze serdeczniej. Wiktor najpierw na wszelki wypadek przytulił się do matki, ale zaraz się od niej odwrócił i z żywą ciekawością zaczął się przyglądać Julii. Szybko zauważył, że w rękach babci znajdowała się kolorowa zabawka. Po­czuł, że zainteresowała go nieodparcie. Julia już mu ją podawała: — No, bierz, Wiktorku. To dla ciebie. Patrz, te koniki są zaprzężone do bryczki, by ją ciągnąć. Widzisz, jak one pędzą?! Uszczęśliwiony chłopiec uśmiechnął się i wyciągnął pulchne rączki po za­bawkę. — Ach, jakie piękne koniki! I śliczna malowana bryczka! Wspaniały prezent! — oglądając zabawkę, zachwycała się Malinowska. — No widzisz, Wiktorku?! Babcia przywiozła ją dla ciebie — powtarzała Róża. — Teraz będziesz miał się czym bawić! Chłopiec ujął sprytnymi rączkami wyrzeźbioną w drewnie kolorową bryczkę, którą ciągnęły piękne koniki, i z zachwytem zaczął ją obracać i oglądać na

wszystkie strony. — Tak! Jemu już trzeba dawać konie. Robi się z niego chłop na schwał! — krzyknął Lipski, który pojawił się z boku. Przyłączył się do Korzeniowskich niespodziewanie; jak zwykle ruchliwy, sympatyczny i wesoły. Usłyszawszy te zachwyty, Adam poczuł wielką radość i ojcowską dumę. Po mszy świętej wszy­scy byli weseli, uśmiechnięci i odczuwali potrzebę miłej, beztroskiej rozmowy, choćby nawet o sprawach najzwyklejszych. — A gdzież twoja żona, Kazimierzu? — dziwił się Dominik, opierając się na grubej lasce. Nogi mu puchły coraz częściej, a stare mięśnie bolały nieprzy­jemnie i denerwująco. — Nie chciała z nami jechać… — z zażenowaniem uśmiechnął się Lipski. — Jest już w siódmym miesiącu i lepiej według mnie, żeby nie podróżo­wała. — Oj, to prawda! To prawda! Boże broń wyruszać w taki czas! — wykrzyknęła Julia. — Zdarza się, że kobieta rodzi w drodze… I co wtedy? Lipski spojrzał na nią ze zdumieniem i z przestrachem. Pozostali też umilkli, pojmując, że niespodzianki mogą być bardzo zaskakujące. Zapanowała cisza. Trwałaby jakiś czas, gdyby nie nagły i mocny okrzyk, który dobiegł ze środka placu. — Kochane swojaki! — Andrzej Bujalski krzyknął głosem tak mocnym i donośnym, aż okrzyk jego rozszedł się po całym dziedzińcu. Także i ci, któ­rzy przystanęli bliżej kościoła, podskoczyli i znieruchomieli. Z wolna obrócili się w tamtą stronę i widząc, kto to jest, zaśmiali bardzo wesoło. Byli trochę zasko­czeni swobodnym zachowaniem się Bujalskich, ponieważ w uszach im jeszcze brzmiały dostojne, uroczyste i bardzo melodyjne śpiewy torczyńskiego chóru kościelnego. Wszelako Andrzej na swój sposób przyciągnął ich do siebie. — A gdzież on tak odpoczął? — zdziwił się Dominik. — W kościele podczas kazania — wesoło odpowiedział Lipski. — Proboszcz się męczył, a on sobie stał i słuchał. Teraz on gada. — A się wystroił! Brakuje mu tylko szabli u boku! — domyślnie wy­krzyknął Adam. Podejdźmy do nich — zachęcał. — Do szabli potrzebny jest mundur — odpowiedział Lipski. — Ale jaki? Jaki? — niecierpliwie się dopytywał. Na to pytanie nikt nie umiał mu od­powiedzieć. Inni też byli ciekawi pomysłów, powiedzeń i dowcipów obu braci Bujal­skich. Ludzie z placu zgromadzili się wokół nich. Do wszystkich podeszli również Korzeniowscy i zaczęli się przysłuchiwać rozmowie. Co chwila pojawiał się inny temat i, jak się zdawało, coraz bardziej interesujący dla ludzi młodych, spragnionych przygody, nowinek i potrzebujących ucieczki od szarej codzienności. Wtem ktoś krzyknął: — Jedźmy do Borucha!

— O, tak! tak! Za mną! Zapraszam na piwo! — zagłuszając innych, krzyczał Andrzej Bujalski. A za nim pokrzykiwali rozochoceni jego przyjaciele, znajomi bliżsi i dalsi. Ale do Borucha nie wszyscy wyruszyli. Dominika zmęczyło długie nabo­żeństwo świąteczne, a potem jeszcze stanie na placu. Nogi bolały go coraz bardziej i zaczął namawiać Adama do powrotu. Zarazem przypominał, że ma gościa w osobie Julii Kraszewskiej. Ona zaś, słysząc wywody Dominika, przypomniała, że Wiktora już niedługo trzeba będzie nakarmić i położyć spać. Również Malinowska, która nie rozumiała rozlegających się wokół niej okrzyków, a wesołe rozmowy młodych zaczęły ją męczyć, chciała już wrócić do domu. Wszyscy zapragnęli odpoczynku przy świą­tecznym obiedzie. Zdecydowali się powrócić i odjeżdżając, zabrali ze sobą dzieci Lipskiego. Razem z żoną przyłączył się do nich także Wąsowicz. W ostatniej chwili, gdy wyjeżdżali z placu, nikogo nie pytając o pozwolenie, wy­skoczył z wozu niespokojny i ciekawy świata Grzegorz. Popatrzył za odjeż­dżającymi i zawrócił do gromadki na placu przed kościołem. Rozdział 33 Wyminąwszy rozległe mokradła i łąki, po których kiedyś płynęła fosa chroniąca dawny zamek spalony przez Tatarów, w którego miejsce powstał kościółek pod wezwaniem Świętego Jana Chrzciciela i Świętej Trójcy, dziarskie towarzystwo wyru­szyło w stronę miasta. Do gospody nie było daleko. Oboje Sobieszczańscy, Andrzej i Bogusław Bujalscy, Kazimierz Lipski, Konstanty Wąsowicz, Grzegorz Markowski, także ich pozostali znajomi, wśród nich Gołębiowski, Tchórzewski i Wawrzyniec Bujalski, przejechali most na Sernie i skierowali się w ulicę 3 Maja, najdłuższą w całym mieście. W centralnym punkcie miasteczka umiejscowił swoją jadłodajnię Boruch, który był dalekim krewnym Joachima Munsztuka. Wesołe i hałaśliwe towarzystwo znalazło się niebawem przed drzwiami jego lokalu. Lekko zgrzani, jednak uśmiechnięci, nie przerywając rozmów, rozkrzyczani, je­den po drugim, wkroczyli do środka. Natychmiast spostrzegli siedzącego przy stole pośrodku dużej izby piekarza Kalisza i jego dwóch pomocników. Stały przed nimi pękate kufle piwa, z których do połowy już ubyło złotego napoju. Krępy Kalisz i jego pomocnicy promienieli zadowo­leniem i radością życia. Widać było, że łączyła ich zgoda i niezłe widoki na dobre interesy. Z przeciwległej strony długiego stołu siedział Ksawery Mar­mudzki i jego znajomy Szczęsny Jaworski, nauczyciel z Torczyna. Oni, na odwrót, byli poważni i skupieni. Właściciel ziemski mówił coś ściszonym głosem, nauczyciel słuchał go bardzo uważnie, po czym obaj umilkli, zastana­wiając się nad czymś bardzo głęboko.

Na widok wchodzących wszyscy ciekawie obrócili głowy ku drzwiom i rozjaśnili się, widząc tak rozochocone towarzystwo. U boku swojego męża pojawiła się Katarzyna Sobieszczańska. Goście, którzy już wzmocnili się pi­wem, zaczęli się podnosić z krzeseł, ażeby się przywitać z wchodzącymi. An­drzej Bujalski szczególnie dbając o to, aby był dobrze słyszany, gdy tylko zna­lazł się w izbie, powiedział bardzo głośno i dobitnie: — Witajcie, szanowni państwo! — I zaraz zdecydowanymi krokami ruszył w stronę Kalisza, który znajdował się najbliżej. Z uśmiechem skłonił przed nim głowę, po czym obaj podali sobie ręce. — Dzień dobry! Dzień dobry! — Jako dobrzy znajomi wszyscy wesoło wykrzykiwali i ściskali sobie dłonie z przyjaznymi uśmiechami. Bujalski ze starannie zamaskowaną nieśmiałością podszedł do Marmudz­kiego, który spojrzał na niego z ciekawością i wyczekująco. Przywitali się, uści­snąwszy sobie dłonie krótko i bardzo mocno. Z kolei przybyli goście zaczęli się rozsiadać na wysłużonych krzesłach rozstawionych dookoła stołów. Mar­mudzki zaprosił obu braci Bujalskich do swojego towarzystwa. Niemal na­tychmiast pojawił się zadowolony i uśmiechnięty Boruch, właściciel restauracji i podobno kuzyn Joachima Munsztuka. Potrząsał dużą głową, którą okalała gęsta, czarna broda, i uśmiechał się ze słodyczą tak nieodpartą, jakby większe szczęście aniżeli przybycie tylu gości nie mogło go w życiu spotkać. Kłaniał się wielokrotnie, bardzo nisko, podchodził do każdego z osobna i pytał: — Czi… wielce szanowne panstwo tutaj u nas pragną zjeszcz obiadek? Mamy nieomal cudowny bigos, najprzeróżniejsze barszcziki i bardzo delikat­niutkie placuszki, gołąbeczki… My szę bardzo staramy! Och, jak my szę sta­ramy?! Ajajaj! — Potrząsał głową na wszystkie strony i z wielkim podniece­niem poruszał tłustymi ramionami. — Piwa… dla wszystkich! — krzyknął zniecierpliwiony Sobieszczański i uderzył twardą pięścią w stół, aż jego żona spojrzała na niego z przestrachem. Boruch zgiął się jeszcze niżej. Obserwując całą izbę kątem oka, wycofywał się tyłem i wkrótce zniknął. Chwilkę później jego córki, syn i on sam przy­nieśli i postawili przed każdym z przybyłych po dużym kuflu piwa. Przepijając, towarzystwo bardzo się ożywiło. Do ludzi zmęczonych upałem powrócił zapał i chęć do wesołych rozmów. Bracia Bujalscy po wypiciu kilku dobrych łyków złocistego napoju odzyskali cały swój wigor. Marmudzki sączył piwo powoli, przyglądał się wszystkim i nad czymś się zastanawiał. Natomiast Bogusław Bujalski, już dłużej nie czekając, z rozmachem obtarł usta i szeroko się uśmiech­nął do niego i do nauczyciela: — Co tam słychać w naszym miasteczku i w okolicy? Bo o szerokim świecie to ja się wypowiadać nie mogę. — Słychać… i jakoś tak dziwnie cicho — dyplomatycznie wyręczył

Mar­mudzkiego nauczyciel. — No pan — zwrócił się do nauczyciela Kazimierz Lipski — też dużo wie o świecie… — Bardzo bym chciał, ale wiem, że inni mnie wyprzedzają. — Jaworski uśmiechnął się w sposób delikatny i nieco tajemniczy, po czym z ukosa popa­trzył na właściciela ziemskiego, który zachowywał swój zwykły, surowy wy­gląd. Tymczasem Andrzej Bujalski, którego cała osoba przy dobrym piwie i w tak licznym towarzystwie wzrastała w siłę, czuł, że coś go zaczyna popy­chać do przodu. Na razie tylko się wyprostował i pilnie nadstawił uszu. — Ale skoro już spotkaliśmy się przy wspólnym stole — nauczyciel dodał z mądrym i miłym uśmiechem — to nie traćmy czasu i przypomnijmy sobie, że od początku swojego istnienia… nasza ojczyzna znajdowała się w niełatwym położeniu politycznym. Ludziom siedzącym dookoła stołu przybyło sił, dlatego podniósłszy głowy, patrzyli na niego z zainteresowaniem. Ale wciąż panowało milczenie i Szczę­sny Jaworski po chwili dodał: — Znajdujemy się przecież między wschodem i zachodem Europy, jej pół­nocą i południem. — Dla Polaków z wyobraźnią to staje się coraz bardziej widoczne! — dziwnie mocno oświadczył Marmudzki. Andrzej Bujalski spojrzał na niego z pewnym zaskoczeniem, ale też ze zrozumieniem. Oprócz Andrzeja również inni, w większości młodzi, zobaczyli w tym ważną rację poli­tyczną. — A te nasze sąsiednie kraje, zwłaszcza od zachodu, to są takie, że już nikt od nich mądrzejszych nie widział! — niespodziewanie zauważył Gołębiowski. — Tymczasem niektóre robią się coraz słabsze — głośno domyślał się So­bieszczański i ciepło popatrzył na swoją żonę, przed którą nie wiadomo kiedy pojawiło się ciemne i słodkie piwo. — A gdzież jest nasza Polska? — ubolewał Bogusław Bujalski, wzdycha­jąc z żalem. — Według mnie — zawołał Andrzej Bujalski, pragnąc przeciwstawić się jego smutnym uczuciom i pozwalając dojść do głosu swojej sile — już nie wystarczy się użalać i kręcić się dookoła swojego obejścia, swojego pola i tylko rozmyślać, ile się urodzi buraków, ile pszenicy z hektara sypnie ziemia! To nie wystarczy, to już za mało! — Andrzeja ponosiła energia i rozpierała młodość. Instynktownie chciał również zachęcić nauczyciela do ukazywania nowych możliwości i rozpoznawania sytuacji, które mogłyby za­istnieć. Ksawery Marmudzki natychmiast zrozumiał jego intencje. Po raz pierwszy uśmiechnął się otwarcie i z zadowoleniem pokiwał głową. Zaraz powiedział: — Jeżeli młodzi Polacy tak myślą, to znaczy, że są narodem wolnym. — Coś mnie się zdaje, że on chciałby sobie ponosić szablę u boku! —

z dru­giego końca stołu krzyknął wesoło Tadeusz Pawłowski. Wszyscy roześmiali się z wielką ochotą, choć jednocześnie ich to zasko­czyło. Ale głęboki instynkt sprawiał, że pilniej nadstawili uszu i cisza zapanowała jeszcze głębsza. Ludzie, którzy już wcześniej byli zainteresowani rozmową, teraz przysunęli się bliżej. Spoglądali na Marmudzkiego życzliwie i z ciekawością. — W Rosji socjaliści robią się coraz śmielsi, są rozruchy, a grożą nawet i rewolu­cją. Car nie za bardzo… daje sobie z tym radę — ze strachem powiedział Ka­lisz. — Ale car ma wielką armię! — pragnąc się popisać wiedzą o świecie, nie­spodziewanie krzyknął Grzegorz Markowski. Po piwie i on nabrał odwagi. — Nie wiadomo, jak naprawdę jest z tą armią — spokojnie i bez pośpiechu wyjaśniał Marmudzki. — Przecież nie tak dawno poniosła wielkie klęski na wschodzie. A car Mikołaj, jak się często słyszy, nie jest człowiekiem wojny — mówił. — Nie zajmuje się państwem, woli życie prywatne. Rosjanom coraz bardziej się to nie podoba. Teraz wielu czeka… na swój łup. A gdy jeszcze do wroga zewnętrznego dołączy wróg wewnętrzny… Rosja jest wielka i bar­dzo dużo w niej różnych niespokojnych narodów, które nie lubią cara. — Narody podbite chcą się wyzwolić — powiedział poważnie Jaworski. Usłyszawszy tak śmiałe wiadomości, wszyscy jeszcze bardziej spoważnieli. — Ale cara bardzo lubią Kozacy! — przypomniał Konstanty Wąsowicz. — To jego przyboczna armia. — Co tam Kozacy! — wykrzyknął Pawłowski. — Słyszałem, że teraz na świecie pojawia się nowa broń. Nie wiadomo, czy już dotarła do Rosji. — Ale dobrze wiedzieć, co się dzieje od nas na zachód. Mam ja znajo­mego Żyda w centralnej Polsce, który jeździ za nasze dawne granice, gdzie czymś handluje. On słyszał, że Niemcy strasznie się zbroją — przypomniał Kalisz. — I podobno teraz wynajdują taką broń, jakiej świat jeszcze nie oglądał! — wykrzyknął z wielkim ożywieniem Tchórzewski. — Niemcy to przecież tradycyjny sojusznik Rosji! — zauważył Lipski. — Może być duże zamieszanie… — To na kogo oni mogą teraz wyruszyć?! — rozległy się głosy zdziwienia. — Ruszyć to podobno bardzo chcą… — rozmyślnie sączył słowa nauczyciel. — Oni zawsze idą na wschód! Historia przypomina, że od kilkuset lat to ich ulubiony kierunek! — dodał głośniej niż poprzednio, rozkładając przed sobą obie dłonie. Po czym zamilkł i spoglądał na słuchaczy szeroko otwartymi oczami. — Szukają, czego nie zgubili! — podochocony piwem wykrzyknął Grze­gorz. — Szukają! I jeszcze jak?! Z tego, co ja widzę, to chcą mieć strasznie dużo! — mocno, a zarazem spokojnie powiedział gruby Kalisz.

— I dlatego rozerwali nas na kawałki. Ale nadchodzi chwila, w której mu­simy zacząć myśleć o własnym narodzie. To już najwyższy czas… — powoli i z naciskiem mówił Marmudzki, nadając kierunek ludzkiemu myśleniu. — Czy to możliwe?! — wykrzyknął Bogusław Bujalski, pragnąc się upewnić w tym, co usłyszał. — Coraz więcej jest ludzi, którzy tak uważają, tak myślą i tak mówią… — ciągnął zdecydowanie Marmudzki. — A gdzież oni są? — powodowana kobiecą ciekawością dopytywała się Katarzyna Sobieszczańska. — Oni? — Marmudzki pokiwał głową i z uprzejmym uśmiechem odpo­wiedział: — Przebywają w Polsce centralnej. — Po chwili dodał: — I wcale nie zatrzymują się w miejscu. — Czy oni mogą się pojawić u nas? — niby odruchowo spytał Konstanty Wąsowicz. I wyglądało na to, że Ksawery zamierzał mu coś odpowiedzieć, ale w tej chwili stuknęły drzwi, a na progu restauracji ukazał się fabrykant Smolenar. Spoza jego masywnych pleców zręcznie się wychylał Joachim Munsztuk, któ­rego uśmiechniętą twarz okalała siwiejąca, wachlarzowata broda. Na jego widok wszyscy się rozjaśnili. Zdawało się, że pojawił się ten, którego brako­wało, ażeby spotkać się w komplecie. Rozdział 34 — Ach!… Jakież miłe towarzystwo nam się tutaj zebrało!! — nagle w całym lokalu i nad głowami jego gości rozległ się młody i dźwięczny głos Jo­achima. — Piękna pani Sobieszczańska… wraz ze swoim mężem. O, ho, ho! Całuję rączki szanownej pani, całuję rączki! — krzyknął i niezwłocznie ku niej pośpieszył. Wdzięcznie się uśmiechając, schylił się przed zarumienioną Katarzyną. Nie miała jeszcze trzydziestu lat i lekko pode­rwała się z krzesła. Munsztuk, jak zwykle, w chudym przyodziewku, szczupły był i ruchliwy. Choć dobiegał już pięćdziesiątki, wyglądał młodo i tylko broda go postarzała. Zaraz za nim zjawił się bogato ubrany Smolenar. Naśladując grzecznego Munsztuka, starał się popisać eleganckim zachowaniem i również ucałował rączkę Sobieszczańskiej. Siedzący przy stołach podnosili się z krzeseł z miłymi uśmiechami i witali się z przybyłymi, przed którymi niebawem stanęły także kufle pełne dojrzałego piwa. — Teraz opowiadajcie, jak wam się żyje — wesoło zwrócił się do nich Andrzej Bujalski. Wypił zawartość swojego kufla i krzyknął z całej siły: — Słyszałem, że pan Munsztuk obraca się w różnych towarzystwach i zawsze ma coś ciekawego… — …za pazuchą! — nie dając się wyprzedzić, krzyknął Sobieszczański.

— A co?! Niechaj się podzieli z nami tym, co wie, co słyszał, a może i zo­baczył… — dołączył się Bogusław Bujalski. — Tak! Tak! Tak! — zawtórowali dobrze już podchmieleni goście, któ­rzy wygodnie rozsiedli się dookoła stołów. Munsztuk bardzo lubił towarzystwo i często się zdarzało, że popijał ra­zem z ludźmi, którzy przybywali tutaj z całej okolicy. Teraz jednak tajemniczo się uśmiechał, nie podnosił oczu i starając się nadrobić opóźnienie wobec tylu zebranych, gorliwie pociągał z kufla łyk za łykiem. Goście w restauracji przypatrywali mu się z uwagą, a on wydawał się coraz bardziej zadowolony z tego, że znalazł się w ośrodku tak dużego zainteresowania. Był święcie przekonany, że to się łączy z szacunkiem dla jego osoby. Pozornie nie zwracał uwagi na tak ogrom­ne zaciekawienie, milczał i najwyraźniej starał się na czymś skupić. Kiedy milczenie nadmiernie się już przeciągało, obtarł usta, przygła­dził brodę, spoważniał, podniósł wzrok i powiedział powoli, bez po­śpiechu, ale wyraźnie: — Następca tronu wielkiej monarchii węgiersko-habsburskiej… został za­mordowany w małej Serbii. Zapadło długie i głębokie milczenie. Po chwili ktoś z drugiego końca stołu się odezwał się nieśmiało: — Przecież to… gdzieś bardzo daleko od nas… — Ale podobno między Rosją, Austrią i Prusami jest jakiś układ! — wy­krzyknął Lipski. — Och! — Marmudzki krzyknął jeszcze głośniej. — Teraz na górze robi się wielki bałagan i porządek ginie! Poza tym, niezależnie od tych ostatnich wydarzeń, monarchia habsburska już od dłuższego czasu chwieje się i podupada. — Zwłaszcza moralnie — natychmiast przyznał Lipski. Marmudzki i Jaworski pokiwali głowami zdecydowanie, wielokrotnie i z zadowoleniem. — A czy rosyjska monarchia też się chwieje… moralnie? — sprytnie za­uważył Munsztuk. — Może i tak… — lękliwie przytaknął Boruch, który od przyjścia Munsztuka trwał uparcie blisko jego osoby i z ciekawością przysłuchiwał się rozmowie pozostałych gości. — Batiuszka car traci zaufanie swojego narodu — utrzymywał Munsztuk. — Od jakiegoś czasu rozchodzą się plotki, że caryca jest niemieckim szpiegiem. — Ach! — Zerwał się od stołu Andrzej Bujalski, natychmiast za nim podskoczyli jego brat Bogusław, Aleksander Sobieszczański, a z tyłu wychylił się niespokojny Pawłowski, a także nie mniej zaskoczony Tchórzewski, po nim Grze­gorz Markowski i wszyscy inni, których ta wiadomość, choć może tylko plotka, niezwykle poruszyła. — Chyba… nie chcą wojny?

— W Petersburgu i w Moskwie powtarzają, że od kilku lat rośnie napięcie między Rosją, Niemcami i Austrią. A car nie wie, co ma robić. — Munsztuk po kolei spoglądał na wszystkich, którzy go otaczali, i mówił w taki sposób, jakby jeszcze o dodatkowych sprawach sobie przypominał: — I coraz częściej się słyszy, że Niemcy bardzo się zbroją. — Co to znaczy? — To znaczy, że oni mogą chcieć wojny. — Ano właśnie! — z radością krzyknął Marmudzki. — To przecież szansa dla Polski. Zapanowało długie milczenie, które przerwał Munsztuk: — Ale mnie… — zniżył głos — mój kuzyn, co przemieszkuje pomiędzy Moskwą i Petersburgiem, powiedział, że ten Rasputin ostrzega cara przed przystąpieniem do wojny. I powtarza taką przepowiednię, że jeżeli car przystąpi do wojny, to zniszczy… swoje wielkie państwo. Ludzi ogarnęło najwyższe zdumienie. — Ach tak?! Wspaniale! Pięknie! — nagle jeszcze głośniej krzyknął Marmudzki, który też wypił swój duży kufel piwa. — To już najwyższy czas, żeby tak się stało! Panowie! W górę czapki! Za wolną Polskę! Mówię wam! Powiadam wam, idzie… wolność! — Ćśśś… Ciszej, szanowne, bardzo drogie państwo. Sza… sza… sza… — Boruch strasznie poczerwieniał, zbladł, podskoczył do Marmudzkiego i zaczął nerwowo potrząsać przed nim rękami. — Tu wszędzie kręcą się carskie szpiony… Doniosą na was i na mnie! — krzyczał ostrzegawczo — Lepiej wy uważajcie, żeby was na Sybir nie wygnali! Bo oni tylko z wierzchu mają mundury, a pod spodem siedzą w nich diabły. — Tak, tak! Noszą czarne mundury. A do carskiego wojska biorą na piętnaście lat. — Tym bardziej trzeba skończyć z carską niewolą! — Marmudzki nie da­wał się uspokoić i ułagodzić przez Borucha. Tu i ówdzie na stołach zaczęły się pojawiać następne kufle. Niektórzy za­mawiali piwo ciemne, słodkie. W obszernej restauracji było coraz weselej. Pod sam koniec goście wypijali duże łyki, dobre piwo poszło ludziom w czuby. Niemal wszystkich bez wyjątku ogarnęła jakaś odświętna radość. Nie licząc się z ostrzeżeniami Borucha, jeden za drugim głośno powtarzali: — Nadzwyczajne byłoby, gdyby Rosja i Niemcy wzięły się za łby. Bo gdzie dwóch albo i trzech się kłóci, tam wszyscy korzystają! — A my Polacy wcale nie jesteśmy tacy słabi, jak to się nam wmawia! — krzyknął z oburzeniem Andrzej Bujalski. — Ja się nikogo nie boję! Mogę iść na armię rosyjską, na Kozaków, na samego cara! Mówią, że on taki nieduży! Podobno też i rozumu nie ma za wiele. Coraz mniej… i mniej…

Niespodziewanie podskoczył do niego Grzegorz. Za nim podbiegali inni, mocno rozochoceni zrywali się od stołów i wykrzykiwali: — Niech żyje wolna Polska! Niech żyje nasza odwieczna ojczyzna! — Widząc to i słysząc, na sam koniec powstał od stołu szczupły, wysoki, ciemnowłosy Marmudzki, podszedł do Andrzeja Bujalskiego, rzewnie się do niego uśmiechnął, objął go szeroko rozłożonymi ramionami i zaczął bardzo mocno i długo ściskać. Andrzej od­powiedział uściskiem tak twardym, że Ksawery aż się zgiął i pochylił. Lecz zaraz się poderwał i po obu stronach ogorzałej twarzy Bujalskiego zaczął skła­dać wilgotne i gorące pocałunki. W tym czasie Bogusław, idąc w ślady swojego stryjecznego brata, niemal łamał kości delikatnemu nauczycielowi. Podążając za ich przykładem, wszyscy po kolei zaczęli się obejmować, ściskać, całować i wykrzykiwać: — Nie możemy się bać, bo to jest dla naszych wrogów bardzo korzystne! Tylko człowiek odważny jest silny! — I mądry! I mądry, panowie! — Pragnąc być razem z przyjaciółmi, Marmudzki uniósł prawą rękę i mocno nią potrząsał, po czym wyjął z kieszeni złotego rubla i skierował się do właściciela. Boruch stał w drzwiach i niespokojnie się wszystkiemu przyglądał. Stanęli również przy nim jego żona, syn i córki. Widząc złoto, którym płacił Marmudzki, z uśmiechami i z ogromnym zadowoleniem skłonili się swoim gościom do pasa. I chociaż w nadchodzących czasach ludzie coraz chętniej posługiwali się pieniędzmi pa­pierowymi, to jednak niektórzy byli wciąż przekonani, że złoto zawsze może się przydać. Boruch bardzo skwapliwie je przyjął i ukrył głęboko w wewnętrz­nej kieszeni. Goście tymczasem przygładzali czupryny, poprawiali ubrania i w radosnym podnieceniu zaczęli opuszczać jego restaurację. Rozdział 35

Jednak car, jak się okazało kilka tygodni później, podpisał deklarację o przystą­pieniu do wojny i zarządził pobór rekrutów w całym rosyjskim imperium. Odtąd bardzo wielu młodych mężczyzn zaczęło dostawać wezwania do armii. Pierwszy w najbliższym sąsiedztwie, jak zaraz wszystkich poinformował bar­dzo podniecony Lipski, do wojska został powołany Konstanty Wąsowicz. Kilka dni potem Korzeniowscy dowiedzieli się od kogoś innego, że wezwanie dostali także Aleksander Sobieszczański, Stanisław Kraszewski, obaj bracia Bujalscy, Tadeusz Pawłowski, Tchórzewski, daleki kuzyn Korzeniowskich, i bar­dzo wielu innych mężczyzn z bliższych i z dalszych okolic. Wkrótce i Adam otrzymał powiadomienie o tym, że ma się stawić w punkcie zbornym w Torczynie. W domu Korzeniowskich wywołało to przera­żenie i wielki wstrząs. Wszystkich domowników ogarnęły smutek i powaga. Zmartwiona

Malinowska wzdychała i ocierała łzy, a zrozpaczona Róża popła­kiwała po kątach. Często przyciskała do siebie Wiktora, całowała go i miała w oczach przejmujący smutek. Chłopiec był najwyraźniej zaskoczony zachowa­niem matki, jednakże Róża z niczym się przed nim nie zdradzała. Mieszkańcy domu Korzeniowskich dobrze wiedzieli, że są u progu żniw i czeka ich wielka robota. I oto sam gospodarz, którego dotąd nigdzie i ni­ko­mu nie brakowało, tak bardzo potrzebny w domu, na podwórzu, w każdym dniu i wszędzie, musi porzucić to wszystko, nad czym dzień i noc czuwał, odejść w nieznany, daleki, niepewny świat. Na taką myśl całą rodzinę i za­mieszkałych z nią pomocników ogarniało wielkie zmartwienie. Tymczasem Dominik chodził po domu, stukał laską i każdego pocieszał, mówiąc, że prze­cież on sam służył w carskim wojsku i w końcu szczęśliwie powrócił. Słowa teścia, jako człowieka doświadczonego, najwyraźniej pocieszały Różę, a także i pozostałych domowników. A poza tym wszyscy mieli nadzieję, że tym razem wojna nie potrwa długo. W wyznaczonym dniu przed szkołą w Torczynie spotkali się poborowi z ca­łego regionu. Tego poranka na placu stanęli równo przy sobie: ziemianie, bogaci gospodarze ze starych rodów, synowie zubożałych rodzin, parobcy, robotnicy z młynów, folwarków i z różnych urzędniczych i nauczycielskich rodzin. Został powołany jeden z pomocników Kalisza, wzięty też został jeden od Borkowskiego. Kilka kroków od siebie Adam zauważył Konstantego Wą­so­wicza. Prawie jednocześnie się dostrzegli, uśmiechnęli i zaczęli wy­krzy­kiwać słowa powitania. Najwyraźniej Konstanty był w świetnym humorze i niczym się nie martwił, w przeciwieństwie do Adama, który był przejęty nową sytuacją i wcale nie chciało mu się śmiać. Tym bardziej że obok stali zapłakana Róża i poważny stary ojciec. Konstanty wesoło krzyknął do Adama: — Co ty… jak na ścięcie?! — E, gdzież tam… — zaprotestował Adam. Podniósł głowę, potrząsnął nią i dodał rozważnie: — Wszystko jest w rękach Boga. — O! Tak! Cały los człowieka ukryty w rękach Boga — z wiarą powtórzył Konstanty. Uśmiechnął się i zaczął się rozglądać, odwracać na boki, poszu­kując szeregów swojego oddziału. Ruchliwy, niespokojny i bardzo ciekawy nowych wydarzeń Borkowski też pojawił się na placu w dniu poboru. Kiedy został zabity następca tronu potęż­nej monarchii, Borkowski przeczuwał w swoim żywym i bogatym umyśle, że Europa doświadczyła czegoś niepokojącego. Wkrótce po rozmowie z Ludwikiem Ossolińskim obaj doszli do wniosku, że bez wątpienia została naruszona rów­nowaga w samym środku Europy. Również podczas rozmów z Munsztukiem, Kaliszem i z kilkoma innymi handlarzami widział i słyszał, jak oni powtarzali, że najprawdopodobniej zajdą jakieś duże zmiany. Sam to również przeczuwał, coraz

częściej dostrzegał i obserwował. Wchodził w nowe interesy i uważał, że musi być we wszystkim zorientowany. Przemierzał plac szybkim krokiem, kręcił się po nim, zachodził od tyłu, zaglądał na boki i potrząsał cienką laseczką. W pewnej chwili powiedział do pogrążonego w zadumie znajomego pisarza gminnego, którego syn również stawił się na tym placu: — Jakie to szczęście, panie Ignacy, że mój syn jest za młody, żeby go wzięli do wojska, bo moja żona… by tego nie przeżyła. Ach, ta moja mądra, uko­chana Zosieńka! Jakże ona zaczęła się wszystkim przejmować… Kobiety wię­cej przeczuwają niż my. Och… — Bardzo się rozczulił na myśl o tym, co by się działo, gdyby jego syn poszedł na wojnę. Stojąc z boku, wpatrywał się w sze­regi mężczyzn, którzy za chwilę mieli ruszyć w nieznane. Kiedy wi­dział, że ich myśli i młode twarze odrywają się od rodzinnych stron, w oczach zmę­czo­nych wypatrywaniem poczuł słoną, piekącą wilgoć, a w ser­cu przej­mujący, prawdziwy żal. Westchnął głęboko i tak cicho, że nikt tego nie zauważył. Również nie usłyszał go pan Ignacy, którego twarz była spo­kojna, choć zadu­mana. Na placu zapanowało wielkie podniecenie. Zewsząd rozlegały się głośne okrzyki, płacze, z różnych stron dobiegały przenikliwe, rozdzierające wes­tchnienia, urywane szlochy przechodzące znowu w okrzyki, a niekiedy także w nerwowy śmiech. Rekruci długo ściskali się z rodzinami, z ojcami, matkami, z siostrami, nie mogąc się rozstać ze swoimi najbliższymi. Zewsząd było sły­chać wzruszające pożegnania, słowa pocieszenia i strzępy ostatnich ważnych rozmów. Ale czułe i oblewane łzami rozstania były coraz częściej przerywane. Korzeniowscy mimo woli słuchali tych przejmujących pożegnań, a sami wciąż jeszcze milczeli. Otoczyli Adama ze wszystkich stron i nie chcąc okazy­wać smutku i powagi, pilnie zwracali uwagę na jego ekwipunek, a w nim na zapasy jedzenia, a także ciepłej bielizny. Jednakże i oni nie mogli powstrzymać westchnień, które wyrywały się z ich ust. Adam pobladł, spoważniał, ale starał się uśmiechać. Bynajmniej nie pragnął iść do wojska. Choć nagle został wy­rwany ze swojego pracowitego i szczęśliwego życia, godził się z wolą wojsko­wych władz rosyjskich, ponieważ wiedział, że bardzo wielu młodych mężczyzn dostało wezwanie. Słyszał, że cały świat bije na alarm i zewsząd roz­legają się hałaśliwe dźwięki trąb wojennych. Ale nie chciał się martwić na zapas i wyciągnął ręce do ojca w spokojnym geście pożegnalnym. Stary Domi­nik wzdrygnął się, pociągnął nosem, a po ciemnych bruzdach jego pomarszczo­nych policzków popłynęły ciche, ale błyszczące strumienie łez. — Ach, mój Adamie, niech cię Pan Bóg poprowadzi szczęśliwie… — mó­wił urywanym głosem. — I odda nam żywego! — żarliwie krzyknęła Malinowska. Nikogo nie do­puszczając do Adama, chwyciła go w swoje ramiona i ścisnęła tak mocno, że przez dłuższy czas nie mógł się zwrócić do swojego ojca ani do żony.

— Adasiu, Adasiu… — w tym czasie bezradnie składając ręce, szlochała Róża. — Jak my bez ciebie będziemy żyli? — Nie martw się, najdroższa Różyczko… Ja wszystko wytrzymam… Prze­trzymam i to — spokojnie, ale stanowczo powtarzał Adam i skrzętnie wycierał każdą łzę, której obecność wyczuwał koło oczu. Tymczasem już na środek placu i do szeregów przywoływali rekrutów ro­syjscy lejtnanci. Z rosnącym pośpiechem kręcili się na wypasionych, pięknych koniach galopujących dookoła wezwanych do wojska. Po całym placu, jak długi był i szeroki, coraz częściej rozlegały się energiczne nawoływania ofice­rów. Towarzyszyło im głośne rżenie koni, które czuły, że zbliża się dalszy wymarsz. Niżsi oficerowie po sprawdzeniu list poborowych ustawiali niedoświadczonych rekrutów w czwórki i w szeregi. Gdy zostały już uformowane wszystkie od­działy, rozległy się ostre komendy obiegające plac: — Sobirajties´ w darogu! Otdieły w pieriod! W pieriod!2 — pobiegły roz­kazy wydane stanowczymi, szorstkimi głosami, które zagrzmiały na całym placu i groźnym echem odbiły się od otaczających budynków. Nie ukry­wając już łez i gwałtownego przypływu wzruszenia, które go obezwład­niało, Adam nagle chwycił w ramiona swojego ojca i uścisnął go z całej siły. Aż za­drżał, ponieważ najgłębszą istotą swojej duszy poczuł i zrozumiał, że Dominik bardzo przeżywa to rozstanie. W tej chwili on sam także uświadomił sobie i zapamiętał, jak trudno jest mu rozstać się z ojcem. Z boku przytulała się do niego Róża, ukrywając swoją głowę na jego piersi. Ze ściśniętym sercem Adam ją głaskał, wielokrotnie całował, spijał jej łzy. Ale w końcu musiał się od niej oderwać. Wszystko trwało tak krótko. Dookoła rozlegały się krzyki, z wielką siłą przynaglające do drogi. Zakomenderowano wymarsz. Adam pośpiesznie uści­snął Malinowską i nie oglądając się za bliskimi, pobiegł do oddziału, do któ­rego został przydzielony. Nieskładnym, chwiejnym, ale szybkim marszem wyruszyli rekruci ode­rwani od swoich domów i bliskich, od rodzinnych stron, już jako carskie woj­sko. W ten jasny, słoneczny dzień odwrócili się w nieznaną stronę i młodymi, mocnymi krokami pomaszerowali bardzo daleko w świat. Gdy odchodzili, jedni spośród nich ocierali łzy, inni byli ciekawi świata i uśmiechali się zucho­wato. Na przedzie szedł wysoki Bujalski. Dumnym krokiem postępował przed siebie, zapominając o wszystkich, którzy zostali na placu oniemiali z wrażenia. Rekruci, którzy szli za nim, a zwłaszcza ci z ostatnich szeregów, oglądali się, machali rękami i wołali: — Z Bogiem! Zobaczymy się niedługo! Bądźcie zdrowi! Do widze­nia! Do zobaczenia! Z Bogiem! — Z Bogiem! Z Bogiem! — odpowiadali ich bliscy zasmuceni, zastygli w bezruchu, ciężko i coraz wolniej machając rękami na pożegnanie. — I tak oto poszli na wojnę… — Widząc, jak oddział skręca w szosę

wycho­dzącą z Torczyna, Malinowska pokiwała głową i bardzo głęboko westchnęła. Dominik nic nie powiedział. Zmarszczył brwi i twarde pięści mocno oparł na bambusowej lasce. Róża wprost nie mogła oderwać oczu od oddziału, w którym Adam spokojnym krokiem odchodził, podążając obok młodego Wą­so­wicza. Jakby nikogo poza tym nie widząc, milczała ze zmarszczonymi brwiami. Ale w momencie, w którym straciła Adama z oczu, znowu nie mogła się powstrzymać. Głośno zaszlochała i wbiła wzrok w oddalającą się kolumnę, jak gdyby mogła ją tym powstrzymać. Ale to nic nie pomogło. Oddział, który wyruszył, maszerował już drogą prowadzą­cą do Łucka. W tej niespodziewanej i zbyt poważnej ciszy rodziny jedna za drugą roze­szły się i rozjechały. Na placu zrobiło się pusto i martwo. Zdawało się, że na­wet słońce chowa się za chmury, bo nie ma już na kogo patrzeć. Widząc opustoszały plac, Korzeniowscy szybko i pra­wie bez słów pożegnali się z Borkowskim i wkrótce razem z Michałem Wąsowiczem odjechali do Kamilówki. Do domu wracali w milczeniu i ze spuszczonymi głowami. Myśleli o tym, że nie będzie między nimi Adama. Smutno będzie bez niego, a może i mniej bezpiecznie. Nie wiadomo nawet, kiedy wróci. I niespodziewanie wszyscy zaczęli przeczuwać, że wojna może przynieść jakieś ważne zmiany, choć są one bardzo trudne do przewidzenia. Ale nikt tego nie chciał powiedzieć głośno. Rozdział 36

Gdy Adam poszedł do wojska, Kazimierz Lipski po sąsiedzku odwiedzał Ko­rzeniowskich i coraz częściej pomagał im w gospodarstwie. Żwawy był, jak zwykle, i uczynny. Niebawem za cichym przyzwoleniem Dominika zaczął razem z Różą kierować pracami po­lowymi. Zanim nadeszły żniwa, zatroszczył się o ro­botników, których zamierzał ściągnąć z ubogiego Polesia. Wiedział, że chęt­nie przybędą ci sami, którzy pomagali przy sianokosach, a oprócz nich także inni, którzy co roku przyjeżdżali albo przychodzili do Korzeniowskich na żniwa. Gdyby się okazało, że potrzeba będzie więcej rąk do pracy, wówczas Malinowska i Ludwika bez trudu sprowadzą ludzi z okolic Kisielina. Letnia pogoda dopisywała i żyto z dnia na dzień stawało się bielsze. Najda­lej za tydzień należało ręcznie okosić jego łany, zanim wejdzie żniwiarka. Od kilku dni pan Kazimierz jeździł na pola, ażeby je ze wszystkich stron obejrzeć i przygotować do żniw. Okrążał wielkie łany, pilnie oglądał wyrośnięte zboże, które na wiosnę tak szybko i mocno poszło w górę, rozwinęło się, a teraz ob­rodziło wspaniałym kłosem i grubym ziarnem. Zdumiewał się i zachwycał tym widokiem. A gdy powrócił, z wielką swadą i z zapałem opowiadał, jak bardzo starannie Adam przygotował swoje pola i jak wspaniale obrodziły. Z praw­dziwą

przyjemnością słuchał tego Dominik. Pewnego razu uśmiechnął się i odparł: — Trzeba przyznać, że zboże tego roku miało szczęście do pogody. — To prawda — przytaknął Lipski. — Oby i naszemu młodemu gospoda­rzowi także dopisało szczęście — dodał. — Ale muszę wam powiedzieć, że i u mnie… też nieźle się zapowiada. Będę ja prowadził robotę na dwa fronty… Na trzy! — wykrzyknął. — Bo i przy mojej żonie też przybędzie zajęcia — mó­wiąc to, uśmiechał się filuternie. Dominik ze zrozumieniem pokiwał głową. Słysząc ich rozmowy, Róża się rozpogodziła. Przypomniała sobie, jak wiosną Adam powracał z pól, na które tak często jeździł, by z wielką ciekawością oglądać szybko rosnące ziemniaki, żyto, pszenicę, jęczmień i owies. Cieszył się tym widokiem bardzo, a jeszcze bardziej, gdy niemal za każdym razem, kiedy po­wracał, widział w domu lub na podwórzu Wiktora, coraz większego i coraz bardziej radosnego. Wspominając to, Róża gwałtownie zatęskniła za swoim mężem. Z wielkim trudem znosiła jego nieobecność. Od początku bardzo cier­piała z powodu rozłąki. Wciąż przybiegała do dziecka i z wielką czułością mu się przypatrywała, ale jeszcze mocniej wzdychała i zalewała się łzami. Mały Wiktorek, który wyczuwał jej zmartwienie, spoglądał na swoją mamę ze zdzi­wieniem i z przestrachem. Jego mądre, choć jeszcze dziecięce, niebieskie oczy powiększały się i zdawały się pytać: „Mamusiu, dlaczego płaczesz?”. Jednak Róża nic mu o sobie nie mówiła. Wciąż miała nadzieję, że Adam w niedługim czasie powróci. Szybko ocierała łzy, oddawała dziecko pod opiekę Malinowskiej i biegła wraz z innymi do pracy przy żniwach. Na począ­tek tego wspólnego trudu pomagała podbierać żyto, a później pszenicę za kosą i za żniwiarką. Ale nie musiała tam bywać często, ponieważ przy zbiorach nie brakowało rąk do pracy. W domu najczęściej pomagała Malinowskiej gotować obiad dla kilkunastu nieraz robotników, którzy sami zaczęli się zgłaszać za niewielką opłatę albo tylko za całodzienny posiłek. Wspólna praca i szczególnie wytężony trud, jakim na przestrzeni całego roku są żniwa, odry­wa­ły Różę i pozostałych członków rodziny od dokuczliwej tęsk­noty. Lipski i Korzeniowscy pośpieszali się z robotą, ażeby zaraz po żni­wach zboże wymłócić, sprzedać, a potem pojechać do Łucka i spłacić dług. Lato trwało, w ostatnich tygodniach sko­szono i ustawiono w kopicach jęczmień i owies. Ponieważ Grzegorz któregoś dnia nagle zniknął, przy żniwach Maksym dwoił się i troił, a razem z nim z wielką gorliwością uwijały się obie dziewczyny. Także z zapałem po­magali Korzeniowskim młodzi Poleszucy, którzy po zebraniu żyta i pszenicy oraz krótkim odpoczynku znowu zjawili się na wezwanie Lipskiego. Do pomocy przyprowadzili ze sobą jeszcze kilku młodych parobków, swoich przyjaciół i kuzynów. Dominik Korzeniowski chodził co prawda dookoła, ale nad wszystkim czuwał i kierował pracami gospodarczymi Kazimierz

Lipski. Większości zbóż nie ułożono w stogi, ponieważ bardzo interesowali się nimi pośrednicy żydowscy. Dlatego zwożono je z pola, gdy tylko zboże trochę podeschło. Długie wozy drabiniaste wykładano ciężkimi snopami tak wysoko, że najsilniejsze konie napinały się z wielkim wysiłkiem, gięły się aż do ziemi, ale popędzane batami parobków wyciągały się i całe zlane potem po­słusznie ciągnęły potężny ładunek. Zwiezione zboże bez większej zwłoki ukła­dano wewnątrz podwórza, przy wielkich stodołach. Ruchliwy Lipski pożyczył od sąsiada Rakuckiego maszynę do młócenia i każdego dnia młócił więcej aniżeli zwykle. W kieracie chodził za koniem Poleszuk Hryćko, a na zmianę także inni parobcy. Wysoki Maksym, zgarbiwszy się nad stołem młocarni, w jej terkotliwym hałasie, czarny od kurzu, nie słysząc, co się wokół dzieje, chwytał mocnymi rękami złociste jeszcze snopki zboża i bez chwili wy­tchnienia rzucał je w gardło maszyny, na wystające i ostre zęby bębna. Błyskając nimi, jak w groźnym uśmiechu, bęben łapał w swoją mocną paszczę całe snopki, rozgryzał je, przeżuwał, gwałtownie obracał i wytłukiwał ziarno ze słomy. Nie tylko owies i jęczmień, lecz także pszenicę wołyńską i żyto z wielką ochotą brali Żydzi z Torczyna, z kilku innych okolicznych miasteczek, również i z Łucka. W czasie wojny, kiedy wojsko potrzebowało dla ludzi chleba, a dla koni dużo dobrej paszy, z miesiąca na miesiąc, z dnia na dzień zaczęli się nad­zwyczajnie bogacić. Smolenar wywoził zboże coraz dalej, na wszystkie strony świata. Kuzyn zaś Munsztuka przez gęstą sieć swoich znajomych kierował zboże do Moskwy i Petersburga, a także jeszcze o wiele dalej. Uprawiane sta­rannie na ziemi najwyższej klasy cieszyło się w świecie wielką sławą i popytem. Rozdział 37 Wkrótce okazało się, że już wcześniej w Torczynie był Wąsowicz. Przyje­chał do Korzeniowskich i powiedział, że kilka metrów żyta i pszenicy sprzedał pośrednikowi Żydowi, kuzynowi Munsztuka. Korzeniowscy również go znali, słyszeli, że był doświadczonym handlarzem i człowiekiem obezna­nym z różnymi sprawami. Wąsowicz, śmiejąc się, powiedział: — Najpewniej to jest ten, na którego tak często, kiedy opowiada różne his­torie, powołuje się pan Munsztuk. A może gdzieś w świecie żyje jakiś inny? Może i niejeden? Ale ten, któremu sprzedałem i planuję sprzedać jeszcze więcej zboża, w robieniu grosza jest sprytniejszy niż Joachim. Bez porównania spryt­niejszy! Joachim przy nim jest jak duże dziecko. — I tak, i nie… — z uśmiechem zaprotestował Dominik. Kuzyn Munsztuka, handlarz obeznany z okolicznym i dalszym światem, opowiedział Wąsowiczowi o przebiegu wojny toczącej się na zachodzie Europy.

Słyszał, że Niemcy najpierw wypowiedziały wojnę Rosji, ale podobno prowa­dzą ją na dwa fronty, także z całym zachodem. Do walki z armią niemiecką ruszyła już armia francuska. Mówił, że wojna rozpala się na wszystkie strony, ale główna linia frontu przecina Polskę centralną i front przesuwa się w głąb Rosji. — Ten handlarz dobrze czuje interes i uważa — przypominając sobie, Wą­so­wicz uzupełniał — że Niemcy prą na wschód po wielkie rosyjskie bo­gactwa naturalne. Biją się na północy… W Galicji toczą się już walki Ruskich z Austriakami, którzy są sojusznikami Niemców — dodał. — Jedni i drudzy bio­rą do swoich armii polskiego rekruta. Ale sukcesy odnoszą w tej wojnie Rosjanie, którzy mają bitnego i twar­dego żołnierza. Austriaki im ustę­pują. Lipski i Korzeniowscy milczeli. To, co słyszeli, wprawiało ich w osłupienie. — I właśnie ten sprytny handlarz słyszał — ciągnął Wąsowicz — że po­dobnież koło Krakowa powstaje polskie wojsko. Ono już idzie razem z Aus­tria­kami, którzy za pomoc w wojnie z Rosją mają nam dać wolność. Czy jakoś tak. — Jakże mogą dać, skoro sami przegrywają? W czasie wojny wszyscy tylko oszukują! Chcą dla siebie wielkich korzyści, a innych po dro­dze niszczą, mordują! — denerwował się Lipski. Malinowska, która słuchała Wąsowicza z najwyższą uwagą, podniosła obie ręce i krzyknęła z przerażeniem: — Ach, Boże, ratuj! — No właśnie! — westchnął Dominik. — I skąd nam błyśnie ta wolność? — A może ta godzina już wybiła? Cały świat zaczyna się obracać i kręcić niby oszalały; jakby miały nadejść jakieś dalsze wydarzenia… A może i nie­spodzianki? — uparcie zapytywał Wąsowicz. — Ale, jak mówił ten daleki kuzyn pana Munsztuka, wszystko teraz strasznie kosztuje. Lipski i Korzeniowscy milczeli. I w ciszy, jaka zapadła, Wąsowicz opowia­dał o tym, jak on i ludzie zamieszkujący Torczyn i jego okolice widzieli, że po mieście, a także okolicznymi drogami przemieszcza się carskie wojsko. Coraz częściej widuje się oddziały Kozaków, którzy pozostając w pogotowiu, również kręcą się po całej okolicy. Zaglądają ludziom do spichrzów, poszukują paszy dla koni i rekwirują owies. Swobodnie działają w imieniu cara, wiedząc i pamiętając, że ludność wołyńska to poddani carscy. Zboże najwyraźniej jest gromadzone dla wojska. Jedni ludzie są przerażeni, a drudzy podekscytowani i zadowoleni. Zwłaszcza ci, którzy liczą na dobry zarobek. W czasie wojny można zarobić bardzo dużo na pośredniczeniu w handlu zbożem i żywnością. Nagle pojawiają się ludzie, którzy zamierzają zbić fortuny. — W czasie wojny się dorobią… i w czasie wojny stracą — na koniec filo­zoficznie zauważył Dominik. Słysząc to, Lipski wykrzyknął czupurnie: — To zależy, komu uda się ta wojna!

Pośród różnych wieści nadchodzących z wielu stron rodzina Korzeniow­skich pracowała z ogromnym wytężeniem, pragnąc mimo niepewnych czasów realizować zwykłe, konieczne plany i zamierzenia. Codzienną szarość dni wypełnionych mozolną pracą rozjaśniło pojawienie się listonosza, który pew­nego dnia przed południem przyniósł list od Adama. Na ten widok w całym domu rozległy się okrzyki radości i zachwytu. Drobne to z pozoru wydarzenie wywołało w domu Korzeniowskich wielki wstrząs, prawie dorównujący temu, który towarzyszył Adamowi, gdy odchodził do carskiej armii. Na oczach Do­minika, Malinowskiej i pozostałych domowników z najwyższym wzrusze­niem, ale i ze strachem Róża otwierała dużą, szarą kopertę. Po chwili ukazał się Adam w pięknym mundurze carskiego piechura. Takiego Adama jeszcze nikt dotąd nie oglądał. Stał przed nimi dumnie wyprostowany, z wejrzeniem surowym, przycisnąwszy do boków ręce z pięściami twardo zaciśniętymi. Na taki widok Dominik poczuł wielką dumę, a nawet przypływ sił do życia. Na­brał przekonania, że Adam niczego się nie boi, nic nie może zagrozić jego od­wadze i pewności siebie. Dominik uznał to za dobrą wróżbę. Dokładnie obejrzał całą jego postać i przy okazji zwrócił uwagę na mocne buty piechura. Malinowska zaś i Róża tak się najpierw wzruszyły, że aż im tchu w piersiach zabrakło. Natychmiast z wielką dokładnością zaczęły przypatrywać się wszyst­kim szczegółom w postaci Adama. Spostrzegły, że dobrze skrojony czarny mundur przylegał do ciała i na jego zwięzłej postaci leżał jak ulał. Błyszczące, jasne guziki wybijały się od munduru i kolorem współgrały z szarą czapką barankową, która będąc rodzajem wysokiego kołpaka, przydawała żołnierzom wzrostu i smukłości. W mundurze tym Adam stał wyprostowany jak struna, a jego siła i młodość sprawiały, że wyglądał niemal jak posąg. Tym bardziej że wyraz jego oczu i całej twarzy wydawał się surowy. Róża długo przypatrywała się swojemu mężowi. Na przemian zachwycała się nim i zdumiewała tą wielką odmianą, ale też w głębi duszy bała się o niego i bardzo się martwiła. W liście Adam pisał, że jego oddziały przecho­dzą różne ćwiczenia wojskowe, które są potrzebne piechurowi na wojnie. Przede wszystkim uczą się strzelać. Przebywają w okolicach Moskwy i nie­długo wyruszą na front rosyjsko-niemiecki. Szykują się pierwsze potyczki, a wkrótce przyjdą nowe i decydujące uderzenia. Największe potęgi uderzą na siebie. Korzeniowscy wstrząśnięci tymi wiadomościami i przestraszeni, że wydarzenia wojenne zaczną się do nich przybliżać, a może i ich otaczać, z wra­żenia zamilkli. Róża, która list Adama przeczytała kilka razy, odtąd my­ślała o nim nieustannie. Zaczęła jeszcze bardziej za nim tęsknić i nabrała większych obaw o jego los. Od tego czasu wciąż się zastanawiała, którędy Adam wędruje i co się z nim dzieje, ponieważ wieści o wojnie zaczynały do­chodzić coraz częściej i z różnych stron. Niemcy parli na Rosję z północy i od południa. Szli na wschód jak po swoje.

— Szukają, czego nie zgubili… — wieczorami przy posiłkach powtarzał Dominik. Pozostali, siedzący dookoła długiego stołu, opuszczali głowy i zadu­mani milczeli dłużej niż zwykle. Ale pewnego dnia, pośród mijających, nie­pewnych, bardzo pracowitych dni i tygodni, Korzeniowscy z wielką radością dowiedzieli się, że w rodzinie Lipskich urodziła się córeczka. Rozdział 38

Pojawienie się dziewczynki w domu Kazimierza Lipskiego bardzo ucieszyło jego przyjaciół i znajomych z najbliższej okolicy. Wydarzenie to pozwoliło oderwać się ludziom od smutków, trosk i ustawicznego rozmyślania o tym, co było groźne i chociaż odległe, w każdej chwili mogło się przybliżyć. Korze­niowscy żyli w napięciu, ponieważ cokolwiek spotykało Adama, na­tychmiast stawało się udziałem całej rodziny. Dlatego zjawienie się maleńkiego dziecka w zaprzyjaźnionym sąsiedztwie rozjaśniło poważne twarze, wzbudziło ogólną radość, a zwłaszcza wielkie ożywienie wśród kobiet starszych i młod­szych. Wkrótce od Kazimierza Lipskiego dowiedziały się, że mała będzie się nazywała Joasia. Imię to bardzo spodobało się Róży, u Ludwiki i Maszki zaś wzbudziło zaskoczenie, ale też mimowolny zachwyt. — Dobry gust ma pani Lipska — oświadczyła Róża i coś sobie przypo­mniawszy, dodała: — Ona także potrafi bardzo ładnie się ubrać. — Oj, tak, tak! — Maszka i Ludwika przyświadczyły natychmiast. — Choć mnie się wydaje, że oni nie mają za dużo pieniędzy… — zauważyła Malinowska. — To ja im podaruję wózek Wiktora! — wykrzyknęła Róża. Kobiety spoważniały i spojrzały na nią ze zdziwieniem. — Przecież on już zaczyna chodzić — przypomniała Róża. — No, pewnie… to prawda — po chwili zgodziła się Malinowska. — Ta­kiego dużego chłopaka nie ma co trzymać w wózku. Ach, co tam! Wiktor już niedługo będzie biegał po całym domu! — Tak, tak! — dziewczęta śmiały się ucieszone tą bliską możliwością. Pani Lipska przyjęła prezent z wielkim zaskoczeniem i z żywą wdzięcznością. Ani Róża, ani Malinowska nie chciały jej tłumaczyć, że na razie Korze­niowscy pragną w ten sposób odwdzięczyć się za tak szczerą i niemałą pomoc jej męża Kazimierza przy prowadzeniu ich gospodarstwa. Z praw­dzi­wym uszczęśli­wieniem śmiała się na widok wspaniałego prezentu. Malinow­ska, która do nie­dawna z niechęcią myślała o wyrzeczeniu się tego szcze­gólnego pojazdu, pierwsza wykrzyknęła: — Ot i Joasia będzie jeździła w tym samym wózeczku co Wiktor! — I na wiosnę! Tak samo jak wasz Wiktorek… — mówiła zarumieniona ze

szczęścia pani Lipska. — Tak, tak. Ach, jakaż ona jest ładniutka! — zdumiewała się Róża, gdy pewnego dnia pani Lipska pojawiła się z dzieckiem. — I taka spokojna, a na­wet poważna… — dziwiła się. Uważnie przyglądała się dziecku, ciekawie na nie spoglądała i czuła, że ta mała dziewczynka może mieć inny charakter niż jej chłopiec. I jakoś to ją szczegól­nie zaintrygowało. Obok niej stała pani Lipska, nie spuszczała czujnych oczu ze swojego dziecka, które już leżało w wózku, spokojniutko spało, a ona uśmiechała się bardzo radośnie. Cieszyła się, że ma córkę, i była z niej bardzo dumna, ponieważ wszyscy dookoła podziwiali Joasię. Dobrze też wiedziała, że mąż jej Kazimierz również jest bardzo zadowolony, ponieważ ma już dwóch synów. Słyszała to od niego kilka razy. Z ochotą i w radosnym nastroju planował wyjazd z Dominikiem Korzeniowskim i z Ró­żą do Łucka, ażeby tam razem z nimi spłacić dług, który przed laty Ko­rze­niow­scy zaciągnęli u swoich kuzynów Ossolińskich. Rozdział 39 Kilka tygodni po żniwach Korzeniowscy spotkali się z Ludwikiem Ossoliń­skim po mszy w Torczynie. Ponieważ powiadomili go o swoich planach, Ludwik zaprosił ich do siebie, ażeby omówić okoliczności wyjazdu do Łucka i spłaty długu. Zawsze pamiętał o tym, że on i Dominik przeżywali bliską sobie młodość, chociaż sam jako nauczyciel uniknął służby w carskim wojsku. Ale oto znowu rozpala się wojna i bardzo wiele może się zmienić. W przeciwieństwie do młodych ludzi i jakby chroniąc się w prze­szłość, każdy na inny sposób, ale obaj jednocześnie bardzo chętnie powracali do wspomnień. Jako starzy ludzie, Korzeniowski i Ossoliński często przy róż­nych okazjach przypominali sobie drugą połowę XIX wieku i te czasy, w których żył ojciec obecnego cara. Podczas tej rozmowy Ossoliński zauważył, że teraz, gdy nadszedł XX wiek, obecny car Mikołaj II usiłuje sprawiać wrażenie władcy demokratycz­nego. Podobno wywierają na niego różne naciski wielcy kapitaliści między­narodowi, tak zwani kosmopolici, którzy przybyli z zachodu Europy, często z innych stron świata i zadomowili się w Rosji. Oni to przede wszystkim rozwijają tam przemysł, ale chcieliby też Rosją rządzić, wygodnie i jak najstosowniej do swoich korzyści. Car Mikołaj II poddaje się im, ponieważ pragnie uchodzić za człowieka postępowego i nadążać za duchem czasu. Ale w jego otoczeniu bez wątpienia z każdym dniem przybywa tych, którzy mu przypominają, że Rosja jako państwo przegrywa w konkurencji z rozwi­niętymi przemysłowo i cywilizacyjnie krajami zachodu. Zagraniczni kapitaliści z jednej strony pchają się do Rosji, a z drugiej strony naciskają, żeby Rosja jak najprędzej otworzyła się na idee liberalne, demokratyczne i przynosiła im tak upragnione wielkie zyski. A tymczasem ten

ogromny, patriarchalny kraj osa­dzony jest w innych tradycjach. Rosja jest prawie średniowieczna i feudalna, a jej przyszłość polityczna staje się niejasna, ponieważ liberalizm i demokracja pozostają w sprzeczności z carskim jedynowładztwem. Dominik pilnie słuchał Ossolińskiego i się uśmiechał. W tej chwili zrozu­miał jeszcze wyraźniej, że Ludwik podczas swojego życia zrósł się z istnieniem wielkiego państwa rosyjskiego. Był obeznany z niejednym. On pierwszy w Tor­czynie odważył się opowiedzieć o tym, że według teorii Darwina czło­wiek podobno pochodzi od małpy. Jako przyrodnik z wykształcenia całe życie zajmował się i pasjonował bogatą florą i fauną całej Rosji. Zawsze bardzo go interesowało nieprzebrane bogactwo kultur wielu narodów zamieszkują­cych ten kraj, zarówno w części europejskiej, jak i w azjatyckiej. Jako emery­towany nauczyciel od kilku lat miał na wszystko więcej czasu i teraz losy tego wielkiego państwa zaczął śledzić z rosnącą uwagą. Po chwili milczenia, podczas którego odpoczął, Ossoliński jeszcze raz przy­pomniał, że dynastyczny władca Mikołaj II jest głową bardzo rozległego impe­rium. Wydaje się, że znalazł się w sytuacji człowieka samotnego, którego wątłe ciało dźwiga zbyt wielki ciężar, coraz bardziej przerastający jego możli­wości. Ludzie i świat czują, że car nie jest mocny i wielu trudnych spraw dotąd nie umiał rozstrzygnąć. Otaczają go podejrzani doradcy, o których powszech­nie się uważa, że spychają go na niebezpieczne rozdroża. Przybywa tych, którzy mówią, że Mikołaj II w nadchodzących czasach nie ma dobrego po­mysłu dla swojego państwa i nie jest zdolny go zreformować. A przecież strajki w roku 1905, które ogarnęły cały kraj, były wielką próbą i ostrzeżeniem. Idee rewolucyjne, przewrotowe, swoimi prądami pędzącymi nieustannie i pod­no­szą­cymi się jak fale sztormowe, uderzają w Rosję z coraz większą i większą siłą. — Te nadzwyczajnie śmiałe, wywrotowe idee, moim zdaniem, płyną do nas z zachodu… — zamyślił się Ossoliński. — I oni to nazywają postępem. Tym­czasem car nie wie, co robić. A tu jeszcze coś nowego: Wojna! wielka wojna! Zarówno Kazimierz, jak i Dominik słuchali Ossolińskiego z wielką powagą. Zawsze cenili jego wszechstronne wykształcenie, rozeznanie w wielu dziedzi­nach i umiejętność podjęcia każdego tematu. Także jego przeko­nań nawet na chwilę nie podawali w wątpliwość. Czuli, a nawet byli przeko­nani, że mogą być prawdziwe. Wszelako wiedzieli dość dobrze, że kłopoty polityczne rosyjskiego cara nie należą do ich najważniejszych problemów. Nieświadomi tego, co może przynieść światu nadciągająca wojna, chociaż rozstali się z Adamem i smutno im było z tego powodu, jednak byli ciekawi dalszego rozwoju wydarzeń. 1 Na szczoż ich bajatisia?! Takich małeńkich żabok? (ukr.) — Po cóż się ich bać?! Takich maleńkich żabek? 2 Zbierajcie się w drogę! Oddziały naprzód! Naprzód!

Rozdział 40

Kilka tygodni później Korzeniowscy z pomocą Joachima Munsztuka sprze­dali w Torczynie kilkadziesiąt metrów zboża, tak poszukiwanego teraz na rynku. Wkrótce razem z Ludwikiem Ossolińskim i z Kazimierzem Lipskim wy­ruszyli bryczką i parą silnych, dobrze podkutych koni w stronę Łucka. Podróż z postojami ciągnęła się niemiłosiernie, ale po pięciu godzinach wreszcie dotarli na miejsce. Syn Ossolińskiego, Witold, któremu ojciec odstąpił część długów i, jak podkre­ślał Dominik Korzeniowski, umiarkowane procenty za te długi, uczył łaciny i greki w carskim gimnazjum. Dotąd nie mówił wprost, że pieniądze były mu coraz bardziej potrzebne, bo jako nauczyciel nie zarabiał ich zbyt wiele. Wia­domo było jednak, że planował kupić nowe mieszkanie, ładniejsze i większe od tego, w którym teraz mieszkał ze swoją rodziną. Ossolińscy pragnęli, ażeby znaj­dowało się ono bliżej środka miasta. O tych wszystkich szczegółach przy­pomniał po drodze Ludwik Ossoliński. Korzeniowscy nie byli gośćmi nieoczekiwanymi, ponieważ młody Ossoliń­ski spodziewał się ich już od wiosny. Mając na uwadze odbytą przez nich długą podróż, polecił żonie i służącej, by wokół nich się zakrzątnęły, na­karmiły i zapewniły miłym gościom odpoczynek. Onieśmielona, milcząca, ale wciąż uśmiechnięta Róża wzbudzała swoją urodą zaskoczenie, a nawet podziw. Jak każda kobieta natychmiast to wyczuła, zauważyła, ale także spra­wiło jej to wielką przyjemność. Witold Ossoliński przywitał Różę i Dominika z zainteresowaniem i z wdzięcznością z tego również powodu, że przywieźli do Łucka jego ojca. Ludwik Ossoliński z rzadka zaglądał do syna, i w Torczynie bowiem miał wielu przyjaciół. Tymczasem zdążył się już zestarzeć i wło­sy posiwiały mu na skroniach. Witold był trochę wyższy od ojca, zarazem bar­dziej barczysty, szerszy w ramionach. Twarz miał jaśniejszą i lekko zarumie­nioną. Często goszczący na niej uśmiech zdradzał, że sporo w nim było mło­dych sił i energii. Podobieństwo między ojcem i synem ujawniło się prawie natychmiast. Obaj mieli sprężyste ruchy i ten sam migotliwy blask jasnych oczu. Błyszczała w nich nieustanna, żywa ciekawość ludzi i świata. Po obiedzie pozwolono gościom odpocząć dłużej. Podczas rozmowy przy herbacie młody Ossoliński zaskoczył wszystkich, oświadczając niespo­dzie­wanie: — Słyszałem już niejeden raz… — na chwilę zawiesił głos, niejako dziwiąc się temu, co zamierzał powiedzieć — i to z kilku stron — dodał — że na zachodzie Europy ludzie bardzo cieszą się z wybuchu wojny. Przywitali ją z nadzwyczajnym entuzjazmem. Z całego świata, także z odległych kontynentów bardzo często przybywają na fronty Europy młodzi, inteligentni ochotnicy, jak to się mówi: wolontariusze. Ach, nawet dochodzą wiadomości, że niejednokrot­nie trafiają się

wśród nich artyści, pisarze, a nawet filozofowie! Czego oni tam szukają? — szczerze się zdumiewał. — I jacyż to filozofowie? — Niezrozumiały ten świat… I coraz dziwniejszy. — Dominik odru­chowo postukiwał swoją bambusową laską, z którą coraz rzadziej się rozstawał. — Mogą być duże zmiany — zauważył Lipski — skoro pojawiły się takie wielkie odkrycia i wynalazki. — Trzeba przyznać, że ty, panie Kazimierzu, jesteś bystry… — z uznaniem zwrócił się do niego Ludwik Ossoliński. — Te rzeczy łączą się ze sobą, a wojna przyśpiesza bieg wypadków. Teraz, gdy Europejczycy tak ciągną na wojnę, dodatkowo wiele przyczyn ułatwia jej rozprzestrzenianie się — potrząsając głową, mówił bez uśmiechu. — Chyba najbardziej cieszą się Niemcy! — wykrzyknął Lipski, u którego zapał i siłę umysłu podniosły jeszcze dobry obiad, a także pochwała Ludwika. — Mówi się od dawna — przypomniał sobie Ludwik Ossoliński — że w sy­tua­cji, gdy największe państwa Europy Zachodniej mają na całym świecie ogrom­ne kolonie, państwo prusko-niemieckie poczuło się pokrzywdzone i też postanowiło je zdobyć. — Tutaj, w Europie? — zdziwił się Kazimierz. — Oni są jednak nienasyceni — dodał po chwili. — Nade wszystko cenią bogactwo i dobra doczesne — z ubolewaniem stwierdził młody Ossoliński. — Nie na darmo święta Adelajda już przed tysiącem lat nazwała ich nowo­żytnymi poganami! — przypomniał Dominik. — Tak, tak. Zdaje się, że to wielka i bardzo przykra prawda… Słyszy się, że zamierzają stworzyć wielkie imperium, tak zwane południowo-wschodnie. Wielkie Niemcy… — powoli mówił Witold. — Uważają, że nadszedł dla nich moment historyczny. Teraz, gdy Święte Przymierze utraciło swoją moc i wali się monarchia habsburska, państwo pruskie chce się przekształcić w następne wielkie imperium na jej połu­dniowych terenach i jeszcze dalej, na terenach wschodniej Europy. Wyru­szają na wszystkie strony. Tak samo jak przed wiekami — odpowiedział Ludwik Ossoliński. — A skąd pochodzą Słowianie? — wtem z wielką ciekawością spytał Lipski. — Stamtąd, skąd pochodzą starożytni Rzymianie i Grecy — bez wahania odpowiedział Witold. — Oni są naszymi bardzo bliskimi kuzynami! Ja uczę łaciny i mówię wam tutaj z niepodważalną pewnością, że język Rzymian i nasz był taki sam! Taki sam! Odmiana rzeczowników i czasowników, w tym rdzenie i końcówki… są w ogromnej liczbie wyrazów te same! — To mnie się podoba! Bardzo podoba! — zachwycał się Kazimierz. — Każdy Polak powinien to wiedzieć — dodał Ludwik. — A ta germańska nawała szła na nas z północy, z drugiej strony Bałtyku —

ciągnął poprzedni temat Dominik. — Podążała z wielką siłą, uderzała na wiele stron. — A Szwedzi, to jak?! Kiedy Polska była jeszcze potęgą, napadli na nas i na nasze bogactwa! — wykrzyknął Lipski. — Bardzo nas wtedy osłabili. — I ograbili! Strasznie ograbili! — Ach, Boże, Boże… Co to za sąsiedzi? — Dominik wzdychał i z wielkiego zmartwienia postukiwał bambusową laską. Zapanowało głębokie milczenie. Kazimierz Lipski, który także wszystkim bardzo się przejmował, zamilkł i spoważniał, ponieważ ogarnęły go smutek i przestrach. Wydało mu się, że nagle bardzo dużo zrozumiał ze spraw, na które przeciętny człowiek nie ma wpływu. — Kiedyś Niemcy… napadali na nasze granice zachodnie, a teraz idą na cały nasz kraj i na Rosję! — Dominik Korzeniowski przerwał milczenie. — Po łupy, jak zawsze. W najdawniejszych czasach robili wyprawy na bo­gate cesarstwo rzymskie, a teraz porywają się na bogaty wschód. — Z poganami sobie poradzili, ale z chrześcijanami to im tak łatwo nie pójdzie — mocnym tonem oświadczył Dominik. — Prawda. Kiedy Europa na wschodzie została ochrzczona, te wyprawy już mniej im się udawały, dużo mniej. — Ale podobno Polacy także chcą wojny? — przypomniał Lipski. — No, jakbym słyszał Marmudzkiego. On do Łucka nieraz przyjeżdżał i bywał u nas często. Nagle gdzieś przepadł, bez śladu — zwierzył się młody Ossoliński. — Ale mówił mi i często powtarzał, że tylko powszechna wojna może przynieść Polakom wyzwolenie od trzech aż zaborców. Interesował się sytuacją w Polsce centralnej i coraz częściej wspominał… o Józefie Piłsudskim. Ten właśnie Piłsudski od lat przekonywał Polaków, że tylko wojna światowa przyniesie nam wolność. Rozdział 41

Usłyszawszy taką wiadomość, goście spoważnieli i w zadumie pochylili głowy. Instynktownie poczuli, że zbliża się coś, co jest trudne i prawdo­podobnie bardzo ważne. Ucieszyli się, a jednocześnie poczuli, że ogarnia ich niepokój. Milczenie przerwał Witold: — Pewien mój znajomy — mówił młody Ossoliński — którego nazwiska nie mogę tutaj wymienić, bo on krąży między zaborami… powiedział mi, że Piłsudski miał wielkie trudności i kłopoty, ale niczym się nie zraził. Człowiek ów, który często podróżuje do Krakowa, mówił, że Piłsudski ze swoimi od­działami podlega jeszcze Austrii, ale słyszy się, że zamierza stworzyć praw­dziwe wojsko

polskie! Czy to możliwe? Podobno jest bardzo ruchliwy i nadzwyczajnie odważny! Niby słucha Austriaków, ale najbardziej samego siebie. Skupia w swoich rękach jakąś siłę, a nawet dużą władzę i bardzo przyciąga do siebie młodych ludzi! — To jakiś wódz! — krzyknął ze zdumieniem Dominik. — Ale cóż on może zrobić? — zapytywał Witold. — Przecież nadciągają już wojska austriackie, które są sojusznikami Niemców, a polskie wojska będą się biły z Kozakami albo i z armią rosyjską! — A tych Kozaków jest coraz więcej. Oni zdobywają przyczółki dla więk­szej ofensywy… — Lipski odruchowo kreślił sytuację na zbliżającym się fron­cie wojennym. — …dla piechoty rosyjskiej, do której wzięli naszego Adama — z ubole­waniem powiedział Korzeniowski. — Już coraz częściej słyszy się o różnych potyczkach — dodał Witold. Nagle Dominik wykrzyknął z najwyższym przerażeniem: — Ach, nie daj Boże, ażeby Adam bił się z polskim wojskiem! Nie daj Boże! — Ojejej! Tego by jeszcze brakowało! — Róża z rozpaczą załamała ręce. Bardzo tym zmartwiona umilkła i po chwili dodała ciszej: — Co to będzie? Jeżeli wybuchnie wielka wojna? Czy ona przyjdzie do nas? A Grzegorz też gdzieś zniknął. Nie pomagał przy żniwach ani później… Dokąd on uciekł? — Już u Borucha zauważyłem, że Grzegorz trzymał się bardzo blisko Mar­mudzkiego — przypomniał Lipski. — No właśnie! — zawołała Róża. — Oni wiedzą, dokąd mają uciekać… i gdzie się razem zbierać. — Może oni już są u tego Piłsudskiego?! — wykrzyknął domyślnie Lipski. — Pewnie Marmudzki do niego pociągnął. — Musieliby się przyłączyć do armii austriackiej! — No, wtedy będą się bili z armią rosyjską — powtórzył Witold Ossoliński. — Jednak ogólnie rzecz biorąc, Rosja nie chciała wojny — przypomniał. Ponieważ nie wiedzieli, co myśleć i powiedzieć, znowu zapanowało milczenie, które przerywało ciche wzdychanie Dominika i postukiwanie przez niego grubą laską. — Tylko Maksym uchował się przed branką… — po chwili przypomniał sobie Korzeniowski, który chociaż oddał gospodarstwo w ręce Adama, teraz czuł się bardzo odpowiedzialny za jego całość. — I bardzo nam po­magał przy żniwach. Sprzedaliśmy kilkadziesiąt metrów żyta i pszenicy, no i zdobyliśmy trochę grosza. Obiecał także wziąć od nas jęczmień i owies… ów kuzyn Joachima Munsztuka. Mówił, że wojsko teraz wszystko kupi. Utrzy­muje, że trzeba sprzedawać wcześniej, bo przyjdzie czas, że wezmą, co zechcą, bez pytania i za darmo. Przychodzi taki moment, że w armii zaczyna wszyst­kiego brakować;

a o pieniądzach to nawet nie ma co wspominać. Tymczasem Ludwik Ossoliński szybko spostrzegł, że rozmowa o sytuacji ogólnej zaczyna się wyczerpywać i wraca do spraw zwyczajnych, a nawet codziennych. Usunął się na bok i zasiadł przy małym stoliku, po czym dokładnie sprawdziwszy liczbę lat i wysokość procentów, jeszcze raz podliczył i sprawdził całą sumę długów. Choć zaczął się już starzeć, wciąż dobrze racho­wał, ponieważ umysł miał konkretny, ścisły i zawsze ćwiczony w myśleniu. Chętny do gromadzenia wszelkiego rodzaju wiedzy również i te umiejętności zdobywał od najwcześniejszych lat swojego życia. Kiedy skończył, sprawdził jeszcze raz i wszystko podliczył. Po chwili po­wstał od stolika, zbliżył się do Korzeniowskiego i wskazując na wypisaną przez siebie sumę pieniędzy, uśmiechnął się do niego znacząco. Korzeniowski spo­ważniał, wyjął z kieszeni rogowe okulary w grubej oprawie, wziął do ręki kwit i bardzo uważnie i długo mu się przyglądał. Na koniec po­woli i przytakująco pokiwał głową. Następnie wyjął sakiewkę, jeszcze raz odli­czył papierowe pieniądze i uroczystym gestem złożył je na stole. — Oto hojna zapłata za gościnę! — radośnie wykrzyknął Lipski. Słysząc to, goście i gospodarze wesoło się roześmiali. — Nie, to coś więcej — bardzo uroczyście zaprotestował Ludwik i dodał: — To jest zwrot długów zaciągniętych na kupno ziemi. Przelicz i podpisz — zwrócił się do syna. Witold spoważniał, przeliczył pieniądze, sięgnął po pióro i podpisał pożółkły, duży kwit. Nic nie mówiąc, Dominik odpowiedział mu dum­nym uśmiechem, w którym odbiło się wielkie zadowolenie. W tym momencie oboje Korzeniowscy poczuli to samo. Oto w tej chwili po zwróceniu długów, które przed laty były zaciągnięte na kupno ziemi, nabierali przekonania, że w ich życiu zaczyna się coś nowego, jakby otwierał się przed nimi kolejny jego rozdział. Ten bardzo stary, wielokrotnie czytany, przeglą­dany i już trochę pożółkły, dobiegł końca. A teraz z całą pewnością zacznie się coś zupełnie innego. Rozpocznie jakaś nowa historia, chociaż ogólnie bę­dzie dalszym ciągiem życia dotychczasowego. To jest dobre i tak musi być. Ponadto jest to nie tylko dobre, ale także pewne, a nawet niepodważalne i z wielu powodów słuszne. — Wreszcie spłaciliśmy nasze największe doczesne długi, a tam, w starej katedrze, przed pięknym ołtarzem pomodlimy się do Boga i podziękujemy za wszystko, co nam do tych pór w swojej łaskawości dawać raczył… — zakoń­czył Dominik Korzeniowski. I dodał: — To jest najważniejsze ze wszystkiego. A potem zdrowie, trochę zdrowia… i będzie, co ma być — zakończył filo­zoficznie. Zdawało się, że do jego słów nic więcej nie można było dodać. Milcząc i uśmiechając się, teraz on i Róża zaczęli się obracać ku szerszemu światu z większą ciekawością niż z obawą. Wyprawa do dużego miasta była rozrywką

i ucieczką od codziennego, szarego życia. Po obiedzie Korzeniowscy postanowili udać się już do samego miasta, ażeby zwiedzić piękną katedrę łucką i się nią zachwycić. Następnego dnia z samego rana zamierzali się wybrać do sklepów w celu kupienia wyprawki dla Joasi, małej córeczki Kazimierza Lip­skiego. Żona Witolda podeszła do Róży i powiedziała, że pomoże jej zrobić zakupy. Usłyszawszy to, Róża ożywiła się i wesoło spojrzała na Kazimierza, który odpowiedział jej uśmiechem porozumiewawczym i pełnym zachęty. On ich przywiózł i pomagał w dalszym ciągu tej ważnej wyprawy. Po zrobieniu potrzebnych zakupów zamierzali następnego dnia wrócić do Torczyna i do domu, gdzie czekali na nich bliscy. Oni także byli wszystkiego bardzo ciekawi i czekali na każdą wiadomość ze świata. Rozdział 42 Wkrótce po żniwach i po najpilniejszych pracach została ochrzczona w Torczynie córeczka Lipskich, Joasia. Było to wielkie i bardzo miłe wydarzenie w tegorocznym, pełnym wysiłku życiu obu rodzin. Różę zaś, która zresztą tego się spodziewała, poproszono, ażeby została matką chrzestną Joasi. Pewnego dnia wyjęła z komody wyprawkę, już wcześniej zakupioną dla dziecka w Łucku. Kilka dni przed chrzcinami udała się do domu państwa Lip­skich. Pełna wdzięczności za pomoc i opiekę Kazimierza nad domem Ko­rze­niowskich podczas nieobecności Adama wyłożyła przed panią Lipską wy­prawkę dla małej Joasi jak najwspanialszy, a zarazem prawdziwy skarb. Róża od dawna wiedziała o tym i pamiętała, że żona Kazimierza bardzo lubi piękne stroje. Gdy pani Lipska obejrzała dar, z wrażenia zamilkła. I zanim cokolwiek zdążyła powiedzieć, Róża bez pośpiechu, ale z uśmiechem wyja­śniła: — Najpierw poszliśmy zobaczyć katedrę. Z nami tam się udali obydwaj pa­nowie Ossolińscy, Ludwik i Witold, a także jego żona, która cały czas mi towa­rzyszyła. Dawno ja tam nie byłam. Ach, jakiż to piękny i zabytkowy kościół! Jaki przyjemny, jaki dostojny! A modlić się tam to wyjątkowe szczęście. Szkoda, że ciebie tam z nami nie było. — Oj, bardzo tego żałuję — pani Lipska pokiwała głową. — Ale to nic straconego. Kiedyś razem się tam wybierzemy. W dogodnym czasie i w piękną pogodę. Albo na odpust… Byłoby to najlepsze. Ja tobie mówię, że tak zrobimy, jak tylko nam dzieci podrosną. — Ach, jakżebym tego pragnęła! — wykrzyknęła podochocona Lipska. — A te ubranka, becik i kapkę… kupiliśmy przy ulicy Jagiellońskiej. — Oj, to bardzo piękna ulica! — wykrzyknęła Lipska. — Byłam tam z Ka­zimierzem jeszcze przed naszym ślubem. — I wpatrując się w wyprawkę, do­dała ze zdumieniem i zachwytem: — Jakież to piękne… Moja Joasia ma

szczęś­cie do matki chrzestnej … — serdecznie westchnęła. — No to dobrze! — Róża się ucieszyła. — Do sklepu zaprowadziła mnie żona Witolda Ossolińskiego. Sama się ofiarowała i pomogła wszystko wybrać. Koronki są teraz bardzo modne! — Ale pewnie moja dziewczynka z tych ślicznych ubranek szybko wyro­śnie… — wzdychała z utajonym żalem pani Lipska. — Czy to źle? — podchwyciła Róża. Pani Lipska nic nie odpowiedziała. Ale po chwili dodała z wielką powagą: — Przecież tak będzie najlepiej. — I niech się zdrowo chowa. — Róża razem z prezentem złożyła życzenia: — Niech chowa się zdrowo i rośnie na pożytek rodziców i całej rodziny. Coraz częściej po żniwach, po chrzcinach Joasi, kiedy już było więcej wol­nego czasu, u Korzeniowskich zaczął się pojawiać Michał Wąsowicz. Podobnie jak Adam, jego syn Konstanty również został wzięty do carskiego wojska. Ale tak się złożyło, że poszedł na front w Prusach i dłuższy czas nie było wiadomo, co się z nim dzieje. Wąsowicz niecierpliwie czekał na wiadomości od niego, po cichu bardzo się martwił, przejmował, ale przed nikim się z tym nie zdradzał. A już najmniej przed swoją najbliższą rodziną. Jednak cały czas pokła­dał wielkie nadzieje w sile i sprycie swojego syna, ale także i w boskiej opiece nad nim. Gdy tylko otrzymał od niego list, od razu wyruszył do Korzeniowskich, ażeby się z nimi podzielić najnowszymi wieściami. Konstanty przysłał długi list. Donosił w nim, że na północnych frontach toczą się straszne walki, w których on bierze udział jako zwyczajny żołnierz i w każdej chwili jest narażony na utratę życia. W armii niemieckiej walczy wielu Polaków z Po­znańskiego. Wydaje im się, że biją się o wyzwolenie Polski spod rosyjskiej nie­woli. Ale to do niczego nie prowadzi, gdy strzela Polak do Polaka. To jest wyjąt­kowo przykre. Pewnie to jakaś kara boska czy może zapowiedź końca świata… Bo takie rzeczy tylko szatan może wymyślić. Walki są strasznie zaciekłe. Niemcy nacie­rają z niesłychaną siłą, mają potężne armaty, armia rosyjska ponosi klęski i się cofa. Od kul ginie wielu ludzi, ale on jeszcze jakoś uchodzi z życiem. — Ach, Boże mój! — słysząc to, krzyknęła z przerażeniem Malinowska. Żołnierze chronią się jak mogą w okopach, pisał Konstanty, ale Niemcy strasznie nacierają na Rosjan. W drugiej części listu donosił, że na północ od jego pozycji armia rosyjska w okolicach Tannenberga poniosła wielką klęskę i wielu uciekających żołnierzy rosyjskich utopiło się w mazur­skich bagnach. Różne wieści dochodzą ze wszystkich stron, bo żołnierze pol­scy pilnie słuchają tych pogłosek i czekają na dalsze zmiany. Słychać, że na południu, wzdłuż Wisły toczą się walki; także w Królestwie i w centralnej Polsce. Wojna rozpala się bez jakichkolwiek ograniczeń, za­hamo­­wań, na wschodzie i na zachodzie. Niemcy teraz prą na wschód, do Rosji. Chodzą słuchy, że armia rosyjska będzie się

wycofywała na mocniejsze pozy­cje. Bo to jeszcze nie koniec wojny. — Co to będzie? — przerywając milczenie, zapytywała Malinowska. — Jeden Bóg tylko wie. Kiedy odstawiałem w Torczynie owies u Smole­nara, mówił mi pan Franciszek Borkowski, że Niemcy, gdzie tylko się pojawią, wszystko grabią, zabierają żywność, palą kościoły, kradną dzwony, naczynia liturgiczne… A do walki osobliwie Austriacy nie kwapią się za bardzo, bo na wojnie słabi z nich dosyć żołnierze. — Kradną naczynia liturgiczne? Jakież to są naczynia? — dopytywała się Malinowska. — No te, którymi się odprawia mszę świętą… Pateny, kielichy, monstran­cje… — wyjaśnił Dominik. — Ach, monstrancje! O Boże! — A może i z Przenajświętszym Sakramentem?! — z rozszerzonymi oczami do­pytywała się Malinowska. — O, tak… Pewnie tak! — z przerażeniem i odruchowo przytaknęła Róża. — A jak taki żołdak zobaczy wspaniały, złoty kielich, to wcale nie zważa na to, że w nim się znajduje Przenajświętszy Sakrament. Poniewiera nim, a złoto grabi dla siebie. — Co za ludzie! Jakiż to podły świat! — wykrzykiwali jeden przez drugiego. — I po co oni tutaj przyszli? — Świętokradcy! — Nic ich nie obchodzi. Oni szukają bogactw. — Nienasyć i bezednia — twardo oświadczył Korzeniowski. — Och, Boże! Boże! — Mówił mi też pan Borkowski — po chwili smutnego milczenia cią­gnął Wąsowicz — że Austriacy w południowej Polsce masowo wieszają nie­winnych ludzi! I to chrześcijański naród w taki sposób obchodzi się z dru­gim narodem chrześcijańskim?! Szatan stał się ich ojcem i bratem. Podobno następca tronu po starym cesarzu Franzu Józefie rozkazał, żeby w miastecz­kach i wsiach polskich wieszać niewinnych ludzi na oślep, bez sądów… I przed kościołami, na rynkach wystawiać na widok publiczny szubienice z po­wieszonymi biedakami… Dla postrachu! — dodał Michał z wielkim smut­kiem. — Podobno już powiesili wielu niewinnych Polaków! Co im złego zrobili tacy biedni, poczciwi, bezbronni ludzie? I taka ma być wojna prusko-austriacka? Wojskowi na samym początku stracili ducha i rozum. Zaczynają od rzezi niewinnych ludzi. I co dalej? — Dzikie grabieże i morderstwa! — Oni naprawdę Boga w sercach nie mają! — Dominik powtórzył z naj­wyższym ubolewaniem. — Dlatego i rozum tracą — z cicha uzupełnił Wąsowicz. — A nas mają za nic — z wielkim smutkiem dodała Róża.

— Rządzą się na polskich ziemiach, rozbójniki! — oświadczył Korzeniowski. — To się obróci przeciwko nim — uporczywie twierdził Wąsowicz. — Ja to wiem, czuję… — Wielki Boże! — z żalem i z przerażeniem wzdychała Malinowska. — Ale teraz ponad całą naszą Polską ukazał się nowy duch… Rekrut polski nie żałuje krwi. Na obu przeciwnych frontach walczy z tymi, co nam ode­brali wolność. Z jednej strony Niemcy, a z drugiej Rosjanie bardzo szybko zauważyli, że Polak bije się bardzo dzielnie, i zamierzają to wykorzystać. Mówił mi Borkowski, że teraz wszyscy zaborcy chcą z Polaków zrobić… mięso ar­mat­nie. Ma się rozumieć dla siebie. O! — gwałtownie wykrzyknął cichy za­zwyczaj Wąsowicz. Ale po chwili zaczął mówić z wielką powagą: — Nęcą nas najrozmaitszymi obietnicami i zaczynają przebąkiwać o wolności. Pierwszy z tym wyskoczył brat cara, książę Mikołaj Mikołajewicz. Jak się o tym dowiedzieli Niemcy i Austriacy, przestraszyli się i też zaczynają mamić Polaków… Może już tracą swoje siły? A Polacy od razu to wykorzystują, bo przecież niedaleko jest z Krakowa do Wiednia. Jak opowiada pan Borkowski, najbardziej wyróżniają się tam Sikorski i Pił­sudski. To bardzo mocni są ludzie. Oni będą stali na czele polskich legionów, które powstają przy armii austriackiej i mają walczyć z Rosją. Teraz, kiedy te wielkie mocarstwa wzięły się za łby, pokazuje się coraz więcej Polaków, którzy chcą walczyć na śmierć i życie. Piłsudski nie tak dawno pojawił się w Galicji i natychmiast wszyscy zauważyli, że ma przemożny wpływ na młodych ludzi. Od upadku naszych wielkich powstań… chyba czekali na takiego. Stanął na czele takich specjalnych związków wojennych dla młodzieży… i po cichu im opo­wiada, że stworzą Polskie Wojsko, całkiem niezależne od Austrii. Młodym to się bardzo podoba, słuchają go i coraz bardziej wierzą w zwycięstwo. Piłsud­ski tylko dlatego idzie razem z Austriakami, bo uważa, że Rosja to największy wróg Polaków. Opowiedział mnie to wszystko Borkowski, a jemu, zdaje się, Munsztuk. — No, Rosja jeszcze jest bardzo mocna. To kraj wielki i ma dużo bogactw — zauważył Korzeniowski. — Chodzą wieści — ciągnął Wąsowicz — że naród polski, chociaż strasz­nie jest udręczony tymi niemieckimi i austriackimi rabunkami, jeszcze nie za bardzo popiera Piłsudskiego. Ale on na nic nie zważa i obiecuje młodym, że ta wojna między trzema zaborcami to dla Polaków największa, historyczna możliwość. I mówił jeszcze Borkowski, że to jego wojsko nazywa się legion… albo może i brygada? Dokładnie nie pamięta… Podobno każe siebie nazywać Komendantem. Piłsudski bardzo ciągnie młodych Polaków na woj­nę, bo jeżeli to ma być prawdziwe polskie wojsko, to oni muszą bić się z wrogiem… I kto wie, czy już nie idzie razem z Austriakiem na wschód, coraz dalej w głąb Rosji.

— Hm… — zadumał się Korzeniowski. — No car to wielki wróg wiary katolickiej. Przez niego mój kuzyn Poziomkowski przeszedł na prawosławie. — Oni wszyscy jedno warci — z odrazą powiedział Wąsowicz. — Myślą tylko o sobie, bynajmniej nie o nas. — Ach! — krzyknął Korzeniowski. — Bardzo wiele sprawdza się z tego, co mówił Ossoliński. — Oby tylko dał Bóg, żeby mój syn nie znalazł się tam bli­sko i nie walczył z naszymi Polakami. — Ale gdzie jest Adam? Gdzież on teraz może być?! — z przerażeniem zapytywała Róża. W odpowiedzi Dominik westchnął i głęboko się zadumał. Tymczasem Mali­nowska wraz z Ludwiką i z Maszką żywo zakrzątnęły się dookoła miłego gościa, a zarazem kuzyna, który choć taki spokojny, rozważny był i nie śpieszył się, ażeby swoim bliskim przynosić złe wiadomości. One zaraz to doceniły i z życzliwymi sercami przygotowały dla niego pachnącą herbatę i dobry poczęstunek. Rozdział 43

Również i Korzeniowscy z wielką niecierpliwością wyczekiwali wiadomości ze świata. Często ogarniał ich niepokój przechodzący w przykry i do­kuczliwy strach. A ponieważ złe wieści nie nadchodziły, z wolna się uspokajali i, jak zwykle, zajmowali się codziennymi sprawami. Dzięki pomocy Kazimie­rza Lipskiego, który nie żałował swojej energii i czasu, ażeby przyjść Korze­niowskim z pomocą, w porę skończyły się wszystkie wykopki. Po jesieni nade­szła zima. Czas płynął, dzieci rosły zdrowo i dobrze się chowały. Coraz większe zainteresowanie wzbudzała we wszystkich mała córeczka Lipskich, którą jej mama przywoziła w wózku pięknie ubraną w stroje kupione w Łucku przez Różę. Często pokazywała ją matce chrzestnej i całej rodzinie Korzeniow­skich. Chociaż taka malutka, Joasia bardzo szybko rosła i patrzyła na świat coraz szerzej otwartymi oczami. Z każdym dniem piękniała, stawała się ładniejsza, a nawet prześliczna. Ludwika i Maszka nieustannie się nią zachwycały. Wciąż powtarzały, że ma takie piękne oczy, chociaż trochę smutne. Cie­szyły się, że coraz więcej przypatruje się ludziom, ale, ich zdaniem, jest dziwnie zamyślona i jak na dziecko za poważna. Także Korzeniowscy żywo się nią interesowali i spostrzegli, że Joasia jest czujna, delikatna i bardzo wrażliwa. Inna była niż Wiktor, który już samodzielnie chodził. Wszystkich zacze­piał, śmiał się bardzo głośno, z byle powodu i do każdego. Od jednego spoj­rzenia było widoczne, że jest silny, ruchliwy i odważny. I z każdym dniem chodził coraz lepiej. Ale tak naprawdę nie chodził, tylko biegał i sprawiało mu to szaloną przyjemność. Zaróżowiony na buzi i roześmiany pędził bez zastanowienia, nie zważając na

jakiekolwiek przeszkody. Najszczęśliwszy był, kiedy udawało mu się uciec z rąk swoich przestraszonych opiekunek. Bliskiego, otaczającego świata był bardzo ciekawy i wszędzie właził, jak mówiła Malinowska. Nieustannie trzeba było za nim biegać i bardzo go pilnować, bo zaglądał w najrozmaitsze zakamarki, ciągle czegoś szukał i bardzo lubił znikać. — Dobrze, że teraz jest zima i nie trzeba bez przerwy uważać, żeby Wikto­rek nie zbliżył się za bardzo do kieratu! Oj, to by dopiero było… — z wielką troską w oczach Malinowska mówiła do Róży. — A w lecie, czyż nie będzie to samo? — odpowiadała jej bystra i czujna Róża. — Oj tak, tak… — z wielkim przejęciem przytakiwała jej Malinowska. — Trzeba jego bardzo a bardzo pilnować, bo to chłopak… Pędzi do przodu i na nic nie patrzy. Co ty na to, Różyczko? — To źle… i dobrze — z uśmiechem odpowiadała jej Róża. — Taki sam jak jego ojciec, który jest bardzo mocny i taki sprytny. — Ale mówią, że Wiktor do ciebie jest podobny… Nic na to nie odpowiedziawszy, Róża radośnie się roześmiała. Malinowska popatrzyła na nią i pomyślała sobie, że Róża jest taka ładna, i gdyby był tutaj Adam, na pewno i on by to zauważył. Tymczasem Róża, choć nikomu nic o tym nie mówiła, po cichu bardzo tęskniła za mężem. Tylko pięknie rosnący Wiktor był dla niej pociechą. Pociechą, ale i przyczyną szczególnego żalu. Oczy Róży często pokrywały się łzami na widok małego synka i z powodu nieobecności ojca, który bardzo by się cieszył, widząc, że chłopiec z dnia na dzień robi się coraz silniejszy i mądrzejszy. Już otwarcie nie można było przy nim porozma­wiać. Coraz lepiej wszystko rozumiał, gdy starsi opowiadali, że tatuś jest na wojnie i strzela do Niemców. Albo może jeszcze do kogoś innego… Nic do­tąd nie było wiadomo, na jakich frontach przebywał teraz Adam i z jakimi wojskami walczyły jego oddziały. Rozdział 44

Upragniony list długo nie przychodził, ale pewnego poranka, kilka dni po świętach w domu Korzeniowskich pojawił się listonosz i zastygłej ze zdumienia i szczęścia Róży wręczył błękitnawą i pomiętą kopertę. Wszyscy domownicy, którzy niedawno zjedli śniadanie, zerwali się na równe nogi, pod­biegli do niej i zaglądając jej przez ramiona, na wyścigi wołali, ażeby głośno i jak najprędzej list przeczytała. Czerwieniąc się i blednąc, czując gwałtowne łomota­nie serca, Róża otworzyła list i z trudem łapiąc powietrze, zaczęła czytać: — Moi najdrożsi, jestem cały i zdrów, choć kule bez prze­rwy świstały koło mojej głowy. Częste były momenty, gdy już na to nie zwraca­łem uwagi… i trochę za to mi się dostało. Ale Pan Bóg jeszcze dla mnie miło­sierny. Na własne oczy

zobaczyłem, że na wojnie nie ma zabawy i litości. Ciężkie walki poszły na południe… Toczą się na Podkarpaciu i w Besarabii… — Róża pobladła jak papier i zamilkła. Nagle zabrakło jej powietrza i drżąc na całym ciele, powolutku i głęboko zaczerpnęła tchu. Po chwili znowu zaczęła czytać: — Na tej wojnie nie jestem przecież sam, bynajmniej… Armia rosyjska była dotąd w nieustannym pochodzie. Wokoło mnie, z tyłu i z przodu oddział za oddziałem, wielki tumult, tysiące żołnierzy musi iść w atakach do przodu, cza­sem na oślep, a jak się uda, to prosto do celu. Musimy wroga wypierać z jego pozycji. Bo jeżeli my się nie zrywamy, to oni pędzą na nas i strzelają, mordują szablami, przewracają na ziemię i dźgają bagnetami. Dookoła pada i ginie niewinny żołnierz, a oficerowie nas pędzą i pędzą… Sami też giną. Człowiek o strachu nie ma kiedy pomyśleć. To może i lepiej. Często bywa i tak, że trzeba się cofać i chować się za krzakami albo w różnych jarach, bo teren jest górski, nierówny i bardzo sprzyja walkom, ciągłym potyczkom, zażar­tym utarczkom. My z Austriakami przemagamy się na śmierć i życie. Raz oni lepsi, raz my… Jednak żołnierz rosyjski jest dużo wytrzymalszy… Tamtym jest gorzej znosić głód i zimno. A przecież teraz wszędzie panuje zima. Armia rosyj­ska jest mocna, ma sukcesy… Lwów został zajęty. Słychać też, że w końcu i Przemyśl udało się jej przejąć w swoje ręce, chociaż Austriaki miały wielkie plany i ambicje. Do tej wojny nie są oni dobrze przygotowani. Coraz bardziej wygląda na to, że boją się Ruskich… Ale najbardziej boją się Kozaków. Bardzo silne i dzielne jest Kozactwo. Na nic nie patrzą, na swoich mocnych koniach pędzą jak burza i wszystko zmiatają z drogi. Najpierw strzelają z kara­binów, potem kłują pikami na wylot, z bliska rąbią szablami… A kiedy wróg jeszcze żyje, to go dobijają z pistoletu. A jak potrafią obłupić trupa ze wszyst­kiego? Do gołego… Niech ręka boska broni. Za nimi dopiero idzie żołnierz pieszy, to znaczy cała armia rosyjska, także i my… Austriacy czują przed nami strach i widać, jak ustępują. Niejednego to uratowało od śmierci. Ostatnio dostrzegamy coraz więcej Niemców ubranych w szare mundury. Oni dobrze strzelają, wytrzymują natarcia Kozaków. Od ich kul zaczyna ginąć coraz więcej Rosjan, a także i naszych. Ale wojsko rosyjskie ma potężny impet i jeszcze jest na swoim podległym terenie… Sami Kozacy robią w oddziałach nieprzyjaciela wielkie wyłomy i sieją straszne spustoszenie do­okoła siebie. Walki rozciągają się wzdłuż Podkarpacia… Wojna jest krwawa, widać dużo trupów porąbanych, pokawałkowanych. Nieraz mają odrąbane ręce, nogi albo i głowy… Czegoś takiego jeszcze w życiu nie oglądałem… Nie będę tutaj wszystkiego opisywał. Dużo niewinnych ludzi padło od kul. Ale i rannych nie brakuje. Walają się po drogach, na zboczach jarów, jęczą, proszą o litość, a reszta pędzi do przodu… Dwa dni temu wróg do mnie strzelił z zasadzki… i trafił w obojczyk. Nawet trochę niżej, ale Bogu dzięki, nie dosięgnął serca. Natychmiast schowałem głowę jak najniżej, stoczyłem się w dół i na bok… Ukryłem się za krzakiem, a kiedy się rozejrzałem i zobaczyłem,

że jest trochę bezpieczniej, wtedy podczołgałem się do znajomego Polaka i on mnie zaciągnął do wozu z sanitariuszami. — Ach! — krzyknęła Róża. Okropnie zbladła i zamilkła. Z przerażenia i z trwogi nie mogła wydobyć z siebie ani jednego słowa. — Adam ma dobre oczy! Jest szybki i to go uratowało! — zawołał Mak­sym. — Na wojnie to bardzo się przydaje! — Ach, Boże, Boże… — głęboko wstrząśnięty, a równocześnie z ulgą wzdychał Dominik i parę razy się przeżegnał, dziękując Bogu za zesłaną po­moc. — Za bardzo się śpieszył — czytała dalej — i nie wycelował dobrze. Bo jednak ci Niemcy to potrafią strzelać. Ale może to był ktoś inny, bo słyszałem, że i Polacy idą tędy z Niemcami na Rosję. Mówił mi jeden Polak z Łucka, że ma powstać Legion Puławski. Ale chyba to jeszcze nie to, może co innego… — Na sam koniec Adam pisał, że został odwieziony do szpitala w ma­łym miasteczku. Felczer wyjął kulę i powiedział, że w tym szpitalu będzie musiał leżeć kilka tygodni i przez ten czas dowódcy powstrzymają go od frontu… — Pozostawajcie z Panem Bogiem… i w zdrowiu — kończył. — Zaw­sze o was pamiętam, nawet kiedy trzymam w rękach karabin… Po przeczytaniu ostatniego zdania Róża i otaczający ją domownicy zamilkli z wrażenia. Ale dowiedziawszy się o tym wszystkim, Korzeniowscy odetchnęli z głęboką ulgą. Natychmiast razem ze służbą i swoimi domownikami upadli na kolana przed obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej i ocierając łzy, gorąco podziękowali Bogu za ocalenie Adama, chociaż słowa jego listu wciąż brzmiały w ich uszach i straszne wydarzenia wojenne mieli przed swoimi oczami. Wia­domości o wojnie i o walkach wprawiły ich w głęboki niepokój. Od tego dnia Róża coraz częściej popłakiwała w ukryciu, ale każdego wieczoru bardzo go­rąco modliła się o zdrowie i życie dla swojego męża. Rozdział 45

Niemcy i Austriacy wciągnęli do wojny całą Europę, jej rozległy wschód, a także zapatrzony w siebie zachód. Młodym mieszkańcom państw za­chodnich zdawało się, że potrwa ona krótko, urozmaici nudne życie miesz­czańskie, pozwoli przeżyć wielkie przygody, spowoduje niecodzienny wstrząs i przyniesie wymarzone zmiany. A na dodatek, gdy wojna się skończy, po­wrócą oni do ojczyzny i do swoich rodzin, przystrojeni świetnymi blaskami bohaterskiej sławy. Tak myślało bardzo wielu młodych ludzi na zachodzie Europy. Wśród nich byli i tacy, których wyobraźnię rozpalały wielkie idee śmiałych myślicieli z przełomu XIX i XX wieku. Oni również na swój sposób wymyślali nowe ustroje i wciąż nowe światy. Przywódcy zaś tych krajów bardzo łatwo i szybko przystąpili do wojny z powodów gospodarczych i politycznych. Niemcy od samego początku

roz­po­częły wojnę na dwóch wielkich i odległych frontach. Po wypowiedzeniu wojny Rosji bezzwłocznie wypowiedziały wojnę Francji i Belgii. Pośrednio zaś we­szły w konflikt także z Wielką Brytanią. Równolegle na wschodzie, najpierw oddzielnie, potem razem z Austrią, jako dwa państwa centralne rozpoczęły ciężkie boje z Rosją. Odtąd cała Europa z dnia na dzień pogrążała się w wojennej pożo­dze. Równocześnie emigranci polscy, którzy mieszkali w Europie Zachodniej, zachęceni tamtejszym duchem wojny pod sztandarami francuskimi i belgij­skimi ochotniczo przystępowali do walki z Niemcami. Wielu z nich bez waha­nia i przedwcześnie oddawało swoje młode życie. Mimo że jeszcze w tym czasie na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej w przekonaniu niejednego Po­laka wolność i niepodległość jego ojczyzny zdawała się snem nierealnym. Taki był skutek niekończących się cierpień i zniechęcenia po wielkich i nie­udanych powstaniach rozgrywających się na przestrzeni całego dziewiętna­stego wieku. Największych represji już od samego początku Polacy zaznali od carskiego imperium. Adam Mickiewicz w swoich dziełach dał nieśmiertelne świadectwo niewyobrażalnych cierpień, jakie Polakom zadawali carscy urzędnicy, kiedy z Moskwy do Warszawy przenieśli całą swoją władzę nad Polską. Ażeby ją pokazać i ugruntować, wszczynali fałszywe procesy, oskarżali niewinnych ludzi o nigdy niedokonane przestępstwa i niejednokrotnie skazywali na okrutne tortury. Los ten spotykał szanowanych ziemian, wykształconą inteligencję, niczemu jeszcze niewinną młodzież, a nawet i dzieci, które katowano bez lito­ści. Takie udręki skazywały je na niechybną śmierć, zanim docierały do celu wygnania. Zakutych w kajdany odrywali od rodzin i wysyłali aż za Ural, na syberyjską katorgę, do odległej Azji. Większość tych ludzi nie powróciła już nigdy do ojczyzny przodków. Do tego doszły straszliwe represje po kolejnych powstaniach, a zwłaszcza po powstaniu w roku 1863. Były one jeszcze większe, zsyłki o wiele liczniejsze i połączone z konfiskatą rodowych majątków. Powstańcy lub też ci, którzy ich wspierali, przykuci do taczek przy ciężkich robotach w kopalniach Syberii, częstokroć wcale nie oglądali światła dziennego i przedwcześnie umierali z chorób, niedożywienia, wycieńczenia i z tęsknoty za ojczyzną. W więk­szości na wygnaniu ginęli na zawsze i bez śladu. A w kraju tymczasem nie można się było kształcić w języku polskim, poznawać polskiej kultury. Za jakie­kolwiek przywileje trzeba było płacić odstępstwem od wiary ojców. Skutki fizyczne i moralne takich represji nad wyraz trudne były do udźwignięcia. Dlatego na początku tej wojny Polacy nie mogli jeszcze wzbudzić w sobie wielkich nadziei. Jednakże z poboru swoich zaborców musieli iść na wojnę i znalazłszy się w armii rosyjskiej, bić się z Niemcami. Lub przeciwnie, zasiliwszy szeregi armii pruskiej czy austriackiej, musieli się bić z Rosjanami. Ale kierowali się najzupełniej innymi pragnieniami i pobudkami niż młodzi Francuzi czy

Anglicy. Coraz częściej po jednej i po drugiej strony frontu uświadamiali sobie, że biją się z wrogami własnej niepodległości. Już to samo z dnia na dzień rozbudzało w młodych żołnierzach myśli o najwyższej konieczności odzyskania wolnej ojczyzny, a nawet o takim coraz bardziej prawdopodobnym porządku. Pośród rozproszonych we wszystkich zaborach Polaków i dalej, za granicą, jakby z dnia na dzień pojawiali się ludzie, którzy nie tylko żyli dniem dzisiej­szym, to jest samymi wątpliwościami i strachem. Wiek XIX nie zniszczył człowieczeństwa i dzięki temu u progu wieku XX mogły się pojawić wielkie indywidualności. Z nich wyrosły wspaniałe postacie i wielcy przywódcy. Od wczesnej młodości wszystkimi myślami, wykształce­niem i uczuciami byli oni zakorzenieni we wspaniałej, chwalebnej przeszłości Polski. Nie mogli się pogodzić z tym, ażeby wielki i dumny naród, od początku posiadający własną państwowość w środku Europy, wiódł egzystencję kształtowaną według reguł zewnętrznej przemocy sprzysiężo­nych przeciwko sobie wrogów. Ta niezmierzona otchłań krzywdy dziejowej powiększała się z każdym rokiem. A przecież zadawały ją narody, które Polakom zawdzięczały niejedną przysługę. Polska cierpiała straszliwie, ale wciąż żyła. Znajdując się na tym nad wyraz trudnym pograniczu, między wschodem i zachodem, otoczona wszelkiego rodzaju podstępami i prze­mocą, nawet w najcięższych chwilach nie traciła nadziei. Rozdział 46 Na długo przed wybuchem pierwszej wojny światowej z zaboru rosyj­skiego do zaboru austriackiego przyjechał Józef Piłsudski — zdekla­rowany wróg caratu. W Rosji, w całym tym wielkim kraju, narastała wrogość do nieudolnych rządów Mikołaja II. Po śmierci jego ojca, Aleksandra III, Rosja ciężko przeżywała wielkie wstrząsy, przegraną wojnę z Japonią i krwawą rewolucję w 1905 roku, która jeszcze bardziej osłabiła carski tron. Oprócz wro­gów zewnętrznych Rosji przybywało i tych wewnętrznych. Jej warstwy postę­powe i wykształcone, za przykładem Europy Zachodniej, zdecydowanie ży­czyły sobie odejścia od feudalizmu i chciały wprowadzenia demokracji kon­stytucyjnej. W przeciwieństwie do swojego ojca car rosyjski Mikołaj II po­zba­wiony był umysłowej i psychicznej elastyczności. Nie miał wyczucia sytua­cji polityczno-historycznej i w momentach trudnych, decydujących nie umiał i nie chciał podjąć współpracy ze swoim narodem. Był władcą zbyt wyniosłym, a zarazem za słabym, nieumiejącym podjąć we właściwym czasie trafnych decyzji. Z roku na rok tracił zaufanie swojego na­rodu. Otaczał się dziwnymi doradcami i coraz bardziej zamykał w swoim prywatnym życiu rodzinnym, zupełnie nieznanym narodowi. Rozbudzało to coraz większą nieufność do niego, a nawet i podejrzenia. Pojawiali się zuchwalcy, którzy, czując

jego słabość i narastający w nim strach, żądali od niego zrzeczenia się tytułu samo­władcy. Potęgowało to chaos i dalsze osłabienie carskiego tronu. W tak nie­pewnej sytuacji tym bardziej godne uwagi jest to, że znienawidzony przez naród Rasputin, dziwny przyjaciel cara i jego żony Aleksandry, mający u Rosjan jak najgorszą sławę, z niezwykłą siłą odwodził cara od decyzji o przystąpieniu do wojny. Po przegranej wojnie japońskiej i po rewolucji w 1905 roku potęga carskiego tronu słabła z roku na rok. Odtąd na terenie Rosji z każdą chwilą przybierały na sile potężne ruchy antypaństwowe organizowane w rozmaitych partiach, przeważnie o charakterze socjalistycznym. To ich członkowie przede wszystkim powiększali rzesze wrogów wewnętrznych państwa rosyjskiego. Pośród nich znalazł się Piłsudski — urodzony, wychowany i wykształcony pod zaborem ro­syj­skim. W młodości wraz ze swoim bratem zesłany został na Sybir. Pod wpływem ciężkich przeżyć nabrał głębokiego przekonania, że tylko wojna i rewolucja w Rosji przyniosą Polsce możliwość wyzwolenia się spod terroru carskiego imperium. Przeczuwając rychły wybuch pierwszej wojny światowej, Piłsudski przyjechał do zaboru austriackiego. Przywiózł swoją własną wizję polityczną i militarną oraz nadzwyczajne zdecydowanie, które młodzi Polacy natych­miast wyczuli. We Lwowie, później także w okolicach Krakowa, na ćwicze­niach organizacji strzeleckich zdobył dla siebie wielki posłuch. Stając na czele młodzieżowych organizacji strzeleckich, w swoim wyobrażeniu i w sercach młodych ochotników stawał na czele polskiego wojska. Zgodnie ze swoim planem Piłsudski zamierzał wywołać powstanie w całej Polsce, mając nadzieję, że tylko sam widok polskich oddziałów wystarczy, by przyłączyło się do niego po drodze wielu Polaków. Wszelako nie byli oni jeszcze do tego przygotowani. Nie można było także walczyć ze wszystkimi potęgami jednocześnie. Dlatego Piłsudski musiał zawrócić pod sztandary Austrii. Tymczasem dzięki wielkiej zapobiegliwości Polaków w Krakowie uzyskano w Wiedniu zgodę na powołanie do życia Legionów Polskich. Podlegały one naczelnemu dowództwu austriackiemu i były częścią armii austriackiej. Do­konano poboru i utworzono dwa Legiony — Zachodni i Wschodni. Było to w istocie polskie wojsko i za takie się uważało. Choć bardzo słabo wyposażone, uzbrojone w najgorszą broń, wierzyło, że wreszcie na własnej ziemi postawi fundament dla niepodległej ojczyzny. Na północy Polski, a także na południu i na wschodzie toczyły się już krwawe boje. Armie rosyjskie weszły na teren Galicji i zbliżały się do Krakowa. Młodzi Polacy z Legionów Polskich rwali się do walki z największą niecierpliwością. Zbudowana na nieprzerwanej tradycji militarnej i narodowej, z siłą coraz większą rozrastała się w nich świadomość, że tylko uczestniczenie w wojnie, a nie pozostawanie na boku i bierne przyglądanie się biegowi wypadków może przywrócić Polakom wszelkie prawa do samosta­nowienia i do wolności.

Gdy wojna przetaczała się przez polskie ziemie i oblewała ją krwią pole­głych żołnierzy, w całej Polsce, a także na Wołyniu opowiadano sobie nie tylko o krzywdach zadawanych bezbronnym mieszkańcom i okrutnym bezprawiu obcych wojsk. W ślad za tymi wstrząsającymi wiadomościami pojawiały się także wieści radośniejsze i wprost zdumiewające. Oto z wielu stron świata przybywają ludzie, którzy chcą Polaków poderwać do wielkiego poświęcenia, do czynu szaleńczego, a zarazem do wyjątkowej i w najwyższym stopniu ro­mantycznej przygody, jaką jest zryw polskiego oręża. Własna ziemia zaczynała im mówić, że na jej ciele mogą znowu odnosić zwycięstwa prawowici jej wła­ściciele i dziedzice. Cały świat będzie się przyglądał tej słusznej walce i będzie świadkiem w straszliwym sądzie historii. Tak czuli zarówno przywódcy, jak i żołnierze oraz coraz liczniejsi ochotnicy. Nagle zaczęły się przenosić z jednego regionu do wszystkich pozostałych zadziwiające, porywające i chwytające za serce piosenki: Bywaj, dziewczę, zdrowe, ojczyzna mnie woła. Idę za kraj walczyć wśród rodaków koła. I choć przyjdzie ścigać jak najdalej wroga, nigdy nie zapomnę, jak mi jesteś droga. Po cóż ta łza w oku, po cóż serca bicie? Tobiem winien miłość, a Ojczyźnie życie. Pamiętaj, żeś Polka, że to za kraj walka, Niepodległość Polski to twoja rywalka. Przybywało ich coraz więcej i unosząc się wszędzie jak radosne, rozśpie­wane ptaki, po łąkach, polach i drogach, na placach, ulicach, w miasteczkach i wsiach, także w pięknych polskich miastach obwieszczały, że do ich odwiecz­nych progów zawitała wielka dziejowa wiosna. Zwiastujące ją pieśni wywoły­wały łzy, płacz i wstrząs, budziły serca i umysły Polaków, dźwięczały jak cu­downy dzwon podrywający Polskę do zmartwychwstania. Rozdział 47

Pewnego dnia, porwany duchem nadciągających zmian, w drzwiach domu Marmudzkiego pojawił się Grzegorz Mar­kowski. — I co tam w świecie?! — wołał od progu. — Słychać coraz więcej — spokojnie i żywo odpowiedział Ksawery. Uśmiechnął się i dalej mówił: — Mam wiadomości od Jaworskiego i… z sze­rokiego świata. — Ach! — z zachwytem wykrzyknął Grzegorz. — Tak… tak. Pisze mi, że strzelcy z Krakowa ruszają do boju. — Ale podobno pan Szczęsny najpierw we Lwowie przechodził ćwiczenia. — No tak! Wszystko przecież stamtąd się wywiodło.

— To i my byśmy się do nich przyłączyli! — wołał gorączkowo Markowski. — Trzeba pomóc chłopakom — bardzo szybko dodał. — No… ja też tak myślę — zgodził się Marmudzki. — Nadchodzą bardzo ważne czasy. Piłsudski nie na darmo ćwiczy polskiego żołnierza. — Słyszy się, że on ma wielkie plany! — potrząsając rękami, wołał Grzegorz. — Dałby Bóg! — głęboko westchnął Ksawery i brzegiem dłoni otarł łzę w oku. Ale już dalej mówił: — Pod Krakowem powstały plutony, kompanie, a nawet całe pułki polskie. Uczą ich tam strzelać z karabinów, granatników, a nawet i z armat. Podobno też dużo maszerują, nieustannie śpiewają… i palą się do walki o naszą Polskę. — I na co my czekamy? — gwałtownie krzyknął Markowski. Marmudzki popatrzył na niego szeroko otwartymi oczami i odpowiedział z wielką powagą: — Już nie będziemy czekali. Jedziemy do Krakowa. — O! To! To! — potrząsając rękami zaciśniętymi w pięści, wykrzyknął Grzegorz. — To mnie się podoba! — wołał ze wszystkich sił. — W takim razie jutro z samego rana — zarządził Marmudzki. Grzegorz Markowski już nie wrócił do Kamilówki. Jeszcze wieczorem Marmudzki zapakował do konopnego worka trochę bielizny i jedzenie na drogę. Była to zawinięta w papier słonina i pięć bochenków żytniego chleba. W bieliźnie Ksawery ukrył kilkadziesiąt rubli w banknotach. Następnego dnia wstali przed świtem i zbierali się z pośpiechem. Mar­mudzki tak wszystkim kierował, ażeby nikt nie zobaczył, że wybierają się w daleką drogę. Wyruszyli, kiedy nie było jeszcze żadnego ruchu. Skierowali się na Włodzimierz Wołyński, Uściług, Hrubieszów, Zamość, Szcze­brzeszyn i Janów Lubelski. Stamtąd planowali ruszyć do Krakowa drogą sando­mierską wzdłuż Wisły. Ubrani w szorstkie, samodziałowe przyodziewki jechali chłopskim wozem zaprzężonym tylko w jednego konia. Posuwali się z wielką ostrożnością, omi­jali wszystkie miejscowości i miasteczka, gdzie służbę pełniła straż porząd­kowa, tak zwane stupajki. Z każdą chwilą zbliżali się do granicy rosyjsko-austriackiej. Ksawery już wcześniej wyjął mapę, wielokrotnie i bardzo szcze­gółowo ją obejrzał. Kiedy znaleźli się w okolicy Kryłowa, stanął i nie­postrzeże­nie rozglądając się na wszystkie strony, niby od niechcenia zapytywał przy­padkowych przechodniów, gdzie znajduje się most na rzece. Dowie­dziaw­szy się o tym, obaj podróżnicy poszukali miejsca ustronnego i zaczekali do zmroku. Wtedy pod osłoną nocy przekroczyli Bug. Prze­jechali przedmieścia Hrubieszowa i ominęli środek miasta. Następnie wyru­szyli długą ulicą Zamojską. Ostatecznie pożegnali miasteczko na rogat­kach i powoli, rozważnie skierowali się na Zamość.

Dziesięć dni później zmęczeni, ale napełnieni wielkimi nadziejami doje­chali do Krakowa. Korzystając z informacji, które Marmudzki otrzymywał wcześniej, przyjechali na ulicę świętej Gertrudy, do siedziby Legionów Polskich. Tutaj już czekał na nich Szczęsny Jaworski. Wołynianie przywitali się ze sobą z nie­wypowiedzianą radością, w innej już zupełnie części Polski, a na dodatek w Krakowie. Od tego dnia Ksawery Marmudzki i Grzegorz Markowski z wła­snej woli i ochoty stali się szeregowymi żołnierzami. Marmudzki dobrze strzelał i umiał się bić na szable, Grzegorz zaś całą naukę zaczął od początku. Jego młodość, zapał, spryt i siła fizyczna były wielkimi zaletami w zawodzie, do którego przystępował. Wraz z przybywającymi ochotnikami tak się przez całe dnie oddawał ćwiczeniom wojskowym, że zapominał o reszcie świata. Rozdział 48

Wojna rozprzestrzeniała się z niepowstrzymaną siłą. Podążająca ze wschodu i na południe armia rosyjska weszła na teren zaboru au­striac­kiego i przystąpiła do szerokiej ofensywy. Polscy legioniści w armii nie­miecko-austriackiej, ale pod komendą Józefa Piłsudskiego, w nieustających pocho­dach, bitwach i utarczkach nieprzerwanie stawiali czoło Rosjanom na terenie całej południowej Polski. Brak nowoczesnego uzbrojenia, skromne umun­durowanie, niedostatki w wyposażeniu bojowym zastępowała bohater­ska postawa bardzo młodego polskiego żołnierza, który wyszedł z organizacji strze­leckich i tam przeszedł wyszkolenie patriotyczne. Młodzi żołnierze bar­dzo chcieli wykazać się wielką dzielnością i nareszcie znajdowali pola bitewne. Austriacy, którzy tak źle się obchodzili z ludnością polską, nie mieli w sobie prawdziwego ducha żołnierskiego. W długotrwałych ofensywach skierowa­nych przeciwko dobrze się bijącym Rosjanom bardzo potrzebowali wsparcia żołnierza, który nie zważał na trudy, niewygody, nie lękał się kul, ran i bił się z niesłychaną brawurą. Młodzi polscy żołnierze, wyćwiczeni w organizacjach strzeleckich, gorąco pragnęli odznaczyć się swoim przygotowaniem, wielkim zapałem i najwyższą odwagą. Uwielbiany wódz Józef Piłsudski mówił im, że walczą dla Polski i przed nimi pierwszy etap drogi do wolności. Wie­rzyli mu bezgranicznie, pragnęli wojny i poszli do walki z najwyższą ochotą. Uważali bowiem, że skoro walczą ze sobą ich wrogowie, wnet się wykrwawią i szybko osłabną. Czy to z jednej, czy z drugiej strony Polacy niszczyli swojego wroga i w każdej bitwie starali się wykorzystać swoje przygotowanie. Nieustające walki z Rosjanami toczyły się na wielkich przestrzeniach w okolicach Krakowa, Kielc, Dęblina, Nowego Sącza i Tarnowa. Na tym ogromnym terenie rozgrywały się nieustanne potyczki, w których młody żoł­nierz polski wykazywał nadzwyczajną ruchliwość. Bił się za trzech i bez zasta­nowienia narażał się na utratę swojego życia.

Podczas wojny Niemcy na wielką skalę okradali całą północną i zachodnią Polskę. Przywłaszczali sobie wszystko, co odlane było z miedzi, mosiądzu lub cyny. Wyrywali z domów rynny, demontowali klamki, piorunochrony, kotły, dzwony z kościelnych wież. Cały zagra­biony majątek natychmiast był przetapiany i w pierwszej kolejności przezna­czany do celów wojennych. Dzięki wydzieranym z Polski bogactwom Niemcy już z łatwością o wiele większą wyposażyli swoją armię w działa jesz­cze skuteczniejsze i bardzo szybko strzelające karabiny. Równocześnie z pol­skich fabryk wywozili wszelkiego rodzaju maszyny, silniki parowe, spalinowe i elektryczne, całe pasy transmisyjne, kable i instalacje elektryczne. Gdzie tylko się dało, grabili wszelkie surowce. Na bezpośrednie potrzeby wojenne nie­ustannie rekwirowali konie, bydło i nierogaciznę. W ciągu paru lat wywieźli z Polski ogromne ilości zbóż i ziemniaków. Trzebili Puszczę Białowieską i wyrąbywali ogromne połacie lasów. Ich upór, bezlitosna strategia wojenna i, paradoksalnie, obok tego nadzieja wciągniętych do niemieckiej armii polskich rekrutów i gorąca ich wiara w walkę z caratem, największym wrogiem Polski, sprawiły, że Rosjanie na fron­cie wysuniętym na północ zaczęli Niemcom ustępować. Bałagan w armii rosyj­skiej, niedostatki zaopatrzenia w amunicję i prowiant, kłopoty związane z dowodzeniem i koordynacją działań wojennych doprowadziły do wielkiej klęski armii rosyjskiej na Mazurach, w sąsiedztwie sławnej miejscowości Grun­wald. Ale wojna dopiero się zaczynała. Zgodnie z koncepcją obu walczą­cych stron przestrzenią dla działań wojennych miały być przede wszystkim ziemie polskie. I teraz Rosjanie przystępowali do kolejnych wielkich ofensyw skiero­wanych przeciwko niemiecko-austriackiej armii na ziemiach Królestwa Pol­skiego i równocześnie na terenie Galicji. Na zmieniającym się i przetaczającym z północy na południe froncie niemiecko-rosyjskim w środku Polski, między Krakowem i Warszawą, która pozostawała pod rosyjską władzą, dochodziło do coraz poważniejszych utarczek i bitew. Do wojny z Rosją niemal natychmiast dołączyły się oddziały strzeleckie, którymi dowodził Piłsudski. Pierwsze utarczki rozpoczęły się bar­dzo wcześnie. W połowie sierpnia doniesiono, że w okolicach Kielc pojawiły się liczne rosyjskie patrole. Utrzymując swoją bazę w Kielcach, oddziały strze­leckie rozpoczęły starcia z kawalerią rosyjską nad rzeką Nidą, której nurty spływają do Wisły, pomiędzy Kielcami i Jędrzejowem. Niebawem okazało się, że tutaj ściągane są duże siły moskiewskie: brygada jazdy, brygada straży po­granicznej, bateria armat oraz 14. Dywizja Kawaleryjska. Uciekinier z armii rosyjskiej, Polak, poinformował, że wojska rosyjskie, które stacjonowały nad Wisłą pod Solcem, na wieść o wkroczeniu Strzelców otrzymały rozkaz wymar­szu na Kielce, ażeby całkowicie zniszczyć świeżo sformowane młode wojsko. Przy okazji z ziemią miał zostać zrównany Jędrzejów.

Wrogie siły przemieszczały się, ażeby w końcu stanąć naprzeciw siebie. Zewsząd nadchodziły meldunki, że Rosjanie bardzo energicznie otaczają przeciwnika ze wszystkich stron. W odpowiedzi na to Polacy odważnie wysunęli się do boju, równocześnie zabezpieczając sobie drogę odwrotu. Niemal natychmiast z okolicznych wzgórz zaczęły w ich stronę bić armaty. Rosjanie, atakując polską bazę, silnie ostrzeliwali dworzec i domy. Ich pociski trafiały w tabory polskie i czyniły niemałe szkody. Aby zapobiec dalszym niepotrzebnym stratom, bataliony polskie wycofały się na drogę chęcińską. Tam spotkały drugi batalion polski i ko­mendanta Piłsudskiego. Natychmiast objął on dowództwo nad połączo­nymi siłami. Wkrótce przybył austriacki oddział strzelecki, a także dwa szwadrony jazdy. Wszystkie te siły zajęły dogodną pozycję na wzgórzach pod Chęcinami, ocze­kując natarcia ze strony wojsk moskiewskich. Walka została powstrzymana do następnego dnia. W tym czasie naprze­ciwko Rosjan rozwinął się duży front, w którego centrum znalazła się kompa­nia strzelców austriackich. Z obu jej stron, na lewym i prawym skrzydle chro­niły ją dwa bataliony polskich strzelców. Wkrótce też dołączono po jednej polskiej kompanii na lewe skrzydło, a także na prawo, w kierunku mostu na Nidzie. W rezultacie powstał bardzo sze­roki front. Nad ranem Moskale przystąpili do ataku, ale po dwugodzinnej zaciekłej walce zostali odparci. Wobec tak mocnej i zdecydowanej linii frontu Rosjanie stracili impet i zaczęli się wycofywać. W następnym dniu dołączyła nowa dywizja austriacka i do pomocy stanęły na­stępne polskie oddziały. W kolejnych potyczkach pod Jędrzejowem ginęli Rosjanie i Kozacy. Polskie oddziały strzeleckie przez cały czas poruszały się bardzo szybko i wykorzystywały wszystkie właściwości terenu. Polacy nie dali się otoczyć, nie ponieśli żadnych strat i nie dopuścili do tego, by Jędrzejów został zrujnowany i spalony. Młodych polskich żołnierzy po tak wspaniałym sukcesie napełniły duma i spotęgowane poczucie wiary w swoje siły. To były przecież pierwsze boje, podczas których oswoili się z ogniem bitewnym, z zapachem prochu, z hukiem armat, z trzaskiem i zgrzy­tem pękających szrapneli i wybuchających granatów. Zrozumieli i dobrze już wiedzieli, że pójdą teraz daleko; tam, gdzie rozkaże ich wódz, ażeby razem z nim wywalczyć drogę do niepodległej Polski. Choć byli jeszcze bardzo mło­dymi żołnierzami, prawie dziećmi, odgadywali jego myśli i razem z nim każ­dego dnia obierali ten sam niezmiernie trudny kierunek i wyjątkowy cel. Wie­rzyli niezachwianie, że nadeszła dziejowa chwila. Dla pomnożenia w sobie sił i wiary w ostateczne zwycięstwo podczas marszu lub odpoczynku śpiewali pieśni, które później nazwano strzeleckimi i legionowymi. Śpiewali, zanim zginęli, zanim zostali ciężko poranieni: Legiony to żołnierska nuta, Legiony to straceńców los.

Legiony to żołnierska buta. Legiony to ofiarny stos! My, Pierwsza Brygada, Strzelecka gromada! Na stos rzuciliśmy nasz życia los, Na stos!… Na stos! O ileż mąk, ileż cierpienia, a ileż krwi, wylanych łez. Pomimo to nie ma zwątpienia, dodawał sił wędrówki kres. My, Pierwsza Brygada, strzelecka gromada, na stos rzuciliśmy, nasz życia los! Na stos, na stos! Rozdział 49

Dalsze działania ofensywne armii centralnej skierowały się na południowy wschód, w stronę nadciągających nowych sił rosyjskich. Na skutek kolej­nych decyzji najwyższego dowództwa w pierwszej połowie września Komen­dant opuścił Kielce. Piłsudski razem z batalionami strzelców, którym do­wódz­two austriackie dało nazwę Pierwszy Pułk Legionów, przeszedł ku Wiśle, w rejon Korczyna i Opatowa. I tutaj znowu rozpoczął się szlak nieusta­jących, mężnych bojów. W obliczu nadciągających wrogich sił bywało, że Austriacy się wycofywali. Wówczas naprzeciw rosyjskim wojskom wysuwali się młodzi polscy legioniści. Choć nie mieli karabinów maszynowych i wie­dzieli, że wojsko rosyjskie już je posiada, nie ulegli trwodze, ponieważ się przeko­nali, że Rosjanie jeszcze nie nauczyli się celnie strzelać. Po sto­czonej zwycięskiej potyczce przy ujściu Nidy do Wisły legioniści wycofali się w stronę Nowego Korczyna. Wysłana w tym kierunku polska jazda, odpędziwszy Kozaków, zajęła miasteczko, ale bez pomocy artylerii bardzo trudno było je utrzymać, ponieważ przeciwko polskim siłom wyruszyła rosyjska nawała z działami i karabinami maszynowymi. Na pomoc strzelcom, choć z pewnym opóźnie­niem, przyszła artyleria austriacka. W tym czasie inni strzelcy walczyli z ro­syjską jazdą po przeciwnej stronie Nidy, odpierając ją i zadając ciężkie straty. Nie ustawała jednak natarczywość rosyjskiej jazdy. Pomimo wielkiego znu­żenia polskich żołnierzy Komendant postanowił jeszcze raz zaatakować i ode­przeć nieprzyjaciela w nocnym natarciu. Przeprowadzone o świcie uderze­nie polskiej jazdy pod dowództwem Beliny przyniosło oczekiwany skutek. Wspomógł ją rów­nież oddział pieszych strzelców i z rąk ich zginęła większość zaskoczonych

Koza­ków. Jednakże od strony nieprzyjaciela nadciągały nowe, spotęgowane siły, które z niesłychaną furią i wściekłością uderzyły z dwóch stron jednocze­śnie. W tej sytuacji najbardziej zagrożone były polskie wojska stojące we wsi Ksany i w najbliższej okolicy. Jednocześnie ze szczególną siłą i zaciekłością osaczony został pluton strzelecki wysunięty w stronę miejscowości Czarkowa. Tę stronę przez wiele godzin bombardowały nieprzyjacielskie armaty, wyrzu­cając lawiny ognistych pocisków w przestrzeń pomiędzy polskim plutonem i nadciągającymi siłami nieprzyjaciela. Zaatakowane pol­skie siły z najwyższą determinacją broniły swojej pozycji, nie ustępując ani na krok. Walczyły przez wiele godzin i poniosły duże straty. Uczestnicząc w działaniach ofensywnych pod dowództwem Józefa Piłsud­skiego, kierowanych na cele strategiczne — Dęblin i Warszawę — legioniści stoczyli wzdłuż Wisły krwawe boje z oddziałami kawalerii rosyjskiej pod Ruszczą, Koprzywnicą, Gniewoszowicami, Szewcami i Samborem. Wszędzie pojawiało się coraz żywsze i coraz serdeczniejsze zainteresowanie młodymi żołnierzami. Polacy z radością i ze wzruszeniem zaczynali w nich widzieć pol­skie wojsko. Pierwszą wielką bitwą, do której przystąpili bardzo młodzi żołnierze, był trzydniowy bój we wsi Laski, stoczony w drodze na Warszawę, po lewej stronie Wisły. Był to wielki chrzest bojowy, w którym wzięły udział cztery bataliony. Pod dowództwem komendanta Piłsudskiego trzy dni toczyły się bohaterskie walki z bitnymi pułkami rosyjskimi. Bitwa rozpoczęła się o świcie, 26 października. Najpierw ruszyły w ogień kompanie kadrowe pod dowództwem majora Rydza-Śmi­głego. Komendant Piłsudski sam ich odprowadził i wkrótce też wysłał do bitwy bataliony, które stacjonowały w rezerwie. Odgłosy walki rozlegały się w okolicznych lasach. Po wielu godzinach gwałtownego ognia artyleryjskiego i strzałów karabinów pojawiły się nagłe zagrożenia ze strony wroga, który zwiększywszy siły, usiłował otoczyć polskie oddziały. Bohaterski i szybki major Rydz-Śmigły wytrzymał gwałtowne ataki aż do przybycia posiłków. Wtedy poprowadził do walki na bagnety. Parę godzin toczył się w lesie ten krwawy, zaciekły bój i kosztował on życie kilkudziesięciu Polaków. Następnego dnia Rosjanie zalali wieś Laski morzem ognia artyleryj­skiego. Każdy ruch polskich batalionów był przez Rosjan zauważany z nie­zwykłą celnością. Mimo to siły polskie, pluton za plutonem, linia za linią, zaczęły przekraczać linię frontu. Choć po drodze zginęło wielu Polaków, innych to nie powstrzymało i zdobyli pozycje rosyjskie. Tym razem Moskale nie przyjęli walki na białą broń i rzucili się do ucieczki. Ale w kolejnych dniach, pra­gnąc odwetu, znowu ruszyli do ataku ze zwielokrotnionymi i świeżymi siłami. Broniąc siebie i swoich pozycji, Polacy utworzyli okopy i pod ich osłoną strzelali z przenośnych dział i z karabinów maszynowych w upa­trzone pozycje wroga. Przez kilka godzin

walka to przycichała, to znowu się rozpalała, a dookoła płonęły ostatnie domy wsi i jej zabudowania. „Komendant Piłsudski był wszędzie, gdzie czuł, że chłopcy potrzebują otu­chy. Był w okopach, na punkcie opatrunkowym, przy rezerwach” — pisali jego podwładni. Miał wielkie współczucie dla bohaterskiego i męczeńskiego trudu swoich młodych żołnierzy i ogarniał go całą głębią swojej duszy. Troskę swoją i niepokój okazywał tylko najbliższym przyjaciołom i towarzyszom broni. Nie chciał osłabiać ducha wojskowego walczących żołnierzy. W najwyż­szym stopniu zdawał sobie sprawę z tego, jak wielkiej daniny krwi i życia żą­dała tocząca się walka o wskrzeszenie niepodległej ojczyzny. Wiele było jeszcze wojsk rosyjskich przed nimi, potężne armie rosyjskie szykowały się do kolej­nych wielkich rozpraw i bitew. Nieustające walki z Rosjanami toczyły się na wielkich przestrze­niach w okolicach Krakowa, Kielc, Nowego Sącza i Tarnowa. Na tym ogrom­nym terenie rozgrywały się nieustanne potyczki, w których młody żołnierz polski wykazywał nadzwyczajną ruchliwość. Bił się za trzech i bez zastanowie­nia narażał się na utratę swojego życia. A przy tej krwawej drodze, na tym nieśmiertelnym szlaku, wśród pól i lasów, oznaczone brzozowymi krzyżami pozostawały na zawsze i zastygały w smutnym bezruchu mogiły żołnierzy polskich i bardzo młodych ochotników legionistów. Porwani wichrem historii poszli na wojnę, odważnie stawali w bitwach, nie żałowali swojej krwi ani młodego życia dla wskrzeszenia i odzyskania ojczyzny przodków. Umierali dla Polski, którą kiedyś zgodnie podzielili między siebie jej najbliżsi sąsiedzi, teraz toczący ze sobą zawzięte walki. Rozdział 50

W drugim roku wojny armia centralna z rosnącym zdecydowaniem kie­rowała się na wschód, na spotkanie z nowymi i dużymi siłami rosyj­skimi. Stopniowo opuszczała Małopolskę, która stała się terenem niezliczonych potyczek i bitew, następnie już nieodwołalnie zbliżała się ku Lubelszczyźnie. W tym czasie legiony, podążając szlakiem sandomierskim, w połowie maja znalazły się w pobliżu miejscowości Konary. Tutaj późnym wieczorem pod lasem, na łąkach pokrytych bujną trawą zapłonęły setki ognisk. Drżały niespo­kojnymi płomieniami, z których wiatr co jakiś czas wznosił kłęby gęstego dymu piekącego w oczy, ludzie jednak nie zwracali na to większej uwagi. Cieszyli się wieczorną ciszą, odpoczynkiem, a także i tym, że mogą spokojnie ze sobą porozmawiać. Kiedy cichli, wówczas znużone twarze legionistów rozjaśniał uśmiech, z którego nawet nie zdawali sobie sprawy. W milczeniu patrzyli w ogień jak w odwieczną wróżbę na najbliższą noc i na całe życie. O parę kro­ków dalej panowały głębokie

ciemności. Czerwony ogień przyciągał ludzkie spojrzenia z nieodpartą siłą. Rozpraszał mrok, rozsiewał ciepło i sprawiał, że zapominało się o następnym dniu. W jego świetle ukazywały się wychudzone twarze młodych mężczyzn, którzy w skupieniu wpatrywali się w kociołek zawieszony nad paleniskiem. Przy ogniu rozpalonym z drzewa sosnowego, które szybko się paliło i pięknie pach­niało, usiedli niedaleko od siebie wszyscy trzej: Ksawery Marmudzki, Grzegorz Markowski i młody nauczyciel z Torczyna, Szczęsny Jaworski. Mężczyźni patrzyli w ogień, milczeli. Grzegorz zaczął gotować kolację. W pewnej chwili zwrócił się do młodego legionisty, który skromnie siedział na boku i uśmiechał się do swoich myśli. — Antek?! Już po wszystkim? Zagoiło się? — dopytywał. — O, zapomniałem już o tej dziurze w boku. Śladu po niej nie ma. No, tro­chę tam zostało… — Legionista po chwili odpowiedział z uśmiechem. — No, ładnie, pięknie. Ty sobie zapamiętaj, że ja tobie opatrzyłem ranę… Ale naprawdę goić rany nauczył mnie mój druh, Hryćko Poleszuk. On potrafił leczyć wszystkim… zielskiem, grzybami, mchem i błotem. Czym tylko chcesz. Ja bym się jeszcze chciał z nim zobaczyć… Ach, jakiż to był zuch, mołodiec. Jego rodzina siedzi nad Stochodem, parę kilometrów od Kisielina. — A po chwili dodał z żywym uśmiechem: — Hryćko i jego rodzina pomagają w robocie Korzeniowskim. Marmudzki cicho westchnął i się uśmiechnął. Szczęsny Jaworski coraz pil­niej wsłuchiwał się w rozmowę. Po chwili powiedział: — Ale słychać, że ostatnio Moskale się wycofują. — Dogonimy ich! Spotkamy się z nimi! — wykrzyknął Grzegorz. — Nasze życie… rzuciliśmy na stos — z mocą powiedział Marmudzki. — A w noc trzeciego maja uczciliśmy wielkie święto — przypomniał Jaworski. — Poszli my wtedy w ciemną noc… Na drugą stronę rzeki! — z dziecinną radością wykrzyknął Antek. — Wyruszyliśmy po zwycięstwa! — zuchowato poprawił go Grzegorz. — Och! Szukali my przygody z Moskalami! — śmiał się Antek. — A tam, za rzeką, w nocy… Moskale zaczęli się gubić — z zadowoleniem przypomniał Marmudzki. — Niczego się wtedy nie spodziewali — zaraz przytaknął Jaworski. — No i padło ich wtedy… dużo! — zapominając o kolacji, wy­krzyknął Grzegorz. — Ja tylko mocno dostałem w bok — przypomniał legionista. — A przy moście było gorąco! Uch! — Moskale się nas przerazili. Nie ma co! — szybko odpowiedział Grzegorz, który po chwili wrócił do mieszania kaszy w kociołku. — Kiedy my przechodzili

rzekę, raptem podskoczył do mnie jeden Moskal i ja od razu zobaczyłem, co się święci… Dźgnąłem jego bagnetem z całej siły w lewe ramię. I jeszcze pa­trzyłem, żeby nie w serce, bo mnie się jakoś… zrobiło jego żal. — No, no! Żałuj ich! — ostro sprzeciwił mu się Szczęsny. — A oni wcale się nad tobą nie ulitują! — Trzeba mieć szeroko otwarte oczy. Tak nas uczono — przypomniał Marmudzki. — No i rozum — dodał. — Ty, Ksawery, mówisz o rozumie?! — głośno roześmiał się Szczęsny. — Przecież nikt tak nie ciągnie żołnierzy do przodu jak ty! — Być może — stanowczo odpowiedział Marmudzki. — Ale ja zawsze sta­ram się wiedzieć jak najlepiej, po co to robię. — Tak! Tak! — zawołał Grzegorz. — Już i Komendant zwrócił na to uwagę. On dla pana Ksawerego wyznacza te… specjalne, najgorsze zadania. I nas to naraża na duże niebezpieczeństwa! — Grzegorz mówił z podnieceniem, śpiesząc się. Widział, że kasza się dogotowuje i zaraz będzie musiał ją przyprawić. — A Pan Bóg mnie dał dużo siły i kiedy będą chcieli mnie przyci­snąć, to ja się każdemu wywinę! I człowiekowi, i dzikiemu zwierzowi! — od­krzyknął Grzegorz. — Temu Moskalowi, co go uderzyłem bagnetem, chyba rozdarłem ja skórę i rozorałem całe ramię. Zaraz się przewrócił i cały zalał krwią… Wtedy drugi do mnie podskoczył, to ja jego kolbą w łeb… Przewrócił się i wpadł do wody. Zaczęła się walka na bagnety, na kolby… i na pięści. Ach! Jakie one są mocne, te Ruskie. Ale nasze chłopaki też zażarte! Roz­biegli się na boki i jak nie sypną w nich kulkami… Tamci rzucili się do ucieczki, w trawy, w szuwary… w błoto! No i my już poszliśmy do przodu. — W Małopolsce, a potem cały czas wzdłuż Wisły Komendant wydawał nam rozkazy — przypomniał Marmudzki: — I trzeba było Austriaków osłaniać. A oni są zadowoleni. Podoba im się to… — dodał z dziwnym uśmiechem. — Dlaczego mamy ich osłaniać? — dziwił się młody legionista. — Bo to patałachy! — krzyknął pogardliwie Grzegorz. — Wycofują się, nie radzą sobie z Rosjanami. A wtedy przychodzi ten, kto jest szybki i odważny — patrząc w ogień, mówił Ksawery. — Musimy być od innych sprytniejsi i jeszcze szybsi niż tamci. — Ho, ho, ho! — wciąż się dziwił młody legionista. — My przecież nie będziemy zawsze na końcu! — ostro wykrzyknął Jaworski. — Będziemy się pchali do przodu, żeby świat nas widział. Jeżeli nie prze­straszymy się ran ani śmierci, inne narody zaczną nas wtedy słuchać. — Komendant uważa, że krwi na darmo nie warto przelewać — przypo­mniał Jaworski, który z głodu poczuł duże zmęczenie. — A on jest nasz wódz i zawsze pcha się do przodu.

— No i szykuje się nowa zabawa… — z wolna mówił legionista. — Po­dobno tych Ruskich jest dużo — dodał, podczas gdy inni woleli w tej chwili milczeć. Głód im dokuczał coraz mocniej. — Będzie, co Bóg da… A nam trzeba się bić. Komendant powtarza, że ta wojna to dla nas wielka szansa. Gdzie się dwóch bije, tam trzeci korzysta. — Nam trzeba walczyć… I mieć rozum i oczy szeroko otwarte — powtó­rzył Marmudzki. Kasza, do której Grzegorz na koniec dodał smalcu, zaczynała głośno per­kotać. Grzegorz zdjął kociołek z ognia, sięgnął po chleb, pokroił go i rozdał wszystkim po sporym kawałku. Po czym każdy wyjął swoją łyżkę i legioniści, podsunąwszy się do siebie, zaczęli jeść ze wspólnego garnka. Choć byli bardzo wygłodzeni, starali się powściągać apetyt i jeść z umiarem. Zresztą kaszy było dużo. Grzegorz o to się zatroszczył, a Marmudzki zawsze go chwalił za spryt i zapobiegliwość. Był zadowolony, że ma w kompanii tak wszechstronnego żołnierza. — Ta bitwa… to jutro będzie czy pojutrze? — rozpytywał Grzegorz. — I jutro, i pojutrze! Niemcy przewodzą teraz całej armii i chcą Ruskich wziąć za łeb — zdecydowanie oświadczył Jaworski. — Co ma być, to będzie, i już niedługo. Z obu stron dużo wojska się zebrało. Trzeba przed bitwą dobrze się najeść i zdobyć dużo naboi. — Naboje są… Wiem o tym. Będą także granaty. Jutro dadzą nam żyw­ność… i całe wyposażenie — spokojnie odpowiedział Ksawery. — Dobrze, że mamy chleb! — cieszył się Antek. — To już biedy nie ma. — Wszyscy w odpowiedzi się uśmiechnęli. Posiłek wieczorny się kończył. Ludzie zjedli dużo tłustej kaszy z chlebem i odzyskali dobry humor. Rozprostowali się, a na ich twarzach pojawiły się błogie, półsenne uśmiechy. Odłożyli łyżki i powyciągali się na trawie. Po chwili zaczęli zerkać na boki i przed snem jesz­cze raz uważnie się rozejrzeli. W pobliżu nich w bezruchu, a zarazem w woj­skowym ordynku wystawały z trawy karabiny ustawione w kozły. A dookoła, w rozległym obozie, bliżej i dalej, i gdzieś w nieokreślonym bezkresie płonęło wiele dziesiątków ognisk. Ich żółtawy blask rozmazywany przez pasma dymów rozpływał się i ginął w otchłaniach nocy. Przy ogniskach skupiły się kompanie, całe bataliony, szumiało wieczorne życie, na wszystkie strony unosił się zapach gotowanych posiłków. Jedni jeszcze jedli, drudzy już skończyli. Zewsząd było słychać żarty, głośny śmiech, dookoła panował niecichnący gwar. W niedalekim sąsiedztwie rozłożył się wielki obóz austriacko-niemiecki. A gdzieś ukryte za lasem i w wąwozach czekały i przygotowywały się wojska rosyjskie. Wrogie armie pilnie nasłuchiwały odgłosów dochodzących z prze­ciwnych stron. W ciszy, która na chwilę zapanowała przy sąsiednim

ognisku, rozległ się czyjś poważny głos: — No, teraz, kiedy przewodnictwo nad walkami przejmują Niemcy, wojna może przybrać inny obrót — mówił. — Zbliżamy się… do części decydującej. Komendant najpierw każe nam siedzieć jak mysz pod miotłą, a później się rozproszyć i otoczyć wroga…. Każdemu batalionowi wyzna­czył jego własną drogę. Jak na szachownicy. — A czy on dobrze gra w szachy? — rozległ się młody głos. — Ty się o niego nie bój… — rozległa się pouczająca odpowiedź. — I do­brze słuchaj rozkazu. A teraz idź spać. Rozmowy cichły. Niektórzy żegnali się i odmawiali wieczorne modlitwy. Potem pod głowy kładli plecaki, rozciągali na ziemi płaszcze, okrywali się nimi i zasypiali mocnym snem, który miał trwać tylko do świtu. Rozdział 51 Jeszcze przed świtem rozległa się pobudka, która postawiła żołnierzy na nogi. Odtąd wszyscy czekali na rozkaz do ataku. Dzięki informacjom zwiadowców rozpoznano i stwierdzono, że dotychczasowe po­zycje wroga zostały opuszczone. Ale za rzeką Pokrzywianką wciąż gromadzą się duże siły nieprzyjacielskie. Niezwłocznie przeciwko nim zostały wysłane polskie bataliony. Komendant Piłsudski osobiście poprowadził legionistów do walki. Przekroczono rzekę i o świcie, 16 maja, rozpoczął się bój w pobliżu miej­scowości Konary. Przeciwko rosyjskiej dywizji, w której skład wchodziły cztery pułki, wyruszyły dwie kolumny. Od początku były ostrzeliwane strasz­liwym ogniem nieprzyjacielskiej artylerii. Polskie wojska przez wiele godzin z najwyższym bohaterstwem wytrzymywały natarcie wroga, podczas gdy jedno­cześnie powiększał on swoje siły. W takiej sytuacji został dokonany atak oskrzydlający wroga. Pułki polskie podchodziły do wojsk rosyjskich, uważnie rozpoznając ich wzajemne położenie i klucząc, ażeby w odpowiednim mo­mencie zająć dla siebie najkorzystniejszą pozycję. Po krótkim, gwałtownym ogniu Polacy rzucili się do walki na bagnety. Rosjanie, chcąc uniknąć takiego starcia, wycofali się. Ci, którzy nie zdążyli, zostali wzięci do niewoli. W końcu wzgórze małżyńskie, punkt strategiczny, o które toczył się bój, zostało zdobyte. Zwiększywszy swoje siły, legioniści trzy dni później znowu rzucili się do boju, ażeby zdobyć kolejne wzgórze, kozineckie. Przez wiele godzin byli ostrzeliwani lawiną pocisków. Rozegrała się zażarta, wielogodzinna bitwa, która kosztowała życie wielu młodych Polaków. Gdy wzgórze zostało już opanowane przez polskie bataliony, Moskale urządzili piekło dywizjom znajdującym się w samym środku frontu. Z wielu stron zaczęło się ostrzeliwanie piątego batalionu. I wtedy bez wahania rzucił mu się na pomoc Rydz-Śmigły. Jednakże Rosjanie

strzelali bardzo gęsto, odpierali wszystkie ataki i z równą siłą odpowiadali ogniem. Armaty grzmiały, ziemia nieustannie się trzęsła i dygotała, co parę sekund pojawiały się krwawe słupy ognia jak podczas wybuchających jednocześnie kilku wulkanów. Wielkie kłęby dymu rozlewały się po niebie i zaściełały pole bitwy, unosiły się z obu stron, rozpły­wały nad pobliskimi lasami i ginęły w nich. Ciężkie boje trwały nieprzerwa­nie, pod niebo unosił się nieustanny, ogłuszający huk, ziemię zryły pociski, w górę leciały ciemne słupy kurzu, powietrze napełniło się gryzącym zapachem prochu. Przez następne trzy dni i trzy noce obie strony ostrzeliwały się z nowym natężeniem. Jedne i drugie wojska ze wszystkich sił usiłowały posuwać się do przodu. Gwałtownie nacierały na siebie, starały się przestraszyć przeciwnika i wypędzić z zajmowanej przez niego pozycji. Wraz z wojskami armii central­nej parli do przodu legioniści, nie chcąc dać się wyprzedzić. Czuwał nad nimi nieustannie komendant Piłsudski, umiejętnie w ogniu walki przejmował ini­cjatywę, pamiętając równocześnie o tym, ażeby jego żołnierze nadmiernie się nie wykrwawiali. Piłsudski poruszał się po całym terenie na swojej suchej, długonogiej kasztance i tak rozdzielał swoich podwładnych, ażeby nie szli prosto na armaty, ale by najpierw uderzali z boków na niczego się niespodzie­wających Rosjan. Znał swoich legionistów, ich szybkość i dużą skuteczność strzelecką. Polacy umieli się posługiwać kilkoma rodzajami broni i posiadali wielką umiejętność przeszeregowywania się. I równocześnie wciąż nawzajem wspierali siebie z jakąś jeszcze na pół dziecięcą brawurą i odwagą. Nisko po­chyleni nad ziemią, na dany rozkaz wybiegali do przodu, nie zważając na grożące niebezpieczeństwo i grad kul, które leciały ze świstem ze wszystkich stron. Szybka, gwałtowna, niepohamowana decyzja narażała na śmierć, ale też wzbudzała strach wroga i skłaniała go do wycofania się. Dzięki błyskawicznej i przemyślanej strategii w końcu straty w ludziach nie były tak dotkliwe, mniej było ofiar śmiertelnych. Z kolei przypuszczono atak na górę przepiórowską i na Kamieniec. W okopach kryła się gotowa do ataku armia rosyjska. Przeciwko niej z obu stron, zwartymi jeszcze szykami popłynęły szeregi jeden za drugim, podbiegały i zasypywały nieprzerwaną lawiną pocisków. Huraganowy atak miał przełamać opór wroga, jego jednolitość i siłę. Przed każdym atakiem, kryjąc się za pagórkami, strzelano do wroga długimi seriami z karabinów maszynowych, które legioniści już otrzymali. Pozostałe wojska piesze uzbro­jone w karabiny i ręczne granaty z każdą chwilą posuwały się do przodu, nieustannie się okopując. Z wielkim uporem, z nieustannym narażeniem życia, młodzi żołnierze wypierali Rosjan z zajmowanych pozycji, zmuszając ich do ucieczki lub poddawania się. Ale sytuacja była bardzo ciężka, ponieważ Rosjanie także usiłowali otaczać swoich przeciwników ze wszystkich stron. W tych zaciekłych walkach zmagający się ze

sobą ponosili duże straty. Polacy wytężali wszystkie siły, ażeby utrzymać zdobyte pozycje, a zarazem podążać z pomocą zagrożonym dywizjom austriackim znajdującym się w naj­bliższej okolicy. W trakcie walk konarskich każdy atak był ważny, decydu­jący i niemal ostateczny. I znowu, po raz kolejny skierowano rozkazy do pie­szych pułków i batalionów, ażeby wyruszyły do następnego, zmasowanego, potęż­nego ataku na linii rzeki Pokrzywianki. Na rozkaz oficerów ruszyli żołnierze uzbrojeni w ciężkie karabiny maszynowe. Ostrożnie zbliżając się do wroga i często przypadając do ziemi, mieli za cel zniszczenie dział i pozycji moździerzy, które wspierały rosyjskie armaty. W bliskiej odle­głości znajdowali się żołnierze, którzy z boków i z tyłu osłaniali swoje baterie. Po gwałtownych atakach na wroga, po strasznych zmaganiach zaczęły milknąć jego stanowiska ogniowe. Niektóre zostały zniszczone, w innych zaś wypadkach zdawało się nawet, że Rosjanie usiłują wycofać swoje działa na pozycje bezpieczniejsze. Armia wojsk centralnych natychmiast postanowiła wykorzystać ten strategiczny moment. Komendant Piłsudski, obserwując z najwyższą uwagą przebieg walki, w pewnej chwili podjechał na swojej kasztance do generałów. Jako przywódca legionu był zarazem podda­nym wojskowego dowództwa austriackiego. W wielu minionych walkach i utarczkach legioniści często osłaniali austriackie wojska i bardzo się zasłużyli. Generałowie, nie protestując, z uwagą wysłuchali Piłsudskiego. Walki były bar­dzo ciężkie, krwawe i zmuszające do nieustannego przerzucania sił na nowe wciąż pozycje. Prowadzenie walk ruchomych, tak przydatnych podczas ogól­nej wojny pozycyjnej, okazywało się wielką umiejętnością Komendanta i prawdziwą zaletą młodych polskich żołnierzy. Dowódcy byli bardzo zado­wo­leni z wyników dotychczasowych starć z wojskami rosyjskimi i z pojawiają­cej się przewagi swojej armii. Ażeby nie dopuścić do przeformowania się ro­syj­skiej armii, odnalezienia przez nią lepszej pozycji i umocnienia swoich sił, wszyscy generałowie postanowili niezwłocznie z jak największą siłą znowu ruszyć do przodu. Rozdział 52 Jeszcze w ziemi kieleckiej Piłsudski spostrzegł, że kompania dowodzona przez Ksawerego Marmudzkiego odznacza się zadziwiającą umiejętnością walki i działania wybiegającego poza wszelkie schematy. Dlatego pozwalał mu działać zgodnie z doraźną, konieczną strategią w niespodziewanych sytuacjach bitewnych, rozwijających się w zależności od tak szybko zmieniającego się terenu walki. Już po upływie pierwszych dni jego legioniści, a za nimi inne kompanie zaczęli wchodzić w sam środek głównego natarcia. Marmudzki nie zwykł się wahać, zawsze wiedział, kiedy rzucić się do przodu, a kiedy przypaść do ziemi. Cała

kompania bardzo pilnie śledziła posunięcia i decyzje swojego dowódcy. Po kilku godzinach, kiedy natarcie posunęło pie­chotę parę kilometrów do przodu, a wojsko weszło w bliskie sąsiedztwo wro­ga, śpiesznie podążając za swoim dowódcą, kompania wysunęła się na czoło uderzenia. — Ognia! — rozległ się przenikliwy krzyk Ksawerego. Tuż za nim biegł Jaworski. Gwałtownie się skulił, zerknął za siebie, po czym bardzo szybko się obrócił i spojrzał na Marmudzkiego, który w tej chwili poderwał się do przodu i znowu bardzo szybko przypadł do ziemi. Kompania ruszyła do ataku. Ksawery i Szczęsny dźwigali karabiny maszynowe. Zbliżywszy się do rosyjskiej linii, ostrzeliwali nimi miejsca, z których strzelały rosyjskie działa. Marmudzki świetnie celował i jedno po drugim likwidował całe gniazda baterii. Grze­gorz zaś i legionista Antek, dzięki sprytowi oraz brawurze Grzegorza, bardzo szybko przeciągali moździerze. Kierując się śladem Marmudzkiego, wystrzeliwali pociski i rzucali granaty w stronę rosyjskich strzelców. W innych kompaniach legio­niści również mieli moździerze, dużo granatów i amunicji. Wspierały one także samych strzelców. Posuwano się już w głąb lasu kamienieckiego. Wszyscy razem, huraganowym natarciem i rażąc zmasowa­nym ogniem z karabinów maszynowych i moździerzy, ruszyli gromadą do powtórnego ataku na Kamieniec i najbliższe okolice. Za­atakowali wroga z najwyższym poświęceniem i wysiłkiem, uderzyli w szyki rosyjskie, które od tego momentu z każdą chwilą zaczęły się wycofywać. W ostatniej chwili dochodziło do walki na bagnety, w której Grzegorz Markowski wykazywał się wyjątkową zręcznością połą­czoną z siłą, która mu zawsze towarzyszyła. Legionista Antek biegł za nim i naśladował go ze wszystkich swoich sił. Wokół nich biegły do przodu kompania za kompanią. Wzięto las kamieniecki. Znowu przyszło do walki na bagnety. Zwinność młodych polskich żołnierzy powodowała, że Rosjanie pośpiesznie zaczynali uciekać, ale wielu się poddawało, żeby ocalić swoje życie. I jeszcze raz, po raz kolejny na linii rzeki Pokrzywianki, wytężono wszystkie siły, ażeby odnieść zwycięstwo. Polacy, którzy byli gorzej wyposażeni od Niemców i Austriaków, na ćwiczeniach nauczyli się celnie strzelać i współdziałać grupowo. Kryło się w tym połączenie metody walki rewolucyj­nej ze sposobami walki powstańczej i prowadzenie wojny ruchomej. Piłsudski zawsze uczył swoich żołnierzy umiejętności przystosowania się do każdego terenu. Teraz atak wojsk centralnych nieprzerwanie parł do przodu i z samego założenia miał szeroko rozbudowane skrzydła. Na nich wcześniej umieszczone zostały wybrane kompanie umiejące bardzo szybko się przemiesz­czać. Piłsudski ustawiał je z boku, ażeby w odpowiednim momencie można było zniszczyć także rozbudowane skrzydła rosyjskiego frontu. Teraz, idąc po wytyczonej linii, z każdą chwilą wszystkie rów­nocześnie kompanie wysuwały się do przodu i wspierały natarcie całej armii. Razem

z żołnierzami austriackimi przełamywały usiłujące ich otoczyć skrzydła armii rosyjskiej, która rozłożyła się zbyt szeroko i straciła swoją zwartość i siłę. Po kilkunastu godzinach ostrzeliwania się, uprzedzając decyzje wroga, na rozkaz oficerów wszystkie kompanie, całe wojsko niemiecko-austriackie wysko­czyło z okopów i ruszyło do gwałtownego ataku, przypadając co jakiś czas do ziemi. Niejeden żołnierz padał po drodze i zalewał się krwią. Mdlał i leżał samotnie, podczas gdy wokół niego i ponad nim, z krzykiem i straszliwym hukiem wystrzałów przelatywało huraganowe natarcie całej armii. Ranni krzyczeli z bólu, a kto był rażony śmiertelnie, słabł z minuty na minutę, oczy mu zachodziły mgłą, bladł, sztyw­niał i nieruchomiał. I już więcej nie próbował podrywać się i biec do przodu razem z innymi. Po obu walczących stronach pola pokryły się ciałami żołnierzy ciężko rannych i umierających, których jęków i krzyków nikt nie słuchał. Wielkie natarcie zamieniało się w długotrwałą, ostrą i bardzo zaciekłą walkę na bagnety, w której Niemcy i Polacy wyróżniali się straszliwym zdecy­dowaniem. Polacy, wśród których przeważali żołnierze niezwykle młodzi, zwy­ciężali dzięki zręczności, szybkości i szaleńczej odwadze. Po kilku godzi­nach armia wojsk centralnych przejęła inicjatywę. Wojsko rosyjskie zaczęło się zwijać, zawężało swoją linię bojową i coraz szybciej się wycofywało. Rozdział 53

Od południowego wschodu postępowała odrębna, wielka ofensywa rosyj­ska. Kiedy pod Gorlicami stanęły naprzeciwko siebie nieprzyjacielskie wojska, nastąpiło ich wielkie zwarcie i dokonało się przełamanie rosyjskiej siły. Bitwa ta, niezwykle krwawa, stała się punktem zwrotnym w dotychczasowych działaniach wojennych. Zginęło w niej również wielu Polaków wcielonych do walczących ze sobą armii. Gdy front rosyjski pod Gorlicami został przerwany, komendant Piłsudski wraz z I Brygadą Legionów rozpoczął marsz za cofającymi się wojskami rosyjskimi w kierunku Lubelszczyzny. Coraz bardziej chciał sam prowadzić walkę z wrogiem i wojsko polskie uczynić niezależnym. Wielokrotnie się przekonał, że ma świetnych żołnierzy, bardzo zdolnych przywódców. Dzięki ich oddaniu i odwadze torował drogę do wolnej Polski. Krwawe bitwy pod Konarami, parę tygodni później zacięte walki pod Bi­dzi­nami, Ożarowem i bohatersko odniesione zwycięstwa otworzyły drogę ku Wiśle. W wyniku wszystkich dotychczasowych działań Rosjanie ustępowali i przechodzili na drugą jej stronę. Na tej linii również doszło do krwawych starć. Zasłaniając przeprawę przez rzekę, Rosjanie wciąż stawiali opór, by od­ciąć drogę na wschód polskim legionistom. Po kolejnych walkach i zma­ga­niach, którym towarzyszyły duże straty, w samym środku lata 1915 roku żołnierze I Brygady przekroczyli Wisłę i odtąd już zbliżali się do Lublina.

Pośród rozległych wzgórz 31 lipca w Jastkowie pod Lublinem doszło do krwawej bitwy Legionów Polskich z 4. Armią Rosyjską. Główne starcie miało się rozpocząć z samego rana siłami 4. Pułku Pie­choty Legionów i I Brygady. Bój pod Jastkowem zapoczątkowała jazda legionowa, podążając od Dąbrowicy w stronę Baraku i Jastkowa. Do­wódca młodych czwartaków, podpułkownik Roja, otrzymał rozkaz zajęcia skrzyżowania szosy Lublin–Warszawa z rzeczką płynącą przez Jastków. Jak doniosły patrole, wzgórza w Jastkowie, Panieńszczyźnie i Józefowie były silnie ufortyfikowane przez Rosjan. Na bocznych skrzydłach 4. Pułku Piechoty rozłożyła się austriacka 60. Brygada Piechoty oraz wojska węgierskie. Równocześnie I Brygada szła na Rosjan od południa, planując ich oskrzydlenie. Wczesnym rankiem Polacy, zbliżywszy się do tych wzgórz, zaczęli ostrze­liwać nieprzyjaciela. Do ataku na umocnienia, za którymi kryli się Rosjanie, rzuceni zostali wszyscy żołnierze 4. Pułku Piechoty. Kompanie posuwały się czwórkami lub tyralierą, żołnierze biegli z całym rynsztunkiem, skurczeni, ściskając w rękach karabiny. Mieli strzelać do wrogów, gdy zaczną się wy­chylać z okopów. Ale gdy się do nich zbliżyli, natychmiast zostali rażeni silnym ogniem zaporowym ze strony Rosjan. Od ich kul i pocisków zaczęli padać pierwsi ranni i zabici. Wkrótce w ten sam pogodny ranek dowódca pułku czwartaków otrzymał rozkaz poprowadzenia następnego ataku. Linia boju przesunęła się w stronę 1. Pułku Pierwszej Brygady. A gdy znowu kompanie ruszyły do boju, wróg ponownie zatrzymał je silnym ogniem artyleryjskim. Z obu stron leciała na­przeciwko siebie nieprzerwana lawina ognia i żelaza, z niewyobrażalnym hu­kiem wybuchały granaty i świstały szrapnele. Na nic nie bacząc, polscy żołnierze biegli do przodu. Co chwila przypadali do ziemi, wciskali się we wgłębienia, bruzdy, wydrążenia i wszelkie zakamarki, by za wszelką cenę chronić swoje życie. Ale zaraz musieli się zrywać i biec dalej, ażeby znaleźć się na odległość strzału karabinowego od rosyjskich okopów. Potęgował się atak artylerii. Równocze­śnie nieprzyjaciel w dużym stopniu przejął strategię walki i umiejętnie chronił swoje przedpole. Pomimo wzmożonych ataków na rosyjskie umocnienia Polacy musieli wracać na pozycje wyjściowe. Z końcem dnia dowódca 4. Pułku Piechoty, Bolesław Jerzy Roja, otrzymuje z Komendy Legionów zawiadomienie, że dla jednolitego przeprowadzenia ataku podporządkowany zostaje komendantowi Józefowi Piłsudskiemu. Odtąd z wielką i nieprzerwaną siłą spotęgowała się obustronna walka. Do boju zo­stały wprowadzone kompanie rezerwowe pułku. Straszliwy huk pocisków i kul zagłuszał wszystko. Ludzie odrzucili od siebie cały strach, wierząc, że w ten sposób ratują swoje życie. Wiele godzin toczyła się krwawa, zaciekła bitwa z silnym i doświadczonym wrogiem. Najodważniej i z największą determi­nacją walczył z nim 4. Pułk Piechoty Legionów Polskich. Na polu bitwy padały liczne ofiary,

z każdą chwilą przybywało rannych i zabitych. W następną noc wydano rozkaz kolejnego ataku. Przeprowadzony miał być wczesnym przedpołudniem. Tymczasem Rosjanie na miejscu umocnień znisz­czonych przez Polaków zdążyli już wznieść nowe obwarowania. A ponadto wschodzący, słoneczny dzień bardzo ułatwiał im obronę. Atakujących mieli przed sobą jak na dłoni. Wczesnym przedpołudniem Polacy otrzymali rozkaz do wyruszenia na poprzednią pozycję w liczbie czterech kompanii i dwóch plutonów. Mieli przed sobą bardzo trudne zadanie. Nieustępliwa, zaciekła walka trwała do popołudnia i znowu przyniosła duże straty. W następnych godzinach i kolejnego dnia Rosjanie nieustannie i bardzo umiejętnie się umacniali, wielokrotnie też ponawiano wymianę ognia. Wreszcie, w nocy z 2 na 3 sierpnia Rosjanie sami ustąpili pola i zaczęli się wyco­fywać na północ. Polacy, którzy ocaleli, pochylili się nad umarłymi. Na polu bitwy w Jastkowie padło dwustu młodych legionistów. Wołynianie, Mar­­mudzki i jego przyjaciele, walczący na południowej linii frontu, szczęś­liwie uniknęli tego losu. Odtąd swoje uczucia i myśli kierowali w ro­dzinne strony. Chociaż wróg się wycofywał, jednak wciąż był bardzo silny. Wkrótce za­częły dochodzić wieści, że od wschodu nadciąga potężna ofensywa rosyjska pod wodzą generała Brusiłowa, który słynął ze swojego doświadczenia wojen­nego. Ściągał potężne siły i tuż za Bugiem rozbudowywał wielki front. Wszystko wskazywało na to, że wojna Niemców z Rosją przejdzie w ostrzejszą fazę i może się jeszcze wiele wydarzyć. Piłsudski, który od początku budował polską samodzielność polityczną i militarną, miał tego świadomość, a zarazem nieomylne przeczucia. Nie chciał odpoczywać. Uważał, że nieprzy­ja­ciela trzeba nękać i nigdy nie dawać mu spokoju. Miał tę przewagę nad Niemcami, że na polskiej ziemi mógł w pewnych momentach odrywać się od armii centralnej, prowadzić niezależną penetrację pól walki i wdawać się w samodzielne, nawet te ryzykowne, utarczki. Za wszelką cenę dążył do tego, ażeby jego legiony przeobraziły się w zuchwałe, niepokonane polskie wojsko i biły się o wyzwolenie swojej ojczyzny. Tymczasem na Podlasiu i na Lubelszczyźnie coraz częściej pojawiały się konne oddziały kozackie. Ponieważ Austriacy nie chcieli wchodzić w małe, przedwczesne zatargi, Piłsudski natychmiast z tego korzystał. Wychodził sa­modzielnie przeciwko Kozakom i przyjmował ich szarże, które, choć gwałtowne, to na terenie polskim dość niepewne i skłonne do szybkiego odwrotu. Wojska kozackie oddalone od swojej ojczyzny nad Donem czuły trudny grunt pod stopami, a zewsząd otaczała je obca mowa, której przedtem nie mogły słyszeć i poznać. Kozacy dońscy w swojej historii prawie nigdy nie wykraczali poza teren rdzennie rosyjski, wschodni. Akcje kozackie były błyskawiczne i według pradawnych tradycji husar­skich w najwyższym stopniu brawurowe. Kozacy stawiali na odwagę i siłę uderzenia.

Nagle, rzucając się w potężnym natarciu, pędzili na galopujących koniach. Grozę budziły ich czarne postacie, podwyższone na wzór kaukaski wysokimi baranicami. W pędzie przyciskali się do końskich szyi. Ukrywali się w ten sposób przed strzałami nadlatującymi z okopów i z innych, niedostrzegalnych pozycji. Jednakże wtedy pod wieloma z nich padały za­strzelone lub poranione konie. Pozostali, których strzały ominęły, wspiąwszy się w ostrogach tuż przed samymi okopami, prostowali się i z wyciągniętymi do przodu pikami pędzili z dzikimi okrzykami na okopy, w których ukryli się legioniści osłonięci ciężkimi karabinami maszynowymi. Ale wkrótce piki były im już niepotrzebne, ponieważ znaleźli się przed okopami i z bliska strzelali z pistoletów lub z karabinów. Wtedy Polacy odpowiadali karabinami maszy­nowymi i strzelbami. Kozacy rozsypywali się na boki, wycofywali się i ucho­dzili tak szybko, jak się pojawili. Tymczasem Polacy nie ustępowali. A gdy się wahali, Piłsudski wciąż krzy­czał: „Marsz! Marsz!”. Nie zatrzymywał się i szukał wroga, szedł za nim. Czuło się, że włada nim pragnienie wielkiej przygody i prawdziwego ryzyka. Szczupły był i lekko pochylony, ale wypełniały go wewnętrzna siła, spokój i pogoda ducha. Ciemny wąs nadawał jego zdecydowanej twarzy niezachwianej siły. Miał w sobie ducha zwycięstwa i serca legionistów zdobywał bez reszty. Zewsząd otaczali go ludzie, z którymi od dawna był zżyty. Oficerowie, podobnie jak i żołnierze, byli nim zafascynowani i najchętniej by go nie odstępowali. Byli to ludzie, z którymi zrósł się każdą nową decyzją i wszystkimi bitwami. Kręcili się wokół niego, śmiali się z nim, razem żartowali albo o coś go zapytywali. On zaś zachowywał dziwny spokój, równowagę i wielkie zdecydowanie. Po drodze zatrzymywali się w pobliżu polskich dworów i nieopodal two­rzyli dla siebie bazy zaopatrzeniowe i strategiczne. Jako polskie wojsko, mimo że dwory były już przeważnie zrujnowane przez wojska niemieckie, austriackie i rozmaite przestępcze bandy, jednak wszelkimi sposobami tutaj zdobywali dla siebie żywność. Odpoczywali, odbywali narady, szli dalej na spotkanie wroga. Im bliżej docho­dzili do ziemi wołyńskiej, tym częściej natykali się na kozackie patrole, które zapowiadały zbliżanie się rosyjskiej piechoty. A na każdym postoju, kiedy żołnierze odpoczywali i spożywali swój posiłek, towarzyszyły im legionowe piosenki. Pocieszały one i umacniały w trudnym żołnierskim życiu, którego codzienną towarzyszką była śmierć wychylająca się zza okopu wro­ga albo z nagła powalająca na ziemię w ostrym natarciu. Śpiewali o niej jak o swojej trudnej i niezwykle wymagającej kochance: Wojenko, wojenko, cóżeś ty za pani, że za tobą idą, że za tobą idą chłopcy malowani?

Chłopcy malowani, sami wybierani, wojenko, wojenko, wojenko, wojenko, cóżeś ty za pani? Rozdział 54

Za Bugiem na terenie Wołynia, na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej Pol­skiej, a obecnie na terenie zaboru rosyjskiego, otwierała się przestrzeń dla następnych doniosłych bitew w toczącej się wojnie. Dochodziły wieści, że z południa ściągają II i III Brygada Legionów, którymi dowodzili pułkownik Haller i pułkownik Szeptycki. Coraz częściej było widoczne, że wszędzie przybywa rosyjskiego wojska. Chociaż żołnierze rosyj­scy nie mieli jeszcze rozkazu do walki generalnej, to pojawiały się już wszelkie wojska ruchome. Piłsudski posiadał swoich wywiadowców i patrole konne. W istocie od początku nie chciał być czyimkolwiek podwładnym i bić chciał się sam. Pragnął się wyróżniać, wyodrębniać się za wszelką cenę i kazał swoim legionom wciąż iść do przodu. Wiedział, że musi wcześ­niej rozpoznawać teren i otaczającą go przestrzeń. Jego pod­władni, a zwłaszcza oficerowie, doskonale rozumieli tę strategię i podzielali prze­konanie Komendanta. Gdy I Brygada Legionów znalazła się na Polesiu w okolicach Kowla, na zróżnicowanym terenie i pośród zagubionych dróg, które często nagle się urywały, wówczas, by nie pobłądzić, Piłsudski natychmiast wezwał do siebie Wołyniaków. Stanął przed nim dumny i przejęty Marmudzki, pragnący przekazać wszystko, co tylko mogło się przydać w dalszych wyprawach. Ksa­wery z natury był blady, ale po wielu potyczkach, zaciekłych, długotrwałych bojach, niezliczonych wyczerpujących marszach, setkach przebytych dróg jego twarz stała się ogorzała, zaczerwieniona, nosiła ślady wielkich wysiłków i pokryta była bliznami. Zmienił się wyraz twarzy Marmudzkiego, był on pe­łen uporu, nabrał męskiej, a nade wszystko żołnierskiej siły. Ale kiedy Komen­dant patrzył na niego trochę z ukosa, z tym charakterystycznym, wy­czekują­cym spojrzeniem, zarazem przeszywającym człowieka na wylot, a równo­cześnie niezdradzającym myśli ani zamiarów, speszony Ksawery na chwilę zamilkł. Zaczerpnął tchu i szybko wyrzucił z siebie: — Te okolice najlepiej zna Grzegorz Markowski. — Czy to ten zuch, który tak dobrze strzelał z granatników razem z tym drugim legionistą? — z wolna mówił Piłsudski. — A w ostatnim etapie rzucił się do walki na bagnety?! — pytał dalej z uśmiechem. — Markowski jest nadzwyczajnie sprytny i nie przestraszy się byle czego.

Jestem z niego bardzo zadowolony. On mi trzyma całą kompanię. — Wiem… — zauważył Piłsudski. — Pan ciągnie do przodu, a Markow­ski… z drugiego końca. — Ale proszę mi wierzyć — odważnie wtrącił Marmudzki — że i pan Szczęsny Jaworski jest świetnym żołnierzem. On najlepiej strzela w całej kompa­nii. — Nauczył się tego we Lwowie — z uśmiechem przypomniał Piłsudski. — Jest wyjątkowo zdolny! — gorąco zapewniał Marmudzki. — Dlatego po­rzucił zawód nauczyciela… i jest z nami. — Jestem przekonany — z niespodziewaną powagą i siłą powiedział Piłsud­ski — że jeszcze do tego zawodu wróci. A ten Markowski? — Jest z tych okolic. Zna przejścia przez bagna i wszystkie ukształtowania terenu. On wszędzie nas poprowadzi. — Mapa… mapą, ale potrzebny mi dobry zwiadowca, który stąd po­chodzi — energicznie zakończył Piłsudski. Funkcja zwiadowcy bardzo ucieszyła Grzegorza i napełniła go wielką dumą. Dano mu do pomocy kilku konnych legionistów. Sam też jeździł znakomicie. Kilka dni wcześniej ku jego najwyższemu zdumieniu pojawił się przed nim uśmiechnięty Wicek Żmudzki, daleki kuzyn Malinowskiej. Uciekł z domu, kiedy się dowiedział, że idzie polskie wojsko, i koniecznie chciał się z nim spotkać, a jeszcze lepiej, jak mówił, do niego wstąpić. Tłumaczył Marmudz­kiemu, co słyszał o tym, że dojdzie tutaj do wielkiej bitwy, może i niejednej. Wicek miał niespełna siedemnaście lat. Kiedy się dowiedział, że razem z armią nie­miecko-austriacką idzie Piłsudski, nie wahał się ani chwili. Gdy Marmudzki go zobaczył, ze zdumienia szeroko otworzył oczy i nie wiedział, co powiedzieć. Jed­nak natychmiast sobie przypomniał, że w oddziałach Piłsudskiego służy bardzo wielu osiemnasto- i dziewiętnastolatków i oni są najbardziej ofiarnymi żołnie­rza­mi. Wysłuchał Wicka, uśmiechnął się do niego i na prośbę Grze­gorza, który chciał mieć pomocnika, zgodził się go przyjąć. Wkrótce grupy konnych zwiadowców wyposażonych w lornetki ruszyły w teren. Śmiało wysunęły się naprzód i wyprzedzały oddziały legionistów. Jeźdźcy bardzo cicho posuwali się przed siebie, nasłuchiwali wszelkich odgło­sów i rozglądali się na wszystkie strony. Grzegorz, który we wczesnej młodości bywał w tych okolicach, nieźle znał tutejsze lasy i przejścia przez bagna. Prowa­dził teraz oddział zwiadowczy znanymi sobie drogami i ukrytymi przejściami. Cały czas miał obok siebie na koniu młodego Wicka, któremu nieustannie świe­ciły się niebieskie, odważne oczy. Chłopiec, nie mogąc się powstrzymać, śmiało wysuwał się do przodu. Grzegorz go powstrzymywał, mocną ręką chwytając lejce jego luzaka. Zwiadowcy szli bocznymi ścieżkami i wąskimi dróżkami, cicho posuwali się na krawędzi lasów, w kierunku Kowla. Po wyjściu z lasu znaleźli się nad rzeką Turią i zatrzymali się w dogodnym miejscu. Tutaj coraz częściej poja­wiały się konne

oddziały kozackie, nieszukające jeszcze dużych bitew, ponieważ nie miały za sobą zaplecza armii. Komendant Piłsudski, z pozoru spokojny, w istocie bardzo niespokojny duch, chętnie postępował jak tradycyjny zagończyk. Najpierw rozeznawał się w siłach wroga. Uczył żołnierzy, w jaki sposób go uprzedzić i zaskoczyć. Rozdział 55

Bokami szły pozostałe grupy zwiadowcze, a za nimi kolejne oddziały żoł­nierzy. Gdy wszyscy zaczęli odczuwać zmęczenie, w wybranym, zacisz­nym miejscu zatrzymali się na postój. Na rozkaz oficerów: „Spocznij! Do nogi broń!” kompanie rozluźniły szyki, zatrzymały się i spokojnie zaczęły się rozlokowywać wśród zarośli na stokach szerokiego parowu. Jedni żołnierze oparli się na plecakach i siedzieli w milczeniu, inni wesoło żartowali. Większość odpoczywała na zboczu, wsparłszy się na łokciach. Nagle wywiadowcy, którzy otaczali brygadę z kilku stron, usłyszeli niespokojne i ciche rżenie koni, zara­zem zbliżające się gęste dudnienie końskich kopyt. Doświadczeni żołnierze natychmiast wyczuli bliskość obcego oddziału zbrojnego. Po nie­długiej chwili okazało się, że był on tuż-tuż, zbliżał się i nagle wyrósł przed nimi oddział kozacki. Nie można było w jednej chwili ocenić, jak był duży. Konie ich zaczęły się płoszyć, ponieważ i Kozacy byli zaskoczeni. Nie­spodziewane, gwałtowne i bliskie zetknięcie się wrogów spowodowało, że utarczki nie można było uniknąć. Wywiadowcy szybko się cofnęli i wskazali pozycję korzystną dla polskich żołnierzy. Legioniści na rozkaz oficerów poderwali się na nogi, chwycili broń, cicho się rozdzielili na dwa skrzydła i w dwóch oddzielnych grupach wspięli na przeciwległe zbocza wąwozu. Usytuowali się na pozycjach strzeleckich i stamtąd, ukryci wśród wysokich traw i krzewów, z góry zaczęli razić rzęsi­stym ogniem oddział zaskoczonych jeźdźców. Kozacy swoimi groźnymi, wąsatymi obliczami przypadli do końskich szyj, jakby na chwilę chcieli zapaść się pod ziemię. Ale zaraz odwracali się na koniach i błyskawicznie mierzyli do Polaków z pistoletów i małych karabinków. Równocześnie kierowali swoje konie na zbocza i śmiało zaatako­wali Polaków długimi lancami. Z rozpędu pięli się w górę, podczas gdy strzelcy mierzyli do nich i zasypywali przeciwników gradem kul. W tej sytuacji trudno im było wspinać się na samo wzgórze. Niektóre konie się zatrzymywały. Polacy wciąż zmieniali swoje stanowiska, gdy trzeba było, cofali się i nieustannie ostrzeliwali wroga. Kozacy z rozpędu, powodowani dzielnością i dziką od­wagą, starali się uczynić w oddziałach polskich jak największe wyłomy. Mieli nadzieję, że dojdzie do walki z bliska, jednak ukryte karabiny siały zbyt wielkie spustoszenie. Trudne to było, ponieważ polskie oddziały szybko i umiejętnie się rozproszyły. Strzelcy, klucząc wśród traw i krzewów, umykali na boki, po­tem na górę i znowu seriami siekli

z karabinów. Kozacy, nie rezygnując z ataku i wspinając się na swoich mocnych koniach, błyskawicznie wymierzyli z pistoletów do paru Polaków, których głowy nie­opatrznie wyjrzały z ukrycia. Niespokojny Wicek Żmudzki, który pierwszy raz w życiu znalazł się w ogniu walki, nie zważając na świst kul, odsunął się od Grzegorza, ażeby śledzić przebieg walk. Zapomi­nając o bezpieczeństwie, o świszczących z obu stron pociskach, wiedziony rosnącą ciekawością i znowu zapominając o niezbędnej ostrożności, wychylił się zbytnio do przodu. Nagle wzdrygnął się, upadł, zatrząsł cały i zalał się krwią. Grzegorz zamarł z przerażenia, ale bez namysłu rzucił broń, przypadł do ziemi i czołgając się i chowając w trawach, pomiędzy krzewami pociągnął za sobą bezwładnego chłopca. Ale już i Kozacy, którzy także ponieśli straty, pragnąc uniknąć następnych, szybko i zręcznie zaczęli się wycofywać. Błyskawicznie zeskakiwali z koni i po kilku naraz w pośpiechu podnosili z ziemi zranionych lub martwych towarzyszy. Zjeżdżali w dół i uwożąc ich, zadziwiająco szybko pomknęli poza nierówny horyzont. — Ależ oni mają konie! — krzyknął Jaworski, który posyłał za nimi ostat­nie strzały. — A jak na nich jeżdżą! — z zachwytem pokręcił głową Antek. — Jesz­czem takich… w życiu nie widział. — Zobaczysz… I takich Polaków jeszcze zobaczysz — uśmiechnął się do niego Marmudzki. Rozdział 56

Ucichły strzały, krzyki, zamierał również tętent koni. Zmartwiony Grze­gorz z najwyższą troską przyglądał się Żmudzkiemu. Przyłożył rękę do pulsu i wyczuł tętniącą krew. Znowu spojrzał na nieprzytomną i zakrwawioną twarz chłopca. Z nerwowym pośpiechem rozpiął bluzę i koszulę Wicka. Przy­łożył ucho do jego obnażonej piersi i wtedy usłyszał bicie serca. Po kilku se­kundach zrozumiał, że chłopak żyje, ale został niebezpiecz­nie ranny. Spojrzał na jego młodą, rozszarpaną przez pocisk twarz i przyglądał mu się już nieco spokojniej. Wincenty został trafiony w lewy policzek i kula przeszła na wylot przez całą twarz, a przeciąwszy mięśnie i nadszarpnąwszy kości szczęki, wyszła pod prawym uchem. — Pewnie ma jeszcze żyć… — serdecznie westchnął. — Ale czy będzie sły­szał? — I znowu bardzo się zmartwił. Nie mógł wiedzieć, co się stało z chłop­cem, którego twarz i cała pierś były zalane krwią. Wincenty stracił przytom­ność i nie otwierał oczu. Na wezwanie Grzegorza przyniesiono nosze i nie­przytomny został na nich bardzo ostrożnie położony. W tym czasie, wróciwszy od innych rannych, z pośpiechem zbliżył się do nich felczer. Obmył

twarz chłopca, zatamował krew i zabandażował prawie całą głowę. Nic nie mówił, tylko potrząsał głową i mruczał: — Ależ dostał… Jeszcze z niego bardzo niedoświadczony żołnierz. — Dla Grzegorza jednak było najważniejsze, że młody Żmudzki żyje. Cieszył się bardzo, przeżywał prawdziwą radość. Piłsudski tymczasem objeżdżał kompanie i zarządził odwrót. Nie­cały kilometr dalej, na równiejszym terenie z jego polecenia brygada się zatrzy­mała, ażeby rozbić obóz. Zmęczeni żołnierze odpoczywali. Felczer miał pełne ręce roboty i kręcił się jak w ukropie. Choć niektórzy sami usiłowali sobie opatrzyć rany, to inni korzystali z pomocy kolegów. Wokoło Pił­sudskiego gromadzili się oficerowie. Do nich dołączyli Marmudzki, Jaworski, Markowski, Sosnkowski i inni oficerowie z jego najbliższego otoczenia. Utar­cz­ka z Kozakami nikogo nie uspokoiła. Przeciwnie, podniecała umysły i skła­niała do tego, ażeby sobie jak najprędzej odpowiedzieć, jak należy dalej postę­pować. Głośno i niecierpliwie zapytywano, czy legioniści wyruszą w pogoń za oddziałem kozackim. — Nie możemy zapuścić się za daleko — ktoś zauważył. — A może tam dalej zbierają się już rosyjskie wojska?! — wykrzyknął Jaworski. — Wojsko rosyjskie bez wątpienia gromadzi się tam, dokąd zawrócili Kozacy — po krótkim namyśle powiedział Sosnkowski. Teraz wszyscy z każdą chwilą coraz mocniej czuli i rozumieli, że trzeba po­szukiwać jak najlepszej, jak najwłaściwszej pozycji. W niedalekiej odległo­ści, na skrzyżowaniu dróg, między rzekami Stochód i Styr będą się rozcią­gały pozycje nowego, rozległego frontu — zgodnie przewidywano. — Zagęszczenie patroli to zapowiada — zauważył Jaworski. — Małe starcia zleją się w wielki front o charakterze bardziej stałym, pozy­cyjnym — spokojnie, zarazem stanowczo zapowiedział Sosnkowski. — Ruszymy w tym kierunku — zakończył Piłsudski. Zmęczeni, głodni, ale jeszcze bardziej spragnieni żołnierze, po krótkim od­poczynku szybko się podnieśli i rozbiegli, ażeby w najbliższej okolicy poszu­kać źródeł czystej wody. Podawali ją do picia rannym, przemywali nią ich obrażenia, opatrywali ich i cier­pliwie czekali na dalsze decyzje. Gdy dzień zaczął się chylić ku zachodowi, wygłodniali żołnierze z radością przywitali rozpalające się dookoła ogniska, ponad którymi zaczął się unosić apetyczny zapach pieczonego mięsa. Zapobiegliwsi spośród legionistów albo za zgodą oficerów, albo i bez ich przy­zwolenia już wcześniej wyruszyli na poszukiwania żywności. W znany sobie sposób zarekwirowali od tutejszych gospodarzy kury, a znaleźli się tacy, co przyciągnęli ze sobą sporego barana. Kiedy zapadł zmierzch i ludzie zaspokoili głód, odzyskali siły i dobre humory, niemal ze wszystkich stron naraz rozległy się żołnierskie pieśni.

— „A kto chce rozkoszy użyć / Niech idzie do wojska służyć…” — zaśpiewał ktoś dźwięcznym tenorem, a młode głosy z otoczenia podchwyciły tę na pół smutną, na pół żartobliwą piosenkę. Gdy pieśni ucichły i świat pogrążył się w ciemnościach nocy, nagle Wicek zaczął się kręcić i pojękiwać. Ku przerażeniu Grzegorza wykrzykiwał coś do kogoś niewidzialnego, jęczał boleśnie i przez dłuższy czas nie przestawał się sza­motać. Rzucał się, próbował podnieść do góry. Znowu krzyknął parę razy, chwycił Grzegorza za rękę i opadł bezwładnie na posłanie sporządzone z gałęzi i żołnierskiej kurtki. Wreszcie wyczerpany się uspokoił i już tylko pojękiwał z cicha. Poruszał oczami, otwierał je i zdawało się, że odzyskał przytomność. Grzegorz nachylił się nad nim ze współczuciem i pró­bował go karmić, ale po chwili domyślił się, że Wicek nie chciał jeść, tylko pić. Ostrożnie uniósł mu głowę, mocno przytrzymał i długo poił źródlaną wodą. Chłopiec, nie otwierając oczu, głęboko westchnął, ucichł i po chwili zasnął. Grzegorz popatrzył na niego troskliwie i postanowił, że następnego dnia znowu poprosi felczera o pomoc, po czym głęboko się zamyślił i nagle smutno westchnął: — Ach, co tam robi pan Dominik Korzeniowski? — zapytywał siebie. — Jak on sobie radzi? Teraz, kiedy idzie taka wojna? Pewnie rosyjski front zbliża się do Łucka, a może i do Kamilówki? — Jeszcze raz westchnął. Nikt mu nie odpowiedział. Antek już spał, tylko z boku dochodziły ciche, niewyraźne rozmowy Marmudzkiego i innych żołnierzy. Grzegorz przykrył Wicka swoim płaszczem, a sam zwinął się w kłębek i zasnął. Rozdział 57

Pewnego dnia, późną wiosną, z samego rana na podwórze Korzeniowskich zajechał Niemiec Berg dużym wozem zaprzężonym w dwa ciężkie konie. Był on bliskim sąsiadem Dominika i jego rodziny. Mieszkał na swoim gospodarstwie za kolonistą Millerem, ale Korzeniowscy tylko z rzadka się z nim widywali. Zawsze jednak pozostawali ze sobą w zgodzie i w sąsiedzkiej przyjaźni. Z upływem lat obdarzyli się zaufaniem i szacunkiem. Zdawało się również, że sąsiedztwo to opierało się na obustronnym poczuciu bezpieczeństwa i zachowaniu tradycyjnych, honorowych form. Wszakże tym razem z Bergiem wyskoczyli z tylnych siedzeń na ziemię jego syn i niemiecki żołnierz, obaj uzbrojeni w karabiny i pistolety. Maksyma nie było w domu, akurat pojechał do swojej rodziny mieszkającej w odległości kilkudziesięciu kilometrów od Kamilówki. Ludwika, która krzątała się koło śniadania, usłyszała na podwórzu jakieś żywe, nowe odgłosy. Zdawało się jej, że to coś zupełnie nowego i nieznanego. Wyjrzała i zamilkła. I zanim zdążyła odwrócić się od okna i uprzedzić o tym Dominika, na progu stanął Berg. Za­trzymał się tam

na chwilę, spuścił głowę, a potem ją podniósł, potrzą­snął nią i zbyt głośnymi krokami podszedł do Dominika. — Dzień dobry… panie Korzeniowski! — krzyknął. — Dzień dobry — spokojnie odpowiedział Dominik. — A co tam nowego słychać? — Ano… — Berg się zająknął. — Ja bym pana prosił… — powiedział z na­ciskiem — żeby pan zaraz wyszedł ze mną… na podwórze. Jest taka jedna pilna sprawa i nie mam czasu czekać. — Hm… — Dominik się zdziwił. — A co takiego? — dopytywał się. — Może byśmy tutaj pogadali? Niech sąsiad usiądzie koło mnie. Napijemy się herbaty i spokojnie, po bożemu sobie porozmawiamy. Teraz nie ma pilnych robót i nie ma do czego się śpieszyć. Spokojnie i po bożemu. — Nein! — raptem wrzasnął Berg. — Teraz nie ma żartów! Niech pan ze mną natychmiast wyjdzie. Mam coś ważnego do powiedzenia… Mnie się śpieszy. Przestraszony i zdumiony Dominik westchnął, sięgnął po swoją laskę z gru­bego bambusa, ciężko podniósł się z ławy i podpierając się, powoli wy­szedł z Bergiem na podwórze. Na widok uzbrojonych ludzi zastygł w bezruchu ze zdu­mienia. Przybysze popatrzyli na niego surowo i po chwili odwrócili się w dru­gą stronę, jakby zainteresowało ich coś, co się pojawiło gdzieś dalej. Wtem Berg niespodziewanie zwrócił się do Korzeniowskiego: — Teraz prowadź nas pan do swoich stodół… ale prędko — dodał, widząc, że Korzeniowski cały pobielał jak ściana. — Niech pan nam nie przeszkadza! — nagle ostro krzyknął. — Idzie wojna, temu żołnierzowi… i nam bardzo się śpieszy! Dlaczego pan nam przeszkadza?! My nie możemy marnować czasu! Zaledwie powłócząc nogami, Korzeniowski z ogromnym wysiłkiem ruszył do przodu. Co chwila potykał się o coś i gdyby nie mocna laska, przewracałby się i padał na ziemię. Z obu jego stron, marszowym krokiem i popychając go, szli we dwóch syn Berga i niemiecki żołnierz z karabinem na ramionach. Milczeli i miny mieli bardzo groźne. Tymczasem Berg wsiadł na wóz, popędził batem swoje wielkie konie i podjechał na drugie podwórze pomiędzy stodoły i spichlerze. Zeskoczył, lejce zamotał na kłonicy długiego wozu. Ciągnąc za sobą opierającego się Dominika, weszli do spichlerza. Rozejrzeli się i natych­miast zobaczyli worki ze zbożem i z mąką. Berg zaczął rękami ugniatać worki, ażeby się zorientować w ich zawartości. — Tu jest mąka… A tu co? Pszenica? — zwrócił się do Korzeniow­skiego. Nie usłyszał odpowiedzi. — To jest zboże siewne! — gwałtownie czerwieniejąc, zaprotestował Dominik. — Brać wszystko! — wskazując na worki, Berg krzyknął do syna i do żoł­nierza. — Szybko! Na wóz! No… — zawahał się. — Zostawimy jeden

z mą­ką. A teraz dalej… Korzeniowski, chwiejąc się, patrzył przed siebie osłupiałym wzrokiem. Z nieopisanym oburzeniem dostrzegł, że Berg, jego syn i niemiecki żołnierz wynosili jeden po drugim pełne worki i pomagając sobie nawzajem, wciągali je na wóz. — Proszę to zostawić! — krzyczał — Tak nie wolno! — Pan tak mówi… a mnie wolno i mi to jest potrzebne! — wrzasnął Berg. — Pan jest… zbój! — rozpaczliwie krzyczał Korzeniowski i uderzał laską w ubitą ziemię. — Ja nie jestem zbój, mnie to wszystko jest potrzebne! — Wynoście się stąd! — zachrypniętym głosem krzyknął Korzeniowski. — Zbóje! Precz! Precz stąd! — nieprzytomnie krzyczał i nadaremnie wyma­chiwał laską. Pomimo jego nieustających protestów uzbrojeni przybysze zabrali całe ziarno siew­ne. Gdy się zmęczyli i zdawało się, że mają dosyć i zaraz odjadą, Berg wyszedł na środek podwórza, rozejrzał się i skręcił do szopki z narzędziami. Niedługo stamtąd wyjrzał i ręką przywołał syna. Przebywali w środku jakiś czas, a gdy już się stamtąd wydostali, ciągnęli za sobą dwa piękne pługi, które Adam kupił parę miesięcy po swoim ślubie. Z pomocą żołnierza wciągnęli je na wóz. Potem, nie patrząc w stronę Dominika, ku jego najwyż­szemu przerażeniu weszli do stajni. Po chwili wyprowadzili stamtąd tarantowa­tego ogiera i ukochaną kasztankę Korzeniowskiego. Ogier bronił się i gwałtownie potrząsał głową. Wyszczerzał zęby, gryzł i groźnie błyskał oczami. Kilkakrotnie wysoko i przeciągle zarżał. Na ten głos z domu wybiegli przerażeni domownicy i podbiegłszy parę kroków, stanęli jak wryci. Trzej mężczyźni, unikając kopnięć ogiera, nie zwlekając ani chwili i na ni­kogo nie patrząc, chwycili konia za pysk i przywiązali do wozu z drugiej strony, naprzeciwko kasztanki. Zdawało się, że natychmiast ruszą w drogę, ażeby konie jak najszybciej uprowadzić. Jednakże Berg się zatrzymał, coś sobie przypomniał, chwilę pomyślał i szybkimi krokami jeszcze raz wszedł do stajni. Po dobrych paru chwilach wyniósł stamtąd z ogromnym zadowole­niem ozdobną uprząż końską wykonaną z luksusowej skóry ze srebr­nymi okuciami i używaną przez Adama w dniach świątecznych. Tę, w którą Adam zaprzągł konie, żeby zawieźć do chrztu swojego syna. Na ten widok Korze­niowski, cały się trzęsąc, prawie z płaczem zawołał: — Panie Berg… panie Berg… Pan jest nasz bliski sąsiad i tak… tak… się nie godzi… — Poszarzały na twarzy Dominik jęczał i bełkotał. Lecz ani Berg, ani jego syn, ani żołnierz nie zwracali już na niego najmniejszej uwagi. Udawali, że tego nie słyszą. Szybko wsiedli na wóz i bez pożegnania odjechali. Pierwsza przybiegła do Korzeniowskiego Róża. Za nią, z trudem łapiąc

od­dech i cała zlana potem, prawie mdlejąc po drodze, ale wspierana przez Ludwikę, przywlokła się Malinowska. Przez dłuższy czas nie mogły nic powiedzieć. Chwyciły Korzeniowskiego pod ramiona i bardzo ostrożnie za­prowadziły do domu. Posadziły na dębowej ławie i postawiły przed nim dużą szklankę mocnej herbaty. Dominik siedział z pochyloną głową, długo milczał, siedział jak skamieniały. Widział przed sobą tylko to, co go przed chwilą spotkało. Myślał o tym bez przerwy, równocześnie nie mógł uwierzyć. — Tak mnie ograbił! — nagle krzyknął, waląc z całej siły laską w podłogę. — Ostatnia swołocz! Zbój! Kto by się czegoś takiego mógł spodziewać?! I to ma być sąsiad?! — Teraz dobrze widać, jakich mamy sąsiadów — z głębokim smutkiem za­uważyła Róża. Zapadło przygnębiające milczenie. Malinowska z trudem pode­szła do Korzeniowskiego i ocierając łzy, pogładziła go po twarzy. — Tak mnie ograbił! — jęczał Dominik. — Obrabował nas… ten sukin­syn… ten zbój z piekła rodem! Co na to wszystko powie Adam?! — krzyk­nął z rozpaczą. — Ach, mój Boże… Mój Boże! — pojękiwała Malinowska. — Gdzież ja bym się spodziewał, że taki stary znajomy, prawie przyjaciel… — lamentował Korzeniowski — …że sąsiad… może tak postąpić? Dzisiaj zabierają żywność, najlepsze konie… A jutro, nie daj Boże, życie! — Och! Wypełzła z niego straszliwa gadzina — wzdychając z najwyż­szym przerażeniem i nieustannie kręcąc głową, powtarzała Malinowska. — Cóż to za człowiek? — zastanawiała się Róża. — Przecież to Niemiec — zauważyła Ludwika. — A podobno z drugiej strony zbliża się do nas wielki niemiecki front… — Widać, do czego im wojna potrzebna — z oburzeniem powiedziała Róża. — Nienasyć i bezednia! Wszystkiego im mało — pociągając nosem, z obu­rzeniem zawołała Malinowska. — Jeszcze ten Maksym musiał wyjechać! — Oni by sobie i z Maksymem poradzili. Żołnierzy wszędzie coraz wię­cej… — Będzie, co Bóg da… — westchnęła Malinowska, widząc, że Dominik jeszcze bardziej posmutniał. — A może te Niemcy dostaną za swoje? Za wcze­śnie zabierają się do grabienia… — Otóż to — podchwyciła Róża. — Łapią ryby przed niewodem. Jeżeli ktoś tak strasznie grabi, to może znaczyć, że obawia się rychłej utraty władzy i na koniec jeszcze chce się okropnie obłowić — pocieszała teścia. — Ale to na nas popadło! — gwałtownie zaprotestował Korzeniowski. — Ludzi spotykają jeszcze gorsze rzeczy — cicho odpowiedziała Róża. — Tatko! — nagle zawołała zdecydowanie. — My to wszystko jeszcze odzyskamy. Korzeniowski nic jej nie odpowiedział. Opuścił nisko głowę i się zamyślił.

Nie mógł już więcej mówić. Twarz jego się wygładziła, a równocześnie przy­brała wyraz twardy i gniewny. — A ty skąd możesz to wiedzieć? — zdziwiła się Malinowska. Róża jej nie odpowiedziała. Pomyślała, że jej teść musi odpocząć, ponieważ ci grabieżcy bardzo go psychicznie pognębili. — Nie traćmy ducha — dodała po chwili. Głęboko westchnęła i się wyprosto­wała. Ratowało ją zdrowie, młodość i jakaś niezachwiana jeszcze wiara. Poczuła, że powinna zastąpić swojego męża Adama, choćby tylko duchowo. Pomyślała o Wiktorku i cała się rozpromieniła. Zajmowała się nim teraz Maszka. Róża z radością pobiegła do dziecka, a Malinowska, ciężko wzdychając i wycierając obiema rękami łzy z twarzy, zaczęła z Ludwiką przygotowywać obiad. Ale zanim wyszła, przystanęła i zwróciwszy się w stronę Dominika, krzyknęła z niezwykłym poruszeniem: — Nieprawda, że te Niemcy są pracowici! Jeszcze bardziej lubią grabić! — I umieją… Z taką zawziętością i zachłannością jak nikt inny — przerywając ponure milczenie, odpowiedział jej Korzeniowski. Rozdział 58 W kilka godzin po całej okolicy rozbiegła się wieść o tym, że wszystkim tak dobrze znany i znajomy Berg obrabował Korzeniowskich. Jeszcze tego samego dnia pojawił się u nich bardzo zmartwiony i przestraszony Lipski. Niedługo po nim, podpierając się laseczką, przydreptał Wąsowicz. Mieszkał nie­daleko. Pośpieszył odwiedzić swoich kuzynów, ażeby im współczuć i chociaż trochę ich pocieszyć. Cały dom Korzeniowskich pogrążył się w rozpaczy. Wąsowicz to natychmiast dostrzegł i w głębi duszy był tym głęboko poruszony. Ale nie chciał się z niczym zdradzać, aby tego nieszczęścia nie powiększać. — Teraz może to każdego spotkać. Wszędzie słyszy się o wielkich rabun­kach — po chwili rozwagi stwierdził Michał. — W czasie wojny niczego nie można być pewnym — natychmiast poparł go Kazimierz. — I ja to dobrze rozumiem! — krzyknął zirytowany Korzeniowski. — Ale żeby tak postąpił sąsiad?! Zrobić tak komuś, kto dotąd miał o nim jak naj­lepsze zdanie?! Komuś, kto jemu wierzył jak sobie samemu? Czegoś takiego ja sobie w żaden sposób nie mogę wytłumaczyć! Czy ja bym komuś wyrzą­dził taką krzywdę albo który z was?! Przygnębieni goście milczeli. Po chwili zaś Michał odpowiedział pytaniem: — A czyż Rosjanie i Niemcy nie są naszymi sąsiadami? Przecież to oni zabrali nam wolność i ojczyznę… A potem już mogli nas swobodnie obrabo­wywać, ile tylko się im podobało. Bez najmniejszej miary. Mogą także

mordo­wać, kogo chcą. Wszyscy dalej milczeli przygnębieni jego słowami. Rozlegały się tylko cięż­kie westchnienia. — Ach, jacyż mordercy te Germanie! — znowu wykrzyknął Lipski. — Oni zabijać lubią… i umieją! A jeszcze im wszystkiego za mało — dokończył. — Dodatkowo teraz nabrali przekonania, że Rosjanie wojnę przegrają. A pewnie jeszcze myślą, że tę wojnę wygrają szybko… — po dłuższym zasta­nowieniu dodał Korzeniowski. — Mają dużo broni i wszelakiego oręża. Niemcy z tego słyną. Ale kto wygra tę wojnę, tylko Bóg jeden wie. — Wszelako dzieją się coraz gorsze rzeczy. Słyszy się o paleniu całych go­spodarstw… i z każdym dniem front się przybliża. Pewnie tutaj będzie straszna wojna — tym razem cicho zauważył Lipski. Znowu zapanowało milczenie. Wąsowicz pochylił głowę, trochę się zamy­ślił i zaraz sobie przypomniał, że parę tygodni temu znowu dostał list od Konstan­tego, który służył w rosyjskiej armii, jak się tam mówiło, „pod naczalstwem” generała Brusiłowa. Konstanty tym razem pisał, że gromadzi on wielkie siły w ludziach i w orężu i wkrótce przystąpi do potężnej ofensywy przeciwko armii niemiecko-austriacko-węgierskiej. — A czyż do tych pór fronty niemiecko-rosyjskie nie przetaczały się przeważnie przez polskie tereny?! — zawołał Dominik. — Do tego dążą zarówno Niemcy, jak i Rosjanie. Według carskiej polityki chcą na terenach dawnej Rzeczypospolitej przeprowadzić główne natarcie i tu rozegrać całą wojnę — uświadamiał Wąsowicz swoich przyjaciół. — Tak! — Lipski natychmiast przytaknął i zaraz wykrzyknął: — Ach! Prawda?! Od kogoś ja słyszałem, że Kozacy spalili i wysiedlili całą rodzinę Zaleskich! Gdzieś bardzo daleko, aż w głąb Rosji! — Przecież to nasi kuzyni! — przerażony Korzeniowski podskoczył na ławie. — Teraz zbliżają się do siebie te armie z przeciwnych stron — mocnym głosem mówił Lipski. — I zewsząd dochodzi, że po naszych wszystkich okolicach rozbiegają się rosyjskie patrole… Strasznie rabują i podpalają go­spodarstwa, a nawet całe osady i wsie. Bardzo dużo niewinnych ludzi już po­wysiedlali w głąb Rosji. Wszystko palą i niszczą. Dlaczego oni to robią?! I nagle w tym momencie Kazimierzowi wydało się, że wszystko zrozumiał. W podnieceniu przypomniał sobie koncepcję „spalonej ziemi” z czasów wojny rosyj­sko-napoleońskiej. Natychmiast z wielkim przerażeniem i zgrozą, z nerwo­wym pośpiechem zaczął mówić Korzeniowskiemu i Wąsowiczowi, że kiedy Napoleon szedł na Rosję, na jego drodze zupełnie tak samo wszystko było palone. Pustoszono, niszczono przed nim całe zaplecze ekonomiczne i terytorialne. Miało to ułatwić i zapewnić Rosji zwycięs­two nad Francuzami. I rzeczywiście,

w 1812 roku armia rosyjska zwyciężyła, a Napoleon poniósł straszliwą klęskę. I to na wszystkich frontach. Teraz tak samo rosyjskie patrole niszczą dorobek ludzki całego życia, a nawet wielu minionych pokoleń. Chcą zniszczyć Niemcom wszelkie zaopatrzenie i usunąć im grunt spod nóg. Teraz to nieszczęście doprowadza do skrajnej rozpaczy wszystkich mieszkańców Wołynia, a nawet wielu innych z bliższych i dalszych terenów. W czasie tej rozmowy Dominik jakby się obudził. Poczuł instynktownie, że mogą go spotkać jeszcze większe nieszczęścia. Westchnął i natychmiast zaczął głęboko rozmyślać i się zastanawiać. Uświadomił sobie jeszcze raz, że jego rodzina, zwłaszcza odkąd Adam przejął po nim gospodarstwo, z każdym rokiem zyskiwała opinię bardzo pracowitej i zasobnej. Wszyscy Żydzi w okolicy kłaniali im się w pas i z wielkim zachwytem cmokali, wychwalając zapobiegliwość i pracowitość Adama. Przy tym w Łucku i w wielu okolicznych miasteczkach i miejscowościach znane były ich koligacje i dalekie powiązania rodzinne. A teraz, gdy światem rządzi wojna i z każdym dniem powiększa się bezprawie, wiadomo, że przybywa tych, którzy donoszą o wszystkim Rosjanom. A przecież rosyjski zaborca od wieków ludzi przesiedla, a zwłaszcza znaczniejsze rodziny z ich dawnych siedzib. To bardzo obudziło czujność Korzeniowskiego. Późnym wieczorem, gdy Lipski i Wąsowicz udali się do swoich domów, a domownicy poszli spać, Dominik zaczął coś przemyśliwać. Powziąwszy jakieś postanowienie, udał się do największego, narożnego pokoju, zbliżył do starej dębowej komody, jedną z szuflad otworzył kluczem, od­sunął i sprawdził, czy na jej dnie spoczywa skórzany woreczek. Po chwili od­nalazł go i uśmiechnął się z wielkim zadowoleniem. Rozwiązał woreczek, ostrożnie wyjmował i oglądał czerwone złote ruble, które zostały z tych cza­sów, gdy jeszcze płacił pierwszą ratę za dokupioną przed laty ziemię. Nie­zmierne zadowolenie odbiło się na jego udręczonej twarzy. Liczył monety z wielkim przejęciem i bardzo głęboko oddychał. A potem zawiązał woreczek i owinął w bawełnianą chustkę. Znowu z najwyższą pieczołowitością ukrył go na samym dnie szuflady, zasunął ją i zamknął na klucz. Kiedy powracał do swojej wielkiej kuchni, cały dom był pogrążony w głębokim śnie. Ale jakiś uporczywy i bezustanny niepokój nie opuszczał Korzeniowskiego. Zanim położył się spać, wyjrzał przez okno na podwórze. Długo i pilnie je przepatry­wał, rozglądał się na wszystkie strony, ale nie dostrzegł na nim i nie wyczuł żadnych obcych cieni. Rozdział 59

Pewnego bardzo pięknego ranka, w pierwszych dniach czerwca Róża udała się w kierunku dębowej alei, aby naciąć sierpem rosnącej w pobliżu koni­czyny i lucerny dla królików, które Wiktor bardzo lubił karmić. Kiedy była całkowicie

pochłonięta tą czynnością, nagle usłyszała dochodzące od strony do­mu dziwne głosy, niepokojące hałasy, pokrzykiwania i rżenie koni. Pod­niosła się, przystanęła i zaczęła nasłuchiwać. Zdawało jej się, że na podwórzu pojawił się wojskowy oddział konny. Jednak nie dowie­rzając sobie, odrzuciła tę myśl i znowu pochyliła się nad swoją robotą. W pewnej chwili podniosła się i z najwyższym przerażeniem zobaczyła przed sobą Kozaka. Potężny, ogorzały mężczyzna podniósł się z ziemi i zaczął do niej zbli­żać. Mówił coś w swoim języku, bezwstydnie się uśmiechał, nagle podskoczył do niej, chwycił ją za ramiona i usiłował powalić. Róża zbladła i natychmiast się cofnęła. Odruchowo zaczęła coś do niego mówić, a później krzyczeć, by ostro i gwałtownie zaprotestować. Za wszelką cenę chciała Kozaka powstrzymać. Jej odwaga trochę go przestraszyła i na krótką chwilę zatrzymała. Przystanął i jakby nie rozumiejąc, co się dzieje, jeszcze się wahał. Korzystając z tego, Róża rzuciła się do ucieczki. Pomknęła między bruzdami i wyskoczyła na dobrze sobie znajomą ścieżkę wiodącą wprost do domu. Ale Kozak już ją gonił. Z wielką złością dopędził kobietę i wyciągnąwszy ręce, znowu zaczął ją przewracać. Róża błyskawicznie obróciła się do niego i nagle ostrym, najeżonym stalowymi zębami sierpem z całej siły przecięła w poprzek jego wyciągającą się do niej rękę i przerżnęła ją aż do ko­ści. Zgrzytnęło i zachrzęściło pod stalowym brzeszczotem. Kozak ryknął straszliwie i zwalił się pomiędzy zielsko. Wtedy ona na chwilę zastygła z prze­rażenia. Głęboko westchnęła, znieruchomiała, ale jeszcze raz obejrzała się za siebie. Kozak, dziko klnąc i rycząc z bólu, tarzał się po ziemi. Róża ze zmarszczonymi brwiami, z napiętą twarzą patrzyła na niego. Z rozrzuconymi szeroko rękami leżał w bruździe i krwawił. Nie zastanawiając się nad czymkolwiek, oddychając z wielkim trudem, pośpiesznie pobiegła do domu. Kiedy znalazła się na podwórzu, z przerażeniem spo­strzegła, że niemal cały jego środek wypełniła kozacka kawaleria. Mocne, zwięzłe konie przyzwyczajone do ciągłego ruchu niecierpliwie parskały, po­trząsały głowami i chrzęściły grubą skórzaną uprzężą. Siedzieli na nich jacyś ubrani na czarno, w wysokich czapach, uzbrojeni w szable, karabiny i lance bardzo groźnie wyglądający mężczyźni o ogorzałych twarzach i błyszczących oczach. Kilkunastu już zeszło z koni. Rozbiegli się i zaglądali do wszystkich zakamarków. Wyglądało na to, że gorączkowo poszukują zdo­by­czy. Kozacy doskonale wiedzieli, że najwięcej łupów można zagarnąć u bo­ga­­tego właściciela ziemskiego. Tymczasem wąsaty esauł nie zsiadał z konia i krzyczał na Dominika, który z trudem utrzymywał się na zesztywniałych no­gach. Pokonując strach, Róża z wolna podeszła bliżej i schowała się w domu, ale później zaczęła wyglądać, ażeby zobaczyć, co się dzieje. Natychmiast się zorien­towała, że wszystkie kobiety pochowały się, gdzie tylko mogły. Obok Do­minika stał zatroskany Maksym i po chwili zrozumiała, że

usiłuje tłumaczyć na język polski żądania uzbrojonych przybyszów. — Mieszkańcy powinni natychmiast spakować dobytek i jak najprędzej opuścić gospodarstwo. Wojsko kozackie ma rozkaz od wyższego dowództwa, ażeby podpalić dom i wszystkie zabudowania. Usłyszawszy taki wyrok, Dominik zamarł ze zgrozy. Nagle ze straszliwym przerażeniem zrozumiał, że znaleźli się w obli­czu całkowitej katastrofy. Zadygotał i śmier­tel­­nie pobladł. Ale po chwili, opanowując wzburzenie, strach i gniew, z naj­wyż­szym wysiłkiem obrócił się do Maksyma i z trudem łapiąc od­dech, gwałtownie odpowiedział: — Powiedz jemu, że dostanie dobre pieniądze… i niech sobie idzie! Precz stąd! Precz! Maksym natychmiast przetłumaczył te słowa na język, który był mieszaniną ukraińskiego i rosyjskiego. Groźny, wąsaty oficer, gdy to usłyszał, zamilkł. Zasta­nawiał się przez dobrą chwilę, a właściwie udawał, że się waha i głęboko roz­waża tę niespodziewaną propozycję. Parę razy z wysoka potrząsnął wielką głową, po czym nieco się rozjaśnił, rozprostował i jeszcze raz szeroko po­wiódł przekrwionymi oczami po dużym gospodarstwie Korzeniowskich. Na­gle schyliwszy się, krzyknął zachrypniętym głosem: — Dawaj! Skoro dawaj! Mnogo! Mnogo!1 — Uniósł szablę i groźnie marszcząc pooraną bliznami czerwoną twarz, błysnął ostrzem tuż przed bladą twarzą Dominika. I raptem obrócił się do Maksyma, jakby go chciał pchnąć, ale on bardzo szybko się cofnął i niespokojnie rozejrzał. Dominik, ciężko opierając się na lasce i trzęsąc się ze zdenerwowania, po­dreptał w stronę domu. Męczył się, brakowało mu tchu i nie mógł przyśpie­szyć kroku. Z pomocą przybiegła Róża. Chwyciła go pod pachę i podtrzymu­jąc, zaprowadziła do samego progu. Przekroczył go i po chwili zniknął w głębi. Zdawało się, że ta jego mozolna wędrówka i pobyt w domu też trwają zbyt długo. Gdy w końcu znowu pojawił się w progu i szedł do kozackiego oddziału, esauł podniósł się w siodle i patrzył na niego bardzo surowo i wy­czekująco. Dominik, ciężko oddychając, zrobił jeszcze kilkadziesiąt kroków, powoli zbliżył się do niego i podniósłszy trzęsącą się rękę, oddał rozjaśnionemu sołdatowi sakiewkę z pobrzękującymi w niej monetami. Kozak bardzo szybko ją rozwiązał i jeszcze bardziej się rozjaśnił, błyskając w uśmiechu białymi zębami, gdy przed jego oczami zalśniły grube, świecące monety z czerwonego carskiego złota. Ciasno związał worek z pieniędzmi, ścisnął mocnymi rękami i ukrył za pazuchą. Odwrócił się i srogo popatrzył na swoich podwładnych. Oni pod siłą jego groźnego spojrzenia opuścili głowy w ponurym milczeniu. Tylko konie, nie wykazując najmniejszego zaintereso­wa­­nia złotem, niecierpliwie parskały i potrząsały dumnymi głowami. Do­minik, Maksym i Róża przenieśli spojrzenia na surowych i twardych sołda­tów. Zda­wało się, że byli o wiele mniej zadowoleni aniżeli ich

dowódca, jednak milczeli z kamiennymi twarzami. Wielkie niebezpieczeństwo zostało zażegnane i wszyscy odetchnęli z nie­wypowiedzianą ulgą. Ale wtem, w ostatniej chwili, gdy Kozacy mieli już za­wrócić i odjechać, pojawił się skulony mołojec i z najwyższym wysiłkiem, pojękując, wspiął się na najbliższego luzaka. W tym samym momencie na rozkaz oficera cały oddział poderwał się, ostro zawrócił i zaczął się oddalać. W dębowej alei uniosły się żółte tumany kurzu. Choć Kozacy szybko odjeżdżali, z daleka było widać, że na jednym z ostatnich koni zwisał jeździec mocno przechylony przez koński grzbiet. Jedną ręką przytrzymywał wodze, druga bezwładnie mu zwisała. Drogę wytartą ciężkimi kołami, setkami końskich kopyt znaczył za nim ciemny szlak krwi cieknącej nieustannym, nieprzerwa­nym strumieniem. Konny oddział kozacki szybko znikał za chmurą kurzu, która unosiła się za nim i zakrywała ciemną zieleń dębowej alei. Róża patrzyła za nimi tak długo, aż ucichły wszelkie hałasy i odgłosy. Na wszystkie strony rozpraszał się jeszcze kurz, który bez pośpiechu opadał. Wtedy odwróciła się w stronę domu. Szła bardzo wolno i przestała widzieć cokolwiek oprócz czerwonej róży, pięk­nie rozkwitłej pomiędzy drzwiami wejściowymi a oknem. Świeciła tam jak rozpalona, płomienna gwiazda. Róża zatrzymała się przed nią. Mnóstwo czerwonych kwiatów pachniało delikatnie, a zarazem dziwnie przej­mująco. Przywoływały na myśl cudowne uczucia i piękne wspomnienia. Przypomniała sobie Adama, przylgnęła do niej wzrokiem i całym ciałem. Nie zwracając uwagi na kolce, stała przytulona do niej dłuższy czas. Nagle opanowało ją gwałtowne szlochanie. Ze wszystkich sił starała się nad sobą zapa­nować, nie mogła się jednak powstrzymać, płakała cicho i długo. Wreszcie z wielkiego zmęczenia zamilkła, kilkakrotnie westchnęła i wytarła łzy, które gorzką falą zalewały jej twarz. 1 Dawaj! Szybko dawaj! Dużo! Dużo!

Rozdział 60 Tydzień później, w Kamilówce i w dalszej okolicy, przed świtem zbudziły mieszkańców gwałtowne i alarmujące odgłosy. Po dłuższej chwili, gdy zdawało się, że trochę cichną, nagle rozbrzmiały jeszcze głośniej. Myśleli, że ze wszystkich stron osaczyły cały świat jakieś twarde, ostre, zatrwa­żająco częste trzaskania i uderzenia tak silne, jakby ktoś bez ustanku walił kijami o ściany ich domostw. Było to bezwzględnie coś nowego. Zaniepokojeni i przestraszeni ludzie pozrywali się ze snu. Zdawało się, że w jakiejś nieokreślonej odległości, zewsząd i nieprzerwanie sypał się grad tych ciosów i ani na chwilę nie ustawał. Uderzeń przybywało, zamieniały się we wzbierającą lawinę. Równocześnie, jak gdyby w złowrogim jakimś chórze, srogo i drażniąco dawały o sobie znać niepokojące szumy i przerażające świsty. Ludzie natychmiast zrozumieli, że zaczyna im zagrażać coś bardzo poważ­nego. U Korzeniowskich wszyscy jednocześnie się obudzili i z wielkim pośpie­chem wyjrzeli przez okna. Na podwórzu panował pozorny spokój, ale po chwili zrozumieli, że w odległości paru kilometrów przebiega front i daje o sobie znać wzmożoną strzelaniną. Bardzo wczesnym rankiem zaczęła się wielka bitwa pomiędzy armią rosyj­ską a wojskami niemiecko-austriackimi. Parę godzin później całą okolicą wstrząsnęły przeraźliwe huki wystrzałów armatnich. Towarzyszyły im wybu­chy ognia i duszący dym rozchodzący się po całej okolicy. Wkrótce walki jeszcze bardziej się nasiliły. Obie strony z wielką intensywnością strzelały do siebie z potężnych armat, które miały ogromne lufy i wyrzucały z siebie wielkie, ołowiane i żelazne pociski z ogłuszającym, nieustannym hukiem. Duszący zapach prochu wypełniał, zatruwał i obezwładniał całą okolicę. Wy­dawało się, że trzęsie się cała ziemia, dygocze powietrze i w każdej chwili może się zawalić spokojny dotąd świat. Walki stawały się coraz bardziej zaciekłe, nasi­lały się i z niewielkimi przerwami trwały od rana do późnej nocy. Toczyły się także przez następne parę dni. Mieszkańcy powoli i z wielkim trudem przyzwyczaili się do tego, że blisko nich powstał nowy front, a wojna może będzie trwała tak długo, aż któraś ze stron osłabnie. Armia rosyjska pod dowództwem doświadczonego generała Brusiłowa się nie poddawała, a nawet przystępowała do ofensywy. Pewnego dnia ponad armatnimi dymami, kiedy ucichł ogień i ustał wojenny zamęt, na spokojniej­szym niebie zdumionym ludziom ukazał się dwupłatowy aeroplan. Krążył nad całą okolicą, to zniżał się, to znowu podnosił, aż zniknął po stronie rosyjskiej. Następnego dnia znowu powtórzył ten manewr, przy czym latał już trochę wyżej i dłużej. Kto żyw wybiegał ze swojego domostwa. Zewsząd gromadziło się coraz więcej ludzi. W najwyższym stopniu byli zachwyceni, ponieważ takie zjawisko jak

uno­szący się w powietrzu pojazd zobaczyli pierwszy raz w życiu. Ale już poprzedniego dnia ktoś przyniósł wiadomość z szerokiego jakoby świata i następnego dnia rozeszła się ona po całej okolicy. Zasłyszawszy ją, Maksym krzyknął z całej siły: — Tam lata car! Mówią, że on został naczelnym dowódcą wojsk rosyjskich i koniecznie chce zobaczyć, jak przebiega walka z Niemcami i z Austriakami! — Tak! On teraz wszystkim dyryguje! — stanowczo wtrącił ten, który pierwszy przyniósł wiadomość o przywództwie cara. — Kiedy będzie źle, to on poprawi, co naczalstwo zepsuło. — Ale czy car zna się na prowadzeniu wojny? — po chwili ktoś zapytał z powątpiewaniem. — No, jako naczelny wódz koniecznie musi się pokazać żołnierzom… żeby szybciej i łatwiej było odnieść zwycięstwo — z przekonaniem wyjaśniał człowiek, który wiadomość o carze niedawno przywiózł z Torczyna. — Wszy­scy u Borucha o tym mówili. — Och! Ach! — wołano. — Car lata w powietrzu! To na pewno on! Bo któż to mógłby być inny?! — Wszędzie, gdzie tylko spojrzeć, tworzyły się wielkie zbiegowiska. — Patrzcie, tam lata car w tym… w takim! — z boku powtarzały za­chwycone kobiety, które nareszcie odważyły się przy­biec w ślad za mężczyznami. Pośród nich znalazła się nieduża i okrąglutka żona Michała Wąsowicza. — Ale co on może pomóc żołnierzom? — ktoś dalej powątpiewał. — Pomoże czy nie pomoże, ale jako najwyższy wódz musi wszystko zoba­czyć na własne oczy i na miejscu. A najlepiej to z góry. — Prawda. Lornetki nie wystarczą. Na tym aeroplanie można oblecieć całe pole bitwy — Maksym dumnie i po męsku objaśniał nieświadome sztuki wo­jennej kobiety. — Ale że też nauczyli się robić takie cuda! — zachwycała się pani Lipska. — Wszystko stoi w przepowiedniach — ktoś natychmiast przypomniał. — Te nadzwyczajne i straszne cuda… — O tak, tam jest opisanych bardzo dużo dziwnych rzeczy. — A ja uważam, że przepowiednie nie umieją i nie mogą powiedzieć o naj­trudniejszych i najdziwniejszych sprawach… — z cicha powiedział Wąsowicz, który obserwował otaczający świat, jednak dotąd milczał. Zaskoczeni ludzie umilkli. Nie wiedzieli, co o tym myśleć i czego mogą się jeszcze spodziewać. Bitwy, starcia i utarczki się nie kończyły. Wyniki walk na froncie wojennym, który uformował się w tak bliskim sąsiedztwie, były nieja­sne i wciąż nie przechylały się na żadną ze stron. Po kilku tygodniach, gdy wojska wrogich armii wciąż trwały na dotychczasowych pozycjach, dowódcy usiłowali

w nowy i zaska­kujący sposób przełamywać te linie i na wszelkie sposoby osłabiać przeciw­nika. Oto pewnego dnia ponad obiema armiami zdumionym ludziom pokazały się na niebie balony. Przez jakiś czas były uważane za równie piękne i zadziwiające jak aeroplany. Szybko jednak — mimo przyjemnego wyglądu — zaczęły wzbudzać przerażenie. Okazało się, że w swoich koszach unoszą działa bo­jowe, z których nagle zaczęły padać pociski wystrzeliwane w ludność cywilną. Przerażeni ludzie z wielkim pośpiechem chowali się do swoich do­mów, bo tam jeszcze czuli się bezpieczni. W końcu na szczęście stało się wia­dome, że chociaż dużo złego miały uczynić, jednak najczęściej nie trafiały celu, ponieważ kierowanie balonami było uzależnione od kierunku i siły wiatru. Wciąż jednak nie było widać przewagi którejkolwiek ze stron. Na skutek przeciągania się wojny ludzie powoli się z nią oswajali. Odważyli się wycho­dzić z domów i próbowali prowadzić normalne życie. Ale pewnego dnia mieszkańcy bliższych i dalszych okolic, którzy nie brali udziału w walkach, nagle poczuli unoszące się wszędzie dziwne, bardzo ciężkie powie­trze, które nie unosiło się, lecz snuło na dole i rozprzestrzeniało na dziesiątki kilometrów. Niespodziewanie w bardzo niedługim czasie ludzie zaczęli padać i natychmiast umierali. — Gaz! Trujący gaz! — krzyczano. Zapanował straszliwy popłoch. Ludzie szaleli ze strachu. — Gaz! Śmiertelny gaz! Chcą otruć wszystkich ludzi, cały świat! — Zewsząd rozlegały się rozpaczliwe ostrzeżenia. Dużo ludzi, którzy nie zdążyli uciec, w niedługim czasie wyzionęło ducha. Padały także i ginęły na polach konie, krowy i inne zwie­rzęta. Okazało się, że szukając nowoczesnych i skutecznych metod walki, żeby przełamać front i nareszcie pokonać wroga, Niemcy użyli gazu bojowego, który zabijał nie tylko żołnierzy, lecz także zwykłych ludzi — mieszkańców całej bliż­szej i dalszej okolicy. Kiedy powtarzały się tego rodzaju ataki, ludzie natychmiast spostrzegli, że śmiertelny gaz dlatego tak bardzo im zagraża, ponieważ rozpływa się nisko nad samą ziemią. W odruchu nieopanowanego strachu i przerażenia jedni w pośpiechu wspinali się i uciekali na drzewa, inni szukali ich zdaniem pewniejszego ratunku i nakła­dali sobie na głowy grube worki w części wypełnione wodą. Ocaliło to życie rodziny Korzeniowskich, a także wielu ich sąsiadów. Bez wahania zakładano je na głowy także zwierzętom. Niebawem na szczęście mieszkańcy okolicy otaczającej front dowiedzieli się od żołnierzy, u których zobaczyli maski przeciwgazowe, że oni także mogą je kupić dla ochrony swojego życia. Niektórzy natychmiast wyruszyli do Torczyna i byli gotowi wydać ostatni grosz. Sprytni handlarze mieli je w pogotowiu i chętnie sprzedawali, zarówno wojsku, jak i lud­ności cywilnej. Na szczęście przerwa w walkach na froncie położyła kres zabój­stwom zwyczajnych ludzi, którzy ginęli bez powodu, bezsensownie i z niezro­zumiałych przyczyn. Dalej żadna ze stron nie dawała za wygraną i nic nie zapowiadało szybkiego

zakończenia wielkiego i szeroko rozciągnię­tego konfliktu, tym bardziej że nie tylko Polacy, lecz także i Rosjanie wkrótce się zorientowali, że wojsko austriackie wcale nie jest przygotowane do dłuższej ofensywy. Szczególnie słabe miało obuwie, które bardzo szybko zaczęło się zużywać. Także ubrania nie chroniły żołnierzy przed większymi chłodami i nie byli oni należycie przysposobieni do dłuższej walki w zimie, a zwłaszcza w warunkach surowszego klimatu. Okazywało się poza tym, że jako żołnierze są o wiele mniej wytrzymali od Rosjan. W polu stawiali zbyt krótki opór, nie umieli ryzykować swoim życiem, nie wykorzystywali swoich możliwości i ustępowali dzielniejszemu żołnierzowi. Armia niemiecko-austriacka posiadała najnowocześniejszą broń, udoskonalone karabiny ma­szy­nowe, duże zapasy amunicji, artylerię dalekosiężną i to powodowało, że walki nie ustawały. Ale też nie postępowały do przodu i zwycięstwo nie prze­chylało się na żadną stronę. Rozdział 61

Pewnego dnia późnym popołudniem na podwórzu Korzeniowskich poja­wił się Grzegorz Markowski ze swoim przyjacielem z kompanii, Antkiem. Przyjechali na koniach, które dostali od oddziału zwiadowczego. Jechali ostrożnie i bez pośpiechu, ponieważ wieźli rannego Żmudzkiego. Kiedy na podwórzu zjawili się dwaj nieznani jeźdźcy, mieszkańców domu Korzeniow­skich ogarnęły przestrach i niepewność. Zwłaszcza że parę kilometrów dalej wciąż grzmiały frontowe działa. Ale dwaj konni wjeżdżali bardzo spokojnie i w jakimś bardzo pojednawczym nastroju. Było to widoczne i sprawiło, że niebawem wszyscy z ciekawością wyjrzeli w stronę przybyłych jeźdźców. W pierwszej chwili nikt nie mógł rozpoznać Grzegorza. Rysy jego twarzy się zmieniły, stwardniały, a twarz się postarzała, ponieważ była pokryta rzadko golonym zarostem. Dopiero kiedy się głośno roześmiał, zeskoczył z konia i zaczął biec w stronę Dominika, nagle na widok tak miłej niespodzianki wybuchła szalona radość, domownicy podbiegli do niego, ściskali go i potrząsali nim, wykrzykując na wyścigi: — Ach, Grzegorzu! Mówże ty! Co ciebie do nas przyniosło? Skąd się tutaj wziąłeś?! Czy ty już wróciłeś na dobre? — Ale przecież wojna się jeszcze nie skończyła! — niecierpliwie dopyty­wała się Malinowska. — No! — Grzegorz dobitnie odkrzyknął. — Ja o tym dobrze wiem! Oni tam jeszcze mają dużo siły. A jak zaczęli się bić, to nie wiedzą, kiedy skończyć. — Hm… hm… — wzdychał Dominik. — Najważniejsze, że żyjesz i żadna kula się do ciebie nie przyczepiła. — Na szczęście mnie to ominęło. Co tu dużo gadać, ja trochę na siebie uważam… A my tu z Antkiem — obejrzał się w stronę drugiego jeźdźca —

przywieźliśmy Wicka Żmudzkiego… On nadstawił głowy bez zastanowienia. To zuchwalec! Młody jest i powinien jeszcze długo żyć. Ja jego nie chciałem wieźć do rodziców, boby się za bardzo przestraszyli. Ale i droga do nich dłuż­sza. Przez ten front i okopy bardzo niebezpiecznie byłoby nam się przedzierać we trzech… On się ledwie trzyma na koniu. My jego cały czas podtrzymy­waliśmy i jechaliśmy bardzo wolniutko. Przywiozłem go pod waszą opiekę. Korzeniowscy byli zaskoczeni, ale natychmiast zgodzili się przyjąć rannego. Róża podeszła do Antka i z uwagą przyjrzała się Wickowi, który opadł bez­władnie na ramię młodego legionisty. Twarz miał całą zabandażowaną, nie mógł się ani uśmiechnąć, ani cokolwiek powiedzieć. — A jego czaszka? — zapytała z niepokojem. — Cała czy… połamana? — Felczer go przebadał. Kości ma całe — uśmiechając się, odpowiedział Grzegorz. — Ale parę zębów… jemu z wodą popłynęło. Spojrzenia wszystkich z najwyższą uwagą i ciekawością skierowały się na chłopca. Wincenty natychmiast to dostrzegł, a jego niebieskie oczy rozbłysły wesoło. Ponieważ nie mógł nic mówić, uśmiechał się samymi tylko oczami. Tymczasem Antek i Grzegorz chwycili go pod ramiona i podtrzymując cały czas, postawili na ziemi i zaprowadzili do domu. Po chwili do wielkiej kuchni zostało przyniesione łóżko, które zasłano świeżą pościelą. Ustawiono je na­przeciwko dębowej ławy z oparciem, która należała do Dominika, łóżko znala­zło się pod oknem, przez które zaglądał do domu krzak czerwonej róży. — Ile razy sobie wyjrzysz… — nachylając się nad nim, powiedziała Ludwika — zaraz zobaczysz pięknie rozkwitłą różę… — I tak się do niego uśmiech­nęła, że Wicek poczuł na poranionej twarzy rumieńce, które go zapiekły jesz­cze ostrzej niż rana. Ale pod bandażami było je ledwie widać. — E, będę ja patrzył dalej… — odpowiedział z wysiłkiem i wskazał ręką za okno. — On niedługo będzie chodził po całym podwórzu… I wyjdzie dalej, na drogę — spokojnie zauważyła Róża. — I pewnie znowu ucieknie na wojnę! — krzyknęła przestraszona Mali­nowska. — No, tych młodych teraz nie można zatrzymać. — Korzeniowski z głęboką powagą pokiwał głową. — A czy ty spotykasz tam Bujalskich? — Nie mogłem ich widzieć ani się z nimi spotkać, bo oni zostali wzięci do wojska ro­syjskiego! — odpowiadając za Wicka, krzyknął Grzegorz. — Ach tak… — zgodził się Korzeniowski. — To ty jesteś w polskim wojsku? — pytał z wielkim zainteresowaniem. — My jesteśmy legioniści! — wyrwał się z dumą Antek. — Prawdziwe pol­skie wojsko! — Hm… — Dominik z podziwem pokręcił głową. — A ten wasz wielki

dowódca czy jak wy go tam nazywacie? — zwrócił się z uśmiechem do Grzegorza. — Jaki on jest? Srogi, co? — Dominik dalej dopytywał. — Komendant Piłsudski! — krzyknął Grzegorz. — On jest strasznie odważny, to prawdziwy wódz. Ciągle nam powtarza, że wywalczymy niepodległą Polskę. A my jemu wszyscy wierzymy. — O, daj Boże… daj Boże… — On nawet nikomu nie pozwala inaczej myśleć! — bardzo głośno i z wielką mocą wykrzyknął Antek. Korzeniowscy i pozostali domownicy popatrzyli na niego ze szczególną uwagą i wielkim zaciekawieniem. Wszakże nic nie odpowiedzieli i tylko bardzo przyjemnie, radośnie się uśmiechali. A Róża, Malinowska i dziewczęta, nie zwlekając, zajęły się przygotowaniem posiłku dla wszystkich zgłodniałych i utrudzonych. Wkrótce obaj legioniści zostali dobrze nakarmieni i trochę odpoczęli. Zanim odjechali, zostali obdarowani obfitymi zapasami żywności, umyli się i przebrali w czystą bieliznę. Nakarmione i napojone zostały także ich konie. Ledwie zapadł zmierzch, Grzegorz i Antek zaczęli zbierać się do drogi. Korzeniowscy żegnali ich ze łzami w oczach, ponieważ wiedzieli, że chłopcy wracają na front, na bardzo ciężką wojnę pomiędzy dwiema wielkimi armiami. Chodziły słuchy, że na tej wojnie ginie wielu żołnierzy, ponieważ karabiny maszynowe wystrzeliwują bardzo dużo kul z wielką szybkością, a na okopy, w których ukrywają się żołnierze, uderzają potężne pociski wyrzucane z wielkich i ciężkich armat. Jednak chłopcy, uśmiechając się z pozoru beztro­sko, z wdziękiem podziękowali gospodarzom za tak serdeczną gościnę. Poże­gnali się także z młodym Żmudzkim, życząc mu rychłego powrotu do zdrowia, po czym jak najszybciej pod przewodnictwem Grzegorza, który w tej okolicy znał wszystkie drogi, wyruszyli do swojej brygady i na front, gdzie walki nie ustawały i huki wystrzałów nie cichły przez całe dnie, od wczesnego ranka aż do późnej nocy. Rozdział 62

Następnego dnia po przybyciu do swojego batalionu Antek i Grzegorz stanęli przed Marmudzkim i znowu usłyszeli od niego, a także od swoich kolegów legionistów, że na wschodniej linii między Stochodem i Sty­rem wojna jest ciągle nierozstrzygnięta i walki potrwają jeszcze długo. Obie strony stawiają naprzeciwko siebie wielkie siły — bardzo liczebne armie. Wyko­pane zostały dziesiątki, może nawet setki kilometrów okopów i nowe dalej są ko­pane. Front rozciągnął się na bardzo rozległej przestrzeni, przez wiele miej­scowości, i będzie przechodził do następnych etapów. Udział polskich legionów staje się coraz większy, coraz bardziej odpowiedzialny, a zadania mają być szczególnie trudne. Oprócz I Brygady do walk z armią rosyj­ską przystępują także II i III Brygada.

Grzegorz słuchał tego z najwyż­szą uwagą. Natychmiast odczuł, że nie tylko on, lecz także jego towarzysze broni przeżywają szczególną radość z tego wyjątkowego powodu, że razem będą walczyły wszystkie polskie legiony. Równocześnie rozchodziły się wieści, że bez wątpienia zanosi się na długie, ciężkie i zażarte boje, bo wiadomo, że Rosjanie są bardzo wytrzymali i nieustępliwi. Jednak wśród Polaków, którzy walczyli na terenach swojej ojczyzny, zapał nie gasł nawet na moment. Niespodziewanie pewnego dnia, bardzo późnym wieczorem na postoju pod lasem żołnierze z kompanii Ksawerego Marmudzkiego zobaczyli niedaleko przed sobą kilku nieznanych żołnierzy, którzy zbliżając się do nich, śmiali się zbyt wesoło, a nawet, jak się zdawało, wprost zuchwale. W pierwszej chwili nikt niczego nie mógł zrozumieć. Legioniści wydawali się nieprzyjemnie poruszeni, ponieważ ci żołnierze ubrani byli w czarne mundury carskiej pie­choty. Jednak tamci śmiało się zbliżali i mówili coraz głośniej, coraz weselej. W końcu zaczęli wykrzykiwać coś po polsku. Wszystkich to nadzwyczajnie zdumiało. Na taki dziwny, niezwykły widok zatrzymali się w bezruchu i nie­mal osłupieli. Gdy tamci stanęli przed nimi, zapadło milczenie pełne najwyż­szego zaskoczenia i napięcia. Wtem Grzegorz Markowski wykrzyknął z za­chwytem i prawie bez tchu: — O Jezu najsłodszy! Toż to panowie Bujalscy… Sobieszczański… i Konstanty Wąso­wicz! — Wpatrując się w ich twarze, rozpoznawał jednego po drugim. — Oni! Jak Boga najwyższego kocham! Jakżeście się tu do nas dostali? — A czy to ja nie znam drogi?! — nagle udając gniew i oburzenie, krzyknął Sobieszczański. — Ja tutaj pamiętam każdą grudkę ziemi, każdy pagórek i każdy zakamarek! — No pewnie! — poparł go natychmiast Konstanty. — To niby Austriaki mają wiedzieć, którędy się tutaj posuwać, a my to nie?! Uciekliśmy przez las, a ja prowadziłem. — Jeszcze nie zrozumieliście, co się dzieje?! — krzyknął z oburzeniem, ale i z uciechą Andrzej Bujalski. — Tak nas witacie?! — zdumiewał się coraz bar­dziej. — My wreszcie chcemy do polskiego wojska. Słyszeliśmy, że tutaj zeszły się wszystkie legiony! — krzyknął z nagłym wybuchem entuzjazmu. — O?! Czy to my musimy bić się z wami?! — Wszyscy przybyli zaczęli za nim na wyścigi, a równocześnie zgodnie krzyczeć: — A dość już tego! — Pięknie! Wspaniale! Od dziś będziecie w polskim wojsku. Witamy was z prawdziwą i wielką radością! — zawołał Marmudzki. Podszedł do nich, bardzo serdecznie się uśmiechnął i po kolei zaczął ściskać. Za jego przykładem szli pozostali towarzysze i ściskali swojaków z całej siły, a niektó­rzy ze łzami w oczach. — Siadajcie z nami i rozgośćcie się… — zwrócił się do nich Marmudzki z pełną rozmachu go­ścinnością.

— Ale i tych mundurów… też byście się jak najprędzej pozbyli! — wykrzyknął Antek. — A jak wy się teraz przyzwyczaicie do polskiej komendy? — pokpiwał nie­sforny Jaworski. — Już ty się o to nie martw… za dużo! — odkrzyknął rozgniewany Bogu­sław Bujalski. — Panowie, spokojnie. Teraz naszych druhów trzeba nakarmić i napoić — przypomniał Marmudzki i zwracając się do Bujalskich, Sobieszczańskiego i Wąsowicza, powiedział: — Natychmiast zgłosimy was do Komendanta. On powinien o tym wie­dzieć i przydzieli was do odpowiedniej kompanii. Musimy was jemu przed­stawić! — dodał stanowczo. Uciekinierzy przybywali z armii rosyjskiej, dlatego jeszcze tego samego wie­czoru Marmudzki przyprowadził ich do Komendanta, który ze swoim sztabem zatrzymał się w wiejskiej chacie na brzegu pobliskiej wsi. Chociaż uczucia swoje ukrywał i nie chciał zdradzać się z nimi przed otoczeniem, czuło się, że był zachwy­cony pojawieniem się nowych ochotników, a zarazem doświadczonych żołnierzy. Marmudzki i Jaworski natychmiast przyświadczyli, że są to bardzo dobrzy ich znajomi i Polacy. — Wierzę wam i ufam — Piłsudski odpowiedział z uśmiechem, który roz­jaśnił jego stanowczą, nieco marsową, a jednak spokojną twarz. — Ale największa jest moja radość. Zresztą pan… — spojrzał na Marmudzkiego — jest bardzo odpowiedzialnym dowódcą. A przede wszystkim sprawdza się w bojach i utarczkach w tutejszych okolicach. — Oni znają tutaj każdy zakątek! W strategii wojennej i w szybkości poruszania się na tym terenie będą niezastąpieni — natychmiast odpowiedział Marmudzki. — Ja uważam, że ich odwaga nie ma równej sobie! — z głębokim przeko­naniem wykrzyknął Jaworski, który w obecności Komendanta zamieniał się w innego zupełnie człowieka. Niespodziewanie cały mu się poddawał i nie zdając sobie z tego w pełni sprawy, innych też chciał poddawać. Piłsudski z wyraźną satysfakcją i potakująco potrząsnął głową, uśmiechnął się i bardzo przenikliwie popatrzył na Wąsowicza, Sobieszczańskiego i na Bujalskich. Ponieważ wciąż milczał, Andrzej Bujalski, już nie panując nad sobą, wykrzyknął: — Ja bym najchętniej służył w kawalerii! — Ja też! — powtórzył za nim Bogusław. — Będziecie służyli w kawalerii — z lekkim uśmiechem odpowiedział Pił­sudski. — Teraz siadajcie, panowie… Proszę uprzejmie. Oto mapa całej okolicy i frontu walk, które w najbliższym czasie… nas czekają. — Rozłożył na stole mapę, chwilę milczał, po czym cicho westchnąwszy, powiedział bez

pośpiechu: — Przyjrzyjmy się… Dowództwo austriackie powierza nam i wyznacza te pozycje… Ale nie będziemy sami. Razem z nami, jak mi już wiadomo, będą walczyły pozostałe brygady. Nasi żołnierze odpoczęli i ruszą do boju. Bardzo się cieszę — znowu zwrócił się do żołnierzy, których przyprowadził Marmudzki, z żywym i sprytnym błyskiem w głęboko osadzonych, wyrazistych i dziwnie mądrych oczach. — Cieszę się, że panowie do nas pośpieszyliście. To każdego podnosi na duchu, stanowi niewyobrażalną rękojmię, że tym ra­zem wywalczymy wolną Polskę. Takie są wyroki losu — dodał krótko i zamilkł. Nikt nie przerywał milczenia. Po chwili Piłsudski znowu zaczął mówić: — Tu będzie nasz odcinek — wyciągnąwszy małą i mocną rękę, pokazał na mapie. I jakby coś równie ważnego sobie przypominając, zwrócił się z uśmiechem do Bujalskich i do Sobieszczańskiego: — Panowie, będziecie kawalerzystami. — Ale natychmiast poważniejąc, przypomniał: — Największy teraz problem to armaty… i karabiny maszynowe. One sieją wielkie spusto­szenie — dodał szczerze zmartwiony. Zapanowało krótkie milczenie, a po chwili, prze­rywając ciszę, Komendant kontynuował: — Wkrótce… ruszymy wszyscy. Tutaj przebiega nasz odcinek frontu — powtórzył — nieopodal miejscowości Kostiuchnówka. — Tamże mieszka mój ojciec chrzestny! — krzyknął nagle Grzegorz Markow­ski, który wcisnął się za Marmudzkim i Jaworskim do towarzystwa oficerów. — O! — Piłsudski żywo podniósł głowę znad mapy. — Widzę, że i tutaj bę­dziemy mieli dobrych zwiadowców. — My też nieźle znamy te okolice… — wtrą­cili się natychmiast obaj Bujalscy. — I dużo wiemy, gdzie i jak są porozmieszczane wojska rosyjskie… A osobliwie te ich wielkie armaty i baterie… gdzie są ukryte i jak się maskują! — Bardzo mnie to cieszy… — Komendant popatrzył na nich z uśmiechem i z wielkim zadowoleniem. — Musicie wszystko przekazać naszym oficerom. Te wiadomości będą bardzo przydatne. Dostaniecie dobre konie i natychmiast zaczniecie penetrować okolice, ponieważ za odcinek frontu nam powierzony będziemy ponosili pełną odpowiedzialność. Ciężkie boje toczą się już od daw­na i z każdym dniem przybliżają się do nas… A najważniejsze to starać się ze wszystkich sił, ażeby uniknąć niepotrzebnych strat. — My się już tego trochę poduczyli — niespodziewanie powiedział Kon­stanty. — Ja poprowadzę bezpiecznymi dróżkami i będziemy ich zaskaki­wali… na różne sposoby! — O, tak! — podchwycił z entuzjazmem Piłsudski i szybko zwrócił się do adiutanta: — Bolesław, dasz jemu stanowisko głównego zwiadowcy terytorialnego na odcinku południowym. — A ich… do pomocy — Wąsowicz z uśmiechem wskazał Bujalskich i So­bie­szczańskiego.

— Tak! — Piłsudski powtórzył. — Najważniejsze, ażeby was nigdzie nie zaskoczono! Panowie — z kolei zwrócił się do otaczających go oficerów, którzy słysząc te słowa, uśmiechali się i z uznaniem patrzyli na Wołyniaków — a teraz… proszę natychmiast wysłać posłańców do dowódców Brygady II i III Brygady. Czeka nas jeszcze narada wojenna. — Tak jest, panie Komendancie! — niemal jednogłośnie odpowiedzieli młodzi oficerowie. Widząc jego poważną twarz, sami także spoważnieli. Zaraz też Piłsudski i oficerowie z jego świty podali ręce legionistom odchodzącym do swoich obowiązków. Na pożegnanie serdecznie uśmiechnęli się do Wołyniaków. Rozdział 63

Z daleka i z bliska na rozciągniętych przestrzeniach, na niekończących się i rozwidlonych liniach bojowych, umiejscowione w strategicznych punk­tach baterie armat grzmiały, huczały i dudniły. Ziemia pod nimi drgała, trzęsła się i jęczała jak od zadawanego gwałtu. Zdawało się, że i niebo dygocze, ugina się i nie wytrzymuje huku i nieustających konwulsji. Brudne, gęste dymy snuły się ponad całą okolicą na przestrzeni dziesiątków kilometrów. Gdy działa nieco ucichły, rozlegał się złowrogi grzechot i świst kul nadlatujących od strony przeciwnika aż do samych okopów, w których ukrywali się żołnierze. I chociaż wykopano okopy bardzo głębokie, to dla wielu z nich stały się one gro­bem, kiedy dosięgała je kula armatnia, granat albo niespodziewany pocisk przylatujący z gniazda karabinów maszynowych. Z biegiem czasu znalazły się one w powszechnym użyciu, siekły po wszystkich i po wszystkim, bez wyjątku i bez litości. Stawało się oczywiste, że wrogie armie chcą ostatecznie pokonać swojego przeciwnika. Tędy właśnie przetaczały się decydujące boje. Równocześnie Polacy mieli świadomość, że Europa i władcy tego świata biją się o nowy i jeszcze korzystniejszy podział władzy. Pił­sudski zrozumiał to z zadziwiającą przenikliwością i swoim żołnierzom bardzo umiejętnie przekazywał te informacje. Stąd płynęła wyjątkowa wiara żoł­nie­rzy w swojego Komendanta. Ale on także im ufał. Dotąd we wszystkich potyczkach stawali z najwyższą ofiarnością i bili się dzielnie, nie pamiętając o ranach i nie bacząc na dotychczasowe straty wojenne. Teraz do wspólnego boju w podobnych nastrojach, nawet z większą jeszcze determinacją, przy­stę­powały razem wszystkie brygady. Równocześnie z różnych stron dolaty­wały wieści roznoszone jak przez wędrowne ptaki, że Niemcy długim fron­tem połud­niowym wdzierają się w głąb Rosji, podążając tam po bogate rosyjskie surowce. Nic jeszcze nie zapowia­dało końca wojny. Ażeby uniknąć przedwczesnych utarczek, niepotrzebnie rozpraszających siły, natychmiast wysłano patrole zwiadowców. Oddziały ich były wyznaczone do

wielu odcinków. Tylko sobie znanymi sposobami zwiadowcy zdobywali wiadomości i inne potrzebne informacje. Za każdym wypadem rozglądali się czujnie i bardzo wytrwale tropili wszelkie ślady. Zadania ich były szczególnie ważne i niełatwe. Od nich zależała strategia walki, plan posunięć oddziałów i całych batalionów w kierunku wroga. Przede wszystkim chodziło o to, ażeby nie dać się wyprzedzić i osaczyć, lecz raczej samemu wyprzedzić wroga i jego posunięcia. Korzystając z poprzednich doświadczeń, jakie dawały małe po­tyczki i podchody, zwiadowcy starali się delikatnie i cicho zbliżać do wroga, w taki sposób, ażeby on ich nie dostrzegł, nie wyczuł i niczego się nie domyślił. Obserwowali, podpatrywali, oceniali sytuację i starali się przewi­dywać dalsze jego decyzje. Podobnie jak inni zwiadowcy, również i Wołynianie dostali znakomite ko­nie i odtąd po zmierzchu każdej nocy robili dalekie wyprawy. Przodem drogą na północ wyruszył Konstanty Wąsowicz, a tuż obok podążał Grzegorz Markowski. Z tyłu usytuowali się obaj Bujalscy i Aleksander Sobieszczański. Posuwali się bardzo ostrożnie i na znanych sobie od dzieciństwa drogach spotykali ludzi, których się nie bali, wiedzieli, jak się do nich zbliżyć i jak ich zagadnąć. Niektó­rzy, przypadkowo spotkani, rzucali się do ucieczki, inni stawali jak wryci i nie mogli nic odpowiedzieć, jakby ze strachu tracili mowę. Unikano wjeżdżania w środek wsi, ażeby nie zwracać na siebie uwagi. Sprytny Markowski wybierał stojące na brzegu wiosek samotne domostwa. Wchodził do środka bez broni w towarzystwie Wąsowicza, który umiał trochę po ukraińsku. W jednym z do­mów natknęli się na zebraną rodzinę. — Baczyła ty wijśko?1 — Konstanty zwrócił się do gospodyni, która na wi­dok nieznanego mężczyzny umknęła w popłochu do następnej izby. W jej miejscu pojawił się mużik, a z nim groźnie wyglądający wyrostek. Zbliżył się za ojcem do obu przybyszów niby to z ciekawości. Nie odpowiadali na pytania, ale gdy pokazano im pieniądze, natychmiast się rozpogodzili i zaraz stali się bardzo szczerzy. — Wijśko my baczyły. Bahaćko, bahaćko wijśka… I tutyka… i tam, i tam… Wokruh i wsiudy. I Kozakiw bahaćko i pieszych… sołdatiw2. — Powiedz, hde i ile!3… To bardzo ważne. — Bohato prybywajet ich!4 — Ile ty ich baczył?5 — dopytywał się Markowski. — Sotni Kozakiw szli na koniach, a za nimi tysiaczi sołdatiw6. — A hde?… Nu, bałakaj… Wse, szczo ty znajesz7 — Grzegorz rzucił na stół car­ski papierek. — A, wże tam… — Gospodarz podszedł do okna. Wyciągnął rękę, wskazu­jąc kierunek, i powiedział: — Od Maniewicz i Gorodka… Treba idty cieju doro­huju, kotora ide nad Styr. Ona was zawede do dużych wijśk. Ale ony nie stojut

w mijscu, ony na ciłuju okolicu rozkładajutsia8. Ruszyli wskazaną drogą. Gdy zbliżali się do tych okolic, coraz częściej po­wtarzały się wiadomości o tym, że w wielu miejscach dają się zauważyć duże zgrupowania piechoty rosyjskiej. Nie wahając się zbytnio i długo, zwiadowcy sami tam wyruszyli, zbliżali się wraz ze swoim niewielkim oddziałem i posłu­gując się lornetkami, obserwowali miejsca zgrupowań z wybranych wzgórz. Piesze wojska rosyjskie były gęsto przetkane oddziałami kawalerii. Czasem zwiadowcy podchodzili bliżej i bardzo pilnie oglądali uzbrojenie. Ale wtedy schodzili z koni i poruszali się pieszo. Dla bezpieczeństwa Bujalscy, Sobieszczański i Wąsowicz korzystali z carskich mundurów. Koni tylko pilnował jeden z nich. A pozostali podchodzili jak najbliżej, oglądali usytuowanie i rodzaj dział, sprzęt, uzbrojenie, a nawet i umundurowanie carskich wojsk. Wracali przeważnie przed południem i natychmiast zgłaszali się do dowód­ców batalionów, którzy niezwłocznie spotykali się z dowódcami trzech bry­gad. Wszyscy zwiadowcy relacjonowali, że należy się spodziewać bardzo po­tężnego uderzenia armii rosyjskiej na przybyłą z zachodu armię wojsk cen­tralnych. Chociaż Niemcy dotąd zniszczyli sporo armat i przy nich zginęło wielu żołnierzy, jednak Rosjanie bez wątpienia znowu przygotowują się do na­stępnej wielkiej inicjatywy. Zdradzają to nadzwyczaj zdecydowane i zakrojone na szeroką skalę ruchy wojsk. Potężne siły wroga przesuwają się w okolice rzeki Styr, a w szczególności wsi Kostiuchnówki. Takie opinie powtarzały rów­nież inne patrole. Zgodnie z ustalonym wcześniej planem do­wództwa wojsk armii centralnej, ciężar walki w tej okolicy rzucony został na polskie legiony. Wszystkim trzem brygadom, zaprawionym w ciężkich bojach na połud­niu Polski, na Podkarpaciu, przydzielono ten odcinek frontu. Rozdział 64

Zgodnie z doniesieniami zwiadowców, z każdym dniem zbliżały się do siebie wrogie armie. Wzdłuż nowej, szeroko rozciągniętej linii frontu ruszyła z potężnym impetem na wojska centralne cała armia rosyj­ska pod dowództwem sławnego generała Brusiłowa. Wojska legionowe, przejmując ciężar wojny na tej linii frontu, na polecenie naczelnego dowództwa już od kilku dni okopywały się w okolicy wsi Kostiuchnówka, a także w całej najbliższej okolicy. Pośpiesznie były ustawiane baterie armat, moździerze, a przed nimi i dookoła rozciągano gęste zasieki z drutów i konstrukcje ma­skujące okopy i stanowiska dział. Dowódcy II i III Brygady, poruszając się na koniach, wydawali dyspozycje bojowe oficerom i porucznikom, którzy na­tychmiast kierowali kompanie i oddziały na odpowiednie pozycje. Wszędzie padały rozkazy, były natychmiast przekazywane konno lub pieszo. Pułkow­nicy, dowódcy batalionów nieustannie się spotykali i informowali,

kiedy i w jaki sposób ich żołnierze będą szli do przodu. Niezwłocznie o swoich wstępnych i dalszych decyzjach powiadomili Komendanta. — Musimy wspólnie utorować drogę do szerokiego ataku — oświadczył Haller. — Najważniejsze jest wyprzedzać wroga — przypominał Piłsudski. — Naturalnie! Zawsze! W armatnich atakach i w pieszych! — wykrzyk­nął Szeptycki. — Ale pamiętajmy, że Brusiłow to bardzo doświadczony żołnierz — po­wtarzał Sosnkowski. — On potrafi się maskować, a nawet i słabego udawać. — To zręczny lis! — Uważam, że nasi żołnierze też są doświadczeni — dodał Marmudzki. — Także i ci Polacy, którzy uciekli z armii rosyjskiej i zdążyli podpatrzyć wiele z jego chytrości. Ale chciałbym jeszcze raz przypomnieć, że armia rosyjska zgromadziła wielką liczbę potężnych armat. Moi zwiadowcy wielokrotnie się o tym przekonali. — My również mamy swoje baterie armat i doświadczonych artylerzystów. — Artyleria rosyjska to dla nas wielki problem… — opuściwszy głowę, powiedział Piłsudski. — Wydaje mi się — zauważył Szczęsny Jaworski — że jednak Rosjanie są już zmęczeni. Wielokrotnie zauważyłem, że ich strzały na poprzednich odcin­kach frontu straciły dużo ze swojej celności. — I wcale nie wiadomo, czy car jeszcze nad nimi lata! — głośno się roześmiał Szeptycki. — Coś mi się zdaje, że przestał już latać — Piłsudski zauważył z charaktery­stycznym dla siebie domyślnym błyskiem w bystrych oczach. — Tak więc możemy i musimy utorować drogę do nagłego ataku! — wyraził swoje przekonanie Mar­mudzki, korzy­stając z krótkiego przypływu humoru Komendanta. Piłsudski żywo spojrzał na niego i odpowiedział z powściągliwym uśmiechem: — Pamiętając o szybkości, panowie, nigdy nie zapominajcie o tym, żeby chronić siebie. Tak, z całą pewnością… zachowuje się nasz wróg. — A więc… do ataku! — wykrzyknęli wszyscy w odpowiedzi. Oficerowie niezwłocznie podążyli do swoich brygad. Komendant, przy­wódca I Brygady skierował się na swój odcinek umocniony ziemnymi wzniesieniami zwany redutą. Pragnąc jak najprędzej ukazać swojej brygadzie obraz całej ofensywy, jeździł nieustannie pomiędzy batalionami i kompaniami. Żołnierze powszechnie zwracali się do niego i wypytywali, w jaki przypusz­czalnie sposób będą przebiegały starcia na linii nadchodzącego frontu. Ko­mendant sam podchodził do żołnierzy, długo z nimi rozmawiał i starał się wspierać ich na duchu. Mówił dużo, cierpliwie objaśniał, a oni wtedy jeszcze lepiej czuli, jaki jest mocny i niezłomny. Wszystkie oddziały i kompanie całej reduty gromadziły się wokół

niego, otaczały go i pilnie słuchały. Wtedy mówił i powtarzał: — Trzeba trwać w ciągłej gotowości do następnych etapów wojny. Walki, które toczymy, będą miały swój dalszy ciąg. — Oficerowie I Brygady z najwyższą pilnością wsłuchiwali się w ten opis strategii walki. — Najważniejsza jest szybkość, panowie — powtarzał. — Zresztą i wróg się bar­dzo śpieszy. On za wszelką cenę chce nas wyprzedzić we wszystkich uderzeniach. Spoglądajcie przez lornetki, nieustannie go podpatrujcie… A w momentach krót­kich odpoczynków niechaj na tyły wyruszają zwiadowcy i całą okolicę bardzo pilnie śledzą… Niech mnie natychmiast powiadomią o niespodziewanych zmianach i ru­chach nieprzyjaciela. Dopilnować tego jest nadzwyczaj waż­nym zadaniem dowódców wszystkich batalionów — spokojnie i dobitnie zakoń­czył. I po chwili jeszcze dodał: — Nieprzyjaciel musi być zaskakiwany. Nad­chodzą dni bardzo trudnych, ważnych bojów… Już niebawem w odległości spojrzenia przez lornetkę ukazały się na linii hory­zontu gęste szeregi wrogich wojsk. Niemal natychmiast zatrzęsły ziemią i nie­bem potężne wystrzały z ogromnych dział rosyjskich, których długie lufy skierowane były na okopy przeciwnika. Rozwleczone, rosnące, żółte i mętne kłęby dymów rozprzestrzeniały się i rozłaziły na wszystkie strony. Z każdą chwilą odsłaniały swoje krwawe wnętrza wypełnione złowrogimi, wybuchają­cymi i rozrywającymi się ogniami. Równocześnie płomień i otaczający go dym niby potworne pióropusze swoim groźnym ornamentem opasywały horyzont i rozprzestrzeniały się po całym polu bitwy. Pociski, które padały na ziemię, ryły w niej doły i wyrzucały w górę wielkie ilości ziemi. Wszędzie podnosiły się tumany brunatnego kurzu. Towarzyszył im przeciągły, spotęgo­wany huk, który, jak się zdawało, zapanował nad wszystkimi siłami przyrody. Na ten wielki atak natychmiast działa, moździerze i armaty polskich wojsk odpowiedziały nieprzyjacielowi z tą samą siłą. Zadaniem jednych i drugich było zdziesiątkować przeciwnika, osłabić go, przestraszyć i skłonić do wycofania się, do oddania terytorium. Obie strony strzelały do siebie z najwyższą uwagą, z taką siłą i z takim natężeniem, ażeby do okopów trafiło jak najwięcej pocisków. Ale najpotężniejsza lawina ataków artyleryjskich kie­rowała się na redutę Piłsudskiego. Nieprzerwanie i z niesłabnącą siłą biła w nią przez kolejne trzy dni. Kompania dowodzona przez Marmudzkiego była dobrze ukryta w okopach. Tak samo jak inni był cały czarny od dymu. Obok niego kręcił się i ani na chwilę go nie odstępował Szczęsny Jaworski. Obaj uważnie naprowa­dzali lufy dział, ustawiali celowniki z najwyższą dokładnością i wciąż nakiero­wywali je na nowe cele podczas nieustającej i wzmagającej się ofensywy. W godzinach natarcia na całej długiej linii frontu, której bronili i z której równocześnie atakowali legioniści, gdy zdarzyło się, że którykolwiek z nich miał czas spojrzeć za siebie lub w bok, wszędzie widział żołnierzy zała­dowujących i wystrzeliwujących pociski

w gorączkowym pośpiechu. Żołnierze niemal głuchli od huku i grzmotów armat, które trzęsły się i dygotały, gdy z wielką siłą wyrzucały na wroga długie, ostre i naładowane prochem naboje. Przy Marmudzkim od początku skupili się pozostali znajomi z Wołynia i pod jego czujnym okiem obsługiwali starannie ukryte karabiny maszynowe. Bujalscy i Sobieszczański nadzwyczaj pilnie obserwowali, skąd nadlatują zdra­dzieckie kule. Na szczęście wiedzieli, jak się przed nimi uchronić i jak wycelować; a zwłaszcza wtedy, gdy wróg się tego najmniej spodziewał. Szybko i często zmieniali miejsca ataku, ażeby zmylić jego czujność. Również Grzegorz Markowski doskonale czuł się w towarzystwie Ksawe­rego. Ale zgodnie ze swoją niezależną naturą i jakby na wzór podziwianego przez siebie dowódcy samodzielnie prowadził grupę żołnierzy strzelających z karabinów maszynowych. Do jego oddziału należał Konstanty Wąsowicz i młody legionista Antek, który od kilku miesięcy wiernie mu towarzyszył. Markowski bezgranicznie ufał doświadczeniu i odwadze swojego dowódcy, dlatego w trudnych momentach pilnie naśladował zachowanie Marmudz­kiego. Kiedy jego oddział wybiegał przed okopy i gdy słyszał odgłosy nadlatu­jących pocisków, wiedziony instynktem obronnym natychmiast przypadał do ziemi i jak najstaranniej ukrywał się za kopanymi przez siebie w różnych miej­scach pagórkami. Podczas gdy lawinowe ostrzeliwania nie ustawały, Ksawery, zawsze wyczulony na wszelkie zmiany w ofensywie, nowe plany i ruchy, nieustannie wysyłał posłańców do Piłsudskiego. Najchętniej podej­mował się tego Antek, który podziwiał Komendanta jeszcze od czasu walk toczo­nych w Małopolsce i był do niego bardzo przywiązany. Rozdział 65

Gdy wydano rozkaz całkowitego opuszczenia okopów i wyjścia w pole, do odważnego ataku ruszyły wszystkie legiony. Osobiście poprowadzili je naczelni dowódcy. Na czele I Brygady wyruszył sam Piłsudski. Oczy jego dowódców wciąż zwracały się ku niemu. Oficerowie, choć bardzo doświadczeni, pilnie wsłuchiwali się w jego rozkazy i wypełniali je z całkowitą, natychmiastową gotowością. Piłsudski przez cały czas za pośrednictwem zwiadowców utrzymywał kontakt z przywódcami innych brygad. Także Ksawery Marmudzki w miarę możności starał się utrzymywać z nim stały kontakt. Również bracia Bujalscy, którzy tak niedawno opuścili szeregi armii rosyjskiej, o ile pozwalała sytuacja, trzymali się niedaleko Marmudzkiego. Bardzo pragnęli wyróżnić się w tej walce. Nawzajem dodawali sobie odwagi i nieustannie siebie wspomagali. Biegnąc do przodu, co chwila zwracali się w swoją stronę i kontrolowali następne decyzje. Błyskawicznie się porozumiewali, czy powinni natychmiast chować się za pośpiesznie

wykopanym szańcem, czy mogą się posuwać do przodu. Jedno­cześnie bacznie patrzyli w kierunku Marmudzkiego, który, choć często się na nich oglądał, również z Piłsudskiego nie spuszczał wzroku i cały czas wsłuchiwał się w jego komendę. — Naprzód marsz! Do ataku! Naprzód! — Schyleni żołnierze bie­gli, przyciskając do siebie karabiny i co chwila przypadając do ziemi. Atak zamienił się w pole bitwy. Z przeciwnej strony rosyjscy żołnierze wielkimi i zmasowanymi oddziałami zawzięcie, a przy tym zimno mierzyli w Polaków. Wielu z nich nagle padało. I nikt nie wiedział, czy unikali w ten sposób wrogich kul, czy już ich one dosięgły. Jednak legioniści się nie oglądali, biegli przed siebie, jakby niesieni jakąś falą, niepohamowaną siłą młodości, wspólnej od­wagi i zdecydowania. Brygady wkrótce się wymieszały i dzięki dobrze zorganizowanej pracy wywiadowców zapanował duch wspólnoty i współpracy. Polacy nie oszczędzali się, dawali z siebie wszystko, ażeby się utrzymać na placu boju. Pośród nich było wielu ochotników. Wierzyli, że umierając lub zabijając wroga, przywracają swoją ojczyznę do życia. Po kilku godzinach nieustającego ostrzeliwania się ofensywa osłabła, przyci­chła i nieco ustała. Po obu stronach było wielu zabitych i rannych. Podczas przerwy pozbierano z placu boju ich ciała. Jednak po krótkiej przerwie Komen­dant w porozumieniu z pozostałymi brygadami znowu dał rozkaz następnego wyjścia z okopów. Legioniści z kompanii Marmudzkiego, jak poprzednio, starali się nie spuszczać go z oczu. Inni nadzwyczaj pilnie podążali za Jaworskim, o któ­rym doskonale wiedzieli, że ma świetny wzrok i doskonałą orientację w terenie podczas samego ataku. Patrząc na nich obydwu, a także wybiegając do przodu, z najwyższym pośpiechem kopali przed sobą dołki ochraniające i strze­lali spoza nich na rozkaz swojego dowódcy. W tym czasie całe kompanie z wielu punktów naraz zalewały wroga nieprzerwaną lawiną ognia z karabinów maszy­nowych, który peszył, przestraszał wroga i kazał mu przycichać w ataku. I wciąż od nowa, wielokrotnie, kompanie i wszystkie oddziały podrywały się za Piłsudskim, a za nim Marmudzki i pozostali Wołynianie, zwinny Markowski, obaj Bujalscy i twardy niczym żelazo Konstanty Wąsowicz oraz Szczęsny Jaworski, który był tak szybki i celny w strzelaniu, że chyba nikt i nic nie mogło go uprzedzić. W pewnej chwili tak daleko wysunął się do przodu, że sam Piłsudski zwrócił uwagę na jego wyjątkową sprawność. Spojrzał na niego z na­g­łym zachwytem, który błysnął jak ostra klinga w jego żywych i głębokich oczach. — Dzieci, uważajcie! — zawołał. — Niech Bóg was prowadzi! Razem z towarzyszami z kompanii śmiało wybiegł do przodu Antek i wtem, widząc rosyjskiego sołdata mierzącego wprost do Piłsudskiego, bez wahania rzucił się mu na pomoc. Gwałtownie cały się wyprężył, osłaniając go swoim ciałem. I niemal natychmiast osunął się na ziemię bezwład­nie. Grzegorz krzyknął, lecz

Antek już omdlewał, głowa jego opadała do tyłu. Wstrząśnięty Grzegorz widział, jak pod blednącymi powiekami niknęły źre­nice Antka, jakby nie chciały i nie mogły już patrzeć przed siebie, a jego młoda twarz w jednej chwili stężała i śmiertelnie pobladła. Piłsudski nagle zrozumiał całą grozę sytuacji. I już bez zastanowienia schylił się, bo kule nieustannie świstały koło jego uszu. Ale Grzegorz, na nic nie bacząc, natychmiast przypadł do Antka. Spojrzał na niego z przerażeniem, na jego bezwładne już ciało, po czym z wysiłkiem i z wielkim smutkiem odciągnął je na bok. W tym czasie, nie ustając, biegły do przodu wszystkie brygady. Na sygnał trąbek całe kompanie z najwyższym pośpiechem ruszyły do następnego frontalnego ataku. Przypadały do ziemi, a po krótkiej chwili przyczajenia się żołnierze raz po raz się podrywali. Kule nieustannie przelatywały koło ich głów. Gdy wróg się zrywał i atakował niezwykle ostro, legioniści znowu przy­padali do ziemi i pozornie się cofali. Strony przeciwne były zdecydowane i za wszelką cenę chciały siebie przemóc, przestraszyć, osłabić. Gdy w końcu bardzo się do siebie przybliżyły, dotychczasowy, zmasowany ostrzał zamienił się w walkę na bagnety. Andrzej i Bogusław Bujalscy, obdarzeni wielką siłą fi­zycz­ną, mniej od innych bali się Rosjan. Przy nich długimi krokami podążał Aleksander Sobieszczański i Konstanty Wąsowicz. Oni także już dobrze znali charakter rosyjskich żołnierzy i zdołali wiele przejąć z ich sposobów maskowania się i rzucania w wir walki. Nauczyli się także, jak się im przeciwstawiać. Teraz utworzyli mały oddział, który nie­ustannie ze sobą współpracował i stale pamiętał, ażeby sobie pomagać. Prowadził ich w dalszym ciągu Marmudzki, który czując wsparcie duchowe swojego przyjaciela Jaworskiego, w decydujących momentach rzucał się na wroga niemal na oślep. Wszyscy biegli za nim i wkrótce tak się przybliżyli do rosyjskich żołnierzy, że jedni i drudzy zaczęli na siebie nacierać i uderzać bagnetami. Czując swoją ogromną siłę, Andrzej Bujalski, jak zwykle w takich momentach, pierwszy chciał się wyróżnić swoim męstwem. I w pewnej chwili, jakby zapominając o resztkach ostrożności, wybiegł do przodu przed Mar­mudzkiego i rozejrzał się na wszystkie strony. Ale tym razem, zanim zdążył zadać cios, już go wcześniej zauważył potężny, nie mniej od niego silny Rosja­nin i z całej siły pchnął go bagnetem w klatkę piersiową. Andrzej upadł z ję­kiem, a krew jego wylała się na pierś przez poszarpaną, szarą kurtkę. Natych­miast przypadł do niego brat Bogusław. Odciągnął go na bok i z pomocą sanitariusza ułożył na noszach. Nie opuszczał go już do końca bitwy. Przeraził się, że jego brat może umrzeć z upływu krwi. Inni w tym czasie nie oglądali się w ich stronę i ani na chwilę nie przerywali walki, która była zarazem obroną własnego życia. Wróg atakował coraz gwał­towniej. Walka stała się szczególnie zażarta, gdy do boju wkraczały oddziały kozackie. Niektórzy zsiadali z koni i natychmiast rozpoczynali z Polakami walkę

na szable. W tym momencie z wielkim zdecydowaniem do przodu wy­sunął się Aleksander Sobieszczański, który z dawna planował zostać kawale­rzystą. W jednej ręce trzymał pistolet, a w drugiej ostrą, lekko zakrzywioną i połyskującą szablę. Nie cofał się przed nikim, a obok niego podążał zawsze przytomny Konstanty Wąsowicz. Wyćwiczony w ciężkiej pracy fizycznej, błyskawicznie obracał się dookoła siebie. Zdawało się, że wszystko widział i słyszał. Wtem pojawił się przed nimi potężny Kozak. Rzucił się do przodu, zamachnął zbyt szeroko i wymierzył swoją szablą w szyję Wąsowicza, tuż pod samą głową. Konstanty gwałtownie się uchylił, przykucnął i pocią­gnął napastnika w dół. Wtedy Sobieszczański wystrzelił z bliska do Kozaka, który przewrócił się i wypuścił szablę z rąk. Gdy inni Kozacy podbiegali, by ich otoczyć, Sobieszczański już wywijał straszliwego młynka, a Wąsowicz odskoczył do tyłu, przykucnął i pistoletem, który wyrwał z rąk Aleksandra, leżąc na jednym boku, strzelał do niczego niespodziewających się dońskich wojowników. W pewnej chwili o mało nie postrzelił Sobieszczań­skiego. Tamci, choć atakowali bardzo szybko, widząc zręczność Polaków w walkach na szable, zwątpili w skuteczność swojego ataku. Niektórzy zaczęli umykać na boki. Walki na białą broń trwały znacznie krócej, aniżeli to zapo­wiadał początkowy, gwałtowny zryw. Ale wciąż nadciągały świeże oddziały piechoty rosyjskiej i przeważała już rozpaczliwa walka na bagnety, która prze­ciągnęła się aż do utraty sił. Rozdział 66 Trzy dni nieprzerwanie, dzień i noc, powodując krańcowy wysiłek żołnierzy i ogromne straty w ludziach, toczyła się wielka bitwa z wojskami rosyjskimi. Zginęły dwa tysiące polskich legionistów i wielu zdolnych oficerów. Wszędzie zalegały pokrwawione i zmasakrowane ciała. Sprawiło to, że po okrutnych i gwałtownych starciach obie strony na krótkie chwile odstępowały od siebie. Komendant Piłsudski bardzo ubolewał z powodu tak wielkich strat. Poległych żołnierzy chowano we wspólnych grobach, nad którymi zaja­śniały wiotkie, brzozowe krzyże. Andrzejem Bujalskim zaopiekowali się jego brat Bogusław i felczer, ale Antka już nie uratowano. Skonał jeszcze na polu bitwy. Wszyscy bardzo gorąco i serdecznie go opłakiwali, gdyż wiedzieli, za kogo oddał życie. Usypany dla niego grób otoczyli wszyscy oficerowie z Komendantem na czele. W chwili ostatniego pożegnania rozległy się salwy hono­rowe na jego cześć. Antek został pośmiertnie awansowany i po­cho­wany w małej mogile pod krzakiem kaliny obsypanej czerwonymi jago­dami. Zrozpaczony Grzegorz długo stał i patrzył na jego skromny grób. Głęboko opłakiwał swojego przyjaciela, a żal z powodu jego śmierci przejmo­wał go na wskroś. Gdy modlił się i płakał, nie był sam. Wokoło zgromadzili się najbliżsi towarzysze broni i nie umiejąc powstrzymać

łez, żegnali się z Ant­kiem na zawsze. Twardy i surowy Jaworski ukrywał swoją twarz, ukradkiem łzy ocierał Marmudzki. Kiedy walki na chwilę przygasały, w tym czasie cho­wano też innych żołnierzy. A w dłuższej przerwie bitewnej, oprócz modlitwy, żegnano ich żołnierską pieśnią legionów: Śpij, kolego, w ciemnym grobie, niech się Polska przyśni tobie! Niech się Polska przyśni tobie… Słowa tej pieśni powtarzali ich koledzy zdławionymi, łamiącymi się i bar­dzo zmęczonymi głosami. Bez zbędnych słów rozumieli, że ich towarzysze broni, którzy padli na polu bitwy, zakończyli swój ciężki, bojowy trud. Wie­dzieli także, że nie był to jeszcze koniec walk. Przez następne tygodnie wzdłuż rzeki Styr, nad którą jest położony Łuck, ofensywa rosyjska nie słabła. Walki na froncie raz tliły się tylko, innym razem płonęły, a wielka, wielomilionowa armia niemiecko-austriacka nie miała suk­cesów i traciła swoją bojową skuteczność. Brusiłow zdobył Łuck, a armia austriacka się wycofywała. Również legiony musiały się wycofać z linii rzeki Styr do rzeki Stochód, gdzie walki nieco osłabły. Ponieważ w tych ofiarnych i nieustraszonych zrywach legiony wyniszczały się nadmiernie i bezcelowo, przybywało zabitych i ran­nych, w tej sytuacji zniecierpliwiony komendant Piłsudski zażądał spotkania z do­wódcami austriackimi i w zamian za polskie poświęcenie z wielką stanowczością zaczął się domagać, a nawet zażądał od Austriaków prawa do utworzenia niezależnego polskiego wojska. Austriacy, choć osłabieni po śmierci starego cesarza, coraz bardziej niepewni najbliższej przyszłości swojej monarchii, stanow­czo nie chcieli Polski niepodległej. Nieprzyjemnie i krótko odpowiadali: — …Nein, Herr Kommandant!9 Józef Piłsudski, nie mając zgody na utworzenie polskiego wojska, złożył dymisję i ją uzyskał. W przekona­niu Komendanta dalsze pozostawanie pod dowództwem austriackim i bezskuteczne wyniszczanie wspaniałego polskiego żołnierza, jego smutne i bezowocne wyko­rzystywanie w niekończących się krwawych bojach i utarczkach nie otwierało drogi do wolnej Polski. Jednak nie wszyscy jego podwładni umieli zrozumieć ten gwałtowny zwrot i rezygnację z wojny na wschodzie. I przede wszystkim dlatego z ludźmi zaufanymi Piłsudski postanowił stworzyć niezależne polskie wojsko. W tej sytuacji wielu przyjaciół mu oddanych, wiernych i całkowicie ufających powróciło do Małopolski i do Krakowa. Wraz z nim rozjechali się liczni legioniści I Brygady. Ale wojna się nie kończyła i walki nie ustawały. Na połu­d­niowym wschodzie inna armia niemiecka, podążająca od linii Karpat i Podola, weszła w głąb Rosji i skierowała się na Kaukaz. Zewsząd dochodziły wieści, że i tam jeszcze toczyły się zacięte boje Rosjan z Niemcami.

Rozdział 67

Dopiero przy końcu zimy nadszedł bardzo oczekiwany list od Adama i sprawił całej rodzinie nadzwyczajną radość. W serdecznych słowach, w których odczuwało się jego wielką tęsknotę do bliskich, powiadamiał ich, że jest całkiem zdrowy i dobrze się czuje. Na ciemnym i grubym papierze ołówkiem che­micznym Adam starał się przedstawić nową sytuację na frontach w południowej Rosji i na Ukrainie. — Niemcy zuchwale wyruszyli na Kau­kaz po ropę, a także po wszystkie inne surowce — czytała Róża. — Dopóki mieli przewagę, to jeszcze połakomili się na czarnoziem, który wydzierają z Ukrainy i całymi pociągami wywożą do siebie, na zachód. Oni nas traktują jak Afrykę albo jakieś inne kraje kolonialne! Wciąż im wszystkiego za mało. Ale dostali już porządnego łupnia od naszego wojska. Przyczynili się do tego także Kozacy, których Niemcy uważają za dzikusów i często nimi pogardzają, chociaż się ich straszliwie boją. My razem ze Stachem także nadstawialiśmy głowy w tych bitwach, ale jakoś uszliśmy cało, najpewniej z pomocą Bożą. A teraz jeszcze wam powiem, że od tyłu zaczyna wszystkiego brakować. Coraz bardziej jest dla wszystkich widoczne, że Rosja traci siły do prowadzenia wojny. Nawet jedzenia zaczyna brakować. Bez przeszkód szerzy się rozprzężenie i powstają jakieś nowe, socjalistyczne czy rewolucyjne prawdy… Sam nie wiem dobrze, jak to wszystko nazwać i zrozumieć. Słyszy się, że idą one z Niemiec, a nawet jeszcze dalej z za­chodu. Bo podobnież Niemcy także słabną gospodarczo i chcieliby wreszcie jakoś Rosję pokonać. W nowy sposób? A tu dookoła i wszę­dzie pojawiają się jacyś dziwni krzykacze, którzy są bardzo przeciwni ca­rowi. On poniekąd jeszcze sobie z tego nie zdaje sprawy. W armii rosyjskiej nie tylko się pojawia, ale rośnie z dnia na dzień wielkie rozprzężenie. Coś dziwnego zaczyna się dziać na tyłach, ze wszystkich stron i coraz mocniej wchodzi do samego środka. W wojsku rosyj­skim pojawiają się agenci, jacyś pacyfiści i rodzi się bardzo dziwny i niewojenny nastrój. Namawiają wszystkich, żeby uciekać z armii, dezerterować… Oficerowie są bezradni, chcieliby dalej walczyć, ale podwładni przestają im okazywać szacunek i posłuszeństwo. I, rzecz osobliwa, słychać także coraz częściej, zwłaszcza tu u nas, że rosyjscy marynarze popierają te ruchy wywrotowe. Z jakiego powodu oni to robią? Po co im polityka? Mnie to bar­dzo zastanawia. Przecież marynarze zawsze władzę bardzo szanowali, każdą władzę… Na statkach panuje przecież wielki rygor i posłuch. Wszystko to dla mnie jest bardzo niezrozumiałe. A tu jeszcze… w całej armii zaczyna się szerzyć tyfus. Chyba z niedożywienia, a może i z brudu? Bo tak się już porobiło, że najgorszego robactwa nie brakuje w brudnej, żołnierskiej bieliźnie i w odzieży. Całe wojsko od tej choroby leżało pokotem… — W tym momencie czytająca list Róża wzdrygnęła

się, ale chwyciła się za głowę i czytała dalsze słowa: — Z Bożą pomocą uniknąłem tej choroby, wszelako tyfus przeszedł Stani­sław Kraszewski. Strasznie był potem wycieńczony. Chorował kilka tygodni, ale bardzo to jest mocny mężczyzna i dzięki Bogu teraz powraca do sił… Ano, chciałbym was jeszcze powiadomić, że kiedy armia rosyjska podeszła do Kijowa, ja i inni żołnierze z wielkim zainteresowaniem zwiedzaliśmy Ławrę Peczerską. To jest jakby prawosławna Częstochowa. Ach, jakież to piękne jest miejsce i jaki wspaniały klasztor! Stach był zachwycony i wprost jemu brakowało słów na wyrażenie swojego podziwu, także i mnie… Ostatnie słowa listu Adama tak poruszyły Dominika i Malinowską, że ze zdumienia i zachwytu zapomnieli, na jakie niebezpieczeństwa obaj mężczyźni byli narażeni. — Jak dobrze, że oni to wszystko mogli zobaczyć! Och, jak dobrze! — cieszyła się Malinowska. — Także i ja słyszałem o Ławrze Peczerskiej… — Dominik z wielką po­wagą pokiwał głową. — Bardzo dobrze, że Adam na własne oczy mógł zobaczyć i zwiedzić to święte i piękne miejsce. — A teraz na koniec przyznam się… — czytała Róża — że bardzo tęsknię do mojego Wiktorka. Czy podrósł? Jak on teraz wygląda? Czy jest grzeczny i posłuszny swojej mamusi? Czy wy jemu opowiadacie o mnie? — Róża, nie dokończywszy listu, zalała się łzami i podbiegła do Wiktora, którego przyprowadziła Ludwika. Nachyliła się do niego i z rado­snym uśmiechem zawołała: — Tutaj, w tym liście tatuś pyta o ciebie! Czy jesteś zdrowy? Czy jesteś grzeczny! I bardzo, bardzo za tobą tęskni! — Ale zaraz z wielką niecierpliwością zaczęła czytać dalej: — Teraz ja w Bogu mam wielką nadzieję, że całą swoją rodzinę już może niedługo zobaczę. Rosja zaczyna od środka się rozłamywać i może wreszcie ta wojna się skończy… Z Panem Bogiem zostawajcie i w jak najlepszym zdro­wiu. Wasz kochający i stęskniony Adam. Pozdrowienia dla wszystkich przesyła i Stach Kraszewski. On także bardzo tęskni za swoimi… Cała rodzina Korzeniowskich, głęboko poruszona wydarzeniami, o których z frontu donosił Adam, gorąco zapragnęła podziękować Bogu za ocalenie jego zdrowia i życia, a także za uratowanie Stanisława, brata Róży. Gdy tylko nieco się ociepliło, Korzeniowscy, nie zwlekając, pojechali do Torczyna, ażeby dać na mszę dzięk­czynną w ich intencji, a także za zdrowie wszystkich jej obecnych członków. A kiedy później wyruszyli do centrum miasta i chodzili do różnych sklepów, ażeby kupić potrzebne w życiu codziennym drobiazgi, ku ich zaskoczeniu z wielu stron dobiegały do nich głośne, uliczne rozmowy nadzwyczajnie pod­nieconych przechodniów. Co chwila rozlegały się pełne zdumienia i przeraże­nia okrzyki. Często także słyszało się po rosyjsku: — Cara sbrosili! — Zrzucili z tronu cara! — powtarzali Polacy zaskoczeni w najwyższym

stopniu. Szu­miało i wrzało w całym mieście. Wszędzie panowało niesłychane zdumienie i porusze­nie. Zdawało się, że ludzie prędzej mogli się spodziewać końca świata niż obalenia potężnego imperatora, ponad którym nic nie istniało i nikt nie mógł mieć większej od niego władzy. Car przebywał zawsze na takich wy­ży­nach, że ponad nim unosił się już tylko Pan Bóg. W pojęciu całego ludu car jak Bóg niemal od początku świata posiadał władzę niczym nieograniczoną i abso­lutną. Wszystkim rozkazywał, nikogo nie musiał słuchać i nie słuchał. Rozdział 68

Na sumie dziękczynnej była także obecna, nie tylko ciałem, ale również i całą duszą Julia Kraszewska. Nieustannie w najgorętszych sło­wach dziękowała Bogu za wyzdrowienie z niebezpiecznej choroby swo­jego syna Stanisława. Po odejściu Róży do domu Korzeniowskich, a także po śmier­ci męża był on dla niej prawdziwym gospodarzem i jedyną podporą. Dom bez niego byłby pusty i bardzo smutny. Oprócz Julii modlił się z całego serca stary Dominik. On też miał za co dziękować Bogu. Z lewej jego strony siedziała Malinowska, a z prawej młoda synowa z wnukiem na kolanach. Stare organy pięknie grały, Róża obejmowała syna rękami, przytulała do siebie, a rozpromienione oczy wznosiła ku ołtarzowi lekko zasnutemu pach­nącymi dymami z kadzideł. W maleńkim kościółku, gdzie się tylko spojrzało, wszędzie wzrok napotykał starych i dobrych znajomych. O mszy dziękczynnej dowiedzieli się państwo Borkowscy już wcześniej od księdza Orłowskiego, który ze znajomym księdzem Perendą celebrował nabożeństwo, i po mszy zaprosili Korzeniowskich do siebie na obiad. Okazało się, że do towarzystwa wzięli również i starego Ludwika Ossolińskiego. Pani Zofia Borkowska, matka chrzestna Wiktora, nieustannie promieniała młodością ducha i gościnnością. Wkrótce też w ślad za innymi pojawił się uśmiechnięty jak zwykle i błyskający czarnymi oczami Joachim Munsztuk. Zaproszony został przez gospodarza, który chętnie się z nim spotykał i roz­mawiał, ponieważ Joachim przynosił do małego miasteczka wieści z szero­kiego świata. Szczególnie interesujące wydawały się te, które uchylały rąbka groźnych tajemnic z najwyższych rosyjskich kręgów politycznych. Munsztuk uśmiechał się promiennie, był jeszcze dość młody, choć wieku przydawała mu patriarchalna i zbyt wcześnie siwiejąca broda. — Ludzie są przekonani, że cara imperatora strącono z tronu. Czy to praw­da? Jak pan uważa? — wyprzedzając innych, zapytał go Ossoliński. — O, nie! — wykrzyknął Munsztuk. — Ja też tak myślałem… razem z in­ny­mi. Ale parę dni temu mój kuzyn, który z powodu wielu różnych interesów nieustannie krąży pomiędzy Petersburgiem a Moskwą, a nawet i na południe już coraz częściej się zapuszcza… Jak on to robi, ja sam tego nie wiem i często bardzo

się temu dziwię… Otóż on napisał do mnie, a listy przecież nie fruwają na skrzydłach, że car podobno z własnej woli abdykował. — Jedno drugiemu nie przeszkadza! — głośno roześmiał się Borkowski. — Ależ dlaczego tak się stało? Tego nie można zrozumieć… — rozważała pani Zofia. — Hm!… Pewnie już sobie nie radził i zaczęli go ze wszystkich stron ata­kować — zauważył Korzeniowski. — Prawdę mówiąc, Rosja nie chciała wojny… Ale chciał jej zachód Europy, a zwłaszcza chcieli Niemcy. Oni, jak zwykle, łudzili się, że wojna będzie trwała krótko — przypomniał Ossoliński. — A teraz bardzo się przeciąga! — wykrzyknął zaniepokojony Borkowski. — I nie wiadomo, kiedy się skończy. I do czego doprowadzi. Zaplecze go­spodarcze i wszystkie zapasy się wyczerpują, szerzą się choroby… Armia ro­syjska od środka bardzo słabnie, no i coraz trudniej walczyć z Niemcami. A cóż dopiero wygrywać! — Przed oczami słuchaczy Munsztuk otwierał cały krajobraz najnowszej sytuacji. — Jednakże za klęski obwiniają cara — po chwili wtrącił Borkowski. — Znakomita okazja dla wielu… — dodał Ossoliński. — Mnie się wydaje… — pośpieszył z dalszymi wyjaśnieniami Munsztuk — że teraz nowi ludzie chcą wykorzystać słabość dotychczasowej władzy. Z jed­nej strony mogłyby dojść do głosu napierające siły burżuazji. Oni to nazywają demokracją, w przeciwieństwie do przestarzałego rosyjskiego feudalizmu. — Wmawiają Rosjanom, że są strasznie zacofanym narodem. To jest stara, niezawodna metoda — powtarzał Ossoliński. — A zachód przez to, że pozrzu­cał królów, jest bardzo postępowy. No i koniecznie trzeba zachód naśladować. — A jeżeli to prawda, że car został zmuszony do abdykacji? — z niepoko­jem wtrąciła pani Borkowska. — O! — krzyknął Ossoliński. — Tam już pewnie grupują się najbogatsi, najbardziej wpływowi. Bardzo im pachnie władza nad tym wielkim państwem. Pragną posiąść jego niezmierzone bogactwa. Ziemię i wszystko inne. — Władza, panie Ossoliński — w odpowiedzi uśmiechnął się Joachim Munsztuk — innym także pachnie. Bo z drugiej strony w wojsku, to zna­czy na samych dołach, wśród robotników i chłopów, coraz bardziej umacniają się marksiści i Lenin. A ten rewolucyjny postęp tak samo idzie z zachodu. A jakże?! Z zachodu, jak najbardziej. Oni też uważają władzę carską za wielkie zacofanie. Marksiści, odwrotnie niż tamci, szukają sił i poparcia na dole, wśród biedaków i prostactwa. Chcą jakoby ich bronić przed wszelkim wyzyskiem bo­gaczy, także kupców, i przed feudalnym uciskiem starej i prawosławnej Rosji. Biedakom obiecują oddać majątki bogaczy i ziemię wielkich obszarników. — A może oni ze sobą jakoś współpracują? Ci burżuazyjni demokraci

z socjalistami? — po chwili zastanowienia spytał Ossoliński. — Kto ich wie? Na razie może tak… Dopóki mieli wspólnego wroga, cara. Ale nikt nie wie, co będzie potem… — rozważał Borkowski. — A kto jest silniejszy? — spytała zaciekawiona pani Zofia. — Teraz ten, kto zwalił cara! — roześmiał się Dominik. — I co będzie dalej?! — niepokoił się Borkowski, który zawsze obawiał się dużego bałaganu i niepokojów społecznych. Swój majątek zbudował na upo­rczywym i długoletnim wysiłku. Miał piękną żonę, a jego dom w całej okolicy słynął z elegancji i z wysokiego poziomu życia towarzyskiego. Wielokrotnie bywali u niego interesujący ludzie z różnych stron świata. — No, wojna jeszcze trwa, a na zachodzie trudniej ją skończyć. Powstał tam okropny front we Francji, pod Verdun… Przeciwnicy stanęli naprzeciwko siebie i strasznie dużo ludzi zginęło z obu stron. Niemcy bardzo ich mordo­wali. Swoich także gnali pod kule karabinowe i armatnie. A front, podobno bardzo długi, jak się zatrzymał w jednym miejscu, tak nie mógł drgnąć… Nieszczęśni żołnierze ginęli i ginęli. Straszne liczby, setki tysięcy niewinnych ludzi… — Borkowski mówił powoli, z wielką przykrością. — I pewnie dlatego narasta niechęć do wojny — po chwili zauważył Dominik. — No, tak! Ale są i ci, którzy z innych jeszcze powodów chcą wojny. To są wynalazcy i fabrykanci. Wynajdują nowe, straszne bronie, jakieś tan­ki… Takie ruchome, żelazne fortece, które wpadają na całe dywizje wroga i mają je natychmiast rozproszyć i rozpędzić — oznajmił Munsztuk. — I cóż o tym myśleć? — dopytywał się zaniepokojony Ossoliński. — Francuzi podobno to wymyślili czy kto? Może to jeszcze podsycić wojnę. — Ach, byłoby to straszne! — wykrzyknęła pani Borkowska. Jej mąż z wielkim przekonaniem pokiwał głową. — Wszelako ja słyszałem, że mogą pomóc zakończyć wojnę Stany Zjedno­czone! — wykrzyknął Munsztuk. — Och, aż z tak daleka?! — zdumiewał się Korzeniowski. — Dochodzą słuchy, że namawiają ich wszyscy, żeby przyjechali do Europy i zrobili tutaj porządek. Nawet i Polaków tam nie brakuje… Słyszałem ja niedawno, że niejaki Paderewski — wyraźnie mówił Joachim, głaszcząc swoją gęstą brodę — osiąga w Ameryce ogromny rozgłos dla sprawy polskiej… I podobno także cała Europa wzywa na pomoc Stany Zjednoczone do poko­nania Niemców… i żeby wreszcie zaprowadzić pokój. — Ale co z Piłsudskim?! Co się z nim teraz dzieje?! Jego legiony, jak wszę­dzie słychać, bardzo dzielnie stawiały czoło wojskom Brusiłowa! — wołała pani Borkowska. — Według mnie to człowiek o wyjątkowym rozmachu. On jeden potrafi się

przeciwstawić, komu trzeba, i najwięcej ryzykuje — przekonywał Ossoliński. — O! Ten Piłsudski bardzo sprytnie wyczuwa sytuację! — Borkowski natychmiast się zgodził. — Pewnie! Przecież teraz Niemcom i Rosjanom na gwałt jest po­trzebne… mięso armatnie. — Munsztuk znowu powrócił do tematu wojny: — Dyplomaci rosyjscy i niemieccy wykłócają się ze sobą o polskiego żołnierza, który zasłynął z dzielności na wszystkich frontach świata. Ale tak naprawdę wcale nie obiecują nam wskrzeszenia Polski i oddania ziem, które pomiędzy sobą rozgrabili… Tylko się licytują, kto z nich jest dla nas lepszy. No i dlatego sprawa niepodległości Polski robi się coraz głośniejsza w Europie. — Ach, jakaż straszna była rola Katarzyny Wielkiej, tej strasznej rozpust­nicy! Ona w swoim postępowaniu nie miała żadnych hamulców i żadnych skrupułów! — ubolewał Ossoliński. — I tych fałszywych Prusa­ków, którzy zagarnęli ziemie po Krzyżakach, a potem ustanowili sobie stolicę w naszym prasłowiańskim Berlinie… Ach, Boże! Boże! — Ta Katarzyna to też była Niemka — przypomniał Borkowski. — Ale teraz… te potwory weszły ze sobą w wojnę, którą jeszcze przegry­wają! — z zachwytem wykrzyknęła pani Borkowska. — Och, tak! — z przejęciem zawołał Ossoliński. — To przecież Mickiewicz modlił się o powszechną wojnę narodów, ażeby wyrwać i wyzwolić Polskę z pazurów ciemnych mocy, które pozbawiają nas własnego miejsca w Europie! — Czegośmy się doczekali! — poderwał się z krzesła Borkowski. — Wy­pijmy za pomyślność naszej ojczyzny! Za jej wyzwolenie! — Niech nasi wrogowie… sczezną nareszcie! — krzyknął Dominik Korze­niowski, z całej siły uderzając w podłogę swoją potężną, bambusową laską. Pani Borkowska podbiegła do kredensu i wkrótce na stole obok innych potraw znalazła się butelka starego i dobrego wina. Rozlewano je do kielisz­ków, trącano się nimi, wypijano z radością i wołano: — Wyzwolimy się z Bożą pomocą, a wrogowie, którzy chcą posiąść wszystko, jak najwięcej, bez jakiego­kolwiek umiaru i dążą do tego, żeby panować nad całym światem… niech upadną w hańbie i wstydzie… W klęsce! — Tak będzie. Ja bardzo w to wierzę! — zakończył Korzeniowski. — Ale pamiętajmy, że w każdej chwili bardzo wielu bezimiennych bohate­rów, zwyczajnych, pokornych ludzi bez zastanowienia naraża się dla Polski… — cicho powiedział Ossoliński. — Nawet i umiera… — dokończył z głębokim westchnieniem. — Ach, umierają jak szaleńcy, jak szaleńcy… Rozdział 69

Pewnego dnia w drzwiach swojego rodzinnego domu z rozradowanym

uśmiechem na ogorzałej twarzy pojawił się Adam. I na dodatek w towa­rzystwie Stanisława Kraszewskiego, który zatrzymał się po drodze, ponieważ do Sernik i do swojego domu miał jeszcze parę kilometrów. Po przebytym tyfusie był tak wychudzony, że najpierw chciał się zobaczyć z Różą i trochę odpocząć. Natychmiast z ich pojawieniem się zapanowała w całej rodzinie niezmierna radość. Dzień ten stał się w domu Korzeniowskich wyjątkowym, najwspanialszym świętem. Każdy po kolei ściskał Adama i Stanisława, a potem niemal wszyscy bez przerwy krążyli dookoła nich i nie byli w stanie spuścić z nich uszczęśliwionych, rozradowanych oczu. Ojciec ocierał łzy, co chwila przyciskał Adama, całował Stanisława, którego też tak długo nie było. Wraz z Dominikiem zbliżała się Róża, trzymając synka w ramionach, a przy niej Malinowska. Ale Adam najchętniej i najdłużej przytulał do siebie swoją żonę razem z Wiktorem, który z wielkiego onieśmielenia i ze strachu odwracał się od swojego groźnie wyglądającego ojca, patrzył na niego króciutko i natych­miast ukrywał główkę na piersi mamy. — To twój tatuś!… — uśmiechając się, czule mówiła do niego Róża. — Nie bój się. — Wiktorek powoli pokonywał strach na widok nieznanego mężczyzny, który miał taki dziwny i surowy wygląd. Ale z wielkiej, dziecięcej ciekawości podniósł główkę i jednocześnie wciąż przytulony do matki odwrócił się od jej ramienia, popatrzył odważniej na Adama i widząc jego dobry, jakiś bardzo bliski uśmiech, choć jeszcze z odrobinką wahania, ale już słodko i z ufnością się uśmiechnął. W końcu uwierzył, że stoi przed nim jego ojciec. Wtedy Adam bardzo czule uśmiechnął się do niego, delikatnie go pocałował i pogładził po różowych policzkach. — Ależ on wyrósł! To mój synek!… To mój syn! — powtarzał z wielką dumą. Z radością przywitał go również Wicek Żmudzki. Wyleczył się, ale na policzku pozostała ogromna szrama. Przecinała na ukos jego chłopięcą twarz i świeciła nieprzyjemną czerwienią. Wszyscy dookoła mówili, że z niezwykłym staraniem i z wielkim poświęceniem pielęgnowała go Ludwika. I dlatego tak szybko powracał do zdrowia. Ludwika patrzyła na niego ze szczególną czuło­ścią i pod jej spojrzeniem Wicek natychmiast się zarumienił. — Ach, co my tu przykładali… I krwawnik, i babkę! — dziewczyna w tym czasie opowiadała z wielkim przejęciem. — Ach, ta Ludwika! — roześmiała się Malinowska. — I jak pięknie teraz wygląda — życzliwie dodała Róża. — Chłopak dużo jej zawdzięcza — przytakiwał Dominik, ociera­jąc łzy szczęścia. Ludwika zaczerwieniła się gwałtownie, w ślad za nią i Wicek. Oboje równo­cześnie opuścili głowy, jakby nie chcieli patrzeć na zebranych, którzy się im przyglądali z nadmiernym zainteresowaniem.

— Najważniejsze, że chłopak nie miał w twarzy złamanej kości — nie­zwłocznie podchwyciła Malinowska. — O tak — przyświadczył Dominik. — I jakież byłoby to straszne zmar­twienie! Ale siadaj przy mnie, Adasiu, i opowiadaj, co tam na froncie rosyjskim. — Nie ma cara na górze i naczelnego wodza — energicznie odpowiedział Adam. — Dlatego nastąpiła ostateczna rozsypka armii rosyjskiej. — Podobno umarł także cesarz Franz Josef; ten bardzo, bardzo stary władca — wtrącił Stanisław. — Monarchia austriacka słabnie z dnia na dzień. Armia centralna, która jeszcze nie skończyła wojny z Rosją, a wiadomo, że chciałaby ją w końcu pokonać, cierpi na brak wojska. Skończyły się rezerwy w żołnierzu. Niemcy strasznie się kręcą, bo już nie mogą prowadzić wojny na dwa fronty i są coraz słabsi. — A teraz, gdy nie ma cara, to dla Rosjan tak, jakby utracili swoją głowę! Przy takim wielkim państwie? — zdumiewał się Adam. — Zaczynają się coraz większe niepokoje. Cały naród buntują te marksistowskie bolszewiki. I wszystkie ich pomysły wydostają się na całą Rosję coraz szerzej, dalej i wyżej. Rozlewają się po całym kraju, istny bałagan… Adam chciał coś jeszcze powiedzieć, ale Dominik, niemal tracąc oddech, przerwał mu i z trudem powstrzymując płacz, opowiedział całą historię o Ber­gu. Adam zamilkł i wprost zamarł z oburzenia. Po chwili ogarnęło go istne szaleństwo. Nie czekając na obiad, zerwał się z krzesła, rozejrzał i natychmiast wezwał do siebie Maksyma. Zaprzęgli konie pociągowe do wozu i z najwyższym podnieceniem pojechali do Berga. Razem z nimi wyru­szył także Wicek. Nie wahał się ani chwili i zdecydował błyskawicznie. Pozostali domownicy, gdy biegł z pomocą Adamowi i Maksymowi, patrzyli na niego z podziwem i z radością. Kiedy po dłuższym czasie znowu pojawili się na podwórku, domownicy jednocześnie wybiegli do nich i podskoczyli do wozu, na którym znajdowały się zagrabione rzeczy. Choć jeszcze nie wszystko zostało odebrane, jednak z wielkim wzruszeniem oglądali kasztankę i tarantowatego ogiera. Dominik śpiesznymi krokami podążył do swojej ukochanej klaczki. Przez czas tej dłu­giej rozłąki podrosła i zaczęła się zamieniać w piękną, młodą klacz. Czując i widząc, że wszyscy się nią interesują i tak bardzo się cieszą, energicznie pod­niosła głowę i z wielkim zainteresowaniem oglądała tylu zebranych dokoła siebie ludzi. Wielu z nich już całkiem zapomniała, ale na widok Dominika zarżała radośnie. Wtedy wzruszony Korzeniowski przytulił się do niej, objął obiema rękami i długo głaskał po lśniącej szyi. Kasztanka podczas tych obja­wów czułości i przywiązania znowu zarżała, zastrzygła uszami i radośnie pod­rywała się na suchych i lekkich nogach. — Jakbym odzyskał rodzone dziecko… — mówił, głęboko wzdychając, a w jego oczach znowu pojawiły się łzy.

— A to nędzna swołocz! — wykrzyknął Adam i spojrzał na ogiera, któ­rego Maksym mocną ręką przytrzymywał za cugle. W pierwszej chwili nie mógł mówić, tylko się wykrzywił i splunął w bok. — Całkiem bez honoru… — Pokręcił głową z najwyższą pogardą i mówił dalej: — Jak nas we trzech zoba­czył, tak zatrząsł się cały i posiniał ze strachu… Jeszcze udawał, że nic nie pamięta i nie wie, czego my od niego chcemy! Ale jak Wicek i Mak­sym do niego podskoczyli, przewrócili jego na ziemię i kiedy się przeraził, że mogą go zabić, wtedy dopiero się przyznał!… Potem sam nam wszystko od­dawał i przepraszał. Tłumaczył się, że tak zgłupiał… Musiał także oddać moją uprząż, ta skatina! Tylko na cudze! Co oni sobie wyobrażają? Że my nie będziemy się bronili?! — dziwił się. — A mąkę to obiecał, że przy­wiezie sam, bo jeszcze nie ma zmielonej. — No pewnie! Zabrał najlepszą! A ziarnem, które nam zabrał, obsiał własne pola! — wołał z oburzeniem Dominik, obracając się co chwila do swojej kasztanki. Wciąż uśmiechał się do niej i czule głaskał ją po smukłej szyi. Klaczka odpowiadała mu radosnym potrząsaniem ślicznej głowy i machaniem ogona. — Chciał się szybko dorobić. Szatańska zachłanność. — Obłęd jakiś czy co? — dziwił się Adam. — Mnie się zdaje, że takiego to się powinno do więzienia wsadzić! — za­wołała Róża. — Za przestępstwem powinna iść kara, a nawet więzienie. Jeżeli prawo obowiązuje — przytaknęła Malinowska. — Kradną, gdzie tylko mogą. Ale nic im to nie pomaga. Straszna niena­syć… Na tych Niemców idą teraz z nowymi siłami — powiedział Adam, od­począwszy po obiedzie i nieco ochłonąwszy. — Cóż się okazuje, że nie tylko Rosjanie, Austriacy czy Niemcy, ale nawet i te nowe, jak im tam: bolszewiki, też ubiegają się o dobrego polskiego żołnie­rza, który byłby na ich usługi — mówił z wielkim zaskoczeniem Stanisław. — Że niby jakieś polskie wojsko oni chcą teraz uformować. — Ale po co to? Przecież mają dosyć swoich popleczników. Znowu szy­kują się do wojny czy jak? — dziwił się Dominik. — A podobno — zaśmiała się Róża — bywa tak, że wróg, kiedy nas chce wy­korzystać i nam szkodzi, to niespodziewanie… sam sobie szkodzi najbardziej. — Oszustwo szybko wychodzi na jaw i bardzo szkodzi temu, kto oszukiwał — natychmiast dodała Malinowska. — A wojsko takie tylko będzie prawdziwe, które nam pomoże odzyskać prawdziwą niepodległość — oświadczył Korzeniowski. — O! Nasi rodacy już mają dosyć umierania za tych przeklętników… i roz­pasańców — powiedział z gniewem Stanisław Kraszewski. — Prawo łamią na każdym kroku — ubolewała Róża. — I boże, i ludzkie… Ale wszystko do czasu, wszystko do czasu… —

z wielką stanowczością powtarzał Dominik Korzeniowski. Rozdział 70

Kilka dni później przyjechali do nich Kazimierz Lipski i Michał Wąsowicz, a wraz z nimi listonosz, który zawsze przynosił listy od Adama. O jego powrocie z frontu goście dowiedzieli się już wcześniej, a teraz, widząc go w zdrowiu, witali się z nim z niewymowną radością i nadzwyczajnie cieszyli się z jego szczęśliwego ocalenia. Również zainteresowali się młodym Wickiem, który wcześniej z wielkim zapałem pomagał Adamowi odzyskać to, co zagrabił jego bliski sąsiad i dotychczasowy przyjaciel, a teraz wciąż nie śpieszył się do swoich rodziców. — Wiedzą, gdzie jestem, i nie martwią się o mnie — odpowiedział z pogod­nym uśmiechem na chłopięcej twarzy. — Ale cię ten Kozak haratnął! — beztrosko roześmiał się Lipski. — Bę­dziesz do końca życia nosił na twarzy… taką pieczęć! — To i dobrze… A co?! Jemu z tym bardzo ładnie! No, tylko popatrzcie! — natychmiast wstawiła się za nim Ludwika. Wicek się zarumienił, a po chwili spojrzał na nią z głębokim podziwem. Uśmiechnął się z wdzięcznością i zaraz dodał: — Przydałem się tutaj… — O, jemu tu jest dobrze jak w niebie! — filuternie zaśmiała się Maszka. — Tobie chyba też? — zauważył po chwili dowcipny i bystry Kazimierz Lipski. — Bogu dziękować, bardzo dobrze! — z wielką żywością odkrzyknęła Maszka i podskoczywszy do góry, kilkakrotnie zakręciła się na pięcie. Słyszała już bowiem głos Malinowskiej, która przyzywała ją do pomocy. Goście i domownicy rozsiedli się za stołem. Niebawem zjawił się przed nimi poczęstunek: mocna herbata i białe bułeczki z makiem i z faso­lą, które Malinowska piekła na niedziele i święta. Jedli je, popijali herbatą i zwra­cali się do Adama, zapytując, co słychać na wschodzie, ponie­waż nieprzerwanie nadchodziły stamtąd dziwne wieści. Adam je po­twierdzał, bez pośpiechu kiwając głową. Listonosz, który przywoził listy także i dla Korze­niowskich, skoro tylko się posilił, zaczął opowiadać, jak to w Rosji po carze objął władzę niejaki Kiereński. Wszelako słyszy się, że na jego tym­cza­sowy rząd czyhają już tacy, o których się mówi, że są czerwoni. Oni strasz­nie są zajadli, bardzo szybko wzrastają w siłę i wcale nie widać końca tego dziw­nego zamieszania. — Ach, jak to dobrze, Adasiu, że wróciłeś z tej Rosji, bo tam już nie było dla ciebie bezpiecznego miejsca — cieszyła się Róża. — Nie tak dawno — zaczął Wąsowicz — dostałem i ja list od swojego syna. Przyniósł mi go on właśnie… — wskazał z uśmiechem na listonosza. — Mój

Konstanty — dodał — także brał udział w walkach z Brusiłowem i powiadomił mnie o sytuacji, w jakiej niedawno znaleźli się legioniści Piłsudskiego; ma się rozumieć Marmudzki i Jaworski, a także i Grzegorz Markowski. Oni cały czas towarzyszyli swojemu Komendantowi. W tym liście powiadamiał mnie Kon­stanty, że legioniści z I i z III Brygady odmówili złożenia przysięgi żołnierskiej na wiernopoddańczość dla armii centralnej i za to niemieckie władze okupa­cyjne tych nieposłusznych żołnierzy pozamykały w obozach. — To znaczy w takich… więzieniach?! — żywo zareagował Lipski. — Rządzą się tutaj jak u siebie — z obrzydzeniem skrzywił się Korzeniowski. — O, tak! Za wszelką cenę chcą pokazać, ile mają do rozkazywania! — wtrącił listonosz. — Marmudzki, jak się dowiedziałem z tego listu, jest za­mknięty w Szczypiornie, a Jaworski i wasz Grzegorz w Benjaminowie, gdzieś pod Warszawą… Sam Komendant został wywieziony z pułkownikiem Sosn­kowskim do Niemiec i osadzony w twierdzy Magdeburg! — O mój Boże! I co to będzie?! — wykrzyknęła Róża. Zapanowało niespokojne milczenie. — W całej Polsce — opowiadał listonosz — zwłaszcza w Warszawie, szybko narastają nastroje antyniemieckie i zanosi się na wielkie zmiany w całym świecie. A może i w Polsce… Pojawiają się coraz to nowi ludzie, którzy walczą o naszą niepodległość za pomocą partii politycznych. Ale Pił­sudski chce się wznosić ponad różne partie, z których każda idzie odrębną drogą do niepodległości; albo z Rosją, albo z Niemcami. On jeden ze wszyst­kich widzi podobnież najszybciej i rozumie, że te państwa już bardzo słabną. — Ludzie coraz częściej gadają, że wojna powinna się niedługo skończyć — wtrącił Dominik. — Ale i coraz częściej słyszy się o niejakim Dmowskim — natychmiast dodał listonosz. — Niedawno w Torczynie opowiadał nam Smolenar, że i on także bardzo szybko zobaczył, co się dzieje z Niemcami i z Rosją… I tenże Dmowski wszedł w bliskie kontakty z rządem Francji, a podobnież i z Anglią. Bardzo ich naciska i straszy, że sławny w całym świecie polski żołnierz wstąpi do armii niemieckiej i będzie z nimi walczył, jeżeli nie będą popierali pol­skiej niepodległości. I wojna przeciągnie się w nieskończoność, a bardzo tego się boją! Podobnież ów Dmowski — listonosz ciągnął w ciszy, która wokoło zapano­wała — to bardzo wpływowy polityk. A może dyplomata? Jak ich tam nazywają… Jeździ po całym świecie i sprawę Polski bardzo podbija w górę. Niejeden raz o tym słyszał Smolenar, który dostarczał zboże z Wołynia do War­szawy. A i Niemcy bardzo chętnie zboże od niego brali, ponieważ nadzwyczajnie im smakuje wołyńska pszenica! On jeszcze potrafi zachwalać jak nikt i ma rozmaite, najprzeróżniejsze znajomości. W jednym miejscu nie usiedzi, włóczy się po całym

świecie, a co tylko można, usłyszy i wie o niejednym bardzo dużo. — I robi się coraz bogatszy i bogatszy! — Kazimierz śmiał się dźwięcznie, wesoło. — Tak to jest. Jedni się bogacą, a drudzy padają i giną. Teraz po­trzebny jest ktoś mocny i bezstronny. Cały świat chce skończyć tę wojnę i dlatego Stany Zjednoczone przyszły do Europy ze świeżymi siłami, żeby prze­rwać rzeź niewinnych ludzi, a także ukrócić tych nienasyconych… którzy nie wiadomo dlaczego chcą zagrabić wszystkie kraje na wschodzie. Listonosz ze zdumieniem wzruszył chudymi ramionami: — I jeszcze dziwna dosyć… wiadomość — przypomniał sobie po chwili. — Otóż Smolenar, kiedy niedawno był w Warszawie, słyszał, że znalazł się jakiś wielki i sławny polski muzyk — nie śpiesząc się, opowiadał bywały listonosz. — Nazywa się on Paderewski, ma w Ameryce wielki posłuch, a nawet osobisty dostęp do ich prezydenta. — O, ho, ho! To ja widzę bliski już koniec tej wielkiej wojny! — Korze­niowski wykrzyknął z nową nadzieją. — Dałby Bóg… — składając ręce, westchnęła żarliwie Malinowska. Zapadło długie milczenie. Przerwała je Róża, z uśmiechem zwracając się do Kazimierza Lipskiego: — A jak się chowa mała Joasia? — O, już chodzi! — I ciągle taka ładna? — Róża pytała z miłym uśmiechem. Lipski serdecznie się do niej uśmiechnął, błyskając szarozielonymi, mą­dry­mi oczami, a po chwili odpowiedział: — Coraz ładniejsza! — Ach?! To pięknie! — zachwyciła się Róża i dalej słuchała rozmowy. — Idee rewolucyjne idą i ze wschodu, i z zachodu, a my jesteśmy w samym środku. Jak zwykle… — ze szczególną powagą mówił Wąsowicz. — Te idee cały czas idą od zachodu, z daleka, bo zachód rozgłasza, że wschód jest bardzo zacofany… A zachód chce tutaj rządzić. — Korzeniowski przypomniał sobie niektóre ze spostrzeżeń Ossolińskiego. — A ten Paderewski, chociaż sławny jest po całym wielkim, bożym świecie, to właśnie pochodzi gdzieś z naszych niedalekich okolic, z Wołynia albo z Podola — przypominał sobie Wąsowicz, który znał wszystkich ludzi w Tor­czynie i w wielu okolicznych miejscowościach. — I tak wyruszył w ten niezmierzony, szeroki świat? — Podobnież, podobnież… Przepięknie grał na fortepianie, a królowie i książęta, i wielcy tego świata bardzo chętnie z nim się bratali, kłaniali się jemu bardzo nisko, a on jak wielki pan jeździł po całej Ameryce i uzyskał nadzwyczajną sławę. — O Boże mój! — z zachwytem wykrzyknęła Róża.

— Tak, tak — powtarzał listonosz, wymownie błyskając oczami. — On rozgłasza imię Polski po całym świecie! Wszyscy spojrzeli na niego z najwyższą uwagą i ze zdumienia umilkli. Rozdział 71

Zachód Europy nie wiedział jeszcze o tym wszystkim, co się dzieje na wschodzie, ponieważ udręczony był niekończącą się wojną. Już od wielu miesięcy utraciła ona jakikolwiek sens i z wielkim trudem wygasała. Jednak wciąż pochłaniała na froncie zachodnim niezmierne liczby niepotrzebnych ofiar. Ale ku wielkiemu zdumieniu, a także i szczęściu tych, którym udało się przeżyć, na okrwawione pola bitewne, do okopów spowitych w dymy i w ogień, na cały wojenny front, który już rozciągnął się na morza i na powietrze, zza oceanu przybyło wojsko amerykańskie, ażeby ostatecznie stłumić pożar wojny. Na arenę światową wkroczyło młode i wielkie państwo z odległego konty­nentu, Stany Zjednoczone. Jego nowo wybrany prezydent Wilson z całym autorytetem tego potężnego państwa dążył do obalenia germańskiej koncepcji wielkich Niemiec, z której powodu wdały się one w wojnę z całą Europą. Po­pierany w powtórnych wyborach prezydenckich przez wielu Polaków amery­kańskich Wilson z wielką siłą domagał się dla Polski samodzielnego bytu. W swoim orędziu z 8 stycznia 1918 roku opowiedział się za utworzeniem nie­pod­leg­łego państwa polskiego, z wolnym i bezpiecznym dostępem do morza. W bliskiej z nim łączności pozostawał sławny na cały świat polski pianista i kompozytor Ignacy Paderewski. Jego nadzwyczajna sława sprawiła, że liczni artyści, wielcy pisarze, muzycy i poeci zaczęli bardzo głośno w całej Europie mówić i pisać o Polsce. W ślad za nimi zewsząd i coraz mocniej zaczęto się domagać niepodległości dla tego wielkiego narodu, który swoje państwo w środku Europy posiadał już wówczas, gdy obecne sąsiadujące z nim pań­stwa były w wielkiej rozsypce lub nie istniały, a doszły do potęgi w ogromnym stopniu kosztem upadku i wielkich cierpień Polski. Jednocześnie głoszona przez Stany Zjednoczone ideologia demokracji i wolności dla uciemiężonych narodów sprzyjała temu, ażeby podnieść do samodzielnego życia naród polski, ponieważ wylał on niezmiernie dużo łez i krwi dla odzyskania własnej niepodle­głości, a także dla wolności innych narodów. Sprawa Polski w ostatnich miesią­cach wojny została tak bardzo umiędzynarodowiona, że już w czerwcu, w ostat­nim roku wojny zapadła pomiędzy państwami Europy Zachodniej zgoda na jej samodzielny byt. Ale chociaż w Rosji upadła monarchia, wybu­chały rewolucje i zmieniały się ustroje, to jednak dopiero klęska Niemiec po­zwoliła Polakom stanąć na własnych nogach. Natychmiast po ich kapitulacji i po podpisaniu rozejmu przyjechał do Warszawy uwolniony z więzienia w Magdeburgu sławny Piłsudski,

któremu drogę na szczyty utorowała jego wielka wyobraźnia i energia. Warszawa nienawidziła Niemców za wyjątkową pogardę, z jaką oni w la­tach wojny traktowali Polaków. Mieszkańcy jej byli świadomi bezbrzeżnej chciwości, metodycznie zorganizowanych grabieży, bezwstydnych i podstęp­nych oszustw politycznych, za których pomocą chcieli pozyskać życzliwość narodu, którym gardzili już z samego założenia. Polacy obserwowali ich w róż­nych sytuacjach i coraz bardziej byli zdumieni, jak to się dzieje, że Niemcy tak często zmieniają poglądy. — Ale przekonania i plany… mają po cichu zawsze te same i zawsze te same cele… — niejednokrotnie dodawali. Jednocześnie, wraz z postępującymi szybko zmianami, w ogródkach ulicz­nych, w kawiarniach i piwiarniach warszawskich coraz częściej opowiadano sobie o Piłsudskim, który został przez Niemców uwięziony w Magdeburgu, i o tym, że nigdy nie stał się im powolny, a ostatnio najwyraźniej bał się ich coraz mniej. Rozmowy na jego temat najpierw zaczynali jego wrogowie i lu­dzie nieufni. I oni przy kuflu piwa opowiadali sobie najdziwniejsze historie: — Ten Piłsudski to wyjątkowy obieżyświat! Brał udział w przygotowaniach do zamachu na cara Aleksandra III i za to został zesłany na Syberię — oświad­czył na samym początku profesor historii i literatury. — Podobno kiedyś był literatem i artystą! — zdumiewał się żurnalista. — O… Nawet spirytystą! — z uśmiechem zawołał jego kolega. — Artysta i żołnierz! — nagle wykrzyknął malarz. — Czy to dobrze? — ktoś się dopytywał. — Bóg jeden wie… Ale takie połączenie rodzi wielkie osobowości — za­uważył emerytowany profesor. — O, tak! — wykrzyknął nauczyciel przedmiotów ścisłych. — Zgromadził koło siebie różnych ludzi i dobrych żołnierzy. — Bardzo sprzymierzył się z nim niejaki Sosnkowski. I wielu, wielu innych twardych żołnierzy… jest mu absolutnie oddanych — dodał jego przyjaciel. — A iluż to młodziaków? Boże mój… — zdumiewał się nauczyciel. — Podobno uwierzył we wszystkie przepowiednie o Polsce, że ma ona od­zyskać niepodległość i wolność! I sam postanowił je spełnić! — ze zdumie­niem i zachwytem wykrzyknął jakiś nieznany człowiek, który słysząc rozmowę o Piłsudskim, dosiadł się do tego licznego towarzystwa. — Jakby w nagrodę uzyskał wielki rozgłos — mówił bardzo szczupły męż­czyzna. — A ta Rada Regencyjna, która przecież powstała, co tu dużo gadać, za zgodą zaborców, służy narodowi, teraz jemu oddaje władzę w wolnej Pol­sce! Uznała, że w obecnej sytuacji on jest najlepszy. — To wprost niezwykłe! — zawołało kilku naraz.

— Wolne państwo ma już swojego przywódcę, jakby prawowitego króla! — zdumiewali się inni. — Piłsudski staje się przywódcą państwa. — Bo on porwał za sobą całą młodzież — przypomniał nauczyciel. — Z literata w odpowiednim momencie zamienił się w żołnierza, i to jakże zuchwałego?! — I wszystkim się przeciwstawił! — Artysta malarz zacierał ręce. — Otóż to! Stworzył legiony! Cały świat bardzo się z nim liczy. A teraz oddają mu władzę ci, którzy w gabinetach tylko deliberowali. — To szczególny żołnierz. — Wszakże podobno ma wielu wrogów, jak się niekiedy słyszy… — ktoś po cichu zauważył. — Piłsudski w swojej najgłębszej istocie to zdumiewający, przedziwny samotnik — wtrącił w zadumie bardzo ubogo ubrany profesor na emeryturze. — Żołnierz i artysta! — z radością powtórzył siedzący naprzeciwko ma­larz. — Z tego, co się o nim słyszy, zawsze chadzał własnymi drogami! — I najważniejsze, że sam wynajdywał te drogi — z wielkim uznaniem do­dał profesor. — Na wojnie zdobywał bardzo wielu sprzymierzeńców! — Ale niezastąpieni są również dyplomaci. Taki na przykład Dmowski — z powagą zauważył profesor. — To jest druga strona tego wielkiego medalu. — No i Paderewski, którego słucha i podziwia cały świat! — dodał muzyk, znajomy malarza. — Cała wielka Ameryka uwielbia Paderewskiego. — Nic dziwnego, że u nowo wybranego prezydenta Wilsona tak dużo zna­czy jego osoba! — U prezydenta Stanów Zjednoczonych! — podnosząc kufle z piwem, wołali żur­naliści. — Ach, wszystko wskazuje na to, że Pan Bóg sobie o nas przypomniał… — cieszył się malarz. — I trzeba mu za to okazywać wdzięczność — z wielką powagą zakończył emerytowany profesor historii. Już w dniu podpisania kapitulacji i na wieść tym, że Niemcy przegrały woj­nę, ogarnęła Polaków szalona radość. W mgnieniu oka rozpoczęło się w stolicy i w innych miastach rozbrajanie żołnierzy niemieckich, którzy sami też pod wpływem paniki rzucali broń i uciekali daleko w swoje rodzinne strony. Na oczach całego świata powstawała wolna i suwerenna Polska. Wieści o tym rozbiegały się lotem błyskawicy po wszystkich dotychczasowych zaborach. Powszechnie ludzi ogarniało niesłychane zdumienie, zachwyt, a niektórych wprost upojenie. Bardzo wielu nie mogło uwierzyć w cud zmartwychwstania swojej ojczyzny. Widać było w wielu miejscowościach, jak Polacy wiwatują, wykrzykują, ściskają się i płaczą z radości, ale nade wszystko przepełnia ich wielka duma.

Z dnia na dzień i równocześnie w niezliczonych miejscowościach, przy sklepowych szyldach, w przydrożnych karczmach, w urzędach, szkołach i prywatnych domach poja­wiały się polskie sztandary. W takich momentach najbardziej się ujawniało, że oto cały daleki i nieznany świat przyznawał Polsce prawo do niezawisłego istnienia. A jednocześnie jej sąsiedzi znaleźli się w sytuacji, której zdumiewających następstw i skutków do niedawna jeszcze, pomimo całej swojej potęgi, sami zupełnie nie potrafili przewidzieć ani sobie wyobrazić. Rozdział 72

Podczas gdy z niezmierzonej otchłani niebytu zaczęła się wyłaniać Polska, gdy na świecie wojna wygasała, to w Rosji wrzało i z dnia na dzień powiększał się chaos. Wstrząsały nią niepojęte, dziwne zmiany, rozrastała się atmosfera niepewności, grozy i walki o władzę. Po rewolucji lutowej i po zrzu­ceniu cara imperatora z tronu jego przodków władzę nad imperium przejął Kiereński i utworzył burżuazyjno-demokratyczny Rząd Tymczasowy z sie­dzi­bą w Pałacu Zimowym, w Petersburgu. Opierając się na jego zwycięstwie, bogaci ludzie wraz z ambitną, politykującą inteligencją zamierzali stworzyć państwo nowoczesne, będące przeciwieństwem Rosji monarchicznej i feudalnej. Wszyst­ko wskazywało na to, że międzynarodowa finansjera, przywdziewając się w ozdobną i urokliwą szatę, jaką jest polityczny ogólnik i wytarty frazes nazy­wa­ny demokracją, planowała pomagać Kiereńskiemu ze wszystkich sił w utwo­rzeniu nowego i najzupełniej odmiennego państwa. Jednak na ruinach staro­dawnej Rosji trudno było w krótkim czasie stworzyć państwo na wzór zachodni i nowa władza wcale nie była mocna. Jednocześnie burzliwie, bardzo głośno i gwałtownie dochodził do głosu rosyj­ski proletariat pod przewodnictwem Lenina. Bardzo szybko powiększały się zastępy i szeregi partii bolszewików, upowszechniała się agresywna i zdumiewa­jąca propaganda leninowsko-bolszewicka. W samym jej środku zajmował nie­zwykle dużo miejsca mit legendarnej sprawiedliwości. Dzięki niemu ludzie z naj­niższych warstw społecznych głęboko uwierzyli w spełnienie się ludowej baśni o biednym parobku i robotniku. Opowiadano im, że oto nadszedł czas, w którym nic nieznaczący chłop i robotnik, jak to zawsze działo się w wielu rosyjskich bajkach, wedrze się na tron cara, zdobędzie jego nieograniczoną władzę i znajdzie się w cudownym, wyśnionym raju. Nowo powstałe, rozbiegające się po całej Rosji, bojowe pieśni rewolucyjne zagrzewały do buntu przeciwko ciemiężcom: Krew naszą długo leją katy, Wciąż płyną ludu gorzkie łzy. Nadejdzie jednak dzień zapłaty,

Sędziami wówczas będziem my! Sędziami wówczas będziem my! Rozsiani po całej Rosji brodaci, jak sam ich mistrz, agenci marksistowscy powtarzali i przekonywali z nieodpartą siłą, że prosty człowiek, gdy zrzuci z tronu cara i sięgnie po najwyższą władzę, natychmiast wprowadzi wielką sprawiedliwość, na którą biedny lud czekał tysiąc lat. Teraz nadeszły czasy, gdy wszystko będzie otwarte przed całym rosyjskim narodem. Nikomu dotąd nieznani agenci rozsnuwali wspaniałą wizję wyjątkowego dostatku i dostępu do wszelkich dóbr. Z nieodpartą sugestywnością powtarzali, mówili prostym i dobrodusznym ludziom, że oto wybiła cudowna godzina dziejowej sprawie­dliwości. Bogactwa zostaną odebrane tym, którzy je narodowi wydarli, i rozdane biedakom. A jeżeli bogaci nie pozbędą się ich z własnej woli, w imię tej sprawiedliwości należy pokonać, nawet pozabijać bogaczy, ludzi zamoż­nych, również i tych, którzy mają wykształcenie albo zajmują ważny urząd państwowy. Dzięki tak nadzwyczajnym wizjom rewolucja proletariacka pod przywództwem Lenina zyskiwała coraz szersze poparcie. Ze swojej natury była niepodobna do wszystkiego, cokolwiek dotąd w Rosji znano i widziano, odrzucała wszelką tradycję i stała się całkowitym zaprzeczeniem pokojowych zmian. W 1917 roku, na samym początku listopada został dokonany następny przewrót. Bolszewicy po krótkim i niespodziewanym szturmie zajęli carski Pałac Zimowy i natychmiast wyrzucili stamtąd zaskoczony rząd Kiereńskiego. Wkrótce w całej Rosji pod przywództwem Trockiego, który w najwyższym stopniu był oddany rewolucji marksistowskiej, rozpoczęła się walka czerwo­nych z całym dotąd panującym światem, czyli z białymi. Ażeby zdobyć absolutną władzę i z nikim się nią nie dzielić, bolszewicy w tym ogromnym kraju rozpętali wojnę domową. Wprowadzali atmosferę niezwykłego przera­żenia i bezwzględnie mordowali wszystkich, którzy nie okazywali im ślepego posłuszeństwa. Często zachęcali nawet małe dzieci, ażeby donosiły na swoich rodziców, gdy oni nie chcieli się poddać władzy bardzo prymitywnych i okrutnych agentów komunistycznych. Rodzice ginęli od kul egzekutorów, dzieciom zaś w nagrodę i na wzór dla innych do naśladowania wystawiano pomniki. Było to tak niesłychanie mocne i kategoryczne, by prości ludzie uwierzyli, że to straszliwe okrucieństwo i bezwzględność wynikają z nadzwy­czajnej i niepodważalnej słuszności nowej idei. Ta absolutna nadrzędność partii bolszewickiej natychmiast i całkowicie odrzuciła Boga. W ciągu roku czerwoni zwyciężyli w całej Rosji, ponieważ jednych wymordowali, innych przerazili krańcowym terrorem wynikającym z rozkazu Lenina. On też, na dowód swojej wielkiej władzy, wydał w 1918 roku rozkaz zamordowania cara Mikołaja II wraz z jego najbliższą rodziną. W nowej sytuacji w Rosji głośno zrobiło się o Feliksie Dzierżyńskim. Ludzie, którzy mogli coś o nim powiedzieć, opisując jego wygląd, określali go jako

człowieka, którego fizjonomia miała najwyraźniej cechy wschodnie. Pod jego cofniętym czołem osadzone były wąskie, okrutne oczy, a ostrą twarz dodatkowo jeszcze wydłużała czarna i spiczasta broda. Te cha­rakterystyczne cechy nadawały mu bardzo groźny wygląd. Z pomocą organizacji, której działalność rozprzestrzeniła się na całą Rosję, Dzierżyński rozpętał jeszcze większy i wprost niewyobrażalny terror. Ścigał przede wszystkim tych, którzy z powodów politycznych zagrażali nowej wła­dzy. Ale nie mniejszymi przestępcami stali się kupcy, właściciele ziemscy — od największych do drobnych — a także cała inteligencja. Tych ludzi nazywano teraz wielkimi wrogami ludu i natychmiast zabijano. Taki sam los spotkał duchow­nych prawosławnych i katolickich. Ponieważ Bóg przestał być potrzebny, a także stał się największą przeszkodą w panowaniu nad wszystkimi i nad wszystkim, wymordowano w całej Rosji niemal wszystkich duchownych. Rosją za­władnęli brodaci komisarze, którzy zajęli miejsce Boga. Z Petersburga, Moskwy, Odessy, z wielu rosyjskich miast i różnych ośrodków rozchodziły się wieści o tym, jak bolszewicka władza bezlitośnie i ostatecznie rozprawia się z właścicielami majątków, fabryk, wielkich sklepów i wszelkiego rodzaju przedsiębiorstw. Masowo rozstrzeliwano ich za to, że wzbo­gacili się na wyzysku i krzywdzie prostych, zwyczajnych ludzi, ale także i po to, ażeby im odebrać wielkie bogactwa. Krew w żyłach mrożące wieści docierały do wszystkich miast, miasteczek i miejscowości, aż po krańce rozle­głej Rosji. Także na całej Ukrainie, na Podolu i na Wołyniu, w jego stolicy, Łucku, również w małym Torczynie ludzie dowiadywali się o tym, w jaki sposób kładzie się fundamenty nowej władzy. W każdą niedzielę mieszkańcy tego miasteczka i jego okolic spotykali się, by przekazać sobie nowe i coraz straszniejsze wieści. Rozdział 73 Pewnej niedzieli z Łucka przyjechał do swojego ojca Witold Ossoliński. Po mszy, jak zwykle, obaj na chwilę zatrzymali się pod kościołem i wkrótce dookoła nich zgromadziła się większa gromadka bliższych, a także dal­szych znajomych. Przerażeni ludzie opowiadali i przekazywali sobie straszliwe wieści dochodzące ze wschodu. Niektórzy zaczęli tę rewolucję marksistowsko-socja­listyczną porównywać nawet z rewolucją francuską, zważywszy, że Rosją także najpierw chciały zawładnąć siły międzynarodowe. Ale syn Ossolińskiego, głę­bo­ko westchnąwszy, powiedział: — Jednak, jak mi się zdaje, ta idea marksistowska… jest czymś o wiele sprytniejszym od burżuazyjnej rewolucji francuskiej. Ona jest czymś o wiele szerszym i bardziej dostosowanym do narodowej i patriarchalnej Rosji. Usłyszawszy to, stary Ossoliński z wrażenia nic nie odpowiedział. Był

w najwyższym stopniu przerażony i wstrząśnięty wiadomościami, które docho­dziły z głębi Rosji, a zwłaszcza tym, że wymordowano tam wszystkich, którzy mieli wykształcenie, wiedzę, piastowali jakąś władzę, osiągnęli znaczenie i uznanie, czyli tych ludzi, którzy dla społeczeństwa odgrywali ważną rolę. Po głębszym namyśle powiedział: — Wygląda na to, że każda następna rewolucja… musi być chytrzejsza od poprzedniej. — O mój Boże! — jęknęła pani Borkowska. — Inaczej by nie zwyciężyła — domyślił się jej mąż. — O, tak. Przecież musi zdobywać nowe metody uwodzenia ludzi… — od­po­wiedział z wymownym uśmiechem młody Ossoliński. — A co się stało z księdzem Bujalskim?! Coś strasznego! — nagle wy­krzyknął Pawłowski. — Nie zdołał się uratować… Straszna śmierć! — wydusił z siebie Wawrzy­niec, kuzyn braci Bujalskich. — Co się stało?! — niecierpliwie dopytywał się Ossoliński. — Słów mi… brak… — zaledwie dosłyszalnym głosem mówił Wawrzyniec. — Co takiego?! Co takiego?! — z najwyższym niepokojem dopytywał się Witold. — Nie mogę… mówić… — W oczach Wawrzyńca pokazały się łzy. Wreszcie po dłuższej chwili zdławionym, przerywa­nym głosem wyjąkał: — Został przez bolszewików… piłą przecięty. — Ach, Boże! — krzyknęła pani Borkowska. — Ja… chyba umrę! Ja umrę! — łkała, zakrywając twarz rękami. I nagle zachwiała się, tracąc równo­wagę. Przerażony pan Borkowski, a także obaj Ossolińscy rzucili się do niej i podtrzymali, żeby nie upadła i nie zemdlała. — I podobno nie on jeden! — zawołał Pawłowski. — Nad duchownymi znęcają się… najbardziej! — z wielkim smutkiem mówił Ludwik Ossoliński. — I cały świat o tym nie wie?! — zdumiewał się Borkowski. — Oni wszystkich zaskakują! — wyjaśniał Witold Ossoliński. — A czy jego rodzina już o tym wie?! — z trudem oddychając, dopytywała się pani Borkowska. — Tak, tak… — przez łzy odpowiadał Wawrzyniec. — Jak oni to przeżyją? — rozpaczała pani Borkowska. — Co to będzie?! — zastanawiał się Pawłowski. — Ach, ci bolszewicy… Słychać, że już się do nas wybierają — po chwili odpowiedział Ludwik. — Chcą robić to samo z naszymi księżmi?! — z przerażeniem dopytywał się Borkowski.

— Pewnie tak… Koniec świata! Antychryst wdziera się na szczyty! — zawołał Pawłowski. — O, nie! — gwałtownie zaprotestował Ossoliński. — Szatan nie może zwyciężyć! — Ale chce rządzić światem — cicho odpowiedział Wawrzyniec. Jednocześnie walki o granice państwa polskiego wciąż nie słabły. Polacy chcieli odzyskać swoje dawne terytoria w Galicji Wschodniej. Sławny z odwagi i z wielkich talentów wojskowych młodziutki asystent Józefa Piłsudskiego, Lis Kula, po krwawych bojach na Wołyniu i na froncie rosyjskim rzucił się do bitwy z Ukraińcami o Torczyn. Na terenie tego miasteczka rozegrał się krwa­wy bój o jego przynależność do Polski. Państwo ukraińskie nie miało histo­rycz­nych fundamentów ani ustalonych, trwających przez wieki, granic. Próbo­wało je dopiero utworzyć. W bojach z Ukraińcami o dawne wschodnie ziemie Polski Lis Kula odnosił wielkie sukcesy, będąc nieustraszonym do­wódcą. Jednakże niespodziewanie zginął od celnej kuli przeciwnika. Jego niepotrzebna śmierć wstrząsnęła Torczynem i wzbudziła powszechny, wielki żal. Tymczasem wydarzenia polityczne niezwykle szybko przybierały nowy ob­rót. W Rosji doszły do władzy potężne siły bolszewickie. Pokonani tam zostali wszyscy ich wrogowie i przeciwnicy rewolucji marksistowskiej. W obliczu wielkiego, bolszewickiego zagrożenia, które nie chciało uznać wolnej Ukrainy, rodziły się nowe, niespodziewane sojusze. Wsparty nimi Piłsudski wyruszył do Kijowa, ażeby go zdobyć i odebrać bolszewikom. Tym razem ruszył z woj­skami Symona Petlury, który był przywódcą narodowego rządu ukraińskiego. W takiej sytuacji obaj bracia Bujalscy postanowili pomścić śmierć swojego kuzyna. Starszy Andrzej, ranny pod Kostiuchnówką, jeszcze nie doszedł do pełni sił. A tymczasem znowu rozeszły się wieści o tym, że bolszewicy zaczynają umacniać swoją władzę na Ukrainie. Kiedy obaj Bujalscy dowie­dzieli się, że Piłsudski wyruszył przeciwko czerwonym na Kijów, zarówno Bogusław, jak i Andrzej, który przestał myśleć o swoim zdrowiu, bez wahania dołączyli do innych ochotników. W ślad za nimi podążył Aleksander Sobieszczański. Gdy Polska odzyskała niepodległość, z obozów niemieckich uwolnieni zostali Marmudzki, Jaworski i Grzegorz Markowski. Oni również niezwłocznie pośpieszyli za Piłsudskim. Z wielu stron także dołą­czyły się do tej wyprawy oddziały wierne Komendantowi. Po kilku tygodniach przyszła następna wiadomość, że z pomocą ukraińskiego przywódcy narodo­wego Petlury i jego sił polskie wojsko pokonało czerwonych. I chociaż bol­szewicy zostali wypędzeni z ukraińskiej stolicy, to nie zrezygnowali z tego miasta. Walki z nimi toczyły się dalej, a nawet przybierały na sile. Ludzie, którzy dowiedzieli się o tym krótkotrwałym zwycięstwie i byli zasko­czeni takim rozwojem wydarzeń, zastanawiali się nad nimi z wiel­kim nie­pokojem. Gdy spotykali się ze sobą,

znowu dzielili się obawami i nadziejami: — Na cóż się poważa ten Piłsudski?! — Idzie w górę! — zdumiewali się coraz bardziej. — A teraz jemu Polacy ze wszystkich stron pomagają! — powtarzali inni z wielkim podnieceniem. — Jak ten świat dziwnie się obraca?! Ach, Boże, spełniają się niepojęte wyroki! — A czy Rosja rozpada się, czy się powiększa? — z rosnącą ciekawością dopytywali się ludzie na całym Wołyniu. — A co z nami będzie? Może czerwoni za tę Ukrainę zaatakują teraz Polaków?! — Kto wie? — Może Sobieszczański i Bujalscy będą coś wiedzieli? Oni przecież byli na wojnie! — Słyszałem, że znowu idą razem z Piłsudskim! — wykrzyknął Wawrzy­niec Bujalski. — To o nim teraz wszędzie śpiewają: „Jedzie, jedzie na kasztance / siwy strzelca strój, siwy strzelca strój. / Hej, hej, komendancie, / Miły wodzu mój!”. Rozdział 74

Dla Polski nie skończyła się walka o wyznaczenie granic swojego państwa, ponieważ wszyscy sąsiedzi dookoła chcieli umniejszyć jej dawne teryto­rium, zarówno na wschodzie, jak i na zachodzie. Tymczasem idea wszech­światowej rewolucji fanatycznie ożywiała bolszewicką partię Lenina i w oczach prostych wyznawców przydawała jej wielkiej dumy wyzwolicielki świata z oków wyzyskiwaczy. Dlatego bolszewikom nie wystarczyło przejęcie władzy w Rosji. W swojej nieumiarkowanej aktywności podjęli wielki marsz na zachód. Jedno­cześnie w tym czasie z wielką energią była przygotowywana rewolucja komu­nistyczna w Niemczech. Ponieważ idea rewolucji marksi­stow­skiej narodziła się tam i stamtąd przybyła na wschód, był to dla bolszewików zwycięski i pełen najwspanialszych nadziei powrót do źródeł. Tam już czekali na nich wielcy komuniści, którzy współpracowali z Leninem i zamierzali wpro­wadzić w Niemczech rządy rewolucyjne. Na drodze wielkiego marszu stanęła War­szawa. Należało ją zdobyć, a wreszcie całą Polskę. Jej strategiczne położenie wprost niesłychanie kusiło do tej zuchwałej wyprawy. „Dziś niczym… jutro wszystkim my!” — obwieszczała całemu światu zu­chwała pieśń rewolucyjna, którą w triumfalnym marszu na Europę bolszewicy śpiewali głośno i z szalonym przejęciem, wymachując wielkimi, czerwonymi sztandarami.

I oto pewnego dnia, w połowie lata 1920 roku udekorowane takimi sztan­darami, na międzynarodowej szosie wiodącej z głębi Rosji do Warszawy poja­wiły się i popłynęły nieprzeliczone chmary bolszewickich wojsk, które bez zapowiedzi wtargnęły na ziemie polskie i nieprzerwaną lawiną ciągnęły tą drogą na zachód. Zuchwali, obcy wojownicy z niezachwianą pewnością siebie wyruszyli w daleki i szeroki świat po zwycięstwo, które, jak im obiecano, bez najmniejszej wątpliwości na nich czekało w zacofanej ideologicznie Polsce. Wielkie tabory konnych i pieszych wojsk przemierzały setki kilometrów w gorączkowym pośpiechu i z niezwykle radosnym podnieceniem. Polacy wybiegali im naprzeciwko i ze zdumieniem przecierali oczy. Naj­pierw zobaczyli, jak buńczucznie i z niepohamowanym pośpiechem, jakby je ktoś nieustannie popędzał, mknęły niezliczone oddziały konne uzbrojone w ka­ra­biny, pistolety i w szable. Za nimi, wytężając nieustannie wszystkie siły, ostro popędzane konie dzień i noc bez wytchnienia ciągnęły armaty, różne działa, wozy z zaopatrzeniem i kuchnie polowe. Dalej śpiesznym marszem zdążały setki tysięcy piechoty z czerwonymi gwiazdami na czapkach i z kara­binami na ramionach. W ślad za wojskiem, z wielkim pośpiechem, z niesły­chaną niecierpliwością, pieszo lub na różnych wozach podążali przed siebie wszelkiego rodzaju ochotnicy, obiecując sobie wielką grabież na polskich bogaczach. Najprzeróżniejsze pojazdy i najdziwniej ubrani ludzie wlekli ze sobą całe rodziny rozpalone radosną wizją i nadzieją niedalekich już i wiel­kich zy­sków. W końcu, z jeszcze większym zdumieniem Polacy zobaczyli tłu­my ludzi, nieraz o wschodnich rysach twarzy, ubranych bardzo dziwnie i bied­nie, którzy tłumnie porozsiadali się na nieznanych tutaj wozach o dziwnych kształtach, zuchwali, pewni siebie i rozkrzyczani. Wydawało się, że cała Azja wylewa się na zachód, pędząc po wielkie zwycięstwo i jakieś nieprzebrane, legendarne bogac­twa. — Na Arsawu! Na Arsawu! Za Leninu! Na Arsawu! Za Leninu! Za sławu!10 — dodając sobie jeszcze większego animuszu, krzyczeli i gnali, nie zatrzymując się, pewni swoich nadzwyczajnych zwycięstw. W jednej niemal chwili do każdego zakątka w całej Polsce dobiegła lotem błyskawicy wiadomość o tym, że bolszewicy z wielkimi siłami idą na War­sza­wę, ażeby ją natychmiast zdobyć. Z kilku stron szły również ich wielkie armie. Już wcześniej Polacy, którzy mieszkali w dawnym zabo­rze rosyjskim, zdążyli się zorientować i powiadomić polski rząd, że bolszewicy zamie­rzają na terenie Polski zapalić ogień rewolucji światowej, a potem, jak wieść niosła i czego były liczne świadectwa, razem z komunistami niemieckimi zamierzali jej płomienie przerzucić na cały zachód, ażeby stworzyć w całej Europie jedno wielkie państwo o charakterze rewolucyjno-lewicowym. Wszystkie dotych­cza­so­we wydarzenia w Rosji zapowiadały, że przyszłe pań­stwo będzie wielkim tworem bez Boga i jego przykazań. Miało to być państwo zbudowane na ideologii materialistycznej, pod

każdym względem świeckie i bez najmniej­sze­go odniesienia do wartości wyższych, duchowych i nadprzy­rodzonych. Zewsząd dochodzące o tym wiadomości natychmiast wywołały wstrząs i nieopisane przerażenie. Mówiono coraz częściej i powszechniej, że Rosja bolszewicka jest państwem Antychrysta, to znaczy w swoich założeniach i pod­stawach odrzuca religię chrześcijańską. Na dodatek chce uczynić taką całą Europę. A gdy wieści o najeździe bolszewików rozbiegły się po całej Pol­sce, natychmiast sprawiły, że mężczyźni — młodzi i starzy, ochotnicy w każdym wieku — zaczęli się masowo zgłaszać do wojska. Rząd polski niezwłocznie ogłosił powszechną mobilizację. Spotkało się to z niesłychanym poparciem, a cały naród przepełnił i rozpalił niezmierny zapał. Sto tysięcy ochotników, w tym podrostki, a nawet i dzieci, które ściągnęły do Warszawy z całej Polski, przy­bywało na pomoc i dla uratowania stolicy. Blisko milion bolszewików, zdążając szeroko rozlaną masą pod dowódz­twem bardzo utalentowanego generała Tuchaczewskiego, kierowało się na północ Warszawy i podążało jeszcze dalej. Następnie, opasując miasto wielkim łukiem, napastnicy planowali dokonać potężnego uderze­nia z przeciwnej strony. W ten sposób wraz z armiami maszerującymi na Warszawę od wschodu czerwoni mieli ująć stolicę Polski w żelazne kleszcze. Wojskom bolszewic­kim bardzo jeszcze dodawała odwagi wiadomość, że również w tym czasie z po­łudnia idzie na Polskę słynna w całej Rosji z dzielności i z niesłychanej fantazji rewolucyjnej, przez nikogo dotąd niepokonana, konnica Budionnego. Tymczasem młode państwo polskie rozporządzało już sprawnym wywia­dem. Dysponując nim, a także dzięki dużemu doświadczeniu wojennemu, Piłsudski rozwinął bardzo szeroki front przeciwko spodziewa­nemu planowi strategicznemu napastników. Przeciwko uderzeniu z północy wystawiona została 5. Armia pod dowództwem Władysława Sikorskiego. Zada­niem jej było opanowanie pozostającego w bojowym ruchu prawego skrzydła nieprzyjaciela na północ od Warszawy. Doszły też bardzo pokrzepiające wieści o tym, że z wielkim pośpiechem podąża na pomoc Polakom armia generała Hallera, która do tej pory biła się na zachodzie Europy z Niemcami. Do walki w obronie stolicy przypadł jej bardzo długi front, który rozciągał się od Pułtu­ska aż do Dęblina. Do niego przede wszystkim zbliżały się od wschodu pierw­sze uderzenia na miasto. Niebawem też, podnosząc bardzo na duchu polskie serca, rozeszła się wieść, że nad rzeką Wieprz Piłsudski pokonuje i osłabia wojska bolszewickie i jest coraz bliżej Warszawy. Ale chociaż ten przerażający i groźny pochód był zatrzymywany i osaczany ze wszystkich stron, jednak duch absolutnie zwycięskiej i dotąd przez nikogo niepokonanej rewolucji płonął w czerwonych napastnikach z niewyobrażalną mocą i z niepojętą siłą. Rozdział 75

W Warszawie i w jej okolicach wszyscy obrońcy z ostateczną determina­cją przygotowywali się do rozstrzygającej bitwy. Stolica nie miała zamiaru się poddawać, wspierała ją bowiem cała zmartwychwstała Polska. Wiadomo też było, że rozfanatyzowany wróg pośpiesznie ją otacza i przed­ostanie się na zewnątrz nie będzie możliwe. Gdyby okazało się to ko­nieczne, w bitwie byli zdecydowani wziąć udział wszyscy mieszkańcy War­szawy. Mia­sto zabezpieczono działami, które ustawiano od północy i wschodu, w tym także i na bagnach bielańskich. Zbliżająca się nawałnica nie złamała ducha Polaków. W mieszkańców stolicy wstąpił duch nadzwyczajny. War­szawianie także doskonale wiedzieli, że cała Polska modli się o boskie miłosier­dzie i o odmianę nadciągającego, groźnego losu. Już bowiem w niezwykle krótkim czasie miała się rozegrać bitwa decydująca o istnieniu bardzo mło­dego polskiego państwa, a nawet o dalszych losach Europy. Gdy wróg z potężną masą swoich wojsk przybliżył się i zaczął napierać na siły broniące dostępu do miasta, wszyscy wiedzieli, o jaką stawkę toczy się ta gra. Przez ten czas mieszkańcy Warszawy, którzy nie uczestniczyli w krwawej rozprawie, błagali Boga o pomoc. Dzień i noc odprawiane były wspólne modlitwy. Liczne procesje z wystawionym Najświęt­szym Sakramentem nie ustawały podczas bitew, które staczane były za Wisłą, na przedpolach miasta. Ludzie, którzy szli w tych procesjach, śpiewając i modląc się, też byli narażeni na śmierć, ponieważ ponad nimi przelatywały coraz czę­ściej i rozrywały się pociski armatnie. Miasto otoczyły nieprzyjacielskie wojska piesze, konne i artyleria. Ostateczny i krwawy bój przybliżał się z każdym dniem i z każdą godziną. Do walki z bolszewikami wyruszyli również ochotnicy z Wołynia, z Podola i ze wszystkich ziem kresowych, także z Torczyna i jego okolic. Sobieszczański, Markowski i Bujalscy pozostali przy Piłsudskim. Marmudzki zaś i Jaworski w parę dni przedarli się na pierwszą linię frontu, do armii Hallera. Za nimi poderwali się i podążyli Tchórzewski, Gołębiowski, Pawłowski i Wąsowicz. Wróg z niesłabnącą siłą postępował do przodu i z każdą chwilą zbli­żał się do samej Warszawy. 13 sierpnia uderzył na jej obrońców od północ­nego wschodu. Pod Radzyminem, z prawej strony Wisły w krótkim czasie ufor­mował się bardzo bliski front. Na bojowych przedpolach zgromadziła się wielka ilość bolszewickich wojsk, które z niewyobrażalnym impetem ruszyły do ataku. Do walki z bolszewikami przystąpili żołnierze generała Hallera. Przyłączyły się do nich oddziały ochotnicze, pośpiesznie zwerbowane z bardzo młodych i niedoświadczonych ludzi. Jednak wielka agresja wroga, który uwierzył w światową rewolucję, sprawiła, że działania wojenne potoczyły się w gwałtownym tempie i losy tej bitwy, pomimo wielkiej ofiarności Polaków, niespodziewanie zaczęły być dla nich niepomyślne. Polacy się załamali. Zaczęli się

cofać pod ich naporem, a nawet uciekać przed bolszewikami. Było to nie­słychanie bolesne i nad wyraz groźne. Ale następnego dnia, 14 sierpnia, w przeddzień święta Wniebowzięcia Naj­świętszej Maryi Panny, w Ossowie w pobliżu Radzymina wojsko polskie znowu ruszyło do boju. W tym momencie i z wielkim zdecydowaniem bardzo młodych żołnierzy z ochotniczych oddziałów poderwał za sobą kapelan, ksiądz Ignacy Skorupka. Ruszył odważnie, z wysoko podniesionym krzyżem i tylko zarzuconą na ramiona stułą. Niesiony szaleństwem bożym pobiegł w pierwszej linii, z nieosłoniętą piersią, wystawioną na kule armatnie i strzały wroga, które leciały jak nieustająca, straszliwa lawina z ogłuszającym hukiem i świstem. Bardzo młodzi żołnierze, mając przed oczami tak wielką odwagę i bohaterstwo skromnego kapłana, całkowicie po­zbyli się lęku przed pewnymi siebie bolszewikami. W tym momencie wstąpił w nich nowy duch. Natychmiast wszyscy opuścili okopy i bez wahania wyru­szyli z wielkim kontrnatarciem. Wraz z innymi pobiegli Wołynianie. Obok Marmudzkiego biegli Wąso­wicz i Jaworski. Kilkanaście metrów za nimi podążali Gołębiowski, Tchórzew­ski i Pawłowski. Biegnący przed nimi Marmudzki i Jaworski, gdy tylko spo­strzegli, że kapłan znalazł się w największym niebezpieczeństwie, natychmiast zapragnęli go osłonić. Tymczasem ksiądz Skorupka bez najmniejszego waha­nia postępował do przodu, a nawet kierował się wprost na wroga, prowadząc do bitwy swoich uczniów i pozostałe szeregi. Z najwyższym poświęceniem pragnął im dodać ducha do pierwszej w ich życiu walki, a serca polskich żoł­nierzy natchnąć nie­ustraszoną odwagą. Zachęceni jego przykładem młodzi ochotnicy i żołnierze już bez lęku podążyli za nim z nową wiarą w zwy­cięs­two. Lecz wtem na ich oczach ksiądz Ignacy się zachwiał i upadł trafiony. Jego oddani uczniowie rzucili mu się na ratunek, by go podtrzymać i ocalić. Jednak było już za późno. Bohaterski kapłan, choć zginął tak szybko, to prze­cież wypełnił swoją ważną misję. Z wielkim po­śpiechem biegnący za nim w oddziałach polscy żołnierze poderwali się jeszcze odważniej, nie zatrzymali się i z nowymi siłami ruszyli do przodu. Zewsząd poja­wiło się ich bardzo dużo, pozbawieni już strachu biegli, wyrzucając na wroga granaty. Wkrótce doszło do walki na bagnety. Polacy walczyli z takim ogniem i zawziętością, że zdu­mieni i przerażeni bolszewicy niespodziewanie zaczęli się cofać. Gdy ksiądz upadł, Marmudzki się nie zawahał. Wstrząśnięty niezwykłą od­wagą młodego kapłana, jak gdyby pragnąc go zastąpić, natychmiast ruszył do przodu i na nic nie zważając, sam poprowadził do walki te oddziały Pola­ków, które go otaczały. Mając przed oczami śmierć księdza, przykładem swo­im i niezłomnym męstwem starał się tak dodawać żołnierzom siły i od­wagi, żeby nie przestraszyli się ani na chwilę i nie zatrzymali nawet na sekundę. Doskonale wiedział, że bardzo chytrzy czerwoni tylko czekali na momenty słabości,

najmniejsze przejawy strachu u Polaków. Wykorzystaliby to natych­miast i być może bardzo skutecznie. Żołnierze bolszewiccy odzna­czali się wyjątkowym wprost i niepojętym zuchwalstwem. A były ich nieprzeli­czone hordy. Zdawało się, że cała Azja zaatakowała Warszawę. Pociski armat­nie, kule z karabinów maszynowych leciały, sypały się i płynęły jak nie­powstrzy­mana, straszliwa, ognista rzeka. Od kul bolszewickich ginęło bar­dzo dużo Polaków, ale już się nie cofali. Odtąd nowy duch w nich wstąpił, wielka na­dzieja i jakaś zdumiewająca, potężna i niepokonana siła. Rozdział 76

Następnego dnia, 15 sierpnia walki rozpoczęły się od nowa. Do krwawej rozprawy z bolszewikami ruszyły polskie czołgi, za nimi artyle­ria i wojska piesze. Celem Polaków było odzyskanie utraconych pozycji bojo­wych, a w pierwszej kolejności Radzymina. Tymczasem Marmudzki wciąż miał przed oczami księdza Skorupkę. Jego śmierć wstrząsnęła Ksawerym. Zrozumiał, że gdy przychodzi najwyż­sza konieczność, pojawiają się ludzie, którzy nie boją się umrzeć za ojczyznę, i to w pierwszym szeregu. Stało się to na jego oczach. Naród potrzebuje praw­dziwych przywódców, którzy nie znają drżenia, lęku ani strachu. Zrozumiaw­szy to, Ksawery poczuł w sobie nowy przypływ siły. A gdy nadeszła chwila, w której do boju ruszała jego kompania i podlegli mu żołnierze, Marmudzki błyskawicznie wyskoczył z okopów i wysunął się do przodu. Skurczony, nie­mal zwinięty w kłębek i tak przyciśnięty do ziemi, że wprost niewidoczny, poprowadził swoich podwładnych w ogień bitewny. Wszyscy żołnierze naśla­dowali go, równocześnie starali się ukrywać za każdą nierównością terenu zrytego przez pociski artyleryjskie. Dookoła, jak tylko spojrzeć, wielką ławą ruszało do walki całe polskie wojsko. Bolszewicy biegli z przeciwnej strony, nacierali z wielką furią pośród wybuchających ogni i dymów artyleryjskich, które zasnuwały całe niebo. Ale Polacy się nie rozglądali, nie zerkali na boki, biegli wprost na wroga, strzelając z karabinów, a zarazem rzucając granaty pod nogi nacierających i coraz bardziej zbliżających się bolszewików. Polacy parli do przodu. Marmudzki, nie zważając na wielkie zagrożenie dla życia, w kilka sekund wybiegł na odległość stu metrów. Towarzysze jego ru­szyli za nim. Widzieli coraz wyraźniej zbliżających się bolszewików i przygo­towywali się do walki wręcz. Ksawery prowadził ich i biegł coraz szybciej. Lecz wtem się zachwiał i runął na wznak. Opadł, znieruchomiał, rozciągnął się bezwładnie, a jego ciało w kilka sekund powlekła śmiertelna bladość. Jedno­cześnie głowę jego, twarz i gardło zalewały strumienie krwi. Wstrząśnięci druhowie rzucili się na pomoc. Wąsowicz i Jaworski podnosili go, podtrzy­mywali, tamowali krew, ale Ksawery już nie mógł mówić, tracił przytomność. Śmierć przywódcy, tak nagła, tak

niespodziewana, była ciosem trudnym do udźwignięcia. Wołynianie zamarli ze zgrozy i przerażenia, ale w ogniu bitwy nie było czasu na płacz i łzy. Wiedzieli, że teraz sami muszą stawić czoło wszelkim niespodziankom losu. W tej samej chwili na froncie nieprzyjacielskim dały się słyszeć jakieś dziwne krzyki, które nie ustawały i dobiegały od strony od­działów bolszewickich. Nie rozumiejąc ich, żołnierze polscy podnosili się z ziemi i zapomi­nając o ostrożności, wpatrywali się w niespokojne masy rosyjskich wojsk. Z każ­dą chwilą widać było coraz wyraźniej, że coś dziwnego się tam dzieje. Front się gwałtownie zmieniał. Czując to, Polacy się zatrzymywali. Zaskoczeni i coraz bardziej zadziwieni zastygali w bezruchu. Nadstawiali uszu, a po chwili bardzo szeroko otwierali oczy, a nawet je przecierali. Wojsko bolszewickie zaczęło popadać w jakiś dziwny stan. Nie biegnie do przodu, nie atakuje, zatrzymuje się, pada na ziemię, a nawet się rozsypuje. Wszystkich Polaków ogarnęło najwyższe zdumienie, które błyskawicznie zmieniło się w radość. Poczuli, że coś nowego wkracza na pole bitewne. I wszędzie, do­okoła, dziwnie zmienia się nastrój. A w tym czasie opuszczony Ksawery leżał w bruździe okryty strugami wła­snej krwi, zapatrzony w odległe, milczące niebo. Już nie słyszał i nie widział tego wszystkiego, co się wokoło niego rozgrywało. Wzrok swój na zawsze skierował tam, gdzie królował spokój wieczysty, nieskończony, gdzie łączyły się otchłanie ciemności z odwiecznymi blaskami. Ksawery odchodził od świata, od ludzi, od ich cierpień i strachu, od krwawej bitwy, straszliwych wy­buchów i od zabijających pocisków. Pochylony nad nim klęczał Jaworski. Drżał z żalu, płakał i ocierał gorące łzy. Nie mógł się pogodzić ze stratą swo­jego dowódcy i przyjaciela. I nie wiedział też, co się dzieje na froncie. Od samego początku tego wielkiego starcia wszyscy Polacy drżeli o wynik bitwy. Bolszewicy bowiem do tej pory szli do boju z wielką pewnością siebie i odwagą. Zgodnie z ich planem w momencie najbardziej zaciekłych i decydu­jących walk miał przybyć z pomocą tak bardzo przez nich oczekiwany Tuchaczewski. Dnia 15 sierpnia, w bardzo newralgicznym i decydującym dla bitwy momencie, z dziwnych powodów jednak się nie pojawiał i nie przybywał z nowymi posiłkami. Wielu rosyjskich oficerów sądziło, że zabłądził. Z tego powodu ich wiara i siły niespodziewanie zmalały. Ale też gdy bitwa osiągała swoje apogeum, nagle wydało się im, że są otoczeni. Równocześnie spostrzegli, że Polacy atakują z najwyższym, krańcowym zdecydowaniem, a oni w tym czasie tracą duchową przewagę. Czując to i widząc, przerazili się jeszcze bar­dziej. I wtedy z minuty na minutę, wbrew wszelkim planom i nadziejom, około południa niemal na oczach obu walczących stron zaczęła upadać dotychczasowa niezłomna wiara w cudowne zwycięstwo rewolucji na całym świecie. Idea ta nagle przegrywała z polską ideą niezawisłości. Pod silnym atakiem Polaków zaczęły się załamywać niekończące się, długie szeregi i potężne zastępy napastników.

Wkrótce wojska bolszewickie uległy kolejnemu atakowi strachu przechodzącego w trwogę. To, co potem zaczęło się dziać, nie dawało się już wytłumaczyć. Czerwonych ogarniało zdumienie połączone z najwyższym przerażeniem. Wydało się im, że pociski, którymi mierzyli do polskich dział, zaczynają przelatywać przez całe miasto i nie trafiają do celów. A przecież dotąd z nadzwyczajną pewnością, że zwyciężą, szli do ataku, strzelali do polskich wojsk, biegli do nich, aby za chwilę przystąpić do walki wręcz i kłuć bagnetami polskich żołnierzy. Lecz w kulminacyjnym momencie bitwy coś nimi zaczęło wstrząsać. Wydało się im, że robią coś przeciw sobie, a nawet przeciwko wyższej, dziwnej sile. Zastygli w grozie i w bezruchu. Kiedy z nieopisanym zdumieniem unieśli głowy, zoba­czyli, że ponad tłumami wyznawców, którzy odważnie pielgrzymują dookoła miasta za księżmi niosącymi świecącą monstrancję i za wielką rzeszą ludzi, którzy śpiewając nieustannie, byli w nią wpatrzeni, że ponad tymi tłumami nieza­trzymującymi się ani na chwilę, w górze, ponad całym miastem unosi się cu­downa, świetlista postać kobieca w rozwianym błękitnym płaszczu, opasu­jącym i okrywającym całe niebo nad Warszawą. Na ten widok bolszewicy z krzykiem upadali na ziemię i rzucali broń. Popłoch ogarniał wszystkie kolej­ne szeregi i jak wielka fala powalił nieprzebrane masy napastników. Z nagłym pośpiechem wojsko bolszewickie odwracało się od pol­skiego, zapominało o nim i w dzikiej trwodze opuszczało wszystkie dotychczasowe pozycje. Zuchwały Budionny, wódz sławnej i niepokonanej Armii Konnej, po dro­dze skuszony zdobywaniem Lwowa, nie przyszedł bolszewi­kom w porę na pomoc. Również i to niespodziewanie bardzo ich osłabiło. W obronie tego mia­sta studenci lwowscy, składając najwyższą ofiarę ze swojego młodego życia, w pobliskim Zadwórzu zadali Budionnemu wielkie straty. A gdy już wyruszył w kierunku Warszawy, pod Komarowem w okolicach Zamościa zmusiła go do odwrotu polska kawaleria. Równocześnie w północnej części wielkiego frontu śmiało do boju popro­wadził polską piechotę i kawalerię Władysław Sikorski. Odbił Ciechanów, któ­ry znajdował się w nieprzyjacielskich rękach. Następnie skutecznie wspo­ma­gany bronią pancerną zajął Nasielsk, a w kolejnych dniach ruszył do przodu i dotarł do Narwi. Czerwoni pod naporem wojsk północnego frontu się cofali. Tymczasem lewe skrzydło polskiej obrony wymagało wielkiego wsparcia. Dokonało się ono poprzez natychmiastową kontrofensywę znad Wieprza, pod dowództwem Józefa Piłsudskiego. Wypadki wojenne potoczyły się bardzo szybko. Bolszewicy, obawiając się całkowitego otoczenia przez siły polskie, we­szli w etap wielkiego odwrotu. Odtąd rozpoczęła się niezwykła ucieczka czerwonych na wschód. Polacy wybiegający ze swoich domostw naprzeciw stawali i przyglądali się im z głę­bokim zdumieniem. Byli to często ci sami ludzie, którzy obserwowali

bolsze­wików pędzących na zachód. Widzieli, jak przerażeni napastnicy teraz jeszcze mocniej popędzali konie, które ciągnęły ich armaty i puste wozy przezna­czone na upragnione, zdobyczne dobro. Uciekający rozpaczliwie tłumaczyli się pomiędzy sobą ze swojego zachowania i niespodziewanego tchórzostwa. Krzyczeli, że jakaś potężna, nadprzyrodzona siła odpędziła ich od Warszawy. Krzyki ich pełne zabobonnego strachu dochodziły do uszu wielu Polaków. Zapa­miętali je na całe życie i długo później opowiadali o tym zdumiewającym zachowaniu swoim synom, a nawet i wnukom, które jeszcze w tych czasach nie żyły, a urodziły się wiele lat później. Rozdział 77 W niedzielę, 15 sierpnia, w święto Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Pan­ny, w Torczynie przez dłuższy czas dzwony biły na alarm. Jak w całej Polsce, tak i tutaj ludzie czekali w przełomowym, najtrudniejszym momencie na wynik bitwy z najwyższym napięciem. Z miasta i z najdalszych okolic wierni przybyli na sumę. Przed jej rozpoczęciem ksiądz Orłowski wy­szedł na podwyższenie i głosem podniesionym, przerywanym ze wzruszenia, pośród najgłębszej ciszy przemówił do swoich parafian: — Bóg najwyższy sprawił, że oto wybiła… straszliwa godzina dziejowa! Rozgorzała rozstrzygająca, wielka bitwa o naszą niepodległość. W tej chwili w stolicy naszej, Warszawie, ważą się losy przyszłości Polski… i losy nas wszystkich. W czasie uroczystej mszy świętej będziemy się modlili o ratunek dla Polski i zwycięstwo nad najeźdźcą. Z głębi naszych serc, umysłów bła­gajmy, jak tylko potrafimy, Najświętszą Panią Częstochowską, ażeby wysłu­chała naszych błagań w dniu swojego wielkiego święta, przyszła nam z po­mocą i zesłała na nasz naród… swoje nieprzebrane łaski! Dzisiaj przez całe nabożeństwo będziemy zanosili do Niej i do Boga wszechmocnego najżarliw­sze modły. Już w tej chwili pod Warszawą idą w bój nasi krewni, bliscy i ro­dacy z całej Polski. Wesprzyjmy ich, umocnijmy serdeczną, rzewną i najgoręt­szą modlitwą! Niech nasze łzy, westchnienia, nieustanne modły i żarliwe błagania porwą ich do krwawego boju… za Polskę, za wiarę, za nasze niekoń­czące się i bezgraniczne udręczenie… Ach! Głos jego załamał się i ucichł. Przez tłum kobiet, mężczyzn, starców, a także dzieci, chociaż one nie rozumiały w całej pełni wyjątkowej powagi sytuacji, przetoczyły się płacze, szlochy i długie, głośne, głębokie westchnienia. Gdy wszyscy z napięciem wpatrywali się w niego, wyciągając głowy, jak tylko kto mógł, ksiądz Orłowski powiedział bardzo głośno, prawie krzycząc: — In hoc signo vinces!11… Z Chrystusem i z Jego Matką zawsze zwyciężymy! Przez całą długą sumę wierni modlili się wewnątrz małego kościółka,

a z ze­wnątrz otoczyły go nieprzebrane tłumy. W najgłębszej pokorze ludzie pochy­lali się bardzo nisko do stóp Wszechmogącego, bili czołami w ziemię, wielo­krotnie upadali do stóp, błagając Go ze wszystkich sił o ratunek, prosząc także o wstawiennictwo Częstochowskiej Patronki i wierząc głęboko, że Ona nie opuści Polaków w tak wielkiej potrzebie, w dniu swojego święta. Cały kościół, aż pod sklepienie, przepełniały kłęby kadzideł, które nieustannie wydostawały się na zewnątrz. Zdawało się, że docierają wprost do samych niebios i niosą najświętszą ofiarę do najwyższego tronu. Ludzie ocierali łzy, nie wstydzili się płaczu, czasem ktoś, nie mogąc się już powstrzymać, gwałtownie zapłakał. Modlił się każdy z osobna, ale modlitwy te były tak gorące, że podczas sumy powstał jeden pulsujący organizm z tysięcy ludzi, którzy uczestniczyli w wiel­kim nabożeństwie. Wszyscy Polacy drżeli o wynik bitwy, która rozgrywała się w samym sercu państwa i tuż po dopiero co odzyskanej wolności, po stu kilkudziesięciu latach niewoli. W tej chwili pojęli, jak łatwo można było tę wolność znowu utracić. Dlatego w całej Polsce ludzie modlili się z niewyobrażalną żarliwością, ażeby się nie rozbił i nie zmarnował ten cudowny i kruchy skarb, jakim jest niepodległość własnej ojczyzny. Po dwóch blisko godzinach uroczysta suma się skończyła. Wszyscy po­wstali z klęczek i w wielkiej ciszy wyszli na dziedziniec, jednakże się nie rozchodzili. Byli dziwnie podniesieni i czekali na wiadomości. Gdy dłuższy czas trwało cierpliwe, zarazem niespokojne wyczekiwanie, nagle przed tłumami ukazał się rozjaśniony ksiądz Orłowski i głosem drżącym ze wzruszenia, przepełnionym najwyższą radością zawołał: — Dostałem telegram! Czerwoni napastnicy uciekają spod Warszawy! A może nawet już i z Polski… Podobno zaczęli do siebie strzelać z przeciw­nych stron! Dochodzą wieści, że jakimś niezwykłym zbiegiem okoliczności armie rosyjskie, które podchodziły pod naszą stolicę, straciły ze sobą kontakt! Raptem ksiądz Orłowski zamilkł, ponieważ łzy, które napłynęły mu do gardła, odebrały mu głos. Ale po chwili, głęboko odetchnąwszy, wykrzyknął jeszcze głośniej: — Bolszewicy… najprawdopodobniej zostali otoczeni przez nasze wojska i z wielkiego przerażenia rzucili się do ucieczki! W najwyższym popłochu uciekają z Polski! Ach, Boże miłosierny, wielki Boże!… Dzięki Ci! Kiedy ludzie to usłyszeli, ogarnęło ich bezbrzeżne zdziwienie. Gdy to pojęli lepiej, zdumieli się jeszcze bardziej i nagle wybuchła nadzwyczajna radość, ponieważ stało się coś bardzo wyjątkowego. Albo ci bolszewicy z wielkiego pośpiechu zgłupieli, albo w tak strasznym, decydującym momencie przyszła dla Polski pomoc z nieba. Wszyscy zaczęli zwracać się ku sobie, rzucali się w ramiona, po wielekroć się ściskali, wykrzykiwali bezładnie najprzeróżniejsze słowa zachwytu, szczęścia, słowa wdzięczności i podziękowania dla Boga. I bar­dzo

głośno płakali z radości. Natychmiast zorganizowano dziękczynną procesję i potężnymi głosami, wielotysięcznym tłumem odśpiewano Te De­um laudamus. Proboszcz Orłowski po skończonej procesji, żegnając się ze łzami w oczach ze swoimi parafianami, powiedział: — Bez najmniejszej wątpliwości wiem, że oto Matka Chrystusa… nie zapomniała o nas. Ona kocha swoje dzieci i będzie ich strzegła do końca świata. Zaśpiewajmy dla niej: „My chcemy Boga, Panno Święta! / O usłysz naszych wołań głos”. Wielotysięczny tłum odpowiedział tak potężnym głosem, aż niebo i ziemia zadrżały: — „Miłości Bożej dźwigać pęta, / To nasza chluba, to nasz los! / Błogosław słodka Pani, / Błogosław wszelki stan! / My chcemy Boga, my poddani, / On naszym Królem, on nasz Pan! / My chcemy Boga, my poddani, / On naszym Królem, on nasz Pan!” Rozdział 78

Po kilku tygodniach wrócili z wojny strudzeni legioniści. Do Torczyna, do rodzinnych miejscowości i do swoich bliskich powrócili bracia Bujalscy, Aleksander Sobieszczański, Grzegorz Markowski, Seweryn Tchórzewski, Sylwe­ster Gołębiowski, Tadeusz Pawłowski, Konstanty Wąsowicz i zrozpaczony Szczęs­ny Jaworski. O ich przybyciu natychmiast dowiedziało się wielu nadzwy­czaj zaciekawionych ludzi. Ci z daleka i najbliżsi sąsiedzi wybiegali im na spotkanie i wypytywali o wydarzenia pod Warszawą, w których uczestniczyli ich znajomi i krewni. Zmęczeni, ale szczęśliwi legioniści opowiadali, jakie poważne było zagrożenie dla miasta. Wróg je opasał ze wszystkich stron, wytoczył przeciwko niemu wielkie i bardzo niebezpieczne działa. Z niesłychaną furią, z naj­wyższym zdecydowaniem i z niewyobrażalną gwałtownością rzucił się do ataku. Gdyby na przedmieściach sforsował okopy, przekroczył linie obronne i wdarł się do miasta, nie wiadomo, jak wszystko by się skończyło. W niektórych momentach wydawało się, że Polacy nie zdołają odeprzeć czer­wo­nych, nie sprostają ich straszliwej sile i dzikiemu szaleństwu. Gdy nadeszły decydujące chwile i obie strony przystępowały do śmiertelnych zmagań, w tym czasie na wałach odbywała się wielka, uroczysta procesja. Zrozpaczony i rozmo­dlony lud błagał swoją królową Marię, Matkę Chrystusa, o zmiłowanie nad Pol­ską. — I kiedy mieli całymi siłami rzucić się na nasze okopy, wtem ja słyszę — zawołał Tchórzewski: — Smatri! Wot, zdies´! Smatri na etu żenszczinu! Smatritie wysoko!12 Za okopami słychać było przerażone głosy. Podnosiły się coraz głośniejsze krzyki i hałasów przybywało. — Wied´ eto… Swiataja Preczistaja!13 — rozlegały się krzyki

wstrząśniętych sołdatów. — Izbieżajem!14 — wołali ze wszystkich stron coraz głośniej i z wielkim prze­rażeniem. — Krzyczeli, że widzą na niebie Matkę Boską! — Ja to słyszałem na własne uszy — poświadczył Konstanty Wą­sowicz. — Inni też słyszeli! — wykrzyknął Pawłowski. — Bolszewicy nie mogli tego znieść! Nie wytrzymali! — A podobno w tym czasie zaczęły w nich uderzać ich własne pociski! — zawołał Bogusław. — Wydawało im się, że Matka Boska odrzuca pociski od Polaków, a ich własne kieruje na nich — wyjaśniał Tchórzewski. — A może to były strzały z armat bolszewickich, ale z innej strony mia­sta? Odebrało im rozum i źle celowali — po chwili zastanowienia zauważył Ossoliński. — Och! Mogło być jedno i drugie! Matka Chrystusowa otworzyła dla nas swoje serce i wylała swoją macierzyńską miłość… — cicho powtarzał Szczęsny Jaworski. — Między bolszewikami rozeszły się wieści, że są otoczeni! — wykrzyknął Gołębiowski. — Podobno czekali na Tuchaczewskiego! — Taki zdolny wódz, a ich zawiódł! Jak to się stało?! — zdumiewał się Konstanty. — W końcu Tuchaczewski został otoczony przez Polaków ze wszystkich stron! — z dumą wykrzyknął Sobieszczański. — To było dzieło naszych przy­wódców. A może cudownego zbiegu wszystkich okoliczności? — dodał po chwili. — Gdy bolszewicy dowiedzieli się o tym, powstał straszliwy tumult… i nic już nie mogło ich zatrzymać! — z uniesieniem zawołał Tchórzewski. — A przecież to była lawina fanatyków, którzy wyruszyli na Warszawę z absolutnym przekonaniem, że zwyciężą! — przypomniał Ossoliński. — W Rosji bolszewicy zmietli z powierzchni ziemi wszystkich swoich wro­gów! — z całej siły krzyknął Bogusław Bujalski. — A pod Warszawą w samo południe nieprzeliczone chmary tej dzikiej zbieraniny zamarły z przerażenia! — Podczas gdy odbywała się wielka procesja, niespodziewanie zobaczyli nad miastem niebiańską postać… i padli na ziemię. W jednej chwili utracili tę swoją sławną rewolucyjną odwagę. Nagle wszyscy zerwali się, zawrócili… i zaczęli udirat´ jeszcze szybciej, aniżeli się tutaj pchali — z uciechą opowiadał Gołębiowski. — Bo przecież rozeszły się już wieści, że są otoczeni! — Uciekali, aż się za nimi kurzyło!

— Po prostu gnali! — machając rękami, wołał i śmiał się Andrzej Bujalski. — Tak! Tak! Ja też widziałem! Ja też! — Wąsowicz, Tchórzewski i Pawłowski wołali jednocześnie. — Chcieli nam zrobić niezły kocioł, a sami musieli wziąć nogi za pas — z uśmiechem powiedział Ossoliński. — To był przecież 15 sierpnia! — przypomniał Wąsowicz. — To był cud! — To była najwyższa konieczność. W przeciwnym razie wielka bitwa ciągnęłaby się długi czas i losy jej byłyby niepewne, nie dałyby się przewidzieć — z mocą zakończył Sobiesz­czański. Z wielkiego przejęcia wszyscy zamilkli i pobledli. Na twarzy niejednego z mężczyzn pojawiły się łzy. Po chwili długiego milczenia znowu odezwał się Ossoliński: — Ale i pośród obrońców znaleźli się prawdziwi bohaterowie… I to nie tylko żołnierze, ale także obdarzone wielką odwagą i siłą poświęcenia osoby du­chowne! — Wśród obrońców Warszawy był przecież duchowny! — natychmiast wykrzyknął Markowski. — To był ksiądz Skorupka, Marmudzki i wielu, wielu innych… Oni bez za­stanowienia złożyli swe życie w ofierze. Za nimi ruszyli do przodu pozostali przywódcy i całe oddziały, wprost na oślep — powoli mówił Sobieszczański. Kiedy mówiono o Marmudzkim, zwykle twardy i wesoły Jaworski pobladł, zadrżał i zalał się łzami tak mocno, jakby utracił ojca lub ukochanego brata. — On i dla nas był wspaniałym dowódcą i najmilszym bratem… — powta­rzali towarzysze i znajomi Jaworskiego. Podchodzili do niego, z wielkim współczuciem i ze wszystkich sił ściskali Szczęsnego i pocieszali, jak tylko umieli. — Mój… najdroższy Ksawery — powtarzał zrozpaczony Jaworski. — Nigdy już takiego człowieka… nie spotkam. Zawsze wiedział, co należy zro­bić… — Ze wszystkich sił powstrzymywał szloch, który cisnął mu się do gar­dła i nie pozwalał oddychać. Przyjaciele, którzy go otaczali, nie potrafili nic więcej powiedzieć. Czuli i rozumieli, że nie mogą pocieszyć Jaworskiego. Tak samo jak on żałowali Ksawerego i głęboko się martwili, że od nich odszedł. Wiedzieli, że zawsze będzie im go brakowało. — Trzeba powiedzieć, że zginął człowiek wyjątkowy. Taki był dzielny jak największy wódz — powiedział zrównoważony Aleksander Sobieszczański. — Gdyby nie on, to i ja nie wyruszyłbym na tę wojnę. On mnie do tego zachęcił, a sam zginął… — Och… zginęło bardzo wielu Polaków, i to takich młodych! — westchnął z wielkim żalem Bogusław Bujalski. — I jeszcze nie było widać zwycięstwa! — przypomniał Tchórzewski.

— Tak naprawdę zwycięstwo przyszło ze wszystkich stron, podobnie jak sama wolność Polski… I wróg stał się bezsilny — po chwili zadumy zauważył Ludwik Ossoliński. Rozdział 79

Gdy rozmówcy dziwili się temu wszystkiemu i każdy na własny sposób rozpamiętywał minione wydarzenia, wtedy Gołębiowski, przerywając ciszę, zaproponował, ażeby się udać na wspólny żołnierski obiad do Borucha i opić zwycięstwo nad czerwonymi, a także uczcić pamięć zmarłych towarzyszy. Pomysł ten bardzo spodobał się towarzyszom broni i wszyscy niezwłocznie pośpieszyli do gospody znanej w całym mieście i w jego okolicach. Tam zostali hojnie ugoszczeni przez gospodarzy i dobrze sobie podjadłszy, wielokrotnie przypominali niebezpieczne momenty, a także chwile zwycięskie. Pod sam koniec obiadu, po wypiciu kilku kieliszków alkoholu, Szczęsny Ja­worski znowu zaczął opłakiwać swojego dowódcę Marmudzkiego. Nawet zaczął sobie wyrzucać, że nie rzucił się na pomoc, żeby go ocalić: — On był lepszy ode mnie!… Dlaczego nikt jemu nie pomógł?! Dlaczego on razem z nami nie cieszy się z tego zwycięstwa?! — Tylko jeden Bóg to wie… — bardzo cicho odpowiedział Sobieszczański. Słysząc tę rozmowę, bracia Bujalscy bez wahania zamówili u gospodarza karczmy następnych parę kolejek, ażeby mieszając łzy z alkoholem, po męsku uczcić jego bohaterską śmierć. Wychyliwszy głębokiego kielicha, Andrzej przejmująco krzyknął do Szczęsnego: — No co ty?! Ciesz się, że żyjesz! A jemu najpewniej było tak przezna­czone! Kto idzie na wojnę, ten nie zna dnia ani godziny… Czy ty wiesz, co się działo w jego duszy? Może chciał zginąć za Polskę? Może on chciał się poświęcić za nas wszystkich? Jaworski popatrzył na niego szeroko otwartymi oczami, ale nic nie mógł odpowiedzieć. — To był naprawdę wyjątkowy człowiek — z wielką siłą oświadczył So­bieszczański. — On wyczuł… tę straszną chwilę dziejową, ten najważniejszy dla nas moment. Nie każdy to potrafi. Zwycięstwa odnosi się… tylko dzięki takim ludziom. Jaworski bardzo głęboko westchnął, otarł ostatnią łzę i umilkł. Na jego twa­rzy pojawił się delikatny i łagodny uśmiech. Tymczasem pod wpływem alko­holu wzmagały się radość, ochota i ogólne podniecenie. W pewnej chwili w drzwiach, które łączyły kuchnię z izbą biesiadną, pojawił się Boruch i zaczął z wielkim zastanowieniem przypatrywać się ucztującym towarzyszom broni. Na jego pełnej twarzy pojawił się niepokój. Andrzej Bujalski natychmiast to spostrzegł

i uświadomił sobie, że ani on, ani jego przyjaciele nie będą mieli pieniędzy, by zapłacić za tak dobry obiad i morze wypitego alkoholu. Wtedy bardzo wymownie mrugnął do Markowskiego. I raptem wyskoczyli obaj na duże i puste miejsce, które się rozciągało za stołami wzdłuż izby. Błyskawicznie wyciągnęli szable i prze­cinając nimi powietrze, rzucili się na siebie. Po chwili w gospodzie powstało straszliwe zamieszanie, rozległ się hałas, przejmujące świsty, stukanie i szczęk szabel uderzających jedna o drugą. Ich błyskające ostrza zalśniły jak oszalałe błyskawice. Towarzyszyło im gwałtowne doskakiwanie walczących i szybkie uskoki na wszystkie strony. Do tej swawolnej bitki i jej podniecających odgłosów dołączyły się krzyki pozostałych mężczyzn, którzy z nagłym zrozumieniem sytuacji pozrywali się od stołów. Od tej chwili zaczęły się przewracać sprzęty. I raptem z drugiego końca izby poderwali się jeszcze do walki na szable Seweryn Tchórzewski i Bogusław Bujalski. Na ten widok Boruch pobladł. Wyda­wało się, że wkrótce zemdleje. Pomyślał, że podpici żołnierze doszczętnie zrujnują albo co gorsza jeszcze podpalą jego gos­po­dę. W jednej chwili zapomniał, ile pieniędzy będą mu dłużni ucztujący, i pod­biegłszy, jak tylko mógł najprędzej do jednych i drugich, ocie­rając fartuchem pot z czoła, krzycząc prze­rywanym i zachrypłym głosem, za­czął błagać o zaprzestanie tej wielkiej awan­tury. — Nie czeba, panowie, nie czeba! Nie czeba już! Ja was błagam, sza­nowne panstwo żołnierze, wy szę lepiej uspokójcze… Chrześcijanie tak nie postępują! Ja was upraszam na wszystko… na co tylko można, wy szę lepiej uspokójcze… Lecz oni go wcale nie słuchali, odwracali się jeszcze gwałtowniej i bili się z taką wściekłością, jakby się chcieli pozabijać albo zamordo­wać kogoś, kto znalazłby się na ich drodze. Towarzysze ich pousuwali się na boki, a niektórzy w tym czasie, korzystając z wielkiego zamieszania, po cichu opuścili progi gospody. W kurzu, który wzbił się w całej izbie, tego nawet nie było widać. Tymczasem Bujalscy, Markowski i Tchórzewski, wszyscy czterej ska­kali do siebie z taką furią, na jaką mogli się zdobyć po sutym obiedzie podlanym kielichami mocnej wódki. Boruch nie mógł na to patrzeć. Ogarniało go coraz większe przerażenie. Obawiał się, że przez takich szaleńców za chwilę straci dorobek całego życia. Ale natychmiast pojawiły się koło niego dwie córki, a także syn, bardzo okrągła małżonka w rudej peruce na głowie, paru służących i dwóch pomoc­ników kuchennych. Jeden przez drugiego, a potem wszyscy chóralnie zaczęli rozpaczliwie błagać tych niebezpiecznych wariatów, ażeby porzucili broń. — Ajaj, ajaj! — rozniósł się po całej izbie wielki, płaczliwy chór. — Panowie, ach, panowie… uspokójcze szę! Wy szę pogódżcze! — naj­głośniej krzyczała pani Boruchowa, która miała bardzo wysoki i tubalny głos. — Ja ich błagam i błagam na te wszystkie… na te ich szwentoszczy… Ale co z tego?! — Boruch wysoko podniósł głowę, wzruszył ramionami i rozpościerając palce, patetycznym gestem potrząsał rękami.

— Panowie żołnierze! — Dźwięki chóru zabrzmiały ze zwielokrotnioną siłą. — My was tak proszymy… Czy wy chocz macze Boga w swoich szerczach?! Ale legioniści wcale się nad tym nie zastanawiali. Znowu ruszyli do bitwy. Byli zajęci własnym celem i wiodącymi do niego czynnościami. Ale już z przeciwnej strony z rozgłośnym tupotem rozpoczęła się dookoła nich gęsta i gorączkowa bieganina. Cała familia zaczęła ich okrążać z wielką ener­gią. Czując to i słysząc, walczący omijali ją z nadzwyczajną zręcznością, prze­wracali wszystkie po kolei krzesła, które stawały im na drodze, i dalej się bili jak w szekspirowskim dramacie. — Należy ich wypędżicz! Natychmiast!! — po męsku zdecydowała pani Boruchowa, ponieważ jej mąż stracił wszelką nadzieję i popadł w głęboką rozpacz z tego powodu, że nie poradzi sobie z takimi zuchwalcami. Na rozkaz pani Boruchowej około dziesięciu młodych i zdrowych domowników zaczęło potrząsać patelniami i bardzo głośno hałasować kuchennymi rondlami i coraz to większymi kotłami. Usłyszawszy ostre, gwałtowne i bardzo zróżnicowane dźwięki, Boruch w jednej chwili cały się rozpromienił. Błyskawicznie odzyskał zapał, natychmiast przyłączył się do swoich bliskich i zaczął bębnić, hałasować z całej siły i bardzo głośno krzyczeć. Przyszło mu bowiem do głowy, że te hałasy, które się dookoła niego rozlegają, nadzwyczajnie przypominają mu sławne i słynne zdobycie starożytnego Jery­cha. Historią tą zdumiewał się całe swoje życie, a bardzo się teraz ucieszył, że oto mogłaby się ona powtórzyć. Stale bowiem czytywał Biblię i dzięki temu posiadł bardzo stare i obszerne informacje o sposobie zdobycia tego wyjątkowego miasta. Tymczasem walczący włączyli się do tej strategii i natychmiast zaczęli uda­wać, że zgiełk, tumult, hałasy, brzęki i bębnienie w naczynia kuchenne przeraziły ich w najwyższym stopniu. I niby to ogromnie poruszeni, a nawet pokonani zaczęli się uginać, pochylać i po niejakim czasie zaprzestali śmiertelnego wymierzania ciosów. Najpierw powoli, a potem coraz szybciej, tyłem, bokami i chyłkiem wyślizgnęli się z jadłodajni, udając, że zostali wypędzeni. A gdy zna­leźli się poza jej bliskim sąsiedztwem i kiedy zobaczyli, że zatrzaśnięto za nimi kute wierzeje, nagle wszyscy czterej i jeszcze paru innych, którzy na zewnątrz gospody na nich czekali, wybuchnęli tęgim, zdrowym i bardzo głośnym śmie­chem. Ale zaraz ucichli, a Andrzej Bujalski powiedział: — Cicho już… panowie. I lepiej, żeby nas tutaj przez jakiś czas nie wi­dziano. Znikamy i bierzemy się do innej roboty. — Tak, tak… — westchnął do siebie Jaworski, który wyszedłszy wcześniej, czekał na ostatnich kolegów. — Także i ja muszę… bardzo mocno wziąć się do pracy. 1 Widziałaś ty wojsko? 2 Wojsko widzieliśmy. Dużo, dużo wojska… I tu… i tam, i tam… Dookoła

i wszę­dzie. I Kozaków dużo, i pieszych… żołnierzy. 3 Gdzie i ile! 4 Dużo ich przybywa! 5 Ile ich widziałeś? 6 Sotnie Kozaków szły na koniach, a za nimi tysiące żołnierzy. 7 Gdzie?… No, mów… Wszystko, co wiesz. 8 O, tam… — Od Maniewicz i Gródka… Trzeba iść tą drogą, która prowadzi nad Styr. Ona zawiedzie was do dużych wojsk. Ale one nie stoją w miejscu, tylko rozkładają się na całą okolicę. 9 Nie, panie komendancie! 10 Na Warszawę! Na Warszawę! Dla Lenina! Na Warszawę! Dla Lenina! Dla chwały! 11 Pod tym znakiem zwyciężysz! 12 Popatrz! O, tam! Popatrz na tę kobietę! Popatrz wysoko!! 13 Przecież to… Święta Przeczysta! 14 Uciekajmy!

Część druga Rozdział 80 Wielka danina z życia młodych Orląt i zwycięska bitwa z bolszewikami o Warszawę przywróciły Polsce Lwów. Także swoje rodzinne miasto, Wilno, marszałek Piłsudski przyłączył do Polski. Kilka lat ciągnęła się jeszcze walka o jej zachodnie granice. Bardzo podstępni nasi sąsiedzi po odebra­niu jej niepodległości mieli niezwykle dużo czasu, aby zrabowane przez ca­rycę Katarzynę, z pochodzenia Niemkę, i przez państwo pruskie, spad­ko­biercę Krzyżaków, rdzennie polskie ziemie uznać za własne, w ten sposób przekreślając prawa Polaków do ich ojczyzny. Chociaż w traktatach zamykają­cych ciężkie działania wojenne przyznano Polsce Śląsk, Pomorze Zachodnie i dostęp do Bałtyku, to Niemcy, które przegrały wojnę, nie uznały na­szych histo­rycznych praw. Powstanie wielkopolskie i trzy powstania śląskie były wielkim, bohaterskim zrywem, podczas którego Polacy jak szaleńcy nie żałowali swo­jego życia. Uwierzyli bowiem, że wolność powróciła do Polski na zawsze. „Z trudu naszego i znoju Polska powstanie, by żyć!” — te słowa hymnu Strzelców, młodocianych żołnierzy Komendanta, zapowiadające zmartwych­wstanie Polski, spełniły się. Odtąd w wolnej, odrodzonej ojczyźnie z każdym dniem coraz żywszych kolorów nabierało i coraz sprawniej się rozwijało sa­modzielne życie społeczne. Wraz z powstającą niezawisłą administracją na­tychmiast pojawiły się wszędzie symbole polskości. Na szyldach wszystkich urzędów pocztowych, na ratuszach, uniwersytetach i szkołach, w dużych mia­stach i w ślad za nimi w małych miasteczkach i wsiach wysoko umieszczano wizerunki orła białego, a w dniach narodowych świąt zawieszano biało-amarantowe flagi. Ludzie na ten widok uśmiechali się radośnie i serca biły im szybciej. Jednakże nie mówili zbyt dużo i nieraz wymownie milczeli, ponieważ dobrze wiedzieli, jak drogo kosztowała wolność. Myśleli o tym i pamiętali, jak wiele przelanej bohatersko krwi wsiąknęło w odzyskaną ziemię, po której teraz z taką swobodą stąpali. Dookoła wciąż słyszało się legionową, wstrząsającą pieśń: „Na stos rzuciliśmy swój życia los, na stos, na stos!”. Równocześnie po tak rujnującej wojnie, gdy Polska w działaniach wojen­nych na wielu frontach ciągnących się od zachodu na wschód i z północy na południe została wielokrotnie zniszczona, a także obrabowana przez Niemców i przez Austriaków, teraz na wierzch codziennego życia nieubłaganie wyłaziły dokuczliwa bieda i niedostatek. Większość Polaków bardzo cierpiała z jej powodu i w dniu powszednim mąciło to ich radość z odzyskanej niepodległo­ści. Z wielu różnych przyczyn, także i z powodu niedostatku, dawały o sobie znać walki

ideolo­giczne, nie cichły też polityczne spory. Mające silne ośrodki nie tylko w Rosji, ale i w Niemczech ruchy lewicowe przedostawały się do Polski. I tam w licznych kręgach inteligencji i w pozostających z nią w bliskim kontakcie partiach robotniczych nazwisko Karola Marksa było symbolem postępu, wyzwolenia i lepszej przyszłości dla mas pracujących. A tymczasem, pomimo wielkich obietnic rosyjskich twórców krwawej re­wolucji, że robotnicy, którzy bogaczom odebrali majątki, nareszcie będą opły­wali w wielkie dostatki i upragnione rozkosze, niespodziewanie coraz częściej rozchodziły się wieści o tym, że w Rosji bieda jeszcze większa niż w Polsce, a nawet i głód. Ale w przeciwieństwie do bolszewic­kiej Rosji w wyzwolonej Polsce silna była prawica i ona wciąż zdawała się wygrywać. Szczerze pomagał jej w tym Kościół, do jego bowiem wysokich bram w początkach XX wieku jeszcze nie mieli dostępu ludzie o poglądach liberalnych. Oficjalnie więc dominowały nienaruszone tradycje katolickie, tworząc mocny fundament wolnej Polski. Rozdział 81

W przeciwieństwie do większości polskich regionów Wołyń był zawsze krainą bardzo bogatą. Od wieków cieszył się wielką swobodą. Polscy królowie nie uszczuplali niczyjej wolności religijnej ani narodowej. Z takich przyczyn ściągały tutaj ze wschodu i z zachodu liczne, przeróżne nacje. Przez całe wieki żyły one ze sobą w zgodzie i tylko interesy przybywających tutaj ideologów i rewolucjonistów naruszały miłą równowagę i wzajemną tolerancję. Ze względu na wielkie zasoby żyznej ziemi na Wołyniu tradycyjnie najpiękniej rozwijała się warstwa ziemiańska. Wyrastająca z niej inteligencja wydała z siebie wielkich twórców, którzy stworzyli literaturę niestarzejącą się i wiecznotrwałą. I chociaż tysiące, a nawet miliony ludzi w pierwszych latach po wojnie, po­dobnie jak i w całej Polsce, także i tutaj zaznawały wszelkiego niedostatku, w tym również braku pieniędzy i żywności, jednakowoż na Wołyniu ludzkie umysły nie spały. Jakby to było skrzyżowanie dróg, dość łatwo i szybko docierały tu wieści z całego świata i z żywym zainteresowaniem i najwyższą ochotą były sobie przekazywane przez mieszkańców Wołynia. Wiele okoliczno­ści, w tym także odwaga, zamożność i wykształcenie sprzyjały temu, że ludzie pragnęli się zapoznawać ze wszystkim, co zmieniało dotychczasowe życie. A pojawiło się niejedno, co miało charakter wprost sensacyjny. Okazało się, że na kilka lat przed wojną i w czasie jej trwania dokonane zostały tak niezwykłe wynalazki wprawiające ludzi w zachwyt, entuzjazm i przekonanie o możli­wościach człowieka graniczących już z boskimi. Oto na niebie coraz czę­ściej, także i w Polsce, zaczęły się pojawiać latające machiny zwane aeropla­nami, o których ludzkość marzyła co najmniej od tysiąca lat. Nagle człowiek osiągnął to, co było

zawsze nieosiągalne, i jak nigdy dotąd mógł przekroczyć wszelkie granice na całej kuli ziemskiej. Dotyczyło to również telefonu i radia. Parę lat po wojnie w Torczynie i w jego okolicach rozniosły się wieści, że Smolenar, który był człowiekiem bardzo bogatym, zainstalował sobie telefon. W ślady jego ruszył niebawem Borkowski, który nie opóźniał się ani na chwilę w nadążaniu za modą. Wia­domość o tym jeszcze prędzej rozprzestrzeniła się po całym miasteczku. Po­wtarzali ją sobie zaskoczeni kupcy, zdumieni nauczyciele i sprytni Żydzi, któ­rzy mieli wszędzie poutykane małe kramiki. Opowiadając o tym swoim klientom, uśmiechali się słodko i wprost cmokali z zachwytu. Pewnego razu przez rynek miasta przechodził wraz z Borkowskim stary Ossoliński i z boku podszedł do niego szybkim krokiem Szmul, kuzyn Kalisza. Kłaniając się nisko, zapytał z ujmującym uśmiechem: — Czy to prawda, panie profesorze, że syn szanownego pana profesora sprawił sobie telefon? — Po chwili dodał z ukłonem jeszcze niższym: — Bo my tutaj… bardzo jesteśmy zdumieni i bardzo zainteresowani takim wielkim wynalazkiem. Chociaż tak na oko nie jest on duży… — dodał z dowcipnym uśmiechem. Ossoliński trochę się zarumienił, chociaż rzadko mu się to zdarzało. I za­miast obrazić się za wścibstwo Szmula, odpowiedział z dumą, a także z pewną powściągliwością: — No cóż… Z tego, co słyszałem, podobno tak. — Ach, jak to pięknie, jakże pięknie! Syn pana profesora jest taki mądry i taki wykształcony człowiek… I jego dzieci też się kształcą. Teraz trzeba nam mądrych ludzi… Och, ach! — Szmul cieszył się i ekscytował. Wciąż uśmiechnięty złożył ręce jak do modlitwy i zwyczajem ludzi wschodu, bardzo nisko pochylony, nie patrząc poza siebie, drobnymi kroczkami, zręcznie po­stępował do tyłu. Ale widać było, że z tak miłym towarzystwem nie chciał się jeszcze rozstawać. — Przecież i ja mam telefon — nie czekając dłużej, pochwalił się Borkowski. — My to wiemy! My się wszyscy bardzo zachwycamy! — zawołał Szmul z wielkim entuzjazmem, wreszcie się za­trzymując. — Ale zauważcie, że na ulicach i na drogach coraz częściej pojawiają się automobile — wtrącił Ossoliński. — Ojej, najprędzej go sobie kupi pan Smolenar! On już taki jest bogaty i jeszcze na tej wojnie bardzo się wzbogacił. Ajaj, ajaj… Ojoj, ojoj! I wtedy będzie u nas jak w Łucku albo i we Lwowie! Albo może jak w Paryżu? Och! Ach! Co to będzie?! Co to będzie?! — Szmul z podniece­niem potrząsał i machał tłustymi rękami. Pan Borkowski nic mu już nie odpowiadał. Nie mówił jeszcze o automo­bilu, jednak tajemniczo się uśmiechnął. Jako właściciel młyna mieszkał

nad rzeką za miastem, nieco na uboczu, i dlatego zawsze pragnął, by w świadomo­ści ludzi nie był tym, który od nich i od reszty świata jest zbytnio oddalony. Jednakże ludzie się domyślali, że Franciszek Borkowski pragnie, ażeby również i o nim mówiono. Bez wątpienia sprzyjało to rozwojowi jego interesów. A ponieważ w mieście zaczęło się już rozpowszechniać elektryczne oświetle­nie, elegancki i przedsiębiorczy Borkowski zaczął snuć plany nowoczesnej inicjatywy ekonomicznej. Wszelako nikomu o tym nie mówił, nawet własnej żonie. Plany swoje trzymał głęboko w zanadrzu, ponieważ bał się, że ktoś go uprzedzi. Jeden Ossoliński mógł się najprędzej domyślić, jakie to nowe możliwości może dać młynarzowi bliskie sąsiedztwo rzeki. W takim położeniu i korzyściach z niego płynących pan Franciszek Borkowski miałby pieniądze na kupienie pięknego automobilu. Rozdział 82

Dominik Korzeniowski zawsze chętnie spotykał się z Ossolińskim, zwłaszcza po spłaceniu wszystkich długów. Z natury nie lubił być dłużnikiem, ponie­waż ograniczało to poczucie jego wolności osobistej, a cenił ją sobie ponad wszystko. Wciąż przy tym lubił spotkania towarzyskie przy mocnej herbacie i coraz częściej opowiadał, że starzy ludzie czują się najlepiej w towarzystwie ludzi starych. I kiedy po mszy w niedzielę w Torczynie spotkał Ossolińskiego, a cały czas miał taką nadzieję, ucieszył się jeszcze bardziej niż zazwyczaj. Niespodzie­wanie pojawił się Borkowski. Po przywitaniu się z przyjaciółmi Franciszek prze­kazał Ossolińskiemu miłą wiadomość — jego syn telefonował z Łucka i poinfor­mował go, że bardzo chciałby przez telefon porozmawiać ze swoim ojcem. Dominik, Adam i Róża, także zaproszeni przez oboje Borkowskich, kiedy zobaczyli telefon, zamilkli z wrażenia. Na początku bardzo mało mówili i cały czas przyglądali się aparatowi i słuchawkom. Natychmiast uznali, że jest to urządzenie przyjemne i bardzo ładne. Podziw ich wzrastał jeszcze bardziej, kiedy widzieli, jak Borkowski nachylał się nad nim, uroczyście go nakręcał i z niezwykłym przejęciem nasłuchiwał odpowiedzi. A ten podziw zamienił się w ogólne zdumienie, kiedy na oczach wszystkich gości uzyskał połączenie z Łuc­kiem. Pan Franciszek nie mógł ukryć dumy, gdy w słuchawce rozległ się głos młodego Ossolińskiego i natychmiast oddał ją do rąk jego ojca. Nie było słychać, o czym rozmawiają, ale z odpowiedzi Ludwika wynikało, że Witold pytał o zdrowie ojca i opowiadał, co robią teraz jego synowie. Usły­szawszy to, Ossoliński wzruszył się do łez. Ogarnęły go silne podniecenie i jawna radość, jaką rzadko się u niego widywało. Również bardzo się wzruszył Dominik i nerwowo postukiwał swoją bambusową laską, Róża zaś i Adam wciąż

milczeli zaskoczeni tym nadzwyczajnym wynalazkiem. — Także w następną niedzielę będę do tatki dzwonił przez telefon pana Bor­kowskiego! — Przy samym uchu Ludwika rozbrzmiewał głos, który w ułamku sekundy przylatywał z odległości kilkudziesięciu kilometrów. — Ależ lepiej przyjedź! — odpowiadał wzruszony, lecz przytomny Ossoliń­ski. — Przyjedź razem z chłopcami! — dodał. Od wielu lat był wdowcem i głównie przebywał w Torczynie wśród starych przyjaciół. Kiedy rozmowa z Łuckiem się skończyła i Ossoliński odłożył słu­chaw­kę na widełki, Borkowski nieoczekiwanie wykrzyknął: — A co się dzieje z panami Bujalskimi, Aleksandrem Sobieszczańskim i z tym ich podkomendnym Markowskim?! — Aleksander Sobieszczański i obaj Bujalscy zaciągnęli się do Wołyńskiej Brygady Kawalerii, a Grzegorz Markowski pozostaje na służbie w Grodnie, w Korpusie Ochrony Pogranicza. — Ot i nasz Grzegorz znalazł odpowiednie miejsce dla swojej niespokojnej natury — z uśmiechem powiedział Adam. — A tamci tak samo! — roześmiał się Borkowski. — Natomiast pan Szczęsny Jaworski znowu, jak przed wojną, uczy w naszej szkole… powszechnej — przypomniał Ossoliński. W tym czasie na polecenie pani Zofii przed gośćmi postawiono herbatę. Po niedługiej chwili, gdy wciąż jeszcze w uszach brzmiały echa rozmowy telefo­nicznej, do umysłów ludzi, którzy milczeli i posilali się, powracały wspomnie­nia wojny i tych, którzy na nią wyruszyli. — Prawdziwie niezwykłym wydarzeniem było uratowanie Warszawy! — z najwyższym przejęciem oświadczył Borkowski. — Cóż by to było, gdyby ją czerwoni zdobyli? Na pewno by ją splądrowali! Ludzi uprowadziliby w niewolę, a wielu by pewnie pozabijali bez jakiegokolwiek sądu. Miasto w końcu by spalili! Nieodżałowana byłaby to strata, bo nasza stara Warszawa to miasto bardzo piękne. — No i zaraz by ruszyli na całą Europę! — wykrzyknął domyślnie Adam. — A za nimi szła cała Azja! — jeszcze głośniej wykrzyknął Borkowski. — To była straszna lawina. Polska zawsze umiała powstrzymać Azjatów. — Ze wszystkiego najważniejsza jest niepodległość. Wtedy można żyć i tyl­ko wtedy bezcennych dóbr narodu nikt nie rozgrabia, nie łupi ich bez­wstydnie i bestialsko, nie morduje ludzi na wszelkie sposoby, fizyczne i mo­ralne — z głęboką powagą rozważał Ossoliński. — Od tych łupieżców wszędzie, dookoła i jeszcze dalej to w oczach robi się ciemno. Nienasyć i bezednia! — Dominik poparł go, mocno stuknąwszy w podłogę swoją grubą laską bambusową. — Jednak słyszy się już o dużych sporach na górze, między tymi, którzy weszli do rządu, a Piłsudskim…

— E, spory były od samego początku. — A co z tego wyniknie, to jeden Pan Bóg tylko wie. — Najważniejsze, że odzyskaliśmy niepodległość. Chyba nikt się nie odważy nam jej teraz odebrać? — zapytywała pani Borkowska. — Oj, bolszewicy mieli na to straszną ochotę — przypomniał Adam. Goście zamyślili się i spoważnieli. Niespodziewanie zapadło długie mil­czenie. Rozdział 83

Róża cały czas bardzo mało mówiła, lecz z ogromną ciekawością przyglą­dała się pani Zofii. Spostrzegła, że również pani Borkowska z upływem tych lat się zmieniła, choć wcale nie na gorsze. Zgodnie z nową modą, która wydawała się nie mniej rewolucyjna niż latające po niebie aeroplany i wy­jeżdżające na drogi automobile, pani Zofia była już zupełnie inaczej ucze­sana. Teraz nie można było u niej znaleźć najmniejszego śladu tej wspaniałej, artystycznej fryzury w stylu modernistyczno-secesyjnym, która jak żywa ko­rona opasywała jej zgrabną głowę. W tym miejscu, jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki, pojawiła się króciutka fryzurka w stylu chło­pięcym. Ubrana też była pani Borkowska w suknię w kolorze jasnozielonym, sięgającą już tylko odrobinę za kolana. Taki strój i mała, lekka fryzurka w stylu chłopięcym odmładzały ją co najmniej o dziesięć lat. Róża przyglądała się jej ze zdumieniem i z mimowolnym zachwytem. Podziwiała panią Zofię za od­wagę i chociaż sama miała już na sobie krótką suknię, jednak obciąć włosów się nie odważyła. Pani Zofia, odwzajemniając spojrzenia Róży, też zaczęła na nią częściej spo­glądać i wtedy zauważyła, że Róża jest w ciąży. Wszakże odwróciła od niej wzrok i uśmiechnęła się do Wiktora. Zawsze pamiętała o tym, że pierwszy syn Róży i Adama jest jej synem chrzestnym. — Jaki już duży jest Wiktor! Szybko i pięknie wyrósł! — zachwyciła się. — Śliczny chłopiec i rodzice bardzo się nim cieszą — dodała domyślnie i ze zrozumieniem. — On już chodzi do pierwszej klasy! — z dumą oświadczył Dominik. — A jak dobrze czyta! — O! — wykrzyknęli naraz oboje Borkowscy, a na ich twarzach pojawiły się życzliwe uśmiechy. — A pisze bardzo ładnie — z dumą dodał Adam. — Przecież od samego początku uczy się kaligrafii — przypomniał Ossoliński. — Także i mała Joasia Lipska szykuje się do pierwszej klasy — potrząsając głową, przypomniał Dominik.

— Ach, jak ten czas leci! — westchnęła pani Borkowska. — Jak strasznie pędzi do przodu! — Kiedy ciągnęła się wojna, nie spostrzegliśmy, że w tym czasie podrosły nam dzieci — wtrącił Borkowski. — Nasze już zbliżają się do matury. — Tak, tak… Cieszyć się trzeba, ale może lepiej do przodu za szybko nie wy­biegać? — zastanowił się Adam. — Trzeba pilnować tego, co mamy pod stopami. — A czy jest jakieś przeznaczenie? — po chwili z ciekawością zapytała Róża. — Kto to wie? — pani Zofia odpowiedziała pytaniem pełnym zadumy. Ale zaraz dodała z żywym uśmiechem: — Myślę, że teraz trzeba zrobić przyjem­ność mojemu chrześniaczkowi. A przeznaczenie? Może i istnieje… Niebawem pani Borkowska z uśmiechem opowiedziała wszystkim, że teraz ludzie coraz częściej chodzą do kinematografu. Jest to takie specjalne miejsce, gdzie można się rozerwać i pośmiać. Właśnie w Torczynie w ślad za innymi miastami i miasteczkami powstają kina, w których za nie­wielką opłatą można oglądać ruchome obrazy, a przez nagromadzenie ich bardzo wielu, jednego za drugim, jak długa i niepowstrzymana rzeka, cią­gną się niezwykle zabawne historyjki i przygody bardzo dziwnych ludzi. W rzeczywistości są oni komediantami i tylko grają różne role: to wesołych bła­znów, to znów wzruszających bohaterów, a często również przestępców. Przestępcy bo­wiem w kinematografie występują jako najśmielsi bohaterowie. Chociaż losy ich są zmyślone, pokazywane są z taką siłą, że ludzie te wymy­ślone bajeczki biorą za prawdziwe. Ale przecież to są tylko bajeczki i dlatego opłata za wstęp do kinematografu nie jest wysoka. Ossoliński, który już dobrze wiedział, jakim wynalazkiem jest kinemato­graf, tym razem się wymówił. Natomiast Korzeniowscy ustąpili i pań­stwo Borkowscy zaprowadzili ich do kina. Już samo zgaszenie światła spra­wiało, że pojawiał się niemal magiczny nastrój, pod którego wpływem zapominało się o reszcie świata. Na całej ścianie przed oczami zdumionych i oczarowanych ludzi ukazywały się zadziwiające i bardzo ruchliwe obrazy, które wprowadzały widzów w niecodzienny nastrój. Wzmagała go jeszcze nie­ustanna muzyka, w której rytm podskakiwały, biegały, przewracały się i znowu bez trudu podrywały nadzwyczajnie podniecone najprzeróżniejsze postaci mężczyzn i kobiet, za którymi widzowie, w miarę możliwości i zrozu­mienia akcji, starali się nadążyć. Niespokojne figurki ludzkie często wykony­wały ruchy takie, jakich ludzie w swoim normalnym, codziennym życiu wcale nie musieli wyprawiać. Przed oczami zdumionych Korzeniowskich nagle ukazało się bar­dzo dziwne i dotąd im nieznane życie. Najbardziej zachwy­cony był mały Wiktor. I to właśnie na celu mieli państwo Borkowscy.

Wesołe tematy w filmach niejako pozwalały zapomnieć o minionych wyda­rzeniach. Ale w przerwie wyświetlania pan Borkowski opowiedział, że oprócz filmów komediowych puszczane bywają także filmy dokumentalne, które po­kazują spotkania wielkich ludzi albo nowe, zdumiewające przemiany w Rosji i lud pracujący, który przystąpił do budowania komunizmu na gruzach feu­dal­nej monarchii carskiej. — Właśnie dzięki takim obrazom można zobaczyć — opowiadał pan Bor­kowski — jak w obecnej Rosji, ponad zrównanymi już masami ludzkimi, po­chylającymi się z nowym zapałem nad wielkimi budowlami komunizmu uno­szą się teraz szumiące, rozwiane sztandary z pięcioma gwiazdami oraz sierpem i młotem. Na tych właśnie filmach dokumentalnych sztandary, roz­ciągając się przez cały ekran, owiewają dumną, radosną i zwycięską twarz wodza rewolucji komunistycznej Lenina. Można też na tych filmach zobaczyć, jak posłuszny Leninowi chłop rosyjski orze ziemię pługiem, który ciągną jeszcze woły. Ludzie patrzą na to z ciekawością, ponie­waż nie są zorientowani w tym, co się dzieje w Rosji. Na takich filmach dosko­nale widać, że z rosyjskiego krajobrazu zniknęła arystokracja, a pojawili się zupełnie inni ludzie. Widać też, że muszą ciężko pracować. Niektórym z nas nawet przychodzi na myśl, że wśród tych pochylonych, pokornie pracujących ludzi może są także i ci, którzy przybyli pod Warszawę, aby ją zdobyć… Ale przecież wojna w Europie się skończyła i wreszcie zapanował pokój — z wolna, jakby w zadumie kończył pan Franciszek Borkowski. Rozdział 84

Najbardziej, rzecz oczywista, kinematografem był zachwycony Wiktor. Natychmiast po powrocie do domu opowiedział Malinowskiej wszystko, co tylko zdołał zapamiętać, chociaż nie rozumiał dokładnie — jak określił Dominik — tego baraszkowania komediantów. Razem z Wiktorem także jego rodzice śmiali się bardzo wesoło z dziwnych przygód śmiesznie przebranych mężczyzn, chudych i bardzo grubych, którzy często coś kradli, a potem uciekali i towarzyszyły im różne kobiety, które pomagały im we wszelkich, nawet najdziwaczniejszych przedsięwzięciach. Róża i Do­mi­nik potwierdzili, że Wiktor te śmieszne zabawy bardzo dobrze zapamię­tał. Tymczasem jego matka i dziadek, jakkolwiek zdumiewali się ruchomymi obrazami, to jednak nie mogli sobie wytłumaczyć, z jakich powodów i dzięki czemu odbicia ludzkich postaci chodzą, biegają samodzielnie i tak bardzo swobodnie. Mówią do siebie, krzyczą, śmieją się, płaczą, pędzą, biją się, krad­ną, mordują. Sami są mordowani, okradani, spełniają najśmielsze, często niezrozumiałe kaprysy i w ogóle w tym dziwnym świecie mogą robić wszystko, co im się tylko zamarzy.

— Ale to, co oni wyprawiali, jest chyba nieprawdziwe — nieco się krzywiąc, powiedziała Malinowska. — I pewnie dlatego ludzie tam robią, co tylko zechcą — dodała Róża. — Bo ja nigdzie nie widziałam, żeby ludzie tak biegali, kręcili się i urządzali takie… dziwne zbiegowiska. — A może oni weszli w jakieś zaczarowane lustro? — zastanowił się Wik­tor, który już czytał dziecięce bajeczki. — I tak biegali sobie tam, jak chcieli… A może ktoś nimi rządził i im rozkazywał? Jakiś wielki wódz… — głęboko się zastanawiał i bardzo się temu dziwił. Róża roześmiała się wesoło, Korzeniowski zaś nic na to nie odpowiadał. Patrzył na niego i się uśmiechał. Nałożył okulary, po czym sięgnął na długą półkę, która wisiała nad jego ciemną, dębową ławą. Dłuższy czas ją przeglądał, przepatrywał. Najpierw znalazł oprawny w skórę modlitewnik Dunina i dzie­więtnastowieczną kantyczkę z kolędami, po czym zmarszczywszy brwi, jeszcze czegoś szukał z wielkim natężeniem i uwagą. W końcu przypomniał sobie i sięgnął na lewo, w sam kąt, i wyciągnął stamtąd pożółkłą, zniszczoną już książkę. Odwrócił się, niepostrzeżenie westchnął i zbliżył do siedzącego na ławie Wiktora bawiącego się zabawkami swojego ojca z jego lat dziecinnych, które dostał od Malinowskiej, i razem z innymi czekającego na obiad. Dziadek na­chylił się do niego i uśmiechając się, powiedział: — Ja tam za bardzo nie rozumiałem, o co im się rozchodziło w tym kine­matografie i za czym oni tak ganiali. Ale przy tej wielkiej swobodzie widzę, że nadeszły czasy niepodobne do dawnych i trzeba będzie dużo rozumieć, dużo wiedzieć, żeby się nie dać oszukać… Otóż, widzisz tutaj, Wiktorku, książeczkę do nauki języka niemieckiego. Daję ja ją tobie dlatego, że trzeba znać język sąsiadów, a zwłaszcza teraz, kiedy Polska odzyskała wolność. Ucz się także i tego języka… bo u nas nigdy nic nie wiadomo. — A rozmawiać będzie z kim, bo niedaleko mieszka Miller — przypo­mniała Róża. — Tak samo i Berg! — wykrzyknęła Malinowska, która już rozkładała na stole naczynia do obiadu. Na wspomnienie tego nazwiska Dominik skrzywił się z pogardą i z obrzydzeniem, Adam zaś mimo woli zacisnął pięści. Tymczasem razem z Malinowską usługiwała Ludwika, która była jej kuzynką. Róża po zjedzeniu zupy spojrzała na dziewczynę z ukosa. Podążając za jej spojrzeniem, także Adam zainteresował się Ludwiką. Potem popatrzyli na siebie i uśmiechnęli się porozumiewawczo, ponieważ Ludwika w ostatnim okresie niezwykle wyładniała. Wiedzieli o tym, że Wicek nie zapomina o Ludwice i wciąż do niej przyjeżdża. A gdy mówiono o nim przy niej, bardzo się rumie­niła. Od jakiegoś czasu była zawsze uśmiechnięta i zdawało się, że jest wyjąt­kowo szczęśliwa.

Rozdział 85

Niebawem po obiedzie przyjechał Kazimierz Lipski. A dawno go tutaj nie było. Gdy pojawił się w drzwiach, wszyscy poderwali się od stołu i wybiegli na powitanie. Dominik Korzeniowski, którego już zaczęła ogarniać poobiednia senność, natychmiast się ożywił. Na jego osobiste polece­nie Malinowska rozpaliła samowar, Ludwice zaś kazała przynieść z komory ciasto, a z kredensu szklanki, cukier i łyżeczki. Na widok pięknego i starego samowara Kazimierz uśmiechnął się z rozrzewnieniem. Przypominały mu się minione lata. Gdy się uśmiechał, w jego oczach było widać, że z upływem czasu trochę spoważniał. Ale chociaż miał twarz ogorzałą, jednak wcale nie była ona pokryta zmarszczkami. — Co tam słychać, kochany sąsiedzie? — zapytywał ucieszony Korzeniow­ski. — Jest pan młody i może mnie pan często odwiedzać. Bo Michał Wąso­wicz pewnie już nie ma siły ruszać się z miejsca. — Wąsowicz stary nie jest. Ale jego syn, trzeba przyznać, bardzo jemu po­maga w gospodarstwie. — Mógłby sobie przecież o mnie przypomnieć! — On nigdy nie zapomina o panu Dominiku. Michał Wąsowicz to praw­dziwy kuzyn i dobry sąsiad. — Tak! Tak… Ale gorzej, że nasi kuzyni z Rudni tak się zaszyli w tych la­sach, że już zapomnieli o bożym świecie. Czy chociaż oni wiedzą, że nie ma już nad nami cara, a nawet… nie ma go nad nikim? — zastanowił się z wesołym uśmiechem. — A po co im wiedzieć? Mało się interesują tym niespokojnym światem. A tam im dobrze jak w raju — z uśmiechem powiedziała Malinowska, która usiadła na boku i odpoczywając od trudów pracy domowej, słuchała rozmowy z wielką przyjemnością. — Oni mają takich dobrych sąsiadów wśród Ukraińców, że nawet i kuzyni nie są już im potrzebni. Korzeniowski ze zrozumieniem pokiwał głową. Milczenie przerwała Mali­nowska: — U nas będą duże zmiany. Skończyła się wojna i ludzie teraz bawią się i żenią! Naszej Ludwice już coraz bardziej śpieszy się do małżeńskiego szczęścia. — Coś już o tym słyszałem — uśmiechnął się Lipski i domyślnie spojrzał w stronę Ludwiki, która słysząc swoje imię, wyjrzała z alkowy. — Już dali na zapowiedzi! — uprzedzając innych, wykrzyknęła Mali­nowska. — Wicek odwiedza nas co drugi dzień! — A jak kocha Ludwisię! I będzie z niej dobra gospodyni, oj, dobra!

Pracowita jak mało kto. Umie wszystko zrobić, ugotować, upiec, uszyć… — zachwycała się Malinowska. — A jak przepięknie dzierga koronki! To już słów na to brak! — Wicek też jest bardzo obrotny. Chłopak silny, odważny i nie przejmuje się byle czym. — Kiedy przyjeżdża tutaj, od razu widać, że nie może się już doczekać ślubu. — On jest dla nas jak rodzony syn — z wielką stanowczością oznajmił Ko­rzeniowski. Malinowska popatrzyła na Dominika z zachwytem przechodzącym w uwielbienie. — A chłopcy pana, jak tam z nimi? — Korzeniowski po chwili zapytał Lip­skiego. W świetle dnia błyszczały szarozielone oczy Kazimierza, ponieważ siedział na ławie przed stołem, a w południe dochodziło tutaj słońce i oświe­tlało cały stół. — No, moi chłopcy chcą się uczyć. Na zimę można ich przecież oddać do szkoły w Trościańcu… Będę musiał załatwić im stancję, a jedzenie zawsze się dowiezie. — Wiktor chodzi pieszo do Torczyna, a czasem go podrzucamy wozem albo i saniami — wtrąciła Róża. — O, to, to! — wykrzyknął natychmiast Kazimierz. — Bardzo by się to przydało i naszej Joasi, która już na jesień pójdzie do szkoły. — Będą chodzili do tej samej szkoły — z uśmiechem zauważyła Malinowska. — A jak przyjdzie słota albo spadnie śnieg, będziemy na zmianę podwozili nasze dzieci! — chętnie zgodził się Adam. — Tak już myśleliśmy razem z żoną — zakończył Lipski, po czym sięgnął po herbatę, której dużą szklankę, używaną jeszcze przed wojną, już wcześniej ustawiły przed nim zręczne dłonie radosnej Ludwiki. Lipski od dawien dawna lubił przyjeżdżać do Korzeniowskich na dobrą i mocną herbatę, której nie­śpieszne, prawie uroczyste picie razem z Dominikiem i z jego rodziną w tym starym domu pozwalało mu zastanowić się głębiej nad swoim życiem, a potem przez dłuższy czas sprowadzało do niego dobre myśli. Zwyczaj ten utrwalił się w nim w młodym wieku i stanowił ważną część jego życia. A jeszcze bardziej się ucieszył, gdy z miłym uśmiechem przysiadł się do niego Adam, który bar­dzo lubił Kazimierza za szczerość i żywość jego charakteru. Za nim ukazała się Róża, na którą Lipski popatrzył z czułą uwagą i serdecznie się uśmiechnąwszy, przytulił ją do siebie. Rozdział 86

Miesiąc później w domu Korzeniowskich przyszedł na świat następny chłopiec. Adam był nieco zaskoczony, Róża także, ale Wiktor nadzwy­czajnie się ucieszył z małego braciszka. Popatrzył na niego ze zdumieniem i troszkę się przestraszył takiego maleństwa. Ale po chwili oświadczył: — Jak on urośnie, to ja będę miał kolegę, bo Joasia to dziewczyna. A one są takie słabe… Nie można się z nimi dobrze bawić… Ani się pobić! Prawda? Rodziców bardzo to rozśmieszyło, rozbroiło do reszty i tak samo jak Wiktor cieszyli się z następnego dziecka. Na rodziców chrzestnych poprosili Korzeniowskiego z Rudni, Józefa, z żoną Anielą. — Trzeba ich z tej głuszy… trochę wydostać — osobiście zapowiedział Dominik. — Dobrze — zgodził się Adam. — Wyciągnąłbym ich na szerszy świat. Róża, mile zaskoczona decyzją teścia, nie zaprotestowała. Malinowska też bardzo się ucieszyła i powiedziała: — Co wy też o nich opowiadacie?! Oni tak często przyjeżdżają do Kisielina i do swoich kuzynów… No, ci Korzeniowscy z Rudni to bardzo spokojni ludzie. Aż za bardzo… — dodała, trochę się dziwiąc. I chrzest odbył się w Torczynie, w kościele parafialnym. Chłopcu dano na imię Juliusz, ponieważ to imię nosił ojciec jego dziadka Dominika. Po mszy i po całej uroczystości wszyscy pojechali na wspólny obiad do Kamilówki. Przy takiej okazji spotkały się przy wspólnym stole obie blisko spokrewnione ro­dzi­ny. Korzeniowskich z Rudni ze szczególną gościnnością podejmowali u siebie rodzice małego Julka. Ale Józef i jego żona mało wiedzieli o świecie, który wykraczał poza granice Rudni, żyli bardzo cicho i w wielkiej zgodzie z sąsia­dami, Polakami i Ukraińcami, z nikim nie popadali w spory i zdawało się, że nie mają większych zmartwień. Mówili mało, ale bardzo szczerze i z nie­wymuszoną serdecznością się do wszystkich uśmiechali. Wysoki i chudy Józef miał na sobie nieco wytarte, niemodne i zalatujące naftaliną ubranie, a jego żona na tę uroczystość ubrała się w granatową żorżetową suknię i biały płó­cienny żakiet. W ubraniu tym z zaróżowioną twarzą i z niebieskimi oczami wyglądała bardzo uroczo. Oboje rzadko byli zapraszani w gości i nieśmiało sięgali po jedzenie. Tymczasem Dominik, Róża i Malinowska zachęcali ich nieustannie, ponieważ przygotowali na ten dzień suty posiłek. — Częstujcie się… Czym chata bogata, tym rada. — My bardzo chętnie korzystamy z takiego zaproszenia — odpowiadał Jó­zef i podsunął do żony wazę z pachnącym świątecznym rosołem. — A jak wasze dzieci? — zainteresował się Dominik. — Bo dawno ich nie widziałem. — No, wyrosły już! — poczciwie się uśmiechając, wykrzyknęła Aniela. — Jak ten czas leci… — westchnęła głośno Malinowska.

— To prawda. Nasz najstarszy chłopak rozgląda się już za żoną! — z uśmiechem odpowiedział Józef. — O, tak! — dodała Aniela. — W kościele wypatruje ładnych panienek. A jakże! Wszyscy zaśmiali się radośnie, a Róża przyglądała się rodzicom chrzestnym z życzliwą i sporą ciekawością. Mimo woli przychodziło jej na myśl, że na­stępny syn bez wątpienia będzie spokojnym dzieckiem, jeżeli tacy pogodni i tak ufni wobec całego świata ludzie, niby dwie dobre wróżki, nachylają się nad jej maleństwem, podczas polewania główki wodą podtrzymują je mocno, a zarazem delikatnie. A całą tę uroczystość zakończyło błogosławieństwo ka­płana z radością udzielającego nowo narodzonemu pierwszego sakramentu. Adam również wydawał się zadowolony z wyboru Korzeniowskich na rodziców chrzestnych Juliusza, ponieważ pragnął odnowić kontakty z rodziną, która zbytnio oddaliła się od jego ojca. Łączyła ich przecież wspólna walka o niepodległość Polski w XIX wieku, a potem wysiedlenie z dzie­dzicz­nych majątków i carskie zesłanie. Tymczasem Korzeniowscy z Rudni od dłuższego czasu nie znajdowali powodów do spotkań. Adam go­tów był nawet trochę się na nich obrazić, ale uświadomił sobie, że przecież wydarzenia wojenne oddaliły od siebie także innych ludzi. Józef był kilka lat od niego starszy, przy tym sporo młodszy od Dominika i pokolenia ich trochę się wymijały. Teraz wydawało się, że odżyją dawne związki, tak bliskie w minionym stuleciu. A może nawet rozkwitną i umocnią się interesy rodzinne, które zostały osłabione. Wszyscy byli bardzo zadowoleni ze spotkania i z odnowienia dawnej zażyłości w obecnych, nowych czasach. Cieszyli się odzyskaną wolnością ojczyzny i ciekawi byli dalszych losów swoich rodzin w jej granicach. Rozdział 87

Starsze dzieci niebawem podążyły do odległej o niecałe trzy kilometry szkoły w Torczynie. Na początek zawiózł je razem z żoną Kazimierz Lipski na swojej bryczuszce z szerokim oparciami po bokach. Wiktor szedł już do drugiej klasy i jak na swój wiek był duży i silny. Joasia natomiast, której w pierwszych dniach szkolnych towarzyszyli rodzice, była od niego dużo drobniejsza i zadziwiająco ładna. Zgrabną twarzyczkę już teraz upiększały niezwykle delikatne rysy twarzy. Regularne, podłużne i pięknie osadzone oczy w kolorze szarozielonym, pełne głębokiego blasku sprawiały, że twarz jej była przepełniona jakimś szczególnym wyrazem. Szyb­ko też się okazało, że dziewczynka jest niezwykle wrażliwa. Dlatego na przednim siedzeniu obok Kazimierza siedziała jego żona i podczas drogi co chwila oglądała się w stronę dzieci. Z wielką

ciekawością i bardzo pilnie przy­glądała się swojej córeczce, a zarazem najmłodszemu dziecku. Joasia z przeję­cia niezwykle pobladła. Była spięta, drżała, ale w głębi duszy cieszyła się nadzwyczajnie, że nauczy się pisać i będzie mogła czytać różne, bardzo cie­kawe i piękne książki. Jej oczy płonęły niezwykłym blaskiem i były wpatrzone gdzieś daleko przed siebie. Rodzice pamiętali, jak zdumiewająco wrażliwym była dzieckiem, i wcale nie byli pewni, czy będzie potrafiła się odnaleźć wśród nieznanych sobie dzieci. Wprawdzie na terenie państwa polskiego najważniejszym językiem był język polski, ale w jednej szkole uczyli się uczniowie różnych narodowości. Obok młodych Polaków i Ukraińców do jednej klasy chodzili Żydzi, Niemcy, a nawet i Czesi. Ich przodkowie w większości mieszkali i żyli tutaj od kilku pokoleń i dzieci ich na ogół nie wytykały sobie różnic narodowych. Kazimierz Lipski wiedział, że w szkole powszechnej, w starszych klasach Szczęsny Jawor­ski uczy matematyki, historii i biologii. W nauczaniu tych przedmiotów zastą­pił Ludwika Ossolińskiego, gdy ten poszedł na emeryturę. Po wprowadzeniu dzieci do klasy odszukał Jaworskiego, po czym zwrócił się do niego z nieśmia­łym uśmiechem: — Przywieźliśmy nasze dzieci — powiedział. — Jestem Kazimierz Lipski, a to moja żona. — Jaworski… Jest mi bardzo miło — z uśmiechem odpowiedział Szczęsny. — Przywieźliśmy do pierwszej klasy naszą najmłodszą córeczkę Joasię — wtrąciła pani Lipska. — Ona jest taka delikatna, ale do nauki bardzo chętna. — To pięknie! — ucieszył się Jaworski. — No i… Wiktora, wnuka pana Dominika Korzeniowskiego, który jest ku­zynem pana profesora Ossolińskiego. — Ach tak?! — Szczęsny cały się rozpromienił. — On kiedyś uczył w Łuc­ku, a także i u nas przez ostatnich kilka lat. Teraz już jest na emeryturze. — Najważniejsze, że dobrze się trzyma! — zauważyła Lipska. — O, tak! — Jaworski przytaknął z prawdziwym zadowoleniem. — A my prosilibyśmy, żeby szanowny pan Szczęsny więcej uważał na te nasze dzieci, bo przecież małe są jeszcze… — tymczasem pośpiesznie mówił Kazimierz. — Będę pamiętał… z całą pewnością! — z wielką energią zgodził się Jaworski. — Wiktor jest zuch i będzie we wszystkim pomagał! — natychmiast dodał Lipski. — To bardzo dobrze, cieszę się. Mogą być państwo spokojni. Będę uwa­żał na tę bardzo wrażliwą dziewczynkę i na chłopca. A teraz muszę już iść, bo na początku roku szkolnego jest dużo pracy i wiele spraw do przypilnowania. Poza tym prowadzę harcerstwo, no i w ogóle… A my nauczyciele mamy teraz dużo nowych, ale bardzo przyjemnych obowiązków — dodał z uśmie­chem.

— Nasze dzieci proszę przyjąć do harcerstwa! — wykrzyknął Lipski. — Jak tylko podrosną, to je zapiszę… Na pewno — zgodził się Jaworski. Lipscy ze zrozumieniem kiwali głowami i uśmiechali się, jak tylko mogli najserdeczniej. Szczęsny Jaworski na pożegnanie podał rękę obojgu, po czym odszedł energicznym, żołnierskim krokiem. Z postaci jego biły teraz energia i siła. Kazimierz i jego żona przez kilka chwil nie ruszali się z miejsca, patrzyli na niego z życzliwą ciekawością. Z prawdziwymi nadziejami w sercach rozsta­wali się z młodym nauczycielem i z przyjemnością spoglądali na jego mło­dzieńczą jeszcze postać, która stała się teraz męska i krzepka. Widoczne było, że po wojennych przeżyciach i po utracie przyjaciela Jaworski powoli zaczyna wracać do siebie, a także zamierza się poświęcić młodzieży i pracy dydaktycznej. Rozdział 88

Trwała jeszcze przerwa, gdy dzieci odprowadzono do ich klas. Większość z nich poszukała sobie miejsca w ławkach. Tymczasem Wiktor, który już był obeznany z życiem szkoły, wszedł do swojej klasy, położył tornister pod pulpitem i zaraz wyszedł. Przechadzał się po korytarzu i zaglądał do różnych klas. W końcu zajrzał do klasy pierwszej, rozejrzał się na wszystkie strony i nigdzie nie dostrzegł Joasi. Spojrzał potem na środek i zobaczył, że biegali po niej i wykrzykiwali bardzo głośno mali, krępi chłopcy o ciemnych cerach i krę­conych włosach. Domyślił się, że to byli mali Żydzi. Rozpaleni i strasznie pod­nieceni biegali, krzyczeli coraz głośniej, gonili się, na nikogo nie zwra­cali najmniejszej uwagi, wzniecali przerażający hałas, nieokiełznany harmider i zajmowali cały środek klasy. Wiktor przyjrzał im się i mimo woli się cofnął. Oni jednakże nie zatrzymywali się ani na chwilę, biegali z jakąś błyskawiczną prędkością, również nie zwracając na niego najmniejszej uwagi. Ustąpił im i zszedł na bok, ponieważ obawiał się, że go potrącą i przewrócą. I wtedy, gdy się usunął, zobaczył małą Joasię za tablicą i głęboko wciśniętą w kąt pod ścianą. Podbiegł do niej, bokiem wepchnął się za tablicę i zbliżywszy do niej, ze zdziwieniem zawołał: — Joasiu! Co ty tu robisz? — Oni tak strasznie krzyczą! Ci chłopcy, którzy tak biegają, oni okropnie krzyczą! Rozbolała mnie głowa od tego krzyku… Nie mogę wytrzymać. Po co oni tak krzyczą? — Nie wiem… — odpowiedział zdumiony Wiktor i dodał: — Zawsze ro­bią taki harmider, ale ja się już do nich przyzwyczaiłem. A ty wy­chodź stamtąd, bo zaraz przyjdzie na lekcję wasza pani. Joasia bała się wychodzić i wcisnęła się jeszcze głębiej. Jednakże Wiktorowi wcale się to nie podobało. Nie mógł pojąć jej zachowania i trochę się zdener­wował. Wreszcie krzyknął:

— Długo będziesz tak stała?! Wychodź wreszcie! Wszyscy będą się z cie­bie śmiać! Nawet pani nauczycielka. Joasia zmieszała się głęboko, ale wciąż nie miała odwagi wyjść zza tablicy. Po chwili powiedziała: — Mnie się wydaje, że oni na mnie tak krzyczą… — Za co niby? — zdziwił się Wiktor. — Oni zawsze robią taki harmider — powtórzył — na całą klasę. Oni krzyczą na wszystkich, wcale nie na ciebie… — z uśmiechem tłumaczył Joasi. Wiktor czekał przez chwilę. Jeszcze nie rozumiał zachowania Joasi. W domu rodzice obchodzili się z nią z wyjątkową delikatnością, zwłaszcza mama. Widząc, że nie wychodzi, w końcu wcisnął się aż pod samo okno w kąt ściany, chwycił Joasię za rękę, zdecydowanym ruchem wyciągnął zza tablicy i bardzo niepewną, drżącą, zaprowadził do ławki. Hałas panował taki, że nie było nawet słychać dzwonka. Ale gdy wracał do swojej klasy, po drodze minął nauczy­cielkę, która miała prowadzić lekcje w pierwszej klasie. Wiktor w samą porę zaprowadził małą Joasię do jej ławki, po czym dziarskimi krokami wybiegł na korytarz i jak mógł najszybciej skierował się do swojej klasy. Rozdział 89

Była późna jesień, ostatni raz tego roku kwitła czerwona róża. Cała obsy­pana była pąsowymi kwiatami, które ożywiały i upiększały wejście do domu. Wielki, stary, rozrośnięty krzak okrył się kipiącą lawiną niezliczonych purpurowych kwiatów pachnących nadzwyczaj słodko. Swoim urokiem i za­pachem zwracały one uwagę wszystkich, którzy wchodzili do domu i z niego wychodzili, za każdym razem budząc na ich twarzach pełen miłego zaskoczenia radosny uśmiech. Ale po dwóch tygodniach zaczęły z wolna przekwitać. Tym­czasem Adam i Róża coraz bardziej cieszyli się dziećmi, które nieustannie rosły i piękniały. Najszybciej rósł mały Juliusz, ciekawie rozglądał się na wszyst­kie strony, uśmiech miał bardzo miły i pełen dziecięcego szczęścia. Ponieważ chłopiec z każdym dniem stawał się coraz mocniejszy, wiele wska­zywało na to, że będzie podobny do starszego brata, a także i do ojca. Róża z największą przyjemnością obserwowała swoje dzieci. Zauważyła, że Juliusz jak na dziecko jest zrównoważony i spokojny, a jednocześnie bardzo intere­suje się najbliższym otoczeniem, domownikami i tym, co się wokoło niego dzieje. Jako matkę zadziwiało ją to i bardzo cieszyło. W połowie października Ludwika i młody Żmudzki wzięli ślub w Kisielinie i tam odbyło się ich wesele. Na tę uroczystość zaproszono wszystkich Korze­niowskich, ale Dominik się wymówił. Sił mu ubywało i umacniało się w nim przekonanie, że zdrowie zaczyna go już opuszczać. Również Adam bez

żony nie chciał jechać. Róża natomiast jeszcze nie chciała się rozstawać z małym Julkiem. Na wesele wyruszyła Malinowska jako bliska kuzynka Ludwiki i w prezencie ślubnym zawiozła jej kilka białych obrusów, a od Korzeniowskich zastawę stołową z porcelany. Ten piękny prezent miał wynagrodzić ich nieobecność. Miało się do tego przyczynić również ich zaproszenie do rodzinnych zdjęć. Dwa tygodnie później Ludwika przyjechała z mężem Wincentym na tę ważną oko­licz­ność, ponieważ robienie wspólnych zdjęć raz do roku w przekonaniu wszystkich stało się nieodzowne. Przywieziono z Torczyna Fogla, który powszechnie uchodził za dobrego fotografa. Nie mógł już uczyć nowych tańców, które szeroką falą, wraz z różnymi nowinkami i wynalazkami, niosła moda z zachodu. Ale jakby w za­mian za to rozwijał się jego zakład fotograficzny i wciąż się powiększał. Ruchliwy Fogel, nie zwlekając, zakupił nowoczesne aparaty fotograficzne. Od­tąd jego zakład prosperował coraz lepiej, szybko bowiem i wszędzie upo­wszech­niała się moda na wykonywanie zdjęć rodzinnych, a także na upamięt­nianie ważnych przeżyć i wydarzeń. Niemniej Fogel, tak dobrze znany z cza­sów przedwojennych i jakby nie umiejąc oderwać się od tego, co się już stało jego drugą naturą, przy okazji tego spotkania z miłym uśmiechem opo­wiedział o balu ułańskim, który mieli wydać przed adwentem jego dobrzy znajomi i przyjaciele. — Najpewniej będą państwo na ten bal towarzyski zaproszeni — po­wiedział z uśmiechem, zanim jeszcze przystąpił do robienia zdjęć. Ucieszona Róża mimo woli pomyślała o nowej sukni. Do wspólnych zdjęć poproszeni zostali także Lipscy razem z dziećmi. Joasia trochę podrosła i w szkole wydoroślała. Jej zadziwiająco regularne rysy twarzy i subtelna uroda wywierały na wszystkich duże wrażenie. Pani Lipska była z niej coraz bardziej dumna. A Kazimierz uśmiechał się radośnie i szeroko, gdy Fogel, pstrykając z unowocześnionego aparatu, utrwalał na kliszy i na zawsze jego zadowolenie z życia i radość z posiadania rodziny. Zaproszony też został bliski sąsiad i ukochany kuzyn Dominika, Michał Wąsowicz. Trochę się postarzał, ale wciąż był bardzo interesujący i jeszcze bardziej tajemniczy niż zwykle. I jeszcze więcej zdziwaczał. Nie rozstawał się bowiem ze swoją kami­zelką kożuchową, wytartą już i najczęściej na co dzień przewiązywaną konop­nym sznurkiem. Ale jego żona dopilnowała, żeby do zdjęcia ubrał się w swoje ubranie ślubne. Na tle wejścia do domu, obok wspaniałego krzaka czerwonej róży, wszyst­kim familiantom, także najbliższej rodzinie, Fogel wykonał dużo zdjęć wspól­nych i w różnych ujęciach. Zebrani w tak miłym towarzystwie z wielką ochotą i radością robili sobie fotografie również z tyłu starego domu, w gaju pomiędzy srebrzystymi brzozami i na tle potężnych stuletnich świerków. Dominik, Róża i Adam siedli obok siebie. Pomiędzy nimi zasiadła Malinowska z małym Julkiem na kolanach, a fotograf Fogel „zdejmował” ich z wielkim namaszczeniem.

Wszyscy bowiem cieszyli się, że robią zdjęcia, które będą pamiątką dla następnych pokoleń. Czuli i wyobrażali sobie, że następne pokolenie, a może nawet i kolejne będzie wodzić palcami po tych staroświeckich fotografiach z pierwszej połowy XX wieku i mówić: — O, to jest nasz pradziadek Dominik, a to jego syn Adam z żoną Różą. Przy nich stoi najstarszy ich syn, Wiktor. Na kolanach cioci Malinowskiej siedzi stryjek Juliusz. A ta nasza kuzynka Malinowska uśmiecha się tak ser­decznie… Wciąż się do nas uśmiecha… jak żywa. Rozdział 90 W parę lat po zakończeniu wojny ludzie zaczęli się bawić jak szaleni i łatwo się oddawali różnorakim uciechom. Wraz z roz­wojem kinematografii świat ogarniała wielka, niepohamowana pogoń za wszelkimi rozrywkami. Filmy, w których akcja to­czyła się bardzo szybko, również na swój sposób wprawiały świat w przyśpieszenie. Po strasz­nej wojnie, w której zginęło bardzo dużo młodych ludzi, świat chciał zapo­mnieć o jej grozie. Wszędzie organizowano zabawy, na których zawierano miłe znajomości i to one cementowały odradzające się życie towarzyskie. Na balach i zabawach starsze pokolenie tańczyło jeszcze tradycyjne tańce. Najmłodsi zaś bardzo szybko ulegali wzorom idącym z zachodu, a zwłaszcza z Ameryki. W pułkach ułańskich, w środowiskach wojskowych w Łucku i w innych mia­stach, na zabawach urządzanych przez weteranów wojny brali również udział ich kuzyni, a także bliżsi i dalsi znajomi. Teraz przebiegały one w specyficznym stylu. Panowało bowiem przekonanie, że w niepodległej, wskrzeszonej i dumnej Polsce należy się bawić w dawnym stylu, szla­checko-ziemiańskim. Tańczono jeszcze tańce tradycyjne, przede wszystkim polki, oberki, mazurki i tak bardzo lubiane przez wszystkich kujawiaki. Ale dookoła słyszało się już o fokstrocie, choć w prowincjonalnych miastach pojawiał się on z pewnym opóźnieniem. Nowe tańce o gorących, gwałtow­nych rytmach docierały do Europy z amerykańskich wodewilów za pośred­nic­twem filmów. Po jakimś czasie zapanowała na salach tanecznych dziwna mieszanina tańców tradycyjnych i tak zwanych nowoczesnych. Bal poprzedzający początek adwentu odbywał się w tej samej sali co zazwy­czaj. Tym razem urządzili go bracia Bujalscy i państwo Borkowscy. Oprócz star­szego pokolenia na tej późnojesiennej zabawie były obecne dzieci państwa Borkowskich, syn Piotr i kilkunastoletnia córka Małgorzata. Z tej okazji ich rodzice zadbali o to, ażeby tańczącym przygrywała dobra orkiestra. Nowi muzykanci, a wielu z nich było bardzo młodych, wystukiwali na hałaśliwych instrumentach melodie w dotąd nieznanych miejscowej społeczności rytmach. Pod wpływem postępującej mody uczestnicy zabawy próbowali do nich tańczyć. Ku swojemu

zdziwieniu spostrzegli natychmiast, że cechuje je jakieś specyficzne rozluźnienie. — Och, jakiż wściekły rytm! — wykrzyknął zaskoczony Adam. Najłatwiej i najszybciej rozpowszechniał się fokstrot. Na balu Róża bardzo szybko go podpatrzyła i z zapałem uczyła tańczyć swojego sprytnego męża. Adam z pobłażliwym uśmiechem poddawał się jej pouczeniom i wskazów­kom. W samym środku ogólnego rozbawienia i wesołości Małgorzata i Piotr, młodzi Borkowscy z wdziękiem i ze swobodą pokazywali, jak się tańczy shim­my. Popularność zdobywało również trudne, ale piękne tango. Niektórzy wojskowi i legioniści najwyraźniej wsty­dzili się ulegać tej, jak ją nazwał Aleksander Sobieszczański, kabaretowej modzie. Wielu z nich, pragnąc się oderwać od tych demonstracji i prowadzonej przez dzieci państwa Borkowskich nauki egzotycznych nowoczesności, uciekając do swojego towarzystwa, wraz z innymi weteranami wojny i walk o niepodległą Polskę zasiadło przy stole suto zastawionym wszelkimi smakołykami i dobrym alko­holem. Wkrótce ich wesołe i głośne rozmowy zamieniły się we wspomnie­nia: — I jeszcze sobie przypomnijmy… ciężkie boje z Brusiłowem. — Tylu dobrych żołnierzy i oficerów zginęło pod Kostiuchnówką! — ktoś westchnął z wielkim żalem. — No i Komendant potem wypowiedział posłuszeństwo dowództwu au­striackiemu i rozwiązał legiony… — Wiadomo, że niektórzy jego oficerowie popełnili samobójstwa. — Ach! Te decyzje były bardzo pośpieszne, szalone! — Panowie, pijmy za pamięć tych, którzy zginęli na wojnie. — I tych, którzy padli w bitwie o Warszawę! — Pijmy za pamięć naszego nieodżałowanego druha, Ksawerego Mar­mudz­kiego! — wykrzyknął Sobieszczański. — Niech pamięć o nim będzie wieczna! — zawołał Andrzej Bujalski. — Dopóki będzie istniał Wołyń i dopóki będzie istniała Polska — dodał Bogusław. — Niech Polska trwa wiecznie! W tej chwili obecni na sali cywile i wojskowi z brzękiem szabel poderwali się od stołów, stukali się kieliszkami, obejmowali się gorąco, ze wszystkich sił i głośno wołali: — Niech Polska żyje wiecznie! Na wieki… niech Polska trwa! W drugim końcu sali ktoś ze znajomych z wielkim przejęciem powiadamiał towarzystwo, że Franciszek Borkowski planuje na Sernie, nieopodal młyna, założyć elektrownię i odtąd będzie mógł całemu miastu, a nawet i jego okolicom dostarczać prąd elektryczny. Wiadomość o tym wywarła na lu­dziach piorunujące wrażenie. Adam Korzeniowski po chwili odważył się przerwać mil­czenie: — Więc to prawda, panie Franciszku, że będzie pan wytwarzał

elektrycz­ność? — Jesteśmy bardzo ciekawi! — ktoś z boku nagle wykrzyknął. Ale Borkowski tajemniczo się uśmiechał i zdawać by się mogło, że z powo­dów niezrozumiałych wykręca się od odpowiedzi. Jednakże pani Borkowska na potwierdzenie kiwała głową i uśmiechała się z wielkim zadowoleniem. W ten sposób zaciekawieni nowymi możliwościami dostali odpowiedź. — O?! Pan Franciszek będzie miał piękne dochody! — z pewnym ociąganiem wykrzykiwali niektórzy. — Elektryczność to przecież wielki luksus! — I tylko dla bogaczy… — ktoś z żalem westchnął. — O nie! Już jest zaprowadzana w szpitalach. — I na poczcie… — ktoś inny przypomniał. — Także w kościele! — ze szczególną dumą oświadczyła pani Borkowska. — No i w szkole — dodał nauczyciel polskiego. — Jest już nawet w małych szkółkach na wsi! — dodał jego kolega. — Wszędzie! I w coraz to nowych miejscach — dodawali inni. — Tak, tak… Dostarczanie prądu całemu miastu z własnej elektrowni to duży interes. — Będziesz pan miał więcej pieniędzy niż Smolenar! — poufale krzyknął do ucha Borkowskiemu jego najbliższy sąsiad. — Ale on dorobił się na dostawach wojennych! Na wojnie! — ktoś za­protestował. Borkowski, słysząc to, nic nie odpowiadał, tylko przymykał oczy z lekkim uśmiechem. Zastępowała go pani Borkowska i niejako korzystając z okazji, opowiadała teraz o swoich dzieciach: — Małgosia idzie do gimnazjum w Łucku i będzie ją uczył pan Witold Ossoliński. — A syn? — Nasz syn? Będzie pomagał ojcu — z ochotą dalej wyjaśniała. — I wszyscy będziemy z tego zadowoleni… — nieoczekiwanie szczerze za­kończył Borkowski. Kilka chwil później całą salę wypełniły porywiste dźwięki walca. Podczas przerwy znużeni uczestnicy balu odpoczęli i znowu z wielkim zapałem pode­rwali się do tańca. Gdy orkiestra zagrała nieśmiertelnego walca Na wzgórzach Mandżurii, starsi poczuli ogromne wzruszenie, ponieważ przypomniały im się czasy przedwojenne. Ale ten walc swoją niepowtarzalną, szczególną i no­stalgiczną urodą wciąż porywał wszystkich. Czując radosny przypływ daw­nych, młodych sił i energii, panowie natychmiast podbiegli do pań. Wojskowi z wdziękiem i szarmancko pobrzękując szablami, stukając obcasami wysokich oficerskich

butów, schylali głowy przed swoimi wybrankami, do których uśmie­chali się nad wyraz zachęcająco. I natychmiast je porywali do tego uro­kliwego walca, który w większości tutejsi znali i tańczyli o wiele częściej niż słynne walce Straussa. Następne godziny rozochoceni i za­przyjaźnieni ze sobą uczestnicy zabawy przetańczyli z wielkim zapałem, śpiewali piosenki legionowe i strzeleckie, również pieśni, których nauczono ich w szkole, a także pełne uroku i ognia dumki ukraińskie. Rozdział 91

Tradycyjnie Polacy ze wszystkimi mieszkańcami Wołynia utrzymywali dobre stosunki, zarówno z Ukraińcami, jak i z Niemcami. Jednak czasami poja­wiały się rozdźwięki i dawały o sobie znać problemy narodowościowe. Wcześ­niej słychać było, że Polacy w niektórych miejscowościach kazali rozbierać cerkwie, stanowiące symbole długiej, carsko-prawosławnej nie­woli. Później na ogół niewielkie zachodziły zmiany, jednak atmosfera nie­postrzeżenie się zmieniała. Z tych powodów coraz częściej Polacy odczuwali potrzebę spotkań i wymiany poglądów. W nadchodzącym czasie bezpośrednią przyczyną spotkania stał się zamach majowy dokonany przez marszałka Piłsud­skiego. Już wtedy, nie zwlekając dłużej, Jaworski wybrał się do gospody Borucha, który wiedząc o tym, z własnej inicjatywy także zaprosił Joachima Munsztuka. Okazało się, że zamach majowy był dla wielu nieprzyjemnym zaskocze­niem. Oburzenie u większości ludzi wynikło z przekonania, że Piłsudski zabie­rał dla siebie zbyt dużo władzy. Buntowali się przeważnie młodzi, ale Jaworski, powołując się na Ossolińskiego, żarliwie bronił Marszałka. — Ważniejsza dla was demokracja niż całość państwa? Historia najlepiej oceni Józefa Piłsudskiego, jego wyjątkowe zdolności strategiczne. Nadejdzie czas mądrej i sprawiedliwej oceny. Ale on, niestety, już nie będzie żył. Szczęsny kilkakrotnie westchnął, a ludzie jeszcze bardziej wsłuchali się w jego słowa. — Całą moją młodość profesor Ossoliński uczył mnie i przekonywał, że te różne demokracje wymyślili warchołowie dla warchołów. On, człowiek wy­kształcony, często powoływał się na starożytność, mówiąc, że ustrój demokra­tyczny w pojęciu starożytnych Greków, a zwłaszcza Arystotelesa, oznacza pano­wanie ludzi nieodpowiedzialnych za państwo. Demokracja to jest powszechny upadek moralności, bezprawie, brak mądrych głów i wielka bezsilność. Szczęsny Jaworski gorąco bronił decyzji Piłsudskiego. Otaczający go zna­jomi, wśród których byli przyjaciele z minionych, chłopięcych lat, Paw­łowski, Gołębiowski, Tchórzewski i inni, słuchali go z najwyższą uwagą. Po wypiciu

całego kufla piwa Gołębiowski obtarł usta twardą ręką i powiedział: — A dla mnie jest bardzo niejasne i coraz dziwniejsze, że koloniści nie­mieccy, chociaż Ukraińcami zawsze tak mocno pogardzali, teraz zaczynają mieć z nimi jakieś wspólne interesy. Wszyscy z dużym zaskoczeniem popatrzyli na niego, ponieważ doskonale wiedzieli, że Niemcy często nazywają Ukraińców głupcami. I wcale się z tym nie kryją. — Cóż ci Niemcy tak pogardzają Słowianami? — dziwił się Tchórzewski. — Jakie oni mają do tego prawo? — To jest brzydka polityka — odpowiedział po namyśle Jaworski. — Uważają, że są narodem szczególnym — nagle odezwał się Joachim Munsztuk. — Przeklęta pycha Zachodu! — Jaworski zaklął, nie mogąc się powstrzymać. Znowu zapanowało milczenie. — Im mniej „szczególnych” narodów, tym lepiej dla reszty świata — przery­wając milczenie, stanowczo oświadczył Munsztuk. — O, z pana dowcipny człowiek! — wykrzyknął zachwycony Tchórzewski. — Ja naprawdę tak myślę! — Prawda, prawda — przyznał Jaworski. — Całe doświadczenie histo­ryczne za tym przemawia. — A co w tej Rosji słychać?! — z kolei dopytywali się inni. — Podobno odbywa się tam dalszy ciąg tej strasznej rewolucji. Lenin obie­cywał chłopom i robotnikom pokój i chleb. A ziemie odebrane obszarni­kom miały być w nagrodę dane rewolucjonistom — przypomniał Pawłowski. — Stało się na odwrót! Każdemu zabrali własność, jego ziemię, i ludzie nie mają nic do powiedzenia. Zapanowała zupełna komuna! — z przerażeniem zawołał Gołębiowski. — To jest taka idea… — nieco spokojniej zauważył Jaworski. — Lenin umarł, a po nim władzę przejął Stalin. I teraz on w imię tej idei wprowadza najokrutniejszą komunę jak za rewolucji francuskiej… Wszystkich wrogów morduje, zabija bez litości. Jego serce jest ze stali. Albo i gorzej. — A do nas coraz częściej dochodzi takie rosyjskie powiedzenie: Moskwa slozam nie wierit. Moskwa nie wierzy łzom! — po wypiciu drugiego kufla krzyknął Tchórzewski. — Tam podobno z głodu ludzie umierają! — Oj! Niedawno opowiadał mi mój kuzyn, któremu na szczęście udało się uciec przed tą rewolucją — z wielkim przejęciem mówił Joachim — że w Rosji panuje straszny głód. Mimo to w kołchozach za podniesienie z ziemi kłosa bez pozwolenia władzy wysyłają na Sybir do strasznych obozów, gdzie ludzie giną od

nadludzkiej pracy, z głodu i z kompletnego wycieńczenia. Obozy te nazywają się gułagi! Podobno to jest wynalazek Stalina ten straszny terror… A także i głód! Stalin morduje swoich obywateli bez litości, ponieważ chce się utrzymać u władzy. I wszystkich podejrzewa, że mu ją od­biorą. Wiele tysięcy ludzi kazał już rozstrzelać, miliony zesłał do tych obo­zów… na Syberii, bardzo daleko na północy czy gdzieś jeszcze dalej, na wschodzie… Tam, gdzie panują okropne mrozy! Ludzie wymierają masowo. Giną bez śladu. — Ach, Boże! Boże! — Takiego mamy sąsiada… Czy grozi nam coś podobnego? — z niepoko­jem niektórzy zapytywali. — Miejmy nadzieję, że nie — pocieszał się Pawłowski. Wszyscy popadli w głębokie zamyślenie. Po chwili przerwał je Tchórzewski: — No, Piłsudski wyruszył na wschód i walczył z bolszewikami… o ziemie wschodnie. Należały one do nas, zanim Prusy, Austria i caryca Katarzyna nie rozerwali Polski pomiędzy sobą na kawałki. — Sąsiadów mamy pierwsza klasa. — A w jaki sposób Polacy weszli w posiadanie tych ziem? — zaciekawił się Gołębiowski. — W dawnych czasach rozciągało się tutaj Wielkie Księstwo Litewskie. Po­przez małżeństwo dziedziczki polskiego tronu Jadwigi z Władysławem Ja­giełłą, księciem litewskim, ziemie te zostały przyłączone do Polski, całkowicie pokojowo — spokojnie wyjaśniał Jaworski. — A czy Branicki, Rzewuski i Potocki, którzy podpisali rozbiór Polski, byli Polakami? — z rosnącą ciekawością dopytywał się Gołębiowski. — Bo ja sły­szałem, że nie… — Najwięksi zdrajcy Polski, moim zdaniem, nie mogli być Polakami — z całą stanowczością oświadczył Jaworski. — I dlaczego się o tym nie mówi? — zdziwiło się kilku naraz. — Chociaż o tym się nie mówi, nie należy o tym zapominać… — po chwili ze smutkiem dodał Jaworski. — Historia lubi się powtarzać. — I dlatego należy ją badać i poznawać ze wszystkich stron! — wtrącił Jo­achim Munsztuk. — Ja się odważam pić za zdrowie mądrych ludzi! — zawołał swoim dźwięcznym głosem. — Otóż to!… Sapere aude!1 — jak powiada pan Ludwik Ossoliński — ener­gicznie odpowiedział Jaworski. — Pijmy za zdrowie tych, którzy mają odwagę być mądrzy! — Za ich zdrowie! — natychmiast jednogłośnie zawołali wszyscy tam zebrani. A po chwili niektórzy spostrzegli, że do pijących przyłączył się także i Boruch. Najwyraźniej zapomniał o tym, że kilka lat temu legioniści nie zapłacili mu za suty obiad, jaki u niego zamówili i zjedli z okazji zwycięstwa w bitwie

o Warszawę. Szybko się domyślił, że nie mieli wtedy pieniędzy, ponieważ nikt im nie zapłacił żołdu. Pośród nich był wówczas i Szczęsny Jaworski, na którego w tej chwili Boruch patrzył z żywą sympatią i przysłuchiwał mu się z ogromnym zainteresowaniem. Rozdział 92

Od dłuższego czasu Dominik Korzeniowski nie ruszał się z domu, ponie­waż nie miał siły się poruszać i wychodzić na zewnątrz. Coraz dłużej odpo­czywał na swojej dębowej kanapie wyścielonej baranią skórą i melancholijnie wpatrywał się w drewniany pułap starego domu. Najczęściej zbliżała się do niego z czułym uśmiechem Malinowska, krążyła dookoła niego niespokojnie, wpatrywała się w niego i bardzo pilnie wsłuchiwała w jego słowa. Ażeby umilić mu życie, gotowała w starym samowarze mocną herbatę i podawała do niej ulu­bione pierożki z makiem i z fasolą, pieczone przez siebie osobiście. Miała nadzieję, że pachnąca herbata pobudzi do życia milczącego całymi godzinami Dominika. Tak się też działo, ale stopniowo coraz rzadziej. Wszyscy zauważali, że najwyraźniej życie już zmęczyło Korzeniow­skiego. Czuł, że z dnia na dzień słabnie, stawał się coraz smutniejszy i tylko co jakiś czas powtarzał: — Mnie już nic nie cieszy… — A to dlaczego?! — wykrzykiwała zdumiona Malinowska, która wkładała bardzo wiele wysiłku, ażeby ulżyć w ciężarach i trudach wieku Dominika. — Ja już życie mam za sobą. — Przecież Dominik ma takie ładne wnuki — Malinowska zaczęła z innej strony. — Zdrowe są, ładne i pięknie rosną… Razem z nimi i mnie starej sił przybywa. A Wiktorek rośnie w oczach, dobrze się uczy i wszyscy się nim zachwycają! — To dobrze, bardzo dobrze… Idzie w górę i on mnie zastąpi. Garnie się do wszystkich… To dobrze, bardzo dobrze — mówił i ciężko wzdychał. — A kiedy młodym przybywa sił, wtedy ubywa ich starym i ja już czuję, że nie nadążam… coraz bardziej nie nadążam. Zostaję w tyle… za wszystkimi. Ot, upadnę któregoś dnia i już się nie podniosę. — Ach, Boże mój! — wykrzyknęła bardzo zmartwiona Malinowska. — Do­minik wygląda zdrowo! I nie musi nic robić… Tylko na nas popatrzeć, na wnuki i na Adama, któremu też ojciec w niejednym jeszcze poradzi dobrze i pomoże! — Niedługo to i patrzeć nie będę mógł… Ja dobrze to wiem. Adam pilnuje ziemi i mnie to bardzo cieszy… Ale czuję, że zostaję za wami coraz dalej w tyle… Malinowska bardzo ciężko westchnęła i już nie wiedziała, co odpowiedzieć. Stała nad nim ze złożonymi rękami, z głęboką zmarszczką na starym czole, smutno

kiwała głową i nic nie mówiła. A w końcu jeszcze raz westchnęła: — Ach, Boże, mój Boże, zmiłuj się nad nami… — I widząc, że Dominik leży bezsilny, nie rusza się i wciąż oczy ma zamknięte, Malinowska cichutko się wycofała i wybiegła na podwórko, ponieważ Róża wzywała ją, Maszkę i dwie młode Poleszuczki, ażeby pomogły Adamowi przy sadzeniu ziemniaków. — Potem jeszcze te konopie… — po chwili przypomniała sobie. — Ach, trzeba się śpieszyć! Wszelako Malinowska nie upadała na duchu, ponieważ widziała, że Adam jest w pełni sił. W ostatnich latach znowu dokupił ziemi, trochę jej też wydzierżawił i miał z tym niemało pracy. Ale dzięki pomocy wielu współpracowników mógł podołać zwiększonym obowiązkom. Maksym, który był wyznania prawosławnego i niedawno ożenił się z Maszką, wciąż jeszcze nie odchodził od Adama, chociaż oboje planowali utworzenie własnego gospodarstwa. Adam wcale im tego nie odradzał. Żywiołowa Maszka głęboko zżyła się z domem Korzeniowskich. Ona i Ludwika zostały do niego przyjęte w bardzo młodych latach, tutaj zdobyły wiele umiejętności życiowych i wciąż o tym pamiętały. Wszyscy mieszkańcy starego domu Ko­rzeniowskich, jak prawdziwa familia, serdecznie lubili Adama, chętnie mu pomagali, a kiedy trzeba było, sprowadzali robotników z najbliższych okolic i z Polesia. Podobało im się, że Adam trzymał się ziemi i bardzo jej pilnował. Wspierali go, jak tylko mogli, z radością niczym niezakłóconą. Rozdział 93

Najstarszy jego syn, Wiktor, rósł szybko i z dnia na dzień przybywało mu siły. W niedługim też czasie dało się zauważyć, że będzie się odznaczał wysokim wzrostem. Stawało się też coraz bardziej widoczne, że już teraz, odważnie spoglądając przed siebie, Wiktor zaczyna podążać swoją własną drogą. Z życz­liwością obserwujący go domownicy wyczuwali, że podobnie jak jego dziadek, również i on z wielką ciekawością będzie się rozglądał po całym otaczającym go świecie. Dominik Korzeniowski zawsze bardzo żywo interesował się wia­domościami nadchodzącymi z dalekich stron, dlatego często gościł u siebie swoich krewnych, przyjaciół i znajomych. Jednak stary już był i nie mógł się ru­szać z miejsca. Teraz u jego wnuka zaczęły się ujawniać towarzyskie zami­łowania. Okazywało się coraz wyraźniej, że Wiktor nie może długo usiedzieć w jednym miejscu i pod różnymi pozorami zaczyna odwiedzać okolicznych sąsiadów. — W młodości tak samo zachowywał się jego dziadek Dominik — przy­pominała Malinowska. — No i patrzcie… A teraz wnuk. Wędrując po okolicy, Wiktor często odwiedzał dom Lipskich, poszukując towarzystwa ich synów, którzy uczyli się w szkole rolniczej, w Trościańcu.

Kazimierz Lipski i jego żona życzliwie patrzyli na przy­jaźń swoich synów z wnukiem Korzeniowskiego, a także na szkolną przyjaźń córki z Wiktorem. Nie zapominali o tym, że już na samym początku Joasia przywiązała się do Wiktora, kiedy przestraszyła się wielkiej i rozkrzyczanej gromady uczniów. Od tego momentu chodzili razem do szkoły i bardzo często razem z niej powracali. Podczas całego odchodzącego dzieciństwa, nie zdając sobie z tego sprawy, Joanna przywiązała się do niego jak do osoby bardzo bliskiej. W miarę jak dorastała i zamieniała się w panienkę, powiększał się w niej mimowolny zachwyt dla rozsądnego i zrównoważonego przyjaciela. Cieszyło ją to, że był silny. Podobało jej się, a może nawet ją pociągało, że nie bał się ludzi i świata. Spoglądając na niego swoimi młodymi i bystrymi oczami, wi­działa, jak przejmując urodę po swoich rodzicach, z każdym miesiącem Wik­tor stawał się przystojniejszy. Córka państwa Lipskich, jak gdyby pragnąc nadążyć za innymi, też rosła szybko i stawała się coraz ładniejsza. Delikatna i smukła zwracała na siebie uwagę. Ale, jak mówili nauczyciele, była nerwowa i bardzo wraż­liwa. Z tego zapewne powodu pozostawała w nieznacznej izolacji od otocze­nia i żyła we własnym świecie. Zdarzało się, że kiedy u Korzeniowskich pojawiała się Lipska, obie z Różą rozmawiały o wszystkim, ale najchętniej o swoich dzieciach. Pani Lipska, niby się powściągając, nie mogła wszakże powstrzymać się przed tym, by czegoś nie powie­dzieć o Joasi. Ponieważ zdarzało się to coraz częściej, w końcu sprawiało wra­żenie, że chwali się swoją córką przed sąsiadami. Równocześnie starała się podkreślać, że mówi tylko prawdę: — Och, moja Joasia ma coraz więcej tego uczenia się. Ale stopnie dostaje bardzo dobre! — I mówią, że taka ładna jak jej matka! — z życzliwym uśmiechem przy­znawała Malinowska. — Podobno jeszcze ładniejsza, tylko nadmiernie się wszystkim przejmuje. Czy nie za bardzo… chociaż? — dziwiła się Róża. — No, moim zdaniem… czas pokaże — odpowiedziała Lipska. — To prawda! — Róża przytaknęła w zadumie. — A może nasz Wiktor zaczyna jej się podobać? — pytała sprytnie Mali­nowska. Pani Lipska odrobinkę się zarumieniła i przez chwilę nic nie odpowiadała. W końcu jednak zauważyła spokojnie: — No, Wiktor może się podobać. I niedługo już niejednej zawróci w głowie. Maszka, która przysłuchiwała się tej rozmowie, wymieniła z Malinowską wymowne spojrzenia. — Ładnych dziewcząt w naszej okolicy nie brakuje — stwierdziła Malinowska. — Ale Joasia nie ma wielu koleżanek — mimo woli wyznała jej matka

i szu­kając potwierdzenia swoich obserwacji, powtórzyła: — Ma koleżanki, ale nie za dużo… To są wybrane, z którymi dobrze się rozumie. Tak nam tłumaczył i wyjaśniał pan Szczęsny Jaworski. „To bardzo interesująca dziew­czyna”, nieraz powtarzał, „chociaż skomplikowana” — dodawał przy tym. „I co z nią będzie?”, wtedy mój mąż zapytał — ciągnęła pani Lipska. — „Wszystko dobrze! Poradzi sobie… Jest bardzo, bardzo inteligentna”, pocieszył nas Jaworski. „Ale niesłychanie wrażliwa” — Lipska po chwili dodała słowa wychowaw­czyni klasy. — Wtedy pan Szczęsny przytakująco pokiwał głową, uśmiechnął się i nic więcej nam nie odpowiedział. I zaraz udał się do kancelarii, ponieważ został dyrektorem szkoły i obowiązków mu bardzo przybyło. Pani Lipska instynktownie zdawała sobie sprawę, że Joanna wyróżnia się w otoczeniu bliższym i dalszym. U wielu osób zwracała uwagę bogactwem duchowym i umysłowym. Dostrzegała to też doświad­czona Malinowska. Również czuł to coraz bardziej i widział Wiktor, który często potrzebował pomocy przy odrabianiu lekcji i chętnie z pomocy swojej przyja­ciółki korzystał. Joasia uczyła się bardzo dobrze i on zwracał się do niej z różnymi szkolnymi problemami, tym bardziej że gdy zamieniał się w chłopca, który nie­bawem będzie młodzieńcem, stał się trochę rozwichrzony, nieuważny, a ona mu o niejednym przypominała. Gdzieś głęboko w duszy Joanna bardzo imponowała Wiktorowi, jej autorytet rósł, ale tego sobie jeszcze nie uświadamiał. Róża zaś nie myślała wiele o tych sprawach. Zajęta była Juliuszem, który szybko podrastał i trzeba go było bardzo pilnować, ponieważ zrobił się ru­chliwy, ciekawy wszystkiego i chętnie zaglądał do każdego zakamarka. Cho­ciaż, jak zauważała jego matka, był poważniejszy od Wiktora, ale równie silny i odważny. Swoje troski i radości płynące z tego, że mają drugiego syna, dzieliła z Adamem. Cieszyła się nim nie mniej niż Wiktorem, kie­dy był mały. Coraz wyraźniej bowiem dostrzegała, że Julek, przynajmniej na razie, jest bardzo przywiązany do swoich rodziców i do najbliższej rodziny. Malinowska również to szybko zauważyła, obie z Różą cieszyły się nim i tak były pochłonięte jego wychowywaniem, że nie zdając sobie z tego sprawy, dawały coraz więcej swobody Wiktorowi. Rozdział 94

Z rodziną Ukraińców Czetwertniów od pokoleń Korzeniowscy utrzymywali sąsiedzkie kontakty. W XIX wieku dziadek żyjącego Aleksandra Czetwertni kupił na swoje nazwisko ziemię dla Korzeniowskich, oni zaś ją uprawiali i mogli z niej korzystać jak z własnej. Dzięki życzliwości i przysłudze dobrego sąsiada nie musieli przechodzić na prawosławie, ażeby mieć prawo do kupna ziemi. Później, gdy car rosyjski zniósł to wielkie i samowolne ograniczenie wobec Polaków,

wówczas Korzeniowscy za zgodą Czetwertniów ziemię tę już kupili legalnie. Wiedząc o tym, Wiktor wyruszał w ślady swojego dziadka i chętnie spotykał się z Czetwertniami. Młode pokolenia Polaków i Ukraińców również utrzymywały ze sobą przy­jazne kontakty. Od swojego nauczyciela, pana Jaworskiego, niejeden raz Wik­tor słyszał, że Ukraińcy brali ofiarny udział w Bitwie Warszawskiej sto­czonej przeciwko bolszewikom. Ale zaraz Szczęsny Jaworski dodawał dużo cichszym głosem, że Piłsudski nie dotrzymał słowa danego Ukraińcom i nie pomógł im w stworzeniu wolnej Ukrainy. A zdawało się, że mógłby to uczy­nić, ponieważ Rosja w tym czasie była słaba i rozbita. Wiktor domyślił się, że Jaworski dostrzegał w tym błąd lub co najmniej zaniedbanie ze strony tak dobrego polityka, jakim był Józef Piłsudski. Niejeden raz zastanawiał się nad tym i głęboko rozważał ówczesną sytuację, rozumiejąc jednocześnie, że wy­rwanie Polski z grobu i wyniesienie jej do samodzielnego życia było dziełem bardzo trudnym i wiekopomnym. Ale niestety, jak się słyszało, teraz wielu Polaków nie umiało tego docenić. Pan Kazimierz Lipski prowadził swoje gospodarstwo niezbyt daleko od po­siadłości rodziny Czetwertniów. Gdy Wiktor przy różnych okazjach odwiedzał jego synów, zaprzyjaźnił się bliżej z młodymi Czetwertniami. Dodatkowym magnesem, który zaczął go przyciągać w te strony, była piękna Ewa Buhajczu­kówna, kuzynka Czetwertniów. Domostwa ukraińskie usadowione były szcze­gólnie blisko siebie. Gdy młodzi mężczyźni spotykali się u Lipskich, w ślad za Wiktorem zaczęła się tam pojawiać Ewa. Nie wiadomo skąd się o tym dowiedziawszy, niemal natych­miast przybiegała lekko zarumieniona, radośnie podniecona i wesoło uśmiech­nięta. Wiktor nie zdawał sobie jeszcze sprawy, jakie Ewa na nim wywiera wra­żenie, jednak ona szybko spostrzegła, że w młodym chłopcu wzbudza szczery zachwyt. Niewiele starsza od Joasi, ale już bujnie i pięknie rozwinięta, bardzo powabna była i gotowa do miłości. I tak nagle w towarzystwie Wiktora poja­wiła się śliczna dziewczyna, której fizycznemu urokowi szybko ulegał. Jej uroda zresztą wywierała duże wrażenie na wielu młodych ukraińskich sąsiadach. Ale Ewa najchętniej przebywała w towarzystwie młodego Korze­niowskiego. Joasia te niespodziewane wizyty Ewy przyjmowała z niemiłym zaskoczeniem. Dowiedziała się również o odwiedzinach Wiktora u Czetwertniów. Kiedy wszy­scy razem spotykali się w jej rodzinnym domu, widziała, że Ewa uśmiecha się do Wiktora nadzwyczaj przymilnie. Z kolei, ku swojemu najwyższemu zaskoczeniu, zorientowała się, że on jej odpowiada jakby zażenowany. Myślała o tym z przykrością i z instynktownym niepokojem. Przy swojej wielkiej domyślności szybko wyczuła, co się dzieje: Ewie mogło się wydawać, że właśnie ze względu na nią Wiktor tak często przychodzi na te spotkania.

Ze swojej strony Ewa podejrzewała, że być może obie jednakowo mu się podobają. A przy tym żywiła nadzieję, że Wiktor ulegnie jej bujnie rozkwitłej urodzie fizycznej. Jednak gdzieś w głębi duszy niepewność odbierała jej spokój i rozbudzała niechęć do Joanny. Równocześnie dziewczyna starała się być bardzo miła i sprawiać na wszystkich jak najlepsze wrażenie. Strategia ta Joasię bardzo denerwowała, a nawet zło­ściła. Coraz bardziej irytowała ją nadmierna pewność siebie Ewy i jej kokiete­ria, widziała nawet u niej mizdrzenie się do Wiktora. Z trudem powstrzymy­wała wybuch, ale w tym czasie do rozmowy wtrącały się inne osoby. W końcu jednak nie wytrzymała i zaczęła ją pouczać, jak powinna się zachowywać w towarzystwie przedstawicieli odmiennej płci: — Powinnaś wiedzieć, że nie wypada młodej dziewczynie narzucać się mężczyźnie, ponieważ to uwłacza… kobiecej godności! Ewa popatrzyła na nią z niechęcią. Milczała. Nie zrozumiała tych pouczeń. Poczuła tylko wielkie zdziwienie, a po chwili niepokój przechodzący w obawę, że ktoś jej przeszkadza albo zagraża: — A co ja takiego złego robię, że się do ludzi uśmiecham? — zapytała. Tym razem bardzo zaskoczona Joasia zamilkła, zaczerwieniła się i spuściła wzrok. Ale po chwili znowu zaczęła wyjaśniać: — Kobieca skromność tego wymaga, żeby nie narzucać się mężczyznom. Ewa ściągnęła brwi i wbiła w Joannę mocne spojrzenie czarnych oczu: — O kogo tobie się rozchodzi? Czy o Wiktora?! — z nagłym domysłem krzyknęła. — Nie tylko o Wiktora, lecz także o wszystkich innych… z którymi się spoty­kasz — z coraz większym trudem tłumaczyła Joanna. — A jak oni sami do mnie przychodzą? — Oni mogą, a ty… już mniej. Powinnaś na siebie uważać i ich nie kusić… — A może to Wiktorowi bardzo się podoba, że ja się do niego uśmiecham? — Ewa śmiało dodała. — I co ty jemu tutaj możesz przeszkadzać? Joasia gwałtownie poczerwieniała i zamilkła. Poczuła wymierzone w siebie bardzo mocne uderzenie. W jej zielonych oczach natychmiast poja­wiły się łzy. Szybko odwróciła się w bok, ażeby nikt ich nie dostrzegł, a przede wszystkim nie zauważyła ich Ewa. W tym czasie bystra pani Lipska, której uwagi nie uszło niespodziewane, ostre spięcie między dziewczętami, jakby usiłując zatrzeć jego ślady, zwróciła się do Wiktora z miłym uśmiechem: — Do jakiej szkoły się wybierasz, Wiktorku? — Do tej samej, w której uczą się obaj synowie pana Kazimierza. — A jaki kierunek byś wybrał? — uprzejmie, a zarazem ciekawie pytał Lip­ski. — Jaki kierunek? — zdziwił się Wiktor. — Ja bym wybrał ze dwa kierunki!

— O?! To mi się podoba… Ale powiedz! — No, rolnictwo i sadownictwo! — Pięknie! — wykrzyknęli państwo Lipscy. — Chciałbym się jeszcze uczyć języków obcych. Dziadek mnie zachęcał do niemieckiego… — Bardzo mądry jest twój dziadek, pan Dominik Korzeniowski. W odpowiedzi Wiktor uśmiechnął się z dumą, a po chwili dodał: — Chciałbym nauczyć się niemieckiego, ponieważ słyszałem, że w Danii rolnictwo jest bardzo nowoczesne. Może bym się tam kiedyś wybrał? Pan Kazimierz i jego żona zamilkli z wrażenia. Wiktor dobrze wiedział, że w Danii można było z powodzeniem porozumieć się w języku niemieckim. Rozdział 95 Podczas tych spotkań Joasia coraz wyraźniej czuła i widziała, że Wiktor wpadł Ewie w oko. W głębi duszy poczuła się tym oburzona i wstrząśnięta, ponieważ uważała, że ona poznała Wiktora o wiele wcześniej niż Ewa, że przed innymi dziewczętami ma większe do niego prawa, ponieważ zna go od najwcześniejszego dzieciństwa, a także ze wspólnego uczęszczania do szkoły. Gdy rozmyślała o tych nieprzy­jemnych sprawach, zaczęły ją dręczyć uczucia, jakich przedtem nie doznawała tak wyraźnie. Teraz towarzyszyły im jeszcze ból, nieznośne udręki i cierpienia duchowe, które pod wpływem tej niespodziewanej rywalizacji rozrastały się w niej, a nawet zakorzeniały. W końcu z wielkim smutkiem poczuła, że nie ma w sobie tyle siły, ażeby współzawodniczyć z Ewą. Tymczasem Wiktor, w miarę jak stawał się odważniejszy, pewniejszy siebie i zaczął szukać ciekawych, a nawet mocniejszych wrażeń, coraz szerzej interesował się otaczającym go światem. W swoim młodym życiu nie chciał się ograniczać do znanych dotąd osób i do samych spraw uczuciowych. Pociągał go nieznany świat i przebogate w swoich przejawach życie. Zasta­nawiała go wielka różnorodność sposobów podchodzenia do wielu spraw i wynikające stąd różne pobudki do działania. Dookoła przecież pojawiali się nowi ludzie. Wiktor z łatwością się domyślał, że nie wszyscy są tak zapatrzeni w samą ziemię i jej uprawianie, w udoskonalanie gospodarstwa jak jego ojciec. Ojciec Wiktora nie powracał do żadnych wspomnień i żył teraźniejszością. Ze wszystkich sił starał się porządnie uprawiać ziemię, jak najlepiej organizo­wać prace gospodarskie i całość trzymać w swoich mocnych, pracowitych rękach. Udawało mu się to coraz lepiej, wzrastały dochody, a życie zaczęło się tak układać, jakby problemy pieniężne wcale nie istniały. Przyszłość rodziny Adama ukazywała się w jasnych kolorach i Wiktor tym śmielej rozglądał się po świecie, łatwo nawiązywał kontakty z różnymi ludźmi i bardzo chętnie z nimi rozmawiał. Podczas

tych spotkań kiedyś zauważył, że u bliskich sąsia­dów Czetwertniów pojawiał się także Berg i często rozmawiał z nimi w ich rodzi­mym języku, po ukraińsku. W tym samym czasie Wiktor szukał spotkań ze wszystkimi kolonistami niemieckimi. Spośród nich najczęściej odwiedzał Berga, z którym próbował rozmawiać po niemiecku. Kiedyś odważył się go zapytać: — A dlaczego pan zawędrował tak daleko od swojej ojczyzny? — Wiele było powodów — krótko odparł Berg. — Łatwiej się tutaj dorobić aniżeli w niemieckiej ziemi… — Wiktor powiedział domyślnie. Berg nic nie odpowiadał. — Kiedy byłem mały, dziadek mój powiedział, że plemiona ger­mańskie przywędrowały z północy. A nasz kuzyn, profesor Ossoliński, do­dawał, że ich ojczyzną jest Skandynawia. Berg milczał z opuszczoną głową i nic nie odpowiadał. Ale Wiktor miał ochotę pogawędzić. — Kiedyś, w dawnych czasach plemiona germańskie żyły w trudniejszych warunkach, dlatego Niemcy są tacy twardzi. Berg dopiero teraz się uśmiechnął, jednak wciąż tajemniczo. — Germanie w dalszym ciągu lubią wędrować po całym świecie… i maszero­wać. Oni bardzo chętnie dokonywali różnych podbojów. To bardzo wojenny naród. — Wiktor sięgał do historii, w miarę swoich możliwości jak najostrożniej. W odpowiedzi Berg znowu się uśmiechnął z nieukrywanym zadowoleniem. — Ale Wołynia to chyba nie uda im się zawojować — zastanawiał się Wiktor. — Musieliby wyruszyć na Polskę… Berg spuścił wzrok i nic nie odpowiedział. — Przegrali wojnę — zakończył Wiktor z lekkim uśmiechem. Berg milczał dalej i już rozmowy nie rozpoczynał. Rozdział 96 Po przyjściu od Berga Wiktor natychmiast spostrzegł, że w domu rozgrywają się jakieś dziwne i niedobre wydarzenia. Kiedy wchodził przez sień do kuch­ni, nikt nie zwracał na niego uwagi i dookoła panowała nieprzy­jemna, a nawet przerażająca cisza. W dużej kuchni zebrali się wszyscy do­mownicy. Byli zatroskani i przestraszeni. Twarze ich miały wyraz naj­wyższej powagi i głębo­kiego smutku. Jedni otoczyli stół i nie ruszając się stamtąd, zastygli w bez­ruchu, inni nachylali się delikatnie, zarazem bardzo ostrożnie w stronę ławy, na której leżał bezwładny Dominik. Miał oczy za­mknięte, milczał, był bardzo blady i zdawało się, że już nie żyje. Z jednej strony Adam, a z drugiej strony

Mali­nowska nachylali się nad nim i patrzyli wycze­kująco i z napięciem. Po żółtej twarzy Malinowskiej spływały łzy. Chciała coś mówić, ale nie mogła. Łzy dławiły ją w gardle i coś jej zaciskało usta. Dookoła panowało głębokie, nieprzerwane milczenie i co chwila z czyjejś piersi wydo­bywało się żałosne westchnienie. Dominik leżał bezwładnie, zdawało się, że na nikogo i na nic nie zwraca najmniejszej uwagi. Jednak powoli otworzył oczy i po upływie dłuższej chwili powiedział cicho i z najwyższym wysiłkiem: — Dusi mnie… jakaś… straszna zmora… Nie mogę… oddychać… — Dominiku! — krzyknęła rozpaczliwie Malinowska. — Dominiku! — powtórzyła. — Nie odchodź od nas… Jesteś nam tak potrzebny… Będziesz jeszcze żył! — Czuję… że już z wami… ja dzisiaj… nie będę… nocował… — cicho i z wysiłkiem odpowiedział Korzeniowski. — Tatko! — Adam upadł przed nim na kolana i przylgnął ustami do pożółkłych dłoni ojca. — Nie odchodź od nas! Błagam, nie odchodź. Ja nie wiem, jak my bez ciebie będziemy żyli! Dominik Korzeniowski nic nie odpowiedział. Z wielkim wysiłkiem przesunął rękę w górę ciała i, jak się zdawało, z niesłychanym trudem próbował coś powiedzieć: — Tutaj… o, tu… taj… Ja już… — i nie dokończył. Wiktor patrzył na to, co się dzieje, stał jak skamieniały i nie był w stanie cokolwiek powiedzieć. Czuł, że dziadek umiera na jego oczach, na oczach matki, ojca i całej rodziny. W pewnej chwili jego młodą i różową twarz zalały strumienie łez i nagle opanował go niepowstrzymany, gwałtowny szloch. Za chwilę zobaczył i usłyszał, że płacze cała rodzina i pozostali domownicy. Ale żeby śmiertelnie choremu nie odbierać reszty sił i możliwości powrotu do życia, po kilku chwilach wszyscy zdusili w sobie płacz i powoli ucichli. Adam otarł łzy, wybiegł z domu i wpadł do stajni. Pośpiesznie zaprzągł do bryczki kasztankę i tarantowatego ogiera. Z najwyższym pośpiechem wyruszył do Torczyna i po niecałej godzinie przywiózł księdza Orłowskiego, a wraz z nim i lekarza. Ten natychmiast podszedł do Dominika, nachylił się nad nim i z wielką uwagą przebadał jego puls, osłuchał pracę serca i oddech. Po dłuższej chwili, która zdawała się graniczyć z nieskończonością, podniósł się, ciężko westchnął i bezradnie rozłożył ręce. Wtedy ksiądz Orłowski zachęcił domowników, by uklękli, po czym udzielił Korzeniowskiemu ostatnich sakramen­tów i namaścił go świętymi olejami. Dominik prosił już tylko o picie i dwie godziny później skonał. Gdy się to stało, jego najbliżsi usiedli wokoło niego, płakali, modlili się nad nim do późnej nocy i całowali jego bardzo spo­kojną, piękną twarz i mocne, tak drogie wszystkim ręce. Żegnali go długo, jak najdłużej, ponieważ wierzyli, że dopóki ciało Dominika nie zastygło, to jeszcze w nim mieszka, przebywa jego dusza

i razem z nią można jak z żywą osobą przebywać. Nie chcieli Dominika wypuścić na tamten świat, ale on już z tego snu się nie przebu­dził i na nikogo nie zwracał uwagi. Leżał bardzo cicho, obojętnie i tak spo­kojnie, jakby zapominał o wszystkich sprawach doczesnego świata. Widząc to, Adam i Róża, ich dzieci i Malinowska poczuli się bardzo osieroceni. Trzy dni później na cmentarzu w Torczynie odbył się pogrzeb Dominika Korzeniowskiego. Oprócz jego całej rodziny, służby, wielu najemników, oboj­ga Żmudzkich, Korzeniowskich z Rudni na pogrzeb swojego kuzyna przybył także przygarbiony już Ossoliński i bardzo poruszony jego śmiercią Joachim Munsztuk, dzięki któremu Dominik miał wiele wiadomości z głębi Rosji i o niej samej. Przyszli oboje Borkowscy, przyjechał także z Łucka syn Osso­liń­skiego, Witold. Niedawno przekroczył czterdziestkę, a na jego skro­niach ukazały się pasma siwych włosów. Zasmucony i osłabiony Ludwik Ossoliński opierał się na nim i ciężko oddychał. Śmierć Dominika zrobiła na nim bardzo przykre i przygnębiające wrażenie. Na cmentarzu po opuszczeniu trumny nad otwartym grobem bliskiego kuzyna Ludwika, jego przyjaciela i świadka odchodzących epok, zapanowało głębokie, wymowne milczenie. Ludzie stali z odkrytymi głowami, a chmury na wysokim niebie przepływały, jak przez ocean bez granic i bez dna. Ksiądz Orłowski wzniósł oczy w górę, zdziwił się, że obłoki są takie spokojne i obo­jętne na wszystko, co się dzieje pomiędzy ludźmi. Jeszcze raz spojrzał do góry. Westchnął i pożegnał swojego starego parafia­nina słowami, które popłynęły wprost z serca: — Żegnamy i odprowadzamy naszego ukochanego Dominika do kresu jego doczesnego życia… I oto teraz odchodzi od nas. Trudno, bar­dzo trudno się z nim pożegnać — dodał z westchnieniem — na zawsze. Ale będziemy o nim pamiętali, ponieważ na to zasłużył. Znało go bardzo wielu ludzi, wszyscy mieszkańcy Kamilówki, dużo ludzi z Torczyna i niemało z Łucka. Lubili go, szanowali i traktowali jak prawdziwego przyjaciela. Domi­nik Korzeniowski nie był zapatrzony w swoją tylko rodzinę, w swoje własne interesy i w duże zyski. Najważniejsze były dla niego sprawy wyższe, szersze… Przez całe życie był przekonany, że światu jest potrzebna mądrość, a także sprawiedliwość. Zastanawiał się nad życiem ludzkim, wciąż poszukiwał w życiu sensu, dla siebie i dla innych… A także piękna! — zawołał, potrząsnąw­szy dłońmi bardzo wymownie. Po chwili, wśród głębokiego milczenia ksiądz Orłowski mówił dalej: — Sam był człowiekiem uczciwym, wyrozumiałym i otwartym. W życiu wykazywał dużo odwagi, a jako człowiek honoru godny był najgłębszego sza­cunku. I jeszcze teraz, w takiej wyjątkowej chwili, kiedy zebraliśmy się i żegnamy się z nim, należy z wielką siłą i mocą przypomnieć, że świętej pa­mięci Dominik Korzeniowski bardzo kochał swoją ojczyznę. Niezwykle cieszył się z odzyskania przez nią niepodległości

i zawsze bardzo się przejmował róż­nymi jej zagrożeniami. Patrzył bowiem na otaczający go świat szeroko otwar­tymi oczami. Niestrudzenie poszukiwał prawdy… i ona wcale nie przeszkadzała mu w tym, by lubić wszystkich ludzi, niezależnie od wyznania i pochodzenia… Tolerancyjny był, sprawiedliwy i pełen godności. Szedł przez życie z podnie­sioną głową. W młodości odważnie patrzył do przodu, a kiedy się zestarzał, często myślą i duchem oglądał się za siebie. I na koniec wyruszył w ostatnią podróż, by przekroczyć święte progi wieczności. Odszedł do Domu Ojca i bę­dzie dla nas pośrednikiem Jego zbawczej miłości! Zebrani wokoło z najwyższym skupieniem słuchali słów księdza Orłow­skiego. Kiedy skończył, podchodzili i sypali na trumnę pełne garście czarnej, puszystej ziemi. Przybywało jej i przed oczami żałobników wyrosła duża mogiła, w której na zawsze spoczął Dominik Korzeniowski. Legły na niej wieńce i stosy wiązanek uwitych z pięknych, pachnących i kolorowych wołyńskich kwiatów. Kilka dni po uroczystościach żałobnych, w których brała udział bliższa i dal­sza rodzina i wielu przyjaciół, wszystkim bliskim sobie sercom ulżyło nieco w smutku i w żalu. Domownicy byli poważni, cisi i z pozoru pogodzeni ze śmiercią Dominika. Ale co jakiś czas powracali do tego samego i powtarzali, jaka to szkoda, że już umarł, jak bardzo go im brakuje i jeszcze by się rodzinie przydał, a nawet wielu okolicznym sąsiadom. I jak dawniej Korzeniowskich odwiedzali najbliżsi sąsiedzi. Starali się ich pocieszyć i trochę rozerwać. Pili tę samą, mocną i pachnącą herbatę, rozmawiali bez pośpiechu, starali się dostar­czać wiadomości i przynosić wszelkiego rodzaju nowiny, z bliższej i dalszej okolicy. Jednak więcej i częściej od innych Kazimierz Lipski wspominał Do­minika Korzeniowskiego, żałował go i nie mógł zapomnieć jak własnego ojca. Opłakiwał go Wąsowicz, choć mniej o nim mówił. Ale najbardziej za Dominikiem tęskniła Malinowska i co jakiś czas ocierając łzy fartuchem, po­wtarzała: — Mógłby jeszcze pożyć nasz kochany Dominik… Ach, jak nam jego bra­kuje… Mógłby jeszcze trochę pożyć, oj, mógłby… Odszedł od nas na zawsze, a tak by się jeszcze nam przydał… Porozmawiałby o różnych sprawach, popa­trzyłby na nas niejeden raz, a my na niego i na to podwórze, na pola i na całe nasze życie… A tak to przemija… gdzieś odchodzi, porzuca człowieka wszystko, co najmilsze… — powtarzała z cichym i głębokim żalem. — Przepada na zaw­sze… przepada. Rozdział 97

Kilka miesięcy później Adamowi i Róży urodziła się córeczka. Z wyboru rodziców i za zgodą rodziny otrzymała imię Anna. W całym domu wszyscy nad­zwyczajnie się nią cieszyli jako nowym członkiem rodziny, a to miłe

wydarze­nie powoli otarło łzy po śmierci starego Korzeniowskiego. Wydawało się na­wet, że pojawienie się małego dziecka, zwłaszcza dziewczynki, nieco utuliło żal Malinowskiej, a także pozostałych domowników. Urodziny trzeciego dziec­ka Róży i Adama odsunęły na dalszy plan rozmyślania o najstarszej oso­bie rodziny, niezastąpionym jej patriarsze i patronie. Powoli zastępował go Adam i gromadka podrastających dzieci. Czas bardzo szybko i niepostrzeżenie biegł do przodu, z kolei mały Juliusz coraz dzielniej podążał za starszymi od siebie. Próbował już chodzić własnymi drogami i bardzo się interesował otaczającym światem. Róża nie miała z nim większych kłopotów, spokojny był, posłuszny, nie rozrzucał zabawek, nie bałaganił, a kiedy bywali na odpuście w Torczynie, najczęściej zachwycał się małymi żołnierzykami i wskazując palcem ułanów na koniach albo strzelców w szarych mundurach, za każdym razem prosił, ażeby mu ich kupowano. Po kilku latach zgromadził całe zastępy żołnierzyków, cieszył się nimi, trzymał w wielkim porządku i bardzo często się nimi bawił. Niekiedy ośmielał się zapraszać do zabawy Wiktora. Ale on nie lubił siedzieć długo w jednym miej­scu. Szybko się wykręcał i mówił coś innego: — Słyszałem od naszej mamy, że już składasz litery i powoli zaczynasz czytać. Prawda to? Ja tobie dam ciekawe historyjki do poczytania o prasta­rych początkach Polski. Juliusz uśmiechnął się bardzo przyjemnie i po krótkim namyśle odpowiedział: — Daj mnie. Będę czytał, jeżeli one takie ładne. — A to dobrze! — ucieszył się Wiktor. — A jak się nauczę dobrze czytać, to i Aneczce poczytam! — Juliusz wy­krzyknął z zapałem. Wiktor spojrzał na niego z podziwem. Odszukał książeczki, które kiedyś czytał, i oddał je bratu. A już sam wkrótce — za radą Kazimierza Lipskiego, a także na skutek tego, że przyjaźnił się z jego synami — zdecydował się pójść do szkoły rolniczej w Trościańcu. Szkołę tę chwaliło wielu jego znajomych i przyjaciół. Wszyscy zgodnie powtarzali, że po jej ukończeniu można znaleźć niezłą robotę państwową, a także lepiej prowadzić własne gospodarstwo. Uczono w niej rów­nież obcych języków, takich jak niemiecki albo ukraiński. Niedawno skończyli ją obaj synowie Lipskiego; chociaż starszy marzył jeszcze o tym, ażeby się na­uczyć muzykować. Ich siostra Joasia, choć także wykazywała duże zdolności muzyczne, za radą wychowawczyni i wszystkich nauczycieli oddana została do seminarium nauczycielskiego w Łucku. Od wczesnego dzie­ciństwa z ogromnym zapałem zdobywała wiedzę z zakresu historii i literatury pięknej. Ponieważ tymi przedmiotami interesowała się w stopniu wyjątkowym, dlatego jej przyjaciele i bliscy uważali, że powinna zostać nauczycielką. Jednakże niespokojni

rodzice w tej sprawie zwracali się do swojego przyjaciela Jawor­skiego i szukali u niego wsparcia. — Ona taka wrażliwa… — wzdychała pani Lipska. — Jak sobie poradzi? — Poradzi sobie, poradzi! — żywo odpowiadał Jaworski. — Wrażliwi na­uczyciele są najlepsi. — A zdrowie? — niespokojnie pytał Lipski. — Co ze zdrowiem tych nauczycieli?! Jaworski nic nie odpowiedział. Z niewiadomych przyczyn przypomniał mu się Ksawery Marmudzki. Opuścił głowę, spoważniał, delikatnie uśmiechnął się do Kazimierza, uścisnął mu rękę i cicho, ale energicznie odszedł do swoich obowiązków. Zanim się oddalił, dodał jeszcze: — Przepraszam, że już muszę odejść. Zaraz harcerze przyjdą na zbiórkę… Będą tam również wasza Joasia i Wiktor Korzeniowski. Czasy się zmieniają, to prawda… Przyznaję, że zastanawiam się nad niejednym… — Co pan ma na myśli? — zdziwił się Lipski. — Nie wiem… — Jaworski westchnął. — Najbliższe lata pokażą. Lipscy nie dopytywali o nic więcej. Rozumieli, że nieprzewidywalne ze swej natury morze życia niosło na swoich falach prawdziwe niespodzianki. Teraz do­strzegli, że ich córka Joasia nie tylko na nauczycielach wywierała swoiste wraże­nie. W szkole odnosiła duże sukcesy, oprócz obowiązkowych przedmiotów bar­dzo pilnie uczyła się języków obcych: francuskiego, niemieckiego i ukraińskiego. Od niedawna pobierała także lekcje gry na skrzypcach, ponieważ na lekcjach muzyki zauważono, że odznacza się znakomitym słuchem. W starszych klasach okazało się również, że bardzo lubi śpiewać i ma piękny, głęboki mezzosopran. Niejedna koleżanka zdumiewała się, że w tak delikatnym ciele rodzi się taki mocny głos, i po cichu jej szczerze zazdrościła. Najdumniejszy był Lipski i przy różnych okazjach sam rozgłaszał, że jego córka wyrasta na piękną i mądrą pannę. Również chęt­nie to opowiadał i powtarzał u Korzeniowskich, podczas gdy ich odwie­dzał sam albo z Wąsowiczem. Rozdział 98

Pewnego dnia Wąsowicz i Lipski znowu odwiedzili Korzeniowskich. I za­nim powiedzieli, z jaką przybywają sprawą, obaj mimo woli spostrzegli, że Adam i Róża trochę się już postarzeli. Widać było, że na ich twarzach zaczyna się odbijać zmęczenie i wysiłek życiowy. Przybywający do nich przyja­ciele wy­raźnie zrozumieli, że Korzeniowscy weszli w swoją życiową dojrzałość. Sami tymczasem przynosili ze sobą jakieś nowe plany. Wąsowicz i Lipski przez dłuższy czas się z tym nie zdradzali. W końcu Lipski spoważniał i łącząc w głosie rzadkie u niego wahanie z miłym ugrzecznieniem, powiedział:

— Wszyscy tak ciągle… — głęboko westchnął — żałują pana Dominika i żeby go jakoś uczcić, upamiętnić, ale także okazać zaufanie do ciebie, Ada­mie, postanowiliśmy, że powinieneś… zostać sołtysem Kamilówki. Adam zarumienił się, a po chwili nieco zbladł, spuścił wzrok i nic nie odrzekł. W przekonaniu wszyst­kich obecnych znaczyło to, że prawdopodobnie zgadza się na taki wybór swoich sąsiadów. Ojciec jego w młodości niejeden raz był sołtysem i szeroko, w całej okolicy cieszył się wielkim uznaniem. Adam poczuł, że mógłby wejść na drogę, którą podążał jego ojciec, a nawet i dziad. Zadumał się nad tym, wspominając swoich przodków. Tymczasem zadowoleni goście posilali się w milczeniu, a każdy z nich coś w sobie przemy­śliwał. — No, dobrze… — w końcu Adam odpowiedział z uśmiechem. — Ale ro­boty mi przybędzie. — Poradzisz sobie. Ty umiesz pracować — natychmiast zapewnił go Lipski. Po chwili ze szczególnie miłym uśmiechem zapytał: — A jak się chowa có­reczka? Wasze najmłodsze dziecko. — Dla Malinowskiej to największa radość! — wykrzyknęła Róża. — Ach, jak to miło, jak przyjemnie — mówił Lipski. A po chwili wahania zapytał: — A Wiktorek? — No, w tej szkole… nie słyszy się, żeby miał jakieś trudności. A co dalej, to zobaczymy. Chłopak idzie w górę i ciekawie rozgląda się po całym świecie — roześmiał się Adam wyrwany z zadumy. — Pewnie się już rozgląda za panienkami… — interesował się Kazimierz. — On jeszcze jest bardzo młody — z miłym uśmiechem zauważyła Róża. — Świat pędzi do przodu, dzień i noc… — powiedział z wolna Wąsowicz. — A młodzi rosną! — przerwała mu wesoło Malinowska. — I będą uciekali od nas, będą nas zostawiali! — zasmucił się Lipski. Ale zaraz krzyknął weselej: — Pożenią się! Nikt mu nie odpowiedział, dlatego Lipski zaczął od swojej strony: — A moja Joasia… też zaczyna już chodzić swoimi drogami. Wykształce­niem nas przerosła. — Pewnie niedługo przerośnie i rozumem — z domyślnym uśmiechem za­uważyła Malinowska. — Niedaleko padło jabłko od jabłoni! — kpiąco się roześmiał Adam. — Ach, Kazimierzu, przecież ty sam jesteś niegłupi człowiek, jak by o tobie powiedział świętej pamięci nasz ukochany Dominik — rozrzew­niła się Malinowska. — Wszystko mam przy Michale i przy was — odpowiedział Lipski, skrom­nie spuszczając wzrok. W tej chwili Adam, jakby odwdzięczając się za to, że dzięki Lipskiemu miesz­kańcy Kamilówki i sąsiednich miejscowości wybrali go na sołtysa, wesoło

zawołał: — A ludzie tutaj i dookoła opowiadają, że z waszej Joasi robi się nadzwy­czajnie ładna panienka! Lipski lekko się zarumienił, a jednocześnie uśmiechnął z wielkim zado­woleniem. Dłuższe milczenie przerwała Malinowska: — Ach, czas leci. Jedni umierają, a drudzy rosną i pięknieją… — I dlatego najważniejsze, żeby na świecie był spokój, bo w tej wojnie zgi­nęło strasznie dużo niewinnych ludzi — cicho westchnął Wąsowicz. — No, Polska odzyskała niepodległość! — Ale jakim kosztem? Jakim kosztem?! — Przecież ją najpierw utraciła. — Ossoliński uważa, że najbardziej nam szkodzi położenie między tymi… potworami militarnymi — ze smutkiem stwierdził Adam. — Och, jaki mądry jest pan Ludwik Ossoliński! — zachwyciła się Róża. — Bardzo mądry. — Wyrastają także mądrzy młodzi — z uśmiechem przekonywał Lipski. — W nich nadzieja… — gorąco westchnęła Róża. — Ciekawi mnie bardzo, jacy ludzie teraz będą mieli posłuch — zastano­wił się Lipski. — Och, kto wie? W świecie pojawiają się nowi ludzie… Słyszy się to ze wszystkich stron. Rozdział 99

Najstarszy syn Adama i Róży już w dzieciństwie był bardzo samodzielny, a od pewnego czasu zaczął się szybko uniezależniać. I jak gdyby niestrudzenie podążając w ślady swojego postaw­nego dziada Dominika, w ostatnich miesiącach znowu podrósł. Sił mu przybyło, stawał się ruchliwy i pewny siebie. A na dodatek wszystkim bardzo się podobał. Jednocześnie ujawniał coraz większe skłonności do utrzy­mywania kontaktów ze swoimi sąsiadami — i tymi z bliska, i tymi z daleka, a także z za­przyjaźnionymi kuzynami. Był otwarty i wesoły, miał w sobie ducha towarzy­skości i otwartość na ludzi. Zdawało się, że gdziekolwiek się obrócił, na­tychmiast zyskiwał czyjąś sympatię. Jako sąsiedzi żywo interesowali go Czetwertniowie, Ukraińcy z dawna za­przyjaźnieni z Korzeniowskimi. Na zabawach, które organizowali i na które zapra­szali swoich bliższych i dalszych sąsiadów, z wielkim zapałem zaczął się bawić z ich piękną i powabną kuzynką. W przeciwieństwie do kobiet, które znał dotąd, Ewa była dziewczyną zaczepną, zręczną i śmiałą. W towarzystwie mło­dych mężczyzn śmiała się bardzo często, głośno i na wszystkie strony strzelała czarnymi oczami. Wiktor jej nie unikał, ponieważ i jemu ona bardzo się podo­bała. Dotąd

jego życie obracało się w kręgu najbliższej rodziny, ale teraz zaczął go intrygować i pociągać szerszy świat, inni młodzi ludzie, ich życie i sprawy. Od rodziców zaś i tych, którzy go wychowywali, niejeden raz słyszał, że obowiąz­kiem dobrze wychowanego młodego człowieka jest tańczyć na zabawie ze wszystkimi dziewczętami. Dlatego te spotkania, flirty i zabawy były dla niego towarzyską przyjemnością i dobrą rozrywką. Chętnie też zjawiali się tam inni męż­czyźni, nie tylko młodzi. I oni z wielkim zainteresowaniem przyglądali się naj­młodszym dziewczętom. — Jaka piękna mołodycia ta Ewa! — powtarzali między sobą starsi Ukraińcy. — Och! Ile w niej życia, radości! — zdumiewał się jakiś kum, który przyszedł na zabawę, ponieważ przypomniały mu się młode lata. — Hoża dziewucha! — wykrzykiwał jego druh. — No, ona toho Wiktora przyhołubia do siebie, jak tylko może — mówił do nich bliski kuzyn Czetwertni. — Oj, toże ja baczu i tak sobi dumaju, szczo win za neju…2 mało oczu nie wypatrzy. — A ja baczu, że i ty w nej zaduriłsia3 — kpiąco zawołał do kuma jego druh. — O, ho, ho! — stojący dookoła druhowie śmiali się z wielką uciechą. — Uch! Dziewucha dobra… jak orzech. Słodka jak malina. — Nie kończyły się zachwyty. — Nie dla ciebie ona, bratku, i nie dla mnie! — Znajomkowie wciąż z siebie pokpiwali. — Ona na ciebie nawet nie spojrzy! Popatrz, jak Wiktor się do niej przysuwa! — My stariji didy…4 Dla młodych ona… Ha, ha, ha! Ponieważ goście przystanęli niedaleko, słowa ich i okrzyki natychmiast do­chodziły do Wiktora. W pierwszej chwili poczuł się bardzo dumny, ale równo­cześnie był tym jakoś zaskoczony. Rumienił się i z odruchowym zawstydze­niem opuszczał głowę. Także Ewa dobrze słyszała, co mówiono dookoła. Uśmiechała się z wielkim zadowoleniem i cieszyła pochwałami, które wy­krzykiwano o niej swobodnie i bez skrępowania. Ciemne rumieńce jeszcze bardziej upiększyły jej pełną, świeżą twarz, a wyraz młodego szczęścia i blask rozkwitającej urody szybko przyciągał do niej młodych mężczyzn. Kiedy bałałajka i harmoszka huknęły trepaka, natychmiast obróciła się w stronę Wiktora. Uniosła rozpromienioną głowę, popatrzyła wymownie w jego stronę i tak błyskając gorącymi oczami, jakby z daleka do niego wołała: — No, przychodźże tutaj! Zatańcz ze mną! Na cóż ty czekasz?! Wiktor, który jeszcze przed chwilą może myślał o kimś innym, z niejasnych powodów i bez zastanowienia podszedł do Ewy, nisko się przed nią ukłonił,

grzecznie uśmiechnął i zaprosił do tańca. Doskonale się z Ewą bawił, ponie­waż mocną ręką przytrzymywała go i ogrzewała ciepłem swojego gorącego ciała. Czuł jego świeży, słodki zapach i doznawał jakże miłego, wprost roz­kosznego zawrotu głowy. Tylko Ewa mogła mu w tej chwili dodatkowo uroz­maicić wieczorynkę. Powracał do niej i nad wyraz chętnie się z nią bawił. Tańczył także z Joasią, swoją bliską przyjaciółką od najwcześniejszych dzie­cięcych i młodzieńczych lat. Na tych spotkaniach i zabawach uświadamiał sobie, że z różnych powodów przyciągają go obydwie dziewczyny. Jednocze­śnie umiał to sobie uprzytomnić, że każda z innego powodu. Ale gdzieś bardzo głęboko w duszy Wiktor wyżej stawiał złotowłosą blondynkę o zielonych oczach, Joasię Lipską. Jednocześnie czuł się spokojny i dobrze mu było z tą świa­domością, że wciąż pozostając na życiowym rozdrożu, nie musi jeszcze wybierać, a może z przyjemnością i z miłym zainteresowaniem rozglądać się po okolicy i robić to, co najbardziej lubi. Uważał, że jest bardzo młody, dlatego żadnej z dziewcząt nie okazywał większych względów. Chciał być jeszcze wolny i pragnął bawić się z rówieśnikami i przyjaciółmi. Tymczasem nie dawało się ukryć — zauważali to prawie wszyscy — że czar­nobrewa i czarnooka Ewa świadomie stara się przywabić do siebie Wiktora. Joasia, która od dziecka była do niego przywiązana i na tych wieczorynkach bywała z braćmi, czując to wszystko i doskonale widząc, z jakichś powodów nie mogła tego znieść. Rodząca się w niej i nieuświadomiona do końca rywali­zacja podsycała w niej nowe, obezwładniające uczucie, które jej młodą i bar­dzo wrażliwą duszę zaczynało ogarniać z całej siły. W tych trudnych chwilach uczucie kierowane do młodego Wiktora rosło w niej i zdawało się, że serce dziewczyny nie wy­trzyma tego naporu. Życie stało się dla niej prawdziwą udręką, kiedy drżała z powodu zniewalającej siły uroku pięknej Ewy. Gdy Wiktor prosił Joasię do tańca, nie umiała ukryć przed nim swojego zagniewania. Ale szybko zapominała o swoich urazach, uśmiechała się do niego bardzo ujmująco i za­raz sprowadzała rozmowę na różne tematy, które ich oboje interesowały. — Czy twój ojciec prenumeruje jakieś pismo rolnicze? — zapytała z cha­rak­terystycznym dla siebie delikatnym i naturalnym wdziękiem. — Nie… Wydaje mi się, że raczej nie — odpowiedział zawstydzony Wiktor. — No widzisz, a moja mama prenumeruje pismo ogrodniczo-rolnicze! — Joasia wykrzyknęła, starając się przekrzyczeć hałaśliwe i skoczne dźwięki nieskomplikowanej muzyki. — Cóż ty powiesz? — dziwił się Wiktor. — O! — wykrzyknęła. — Tam uczą uprawy truskawek odznaczających się pięknym zapachem i wprost cudownym smakiem, a także czarnej porzeczki… A ona ma wszechstronne zastosowanie. — To bardzo ciekawe! — zachwycił się Wiktor.

— A jeszcze polecają zasiewanie różnych roślin miododajnych! — O! Przecież to by się nam bardzo przydało — żywo odpowiedział Wiktor. Muzyka przestała grać. — Siądziemy? — zaproponowała Joasia. — Opowiem ci wszystko, co tam o nich czytałam, bo sama koniczyna… to za mało dla prawdziwych pszczelich pożytków. — Tak! Tak! Mówili mi twoi bracia, no i oczywiście nasi nauczyciele, że na Wołyniu za miód… można mieć dużo pieniędzy! — z ogromnym zapałem odniósł się do tego Wiktor. — No, widzisz — ucieszyła się Joasia, radośnie błyskając bia­łymi ząbkami i pięknymi, zielonymi oczami. Wiktora bardzo zaciekawiły wiadomości o nowoczesnym ogrodnictwie, które usłyszał od swojej przyjaciółki, i odtąd już częściej ze sobą tańczyli. Wiele rozmawiali, a rozpłomieniona Ewa z daleka przyglądała im się z wielkim nie­pokojem i coraz bardziej bladła z zazdrości. Wiktor czuł to i nie zapominając o niej, a także o jej braciach, którzy przyszli na zabawę, podszedł do nich, śmiał się wesoło i z nimi żartował. Tańczył również z Ewą, a potem z innymi młodymi Polkami i Ukrainkami. 1 Odważ się być mądry. 2 Oj, ja też patrzę i tak sobie myślę, że on za nią… 3 A ja widzę, że i ty się w niej zadurzyłeś. 4 My stare dziady…

Rozdział 100

W ostatnim czasie niestrudzony i energiczny Franciszek Borkowski na spiętrzonej rzeczce Sernie wybudował elektrownię i zaczął wytwarzać prąd dla całej okolicy. Wkrótce, jedna po drugiej, elektryfikowały się najważ­niejsze instytucje miasta. W ślad za tym postępem zamożniejsi mieszkańcy zaczęli do swoich domów doprowadzać elektryczność. Równocze­śnie, jak wieść niosła i jak się zauważało, właściciel elektrowni z każdym dniem zarabiał coraz lepiej. Ponieważ w tym czasie fabrykant Smolenar kupił sobie automobil, także pan Borkowski dłużej nie zwlekał i wkrótce nabył dla swojej rodziny duży, piękny, odkryty samochód. Na ulicach miasta co kilka dni pań­stwo Borkowscy pokazywali się w tym samochodzie z obojgiem swoich dzieci. Ten wspaniały pojazd prowadził ich osobisty szofer, a całą rodzinę przepeł­niały wówczas wielka radość i duma. Gdy Borkowscy wyjeżdżali na ulice mia­sta, mnóstwo ludzi wylegało ze swoich domostw, a gromady bosych dziecia­ków biegły daleko za nimi i głośno wykrzykiwały: — Auto jedzie… samo! — Ja będę szoferem! — krzyczał jakiś chłopiec. — Ja też będę szoferem! — powtarzali inni chłopcy. — Och! Ach! Jaki piękny automobil! To pan Borkowski spaceruje, przejeżdża się w nim… z całą swoją rodziną — powtarzali z przejęciem miesz­kańcy Torczyna. — Jakże pięknie jest ubrana pani Borkowska! — zdumiewały się kobiety. — Ona zawsze ubierała się pięknie i bogato — dodawały inne. Były i takie, które milczały olśnione tą elegancją i bogactwem. Niejedna nie umiała powstrzymać uczucia zazdrości. Słysząc te okrzyki, ożywienie i wzmożony ruch na ulicy, wielu brodatych, ortodoksyjnych Żydów z szelestem czarnych chałatów i w wielkim pośpiechu wypadło na ulice, przed swoje sklepy, sklepiki i nie mogąc się powstrzymać, kipiącą, zwartą masą, jedni za drugimi parli do przodu. Starsi i poważniejsi, z dużymi brzuchami, na które spływały wielkie patriarchalne brody, na widok paradnie przejeżdżającego automobilu Borkowskiego zasty­gali z rękami nabożnie złożonymi i z uniesionymi głowami. Inni szeroko roz­kładali ręce, przymykali z zachwytem oczy, potrząsali rękami i bardzo się podnie­cali. Niektórzy pomimo wielkiej tuszy zręcznie podrywali się do góry, za­dziwiająco lekko podskakiwali i obracali się na lewo, to znowu na prawo, kołysali i zachwycali, ponieważ samochód był elegancki i bardzo drogi. — Ajaj, jaka to piękna sztuka ten automobil! No, czyż nie tak? Ach! Och! — Ja takiego pięknego auta jeszcze w swoim całym życiu nie widziałem! —

zwracając się na wszystkie strony, wołał krawiec Blum. — Ojoj! Ajaj! Ten pan Borkowski, on to ma głowę! — zdumiewał się Mosze, jego przyjaciel. — Pewnie, że ma! — z entuzjazmem podchwycił Icek. — Smolenar też ma głowę na karku… A jaki ten kark gruby! — ze złością powiedział młody i wysoki Żydek, Bułakaj. — Ha, ha, ha! W Torczynie Smolenar już ma nie tylko dwie fabryki… Włókno konopne przerabia na sznury, a każdego dnia coraz więcej i więcej… na worki. Słyszy się w różnych miejscach, że zaraz weźmie się za len i założy roszarnię! — A w Łucku, przy ulicy Rówieńskiej, trzyma sklep z materiałami budowla­nymi! — Ojoj, ojoj! W dużym mieście zawsze coś budują i ten handel przy­nosi wielki zysk. — Smolenar już w czasie wojny nie tracił czasu i dorabiał się wielkich pie­niędzy na dostawach dla wojska — potrząsając palcem i pociągając nosem, przypomniał pewien stary Żyd odznaczający się poczciwym i smutnym wyra­zem twarzy. — Uuuuch, on jest bardzo sprytny… Myszygene uuuch… — krzywił się Aron. — Pan Borkowski też jest mądry i bardzo pracowity! A jakże! — bronił go Chaim. — Uuu! On jest wielki puryc! — zachwycali się Żydzi, którzy lubili Borkowskiego. — Nechaj! Nechaj! — nagle smutny Żyd z wielkim rozmachem potrzą­snął ręką pogrążoną w szerokim rękawie. — Aj tam! — nerwowym głosem i z rosnącą niechęcią wtrącił się jego są­siad, Szmul. — Wszystko jest na tym szwiecze na odwrót! — nagle zaczął gwałtownie narzekać. — Dlaczego kto ma piniądze, ten jest mądry, a kto ni ma piniędzy, ten jest głupi? — użalał się, wytrzeszczając oczy i z całej siły prze­chylając głowę na bok. — No i widzisz. I tak właśnie urządził to sam Pan Bóg. O! — odkrzyknął mu Icek. — Lepiej stuknij się w swoją pustą mózgownicę. To ludzie wszystko robią, jak chcą! — zaperzył się młody Żydek. — A jak sobie nie poradzą, to zakładają partię… I wtedy mogą narobić dużo hałasu na cały szwiat i wszystko przewró­cić… do góry nogami! — Ten pan Borkowski, on jest taki mądry, że ja dotąd wcale tego nie wiedzia­łem! A jego żona, ach, jakaż ona jest piękna kobita! Ojoj, ojoj! Żebym to ja miał taką piękną żonę! — lamentował Szmul, potrząsając obiema rękami.

— A ja tobie mówię, że ty jesteś bezmyślny gad — z obrzydzeniem popa­trzył na niego komunizujący młody Żyd i splunął z pogardą. — Oj nie, nie! Tak, tak, tak! — bezustannie tupał jego bliski, ale wyższy i tłustszy kuzyn. — Ja bardzo żałuję, że nie mam takich wielkich piniędzy! — Ja to bym chciał mieć taką elektrownię jak pan Borkowski! — z mocą oświadczył Chaim. — A co byście powiedzieli o jego pięknym młynie? — doskoczywszy z boku, dopytywał się inny, bardzo chudy i zgarbiony Żyd. — Ten młyn jest bardzo piękny i bardzo wielki — naraz i jednocześnie za­wołali Szmul, Icek i Aron. — Pan Borkowski jest wieeelki puryc! — z jeszcze większym zachwytem krzyczał Chaim. — A czy Smolenar jest bogatszy, czy Borkowski? — dopytywał się Mosze. Zapadło głębokie milczenie i wszyscy Żydzi natychmiast spoważnieli i bar­dzo się zamyślili. — A co nam z tego przyjdzie, który jest bogatszy?! — krzyknął z niechęcią Aron. — Te bogacze w siebie patrzą tylko jak w lustra najwspanialsze… — na­rzekał Szmul. — Oprawione w grube złoto… — niskim i melancholijnym głosem zakoń­czył Chaim. — Oni się jeszcze potopią w tych bogactwach. Zobaczycie! Ja wam to mó­wię! — wrzasnął z impetem Aron. — Potopią się! — powtórzył po chwili z wielkim zadowoleniem. — Pomordują ich! Zobaczycie! — dołączali się za nim inni. — Jeszcze przyjdzie na nich straszny ogień! — Icek oświadczył z niesły­chaną gwałtownością. — Najlepiej, żeby ich zaraza wydusiła! — natychmiast paru przyłączyło się z kilku stron naraz. — Niech się potopią! Niech zginą! — wołali pozostali. — Nie ma co im zazdrościć! — Oj, nie ma co! — przyświadczali inni zgodnym chórem. — Żeby na nich przyszła… bolszewicka rewolucja! — bardzo głośno krzyknął Bułakaj, komunizujący Żydek. Słysząc tak zuchwałe słowa, Żydzi nagle zamilkli. Znieruchomieli ze zdu­mienia i z przestrachu. I wcale już nie zauważyli, że piękny samochód pana Borkowskiego, który umyślnie jechał wolno i majestatycznie, zbliżył się do końca ulicy i znikał za jej zakrętem. Widoczny był tylko wysoki tuman kurzu, który wzbił się za nim i całkiem go zakrył. Zgromadzeni Żydzi zapomnieli o wspaniałym samochodzie. Tymczasem nawet na moment nie spuszczały go z oczu dzieci, które

za nim biegły, głośno i wesoło pokrzykując. Po chwili umilkły także ich okrzyki, a dzieci razem z automobilem zniknęły za zakrętem. — A mój Chaimek to idzie do szkoły kupieckiej. Wyuczy się handlowania, założy sklep z obuwiem i będzie bardzo bogaty! — przerywając milczenie, oświadczył Blum, krawiec znany w całym miasteczku. — Najlepiej zrobić rewolucję, tak jak w Rosji, i wszystko im odebrać — po­wtarzał z zacietrzewieniem młody, bardzo chudy Żyd. — Komunizm to przy­szłość dla biednych Żydków, którzy ciągle siedzą w małych, ciemnych i cia­snych sklepikach i nie wychodzą z nich od rana aż do późnej nocy… i nie oglądają świata. Rewolucja w Rosji, wielkie dzieło Marksa i Lenina, to bicz na tych wielkich bogaczy… Dziś niczym, a jutro wszystkim my! — wykrzyknął, zaciskając pięści i mocno przytupując nogami. — Przejmiemy władzę! I wszystko nam będzie wolno! Na te zdumiewające słowa i wojownicze okrzyki Żydzi natychmiast i jed­nocześnie obrócili się do niego, wysłuchali go, popatrzyli ze zdumie­niem i nic nie odpowiedzieli. Milczeli, ponieważ jego odpowiedzi nie potrak­towali poważnie. Potrząsali brodami, kiwali głowami, by dodać sobie otuchy, a potem z wielkim pośpiechem wrócili do swoich warsztatów pracy, ażeby jeszcze szybciej pracować i zarobić trochę grosza. Rozdział 101

Pieniądz był potrzebny na wszystko i każdemu. Jedni szybko się bogacili, ponieważ bardzo tania była siła robocza, a drudzy — ubożeli. Podobnie jak na całym świecie, również i w Polsce zaczął dawać o sobie znać kryzys gospodar­czy. Rosło bezrobocie i coraz częściej wybuchały strajki. Równocześnie dochodziły wiadomości ze świata o wysokim bezrobociu w Niemczech i na całym Zachodzie. Ludzie byli z tego bardzo niezadowoleni. Lewi­cowe i komunistyczne partie zyskiwały coraz większe poparcie, propagując swoje idee w dołach społecznych, czyli wśród najbiedniejszych. W Polsce jednak, która po swoim zmartwychwstaniu była bardzo patriotyczna, narodowa i katolicka, panowało powszechne przekonanie, że rewolucja marksistowska nie może dojść do głosu i nikt jej w Polsce nie poprze. Wołyń w przeciwieństwie do reszty Polski nie był regionem, w którym pano­wała duża bieda. Rolnicy i właściciele ziemscy odznaczali się pracowitością i tradycyjnie dobrze gospodarowali. Biedacy zaś, którzy nie mieli ziemi, zawsze znajdowali przy nich zajęcie, chleb i dach nad głową. W tej żyznej i bogatej krainie starczało chleba dla wszystkich, chociaż panowało duże rozwarstwienie majątkowe. Ludzie, którzy się dorabiali, interesowali się wszelkimi nowin­kami. Pomagała w tym prasa, kino i radio, które upowszechniały się z niepo­wstrzymaną

siłą i niemal z każdym dniem. Ponieważ ziemia na Wołyniu da­wała wielkie nadzieje, spełniała je i odpłacała z nawiązką, dlatego szukano nowoczesnych metod gospodarowania na wsi, udoskonalania pracy przy uprawach rolnych i ogrodniczych. W nowej sytuacji dużym powodzeniem cieszyły się wszelkie szkoły rolnicze. Nowoczesność wkraczała także do budownictwa, by naprawić zniszczenia wojenne i sprostać rosnącym potrzebom rozwijającego się państwa. Przyjmo­wały się wzorce tak zwanego budownictwa funkcjonalnego, które miało być proste, wygodne i wyposażone we wszystkie udogodnienia. Praktyczne, nowo­czesne budownictwo upowszechniało elektryczność i ona zaczęła wnosić do życia codziennego bardzo pożyteczne i korzystne ułatwienia. Na temat wspa­niałych możliwości technicznych, które niepowstrzymaną falą niósł ze sobą XX wiek, szeroko i coraz więcej rozpisywano się w różnych czasopi­smach, które zamożniejsi ludzie chętnie prenumerowali. Pisma te starały się być wszechstronne, pouczały o wielu ważnych i pożytecznych sprawach. Nie zapominając równocześnie o dostępnej dla wszystkich rozrywce, często publikowały kącik humoru z miłymi, podnoszącymi na duchu dowcipami. Tymczasem ci, którzy nie mogli się zdobyć na luksusowe dobra, kupowali sobie radia detektorowe na słuchawki i na kryształek. Kupił je natychmiast Jaworski i bardzo umiejętnie się nim posługiwał. Jako nauczyciel wzbudził żywe zainteresowanie kolegów w pracy i swoich uczniów. Wszyscy je oglądali z wielką ciekawością, byli zachwyceni, gdy słyszeli w nim wiadomości z całego świata i piękną muzykę. Zachęcony przez Jaworskiego i przez swojego syna, również stary Ossoliński kupił sobie radio kryształkowe. W ten sposób także z wielu dodatkowych źródeł ludzie dostawali wiadomości z Zachodu, ale też drogą okrężną, i ze Wschodu. Słyszało się co jakiś czas, że Stalin przesiedla ludzi z jednego końca Rosji na drugi, Europejczyków wysiedla na Daleki Wschód, Azjatów sprowadza do Europy, rujnuje odwieczny porządek i nikogo nie pyta o pozwolenie. Nieposłusznych i zbuntowanych osadza w obozach karnych na Syberii i na Dalekiej Północy, gdzie umierają wśród straszliwych mrozów, z przepracowania, z niedożywienia i od zabójczych chorób. — Ach ten komunizm! — ubo­lewali znajomi Jaworskiego na spotkaniach w pokoju nauczycielskim. — Jakież to niewyobrażalne sponiewieranie człowieka! — z przerażeniem powtarzała nauczycielka języka polskiego. — Podobno ten Stalin wcale nie jest Rosjaninem — przypomniał historyk. — Czy to Gruzin? — Niektórzy mówią, że i Gruzinem nie jest bynajmniej. To jest tak zwany internacjonał i komunistyczny kosmopolita — wyjaśnił historyk. — Zdaje się, że nawet i terrorysta — zauważył Jaworski.

— Właśnie tacy jak on najbardziej pogardzają tymi, którym zawdzięczają swoje wywyższenie — oburzyła się polonistka. — I dlatego pchają się do władzy, powtarzając po cichu: Ja was urzą­dzę, ja wam pokażę, ja was wymorduję… I wreszcie zrobię z wami wszystko, co tylko zechcę! — ktoś wykrzyknął. — Ach, nie narzekajcie — uspokajał kolegów nauczyciel gimnastyki. — Trzeba się cieszyć, że wreszcie zapanował spokój. — Ciekawe, co pokaże ten Hitler, o którym robi się coraz głośniej — zastanowił się historyk. — Przemawia z niewyobrażalną siłą! — zdumiewał się Jaworski. — Niedługo będzie go słychać w całym świecie! — wesoło się roześmiał na­uczyciel gimnastyki. — Ale cóż on ma do powiedzenia? — zastanawiał się historyk. — Krzyczy do Niemców, a nam nic do tego — uspokajał gimnastyk. — Pewnie… pewnie. To nie nasza sprawa. — Idziemy na zbiórkę, bo tam już na nas czekają… — przypomniała polo­nistka. — Wychodzimy! — Jaworski energicznie zakończył. Na dziedzińcu przed szkołą zebrała się starsza młodzież, a także zgromadziły dzieci z młodszych klas. Przybyły cztery hufce, ażeby odbyć wspólny wymarsz na groby legionistów. Na komendę Jaworskiego i przy pomocy dwóch młodych nauczycieli starsi druhowie ustawili harcerzy w dwuszere­gach. Potem hufce na rozkaz drużynowych rozsunęły się i na środku dzie­dzińca powstał wielki czworobok. Ze wszystkich stron rozległy się okrzyki: — Czuwaj! Czuj! Czuwaj! Harcerze słuchali swoich dowódców i uśmiechali się z głęboką, szczerą ra­dością. Zbiórki harcerskie dostarczały im prawdziwej przyjemności. Byli mło­dzi, szczęśliwi i pełni najlepszych nadziei. Wśród starszych harcerzy, którzy przychodzili na zbiórki, pojawiła się także Joasia Lipska. Bez reszty pochło­nięta spotkaniem śpiewała razem z innymi i nie wiedziała, że nieopodal przystanął Wiktor Korzeniowski. Oboje zostali zaproszeni przez Jaworskiego. Chociaż od kilku lat nie chodzili już do szkoły powszechnej, przy­chodzili na zbiórki harcerskie, ponieważ po złożeniu przysięgi zostawało się har­cerzem na całe życie. Przynależność do tej organizacji zobowiązywała również do obrony ojczyzny na wypadek jej zagrożenia. Joanna wraz z innymi ze wzruszeniem i z całej siły zaśpiewała swoim moc­nym głosem. Pieśń była bardzo podniosła i zdawało się, że harcerze wołali wprost do samego Boga. Gdy Wiktor usłyszał Joasię, spojrzał na nią z podziwem, który zamienił się w prawdziwy i szczery zachwyt. Długo nie spuszczał z niej wzroku i z radością wsłuchiwał się w jej śpiew. Wytrącił go z tego stanu głos

komen­danta, który dał mu do trzymania sztandar drużyny. Wiktor uśmiechnął się, mocno ujął obiema rękami sztandar i przyłączył się do śpiewających harcerzy: O Panie Boże, Ojcze nasz w opiece swej nas miej! Harcerskich serc Ty drgnienia znasz, nam pomóc zawsze chciej! Wszak Ciebie i Ojczyznę miłując, chcemy żyć, harcerskim prawom w życia dniach wiernymi zawsze być. O daj nam zdrowie dusz i ciał, swym światłem zgłusz w nas noc, i daj nam hart tatrzańskich skał, i twórczą wzbudź w nas moc. Wszak Ciebie i Ojczyznę miłując, chcemy żyć, harcerskim prawom w życia dniach wiernymi zawsze być! Rozdział 102 Wśród przyjaciół i znajomych nie słabły żywe kontakty. Dzieci rosły i się uczyły, a młode pokolenie, które stopniowo przygotowywało się do tego, by zastąpić rodziców, tworzyło własne kręgi towarzyskie. Dorastający Wiktor nie przestawał przybywać do państwa Lipskich i odwiedzać ich synów, którzy choć nieco starsi, byli jego kolegami w szkole rolniczej w Trościańcu. Wtedy również spotykał Joasię i uważnie ją obserwował. Wi­dział, że umysłowo i duchowo błyskawicznie dojrzewa i wewnętrznie się umacnia. Podczas gdy sam doroślał, coraz więcej dostrzegał, pojmował i ro­zumiał. Dlatego Joanna imponowała mu coraz bardziej. Jako młody mężczyzna Wiktor czuł nieodparcie, że jest bardzo uczuciowa. Podobało mu się to i pociągało go w szczególny sposób. Jednak Joasia żadnych specjalnych jego względów nie doświadczała, może poza miłymi objawami przyjaźni i koleżeństwa. W jakiś niewytłumaczalny sposób ją to denerwowało, a nawet męczyło. Niemal choro­bliwie pragnęła, ażeby ktoś wreszcie okazywał jej żywe, a nawet gorące uczu­cia. Równocześnie coraz bardziej tęskniła za Wiktorem, niecierpliwie czekała na spotkania z nim. Gdy pewnego razu przyszedł z wyko­naną przez siebie gitarą, Joanna przywitała go z wielką radością i z dumą poczęstowała pięknymi, dojrzałymi truskawkami, które wyhodowała jej matka i bracia, Marian i Janek. Zjedli przepyszne owoce, a później w żywiołowym odruchu utworzyli zespół mu­zyczny. Gdy razem śpiewali, Wiktor akompaniował

na gitarze, a bracia Joanny wtórowali na skrzypcach. Obaj byli niezwykle dumni, kiedy ich siostra śpiewała swoim pięknym, mocnym głosem. Kiedy skończyli, Joasia, rumieniąc się, wyja­śniła: — Mój głos to… mezzosopran. — Ach! — Wiktor zdumiał się i po chwili dodał z uznaniem: — Masz świetny słuch. Będziesz u nas uczyła dzieci i młodzież muzyki! Joasia nic nie odpowiedziała, ale uśmiechnęła się z radością wyrażającą prawdziwe nadzieje. Od pewnego czasu przywoziła z Łucka nowinki do swojego domu i popisywała się nimi, gdy na spotkania z jej braćmi i z Wiktorem przychodzili także inni sąsiedzi. Zachęcało ją to, że w Semina­rium Nauczycielskim w Łucku, do którego zapisali ją rodzice, miała koleżanki, córki właścicieli ziemskich, które bardzo usiłowały nadążać za modą. Joasia, trochę ubawiona, pokazywała, jak te dziewczęta tańczą shimmy, boogie-woogie, swawolne fokstroty i podniecające tango. — Och! One tak pięknie ubierają się na bale — wzdychała. — To tak drogie suknie — dodawała. Nie mogła w tych zabawach i balach uczestniczyć, ponieważ nie miała pie­niędzy na tak piękne stroje. Ale szybko nauczyła się najmodniejszych przebojów, które poprzez film i radio obiegały nie tylko Polskę, ale także cały świat. Dziewczęta, już panienki, na przerwach lekcyjnych biegając, poruszając się tanecznie w rytm shimmy czy tanga, wciąż nuciły modne melodie. Wielokrot­nie je tam słysząc, Joanna śpiewała później w domu: Tango milonga, tango mych marzeń i snów, niechaj me serce ukołysze, tango milonga, jak dawniej grajcie mi znów, zabijcie tę dręczącą ciszę. Żegnajcie dawne wspomnienia, żegnajcie burze i serc uniesienia, czas wszystko odmienia. Kochanku mój, żegnam cię, bywaj zdrów. Tango milonga, tango mych marzeń i snów, niechaj ostatni raz usłyszę… Melodia modnego tanga nie przypominała żadnej z tych piosenek, jakie do tej pory śpiewało się na wsiach czy w małych miasteczkach. Ludzie wpadali w zachwyt, słysząc też inny przebój, zagraniczny, do którego dopisano polski tekst. Do tej pięknej piosenki nie pasowało szorstkie i dosyć ordynarne określenie „szlagier”, jakie się często słyszało, ponieważ piosenka była wyjątkowo melodyjna, lekka, wdzięczna i nadzwyczajnie pociągająca. Joasia dobrze ją znała i chociaż przeżywała chwile wielkiej tremy, śpiewała ją w domu, ponie­waż do śpiewania była przyzwyczajona od najmłodszych lat.

…Pamiętasz Capri, tę wyspę kochanków, wycieczki morzem, spacery wśród skał, to w mej pamięci na zawsze zostanie, a w mym sercu tęsknota i żal. W Lazurowej Grocie czekam, aż powrócisz do mnie znów, aż przywołasz mnie z daleka dźwiękiem melodyjnych tych słów: Pamiętasz Capri wśród kwiatów i słońca? Pamiętasz morze niebieskie wśród skał? Tam nasza miłość zakwitła gorąca, Wiosną świat cały do nas się śmiał! Delikatna Joasia śpiewała z naturalną i tak wielką siłą, że wszyscy z wraże­nia milkli. A pieśń ta w młodym środowisku robiła ogromne wrażenie. Wy­dawała się tak zachwycająca, że niemal przyprawiała o zawrót głowy swoim zdumiewającym, egzotycznym urokiem. Gdy się jej słuchało, miało się wrażenie, że może i w Polsce są gdzieś takie nadzwyczajne raje szczęśliwości i uniesienia. Rozkołysana, dźwięczna i melodyjna piosenka nastrajała bardzo romantycznie. Ażeby słuchać modnych przebojów, oprócz Wiktora przybiegali Ewa i jej bracia. A za nimi także inni młodzi Ukraińcy. Z zachwytem słuchali śpiewu Joanny i oczami wyobraźni oglądali tę cudowną wyspę, na której panowało szczęście; tak upragnione przez wszystkich młodych, przez nikogo niezaka­zane i niczym niezakłócone. W marzeniach swoich, jak się zdawało, przenosili się pod cudownie błękitne włoskie niebo, na wyspę otoczoną morzem, z której dochodziły niesione na wietrze dźwięki mandoliny i liryczny, tęskny, a zarazem niezwykle radosny śpiew, pełen obietnic i zachęty do doskonałego szczęścia. Rozdział 103

W niedzielne popołudnia młodzi spotykali się również u Czetwertniów. I jak gdyby dalej konkurując z Joanną, Ewa śpiewała ukraińskie dumki. Jedna z nich zaczynała się od tkliwego pytania kochanka: — Oj diwczino, serce moje, czy ty pidesz za mene, za mene?1 Ukochana odpowiadała pytaniem: — Gde ty mene powedesz, koły chaty ne majesz, ne majesz?2 A wtedy, odpowiadając na te niespokojne i nalegające pytania, chór męskiej młodzieży mocnymi głosami podchwycił: — Powedu ja w czużuju, w czużuju / nikim swoju zbuduju, zbuduj…3 Na to Ewa roześmiała się bardzo wesoło i głośno, nie martwiąc się wcale, że ta prosta, wieśniacza piosenka mogłaby kogoś zasmucić. Uważała, że trzeba się

cieszyć i bawić, jest bardzo miło, a nawet wspaniale, ona pięknie śpiewa, a razem z nią wszyscy jej druhowie. Bracia Joanny przygrywali na skrzypcach i na harmonii, a Wiktor akompaniował jej na gitarze. I dalej Ewa śpiewała: — Buduj chatu z łobody, bo w czużuju ne pidu, ne pidu, / bo czużaja takaja, jak swekrucha łychaja, łychaja…4 Gdy ucichła przekorna dumka, z drugiej strony dla odmiany męski głos dzia­rsko zaśpiewał powszechnie znaną balladę o Łucku. Podchwycili ją wszyscy: — Oju w Łucku, na rinoczku… / tam pił bajda med da huriłoczku, / ny jidnuju noczku, any odinoczku… / Pokiń pyty i hulaty, / wuźmisz muju doczku / budesz panowaty, / ny jidnuju noczku, any odinoczku5. Kiedy umilkła ta stara pieśń, Wiktor i obaj bracia Lipscy przestali grać. Na jakiś czas zapanowało milczenie. Wiktor, który nie lubił stać w miej­scu, przyłączył się do całego towarzystwa. Podchodził do Polaków, do Ukraiń­ców i bez wyjątku wszystkich po kolei bardzo chętnie słuchał. W pewnej chwili z głębi izby, a zarazem nieco z boku, od siedzących pod ścianą przypły­nął do niego wyraźny szept: — Nimci buli u nas…6 — Mnie takij jeden bałakał, szczo ony wże majut’… dobre mijsca, hde ze­brałysia. Tam i pohoworim…7 — A toże i my… do nich pristanemo8. — Oj te Lachy, my im damy… niedowho. Nimci to dobre druhi, ony skazali nam, jak bude… — ściszył głos. — I wtedy my Lachiw… prożenem procz9. — Nimci nam pomhut´… i my za nich wez´memosia10. — Dożdut´sia…11 — Niezadowho… wże niezadowho…12 Wiktora zaniepokoiło to, co usłyszał. Ale po chwili pomyślał, że jego obawy są bezpodstawne. Najprawdopodobniej były to wyrazy gniewu na najbliższych sąsiadów, z którymi niekiedy dochodziło do większych nieporozumień. — Przecież te sprawy normalne są… i ludzkie — uspokajał siebie. Z zaciekawieniem obserwując swoje otoczenie i słuchając gwaru, zupełnie nie był pewny tego, co usłyszał i czy dobrze rozumiał. Ale przypatrywał się im z ciekawością. Rozpoznał ich, widział, że przyciszonymi głosami rozma­wiali ze sobą Sasza Litwińczuk, Ołeg Sawczuk i Choryńczuk Stiopa. Z niemi­łym zaskoczeniem zauważył, że do tej grupy dołączyli bracia Ewy, młodzi Buhajczukowie. Wydawało mu się, że ostatnio zbliżyli się do tych ludzi, o których nie było wiadomo nic pewnego. I teraz przystanęli w pobliżu tych, których wcale nie znał. Mimo woli coraz częściej zerkając w ich stronę, Wiktor ze zdziwieniem spostrzegł, że stali się bardzo poważni. Widział, jak zaciskali dłonie, podnosili je i błyskali oczami. Skupiali się przy sobie coraz ciaśniej i długo coś jeszcze do siebie mówili. Po chwili cichli i znów na zmianę szeptali albo mówili ściszonymi

głosami. Coś sobie opowiadali i się naradzali. Wiktor tego nie słyszał, ale czuł, że z niewiadomych, dziwnych i niejasnych powodów są groźni. Niespodziewanie Joasia zaczęła śpiewać. Najpierw śpiewała niezbyt głośno. Brała tony niskie, które zamieniły się w tony głębokie, coraz mocniejsze, bar­dzo dźwięczne i rozlewne: — Rewe ta stohne Dnipr szyrokij, / serdytyj witer zawywa, / do dołu werby hne wysoki, / horamy chwylju pidijma. / I blidyj misiac na tu poru / iz chmary de — de wyhljadał, nenacze czowen w synim mori / to wyrynał, to potopał. / Siczi treti piwni ne spiwały, nichto nihde ne homonił, syczi w haju perekrykałys´, ta jasen raz u raz skrypił13. Naraz wszyscy ucichli, także i ci, których głowy były opuszczone. Oczy ich błyszczące posępnie się rozjaśniły. Nie wiedząc o tym, raptownie głowy poderwali i z pobladłymi twarzami wsłuchali się w pieśń, tak pięknie i przejmująco zaśpiewaną. Wokoło zapadła cisza głęboka i nagle po wielu twarzach popłynęły łzy. Ukraińcy ocierali je i nie panując nad sobą, żałośnie wzdychali, jedni ciszej, inni głośno. Zaskoczony Wiktor doznał wstrząsu. Poznał już głos Joasi, ale nie spodziewał się, że potrafi tak pięknie zaśpiewać tę szlachetną i sławną pieśń o prastarym Dnieprze. Uczono jej po ukraińsku we wszystkich szkołach na Wołyniu i znała ją cała młodzież. Gdy śpiew Joasi, przepojony osobistym wyznaniem, ukazał w niej coś nadzwyczajnie głębo­kiego, wszyscy zastygli z wrażenia i zachwytu. Zasłuchawszy się, również Wiktor przeżywał swoją młodą duszą dostojne i wzruszające piękno tej pieśni. Gdy Joasia skończyła ją śpiewać, przez jakiś czas panowała nieprzerwana cisza. I nagle, jak w ślepym szaleństwie, młodzi Ukraińcy rzucili się do butelek, pili łykami wódkę, jakby chcieli zapanować nad swoimi gwałtownymi uczuciami, otrząsnąć się z nadmiernego wrażenia, przerwać tę liryczną, melancholijną zadumę i zamienić ją w niecodzienną, szaleńczą radość. W tej chwili rozległ się dźwięk hałaśliwego, szalonego ko­zaczka i naraz kilku mężczyzn upadło niemal na kolana. Zawirowali w niskich, migotliwych kręgach, które się rozpędzały po całej izbie i zdawało się, że nigdy nie ustaną. Sypał się kurz spod nóg, na wszystkie strony leciały drzazgi z podłogi. Gwałtowne, rozedrgane, dźwięczne tony harmoszki jak rozwichrzonym, kipiącym biczem poganiały do szaleńczych podskoków. Rozochocone dziew­czyny, z głośnym i szczęśliwym śmiechem podrywając się do góry, pośpiesznie dawały jak najwięcej miejsca wirującym i roztańczonym mołojcom na środku dużej izby Czetwertniów. Nie wahając się dłużej, do tańca rzucili się wszyscy pozostali chłopcy. Przyłączył się do nich także i Wiktor. Natychmiast przestali myśleć o czymkolwiek innym. Zniknęły niezrozumiałe sprawy, wszelkie nie­pokoje i rozważania o tym, co może się stać w najbliższym czasie albo jeszcze później. I znowu zapanował nastrój pełen radosnego zapamiętania. Jak się zdawało,

wszystkich bez wyjątku porywało ze sobą życie i biegło tak wesoło i mocno do przodu, że ledwie można było za nim nadążyć. Rozdział 104 Tymczasem ze świata i z całej Europy dochodziły nowe, bardzo poru­szające wieści. Ludzie, którzy posiadali w swoich domach radia na kryształek, mówili między sobą i powtarzali innym, że w Rosji wciąż narasta terror. Następca Lenina, Stalin, wprost szaleje i z obawy, ażeby nie utracić władzy, dokonuje masowych morderstw na oficerach Armii Czerwonej. Ale to brzmiało tak niewiarygodnie, że ludzie nie mogli dać temu wiary. Wy­dawało się, że Stalin musi być szaleńcem albo że szaleńcami są ci, którzy wysysają z palca te przerażające wiadomości i bez zastanowienia roz­puszczają po świecie. Jednak nastroje zmieniały się niepostrzeżenie, tym bardziej że i w Polsce dochodził do głosu wyrazisty, mocno akcentowany patrio­tyzm. Działo się to na skutek rozma­itych zagrożeń, które wyczuwało się w Europie Środkowej. W nowej sytuacji młoda niezawisłość Polski nie znajdo­wała dla siebie przyjaciół w najbliższym sąsiedztwie. Coraz częściej też zaczynały docierać do Polski bardzo niepokojące sygnały od zachodniego sąsiada. W Niemczech wypływały na powierzchnię życia nieznane dotąd siły polityczne. Nastąpiła radykalna zmiana i na czele rządu stanął Adolf Hitler. Ten mało znany człowiek otrzymał władzę przy wielkim poparciu prezydenta Niemiec, Hindenburga. Słyszało się, że jest on bardzo mocnym człowiekiem, a Niemcy potrzebują takiego i bardzo go popierają. Hitler miał bowiem zrobić porządek z komunistami i z wszelkimi ruchami komunistycznymi. Odtąd rzucane były do całego narodu niemieckiego hasła o zwieraniu szeregów. Młodzież zaczynała być przez Hitlera skutecznie uwodzona, a wkrótce otoczyła go bezkrytycznym i ślepym kultem. W tym czasie wołyński wojewoda Józewski z niejasnych powodów został przeniesiony ze swojego dotychczasowego stanowiska do centralnej Polski. Wołynianie byli tym nieprzyjemnie zaskoczeni. Być może stracił zaufanie u najwyższych władz ze względu na swoją tolerancyjną politykę wobec wszystkich miesz­kańców tego regionu. Słyszało się, że wskutek narastających nacjonalizmów w zmieniających się warunkach stał się nadmiernie życzliwy dla tutejszych róż­­nych narodowości. Zmiana taka została dokonana we władzach admini­stra­cyjnych, ponieważ Polska jako państwo najprawdopodobniej nie czuła się zbyt silna i skonsolidowana. Pomimo tych dziwnych, niepokojących wieści, podobnie jak w całej Polsce, tak i na Wołyniu, życie płynęło swoimi własnymi, splątanymi strumieniami. W XX wieku świat otwierał się coraz bardziej. Z Ameryki i z Europy Zachodniej nadciągała nowoczesna moda, która odeszła od dzie­więtnastowiecznych ideałów,

rozpowszechniała nowe wzorce kulturowe i do­tąd nieznany styl życia. Ludzie natychmiast dostrzegali te prądy i cieszyli się, że ich celem jest ułatwienie życia, uczynienie go miłym i wygodnym. Na szybkie podążanie za modą, która zawsze wydaje się piękniejsza od wszystkiego, co pew­nego dnia zostało uznane za niemodne, mogli sobie pozwolić przede wszystkim ludzie bogaci. Zdarzało się, że zamożni prze­ścigali się w tym, kto będzie przodował w królestwie mody. W rodzinie Borkowskich pani Zofia znała się na wszelkich nowinkach i od­znaczała się wypróbowanym gustem. Sporo mieszkańców miasteczka, przede wszystkim zawistnicy, pragnąc jej dokuczyć, chętnie powtarzało, że jest próżna i bardzo lubi błyszczeć. Ona jednak nie obawiała się zawistnych pomówień i nie chciała zostawać na marginesie światowego życia. Wolała być aktywna jak jej mąż, który założył elektrownię, chociaż niedostatecznie znał się na elektrycz­ności. Pani Borkowska na początek planowała wybudowanie nowoczesnego, funkcjonalnego domu i, jak się wokoło słyszało, bardzo się do tego planu zapaliła. Równocześnie myślała o wygodnych mieszkaniach dla swoich dzieci. W tym celu w odpowiednich pismach szukała dobrych projektów. Pomagał jej w tym z zapałem dorosły syn, a także i córka, która już była piękną panną. Pewnego ranka, gdy pan Franciszek poszedł do elektrowni, żeby czegoś do­pilnować czy też coś naprawić, postanowiono ostatecznie dokonać wyboru. Zaraz po śniadaniu zostały porozkładane na okrągłym stole w salonie stosy różnych czasopism. Pani Zofia, syn Piotr i córka Małgorzata wygodnie poroz­siadali się przy stole, pochylili nad projektami i szkicami tych domów. Z wiel­kim zainteresowaniem oglądali je ze wszystkich stron, zastanawiali się i nawzajem zapytywali siebie: — Czy taki wysoki, czy może ten… z frontonem? — Piotr wskazał wybrany przez siebie dom. — Piękny! — zachwyciła się Małgorzata. — Jednopiętrowy? A może dwupiętrowy? — zastanawiała się pani Bor­kowska. — Z gankiem czy bez? — pytał Piotr. — Ależ z gankiem! Naturalnie! — wykrzyknęła Borkowska. — I z werandą — żywo dodała Małgorzata. — A z jakiego materiału? — rzeczowo pytał Piotr. — Zobaczymy… zastanowimy się — odpowiedziała pani Zofia i dodała: — Oczywiście, musi być piękny ogród. — A w ogrodzie sadzawka! — wykrzyknęła córka. — Kiedy przyjedzie tatko, wszystko jeszcze przejrzymy — ustalał Piotr. — Przecież on zna się na tym, jak puścić wodę do sadzawki — przypo­mniała pani Borkowska. — I razem z nim… na coś się zdecydujemy. — Tak, tak — Małgorzata i Piotr się z nią zgodzili.

Wtem Borkowscy usłyszeli jakieś niepokojące głosy. Podnieśli głowy znad stołu i oderwali się od stosów pism, które całkowicie zaprzątały ich uwagę. W drzwiach salonu zobaczyli dziwnego człowieka. Cały był czerwony, zdyszany, roztrzęsiony i krzyczał: — Trzeba ratować pana! Prąd poraził… pana Borkowskiego! — Co ty mówisz?! — przeraził się Piotr. — Nie wiadomo, czy żyje! — powtórzył posłaniec. — Ty chyba zwariowałeś! — krzyknął Piotr. — Jak to? — pytała oszołomiona Małgorzata. — Co on mówi?! — nie dowierzając, powtórzyła Borkowska. — Pan Borkowski… został porażony… — bełkocząc, powtarzał wysłaniec. Małgorzata i Piotr znieruchomieli z przerażenia i w jednej chwili pobledli. — Mój… Boże! — wykrzyknęła Borkowska, ale zabrakło jej tchu i już nie mogła wydobyć z siebie głosu. Zapanowało śmiertelne milczenie i nagle wszyscy ruszyli do przodu, wołając: — Trzeba natychmiast tam biec! — Może pracę serca… da się jeszcze pobudzić?! — krzyknął ktoś rozpaczliwie. Ale goniec milczał. Twarz boleśnie mu się wykrzywiła, po ogorzałych po­liczkach spływały obfite i przybrudzone strumienie łez. Ze wszystkich stron rozległy się krzyki przerażonej służby. Pani Borkowska gwałtownie traciła siły i zbladła jak ściana. Nogi się pod nią ugięły i zdawało się, że zaraz upadnie, nie podniesie się i nie zrobi ani jednego kroku. Syn i córka natych­miast do niej podbiegli, podnieśli ją i ułożyli na tapczanie. Służące zaczęły ją otrzeźwiać i cucić. Dzieci, już nie oglądając się w jej stronę, zapomniawszy o matce, z najwyższym pośpiechem opuściły dom i pobiegły na miejsce wypadku, gdzie zgromadził się duży tłum ludzi. Piotr przedarł się przez tłum gapiów, zatrzymał się i z przerażeniem popatrzył na ojca. Franciszek Bor­kow­ski leżał na trawie, cały szary, siny na twarzy i nie dawał oznak życia. Przerażeni ludzie dookoła krzy­czeli: — Doktora! Sprowadzić doktora! — Jak najprędzej doktora! — Biedny pan Franciszek. Ojej! Co to będzie?! — Ale się dorobił?! — Cóż ty mówisz? — ktoś się oburzył. — To już taki dopust… — Ach, Boże… mój Boże! — ze wszystkich stron rozlegały się płacze, krzyki i lamenty. Piotr Borkowski natychmiast kazał zaprząc konie, wskoczył na siedzenie i pędem wyruszył do lekarza. W tym czasie pomiędzy przerażonymi ludźmi ukazała się mdlejąca pani Borkowska prowadzona przez dwie służące. Po

dwudziestu minutach pojawił się lekarz. Natychmiast zaczął masować okolice serca i jednocześnie z wielką uwagą i z pośpiechem badał puls. Potem dokład­nie i długo osłuchiwał pracę serca. Wreszcie podniósł się powoli, jakby z ogrom­nym trudem i ciężko wzdychając, powiedział z widocznym ociąganiem się: — Nic już tutaj nie pomożemy… Niestety, pan Franciszek… nie żyje. Wy­razy mojego najgłębszego współczucia… — dodał, zwracając się do zrozpaczo­nej pani Zofii. Pani Zofia Borkowska, słaniając się na nogach, z głośnym płaczem osunęła się na jego ręce. — Jak piorun z jasnego nieba! Jak piorun! — rozległy się przytłumione, a potem głośniejsze okrzyki. — Czy to kara boska?! — znowu ktoś krzyknął. — Cóż ty bełkoczesz?! Elektryczność to wielka siła i nie ma z nią żartów. — Straszna siła prosto z nieba! — Akurat nie było elektryka, a pan Borkowski… był bardzo niecierpliwy i sam wziął się do roboty, chciał coś ulepszyć — ktoś na boku tłumaczył. — Ale on był przecież młynarzem, a nie inżynierem… — No i się pośpieszył. — Niepotrzebnie… całkiem niepotrzebnie. — Tu nie ma żartów. Elektryka i te wynalazki… one dla człowieka są bar­dzo niebezpieczne. — Człowiek wziął się do niebezpiecznych rzeczy i żarty się skończyły… — I co teraz będzie? Mój Boże, co to będzie?! Głosy te rozlegały się dookoła, gdy lekarz jeszcze składał swoje narzędzia. Słyszeli je ze wszystkich stron wstrząśnięty, przerażony syn, bez reszty złamana w bólu pani Zofia, osłupiała ze zgrozy panna Borkowska, która nagle ujrzała śmierć ukochanego ojca. Nie mogąc zapanować nad niespodziewanym i trudnym do zniesienia cierpieniem, z wielką rozpaczą zapłakali wszyscy troje. Płakało z nimi także wielu robotników z młyna i z elektrowni, pomocników i znajomych z miasta. Ciało pana Borkowskiego owinięte w prześcieradło zło­żono na duży wóz, za którym wyruszył w stronę domu pogrążony w szczerym żalu tłum żałobników. Podczas pogrzebu pani Zofia Borkowska bardzo rozpaczała. Wszyscy wi­dzieli i byli przekonani, że nie chciała i nie umiała rozstać się ze swoim mę­żem. Towarzyszyli jej kuzyni, przyjaciółki, przyjaciele jej męża i bardzo wielu znajomych. W pobliżu matki szły dzieci. Razem z nią żegnały swojego ojca, przerażone i wstrząśnięte jego nagłym odejściem. Na pogrzeb przybyło całe miasto i wszyscy bez wyjątku z całego serca współczuli rodzinie Borkowskich. Pani Borkowska zamknęła się w domu na wiele dni. Gdy nieco oswoiła się z nową sytuacją, jak się słyszało od domowników, wyjechała z córką do innego

miasta. Kiedy odpoczęła, podleczyła się i obej­rzała kawałek spokojniejszego świata, znowu wśród przyjaciół i zna­jomych rozeszły się wieści, że powróciła w lepszym stanie ducha. W tym czasie jej syn przejął po ojcu cały interes. Niezwłocznie zadbał o to, by ludzie w mie­ście, a także w okolicy, dalej mieli dobrą mąkę; zarówno zamożni, jak i bied­niejsi. A kto miał pieniądze, ten w domu zaprowadzał sobie elektryczność. Niewielu jednak było takich. Większość ludzi w dalszym ciągu żyła bardzo skromnie, a miasto pod niejednym względem nie różniło się od wsi. Młody Borkowski był bardzo szanowany jako ten, który umie prowadzić duże przedsiębiorstwo. A takich jak on wciąż jeszcze brakowało. Rozdział 105

Z kolei wszyscy ludzie w okolicy, którzy nie umieli robić dużych interesów, coraz bardziej zajmowali się polityką i wieściami z róż­nych stron świata. Coraz częściej słyszeli, czuli i widzieli, że sąsiedzi, jakich miała Polska, wchodzili na bardzo odmienną drogę polityczną. I pewnej gru­pie ludzi nie dawało to spokoju. Któregoś dnia zorientowali się, że nic już nie jest takie samo jak dawniej. Gdy w Niemczech zwyciężyła nazi­stowska organizacja NSDAP — Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robot­­ników — z każdym dniem zaczął się tam upowszechniać nowy styl państwowego myślenia. Także w całej Europie narastały nastroje nacjonalistyczne i popularność zdobywały skrajne ideologie, które zakłócały harmonijne współistnie­nie różnych grup społecznych i narodowościowych w wielu państwach Eu­ropy. O tych dziwnych sprawach ludzie dowiadywali się z różnych pism i z ma­łego, kryształkowego detektora na słuchawki. Z każdym dniem przybywało wiadomości ze wszystkich stron świata. Zdaniem wielu ludzi miały one coraz poważniejszy charakter, dlatego zaczęto kupować radia zasilane dużymi akumu­latorami. Słuchano ich bez słuchawek, nastawiano różne stacje, nawet zagraniczne, a potem spotykano się ze sobą, wymieniano opinie i dzielono swoimi niepokojami. Pewnego razu w dniu jarmarku Joachim Munsztuk z właściwym sobie wdziękiem i zgodnie z przymiotami swojego charakteru zaprosił paru daw­nych znajomych, przyjaciół i kuzynów tych przyjaciół na spotkanie w gospo­dzie Borucha. Niejeden z napotkanych w pobliżu targu zgodził się na jego serdeczne zaproszenie. Także Stanisław Kraszewski, brat Róży, który tego dnia sprzedał dwuletniego źrebaka, zapragnął uczestniczyć w spotkaniu i nie poża­łował na to czasu. Od dawna znał Munsztuka i ciekawy był tego, co od niego usłyszy. Z kolei Joachim bardzo pragnął wiedzieć, co ludzie myślą i czego mogliby się spodziewać z powodu nadciągających z zachodu coraz ostrzej­szych wichrów. A niektóre, jak powtarzał, zaczynają roznosić ostre i niebezpieczne powietrze. Wszystkich skusił, mówiąc, że zafunduje każdemu po kufelku dobrego piwa, z którego jadłodajnia

Borucha sławna była w całej okolicy. Gdy udawali, że się bronią, wtedy on mówił: — Ja bardzo zapraszam na kufelek piwa, na towarzyskie spotkanie. Innym razem to mnie pan szanowny go postawi. Nie jestem bogaty Żyd, ale jednego obiecuję! — roześmiał się na koniec. Zaproszeni zgodzili się wówczas łatwo i chętnie, ponieważ Munsztuk był bardzo lubiany za szczerość, towarzyskość, a także za to, że nie był bogaty i nie wyrażał się pogardliwie o Polakach. Kiedy już wszy­scy pociągnęli parę łyków, ale jeszcze nie stracili spokojnej trzeźwości umysłu, wówczas Munsztuk, czekając chwilkę na wyostrzenie się uwagi, poderwał się do góry, krzyknął bardzo wysokim głosem i z dziwną powagą: — Panowie! Adolf Hitler został kanclerzem III Rzeszy! — Tak… Słyszeliśmy już — z wolna odpowiedział Jaworski. — Posłuchajcie tylko, jak ten Hitler przemawia! — Munsztuk krzyknął jeszcze głośniej: — Mój dobry przyjaciel Aron, który w Łucku ma sklep ko­rzenny, kupił sobie radio na akumulator… A ja znam trochę niemiecki… Słucham i słucham, i powiadam wam, że nie mogę się nadziwić. Tak strasznie krzyczy i krzyczy! O co się jemu tak naprawdę rozchodzi?! — Ale wyobraźcie sobie, że z niektórych źródeł wiadomo, jakoby Piłsudski był… zdania, że należałoby Niemcom wydać wojnę prewencyjną, zapobiegaw­czą! Tylko sobie pomyślcie! — wykrzyknął nauczyciel historii, przyjaciel Jaworskiego. — Niesłychane! — wzdrygnął się Ossoliński, którego Munsztuk najwcze­śniej zaprosił na spotkanie. — Piłsudski to przecież niemłody już człowiek i podobno chory. — Jeżeli to prawda… to jednak coś znaczy — Jaworski kręcił głową, nie zwracając uwagi na słowa Ossolińskiego. — Piłsudski ma umysł praktyczny, strategiczny… i telepatyczny! To wszystko prawda! — powtarzał Munsztuk, wykrzykując i błyskając czarnymi oczami. Już dawno posiwiał, został mu tylko młody uśmiech. — Piłsudski ma wielkie wyczucie dziejowej chwili i taki dar, jaki mają bar­dzo nieliczni, którzy wybiegają myślami, wyobraźnią i przeczuciem daleko, daleko naprzód… — mówił w zamyśleniu Jaworski. — Ależ panowie, chyba nie uważacie, że ze strony Niemiec grozi nam agre­sja! To byłoby jakieś niewyobrażalne szaleństwo! — zdumiewał się kolega Jaworskiego. — Przecież nie tak dawno skończyła się straszna wojna i ludzie chcą spo­koju! Ze wszystkich stron ukazują się możliwości wielkiego rozwoju go­spodarczego, technicznego — przekonywał Munsztuk. — A czy Niemcy nie wykorzystują tego rozwoju na zbrojenia? — niespo­dziewanie zapytał praktyczny i doświadczony Stanisław Kraszewski. — Ludzie, co wy tak zaraz… węszycie te wojny? — z wielką niechęcią ode­zwał się Ossoliński.

— No, tak, tak — zgodził się z nim historyk. — Ale co poniektórzy ludzie, zwłaszcza starsi, już widzą w tym przepowiednie apokaliptyczne — niby dziwił się Pawłowski. — Panowie! Jeżeli dziadek Piłsudski robi się coraz bardziej zgrzybiały, to przynajmniej wy zachowajcie przytomność umysłów! — historyk z zapałem nawoływał obecnych do rozsądku. Jaworski zgarbił się i ponuro milczał, przygryzając wargę. — Ale to prawda, że u ludzi starszych dostrzega się skłonność do sięgania po różne przepowiednie. Oni bardzo się interesują choćby tym, co różne media dowiedziały się na seansach spirytystycznych… Niektóre przepowiednie nawet i gazety drukują. Już do tego doszło — dalej dziwił się Pawłowski. — A Wąsowicz, ten kuzyn Korzeniowskich? Milczy? — zapytał nieoczekiwanie Tchórzewski. — On jest małomówny — przypomniał Kraszewski. — Ale coś tam jednak się wydarzyło? — dopytywał się Munsztuk. — W jego sąsiedztwie czy gdzieś dalej… Jakaś nieprawomyślna organizacja powstała… — Nie słyszałem. Ale zdaje się, że to było u sąsiadów Korzeniowskich… Doszły mnie słuchy, choć nie znam szczegółów — odpowiedział Kraszewski. — Teraz w Polsce ludzie mają dużo swobody. Słyszy się, że powstają roz­maite nowe organizacje gospodarcze, kulturalne… A nawet i narodowościowe — stwierdził Munsztuk. — Czy one mają zabarwienie polityczne? — zastanawiał się Jaworski. — Hm… Żeby tylko u nas nie doszli do władzy komuniści, bo oni w Niem­czech po rewolucji chcieli przejąć władzę — przypomniał Ossoliński. — Silna tam była założona przez Żydów partia komunistyczna… A może socjali­styczna? My tutaj, na Wołyniu, tego nie rozróżniamy. — Właśnie Hitler, jak się słyszy, doszedł do władzy dzięki partii nacjonali­stycznej. I może być wielkim wrogiem Żydów… — zastanawiał się z niepokojem Munsztuk. — Gdzieś ja słyszałem, że i on jest Żydem — zaciekawił się Kraszewski. — O, najwyżej mieszaniec… — ktoś z cicha zauważył. — W tym Wiedniu takich nie brakuje. — Mieszańcy bywają największymi fanatykami — stwierdził Ossoliński. — O, tak — uśmiechnął się Munsztuk. — Ja dobrze wiem, że pan profesor nie lubi fanatyków. Wszyscy umilkli i się zamyślili. Rozdział 106

— Tak czy inaczej — na nowo podjął historyk — w Niemczech nie brakuje ludzi, którzy co rusz chcą zaprowadzić nowy porządek. Przedtem był Marks, a teraz nastał Hitler… — I oni sięgają po władzę? — z ciekawością zapytywali go otaczający. — Zdaje się, że o to im najwięcej idzie — z uśmiechem tłumaczył historyk. — Ale pewnie zależy od tego, która partia ma większą siłę… Choć w Niem­czech, jak wiadomo, panuje osławiony Ordnung? — wtrącił Ossoliński. — Zwyciężają zazwyczaj te, które mają mocne poparcie — odpowiedział Jaworski. — Narodu? — dopytywał się Kraszewski. — Niekoniecznie, niekoniecznie… — z tym samym uśmiechem cedził historyk. — A czyje? — niecierpliwie dopytywał się Tchórzewski. — Tych, którzy są na górze. — A kto jest na górze?! — nagle wykrzyknęli wszyscy razem. — Z dołu nie widać! — raptem zawołał Tchórzewski, który wypił cały ku­fel i wyciągnął rękę do przodu, pokazując, że jest on pusty. Goście wesoło się roześmiali i w ślad za nim zwrócili do Borucha o na­stępne kufle piwa. — Trzeba nam się dzisiaj trochę zabawić. Niech starzy zapowia­dają koniec świata! Oni zawsze lubią krakać, te stare posiwiałe kruki — bełko­tał Pawłowski, który już zaczynał mieć w czubie. — Aj, ten Munsztuk! — nagle zawołał Boruch. W pewnej chwili przysiadł się do swoich gości. — On jest bardzo mądry szlowik. Ale on za dużo i za mocno sze martwi. Nie czeba sze martwicz o cały szwiat. Nie czeba, nie czeba… Koń ma dużą głowe i niech on sze martwi. — To pan, panie Boruch — grzecznie, ale odważnie zwrócił się do niego Kraszewski — się nie obawia, że Hitler będzie atakował Żydów? Za wielkie bogactwa? Albo za ten ich komunizm? Podobno Hitler strasznie schlebia Niemcom! — On tylko krzyczy. Krowa, która dużo ryczy, mało mleka daje. — Ale Niemców może poderwać do szaleństwa — zauważył Tchórzewski. — A jeżeli pójdą za nim? — natychmiast dodał Munsztuk. — Yyy… Myszle, że wątpię — z wielkim przekonaniem i pewnością siebie odparł Boruch. W ostatnich latach był dla wszystkich coraz milszy i dobre samopoczucie go nie opuszczało. Jego jadłodajnia cieszyła się w okolicy coraz większym powodzeniem. Bardzo lubił gościć u siebie śmietankę towarzystwa z miasta i z całej okolicy. Teraz kiwnął krótką i mocną ręką na swojego wnuka. Natychmiast podbiegł do niego przepasany fartuchem piętnastoletni, kruczo­włosy, tłuściutki i uśmiechnięty Szmulek. Zbliżając się, trzymał w rękach po kilka kufli,

które zręcznie stawiał przed gośćmi. — Wielce szanownym, szlachetnym panom przynieś i postaw po kufelku… Ja teraz funduję moim stałym gościom! Stać mnie na to! — Boruch zawołał do swoich bywalców, którzy siedzieli dookoła dużego stołu. Goście przywitali poczęstunek z głębokim zadowoleniem i odtąd coraz czę­ściej przechodzili na tematy lżejsze i weselsze. Tymczasem Boruch cicho mó­wił do swojego wnuka: — Tak czeba co jakisz czas robicz. To jest rozgłos dla naszej pięknej gospody. Ale… — zaraz dodał — dla porządnych panów, a nie dla takich pospolitych, głupich gojów. Żebysz to sobie dobrze zapamiętał! W odpowiedzi chłopiec kiwnął głową i uśmiechnął się z wielkim zrozu­mieniem. Po chwili zaczął stawiać przed każdym biesiadnikiem kufelek wy­pełniony złocistym i pięknym jak miód płynem. Boruch patrzył na to z wiel­kim zadowoleniem i błogo się uśmiechał. W końcu, gdy zobaczył, że wszyscy mają poczęstunek, jeszcze raz się uśmiechnął i wykrzyknął: — A teraz wypijmy za zdrowie szanownych panstwa i za moje zdrowie! Za pomyszlnoszcz i dobrą przyszłoszcz! Niech ten Hitler zginie, jeżeli on na to zasłuży! Nie warto szę nim przejmować! — Za dobrą przyszłość! — Teraz szwiat jest u progu swojego największego rozkwitu… Niech zwy­cięży dobro i potężny ludzki rozum! — Niech zwycięży dobro! Niech zwycięży rozum! — powtarzali pod­ochoceni goście, zadowoleni, że częstuje ich sam gospodarz. — Niech wreszcie już nadejdzie spokojny i piękny rozwój ludzkoszczy! — krzyczał Boruch. — Ja sze nie moge doczekacz! On idzie do nas prosto z Ameryki! Już jest za progiem! Nie czeba sze martwicz, nie czeba! Panowie! Rozweseleni goście stukali się kuflami i w radosnym nastroju przepijali do siebie. Tylko Ossoliński uchylał się od toastów, a także od dalszego picia. Czuł, że zdrowie już mu na to nie pozwala. Rozdział 107

Chociaż z różnych stron, a zwłaszcza z Niemiec dochodziły wieści o wyda­rzeniach trudnych do wytłumaczenia i tam rozlegały się następne, hała­śliwe, niepokojące odgłosy i wciąż gorsze zapowiedzi, którymi były przepeł­nione szaleńcze przemówienia Hitlera, jednak młodzi ludzie w Polsce i w Europie nie chcieli tracić dobrego samopoczucia. Ponad wszystkie polityczne sprawy dla wielu najważniejsze było to, że dzięki rozwojowi techniki i zjawie­niu się epoki funkcjonalizmu w ślad za odkryciami i wynalazkami nadeszły czasy nowego i niezwykle śmiałego rozwoju ludzkości. Pojawiały się nadzwy­czajne

udoskonalenia i ułatwienia w wielu dziedzinach życia. Młodzi ludzie bardzo chętnie obserwowali kolejne zmiany i starali się za nimi nadążać. Śpie­szyli się do życia i z wielką ochotą wyruszali w pogoń za rozrywkami. Także bez zastanowienia wyśmiewali wszelkie przepowiednie przepełnione wizjami katastroficznymi. Świat za wszelką cenę pragnął być bardzo elegancki i podporządkowywał się nowym, dotąd nieznanym wzo­rom. Wielu bezkrytycznie naśladowało ludzi bogatych i z zazdrością obser­wowało ich styl życia. Nie ustawała pogoń za luksusem u tych, którzy zdążyli się dorobić wielkich majątków. Wkrótce także technika i motoryzacja stały się symbolem elegancji i z nieznaną dotąd siłą podbijały świat. Dlatego przybywało ludzi, którzy mieli piękne samochody. Kupowali je nie tylko przemysłowcy, lecz także właściciele ziemscy. Jednocześnie przybywało bezro­botnych i biedaków. Nawet w Polsce ujawniła się i zaczęła zdo­bywać siłę partia komunistyczna. I oto pewnego dnia na zakurzonych ulicach Torczyna znowu pojawił się odkryty samochód nieżyjącego już pana Franciszka Borkowskiego. W pięk­nym, czarnym automobilu obok szofera siedział jego syn. Z tyłu wygodnie i z wdziękiem ułożyła się pani Zofia Borkowska. Na tę okazję pięknie się uczesała, ubrała w modny, drogi kostium i ciemnoczerwoną szminką umalowała usta na kształt maleńkiego serduszka. Do kompletu przerzuciła przez ramiona wspaniałego, srebrzystego lisa. Odtąd, gdy równie wspaniale i zawsze bardzo modnie ubrana odbywała przejażdżki ulicami Torczyna, całe miasteczko zaczęło ją pilnie obserwować i zbiorowo, niemal głośno podziwiać. W szarym, monotonnym życiu jego mieszkańców była to prawdziwa rozrywka. Ludzie z ciekawością wyglądali przez okna, przystawali na ulicy, z ochotą i wielkim ożywieniem wymieniali na jej temat swoje osobiste i bardzo szczere uwagi. — O! — z tyłu ktoś głośno wykrzyknął. — Pani Borkowska powróciła do swojego dawnego zwyczaju! — Lubi się pokazywać — niskim, niechętnym głosem odpowiedziała wła­ścicielka sklepiku z pieczywem. — A powiedzcież wy mnie, co to takiego, że ona jest teraz ładniejsza niż za życia swojego męża? — zdziwiła się kobieta, która mieszkała nieopodal ro­dziny Borkowskich. — Ubiera się bardzo modnie! Dobrze jej się powodzi! — krzyknęła sprzątaczka ze szkoły podstawowej. — Ja bym na jej miejscu nie pokazywała się z taką paradą — zauważyła z niechęcią nauczycielka z tej samej szkoły. — Dlaczego?! Auto ma takie piękne. — I całe czarne… Pani Borkowska bardzo elegancko obchodzi żałobę! —

zadrwiła nauczycielka. — Co tu dużo gadać, ona może wzbudzać silną zazdrość! — westchnęła na pozór bardzo spokojna pani domu. — A tu wiadomo, przybywa różnych baciarów i andrusów — narzekała na­uczycielka. — I nie wiadomo, skąd oni wyłażą! — dziwiła się pani domu. — Ano ze wszystkich stron! Teraz każdy się wysila, jak może… Jak to mó­wią: na swój sposób — roztropnie tłumaczyła właścicielka sklepiku. — Nalęgło się tego robactwa ludzkiego… I tylko im w głowie zmieniać boży świat — narzekała sprzątaczka. — Czy może teraz nadeszła dla ludzi jakaś większa wolność? — dopytywała się pani domu. — Andrusy dla siebie wolność zdobywają! — wołała nauczycielka. — A cóż im tak źle? — oburzyła się sprzątaczka. — Ot, zwyczajnie, chcą mieć jeszcze lepiej — sarknęła służąca. — Nie jest lekko… Ach, mój Boże! — użalała się kobieta cała w czerni. — Takim jak pani Borkowska, Smolenar albo Kalisz nikt nic nie zrobi… — zapewniała sąsiadka Borkowskich. — Pewnie tak. Ale dałby Bóg, żeby i nam się polepszyło — westchnęła służąca. — Jak się nie polepszy, to się pogorszy — zawyrokowała nauczycielka. — Na świecie nic nie stoi w miejscu — niskim i głębokim głosem oświad­czyła właścicielka sklepiku. — Bogatym wciąż lepiej, a biednym gorzej i gorzej… — wzdychała kobieta w czerni. — Nie narzekajcie tak, kobity. Nie narzekajcie… Macie co jeść?! — dozorca przypadł do nich i krzyknął. Zaskoczone popatrzyły na niego, ale nic nie od­powiedziały. — Lepiej nie obrażajcie Pana Boga. Do roboty! — Raptem krzyknął jeszcze głośniej, ponieważ dojrzał w ciżbie plotkujących jedną ze służących pani Borkowskiej: — A ty co tu robisz? Wracaj do domu, do roboty. Nie widziałaś swojej pani?! Do roboty, bo przyłożę kijem. — I zaraz dodał: — Nudzi jej się i szuka przedstawienia za darmo. — Cha, cha, cha! — nagle wszystkie się roześmiały. Dozorca podbiegł do dziewczyny i zaczął nią potrząsać. Służąca ze strachu się skurczyła, ale zręcznie wyrwała i zaczęła uciekać. Widząc to, pozostałe kobiety także ucichły, mocniej ścisnęły chustki pod brodami, opuściły głowy i rozbiegły się do swoich zakamarków tak szybko, jak się z nich wydostały. — Jaki on ważny?! Widziała ty? A?! — wy­krzyknęła jeszcze któraś na koniec.

Rozdział 108

Następowały ciągłe zmiany, a zwyczajni ludzie nie wiedzieli, czy na dobre. Jedni mieli głowy skierowane w stronę ziemi, ku codziennej, powszedniej pracy, dru­dzy rozglądali się na wszystkie strony. Chcieli żyć i oddychać czymś więcej aniżeli własnymi sprawami. Ludzie tacy raptem spostrzegli, że w ostatnich czasach koloniści niemieccy mieszkający w sąsiedztwie Korze­niowskich, a także i w dalszych okolicach zaczęli się dziwnie ożywiać. Niespo­dziewanie bardzo się zbliżyli do Ukraińców. Było to zaskakujące, ponieważ niektórzy z nich ledwie tolerowali Polaków i tylko wtedy, gdy byli dobrymi gospodarzami. Ukraińcami zaś jawnie pogardzali i bar­dzo chętnie, zgodnie z powszechną modą, mówili o nich: — To hady… głupie gady… Do niczego nie dojdą. Oni wcale nie wie­dzą, co mają robić… Dobre z nich tylko niewolniki. Polacy słuchali tego z rosnącym niepokojem i nie wiedzieli, co mają o tym myśleć. Niemcom bali się ufać. Dostrzegali, że ich niespodziewane kontakty z Ukraińcami, choć bardzo zamaskowane, ożywiały się nieustannie. W końcu także i ludzie dobroduszni zaczęli to zauważać, ale nie mieli im tego za złe. W swojej naturalnej świadomości nie odmawiali nikomu prawa do swobod­nego postępowania, bo przecież Rzeczpospolita zawsze była państwem wielo­narodowościowym. Różne narody żyły w niej bardzo bezpiecznie, dostatnio, dopóki były jej wierne. Wówczas panował spokój, nikt nikomu nie odbie­rał prawa do własnego życia, obyczajów, religii i kultury. Ale w ostatnim czasie nawet ze strony Kościoła, z samych jego wyżyn do­chodziły jakieś odgłosy, w których wyraźnie pobrzmiewało, że Niemcy chcą zrobić porządek z partiami komunistycznymi. Miały one wielkie poparcie Rosji bolszewickiej i zagrażały partiom skrajnie nacjonalistycznym, które w Niemczech sięgnęły już po najwyższą władzę. Od różnych znajomych usły­szał to również i Wiktor Korzeniowski, który podobnie jak jego dziadek Do­minik żywo interesował się wydarzeniami w świecie i utrzymywał kontakty z sąsiadami. Od jakiegoś czasu planował odwiedzić Berga, ażeby z nim zamie­nić po niemiecku przynajmniej kilkanaście zdań. Uczył się ich, zwłaszcza gdy sobie przypominał, że Joasia bardzo chętnie uczy się języków obcych. Ale równocześnie pod wpływem jej i rosnącej mody Wiktor zaczął się interesować językiem esperanckim. Od dłuższego czasu Joasia pokazywała mu wiele róż­nych gazet i pism, w których z takim entuzjazmem pisano o esperanto, aż w końcu uwierzył, że będzie to język międzynarodowy, a niemiecki można już trochę zaniedbywać. — Ty przecież wiesz — powiedziała do niego z uśmiechem i z rumieńcami na twarzy, gdy pewnej niedzieli spotkali się po mszy w Torczynie — że ja do tej pory uczyłam się bardzo pilnie języka francuskiego… no i niemieckiego. Ale

niedawno zorientowałam się, że esperanto jest bardzo proste. Jeżeli nasze dzieci w szkołach… — szybko dodała — będziemy uczyli języków obcych, to właśnie ten język najszybciej opanują. — No tak! — Wiktor wykrzyknął. — Ja też zwróciłem uwagę na ten język. On jest taki dźwięczny, melodyjny i łatwo wpada w ucho… Myślę, że bardzo szybko będzie się go zapamiętywało. — Powiedziałabym, że naturalnie i bez wkuwania. — A język niemiecki, według mnie, ma ciężką budowę zdaniową. — I nie jest za bardzo lubiany przez Polaków — zgodziła się Joasia. — Chociaż mój dziadek Dominik, gdy byłem mały, powiedział mi, że trze­ba znać język sąsiadów… — A ja się go już trochę nauczyłam! — wesoło roześmiała się Joasia. — Oj, to dobrze! — Wiktor szczerze się ucieszył. — Tak, tak… Ale chciałabym ci opowiedzieć o różnych planach na przy­szłość, jakie robią teraz moje koleżanki i niektórzy koledzy po skończeniu szkoły. Krystyna napisała do mnie, żebym przyjechała do niej, do Łucka. Ona ma wiele znajomości i chciałaby ze mną porozmawiać o różnych ważnych sprawach. — No właśnie! Ja też chciałbym się dowiedzieć… i coś postanowić, jak zorganizować… to moje życie. Bo nie będę handlował jak Smolenar albo Kalisz ani też nie założę elektrowni jak świętej pamięci pan Borkowski… — Ach! Spotkało go takie nieszczęście! — Joasia westchnęła z prawdziwym żalem. — O… niestety — po chwili milczenia odpowiedział Wiktor. — Ja nie mam takich warunków jak on i nie mógłbym tak zarabiać… Będę musiał szukać innych sposobów na życie. Joasia ze zrozumieniem pokiwała głową. Po chwili uśmiechnęła się i po­wiedziała: — Na Wołyniu tak łatwo, tanio i tak wydajnie się produkuje. Moim zda­niem chleba wystarczy dla wszystkich. Widzę to coraz lepiej. — Dlatego ci Niemcy tak się tutaj pchają — zauważył Wiktor. — Szukają bogactwa. — Oj, zdaje się, że wielkich bogactw — Joasia dokończyła. Pogoda była piękna. Joanna i Wiktor szli powoli, nie śpiesząc się, i rozma­wiali o swoich przyjaciołach z Torczyna, z Łucka i o tym, co oni teraz naj­prawdopodobniej robią, jakie mają plany i jak zaczynają układać sobie życie. Joasia opowiadała również o swoich braciach, o tym, jakie perspektywy się przed nimi rysują, i że od pewnego czasu wiadomo, będą je próbowali mądrze wykorzystać. Chociaż, zaraz dodawała, nie będzie to droga prosta i równa. Ale natychmiast próbowała wyjaśnić, że to jest normalne. Po prostu trzeba pracować, a przyszłość będzie nieustannie się przybliżała i układała niejako na swój sposób.

Rozmawiali cały czas, droga przebiegła im szybko i niepostrzeżenie. Wiktor odprowadził Joasię do domu i zawrócił na obiad w swoją stronę. Rozdział 109

Po kilku dniach Wiktor zdecydował się odwiedzić Berga. Wybrał się w najbliższą sobotę i gdy się już zbliżał do jego pięknego gospodarstwa, w pewnej chwili dosyć niespodziewanie dla samego siebie skręcił w przeciwną stronę. Jakaś zdecydowana myśl pokierowała nim, ażeby odwiedzić młodych Lipskich. Zapragnął porozmawiać z nimi i poradzić się ich, czy nie byłoby lepiej zamienić małe radio kryształkowe ze słuchawkami na duży odbiornik wzmocniony akumulatorem, bo słychać coraz częściej, że wszyscy już takie kupują. Nie było tanie, o wie­le mocniejsze i łatwiejsze w obsłudze. Zanim jeszcze skierował się do ich domu, nagle spostrzegł grupę policjan­tów, którzy pod karabinami prowadzili przed sobą kilku Ukraińców. Duża grupa ludzi w dziwnym i groźnym nastroju podążała w milczeniu od strony ukraińskiej wsi. Młodzi Ukraińcy z rękami w kajdanach szli pomiędzy poli­cjantami, głowy mieli opuszczone, twarze ponure i ukryte w potarganych wło­sach. W bliskiej odległości za nimi ciężkimi krokami podążało dwóch następ­nych policjantów, a za nimi jeszcze kilku ludzi, którzy uginali się pod ciężarem niesionej broni. Policjanci, którzy prowadzili skutych Ukraińców, co chwila głośno i gniewnie na nich pokrzykiwali. Na ten widok Wiktor stanął jak wryty i nie mógł się ruszyć z miejsca. Pierwszy raz w życiu zobaczył tak nieprzy­jemne zdarzenie i z wrażenia zapomniał nawet, gdzie się znajduje. Tymczasem wciąż rozlegały się ostre krzyki policjantów, także po chwili i Ukraińców, którzy ochłonąwszy, zaczęli wyrażać swoje uczucia, a nawet oburzenie. — Do przodu! Nie zatrzymywać się! — Jej Bohu, to nie my!14 — odważył się krzyknąć przestraszony Ukrainiec. — Milcz, ty kłamco! — natychmiast odpowiedział oburzony policjant. — To nam podkinuły!… Nimci15. — Ticho!… — upomniał go jego towarzysz. — Szczo ty bałakasz! Ty du­rak! Mołczy!16 — To… na polowanie! — krzyknął do policjanta ten sam, obracając się. — Bez pozwolenia?! — policjant odpowiedział z oburzeniem. — Jacy z was myśliwi?! — inny policjant roześmiał się drwiąco. — To buła… zabawa17 — odezwał się pierwszy Ukrainiec. — Z taką bronią?! — zdumiewali się policjanci. — Odechce się wam zabawy… Teraz zobaczycie — dodawali zgodnie. — To nie my! — krzyczał bez zastanowienia inny Ukrainiec.

— No, no… Zobaczymy teraz, kto to… — już spokojniej odpowiadał po­licjant. — Do przodu, hej, wy tam! — wołali inni. — Naprzód! prędzej! Do przodu! Ostre komendy i krzyki sprawiły, że Wiktor, pokonując strach, zaczął pilniej przyglądać się całemu zdarzeniu. Policjanci, nie oglądając się na nikogo, pędzili pod karabinami młodych Ukraińców z rękami wykręconymi do tyłu, na któ­rych nieprzyjemnie błyszczał szary metal kajdanek. Wśród nich Wiktor roz­poznał znajomych ze spotkań i zabaw u Czetwertniów. W najśmielszych wy­obrażeniach nie przewidywał takiego obrotu sprawy i na ten widok zrobiło mu się zimno. Zrozumiał, że to, co zobaczył, nie miało nic wspólnego z żartami. Jeszcze nie zdążył się otrząsnąć z wielkiego zaskoczenia, a także niemiłego przeży­cia, gdy raptem naprzeciw niemu wybiegli dwaj młodzi Lipscy, a za nimi podążał ich ojciec, Kazimierz. Okazało się, że cały ten groźny pochód oglądali przez okno: — Była rewizja… i odebrali im broń… — szepnął starszy Marian. — Podobno takie sprawy zaczynają się ujawniać… coraz częściej. — A teraz w naszej okolicy! — przeraził się Janek, młodszy syn Kazimierza. — Jednak podobno broń dostarczali im Niemcy… — Lipski, nachylając się do Wiktora, dodał ku jego najwyższemu zdumieniu: — Zaczyna się jakaś wy­wrotowa współpraca, pod pozorem przyjaźni towarzyskich i kontaktów kulturalnych! Podobno Ukraińcy już od jakiegoś czasu brali od nich broń… To straszne, to niebezpieczne! — A czy to nie jest przestępstwo polityczne? — zapytał Wiktor. — Jeżeli zostali aresztowani, to chyba tak — odpowiedział Kazimierz. — Teraz ja się zastanawiam, czy oni, to znaczy ci… z sąsiedztwa nie pomyślą sobie, że ja doniosłem do nich na policję… Mogą przecież tak uważać i czy… się na mnie nie zemszczą? Na nas? — dodał z przerażeniem. Wiktor nic nie odpowiedział. Ponieważ bywał na spotkaniach towarzyskich z Ukraińcami, on także przeraził się nie mniej niż Kazimierz. Ale w tej chwili nie dał tego po sobie poznać. Nic nie mówił, ażeby Kazimierza nie martwić. Choć domyślał się, że Lipski swoją sytuację przemyślał bardzo przy­tomnie. Rozumiejąc to wszystko, Wiktor ciężko westchnął. Zdumiony był, zaskoczony, a w głębi duszy przerażony. — Broń do Wołynia dostarczana jest z samych Niemiec. I jak widać, jest ona przekazywana w następne ręce… — Lipski coś jeszcze sobie przypomniał: — Niedawno słyszałem, że podobne rzeczy działy się w okolicy Lwowa… I tam także dochodziło do aresztowań w organizacjach, które pozorowały działalność kultu­rową. Ukraińcy z tego powodu bardzo obrazili się na Polaków. Ale nagroma­dzili tam masę broni. — W normalnym państwie większe zgromadzenia ludzi nie mogą mieć broni

do swojej dyspozycji, do niewiadomych celów… Chyba nie mają do tego prawa… — dziwił się Janek. — No pewnie! — gwałtownie odkrzyknął starszy, a ojciec pokiwał głową. — Robią, co im się tylko podoba. — Niemcy ryją jak świnie na cudzym polu — Wiktor odruchowo zacyto­wał powiedzenie Juliana, ojca dziadka Dominika. Lipski popatrzył na niego z najwyższą powagą, ale nic nie odpowiedział. Wiktor natychmiast zauważył i zapamiętał ten wstrząsający wyraz jego oczu. — Och, żeby tylko… — westchnął Kazimierz. — W porządnym gospodarstwie z takimi świniami robi się porządek! — wy­krzyknął Marian. Zapanowała tak przytłaczająca cisza, że nikt mu nawet nie skinął głową. — Bo inaczej… będą razem z Niemcami robili jakieś przewroty. — Z Niemcami?! — zdumiał się Wiktor. — Przecież Polacy zawsze uważali, że Niemcom nie można ufać. Adam Mickiewicz napisał o tym bardzo wyraźnie! Sam to czytałem. — No właśnie! — wykrzyknął Kazimierz. — Gdzieś to czytałem… Tylko gdzie? — W Grażynie! — przypomniał Wiktor. — O, tak! — krzyknęli wszyscy jednocześnie. — Mój Boże, mój Boże… — wzdychał Lipski. Rozdział 110 Wkrótce lotem błyskawicy rozeszła się wiadomość, że Polacy aresztowali wielu młodych Ukraińców i odebrali im broń. Mówiono także i o tym, że polscy policjanci za karę i dla odstraszenia na przyszłość od podob­nych wykroczeń w paru ukraińskich wsiach podczas rewizji spalili domy. Władze polskie były przekonane, że chociaż Ukraińcy rewolucji nie mogą wywołać, to jednak nie mają prawa posiadać składów z bronią. Ale, jak wieść niosła, aresztowani po kilku dniach zostali wypuszczeni na wolność. Wkrótce w do­mu Korzeniowskich pojawił się Kazimierz Lipski. Wrócił do tej bulwersującej sprawy i dokładnie opowiedział o całym wydarzeniu, również i o tym, że pośrednio byli w to zaplątani także bracia Ewy. Wiktor, gdy to usły­szał, prze­raził się jeszcze bardziej. Natychmiast pomyślał, że przez dłuższy czas nie powinien się z nimi spotykać. Również jego rodzice, Adam i Róża, w mil­czeniu i z lękiem pokiwali głowami. — A do czego miałaby im służyć ta broń? — zdumiewała się Malinowska. — Pewnie chce im się wojny. Ale przecież wojny nie wywołają… Państwo polskie na to nie pozwoli! — Adam krzyknął z oburzeniem. — Może to Niemcy chcą wojny? — bez zastanowienia rzucił Wiktor.

— E… Przecież oni mają u siebie wielki bałagan i bezrobocie! — szczerze się dziwiąc, powiedział Lipski. — O, Hitler robi porządek i dlatego Niemcy popierają go coraz bardziej — spostrzegł Adam. — A tym Ukraińcom, co im tak źle? — wciąż się dziwiła Malinowska. — Nie wiedzą, jaki straszny głód panuje w Rosji i na wschodniej Ukrainie?! A może to Niemcy ich podjudzają? — No właśnie! — przeraziła się Róża. — Malinowska to ma rozum — szczerze się zdumiewał Adam. — Niczym świętej pamięci mój ukochany Dominik — rozczuliła się Mali­nowska. — Oj, tak! Twój ojciec, Adamie, gdyby żył, byłby nadzwyczajnie dumny z naszej kochanej Malinosi. — Róża podeszła do niej i czule ją do siebie przycisnęła. — Ile ja się od niego nauczyłam?! Tego nie można zapomnieć! — My wszyscy wzięliśmy od niego bardzo dużo — zakończył Lipski. — Ale byłoby bardzo niedobrze, gdyby to była prawda z tym podjudzaniem — po chwili dodał ze smutkiem. — Ja tylko tak powiedziałam — lekko się zaśmiała Malinowska. — Dlaczego Ukraińcy mieliby słuchać Niemców? Z jakiej racji? — nieustannie się zastanawiał Wiktor. Instynktownie czuł, że za tymi wydarzeniami kryje się coś niejasnego, a może i bardzo podstępnego. — Dlaczego Niemcy teraz szu­kają Ukraińców? Co to może być? — Czuł, że męczy go niepokój. — Nie wiem, nie wiem… — Lipski próbował coś odpowiedzieć. — Oni nie wiedzą, jak Niemcy pogardzają Słowianami! — A nimi najbardziej — cicho dodał Adam. — Dlaczego?! — zdziwiła się Malinowska. — Niemcy sami nie wiedzą, kim mają być. I są okropnie chciwi — przypo­mniał Adam. — Taki kulturalny naród? Ja tego nie rozumiem — zdziwiła się Róża. — A kto tak strasznie ograbił całą Polskę podczas ostatniej wojny? Nie pamiętacie?! — wykrzyknęła Malinowska. — O, tak. Niestety… — przypominając sobie wydarzenia z wojny, wszyscy równocześnie westchnęli i zamilkli. Smutne milczenie przerwał Lipski: — Moi chłopcy skombinowali sobie radio na akumulatory i ciebie, Wiktor, zapraszają na wiadomości. Posłuchamy, dowiemy się, co słychać na tym nie­spokojnym świecie… A może i ty ruszysz się trochę od swojej roboty, Ada­mie? No? — zachęcał z uśmiechem. — Na takie zaproszenie… przyjdziemy! — Adam uśmiechnął się

obiecująco. Rozdział 111

Niespodziewanie któregoś dnia wzdłuż ogrodu Lipskich rozległ się dziwny szelest i rytmicznie powtarzające się skrzypienie piasku. Zdawało się, że ktoś się przechadza lekkimi, ale zdecydowanymi krokami po dróżce, która prowadziła do drogi ogólnej. Powodowana odruchową ciekawością Joanna wyjrzała na drugą stronę ogrodu. Nagle zobaczyła przed sobą Ewę Buhajczu­kównę. Zdziwiona jej obecnością nie odezwała się, ale spostrzegła, że na jej pełnej, dorodnej, ale zaczerwienionej z podniecenia twarzy nie było śladu uśmiechu. Zaskoczona Joasia nie mogła tego zrozumieć. Nie pojmowała, dla­czego Ewa jest taka wzburzona. Zatrzymała się, lekko zmarszczyła brwi i znie­ruchomiała. Jeszcze bardziej zdumiały ją słowa, które jak niepowstrzy­mana lawina popłynęły z pięknych ust Ewy: — Ej, ty, Joasia! Ja tobie mówię, ty rzuć tego Wiktora, bo on jest mój! — krzyknęła podniecona Ewa. Lipska popatrzyła na nią z najwyższym zdumieniem i z raptownym gnie­wem, ale nic nie odpowiedziała. — On mnie kocha! — krzyczała Ewa. — A ty się wynoś, bo jeszcze ja tobie pokażę! — Co ty mnie pokażesz?! — wykrztusiła Joasia, czując, że mięśnie jej twa­rzy nagle stwardniały jak kamień. — No, ty zobaczysz! A wy, Lachy, jeszcze zobaczycie! Ja wam to mówię! — Czy on ciebie będzie słuchał?! — krzyknęła Joanna. — Wiktor to Lach! — On mnie jedną kocha! Ja się jemu bardzo podobam! Mnie to wszyscy mówili! — Ale on mnie tego nie mówił! — Ty breszysz18, bo ty jego chcesz mieć dla siebie! — Idź precz! Ja tobie pierwsza drogi nie zaszłam! — tracąc nad sobą panowanie, rzuciła do niej Lipska. — To lepiej i nie zachodź. Bo jeszcze popamiętasz! — Co mnie straszysz?! — Ja tobie radzę, daj jemu spokój! On ciebie nie kocha! — Ewa się wyprężyła, zręcznie wykręciła na bok, ale nie ustępowała. — Zostaw mnie! — Joasia cała się wzdrygnęła. — Nie stawaj mi na dro­dze! Czy ja tobie przeszkadzam? Ja tobie jego nie zabieram… Idź i bierz go sobie! — Wtem powiedziała coś, czego się po sobie w naj­mniejszym stopniu nie spodziewała. — No, idź i zabieraj go sobie… Ja tobie nie przeszkadzam, nie zabraniam… Czego ode mnie chcesz?! — krzyknęła przeraźliwie swoim bardzo

mocnym, ale równocześnie jakimś obcym głosem. Zdumiona Ewa pobladła i znieruchomiała. Wahała się i nie wiedziała, co odpowiedzieć. — No, no — po chwili pogroziła palcem. — Ty nie bądź taka mądra. Wielka pani się znalazła! Ej, wy, pany! Zobaczycie, jeszcze wy się docze­kacie! Zobaczycie! — potrząsając zaciśniętą pięścią, krzyczała urągliwie, z ca­łej siły i ze złością. Ale widząc, że Joasia nie odpowiada, zaczęła krzyczeć z siłą jeszcze większą: — Tak nie będzie jak teraz! Wszystko się zmieni i wy, Lachy, pójdziecie precz! Ewa umilkła, postała kilka se­kund i szybko znikła. Joasia nie mogła odpowiedzieć na jej krzyki. Gdy zrozumiała, że Ewy nie ma obok, już nie panując nad sobą, zaczęła bardzo głęboko oddychać i natychmiast poczuła, że czoło ma pokryte kroplami potu. Westchnąwszy, otarła je, uspokoiła się, cała pobladła i cicho, z opuszczoną głową wróciła do domu. Naprzeciw niej wyszła jej matka, uśmiechnięta i ciągle jeszcze piękna. Jo­anna odwróciła głowę na bok, minęła ją najszybciej, jak tylko mogła, i chył­kiem pobiegła do swojego pokoiku. Ale matka wyczuła natychmiast, że Joasia coś głęboko przeżyła. Zauważyła, że na delikatnej i wyrazistej twarzy córki nie­przyjemnym piętnem odbiło się jakieś przykre, a nawet bolesne przeżycie. Pani Lipska zadrżała i odtąd zaczęła ze wzmożoną uwagą przyglądać się swojej córce. Nie rozmawiała z nią, o nic nie wypytywała, ale delikatnie i nieustannie ob­serwowała. Czuła w Joasi napięcie i niepokój, który ją samą zaczął przenikać. Domyśliła się, że jej córka była czymś bardzo zaprzątnięta. Wkrótce dostrzegła, że Joasia czegoś niecierpliwie szuka, porządkuje czy może kompletuje. Lipska głęboko się nad tym wszystkim za­stanowiła, jednak nie mogła dociec przyczyny ani odgadnąć celu tych niespokojnych czynności. Słyszała od jakiegoś czasu, że Joasia ma różne plany, wiedziała, że one jeszcze nie były ustalone i mogły ulegać istot­nym zmianom. Ale teraz, po dalszych spostrzeżeniach zauważyła, że Joasia najprawdopodobniej podjęła jakąś decyzję. Zdradzało to jej gorączkowe zachowanie. Tak widoczne poszukiwania, pakowanie się i szczegól­nie wzmożona ruchliwość oznaczały coś nowego. Z jednej strony pani Lipska się niepokoiła, ale z drugiej strony się ucieszyła, że Joasia jest dzielna i ma swoje plany. Wreszcie, pokonując w sobie nieśmiałość, zwróciła się do córki z pytaniem: — Joasiu, czy ty coś ważnego postanowiłaś? Joanna, nie patrząc na matkę, po chwili dziwnego ociągania się, ze ścią­gniętym uśmiechem odpowiedziała, że dostała wiadomość od przyjaciółki z Łucka. — Krystyna ma dla mnie pracę korepetytorki. Jej kuzyn Lucjan… ma kło­poty z przejściem do następnej klasy. — O?! Czego będziesz uczyła? — żywo spytała pani Lipska.

— No… — Joasia nagle się zaczerwieniła i po chwili zastanowienia odpo­wiedziała: — Wszystkiego… — Ach tak… — zdziwiła się Lipska. — Czy to nie będzie dla ciebie za dużo? — On jest taki, że trzeba z nim wszystko zaczynać od początku… — Nie zmęczysz się? — Ach! — Joasia niemal boleśnie wykrzyknęła: — A czyż właśnie nie trzeba mi ciężkiej pracy?! Pani Lipska zamilkła z wrażenia. Szeroko otworzyła oczy i nic nie odpowie­działa. Ale po jakimś czasie się uspokoiła. Jeżeli Joasia chce pracować, zarabiać, a przy okazji dalej się uczyć, to może być tylko dobrze. Po dłuższym zasta­nowieniu doszła do wniosku, że teraz może być zadowolona, jeżeli przedtem była o nią niespokojna. Mężowi swojemu Kazimierzowi nic o tym wszystkim nie mówiła. Uważała, że on ma pilniejsze sprawy, różnorodne, bogate plany i nie może się zajmować pospolitymi sprawami babskimi. Zresztą pan Kazimierz, który miał dużo roboty w gospodarstwie, zawsze oprócz tego lubił się zajmować polityką, teraz także zaczął się przejmować innymi sprawami. Rozdział 112

Pewnego dnia, jak Polska długa i szeroka, aż po najdal­sze krańce rozległ się wielki, niemilknący okrzyk: — Marszałek Piłsudski nie żyje! Na ulicach polskich miast, wsi, miasteczek, także Łucka, Torczyna i wielu innych, ludzie zbierali się w domach, przed kościołami, w sklepach, na placach miejskich i z wielkim przejęciem wołali do siebie: — Piłsudski umarł! — O Boże! Umarł marszałek Piłsudski! Co to będzie?! — niektórzy gło­śno krzyczeli. — No cóż — odpowiadali inni. — Przecież w końcu musiał umrzeć… — Ale teraz, kiedy nadchodzą takie niepewne czasy? — ludzie wołali ze strachem. — Ano właśnie… — przestraszeni odpowiadali. — Może to dla Polski zły znak? — Och! — wyśmiewali ich ludzie spokojni i beztroscy. — Przecież to jesz­cze jeden przesąd! — Być może, być może… — pokornie odpowiadali skarceni. — A może to i lepiej, że… umarł? — ktoś wyrzekł, zastanawiając się powoli i głośno. — Dojdzie do głosu opozycja. — Wciąż te skrajności. Na zachodzie rośnie nacjonalizm, a z drugiej strony,

po sąsiedzku, mamy komunizm — odpowiadali bezinteresowni zwo­lennicy demokracji. — Według mnie Polacy nie tworzą skrajności. To jest ich słabość, a zarazem… siła. Skrajności tworzą nasi sąsiedzi. — Tak, tak. To oni rzucają się gwałtownie na lewo albo na prawo, w górę albo w dół… Także sam marszałek Piłsudski nie był fanatykiem i wielu tego nie doceniało. On chciał Polski dla wszystkich. Nikt nie mógł zaprzeczyć i zapadło milczenie. — Ale co teraz może się wydarzyć? — zapytywali ludzie trzeźwi i ci, któ­rzy bez potrzeby nie dawali się wyprowadzić z równowagi. Po chwili milczenia ktoś odpowiedział filozoficznie: — Jeden Bóg to wie. — I on tę przyszłość ukrywa… przed małym człowiekiem. Wszyscy zamilkli. Cała odrodzona Polska żegnała swojego prawdziwego i wielkiego przy­wódcę. W pełni świadoma tego, czym i kim był dla niej komendant Piłsudski, ojczyzna wyprawiła dla niego pożegnanie jak najwspanialsze i jak najserdecz­niejsze. Specjalny pociąg z Warszawy do Krakowa przewiózł na wysokiej, odkrytej platformie trumnę z jego ciałem okrytą sztandarami i kwiatami. Ten bardzo uroczysty pochód pogrzebowy otoczony wielkim splendorem przemierzył całą Polskę. Brały w nim udział najwyższe władze, marszałkowie sejmu, przedstawiciele całego narodu, wysokie ducho­wieństwo i weterani walk o niepodległość ojczyzny. Po drodze wychodziły im naprzeciw tłumy ludzi. W większości Polacy bardzo żałowali Piłsudskiego, płakali i żegnali się z nim uroczyście, a zarazem serdecznie. Wspaniały i do­stojny orszak pogrzebowy wstąpił na Wawel i marszałka Piłsudskiego pocho­wano pośród największych polskich bohaterów i twórców. Tam gdzie, jak powiada krakowski wieszcz Stanisław Wyspiański, śpią wiecznym snem wielcy polscy królowie. Po swoich niezwykłych doświadczeniach Komendant miał prawo osądzać Polaków. Doskonały był w wypowiedziach trafnych i krótkich, które znakomi­cie charakteryzowały wady i zalety Polaków. Ale teraz odchodził już na zaw­sze. Żegnając Komendanta, weterani bojów o wolną Polskę, którzy dla wskrze­szenia ojczyzny nie żałowali swojej krwi, życia, cierpienia i żołnierskiego znoju, ocierając łzy, na pożegnanie razem z nim powtórzyli: „Z trudu naszego i znoju Polska powstała, by żyć…”. W pożegnaniu Komendanta brała udział cała Polska; także i Wołyń, cho­ciaż nie był bezpośrednim tego świadkiem i widzem. Najbardziej go żałowali ludzie szczerzy i mający, jak mówi bardzo stara i patriotyczna pieśń, umysły poczciwe. Pan Kazimierz Lipski, który na wszystkie strony przebadał sytuację Polski w nowym wieku, z wielkiego wzruszenia i przeżycia wprost zalewał się łzami.

Chociaż starał się to ukrywać, wiedziała o tym cała jego najbliższa ro­dzina. Również gorącymi łzami opłakiwał go Szczęsny Jaworski. Pośród bli­skich krewnych Korzeniowskich w największą melancholię popadł stary Wą­sowicz. Po pogrzebie Marszałka ogarnęła go wielka zaduma. Opanowała go z taką siłą, że pogrążony w smutnym nastroju milczał całymi dniami. Wszyscy domownicy, znając go dobrze, nie ośmielali się przerywać tego milczenia albo pytać o jego przyczynę. Wiedzieli, że wielkie zamyślenie Michała miało głębokie przyczyny i nieustannie obracało się wokoło spraw nadzwy­czajnie ważnych i trudnych. Rozdział 113

Bliscy i dalsi znajomi spotykali się, jak zwykle, po sumie w Torczynie. Przysta­wali w niewielkich grupkach, ponieważ chcieli sobie niejedno powiedzieć. Po pierwszych powitaniach i zapytaniach, co słychać w okolicy i co nowego wydarzyło się w ich życiu, przyznawali z zadowoleniem, że są zdrowi i życie toczy się po dawnemu. Ale gdy niebawem zapadło milczenie, Pawłowski, daleki kuzyn legionisty Sobieszczańskiego, z westchnieniem zauważył: — Zdaje się, że jakaś ważna epoka dla Polski minęła. Rozejrzał się i zobaczył poważne twarze. Panowało milczenie, po­nieważ nikt nie wiedział, co będzie dalej. W pewnej chwili podszedł do nich Piotr Borkowski, który podobnie jak jego ojciec, bardzo cenił Piłsudskiego. — Szkoda naszego Marszałka — powiedział ze szczerym żalem. Ktoś cicho westchnął, ale milczenie trwało dalej. Po chwili zapytał Wrób­lewski, którego syn pracował u młodego Borkowskiego: — A co wy myślicie o tym Hitlerze? — Słychać go już w całej Europie… Co to może znaczyć? — Jakżeż on krzyczy! Cóż to za przeraźliwe wrzaski rozlegają się po ca­łym kraju, a może jeszcze dalej? — Czy Niemcy z natury swojej są tacy hałaśliwi? — zapytywał dobroduszny nauczyciel gimnastyki, bliski kolega Jaworskiego. — Zaczynają od tego, że chcą zakrzyczeć cały świat. — Ale to przecież naród bardzo uzdolniony muzycznie. — Czy w parze idą ze sobą muzykalność i nadmierna siła głosu? — upo­rczywie rozważał ten sam nauczyciel. — Hm… — ktoś zauważył — Hitler podobno bardzo lubi muzykę. — I Niemcy się nim zachwycają! — Jak mu klaszczą! Na spotkania z nim przychodzą wielkie tłumy i krzy­czą: Heil Hitler!19 — Dlaczego oni go tak słuchają?! — Według mnie to niebezpieczny furiat! — krzyknął Pawłowski.

— Ale podobno Niemcy bardzo się zbroją! — Są nadzwyczajnie zadowoleni, ponieważ mają pracę. — Jednak Żydom jest coraz gorzej i zdaje się, że wielu Niemcom to się bar­dzo podoba. — Jakież to krańcowości! Jedni drugich biorą za łby i kto mocniejszy?! Widząc, że Korzeniowscy żegnają się ze wszystkimi znajomymi i zamie­rzają odjechać do domu, energicznym krokiem podszedł do nich młody Bor­kowski i cicho powiedział: — Słyszeliście? Berg i Miller zostali aresztowani. Grozi im osadzenie w Berezie Kartuskiej… Podobno za współpracę z Niemcami hitlerowskimi — dodał. — Kilka dni temu była u nich policja i zostali zabrani. Róża i Malinowska zamarły ze zdumienia i zgrozy. Szybko popatrzyły na Adama, który także umilkł, jakby się raptem nad czymś bardzo głęboko zasta­nowił. Zaskoczony był w najwyższym stopniu, ponieważ swoich sąsiadów nigdy nie posądziłby o zdradę polityczną. Zdawało się, że tej przerażającej wieści nie może dać wiary, ale z wrażenia nie wiedział, co odpowiedzieć. Instynktow­nie uwierzył młodemu Borkowskiemu, jednak nie chciał dać po sobie poznać, jak bardzo się tym zmartwił. Wciąż nie wiedział, co odpowiedzieć. W końcu westchnął i cicho spytał: — A skąd o tym wiadomo? — Powiedział mi jeden z tutejszych policjantów… Uważajcie na siebie, ra­dzę wam z głębi serca. Gorące pozdrowienia od mojej mamy. — Piotr na ko­niec serdecznie się uśmiechnął. — Dziękujemy bardzo! — wykrzyknęła Malinowska. — Proszę powiedzieć, że my również życzymy jej dużo zdrowia… i opieki boskiej — dodała życzliwie. Młody Borkowski uśmiechnął się jeszcze raz, na pożegnanie pomachał wszystkim dłonią i się oddalił. Teraz dopiero Adam spojrzał za nim z szeroko otwartymi oczami. Z wielkim smutkiem pokiwał głową, jakby tym gestem dopiero teraz dziękował za tak nieoczekiwaną wiadomość. Z wrażenia długo nie mógł się poruszyć. Ale po kilku chwilach się ocknął. Na znak, że już odjeż­dżają, wstrząsnął lejce i konie pomknęły w znajomym kierunku. Gdy opuścili plac i wjechali na drogę prowadzącą do Kamilówki, zwolnił i z twarzą poważną zwrócił się do żony: — Do czego to doprowadzi? — zastanawiał się. — Jakież to prawo? — powta­rzał. Róża długo patrzyła na niego z przerażeniem. W końcu powiedziała: — A my dotąd czuliśmy się tak bezpiecznie… — Bóg da, że może to wszystko jakoś się ułoży — pocieszała ją Malinowska. Róża westchnęła i mocniej przytuliła do siebie swoje młodsze dzieci. Mijali podmiejskie okolice, pagórkowate pola, ponad którymi ciągnął się piękny las smoligowski. W tym czasie Róża myślała o wielu różnych sprawach, które

przy­chodziły jej na myśl i pojawiały się przed oczami. Zamyślenie jej przerwał Adam, który ściągnął lejcami rozpędzone konie i zwracając się do niej, powiedział: — A ja zapomniałem spytać młodego Borkowskiego o nowy dom. Ciekaw jestem, czy go budują. Róża na myśl o tym lekko się uśmiechnęła. Próbowała wyobrazić sobie inny, wspanialszy dom od tego, w którym bywali razem z Dominikiem Korze­niowskim jeszcze za życia pana Franciszka. Ale w jej myślach wszystko było po dawnemu. Zobaczyła odległe, minione czasy, zapomniane obrazy ożyły na nowo i jeden za drugim przepływały przed jej oczami. I w pewnej chwili, kiedy skręcali w dębową aleję, która wiodła prosto w rozległe podwórze Korzeniowskich, powiedziała wzruszonym, dźwięcznym głosem: — Pani Borkowska… to matka chrzestna naszego najstarszego syna! — Och, wyrósł nam on już, wyrósł… jak dąb! — wesoło przytaknęła jej Malinowska. Rozdział 114

Kilka dni później na podwórko Korzeniowskich wpadły wzburzone, zdy­szane i przerażone dwie kobiety. Były to żony Berga i Millera. Z najwyż­szym pośpiechem podbiegły do Adama i zanim zdążył o cokolwiek spytać, obie naraz zaczęły bardzo głośno krzyczeć, błagać go o pomoc i ratunek dla swoich mężów. — A co się z nimi stało?! — wiedząc o wszystkim, niechętnie pytał Korze­niowski. — Pan jest sołtys! Niech pan ich ratuje i podpisze, że są… niewinni! — Zasądzą ich na kilka lat! — krzyczały. — My tak pana błagamy! Na wszystko, co święte… — Panie sołtysie… panie Adamie, niech pan podpisze… że oni z tym nic wspólnego nie mieli! — rozogniona Bergowa krzyczała z całej siły. — Mam to zrobić? A dlaczego? — Adam zdumiał się w najwyższym stopniu. — Ja też mam rodzinę! Dlaczego oni to robili? Ja im nie kazałem — odpowiedział stanowczo. Kobiety gwałtownie opuściły głowy i zamilkły. Bergowa zaczęła rozpaczli­wie płakać. I po chwili głosem przerywanym przez szlochanie i łzy wyjąkała: — Ja nic nie wiedziałam… Mnie dopiero niedawno powiedział o wszystkim Czetwertnia! — Jeżeli oni dostarczali broni Ukraińcom, to pani nie widziała?! — oburzył się Adam. — Ja naprawdę o tym nie wiedziałam! — krzyczała Bergowa, ale Millerowa spuściła wzrok i zamilkła.

— Niech pan ich ratuje przed więzieniem! — raptem obie naraz krzyknęły rozdzierająco. — Mogą ich jeszcze gdzieś daleko wywieźć… albo co?! — Oni tam umrą albo rozchorują się na śmierć… — A my tu będziemy się męczyły same! — Oj, Boże… Boże! — krzyczały jedna przez drugą. — Niech nam pan pomoże! Pan jest taki dobry człowiek. — Lamentowały bez przerwy i na wyścigi. — Nic panu nie zrobią! — Niech pan podpisze… takie oświadczenie, że oni są niewinni i… ich pusz­czą! Adam w pierwszej chwili był głęboko oburzony. Milczał i w ten sposób sta­nowczo odmawiał. Ale płacz znajomych sąsiadek i nieustające, głośne, roz­paczliwe krzyki zmęczyły go i w pewnej chwili zmiękł. Zamyślił się i postano­wił naradzić ze swoją rodziną. Wszedł do domu, ażeby porozmawiać z Malinowską i z Różą. Wszyscy razem usiedli na starej dębowej ławie, przy której kiedyś rezydował Dominik Korzeniowski. Z boku przysiadł Wiktor i z napięciem przysłuchiwał się tej rozmowie. Słyszał, jak matka wyraża swoje oburzenie, ojciec wielką niechęć i różne obawy, ale Malinowska zachęca, ażeby Adam nie obawiał się zbytnio i odważył się poświadczyć o niewinności sąsia­dów. Adam pobladł i nic nie odpowiadał. — Podpisz im to… Nie bój się — Malinowska zachęcała. Po chwili milcze­nia dodała: — Jeszcze tym razem… można to zrobić. A co będzie potem, zo­baczymy… — uśmiechnęła się nieznacznie, złożyła ręce i ścisnęła je bardzo mocno. — Na mój rozum — ze smutkiem westchnęła — nie będzie to miało dla Polski… większego znaczenia. Słysząc to, Róża spojrzała na nią ze zdziwieniem i uważnie. Po chwili spytała: — Malinowska tak uważa? Ale nie usłyszała odpowiedzi. Podczas tych rozważań i długiego wahania, kiedy ludzie starsi i bardziej doświadczeni z wielkim napięciem się zastanawiali, co uczynić, Wiktor przy­patrywał się im i bardzo pilnie przysłuchiwał. W pierwszej chwili skłaniał się do tego, żeby ulec błaganiom kobiet, to znowu był temu przeciwny. Spo­glądając na swoich rodziców, on także się szamotał. Dobrze słyszał, jak obok niego wzdychali razem z Malinowską i czuł, jak głęboko się zastanawiali. Nie wiedząc, jak postąpić, długo milczeli. Ale gdy w końcu ojciec zdecydował, żeby wysłuchać próśb sąsiadek, Wiktor nie zaprotestował. Czuł, że jemu także z niezrozumiałych powodów coś jakby nakazywało zgodzić się z decyzją matki, Malinowskiej i ojca. Tymczasem Adam, zanim wyszedł do sąsiadek, napisał oświadczenie, że Berg i Miller, jego wieloletni i bardzo dobrzy sąsiedzi, z całą pewnością nigdy nie

współpracowali z hitlerowskimi Niemcami. Chociaż nic o tym nie wie­dział, zrobił to na własną odpowiedzialność i z całą świadomością obciążał swoje sumienie. W końcu ciężko i raz po raz wzdychając, podpisał oświadczenie własnym imieniem i nazwiskiem. Po czym dźwignął się z ławy, nieśpiesznym krokiem wyszedł na podwórze i zbliżył się do Niemek. Po długim milczeniu, podczas którego obie kobiety patrzyły na niego ze strachem i w najwyższym napięciu, powiedział do nich niskim, niechętnym głosem: — Podpisałem, jak chciałyście… Ale żeby mi się to więcej nie powtó­rzyło — dodał głosem surowym już i opanowanym. Ale gdzieś bardzo głęboko poczuł, że jego sumienie Polaka, a teraz jakieś nowe, nieprzyjemne odczucia i bardzo splątane myśli nie pozostają ze sobą w zgodzie. Obie kobiety natychmiast się rozpromieniły, otarły łzy chustkami, skrzętnie schowały papierek i czym prędzej wybiegły. O tym całym zdarzeniu Adam Korzeniowski opowiedział tylko Lipskim jako swoim bliskim sąsiadom i za­ufanym przyjaciołom. Przy okazji rozmawiali o różnych sprawach i narastają­cych niepokojach, które według ich rozeznania zapowiadały nowe czasy. Rozdział 115

W końcu i Korzeniowscy kupili duże radio zasilane przez akumulatory i zaczęli słuchać różnych stacji. Częściej od innych słuchał radia Wiktor i z każdym dniem był coraz bardziej zaniepokojony. Pewnego dnia nagle usłyszał, że Hitler, jakby zatracając zdrowy rozsądek, zaczął w szaleń­czym unie­sieniu krzyczeć: — Ukraina! To rdzennie niemiecka ziemia! Rdzennie niemiecka Ukraina! — rycząc, powtarzał. Wiktor ze zdumienia zamarł. Porażony i wstrząśnięty znieruchomiał. Prę­dzej spodziewałby się nagłej i straszliwej burzy z jasnego nieba, razem z ulewą i rażącymi ze wszystkich stron piorunami niż takiego oświadczenia z ust przywódcy sąsiedniego państwa. Słowa te zabrzmiały w jego uszach jak dzie­siątki bomb, które nagle ktoś rzucił w pobliżu, na podwórko i na sad spokojnie rozciągający się za domem. Zabrakło mu tchu i czuł, że dłużej nie może sam pozostawać w obliczu tak przerażającej wypowiedzi. Poruszony do głębi na­tychmiast pobiegł do kuchni i to, co przed chwilą usłyszał, powtórzył pozo­stałym domownikom. — A to nienasyć i bezednia! — machając nożem kuchennym, krzyknęła Malinowska. — Niemcy łapią ryby przed niewodem… — ze smutkiem powiedziała Róża. Po chwili dodała z melancholijnym uśmiechem: — Jak by powiedział nasz dziadek Dominik.

— To oznacza… — Adam wyjaśnił Wiktorowi — zagarniać łupy jeszcze przed zwycięstwem… Ach, cóż będziemy się martwili przedwcześnie. Przecież to szaleniec — powiedział po chwili. — Tak, to prawda — szybko odpowiedziała Róża, ponieważ także nie chciała martwić się zawczasu. Tak bardzo cieszyła ją teraz córeczka, która ładnie rosła i wzbudzała żywe zainteresowanie całego otoczenia. Róża była bardzo zadowolona, że po dwóch zdrowych i zdolnych synach los ofiarował jej ładną córkę. Oboje rodzice byli szczęśliwi i jak najlepszej myśli. — Ale powiem tatce, że ja mam złe przeczucia… — mimo to westchnął Wiktor. — No, ten Hitler… okropnie krzyczy, strasznie, przeraźliwie — przyznał Adam. — Czegoś takiego chyba jeszcze nie było. — I oni mu klaszczą! — zauważyła Róża. — Niemcy za nim wariują. — Krzyczeć na cały kraj i na całą Europę, że Ukraina jest rdzennie niemiecka? Moim zdaniem… to całkiem nie w porządku — upierał się Wiktor. — A naród niemiecki uważa go za bardzo mądrego i wielkiego wodza — wtrąciła Malinowska. — Mówią na niego Führer! — krzyknął Wiktor. — Są zaślepieni na jego punk­cie! — Według mnie on jest szalony, wyjątkowo szalony — powtarzał Adam. — I władzę ma coraz większą… — niepokoił się Wiktor. — Nie turbuj się o to — uspokajała go Malinowska. — To nie nasza sprawa. Tymczasem Korzeniowscy nie ustawali w codziennym wysiłku. Nie chcieli się zamartwiać wydarzeniami, na które nie mieli żadnego wpływu, i ubolewać nad tym, czego nie rozumieli. Adam, jako gorliwy i odpowiedzialny gospo­darz, niestrudzenie pilnował dobra swojej rodziny i jej majątku. Z różnych okolic ściągali do niego biedni chłopcy i dziewczęta ze skromnych rodzin. Chętnie ich przyjmował, bo Maksym i Maszka odeszli już w swoją stronę, zbudowali własne gniazdo, założyli gospodarstwo i powiększali je, wzorując się na swoim dawnym gospodarzu. Ale nie zapominali o nim. Przysyłali mu po­mocników, najczęściej chłopaków z bliskiego Polesia. Od wczesnej młodości musieli ciężko pracować. Gdy u Adama znajdowali robotę, chętnie z nim pracowali, dostawali nieco grosza i na odchodnym sporo jedzenia. Od wiosny aż do późnej jesieni Adam razem z nimi przebywał i wspólnie w każdym dniu organizował pracę. Niejednokrotnie powtarzał, że nie będzie trzymał ekono­mów, ponieważ są nieuczciwi i bardzo często doprowa­dzają właścicieli ziemskich do ruiny. Ale też niemało czasu zajmowało mu sprawowanie urzędu sołtysa. Choć swoją młodość miał już daleko za sobą, Adam zachował jeszcze dużo wrodzo­nej siły i zawsze starał się wiedzieć o wszystkim, co się dzieje w gminie. Nie­strudzenie roznosił urzędowe zawiadomienia, w tym oczywiście i wezwania

podatkowe. Od wielu też lat interesował się pożytecznymi kontraktacjami i wydajnością upraw, a nie mniej i tym, w jaki sposób można było korzystnie zbywać płody rolne. Do licznych swoich obowiązków wdrożył się jeszcze bardziej po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i po wprowadzeniu pol­skiego prawa administracyjnego. Cieszył się zawsze, gdy widział porządek, i z całej siły go popierał. Z jego inicjatywy i z pomocą wolontariuszy powstała w najbliższym są­siedztwie bardzo duża nowa remiza strażacka. Wielu młodych mężczyzn z wielką ochotą wstąpiło w jej szeregi. W wyznaczonych dniach strażacy od­bywali wspólne szkolenia i zawsze pamiętali, że mają zachowywać nieustanną gotowość w niesieniu pomocy wszystkim sąsiadom; w każdym wypadku, gdy wybuchnie niespodziewany pożar, w bliższej czy nawet w dalszej okolicy. Samochodu strażackiego jeszcze nie posiadali i trzeba było mieć w gotowości sprawne wozy i kilkanaście młodych, silnych koni. Adam, jak sam nieraz powtarzał, dzień i noc chodził dookoła swoich koni. Nieustannie troszczył się o to, żeby mieć piękne matki, przeważnie kasztanki o płowych, jedwabistych grzywach. W jego stajni rodziły się dorodne źrebięta, w najwyższym bowiem stopniu zważał na stan zdrowia zwierząt. Na myśl o tym rozjaśniał się, pro­stował i przygładzał wąsa. Wciąż nie opuszczała go wiara w sens życia, pracy i mądrego działania. Rozdział 116

Także Wiktor z każdym dniem i coraz odważniej szukał niezależności. Znajdował dla siebie pełną swobodę i nikt mu w tym nie przeszkadzał. Postanowił mieć własne dochody i zdawało mu się, że najbliższa rodzina pochwala takie stanowisko. Wiedział, że musi sam o to zadbać, ponieważ ojciec prowa­dzi wielkie, rodzinne gospodarstwo i kieruje pracą wielu ludzi. Wiktor wciąż pamiętał, że Joasia zachęcała go do założenia dużej pasieki. Miód wołyński nie miał równego sobie i cieszył się wielką sławą. Duże pasieki przynosiły piękne dochody. Rozmyślając o tym, Wiktor wyobrażał sobie, jak bardzo by jej się podobało, gdyby jego dom otaczał wielki, zaciszny, kwitnący sad, a nieopodal rozsiadła się kipiąca życiem pasieka. Pamiętał o tym, że Joanna przynosiła i pokazywała pisma, w których umieszczone były zdjęcia pięknych i nowoczesnych uli, zwanych warszawskimi. Wydawały się one bardzo wygodnymi domami dla pszczelich rodzin. Wiktor natychmiast przypomniał sobie, że w całej ich ro­dzinie najlepiej na pszczelarstwie znają się Korzeniowscy z Rudni i dlatego na wiosnę, po Wielkiejnocy, pojechał do nich i serdecznie zaprosił do Kamilówki. Aniela i Józef przyjechali w połowie maja, podnieceni i szczęśliwi, że będą przebywali razem ze swoimi bliskimi krewnymi, których, niestety, tak rzadko spotykają. Rudnia oddalona od miast i miasteczek zaszyła się w głuchym lesie

i słyszało się o niej bardzo rzadko. Oboje Korzeniowscy, zawsze uśmiechnięci i szczęśliwi, zdawali się najzupełniej zadowoleni ze swojego oddalenia i z życia, jakie tam wiedli. Wszakże z radością przyjęli zaproszenie. Przyjechali tym chętniej, że byli rodzicami chrzestnymi Juliusza. Adam przyjął ich z wielką życzliwością, a w ślad za nim wyściskali gości, wszyscy bez wyjątku, Ko­rzeniowscy z Kamilówki. Zaraz też okazało się, że na to spotkanie Józef i Aniela przywieźli w prezencie dużo dobrego ciasta, a swojemu chrześniakowi ofiarowali skórzany pasek z metalową ozdobną klamrą. Chłopiec na ten wi­dok odrobinkę się zaczerwienił, wstydliwie opuścił głowę, ale prezent przyjął i zaczął go oglądać z żywym zainteresowaniem. — Zaczerwienił się z zadowolenia! Dostać taki prezent?! — wołała pod­ochocona Malinowska. Juliusz w odpowiedzi jeszcze bardziej się zarumienił, ale pasek zaczął przymierzać. — Jak urósł? Już mało mniejszy od Wiktora! — wykrzyknęła ze zdumie­niem Józefowa, która posiwiała i się zaokrągliła. Nie przypominała już dawnej niebieskookiej, młodej kobiety o jasnych, zarumienionych policzkach i zawsze uśmiechniętej twarzy. — Niedługo Wiktora dogoni — oświadczył Józef Korzeniowski. — A kim byś ty chciał być? — pytał z go życzliwą ciekawością. — Julek chciałby zostać żołnierzem — wesoło wtrącił Wiktor. — Och?! — zdziwili się oboje Korzeniowscy. — No właśnie! Taką ma chęć. Duży jest i silny! — Róża dodała z rado­ścią. — Ale popatrzcie, że i Ania go już dopędza! — zdumiewała się wesoło. — Śliczna dziewczynka — zachwycała się Józefowa. — My też doczekali­śmy się wnuków. — To pięknie! Ale ten czas pędzi… jak szaleniec! Kiedy się o tym pomyśli, strach bierze… — Róża tym razem cicho westchnęła. — A nie smutno wam siedzieć tak daleko od świata? — dopytywała się Ma­linowska. — Oj, nie! — wykrzyknęła Aniela. — Mamy bardzo dobrych sąsiadów. — To Ukraińcy? — zainteresował się Adam. — Tak. I bardzo dobrzy ludzie. Prawdziwi przyjaciele. — Józef żywo poparł swoją żonę. — Oj, tak, tak… Życie mamy spokojne… Bardzo spokojne — Aniela po­wtarzała z miłym i szczęśliwym uśmiechem. — Mówicie, że wasi sąsiedzi są tacy życzliwi? — jakby nie dowierzając, znowu zapytał Wiktor. — Już trudno o milszych — z wielką skwapliwością poparł żonę Józef. — No to pięknie — Adam bardzo się ucieszył. Poczuł się spokojniejszy

o swoich bliskich kuzynów. Tymczasem Róża wraz z Malinowską i jej nowymi, młodymi pomocni­cami bardzo starannie karmiła gości. Przyjęci z prawdziwą serdecznością przez następne dni uczyli Wiktora podstawowych zasad obchodzenia się z pszczo­łami. Po śmierci Dominika stara pasieka z roku na rok marniała. Ale teraz młody gospodarz prowadził Józefa do sadu i tam ubierali się w ogromne ka­pelusze obciągnięte siatką chroniącą przed użądleniami podnieconych, a na­wet rozjuszonych owadów. Nie mogły one znieść wizyty nieproszonych gości, którzy otwierali ich domostwa i rządzili się w nich jak na swoim podwórku. Dzielne robotnice pszczele nie tolerowały tego i rzucały się na intruzów. Jednak zapobiegliwi ludzie nie przyszli tutaj z pu­stymi rękami. Okryte wielkimi rękawicami ich dłonie trzymały nasiąknięte zapachem dymu stare podkurzacze, których używał jeszcze Dominik, a które teraz Wiktor odnalazł w magazynie. Obaj naciskali miechy, które ze zwężonego i wysuniętego do przodu otworu wyrzucały gęste, szarawe kłęby. Osłonięci pachnącym dymem chroniącym przed rozgniewaną, wielotysięczną armią inteligentnych owadów, nachylali się nad ulem. Uroczyście, z wielką uwagą zdejmowali pokrywę jak dach z domostwa, wyjmowali ramki, w których miesz­kały pszczoły, i zastanawiali się nad tym, czy ul jest zdrowy i w jakim stanie pszczela rodzina przetrwała zimę. Przy takiej okazji dokonywano bar­dzo uważnych oględzin, rozważano, czy zdrowa jest królowa, czy pszczoły są zdrowe, czy jest ich dużo, i jakie są nadzieje na dobre zbiory. W sprawach tych Józef miał dużą wiedzę, a jeszcze większe doświadczenie, ponieważ mieszkał przy lesie i bez reszty był pogrążony w życiu natury. Uczył Wiktora, jak łapać młode roje, jak je osadzać w nowych ulach razem z królową i pomagać w rozmnażaniu pszczelej rodziny. Przypominał, że najpierw miodu się nie zabiera, a nawet trzeba podkarmiać roje, ale później rodzina pszczela odda to z nawiązką i na jesień będzie z niej duży pożytek. A wiadomo, często powtarzał, że miód z tych okolic odznacza się najwyższą jakością i cieszy się wielkim popytem jako artykuł spożywczy najwyższej klasy. Nie był nadmier­nie drogi, a pieniądz w Rzeczypospolitej miał wielką siłę nabywczą. Wiktor wiedział o tym doskonale. Poza tym dla mieszkańców Wołynia było czymś naturalnym i powszechnym, że nie tylko miód, ale także i wszystkie płody rolne znajdowały szybki zbyt, a żadnych produktów nie było w nadmiarze. Istniał odwieczny, harmonijny podział pracy, bez jakichkolwiek odgórnych ograniczeń. Rozdział 117

Podobnie jak przyjaciele, młodzi Lipscy, z którymi także uczęsz­czał do szkoły rolniczej w Trościańcu, również i Wiktor z nieustającym zapa­łem próbował różnych możliwości życiowych. Teraz obaj bracia zaczęli zakła­dać u siebie

nowoczesne inspekty ogrodowe. Bywając tam, znajdował u nich stosy pism ogrodniczo-rolniczych, z których się dowiadywał, jakie można siać trawy miododajne. Do nich zaliczała się bujna, niebieskofiołkowa facelia. Odwiedzając rodzinę Lipskich, Wiktor w dużej mierze miał na uwadze osobę Joasi. Znał jej marzenia o pięknym sadzie, a niedawno poznał plany dotyczące nowoczesnego ogrodnictwa, a zwłaszcza uprawy ulubionych przez nią truskawek, także wspaniałej czarnej porzeczki. Obie rośliny były coraz częściej reklamowane jako bardzo zdrowe, a także opłacalne w uprawie. Poza tym niedawno słyszał od Joasi, że można sadzić w Polsce i uzyskiwać owoce tak zwanej rodzynki brazylijskiej. Wiktor uwierzył w to i zastanawiał się, w ja­ki sposób i on się tym zajmie. Ale niedawno dowiedział się od jej braci i rodziców, że Joasia jest w Łucku i udziela różnych lekcji Lucjanowi, bratu jej koleżanki Krystyny. Słyszał rów­nież, że przebywa tam już parę tygodni, wszystko jest w porządku, a sprawy jej życia toczą się normalnym, prawidłowym i zrozumiałym dla rodziny trybem. Lecz nagle pewnego dnia wpadł do Korzeniowskich młodszy syn Lipskich i wołał od progu: — Joasia poszła do klasztoru! Do benedyktynek w Łucku! — krzyczał, machając rękami z gorączkowym podnieceniem. W jego przerażonych oczach błyszczały łzy. Próbował je wycierać, ale po chwili ręce mu bezwładnie opadły. Pochlipując, zamilkł i stał w progu z twarzą ściągniętą grymasem. — Jak to możliwe?! Dlaczego? — osłupiali Korzeniowscy zawołali jedno­cześnie. — Przecież nigdy nie miała takiego zamiaru. — My o tym nie słyszeliśmy… Czy coś się z nią stało? — dziwiła się Róża. — Dlaczego?! — znowu ktoś wykrzyknął z całej siły. — A może coś o tym wiedzieliście? — wszyscy na wyścigi dopytywali się Janka, wstrząśnięci tą niewytłumaczoną decyzją. Janek Lipski urywanym, drżącym głosem i co chwila się zacinając, mówił coś bardzo niewyraźnie. Po chwili okazało się, że usiłuje usprawiedliwić swo­ich najbliższych, a nawet i siebie samego. Nieustannie powtarzał, że w domu nic o tym nie wiedzieli i wcale się nie domyślali, gdy mówiła, że wybiera się do swojej koleżanki zamieszkałej w Łucku, a tak naprawdę wybierała się do klasztoru. Nawet swojej matce się nie przyznała. I podobno została tam przy­jęta bez najmniejszych przeszkód. Wiktor, usłyszawszy to, pobladł gwałtownie i znieruchomiał. Zabrakło mu tchu i musiał się oprzeć o ścianę. Nie mógł się poru­szyć i zdawało mu się, że skamieniał. Wiadomość o tej niewiarygod­nej, zdumiewającej decyzji tak go przytłoczyła, że poczuł się tak, jakby nagle zna­lazł się w obliczu nieuchronnej katastrofy. — Może się na kogoś obraziła? — przerywając milczenie, za­stanawiała się głośno Malinowska. — Ale dlaczego?! Dlaczego? — Dziewczynom… to nieraz tak strzela do głowy — zauważyła pomocnica

Hania, która była sierotą i daleką krewną rodziny. Korzeniowscy przyjęli ją do swojej familii na miejsce Ludwiki. — Bez zastanowienia idą do klasztoru i tak już zostaje… Dziewczyny często nie wiedzą, co mają ze sobą zrobić — dodała z cichym westchnieniem. — Ale ja nie zauważyłam — z wolna powiedziała Róża — żeby ona miała powołanie zakonne. Pani Lipska nigdy mi o tym nie wspominała. — A czy tu potrzebne powołanie? Może ona uciekła do klasztoru? — Przed kim? Przed czym? — niechętnie i z przerażeniem odpowiadał Janek. — A więc to wybór czy ucieczka? — wstrząśnięty Wiktor wreszcie zapytał Lipskiego. Ale Janek nic nie odpowiedział. Spuścił głowę, milczał i raz po raz wzdychał. Po chwili podniósł ją i nic nie mówiąc, przez moment patrzył bezmyślnie przed siebie. Na koniec niepostrzeżenie skinął głową, parę razy potrząsnął nią bezradnie i wybiegł. Rozdział 118

Tym, co usłyszał od Janka, Wiktor dręczył się przez wszystkie następne dni. Nie mógłby się spodziewać, że ta wiadomość tak bardzo go przygnębi i zmartwi. Prędzej spodziewałby się wybuchu wojny niż, jego zda­niem, tak przerażającego czynu. A nawet wolałby wojnę od tej okropnej, nie­zrozumiałej decyzji. W żadnym wypadku i w najmniejszej mierze nie wy­obrażał sobie, że Joasia mogłaby kiedykolwiek zdecydować się na taki krok. Zawsze była pełna życia, radości, nie opuszczał jej zapał, interesowało ją tak wiele spraw, przeróżnych zagadnień, muzyka, literatura, sztuka ludowa. I chociaż jeszcze się nie zdecydowała, zgodnie ze swoimi zamiłowaniami i przygotowa­niem ostatecznie planowała zostać nauczycielką. Kochała kwiaty, bardzo lubiła owoce i chciała mieć piękny ogród. A tu nagle zrywa z tym światem, ze zna­jomymi, z przyjaciółmi, z najbliższą rodziną. No i z nim… Przenigdy by się nie spodziewał, że ona kiedykolwiek zechce odsunąć się od rodziny i zamknąć w murach klasztoru. Tak był pewien, że zawsze będzie miał Joasię blisko siebie, jak to było od najwcześniejszego dzieciństwa. Rodzice jego widzieli, że chodził zmartwiony, przygnębiony, pobladły, do nikogo się nie uśmiechał i z nikim nie chciał rozmawiać. Nie wiedzieli, jak mu pomóc. Ale parę dni później, gdy Wiktor usłyszał od któregoś z braci Joasi, że przyjechała po resztę swoich rzeczy, natychmiast, bez chwili zastanowienia pobiegł do niej, a blednąc i czerwieniąc się na zmianę, się jej oświadczył. Była tak zaskoczona, że w pierwszej chwili nic nie odpowiedziała. Mogło to nawet wyglądać jak wahanie. Ale zaraz poderwała głowę do góry, zmarszczyła brwi i bardzo stanowczo odmówiła. Powtarzała, że nie chce wychodzić za mąż.

— Nigdy nie chciałam! Nigdy nie miałam takiego zamiaru! — biegała po pokoju i powtarzała z przesadnym naciskiem. I dalej tłumaczyła z upo­rem, że w nowicjacie jest jej bardzo dobrze i znajduje tam prawdziwy spokój. — Takiego spokoju nigdzie na świecie nie można znaleźć… — dodała, gdy zobaczyła w najwyższym stopniu przerażone, znieruchomiałe, jasne oczy Wiktora. Uderzyło ją tylko, że był tak bardzo zmartwiony i naprawdę nie wiedział, co jej na to odpowiedzieć. On zaś po chwili wyjąkał: — Przecież ja ciebie kocham! — I nagle krzyknął z rozpaczą: — I co mam ze sobą zrobić?! Joasia zamilkła i się zatrzymała. Gwałtownie pobladła, westchnęła bardzo głęboko i nic nie odpowiedziała. Szybko usiadła i ukryła twarz w dłoniach, na które opadły jej potargane, faliste włosy. W tej samej chwili, już nie panując nad sobą, weszła do pokoju jej matka, która niespokojnie krążyła za drzwiami i bez przerwy podsłuchiwała. Z emocji była cała czerwona. Pani Lipska ze wszystkich sił nie chciała, żeby jej córka poszła do zakonu, ponieważ miała ją jedną, a poza tym nie wierzyła w powołanie Joasi i była głęboko przekonana, że przy swojej niezależnej naturze będzie zawsze doznawała wewnętrznego przymusu, a dyscyplinie zakonnej podda się bez radości. Zaczęła ją namawiać, żeby się dobrze zastanowiła, a nawet już teraz została w domu. — Nie wracaj… tam! — powtarzała gorączkowo. — To nie dla ciebie. — Skąd mamusia o tym wie?! — Joasia jeszcze mocniej zmarszczyła brwi i uderzyła w stół swoją małą, ale twardą pięścią. — Nikt tego tak dobrze wiedzieć nie może jak ja. — Lipska odpowiedziała bardzo spokojnie i równocześnie z najgłębszym przekonaniem. — A jeżeli ja tego chcę?! — gwałtownie zaprotestowała Joasia. — To jeszcze za mało! — odparowała Lipska. — Zastanów się dobrze, czy się do tego nadajesz. Może wcale nie podołasz temu wielkiemu zadaniu? Joasia umilkła zaskoczona, a nawet jakby przestraszona. Niespodziewanie wydało się jej, że matka może mieć rację i ona nie poradzi sobie w zakonie ze wszystkimi jego trudnymi i ciasnymi ograniczeniami. Lipska natychmiast wykorzystała wyłom, którego dokonała w świadomości córki, i zaczęła rozwijać przed nią ponure i odpychające obrazy życia klasztornego. — A poza tym zapędzą cię do roboty twardej, ciężkiej, a może i najgorszej… — Tak od razu? — Joasia wzruszyła ramionami. — A to dlaczego? — To ty nie rozumiesz, że młoda osoba ma najwięcej siły i w klasztorze też o tym dobrze wiedzą? Oni tam potrzebują młodych i zdrowych robotnic do ciężkiej pracy. W zakonie o wiele więcej pracują, niż się modlą! Tam jest bardzo szare, normalne i twarde życie, i nie ma się komu pożalić ani do kogo się przytulić! Bo w końcu i wstyd! Mnie się tak przynajmniej zdaje! Joasia z napiętą uwagą słuchała swojej matki i teraz naprawdę się

zastanawiała. — Czy jesteś pewna swojego powołania? — Lipska naciskała. Joasia dalej nic nie mówiła. — No, jeżeli tak chcesz koniecznie… — raptem Lipska zmiękła i wes­tchnęła. — Jak uważasz, ale żebyś nie pożałowała. Bo kiedy ptak da się złapać, a zwłaszcza… jeżeli sam wejdzie do klatki, to już na zawsze… I nikt mu nie pomoże w tym, żeby się kiedykolwiek… ach… stamtąd wy­dostał! — Raptem chlipnęła, spuściła wzrok, a niepowstrzymane łzy niczym grad potoczyły się po jej rumianych policzkach. Joasia wszystko to zobaczyła, natychmiast wchłonęła w siebie całe zacho­wanie matki i w jej oczach też nagle zakręciły się łzy. Czuła, że mięknie. Nie oderwała się jeszcze od rodziny. Nieustannie także obserwowała Wiktora, który siedział cichutko i patrzył w jej oczy jak nigdy, wiernopoddańczo, cier­pliwie i bardzo wyczekująco. Pani Lipska spostrzegła, że na Joasi robi to nie­małe wrażenie. Ale w dalszym ciągu straszliwie się bała, że jej córka ucieknie od niej gdzieś bardzo daleko i może na zawsze zniknie jej z oczu. Nie wytrzy­mując tej niepewności i strachu, krzyknęła rozpaczliwie: — I jakże w końcu z tobą będzie?! Joasia wciąż milczała, nie dając żadnej odpowiedzi. — Chcę, żebyś została moją żoną — wtem Wiktor powiedział bardzo sta­nowczo i z wielkim naciskiem. Pani Lipska rozjaśniła się, ale milczenie długo jeszcze trwało, zanim zostało przerwane. W pewnej chwili rozległo się głębokie westchnienie. Wiktor i Lipska szybko spojrzeli na Joasię. — Zgadzam się… niech tak będzie… — Joanna odpowiedziała ledwie dosłyszal­nym głosem. Z trudem uniosła głowę, a twarz jej była leciutko zarumieniona. — Widzisz?! — wstrząśnięta i roztrzęsiona Lipska zawołała do Wiktora. — Widzisz?! Ona jest… jak dzika gołębica! Uszczęśliwiony Wiktor, nie zwracając większej uwagi na jej dziwne słowa, uśmiechnął się, błyskawicznie poderwał, podbiegł do Joasi, mocno ją uchwycił za rękę, potrząsnął głową i powiedział w uniesieniu: — Podoba mi się taka niespokojna, ale i taka… śmiała dziewczyna! Joasia szybko odwróciła głowę, pragnąc ukryć swoje uczucia. Wtedy Wik­tor zawołał: — A ja?! Powiedz, czy ja ci się podobam. Joasia się zarumieniła i zrobiła się pąsowa jak róża, lecz nic nie od­powiedziała. — Bo ja tobie… bardzo chciałbym się podobać. Proszę cię, ażebyś zawsze o tym pamiętała! — wykrzyknął Wiktor, przyciskając ją do siebie tak mocno, aż

dziewczyna krzyknęła boleśnie. Poczuła w nim taką siłę, że aż się przeraziła. Zdumiała się w najwyższym stopniu i znowu gwałtownie zaczerwieniła. Wiktor szybko zwolnił uścisk, pochylił się przed nią, ujął w swoje duże ręce jej drobne rączki i raz po raz je całował. Zaskoczona znieruchomiała. Ze szczęścia, które ją ogarnęło, połączonego z wielkim za­wstydzeniem i z dziwnym onieśmieleniem, nie mogła podnieść wzroku. — Jakże ja się cieszę! Ach, jak ja się cieszę! Ale moim zdaniem ona ustąpiła… także ze względu na nas — potrząsając głową, cicho powtarzała pani Lipska. Rozdział 119 Z obawy, żeby Joasia nie zmieniła decyzji i znowu mu się nie wymknęła, Wiktor dokładał wszelkich starań, ażeby wesele odbyło się jeszcze podczas lata. Ale przygotowywanie wyprawy i wesela trwało dłużej, niż sam się spodziewał. Adam i Róża również pragnęli zgotować swojemu najstarszemu synowi wspaniałe święto, o którym z radością będzie myślał i mówił całe życie. Chcieli tego dla siebie, ale też ze względu na swoich kuzynów i znajomych. Przy takiej okazji wielokrotnie jeździli do Torczyna i zamówili nowe ubrania u znajomego krawca Bluma. Także dla kobiet i dziewcząt nowe suknie poszyła krawcowa w Torczynie. Jak wieść niosła, znała się ona na najnowszej modzie i pani Borkowska polecała ją z wielkim zapałem. W przygotowaniach do wesela uczestniczyli wszyscy do­mownicy i świąteczny nastrój zapanował już na kilka tygodni przed ślubem. Wszakże najwięcej roboty miała Malinowska, która podjęła się przygotować weselne przyjęcie. Niemłoda już była, kosztowało ją to bardzo dużo wysiłku. Ale w przyrządzaniu kiełbas, pieczeniu wyśmienitych szynek, pasztetów i dob­rego ciasta miała doświadczenie wyjątkowe i dlatego podjęła się tego trud­nego zadania wraz ze swoimi młodymi pomocnicami. Z dnia na dzień, w miarę jak zbliżał się ustalony termin ślubu, mieszkań­ców domu Korzeniowskich ogarniało najwyższe podniecenie i taka radość, jakiej dawno nie pamiętano. Róża i Adam od wielu lat żyli pracowitą i spo­kojną codziennością. Teraz ich nowe i modne ubrania, uszyte z okazji bardzo ważnego rodzinnego wydarzenia, utrwalone na fotografii, stałyby się dodat­kowo jego pamiątką i równocześnie znakiem czasu, w którym to wyda­rzenie się spełniło. Ale ważniejsze dla rodziców było odpowiednio ubrać Wiktora. Jego ubranie ślubne było gotowe i gdy je przymierzał, wszyscy na­tychmiast wykrzyknęli z entuzjazmem, że Wiktor wygląda w nim przepięknie. I wtedy cały się zarumienił. Wszakże Róża, kiedy patrzyła na swojego syna i gdy razem z innymi ogarnął ją zachwyt, pomyślała mimo woli, że teraz ma przed oczami sam kwiat jego młodości.

— Ach, och… — wzdychała przejmu­jąco, czując i rozumiejąc, że Wiktor od tego dnia będzie już przemieniał się w mężczyznę i upływający czas będzie go ubierał w inne szaty, skrojone według własnych, nieubłaganych miar. A gdy w piękny niedzielny poranek sierpniowy wraz z Wiktorem wyjeż­dżali z domu po jego narzeczoną do jej rodziców, z westchnieniem zauważyła, mówiąc do Adama: — Jakże wspaniale rozkwitła… nasza czerwona róża! — Tak, na sam koniec lata… — Czy to ostatni raz w tym roku? — żywo spytała jedna z młodych po­mocnic Malinowskiej. — Nie, niekoniecznie. Jeszcze w październiku róże potrafią zakwitnąć pięknie, jeżeli nie będzie zimno. — Och, jakże piękna! A ileż tych kwiatów?! Jak pachną! Wprost nie można… przejść — zachwycały się dziewczęta. — A co za kolor?! Trudno już taki znaleźć! — Tak… — zakończyła Róża. — Czerwone róże to najpiękniejsze róże… Jeszcze raz podchodzili, nachylali się nad nią, wąchali i nie przestawali się za­chwycać. W ostatnich latach rozrosła się nadzwyczajnie i czarowała bujno­ścią, siłą i dostojeństwem. Cały jej ogromny krzak ze zdumiewającą, wprost nieograniczoną obfitością okrył się ciemnymi pąkami, które w ostatnich dniach rozwinęły się w kunsztowne, olśniewające kwiaty ukształtowane z wielu płatków i jaśniejące żywym, pąsowym kolorem. Wszyscy, którzy wchodzili do domu lub z niego wychodzili, nie mogli jej nie zauważyć i przejść obo­jętnie obok tak wspaniałego, pachnącego bukietu. Ślub Joasi i Wiktora zgodnie z postanowieniem całej rodziny Korzeniow­skich i Lipskich miał się odbyć w tym samym siedemnasto­wiecznym drewnianym kościółku pod wezwaniem Świętej Trójcy, w którym dwadzieścia parę lat wcześniej Adam i Róża złożyli sobie ślubowanie małżeńskie i gdzie ochrzczone zostały ich dzieci. Na tę wyjątkową uroczystość rodzinną przybyło bardzo dużo gości z całej okolicy i z Torczyna. Zaproszono wszyst­kich kuzynów, przyjaciół, bliższych i dalszych znajomych. Gdy zbliżała się ceremonia ślubna, dookoła państwa młodych gromadził się tłum zaproszonych gości, świątecznie ubranych i radośnie uśmiechniętych. Pojawili się także i ci, których przywiodła tutaj sama ciekawość. Znany był przecież w całej okolicy wnuk Dominika Korzeniowskiego, przystojny i uśmiechnięty Wiktor. Ludzie byli ciekawi, jak sobie ułoży życie i jaką wybierze partnerkę. W rosnącym tłumie odnaleźli się Kraszewski i jego żona wraz z Różą i Ada­mem. Wkrótce też zobaczyli przed sobą starego Wąsowicza z żoną i synem Konstan­tym. Wszyscy tak dobrze sobie znajomi, a zarazem bliscy. Po przywita­niach nieznacznie się rozejrzeli, popatrzyli na siebie z ciekawością i zrozumieli, że znowu trochę się postarzeli. Ale na ich twarzach jaśniała taka

radość i szczę­ście, jakby tego dnia oni sami przeżywali to wydarzenie jak swoje własne. A szczera, niemal dziecięca radość z miłego spotkania ludzi tak sobie bliskich odmładzała ich w szczególny sposób. Adam Korzeniowski, a jeszcze bardziej Malinowska dopilnowali tego, ażeby nie zapomniano także o Wincentym Żmudzkim. Z wielką ochotą oboje przyjechali z żoną na ślub Wiktora i natychmiast dołączyli do towarzystwa przyjaciół z czasów swojej młodości. A Malinowska, gdy tylko zobaczyła Lu­d­wikę, od razu straciła uroczystą pozę i niezachwianą powagę, która dotąd ani na chwilę jej nie opuszczała. Była tą uroczystością niezwykle przejęta i zdawało jej się, że tego świątecznego nastroju nie można zakłócić żadną nieelegancką, jakby jarmarczną swobodą. Ślub wnuka Dominika był dla niej niezwykle waż­nym i dostojnym świętem. Wszakże na widok swojej kuzynki Ludwiki stop­niały w niej i rozpłynęły się ostatnie lody. Objęła ją bardzo czule i przycisnęła do siebie z całej siły, aż Ludwika wykrzyknęła: — O, ciocia jeszcze bardzo mocna! — Ach, moja ty Ludwiczko! Już nie to co kiedyś. Teraz wy młodzi przej­mujecie wszystko, a my wam pomagamy. Ale z całego serca! Z całego serca! — Ciocia jest niezmordowana… i taka mądra — Ludwika odpowiedziała z nagłą szczerością. — Ciocia mnie tak dużo nauczyła! — Cieszę się, kochaneczko, że tak mówisz… — Malinowska się uśmiechnęła i skromnie spuściła wzrok. — Chociaż nie wiem, czy na to zasłużyłam. Ale mąż twój pewnie z ciebie zadowolony? — po chwili dodała z domyślnym uśmiechem. — No pewnie! Jeszcze jak! — Ludwika roześmiała się radośnie. — Ale ciocię, jak zawsze, wszyscy bardzo kochają. Ja to widzę! Malinowska cichutko westchnęła i powiedziała: — Moje dziecko, moje dziecko. Za chwilę Wiktor i Joasia biorą ślub… — Ogarnęło ją silne wzrusze­nie i na oczach Ludwiki z szarych oczu Malinowskiej pomiędzy pociemniałe bruzdy jej twarzy stoczyły się dwa rzęsiste strumyczki łez. A ponieważ tam się zatrzymały, Malinowska wyciągnęła z niemodnej torebki batystową chus­teczkę obszytą piękną koronką i nieustannie wzdychając, wycierała je spokoj­nymi, delikatnymi ruchami. 1 Oj dziewczyno, serce moje, czy ty wyjdziesz za mnie, za mnie? 2 Dokąd ty mnie powiedziesz, skoro chaty nie masz, nie masz?… 3 Zaprowadzę do cudzej, zanim swoją zbuduję, zbuduję… 4 Buduj chatę z lebiody, bo do cudzej nie pójdę, nie pójdę / Cudza taka jak teściowa, licha jest, licha jest… 5 „Ojej w Łucku, na ryneczku… / Tam pił bajarz miód i gorzałeczkę, / Nie jedyną nockę ani jedyniutką… / Porzuć picie i hulanie, / weźmiesz moją córkę, / będziesz wielkim panem, / nie jedyną nockę ani jedyniutką” (przekład autorki).

6 Niemcy u nas byli … 7 Mnie taki jeden powiadał, że oni już mają… dobre miejsca, gdzie by się zbierać… Tam i pogadamy… 8 Toż i my… do nich przystaniemy. 9 Oj, te Lachy, my im damy… niezadługo. Niemcy, to dobrzy przyjaciele, oni nam po­wiedzieli, jak będzie… — I my wtedy Lachów… przepędzimy precz. 10 Niemcy nam pomogą i my za nich … weźmiemy się. 11 Doczekają się… 12 Niedługo… już niedługo… 13 „Stękają, ryczą dnieprowe fale, / wicher w gwałtownym uderza szale, / nadbrzeżne wierzby skrzydły silnemi / wyrzuca w górę, zgina ku ziemi. / Bladawy księżyc tylko przez szpary / Wyjrzy niekiedy z ciemnej pieczary, / Jak w czarnym morzu łódka wśród burzy / To się pogrąży, to znów wynurzy. / A jeszcze kury nie piały trzecie / I jeszcze cicho na bożym świecie, / Świergoce ptactwo w rozliczne tony / I rozłożyste skrzypią jesiony…” (przekład W. Syrokomli). 14 Na Boga, to nie my. 15 Niemcy nam to podrzucili! 16 Cicho! […] Co ty pleciesz! Ty durniu! Milcz! 17 To była… zabawa. 18 Ty kłamiesz. 19 Niech będzie pozdrowiony Hitler!

Rozdział 120

Przyjechali też goście z daleka. Wywołując wprost piorunujące wrażenie na zebranych pod kościołem, pojawili się w swoich eleganckich, kawaleryj­skich mundurach bardzo dawno niewidziani obaj bracia Bujalscy; Andrzej w randze rotmistrza. Obaj służyli w Wołyńskiej Brygadzie Kawalerii. Ich przyby­cie wywołało wielkie poruszenie i natychmiast powitani zostali z żywio­łową serdecznością. Zanim jeszcze weszli do kościoła, Jaworski natychmiast podbiegł do nich z ogromnym krzykiem, on i Bujalscy rzucili się sobie w ramiona. W ślad za Jaworskim, widząc, co się dzieje, i domyślając się, kim są ci dwaj postawni kawalerzyści w zielonych mundurach, kto tylko żyw w pobliżu — dawni znajomi, a za nimi także i obcy — nie umiejąc powstrzymać ciekawości, biegli do nich, stawali z boku, przyglądali się im, śmiali się, podbie­gali bliżej, ściskali ich dłonie, obejmowali ramionami, a nawet nie zastanawia­jąc się i podążając za nastrojem ogólnej serdeczności, całowali ich w ogorzałe, szorstkie policzki. Jednocześnie wszyscy naraz przekrzykiwali się nawzajem: — Och, jak dawno się nie widzieliśmy! Ale Bogu dzięki… znowu się widzimy i taka piękna pogoda! Ach, znowu jak po dawnemu! — No, niezupełnie — odpowiedział z miłym i spokojnym uśmiechem Bo­gu­sław. — Świat idzie do przodu. — Idzie?! — wykrzyknął zaczepnie Kraszewski. — Oj! Pędzi, i to coraz szybciej! — zawołał Andrzej. — Ale czy tym trzeba się martwić? — odpowiedział wesoło. — Teraz, gdy jesteśmy razem, trzeba się cieszyć, ponieważ jest wesele — z wielką siłą oświadczył Sylwester Gołębiowski, który chciał zwrócić na siebie uwagę. — To jest radość dla nas wszystkich! — natychmiast dodał Tchórzewski, daleki kuzyn Korzeniowskich. — O, tak! My przyjechaliśmy na wesele! — wykrzyknęli bracia Bujalscy. — Trzeba z nami pobyć, cieszyć się i porozmawiać o niejednym — doma­gał się Jaworski. W takim momencie pragnął zaczerpnąć wieści o szerokim świecie od ludzi, którzy wiedzieli o ważnych spra­wach dla Rzeczypospolitej. — Dowiedzieć się, jak żyjecie! — krzyknął z wesołym uśmiechem praktyczny Kraszewski. — Takich gości witamy z otwartymi ramionami — mocnym, męskim gło­sem zakończył Konstanty Wąsowicz. — My też chcemy się dowiedzieć, czy wam jest teraz lepiej — z miłym uśmiechem mówił Bogusław. — Przy okazji też o sobie opowiedzieć… Choć pewnie nie za dużo, bo są od nas ludzie ważniejsi… — dodał rozważnie.

Stary Wąsowicz bardzo pilnie im się przyglądał, oglądał ich eleganckie mundury, podziwiał oficerskie szarże, zgodnie kiwał posi­wiałą już głową i jak zwykle uśmiechał się odrobinkę zagadkowo i jak gdyby do siebie. W pewnej chwili jego delikatna, a jednocześnie wyrazista twarz dziw­nie posmutniała, choć nikt na to nie zwrócił uwagi. Nie zauważono też gestu jego wyschniętych rąk, gdy podniósł je i z dziwną wyrazistością ścisnął nimi skronie. Najwięcej wzruszenia i radości Adamowi, Róży i całemu ich domowi przy­sporzył Grzegorz Markowski, który przyjechał ze swojej jednostki stacjonują­cej w Grodnie, z Korpusu Ochrony Pogranicza. Gdy tylko z wielkim i niemal gorączkowym pośpiechem ich odszukał, zaraz podbiegł z nadzwyczajną żywo­ścią, wdzięcznym i szerokim gestem zdjął z głowy wysoką rogatywkę opasaną amarantowym otokiem i skłonił się z radosnym uśmiechem na twa­rzy. Natychmiast wyciągnęły się do niego ręce bliskich znajomych, których gorąco ściskał, ucałował ręce Róży, a potem rzucił się do spracowanych rąk zdumionej, ale zachwyconej Malinowskiej. Była niesłychanie zaskoczona i w pierwszej chwili nie mogła go poznać, ale tak się wzruszyła, że w ślad za nią wszyscy bez wyjątku nie mogli powstrzymać łez, gdy zobaczyli go w pięknym mundurze kawalerzysty, na którym kolorowo rysowały się odznaczenia wo­jen­ne i kapitańska szarża. Odszedł z ich wspólnego domu wiele lat temu, tym bardziej ucieszyli się i zachwycili jego widokiem, choć nie był to już młody, lekki, zwinny chło­piec, który obok Maksyma podejmował się najcięższych robót. Po Dominiku i Adamie byli obaj w całym gospodarstwie najważniejsi. Ale Adam zaraz sobie przypomniał, że Grzegorz marzył o tym, żeby trafić do cyrku, nauczyć się treso­wać zwierzęta i jeździć z przedstawieniami dookoła świata. W przeciwieństwie do Maksyma, który czuł się urodzonym rolnikiem, niestrudzenie lubił uprawiać ziemię i mocno jej się trzymać, Grzegorz pragnął wyruszyć w szeroki świat i zde­rzać się z przygodami. Los wyciągnął po niego rękę i oto przed Adamem Korzeniowskim, przed swoim dawnym gospodarzem i panem, oraz przed jego żoną stanął teraz dumny oficer wojska polskiego, którego na wskroś przenik­nęła dyscyplina i radość w służbie Najjaśniejszej Rzeczypospolitej. — Ach, Grzegorz… nasz Grzegorz… — Adam ściskał go bardzo mocno, patrzył na niego z najwyższym zainteresowaniem, ze wzruszeniem i tego dnia na razie nic więcej nie mógł powiedzieć. Wszyscy inni dookoła również przy­glądali się Grzegorzowi. Byli nim zachwyceni i oczarowani. Na spotkanie z Korzeniowskimi i z Bujalskimi przyjechał także Aleksander Sobieszczański. Postawiony na czele pułku ułanów, z zasłużoną dumą pre­zentował się jako wysoki oficer Wojska Polskiego. Zebrani przed kościołem goście oglądali go nieco z daleka, z wielkim szacunkiem, z podziwem i tym dystansem, który Sobieszczański wokoło siebie wytwarzał. Ale sam go szybko umniejszał, podchodząc do ludzi, szukając dawnych znajomych, bliskich kuzy­nów i witając

się z nimi bardzo serdecznie. Towarzyszyła mu żona Katarzyna, którą dobrze pamiętali mieszkańcy Torczyna i jego okolic. Tutaj szeroko zna­na była ze swojej urody i elegancji. Teraz także w świetle słonecznego dnia zebrani goście doskonale widzieli, że wciąż jest kobietą piękną i pełną uroku. Niepostrzeżenie przekraczała już granicę średniego wieku, wszakże zręcznie maskowała to elegancją i zdobytą w wielkim świecie ogładą i błyskotliwym obyciem. Na samym końcu pojawiła się pani Borkowska w towarzystwie syna i córki. Przyjechali swoim pięknym, odkrytym samochodem. Obok pani Zofii siedział z prawej strony sam Ossoliński, z lewej jego syn Witold. Na przednim siedze­niu, prowadząc samochód, królował Piotr, syn pani Borkowskiej. Obok niego rozkosznie roześmiana i nieustannie paplająca córka Małgorzata. Piękny samo­chód zatrzymał się na samym środku placu. Niezwłocznie jego pasaże­rowie wyszli, pomagając sobie ochoczo i z wdziękiem, podeszli do Sobieszczań­skich i przywitali się z największą, jaką zdołali okazać, elegancją. Obie panie dyskretnie zmierzyły się wzrokiem, odczuwając mimowolną, choć nieprzesadną rywalizację, ale także i ciekawość. Zaraz wszakże swoje spojrzenia i zaintereso­wanie skierowali wszyscy w stronę starego Ossolińskiego, który powiedział do Adama: — Byłem ja na chrzcie wnuka Dominika, a Bóg dał, że i na ślub jeszcze zdą­żyłem. — Och, jakże się z tego cieszymy! Wielki to dla nas zaszczyt — z prawdziwą radością wykrzyknął Adam, składając bardzo niski ukłon przed swoim kuzy­nem i przyjacielem ojca. — A teraz wraz z nowożeńcami jeszcze raz zapra­szamy drogich gości do kościoła, na ślub. — Wszelako Dominika już nie ma na tym świecie… — wzdychał Ossoliń­ski. — Już i ja z wami niedługo pobędę. — Ach! — zaprotestowała Róża. — No, no! — pokręcił głową Ossoliński. — Ale dzisiaj jeszcze jestem z wami tutaj… I bardzo się z tego cieszę. Także i mój syn… — z uśmiechem przedstawił go jeszcze raz. — O! — wykrzyknęła pani Borkowska. — My syna pana, Ludwika, znamy od dziecka. I wiemy, że od paru lat jest on dyrektorem Seminarium Nauczy­cielskiego w Łucku… — Które przecież skończyła Joasia! — przypomniała Róża. — I w ten sposób, szanowni państwo, koło się zamknęło! — Ale oto już idą państwo młodzi! — z radością zawołała pani Borkowska. — Och, jak pięknie wyglądają! — Zapraszamy wszystkich na ślub! — powtórzył Adam. — I na wesele! Rozdział 121

Gdy zabrzmiały dostojne, a przy tym radosne dźwięki organów, ludzie swoją niepowstrzymaną ciekawość skierowali na Joasię i Wiktora. Oboje wchodzili już do środka powolutku i uroczyście, wzruszeni wspaniałą melodią hymnu Veni Creator Spiritus. Organista śpiewał tak przejmująco i żarliwie, że aż ciarki przechodziły lu­dziom po plecach. Gdy cały kościółek rozbrzmiewał tym pięknym hymnem, niejednemu łzy z oczu lały się wartkim strumieniem. Dźwięk organów i pod­niosły śpiew sprawiały, że nowożeńcy czuli się jeszcze bardziej wzruszeni, a ich rodzice byli wstrząśnięci takim zwróceniem się wprost do Boga. Równo­cześnie zebrani goście i wszyscy ludzie, którzy pozostali w kościele, przyglądali się młodej parze z życzliwością i wielkim zaciekawieniem. Chcieli obejrzeć to poważne i zarazem wdzięczne widowisko i jego najważniejszych bohaterów, a nade wszystko ich wzruszenia i przeżycia. Niedaleko ołtarza, czekając na Adama, który na chwilę zniknął w tłumie, zatrzymała się Róża. Co chwila ocierała łzy i cieszyła się, że Joasia będzie jej synową. W pobliżu przystanęli Lipscy, pogrążeni w dziwnym spokoju, za­chwy­cie i zdumieniu, w cichym, ale głębokim szczęściu. Przyglądali się swojej córce, jeszcze raz patrzyli, jak jest ubrana, i zastanawiali się, czy innym ludziom, którzy teraz patrzą na nią w kościele, może się podobać w tym stroju. Joasia miała na sobie długą, białą suknię z niewielkim trenem. Głowę jej osła­niał przejrzysty, lekki welon, przystrojony ciemnozielonymi gałązkami aspara­gusa, w którym jaśniały drobne, białe pączki. Pani Lipska ze wzruszeniem i z wielką umiejętnością upięła je na złocistych, ciemnoblond włosach, tuż przed tą chwilą, w której jedni i drudzy rodzice udzielali błogosła­wieństwa młodej parze. Przybyli do kościoła jako jej rodzice, ale w tym mo­mencie starali się też być jakby i nią. Patrzyli nie tylko na jej twarz, oczy, ale starali się wejrzeć także w jej serce. Oboje Lipscy również zwracali żywe i bardzo poważne spojrzenia na Wik­tora. Mieli wielką nadzieję, że ich córka będzie szczęśliwa, znali przecież Wiktora od samych początków jego życia, wiedzieli, że jest synem ludzi, z którymi przyjaźnili się od bardzo dawna i których kochali jak własną rodzinę. Cieszyli się, że jest pracowity, mądry i zdolny, a także zdrowy i silny. Przy tym wszystkim potrafił być ustępliwy, podczas gdy ich córka Joasia lubiła postawić na swoim, osiągnąć to, co zaplanowała, a ustąpić tylko wtedy, gdy sama tego chciała. Kochali ją taką, jaka jest, podziwiali i bardzo pragnęli dla niej szczęścia. I oto takie szczęście przyszło. Na świecie panował spokój i zdawało się, że nic temu spokojowi nie zagraża; podobnie jak nikt nie myślał o burzy, zwłaszcza gdy na niebie nic jej nie zapowiadało. Wiktor i Joasia przeszli przez kościół przy akompaniamencie głębokiej i dźwięcznej muzyki starych organów, wypełniającej kościółek aż po sam strop, połączonej z uroczystym śpiewem organisty i pośród rozstępującego się ludz­kiego

tłumu. Razem z tą muzyką otoczyła ich i spowiła jakaś wyjątkowa aura, niby mgła, w której coś nieuchwytnego radośnie dźwięczało, szumiało, kłębiło się i migotało. I choć zdawało się, że cały świat realny zniknął w tej mgławicy, Joasia i Wiktor, którzy tutaj przybyli dla jednego celu, pokornie i zgodnie uklękli przed ołtarzem. Organy w pewnej chwili umilkły i wtedy podszedł do nich ksiądz Orłowski ubrany w lśniące szaty liturgiczne i za­rzu­coną na ra­miona stułę. Uśmiechnął się do nich i wtedy zrozumieli, że należy powstać. Obecni w kościele wstrzymali oddech, zrobiło się cicho w małej, zabytkowej świątyni i po chwili prawie każdy usłyszał słowa przysięgi wypowiadane bez pośpiechu, stanowczym, męskim głosem: — Ja, Wiktor, biorę ciebie, Joanno, za małżonkę i ślubuję ci miłość, wierność i uczciwość małżeńską oraz to, że cię nie opuszczę aż do śmierci. Tak mi dopomóż Panie Boże Wszechmogący, w Trójcy Jedyny, i wszyscy święci… Gdy Wiktor skończył, w głębokiej ciszy rozległ się kobiecy, wyraźny głos: — Ja, Joanna… biorę ciebie, Wiktorze, za męża… W tym momencie jej matka i matka Wiktora gwałtownie zaszlochały, ale natychmiast stłumiły ten przejmujący płacz, żeby nie speszyć Joasi i nie prze­szkodzić jej w wypowiedzeniu przysięgi małżeńskiej do samego końca. Gdy się to już odbyło, wciąż panowała głęboka cisza i wtedy stanowczym głosem proboszcz oświadczył: — Co Bóg złączył, człowiek niech nie rozłącza. Małżeństwo, któreście mię­dzy sobą zawarli, ja powagą Kościoła katolickiego potwierdzam i błogosławię w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. — Amen… — odpowiedzieli nowożeńcy. Znowu rozległ się uroczysty głos kapłana: — Wszystkich tu obecnych biorę na świadków, aby w razie potrzeby świad­czyli o niniejszym małżeństwie w obliczu Boga zawartym i przez Kościół za­twierdzonym… Parafianie i goście, którzy obserwowali tę uroczystość, byli jej świadkami i widzami. Młodzi złożyli sobie przysięgę na wierność i miłość, a ludzie wciąż na coś czekali i w tej nieprzerwanej ciszy mogli coś jeszcze usłyszeć. I po chwili mil­czenie, które zapanowało pomiędzy kapłanem a nowożeńcami, przerwał ksiądz Orłowski, uśmiechając już całkiem inaczej, prywatnie i najzupełniej od siebie: — A teraz, gdy jesteście już poślubionymi sobie małżonkami, z całego serca życzę wam, moi kochani, moi najdrożsi, moi najmilsi, żebyście w całym swoim życiu byli naprawdę szczęśliwi… Także tego, co jest bardzo ważne i bez czego związek małżeński nie osiąga pełni szczęścia, ażeby on był uwieńczony pięknym potomstwem. Niech Pan Bóg wam pobłogosławi na całej drodze waszego życia i Maria, najświętsza Matka Chrystusowa! — I na oczach wszystkich zebranych wielokrotnie i serdecznie oboje uścisnął i jeszcze raz ich pobłogosławił. Po zakończeniu ceremonii ślubnej organista znowu grał uroczyście, pięknie i bardzo

wzruszająco. Młodzi małżonkowie uklękli i długo się modlili w swojej intencji. Gdy już skończyli, z wolna podnie­śli się i skierowali do wyjścia. Poważny i przejęty Wiktor ujął swoją żonę pod rękę i prowadził blisko siebie jako jej dozgonny przyjaciel i najbliższy towarzysz. Na myśl o tym uśmiechnął się z radością i uświadomił sobie, że idą już razem przez życie. I w tej chwili z przejęcia tak blisko ją do siebie przyciągnął, aż Joasia lekko wykrzyknęła i spojrzała na niego z przestrachem. — Nie bój się, Joasiu — cicho odpowiedział. — Jak widzisz, jestem silnym mężczyzną… Wszystko wytrzymamy. — Czule patrząc w jej oczy, przytulił swój policzek do jej puszystych włosów. Joasia westchnęła ze wzruszenia, wdzięcznym ruchem obróciła głowę i zarumieniwszy się, odpłaciła mu uśmie­chem pełnym głębokiej radości i wiary. Chociaż szli wolno i się nie śpieszyli, byli już niedaleko wyjścia. Tam, za progiem kościoła znowu wszyscy na nich czekali. Najpierw z wielkim podnie­ceniem zbliżyli się do nich wzruszeni i ucieszeni rodzice, obejmowali ich, całowali, przyciskali do siebie bardzo czule, składali najlepsze życzenia. W ślad za nimi czynili to najbliżsi krewni i pozostali goście, aż do ostatniego uczestnika i świadka ślubnej ceremonii. Pół godziny później wszy­scy zaproszeni z wesołymi okrzykami i w radosnych nastrojach wsiadali do bryczek, wozów i do różnych pojazdów wyścielonych derkami, kolorowymi kilimami albo skórami z upolowanych zwierząt. Wyruszyli na wesele, a pro­wadzili ich do siebie Borkowscy swoim samochodem. Rozdział 122

Na zaproszenie pani Zofii Borkowskiej, która była matką chrzestną Wik­tora, wesele odbywało się w jej nowym domu. Elektrownia założona przez jej męża Franciszka na rzece Sernie w niewielkiej odległości od młyna pracowała dla miasta i okolicy pod sprawnym kierownictwem syna Piotra. Natomiast nowy dom, tak upragniony przez matkę i córkę, wzniesiony został w miejscu oddalonym od elektrowni i od młyna. Ale niezależnie od tego na terenie miasteczka różne obiekty usytuowane były w niewielkich odległościach. Dlatego goście prowadzeni przez przewodnika, jakim był kie­row­ca, syn pani Borkowskiej, znaleźli się tam w krótkim czasie. Do środka zaproszono wszystkich, a każdego z osobna usadzono na jego miejscu. W du­żym salonie stoły były ustawione w podkowę i nakryte białymi obrusami. Na szczycie tej podkowy, naprzeciwko dziesiątków zebranych gości zasiedli z pew­nym zażenowaniem, ale także z dumą świeżo poślubieni małżonkowie. Lekko i wesoło przygrywała orkiestra. Dookoła, w salonie pełnym gości, rozlegały się to cichsze, to znów głośniejsze rozmowy. Ich wesołe odgłosy,

zlewające się harmonijnie, były nasycone spokojniejszymi i ufnymi tonami, i razem z dźwiękami muzyki weselnej łączyły się w miłą, jak uwertura w operze, przygrywkę do czegoś, co podczas najbliższych godzin miało roz­brzmie­wać potężniejszymi i zróżnicowanymi dźwiękami wspólnej i hucz­nej zabawy. A tymczasem przed każdym zapro­szonym gościem na białym obrusie dumnie piętrzyły się półmiski wypełnione najróżniejszymi przysmakami. Sam ich bardzo zachęcający widok, obfitość, ape­tyczne kolory i roznoszące się ponad stołami nad wyraz pociągające zapachy wywoływały na twarzach biesiadników promienne uśmiechy. Przysmaki te były dziełem Malinowskiej i jej bardzo chętnych i zręcznych pomocnic. Mali­nowska zachowywała głęboką wierność staropolskiej modzie dodawania do wszystkich potraw bogactwa przypraw. Dobrze wiedziała, jak pod­niecały nozdrza, poprawiały zapach, a także i smak posiłku. Z kolei Róża, patrząc na te gastronomiczne dokonania i rozmyślając o nich, przypominała sobie w całej rozciągłości wielki trud i ofiarny wysiłek, który został włożony, ażeby honorowi domu Korzeniowskich nie przynieść najmniejszego uszczerbku. Dzięki temu nie brakowało wyśmienitych dań zim­nych i gorących; apetycznych kiełbasek, pieczonych prosiąt, wybornych mięsnych galaretek, nadziewanych kaczek, gęsi, sałatek delikatnych w smaku i pikantnych, a także czekających w gotowości wielu innych dań, które później przynoszono i przed gośćmi stawiano dla odmiany i niespodzianki tak ocze­kiwanej w przyjęciu weselnym. Kiedy stało się całkiem pewne, że dłużej nie należy zwlekać, wtedy na zaproszenie i na znak dany przez Stanisława Kra­szew­skiego, brata Róży, rozpoczął się ogólny posiłek. Sprawił on natychmiast, że rozmowy ludzi zgłodniałych, podnieconych zapa­chem przysmaków z lekka przycichły, bo goście z wielkim zapałem oddali się wspólnemu ucztowaniu. W niewielkich, zgrabnych buteleczkach stał przed nimi także i alkohol. Wiedzieli więc, że nie tylko posilą się znakomicie, lecz także z nie mniejszą ochotą i przyjemnością będą pili za zdrowie młodych. Niejeden już zaspokoił pierwszy głód i z ciekawością zerkał na drugi koniec stołu. Wtedy ponad brzęk naczyń, uderzanie noży i widelców o porcelanowe talerze, łyżeczek w szklanki i ponad ożywione głosy ludzi, którzy po nasyceniu pierwszego głodu znowu nabierali chęci do rozmowy, niespodziewanie wzbił się wesoły głos jakiegoś człowieka. Natychmiast wzbudził on powszechną cie­ka­wość. Nawet najbardziej łakomi zatrzymywali smaczne kęsy w połowie drogi do ust, szeroko otwierali oczy i z wielką ciekawością nadstawiali uszu. Wielu podnosiło głowy, a niektórzy poderwali się z krzeseł i zobaczyli, że tym człowiekiem był Joachim Munsztuk. Zwrócony do młodej pary trzymał w rękach nieduży kieliszek napełniony przezroczystym płynem i wołał swoim dźwięcznym głosem: — O, tak! Z wielką radością obwieszczam państwu, że i ja się tutaj

zna­lazłem! Zostałem zaproszony na przyjęcie weselne przez wiele osób, także i przez rodzinę państwa Korzeniowskich. Żeby się odwdzięczyć za ten wielki zaszczyt, za ten piękny honor, którego nie żałują dla mnie moi przyjaciele, składam ich drogim dzieciom w tak uroczystym dniu najpiękniejsze życzenia długich lat życia w szczęściu i w wielkim powodzeniu. Niech się im wiedzie, niech im niczego nie brakuje… I niech się kochają! — Sto lat! Długich lat życia! Sto lat! — wołano ze wszystkich stron. — Gorzka! Gorzka! Gorzka! — rozlegały się okrzyki jeszcze głośniejsze. — Muszą posłodzić… Nie ma co, nie ma co! — O, tak. Muszą posłodzić. Gorzka, gorzka! — Panie Adamie, młodzi muszą posłodzić wódkę, żeby mieli słodkie życie. Niech pan ich zachęci — Munsztuk zwrócił się do Adama. Za Adamem, który wraz z Różą siedział obok państwa młodych, Malinow­ska usadziła Ludwikę i Wincentego Żmudzkich. Chciała w ten sposób ich uczcić, ponieważ oboje bardzo jej pomogli przy dowiezieniu potraw do wesel­nego domu. Wicek, słysząc tak mocną zachętę ze strony Munsztuka, uśmiech­nął się i spojrzał porozumiewawczo na Adama. Ale Korzeniowski nie dał sobie tego dwa razy powtarzać, tylko uśmiechnął się filuternie, ujął zgrabną pół­litrówkę i przechyliwszy ją zręcznie, napełnił alkoholem dwa małe kieliszki, które stały przed Joasią i Wiktorem. — No, Wiktorze, wypij i mocno pocałuj Joasię. Goście się tego domagają. — Joasiu, zasłoń się welonem! — siedząca z drugiej strony pani Lipska zwróciła się do córki głośnym szeptem. Kazimierz w odpowiedzi lekko wzruszył ramionami i nic jej nie powiedział, ponieważ uważał, że już i tak nie ma to znaczenia, skoro są małżeństwem. Ale Wiktor, posilony znakomitym jedzeniem, zachęcony towarzystwem tych, którzy skorzystali z takiej okazji i gotowi byli wypić z nim dla towarzystwa, bez zbędnego zastanowienia wychylił kieliszek napełniony anyżówką, Joasię tak zdecydowanym ruchem przycisnął do siebie, że nie zdążyła skorzystać z rady matki i na oczach kilkudziesięciu ludzi wielokrotnie ją wycałował w policzki, w usta, i znowu w policzki, aż ona w końcu powodowana wstydem zaczęła go od siebie odpychać. — O, nie! Tak nie można! — wołali najbardziej podochoceni, którzy zbli­żyli się do nich szerokim i zwartym kołem, żeby zobaczyć, czy stało się zadość ich żądaniom wobec państwa młodych, a zarazem uświęconej tradycji. — Ale trzeba przyznać, że dobrze swoją żonę wycałował i… będzie słodko! — Oj, będzie jej słodko! Ha, ha, ha! Będzie słodko! Joasia poczuła, że policzki parzą ją jak ogień. Była tak zawstydzona, że opuściła głowę i odwróciła się od Wiktora. Ale on jej na to nie pozwolił, przytulał do siebie bez przerwy, całował gorąco i mocno, na oczach wszystkich gości, wcale się nie wstydząc swoich uczuć i pragnień. Joasia uświadomiła sobie, że jej

i Wiktorowi dzisiaj udzielono ślubu, są małżeństwem i w końcu przestała się bronić, poczuła, uwierzyła, a nawet zrozumiała, że jest szczęśliwa. Było jej z tym bardzo dobrze, uśmiechała się i już na nic i na ni­ko­go nie zwracając uwagi, sama przytulała się do swojego męża. Goście z przyjemnością i z wielką uciechą przyglądali się młodej parze. Patrząc na nich, śmiali się, dolewali sobie nawzajem dobrej wódki i wznosili toasty za szczęście świeżo zaślubionych. Ale wnet spostrzegli, że na stołach pojawiają się przed nimi nowe dania. Oto na znak dany przez Malinowską jej pomocnice oraz inne wynajęte kobiety roznosiły i stawiały przed nimi najdeli­katniejsze przysmaki. Były to pierwsze słodkie ciasta i owoce. Wiele z tych ciast wypiekła pani Borkowska. Powitane zostały z uśmie­chami i z wielką przyjemnością. Rozdział 123

Obok Munsztuka, który zdjął z patery piękną gruszkę i bardzo powolutku, niemal rozważnie ją ogryzał, siedział Ludwik Ossoliński. Jadł bardzo mało, ponieważ od jakiegoś czasu niedomagała mu wątroba i bardzo stanow­czo wzbraniał się przed piciem wódki. W pobliżu usiadł jego syn Witold, za nim usadowili się Wąsowicz, Jaworski, dalej Markowski i młodzi Borkowscy. Po przeciwnej stronie stołu rozprawiali obaj Bujalscy. Ich długie szable zakoń­czone srebrnymi rękojeściami oparte o ścianę połyskiwały w szarawym pół­cieniu. W pobliżu obydwu oficerów, lecz bliżej środka długiego stołu rozsiadła się pani Borkowska, dalej Katarzyna Sobieszczańska i jej mąż Aleksander. — Co tam u ciebie słychać, Joachimie? — Ossoliński z ożywieniem zwrócił się do Munsztuka. — A ten mój kuzyn, co to zawsze podróżował między Petersburgiem i Mo­skwą… — Co się z nim stało?! — Uciekł z Rosji! Na szczęście zrobił to w porę. — No a teraz? Co w tej Rosji? — Goście zbliżyli się ze wszystkich stron i z wielką ciekawością zaczęli się dopytywać. Wybornie podjedli i teraz byli spragnieni nowinek. — A co ma być? Ach… — westchnął Munsztuk. — Bieda i głód. — I tyle mają z tej rewolucji. — Cierpią i wytrzymują. — Ale jakim kosztem? — W roku dwudziestym to nie żałowali zapału! — wykrzyknął Sobiesz­czański. — Jak oni parli na zachód! — Podobno uważali, że Warszawa to tylko mały postój w wielkim marszu na podbój całej Europy.

— Uważali, że cały świat do nich należy i nic im się nie oprze. — Tak ich nauczyli prorocy komunizmu — przypomniał Jaworski. — Wypędzili Boga i z rewolucji zrobili religię — ze smutkiem powiedział Sobieszczański. — Cóż ty opowiadasz? Jakże Boga można wypędzić? — oburzyła się pani Sobieszczańska. — Nie słyszała pani, że w Rosji wszystkie cerkwie są pozamykane? A wiele zostało zniszczonych — zwrócił się do niej Munsztuk. — Ach! — wykrzyknęła Katarzyna. — Zamiast Pana Boga teraz wszędzie mnożą się różne bożki… A jak są czczone! — filozoficznym tonem powiedział Wąsowicz. — Ludziom wcale nie wystarcza Pan Bóg niewidzialny. Chcą mieć bogów dotykalnych, widzialnych — stwierdził Ossoliński. — Teraz pogaństwo odra­dza się bardzo łatwo i szybko. — O, tak, tak! — przytaknął Munsztuk. — W Rosji jest Stalin, a w Niem­czech Hitler. — To niebezpieczni fanatycy — z niepokojem zauważył Bogusław Bujalski i pokręcił głową. — Gdybym nie zjadł tylu dobrych potraw, byłbym z tego powodu w dużo gorszym nastroju. — Swoje odczucia starał się obrócić w żart. — Hm! — natychmiast wykrzyknął Andrzej Bujalski. — Słyszy się, że Stalin jest wyjątkowo niebezpieczny. Można o tym mówić, bo to nie jest tajemnica państwowa. Podobno rozprawił się z oficerami sowieckimi tak, że wprost w głowie się nie mieści, trudno uwierzyć… Chodzą słuchy, że na tamten świat wyprawił wiele, wiele tysięcy swoich najlepszych oficerów! — To znaczy wszystkich?! — podchwyciła pani Borkowska. — Możliwe… — z przerażeniem powiedział Jaworski. — W Rosji panuje terror, a świat boi się o tym mówić i pisać — wyjaśniał Wi­told Ossoliński. — Świat nabrał wody w usta — z ubolewaniem stwierdził Sobieszczański. — Panowie! — wykrzyknął Joachim Munsztuk. — Świat się boi i Hitlera, i Stalina. — Mnie się wydaje, że to bardzo niedobrze — po namyśle powiedział Jaworski. — Hitler jest narodowym socjalistą, a jeszcze większym nacjonalistą! — A czy przypadkiem Wisła tych naszych zachodnich sąsiadów od pewnego czasu nie interesuje coraz bardziej? Przebiega wzdłuż całą Polskę, jest bardzo szeroka, a także piękna! — głośno wykrzykiwał Bogusław Bujalski. — Niestety, tutaj na Wołyniu jej się nie ogląda — z żartobliwą melancholią przypomniał Jaworski. — O, tak. Trzeba pojechać do Warszawy! — wyraziście zaznaczył Andrzej

Bujalski. — Albo do Kazimierza nad Wisłą. Podobno tam jest niezwykle piękna! — zachwycała się pani Borkowska. — No a jak wytłumaczyć jej nazwę? — dopytywał się Munsztuk, który szukał wszelkich ciekawostek. Poza tym znakomicie się orientował, że Osso­liński posiada wiedzę głęboką i niezwykle rozległą. Ossoliński wykrzyknął z radosnym ożywieniem: — Ach! Zastana­wialiśmy się razem z moim synem. I powiedz, cośmy wymyślili — dodał, z dumą zwracając się do Witolda. — A więc… panie i panowie. Wciąż uczę łaciny w gimnazjum łuckim, a ten język daje klucze do rozwiązywania tego rodzaju zagadek. Otóż… przyszło mi na myśl, że nazwa łacińska tej rzeki — Vistula — pochodzi od pradawnej nazwy naszej największej rzeki, która najprawdopodobniej brzmiała Wistła. Dlatego że podobnie jak widły posiada rozwidlenie w swoim ujściu… — Nogat i Leniwka! — z wielką energią krzyknął Grzegorz Markowski. — Co do tego, oczywiście, nie mogę mieć stuprocentowej pewności — przyznał Witold Ossoliński. — Ale przecież wszystko ma swoją historię i… jakieś godne uwagi wytłumaczenie. — A Bug i Boh?! — dopytywał się zachęcony Munsztuk. — O, to jest nazwa ta sama, chociaż dla dwóch różnych rzek! — z domyśl­nym uśmiechem odpowiedziała pani Borkowska. — Czy to możliwe? — zdziwiła się pani Sobieszczańska. — Najzupełniej. Jedna nazwa jest polska, a druga ruska — panią Zofię po­parł Ludwik Ossoliński. — Oznaczają Boga, ponieważ rzeki czczono kiedyś jak życiodajne bóstwa. — Wszak nas uczono, że w czasach pradawnych rzeki odbierały boską cześć — zauważył Sobieszczański. — I tutaj nasuwa się wniosek, że samym środkiem, przez hrubieszowsko-wołyńskie wzniesienie przepływa rzeka o na­zwie polskiej Bug… A proszę mi jeszcze powiedzieć, od czego pochodzi nazwa Łuck? — O! — wykrzyknął młody Ossoliński. — Myślę, że najpierw był Łąck! Bo przecież położony jest nad pięknymi rozlewiskami Styru! — Nad łąkami! — domyślnie wykrzyknęła pani Sobieszczańska. — Znakomicie! Pięknie, słusznie! — krzyknął Andrzej. — A w górze, po­nad tym wszystkim unosi się zamek Lubarta! — Został już wzniesiony w czasach historycznych — z uśmiechem przy­pomniał Witold. — A może wcześniej? — dodał po chwili. — To jest takie interesujące! — wołała zachwycona pani Borkowska. — No, ładnie, pięknie — chętnie zgodził się z nią Bogusław Bujalski. — Wypijmy! Za wszystko i za wszystkich! — poderwał się Grze­gorz Markowski.

— Och, nareszcie! — z drugiego końca stołu zawołał Żmudzki. Sinawa pręga zamigotała na jego policzku jak bardzo widoczne i trwałe odznaczenie za uczestnictwo w legionowych potyczkach i bojach. Wszelako teraz się okazało, że jest postawnym i dobrze zbudowanym mężczyzną. Po zjedzeniu wy­śmienitego obiadu poczuł w sobie wielki przypływ energii. — Pijmy za zdrowie państwa młodych! — zawołał dźwięcznym głosem, który rozniósł się po dużym i pięknym pokoju. — Niech wszystko im się uda! — Wznosząc kieliszek, zwrócił się do nowożeńców: — Niech was ominą cho­roby, kłopoty… Wstajemy! — zachęcał ludzi, którzy od kilku godzin zasie­dzieli się za stołami. I znowu zwrócił się do młodych małżonków: — Niech was ominą wszelkie zasadzki i niebezpieczeństwa! Podnosimy się, proszę! — Za­chęcał i potrząsał rękami: — Wstajemy! A najważniejsze… — znowu zwrócił się do młodych: — Najważniejsze jest to, żeby wam w trudnych chwilach nie zabrakło przyjaciół! — Wujek Wicek! — z radością zawołał Wiktor. — Jestem wujkowi nad­zwyczajnie wdzięczny za to ostatnie życzenie i mam nadzieję, że zawsze będziemy przyjaciółmi! Z rozmachem goście wychylali zawartość kieliszków, rzucali je daleko za siebie, aż cienkie szkło rozpryskiwało się w tysiącach kawałków, drobnych, lśniących i migotliwych. Po chwili z cichym i dźwięcznym brzękiem rozsypało się po podłodze. Wyrzuciwszy kieliszki, biesiadnicy rzucali się sobie w ramiona, całowali się, ściskali się i wykrzykiwali: — Na zdrowie! Na szczęście… Za miłość i szczęście! Niech żyje przyjaźń! Na powtórne wezwanie Żmudzkiego podnieśli się goście siedzący dookoła wszystkich stołów, raz jeszcze brzękły kieliszki i zewsząd dobiegały radosne okrzyki: — Za szczęście państwa młodych! Na zdrowie! Za przy­jaciół! Do tych życzeń i serdecznych zawołań dołączały się dalsze i następne, wy­buchał gwar, roznosił się śmiech, nie ustawały dziarskie okrzyki mężczyzn i radosny pisk kobiet. Wtem zagłuszyły je głośne i melodyjne dźwięki orkiestry, która dłużej nie zwlekając, zagrała przez wielu tak ukochanego walca Na wzgórzach Man­dżurii. Niejednemu przypominał on minione dawno czasy, a Ossolińskiemu to nawet jego piękną i bujną młodość. Natychmiast wszyscy ucieszyli się nad­zwyczajnie, ponieważ wspólna zabawa przy tak upojnym i rozlewnym tańcu w tej chwili wydawała się wyjątkowo pociągająca. Cudownie porywisty i wzru­szający walc unosił każdego na środek sali. Kobietom — zarówno młodym, jak i starszym — rozbłysły oczy, a twarze gości zajaśniały szczególnym zachwytem. Wszyscy mężczyźni, nie mogąc się już dłużej powstrzymać, energicznie podrywali się z miejsc i podbiegali do wybranych partnerek. An­drzej Bujalski szybkim, marszowym krokiem przeszedł na drugą

stronę stołu i bardzo nisko, z radosnym i niemal porozumiewawczym uśmiechem skłonił się przed panią Borkowską. Odmłodzona w sposób tylko sobie wiadomy i bardzo modnie ubrana, przymykając oczy z upojnym uśmiechem, wpłynęła w jego ramiona. Brat jego Bogusław z ułańskim szykiem zwrócił się do jej córki, z wielką elegancją podając rękę jako zaproszenie do tańca. Szczuplutka i gięt­ka Małgorzata przyskoczyła do niego na miejsce damy, jawnie ciesząc się blis­kością jego wspaniałej i mocnej sylwetki. I natychmiast poddając się uwo­dzicielskiej melodii i rytmom tego niestarzejącego się walca, jak we wspólnej łodzi, oboje popłynęli dookoła dużej sali. A Grzegorz Markowski długimi krokami pobiegł do samego szczytu stołów, ażeby jak najprędzej zatańczyć ze swoją dawną gospodynią Różą. Na ten widok Adam szeroko otworzył oczy, ale dostrzegając i rozumiejąc jego oficerskie zdecydowanie, odstąpił mu pierw­szeństwa i miejsca przy swojej żonie. Obok zaś, w samym środku podkowy, zręcznie i z wielkim przejęciem Wiktor prowadził w tańcu swoją młodą żonę Joasię. Przytuleni do siebie mocno i bardzo czule, bez pośpiechu obracali się, zapominając o reszcie świata. Kilka kroków od niego Wicek Żmudzki, pochwyciwszy w ramiona roześmianą i szczuplutką Ludwikę, unosił ją w po­rywającym rytmie tego wiecznie młodego walca. Rozpoczęły się tańce, które trwać miały nieprzerwanie do samej północy, do kolacji z tortem weselnym. Wiadome też było, że po kolacji znowu się rozpoczną i nie ustaną aż do białego rana. Tymczasem stary Ossoliński, jego syn Witold i Joachim Munsztuk zaczęli wspominać i te dawne, i te niezbyt odległe czasy. Niedaleko siedział Wąsowicz, który zawsze intrygował Ossolińskiego. Lubiany był przez niego i szanowany również ze względu na osobę Dominika Korzeniowskiego, przez którego on i Michał byli ze sobą spowinowaceni. Obaj Ossolińscy zaczęli się zastanawiać nad zmianami, które idą z dalekich stron, jednocześnie przybliżają się do wszystkich i do każdego człowieka, z każdym dniem, godziną i chwilą. Munsztuk palił papierosy i był w dobrym humorze. Ossoliński w ostatnich latach bardzo się postarzał i nie ukrywał melancholii, a także zatroskania połączonego z głębokim i wszechstronnym zastanowieniem nad zmieniającym się światem. Wąsowicz słuchał ich bardzo uważnie. Pogrążony w dziwnej zadumie mało mówił i co jakiś czas popadając w swoisty bezruch, wydawał się wpatrywać w jakieś nieznane miejsca i odległe przestrzenie. — No i co to będzie? — w pewnej chwili Ossoliński odruchowo zwrócił się do wszystkich. — Będzie dobrze! — krzyknął Munsztuk i zaciągnął się papierosem. — Młodzi się żenią, ludzie się cieszą, tańczą wesoło… i tak pięknie! — O… — z cicha powiedział Wąsowicz. — Będzie, co ma być. Po tym dniu… już idzie noc. A po nocy… przyjdzie zimny poranek… Rozdział 124

Po ślubie i po weselu Joanna i Wiktor Korzeniowscy zamieszkali w Kami­lówce, w jednym domu razem z Adamem i Różą. Stary dom, który pa­miętał Dominika i kilka pokoleń jego przodków, znowu przyjął w swoje progi następne pokolenie. Młodzi małżonkowie zamieszkali w dużym pokoju na tyłach domu, gdzie ozdobny ganek otwierał się na ogród i na stary zagajnik, w którym rosły wielkie brzozy i potężne, wielowiekowe świerki. Przed tymi drzewami i na ganku tylko we dwoje witali każdy następny dzień ich wspólnego życia. Pachniało już jesienią, przeróżnymi warzywami i kwia­tami, których uroda i wielkie bogactwo ze wzmożoną siłą dawały o sobie znać. Zaczynało także pachnieć jabłkami dojrzewającymi w pobliskim sadzie. Gdy wychodzili rano albo wczesnym wieczorem, siadywali na jednej ławeczce, przytuleni do siebie, Wiktor od nowa odkrywał uroki i czar tego odosobnio­nego zakątka, który od zarania jego dzieciństwa wzbudzał w nim zachwyt dla otaczającej go ze wszystkich stron przyrody i miłość do starego domu. Ale także z niemałą ciekawością, z ukosa i dosyć często spoglądał na swoją żonę i zastanawiał się, czy jest szczęśliwa. Spostrzegł, że z twarzy Joasi nie schodzi lekki, jasny uśmiech, o którym zresztą wcale nie pamiętała i nie myślała o tym, że wciąż gości na jej młodej i pięknej twarzy. Podczas gdy wyrażała swój za­chwyt dla otoczenia i wiele różnych uczuć związanych z ich nową sytuacją, Wiktor słuchał jej bardzo pilnie. W odpowiedzi uśmiechał się radośnie i z wielką przyjemnością. Tymczasem Kazimierz Lipski, jak obiecał, że swojej córce Joasi w pre­zencie ślubnym i w posagu da nową szafę, tak zaraz po weselu sta­nowczo powtórzył, że musi tę obietnicę spełnić. Szafę miał wykonać znany stolarz z Kisielina, Jerzy Malinowski, rodzony brat Ludwiki, żony Wincentego Żmudzkiego. Ale niebawem się okazało, że pan Kazimierz musi sam rozejrzeć się za drewnem, skoro szafa ma być piękna i bardzo trwała. Malinowski miał tylko sosnę, a Lipski, jak zwykle, żywił wyższe ambicje. Ma­rzył bowiem o tym, żeby szafa była jesionowa. — Wykonana z drewna jesionowego będzie miała piękny kolor i deseń. Zresztą! — Nagle coś sobie przypomniawszy, krzyknął ze wzmożoną siłą do swojej żony: — Pierwszym i najważniejszym powodem, żebym wybrał tylko je­sion, jest to, że w pokoju, w którym zamieszkali młodzi małżonkowie, znaj­duje się duży, jesionowy, okrągły stół. Zrobione z tego samego drewna znaj­dują się tam również krzesła, a także dwa piękne łóżka! Czy w takiej sytuacji mógłbym pomyśleć o jakimkolwiek innym materiale na szafę, która jest prze­cież dużym sprzętem? No pomyśl! Pani Lipska z uśmiechem i z całkowitą zgodą wielokrotnie przytaknęła swojemu mężowi. Czuła poza tym, że w takiej właśnie sytuacji inaczej postąpić by nie mógł. I z tych powodów pojechał wkrótce do Torczyna. Ale okazało się, że

jedyny w mieście skład drewna, który należał do Icka Blumensteina, zamknięty był na wszelkie możliwe kłódki i zamki. Sklep, który zawsze stał otworem dla swoich klientów, niespodziewanie przywitał go drzwiami na głucho zamkniętymi. I był to oczywiście dzień powszedni. Kazimierz Lipski poczuł się tym niemile zaskoczony. A gdy powtórnie przyjechał w następnym tygodniu, jego oczom ukazał się widok taki sam jak poprzednim razem. Było to niezrozumiałe i bardzo niemiłe. Pan Kazimierz miał usposobienie po­rywcze i natychmiast wstrząsnął nim wielki gniew, tym bardziej że na drzwiach sklepu nie było żadnego wyjaśnienia ze strony właścicieli. Poczuł, że tym razem nie ma ochoty wracać do domu z pustymi rękami i po krótkiej chwili zastano­wienia skierował się do gospody Borucha. Mile zaskoczony właściciel podbiegł do niego bez chwili zwłoki. Zacierając ręce z przesadną radością, wołał: — Moje uszanowienie! Moje uszanowienie! — zaczął Boruch. — O, jakże ja dawno nie wi­działem u siebie kochanego pana… — Pana Kazimierza! — ze śmiechem zakończył wysoki i bardzo chudy Żydek, Bułakaj, o którym chodziły wieści, że pielęgnuje i rozwija w sobie przekonania komunistyczne. Ale Lipski nie wiedział o tym i w tej chwili inne uczucia nim rządziły i nastrajały do całego świata. I to, co usłyszał, zdziwiło go jeszcze bardziej, nawet obezwładniło na jakiś czas. Otrząsnąwszy się ze zdumienia, wyprostował się i szeroko otwarłszy oczy, wykrzyknął: — A szanowny pan… to skąd wie, jakie ja noszę imię?! — Tak wystrzeliłem sobie. Na wiwat! — Najprawdopodobniej udając, że imię pana Kazimierza zna przypadkowo, Żydek zaśmiał się i aż zatoczył z uciechy. Przed nim stał kufelek piwa opróżniony do połowy. — Winszuję! Winszuję! — krzyczał zachwycony Boruch. Jednakże pan Ka­zimierz nie śmiał się i wciąż był zaskoczony. Ale gdy zobaczył przed sobą kufelek wypełniony piwem po brzegi, nieco się rozpogodził i nie zastanawiając dłużej nad tym, dlaczego ten komunista z taką pewnością przypomniał, jakie ma imię, nachylił się nad kuflem i upiwszy z jego zawartości kilkanaście łyków, wytarł usta, westchnął i gniewnie błyskając oczami, wykrzyknął z nową siłą: — Jedyny w mieście sklep z drewnem i ciągle zamknięty?! — głośno wołał, zwracając się do gospodarza. — Ano tak jest i tak będże — bez pośpiechu odpowiedział Boruch. — Sklep zamknięty będże cały miesząc. — Cały miesiąc?! — Lipski powtórzył z nowym przypływem gniewu. — A cóż to za pomysł?! — Równo miesząc, bo Icek Blumenstein jest bardzo pobożnym Żydem… — Splótłszy ciasno obie ręce, Boruch nisko pochylił głowę i westchnął bardzo żarli­wie.

— Cieszę się, że pan Blumenstein jest pobożnym Żydem, ale co ma do tego jego sklep? — Oj, dużo ma do tego… ten sklep. On nie będże otwarty, aż skończy szę cały miesząc od jego zamknęcza. — Cały… miesiąc? — z przerażeniem wybełkotał Lipski. — Cały miesząc, żebysz pan to wiedżał, pane Lipski. Bo ani jeden dżeń dłu­żej, ani dżeń jeden krócej… nie odbywa szę wielkie żydowskie szwięto Kuczki i on ma prawo zamknącz swój sklep tak długo, jak tego poczebuje. — Ach… Kuczki… — jakby resztkami sił westchnął pan Kazimierz. — Ale za dwa tygodnie skończy się to święto — pośpieszył z wyjaśnieniem wysoki Żydek, Bułakaj. Słysząc to, Kazimierz odetchnął z wielką ulgą. — Ja natomiast nie jestem starozakonny — dodał Bułakaj chełpliwym tonem. — A, tak. — Boruch spojrzał na niego bardzo niechętnie i machnął tłustą ręką, w której błysnęła duża ścierka. — Jestem wyznawcą ideologii marksistowskiej i czysto materialistycznego rozwoju świata. Nie wierzę w Boga, wierzę tylko w doczesność i życie na ziemi. Zarówno Lipski, jak i Boruch bardzo szybko spojrzeli na niego, całkiem nie rozumiejąc przyczyn, dla których oznajmiał im to wszystko. — Wyznaję ideologie lewicowe! — z wielką żywością dodał Bułakaj. — To pan powinieneś być w Rosji, a nie tutaj! — z całej siły krzyknął Lipski. — Dla takich jak ja i tutaj znajdzie się miejsce. Zapanowało niespokojne milczenie. — Nieraz już słyszałem — przekorny Kazimierz Lipski zaczął jak gdyby z przeciwnej strony — …że Hitler bardzo nie lubi komunizmu i właśnie ten wynalazek zwala na Żydów. …I co mnie jeszcze zadziwia — dodał z przebły­skiem właściwego sobie śmiałego dowcipu — że w prześladowaniu Żydów robi się bezkarny! Czy ja się mylę? — No! — wrzasnął z oburzeniem młody komunista. — A przecież Hitlera popiera Kościół! — Nie nasza to sprawa — hardo odpowiedział Lipski, który komunistom w niczym nie dawał wiary. — Ale podobno on bardzo zbroi Niemcy! Po­wstaje wielka armia. Co będzie dalej?! — Ej, pewnie nic… A czy kto kiedy wygrał wojnę z całym światem, ja się pytam? — dodał inteligentnie Bułakaj. — No, tutaj ja bym panu przyznał bardzo dużo racji — Lipski zgodnie przytaknął. — A wszyscy, którzy chcieli to zrobić, zawsze przegrywali. Historia ma na to dziesiątki przykładów. — Przegra i Hitler — upierał się Żydek. — Nie wiadomo, co będzie — posmutniałym tonem ciągnął pan Kazimierz.

— Niemcy jako naród mi się nie podobają. Ale teraz chcę powiedzieć, że gdzieś słyszałem i nie wiem, czy to prawda, że oto na Bliskim Wschodzie ma się odrodzić starodawna, żydowska Palestyna. — Ja też o tym słyszałem! — z wielką żarliwością przytaknął Boruch. Nie­spodziewanie koło niego pojawiła się jego tęga żona, syn i wszystkie córki. — O, tak! Tak! — wołali wszyscy, podnosząc ręce. — Słyszeliśmy o tym i my się bardzo z tego cieszymy! — To wprost zdumiewające! Po dwóch tysiącach lat?! — wykrzyknął w najwyższym stopniu zdumiony Kazimierz Lipski. — Czy może teraz spełniają się jakieś proroctwa?! — Uderzając się z całej siły w głowę, usiłował swoją wiedzą sprostać tym historycznym wydarzeniom. — A! Och! — wołał Boruch, podnosząc naraz swoje musku­larne i zarazem bardzo tłuste ręce. — Spełniają się wielkie przepowiednie! Wszystkie po kolei! — Wszystkie bez wyjątku! — krzyknęła jego żona mocnym, niskim głosem. — No i co wy teraz zrobicie?! — z wielkim przejęciem zwrócił się do nich Lipski. — A nic… — zdziwił się Boruch. — A co my mamy robicz? My tutaj mamy własną restaurację, swój interes… — Należałoby powrócić do ojczyzny, jeżeli ona po tysiącach lat wraca do swoich dzieci. Mnie się tak wydaje — pan Kazimierz wygłosił swoje przekona­nie po wypiciu całego kufla. — A jeżeli ona będzie was potrzebowała? Praw­dziwa ojczyzna jest… jak matka. A matka jest tylko jedna. — Nam tutaj będże lepiej niż w Palestynie — Boruch upierał się przy swoim. — Trzeba się dla niej poświęcić … — uporczywie przypominał mu pan Ka­zimierz. — Wtedy ona odpłaci swoją miłością. A to jest o wiele ważniejsze niż pieniądze. — Wy Polacy tak lubicie się poświęcać — drwiąco zaśmiał się Bułakaj. — A inni w tym czasie przychodzą na gotowe! — zdenerwował się Lipski. — A co?! A co?! — szydził komunista. — No, no! Wy lepiej uważajcie — rozzłościł się Lipski. — Nam wszystko wolno! — nagle krzyknęła, tupiąc tłustą nogą, Boru­chowa. — Hitlerowi też zaczyna być wszystko wolno — poważnym głosem odpo­wiedział jej Lipski. — A ja będę pilnował swojego interesu… Mnie szę to opłaczi — bardzo sta­nowczo odparł Boruch. Lipski, który odznaczał się nie tylko wrodzoną inteligencją, ale także bar­dzo żywą wyobraźnią, zamilkł. Choć miał już trochę w czubie, to nie chciał wspominać o tym, że jego synowie dowiedzieli się z radia o bardzo niedobrych wydarzeniach

politycznych dotyczących Europy Środkowej. Niespodziewanie w całej Polsce, a także i w świecie zaczęły się rozchodzić niezwykle groźne wieści związane z bezpieczeństwem Gdańska. Wszystko to zdradzało, że Eu­ropa już nie na żarty zaczęła się bać Hitlera i, co gorsza, okazuje niebezpieczną ustępliwość wobec niego. Przypomnienie o tym odebrało Lipskiemu ochotę do wesołych żartów i beztroskiej rozmowy. Tymczasem Boruch uśmiechał się do swoich klientów z radością i z zadowoleniem jeszcze większym niż do tej pory. Wymownie schylił się przed Lipskim, ażeby odebrać zapłatę, a potem dziarskim krokiem wyruszył w towarzystwie syna, by obsługiwać innych gości. Rozdział 125

W całej Europie coraz głośniej i dobitniej rozbrzmiewał twardy, zarazem głu­chy odgłos butów maszerujących wojsk niemieckich w ogromnych wojskowych defiladach. Kto nie odwracał się od tego, czuł, że w ten sposób ogłaszają one swoją gotowość bojową. W pamięci ludzi rozlegały się jeszcze echa pierwszej wojny światowej, której koniec został przypieczętowany traktatem wersalskim. Wszystkie państwa w Europie były bardzo zadowo­lone z jej zakończenia, tylko Niemcy czuły się pokrzywdzone jej wynikiem i po­stanowieniami traktatu. Po wojnie w kraju zapanował chaos polityczny, nastąpił zastój gospodarczy i rosło bezrobocie. Z tego chaosu wyłonił się człowiek mocny, który swoją zdumiewającą siłą wydobył Niemcy z przygnębiającego nastroju i z upokorzenia narodu poko­nanego. Ale jednocześnie sprawił, że w niedługim czasie w całej Europie za­częły się zmieniać atmosfera i sytuacja polityczna. Szczególnie wyraźne stało się to w momencie, w którym Hitler zaczął w pośpiechu i na wielką skalę rozbudowywać armię niemiecką. Tym samym złamał postanowienia traktatu wersalskiego. W kraju, z którym Polska sąsiadowała od zachodu, wciąż rosła popularność Hitlera. Niemcy nie mogli się oprzeć tak wspaniałej, nadzwyczajnej i wyjątko­wej wizji, jaką Hitler przed nimi roztaczał: że oto są narodem wybranym. Znaj­dują się nad wszystkimi ludźmi i ponad wszystkimi narodami. Wykrzykiwał to z najwyższą siłą w swoich głośnych przemówieniach, z którymi objeżdżał cały kraj. Słuchając takiego przywódcy, Niemcy byli nim zachwyceni i czuli się nie­zwykle szczęśliwi. Gdziekolwiek się pojawił, tam niezliczone tłumy oklaskiwały go z wielkim uniesieniem i wyrażały dla niego najwyższe poparcie. Wydawało się, że był wszędzie. Rozbudzał strach przed komunizmem i rozpalał nienawiść do Żydów. Powtarzał, że są oni nadmiernie skłonni do wzniecania wszelkich rewolucji i sieją niebezpieczny ferment. Równocześnie ze zdumiewającym i sztucz­nym uniesieniem wykrzykiwał, że pragnie zjednoczyć cały naród: — Nie chcemy klas ani stanów! Chcemy jednej Rzeszy! Jeden kraj! Jeden

naród! Jedna wielka, tysiącletnia Rzesza! Niemcy, podejmujcie wasze wiel­kie dzieło! — ryczał w nieopanowanej furii, którą Niemcy brali za boskie na­tchnienie. Na całym świecie kroniki filmowe pokazywały wielotysięczne, entuzja­styczne, rozhisteryzowane tłumy Niemców w każdym wieku, którzy na spo­tkaniach witali go radosnymi okrzykami, niepowstrzymanym śmiechem i łzami szczęścia. Wielkie tłumy wyciągały do Hitlera dziesiątki, setki tysięcy rąk na kształt potężnego lasu, szaleńczo krzyczały na jego widok: — Heil Hitler! Heil Hitler! Sieg heil! Sieg heil!1 Masy były upojone nadzwyczajnym, przytłaczającym szczęściem i z naj­wyższym uniesieniem, z nabożeństwem wysłuchiwały przez ludowe odbior­niki jego uwodzicielskich, a zarazem władczych przemówień. Rozpalał w nich wielkie aspiracje i absolutny zachwyt dla siebie. Większość narodu była prze­konana, że wreszcie pojawił się człowiek, który zjednoczył całe Niemcy, spra­wił, że są mocne i weszły na drogę wiodącą ku wspaniałej przyszłości. Okazało się, że ma wielkie zdolności organizacyjne, a w ślad za nimi poszły duże sukcesy gospodarcze. Łączyły się one przede wszystkim z produkcją broni, a także, co na te czasy było najwyższym osiągnięciem, z budową autostrad. I w tej nowej sytuacji politycznej przydzielano pracę tym, którzy nie umieli jej znaleźć. Wszystko to bardzo przysparzało Hitlerowi zwolenników pośród szerokich mas zagubionych, małych ludzi. W ten sposób bez przeszkód i ze zdumiewającą łatwością uczynił z siebie wybrańca, nadczłowieka, a nawet zbawiciela. Wkrótce stał się bogiem widzial­nym, ziemskim i najwyższym wodzem. Mówiono na niego Führer! A ozna­czało to, w rozumieniu zwyczajnego obywatela, istotę z wyżyn niewyobrażal­nych. Hitler, uczyniwszy z siebie nadczłowieka, potrzebował podludzi i zaczął się za nimi rozglądać i ich wskazywać. Z wielu względów bardzo wygodnie szukać ich było na wschodzie. Obiecywał Niemcom należną im, jako narodowi wybranemu, nieograniczoną przestrzeń życiową. Nie ukrywał i mówił coraz częściej, że planuje zbudować wielkie Niemcy. Bez większych trudności zaczął od sąsiedniej Austrii. Łatwe i bezkrwawe zajęcie tego państwa wzbudziło u wie­lu jego rodaków bezgraniczny zachwyt i jeszcze większe uwielbienie dla Führ­era. Jednocześnie on wołał i krzyczał z najwyższą siłą: — Chcemy pokoju! Pragniemy pokoju! Miłujemy pokój! Ta zdumiewająca, nieograniczona wolność wzbudzała u sąsiadów wzrasta­jące podejrzenia i uzasadnione obawy. Wszelako w samych Niemczech doko­nany przez Hitlera akt przemocy wobec Austrii spotkał się z przyjęciem peł­nym najwyższego entuzjazmu, ponieważ dzięki temu bardzo łatwo i szybko zaczęły spełniać się nieurzeczywistnione dotąd marzenia o wielkomocarstwo­wym państwie niemieckim. Pociągnął za sobą również młodzież, dla której organizował obozy z dala od

rodzinnych domów. Stworzył w ten sposób Hitlerjugend, własną organizację, w której były prowadzone ćwiczenia ideologiczne. Tam wpa­jano młodym ludziom przekonanie, że są najlepsi na świecie. Nieustannie ćwiczono ich w wielkim posłuszeństwie i w odwadze. Na wspólnych obozach kilkunastoletni chłopcy brali udział w turniejach, które przekształcały się w ćwi­czenia militarne. Od samego początku bardzo młodzi Niemcy czuli się tak, jak gdyby byli małymi żołnierzami. Z każdym dniem przeobrażali się i wyrastali na prawdziwych żołnierzy. Wymagano od nich absolutnego posłuszeństwa, aż do śmierci. Uczono przywiązania do swoich sztandarów, na których widniał napis: „Niemcy i Führer są ważniejsi od śmierci”. Tymczasem na wystąpieniach publicznych Hitler wciąż krzyczał z dziką, rosnącą furią: „Pragniemy pokoju!”. Ale rzeczywistość przeczyła temu coraz wyraźniej, z każdym dniem i z każdą chwilą. Po zagrabieniu Austrii wkrótce spotkał Czechosłowację podobny los, a upokorzenie jeszcze więk­sze. Niemcy poparli kolejny najazd Hitlera na niepodległe państwo i w ten sposób zdeptali wszelki honor. Europa Zachodnia, rzucając niepodległość tych państw na żer hitlerow­skiego nienasycenia, kupowała sobie taki pokój, jaki sam sobie przyznawał dziko krzyczący o pokoju Hitler. Po tych „pokojowych” podbojach oczy jego bez najmniejszego wahania skierowały się na Polskę. Wkrótce z Berlina na cały świat rozniosła się wiadomość, że Gdańsk powinien należeć do Niemiec, Polacy zaś muszą otworzyć poprzez swoje ziemie ko­nieczny dla Niemców korytarz do Prus Wschodnich. Polska stanowczo się temu sprzeciwiła. Odtąd atmosfera wojny zaczęła się już ponad nią unosić, rozprzestrzeniać się i gęstnieć. Zachód Europy domyślał się, a na­wet był przekonany, że Niemcy wkrótce zaatakują Polskę i z całą pewnością chwycą ją za gardło od północy. „Ale umierać za Gdańsk, nie!” — pisała francuska gazeta. Wszelako Polska, licząc na swoich zachodnich sojuszników, Anglię i Francję, żywiła nadzieję, że z całą pewnością nie będzie w trud­nych chwilach osamotniona. Szaleńcza agresja Hitlera rozpalała się, a jego roszczenia i zuchwałe pomówienia wobec Polski nabierały przerażającego charakteru. Cała propa­ganda ministra Goebbelsa wtórowała Hitlerowi w głoszeniu oszczer­stw o brutalnym gwałceniu przez Polaków granic i terytorium Niemiec. Za to wszystko należało wymierzyć Polakom karę. Wkrótce nadszedł moment, w którym do świadomości polskiego społeczeństwa przeniknęło poczucie rzeczywistego zagrożenia. I choć Polacy niezachwianie wierzyli, że w razie napaści Niemiec na Polskę ich sojusznicy na zachodzie natych­miast pośpieszą im z wszechstronną pomocą, to od momentu wydarzeń w Austrii, a zwłaszcza w Czechosłowacji rozpoczęli otwarte, choć nieco spóź­nione działania zmierzające do obrony swojego terytorium. Niestety, siły polskie ustępo­wały armii niemieckiej pod każdym względem. Hitler,

łamiąc postanowienia traktatu wersalskiego, zbroił Niemcy bez przerwy i stworzył wielką i nowoczesną armię lądową, morską i powietrzną. I chociaż wiadomo było, że w tej nowej, coraz trudniejszej sytuacji Polska nie może potędze militarnej Nie­­miec stawić czoła, od wiosny 1939 roku rząd polski zaczął tworzyć strate­giczno-wojskowe plany przeciwuderzenia i po­wstrzy­mania agresji hitle­rowskiej, dopóki sojusznicy nie przyjdą jej z po­mocą. Równocześnie coraz częś­ciej zaczynała być głoszona konieczność powszechnej mobilizacji. Apele polskiego rządu spotkały się ze zrozumie­niem całego społeczeństwa, które natychmiast zaczęło z rządem współpraco­wać, okazywać solidarność i składać dowody wielkiej ofiarności w postaci bardzo licznych, najprzeróżniejszych darów na fundusz rozbudowy armii i środ­ków obronności. W sytuacji napaści Polacy zdecydowani byli stawić opór i bronić swojego teryto­rium ze wszystkich sił. Rozdział 126 W całej Polsce, również i na Wołyniu, życie codziennie podążało do przodu, jak zwykle, tymi samymi drogami i dróżkami. Wydeptywali je ludzie, którzy pracowali i starali się nie tracić czasu. Ale podobnie postępowali i ci, którzy nie wiedzieli, co to jest pośpiech, i mieli czas na rozrywki. Przyszło piękne lato, ludzie szukali odpoczynku i spokoju. W tym czasie jednak wielu zaczęło pojmować, że był to złudny spokój. Także podczas wakacji nieprzerwanie docierały wiadomości o wydarzeniach z Niemiec, z za­chodnich i północnych granic Polski. Młody Julek Korzeniowski, który już wyrósł na dużego chłopaka, ku zaskoczeniu, a nawet ku zdumieniu całej rodziny po­wiedział: — Jak wybuchnie wojna, to w domu trzeba będzie mieć broń! Usłyszawszy to, domownicy popatrzyli na niego ze zdumieniem. Byli tak zaskoczeni, że zupełnie nie wiedzieli, co na to odpowiedzieć. — A ty skąd to wiesz? — w końcu zapytał Adam. — Julek, co ty mówisz?! Po co nam broń? — rzucili się na niego. — Trzeba się będzie bronić! — odparł Julek z niezłomnym przekonaniem. — Przed kim?! — Przed każdym, kto tu przyjdzie! — wykrzyknął już z niecierpliwością. — A kto tu może przyjść?! — oburzyła się Malinowska. — Komuż to my przeszkadzamy? — No, Malinowska jest taka, że gdyby ją nawet porąbali na kawałki, nie pchałaby się na cudze… Ale nie wszyscy są tacy! — krzyknął Juliusz, spojrzaw­szy na nią prawie z góry. Adam milczał, chociaż ta rozmowa nie przypadła mu do serca ani do gustu. Szybko spojrzał na Różę, która spuściła wzrok i pobladła. Nic nie mówił, bo wiele byłoby do przypomnienia. Natychmiast zrozumiał jej wymowny, choć ledwie

zauważalny gest. Być może w tej chwili obojgu przypomniały się obrazy, wy­padki i różne zdarzenia z pierwszej wojny światowej. A także i przeżycia. Róża jednak na razie wolała milczeć. Może ogarniał ją jakiś okropny lęk, który starała się od siebie odpędzić i z wielką troską spoglądała na kilkuletnią Anię. Córeczka jej miała dzieciństwo beztroskie, a przecież jakże byłoby dobrze i pięknie, gdyby tak dalej trwało. Również Wiktor, który czuł się ogromnie szczęśliwy, nie do­puszczał do siebie niepotrzebnych myśli przepełnionych przedwczesnymi tro­skami i zmartwieniami. Teraz myślał o swojej powiększającej się rodzinie. Z radością spojrzał na Joasię i uśmiechnął się do niej z tym tajemniczym porozu­mieniem, które między nimi powstało i którego oboje sobie nie objaśniali, ale uważali za głęboko naturalne, silne i teraz już wspólne. Rozdział 127

Od wesela Joasi i Wiktora minęły zima i wiosna. Przyszło bardzo upalne lato i z każdym dniem robiło się coraz goręcej. Czas jak gdyby się zatrzymał, a ludzie spragnieni pokoju i pogrążeni w nieświadomości przestali myśleć i mówić o niebezpie­czeństwach. Całą swoją uwagę skupili na sprawach rodzinnych. Od kilku tygodni Joasi było coraz trudniej się poruszać, a nawet oddychać, dlatego musiała dużo czasu przeznaczać na odpoczynek. Wraz z całą rodziną czekała na rychłe już rozwiązanie. Również coraz bardziej interesowali się tym jej rodzice. Kazimierz Lipski z kilku powodów znowu zaczął odwiedzać Korze­niowskich, a przede wszystkim ze względu na obecną sytuację córki. Ale przy okazji chętnie opowiadał o swoich synach. Okazało się, że również i ten temat jest interesujący i ważny: — No, cieszymy się bardzo, że wasi chłopcy zakładają gospodarstwo ogrodniczo-rolnicze… — wysłuchawszy go, z uśmiechem zwrócił się do niego Adam. — W końcu i oni będą samodzielni. — O, to nie wszystko! — wykrzyknął Kazimierz. — Planują także założyć szkółkę drzew… Także i leśnych. A do Torczyna niedaleko! — Nie tylko do Torczyna. Bardzo, bardzo mi się to podoba — z wielkim uznaniem wyraził się o tych planach Wiktor. — Lasy zostały tak przetrze­bione, że nabywców nie zabraknie. Tylko żeby drzewka były odpowiedniej jakości. — Ale z tego, co słyszeliśmy od Wiktora, prawdopodobnie i Joasia miała się dołączyć do tych zajęć ogrodniczych — przypomniała sobie Róża. — Jeżeli idzie o Joasię, to ja jestem przekonany, że nie powinna mar­nować swoich zdolności nauczycielskich. Rozmawiałem już z panem Jaworskim i on mi w tym bardzo mocno przytakuje — odpowiedział z naci­skiem Kazimierz. Tymczasem Róża zaraz zwróciła mu uwagę: — To pięknie, ale najpierw będzie musiała odchować dziecko…

— O tak, tak — Kazimierz przyznał z ciepłym uśmiechem. — I to już nie­długo… Róża również się uśmiechnęła i bez słowa pokiwała głową. Od dłuższego czasu razem z Malinowską otaczały Joasię coraz czulszą opieką. Państwo Lipscy wiedzieli, że mogą im zaufać. Korzeniowscy postanowili ze szczególną troską zadbać o swoją synową, którą już jako kobietę czekało wyjątkowe przeżycie. Malinowska, jak sama o sobie powiedziała, nie może być wszechstronna, ponieważ z wolna siły ją opuszczają. Na tydzień przed spodziewanym rozwiązaniem sprowadzona została z Torczyna bardzo doświadczona akuszerka, która zamieszkała z Joasią w jednym pokoju. Była to kobieta silna, tęga, szeroko znana w całej okolicy i jak wieści niosły, od mło­dych rodzących kobiet szczęśliwie odebrała bardzo dużo pięknych dzieci. W połowie sierpnia nadeszły ten dzień i ta godzina. Julek i Ania zostali szybko odesłani do Wąsowiczów, którzy będąc najbliższymi sąsiadami, mieszkali za ogrodem warzywnym, za gajem brzozowo-świerkowym i zajęli się nimi z wielką ochotą. W całym domu zapanował nastrój pełen napięcia i cią­głego wyczekiwania przeplatanego nieustannym niepokojem. Drobna Joasia postanowiła być bardzo dzielna, choć nie zdawała sobie w pełni sprawy z całej otaczającej ją kobiecej krzątaniny i z tego, co ją wypełnia. Tego dnia natura zmusiła ją do wyjątkowego wysiłku. Kiedy zaczęły się okropne bóle, zacisnęła zęby i kurczowo uchwyciła się rąk silnej i pewnej siebie akuszerki. Przez kilka godzin pojękiwała boleśnie. Ale w pewnej chwili nie mogła się opanować i zaczęła straszliwie krzyczeć. Czatujący dookoła, w pobliżu i za drzwiami do­mownicy skulili się, a niektórzy nie mogli już powstrzymać łkania. Zdaje się, że Joasia jakby zatraciła poczucie tego, gdzie się znajduje i co się z nią dzieje. Tak straszliwe były ostatnie bóle, że niemal przechodziły ludzką wytrzymałość. Ale nie trwały długo i był to już właściwy poród. Nie minęło wiele czasu i wtem, jakby przepełniony gniewem i wielką niecierpliwością rozległ się krzyk noworodka. Malinowska i Róża padły sobie w objęcia i głośno zaszlochały. — Ach, jakaż ona dzielna! — W jednej chwili podbiegły do poszarzałej z trwogi pani Lipskiej. Gdy ją ściskały i całowały, z pokoju Joasi dobiegł tu­balny głos akuszerki: — Dziewczyna! — Adamie! Jesteśmy dziadkami! — Róża nagle wpadła w otwarte ra­miona męża. — Ach, Różyczko! Cieszmy się i Bogu dziękujmy za wszystko! — Adam uścisnął ją tak mocno, że aż się skuliła. Jednocześnie razem z nim przeżywała największą radość. A gdy go całowała, poczuła, że jego szorstkie policzki są wilgotne. — Jakaż ona dzielna, wytrzymała! — Kobiety zachwycały się i całowały

pa­nią Lipską, która ocierała łzy i do wszystkich się uśmiechała. Niedługo potem w drzwiach ukazała się położna, w swoich potężnych ramionach ukrywając nowo narodzone maleństwo. Niesłychanie wzruszone tym widokiem kobiety nieco się do niej przybliżyły. Zamilkły z wra­żenia, ponieważ dziecko co chwila popłakiwało, ale otulone w ciepłe pieluszki w końcu się uspokoiło. Położna niezwłocznie położyła je przy mamie. Pozostali domow­nicy podchodzili szybko, choć ostrożnie. Byli bardzo podnieceni i zdumieni tym prostym, a zarazem nadzwyczajnym wydarzeniem. Weszli do pokoju Joasi, ale instynktownie zatrzymali się w bezpiecznej, ich zdaniem, dla dziecka odległości i przypatrywali mu się z najwyższą uwagą. Po chwili już głośniej i spokojniej zapytywali: — A do kogo… ona podobna? — Podobna będzie i do Joasi, i do Wiktora. Tak mi się coś wydaje… — po­wiedział z bardzo mądrą miną Kazimierz. — A jakież to imię jej dacie? — spytała Malinowska. — Pani Joanna postanowiła, że dziewczynka będzie się nazywała… Mag­da­lena — położna powtórzyła słowa młodej mamy. — Jak ta wielka grzesznica?! — Malinowska nie umiała zapanować nad oburzeniem. — Przypomnijcie sobie Ewangelię! — wykrzyknęła pani Lipska. — Ta grzesznica stała się wielką świętą i bardzo ukochała Chrystusa! — O, tak… To prawda, to prawda — gorliwie i chętnie przytaknął jej Adam. — No, ciekawa jestem bardzo, jakie też życie będzie miała nasza maleńka Ma­dzia — z wielkim przejęciem zastanawiała się Malinowska, która zaczęła się już godzić z imieniem, którego żadna dziewczyna w najbliższej okolicy jeszcze nie nosiła. Pojmowała w swoim upo­rządkowanym rozumie, że rzadkie imię może się wiązać z nietypowym życiem. — Ja też jestem bardzo ciekawa — cicho odpowiedziała Joasia. — Dziecko jest zdrowe i widzę, że będzie mocne! — położna z dumą po­wiedziała do wszystkich. — Ach, Bogu Najwyższemu dzięki! — ze łzami w oczach wykrzyknęła Róża. Stojąca obok niej pani Lipska westchnęła z niewypowiedzianą dumą i szczęściem. — No a teraz odpocznij sobie, moja kochaneczko, odpocznij sobie… dzie­cinko. — Malinowska na palcach zbliżyła się do łóżka, na którym leżały Joanna i jej córeczka tak maleńka, że ledwie ją było widać wśród mięciutkich pielu­szek. Czule pogłaskała po rękach młodą mamę i powiedziała do niej ze słod­kim, nadzwyczajnie serdecznym uśmiechem: — A my naszą maleńką tutaj dopilnujemy… Joasia w odpowiedzi słabiutko się uśmiechnęła, a potem popatrzyła na Wiktora, który był bardzo blady i poważny. Cały czas stał w niewielkiej

odle­głości za drzwiami, a teraz podszedł i uśmiechnął się do niej przez łzy. Z wrażenia nie mógł mówić i tylko cicho powtarzał raz po raz: — Joasiu moja kochana, moja najdroższa Joasieńko! — Dotąd bez przerwy drżał o jej życie, a teraz najbardziej cieszył się tym, że wszystko przetrwała i przeżyła. W tym momencie usłyszał: — Popatrz na swoją córeczkę, popatrz… Chciałabym, żeby ci się bardzo podobała… — Ach, Joasiu… Joasiu — Wiktor z wielkim podnieceniem, gorączkowo i nieustannie powtarzał: — To bardzo pięknie, jak to dobrze… Ach, jak to dobrze. — I wtem krzyknął z zachwytem: — Jakiż ja jestem z ciebie dumny! Ach, jakiż dumny jestem! Rozdział 128 Ostatnie tygodnie lata mijały niepostrzeżenie. Tak szybko, że ludzie tego prawie nie zauważali, ponieważ byli pochłonięci wszelkiego rodzaju koniecznościami i wymogami życia codziennego. Joasia otoczona troskliwą opieką dochodziła do siebie, a obok niej rosła Magdalenka. Schyłek lata i nad­chodząca jesień sprawiały, że powietrze było przepełnione niezwykle bogatymi siłami całej przyrody. Matka mogła jeść bardzo zdrową żyw­ność, dziecko — oddychać idealnie czystym powietrzem i korzystać z pięknego słońca. Magdalena urodziła się w środku lata i to jej bardzo sprzy­jało, mogła korzystać z wielu jego dobrodziejstw. Z dnia na dzień stawała się większa i silniejsza. W najbliższym otoczeniu panował nastrój prze­pełniony miłością i dzięki niemu pierwsze miesiące jej życia obfitowały w skarby i bezcenne dary. Matka i córka czerpały z tego, co hojnie da­wała przyroda i cały otaczający świat okryty rumieńcami i wszystkimi kolo­rami życia. Również i czerwona róża znowu okryła się ciemnymi i pachnącymi pąkami. Rosnąca przed domem Korzeniowskich czerwona róża jeszcze nie zdążyła zakwitnąć jesiennymi kwiatami, choć pogoda była piękna, gdy nagle 1 wrze­śnia 1939 roku cała Polska stanęła w ogniu. Bardzo wczesnym rankiem, o świcie wojska hitlerowskie przekroczyły gra­nice i z całą swoją militarną potęgą wtargnęły na polską ziemię. Od tego mo­mentu zdawało się, że wszystko należy do silnych i zuchwałych, młodych Niemców. Ludzie, którzy ich zobaczyli w tym dniu, zasmucili się aż do łez. Zobaczyli bowiem, jak Niemcy śmiali się i szaleli z radości, że mogą wejść bezkarnie do cudzego kraju i zajmować go jako swoją własność. W czoł­gach, na wozach bojowych, transporterach, motocyklach, furmankach, na set­kach tysięcy wszelkiego rodzaju pojazdów z największym pośpiechem i z nie­wyobrażalną furią wojska niemieckie wypełniły drogi, zajmowały wszystkie miejscowości, a cokolwiek stanęłoby na ich drodze, natychmiast miało być

zmiecione z powierzchni ziemi. Polska została zaatakowana z powietrza, ziemi i wody. Tego ranka na czy­stym i pięknym niebie pojawiła się nad miasteczkami, miastami i polskimi wsiami niezliczona liczba przerażających żelaznych ptaków z czarnymi krzy­żami na piersiach, których mordercza siła rozsiewała śmierć pośród spokoj­nych mieszkańców całej polskiej ziemi. Potężne eskadry niemieckich samolo­tów znaczonych czarnymi krzyżami nadlatywały z ogłuszającym rykiem, zniżały się nad ludzkie siedziby, atakowały spokojnych i niczego się niespodziewających ludzi. Zrzucały bomby na pola, drogi, podwórka, zabijały starców, kobiety i dzieci, nadzwyczajnie ciesząc się celnymi strzałami. Zapowiedzi o zdobywaniu przestrzeni życiowej dla narodu niemieckiego na oczach przerażonych mieszkańców Polski zaczęły się spełniać. Tego dnia cały świat usłyszał krzykliwe i wyzywające oświadczenie Hitlera pod adresem Polaków, że wkraczali na terytorium niemieckie, dopuszczali się krwa­wych gwałtów na Niemcach, napadali na nich i wypędzali ich z domów. I dlatego wielkie, odrodzone, militarystyczne państwo niemieckie musi dokonać aktu obrony przed Polakami. Ludzie, którzy znali język niemiecki, wysłuchali tej wy­powiedzi w osłupieniu i z najwyższą przykrością. Po tym oświadczeniu Niemcy natychmiast rzucili na Polskę prawie całą swoją broń pan­cerną i lotnictwo. Polacy zostali straszliwie osaczeni, otoczeni, obezwładnieni i całkowicie sparaliżowani. Radio i wszystkie gazety roznosiły po całym kraju wieści o tym, że zostały zbombardowane Katowice, Wieluń, obiekty wojskowe w Krakowie, Częstochowa, Warszawa, Gdynia i wiele innych polskich miast. Bombardo­wane były dworce, lotniska, obiekty przemysłowe i gospodarcze, niezliczone domy wraz z ich mieszkańcami. Do całego narodu polskiego docierały wieści, że Niemcy zagrabili Gdańsk i wszędzie dokonywali masowych aresztowań. Mówiono i pisano, że hitlerowcy w Gdańsku zbrojnie zaatakowali Pocztę Pol­ską. Napadnięci jej pracownicy bronili się z najwyższym bohaterstwem. Rozegrały się niezwykle dramatyczne walki pocztowców z żołnierzami nie­mieckimi, podczas których zginęło wielu cywilów. Ale gdy agresorzy oblali gmach poczty benzyną i podpalili, obrońcy musieli się poddać. Wzięci zostali do niewoli, a po miesiącu przesłuchań Niemcy wystrzelali wszystkich pracowników Poczty Polskiej, a zarazem jej obrońców. W tym czasie zdumiewające wieści dochodziły z polskiej strażnicy na pół­wyspie Westerplatte. Przy końcu sierpnia zawinął do Nowego Portu w Gdań­sku potężny krążownik niemiecki „Schleswig-Holstein”; jakoby z wizytą grzecznościową. Ale wkrótce się okazało, że przybył w innym zupełnie celu. 1 września zaatakował półwysep i jego pozycje obronne huraganem pocisków z ciężkich dział artyleryjskich rozmieszczonych na pokładzie. Atakowi z mo­rza towarzyszyły nieustające naloty niemieckich samolotów, które bombardo­wały

polskie pozycje obronne. Na polskie wartownie przypuszczone zostały wielokrotne szturmy morskich pododdziałów i lądowego batalionu SS. A niebawem zostały wzmocnione przez oddziały Wehrmachtu. Wkrótce do rażącego ogniem pancernika dołączyły z morza armaty kontrtorpedowca „Von der Groeben” i torpedowca „T-196”. W następnych dniach Niemcy ze wszystkich stron skierowali na Westerplatte ogień baterii lądowych. Wobec zaciętego oporu Polaków wystawiono przeciwko nim moździerze najcięż­szego kalibru, bardzo niebezpieczne, także dla żelazobetonowych umocnień wartowni. W swoim zmasowaniu i agresywności atak niemiecki miał na­tychmiast pokonać opór Polaków. Ale na przekór niemieckim planom wojny, która miała się rozegrać błyskawicznie, obrońcy Wybrzeża stawiali długotrwały opór. Staczali bohaterskie, samotne utarczki i bitwy, broniąc z najwyższym wysiłkiem swojego honoru i honoru polskiego żołnie­rza. Nierównej walki z uzbrojonymi napastnikami nie wytrzymali, ale ze wszystkich sił bronili dostępu Polski i Polaków do morza. Wyjątkowa agresja i barbarzyństwo hitlerowców rodziły najwyższe oburze­nie, podsycały chęć obrony i straszne pragnienie walki z wrogiem. Polacy wiedzieli, że wielu z nich przyjdzie zginąć. Godzili się na to i z pełną świadomością do­prowadzali do tego, że ginęli również i napastnicy. A tego Niemcy nie planowali w żadnym wypadku, dlatego za najmniejszy opór lub podejrzenie stawiania oporu karali najzwyklejszych i najniewinniejszych ludzi natych­miastowymi egzekucjami. Masakry i masowe rozstrzeliwania rozpoczęły się w całej Polsce, w wielu miastach, wsiach i miasteczkach. I znowu w miejscach pu­blicznych pojawiły się szubienice. W tysiącach miejscowości ginęły tysiące niewinnych ludzi i ten krwawy proceder szybko toczył się z zachodu, ogarniał środkową Polskę i zmierzał ku jej wschodowi. W swoich przemówieniach Hitler już dużo wcześniej nie ukrywał, że jego celem jest zdobycie na wschodzie Europy nowej, rozległej przestrzeni życiowej dla Niemców. Wtedy przeważa­jąca większość Polaków nie traktowała jego krzyków poważnie, ponieważ, jak się mówiło, tylko ryczał i ryczał. Ale gdy zwyczajnych ludzi Niemcy zaczęli bez litości likwidować, okrutne zapowiedzi Hitlera natychmiast zaczęły się speł­niać. Teraz o tych tragicznych wydarzeniach wielu Polaków dowiadywało się przez radio, jeżeli je ktoś posiadał, lub od innych ludzi, którzy z przerażeniem przekazywali sobie te zatrważające wiadomości. Gazety nieustannie informowały polskie społeczeństwo o gwałtownie się pogarszającej sytuacji w Polsce. Równocześnie rozpowszechniano w nich słowa prezydenta Mościc­kiego, skierowane do narodu polskiego natychmiast po napaści hitlerowskiej: „Odwieczny wróg nasz rozpoczął działania zaczepne wobec Państwa Polskiego, co stwierdzam wobec Boga i historii”. W dalszych gorących sło­wach prezydent nawoływał Polaków, ażeby skupili się wokoło Naczelnego Wodza sił zbrojnych, Rydza-Śmigłego, dla obrony swej wolności, niepodległo­ści i honoru. „Wierzę, iż

Bóg będzie błogosławił całemu narodowi w walce za świętą swą i słuszną sprawę i że razem z armią w zwartych szeregach bę­dziemy walczyć aż do zupełnego zwycięstwa!” Proklamacja prezydenta dodawała Polakom otuchy, zachęcała do walki, do obrony, a przede wszystkim do tego, ażeby się nie poddawali. Jego słowa obie­cywały im pełne zwycięstwo. Odtąd coraz częściej się słyszało, że na całej granicy polskiej rozpoczęły się krwawe walki i przesuwały w głąb kraju. Wszyscy teraz doskonale rozumieli, że napadnięci Polacy podjęli obronę niepodległości zdobytej z najwyższym trudem i za cenę niewyobrażalnych ofiar. Rozdział 129

W pierwszą niedzielę września Jaworski zaprosił do siebie bliskich zna­jomych, pośród których znaleźli się młody Borkowski, a także właściciel piekarni Kalisz, który przyjaźnił się jeszcze z jego ojcem Franciszkiem. Chętnie przybyli na spotkanie Joachim Munsztuk, Wiktor Korzeniowski, a także Osso­liński, o którym Jaworski zawsze pamiętał, że przed laty uczył w tej samej szkole, a Szczęsny był jego uczniem. Starsi i młodsi znajomi Jaworskiego przyjęli zaproszenie tym chętniej, że — jak się dowiedzieli — dostał list od braci Bujalskich. Jaworski podjął gości tradycyjnie mocną herbatą i wyśmie­nitymi ciasteczkami, które kupował w sklepach Kalisza. Pijąc i nimi zagryza­jąc, milczeli i nic początkowo nie mówili. Ten prosty, a zarazem miły poczęstu­nek zdawał się nieco uspokajać bardzo poważnych i zasmuconych gości. Ale po krótkim odpoczynku wszyscy pilnie zaczęli się wpatrywać w siebie i zapra­gnęli mówić, zwierzać się ze swoich wielkich niepokojów i nawzajem siebie zapytywać, jak w tej nowej i złowróżbnej sytuacji Polska jako państwo będzie sobie radziła. Jaworski uważnie przyglądał się swoim gościom i czuł, że jeszcze nie tracili ducha. — Drodzy panowie, spotykamy się tutaj… — przywitał ich głębokim i nie­co przytłumionym głosem — w chwili dla Polski straszliwej. Ale miejmy nadzieję… — uspokajał obecnych — że i w bohaterskiej. Je­stem przekonany, że Polska się nie podda. — Dzika napaść! Bez wypowiedzenia wojny! — czerwony z oburzenia krzyknął Ossoliński. — Da Bóg, że i z tego wyjdziemy! — po chwili dodał, westchnąwszy bardzo głęboko. — Mamy przecież sojuszników — przypomniał Wiktor. — Tak, tak… — szybko przyznał Munsztuk. — Ale kiedyż oni nadejdą? — Już wkrótce! Wystarczy, że Niemców od tyłu zaatakują razem Francuzi i Anglicy. Jeszcze nikt nie wygrał wojny z całym światem — przekonywał Piotr Borkowski. — My ciągle jesteśmy atakowani! — z rozpaczą zawołał Szczęsny. — To ze

wschodu, to z zachodu, z północy i z południa! Jak to wszystko znieść?! — Trzeba dziękować Bogu, że nie mamy wrogów wewnętrznych! — starał się go uspokoić Borkowski. — Jakżeby nie? Tylko się zastanów! — A Potocki, Branicki i Rzewuski? Jak dotąd byli to najsławniejsi w hi­storii wrogowie wewnętrzni. I straszni… — przypomniał Ossoliński. — Arystokraci! Jakżeby inaczej? — dorzucił z przekąsem Jaworski. — O rodowodzie międzynarodowym. — Tacy wrogowie często zmieniają nazwiska — domyślił się Wiktor. — Słyszałem od swojego kuzyna, tego co się obracał po całej Rosji, ostatnio jeszcze dalej, a na koniec osiedlił się w Łucku, że Hitler podobno także miał tro­chę inne nazwisko… A skoro już mowa o wewnętrznych wrogach, to moim zdaniem w obecnych czasach będą nimi parweniusze, prostacy — twierdził Munsztuk. — No, Hitler… też nie jest arystokratą — przyznał mu rację Kalisz. Wszyscy zamilkli, ponieważ wiadomość o jakimś nowym wrogu, na doda­tek wewnętrznym, bardzo ich zaniepokoiła. Ciszę przerwał powtórzony okrzyk Ossolińskiego: — Jaka straszna, dzika napaść! Co się dzieje na Westerplatte?! Ach, Boże, Boże… Kiedyż się to skończy? — Owi sławni Wikingowie ze Skandynawii to byli przecież Germanie — Jaworski zwrócił się do Ossolińskiego. — W nocy wpływali z morza do ujść rzek, wdzierali się do ludzkich mieszkań, spokojnych ludzi mordowali we śnie i wszystko, wszystko rabowali… — Najpewniej był to początek wielkich marszów w głąb nowych ziem i jednocześnie wielkich grabieży — dokończył Wiktor. — Hitlerowcy od samego początku przystrajają się w legendę bohaterskich, romantycznych zdobywców! — z oburzeniem wykrzyknął Jaworski. — Ciekaw jestem, czy Żydzi im przyznają… takie wieńce i laury? — Wiktor nieostrożnie zwrócił się do Munsztuka. — Boże uchowaj! Coś mi się zdaje, że po tej okropnej „kryształowej nocy” jesz­cze wiele złego można się spodziewać — ze smutkiem odpowiedział Munsztuk. — Nie daj Boże — westchnął Ossoliński. — Ale dochodzą wieści, że już dzieją się bardzo niedobre rzeczy… Chociaż Hitler to straszny gracz, moim zdaniem, i wielki głupiec. — Z radia i z wielu innych źródeł napływają informacje o masowych egze­kucjach za najmniejsze, nawet pozorne przewinienia… Ci romantyczni boha­terowie mordują niewinną ludność! Słyszałem, że kto w porę nie ucieknie albo się nie uchroni, tego stawiają twarzą do ściany i strzał w potylicę! — mó­wił

z wielkim smutkiem Munsztuk. — Pojawił się duch straszliwych okrucieństw — ciężko wzdychał Ossoliński. — A ile zniszczeń?! — oburzał się Kalisz, który w ostatnich latach zdobył znaczny majątek i zaczynał mieć obawy z powodu możliwości jego utraty. — Wszystko im wolno, tym wybrańcom. Rozpoczął się wielki rabunek majątku prywatnego, a także narodowego… I już dużo ludzi naginęło w czasie bom­bardowań i od karabinów maszynowych, z których pokładowi strzelcy z sa­molotów strzelają do niczego się niespodziewającej ludności. — Chodzi im o to, żeby nikt nie czuł się bezpieczny — domyślił się Wiktor. — Pojadę do swojego syna, do Łucka. Telefonował do mnie… Chce, żebym teraz był razem z nimi — cicho powiedział Ossoliński. — Ach, kiedyż ta wojna się skończy?! — niecierpliwie wykrzyknął młody Borkowski. — Przeczytam panom list… — Szczęsny przypomniał sobie i sięgnął do biurka. Odsunął szufladę i przez chwilę przeglądał papiery. Wyjął list, otwo­rzył go i zaczął czytać. Obaj bracia Bujalscy, Bogusław i Andrzej, pisali: Niemcy zaatakowali Polskę z wyjątkową siłą. Rzucili na nas wiele armii jednocześnie i wszystkie bronie. Lotnictwo, czołgi, działa… i piechotę. Na całym pół­nocno-zachodnim i południowym terytorium Polski toczą się niesłychanie krwa­we i zaciekłe bitwy. Dzięki Bogu wiemy i słyszymy zewsząd, wiadomości mamy pewne, że całe wojsko polskie stawia Niemcom zaciekły i bardzo zdecydowany opór. Żołnierze naszej Wołyńskiej Brygady Kawalerii pod Mokrą powstrzymali natarcie niemieckiej dywizji pan­cer­nej i unieszkodliwili aż… sto pięćdziesiąt czołgów i wozów pancernych wroga. W dzie­siątkach, nawet setkach bitew z napastnikiem ginie bardzo wielu Niemców i Polacy niszczą dużo niemieckiego uzbrojenia. Samoloty, aeroplany… to jest broń, której nam teraz dotkliwie brakuje… Ale polskie działa przeciwlotnicze strzelają do niemieckich samolotów i już wiele ich strącili. Niestety, Niemcy pchają nas na wschód i kierujemy się na Brześć… Na razie wojsko polskie za­trzymuje się na linii Wisły. Straszny jest wysiłek polskiego oręża, ale nie tracimy nadziei, nie upadamy na duchu. Cała nasza armia broni się ze wszystkich sił i Polacy się nie poddadzą. Nie pozwolimy, ażeby bezczelny i podły nieprzyjaciel zagarnął nasze ziemie… i pozbawił nas niepodległej ojczyzny. Warszawa znalazła się w strasznych kleszczach i wciąż się broni… Ale nie traćmy nadziei, chociaż to miasto bardzo cierpi… Wróg zaatakował ją ze wszystkich stron i z siłą dotąd nieznaną… — Ach, biedna Warszawa… Broni się sama, samotna! — zdławionym głosem krzyknął Jaworski. — Naloty nie ustają i oto, do czego służą te sławne aeroplany!

— Boże wielki, Boże! — Ossoliński obiema rękami ujął głowę i zaszlo­chał. — Biedna, biedna Warszawa… To miasto znowu jest strasznie atako­wane! Dlaczego tak jest? Dlaczego? — powtarzał. — Niech pan nie rozpacza, mamy przecież sojuszników! — piekarz Kalisz próbował go pocieszyć i uspokoić siebie samego. — Gdzież oni są? Pytam, gdzie oni są! — Ossoliński powtarzał z rosnącą niecierpliwością. — O, tak! — z bólem wykrzyknął Jaworski. — Bujalscy o nich ani jednym słowem nie wspomnieli. Zachód nie chce za nas umierać. — Panowie, zaśpiewajmy: „Jeszcze Polska nie zginęła… póki my żyjemy!” — przerywając milczenie, nagle krzyknął Wiktor Korzeniowski. — „Co nam obca przemoc wzięła, szablą odbierzemy!” — wszyscy na­tychmiast podchwycili. — Proszę was, panowie, lepiej się pomódlmy! — przerwał Ossoliński. — Mam złe przeczucia, módlmy się… Ach! „Pod Twoją obronę uciekamy się, święta Boża Rodzicielko, naszymi prośbami racz nie gardzić w potrzebach naszych, ale od wszelakich złych przygód racz nas zawsze wybawiać… Panno chwalebna i błogosławiona. O Pani nasza, Orędowniczko nasza, Pośredniczko nasza…” Ludzie zamilkli, spoważnieli i po chwili przyłączyli się do Ludwika we wspólnej modlitwie. Rozdział 130

W dniu 17 września na oczach zdumionych i w najwyższym stopniu za­skoczonych mieszkańców Wołynia na polskie tereny wschodnie bez uprzedzenia zaczęły wkraczać uzbrojone oddziały bolszewickiej Czerwonej Armii — piechota, czołgi i szybkie grupy konno-zmechanizowane. Niezliczone oddziały, bataliony, dziesiątki dywizji liczących tysiące, setki ty­sięcy obcego wojska wkraczały na polskie terytorium, zajmowały je, wpływały niepowstrzymaną falą i z wielką ciekawością przyglądały się obcej ziemi, ludności posługującej się inną mową, stosującej inne prawo i ukształtowanej przez inną kul­turę. Przerażeni Polacy patrzyli na to jak oniemiali. Niektórzy przebą­kiwali o walkach staczanych z najeźdźcami przez Korpus Ochrony Pogranicza, ale mało kto o tym wiedział, ponieważ wszystko stało się nagle i spadło jak kolejna, niepowstrzymana lawina z przeciwległej granicy państwa. W następnych dniach Rosja sowiecka za pomocą wojska zaczęła wprowa­dzać swoje rządy. Na słupach ogłoszeniowych, na parkanach, płotach i wszystkich wolnych miejscach pojawiły się napisy wykonane nieporadną polszczyzną, informujące o wyzwalaniu Ukraińców i Białorusinów spod ucisku polskich panów i bogatych właścicieli. Wśród Polaków zapanowała wielka

rozpacz, ponieważ z jednej strony na Polskę ruszyła cała militarna potęga hitlerowska, a z drugiej strony w tym samym niemal czasie wkroczyła do kraju Armia Czerwona i zapoczątkowała bolszewicki terror. Najwyższy nie­pokój, a nawet i przerażenie ogarniało Polaków, ponieważ na terenie ich pań­stwa pojawili się ludzie z kraju, z którego instytucjonalnie i otwarcie wypę­dzono Boga, zamordowano wszystkich duchownych oraz zlikwidowano religię. Od wielu lat słyszano również, że Stalin doprowadził w Rosji rolnictwo do ruiny i cały naród rosyjski bardzo cierpi z powodu głodu i niedostatku. W Torczynie wiedzieli o tym wszyscy, również Ukraińcy i Żydzi, ale nikt się nie spodziewał, że Rosjanie będą tak odważni i najpierw ruszą na ludność cy­wilną. Nauczyła ich tego wieloletnia władza komunistyczna. Podczas postojów żołnierze sowieccy w długich i ciężkich szynelach, a za nimi młode kobiety, sołdatki w granatowych spodniach i kurtkach z waty, zwanych kufajkami, wpadali do sklepów i nie kryli zdumienia na widok ilości towarów na półkach. — Wot zdies´ Amierika!2 — w oszołomieniu krzyczeli żołnierze rosyjscy. — U nas wcale jeszcze nie ma Ameryki! — bronili się sklepikarze. Mieli nadzieję, że zniechęcą nieproszonych gości i uratują się przed grabieżą. Ale to nic nie pomagało. — Dawaj! My nie pożdiom! My w dorogie!3 — Bolsze dawaj! Mnogo!4 — krzyczał wysoki, postawny Rosjanin. — Wsio dawaj! Smotri tolko na etot!5 — widząc opór właściciela sklepu, ostro przynaglał drugi sołdat, podnosząc do góry karabin. — Jeszczio! Jeszczio! Bolsze!6 — krzyczeli ci, którzy już sami sięgali do wszystkich półek. — Tiepier wsio wazmożno brat´!7 — Uch, kak charaszo!8 — Mat´ wajna! Mat´ wajna!9 — z radością i z determinacją krzyczeli krasno­armiejcy. — Da! Da!10 — właściciele już im przytakiwali obezwładnieni strachem na widok stalowych błysków wyjmowanej broni, którą bojcy byli obwieszeni. — W Rosji przecież brak żywności, chleba… i innego towaru! — skwa­pliwie dodawali ekspedienci. — Mołczi! Skareje!11 — krzyknął rozwścieczony bojec. — Wsio dawaj!12 Krzyczały również sołdatki ubrane w granatowe kombinezony: — Uch! Wot zdies´ Amierika!13 — I z zachwytu tracąc opanowanie, rzu­ca­ły się na półki z damską konfekcją, z pięknymi bucikami, strojami, z bieli­zną. — Ameryka?! Cóż to znaczy? — z wielkim niepokojem i z niedowierza­niem dziwili się sprzedawcy. W tym czasie żołnierki ściągały cały

towar z półek, wyrzucały go na lady, na podłogę i oglądały z najwyższym zafascyno­waniem i niewyobrażalnym wprost oczarowaniem. Gdy zobaczyły długie, nocne jedwabne koszule przyozdobione koronkami, milkły z wrażenia. Przy­glądały się im z nieopisanym zachwytem i wykrzykiwały ze wszystkich sił: — Uch, kakije krasiwyje bałnyje… płatija!14 — Wozmiom, wsio wozmiom! Tiepier u nas budiet bał!15 — Da! Da! Budiem w nich tancirowat´!16 — Ach, kakije krasiwyje…17 — Dawajtie! Sobirajem! Dawaj!18 Ażeby wreszcie mieć piękne suknie na wymarzony bal, zabierały ze sklepów wszystkie damskie nocne koszule. Lecz najpierw, nie mogąc powstrzymać kobiecej ciekawości i kokieterii, wkładały je na siebie, oglądały się w lustrach, wykrzykiwały z uszczęśliwieniem i bezgranicznym zachwytem: — Czudiesnyje!19 — Krasata!20 Raptem powodowane chciwością wydzierały je sobie z rąk, walczyły bez za­stanowienia. Młode kobiety były bardzo silne i nad niczym długo się nie za­stanawiały, dlatego delikatniejsze koszule natychmiast darły się w strzępy. — A to szto?! Poczemu?!21— wykrzykiwały zawiedzione i czerwone od gniewu. — Ja tiebia ubiju!22 — Gwałtownie rzucały się na siebie. A reszta, na nic nie zwracając uwagi, opróżniała półki do końca. — Ach, mój Boże, co to się dzieje? Te Sowietki będą do siebie strzelać! — Bogu dziękować, że nie strzelają do nas! — Mają broń! — Sołdaty, jak się upiją, mogą strzelać! — W Rosji na wojnie dają żołnierzom gorzałę, oj dają… W większości sklepów odbywała się wielka grabież: żywności, ubrań, bu­tów, sukienek i wszelkiego rodzaju strojów. Żołnierze sowieccy najchętniej zabierali wszystkim zegarki. Zaraz też spotykali się i powszechnie chwalili przed sobą, kto ich zdobył najwięcej: — Smotri, skolko u mienia czasow?!23 — U mienia piat´!24 — Sołdat z uśmiechem wyciągnął swoją żołnierską, mu­skularną rękę, na której było przypiętych pięć ręcznych zegarków. — A u mienia… diesiat´!25 — triumfująco wykrzykiwał inny do tego żołnie­rza, który milkł ze zdumienia, widząc, że jego towariszcz przypiął sobie po pięć zegarków na obu rękach aż do łokci. Dookoła kłębiły się uzbrojone hordy żołnierzy rabujących przede wszyst­kim żywność, ale także i pieniądze. Towarzyszyły im krzyki i wrzaski zasko­czonych, niesłychanie oburzonych starszych Żydów:

— Giewałt! Giewałt!26 — Aj, waj! Wus y dus?!27 — Napadienije! Aj, waj! Napadienije!28 — Same habuśniki! Giewałt!29 — Nechaj, nechaj!30 — odpowiadali inni Żydzi, którzy w najwyższym stop­niu przestraszyli się sołdatów z karabinami na ramionach i pistoletami za pasem. Bardzo szybko zrozumieli, że nie mogą dyskutować. Nie ma już miejsca na jakiekolwiek rozmowy, targowanie się, ponieważ setki, tysiące podobnie uzbro­jonych żołnierzy sowieckich kręci się po mieście i wszystkich drogach. Rozdział 131

Wejście uzbrojonej armii sowieckiej do Polski sprawiło szcze­gólną radość młodym komunizującym Żydom. Natychmiast ogarnęło ich wielkie podniecenie. Z dnia na dzień powstała ochotnicza policja żydowska. Jej woluntariusze, do niedawna jeszcze cywile, zaczęli się pokazywać z karabi­nami przewieszonymi przez ramię, nieraz na zwykłym, konopnym sznurku. Były to przeważnie rozzuchwalone podrostki i wszyscy mieli czerwone opaski na ramionach. Ale pomiędzy nimi kręcili się starsi od nich, zajadli prowodyrzy. — Niech żyje bat´ko Stalin! Niech żyje bat´ko Stalin!31 — krzyczeli, wysoko unosząc śniade dłonie zwinięte w pięści. W uniesieniu potrząsali ramionami, na których jaskrawo błyszczały czerwone opaski. Niektórzy zaczęli także ob­nosić po mieście czerwone sztandary, pokazując się wszystkim, a zwłaszcza oburzonym i wstrząśniętym Polakom. Wszędzie kręcił się wysoki i chudy Żydek Bułakaj, który wykrzykiwał: — Zaprowadzimy teraz swoje rządy i nowy porządek! — Głupie goje! — tracąc umiarkowanie, krzyczeli inni komuniści: — Głu­pie goje! Teraz nam wszystko wolno! — Niech żyje Stalin! — z nową siłą wznosili okrzyki komuniści, widząc, że na Polakach robi to straszliwe wrażenie. — Nechaj żywe! — w ślad za nimi krzyczeli Ukraińcy, którzy chcieli się przy­podobać nowej władzy i czerpać z tego korzyści. — Chaj żywe! Chaj żywe!32 — Oto skutki następnego rozbioru Polski — rozpaczali Polacy. — Zdaje się, że oni — z najwyższym zdumieniem mówili do siebie mieszkańcy miasta — wolą Rosję sowiecką od Polski… — Si giti Staliniu! Mein giti Staliniu33 — biegali po mieście i śpiewali mło­dzi komuniści z fanatycznym entuzjazmem. — Zapanuje wielki ład i spra­wied­liwość! Bogaczom zabierzemy wszystko! — Gite Staliniu, liebe Staliniu!34 — w uniesieniu wtórowali im towarzysze Bu­łakaja.

— Wielki… Woroszyłow! — z zachwytem dodawali inni. — Teraz goje zobaczą, jaka potężna i niezwyciężona jest rewolucja bolsze­wicka! Kulę ziemską wypchniemy na nowe tory! — z całej siły wykrzykiwali żarliwi wyznawcy Marksa i Lenina. — Całą kulę ziemską? O, Boże… To imperializm! — Ale z jakim zachwytem, z jakąż czułością oni śpiewają o Stalinie?! — powtarzali między sobą oburzeni i w najwyższym stopniu zaskoczeni Polacy, a także starsi Żydzi. — Przecież to drugi Hitler ten Stalin — stojący na boku Polacy mówili do siebie po cichu. — On im jeszcze pokaże. — Aj, to niedobrze! Oj, niedobrze! Czy oni przechodzą na stronę Rosji sowieckiej?! — coraz bardziej zastanawiali się starzy i domyślni Żydzi. Oni również byli z tego bardzo niezadowoleni. — Teraz nie wiadomo, jaki los nas czeka! — zawołał Icek Blum, właściciel dużego zakładu krawieckiego, do właściciela zakładu fotograficznego. Zatro­skany pan Fogel nic nie odpowiedział. Stary już był, milczał i ciężko wzdychał. Po chwili rozłożył swoje małe, miękkie dłonie i zdecydował się powiedzieć: — A któż to może wiedzieć, co będzie? — Gdzież są nasi żołnierze? Gdzie jest nasze wojsko? — z przerażeniem i coraz głośniej zapytywali siebie Polacy. Rozdział 132

Ażeby choć trochę się wyżalić i dowiedzieć od innych, co myślą o nowej sytuacji, kilka dni później piekarz Kalisz spotkał się na tyłach swojego największego sklepu z kilkoma przyjaciółmi i znajomymi. Na zaproszenie pojawili się u niego młody Borkowski, Smolenar, który coraz częściej szukał u znajomych dobrych rad, a także pogodny, choć czujny, lekko uśmiechnięty i zawsze opanowany Joachim Munsztuk. — Panowie, jesteśmy bardzo zagrożeni, sądząc z treści ogłoszeń, które zo­stały wszędzie porozlepiane… przez armię sowiecką — z wielkim przejęciem, drżąc, powiedział Smolenar, który stał się już posiadaczem kilku fabryk. — Ciekawe, kto nas wydał Rosji, skoro komuniści tak dobrze teraz się tu czują i tak się cieszą! — wykrzyknął Borkowski. — Wojsko nasze, zajęte walkami z wielką armią hitlerowską, nie zdołało nas obronić — spokojnie i cicho powiedział Munsztuk. — Bardzo trudno jest walczyć równocześnie… z dwoma potężnymi wro­gami — wzdychając, trzeźwo zauważył Smolenar. — Wilno i Podole… też już znalazły się w sowieckich łapach — z wielkim smut­kiem uprzytamniał sobie i innym młody Borkowski.

— Coraz częściej słyszy się, że powstał tajny układ dokonujący rozbioru Polski pomiędzy Niemcami i Rosją. Tak mnie właśnie informował mój ku­zyn… — wolno i z naciskiem powiedział Munsztuk. — Jeszcze i to?! Czy polski rząd o tym nie wiedział?! — zdumiał się młody Borkowski. — Skąd mógł wiedzieć?! Jak mógł przeciwdziałać?! — w odpowiedzi mocno wykrzyknął Joachim. — Z różnych stron dochodzą wieści, że dziesiątki tysięcy polskich żołnierzy i oficerów dostało się do niewoli! — jęczał przybity Kalisz. — Sowieci ich zagarnęli! — To najgorsze ze wszystkiego… — przeraził się Borkowski. — Ach! Co teraz z nami będzie? — zapytywał pobladły z przestrachu Smolenar. — Panowie, coś ja wam powiem… — O Boże, mój Boże! — rozpaczał Kalisz. — Panowie, panowie, posłuchajcie… — Munsztuk przebijał się ze swoim pomysłem: — Te dwa potwory, Hitler i Stalin, mogą jeszcze na siebie ude­rzyć! Ja to czuję! — Hitler? Przecież w tym czasie ktoś może na niego uderzyć od tyłu! — A jak nie uderzy?! — I mielibyśmy wojnę tutaj? Na wschodzie? — Ach, Boże, Boże… Czy to już koniec świata? — rozpaczał Kalisz. — Oni się jeszcze wezmą za łby! — z uporem i z dziwnym błyskiem w oczach powtarzał Munsztuk. Wszyscy ponuro milczeli i zerkali na siebie z wielkim niepokojem. Munsztuk złożył przed sobą ręce, mocno je zacisnął i parę razy potrząsnął głową. W czasach, które we wszystkich ludziach wzbudzały rosnące obawy i strach, on wciąż we właściwy tylko sobie sposób zachowywał wiarę w sens życia, które zawsze było dla niego dobre, a nawet piękne. Zazwyczaj o wyda­rzeniach rozgrywających się na świecie wyrażał się z dużym znawstwem i zrozumieniem niespo­dziewanych sytuacji. Kalisz i Smolenar, odwrotnie niż on, znali się na produk­cji, mieli dużo pieniędzy, ale za mało rozumieli z tego, co się dzieje. Też byli uczciwi, normalni, doświadczeni, lecz w obecnej sytuacji, podobnie jak więk­szość ludzi, tracili orientację. Munsztuk, choć nie był bogaty, przede wszyst­kim lubił ludzi i przebywając pośród nich, pomnażał nadzieję. Wśród biednych i bogatych miał wielu przyjaciół, którzy byli przekonani, że on sam jako czło­wiek ma światu i ludziom dużo do zaofiarowania. Tymczasem Kalisz bezradnie i ciężko wzdychał, gruby Smolenar posapy­wał. A Borkowski zaczął z wielkim wzburzeniem biegać po pokoju. Czuł, że się miota, ponieważ znikąd nie mógł wypatrzyć nadziei. Ale gdy się obracał

w stronę pozostałych mężczyzn, wtedy swoją młodą twarz starał się wygładzić, mile się uśmiechając. Rozdział 133

Także dla większości Polaków przyszłość malowała się w czarnych barwach. Nawet po niedzielnej sumie nie umieli sobie powiedzieć niczego wesołego. Z wiel­kim bólem przekonali się, że sojusznicy nie przyszli Polsce z pomocą, chociaż napadły na nią dwie straszliwe potęgi militarne. W obecnej sytuacji niejednemu przychodziło na myśl, co było przecież najbardziej wsty­dliwe i haniebne, że właśnie Francja i Anglia nie chciały narazić się tym agre­sorom. Polacy czuli i na własne oczy widzieli, że znaleźli się w paszczach naj­straszliwszych bestii. Spotkanie po mszy świętej przed zabytkowym kościołem pod wezwaniem Świętej Trójcy w Torczynie było bardzo smutne. Ludzie nie ukrywali tego, że byli w najwyższym stopniu zmartwieni, niektórzy nawet zrozpaczeni, a wszyscy bez wyjątku przestraszeni, ponieważ słyszeli i widzieli, że Rosjanie zagarniają całe polskie wschodnie terytorium. Polska nie była w stanie walczyć z drugim wielkim przeciwnikiem i się poddała. Coraz czę­ściej, z rosnącą trwogą powtarzano, że w Stanisławowie, Włodzimierzu Wo­łyńskim, a także w pobliskim Równem wiele tysięcy polskich żołnierzy zostało podstępnie schwytanych do niewoli. I najprawdopodobniej są wywożeni do rozmaitych obozów. — Co teraz będzie? — A jak Sowieci zaczną brać do niewoli także oficerów? — Rosja złamała zawarty z nami pakt o nieagresji! — stanowczo oświadczył młody nauczyciel historii, który od niedawna uczył tego przedmiotu. — Oni skorzystali z inwazji Niemiec i na nas napadli! — Czy można walczyć naraz z dwoma wrogami?! — niemal na wyścigi wy­krzykiwali Stanisław Kraszewski i jego przyjaciel z lat szkolnych, Sylwester Gołębiowski. — A Niemcy? Co teraz zrobią? — Zobaczymy! — Jesteśmy w strasznej sytuacji… Niedawno gdzieś słyszałem, że Francja i Anglia już postanowiły, że wcale nie przyjdą nam z pomocą! — Teraz widać, że nic dla Zachodu nie znaczymy! — Kraszewski wykrzyk­nął z najwyższym oburzeniem. — A zdawało się, że jest inaczej… — Ludzie, to jest rozbiór Polski przez Niemców i Sowiety! — blady jak pa­pier wykrzyknął Jaworski. — Oni niedługo rozprawią się z ludnością cywilną… Tak samo jak to robili

w Rosji — ktoś cicho zauważył. — I kto nam pomoże?! — dopytywały się przestraszone kobiety. — Już tylko Pan Bóg może nam dopomóc — spokojnie odpowiedział Konstanty Wąsowicz. Twarze ludzi jeszcze bardziej pobladły i poszarzały. Niejedną zniekształcił grymas przejmującego bólu. Wydawało się i czuło, że rozpacz Polaków jest bezbrzeżna. Zapanowało bardzo długie, głębokie milczenie, które przerwał stary Wąsowicz, podtrzymywany przez syna Konstanty. Choć ledwie trzymał się na nogach, ożywiał się coraz bardziej, wreszcie wykrzyknął: — Panowie! — wołał Michał Wąsowicz, z trudem oddychając. — Panowie! Ludzie kochani, posłuchajcie, co widziałem dzisiaj we śnie… Panowie! Posłu­chajcie, miałem taki sen… — dodał jeszcze raz, westchnąwszy ciężko i bardzo głęboko: — Oto śniło mi się, że tutaj… w naszym mieście i wszędzie na polach, na naszych okolicznych wzgórzach, na drogach, pojawiła się wielka liczba polskich żołnierzy w zielonych rogatywkach, a nad czołami mieli białe orzełki! Było ich dużo, biegali, byli młodzi, wesoło się uśmiechali, otoczyli nas ze wszystkich stron. Jako polskie wojsko maszerowali ze wschodu, dziarscy byli, pełni ochoty, siły i wielką masą szli na zachód! — O Boże! Przyjdą Polacy?! — zawołał Gołębiowski. — Jak to dobrze… Może oni nas obronią?! — To byli Polacy… polscy żołnierze! — Wąsowicz powtórzył z naciskiem, potrząsając wyschłymi rękami. — W rogatywkach. A wszyscy ponad dasz­kami mieli białe orły… Było ich tak dużo… Rozproszyli się wszędzie… po całej okolicy! — Och, jak to dobrze! — Dzięki Ci, Boże najwyższy, najpotężniejszy! — Boże! Tyś naszym ojcem i naszym wybawicielem z rąk szatana! Udręczeni i zastygli w bezruchu ludzie poruszyli się i zaczęli po­wtarzać sobie usłyszane słowa. Po chwili rozległy się okrzyki, radosny gwar, a nawet i śmiechy. Ludzie w jednej chwili i bez wahania przyjęli słowa wielkiej pocie­chy i prawdziwej nadziei, ponieważ wierzyli w zdolności wieszcze Wąsowicza. W gwałtownej, niepohamowanej radości obejmowali się i ściskali. Łzy płynęły im z oczu, a niektórzy coś wykrzykiwali, innymi wstrząsały głośne szlochy i płacz. Nie wstydząc się tego, obiema rękami ocierali swoje twarze, w ostatnich czasach tak bardzo umęczone. Kobiety płakały najgłośniej. Wszyscy szlochali i jednocześnie się śmiali, pragnąc bardzo gorąco, ażeby w ich sercach odżyła nowa, zarazem prawdziwa nadzieja na ratunek. Rozdział 134

Dwa dni później po śniadaniu Piotr Borkowski pojechał do elektrowni drogą biegnącą nieopodal kościoła. Jechał powoli i się nie śpieszył. Odru­chowo zerkał na sąsiedztwo z lewej i z prawej strony. W naturalny, mi­mowolny sposób śledził otaczający go ten sam co zawsze, ale już inny świat. Jednak zdawało się, że w teraźniejszym czasie bardziej czuł, aniżeli widział, co się dzieje w pobliżu, zwłaszcza w niezbyt odległym od drogi otoczeniu. W pewnej chwili zauważył jakieś dziwne ożywienie w najbliższym sąsiedztwie ko­ścioła parafialnego. Jak nigdy dotąd dookoła kościoła panował niezrozumiały, gorączkowy ruch. Piotr zatrzymał samochód, wyszedł i ruszył w jego stronę, dobiegały bowiem stamtąd coraz dziwniejsze odgłosy, a nawet krzyki. Zaniepo­kojony spostrzegł, że przed kościołem biegał ksiądz Orłowski, machał rękami z oburzeniem i krzyczał na jakieś młode dziewczynki. Piotr nie mógł zrozumieć, dlaczego bardzo porządny, znany mu od dzieciństwa zacny kapłan tak ostro i z wielkim oburzeniem krzyczy na dzieci. Odruchowo postanowił zaspokoić swoją ciekawość, choć czuł, że dzieje się tam coś, co może nie jest przypadkowe. Podczas gdy Borkowski zbliżał się i coraz pilniej przyglądał temu, co się wokoło kościoła rozgrywało, jego zaskoczenie i zdumienie rosły i zamieniały się w szczery gniew. Gdy się zbliżył, zrozumiał, że ksiądz Orłowski usiłował wytłumaczyć, iż nie może pozwolić na tak pozornie niewinną zabawę w tym miejscu. Jednak czarnookie i śniade, jak się domyślił, żydowskie dziewczynki ani na chwilę nie przerywając sobie zabawy, grały w piłkę, uderzając nią o drewniane ściany starego kościoła. Zuchwałe, bardzo ruchliwe dziewczynki śmiały się do siebie i grały dalej w najlepsze, nie zwracając na nikogo uwagi i nie słuchając księdza. Widząc, że dziewczynki śmieją się coraz gło­śniej, ksiądz poczerwieniał z oburzenia, tym bardziej że, jak mu się wydawało, śmiały się bardzo urągliwie. Jednocześnie przeczuwając coś nowego, kilkakrotnie obejrzał się w stronę kościelnych odrzwi. W tym momencie także Piotr, ku swojemu najwyższemu zdumieniu, zoba­czył kilku młodych Żydów, wśród nich paru znajomych, którzy przez otwarte drzwi wpędzali do kościoła stado kóz. Na ich czele biegł wysoki, chudy Żydek, Bułakaj. Młody Borkowski natychmiast się domyślił, że napastnicy chcą znieważyć świą­tynię. Zrozumiawszy to, najpierw osłupiał, cały się zatrząsł, ale się nie zatrzymał. Zaczął biec w tę stronę, przyśpieszając, jak tylko mógł, ażeby nie dopuścić do świętokradztwa. W najwyższym stopniu oburzył się, ale w przeciwieństwie do księdza nie drętwiał i nie zastygł ze zgrozy. Biegnąc, krzy­czał: — Precz stąd! Precz! Jakim prawem to robicie?! — Czy chrześcijanie wpędzają wam kozy do synagogi? — w tym czasie od­zyskawszy przytomność i równowagę, ksiądz Orłowski zapytywał zuchwalców z najwyższą powagą. Miał nadzieję, że tym do nich przemówi.

— Ach, księże — Borkowski się wzdrygnął. — Oni religii nie oddzielają od polityki, chociaż innym zawsze to zarzucają. Wypędzajcie te zwierzęta! Na co czekacie?! — Jeszcze zobaczycie, kto tu rządzi! — wrzasnął Bułakaj, który nie mógł znieść tego, że ktoś go karci w obecności jego zwolenników. — Niedługo zro­bimy z wami porządek! — dodał zuchwale. — Na tej ziemi zawsze rządzi Pan Bóg — stanowczym głosem odpowiedział ksiądz Orłowski. — I to on robi… porządek, a zwłaszcza karze za profanację jego domów. — Spalimy te przybytki zacofania i zabobonu! — rozległ się czyjś krzyk na­brzmiały ważnością. — Jesteś opętany nienawiścią! — zawołał ksiądz Orłowski. — Precz stąd! — Piotr krzyknął z taką siłą, aż jego krzyk wielokrotnym echem odbił się od ścian i od sufitu kościoła. — Zabierajcie te zwierzęta, które są od was lepsze… — dodał ze wstrętem. Dwojąc się i trojąc, biegał po całym kościele, sprawdzał i pomagał księdzu wypędzać ze świątyni kozy, które się po niej rozbiegły. Gdy się to już udało, zamknęli drzwi. — Precz! — krzyczał jeszcze z oburzeniem i z wielkim gniewem na wy­rostków. Oddalali się powoli i równocześnie wykrzywiali bardzo groźnie. Między nimi wyróżniał się furią i wściekłością ich przywódca, Bułakaj. Teraz szedł na końcu, co chwila odwracał się za siebie i patrzył w taki sposób, jakby coś jeszcze planował, chociaż zwierzęta zostały już wygnane z kościoła. Tymczasem Piotr wolniejszym krokiem ruszył w stronę samochodu, ażeby wreszcie pojechać do młyna i do elektrowni. Wsiadał do samochodu i zanim ruszył, obejrzał się jeszcze raz. Wtem zoba­czył, że tamci już ciągnęli Orłowskiego na sznurku czy też nawet na powrozie, który był zarzucony na szyję księdza. Piotr w ułamku sekundy wyskoczył z samochodu i pobiegł tak szybko, ile tylko miał sił w nogach. Gdy się przybli­żył, natychmiast się upewnił, że pętla zarzucona na szyję księdza Orłowskiego jest zrobiona z ostrego sznurka. Nagle przypomniał mu się ojciec i to, jak wtedy straszliwie pragnął, żeby został uratowany. Wy­dawało mu się, że umierającego ojca można było jeszcze przywrócić do życia. Lecz tak się nie stało. W tej chwili z całą wstrząsającą wyrazistością powróciło tamto wspomnienie, to pragnienie wielkie, choć niespełnione. Ale nieżyjący ojciec mu pomógł. Wspomnienie niespełnionego pragnienia i żal po ojcu dodały Piotrowi sił. Rzucił się na młodocianych zbrodniarzy, w ogóle nie myśląc o tym, że rozwścieczeni natychmiast rzucą się na niego, a potem zamordują go albo zastrzelą lub może zakłują nożami. Rozpoczęła się walka na śmierć i życie. Piotr obiema rękami chwycił dwóch naraz za głowy i karki wykręcał do tyłu z taką siłą, jakby chciał, by trzasnęły i się

złamały. Zaskoczeni i w najwyższym stopniu zdu­mieni, a nawet przerażeni napastnicy zaczęli tchórzyć i się wycofywali. W tym mo­mencie Piotr gwałtownie obrócił się w przeciwną stronę i dwóch następnych szarpnął, ściskając stalową ręką za gardła. Widząc to, niemłody już ksiądz Orłowski otrząsnął się, wyprostował i odetchnął. Szybko odzyskał siły i z najwyższą energią zaczął ich atakować od tyłu. Teraz już on i Piotr bronili się z wielką siłą. Równocześnie atakowali i przepędzali od siebie łotrzyków, którzy poczuli, że dwaj silni mężczyźni w ogóle się ich nie boją. Przestraszeni i pokonani nikczemnicy w końcu się rozpierzchli. Zapanowało mil­czenie. Ksiądz Orłowski i Piotr dyszeli długo. Na koniec ostatni raz bardzo głęboko odetchnęli i naraz dziwnie pobledli. Popatrzyli na siebie i zrozumieli, że obu jednocześnie przeniknęła wielka radość przemieszana z bólem. Stara­jąc się odzyskać spokój, przez chwilę odpoczywali w głębokim milczeniu. W pewnej chwili ksiądz Orłowski nachylił się, podniósł powróz i smutno po­trzą­sając głową, z cicha powiedział: — Chyba pośród wotów ten powróz należałoby powiesić… — Z dokładnym opisaniem… tego napadu — dodał z gorzkim uśmiechem Borkowski. Po chwili odezwał się jeszcze: — Jakże się cieszę, że zdołałem przyjść drogiemu księdzu na pomoc. — Padli sobie w objęcia i mocno się uściskali, trzymając siebie długo w ramionach. A po ich twarzach spływały strumyczki łez. Rozdział 135 Gdy Piotr wrócił w południe na obiad, zdawało mu się, że nie poznaje swojego rodzinnego domu. Zastał wszystko, cokolwiek się tam znajdo­wało, porozrzucane, meble były odsunięte od ściany, krzesła przewrócone i panował strasz­liwy bałagan, który kazał natychmiast zapomnieć o wielkiej elegancji, jaka zawsze panowała w tym domu. Najpierw przed wejściem zderzył się z kilkoma uzbrojonymi krasnoarmiejcami, którzy, jak zaraz się domyślił z nagłym i nie­wymownym smutkiem, przeprowadzili rewizję w całym domu. Teraz w każ­dym, najmniejszym zakątku panował przerażający bałagan i dzikie spusto­szenie. A ponad tą niewypowiedzianą grozą rozlegał się przejmujący płacz siostry i szlochanie pani Zofii. Cała postać jego matki wyrażała wielkie cier­pienie, dramat i straszną klęskę teraz, gdy była już niemłodą kobietą. Zdawało się, że jest tym całkowicie zdruzgotana. Piotr patrzył na matkę i na taki cał­kiem już inny swój dom i nie mógł się ruszyć z miejsca. — Sobirat´sja!35 — ostro krzyknął do Piotra niski i krępy sołdat, u którego z ramienia ciężko zwisał karabin maszynowy. Piotr szybko obejrzał go i mimo woli na chwilę powstrzymał oddech. — Skoreje w srok!36 — wrzasnął sołdat.

— Już jesteśmy spakowani… do drogi — wciąż szlochając, z najwyższym wysiłkiem odpowiedziała za syna pani Borkowska. — Jakiej drogi?! — przeraził się Piotr. — Najprawdopodobniej… na Sybir — odpowiedziała pani Zofia tak blada, że aż niemal sina. — Wszystko… skończone. — Ból i cierpienie przeszkadzały jej mówić. — Wszystko… rzucamy, synku. I w drogę… wypędzają nas… — Jakim prawem?! — krzyknął Piotr. — Prawem… silniejszego — odpowiedziała Małgorzata, ocierając łzy. — Ja go zabiję! — Piotr czuł, że za chwilę straci resztę rozsądku, oszaleje i rzuci się na sowieckiego żołnierza. W ostatniej chwili matka i siostra go po­wstrzymały: — Na Boga, nie rób tego! Błagamy ciebie, nie rób! — To nic nie pomoże… — powstrzymując płacz, tłumaczyła Małgorzata. — A może da Bóg, że wrócimy? — Jedną ręką obejmując matkę, a drugą brata, całowała ich, przytulała do siebie i pocieszała. Z natury nie była skłonna do roz­paczy. — O, wcale nie wiadomo, czy kiedykolwiek powrócimy… — pani Zofia nie dała się przekonać. Nieustannie rozpaczała, słabnąc co chwila i przysiadając na łóżkach, gdzie cała pościel była poprzewracana. Ostatni raz usiadłszy na kra­wędzi łóżka, wielokrotnie otarła łzy, wyprostowała się i choć nie miała siły powiedzieć czegokolwiek, widząc przed sobą zręczną postać swojego syna, starała się do niego uśmiechnąć. Usiłowała się uspokoić, aby nie osłabić psychicznie swoich dzieci i nie dopuścić do tego, żeby i one popadły w rozpacz. Jednak Piotr ze zgrozą, z gniewem i nieukrywaną rozpaczą rozglądał się po domu, który nie był podobny do jego dotychczasowego domu, normalnego i spokoj­nego. W pewnej chwili ze zdumieniem stwierdził, że jego matce łzy już obeschły. On też nie płakał, jednak to, co im teraz zgotowano, w jego najgłębszym odczuciu było końcem świata. Długo stał w bezruchu, ponieważ same przychodziły do niego obrazy, gdy za chwilę będą przekraczali progi tego pięknego domostwa i wrota do niego prowadzące. Jeszcze nie zdążą odwrócić oczu od swojego rodzinnego gniazda, a już ze wszystkich stron rzuci się, wpadnie do środka zgraja rabusiów i roz­grabi to wszystko, co zmuszeni są zostawić. Być może na zawsze. — Skoreje!37 — Obudził go wrzask sołdatów, którzy nastawiając przeciwko niemu broń i przysunąwszy do jego twarzy swoje poczerwieniałe oblicza, znaleźli się przy nim nieznośnie blisko. Piotr drgnął i zaczął zbierać jakieś przedmioty, których wartości i przydat­ności w tej chwili nie mógł należycie ocenić. Domyślał się i czuł, że czeka ich bardzo długa droga. Najprawdopodobniej na Sybir. Gdyby tak było, to będzie się ciągnęła przez tysiące kilometrów. W tej chwili Piotr nie chciał o tym my­śleć. Nie chciał także o tym powiedzieć ani siostrze, ani matce, tylko mocno

zacisnął powieki i tak ciasno i twardo splótł dłonie, aż w nich zachrzęściły wszystkie kości. Zobaczył z przerażającą jasnością i zrozumiał, że musi porzucić cały dorobek swojego ojca i swojej rodziny i ruszyć w nie­znane, ponieważ była wojna, a w ich stronę zostały skierowane lufy pistoletów i kara­binów wyładowanych po brzegi ostrą amunicją. Na podwórzu stał wóz zaprzężony w chłopskie konie i tam zanoszono trochę różnych rzeczy, ale dużo się w nim nie pomieściło. Teraz otwierała się przed nimi tylko ta droga, którą im wyznaczyli krasnoarmiejcy z twarzami zastygłymi i kamiennymi. Za pół go­dziny przymuszony woźnica zawiezie ich na stację do Łucka, a stamtąd w głąb Rosji i jeszcze dalej, na drugi jej koniec. — Żegnaj, moja ojczyzno… Nie wiem, kiedy cię zobaczymy… — Przez jego udręczoną świadomość wciąż przebiegała ta sama myśl. Niespodziewanie bardzo głośno powiedział: — Nigdy tak bardzo ciebie nie kochałem, moja biedna, sponiewierana ojczyzno, jak w tej chwili… — I nagle wybuchnął płaczem: — Jakże ja się rozstanę z Polską?! — Ach, Piotrusiu! — Małgorzata i Zofia poderwały się i rzuciły do niego. — My także cię kochamy! Miłość i Pan Bóg wszystko zwyciężą! Rozdział 136

Gdy w całej zachodniej i centralnej Polsce niepodzielnie zapanował terror hitlerowskiej okupacji i zagrożony był byt narodu, w zacisznej Kamilówce jeszcze trwał nienaruszony spokój i ład. Mała Magda­lenka od dawna samodzielnie podnosiła główkę, słodko gaworzyła i śmiała się do wszystkich. Zachwycona Malinowska powtarzała, że dziewczynka jest bardzo rezolutna, ciekawska i pod tym względem bardzo jej przypomina Wiktora, gdy był jeszcze małym dzieckiem. Słysząc to, Joasia uśmiechała się ze szczególnym uszczęśliwieniem. Ale nie tylko dla niej, również dla całej rodziny ten radosny fakt, że Magdalenka tak szybko i pięknie rośnie, stawał się źró­dłem prawdziwej radości. Jej wdzięczny, promienny uśmiech wnosił bardzo dużo światła w każdym dniu, był nadzwyczajną pociechą, a nawet i zapomnie­niem o rzeczywistości otaczającej Polaków ze wszystkich stron, o wojnie i o tym, że polska ziemia napełniona jest milionami różnych, bezlitosnych wrogów. Podobnie jak hitleryzm, tak samo stalinizm, marksizm i komunizm zdeptały wszelkie przykazania boskie i ludzkie. Gdy tylko wschodnia Polska została podbita przez Rosję, przez ateistyczny komunizm, od tego momentu na Wołyniu i na Podolu nikt nie mógł być pewien jutra. W niedługim czasie Adam Korzeniowski otrzymał zawiadomienie, że w szkolnej świetlicy, w pobliskim Smoligowie, ma się odbyć zebranie Sjele­rady. Tak po rosyjsku brzmiała nazwa Rady Gminnej. Mieszkańcy całej oko­licy już o tym wiedzieli i wszyscy dostali nakaz stawienia się na zebranie. Mu­siał być na

nim obecny sołtys, Adam Korzeniowski. Polaków było kilku­dziesięciu, wśród nich Konstanty Wąsowicz, Seweryn Tchórzewski i Stanisław Kraszewski. Na zebranie przybył również bliski sąsiad Korzeniow­skich Alek­sander Czetwertnia, jego kuzyn Fyłyp, przyszli Ukraińcy prawo­sławni, Ukraiń­cy uniccy. Natomiast Berg i Miller nie mogli już przybyć, po­nieważ ze swoimi rodzinami wyjechali do województwa poznań­skiego. W tym czasie mieszkańcy tego województwa byli pozbawiani przez Niemców gospodarstw, ziemi i miejsc pracy. W taki sposób ograbionych ludzi władze okupacyjne pod przymusem wywoziły na przeciw­ległe krańce Polski i wyrzucały na bruk. Województwo poznańskie zasiedlane przez Niemców z północnych i wschodnich kresów Polski otrzymało nie­miecką nazwę urzę­dową Wartheland. Udając się na to zebranie, ludzie coraz częściej przebąkiwali między sobą, że Rosja sowiecka, podobnie jak w całych Sowietach, również na zagarniętych polskich terenach wkrótce pozakłada kołchozy. Kiedy o tym myśleli i mówili, ogarniała ich rozpacz, ponieważ własna ziemia miała być im wkrótce ode­brana. Także Adam Korzeniowski z tego powodu przeżywał wielki dramat. Bardzo kochał ziemię, którą odziedziczył po przodkach, także i tę, którą kupił w ciągu życia. Ciężko na niej pracował, uprawiał ją i nie wyobrażał sobie, że mógłby ją utracić. Ale wszyscy mieszkańcy wschodniej Polski bardzo dużo wiedzieli — i to o wiele więcej aniżeli w centralnej Polsce — o tym, że na Syberii umarły miliony Rosjan i Ukraińców, którzy nie chcieli pracować w kołchozach i oddać swojej ziemi, do której byli bardzo przywiązani. Gdy weszli do sali dużej, pustej i chłodnej, zrobiło im się jeszcze zimniej. Na wprost od wejścia, na podwyższeniu ustawiony był stół prezydialny, za którym siedział dumnie wyprostowany agent, przedstawiciel sowieckiej wła­dzy, politruk Hołowań. A ponad jego głową jako szczególny wizerunek i sym­bol nowych czasów wisiał już portret Józefa Stalina. Polacy, gdy to zoba­czyli, zastygli ze zdumienia i zgrozy. Portret Stalina był dla nich zapowiedzią głodu, terroru i wielkiego zagrożenia życia. Dlatego pojawienie się nowej władzy przy­witali w głębokim milczeniu. Dobrze pamiętali, kiedy i w jaki sposób podporządkowała ona sobie Polaków. Tym bardziej nie mogli się oprzeć prze­czuciu, że ten Rosjanin, który tak butnie zasiadł naprzeciwko spędzonych na swój rozkaz ludzi, bynajmniej nie po to się przed nimi pojawił, ażeby obwie­ścić coś przyjemnego. Ponurą ciszę przerwał Hołowań, powoli podnosząc się z krzesła i napastli­wie wykrzykując trochę po polsku, trochę po rosyjsku: — Na etom zale probywajut Poljaki?!38 — Polacy… są — głucho po chwili odpowiedział Adam Korzeniowski. — No, wot tiepier posłuszajtie mienia, wsie! Polska została wykreślona z mapy politycznej…. — Dodał po polsku i nagle ryknął po rosyjsku: — Na zawsiegda!39

Polacy osłupieli. — Tiepier Poljaki niech się pożegnają ze swoju otcziznu. Odtuda Polszi… ni­kogda nie budiet40. Zdies´… Tutaj zwyciężyły dwa wielkie państwa: Niemcy i Związek Radziecki! Tutaj — poprawił i uderzył pięścią w stół — zwyciężyli dwa wielikije gosudarstwa: Giermanija i Sowietskij Sojuz! Odpowiedziało mu głuche milczenie. W pobladłych twarzach znierucho­miały dziesiątki par oczu wbitych w niego z oburzeniem i zgrozą. Niejeden pomyślał z przerażeniem: Czy teraz w Polsce będzie tak jak w Rosji? A może jeszcze gorzej? Przecież nie jesteśmy Rosjanami. Głębokie milczenie nagle przerwał wrzask dobiegający od stołu prezydialnego aż do samego końca sali: — Preżdie u mienia sosna na rukie wyrastiot, cziem budiet… Polsza!41 — Ho­łowań ryknął jeszcze głośniej niż poprzednio, wściekle potrząsając przed zebranymi rozwartą i wysoko podniesioną pięścią. Na blade dotąd twarze Polaków wystąpiły krwawe rumieńce. Nagle poczuli się tak, jakby ich ktoś ze wszystkich sił wielokrotnie i brutalnie spoliczkował. Koniec z Polską, na zawsze! Już nigdy jej nie będzie?! Czy to możliwe? Widząc przed sobą czerwoną, złą i napiętą na kościach policzkowych twarz politruka, domyślali się, że wkrótce nastąpi dalszy ciąg. Milczeli, ale oczy ich wyrażały podobne, choć sprzeczne uczucia — lęk, gniew i pogardę. Politruk przypatrywał się im wyniośle, jakby czekał na objawy szczerości. Po chwili oświadczył, że ziemia zostanie odebrana rolnikom i powstanie na niej wielki kołchoz. To było uderzenie we wszystkich. Zebranym nagle zabrakło tchu w piersiach. Czuli, że nie mają nic do powiedzenia. Byli zdru­zgotani i głucho milczeli. Wtem niespodziewanie powstał z krzesła Stanisław Kraszewski i hardo, ze zdumiewającą stanowczością oświadczył: — Ja swojej ziemi… nikomu nie oddam! — Niet?! Eto nie wazmożno, bratku… Nie wazmożno42. — Nie dam! Bo to nie wasza ziemia! — Niet?! — zdumiał się Hołowań. — Tiepier wsio prinadleżit k´ Sowiet­skamu Sojuzu! I k´ towariszczu Stalinu!43 — Nie jesteście przygotowani do wojny i przegracie. — My nie przegramy! Nikogda!44 — Przegracie! Tutaj wkrótce przybędzie polskie wojsko, bardzo dużo polskiego woj­ska! — krzyczał Kraszewski, ponieważ przypomniał sobie sen Wąsowicza i niezbicie wierzył, że wkrótce się spełni. — Polskie wojsko?! — szyderczo zaśmiał się Hołowań. — A gdzież ono?! Popało w plen, w niewolę! I jewo już niet! Polszczi niet45, nie ma polskiego wojska i nikt was nie obroni. — Pan Bóg nas obroni! — ktoś krzyknął po polsku. — Ech, wy durnyje Paljaki!46 — potrząsając pięściami, Hołowań wrzasnął

z wielką siłą. — Car wysoko, Boh daleko! — I pogardliwie machnął ręką. — A my tutaj: Boh i pany!47 Po czym władczym, a jednocześnie łaskawym tonem oświadczył, że za­braną ziemię komisarze ludowi będą przydzielali tutejszym parobkom i bied­­niakom. Im również będą rozdawane zwierzęta zabrane bogaczom, ponieważ najpierw muszą być pokazane zasady ustroju sprawiedliwości spo­łecznej. Wszelako wkrótce jest przewidziane założenie kołchozu, do którego zabrany będzie od wszystkich cały majątek żywy i cała ziemia. Wszystko musi być urządzone dokładnie tak samo kak w Sowiet­skam Sa­juzie. — Zdies´ sowietskaja włast´… i pariadok rewalucionnyj, kamunisticzeskij!48 — wrzeszczał. W świetlicy zapanowała głucha cisza, która z nieznośną siłą przyciskała do ziemi znieruchomiałych ludzi. W pewnej chwili jeden z Ukraińców siedzący na końcu sali i w tyle za wszystkimi zaczął mówić półgłosem, ale dość wyraźnie: — Ny kurowy, ny swyni… / tolko Stalin na stieni49. Otaczający go pobratymcy wybuchnęli gromkim śmiechem, niespodziewa­nie szczerym i beztroskim. Nie milkli i w jakimś szalonym poczuciu bezkarno­ści zaśmiewali się głośno, szyderczo, urągliwie. — O, właśnie tak: „Ani krowy, ani świni — tylko Stalin na ścianie” — po­trząsając głową, oburzony Kraszewski powiedział do Konstantego Wąsowicza. Śmiech nie ustawał. Uwolniona z więzów strachu nieskrępowana wesołość zaczęła się udzielać wszystkim zebranym na sali. Widząc, że zaczynają go lekceważyć publicznie, Hołowań gwałtownie pobladł i ryknął: — Hady! Tiszina! Ja wam pokażu! Pasmatritie! Wsie pajdiotie w Sibir!50 Zebrani z wolna cichli. Rozmowy się urywały, znowu zapanowało milczenie i cisza. Przez chwilę Hołowań rozglądał się po całej sali, jakby każdemu chciał się dokładnie przyjrzeć, poznać go i zapamiętać. Przestraszeni ludzie opusz­czali głowy. Politruk głośno odetchnął i na znak, że nie dopuści do najmniej­szego sprzeciwu, parę razy mocno walnął pięścią w stół, po czym z podniesioną głową opuścił salę. Za nim jedni z twarzami okrytymi troską, drudzy z przybra­nym wyrazem pozornej obojętności rozeszli się w stronę swoich domów. Rozdział 137

Od tego dnia nad całą okolicą objął rządy Hołowań. Wkrótce za pośrednictwem samozwańczego aparatu władzy sowieckiej została upań­stwowiona pasieka Korzeniowskich. Równocześnie rozpoczęło się zabieranie ziemi i wszystkich prawie zwierząt zamożnym rolnikom, właścicielom ziemskim i oddawanie ich ubogim. Także najpiękniej uprawione przez Adama i jego ludzi wielkie obszary ziemi dostały się w ręce sąsiadujących Ukraińców. Pośród nich

znaleźli się także i Buhajczukowie. Widząc, jak się tym bardzo cieszą, Korzeniow­ski przeżywał te straty jeszcze boleśniej. Każdego dnia przed najbliższą rodziną wylewał żale, bezradność i całą swoją rozpacz. W rozmowach tych niejednokrot­nie uczestniczyli jego żona, syn Wiktor, Joasia, także Malinowska. — Ale żeby u nas był komunizm? Dlaczego? Ja nie po­trafię się z tym pogodzić… — desperował Adam. Wiktor z uwagą wysłuchiwał swojego ojca i również bardzo się martwił. Ale niebawem zaczął go pocieszać, dołączając bardzo ważne argumenty: — Jeżeli tatko bez końca będzie tak lamentował… i nie będzie się umiał pogo­dzić z obecną sytuacją, to naszą rodzinę wywiozą daleko na wschód. — Poszukamy innych źródeł dochodu… Rozmawiałam już o tym ze swoimi braćmi… — szybko dodała Joasia. — Jakich źródeł dochodu? — gorzko zdziwił się Adam. — Proszę się nie martwić — za Wiktorem powtórzyła Joasia. — Teraz trwa wojna… i przyszłość jest zupełnie niejasna. — No, wojna, nie wiadomo, co ona przyniesie. Ludzie giną, są wywożeni na Sybir — z bólem powiedziała Malinowska. Wiktor chciał jej coś powiedzieć, ale zamilkł i spuścił wzrok. Nie chciał po­wtarzać, co się słyszy dookoła o tym, że ludzie wciąż przepadają gdzieś bez wieści. Niespodziewanie pośród głębokiej nocy, ażeby nikt tego nie widział, z węzełkami w rękach są wywożeni w nieznane: na drugi koniec Rosji, na północ czy nawet na daleką Syberię. Najczęściej tylko tyle mogą wziąć ze sobą. Komuniści przejmują dobre wzory, sprawdzone przez wszystkich carów, którzy w poprzednim stuleciu wygnali tam bardzo wielu Polaków na katorgę. — Słychać, że wyłapują i wywożą nauczycieli — jakby odgadując myśli swojego męża, powiedziała bardzo zmartwiona Joasia. Wiktor uważnie na nią popa­trzył i znowu nic nie powiedział. Pomyślał, że nikt teraz nie może być pewien swojego bezpieczeństwa, ponieważ agenci NKWD, sowieckiego Urzę­du Bezpieczeństwa, atakują nie tylko ludzi bogatych, lecz także wykształ­conych; wszystkich, którzy cokolwiek znaczą albo ściągną na siebie jakieś podejrzenia lub najzwyklejszy gniew. — Ach… — cicho westchnął. — Mój Boże, przecież Wąsowicz powiedział, że przyjdzie polskie wojsko i nas wyzwoli! — nagle wykrzyknęła Róża. — Ach, Różo, Różo! — Adam rzekł ze łzami w oczach. Także i on w tej chwili przypomniał sobie spotkanie z Wąsowiczem pod kościołem tor­czyń­skim w pamiętnym dniu 17 września, po napadzie na Polskę z jednej strony hitlerowskich Niemiec, a z drugiej strony komunistycznej Rosji. Czuł i był przekonany, że znowu przyjdzie wojsko polskie, że tak być musi i będzie. Ale jak zwykły, bezbronny człowiek rozumiał, że nie jest w stanie określić dnia ani

godziny. Rozdział 138

Lekko poganiając swoje dobrze utrzymane konie, Joachim Munsztuk po­śpiesznie wracał do Torczyna zgrabną podróżną bryczką. Jechał z Łucka, dokąd udał się do kuzyna, na którego tak często się powoływał. Daleki kuzyn jego matki, człowiek bardzo ruchliwy, sprytny i wszędobylski, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości osiedlił się w ostatnich latach w Łucku, przy ulicy Jagiellońskiej. Dzięki takiej bliskości, a w porównaniu z odległymi obszarami, jakie ów kuzyn przemierzał wzdłuż i w poprzek dawne imperium carskie, Munsztuk już nie mógł się temu oprzeć, ażeby co jakiś czas go nie odwiedzić i oczywiście dowiedzieć się, jak teraz ludzie żyją. Pragnął nie tylko widzieć się z nim samym, ale także z jego rodziną i znajomymi, z którymi co jakiś czas odnawiał kontakty. Przebywał w Łucku cały tydzień i po tym, co usłyszał, zrozumiał z najwyższym smutkiem i na wskroś przejmującym go bólem, że długo nie zazna spokoju ani w dzień, ani w nocy. Powracając do domu, nie mógł ani na chwilę przestać o tym myśleć. Żydzi, którzy do tej pory pozostawali, jego zdaniem, w znośnych stosun­kach ze wszystkimi narodowościami na Wołyniu, teraz, po najeździe sowiec­kim, podczas okupacji bolszewickiej zaczęli zachowywać się wobec Polaków ze szczególną agresją. Słysząc o tym wszystkim, Munsztuk, z niemałym smutkiem, z przykrością, a nawet przeczuwając dla swoich pobratymców rzeczy niedobre, doszedł do wniosku, że niestety wielu z nich teraz zaczęło odgrywać rolę donosicieli. — Ale jakże temu zapobiec? — dumał z głębokim zatroskaniem. Jadąc, my­ślał o tym bez przerwy i czuł się bezradny i bardzo smutny. Wyobra­żał sobie, że nikt tak dobrze jak on i jego kuzyn nie wiedział, ilu Żydów wal­czyło w czasie pierwszej wojny światowej i zginęło dla Polski, dla odzyskania przez nią niepodległości. — A teraz, gdy dla jednych z nich zapachniał komu­nizm, a innych ponosił fanatyzm religijny, miałyby ich zasługi i poświęcenie pójść na marne? — niemal z rozpaczą zapytywał samego siebie. Gdy tak pogrążał się w smutnych myślach, jego piękne koniki zwalniały, ponieważ zdawało się im, że ich pan odpoczywał i pozwalał sobie na drzemkę. Wtedy i one, zawsze uczone posłuszeństwa, idąc za jego przykładem, przesta­wały biec i podążały do przodu już wolniejszymi krokami. Ale Joachim nie spał ani nie drzemał. Przypomniał sobie teraz bardzo przykre wiadomości, które w Łucku usłyszał od swojego kuzyna, i wspomnienia te obracał na wszystkie strony i co jakiś czas ciężko wzdy­chał. Wreszcie widząc, że jego koniki bardzo zwolniły, lekko prześlizgiwał się batem po ich grzbietach i przypominał im, że nie wolno zwalniać, ponieważ czas jest taki, że trzeba się śpieszyć. Trzeba się śpieszyć

i ratować, co jeszcze da się uratować. Kochał Ossolińskiego i to, co ostatnio usłyszał od swojego kuzyna, sprawiło, że w ciągu paru godzin Joachimowi przybyło dużo siwych włosów. Kiedy tutaj zapanowała okupacja — jak mu powiedział kuzyn — władza sowiecka nie przeszkadzała i się nie wtrącała, gdy w Łucku zaczęły się fanatyczne prześla­dowania Polaków. Gromady oszalałych Żydów dopadały polskich urzędni­ków, wiązały drutem kolczastym, krzycząc: „Głupie goje!”, zaciągały do Styru i topiąc ich, pozbawiały życia. — Głupie goje! — ochoczo powtarzali inni fanatycy i wyznawcy podejrza­nych rewolucji, starając się naśladować swoich poprzedników. Kolejni prze­śladowcy stawali się coraz bardziej bezkarni. Pewnego razu zobaczyli to dwaj synowie Witolda Ossolińskiego, rzucili się dręczonym ludziom na pomoc i nie dopuścili do tragedii i do zbrodni. Dwa dni później w domu Ossolińskich pojawili się uzbrojeni wysłannicy NKWD. Wydali brutalny nakaz błyskawicznego spakowania rzeczy najpotrzebniej­szych do podróży i sami zawieźli ich na dworzec kolejowy. Stąd bardzo dłu­gimi pociągami Ossolińscy wraz z tysiącami innych Polaków zostali wywie­zieni w głąb Rosji. Usłyszawszy te straszliwe wieści, Joachim z niewypowie­dzia­nym bólem zapłakał i po chwili zawołał: — O, Boże, Boże, Boże! — Nie usłyszał jednak żadnej odpowiedzi. Munsz­tuk znowu zawołał: — Dlaczego ich to spotkało? Siedzący wtedy obok niego kuzyn milczał, ale po chwili uniósł wzrok. Wciąż pamiętał, jak bolszewicy rozprawili się z carem Mikołajem, a także w ja­ki sposób przejmowali władzę w całej Rosji. Było to chyba jeszcze gorsze od tego, co działo się podczas rewolucji francuskiej. Teraz Joachim, gdy po­wracał w swoje strony, nieustannie rozmyślał o różnych rzeczach. Podczas tej pod­róży przyszło mu na myśl, że stała się rzecz najbardziej tragiczna, niemoż­liwa do przewidzenia i wyobrażenia sobie: oto na stare lata Ossoliński razem ze swoim synem, jego żoną i z wnukami został wypędzony z Polski na Sybir, na drugi koniec świata. A może już wcześniej oni byli na liście tych, których miał spotkać taki los? — głęboko rozważał. — Ale kto układał te listy? Prze­cież nie oficerowie ani żołnierze sowieccy, którzy tutaj przybyli z różnych, tak bardzo odległych zakątków Rosji. Gdy podniósł głowę wyżej, zobaczył przed sobą domy i ulice Torczyna. Za­nim skierował się do swojego mieszkania, chociaż nie miał po drodze, zdecy­dował się wstąpić do Kalisza, który mieszkał w jednym z najpiękniejszych domów w całym miasteczku. Konie swoje i pojazd zatrzymał nieopodal na małym, niezabrukowanym placyku, jakich tutaj nie brakowało. Lejce okręcił dookoła kłonicy, koniom zaś, żeby się nie nudziły, zarzucił na szyje worki z obrokiem. Natychmiast udał się do drzwi domu piekarza. Niewysoki, barczy­sty Kalisz przywitał go przychylnie, jednocześnie z widocznym przeczuciem, że Joachim

pojawił się u niego nie na darmo. Zaproszony do małego gabine­ciku, na lewo od wejścia, Munsztuk usiadł na skórzanej kanapie, odsapnął i zaraz opowiedział o wszystkim, co spotkało Ossolińskich. Zaznaczył, że usły­szał o tym wielkim nieszczęściu od swojego kuzyna, który mieszka w Łucku. — Nic gorszego nie mogłeś mi pan powiedzieć! — z najwyższym przeraże­niem wykrzyknął Kalisz. — Oni już wcześniej mogli się znajdować na tej liście… do wywiezienia na Sybir — rozważał zmartwiony Munsztuk. — W końcu sami zaczęliśmy się domyślać. Mój kuzyn ma węch… i widział niejedno. — A u nas już Borkowskich złapali w swoje szpony! — krzyknął piekarz. — Ach Boże, mój Boże! — No i masz! — Munsztuk złapał się za głowę. — Wywołują różne, okropne okazje, żeby takich wspaniałych ludzi skazy­wać! Co oni zawinili?! — coraz bardziej oburzał się Kalisz. — A co gorsza… podobno mają wszędzie swoich donosicieli! Po oficerach zaczęli wyłapywać i wywozić ziemian, nauczycieli… przemysłowców… — utrzymywał Munsztuk. — Czy może… coś grozi kupcom? — z najwyższym niepokojem zapytał Kalisz. — Nikt nie może być pewien jutra… Przyszedł taki czas, że teraz każdy może być oskarżony. Wynajdują tysiące powodów… — Aj… ojej! — przeraził się Kalisz. — I jak tu się uchronić?! — Złożył ręce z przerażeniem. — Nie wiem… Takiej wojny jeszcze nie było. Ale najpierw… dobijają nasze wojsko. — Pan jest mądry, panie Munsztuk, pan to wszystko widzi — z przejmują­cym błyskiem w oczach zauważył piekarz. Joachim nic nie odpowiedział. W pewnej chwili, przerywając milczenie, Ka­lisz spytał odruchowo: — A czy Jaworski może być na liście? — Ach! — wzdrygnąwszy się, krzyknął Munsztuk. — Może być! — Prze­cież to nauczyciel… i legionista! Umilkł gwałtownie, ale zaraz spokojniej, choć bardzo szybko powiedział: — Żegnam pana, już mnie nie ma… Proszę wybaczyć! Rozdział 139

Szczęsny Jaworski mieszkał w małym domku, na obrzeżu miasta, i jak spodziewał się Munsztuk, nie wiedział jeszcze o wielu niebezpieczeń­stwach, które zagrażały mieszkańcom Wołynia. A już najmniej o tym, że we­dług tajnych list,

w szybki, niespodziewany i nagły sposób są wywożone na Sybir wyznaczone grupy polskich obywateli. Munsztuk, który prawie bez tchu wpadł do jego mieszkania, natychmiast powiedział mu o Borkowskich. — To już, niestety, słyszałem… — odpowiedział Jaworski. — A teraz Ossolińscy… Ach, Boże, zostali złapani przez NKWD i powie­zieni na Sybir! Jaworski znieruchomiał i w pierwszej chwili nie był w stanie czegokolwiek po­wiedzieć, jakby nie wierzył własnym uszom. Wbił osłupiały wzrok w Joachima i milczał. W końcu, z trudem chwytając oddech, zapytał: — To znaczy kto? — Wszyscy! Wszyscy! — powtórzył Munsztuk, nagle zalewając się łzami: — I stary ojciec, jego syn, i żona… Ach, obaj synowie! Pod kulami, bagne­tami i lufami… wypędzili ich z domu, wygnali na straszną biedę i poniewierkę! Na północ! Wiele tysięcy kilometrów od swoich domów, rodziny, przyjaciół! Sam już… zrozumieć i znieść tego nie mogę! — Czy oni tam wytrzymają? W okolicach bieguna? — wyszeptał pobla­dły Jaworski. — A jeżeli, nie daj Boże, poumierają? Joachim rozpaczliwie rozłożył ręce i nic nie odpowiadał. — Czy oni tam wytrzymają? — powtórzył Jaworski. — Och! Tego nie wiem… — Co ci ludzie cierpią! — zawołał z bólem Jaworski. — Co oni znoszą? Dlaczego? — Nie pytaj! — nagle krzyknął Munsztuk. — Ty najprawdopodobniej także je­steś na liście! Chowaj się! Byłeś przecież legionistą! Nic cię nie ura­tuje! — krzyczał: — Pakuj się i uciekaj za Bug! — Nie, tam są Niemcy — przytomnie odpowiedział Jaworski. — Schowam ciebie… u znajomego Ukraińca. Tam nikt nie będzie szukał… w Kamilówce. Jedziemy, nie zwlekaj ani sekundy. Jaworski podszedł do komody, z której zaczął wyciągać ciepłą bieliznę, a później do szafy, z której wyjął swój płaszcz z grubego sukna. W pewnej chwili, zwracając się do Joachima, powiedział: — Trzeba ostrzec także innych nauczycieli… w naszej szkole. — Ja to zrobię! Zabieraj dokumenty i już cię tu nie ma! Wkrótce wymknęli się z domu i pośpieszyli do zgrabnego, choć już sfaty­gowanego pojazdu. Joachim potrząsnął lejcami, z cicha cmoknął na swoje konie i ruszyli szybkim kłusem. Dwa kilometry za Torczynem, kiedy mijali siedlisko Korzeniowskich, Munsztuk obejrzał się w jego stronę, ale bez chwili zatrzymania popędził swoje konie i kierował się na drogę wiodącą do gospo­darstwa Czetwertniów. Minął je i kwadrans później zatrzymał się przed sadybą Choryńczuka, który niedawno przeprowadził się z Mohyły do Kamilówki.

Na głosy szczekających psów wyszedł gospodarz, Ołeksander Choryńczuk, i przy­witał ich spokojnym, cierpliwym uśmiechem. Spoglądając na Jaworskiego, bardzo niewiele mówił. Domyślił się, że Munsztuk przyjechał do niego z misją wyjątkową. Na prośbę Joachima wyszli na podwórko i porozumieli się prawie bez słów, niemal wyłącznie za pomocą gestów, które Choryńczuk natychmiast odczytał i zrozumiał. Wszyscy przez chwilę milczeli. Na koniec Munsztuk, bardzo wymownie wskazując na Szczęsnego, powiedział ze szczególnym, choć jednocześnie powściągliwym naciskiem: — Legionista… Wiesz, co się teraz dzieje. Przywiozłem go do ciebie… na jakiś czas. Choryńczuk coś rozważał, nieznacznie pokiwał głową i po chwili zastano­wienia kazał iść za sobą. We trzech skierowali się w głąb podwórza. Minęli je prowadzeni przez gospodarza, który ich powiódł daleko za dom, w stronę spichlerza. Wkrótce zniknęli w półmroku. 1 Niech żyje! 2 Tutaj jest Ameryka!! 3 Dawaj! Nie będziemy czekali! Jesteśmy w drodze! 4 Więcej dawaj! Dużo! 5 Wszystko dawaj! Spójrz na to! 6 Jeszcze! Jeszcze! Więcej! 7 Teraz wszystko można brać! 8 Och, jak dobrze! 9 Matka wojna! Matka wojna! 10 Tak! Tak! 11 Milcz! Szybciej! 12 Dawaj wszystko! 13 Och! Tu jest Ameryka! 14 Jakie piękne suknie balowe!! 15 Weźmiemy, wszystko weźmiemy! Teraz u nas będzie bal! 16 Tak! Tak! Będziemy w nich tańczyć! 17 Ach, jakie piękne… 18 Dawajcie! Zabieramy! Dawaj! 19 Cudowne! 20 Piękności! 21 A to co?! Dlaczego?! 22 Zabiję cię! 23 Popatrz, ile ja mam zegarków?! 24 Ja mam pięć! 25 A ja mam dziesięć! 26 Gwałtu! Gwałtu!

27 Aj, waj! Co to jest?! 28 Napad! Aj, waj! Napad! 29 Same rabuśniki! Gwałtu! 30 A niech, a niech tam!… 31 Niech żyje ojczulek Stalin! Niech żyje ojczulek Stalin! 32 Niech żyje! Niech żyje! 33 Bardzo dobry Stalinek! Mój dobry Stalinek! 34 Dobry Stalinek, kochany Stalinek! 35 Zbierajcie się! 36 Szybciej… natychmiast! 37 Szybciej! 38 Czy na tej sali znajdują się Polacy? 39 No, teraz posłuchajcie mnie wszyscy! […] Na zawsze! 40 Teraz Polacy niech się pożegnają ze swoją ojczyzną. Odtąd Polski… nigdy nie będzie. 41 Prędzej mi sosna na ręce wyrośnie, niż będzie… Polska! 42 Nie?! … Nie można, bratku. Nie można. 43 Teraz wszystko należy do Związku Radzieckiego i do towarzysza Stalina! 44 Nigdy! 45 Dostało się do niewoli i już go nie ma! Polski nie ma! 46 Ech, wy głupie Polaki! 47 Bóg i panowie. 48 Tutaj panuje sowiecka władza … i porządek rewolucyjny, komunistyczny! 49 „Ani krowy, ani świni / tylko Stalin na ścianie”. 50 Gady! Cisza! Ja wam pokażę! Zobaczycie! Wszyscy pójdziecie na Sybir!

Rozdział 140 Na wschodzie Polski z każdym dniem coraz bardziej było widoczne, że rosyjski okupant zaatakował ludność cywilną z niesłychanym okrucień­stwem. Zewsząd dochodziły wieści o tym, jak sowieccy ,,towarzysze’’ z NKWD, z gromadą uzbrojonych sołdatów wdzierają się do siedzib bezbron­nych Pola­ków, dopuszczają się tego niespodziewanie i najczęściej w samym środku nocy. Nieubłaganie i natychmiast wyrzucają ich z domów, zmuszają do tułactwa, do emigracji na daleką Syberię, w okolice koła podbiegunowego, do niezwykle odległych ziem i odznaczających się zabójczo srogim klimatem. Wygnańcy w tych krańcowo ciężkich warunkach są narażeni na głód, ciężkie choroby i śmierć. Wołynianie, których jeszcze ten los nie spotkał, załamywali ręce w bezsilnej rozpaczy. Obawiając się podobnego losu i ściszając głosy, z trwogą przekazywali sobie te złowrogie informacje. Wkrótce do Kamilówki dotarła bardzo smutna wiadomość, że uzbrojony oddział żołnierzy rosyjskich wpadł znienacka do domu Kraszewskich z okrutnym wrzaskiem: — Wot wam poł czasa… w srok! Sobirajties´!1 — Wyrwanej nagle ze snu ro­dzinie, nieprzytomnym, przerażonym ludziom, bo najeźdźcy najchętniej do­konywali tego pod osłoną nocy, nieustannie krzycząc i popędzając, rozkazali natychmiast się spakować i opuścić dom, ziemię, ojczyznę i iść na dalekie, straszne wygnanie. Mierząc do ludzi z karabinów, pistoletów, z bezwzględną brutalnością „wyzwolili” ich ze wszystkiego. Los ten spotkał Stanisława Kra­szewskiego i jego najbliższych, ponieważ nie chciał oddać swojej ziemi do dyspozycji Sowietom i dla kołchozu. Komuniści rosyjscy pod byle pretekstem posyłali na Sybir i na katorgę nie­bezpiecznych „buntowszczikow”. Zagarniając polskie ziemie, rozpoczęli rządy od niezwłocznego wprowadzania wielkich, państwowych przedsiębiorstw i gospodarstw rolnych zwanych kołchozami i sowchozami. Gdy zrozumieli, że znaleźli się na ziemiach uprawianych przez doskonałych rolników, zaczęli poszukiwać tych, którzy umieliby prowadzić duże gospodarstwa. Bardzo szeroko i z dawna rozchodziła się sława Korzeniowskich jako wyjątkowych gospodarzy. Wszyscy okoliczni mieszkańcy, czy to Ukraińcy, czy Polacy, także i Żydzi, od lat powtarzali w najbliższej i dalszej okolicy, że Adam i Wiktor Korzeniowscy znakomicie organizowali prace rolne w swoim majątku. Nieba­wem okazało się, że założyciele kołchozu mieli szerokie plany i potrzebowali doświadczonych rolników, pszczelarzy i ogrodników. Dzięki temu mogli na jakiś czas uchronić się nie tylko Korzeniowscy, ale także i Lipscy. Jednak dobrze wiedzieli — nikt nie może być pewien, iż jakiś donos lub czyjaś zawiść nie sprawią, że i oni zostaną

zesłani. — Ten Hołowań… to zapiekły komunista — z ubolewaniem i z wielką przykrością wnioskował Adam. — Skoro zajmuje takie stanowisko… — dodał Lipski. — Trzeba na niego uważać… Zapadło milczenie. — Ale ja wam mówię — z cicha zauważył Wiktor — że on mnie już pro­ponował w tym kołchozie stanowisko głównego pszczelarza. — Zabierają nam ule… Jakim prawem?! — z wielkim oburzeniem wy­krzyknął Adam. — Och! I jakie piękne — westchnął Kazimierz. — Nie tylko ule… — przypomniał Wiktor. — I co zrobić? — Ja nie wiem… — Lipski bezsilnie wzruszył ramionami. — Człowiek strzela, pan Bóg kule nosi. — No tak! — Wiktor szybko zgodził się ze swoim teściem. — Czy można sądzić, że wojna się skończyła? — Może dopiero się zaczęła? — zastanowił się Kazimierz. — Na ileż frontów… ona się rozciągnie? — zapytywał Adam. — Jeżeli wróg musi mieć wszystko? — Teraz są takie wojny — dodał Kazimierz, nie ujawniając swoich myśli. Rozdział 141 Gdy Korzeniowscy z niezmiernym bólem i z trwogą dowiedzieli się, że na Sybir został wywieziony Stanisław Kraszewski, siostra jego Róża po­padła w rozpacz i płakała całymi dniami. Adam nie mógł znieść widoku ta­kiego cierpienia, pocieszał ją nieustannie i ze wszystkich sił. Przytulał do siebie, całował i ocierał łzy nieprzerwanie płynące po jej twarzy. Posunął się nawet do stwierdzenia, że nie wiadomo, czy matka Róży zdołałaby to przeżyć. Malinowska widziała to wszystko, słyszała i jak tylko mogła, ukrywała swoje przygnębienie, żeby nie pogarszać sytuacji. Pewnego dnia, gdy rozpaczliwie i odruchowo szukając ratunku, wyj­rzała przez okno kuchenne, raptem spostrzegła, że na rozległe podwórze wje­chał Munsztuk swoją lekką podróżną bryczuszką. Kiedy stanął w drzwiach wielkiej kuchni, zachwycona Malinowska niemal rzuciła się w jego ramiona i witała go z nadzwyczajną wylewnością: — Witajże, witaj… kochany panie Joachimie! Dobrze, że pan przyjechał. Podejmiemy pana jak za dawnych lat… — I po chwili dodała: — A co pan robi w naszych stronach tak niespodziewanie, ośmielę się zapytać? — Wasze strony są także… moimi stronami — Munsztuk uśmiechnął się

z wdziękiem, po czym wykonał nieokreślony, jakby nic nieznaczący gest swoją małą, zręczną ręką i powiedział: — Odwiedziłem swojego przyjaciela… To człowiek porządny i chciałoby się widzieć takiego… na własne oczy w tych strasznych, ach, mój Boże… czasach — mówił powoli i wzdychał. Powstrzymywał się, by niczego nie powiedzieć o Jaworskim. — Tak, tak — skwapliwie przytaknęła Malinowska. — Aleksander Cze­twertnia i jego kuzyn Choryńczuk… w dzikiego zwierza się chyba nie zamieni… Ale my tu mamy wielkie zmartwienie. Brat Róży został pojmany… i już go wiozą na Sybir… Straszne, straszne nieszczęście. Róża odchodzi od zmysłów. Niech pan ją pocieszy, słowa nie może z siebie wydobyć. — No, pocieszyć mnie teraz… — Róża zapłakała — może tylko Pan Bóg miłosierny. — Och! — ocierając łzy, wtrąciła Malinowska. — Gdyby żyła twoja matka, pewnie by ją wywieźli razem z synem i z jego rodziną. — Ten sam los spotkał przecież Borkowskich i Ossolińskich… — cicho powiedział Munsztuk. — Ach, co takiego?! — z przerażeniem wykrzyknęła Joasia. — Tak, tak… Ratowali innych i sami zginęli. — Po czym opowiedział wszystko, co usłyszał od swojego kuzyna i od Kalisza. — Nie, nie! Nie! — krzyczała Malinowska. — Słów na to brak… Czy to koniec świata?! — Dla niektórych ludzi… — głęboko i szczerze wzdychając, odpo­wiedział Munsztuk. Ponieważ zapanowało milczenie, sięgnął po łyżkę i zaczął pośpiesznie jeść zupę, którą postawiła przed nim Hania. — Och, mój Boże, to straszne! — rozpaczając, Róża załamywała ręce. — Niszczą najzdolniejszych i najbardziej zasłużonych Polaków. Boją się ta­kich… — odpowiedział jej Munsztuk. — A czy komukolwiek z Polaków przyszłoby do głowy, żeby tak postępo­wać? — oburzyła się Joasia. — Chcą przejąć nasz dorobek i cały majątek. To szatany! — wzdychał Munsztuk, przerywając jedzenie i ocierając brodę. — I jak oni tam będą żyli? — Może jakieś listy przyślą? — spytała Joasia, przytulając do siebie Magda­lenkę. — Ach, któż to może wiedzieć… kiedy nadejdą te listy? — Rosja zrobiła się wielka jak pół świata — przypomniał Munsztuk. — Mój Boże… — wzdychała Malinowska. — Wszystkiego im mało… Jesz­cze im Polski trzeba. — Przecież i Hitler nas zaatakował! — Iluż to oni ludzi zniszczą? Miliony! Co im złego zrobili?

— To są ludzie biedni… i Bogu ducha winni — podnosząc głowę znad tale­rza i patrząc na wszystkich, cicho zauważył Munsztuk. — O Boże, pani Zofia jest przecież matką chrzestną Wiktora! — przypo­mniała Malinowska. — A co się dzieje z Bujalskimi? To też nasi kuzyni! — Czyżby też przestali walczyć? Może ich wzięto do niewoli? — Mój Boże… Co się stało z polskim wojskiem?! — A Grzegorz… — westchnęła Malinowska. — Czy pamiętacie, jak prze­brał się za niedźwiedzia i straszył nasze dziewczyny, Maszkę i Ludwikę? Jakiż on był sprytny! Wyglądał jak prawdziwy niedźwiedź. Nigdy tego nie zapomnę. — Ach, jak to było dawno — westchnęła Róża. — Jeszcze Wiktora nie było na świecie. — Był już, tylko w pieluszkach! — przypomniała Malinowska. — A potem zjawili się Julek i Ania… — Gdzie są te czasy? — Gdzie jest Grzegorz? — Ach, jakby rozpaczał Dominik, gdyby się dowiedział, że Ossolińskiego spotkał taki straszny los! — z wielkim smutkiem zawołała Malinowska. — Może i lepiej, że tego wszystkiego nie widzi i nie przeżywa? — pytaniem na pytanie odpowiedział Munsztuk. Malinowska obiema rękami chwyciła się za głowę, ponieważ czuła, że za chwilę głośno się rozpłacze. Żeby do tego nie dopuścić, szybko zawróciła do kuchni i wstrząsana głębokimi westchnieniami, które były tłumionym szlo­chem, z ogromnym wysiłkiem, choć jeszcze dosyć energicznie poleciła Hani, żeby wyjęła z duchówki świeżo upieczone pampuszki i jako drugie danie po­stawiła przed gościem na stole. Już wcześniej, gdy Munsztuk jadł zupę, zauważyła, że był bardzo głodny. Teraz też dostrzegła, z jakim zadowoleniem przy­witał to apetyczne, delikatne wołyńskie danie. Niezwłocznie kazała przynieść śmietany, która była niezbędnym dodatkiem do tych pieczonych, pulchnych placuszków. I w tym momencie uświadomiła sobie, że zgodnie z odwiecznym obyczajem panującym w domu Korzeniowskich i z tym, do czego w ich domu był przyzwyczajony Joachim, trzeba podać mocnej herbaty. I znowu otarła łzę, ponieważ wiedziała, że przy tym stole i napoju znowu wszyst­kim będzie brakować Dominika. Rozdział 142 W różnych niewyjaśnionych okolicznościach ginęli ludzie, a zdawało się, że także i wszelki ślad po nich. Gdy ustały walki Polaków z Niemcami, przestały również przychodzić listy z frontów. Zagraniczne stacje radiowe powiadamiały, że

dziesiątki tysięcy polskich żołnierzy dostały się do niewoli niemieckiej i rosyjskiej. Nikt już nie bronił Polski i Polaków. Okazało się, że ich sojusznicy się od nich odwrócili. O losie narodu decydowali tylko zbrojni najeźdźcy. Z całej Polski także i na Wołyń zaczęły docierać straszne wieści o tym, że rozpoczął się totalny atak Niemców na ludność cywilną. Natychmiast powstały obozy i więzienia: Fort VII w Poznaniu, Radogoszcz, w których izolowano, a następnie likwidowano polską inteligencję. Założony w pierwszych dniach wojny obóz koncentracyjny w Sztutowie stał się miejscem zagłady dziesiątków tysięcy rdzen­nych Polaków. Zwożono tam na stracenie wszystkich konspiratorów i żoł­nierzy z ruchu oporu, który narastał od początku wojny, będąc kontynu­ato­rem tego, który dwadzieścia lat wcześniej wywalczył Polsce niepodległość. Teraz z germańską brutalnością wyłapywano młodzież i za najmniejszy prze­jaw oporu lub tylko za podejrzenie o konspirację z hitlerowskim okrucień­stwem wszystkich bez wyjątku skazywano na śmierć. Polska jako państwo i Polacy jako naród zostali pod każdym względem obezwładnieni. W październiku 1939 roku najeźdźcy podzielili kraj na dwie części. Ziemie północne i zachodnie wcielili do Rzeszy, z terenów Polski środkowej i południowej utworzyli Generalną Gubernię. Z ramienia Hitlera objął nad nią władzę Hans Frank. Zarówno na terenach zachodnich, jak i w Generalnej Guberni los Polaków został przesądzony. Czekały ich wynarodowienie lub cał­kowita zagłada. Hitler był tym zainteresowany osobiście. Przerażającej siły do wykonania tego przedsięwzięcia dodawały mu słowa kanclerza Bismarcka, że Polacy jako naród powinni być zniszczeni. Na terenach okupowanej Polski Hitler i Frank byli głównymi wykonaw­cami tego testamentu. W Krakowie na rozkaz najwyższego przywództwa ge­stapowcy podstępnie i haniebnie aresztowali stu pięćdziesięciu pracowników naukowych Uniwersytetu Jagiellońskiego i siedemnastu profesorów Akademii Górniczej. Uczeni wywiezieni zostali najpierw do więzienia we Wrocławiu, a potem do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. Gestapowcy areszto­wali również kilkudziesięciu profesorów krakowskich szkół średnich. Wielu z nich zostało pozbawionych życia. Po zajęciu Lwowa w 1941 roku Niemcy rozstrzelali dwudziestu pięciu profesorów uniwersytetu wraz z rodzinami. W ramach tak zwanego upowszechniania kultury wśród szerokich mas Niemcy szczególnie popierali kabarety. Ich program był bardzo prostacki, a język ubogi i prymitywny. Głównym zadaniem kabaretów było obniżyć duchowy poziom narodu i jak najprędzej doprowadzić do tego, ażeby Polacy zatracili potrzebę korzystania z prawdziwej kultury. Dla amatorów kina, które w Polsce cieszyło się dużą popularnością, teraz wyświetlano filmy tandetne i pornograficzne. Do tego wszystkiego na skalę dotąd niespotykaną i bez jakichkolwiek ograniczeń w Polsce rozpowszechniono konsumpcję wódki. Najeźdźcy szerzyli pijaństwo, tolerowali pędzenie samogonu. W zakresie na­uczania zdecydowali, że Polacy będą mogli co

najwyżej uczyć się czytać; po to, by znać polecenia i rozkazy swoich panów. Niemcy postanowili uczynić z Polaków niewolników o duszach powalonych i zdeptanych. Święte słowo Polska miało zostać wymazane z każdego miejsca i na zawsze przestać istnieć. Jak donosiły wieści przekazywane sobie z ust do ust, hitlerowcy zbu­dowali następny potężny obóz śmierci w Oświęcimiu. Polacy zrozumieli, że rozpoczęło się masowe niszczenie całego narodu. Od tego momentu pod najmniejszym pretekstem aresztowano i wywożono do Oświęcimia ludzi wy­kształconych, również setki tysięcy najzwyklejszych, bezbronnych Polaków. W sytuacji hitlerowskiego terroru Bogu ducha winni ludzie stawali się ofiarami nagłych łapanek urządzanych przez hitlerowców z pomocą nie­odłącznych i wyćwiczonych do tego celu psów. Wkrótce się okazało, że Niemcy ze szczególną zawziętością wyłapują i wywożą do Oświęci­mia księży. Do bezsilnych Polaków dochodziły wiadomości nad wyraz bolesne, że tam traktują ich z najgłębszą pogardą i z niewyobrażalnym okrucieństwem. Depczą ich człowieczeństwo, maltretują fizycznie, psychicznie i najgorszymi sposobami poniewierają ich godność kapłańską. Na oczach wszystkich więź­niów znęcają się nad nimi i ich upokarzają. Odtąd także już nieprzerwanie ze wszystkich stron Europy szły pociągi do Oświęcimia, wioząc dziesiątki, setki tysięcy zniewolonych ofiar. Przywożono w nich rozmaitych „podludzi” — Cyganów i wszelkie mniejszości narodowe. Hitlerowcy traktowali ich z absolutną pogardą. Niebawem też do Oświęcimia oraz do innych obozów śmierci zaczęli zwozić Żydów z całej Europy. Mnożyły się miejsca, gdzie dokonywane były na nich natychmiastowe egzekucje. Rozdział 143

Pomimo trwającego ucisku i wielkich cierpień, jakich doznawała Polska, wyczuwało się zmiany, a czas się nie zatrzymywał. Pewnego dnia późną wiosną przyszedł list od Stanisława Kraszewskiego. Szedł bardzo długo, po­nieważ brat Róży razem ze swoją rodziną został wywieziony do Archangielska, w okolice koła podbiegunowego. W liście, który napisany był ołówkiem che­micznym, wiele liter rozmyło się od wilgoci. Niektóre wyrazy dawały się odczytać z wielką trudnością. Korzeniowscy, ocierając własne łzy, aby zawar­tość listu się w nich nie rozpłynęła, usiłowali jak najdokładniej zapoznać się z treścią tego niemego, a zarazem bardzo wymownego świadka życia i cierpień ludzi sobie bliskich. Stanisław pisał: Jechaliśmy na północ, w głąb Rosji, w zimnym wagonie bydlęcym… po­nad dwa miesiące. Na zewnątrz, w czasie naszej podróży panowało więcej niż trzydzieści stopni zimna, a wagony nie były ocieplone. Tylko maleńki piecyk stał na środku, do którego wszyscy się pchali i koło niego można było zaznać odro­binkę

ciepła. Noce były strasznie zimne i nasze okrycia nie pomagały. Już w czasie drogi ludzie zaczęli bardzo ciężko chorować. Umierały małe dzieci, a zaraz po nich zachorowało i zmarło wielu starszych. Ich ciała wyrzucane były z pociągu na ośnieżone pola… A pociąg jechał, wiózł nas coraz dalej i dalej, tam gdzie zimno i mrozy są jeszcze większe. W końcu pociąg nasz się zatrzymał i kazano nam wysiadać. Dookoła rozciągała się wielka, biała pustynia i porozrzucane po niej były obozy wysiedleńców, których los niepewny, a zdrowie w każdej chwili śmiertelnie zagrożone… Czy rodziny ich mogą wiedzieć, gdzie oni się znaleźli i w jakich warunkach żyją? Róża, która czytała list, zamilkła, ponieważ nagle zabrakło jej tchu. Po chwili z przerażeniem i z wielkim wysiłkiem zaczęła czytać dalej: Mieszkamy w drewnianych barakach. Przysypane są śniegiem tak, że wej­ścia… nie widać. Cały nasz obóz jest zamknięty i opasany drutem kolczastym. Dzień i noc pilnują go uzbrojeni strażnicy w wieżach wartowniczych, z których bez przerwy wszystko śledzą i wypatrują. Kto próbuje uciec, ginie od kuli na miejscu. My wszyscy jesteśmy niewolnikami. Pracujemy od rana do późnej nocy przy wyrębie drzewa. Po siedem dni w tygodniu, dziesięć godzin dziennie. Pilnują nas brygadziści i strzelają do ludzi z naganów… Ale oni są tak słabi i wycieńczeni, że sami padają, umierają na stojąco. Chowani są w zbioro­wych mogiłach. Na śniadanie dostajemy zupę owsianą z główkami od śledzi i dwie kromki chleba, a po pracy, na kolację z obiadem… dają nam wodnistą zupę z liści kapu­sty i kawałek chleba. A nieraz tylko kawałek chleba i gorącą wodę do popicia. Cierpimy wielki głód i wszyscy chorują z powodu niedożywienia. Ale najbar­dziej chorują dzieci. Strach i wielki żal na to patrzeć… Dręczy nas wszawica. Nie mamy co na siebie włożyć… ani bielizny, ani ciepłych ubrań. Wszy­scy już poodmrażaliśmy sobie ręce, twarze, nogi… Ja bardzo się martwię, bo już chyba długo nie pociągniemy… Nie możemy też pogodzić się z tym, że jesteśmy tak oddaleni od Polski. Przyślijcie nam, co możecie. Ja nieraz sobie myślę… ale tego moim bliskim nie mówię, że kiedy coś przyjdzie od was, możemy już nie żyć. Zostawajcie z Panem Bogiem i módlcie się za nas… Zapanowało głębokie milczenie. Korzeniowscy spoglądali na siebie oczami pełnymi łez. Wydawało się, że niczego już z siebie nie wydobędą. Milczenie przerwała Joasia, cicho mówiąc: — Pierwsza część listu… napisana została w drodze… na etapie. Wiadomości od kuzynów z dalekiej zsyłki zrobiły na Korzeniowskich pio­runujące wrażenie. Róża popadła w niezmierną rozpacz. Nie mogła się po­wstrzymać i płakała całymi dniami. Z wielkiego bólu chwilami popadała w stany omdlenia. Przestraszony Adam uspokajał ją, jak tylko potrafił, ponieważ bał się, że jego żona ciężko się rozchoruje, w końcu położy się do łóżka i nie będzie mogła wstać. Głęboko martwił się losem Stanisława, ale ukrywał to przed

żoną. Wszyscy Korzeniowscy natychmiast postanowili wysłać zesłań­com paczki żywnościowe, ani na chwilę nie zastanawiając się nad tym, czy dojdą, czy może w najgorszym razie przejmą je sowieckie urzędy pocztowe. Rozdział 144

Po mszy w niedzielę daleki kuzyn Korzeniowskich, Tadeusz Pawłowski, powiedział, że czytał list od Ossolińskich, z którego dowiedział się, że ich rodzina została wywieziona do Azji Środkowej, do Kraju Ałtajskiego. Ko­rzeniowscy pamiętali o tym, że Ludwik Ossoliński zawsze marzył o poznaniu dalekowschodnich regionów świata, również i Syberii. Ale, jak w liście powia­damiano bliskich i znajomych w ojczyźnie, przymusowe rozstanie z Polską Ossoliński bardzo ciężko przeżywa i zaczyna podupadać na zdrowiu. Korze­niowscy głęboko się zasmucili, ponieważ wiedzieli, że Ossoliński już dawno przekroczył osiemdziesiątkę i jego siły są na wyczerpaniu. Przestraszyli się nawet o jego życie. Od księdza Orłowskiego, z którym po mszy spotkali się w zakrystii, dowiedzieli się, w jaki sposób należy teraz wysyłać paczki. — Słyszałem ja — powiedział — że tylko jedną paczkę można wysłać z tej samej poczty. — I co teraz zrobić? — zmartwił się Adam. — No, chyba jeździć od poczty do poczty! — wykrzyknął Wiktor. — Tak, tak… — przytaknął ksiądz Orłowski i dodał: — A oto… adres Bor­kowskich. Wywieźli ich na Kołymę. — Czy to daleko? — cicho spytała Róża. — Na Dalekiej Północy… i gdzieś na samym końcu Syberii. — I co się z nimi dzieje? — dopytywała się Joasia. — Ach, niedobrze… Pani Zofia bardzo ciężko choruje… — westchnął i za­czął ocierać łzy, które pojawiły się w jego dobrych i spokojnych oczach. — Z Kołymy podobno się już nie wraca… — znowu westchnął, jednak szybko dodał: — A może miłosierny Bóg sprawi, że stanie się cud i przetrwają? Trzeba się za nich modlić i im pomagać… Na Korzeniowskich jego słowa zrobiły straszne wrażenie. Ponieważ ze­wsząd dochodziły wieści, że na zsyłkę skazywani są wciąż nowi ludzie, a wśród nich również ich znajomi i krewni, dlatego sami wcale nie mogli być pewni swojego jutra. Bardzo ich to niepokoiło i przygnębiało. Ale na razie postano­wili nieść pomoc swoim kuzynom i bliskim znajomym. Po powrocie do Ka­mi­lówki natychmiast zajęli się robieniem paczek. Róża, gdy je przygotowywała, płakała niemal bez przerwy. Ale nie opuszczała jej i z wielkim zapałem pomagała córeczka Ania. Obserwując twa­rze swojej matki i ojca, starała się przyjść im z pomocą, jak tylko umiała. Cho­ciaż jej

tego nie powiedziano, domyślała się, że jest to pomoc dla kuzynów, którzy w tej chwili są ludźmi bardzo nieszczęśliwymi. Nieustannie kręciła się wokoło mamy i we wszystkim starała się jej pomóc; ale czasem i przeszka­dzała. Jednak Róża, widząc ją koło siebie tak chętną, usłużną i pomagającą, jak to tylko możliwe, nieco się uspokajała. W towarzystwie Ani, dzięki jej miłości i usłużności dla ukochanej mamy, Róża, coraz bardziej zajęta niezwykle ważną pracą, chwilami zapominała o swojej bezbrzeżnej rozpaczy. Ale też nieustannie i z wielką gorliwością pomagały jej najbliższe pomocnice — Malinowska i Hania. Ponieważ paczki czekała bardzo długa droga, Adam musiał zbijać skrzynki z odpowiednio przyciętych, lekkich i mocnych deseczek. Do paczek, które były duże i solidne, włożone zostały ubrania, bielizna i artykuły spożyw­cze, takie jak słonina, kasza, cebula, miód, słodkie ciasto, a także i herbata. Wszystkie wiktuały Korzeniowscy mieli własne. Nawet herbatę wzięto z do­mowych zapasów, ponieważ nigdy jej w kredensie nie brakowało. Ażeby miód nie wylał się podczas niezwykle długiej podróży, Korzeniowski wyruszył do znajomego kowala, który przygotował blaszane bańki z małymi, okrągłymi otworami na górze. Po wypełnieniu naczyń otwory te później kowal szczelnie zalutował. I ten pachnący i życiodajny miód, który Wołynianie wytwarzali z takim talentem i zamiłowaniem, miał zawędrować na drugi koniec świata. Korzeniowscy nie żałowali go udręczonym ludziom. Zrobili trzy duże paczki, a ich zapasy domowe się uszczupliły, ponieważ sporo artykułów spo­żywczych odjęli sobie od ust. Od czasu, gdy większa część ziemi została im zabrana, oddana innym ludziom, a także do kołchozu, już nie mieli tych zy­sków, co przedtem, w Polsce niepodległej. Pracowali tutaj jeszcze dawni robot­nicy i parobcy, ale wszyscy dobrze wiedzieli, że większość zboża pójdzie dla wojska i na kontyngent do „Sowietskogo Sojuza”. I tak się też stało. Ludziom pozostała z ostatnich zbiorów niewielka część. Paczki zrobiono nie tylko dla Stanisława Kraszewskiego, ale także dla Ossolińskich, a ze szczególną troską w sercach dla Borkowskich, którzy wy­wiezieni zostali najdalej i do ziemi odznaczającej się klimatem najsroższym. Pakowano je potajemnie, żeby nikt nie widział i nie słyszał. Wciąż bowiem nie było pewne, czy nie spotka ich podobny los i sami pewnego dnia lub pośród nocy nie zostaną brutalnie obudzeni i wysłani na drugi koniec świata, wiele tysięcy kilometrów od swoich rodzinnych stron. Równocześnie mówili do siebie jak najciszej, żeby młodsze dzieci nie słyszały: — Jak to dobrze, że Szczęsny Jaworski ukrył się i uniknął… tego strasznego losu. Adam spojrzał wymownie na Różę. Dyskretnie się uśmiechnął i nic nie od­powiedział. — Pomogli mu dobrzy ludzie… — Róża odpowiedziała z radosnym

uśmiechem. — Ale co z Grzegorzem? — jakby coś przeczuwając, niespokojnie zapytała Malinowska i spojrzała na Adama, a potem na Różę. Odpowiedziało jej milczenie obojga. — Czy on żyje? — cicho i jakby do samej siebie powtórzyła pytanie. Paczki musiały zostać nadane w różnych urzędach pocztowych. Skrzynki wykonane i zbite z drewna zawie­ziono do kowala, który okuł je odpowiednimi klamrami, żeby się nie rozpadły. Korzeniowscy jeździli z paczkami do kilku miejscowości, do Rożyszcza, Zatu­rzec i do Torczyna. Stamtąd wysłali je na adresy podane przez księdza Orłow­skiego i w liście Stanisława Kraszewskiego. — Co z Grzegorzem? Co się z nim stało? — znowu ktoś dopytywał się z wielkim nie­pokojem. — Dlaczego słuch o nim zaginął? — Nie wiadomo także, co się dzieje z braćmi Bujalskimi. — A gdzie jest Sobieszczański? Troska i lęk o przyjaciół i krewnych bardzo Korzeniowskim dokuczały i nie dawały im spokoju. Rozdział 145

Pewnego ranka w drugiej połowie czerwca Wiktor Korzeniowski włączył radio i wprost osłupiał. W ogóle nie wiedział, co myśleć o tym, co usłyszał, i natychmiast wezwał do siebie ojca i brata. Po chwili dołączyła do nich reszta rodziny. Wszyscy w najgłębszej ciszy zaczęli słuchać głoszonego po rosyjsku, krzykliwego i pełnego niepohamowanej gwałtowności przemówienia Mołotowa. Pałało ono najwyższym oburzeniem przyprawianym wybuchami wściekłości na „Giermancew”. Minister spraw zagranicznych Związku Sowieckiego z furią wyzywał ich od „swołoczi”, „sobak” i samych naj­gorszych, którzy łamią, rujnują i depczą najświętsze umowy pokojowe. W tej chwili Polacy z niesłychanym zdumieniem dowiedzieli się i zrozumieli, że Niemcy nagle, wszystkimi swoimi siłami zbrojnymi napadli na Sowietów, swo­jego sojusznika. Jeszcze tego samego dnia o godzinie drugiej po południu przetoczył się przez Wołyń i pomknął dalej, przez całą Ukrainę, zbrojny nalot tysięcy niemieckich samolotów. Przeleciały z wielkim rykiem, zrzucając setki tysięcy bomb. Naj­pierw zbombardowały wojskowe lotnisko w Łucku, a potem jeszcze wielo­krotnie zataczały nad nim koła i posyłały kule z karabinów maszynowych, podpa­lając i niszcząc to, co po nim pozostało, a także otaczające je obiekty. Inne samoloty w Łucku zbombardowały największą i najpiękniejszą ulicę Jagielloń­ską. Pokonując wszystko po drodze, Niemcy pędzili przed sobą Armię Czer­woną ulicami Rówieńską i Kijowską. Z wielką siłą zaatakowani bolszewicy wycofywali się przed Niemcami i w popłochu uciekali na wschód.

Na tej drodze, jak podało radio, zostały zbombardowane wszystkie lotniska rosyjskie. W następnej kolejności, wypróbowanym swoim zwyczajem, załogi strzelców niemieckich, wychylając się z samolotów, które utrzymywały się na wysokości kilkudziesięciu metrów, wielokrotnie oblatywały te same wojskowe obiek­ty oraz otaczające je budynki i nieustannie ostrzeliwały z karabinów maszynowych. Potężne, stalowe kadłuby, niczym potwory lecące z nieba, których dotąd nikt z ludzi widzieć nie mógł, były oznaczone czarnymi krzyżami wzbudzającymi zdumienie i najwyż­szą grozę. Lecąc z niskim, złowróżbnym rykiem, spadały na spokojny dotąd świat i wszystkim bez wyjątku niosły śmierć. Powodowały też wielkie i nie­odwracalne zniszczenia bardzo wielu cywilnych obiektów i wspaniałych zabytków. W tym czasie naloty bombowców niemieckich odbywały się również po wszystkich miastach, miasteczkach i ludzkich siedzibach na całym Wołyniu i rozległej Ukrainie. Natychmiast w ślad za samolotami ruszyły wielkie masy żołnierzy niemieckich uzbrojonych w nowoczesną broń i potężne pojazdy, które rozjeżdżały drogi, płoty, zagrody ludzkie, przewraca­ły słabsze domy. Z samochodów pancernych wychylali się strzelcy. W pędzie strzelali z karabinów maszynowych do ludzkich domostw, obiektów użyteczności publicznej, obrzucali je grana­tami, wszystko i wszystkich dziurawili kulami. W bliskim sąsiedztwie Kamilówki zapaliła się od nich i spłonęła wielka obora, która przed wojną należała do niemieckiego kolonisty Millera. W tym samym czasie zajęły się i spłonęły dwie duże stodoły Korzeniowskich. Nie zdołali ich uratować, ponieważ stały niedaleko od siebie i obie paliły się równocześnie. Na szczęście był to czerwiec i stały już puste, a zboże zostało wy­młócone w zimie. Ale dzień później nagle Adam Korzeniowski narobił strasznego krzyku. Zobaczył, że pali się róg gontowego dachu ich domu. Przeraził się, bo w każdej chwili ogień mógł się przenieść na cały dach i na ściany domostwa. Wpadł do domu i krzyknął z całej siły: — Na pomoc! Ratunku! Dom się pali! Na pomoc! — Ratunku! — wybiegając za nim, powtórzyli Wiktor i Julek. — Wody! Wody! Do studni! — krzyczeli inni. Z całego podwórza, z szalonym pośpiechem przybiegli parobcy i pomoc­nicy z Polesia, którzy niedawno pomagali przy koszeniu siana. Będąc świad­kami pożaru dwóch stodół, teraz błyskawicznie przystąpili do gaszenia nowego pożaru. Bez wahania i natychmiast z pomocą pośpieszyła Lodzia Kwiatkowska, szesnastoletnia Polka, zadziwiająco zręczna i bardzo silna. Wraz z innymi Poleszukami przybyła z Polesia na lato do grabienia siana i do wszystkich robót polnych. Na pomoc przybiegli również sąsiedzi, Ukraińcy Choryńczu­kowie, gdy tylko zobaczyli pożar w bliskim sąsiedztwie. Natychmiast powstały dwa sznury ludzi i ponad dziesięciu mężczyzn podawało sobie wodę w wia­drach z rąk

do rąk. Pożar został ugaszony w niecałe pół godziny. Wtedy przed dom wyszła Joasia z Madzią na rękach. Obok niej stanęła Róża, najmłodsza jej córka Ania, Malinowska i Hania. Przyglądały się temu w głębokim milczeniu i ze ściągniętymi brwiami. Gdy już było pewne, że ogień nigdzie nie wybuchnie z nową, niespodziewaną siłą, wraz z nimi wszyscy odetchnęli z wielką ulgą. Rozdział 146

W przekonaniu ludzi szło na gorsze. Zdaniem niektórych mogło przyjść coś niewyobrażalnego. Polacy w większości byli wstrząśnięci i przera­żeni. Niemcy hitlerowskie sprawiały wrażenie wielkiej potęgi militarnej i gdy­by ostatecznie pokonały Rosję, wzmocniłyby się niewyobrażalnie. Na zdo­by­tych terenach Polski szybko znaleźli sojuszników, którzy bardzo się cieszyli z nowego okupanta, ponieważ on zaczął im pozwalać na tak wiele jak nikt dotąd. Ci sojusznicy, Ukraińcy, mieli jakoby od tyłu osłabiać Rosję. Ale stawało się widoczne, że gdy tego rodzaju wojna się rozwinie, wszystko będzie moż­liwe. Rozpowszechniały się bezkarne czyny i wybuchał jeszcze jeden rodzaj wojny, który masowo, przerażającymi sposobami i działaniami godził w lud­ność cywilną, wszystkie jej dobra i w całe jej bezpieczeństwo. Ale niektórzy Polacy ucieszyli się z najazdu Niemiec na Rosję. Byli to ci, którzy dobrze znali historię i mieli zmysł polityczny. Za­nim Jaworski zdecydował się opuścić swoją kryjówkę u Choryńczuka i powró­cić do Torczyna, pojawił się u Korzeniowskich. Przyjęty został u nich z wielką radością, ponieważ z nikim już nie mogli porozmawiać o nowej sytuacji, która powstała po napadzie Niemców na Rosję. Niemal wszystkich ich znajomych i kuzynów rozproszyła zawierucha wojenna. Teraz można się było spodziewać czegoś jeszcze gorszego. Jaworski potajemnie zaczął bywać u nich coraz częściej. Długo rozmawiali i często się zastanawiali, czy będzie wielka wojna, czy Rosja podda się Hitlerowi. Tego nikt nie wiedział i nie można było przewi­dzieć jej końca. Tymczasem Niemcy pędziły naprzód, w chwale zwycięzcy, przed któ­rym wielkie rosyjskie przestrzenie otwierały się bez przeszkód. Radio należało do nich i lały się z niego niepowstrzymanym strumieniem informacje o wiel­kich sukcesach armii hitlerowskiej na wschodzie. Ludzie nie wiedzieli, co o tym sądzić. Korzystając z obecności gościa, Julek mocno oświadczył: — Jest wojna i coraz więcej cywilów ma broń. My też musimy ją zdobyć… Wszystko jest niepewne. Zostaliśmy przecież sami… — westchnął bardzo dojrzale i spojrzał na otaczających go domowników, na swoje rodzeństwo i na rodziców. Adam i Róża byli zmęczeni pracą, życiem, rozstaniem z przyja­ciółmi, wydarzeniami wojennymi i coraz więcej decyzji pozwalali podejmować swoim

synom. To oni chcieli walczyć. Obecność i doświadczenie Jaworskiego dodawało im pewności siebie. Coraz częściej mówili o wstąpieniu do party­zantki, ale Szczęsny zalecał ostrożność. Radził się jeszcze powstrzymać i zoba­czyć, jak będzie się rozwijała sytuacja na froncie niemiecko-rosyjskim. — Ale mam przeczucie, że na wschodzie będą niespodzianki! — po chwili milczenia powiedział z ogniem w oczach. — Tak pan sądzi? — zdumiewał się Julek. — Niemcy nie doceniają Rosjan. Oni przecież mają swoje fabryki broni… za Uralem. I Niemcy powinni o tym wiedzieć. Razem produkowali broń! — Ojej! — wykrzyknęła Róża. — Oczywiście! — krótko odpowiedział Jaworski. I dodał jeszcze raz: — A poza tym nie doceniają dzielności i siły rosyjskiego żołnierza. — Cóż pan mówi?! — przeciwstawił mu się Adam. — Przecież to pan pobił ich w dwudziestym roku! Jaworski zarumienił się zarówno z dumy, jak i z pewnego zażenowania. — No, nie tylko ja sam… — pobladł i po chwili cicho powiedział: — Zginął wtedy nieodżałowanej pamięci… mój ukochany dowódca… Ksawery Marmudzki. Adam z wielkim współczuciem pokiwał głową. Zawsze pamiętał tamte czasy. Żył wtedy jeszcze jego ojciec Dominik. — Także i marszałek Piłsudski nie żyje — przypomniała Róża. — Może i dobrze, że umarł, boby zobaczył, że dzieło jego życia zo­stało wystawione na straszne próby. Zapanowało milczenie. — Może Polska nie zginie, może przetrwa? — zastanawiali się Korzeniowscy. — Strasznie skomplikowana jest nasza sytuacja… Iluż to mamy wrogów? I za co? — A ileż oni sobie obiecują po zniszczeniu i zlikwidowaniu Polski! — Same szatany! Budują swoje szczęście na cudzym nieszczęściu. — Ale słuchajcie, co wam powiem. — Szczęsny pochylił się nad stołem, sta­rając się przybliżyć do wszystkich siedzących dookoła, i zaczął mówić przyci­szonym głosem. Jego poważna twarz stała się jeszcze surowsza. I równocześnie bardzo posmutniała: — Oto do Choryńczuka, u którego się dotąd ukrywałem, nie dalej jak przedwczoraj przyszedł Czetwertnia i opowiedział mi, co słyszał, a może nawet i widział… Późną nocą w sąsiedniej wsi zebrało się więcej niż pięć­dziesięciu ukraińskich mołojców. Wielu z nich, jak mi powiedział Czetwertnia, policja polska aresztowała przed wojną za posiadanie broni, ale szybko ich wypuściła. Jak to jest w zwyczaju Polaków! — roześmiał się ironicznie. — Na pewno znane wam są te nazwiska. To Ukraińcy z bliskiego sąsiedztwa. Teraz oni przynieśli ze sobą bardzo dużo najróżniejszej broni, karabinów,

pistoletów maszynowych, a nawet i granatów… A noży, toporów i łomów podobno były tam całe stosy! Oczywiście pośród tego całego zebrania i nagromadzenia pojawił się pop i w szatach liturgicznych całą tę broń, topory, noże, tasaki i łańcuchy bardzo uroczyście poświęcił. Najpierw długo modlił się o pomyśl­ność w walce dla tych, którzy to wszystko przynieśli, a potem obficie pokropił święconą wodą. — A z kimże oni będą się bili? — spytała zaniepokojona Malinowska. — Czetwertnia przyznał mi się później, że takie obrzędy podobno odby­wają się po wsiach ukraińskich masowo… Może i dobrze, ale ja nie wiem, co to znaczy. — Może powstanie ukraińska partyzantka, która wyruszy do walki z Rosją razem z Niemcami? — zauważył Wiktor. — No, nie wiem… — zawahał się Jaworski. — Ale słyszy się coraz częściej, że gromadzą się po lasach duże i uzbrojone grupy Ukraińców. — Ale przecież i Polacy mają oddziały partyzanckie, które bronią Polaków przed Niemcami. A przede wszystkim chcą wywalczyć niepodległą Polskę — przypomniała Róża. — No, tak, tak. — My też powinniśmy mieć swoją broń. U nas jest dużo ludzi i w razie czego musimy się bronić — stanowczo stwierdził Julek. — A z partyzantką nie można się szybko skontaktować. — To prawda… — przytaknął Jaworski. — Ale Niemcy Polakom zabraniają mieć broń! — nagle bardzo głośno wykrzyknęła Malinowska. — Tak… — cicho powiedział Adam. Po chwili dodał: — Oni nas obez­władniają i nie pozwalają się bronić. Trzeba uważać, trzeba bardzo uważać. — Bo wszędzie mogą być donosiciele! — wykrzyknęła Joasia. Wszyscy popatrzyli na nią bez uśmiechów i z niezwykłą uwagą. — Mój Boże! Mój Boże! — wykrzyknęła Róża, składając ręce. — Ratuj nas! Kilka dni później ktoś przyniósł wiadomość, że cała najbliższa rodzina Lo­dzi Kwiatkowskiej w bliżej nieokreślonych okolicznościach i z niezrozumia­łych powodów została zamordowana. Spalone zostały nie tylko dom jej rodzi­ców, ale także cała polska miejscowość, z której pochodziła. Stamtąd docierały bardzo niepokojące wieści, że wymordowani zostali wszyscy mieszkańcy tej wsi. Ludzie myśleli, że są to porachunki sąsiedzkie Polaków z Ukraińcami. Ale koszty tych porachunków były wielkie i nie dawały się wytłumaczyć żadnymi sposobami. Kiedy Lodzia się o wszystkim dowiedziała, zrozumiała, że już nie może wracać w rodzinne strony. Zalewając się łzami, powiedziała o tym swoim go­spodarzom. Róża, Adam i Malinowska, współczując jej z całego serca, przygar­nęli do siebie sierotę jak członka rodziny.

Rozdział 147 Hitler dziko krzyczał w swoich przemówieniach, że wypowiada bez­względną walkę zdrajcom, Żydom i bolszewikom. Rozpoczął od zagar­nięcia Austrii, Czech i zbrojnego ataku na Polskę. Na samym początku wojny podzielił się nią szczodrze z Rosją bolszewicką. Ale jako wielki zdobywca szedł naprzód i dążył do podbicia całej Europy. Po nagłym złamaniu paktu z Rosją bolszewicką do niewoli niemieckiej dostały się liczne dywizje rosyjskie w Mińsku i w innych miejscowościach, które do niedawna należały do nie­podległej Polski, a teraz zostały zagarnięte przez najeźdźcę ze wschodu. Rów­nocześnie Polacy zaczęli się coraz bardziej martwić, ponieważ nieustannie słyszało się o wielkich sukcesach Niemców na wschodzie. Z dnia na dzień, ze wszystkich stron rozpętywała się wielka, przesadna propaganda niemiecka, a wraz z nią potęgował się niemiecki terror. Ogłoszony został zupełny zakaz posiadania broni. Liczni Polacy, idąc w ślady podziemnej Armii Krajowej, po­stanowili ich wcale nie słuchać i zaopatrywali się w broń, chociaż hitlerowcy nie ukrywali, że groziło to uwięzieniem w Oświęcimiu. Ludzie mieszkający na wschodzie Polski jeszcze dobrze nie wiedzieli, co to oznacza, ale czuli, że to jest coś najstraszniejszego. Gdy Hitler z dnia na dzień poczuł się panem dalszych przestrzeni, nie­zwłocznie przystąpił do wielkich i po swojemu rozumianych porządków. Niebawem ludzie ze zdumieniem spostrzegli, że w ciągu kilku dni zniknęła policja żydowska. Na jej miejscu pojawiła się czarna policja ukraińska. Widziało się ją teraz wszędzie, w całym mieście i we wszystkich wsiach. Władza niemiecka i terror hitlerowski na Wołyniu sprawiły, że przyszedł czas, gdy Ukraińcy poczuli się bardzo swobodnie. Szybko rozpo­częli współpracę z Niemcami i pomagali im w utrzymaniu porządku i niemieckiej dyscypliny. Niebawem rozpoczęły się rozstrzeliwania bolszewic­kich urzędników, a w ślad za nimi nabierały wielkiego rozmachu prześlado­wania Żydów. Grupy uzbrojonych hitlerowców z wielką furią i nienawiścią rzucały się na Żydów i poniewierały ich na wiele sposobów. Niemcy szarpali ich za brody, popychali, uderzali w twarz, bili nahajkami po głowach, przewracali na ziemię ich kramy. Ale w niedługim czasie prześladowania te zaczęły przybierać formy jeszcze bardziej przera­żające. W wielu miastach rozpoczęły się masowe egzekucje Żydów. Z pomocą policji ukraiń­skiej wypędzane były z domów całe rodziny żydowskie. Przed lufami karabinów gnano ich osaczonych ze wszystkich stron wytresowanymi owczarkami nie­mieckimi za miasto, na miejsce kaźni. Tam przerażeni i sponiewierani Żydzi otoczeni oddziałem gestapowców zmuszani byli do tego, żeby sami dla siebie kopali groby. Wiedzieli, że za chwilę znajdą się w nich ich własne martwe ciała. Brutalnie popędzani przez esesmanów musieli się

śpieszyć, chociaż mieli przed sobą ostatnie minuty życia. Za chwilę salwa egzekucyjna miała przetoczyć się po ich twarzach, głowach i piersiach. Spełniając najokrut­niejszy z wyroków, biła po nich, siekła ich lawina pocisków, masakrowała morderczym ogniem. Wszyscy padali jak skoszona trawa, nie otrzymując dla siebie żadnego ratunku. Powaleni starcy, kobiety, dzieci natych­miast, niemal automatycznie i bezwładnie wpadali do własnych grobów, jedni za drugimi, a także jedni na drugich. Gdy egzekucja dobiegła końca, oprawcy długimi krokami przebiegali wzdłuż leżą­cego szeregu pomordowanych i sprawdzali, czy ktoś jeszcze żyje. Często zdarzało się, że niektóre ciała drgały resztkami życia i żeby położyć temu kres, gestapowcy natychmiast dobijali ich strzałami z pistoletów. W taki sposób została unicestwiona rodzina karczmarza Borucha, jego syn, córki i wnuki. Podobnie zamordowani zostali Fogel, Rosenbach, Blum i bardzo wielu Żydów z Torczyna i z jego okolicy. Działo się to na oczach zdumionych Polaków, którzy nieraz powtarzali: — Dlaczego Żydzi się nie bronią i pozwalają tak łatwo i szybko siebie zabijać? — Polacy bardzo ich żałowali, ponieważ byli z nimi zżyci od dziesiątków lat. W odruchu buntu, niezgody na taki kres życia zadawany im przez dzikich morderców, często wykrzykiwali: — Dlaczego oni natychmiast się poddają?! Dlaczego nie rzucają się na Niemców i ich nie zabijają?! W takiej chwili nic przecież nie mają do stracenia! Byli i tacy, którzy mając w pamięci fakt, że przez całe lata wielu Żydów nazywało Polaków „głupimi gojami”, teraz, mając przed oczami ich obecny los, w pierwszym odruchu cieszyli się, że spotkała ich kara za niesłuszną pogardę dla Polaków. Za każdym razem bolały ich objawy i dowody w ten sposób wyrażanej pogardy religijnej. Przecież nie byli „gojami”, czyli niewiernymi, w swoim własnym kraju. — Historia zawsze mówiła, że na drodze ich wędrówek w minionych stuleciach byliśmy dla nich najbardziej tolerancyjnym narodem w Europie. A mimo to wielu z nich przezywało nas głupimi gojami. — Mimo wszystko nie należy się cieszyć z tego, że spotyka ich taki okrutny, przerażający los — odpowiadali inni Polacy. I była to prawda. Ale pomoc dla Żydów oznaczała wywiezienie do obozu, gdzie gromadzono ludzi wielu narodowości. Hitler zagrażał wszyst­kim. Także Słowianie zostali zaliczeni do gatunku podludzi. W najmniejszym stopniu nie liczył się z tym, że przecież żyli na swoim kontynencie, na swoim własnym terytorium i nie byli przyby­szami ani z północy, ani z południa. Rozdział 148

Razu pewnego Kazimierz Lipski przyjechał do Torczyna na prośbę

Jawor­skiego, ażeby obejrzeć jego mieszkanie i sprawdzić, czy Szczęsny będzie już mógł do niego bezpiecznie powrócić. Ale gdy z ulicy Szkolnej skręcał w boczną uliczkę, niespodziewanie natknął się na osobę rabina Mosze Tep­litza. Najpierw Kazimierz się zatrzymał, a po chwili powodowany dziwnymi uczu­ciami bardzo ostrożnie zbliżył się do niego. Od razu spostrzegł, że rabin jest bardzo wychudły, postarzały i od wielkiego ubytku sił porusza się bardzo powoli, jednak uparcie kroczy przed siebie. Kazi­mierz Lipski zdjął przed nim czapkę, ponieważ doskonale znał go z widzenia, i zwalczywszy w sobie liczne wewnętrzne opory, odważył się zapytać: — Bardzo przepraszam pana… rabina, ale ja nie mogę tego zrozumieć, że wy Żydzi tak bezwolnie poddajecie się niemieckiemu bestialstwu! Rabin, mimo że pytanie zostało zadane znienacka, dobrze je zrozumiał. Po­patrzył na Kazimierza ze smutkiem, powoli, bardzo nieznacznie pokiwał głową i nic nie mówił. Nie otrzymawszy żadnej odpowiedzi, niecierpliwy Kazimierz niemal w jednej chwili dał się ponieść swojemu żywiołowemu charakterowi i głośno krzyknął: — Przyczyniacie się do tego, że hitlerowcy czują się zupełnie bez­karni! — wołał z niepowstrzymanym oburzeniem. Rabin w milczeniu patrzył na niego nieprzeniknionym spojrzeniem swoich bardzo zmęczonych oczu. Po dłuższej chwili odpowiedział: — Takie jest nasze przeznaczenie… A z przeznaczeniem nie można walczyć. Zdumiony Kazimierz szeroko otworzył oczy i w najwyższym stopniu za­skoczony nic nie odpowiedział. Wyjaśnienie rabina wcale go nie przekonało. Pierwszy raz w życiu usłyszał tak dziwną odpowiedź. Jego niespokojna natura i wewnętrzna niezależność, a nawet niczym dotąd niezłamana siła ducha nie pozwalały mu przyjąć takich racji. Uległość Żydów, wynikająca z tych powo­dów, nie mogła również przekonać innych Polaków, nawet bardzo prostych i niewykształconych. Wedle zasad obowiązujących w religii katolic­kiej wierzyć można było przecież tylko w dobre przeznaczenie i mieć nadzieję. Polacy nie wierzyli, że zagłada może być przeznaczeniem. — Dlaczego?! To nieprawda! — krzyknął jeszcze głośniej. Stary Żyd nic nie odpowiedział, westchnął i ciężkim krokiem poszedł w przeciwnym kierunku. Zgodnie z wielkim planem tworzenia obozów śmierci i przeprowadzania w nich czystek rasowych, w Torczynie, tak jak we wszystkich większych i mniejszych miastach, dla Żydów pozostałych przy życiu Niemcy wydzielili getto. Tutaj otoczeni murem zostali odcięci od świata, a tym samym od źródeł życia. Każdy Żyd, stary czy młody, musiał nosić na ramieniu piętnujący go znak, żółtego koloru gwiazdę Dawida. Nikomu z uwięzionych nie wolno było przyjść

z jakąkolwiek pomocą. Więźniowie getta mający niewiele środków do życia dogorywali tam z dnia na dzień. Umierali z wielkiego osłabienia, wyczerpania, z głodu i z chorób. Za najmniej­szy okruch miłosierdzia i litości wobec nich każdemu Polakowi oraz Ukraińcowi groziła wywózka do obozu śmierci; a tych w Polsce przybywało. Do getta w Torczynie wtrącony został piekarz Kalisz, a jak wieść niosła, taki sam los zagrażał również i samemu rabinowi. Wkrótce także fabrykanta Smo­lenara wyrwano brutalnie z domu i wywieziono do obozu śmierci w Treblince. Chodziły wieści, że w tym obozie, w swoim charakterze podobnym do Oświę­cimia, Żydów uśmiercano natychmiast, a cały ich majątek był konfiskowany przez oprawców. Równocześnie wciąż trwały masowe rozstrzeliwania. Niemcy nieustannie rozgłaszali, że każdego, kto pomaga się ukryć Żydom, czeka Oświęcim! W tym czasie przyjaciele i znajomi Munsztuka dostrzegli, że i on zniknął. Ale nikt nie słyszał, by go zamordowano lub zamknięto w getcie. Rosła ogólna dezorientacja i powszechny smutek. — Co za bezkarność! — przerażeni ludzie załamywali ręce. — Gdzież są międzynarodowe organizacje żydowskie, które mogłyby… tę zbrodnię rozgłosić po całym świecie! — słyszało się w różnych miejscowościach. — Hitlerowcy traktują Żydów jak najgorsze bydlęta! — Ale podobno już polska podziemna Armia Krajowa zawiadomiła o tych strasznych wydarzeniach międzynarodowe organizacje broniące praw człowieka, w tym również i wpływowych Żydów w Ameryce! — Och! Kiedy Polacy ich powiadamiają o tych bezlitosnych egzekucjach, to podobno oni nie chcą o tym słuchać i z pogardą wzruszają ramionami, ponie­waż uparcie twierdzą, że europejscy Żydzi są już wymieszani z Europejczy­kami i nie są czystej krwi żydowskiej… Dlatego potężne światowe organizacje żydowskie wcale ich nie żałują i nie bronią. — Ale przecież Niemcy i na Polaków bez przerwy krzyczą: „Polnische Banditen! Polnische Schweinen!”2. — „Niemcy, Niemcy ponad wszystko!” O Boże! Ach, ta nawała germań­ska, która chce podbić całą Europę, a może i cały świat! — rozpaczali starzy ludzie, którzy zawsze pamiętali o różnych przepowiedniach; także i o tych, które jeszcze wywodziły się ze średniowiecza. Młodzi ludzie milczeli, nie­zmiernie zaskoczeni wszystkim, co się wokoło nich rozpętywało. — Ale jednak coraz częściej słyszy się o tym Oświęcimiu… — Co się tam dzieje?! — ludzie od nowa zapytywali z wielkim niepokojem. — Podobno zwożeni są tam ludzie z całej Europy! Hitler chce jeszcze zlikwidować Cyganów. Przeszkadzają jemu? Dlaczego? — A ostatnio z Francji hitlerowcy zwożą do Oświęcimia całe transporty Żydów! Robią to bez najmniejszych przeszkód!

— Zachód jest bez serca. To widać. — Oni tak samo i nas mają za hołotę. — Znajdują się daleko od wojny i mówią, co chcą. Na Wołyniu wszyscy widzieli, że w masowych egzekucjach Żydów poma­gają Niemcom szucmani, czarna policja ukraińska. Tak więc teraz z różnych stron słyszało się ukraińskie okrzyki: „Smert´ Żydokomu­nie!”. A wkrótce dołączyły do tego następne krzyki: „Smert´ Lacham!”3. Okrzyki te i pogróżki powtarzały się coraz częściej. W jednakowym stopniu mieszały się ze sobą, wywołując wśród Polaków strach i zdumienie. Teraz zaczęli pojmować, że wraz z rozwojem działań wojennych Ukraińcy wcale nie stanęli z boku zdarzeń. Tworzyli swój własny program i plan działania. W tym czasie zagubieni zewsząd ludzie nie rozumieli tego i nie wie­dzieli, że historia z godziny na godzinę przynosi dla wszystkich oraz dla każdego bez wyjątku wciąż nowe i coraz bardziej przera­żające niespodzianki. Rozdział 149 W jedną z niedziel na sumie w kościele pod wezwaniem Świętej Trójcy ksiądz Orłowski podczas mszy wszedł na ambonę. Jak zwykle prze­czytał Ewangelię i wygłosił kazanie. A gdy je skończył, widać było, że nie zamierzał szybko zejść z ambony i powrócić do ołtarza, aby dalej odprawiać mszę świętą. Wciąż pozostawał na górze, ponad wszystkimi wiernymi. Opuścił głowę, wzdychał głęboko i zastanawiał się nad czymś dość długo. Po chwili, przerywając milczenie, wychylił się z ambony, rozejrzał po całym kościele i zaczął mówić coś zupełnie nowego. W miarę jak mówił, ludzie podnosili do góry głowy. — W naszym kraju, w ojczyźnie naszej objawiło się nowe, straszne wcielenie szatana. To jest odwieczny wąż, który przybiera wciąż nową skórę, przyobleka się w nowe szaty i wszystkich powala… zabija! Oto nadszedł czas, gdy zaczęło się okrutne prześladowanie bezbronnych ludzi, którzy za swoje pochodzenie, odmienną rasę i religię są… piętnowani, karani i zabijani. Lu­dziom tym trzeba pomagać i kto może, niech ich u siebie ukrywa! Takie po­stępowanie jest prawdziwie chrześcijańskie, gdy jeden człowiek nie pamięta złego drugiemu, a w potrzebie przychodzi jemu z pomocą. W ten sposób pokazujemy, że drugi człowiek jest naszym bliźnim… Nie podda­wajmy się kolejnym wcieleniom szatana. Nie bójmy się! Tym, którzy mo­gliby przyjść z pomocą najbardziej teraz prześladowanym i ukryć ich u siebie, wszechmocny i sprawiedliwy Bóg odpłaci z hojnością… Gdy stał na ambonie i mówił o tym, przerywał słowa na chwilę i samym tylko milczeniem wyrażał głębokie ubolewanie nad czasami, jakie nadeszły. Ludzie słuchali go z wielką uwagą i ze zrozumieniem. Nie wyrażali tego gło­śno, ale

wszyscy bardzo dobrze wiedzieli, że hitlerowcy, którzy napadli na Polskę, jak do tej pory bolszewicy, tak oni teraz wszędzie niszczą Polaków, a Żydów traktują z najwyższą pogardą i okrucieństwem. Korzeniowscy po mszy odwiedzili księdza Orłowskiego na plebanii, ażeby się dowiedzieć, czy nie zna przypadkiem adresów braci Bujalskich i Grzegorza Markowskiego. Wiedzieli, że Ossolińscy byli w lepszej sytuacji. Wywiezieni z Polski przez NKWD znaleźli się na południu, w miejscu przyjemniejszym i łagodniejszym niż Borkowscy zesłani daleko na północ do straszliwej Kołymy, dokąd trafiali najwięksi wrogowie bolszewickiej rewo­lucji albo ci, którym NKWD wmówiło tego rodzaju zbrodnie. Korzeniowscy i ksiądz rozmawiali o Bujalskich i o Grzegorzu, poważnie się zastanawiali, czy przypadkiem nie spo­tkał ich podobny los, i pytali, czy ksiądz nie zna ich adresów, bo może i oni zostali wypędzeni na Sybir. — Co się z nimi stało? — powtórzył pytanie ksiądz Orłowski, rozkładając bezradnie ręce. — Och! Pewnego dnia pojawił się u mnie Sobieszczański i był tak przerażony, że nie mogłem go poznać. Wyglądał strasznie i dawał mi do zrozumienia, że jego przyjaciele, oficerowie kawalerii podzielili z innymi… straszliwy los. Pokazywał mi tył głowy i cały drżąc, powtarzał… że w tył cza­szki… biły kule w nich wszystkich… Trzęsły mu się ręce, coś bełkotał, nie mógł nic mówić… Tylko pokazywał, że ich wszystkich… w tył głowy… — Ale kto?! — Nie chciał powiedzieć… — Jak to się mogło stać? — pytał zdumiony Julek. — To chyba Niemcy! — wykrzyknęła Róża. — Bo oni na miejscu mordują ludność cywilną. — Doprawdy nie wiem… Więcej nie chciał nic mówić — spuszczając wzrok, powtórzył ksiądz Orłowski. — Pytał mnie o bezpieczne schronienie, bo nie wiadomo jeszcze… co dalej z nim będzie, gdzie i jak się obróci — dodał cicho. — A co z Bujalskimi i z Markowskim? — wołali przerażeni Korzeniowscy. — Otóż to! — tracąc oddech, wykrzyknął proboszcz. — Podobno oni właśnie, wszyscy bez wyjątku… dostali w tył głowy! I tyle o nich powiedział, tylko tyle — powtarzał ksiądz Orłowski, jakby wcale nie słysząc tego, z czym się do niego zwracano. — Kto to mógł zrobić?! — z jeszcze większą siłą wykrzyknął Julek. — Nie chciał, nie chciał powiedzieć, kto zrobił! Oficerowie, żołnierze, ty­siące ludzi. Polska armia. — Ale Sobieszczański jakoś… się uratował…— znowu po chwili pytał Adam. — Wyrwał się spod karabinu egzekucyjnego, cudem… — Boże! Co się dzieje?! Przecież to byli oficerowie, wspaniali żołnierze! —

krzyczał zrozpaczony Julek. — Tak… ale dostali się do niewoli — westchnął ksiądz. — Kto im to zrobił? — z trwogą za Julkiem powtórzyła Róża. — Nie wiem… nie wiem — ksiądz Orłowski ze smutkiem i bezradnie roz­łożył ręce. — W którymś momencie, kiedy między nami zapanowało milczenie, Sobieszczański coś wyszeptał. Ledwie usłyszałem, ale dobiegło mnie od niego słowo, które zapamiętałem: Katyń… Doprawdy nie wiem, co ono oznacza. — I nie powiedział?! — niecierpliwił się Adam. — O… Dopytywałem się, ale nic już nie mogłem z niego wydusić. — Ksiądz Orłowski, opuściwszy głowę, zamilkł na chwilę. Po chwili podniósł wzrok i zapytał z przejmującą powagą: — A czyż ja nie zostałem cudem uratowany… przez pana Piotra Borkowskiego? A on i jego rodzina poszli na katorgę! W odpowiedzi zapanowało przygnębiające milczenie. Ksiądz Orłowski trzymał przed sobą złożone ręce i spoglądał na obecnych. Po dłuższej chwili, przerywając milczenie, powiedział już ciszej i powoli: — Tak, tak… Słyszeliście. Ogłosiłem swoim parafianom, żeby zlitowali się nad znajomymi Żydami i jeżeli mogą, to żeby ich gdzieś u siebie… jakoś ukryli. Prosił mnie o to rabin… Prosił i błagał o pomoc — powtórzył i ciężko westchnął. — Nie mogłem jemu odmówić… Ale nie wiem, co się stało z rabi­nem. Od kilku dni przestałem go widywać… Rozdział 150

Początkowo Niemcy odnosili olśniewające i wielkie zwycięstwa. Pobita Armia Czerwona wycofywała się z polskich terytoriów i uchodziła w głąb Rosji. Zaatakowani Rosjanie masowo, w wielkim pośpiechu i całymi dywi­zjami uciekali na swoje tereny. Równocześnie propaganda hitlerowska nieustannie, dzień i noc krzyczała ile sił o niezwykłych zwycię­stwach na wschodzie. Według jej obszernych i hałaśliwych komunikatów armie niemieckie niepowstrzymanie zdążały na wschód, jak najdalej w głąb Rosji, po kolejne wielkie zwycięstwa. Na przedzie jechały lekkie, zręczne i sprawnie pokonujące przeszkody bardzo zwrotne motocykle. Za nimi w imponujących kolumnach ciągnęły po niewybrukowanych drogach masywne, budzące grozę czołgi, ciężkie wozy pancerne, dalej wozy w konnych zaprzęgach, w których wieziony był prowiant. Na samym końcu maszerowały niezliczone zastępy piechoty, coraz bardziej zaskoczonej przeogromnymi przestrzeniami rosyjskich terytoriów. Dościgały ich i z hukiem potężnych, nowoczesnych maszyn mknęły samo­loty myśliwskie i bombowe. Samoloty niemieckie dysponowały ogromnym arsenałem i dokonywały przerażających zniszczeń. Zgodnie z szeroko rozbu­dowanym Planem Barbarossa miały na każdym odcinku dokonywać

spustoszeń ułatwiających szybkie i pełne zwycięstwo wojskom lądowym. Choć już zmęczona, piechota niemiecka z wielką nadzieją i niestrudzenie podą­żała na wschód, na podbój Rosji. Jednak w tym czasie zbyt często się słyszało, że wiele dywizji rosyjskich zostało rozbitych, a żołnierze rosyjscy wycofują się albo poddają. Niemcy swoją wielką nawałą i atakami kierowanymi na wszystkie strony, ważne obiekty, drogi, na miejscowości zamieszkane przez ludność cywilną, budzili wielkie przerażenie. W pierwszych miesiącach odnie­śli wiele zwycięskich bitew i potyczek. Dlatego w krótkim czasie dostały się do niewoli setki tysięcy rosyjskich żołnierzy. Ich los, jak się wkrótce okazywało, był nie do pozazdroszczenia. Hitlerowcy pojmanych żołnierzy rosyjskich rozstrzeliwali masowo, głodzili, a także, jak donosiły dodatkowe źródła infor­macji, zagazowywali na śmierć. Równocześnie zewsząd dochodziły złowróżbne wieści, że najeźdźcy byli okrutni także dla ludności cywilnej. Niszczyli, grabili po drodze wszystko, co tylko mogli, palili ludzkie domostwa, wsie, dzielnice miast, rozstrzeliwali za najmniejszy sprzeciw, a nawet publicznie gwałcili bezbronne kobiety. Ale równocześnie swoim postępowaniem wywoływali gwałtowny, najwyższy sprze­ciw. Ludzie słusznie się domyślali, że Niemcy chcą jak najprędzej wymor­dować jak największą liczbę rdzennych mieszkańców tutejszych ziem. Dlatego zrozumieli z przerażającą jasnością, że nie mają już nic do stracenia. Wielka część sił niemieckich skierowała się na północ, do Leningradu, po­nieważ hitlerowcy zamierzali opanować przestrzeń bitewną kleszczami, które miały schwytać Rosję ze wszystkich stron. Inne armie z wielką determinacją skierowały się na Moskwę. Niemcy, którzy od razu chcieli dobrać się do serca tego kraju, szli na jego stolicę z wielką ochotą i bardzo podekscytowani. Wszyscy bez wyjątku uważali, że zdobycie tego miasta będzie zwycięstwem koronnym i z niczym nieporównywalnym. Osiągnięcie tego nadzwyczajnego celu wydawa­ło się według wszelkich kalkulacji i wyliczeń niepodważalne i absolutnie pewne. Raptem bardzo wcześnie spadły obfite, jesienne deszcze. Na niewybruko­wanych rosyjskich traktach otworzyły się grzęzawiska i przepastne bagna. W straszliwych, rozjechanych błotach, na które pozamieniały się rosyjskie czar­noziemy, zatrzymywały się całe wielkie pochody pojazdów pancernych, czoł­gów i ciągnionych przez konie wozów z żywnością. Nagle niewyobrażalnie powiększyła się przestrzeń bojowa we wschod­niej Europie. Zwłaszcza że przemieszczanie się po rozległych stepach było utrudnione przez wielkie przeszkody, jakie postawiła tam natura, i straszliwe niespodzianki, których najwięksi wodzo­wie nie umieli przewidzieć i zwalczyć. Ludzie słabli również dlatego, że żywność nie docierała do nich w porę. Brakowało także niezbędnych części zamiennych do pojaz­dów mechanicznych. Coraz bardziej męczyły się konie, ustawały, a sami piesi, usiłując masze­rować, zapadali się w głębokie, oblepiające błoto. Jednak choć po drodze ponosili wielkie

straty, choć zatrzymywało to ich w marszu, odbierało siły, to wciąż zdążali na Moskwę i uparcie udawali przed całym światem, zwłaszcza przed własnym narodem i ziemiami okupowanymi, że pochód jest zwycięski. Nie zdawali sobie sprawy, że Rosjanie wciągają ich na tereny bardzo rozległe i niesłychanie trudne do walki. Gdy Rosjanie wycofali się z Wołynia pod naporem niezatrzymujących się niemieckich armii, z dnia na dzień rozpadł się kołchoz założony przez poli­truka Hołowania. — Jadę do Buhajczuków! — pewnego ranka krzyknął do żony Adam i wy­biegł z domu. Korzystając z nowej sytuacji, postanowił niezwłocznie odzyskać swoją ziemię. Do podróżnej bryczuszki, którą on i jego najbliżsi jeździli na mszę do Torczyna, zaprzągł ulubioną kasztankę swojego ojca, która była już dorosłą klaczą, oraz jej dwuletniego syna i pojechał drogą na Mohyłę. Wkrótce się przekonał, że nowi właściciele, wśród nich Ukraińcy Buhajczu­kowie, ziemi tej absolutnie oddać nie zamierzają. Rozmowa nie przebiegała w atmosferze porozumienia i zgody. Korzeniowski był tym speszony, a zarazem bardzo zmartwiony, ale nie tracił nadziei, że może odzyskać swoją własność. Usiłował nie brać pod uwagę tego, że Ukraińcy nie chcą z nim rozmawiać, a nawet go lekceważą. Kilka dni później bliski sąsiad Korzeniowskich, Ukrainiec Choryńczuk, który niedawno sprowadził się do Kamilówki z ukraińskiej wsi Mohyły, gdy się o tym dowiedział, przyszedł na ich podwórko, by spokojnie i cier­pliwie tłumaczyć Adamowi, żeby zrezygnował z odzyskania swojej ziemi. Wresz­cie powiedział szczerze: — Ukraińcy szykują się do walki i pristupajut do odbierania Polakom ziemi. Niemcy dali im do tego prawo. Zachęcają ich i mówią, że każdy bez wyjątku Ukrainiec będzie teraz miał najmniej dwadzieścia hektarów ziemi. A jak zechce, to jeszcze więcej. Mogą teraz swobodnie zabierać… ile tylko ze­chcą. I w ogóle wszystko… mogą zabierać Polakom. — Ja… nie bardzo rozumiem — zdziwił się Korzeniowski. — We wszystkim, co będą robili, mają poparcie Niemców. — Hm?! — Niemcy to nasi sojusznicy! — Cóż ty, Choryńczuk, bałakasz?! Wy oszaleli! Hitler wszystkich Słowian ma za nic! Hitlerowcy i nas, i was, i Żydów uważają za bydło. Choryńczuk nic na to Adamowi nie odpowiedział. Po chwili milczenia wy­rzekł z głębokim namysłem: — A ty, Korzeniowski, ja tobie mówię, o swojej ziemi zapomnij… i uważaj na mołojców. Ja tobie dobrze radzę. Słysząc to, Adam westchnął głęboko i tak się zamyślił, że odszedł bez pożegnania.

Rozdział 151

Mimo grożących wielkich kar Korze­niowscy i młodzi Lipscy potajemnie słuchali radia. Z każdym nowym dniem dowiadywali się coraz bardziej zadzi­wiających rzeczy, które były sprzeczne z oficjalnymi komunikatami hitlerow­skiego okupanta. I jak podawały zachodnie lub rosyjskie rozgłośnie o bardzo trudnej teraz dla Niemców i coraz bardziej nieudanej wyprawie na wschód. Także o wielkich kłopotach wynikłych z powodu straszliwych mrozów. Naj­pierw pozwoliły one wyrwać się niemieckim żołnierzom z obezwładniającej przemocy błota i powodzi. Wkrótce bowiem, gdy ustały deszcze, na ich miej­sce przyszły tak srogie mrozy, że silniki w czołgach przestawały pracować i trzeba je było rozgrzewać, co trwało nieraz dwa­naście i więcej godzin. Niemcy do takich niskich temperatur nie byli ani przyzwy­czajeni, ani przygotowani i w ogóle nie mieli dostatecznie ciepłych ubrań. Przemarzało także jedzenie, nie mówiąc o gorącej strawie. Żal było patrzeć na konie, które niecierpliwie potrząsały głowami, rżały i kopytami uderzały w zamarzniętą ziemię. Ciała żołnierzy zostawały przy drodze pod głęboką warstwą śniegu. Ta wszechstronna klęska złamała ducha i prostych żołnierzy, i najwyższego dowództwa, choć ono starało się to ukrywać. Świat — zarówno ten daleki, jak i bliski — był teraz wsłuchany i wpatrzony w Rosję. Oto butny Hitler, który do tej pory rozkazywał całemu zachodowi, nagle napotkał na wielkich rosyj­skich prze­strzeniach opór zdecydowany i niezwykle skuteczny. Coraz więcej stolic zaczęło mówić o roz­praszaniu się niemieckich frontów. Wkrótce się okazało, że atak na Moskwę był decyzją bardzo spóźnioną i przeprowadzony został w momencie bardzo dla Niemiec niekorzyst­nym. Na początku grudnia rozpoczęła się potężna kon­trofensywa radziecka przeciwko tej operacji. A gdy świat się dowiedział, że Niemcy nie mogą zdobyć Moskwy, bardzo wielu ludziom dodało to odwagi i umocniło w nich ducha. Cieszyli się wszyscy, którzy dotąd uważali Niemcy hitlerow­skie za niepokonane. Zdumieni byli, a nawet zachwyceni, że w tej sytuacji dodatkowo jeszcze potężne mrozy osłabiły armię niemiecką, przeraziły ją i zła­mały. Warunki klimatyczne nie były dla Rosjan taką przeszkodą, ponieważ po wielu klęskach, jakie im dotąd zadawali Niemcy, nagle zaczęli się odradzać i w ogóle tak się przeobrazili, że nic ich nie mogło złamać. Bezbłędnie wyczuwali, że Niemcy w najgłębszych zakamarkach świa­domości są już bardzo niepewni. Odtąd Rosjanie zaczęli nadzwyczaj dzielnie się bronić, stawiali zacięty opór, w niczym i nigdzie nie ustępowali Niemcom i niemal z każdą chwilą załamywali ich i pokonywali militarnie i psychicznie. Wszystkie te wiadomości były niezwykle frapujące i słuchało ich coraz więcej Polaków, chociaż zarówno za słuchanie radia,

jak i za posiadanie broni gro­ziło wywiezienie do Oświęcimia lub natychmiastowe rozstrzelanie. Nie bacząc na to, Julek Korzeniowski w sposób tylko sobie wiadomy zdobył cztery kara­biny i przyniósł je do domu. Swojemu ojcu i bratu tłumaczył, że są one abso­lutnie potrzebne. O przyniesionych przez niego karabinach wiedzieli tylko Adam i Wiktor. Rozdział 152

Tymczasem na zajętych przez okupanta wschodnich terytoriach Rzeczypo­spolitej, gdy wojna w Rosji nabierała rozpędu, Ukraińcy otoczeni przez Niemców czuli się coraz silniejsi. Samorzutnie two­rzyli oddziały zbrojne, korzystając z tego, że Niemcy byli zajęci wojną na froncie, który rozciągał się przez całą europejską Rosję, z północy aż na południe. Ukraińcy już od dawna starali się o broń i gromadzili ją od czasów przedwojennych. Mieszkańcy Wołynia zaczęli dostrzegać, że teraz młodzi Ukraińcy spotykają się coraz częściej i naradzają, ale nikt nie wiedział, jakie tworzyli siły, ponieważ swoje punkty zbrojne ukrywali w lasach. Polacy wyobrażali sobie, że są to ukraińskie oddziały partyzanckie, które mają bronić Ukraińców, w razie gdyby wojna pomiędzy Rosją i Niemcami zagrażała bezpieczeństwu ich rodaków. Szczęsny Jaworski z pewnych źródeł otrzymywał wiadomości, że polska Armia Krajowa, która powstała na miejscu rozproszonego wojska polskiego, toczy w Polsce środkowej nieustanną partyzancką walkę z Niemcami. Lud­ność polska, która uczestniczy w tych działaniach i pomaga par­tyzantom, jest straszliwie prześladowana. W Generalnej Guberni ginie co trzeci polski obywatel. Przez cały czas trwania wojny hitlerowcy dokonują niezliczo­nych okrucieństw i zbrodni. Mordują księży, lekarzy, pielęgniarki, od ręki zabijają psychicznie chorych. Każda forma oporu jest traktowana przez na­jeźdźców z wyjątkową bezwzględnością. Hitlerowcy za jednego zabitego Niemca skazują na śmierć po kilkudziesięciu Polaków. Nikt i nic nie może się obronić przed straszliwymi wyrokami wroga przybyłego z tak bliskiego sąsiedztwa i przed dokonywanymi przez niego masowymi egzekucjami. Podczas gdy zniknęło zagrażające Polakom widmo wywózki na Sybir, teraz, pod okupacją niemiecką, również nie mogli się czuć bezpieczni. Ludzie nie zdawali sobie sprawy, że wszędzie otaczają ich szpiedzy. Korzeniowscy dowiedzieli się pewnego dnia, że u ich dalszych sąsia­dów, Polaków Bylczyńskich, znaleziono oparte o spichlerz dwa karabiny. Ktoś o tym doniósł, zaaresztowano ich i wywieziono do więzienia, które hitlerowcy utworzyli w Łucku dla likwidowania ludności cywilnej. — Czy oni sami postarali się o tę broń? — spytała przerażona Róża. — Nie wiadomo! — odpowiedział jej Adam.

— A może ktoś im ją podrzucił? — zgadywał Wiktor. — Ale kto? — Bez wątpienia jakiś wróg. — Ale to przecież bardzo porządni ludzie… — przypomniała Malinowska. — Ktoś ich wpędził w zasadzkę — domyślił się Adam. — To już takie rzeczy się dzieją? — przeraziła się Joasia. — O! To jest wypróbowana metoda, gdy komuś trzeba zaszkodzić — od­powiedział jej Wiktor. — To jest możliwe — zgodził się z nim Julek. — O Boże! — jęknęła Róża. — Chyba wszędzie jest pełno donosicieli — domyśliła się Joasia. — Ale jak w obecnych czasach żyć bez broni?! Jak się ratować, gdy nie ma polskich sił zbrojnych… — krzyknął Julek. — Jeżeli sami musimy się bronić, trzeba mieć… karabiny. Może wstąpimy do partyzantki? Adam popatrzył na niego uważnie i nic nie odpowiedział, nie zaprotesto­wał. W tej chwili przypomniał sobie to, co usłyszał od Choryńczuka. I niemal w tym samym momencie uświadomił sobie z przerażającą i bolesną bezradno­ścią, że już najzupełniej nie wie, co się wkrótce będzie działo. Nie wie, jak trzeba teraz postępować, czy też w ogóle on i jego rodzina będą mogli zrobić co­kolwiek. Nikomu z domowników ani jednym słowem nie zdradził się ze swoim wielkim niepokojem. Ale przecież jednocześnie słyszało się coraz częściej, że na Wołyniu rozpowszechnia się i zaczyna być aktywna polska partyzantka. A więc praktycznie broń można posiadać i wbrew zakazom, każdy Polak powinien ją mieć. Rozdział 153

Wielkie armie niemieckie wkroczyły na rozległe terytorium Związku So­wieckiego i na jego terenach rozpętały się zaciekłe boje o największe rosyjskie miasta, które stanowiły zasadnicze punkty strategiczne. One mogły zadecydo­wać o tym, kto w tej straszliwej wojnie przejmie główną rolę. W tej groźnej i bardzo niepewnej rzeczywistości mieszkańcy Wołynia utracili wszel­ki kontakt ze swoimi bliskimi i przyjaciółmi wypędzonymi na Sybir. Wygnańcy od­dzieleni od Polski i od Europy wielkimi frontami nie przysyłali już listów, a także nie dawali żadnych znaków życia. Ich krewnych i znajomych, którzy uniknęli tego strasznego losu i pozostali na swojej ziemi, nie opuszczał lęk o los zesłańców. Zamartwiali się myślami, czy oni cierpią głód, czy chorują, czy może już poumierali. Powracając do tych pytań bez odpowiedzi, wciąż pozostawali w dręczącym zawieszeniu pomiędzy nadzieją a wielką niepewnością. Posia­dacze aparatów radiowych w wielkiej tajemnicy wybierali rosyjskie stacje i z nadzwyczajną radością dowiadywali się o zdu­mie­wających wydarzeniach. Były to informacje

przekraczające najśmielsze oczekiwania. Oto niespodziewanie Niemcy, którzy z nadmiernym triumfalizmem krzyczeli o swo­ich militarnych sukcesach, w zażartych bojach ze Związkiem Sowieckim ponosili nie­odwracalne straty i nie mogli zdobyć stolicy tego państwa. Na skutek takich oko­licz­ności w 1942 roku kontrofensywa radziecka powiększała się i rosła w siłę. Choć przyszłość była niepewna i mieszkańcy Wołynia przeżywali nowe obawy, musieli jednak żyć szarą codziennością wypełnioną pracą i wysiłkiem, towarzyszącym kolejnym dniom. Środki na utrzymanie bardzo się już uszczu­pliły. Większości ziemi, której kołchozy pozbawiły ich właścicieli, także Ko­rzeniowscy nie mogli już odzyskać. Pomimo to krzątali się bardzo gorliwie dookoła swojego dobytku, doglądali zwierząt, a na wiosnę uprawili resztę ziemi. Wbrew wszystkiemu starali się w swoim otoczeniu i na sobie samych wywierać wrażenie, że nic jeszcze nie zakłóciło ich normalnego życia. Nieza­leżnie od trwającej wielkiej wojny posiane tego roku zboża pięknie wzeszły, bujnie wyrosły i wspaniale obrodziły. W środku lata żniwa odbyły się bez przeszkód i życie znowu się stabilizowało. Powoli zbliżała się jesień, a wraz z nią świat okrywał się złocistym, rześkim rumieńcem. Zapanowała atmosfera naturalnego, odwiecznego święta w przyrodzie, które pojawia się po zbiorach. Na chwilę świat ogarnął spokój, a mała Magdalenka biegała już po podwórku, głośno się śmiała i wesoło gaworzyła. Któregoś dnia, wczesnym rankiem, w drzwiach domu Korzeniowskich jak piorun z jasnego nieba pojawili się uzbrojeni Niemcy w towarzy­stwie ukraińskiej policji. Na oczach osłupiałych i zdrętwiałych z przerażenia Korzeniowskich rozpoczęli rewizję w całym domu. Trzej esesmani w czap­kach, na których widniały trupie czaszki, z furią rzucili się na stare domostwo i zaczęli demolować jego cały dotychczasowy porządek i ład. Przewracali sprzęty, odsuwali szafy, zaglądali do wszystkich kątów. Z wielkiej dębowej ławy, na której siadywał zawsze i spał Dominik Korzeniowski, wyrzucili całą pościel na podłogę. Spenetrowali alkowę za kuchnią i tam z łóżek także wyrzu­cili pościel. — Rządzą się wszystkim jak u siebie… dranie — z głuchą nienawiścią po­myślał Wiktor. Trzymał na swoich mocnych rękach Magdalenkę, a drugą przytulał do sie­bie Joasię, która cały czas dygotała w straszliwym napięciu. Obejrzał się jeszcze raz, w drugą stronę i zobaczył swoją matkę Różę zastygłą w bezruchu i ukrywającą twarz w dłoniach. Na ten widok Wiktor drgnął. W jednej chwili całą duszą i sercem przylgnął do swojej młodszej siostrzyczki Ani, która chowała twarz w sukience matki. Z najwyższym wysiłkiem co jakiś czas odwracała bladą twarzyczkę i z przerażeniem patrzyła na zachowanie się uzbrojonych Niemców w jej rodzinnym domu. Na ten widok Wiktorowi jeszcze boleśniej ścisnęło się serce. Po chwili zerknął na swojego brata Julka. On też przylgnął do swojego ojca.

Adam ze zmarszczonym czołem i z bezwładnie opuszczonymi rękami przypatrywał się hitlerowcom, którzy wszystko przewracali, rozpruwali pościel, otwierali kufry i szafy. Robili to sprawnie, umiejętnie, z za­pałem, z wielką siłą i bardzo szybko. Wpatrywali się we wszystko zachłannie, co chwila przeklinając po niemiecku. W tym czasie na środku kuchni zbita w kupkę rodzina Korzeniowskich, widząc skierowane w siebie lufy karabinów ukraińskich policjantów, zastygała w śmiertelnym bezruchu. Esesmani wdarli się do innych pomieszczeń i tam niedługo szukali. W dużym pokoju Wiktora i Joasi za nową jesionową szafą, którą im kupił Kazimierz Lipski, stały trzy karabiny oparte o ścianę. Zabrali wszystkie, przynieśli je i triumfująco ustawili, opierając o ścianę kuchni, na­przeciwko przerażonych Korzeniowskich. — Oto jest broń! Wiedzieliście, że jej trzymać nie wolno! — po nie­miecku ryknął przywódca napastników. — Wszyscy mężczyźni są aresztowani — dodał. W odpowiedzi zapanowała śmiertelna cisza. Korzeniowscy zastygli w zupełnym bezruchu, bezsilni. Otworzyła się przed nimi przepaść. Broń, która miała ich chronić, teraz znalazła się w rękach okrutnego wroga i oznaczała być może wyrok śmierci. Zbyt dobrze wiedzieli, że nie było u Niemców litości dla tych Polaków, którzy ośmielili się posiadać broń. Do­chodziły wieści, że gdy znaleziono u kogoś choćby łuski po nabojach, natychmiast skazywano go na śmierć. Korzeniowscy z rozpaczą i w poczuciu całko­witej bezsilności myśleli, że czeka ich najpierw więzienie, a wkrótce także i śmierć. Es­esmani, krzycząc, kazali każdemu z mężczyzn wyciągnąć ręce, bardzo sprawnie nałożyli im kajdany, z okrutnym i władczym wyrazem twarzy wykrzykując: — Heil Hitler! Pędząc przed sobą i trzymając na muszce Adama, Julka i Wiktora, razem z ukraińskimi policjantami opuścili spustoszone domostwo Korzeniowskich. Przerażone kobiety nie słyszały już tego pozdro­wienia i w milczeniu pożegnały się ze swoimi bliskimi. Malinowska odru­chowo wykonała za nimi wielki znak krzyża. Róża w tym momencie poruszyła się, popatrzyła na nią, a po chwili na Joasię. Oczy miała suche i była tak zdrę­twiała, że nie mogła wydobyć z siebie ani jednego słowa. Wiktora, Adama i Julka wywieziono w kajda­nach, pod strażą, do wielkiego więzienia w Łucku, osławionego więzienia przy ulicy Brygidek. Teraz można się było spodziewać, że czeka ich tam niechybna, bardzo szybka, natychmiastowa śmierć. Było pewne, że nie ma już dla nich ratunku. Pozostałych mieszkańców całego domu przy­gniotła śmiertelna trwoga. Joasia widziała, że Róża jest pogrążona w bezbrzeż­nej rozpaczy. Nawet Malinowska, zawsze tak niezłomna i pełna życia, teraz została tym wszystkim powalona. Widząc, że cała rodzina jest zdruzgotana, Joasia, odpychając od siebie rozpacz, gorączkowo szukała wsparcia w swojej przekornej młodości, a nawet w niezależnej, hardej naturze. Stanowczo

nie chciała się pogodzić z tak okrutnym atakiem, który został dokonany wobec bezbronnych ludzi i na jej oczach. W pewnej chwili poczuła, że nie zawaha się i jeżeli będzie trzeba, rzuci się do przodu i wytoczy wojnę całemu światu. Nie wyobrażała sobie życia bez Wiktora i nie czuła lęku. Gdy nieco ochłonęła, natychmiast postanowiła wyru­szyć do walki. Pragnęła za wszelką cenę pokonać wroga. Odnajdowała w sobie jakąś niesłychaną siłę, konieczność działania i młode, niepokonane jeszcze przypływy nadziei. Ze wszystkich swoich sił nie chciała ich tłumić. Popatrzyła na Różę, która pogrążona była w bezruchu, skamieniała i zdawało się, że nic nie widzi i nie słyszy. — Już wiem! — nagle Joasia krzyknęła bardzo głośno. Potrząsając obiema rękami, podbiegła do obu kobiet i do służących tak bladych jak ściany domu. — Co wiesz? — jak gdyby budząc się ze strasznego snu, spytała ją Róża. Ale Joasia nic jej nie odpowiedziała. Całkowicie opanowała ją myśl o tym, co mogła i zamierzała zrobić. Natychmiast zapomniała o wszystkich, którzy ją otaczali. Narzuciła na siebie wełniany szal, płaszcz i w jednej chwili, w szaleń­czym pośpiechu wybiegła z domu. Rozdział 154

Joanna kazała natychmiast zaprzęgać konie do podróżnej bryczki. Wiktor nauczył ją, jak powozić i jak się obchodzić z końmi. W tej chwili przypomniała sobie, jak po weselu z wielką radością uczył ją jazdy kon­nej. I to wspomnienie, minione szczęście i widok pojmanego męża tak boleśnie ją przeniknęły, że bardzo smutno i głęboko westchnęła. Ale nie zawahała się i natychmiast sama wyruszyła do Łucka. Po drodze zatrzymała się w Torczynie, ażeby tam zapytać o dobrego ad­wokata. Udała się do Jaworskiego, który już powrócił do swojego mieszkania. Natychmiast oboje wyruszyli do nauczyciela biologii, a zarazem przyjaciela Szczęsnego. On im powiedział, gdzie w Łucku mieszka znany i ceniony adwo­kat, Karol Piotrowicz. Dowiedziawszy się o nim, Joasia znowu wsiadła do bryczki i ruszyła w dalszą drogę. Gdy wyjeżdżała z miasta, raptem na głównej ulicy spostrzegła Wincentego Żmudzkiego, którego ostatni raz widziała na swoim weselu. Widząc go przed sobą, tak się ucieszyła, jakby na swojej drodze nagle spotkała najmilszego przyjaciela, a jednocześnie człowieka bardzo dziel­nego. W domu wielokrotnie słyszała o jego sile i odwadze. Także doskonale wiedziała, że był zaprzyjaźniony z rodziną Korzeniowskich z Kamilówki. Pod­biegła do niego, wykrzykując z najwyższą radością: — Ach, drogi wuju Wincenty! Jak ja się cieszę z naszego spotkania! — rzuciła się do niego, ażeby go wyściskać i wycałować. Wincenty wyciągnął do niej ramiona, objął ją i tak mocno przytulił do siebie, że niemal zabrakło jej tchu. Ale jej to nie zmartwiło ani nie przestraszyło. Gdy Wincenty uwolnił ją z uścisku,

spostrzegł, że czerwieniła się i bladła na przemian. — Co u was słychać?! — spytał natychmiast. — Jak żyjecie? — Wiktor, Adam i Juliusz… — Joasia na chwilę zamilkła, tracąc oddech i głos — powiązani i zakuci… zostali wywiezieni przez Niemców do więzienia w Łucku! — W imię Ojca, Syna… i Ducha Świętego! Cóż ty opowiadasz?! Na miły Bóg… Ratunku! — gwałtownie pobladłszy, Wincenty wykrzyknął z najwyższą rozpaczą. — O, tak… Jadę po ratunek… dla nich. Polecono mi adwokata Piotrowicza. — Pojadę z tobą! — krzyknął Żmudzki. — Nie zostawię ciebie samej! Nie mogę… Mój Boże, nie mogę! Joasia popatrzyła na niego z szeroko otwartymi i błyszczącymi oczami. Mil­czała, nie mogąc wydusić z siebie ani jednego słowa. I teraz dopiero wybuchła tak gwałtownym szlochem, że Wincenty, choć był już mężczyzną dojrzałym i ostatni raz płakał jako mały chłopiec, nie mógł się powstrzymać i razem z nią płakał długo i bardzo współczująco. Gdy się uspokoili, ucichli i wytarli twarze, niezwłocznie wyruszyli do Łucka. Po drodze Joasia opowiedziała Wincentemu, że z samego rana Niemcy w towarzystwie ukraińskiej policji nagle wpadli, zrobili w ich domu rewizję, wszystko, co napotkali na drodze, przewrócili do góry nogami, splądrowali cały dom i niestety znaleźli karabiny. Natychmiast z powodu tych trzech karabi­nów aresztowano mężczyzn. Zabrano Wiktora, Adama, Julka i wywieziono ich do wielkiego więzienia w Łucku, z którego nikt już żywy nie wychodzi. W końcu, ocierając łzy, boleśnie westchnęła i zamilkła. Żmudzki bardzo poważny i smutny milczał. Po chwili odpowiedział: — To się dzieje w całej Polsce… Na zamku w Lublinie Niemcy uwięzili bar­dzo wielu Polaków i dokonują na nich egzekucji. W Warszawie, w Krakowie i w bardzo wielu miastach uzbrojeni esesmani… przy pomocy wyszkolonych psów wyłapują Bogu ducha winnych ludzi w tramwajach, na ulicach, często w domach, obezwładniają ich i natychmiast wywożą do Oświęcimia. Okupant nie ma dla nas litości. Niemcy słuchają Hitlera i jego wrogiej propagandy wobec Słowian. Ten człowiek wmawia całemu światu, że nie jesteśmy warci własnej ziemi. — A przecież Germanie, tak jak i Anglicy, są narodem spoza kontynentu europejskiego. Ich ojczyzną jest Skandynawia! — wykrzyknęła Joanna. — Mają krótką pamięć — drwiąco roześmiał się Żmudzki. — O! Bez wątpienia pamięć mają bardzo krótką. — W całej Polsce robią obławy na duchownych, nauczycieli, na pisarzy, na rozmaitych artystów i wysyłają ich na śmierć do tego strasznego obozu w Oświęcimiu… A oni tam umierają z głodu i z chorób — spuszczając wzrok, cicho mówił Żmudzki.

— Podobno takich obozów wciąż przybywa! — z przerażeniem krzyknęła Joasia. — Trafiają do nich wszyscy ludzie. — A przecież są już obozy i sowieckie, i hitlerowskie! Jakby ścigali się, kto zabije więcej niewinnych ludzi. — Prowadzą ze sobą wojnę i… równocześnie mordują ludność cywilną! — Stalin i Hitler, oto, jakich mamy sąsiadów. — Trudno ich nazwać sąsiadami. — Oni wyszli z tej samej jaskini — twardo zakończył Żmudzki. Słuchając Wincentego, Joasia patrzyła na niego z głębokim smutkiem. Jed­nak milczała przytłoczona tymi straszliwymi wiadomościami. Po chwili, prze­rywając ciszę, spytała, czy nie obawia się o swoją żonę, zostawiając ją samą z dziećmi. — Będzie, co Bóg da. Ludwika jest odważna. — Słyszałam, że już nie mieszkacie w Kisielinie. — Powróciliśmy do mojego rodzinnego Kożuchowa. A w Kisielinie miesz­ka jej brat, Jerzy Malinowski. — Tatko nasz opowiadał, że jest dobrym stolarzem… I co u niego słychać? — Joasia przy okazji zapytała o brata Ludwiki. — Wszystko w porządku. — Ach… — odetchnęła mimo woli. Była bardzo blada i gwałtownie ze­szczuplała w ciągu zaledwie paru godzin. Po aresztowaniu niemal natych­miast pojęła, że musi szukać mocnych sprzymierzeńców. W momencie, w któ­rym nagle wykrzyknęła do Róży, poczuła, że nie pozwoli na to, żeby ją obez­władniły strach i rozpacz. Wyruszy do przodu, ażeby wszelkimi możliwymi siłami szukać ratunku. Niezwykle ucieszyła się ze spotkania z Wincentym. Gdy przy niej siedział odważny i mocny mężczyzna, sił jej przybywało. Tym razem podróż konna z Torczyna do Łucka trwała niecałe trzy godziny. Konie nie żałowały sił, czuły ten gorączkowy pośpiech i wszechogarniające napięcie. Same biegły do przodu i Żmudzki nie musiał ich popędzać. Po przyjeździe do miasta szybko podjechali pod wskazany adres, do adwokata Piotrowicza. Był to parterowy dom stojący w głębi ulicy, która dochodziła do ulicy Jagiellońskiej. Rozdział 155

Kilka schodków wiodło do małego, oszklonego ganku. Drzwi wejściowe nie były zamknięte na klucz. Weszli do środka i Żmudzki dosyć mocno zastukał do drzwi wewnętrznych. Niecierpliwiąc się, zastukał po raz drugi, wkrótce wyjrzała na ganek tęga służąca, która szeroko otwierając oczy, spoj­rzała na nich z wielką uwagą. Zanim zdążyła coś powiedzieć, Joasia bardzo szybko wysunęła się do przodu i wykrzyknęła z niezwykłą siłą:

— Zagrożone jest ludzkie życie! Trzech niewinnych mężczyzn zostało aresztowanych i grozi im śmierć! Chcielibyśmy się zoba­czyć z panem mecenasem! — Pan Karol śpi po obiedzie, ale… zaraz go zbudzę. Proszę za mną. Niech państwo poczekają w gabinecie. Poprowadziła ich do małego pokoiku na końcu korytarza. Dziesięć minut później w gabinecie pojawił się średniego wzrostu mężczyzna o przenikliwym spojrzeniu. Ukłonił się uprzejmie, podszedł do swoich gości i przywitał się z nimi. Joasia opowiedziała historię nieszczęścia, które tego dnia z samego rana spotkało Korzeniowskich. Adwokat bardzo uważnie słuchał i tak pokiwał głową, jakby to wcale nie było dla niego zaskoczeniem. Milczał, zastanawiał się i po chwili zwrócił się do Korzeniowskiej: — Z czym tak naprawdę pani do mnie przychodzi? Zaskoczona Joasia gwałtownie pobladła i znieruchomiała. — Przyjechaliśmy do pana mecenasa — energicznie wtrącił Żmudzki — z prośbą o poradę i pomoc. — Hm… — Piotrowicz zmarszczył brwi i nieznacznie pokręcił głową. — Sprawy te są niezwykle trudne. Więzienia są przepełnione niewinnymi ludźmi. Niemcy się śpieszą… Oczyszczają teren z… Banditen. Bo Polacy to dla nich bandyci — westchnął. — Och! Jednakże… ja mam nadzieję! — wykrzyknęła Joasia. — Chciała­bym, żeby pan powiedział… — To znaczy? — Właśnie! Gdy nasi sąsiedzi, koloniści niemieccy… — zacinając się, prze­rwała na chwilę — jeszcze przed wojną zostali oskarżeni o współpracę z organizacjami hitlerowskimi i byli skazani na uwięzienie w Berezie, mój teść ich wybronił… — nie dokończyła i popatrzyła na adwokata. Piotrowicz bar­dzo uważnie zaczął się jej przypatrywać, ale milczał wyczekująco. — I teraz mój teść razem ze swoimi synami został aresztowany. Przez Niemców. Adwokat ze zrozumieniem pokiwał głową. — Czy pańskim zdaniem… takie oświadczenie ze strony tamtych ludzi mogłoby sprawić… — Korzeniowska się zawahała — że gestapo nie skazałoby ich na natychmiastową śmierć? Teraz spotyka to bardzo wielu ludzi… Mój Boże! — wykrzyknęła ze łzami w oczach. Adwokat milczał, spuścił wzrok, zastanawiał się i nie odpowiadał. Ale gdy Joasia już traciła nadzieję, odpowiedział: — Trudno znaleźć inne wyjście. Trzeba spróbować. — Tak pan sądzi? — dopytywała się z wypiekami na twarzy Joasia. — Myślę, że jak najprędzej trzeba zdobyć takie oświadczenie. Niech mi je pani przyniesie.

— Wszyscy oni… wyjechali do Warthegau, do zachodniej Polski. — Czy pani ma ich adresy? — Wydaje mi się, że mamy je w domu. Bo oni mają taki zwyczaj, że piszą do dawnych sąsiadów… Może nawet trochę interesują się naszym losem — z żywym błyskiem w oczach dodała po chwili. — O, to ważne. Trzeba jak najprędzej odnaleźć ich adresy i do nich napisać. — Moja teściowa może mieć ich adresy. Przyjaźniliśmy się z nimi, bo mój mąż uczył się od nich języka niemieckiego. — O! — wykrzyknął Piotrowicz. — To dobrze. — Napisane po niemiecku? — dopytywała się. — Tym lepiej. Oczywiście, po niemiecku. Joasia usłyszała to, co chciała słyszeć. Jednakże adwokat nie dał jej stupro­centowej pewności i to jeszcze ją pobudziło do walki. Siedziała niesłychanie skupiona, bez reszty zapominając, że obok niej znajduje się Żmudzki. Również on przez cały czas bardzo pilnie przypatrywał się adwoka­towi i przysłuchiwał mu się ze wzmożoną uwagą. W pewnej chwili Piotrowicz, przerywając pełne napięcia milczenie, zwrócił się do Joanny: — Czy pani mówi po niemiecku? — Tak. Trochę tak… — To dobrze. Pójdzie pani sama do Sondergericht4. Mam znajomości… Utoruję pani drogę do tego urzędu, załatwię pani widzenie. — Tak? — zdumiała się Joanna. Adwokat zaś dodał: — Radziłbym się ośmielić… i koniecznie pójść do sędziego. Trzeba złożyć pierwsze zeznania. — Pójdę! — wykrzyknęła Joasia. — I powołać się na tych… — Berga i Millera — dokończył Żmudzki, potrząsając obiema mocnymi rę­kami. Piotrowicz powstał, przytakując skinięciami głowy, i zbliżył się do Korze­niowskiej. Pierwszy raz uśmiechnął się dopiero wtedy, gdy na pożegnanie miał się schylić, ażeby pocałować ją w rękę. Joasię naraz ogarnęły sprzeczne uczucia, ale i ona wreszcie się uśmiechnęła. Głęboko odetchnąwszy, szybkim ruchem wsunęła pieniądze do kieszeni jego marynarki. Piotrowicz po krótkiej chwili jeszcze raz powtórzył, ażeby najpierw udała się do Sondergericht. Zachęcał ją, pragnąc równocześnie dodać jej odwagi: — Mam nadzieję, że wkrótce uda się pani pocieszyć swoich bliskich. — Daj Boże! — wykrzyknął Żmudzki. Rozdział 156

Z rękami skutymi, pod wzmocnioną eskortą liczącą kilkunastu szuc­manów, przewieziono Korzeniowskich do wielkiego więzienia w Łucku. Tutaj hitlerowcy przywozili i przetrzymywali ludzi wyłapywanych pod byle pretekstem, również i tych, którzy byli podejrzani o działalność partyzancką. Wiktor, Julek i Adam pod ścisłą strażą wprowa­dzeni zostali przez bramę do środka, a potem na więzienny korytarz. Przed zamknięciem w celi jeden z szucmanów rzucił się na Wiktora, a drugi na Julka. Z wielką gwałtownością zaczął bić chłopca pałką gumową po głowie, plecach i po całym ciele. Przerażony Julek próbował się bronić, zasłaniał twarz i się odwracał, kulił się, ale w końcu straciwszy siły, upadł na ziemię. W tym mo­mencie Adam, zapominając o własnym bezpieczeństwie, rzucił się na ukraińskiego policjanta i w jednej chwili obezwładnił go swoimi bardzo sil­nymi ramionami. Żelaznymi pięściami trzymał go za ręce, krzyczał, błagał i płakał o zmiłowanie się nad młodocianym chłopcem. — Zlituj się nad nim! Co on wie? To ja jestem winien… Ja odpowiadam za wszystko! On nic nie wie i nie ma żadnego doświadczenia, żadnych przewi­nień… Nie dam go bić! — Nie czując już strachu, Adam krzyczał ze wszystkich sił. — Zabij mnie! Nie dam! Mnie zabij, a jego nie dręcz! Nie marnuj jego… On słaby! On jest bardzo młody i niewinny! Nie dam! Nie dam! Zlituj się! Ulituj się nad nim! Mnie zabij! Nagle wstrząśnięty jego rozpaczliwymi krzykami młody policjant ukraiński drgnął i prawie zastygł w bezruchu. Zdawało się, że jest najzupełniej zaskoczony tak niezwykłą odwagą i poświęceniem. Dziwnie przestraszony, gwałtownie odsunął się od Julka, a ręce mu opadły jak gdyby wbrew pierwotnym zamiarom. W tej chwili także i Adam umilkł. Popatrzył na policjanta szeroko otwartymi oczami. W kilka sekund rozpoznał w nim Stiopę Choryńczuka, syna swojego bliskiego sąsiada, Ołeksandra Choryńczuka, i jego żony, Ulany. Zamarł z wraże­nia i nie mógł już nic powiedzieć. Milczał i patrzył wyczekująco, wstrzymując oddech. Julek, pojąwszy, że spotkała go nadzwyczajna odmiana losu, zalewając się łzami, przylgnął do ojca. Tymczasem młody szucman schylił głowę, bardzo szybko obejrzał się dookoła i sprawdziwszy, czy nie jest obserwowany przez Niemców, nie spoglądając na żadnego z obydwu, ze spuszczonym wzrokiem wepchnął Adama i Julka do celi, która była dla nich przeznaczona. — Ach, mój synu, dziękuj Bogu za to, że ciebie oszczędził… — szepnął Ko­rzeniowski do drżącego Julka, na którego pobladłej twarzy pojawił się uśmiech radości i lekki rumieniec. — Tato! — Julek niemal krzyknął. — To przecież Stiopa! — Psyt… — Korzeniowski przycisnął do ust Julka swoją szeroką dłoń, a potem chłopca przytulił do siebie. Rozdział 157

Ale Wiktor nie uniknął okrutnego bicia. Kilka potężnych ciosów kolbą karabi­nu, które w tym czasie mu zadał ubrany w czarny mundur inny policjant ukraiński, obezwładniło go i powaliło na podłogę korytarza. W jed­nej chwili spadło na niego tyle uderzeń, że nie mógł już ani się przeciwstawić, ani się bronić. Przyjmował ciosy zadawane z wielką siłą, wszędzie, gdzie popadło. Bili go dwaj policjanci ze względu na to, że był mężczyzną dużym i silnie zbudowanym. Jeden z całej siły walił pałką po plecach, po głowie, piersiach i po nogach. Drugi zadawał mu ciosy kolbą. Po kilku mi­nutach wzmożonego katowania Wiktorowi zrobiło się ciemno przed oczami i nagle utracił przytomność. Nie czuł uderzeń, a jeszcze był bity i kopany. W wielu miejscach — na posiniałej twarzy, na ramionach, rękach i nogach — pojawiła się krew. Głowa jego opadła bezwładnie na ramiona i pierś. Jednak poli­cjanci dalej bili go ze wszystkich sił, aż sami się zmęczyli i zaczęło brakować im tchu. W końcu ustali i wezwali na pomoc Stiopę, który przed chwilą wepchnął do celi Adama i Julka. We trzech podźwignęli nieprzytomnego Wiktora i z niemałym wysiłkiem pociągnęli go do celi wciśniętej w końcu ciemnego korytarza. Gwałtownie otworzyli ją i rzucili do niej z krzykiem: — Ot i mate… nowoho!5 Na oczach kilkudziesięciu wynędzniałych więźniów popchnęli Wiktora do środka, rzucili na betonową podłogę i wychodząc, zamknęli ciężkie drzwi na klucz. Gdy po jakimś czasie Wiktor zaczął odzyskiwać przytomność, usłyszał nad sobą ludzkie głosy i czyjeś rozmowy. Budząc się z ciężkiego, koszmarnego snu, usłyszał: — Oj! Dla niego… to będą musieli wykopać wielki grób! — Potężny chłop. — Nie rusza się… — Ciekawe, czy powybijali jemu zęby? — zastanawiał się inny, drapiąc się po ciele. — Stłukli go tak, że lepiej już nie trzeba. — Dołożyli ze wszystkich stron. Wiktor długo budził się z bolesnego odrętwienia. Ręce i nogi miał tak sztywne, że nie mógł nimi poruszyć. Dopiero po dłuższym czasie zro­zumiał, co się z nim stało. Uprzytomnił sobie i poczuł, że całe ciało ma obite i bezwładne. Wszystko bolało go straszliwie, każdy mięsień, każde ścięgno, każdy nerw pod napiętą i pokrwawioną skórą. Głowy też nie mógł podnieść ani nią poruszyć. Obezwładniony jednym wielkim bólem nie był w stanie się podnieść. Długo milczał, w końcu sinymi, spuchniętymi ustami i ochrypłym szeptem z najwyższym trudem wykrztusił: — Dajcie… wody… Ktoś po chwili zbliżył się do niego, trzymając w rękach blaszany kubek.

Obok pojawił się drugi mężczyzna i obaj podnieśli bezwładną głowę Wiktora. Powieki jego opadały, były spuchnięte i pomiędzy nimi zarysowywała się tylko wąziutka szparka. Przez nią Wiktor dostrzegł odrobinkę żółtego światła, a w nim z najwyższym trudem rozpoznawał wynędzniałe ludzkie istoty. Dwaj zarośnięci mężczyźni rozciągnęli mu szczękę i ostrożnie, po kilkanaście kropel wody wpuszczali przez zapuchnięte usta na sztywny język. Jeden z nich zwilżył jakąś brudną szmatę i powycierał z twarzy i z rąk Wiktora ciemne, zakrzepłe strugi krwi. — Najważniejsze, żeby zwilżyć usta i język… — mówił jeden przyciszonym głosem. — To przyniesie mu ulgę. — Powoli odzyska przytomność… — Młody jest i silny. — Ale go stłukli! Zapanowało milczenie. Wiktor znowu stracił przytomność i nie odzyskiwał jej do późnej nocy. Następnego dnia, gdy na śniadanie ktoś podał mu kawałek chleba i kubek czarnej kawy, poczuł, że pragnie się posilić. Nie było innego jedzenia i takie było bezcenne. Poprosił towarzyszy o pomoc. I znowu podeszli do niego ci sami dwaj mężczyźni, którzy wczoraj podali mu wodę. Podtrzy­mywali go i pomagali, gdy pił kawę i powoli ją zagryzał czarnym chlebem. Jakże on mu smakował. Jak nigdy w życiu. Przez wiele następnych dni skatowany Wiktor nie mógł się podnieść z ziemi. Na śniadania i kolacje więźniom przydzielano po kawałku chleba i po kubku czarnej zbożowej kawy. Na obiad zazwyczaj dawana była postna zupa z kalarepy albo z kiszonej kapusty. Wodnista, pozbawiona smaku i właściwości odżywczych, bardzo źle wpływała na żołądki uwięzionych. Wik­tor długo nie mógł się podnieść z kamiennej podłogi, dlatego do kubła z nie­czystościami zaciągali go więzienni towarzysze. Spał na kamiennej podłodze owinięty tylko płaszczem. Tutaj nikt się nie mył. Wszyscy i wszystko było brudne, śmierdzące. Panował zaduch, którego nikt już nie czuł, choć stojące przy drzwiach naczynie do wypróżniania się tchnęło dookoła ciężkim odorem. Brak powietrza, strach i niedożywienie osłabiały ludzi z każdym dniem. W sali było trzydziestu więźniów. Brud i nadmierne nagromadzenie róż­nych ludzi sprawiły, że pościel, ubrania i ciała były zanurzone we wszach. W bardzo krótkim czasie i Wiktora oblazło to robactwo. Ale choć już gryzło i bardzo mu dokuczało, przez jakiś czas tak boleśnie tego nie czuł. Sam widok ludzi budził w nim najgorsze uczucia. Z każdym następ­nym dniem coraz pilniej przypatrywał się otacza­jącym go ponurym postaciom, których los był niepewny. Gdy się im bliżej przyglądał, przekonywał się, że otaczali go najzupełniej normalni, zwyczajni, do niedawna jeszcze przyzwoici ludzie. Bandytami uczynili ich żołnierze ubrani w porządne i dobrze skrojone mundury, uzbrojeni w nowoczesną, bar­dzo groźną broń. Gdy to do­kład­nie zobaczył i zro­zumiał,

ogarnęło go najwyższe przerażenie. Jedni ludzie byli smutni, apa­tyczni. Niektórzy usiłowali dowcipkować i nie­ustan­nie przeklinali. Inni siedzieli cichutko na swoich ciemnych pryczach i pokonując stany sła­bości i odrętwienia, usiłowali się modlić. Modlili się na różańcu i od­mawiali litanię do Najświętszej Maryi Panny. Modlitwa tym udręczonym ludziom przynosiła ulgę. Wiktor przyglądał się im, ale nie miał siły mówić. Gdy odzyskał trochę sił i zaczął się podnosić i siadać, z wielką troską i przy­gnębieniem przypomniał sobie o swoim ojcu i bracie. Nie wiedział, czy oni żyją, i wciąż go to dręczyło, nie dawało spać. Zwłaszcza że coraz mocniej obłaziły go wszy i budząc się pośród nocy, drapał się nieustannie, nerwowo, aż do krwi. Do­okoła niego to samo robili inni. A co jakiś czas ktoś głośno, ze złością, a zarazem z wielką bezradnością przeklinał z powodu tej udręki. Ukąszenia robactwa były palące. Spać też nie było można, bo więźniowie z niedożywienia dosta­wali biegunki i często pośród nocy biegali do naczynia z nieczystościami. Rozdział 158 Nazajutrz Joasia Korzeniowska i Wincenty Żmudzki, wypełniając polece­nie Piotrowicza, znowu wyruszyli do Łucka, aby jak najprędzej, dzięki pomocy mecenasa i jego znajomościom w wielu środowi­skach, dostać się do Sondergericht. W nocy spadł duży śnieg i z domu wyjechali saniami o godzinie trzeciej nad ranem. Od Łucka dzieliła ich odległość dwudziestu paru kilometrów. Wśród głębokiej, zimowej nocy, po obu stronach drogi okrytej sinym śniegiem, w milczeniu i groźnie czerniły się lasy dębowe i sosnowe. Gdy pędem ruszyli do przodu, ponad drogami, jak gdyby oniemiałymi ze strachu i zgrozy, i ponad głowami Wincen­tego oraz Joanny przelatywały wielkimi łukami czerwone kule zapalające. Rów­nocześnie od horyzontu ze wszystkich stron wypływały na niebo i zalewały je krwawe łuny. Rozsiane po całym niebie gwiazdy świecące zimnym blaskiem bladły i niknęły w jaskrawej purpurze. Od jakiegoś czasu narastała groźna i dziwna atmosfera, która opanowywała Wołyń i setki bez­bronnych miejscowości. Coraz częściej dochodziły wieści, że płoną całe wsie podpalane w nocy przez oddziały ukraińskiej partyzantki, zwanej ukraińską armią wyzwoleńczą. Wyruszając saniami w długą podróż, Joasia i Wincenty, choć tego nie mó­wili, już wiedzieli, że drogę może im nagle zastąpić oddział uzbrojonych Ukraińców, ażeby odebrać prawo do dalszych działań, a nawet targnąć się na ich życie. Tylko odwaga i zręczność Wincentego sprawiała, że nie wahali się przed szybkim i śmiałym wyruszeniem w ciemną noc i w drogę bardzo niepewną. Niosły ich do przodu mocne konie, którym zapału i śmiałości dodawały zde­cydowane, twarde ręce Żmudzkiego. Po drodze minęli śpiący Torczyn i nie zatrzymując się, jechali dalej. Gdy

pokonali kilkanaście najgroźniejszych kilometrów, niebo się rozjaśniło. Wówczas już dalej podróżowali spokojniej i do Łucka dojechali szczęśliwie. Rozwidniało się, gdy wjeżdżali w uliczkę, przy której mieszkał Piotrowicz. Zapukali do drzwi i natychmiast zostali wpuszczeni. Piotrowicz przedstawił im kobietę, która pełniła funkcję urzędowego tłumacza i była dobrze znana przez urzędników Sondergericht w więziennej kancelarii. Pani Majewska, bo tak się nazywała, miała pojechać z nimi. Gdy się rozsta­wali, Joasia wręczyła adwokatowi dużą paczkę z żywnością. Przygotowała ją Róża z Malinowską i z pozostałymi pomocnicami. Piotrowicz nie odepchnął prezentu, ale przyjął go z uśmiechem połączonym z zażenowaniem, prawdzi­wym lub może trochę udawanym. Chwilę później Żmudzki, Korzeniowska i pani Majewska pożegnali się z nim i już razem wyruszyli w kierunku daw­nego klasztoru Brygidek. Tam znajdowało się wielkie więzienie. W nim rów­nież swoją siedzibę miał Sondergericht — wojenny sąd niemiecki. Podniecona Joanna popędzała Żmudzkiego, ażeby jechał jak najszybciej. Wincenty słuchał jej, równocześnie starał się jechać tak, by nie zwracać na siebie większej uwagi. Gdy znaleźli się na miejscu, Joanna wysiadła z sań i bez chwili wahania ruszyła do przodu. Postanowiła jak najprędzej do­stać się do Sondergericht. Starała się nie widzieć rozstawionych przed wej­ściem uzbrojonych i groźnych wartowników. Jednak zatrzymała się i obejrzała na tłumaczkę, która żołnierzom powiedziała coś po niemiecku i się do nich uśmiechała. Wartownicy przepuścili je i skierowali do od­powiedniego korytarza. Pani Majewska dobrze znała te przejścia i prowadziła Joannę do właściwych drzwi. Chwilę później znalazły się przed kancelarią. Tłumaczka zapukała i usłyszała mocny głos wydobywający się ze środka: — Bitte!6 Rozdział 159

Wstrzymując oddech, wpatrzona w sufit Joanna nacisnęła klamkę ciemnych drzwi, otworzyła je bez pośpiechu, a przy tym bardzo ostrożnie. I już nie mogąc zawrócić, obie kobiety weszły do środka. Nagle znalazły się w obliczu wysokiego oficera SS, przedstawiciela niemieckiej wła­dzy sprawowanej w okupowanym kraju za pośrednictwem armii i przy po­mocy bezlitosnych środków represji. Serce Joanny na chwilę przestało bić. Pobladła, a kilka sekund później zrobiło jej się gorąco. Nerwowymi ruchami rąk rozpięła guziki płaszcza i rozluźniła wełniany szal, którym podczas podróży szczelnie okrywała głowę. Milczała i patrzyła przed siebie błyszczącymi oczami. W tym czasie tłumaczka powiedziała do gestapowca mocnym głosem: — Heil Hitler! — Heil… Hitler! — głośno i dobitnie powtórzył funkcjonariusz. —

Ne­h­men Sie Platz…7 — I krótkim ruchem głowy ukazał stojące pod ścianą krzesła. — Przyprowadziłam… — tłumaczka powiedziała po niemiecku — klientkę adwokata Piotrowicza. To jest osoba, którą, zdaniem adwokata, można po­traktować bardzo poważnie. Niemiec podniósł głowę i nic nie odpowiadał. Zapanowała cisza. Była niczym niezakłócona. Obie kobiety usłyszały tylko miarowe, twarde kroki wartownika, który przechadzał się po korytarzu. Drgnęły niespokojnie, ale natychmiast po­wstrzymały się z okazywaniem wszelkich uczuć. Niemiec prze­niósł wzrok na Joannę i zobaczył przed sobą bardzo młodą kobietę o pięknej, jasnej cerze, złoci­stych włosach i odznaczającą się niezwykle regularnymi rysami twarzy. Pro­mienną delikatność bardzo świeżej, niemal jeszcze dziewczęcej urody dodat­kowo podkreślał wełniany szal z czarnej, grubej wełny, który okrywał głowę i ramiona Joanny. Wśród pukli włosów rozsypanych w nieładzie, powstałym z wielkiego pośpiechu i niepokoju, błyszczały szarozielone oczy, przenikliwe, a zarazem odznaczające się wyrazem niezwykle ciepłym i przejmująco lirycz­nym. Przez czerwoną i groźną twarz esesmana przemknęło zaskoczenie i zdzi­wienie. Na bardzo krótką chwilę jego ostra twarz złagodniała. Ale natychmiast Niemiec ściągnął brwi i głośno odpowiedział po niemiecku: — Czego sobie życzysz? Pani Majewska, zwracając się do Joanny, bardzo szybko tłumaczyła jego słowa. Tymczasem Joanna, która już od dzieciństwa oprócz języka francu­skiego nieźle nauczyła się także niemieckiego, rozumiała niemal wszystko. Pomyślała, że w istocie nie potrzebuje tłumacza. Ale równocześnie bardzo uważnie śledziła twarz oficera, chłodną i zamkniętą w sobie. Ponieważ słu­chając tłumaczki, nieznacznie potrząsnął głową, Joanna w pewnej chwili, nie­mal instynktownie odczuła, że Niemiec już coś wie o sprawie rodziny Korze­niowskich. Lecz nagle zastygł w bezruchu i jeszcze groźniej zmarszczył brwi. Joanna wciąż nie spuszczała z niego palących oczu. Ku swojemu wielkiemu przerażeniu zaczęła dostrzegać na jego twarzy złość i jakieś nieprzyjazne, a nawet niebezpieczne oznaki. Niespodziewanie zwątpiła w skuteczność dotych­­czasowych zabiegów Piotrowicza i jakby o nim zapomniała. Równocześnie wydało się jej, że sama powinna i może działać. Już nie panując nad sobą, zażą­dała widzenia się z uwięzionymi. — Chcę zobaczyć swoich bliskich i zanieść im paczki! Przecież mam prawo im trochę… pomóc! — wykrzyknęła zachrypniętym od przeziębienia, ale mocnym głosem. Niemiec podniósł się zza biurka i po chwili przechylił w jej stronę. Oczy jego się zwęziły, a twarz poczerwieniała i z każdą chwilą coraz mocniej na­brzmiewała krwią. W końcu zrobił się niemal siny i tak patrzył na

Korzeniow­ską, jakby ją miał za chwilę zmiażdżyć. — Was?! — nagle dziko wrzasnął. — Sie polnische Banditen?!8 Ja ciebie zaraz zastrzelę! Wszystkich Polaków trzeba natychmiast wystrzelać! Uzbrojeni Po­lacy zagrażają Niemcom… i całej Rzeszy Niemieckiej! — Oni wcale nie są bandytami i nikomu nie zagrażają — po chwili Joasia odważyła się zaprotestować. Równocześnie poczuła, że cała jest zlana potem. — Ach, ty… ty… — zabrakło mu powietrza z wielkiego oburzenia i z wściekłości. Po chwili poczerwieniał jeszcze mocniej i porywczo wysko­czył zza biurka. — A ty co sobie myślisz?! — ryknął. — Zaraz cię za­biję! Polnische Banditen! Wystrzelamy całą waszą rodzinę! Zrobimy z wami porządek! Führer każe, ażeby… was zniszczyć, zlikwidować, wy­strzelać, wymordować! Za wasze wielkie zbrodnie i nieposłuszeństwo! — Za co?! — Joanna krzyknęła zuchwale. Mimo woli zerwała się z krzesła i potrząsnęła drobnymi rękami zwiniętymi w pięści. — Sama wiesz najlepiej! — ryczał Niemiec. — Ja nic nie wiem — Joanna odpowiedziała mocno, prawie z krzykiem, tak jakby chciała odeprzeć wrzaski hitlerowca. — Współpracujecie z… wojskiem rosyjskim i z rosyjską partyzantką. Po­magacie im! — Nie! Absolutnie nie współpracowaliśmy i nie współpracujemy. — My wam nie wierzymy. Mieliście broń i jesteście bandytami. — Mieliśmy broń na swoją obronę i nie jesteśmy bandytami! — Korze­niowska stanowczo zaprzeczyła. — Kłamiesz! — wrzasnął esesman i zrobił się jeszcze bardziej czerwony. — Ja ci radzę, lepiej przyznaj się do wszystkiego. Natychmiast musisz się przy­znać i podpisać zeznanie, że współpracujecie z Rosjanami… przeciwko Niemcom. — O, nie! Tego nigdy nie zrobię i nikt z nas… tego nie podpisze. Już te­raz oświadczam w imieniu swojej rodziny, że się nie przyzna i nie podpisze tego ani jeden z uwięzionych Korzeniowskich. — Jeżeli się nie przyzna, to każdy z nich za kilka dni zostanie skazany na śmierć i… rozstrzelany. Bez najmniejszej zwłoki, natychmiast. — To nie tak! Nie! Nie! Nie! — Joanna krzyczała mocnym, trochę zachrypniętym głosem. Zmarszczyła groźnie brwi, twarz jej przemie­niła się zupełnie, stała się gniewna, ostra, a oczy zapłonęły niesłychanym, szalonym zuchwalstwem. Tego było za wiele. Na ten widok rozwścieczony Niemiec zerwał się z krze­sła, z furią podskoczył do niej i błyskawicznym ruchem wyrwał zza pasa nała­dowany pistolet. Zbliżywszy się, przystawił go do skroni młodej kobiety. Joanna poczuła ostry chłód stali na policzku. Z przerażenia znieru­chomiała, pobladła i nagle strasznie krzyknęła:

— Strzelaj! Na co czekasz?! No?! Strzelaj! Strzelaj! — powtórzyła swoim niezwykle mocnym głosem, z dzikim wyrazem szarozielonych, roz­płomienionych oczu. Równocześnie wyprostowała się i wystawiając siebie na cel, uniosła głowę, jak tylko mogła najwyżej. Esesman raptownie się zatrzymał, przystanął, a potem cofnął i spoglądał na nią w osłupieniu. Jego ręka z pistoletem opadała mimo woli i bezwładnie. Zobaczył z najwyższym zdumieniem, że młoda Polka wcale się go nie prze­straszyła. Nie mógł uwierzyć własnym oczom i na chwilę zapomniał o tym, co chciał zrobić. Korzystając z jego bezruchu i zaskoczenia, Joasia głośno i pośpiesznie opo­wiedziała historię sąsiedztwa rodziny Korzeniowskich powiązaną ze znajo­mymi kolonistami niemieckimi. A zwłaszcza o tym, że byli oni posądzeni o współpracę z hitlerowskimi organizacjami i Adam jako sołtys uchronił ich od uwięzienia, gdy jeszcze przed wybuchem wojny mieszkali na Woły­niu. I natychmiast dodała, że na dowód tego może wydobyć poświadczenie od każdego z nich, mimo że w większości wyjechali już do Niemiec. Mówiła z taką siłą, że esesman wysłuchał jej mimo woli. Ale patrzył zagad­kowo, milczał zimno i bez uśmiechu. Po dłuższej chwili, bardzo niechętnie i ociągając się, odpowiedział, że daje obietnicę widzenia się z Korzeniowskimi, pod warunkiem że Joanna napisze podanie do władz więzienia. Następnie niezwłocznie musi być dostarczony dowód na to wszystko, co mu teraz opowiedziała. I być może dopiero wówczas będzie mogła zobaczyć uwięzionych. Joasia głęboko odetchnęła. W tym momencie odżyła w niej nadzieja, że Korzeniowskich tak szybko nie roz­strzelają. Jednakże Niemiec niezwykle ostro dodał, że takie oświadczenie musi być dostarczone jak najprędzej i władze więzienia nie będą czekały długo. Joanna, nie wahając się, odpowiedziała, że będzie to mogła zrobić z pomocą adwokata Piotrowicza. Mimo że Niemiec patrzył na nią nieufnie, groźnie i z nieznośną, pogardliwą władczością, powtórzyła z naciskiem, że odpowiednie papiery dostarczy wkrótce, jak najprędzej. — To będą listy od naszych dawnych sąsiadów. — Nie będziemy czekali długo! — Niemiec wrzasnął i uderzył pię­ścią w stół. Joasia gwałtownie drgnęła, ale natychmiast, żeby dodać sobie odwagi, gło­śno i wyraźnie powiedziała: — Właśnie przed chwilą byłam u adwokata Piotrowicza i on mnie poin­formował, że takie oświadczenie może służyć jako poważny argument na korzyść uwięzionych. — Zobaczymy. Zobaczymy… Jeżeli kłamiesz… zginiesz i ty — esesman od­powiedział krótko i zimno. W tym momencie nogi znowu się pod Joasią ugięły. Nie wiedziała, co dalej będzie się działo, i już nie na niego patrzyła. Podniosła rękę, powiedziała: „Heil…”

i jak najszybciej, a przy tym dość zręcznie się wymknęła. O tłumaczce zapomniała. Na dziedzińcu, pod bramą więzienia przechadzał się Żmudzki z posępnym wyrazem twarzy. Na widok Joanny natychmiast się rozjaśnił. Podszedł do niej i przywitał ją z szeroko rozłożo­nymi ramionami. — To dopiero początek… — wyszeptała do niego zbielałymi wargami. Mil­czała jakiś czas, aż odzyskała siły i odrobinkę rumieńców na wychudłej twarzy. Wtedy powiedziała do Wincentego: — Oni jednak… bardzo boją się Rosjan. — Joasiu! — wykrzyknął Żmudzki. — Co ty powiesz?! W głębi duszy miałem takie przeczucia i nadzieje! — Och, bo przecież wuj jest starym żołnierzem — z rozjaśnioną twarzą od­powiedziała Joanna. — Muszę natychmiast napisać podanie z prośbą o wi­dzenie… z więźniami. — Ach, Joasiu! — wykrzyknął na cały głos Wincenty Żmudzki i mocno ją do siebie przytulił. 1 Dajemy wam pół godziny… i natychmiast! Zbierać się! 2 Polscy bandyci! Polskie świnie! 3 Śmierć żydokomunie! Śmierć Polakom! 4 Sondergericht — nazistowski sąd III Rzeszy powołany do likwidacji przeciwników politycznych. 5 Ot i macie nowego! 6 Proszę! 7 Proszę usiąść… 8 Co? Wy polscy bandyci!

Rozdział 160

Z dala od Wiktora, w celi na drugim końcu korytarza, razem z Julkiem osadzony został Adam. Następnego dnia z samego rana zazgrzytał w zamku wielki klucz i otworzyły się ciężkie, okute blachą drzwi. Pod strażą uzbrojonego wartownika Adam został poprowadzony do pustej i ponurej sali, w której za masywnym biurkiem siedział niemiecki oficer w mundurze z tru­pią czaszką. W zasięgu jego ręki na zniszczonym blacie biurka błyszczała zimna stal pistoletu. W groźnej ciszy, pod twardym wzrokiem esesmana zatrzymał się i przystanął niemłody już, ale jeszcze silny mężczyzna o mocnym spojrzeniu. Niemiec, czując siłę bijącą ze zwartej postaci Adama, spuścił wzrok. W tym czasie strażnik w czarnym mundurze, z karabinem przerzuconym przez ramię przechadzał się tuż za drzwiami. — Posiadaliście broń! — nagle warknął Niemiec łamaną polszczyzną. Adam nic nie odpowiedział. — Dobrze wiedzieliście, że nasza władza, która jest władzą legalną, zabro­niła pod karą śmierci posiadania jakiejkolwiek broni. — Dochodziły nas takie wieści — Adam spokojnie się tłumaczył. Poczuł, że niemiłe drżenie i obezwładniająca go sztywność ciała, w tym pomieszczeniu i przed tym obcym człowiekiem, którego w Polsce od urodzenia nigdy nie oglądał, stopniowo go opuszcza. Równocześnie instynktem człowieka niesprawiedliwie udręczonego wyczuł, że ten uzbrojony mężczyzna wszelkimi sposobami dodaje sobie odwagi. I zanim zdecydował się tłumaczyć i w związku z tym coś powiedzieć, choć jeszcze nie wiedział co, z najwyższą przenikliwością wpił swoje złocistobrązowe oczy w twarz Niemca. Pod nie­słabnącą ich siłą esesman się odwrócił. Po chwili, głęboko zaczerpnąwszy powietrza, ryknął: — Czeka was wszystkich natychmiastowa kara śmierci! — Trudno… — spokojnie i bez zastanowienia odpowiedział Adam. — Mo­żecie zaczynać ode mnie. I to natychmiast. — Słyszał już o niepowodzeniach armii hitlerowskiej na froncie rosyjskim. Korzeniowscy mieli w domu radio. Słuchali go w ukryciu, ponieważ za jego posiadanie w okupowanej Polsce natychmiast trafiało się do Oświęcimia. Dostęp do informacji, które dawały nadzieję, kosztował ludzkie życie. — Teraz nikt nie jest bezpieczny — Korzeniowski próbował się tłumaczyć. — W lasach gromadzą się… uzbrojone oddziały. — Skąd wiesz?! — ryknął Niemiec, podrywając się z miejsca. — Ja nie kłamię. Możecie sprawdzić. Pojechać do lasów. — Zginiesz razem z całą rodziną! — rozwścieczony Niemiec krzyknął jesz­cze głośniej.

Adam nic nie odpowiedział. Ale spojrzał w bok i pobladł. — Co to za oddziały?! — krzyczał hitlerowiec. — Współpracujecie z nimi! — Jesteśmy bezbronni. To Ukraińcy! Niemiec nic nie odpowiadał. Ale po chwili ryknął: — Nie wolno wam posiadać broni… w żadnym wypadku! — Teraz jest wojna… — Nie wolno wam mieć nic takiego! — Wiemy — Adam ani drgnął. — Führer zabronił i zginiesz za to, że łamiesz jego najsurowsze nakazy! — Ale mamy prawo do obrony. — Nie macie prawa! — wrzasnął hitlerowiec. — Współpracowaliście z Ro­sjanami! — Z nikim nie współpracowałem; ani ja, ani moja rodzina — odparł Adam, zaczerpnąwszy powietrza. — Kłamiesz! Natychmiast przyznaj się do tej zbrodni! Adam milczał. — Jeżeli się przyznasz, to darujemy wam życie — esesman powtórzył. — Niczego nie podpiszę. Mogę umrzeć za całą swoją rodzinę… — Adam ci­cho odpowiedział. — Jesteś nieposłuszny Führerowi! Zginiesz! — ryknął Niemiec. — Ja nie boję się umrzeć — Adam uniósł pożółkłą twarz i po­zornie obojętnie, ale znowu z dziwną mocą spojrzał na esesmana. Ten, jakby pod siłą jego spojrzenia, gwałtownie chwycił pistolet, bardzo mocno go ścisnął i uniósł. Raptem wzdrygnął się, opuścił pistolet i spojrzał w bok. Twarz jego zrobiła się nad wyraz okrutna. Patrzył na Adama parę sekund. Widząc jego spokój, aż się zatrząsł. I nagle, ulegając napa­dowi szaleńczej złości, podskoczył do niego i z całej siły uderzył go w twarz, krzycząc histerycznie: — Zdeptaliście rozkaz najwyższej władzy, Führera! Nie ma dla was ra­tunku! Zginiecie! — Na wojnie wszyscy mają broń… — Ty polska świnio! Ja ci pokażę! My wam pokażemy! Już wkrótce odniesiemy ostateczne zwycięstwo! Odniesiemy wspaniałe zwycię­stwa! Wtedy wszyscy zginiecie, bo tutaj jest nasza odwieczna ziemia! Zginiecie albo będziecie… najgorszymi niewolnikami! Będziecie naszymi sługami i pa­rob­kami… Nie zasługujecie na inny los! Niemiec jakby oszalał. Bił Adama po twarzy, przygiął do samej ziemi, kopał go w brzuch i ciągnął za włosy. Pod jego ciosami Adam się zachwiał i opuścił głowę. Zrozpaczony wcisnął ją w ramiona. Poczuł, że coś nim gwałtownie wstrząsa, jednak zacisnął zęby i za wszelką cenę starał się zachowywać spokój. Nie chciał używać przeciwko Niemcowi swojej wielkiej siły, ponieważ wie­dział, że to

obróciłoby się przeciwko niemu. W tej chwili cały oblał się potem. Ale nagle z przerażeniem poczuł, że opusz­czają go siły. Zaczęło mu się robić ciemno przed oczami i oparł się o ścianę, ażeby nie upaść. Czuł, że za chwilę może bezwładnie zwalić się na ziemię. Za wszelką cenę nie chciał do tego dopuścić, ponieważ nie wiedział, co bę­dzie się z nim działo. Wtem ponad jego głową i obok rozległy się jeszcze gło­śniejsze krzyki, które go otrzeźwiały. Na jego głowę, ramiona i plecy spadały nowe ciosy zadawane kolbą karabinu. Adam czuł, jak twarz oblewa mu krew. Przestał cokolwiek widzieć, próbował wyciągać przed siebie ręce, lecz obie zaraz opadały bezsilnie. I gdy już się zdawało, że się przewróci i ciężko upadnie, nagle znowu się poderwał. I coraz mocniej bity, popychany kolbą i popędzany przez wartownika, posuwał się naprzód, nie widząc już nikogo i niczego. Za wszelką cenę starał się utrzymać na nogach. Gdy znalazł się w celi, zrozpaczony i zapłakany Julek rzucił się do ojca. Cały drżąc, długo wycierał jego twarz strzępami własnej koszuli. W objęciach syna Adam nieco się uspokoił, jednak zaraz zauważył, że jego towarzysze nie­doli siedzą jak skamieniali. Ale i on po chwili usłyszał za ścianą jakieś straszne jęki, płacze i krzyki. — Kto to? Co to jest? — Adam z przerażeniem spytał współwięźniów. — To ludzie, którzy dowiedzieli się, że zapadł na nich wyrok śmierci… — Nie ma dla nich ratunku. To już koniec… Oni… Ach, Boże… Adam pobladł i o nic nie pytał. Usiadł na swojej pryczy i spuścił głowę, po­grążając się w czarnej pustce. W tym czasie ludzie, którzy mieli następnego dnia zginąć, krzyczeli, szlochali, płakali, zawodzili do późnej nocy. Dziki, zwierzęcy strach bił na wszystkie strony z ich płaczu, jęków, zawodzenia i wycia, i to ostrych, to znów chrapliwych krzyków. Julek przytulił się do ojca i cały drżał. Adam przyciskał go do siebie, z każdą chwilą coraz mocniej. Zda­wało się, że na ciele chłopca wygniecie odciski i bruzdy. Lecz o tym obaj nie myśleli. W tych stłoczonych, śmierdzących i zawszonych norach nikt nie mógł być pewien ani jednego dnia, ani jednej chwili swojego życia. Julek nieustannie przytulał się do ojca. Zdawało im się, że wspólna śmierć będzie łatwiejsza do zniesienia. Tymczasem w sąsiedniej sali powoli cichły przeraża­jące krzyki, wycia przeszywające duszę i mózg. Ojciec i syn zmówili szeptem pacierz, położyli się na swoich barłogach i próbowali zasnąć. Rozdział 161

Dzień i noc więźniowie byli pilnowani z zatrważającą czujnością. Nie­ustannie wzdłuż korytarzy przechadzało się kilkudziesięciu uzbrojonych wartowników. Szucmani, policjanci ukraińscy, zatrzymywali się co chwila przed każdą celą i przez otwory w drzwiach zwane judaszami obserwowali uwięzionych

ludzi. Byli nimi najzwyklejsi mieszkańcy z bliższych i dalszych okolic, którzy najczęściej narazili się Niemcom próbami obrony przed okrut­nym terrorem okupacji hitlerowskiej, a po niedługim czasie przed gorszymi jeszcze zagrożeniami. Sytuacja stawała się przerażająca. Od kilku miesięcy ujawniały się napaści i ataki na bezbronną polską ludność ze strony fanatycz­nych oddziałów podziemnej armii ukraińskiej, która z własnej inicjatywy, na własną rękę rozpoczęła tępienie mieszkających na Wołyniu Polaków. W tej sytuacji musieli oni mieć broń, ale równocześnie za jej posiadanie ze strony okupantów hitlerowskich groziła każdemu nieuchronna śmierć. Dlatego też w krótkim czasie na nowo wypełniły się Polakami wszystkie więzienia. Prze­bywali w nich również i Ukraińcy, którzy wbrew hitlerowcom przedwcześnie chcieli ustanowić swoją władzę. Niemal każdego dnia po całym więzieniu rozlegały się rozpaczliwe jęki i krzyki bitych na korytarzach ludzi. Potem gestapowcy przeprowadzali po­śpieszne i powierzchowne śledztwa i wydawali wyroki, przeważnie bez sądu. Kończyły się one najczęściej skazaniem na natychmiastową śmierć. Wszyscy więźniowie wiedzieli o tym. Ci zaś, którym wszy lub choroby i strach nie da­wały spać, wczesnym świtem wyglądali przez okratowane okienka na wię­zienne podwórze. W osłupieniu patrzyli na powtarzające się, z pozoru zwykłe i uporządkowane widoki, które bez reszty, niemal ostatecznie mroziły krew w ich żyłach. Widzieli, jak o świcie wywożono skazanych na egzekucję w wybranym miejscu, z dala od ludzkich oczu. Śledząc powtarzające się obrazy i sceny, z przerażenia drętwieli. Wiadomo było, że ci ludzie nie mieli już nic na swoją obronę. Gdy wywieziono kolejnych skazańców, więzienie na krótki czas ogarniał spokój dziwny, kamienny, straszny. I znowu z samego rana z korytarzy dobiegały krzyki maltretowanych, bi­tych ludzi, których w nocy pojmano i uwięziono. Kiedy się już zdawało, że może na jakiś czas ucichną, pewnego ranka drzwi celi Adama gwałtownie się otworzyły i wrzucono do środka bezwładne ciało starszego mężczyzny. Był cały zakrwawiony i nieprzytomny. Parę razy się poruszył, ciężko jęczał, majaczył, ale przytomności nie odzyskał. Współwięźniowie starali się mu pomóc, do ust wlewali po łyku wody, usiłowali go jakoś oży­wić, ale to nie dawało żadnych skutków. Julek na ten widok strasznie się roz­płakał i długo nie mógł się uspokoić, chociaż Adam przytulał go do siebie, przyciskał, głaskał i bardzo, bardzo starał się go wyciszyć. Jemu samemu zresztą płynęły z oczu strumienie łez, które ukradkiem przed synem ocierał rękami i brzegiem rękawa, ale sam też nie mógł nad nimi zapanować. Nie było chwili, w której Adam przestawał się martwić o Wiktora. Cho­ciaż panowała atmosfera wielkiego strachu i z żadnymi pytaniami o los innych więźniów do nikogo nie wolno się było zwracać, jednak w końcu postanowił zapytać o swojego syna Stiopę Choryńczuka. Ale wciąż nie wiedział, jak to zrobić. Któregoś ranka zajrzeli do jego sali dwaj policjanci. Adam spostrzegł, że jeden

z nich to właśnie Stiopa. Nie chcąc go na nic narażać, zwrócił się z cichym pytaniem do drugiego: — Czy Wiktor Korzeniowski… żyje jeszcze? Policjant się roześmiał i wzruszając ramionami, odpowiedział szyderczo: — Ano, chyba! W tej chwili Stiopa niby od niechcenia, ale pota­kująco pokiwał głową. Adam odetchnął i podziękował mu wdzięcznym uśmie­chem połączonym z radosnym, szczęśliwym błyskiem swoich złocistobrązo­wych oczu. Rozdział 162

Przy pomocy adwokata Joanna złożyła podanie do kancelarii w Sonder­gericht o pozwolenie na widzenie się z uwięzionymi. W podaniu prosiła również o zgodę na przekazanie im paczek z żywnością i czystą bielizną. Gdy po kilku dniach dowiedziała się, że uzyskała pozwolenie, z pomocą rodziny przygotowała kilka paczek i razem ze Żmudzkim przyjechali do Łucka. Po przybyciu na miejsce Wincenty bardzo ostrożnie podjechał do więzienia przy ulicy Brygidek, zatrzymał się z boku, a potem z daleka obser­wował Joannę. Zacisnąwszy drobne dłonie, Korzeniowska wyruszyła w kie­runku bramy i bez zastanowienia zbliżyła się do uzbrojonych wartowników. Po obejrzeniu przepustki natychmiast zażądali oddania paczek, ażeby spraw­dzić, czy nie ma w nich broni ani niedozwolonych narzę­dzi. Joasia musiała posłuchać tego nakazu. I chociaż dręczona była różnymi lękami, to jednak pośpiesznie wcisnęła policjantowi kawałek słoniny, ażeby się upewnić, czy Wiktor żyje. Odetchnęła z ulgą, gdy dowiedziała się, że Wik­tor żyje, choć podzielił los wielu innych więźniów. Teraz mogła zobaczyć się tylko z Adamem. Jednak bardzo długo musiała czekać na widzenie. Przez wiele godzin przechadzała się bardzo niespokojnie po dziedzińcu i z każdą chwilą marznąc coraz mocniej, nieustannie modliła się na różańcu. Co jakiś czas podnosiła głowę i z lękiem się rozglądała. Wzrok jej od pewnego czasu przykuwał dziwny kopiec usypany z ziemi na samym środku dziedzińca. Mimo woli dziwił ją i zastanawiał swoją obecnością w tym miejscu. Długi był co najmniej na pięć metrów, szerokości około trzech metrów, a przy tym dosyć wysoko wysklepiony. W pierwszej chwili pomyślała, że to duża rabata kwiatowa. Ale ponieważ przechadzała się już kilka godzin i coraz częściej przyglądała temu kopcowi, mimo woli doszła do przekonania, że prawdopodobnie niewiele ma on wspólnego z ra­batami kwiatowymi. Obaj jej bracia, najpierw z zamiłowania, a później zawo­dowo zajmowali się ogrodnictwem i Joasia widziała niejedno z ogrodniczych rozwiązań. Ten kopiec był zbyt mocno ubity i swoim kształtem nie przyp­ominał żadnego ze znanych jej zimowych kopców, które zabezpieczały rośliny przed mrozami.

Po kilku godzinach wyczekiwania przemarzła na kość. Ale gdy wreszcie zo­baczyła Adama, zapominając o wszystkim, rzuciła się do niego i powitała go z niewypowiedzianym wzruszeniem. Ponieważ była bardzo zmęczona, przy­siedli na ławce, a obok nich stanął strażnik z karabinem przewieszonym przez ramię. Adam miał na twarzy wiele śladów pobicia, mimo to poruszał się o własnych siłach. Jednak najbardziej ze wszystkiego martwił się o los najstar­szego syna. Słyszał, że Wiktor został bardzo pobity, ale nie wiedział, w jakim jest stanie. Westchnął głęboko i pragnąc pocieszyć Joasię, a także i siebie, cicho powiedział: — Dowiedziałem się, że biedak… został strasznie pobity. Ale mam w Bogu nadzieję… że jakoś dochodzi do siebie. Jeszcze jest młody… może się podźwi­gnąć — dodał, wzdychając jeszcze mocniej i ocierając łzy. Za wszelką cenę, nie chcąc ich pokazać, z całej siły przycisnął do siebie Joasię i długo trzymał ją w objęciach. Jej obecność i bliskość była wielkim lekarstwem dla jego udrę­czonej duszy. Joasia po chwili milczenia, gdy mogła się już odezwać, otarłszy łzy, z twarzą nieco rozjaśnioną powiedziała: — Już wysłałam list do naszych sąsiadów, którzy wyjechali z Wołynia. — Ach! — wykrzyknął Adam. — Skąd miałaś adresy? — Od Róży! — A tak, prawda… Przypominam sobie, że Berg, gdy przysłał list, to prze­cież zostawił nam nazwę miejscowości, do której wyjechał. Teraz widzę, że nam się to przydało… — Adam westchnął z ulgą i nadzieją. — Piotrowicz ułożył ten list, przetłumaczył go na język niemiecki i twierdzi bardzo stanowczo, że oni szybko odpiszą… Zwłaszcza że uwięzili was Niemcy. Na pewno ich to bardzo oburzy i jako sąsiedzi będą was bronili. Tak twierdzi. W Bogu wielka nadzieja… i dzięki ich świadectwom… wyj­dziecie stąd! — Joasia zawołała, dostając nagle silnych wypieków na swojej bardzo bladej i wymizerowanej twarzy. I znowu spojrzała przed siebie, na środek dziedzińca, gdzie wznosił się ten dziwny kopiec. Adam odruchowo podążył za jej spojrzeniem. Nagle przed jego oczy po­wrócił straszny poranek i widok ciężarówek wywo­żących jego współtowarzyszy na natychmiastową egzekucję. Na wspomnienie o tym zatrząsł się i bezwiednie, wielokrotnie pokiwał głową. Był tamtym wi­dokiem tak zasmucony, że nie wiedział, co na koniec powiedzieć Joasi. Ze wszystkich sił powstrzymywał się i absolutnie nic nie chciał zdradzać, ażeby jej nie osłabić i nie załamać duchowo. W końcu jednak, pokonując w sobie smutek i właściwą dla tego miejsca trwogę i przygnębienie, zmusił się do lek­kiego uśmiechu: — Powiedz w domu, że żyjemy i jak wszechmocny Bóg da, może się jesz­cze… zobaczymy. — Zamilkł. Ale coś sobie przypomniał i z uśmiechem natu­ralniejszym, nieco rozluźniony, dodał: — Och, ten esesman był straszny… Może jednak to prawda, że Niemcy za­czynają się bać… Ale może z tego

powodu… i bez zastanowienia walą wszystkich do jamy? — Wyjdziecie stąd! — ze łzami w oczach krzyknęła Joasia. — Mamy w Bogu wielką nadzieję! Nieustannie się za was modlimy i szukamy ratunku! — Ach, moja droga Joasiu! My też codziennie się z Julkiem za nas wszystkich modlimy! — wykrzyknął Adam i znowu tak ją uścisnął, że zachwiała się i mało nie upadła. Adam natychmiast ją pochwycił i przytrzymał. Czuł, że w trudnych chwilach skądś przybywa mu sił. I niełatwo, nieszybko można go pokonać. Na dodatek w drobnej Joasi dostrzegł potężnego sojusznika. Popa­trzył na nią i uśmiechnął się z taką czułością, że znowu cała osunęła się w jego ramiona. Od aresztowania i uwięzienia było to ich pierwsze spotkanie. Dlatego żeby choć trochę zmienić temat rozmowy, Joasia powiedziała, że w nowej, zmieniającej się sytuacji na frontach, wreszcie po kilku miesiącach, jak wska­zuje data wysłania, dotarł do nich list od rodziny Ossolińskich. Donoszą oni, że stan zdrowia starego profesora niestety bardzo się pogarsza. Ale też nie jest wiadome, czy żyje pani Borkowska. Jej losy są bardzo niepewne, bo ona i jej dzieci zostali wywiezieni na Kołymę, gdzie zesłańcy umierają po kilku miesią­cach. W tej chwili Adam z wielkim żalem pomyślał o tragedii Stanisława Kraszewskiego, brata Róży. Cała jego rodzina wraz z nim znalazła się za kołem podbiegunowym, w strasznych warunkach i w wielkiej biedzie. Przypominając to sobie, Adam bardzo posmutniał. — Co z nimi będzie? Za koło podbiegunowe, tam są straszne warunki… — Przecież giną nawet podróżnicy, którzy wybierają się tam z własnej woli! — A ci wywiezieni są traktowani jak najgorsi niewolnicy! — Taka jest teraz… sytuacja polityczna… — Tak daleko ich wywieźli! Tysiące kilometrów od domu, na straszną biedę, wyczerpującą pracę i przerażający mróz… — Adam mówił z rozpaczą. — Nie mają ciepłych ubrań… są niedożywieni, zapadają na śmiertelne choroby — ze łzami w oczach dodała Joasia. — Rosja komunistyczna zrobiła z nich wrogów swojego państwa. — Najechała na nas, wspólnie z Hitlerem. — Mój Boże! Kto by się tego spodziewał?! — A teraz jesteśmy wielkimi wrogami Niemców. — Och, nie tylko Rosjan… I nie tylko Niemców. — Piotrowicz opowiada różne rzeczy. Wygląda na to, że ma wszędzie doj­ścia — pocieszała Adama Joasia. I znowu pragnąc zmienić temat rozmowy, nieoczekiwanie spytała: — A co to za kopiec… ten na środku? — Och, moja Joasiu! — nagle wykrzyknął Adam. — Tutaj leżą oni… — Nie rozumiem… Kto leży?! — wykrzyknęła Joasia ogarnięta złymi prze­czuciami. — Skazańcy… Zabici zostali tutaj pogrzebani. Niewinni ludzie. W 1939 roku naje­chali na nas Rosjanie, jak to dobrze wiemy, i wtedy wszystkim rolnikom,

zie­mianom, nałożyli wielkie kontyngenty zbożowe i duże podatki. Ale to jeszcze nie był koniec… Dołożono do tego tak zwany kultzbor, to znaczy podatek rolny powiększony o sto procent. Ale tych nieszczęśników, którzy w krótkim bardzo termi­nie… nie wywiązali się z „państwowych”, jak oni mówili, podatków, NKWD wszystkich uwięziło. No my, dziękować Bogu, jakoś… — Adam westchnął — się wypłaciliśmy. Ale tych, którym się nie udało, dłużników poaresztowali i skazali na to właśnie więzienie. Kiedy zbliżali się Niemcy, a Rosjanie musieli przed nimi uciekać, to najpierw tych biednych ludzi… zlikwidowali. — Wszystkich? — z przerażeniem szepnęła Joanna. — Tak… Ale tych mogił jest więcej… Popatrz, pod murami są chyba… ze trzy. Są także na zewnątrz. — O, Boże! Dopiero teraz widzę! — Joanna wykrzyknęła z przerażeniem. — Ale cicho! Strażnik może nas usłyszeć. Uciekając, Rosjanie wszystkich wystrzelali, wymordowali… Pootwierali drzwi, do środka wrzucali granaty… A do tych, którzy już byli wypuszczeni na dziedziniec, ze wszystkich wież strażniczych wartownicy bili z karabinów maszynowych… Rozlegały się strasz­liwe jęki, krzyki… Ludzie ginęli, padali, umierali… Dowiedziałem się od jednego z więźniów, że wtedy… zamordowali tutaj cztery tysiące ośmiuset naszych obywateli… Byli to przeważnie Polacy, trochę Żydów… Ukraińców było mało. Bo to byli ziemianie, bogaci rolnicy, trochę kupców, księża… Joasia patrzyła na Adama z najwyższym przerażeniem. Nie mogła wydobyć z siebie głosu. — Koniec widzenia! — krzyknął nagle policjant ubrany na czarno. — Matko… Boska! — jęknęła Joasia i przytuliła się do Adama. — Rozchodyteś…1 — Powtórny srogi krzyk wartownika w końcu ich rozdzielił. Żegnając się z synową, Adam przekazał na koniec gorące pozdro­wienia i uściski dla Róży, dla Ani, Malinowskiej i dla całej rodziny udręczonej wielkimi zmartwieniami i tęsknotą. Także i dla jej rodziców, dla matki i dla Kazimierza Lipskiego. Usłyszawszy to, Joasia nie mogła się już powstrzymać przed głośnym płaczem. Wiedziała aż nazbyt dobrze, jak boleśnie jej rodzice przeżywają uwięzienie Korzeniowskich. Z trudem się rozstali, bo widzenie nie mogło być za długie. Adam jeszcze zdążył zobaczyć, że Joasia bardzo schudła, a jej twarz zrobiła się bledziutka i przezroczysta. Gdy wrócił do celi, upadł na swoją pryczę, ponieważ ogarnęło go niesłychane zmęczenie. Ledwie dostrzegł, że strażnik oddał mu paczkę. Była rozwiązana i cała przetrząśnięta. Kiedy Julek się do niego przytulił, w pierwszej chwili odsunął go od siebie. Ale zaraz popatrzył na niego załzawionymi oczami, przycisnął ze wszystkich sił i bardzo długo go ściskał. Niezwłocznie podzielił się jedzeniem z synem, a także z ludźmi, którzy pożądliwymi i głodnymi oczami

patrzyli na przy­smaki przysłane do więzienia przez troskliwą rodzinę. Następnie opowie­dział Julkowi to wszystko, co dzięki wiadomościom od Joasi przynosiło nadzieję na ich uwolnienie. A potem obaj pomodlili się i długo milczeli. Kiedy chciał poczęstować pobitego, starszego mężczyznę, okazało się, że jest on w dalszym ciągu nieprzytomny. Wieczorem, gdy wszyscy układali się do spania, okazało się, że już nie żyje i jego ciała już nie trzeba okrywać płasz­czem do snu. Rozdział 163 Od kilku miesięcy panowała sroga zima i bliskie już były święta Bożego Narodzenia. Mieszkańcy rodzinnego domostwa w Kamilówce, podczas gdy przygotowywali paczki dla uwięzionych w Łucku, nieustannie myślami i sercem powracali do bliskich, którzy zostali wysiedleni na Sybir. Bardzo pragnęli im pomóc, ponieważ byli przekonani, że zesłańcy doznają wszelkiego rodzaju cierpień i niedostatków. Gdy hitlerowcy weszli na polskie tereny okupowane dotąd przez bolszewicką Rosję, wszystko się urwało. Następna okupacja i wielka wojna niemiecko-rosyjska utworzyły taką zaporę, że nic się przez nią przedostać nie mogło. Paczki z żywnością nie dochodziły już do Sybiraków. — Oni tam cierpią wielki głód i chłód. Może chorują, a może już poumie­rali? — Najczarniejsze myśli prześladowały Korzeniowskich. Podczas gdy Róża przygotowywała paczki dla uwięzionych w Łucku, swoją udręczoną duszą i zbolałym sercem wracała do tamtych zesłańców. Wspo­mnienia o brutalnych wywózkach Polaków na Sybir wracały do niej z niezwy­kłą wyrazistością. W pierwszych miesiącach wojny ponaglane w listach błaga­nia o pomoc sprawiły, że już wtedy stawała przy dębowym stole, przed którym kiedyś siadywał Dominik, ażeby co tydzień przygotowywać paczki dla bliskich i dla znajomych wyrzuconych przez rosyjskich okupantów na krańce świata. I oto znowu musiała te same przysługi oddawać swoim najbliższym pojmanym przez okupantów niemieckich i przetrzymywanym w więzieniu o przerażającej sławie. Róża, płacząc, ale nie tracąc nadziei, tak samo czuwała nad tym, ażeby w każdej paczce znalazły się najważniejsze i niezastąpione artykuły spożywcze. Sprawdzała wszystko i poprawiała drżącymi rękami. A równocześnie ocierała nimi łzy, opłakując bardzo niepewny los brata Stani­sława. Z jednej i z drugiej strony kręciły się i gorliwie towarzyszyły jej w tej pracy młode pomocnice Lodzia i Hania, wraz z nimi córka Anna, a także i Madzia, która chciała wszystko zobaczyć i wszystko wiedzieć. Już na samym początku z przerażeniem spostrzegła, że jej babcia, przygotowując te paczki, nieustannie zalewa się łzami i bez przerwy płacze. Szesnastoletnia Lodzia Kwiatkowska, krzątając się bardzo i pomagając we wszystkim, wtórowała Róży przejmują­cym

szlochaniem. Wciąż nie mogła się powstrzymać od opłakiwania całej swojej rodziny, którą niedawno wymordowali Ukraińcy. Madzia z wielką przykrością patrzyła na obydwie rozpaczające kobiety i po­grążyła się w zadumie. Po jakimś czasie uważniej spojrzała na Różę i domy­śliła się, że ukochana i podziwiana babcia jest tak bardzo przygnębiona, po­nieważ nie może się powstrzymać przed wielkim żalem i smutkiem. — Babciu, dlaczego ty płaczesz? — Strasznie się tym zmartwiła. — Przecież tatuś i dziadek bardzo się ucieszą, gdy dostaną od nas takie dobre ciasteczka! — Tak, bardzo się ucieszą… — pośród łez zalewających jej oczy i twarz, urywanym głosem odpowiadała Róża. W końcu do gardła napłynęło jej tyle łez, że dalej nic nie mogła mówić. Wyręczyła ją Ania: — Może byś, Madziusiu, trochę już odpoczęła i poszła spać, bo na pewno się bardzo zmęczyłaś. Przecież babci… tak bardzo pomogłaś! W odpowiedzi Madzia rozkosznie się uśmiechnęła, przytuliła do Ani i pozwoliła zanieść się do łóżeczka, gdzie po kilkunastu minutach, kołysana śpiewem Ani, usnęła. Rozdział 164 Nazajutrz Joanna Korzeniowska i Wincenty Żmudzki wyruszyli bardzo wcześnie, jak zwykle obawiając się spotkania z gromadami uzbrojonych Ukraińców. Ale Żmudzki, który odznaczał się wyjątkową zręcznością i do­świadczeniem zdobytym w legionowych potyczkach, zawsze umiał ocenić sytuację i wyruszał we właściwym momencie. Rozglądał się bacznie, a jednocześnie bardzo długo nasłuchiwał, zanim zdecydował się ruszyć w tak długą drogę, jaka ciągnęła się z Kamilówki do Łucka. Tam najpierw kiero­wali się do Piotrowicza, który ich pouczał w wielu ogólnych, a także drob­nych sprawach: jak kontaktować się ze wszystkimi urzędnikami, których będą spo­tykali na swojej drodze do wartowników, sędziów, a także i do pro­kuratora. Podczas każdego spotkania mówił: — Sędzia śledczy i prokurator będą podsądnych oskarżali. Ale wasi uwię­zieni nie powinni upadać na duchu. — Jest pan tego zdania? — Joasia upewniała się z błyszczącymi oczami. — Tak… droga pani Joanno. Mają argumenty, z którymi Niemcy będą się liczyli. — Adam jest twardy. Niełatwo go wyprowadzić z równowagi — twierdził Żmudzki. — A Wiktor? Przecież został bardzo pobity! — wykrzyknęła Joanna. — Dowiedziałem się, że ciążą na nim główne oskarżenia — wyznał adwo­kat. — Bo ja muszę to wiedzieć. A skoro wytrzymał takie bicie, to już się nie

podda… — W Bogu nadzieja! — uśmiechnął się Żmudzki. — Oni są mądrzy — pocieszał Piotrowicz. — To są mądrzy i mocni męż­czyźni. Chociaż… — po chwili Piotrowicz dodał ze smutkiem: — Dla Niem­ców nikt się nie liczy… Słowian i Żydów chcą wyniszczyć… — Nie wiem, dlaczego oni tak się na nas uwzięli! — Żmudzki wykrzyknął z oburzeniem. — Ale podobno już na wschodzie ponoszą klęski — przypomniała Joasia. — Trzeba to wykorzystywać… Bardzo, bardzo umiejętnie. — Strasznie rozstrzeliwują więźniów! — Ach, mój Boże! — krzyknęła Joasia, ponieważ przypomniał jej się wi­dok wielkiej zbiorowej mogiły, która znajdowała się na więziennym dzie­dzińcu. A potem inne, o których powiedział jej Adam. Było to tak przeraża­jące, że w tej chwili odebrało jej mowę i nic nie mogła powiedzieć. Tylko z oczu na jej pobladłe policzki wytrysnęły dwa strumienie łez. — Ja robię wszystko, co tylko mogę. Wasi ocaleją — stanowczo odpo­wiedział Piotrowicz. — Macie już załatwione spotkania… i dalsze widzenia z więźniami. — Co tam się z nimi dzieje … — ze łzami w oczach wzdychała Joasia. — Jak teraz ludzie cierpią! Jak bardzo cierpią… — Teraz jak najprędzej… znowu do Sondergericht! — krzyknął Piotrowicz. — Proszę się nie bać. Mówi pani po niemiecku, a oni to bardzo lubią. Zresztą, ja już rozmawiałem tam… z jednym człowiekiem i waszą sprawę naświetliłem. O przepustki trzeba się starać… Proszę się nie bać. Odwagi. W tym momencie Joanna przypomniała sobie, jak wojskowy urzędnik z Sondergericht przykładał jej pistolet do skroni. Pobladła, spuściła oczy, wes­tchnęła, ale nic nie powiedziała. — Pojedziemy razem! — nagle krzyknął adwokat. — O! Tak! — wykrzyknął Żmudzki. W tej chwili Piotrowicz włożył futro i natychmiast wyruszyli w drogę. Zatrzymali się opodal więzienia i wejścia do budynku, przed którym stali uzbrojeni strażnicy. Na początek nie chcieli oni wpuścić adwokata do środka, ale mówił z nimi po niemiecku, z miłym bardzo uśmiechem i bez cienia oporu dał się obszukać. Żmudzki i Korzeniowska długo czekali na Piotrowicza. Gdy minęła godzina, zaczęli się już martwić, czy Piotrowiczowi również coś nie zagraża. Okazało się jednak inaczej, choć adwokat wyszedł blady, zmęczony, a nawet trochę drżący. Podszedł do nich i powiedział: — Żądają konkretnych dowodów na waszą korzyść. Powiedziałem, że już niedługo otrzymamy odpowiedź z Kraju Warty… Zarzekałem się, że już sam telefonowałem do waszych sąsiadów i dostałem od nich potwierdzenie, że wysłali dla was bardzo życzliwy list… Zaryzykowałem z tym… Już mnie tutaj znają. Ale

następne dowody muszą być… jak najprędzej. Rozdział 165

W tym czasie obok Wiktora i w sali Adama, w wielu innych celach siedzieli bladzi i wymęczeni ludzie. Jedni tkwili po kątach, bardzo ciasno, jeden przy drugim, bo cele były niewielkie, i zerkali na siebie w milczeniu. Inni chodzili nerwowo, jakby się obawiali, że już za drzwiami czeka na nich śmierć. Ale w większości byli odrętwiali, a smutek ich blade twarze pozamieniał w maski pełne cierpienia. I choć w bezruchu i bezradności utracili kontakt z wolnym życiem, jednak przeżywali głębokie cierpienia i narastające lęki. Wiktor dzielił się jedze­niem ze współwięźniami, ponieważ gdy został pobity i leżał bezwładny, po­magali mu i szczerze się nim opiekowali. Ale nieprzerwanie był obserwowany przez tego samego wyznaczonego w tym celu wartownika. Po kilku dniach, gdy tylko zaczął się podnosić na nogi, został wezwany na przesłuchanie. W drzwiach znowu pojawiła się ciężka i ciemna postać strażnika, który nie zdejmując kara­binu z ramienia, zwrócił się do niego niskim, niechętnym głosem: — Korzeniowski, chody za mnoju2. Wiktor drgnął, zastygł w bezruchu i nagle zabrakło mu tchu. Ale po chwili podniósł się i podążył za policjantem, który go prowadził i przez cały czas pilnował. Na końcu wysokiego i ponurego korytarza znajdowało się biuro, w którym nieustannie urzędował oficer śledczy. Więzień został wpro­wadzony do pomieszczenia tchnącego okrucieństwem i bezlitosną grozą. Jeden tylko krok postąpił i jak sparaliżowany zatrzymał się za progiem. Uzbrojony policjant brutalnie pchnął go do przodu. — Korzeniowski?! — wrzasnął na widok Wiktora muskularny męż­czyzna ubrany w hitlerowski mundur z trupią czaszką. — Dokonałeś… popeł­niłeś najwyższe przestępstwo przeciwko Rzeszy Niemieckiej!… — Jakie? — spytał zaskoczony Wiktor. — Jeszcze nie wiesz? Siedzisz tutaj i nie wiesz?! Wszyscy popełniacie te same niewyobrażalne zbrodnie! Wiktor pobladł straszliwie, ale milczał. Podobnie jak wszyscy jego współ­towarzysze więzienni nigdy nie uważał, że popełnił jakąkolwiek zbrodnię i przestępstwo. Taki zarzut spotkał go pierwszy raz w życiu. — Przyznaj się do wszystkich zbrodni… przeciwko Rzeszy Niemieckiej! Bo zginiesz! Zginiesz! Oszołomiony Wiktor milczał. Atak był tak brutalny i gwałtowny, że wydał się Wiktorowi niesłychanie kłamliwy, absurdalny wprost. Ale esesman, nie zwracając najmniejszej uwagi na jego zdumione oczy, poderwał się zza biurka, potrząsając ręką, i ostrym, zakrzywionym palcem wskazał go strażnikowi, który

natychmiast z całej siły uderzył Wiktora pałką w plecy. Wiktor mocno się ugiął, ale jakimś cudem nie upadł. To uwolniło go od odpowiedzi. — Mów, z kim współpracowaliście! — krzyczał czerwony z furii esesman. Wiktor nic nie odpowiadał. Niemiec zrobił się siny i znowu wskazał go po­licjantowi, który jeszcze mocniej uderzył go gumową pałką. Wiktor się przewrócił. Esesman podszedł do niego i parę razy kopnął go z całej siły. Wik­tor się nie poruszał, leżał półprzytomny i zdawało się, że nie pojmował, co się z nim dzieje. Straszliwy cios i osłabienie zupełnie go obezwładniły. Przytła­czający, głuchy ból nie pozwalał mu się podnieść. Odruchowo zacisnął z całej siły zęby i wargi, żeby nie jęczeć. Podświadomie czuł, że mogłoby go to jeszcze bardziej osłabić. Wtedy podszedł do niego policjant i na rozkaz oficera pod­niósł go i podtrzymał. Wiktor powoli odzyskiwał przytomność, zebrał trochę sił i już sam usiłował się utrzymać na nogach. — No, mów… — pozornie spokojnie zaczął od nowa oficer. — Współpra­cujecie z rosyjską armią… — Absolutnie… nie! — Współpracujecie! — ryknął z całej siły Niemiec i gwałtownie poderwawszy się zza biurka, przystawił mu pistolet do samej skroni. — Żądam… dowodów! — krzyknął Wiktor i upadł, znowu tracąc przy­tomność. Esesman zatrząsł się i nie odpowiedział. Trwało milczenie, podczas którego Wiktor poruszył się i usiłował się podnieść. — Podnieś go. Jeżeli się nie przyznasz… zginiesz natychmiast jak wszyscy, którzy zostali rozstrzelani za sprzeniewierzenie się Rzeszy. Tak samo jak ci, którzy każdego dnia rozstrzeliwani są za to, że nie są posłuszni naszej legalnej władzy… Wiktor milczał, spuściwszy oczy. Z czoła i po twarzy ściekał mu pot, któ­rego w ogóle nie czuł. Nie słysząc żadnej odpowiedzi, oficer gwałtownym gestem wydał rozkaz szucmanowi, żeby go znowu uderzył. Policjant usłużnie podbiegł i schyliwszy się, kilkakrotnie z całej siły walnął Wiktora gumową pałką po kręgo­słupie. Mężczyzna strasznie krzyknął z bólu, ale zrobił wszystko, żeby nie upaść. Ból był straszliwy, Wiktor gwałtownie słabł, jednak skupiał się na tym, żeby nie stracić przytomności. Instynktownie usiłował się bronić za wszelką cenę. Kiedy Niemiec znowu do niego podszedł i uderzył go w twarz, Wiktor zrozumiał, że oprawcy chcą go przestraszyć, załamać i pokonać psychicznie. — Nie chcesz mówić? — Umrzesz! Wszyscy umrzecie! Wiktor milczał. — Każdego ranka widzicie tych, którzy współpracowali z bolszewikami i nie chcieli się do tego przyznać. Ich kości już gniją! Chcesz, żeby ciebie to spotkało?!

Wiktor, który cały ociekał potem, dalej milczał. Ale gdy tak cierpiał i nie pa­trzył na oprawcę, wyczuł, że Niemiec chce być proszony o litość. Ponieważ Wiktor znowu został pobity, tym bardziej nie chciał tego zrobić. Milczał i z trudem oddychał, ciężko opuściwszy obwiedzione czarnymi kołami oczy. — My was nauczymy porządku! Zobaczycie, co znaczy niemiecka po­tęga! — Niemiec dziko wrzasnął. W tym momencie Wiktora już to nie obchodziło. Znowu zrobiło mu się ciemno w oczach. Ledwie się trzymał na nogach. Chwiejąc się, opadł na ścianę z przymkniętymi oczami i z najwyższym trudem łapał oddech. Rozwścieczony esesman oddalił się od niego i głośno tupiąc butami, zawrócił w stronę biurka. — Odprowadź go! — wrzasnął do szucmana zachrypłym głosem. Odprowadzony przez wartownika, powłócząc nogami, Wiktor dobrnął do sali. Rozdział 166

Dwa razy w miesiącu Joanna Korzeniowska składała do kancelarii w Son­dergericht podanie o widzenie z uwięzionymi. Gdy uzyskała przyzwole­nie, na spotkanie z nimi przywoziła paczki. Znajdował się w nich pożywny prowiant, bielizna, a także i mydło. Paczki, zwane peredaczami, przekazywane były przez strażników, dlatego swoją małą rączką wciskała im szybko i zręcznie trochę pieniędzy, żeby mieć pewność, że paczki zostaną dostarczone. Piotrowicz pouczył ją w niejednym; jak trzeba się kontak­tować ze strażnikami ubranymi na czarno, a także z tymi, którzy mieli na sobie mundury policji niemieckiej i przybyli tu wraz z armią najeźdźczą. Zda­rzało się, że także i wartownikom wręczała paczki wypełnione smaczną za­wartością. Po pewnym czasie też zauważyła, że na szeregowych hitlerowcach duże wrażenie wywiera jej uroda. Ich zachwyt i mimowolne względy stopniowo umniejszały jej lęk, ale sił z miesiąca na miesiąc ubywało. Tylko młodość była jej sojuszniczką. Ważne było także wsparcie Wincentego Żmudzkiego. Był dla niej ojcem, bratem i niezawodnym przywódcą w ich ciągłych podróżach zarówno w dzień, jak i w nocy, ponieważ dni w zimie były bardzo krótkie. Zimą wyjeżdżali wcześnie, kiedy jeszcze było bardzo ciemno. Także najczęściej wracali w nocy. Podróże stawały się coraz bardziej niebezpieczne, bo pełne uzbrojonych Ukraińców. Jechali, oglądając unoszące się ponad lasami czerwone łuny. Z bliższych i dalszych okolic dochodziły wieści tak przejmujące grozą, jak te łuny widoczne ze wszystkich stron. Słyszało się coraz częściej, że Ukraińcy atakowali Polaków w ich siedzibach, a nawet zabijali. Wszystko to z każdą chwilą stawało się coraz bardziej niepokojące. Jednak Żmudzki i Joasia starali się nie zwracać na to uwagi, chociaż z gęstwiny lasów nad ich głowami

coraz częściej i z nagła wielkimi łukami przelatywały czerwone kule zapala­jące, mające wzniecać pożary. Joasia bardzo szybko zrozumiała, że bez Żmudzkiego nie mogłaby odby­wać podróży do Łucka. — Żeby z tego nie powstały wielkie pożary — przerywając milczenie, zauważył Wincenty. Wkrótce zaczęli się domyślać i pojmować, że kule, które towarzyszyły im w podróży, coraz częściej kierowane były do tutejszych Polaków, do ich mieszkań i siedzib. Ale nie chcieli o tym mówić głośno i nawzajem odbierać sobie odwagi. Nie zdra­dzali się przed sobą z tymi uczuciami i powstającymi w nich coraz to nowymi lękami. Niewiele mówiąc, Wincenty zdecydowanie i wprawnie popędzał swoje konie do przodu. Dzięki pomocy i pośrednictwu adwokata Piotrowicza Joanna mogła wresz­cie zobaczyć się z Wiktorem. Miało to być ich pierwsze widzenie się od wielu tygodni rozstania. I tutaj również towarzyszył jej Wincenty, który zawiózł ją saniami pod samo więzienie. Joanna wyruszyła w stronę wielkiej bramy, on zaś przystanął z saniami w pewnej odległości, obserwował ją i nad nią czuwał. Ale kazano jej bardzo długo czekać. Z niewiadomych, niezrozumiałych przy­czyn musiała kilka godzin krążyć dookoła więzienia i coraz bardziej się mar­twić. Wreszcie zobaczyła swojego męża wychodzącego z bramy więzienia. Najpierw dostrzegła ubranego na czarno strażnika z karabinem przewieszo­nym przez ramię. Obok niego powolnym, a zarazem nerwowym, niepewnym krokiem szedł Wiktor, rozglądając się uważnie. Miał na sobie zniszczony płaszcz, na głowie zimową czapkę z nausznikami. Twarz pożółkła, zmęczona, z sińcami pod oczami nie zdradzała żadnych zamiarów ucieczki, jednak straż­nik go nie odstępował i ani na chwilę nie spuszczał z obojga wzroku. Wiktor był bardzo blady i przygnębiony. Na widok Joasi tak się rozjaśnił, jakby zoba­czył przed sobą przybywającego anioła szczęścia, który mógłby go wydostać z sa­mych głębokości piekła. W pierwszej chwili zabrakło mu tchu i nie mógł nic powiedzieć. Rzucili się sobie w ramiona i długo nie mogli się rozłączyć. Do­piero gdy łzy tak pozalewały im oczy, że nic nie widzieli, powoli i odrobinkę odsunęli się od siebie i z trudem zaczęli je ocierać. I znowu przypadli do siebie, nie pragnąc niczego mówić, tylko być przy sobie bez końca. Lecz obok rozległ się głośny i szorstki krzyk wartownika: — Nu szczo?! Wże bude konec´!3 Wiktor nie chciał o sobie opowiadać, żeby nie przestraszyć Joasi, nie załamywać jej i oszczędzić nadmiernie przygnębiających wiadomości domownikom. Był bardzo skupiony, poważny i zastanawiał się, czy jego żona dostrzega ślady pobicia. — Jak się czujesz?! — z najwyższą troską wykrzyknęła Joanna. — Strasznie ciebie pobili?! — nagle zalała się łzami. — Och, moja najdroższa Joasiu… Bóg dał mi się podnieść… — Wiktor

wolał milczeć na swój temat. — O wiele gorzej jest z innymi. Prawie każdego dnia o świcie ciężarówka otoczona uzbrojonymi żołnierzami niemieckimi pełna więźniów wyjeżdża do lasu… i wraca pusta! — krzyknął. — My na to patrzymy… Jedni tracą resztę sił, a inni na odwrót, usiłują… się nie poddawać… — My nieustannie się za was modlimy! — odpowiedziała śmiertelnie po­bladła Joanna. — Piotrowicz słyszał, że już także i w Stalingradzie Niemcy ponoszą wielkie straty… A zło szaleje przed zgonem! — Dlaczego tyle ofiar, tyle ludzkiej krzywdy?! Dlaczego szatanowi tyle wolno? — Błagam cię, nie mów o szatanie… Od całej rodziny mamy dla was niezli­czone słowa otuchy i zapewnienia o wielkiej miłości. A z Wincentym przywieźliśmy te paczki. Dla ciebie, dla twojego ojca i Julka. Robiliśmy je wszyscy razem. Nawet Magdalenka nam pomagała… Ach, jak gorliwie! Mówiła o tobie bez prze­rwy, a ja jej obiecywałam, że już niedługo powrócisz do domu! — Och, moja najdroższa, najukochańsza córeczka! Jakże chciałbym ją zobaczyć… Czy ja się doczekam?! — Zobaczysz ją! Pan Bóg to sprawi. Wiktor milczał. Westchnął, a po chwili znowu objął Joasię i bardzo mocno ją do siebie przycisnął. — Tutaj… jest dla was czysta bielizna, różne ciasta i boczek. Tak szybko się nie zepsuje… Wszystko przeglądali, ale niczego nie brakuje… Ach! — dodała po chwili. — Przeniosłam pod paltem… opłatek owinięty w czystą szmatkę… i w papier, żeby się nie połamał. Podzielisz się nim ze swoimi towarzyszami niedoli. Życz im od nas wszystkiego najlepszego i opieki boskiej! — Och, moja Joasiu! — jęknął Wiktor. — Nie masz pojęcia, co tutaj ro­bią… z ludźmi! Joasia nic nie odpowiedziała, tylko gwałtownie przytuliła się do męża. — Co z nami będzie?! Ratuj nas! — wykrzyknął Wiktor. — Mój najdroższy, nie trać nadziei… — odpowiadając, starała się odzyskać spokój. — Trzeba, jak mówi Piotrowicz, uzbroić się w cierpliwość… On już napisał do wszystkich sąsiadów, dzwonił do nich… A w Sondergericht już powiedział, że ma od nich bardzo dobre wieści. Od Berga dostał bardzo życz­liwą odpowiedź. Bergowie przysłali już list, w którym wyrażają się o was z wielką przyjaźnią i z niepokojem. Popierają was ze wszystkich sił, żebyście tylko zostali uwolnieni… Mamy wielką nadzieję, że listy od pozostałych sąsia­dów nadejdą… za parę dni. Wiktor słuchał z wielką uwagą i milczał. Wciąż się zastanawiał, czy Joasia dostrzegła na nim ślady pobicia. — Oni was lubili, a ty chodziłeś do nich uczyć się języka niemieckiego. Piotrowicz wielokrotnie mówił o tym w Sondergericht… i to im się podobało.

Dzięki temu szybciej uzyskał dla mnie dalsze przepustki… — Och, to dobrze! — Wiktor znowu objął i przytulił Joasię do siebie. — Żyjecie! A jak mówi Piotrowicz, są to nieprzerwane nici waszego życia. One… się snują. One tkają nadzieję. Berg już wie o wszystkim. Także i Miller. Nasi sąsiedzi bardzo chcą wam pomóc. Także i Miller… — Opłacacie jakoś tego adwokata? — po chwili spytał Wiktor. — No, opłacamy, jak tylko możemy. Na różne sposoby. Widzimy, że on chce nam pomóc… Ale też znajomości ma takie, że to jest wprost zdumiewające. — Ach! Nie spodziewałem się tego! — Wiktor się cieszył. Raptem Joasia zamilkła i popatrzyła na niego z przejmującą powagą. W jej oczach nie było widać trudnej prawdy o losach wuja Stanisława Kraszew­skiego. Myślała o tym z wielkim smutkiem i milczała, mając przed oczami zrozpaczoną i zapłakaną teściową. Wiktor zaś, niczego nie przeczuwając, z miłością patrzył na żonę. Ale widząc ją tak dziwnie zamyśloną, westchnął i mimo woli pokiwał głową. W tej chwili Joasia powiedziała cicho: — Może wojna niedługo się skończy? Rosja podobno z wielką siłą przeciw­stawiła się armii hitlerowskiej. To wprost… zdumiewające! Wiktor popatrzył na nią bez uśmiechu, ale z wielką uwagą. Po chwili objął żonę obiema rękami. Joasia też objęła go swoimi drobnymi rączkami, przytu­liła się do niego i całowała w zapadłe i szorstkie od zarostu policzki. Wiktor natychmiast jej odpowiedział jeszcze mocniejszym uściskiem. Trwali tak przytuleni do siebie, ale kończył się czas, w którym pozwolono im być ze sobą. Joasia jeszcze raz przekazała mu pozdrowienia od całego domu, pocałunki od Róży, Magdalenki, Malinowskiej i od całej rodziny. Podtrzymywała Wik­tora na duchu, mówiąc, że każdego ranka i wieczoru wszyscy się za nich modlą i czekają na odmianę ich losu. Na koniec bez słów i z wielkim oddaniem uśmiechnęli się do siebie. Pożegnali się ze łzami w oczach, a Wiktor odpro­wadzony został do celi przez uzbrojonego strażnika. Rozdział 167

Za pośrednictwem aparatów radiowych docierały do ludzi wiadomości ze wschodu i z zachodu. Chociaż Niemcy wydali surowy zakaz posiadania radia, Polacy nie stosowali się do tych rozporządzeń. Na terenie Wołynia nasłuchiwali wszystkich wiadomości, także i po rosyjsku. Prawdy o niemiec­kich klęskach nie dawało się już ukryć. Sroga zima w latach 1941 i 1942 nie­zwykle osłabiła Niemców wewnątrz Rosji, na jej rozległych, wielkich prze­strzeniach. Stracili na wschodnich frontach cały impet planowanej przez Hitlera wojny błyskawicznej. Przede wszystkim nie dało się ukryć, że przegrali, odnosząc wielkie straty, bitwę o Moskwę. Armie niemieckie utworzyły zbyt wiele frontów równocześnie i siły

zbytnio się rozproszyły. Na rozkaz Führera zaślepionego wiarą we własny ge­niusz i chciwością hitlerowcy zapuścili się aż na Kaukaz, po ropę naftową. A gdy już tam przybyli, upojeni szybkim marszem, niezakłóconym większymi przeszkodami, okazało się, że szyby naftowe są już spalone. Na spotkaniach z adwokatem Piotrowiczem Korzeniowska i Żmudzki do­wiadywali się, że już od miesięcy toczy się wielka i straszna bitwa o Stalingrad. Coraz głośniej słychać, że Rosjanie absolutnie nie zamierzają oddać tego mia­sta w ręce wroga i na frontach wschodnich przechodzą do wielkiej ofensywy. Joasia i Wincenty dowiadywali się od Piotrowicza o wciąż nowych i zdumiewających wydarzeniach, chociaż adwokat nie przyznawał się, skąd ma takie informacje. — Sprawy zaszły bardzo daleko… A teraz powszechnie wiadomo, że i Żydzi są przez Niemców wywożeni do obozów śmierci… — mówił, głęboko wzdychając. Zdawało się nawet, że oczy jego przy tym bardzo zwilgotniały. Zamilkł na chwilę, spuszczając wzrok, a po chwili dodał z oburzeniem i z wielkim żalem: — Dochodzą nas wiadomości o tym… jak Churchill i Roosevelt głośno mówią całemu światu, że los Żydów w tej wojnie… dla Anglii i dla Stanów Zjednoczonych, a także dla pozostałych państw zachodnich, jest sprawą poboczną! Teraz dla nich liczy się tylko to, że Stalin zaczyna poko­nywać Hitlera! Los Żydów ich wcale nie obchodzi! — A czy oni jako nasi sojusznicy pomogli nam w 1939 roku?! — z najwyż­szym oburzeniem wykrzyknął Wincenty. — Na samym początku wojny, we wrześniu Francja i Anglia wspólnie postanowiły, że nie dotrzymają zawartego z nami układu o udzieleniu pomocy w razie napaści Hitlera. I gdy już należało nam przyjść z pomocą, zdecydowały, że nie wtrącą się do wojny z Niemcami i w niczym nam nie pomogą. — No i tak się stało! Pierwszy i najgorszy atak został wymierzony w nas — przytaknął Piotrowicz. — Rosjanie też początkowo ponosili wielkie klęski. Ale znaleźli wspaniałego sojusznika w straszliwym mrozie, który pierwszy pokonał Niemców. A oni jeszcze na tych niezmierzonych przestrzeniach utworzyli zbyt wiele frontów i się rozproszyli. Natomiast Rosjanie ochłonęli, zebrali swoje niewykorzystane rezerwy i zdobyli się na tak potężny i skuteczny opór, że teraz już zdecydowanie przechodzą do ofensywy — mówił adwokat. — O, na tym ogromnym łuku z północy na południe… ponieważ Hitler w swoich wielkich decyzjach strategicznych, zgodnie z dumnym Planem Barbarossa, jeszcze jak wariat rzucił się… na południe Rosji. — Teraz podobno już i Zachód przyłącza się do frontu wschodniego… — coś sobie przypominając, po chwili zauważyła Joasia. — Chyba działa tu zachodni wywiad… — domyślił się Wincenty. — Skoro oni ze wszystkich możliwych stron zbierają informacje. Przecież mieli na to czas! — dodał drwiąco.

Piotrowicz nie był jedynym źródłem wiedzy o ludobójstwie, którego dopuszczają się hitlerowcy. Zewsząd bowiem słyszało się, że w każdym mieście, nawet w tych najmniejszych, Niemcy likwidują, zabijają, wyniszczają głodem mieszkańców zamkniętych dzielnic żydowskich. Robią to powszechnie i bar­dzo sprawnie. A od początku, podczas całej wojny pod byle pretekstem zabijali Polaków, z bezwzględną determinacją mordowali także Cyganów i bez­pardonowo wyniszczali mniejszości narodowe. Zwłaszcza Żydów Niemcy rozstrzeliwali pośpiesznie, a ich ciała wrzucali do dołów. Budziło to w ludziach krańcowe przerażenie. Było wiadomo, że kto uratuje Żyda, natychmiast zostanie wywieziony do Oświęcimia i tam jego los pod każdym względem stanie się niepewny, najczęściej tragiczny. W okupowanej Polsce ludzie nie mogli pojąć, dlaczego organizacje międzynarodowe nie chciały przycho­dzić Żydom z pomocą. Bardzo często zapytywali o to, gdzie są organizacje humanitarne, które powinny przeciwstawiać się tak bezkarnemu ludobójstwu. Europa nie wychylała się poza swoje granice. Było to dla niej obojętne, że komunistyczna Rosja z niespotykanym okrucieństwem obchodziła się z wielomilionowymi rzeszami ludzi, których zamknęła w obo­zach koncentracyjnych zwanych łagrami. — To jest Zachód! — często powtarzali ludzie bardzo zmartwieni i pozba­wieni jakiejkolwiek nadziei. — Zawsze taki sam. — W 1939 roku, gdy Hitler z całą potęgą wyruszał na wschód, wy­starczyło mu zadać w plecy kilka potężnych ciosów i prawdopodobnie wojna bardzo szybko by się skończyła. Nie byłoby tego przerażającego i bezkarnego ludobójstwa. Ale oni zawsze czekają, żeby w najtrudniejszym… ktoś ich wyręczył. Rozdział 168

Hitlerowcy, choć ponosili coraz większe klęski, jednak się nie poddawali. Realizując swoje wspaniałe plany zdobycia nowych i wielkich przestrzeni życiowych, Niemcy nie ustawali w mordowaniu Polaków i polskich obywateli za prawdziwe lub wymyślone przewinienia, za najmniejszy odruch buntu. Śpieszyli się coraz bardziej i nie umniejszali swojego okrucieństwa. Ze wszyst­kich zakątków Polski dochodziły przerażające wiadomości, że za jednego zabitego przez Polaków Niemca mordują pięćdziesięciu albo i stu Polaków. W tej sytuacji dzień i noc nie dawały spokoju ludziom pytania, co się stało z polskim wojskiem. Wielu przypuszczało, że być może polscy oficerowie zostali wywie­zieni do obozów koncentracyjnych, gdzie wykonując niewolniczą pracę, umie­rają z głodu, chorób i z krańcowego wycieńczenia. Wojsko polskie nagle stop­niało i nikt nie mógł dać pełnej odpowiedzi, jaka była tego przyczyna. Polacy już nie mieli swoich obrońców i swojego oręża.

— Czy wojsko polskie jeszcze się odrodzi? — Pytania te powracały i nikomu nie dawały spokoju. Ale, jak coraz częściej wieść niosła, na terenach okupowanych przez Niemców i przez Rosję powstały potężne oddziały partyzanckie. W praktyce stworzyły one wielotysięczne podziemne wojsko polskie, które prowadziło działania dywersyjne. Słyszało się nieraz, że całe pociągi wiozące broń i amunicję dla niemieckich armii na wschód były wysadzane w powietrze przez doskonale zorganizowane i o wszystkim powiadomione oddziały par­tyzanckie. Działalność dywersyjna partyzantów okazywała się dla okolicznej ludności niezwykle niebezpieczna, a nawet zgubna. Bardzo często się zdarzało, że Niemcy oskarżali o współpracę z partyzantami mieszkańców całych wsi i wszystkich mordo­wali. Polska ziemia, jak długa i szeroka, okry­wała się licznymi mogiłami, do których ściekały rzeki krwi niewinnych ludzi. Od pewnego czasu słyszało się na Wołyniu, że jeden odłam polskich partyzantów zaczął współpracować z Rosjanami, by bronić swoich rodaków przed napadami Ukraińców. Bezbronna ludność polska była już wyniszczana na wszelkie sposoby. Ciosy zadawane polskiemu narodowi z bezprzykładnym okrucieństwem padały ze wszystkich stron. A teraz ziemi wołyńskiej i jej mieszkańcom zgotowano prawdziwe piekło. W nowej rzeczywistości ludzie dowiedzieli się, że bolszewicka Rosja tworzy prokomunistyczną siłę wśród Pola­ków. Brali w tym udział również młodzi Żydzi, których niezwykle fascyno­wała idea rewolucji komunistycznej. Kiedy szala zwycięstwa zaczęła się przechylać na stronę Rosjan, także wielu Polaków cieszyło się z wielkiej od­miany losu na froncie. Znikąd już bowiem nie można się było spodziewać pomocy. Z kolei inni zaczynali mówić, że znowu w różnych miejscach widać wysłanników Rosji, tak zwanych politruków. Ale też agenci bolszewiccy nie zawsze tak chętnie się ujawniali. Byli nimi przeważnie ludzie o niejasnych życiorysach i nieznanym pochodzeniu. W tej sytuacji zwykli ludzie, których wojna i wszystkie nieszczęścia ciężko doświadczyły, zaczęli się domyślać, że wraz z wojennym chaosem mogą nadejść nieprzewidziane zmiany. — A może teraz młodzi Żydzi, którzy ocaleli z hitlerowskich prześlado­wań, poczuli siłę i wsparcie Rosji? — zastanawiali się niektórzy. — Poginęli starozakonni, a ci, którzy wcześniej zerwali z tradycją, stworzyli międzynarodowy ruch socjalistyczny — dodawali inni. — Ciągle te rewolucje, wojny i przewroty! A mały, biedny człowiek nie może za­znać spokoju… — pojękiwali starzy. — A z drugiej strony podobno to najwięksi kapitaliści wynieśli Hitlera na samą górę, żeby wyruszył na wschód po niezmierne bogactwa surowcowe Rosji i po naftę — wyjaśniali młodzi. — I oto nadeszły czasy, gdy nowi władcy tego świata chcą sobie

podpo­rządkować wschód. A może i cały świat? — Ze smutkiem potrząsano głowami. — Najpewniej to oni wymyślili pogardę dla nas, ażeby usprawiedliwić gra­bieże, straszne zniszczenia, ludobójstwo i obozy śmierci! — Bogactwa?! I za taką cenę?! — wykrzykiwano z przerażeniem i zgrozą. Rozdział 169

W Kamilówce każdego wieczoru cała rodzina modliła się o ratunek dla uwięzionych bliskich. Wszyscy klękali do wspólnej modlitwy i długo modlili się na różańcu. Często towarzyszyli im oboje Lipscy. Rodzice Joasi wciąż przebywali w domu Korzeniowskich i jak przed laty wspierali ich w trudnym życiu codziennym, gdy w domu zabrakło mężczyzn. Jak kiedyś, tak i teraz pomagali w gospodarstwie, kiedy tylko mogli. A nie byli już młodzi. Niejednokrotnie ogarniało ich ogromne znużenie, ale tego nie dawali po sobie poznać. Pomagali w domu, pocieszali Różę, krzątali się i starali wyręczyć kobiety w niejednej bardzo ciężkiej pracy. Również Joasię bardzo wspierali na duchu, troszczyli się o nią i razem z jej domownikami przygoto­wywali paczki dla więźniów. A przede wszystkim wieczorami bardzo długo modlili się w intencji uwię­zionych. Wraz z całą rodziną modliły się podrastająca Ania, Malinowska, obie jej pomocnice — Lodzia i Hania, a także Magdalenka, maleńka córeczka mło­dych Korzeniowskich. Podczas wspólnych modlitw tuliła się do mamy i do babci. Wielka żarliwość i błagalny ton tych modłów podpowiadały jej, że świat, na którym tak niedawno się pojawiła, jest dziwnie poważny i niezwykle trudny do zrozumienia przez bardzo małe dziecko. Od­czuwała wokoło siebie nastrój pełen napięcia i głębokiego niepokoju. Odru­chowo pragnąc coś z tego zrozumieć, z naturalną ciekawością poznawała otoczenie. Szukając dla siebie poczucia bezpieczeństwa, cierpliwie i ufnie gar­nęła się do swoich najbliższych i do wspólnej modlitwy, od której nikt jej nie odpychał. Ale zmęczona Madzia szybko zasypiała w ramionach Joasi albo Róży, która teraz tak często wyręczała synową w pielęgnowaniu małego dziec­ka. Joasia musiała wcześnie kłaść się spać, ponieważ następnego dnia, a nawet jeszcze przed świtem wyruszała w długą podróż do Łucka z oddanym sobie Wincentym Żmudzkim. Podczas tych dalekich i częstych podróży Joasia Korzeniowska niejedno­krotnie dotkliwie marzła, choć nogi bardzo szczelnie okrywała grubą baranicą. Zima tego roku była wyjątkowo sroga, a podróże trwały wiele go­dzin. Bardzo marzła, chodząc lub stojąc przy dawnym klasztorze Brygidek, pod bramą więzienia. Przez wiele godzin musiała czekać na urzę­dowe przyjęcie przepustki, której otrzymanie pomagał załatwiać adwokat Piotrowicz. Oboje z Wincentym wyczuli, że znajomości miał o wiele szersze, aniżeli można się było spodziewać,

sądząc po pozorach. Ale i tak widzenie się z uwięzionymi łączyło się z wielkim upokorzeniem odwiedzających. Choć wydawało się, że wszystko jest załatwione, Joanna przez wiele godzin krążyła w pobliżu murów i bramy więzienia. Poma­gała jej tylko żarliwa modlitwa na różańcu. Trzymała ją na duchu również i pamięć o tym, że oni tam na nią czekają jak na zbawienie. Przynosiła im wieści z wolnego świata, paczki, ściskała i przekazywała pozdrowienia od całej rodziny, przynosiła naj­świeższe wiadomości, a także dodawała otuchy. Nieustanna, wielogodzinna mo­dlitwa na różańcu wlewała w nią potężne siły i pozwalała zapomnieć, że tak długo musi krążyć przed bramą więzienną i wyczekiwać jej otwarcia. Pomimo wielkiego wyczerpania fizycznego Joanna nie traciła nadziei i zdo­bywała nowe siły. Dzięki radom Piotrowicza, żeby uła­twić i odrobinę przyśpieszyć widzenie albo za nie podziękować, nauczyła się nie­którym policjantom dyskretnie wręczać różne upominki. Zauważyła także, że swoją wielką odwagą zyskuje uznanie, a nawet i sympatię niektórych esesmanów. Potem podjęła decyzję, by dobrym jedzeniem także przekupić strażników w hitlerowskich mundurach. Sprytnie i bardzo zręcznie zaczęła wręczać Niemcom paczki. Szybko bowiem spostrzegła, że bardzo lubili wyborne jedzenie. Ale próby nawiązania bliższego kontaktu z uzbrojonymi policjantami kosztowały ją wiele nerwów. Nigdy bowiem nie była pewna, czy któryś z nich nie zaskarży jej przed swoimi zwierzchnikami. Tymczasem z głębi okupowa­nego kraju dochodziły wieści, że hitlerowcy w Wielkopolsce wysiedlali całe polskie wsie, zabierali Polakom dobytek i rozdzielali go pomiędzy Niemców przesiedlonych ze wschodu. W miastach również obdzierano Polaków z ich majątków, zabierano im miejsca pracy i wysiedlano ich do Generalnej Guberni. W ciągu roku z Kraju Warty wywieziono siedemset tysięcy Polaków i wyrzucono ich na bruk na drugim końcu Polski. W ten sposób ludzie pozbawieni środków do życia znosili straszliwe cierpienia, głód i wielką biedę. Uwięzieni Korzeniowscy z wielkim napięciem i niepokojem czekali na listy od byłych niemieckich sąsiadów, którzy słuchając nakazu władz hitle­rowskich, wyjechali do okupowanej zachodniej Polski. Gdy doszło do skutku następne widzenie, Joanna podnosiła na duchu Wiktora, ponieważ o sytuacji uwięzionych informował ją Piotrowicz i cały czas pocieszał. — Teraz wszyscy chcą wam pomóc! — pamiętając o tym, wykrzyknęła Joasia. Wiktor, słysząc to, odetchnął i nieco się rozjaśnił. Ale po chwili Joasia z westchnieniem dodała: — No, jeszcze będzie sąd… wojskowy. Ja też jestem… bardzo niespokojna. Choć Piotrowicz nie wygląda na przestraszonego. Podobno im wcześniej, tym lepiej…

— Tak myślisz? — upewniał się Wiktor. — No… natychmiast wrócicie do domu. — Czy to możliwe, Joasiu? — Jestem przekonana, mam wielką nadzieję. — Oby tak było. A co… z moim ojcem i z bratem? — Ja im mówię to samo co tobie. Piotrowicz nas zapewnia, że wszystko idzie… bardzo dobrze! — wołała z radością. Wiktor patrzył na nią w milcze­niu i z wielką uwagą. Po chwili uśmiechnął się, przytulił ją do siebie obiema rękami i bardzo długo, bardzo mocno uścisnął. Joasi z wielkiego wzruszenia aż zabrakło tchu. Pobladła, po chwili się zarumieniła, ucałowała pożółkłą twarz męża z obu stron i szybko otarła łzy, które dwoma niepowstrzymanymi stru­mykami rzuciły się jej z oczu. W tym momencie rozległ się krzyk wartownika. Popatrzyła na niego nerwowo, zastygła w bezruchu, po czym zerwała się z ławki i oddaliła z głębokim westchnieniem. Wiktor powrócił do celi i podzielił się dobrym jedzeniem z pozostałymi więźniami. Nie zostało mu prawie nic, ale poczuł się wzmocniony i bardziej ożywiony niż zwykle. Wbrew oczekiwaniu bardzo długo nie mógł zasnąć. Niemal przez całą noc słyszał razem ze współwięźniami wstrząsające odgłosy, dochodzące z sąsiednich cel. Z jednej strony rozlegały się dzikie, przerażające wrzaski, wycie, niemal jakieś szatańskie śmiechy, a po jakimś czasie na zmia­nę rozdzierający płacz i rozpaczliwe krzyki. Z przeciwnej strony, w drugiej celi słychać było nabożne śpiewy religijne, żarliwe odmawia­nie litanii, a potem różańca. Te gorące modlitwy i nieustanne śpiewy rozlegały się do późnej bardzo nocy. — Co się tam dzieje? — zapytał półgłosem sąsiada, który też kręcił się na swojej pryczy, nie mógł zasnąć i przewracał się z boku na bok. — No… — zapytany więzień głęboko westchnął i po chwili powoli odpowie­dział: — Ty, Wiktor, nas posiliłeś i my trochę… nabraliśmy otuchy. Jutro słońce jeszcze dla nas wzejdzie, ale oni tam, za ścianą… już więcej jeść nie będą. Przerażony Wiktor zamilkł i znowu zaczął nasłuchiwać. Całą noc rozlegały się straszliwe krzyki, huki, walenie w ściany. Siedzieli tam Ukraińcy skazani na bardzo bliską śmierć, już następnego ranka. Śpiewy religijne i modlitwy dochodziły od rodziny Polaków, też skaza­nych na śmierć najbliższego dnia. Ludzie z sali, w której był uwięziony Wiktor, również nie mogli zasnąć. Byli jak sparaliżowani. W większości do rana już nie zasnęli. Przed samym świtem, gdy mroki nocy zaczęło rozpraszać blade światło, do obydwu sąsiednich cel z hałaśliwym dudnieniem i zgrzytem wtar­gnęli uzbrojeni wartownicy. Wyprowadzili wszystkich skazanych i zatrzasnęli za sobą drzwi. Wewnątrz sali Wiktora zapanowała głęboka cisza. Po chwili paru towarzy­szy wspięło się na rękach, oparło łokciami na parapetach. Posępnie milcząc, patrzyli na podwórze wię­zienne, które pogrążone w mrokach zimowego

poranka nie dawało skaza­nym cienia nadziei. Stały tam już dwie okryte plandeką ciężarówki, przy których były opuszczone tylne klapy. Na podwórze pośpiesznie wypędzano dziesiątki skulonych mężczyzn. Gestapowcy, poganiając ich ostrymi i gardłowymi wrza­skami, gwałtownie i pośpiesznie wpychali do samochodów. Dookoła biegały, kręciły się usłużne, szarobrunatne, doskonale wytresowane owczarki niemiec­kie o silnych i zręcznych ciałach. Biegały dookoła ciężarówek i z dziwną gorli­wością pomagały wpędzać przerażonych ludzi do budzących lęk i grozę pojaz­dów i zmuszać ich do wstąpienia na drogę wiodącą prosto na śmierć. Gdy stłoczeni wypełnili wszystkie miejsca, ciężkie klapy z tyłu samocho­dów zostały za nimi natychmiast zamknięte. Kilkunastu Niemców wskoczyło do szoferek i ciężarówki, nieubłaganie zawróciwszy na więziennym bruku, chwilę później zniknęły za wielką i ciężką bramą. — Wywieźli ich do lasu. — Na egzekucję. — Do piachu… Rozdział 170

Zapuszczając się aż do samych głębin Rosji i ulegając nadmiernemu rozma­chowi strategicznemu, Niemcy rozdzielili swoje siły na wiele frontów. Zgodnie z planem jak najszerszego uderzenia na północy rozpoczęli wielkie oblężenie Leningradu, zwanego za czasów carskich Petersburgiem. Piękne miasto północy, stolica carów, nie otworzyło swoich bram dla na­jeźdźcy. Jego mieszkańcy się nie poddali i podjęli zdecydowaną obronę. W od­powiedzi hitlerowcy rozpoczęli długotrwałe jego oblężenie mające pozba­wić obrońców najbardziej koniecznych środków do życia. Poddał się Paryż i inne stolice europejskie, lecz ani jedno wielkie rosyjskie miasto w tej wojnie nie uległo. Leningrad otoczony przez niemieckie armie i wszelkie ich siły, pozbawiony dostaw żywności rozpaczliwie odpierał wszystkie ataki i się nie pod­dawał. Ludzie ginęli, umierali z głodu, chorób i od zimna, cier­pieli fizycznie, znosili przerażające udręki i trwali w uporze. Oblęże­nie ciągnęło się już drugi rok, drugą straszliwą zimę i się nie kończyło. Rosjanie w żadnej mierze nie ufali Niemcom i zaciekle się przed nimi bronili. Doskonale wiedzieli, w jaki sposób Niemcy militarnie, politycznie i moralnie traktowali ich najbliższego sąsiada z zachodu. Gdy Leningrad był oblegany, Niemcy powaleni przez srogą zimę nie mogli prze­łamać rosnącego oporu Rosji i niespodziewanie także dla samych siebie prze­grali bitwę o Moskwę. Hitler bez wspólnej na­rady, bez zastanowienia i bez zgody swoich generałów przejął dalsze pro­wa­dzenie kampanii wojennej na wschodzie. Niezłomnie wierząc w swój geniusz, szybko i za wszelką cenę postanowił wreszcie odnieść wielkie zwycięstwo. Zdecydował, że natychmiast

zdobędzie Stalin­grad. Był całkowicie i bezkrytycznie przekonany, że miasto w żadnym wy­padku się nie obroni. Jednak po kilku miesiącach zaczęły się rozchodzić wieści, których pomimo niesłychanej siły propagandy hitle­rowskiej nie można było ukryć. Oto niemiecka armia, która uderzyła już na rozkaz samego Führera, nieodwracalnie przegrywa! Mimo straszliwych ataków Rosjanie się nie poddawali. Z największą ofiarnością bronili pod Stalingradem dostępu do swojej ojczyzny. Po nieprzerwanych, trwających dzień i noc ata­kach lotniczych, które miały osłabić przeciwnika, piechota niemiecka weszła do miasta, ażeby je ostatecznie opanować. Odpowiedziały jej tysiące ziejących straszliwym ogniem katiuszy i towarzyszących im dział i moździerzy. Potem walki przeniosły się do centrum miasta. Wewnątrz niego zniknęły już wszelkie linie frontu. Każda uliczka, każdy zaułek, każdy mur był odrębną fortyfikacją i trzeba było o te pozornie małe pozycje staczać krwawe boje. Domy, uliczki, zaułki, narożniki domów przechodziły z rąk do rąk. Bardzo młodzi Rosjanie, w wieku od trzynastu do siedemnastu lat, wal­czyli jak szaleńcy. Niemców pomiędzy sobą nazywali potworami o ludzkich twarzach. W tych straszliwych, zaciekłych bojach, trwających dzień i noc, padło milion ludzi. Wszystko stanęło w ogniu i zatopiło się w dymie. Domy, drzewa, całe ulice ociekały krwią. Wszędzie leżały porzucone ciała rannych, którymi zająć się nie było komu i których nikt nie opatrywał. Niemcy, którzy weszli do Stalin­gradu, zostali błyskawicznie otoczeni. Dostali się w śmiertelną pułapkę. Ale Hitler absolutnie nie pozwolił swoim żołnierzom się poddać. Musieli walczyć do tragicznego końca, podczas którego niemal wszyscy zostali wybici. Wielu zaznało również straszliwych cierpień z powodu chłodu, głodu, ran i chorób. Z punktu widzenia strategii wojennej na wschodzie Armia Czerwona od­niosła niezwykle ważne zwycięstwa. Postawiły one na nogi nie tylko samą armię, ale również cały naród rosyjski. Dzięki tak wielkim sukcesom Rosjanie w krótkim czasie zreorganizowali się na nowo. Wstąpił w nich nadzwyczajny duch i odtąd pomnażali swoje siły. Wybuchł wielki patriotyzm w całym naro­dzie, który nie żałował żadnej ofiary. Rosjanie zaczęli dawać z siebie absolutnie wszystko. Jako naród dokonali niewyobrażalnego zrywu, którego Niemcy w naj­dalej idących planach nie zdołali przewidzieć. Na wschodnich frontach, których przybywało, rozpalały się zażarte, nieprzejednane starcia, zaciekłe walki obu stron, najeźdźcy i zaatakowanego. W strasznych, niekończących się bitwach ginęły setki tysięcy żołnierzy. W Armii Czerwo­nej ktokolwiek próbował siebie chronić i unikał uczestniczenia w bojach, był natychmiast rozstrzeliwany. Nie oszczędzano nawet oficerów. Z różnych źródeł dochodziły wieści, że dla generałów niemieckich stawało się jasne, iż Hitler jako naczelny wódz nie umiał ocenić sytuacji na froncie. Niemcy bowiem z dotychczasowych wielkich bitew i ataków wyszli niemal zupełnie

pokonani. Klęski i błędy w wojskowym i strategicznym wy­miarze były już prawie nie do odrobienia. Ale rozpędzona machina wojenna nie mogła się zatrzymać i cały wschód zalewany był oceanem krwi. Z jeńcami i z miejscową ludnością hitlerowcy niezmiennie obchodzili się bardzo okrut­nie, nawet jeszcze okrutniej niż z żołnierzami. I wciąż nie tracili dzikiej pewności siebie. Dlatego czuło się, że walki wejdą w nowy, bardzo krwawy etap. Równocześnie przegrywane walki na wschodzie niekiedy sprawiały wra­żenie, że Niemcy słabli i jakby miękli. Wydawało się, że skłonni byli pójść na ustępstwa, do których zostali zmuszeni. Zdawało się nawet, że chcieli uchodzić już za bardziej ludzkich. Jednak losy większości ludzi za­mkniętych w więzieniach i w obozach śmierci wciąż toczyły się według naj­gorszych planów. Tylko bardzo nieliczni mogli korzystać z okoliczności łago­dzących. Rozdział 171

Kiedy następnym razem Joasia spotkała się z Piotrowiczem, z największą radością usłyszała od niego, że w sprawie uwięzionych Sondergericht dostał z Niemiec nowe listy od kilku pozostałych sąsiadów. — A także i to, co w waszej sprawie… jest ukoronowaniem starań. Otóż urzędnicy z Sondergericht telefonowali do pewnych wysokich urzędów niemieckich… i uzyskali dla was bardzo korzystną odpowiedź. — Ach, Boże! — Joasia wykrzyknęła z ulgą. Przekonała się, że adwokat bardzo sprzyjał Korzeniowskim. Niczego nie zaniedbywał i z wielką czujnością pilnował ich spraw. Wykazywał się niezwykłą odwagą i zręcznością w kon­taktach z okupacyjnymi władzami niemieckimi. Na każdym kroku starał się, a zarazem potrafił być zdumiewająco skutecznym pośrednikiem. Joanna częs­to zachodziła w głowę, skąd się to bierze. Nieraz miała wielką ochotę poroz­ma­wiać na ten temat z Wincentym. Ale czuła się tak zmęczona, że odkładała to na później. Bliskie i niezwykle ważne cele odsuwały wszelkie rozmowy i głęb­sze refleksje na dalszy plan. Usłyszawszy od Piotrowicza o rosnących nadziejach dla uwięzionych, Jo­an­na bardzo głęboko odetchnęła. Ale zaraz cała jakby się roz­prostowała. Z jasnym, chociaż nie w pełni uświadomionym uśmiechem po­patrzyła na adwokata. Wszakże po chwili ona i Żmudzki usłyszeli: — Ale to jeszcze nie koniec… Będzie sąd wojskowy. — Ach! — Joanna krzyknęła gwałtownie. — Bądźcie spokojni. Wy nie musicie się bać. — Bogu dzięki! — z radością i z wielką ulgą wykrzyknął Żmudzki. — Niemcy już nie są tak mocni, jak im się zdawało. — Czyżby? — Joasia nie mogła uwierzyć.

— Oni to dobrze wiedzą… choć ukrywają wszelkimi sposobami. Ja też o tym dobrze wiem — mówił Piotrowicz z przekonaniem. — Rosja sowiecka po wielkiej bitwie o Moskwę i Stalingrad rośnie w siłę! — zauważył Żmudzki. — Prawdopodobnie tak… Zmieniają się koleje losu — dziwnie poważniejąc, odpowiedział Piotrowicz. — Wyczerpują się niemieckie siły i zasoby… Także psychiczne. Oni już utracili swoją niesłychaną pewność siebie. — O! — wykrzyknął Żmudzki. — Hitler pewnie już przestanie tak krzyczeć! — Och, nie wiadomo. — Ale wszystko jest w rękach Boga… — Na szczęście! — uśmiechnęła się Joasia. — Teraz jeszcze jedno spotkanie z waszymi bliskimi… Trzeba ich powia­domić, że wkrótce, że już niedługo… będzie sąd! Joasia spoważniała. Popatrzyła na niego z ogromną uwagą i zamilkła. Cie­szyła się z takiego obrotu spraw, z przebiegu wydarzeń i zmian na frontach wojennych. Tym bardziej że były one niespodziewane. Cały świat z zapartym tchem śledził walki Niemców i Rosjan na frontach wschodnich. Nawet więźniowie pozamykani w obozach śmierci, w wielkich i strasznych więzieniach czekali na wyzwolenie i nie tracili nadziei na swoje ocalenie. Wojna, życie i wypadki były straszne, a zarazem zaskakujące. Choć Piotrowicz zapewniał Korzeniowską i Żmudz­kiego, że wszystko idzie do przodu, dobrze się toczy i pomyślnie się zakończy, jednak Joasia w wielkim napięciu milczała i rozmyślała. Potem mówiła sobie, że już nie powinna się niepokoić. Przecież nie było widać prze­szkód i zdawało się, że sprawy zmierzają w upragnionym kierunku. Jednak jeszcze musiał się odbyć sąd nad Korzeniowskimi i ostatecznie ich uniewinnić. Rozdział 172

Natychmiast po tym spotkaniu Joanna jeszcze raz postarała się o widzenie z Adamem, Wiktorem, a także z Juliuszem. Chciała ich uprzedzić, przy­gotować na sąd, pomóc im i umocnić duchowo, ażeby nie bali się tak trudnego momentu. Ale sama, chociaż się do tego nie przyznawała, bardzo się bała sądu. Dlatego, póki mogła, korzystała z tego, że Piotrowicz ją pocieszał i nieustannie dodawał otuchy. W spotkaniu z uwięzio­nymi chętnie pomogli jej sami strażnicy, a w szczególności Stiopa Choryń­czuk. Jak gdyby na nią czekając, wyjrzał przez bramę i pozwolił wejść na dziedziniec bez przepustki. Joanna się domyśliła, że już znał najnowsze fakty tak ważne dla losu uwięzionych. Osobiście wyprowadził ich na dziedziniec więzienny i zatrzymał się w takiej odległości, ażeby nie przeszkadzać w rozmowie. Uwię­zieni byli niespokojni. Przywitali się z Joanną z widoczną, choć trochę przy­ćmioną radością. Wszyscy przysiedli na tej samej ławce, naprzeciwko

kopców, w których znajdowały się zwłoki pomordowanych bez mała pięciu tysięcy obywateli Rzeczypospo­litej Polskiej. Popatrzyła na te mogiły i z wielkim żalem westchnęła na myśl o tym, że nic nie uratowało tych biednych ludzi. Ale zaraz, jak najszybciej zwró­ciła się do mężczyzn: — Już za parę dni… sąd — mówiąc to, bardzo ciężko westchnęła. Więźniowie popatrzyli na nią niespokojnie. Na ich czołach pojawiły się głębokie, pionowe zmarszczki. — Nie martwcie się. — Joasia zdobyła się na uśmiech. — Piotrowicz mi po­wtarza, że… wszystko będzie dobrze. — To będzie sąd… wojenny? — przerywając milczenie, z wolna zapytał Ju­liusz. — Tak… — Teraz innych nie ma — cicho zauważył Adam. — Nie martwcie się — powtórzyła Joanna z ogniem, który zapalił się w jej oczach. — Piotrowicz jest o wszystkim doskonale poinformowany i wciąż po­wtarza, że… zostaniecie uniewinnieni. Wszyscy mężczyźni powoli się rozchmurzyli. Umocnieni nadzieją Joasi, nie spuszczali z niej wzroku. — I co jeszcze? — ostrożnie dopytywał się Wiktor. Pragnął wiedzieć coś więcej. — Wszyscy powtarzają, że Niemcy zaczynają się bać… Są już coraz słabsi. — Jednak wybijają, kogo mogą… na chłodno i z niemiecką dokładnością — zwątpił Adam. — Ale niektórych udaje się ocalić! — przerwała mu Joasia. — Być może. — I niewielu. — Wypuszczą was! Tak nam powtarza Piotrowicz! — Myślisz, Joasiu? — pierwszy raz z uśmiechem spytał ją Wiktor. — W Bogu nadzieja! — wykrzyknęła Joanna i przytuliła się do męża. Adam w ślad za Wiktorem wyciągnął ręce do Joasi i przycisnął ją do siebie. — Miejcie w Bogu wielką nadzieję, że to niebawem… się skończy! — Ty sama, Joasiu, powinnaś otrzymać jakąś nagrodę za te wszystkie trudy… wokoło nas — cicho dodał Adam. — Tyle się namęczyłaś… tyle na­cierpiałaś… — Nie mówmy o tym. — Będziemy się modlili także i za tych, którzy stąd nie wyjdą — cicho po­wiedział Wiktor. — Och! — wykrzyknęła Joanna i nagle strasznie zapłakała. Wszyscy znowu zamilkli. — Żegnajcie na razie… żegnajcie. Musimy się jeszcze rozstać… Spotkamy

się na rozprawie! — wykrzyknęła ze łzami w oczach. Poderwała się z ławki, szybko pocałowała Wiktora i Adama, przytuliła Juliusza i wybiegła przez bramę. Oboje ze Żmudzkim nie wrócili już do Kamilówki. Kilka godzin spędzili jeszcze u Piotrowicza, który im tłumaczył, jaki będzie przebieg rozprawy. Równo­cześnie wyjaśniał im, jakie mogą zaistnieć nowe, niespodziewane okoliczności. Ale takich, jak powtarzał z wielkim przekonaniem, raczej nie trzeba się spo­dziewać. Około południa się z nim rozstali i wyruszyli na przedmieście Łucka. Tam, w nieodległych rozlewiskach Styru, mieszkali Bujalscy, dalecy kuzyni Korzeniowskich. Poprosili ich o nocleg i zostali przyjęci życzliwie, ze zrozu­mieniem. Wieczorem, po kolacji, gospodarze wypytywali o uwięzionych, a potem długo razem o nich rozmawiali. Uświadamiali sobie, jak trudny jest i niepewny los wszystkich więźniów; chociaż są to najczęściej ludzie niewinni. Po chwili z wielkim smutkiem przypomnieli Andrzeja i Bogusława Bujalskich, o których wszelki ślad i słuch zaginął, gdy w połowie września 1939 roku najechali na Polskę bolszewicy. Andrzej i Bogusław byli braćmi stryjecz­nymi gospodarza. Wincenty Żmudzki przypomniał Grzegorza Markowskiego i bardzo ubolewał nad nieznanym losem swojego przyjaciela i towarzysza broni z czasów pierwszej wojny światowej i walk o niepodległą Polskę. — Grzegorza Markowskiego ja także nie widziałem… od paru już lat. I nic o nim nie słyszałem. Gdzieś poginęli bez śladu. I nic o nich… nie daje się powiedzieć. Żadnych listów od nich nie ma, żadnych wiadomości. Zupełnie głucho. Gospodarz domu odpowiedział: — Nie wszyscy nasi żołnierze poginęli we wrześniu. Sobieszczański jakoś wyratował się z niewoli, ale nie chciał mówić o sobie… Teraz o nim też nic nie wiadomo. — To dobrze, że go nie widać… — zauważył Żmudzki. — Tak! — wykrzyknęła Joasia. — Natychmiast dobraliby się do niego hitle­rowcy. — I osadziliby go u Brygidek! — Na krótko… Na krótko! — wzdychając, wykrzyknął Żmudzki. — Gdzie ci ludzie poginęli? — zastanawiał się Bujalski. — A Sobieszczański z jakiej niewoli się uratował: z sowieckiej czy z hitlerowskiej? — nagle spytała pani Bujalska. — Nie chciał nic mówić. Wolał milczeć… — przypomniał jej mąż. — Ja nie słyszałem, żeby w Oświęcimiu byli oficerowie. Tam więzieni są cywile — przypomniał Żmudzki. — Ach, Boże… Boże! — wykrzyknęła pani Bujalska. — Kiedyż to się skończy? — Pan Bóg raczy wiedzieć — zakończył gospodarz.

— Wojna zawraca na zachód i może się rozlać po całym świecie! — Iluż to jeszcze zginie niewinnych ludzi! — Ale jest taka przepowiednia, że czarny orzeł ze złamanym skrzydłem powróci! — wykrzyknęła pani Bujalska. — Tylko ze złamanym skrzydłem? — z niezadowoleniem spytał Żmudzki. Odpowiedziało mu milczenie przepełnione wielkim zatroskaniem. Ludzie nie wiedzieli, skąd się wzięła ta przepowiednia i dlaczego ona ukazuje taką dziwną, niejasną, niezrozumiałą przyszłość. Rozdział 173 Dwa dni później adwokat Piotrowicz powiadomił Joannę, że już następ­nego dnia odbędzie się sąd wojenny nad Korzeniowskimi. Od wczesnego ranka ona i Żmudzki czekali na dziedzińcu, bladzi i nękani rosnącym niepokojem. Wincenty starał się zachowywać spokój. Ale Joanna nie mogła usiedzieć na ławce, na której przedtem razem z nią siadywali Wiktor i Adam. Choć dzień był mroźny, jak zwykle nie czuła zimna. Nieustannie się przechadzała i modliła na różańcu. Po godzinie oboje zostali wezwani i wpuszczeni na salę sądową. Wysoka, ciemna i wroga tchnęła grozą przyczajoną we wszystkich kątach. W przeciwległym jej końcu był ustawiony w poprzek, połyskujący, pusty stół sędziowski i głębokie, poniszczone ławy, na których sadzano oskarżonych. Ponura sala i ciemne meble przypo­minały, jak niepewny, niewiadomy jest los człowieka. Joanna powoli weszła do środka i pobladła jeszcze bardziej. Tuż za nią podążał Żmudzki krokiem sztywnym, ale drobniejszym niż zazwyczaj. Usiedli, jednak się nie rozglądali, choć wiedzieli, że oprócz nich znaleźli się tutaj jeszcze inni ludzie. Wśród nich był Piotrowicz, który usiadł naprzeciwko, w zasięgu wzroku Joanny. Nie spoglą­dał na nią, ażeby nie być natrętnym świadkiem tego, co będzie przeżywała. Ale dobrze widział, że jest bardzo blada. Również i on był cały spięty, ale nie dawał tego po sobie poznać. Rozległo się głuche, powolne, chaotyczne i jakby niedbałe stukanie butów w podłogę. W tym momencie na salę rozpraw wprowadzono podsądnych. Kroki się przybliżyły, obecni podnieśli zwieszone głowy i powoli, z wielkim napięciem obrócili się ku drzwiom. Weszli wszyscy trzej: Adam, Juliusz i Wiktor. Byli wychudzeni i niezmiernie poważni. Tylko złocistobrązowe oczy Julka i Adama świeciły się w ich poszarzałych twarzach. Jak natychmiast zoba­czyła Joanna, niebieskie oczy Wiktora były szare i smutne, jednak jeszcze młode i piękne. W jednej chwili serce podskoczyło jej do gardła, które tak się zacisnęło, że kobieta mogła za chwilę zemdleć. Nie zauważyła, że podsądni odruchowo zatrzymali się za progiem, jakby im coś przeszkadzało wejść na salę. Ale po ułamku sekundy, który zdawał się trwać bardzo długo, opuścili głowy, a potem głęboko oddychając,

podnieśli je do góry i jeden za drugim wchodzili do środka. Żmudzki natychmiast zauważył, że nie mieli już rąk skutych kajdanami, jednak każdego z osobna prowadził uzbrojony wartownik. Tuż obok Piotrowicza, Wincentego i Joanny wartownicy popro­wadzili oskarżonych przed wielki i ciemny stół. Niemal natychmiast wojskowym krokiem wmaszerował do sali zespół sędziowsko-prokuratorski. W jego składzie było dwóch surowo i groźnie wyglądających urzędni­ków ubranych w czarne mundury z trupimi czaszkami na wyłogach. — Heil Hitler! Wszyscy wstać! — kategorycznie powiedział prowadzący rozprawę. — Heil Hitler! — głośno jak na komendę krzyknęli policjanci. Podsądni stali naprzeciw sądu, a za każdym z osobna znajdował się policjant z karabinem na ramieniu. Do przodu wysunął się adwokat i po niemiecku w kilku zda­niach przedstawił sprawę oskarżonych. Korzeniowska, która odzyskała już nieco sił, na widok przybyłych urzędników zastygła w bezruchu. Wpatrywała się w nich ze straszliwym napięciem. Zgodnie z tym, do czego przygotował ich adwokat Piotrowicz, spodziewała się, że najpierw zabierze głos prokurator. I tak się stało. Wysoki i chudy mężczyzna o urzędniczym i oschłym wyrazie twarzy podniósł się od stołu i zaczął w języku niemieckim czytać długie oskarżenie: — Podsądni Korzeniowscy: Adam, Wiktor i Juliusz, ukrywali broń, której posiadanie, zwłaszcza przez Polaków, było zakazane przez Führera z najwyższą surowością, pod groźbą śmierci. Posiadanie broni jest dla nie­mieckiej władzy nieomylnym znakiem, że oskarżeni przynależeli do zbrodniczej polskiej partyzantki. A to jest pod każdym względem zakazane… — Proku­rator umilkł, ale po chwili wielokrotnie powracał do tego, że niemieckie wła­dze nieustannie uznawały takie postępowanie za absolutnie i bezwzględnie zabronione. — Stało się też powszechnie wiadome — mówił surowym głosem — że tych ludzi, którzy łamali rozkaz najwyższych władz Rzeszy Niemieckiej, spotykała zasłużona i nieodwołalna kara. Oprócz tego wielu z nich zostało zesłanych do obozów koncentracyjnych. Nieoczekiwanie urzędnik umilkł i usiadł. W sali zapanowała przejmująca cisza. Po chwili prokurator znowu powstał i zaczął mówić z siłą jeszcze większą o tym, że zachodzące w ostatnim czasie wydarzenia militarne na wschodzie mogą także z niepodważalnym prawdopodobieństwem sugerować nawiązanie przez oskarżonych kontaktów z wrogami Rzeszy Niemieckiej. — Wiele — powtórzył — …a nawet wszystko wskazuje na to, że oskarżeni już współpracowali z armią bolszewicką i ją wspomagali. Posiadanie i przechowywanie broni ze względu na wydarzenia wojenne to są fakty, które oskarżonych Korzeniowskich: Adama, Wiktora i Ju­liusza stawiają w świetle podejrzeń całkowicie uzasadnionych. — Na koniec stanowczo oświadczył: —

Należy stwierdzić, że nie mają oni żadnych dowodów na swoją obronę, a zwłaszcza na to, że z nikim nie współpracują. Zdumiona Joasia słuchała tych wielkich oskarżeń w rosnącym napięciu. Była coraz bardziej zaskoczona i przerażona. Zrozumiała, że wszystko, co słyszy, jest sprzeczne z tym, co jej obiecywał Piotrowicz. Przecież wielokrotnie mówił, że wyczuwał coraz częściej i odbierał liczne sygnały, a na koniec z całą pewnością dowiedział się, iż Sondergericht zmienił swoje wrogie stanowisko i już ma dużo życzliwości dla oskarżonych. Jednakże teraz, gdy rozpala się wojna, jest pewne, że rodzinę Korzeniowskich i jej najbliższych osądzi i skaże sąd wojskowy ustanowiony dla ścigania największych zbrodni. Błyskawicznie to sobie uświadomiła. I w tym momencie, jakby w odpowiedzi i po to, ażeby wydać ostateczny werdykt, oskarżyciel powstał jeszcze raz, w tym strasznym mundurze oprawcy z Sondergericht, i powoli, uroczystym, podniesionym głosem zaczął obwieszczać przed ludźmi zastygłymi w bezruchu i bladymi jak ściana surową sentencję sądu: — Za brak posłuszeństwa, za zbrodniczą współpracę z wrogami, za złama­nie niemieckich praw i najwyższych nakazów Führera podsądni Korzeniow­scy, Adam, Wiktor i Juliusz… wyrokiem sądu wojskowego powinni być skazani na karę śmierci! Zamilkł i uroczyście podniósł głowę do góry. Nie patrząc na nikogo z obecnych, usiadł za stołem. W tej chwili Joannie zabrakło tchu i przed jej oczami zrobiło się ciemno. Bezwładnie osunęła się na ławkę i straciła przytomność. Siedzący obok niej Wincenty wzdrygnął się, ale natychmiast rzucił się do niej i ją podniósł. — Joasiu! Joasiu! — z przerażeniem krzyczał jej do ucha i ręką uderzał po twarzy. Ponieważ nie reagowała, rozpaczliwie zaczął nią potrząsać i robił to coraz gwałtowniej. Po jego wysiłkach Joanna wreszcie się ocknęła. Była cała oblana zimnym potem. I to ją ocuciło. Ale zesztywniała i jak sparaliżowana wpa­trywała się w straszliwe teatrum życia i śmierci, które rozgrywało się przed nią i przed skazanymi. Rozdział 174

Dla ludzi, którzy wysłuchali tego wyroku, cała rzeczywistość zamieniła się w lodowatą górę śmierci. Na sali zapanowało grobowe milczenie. Nie przerywał go najmniejszy odgłos życia, które już się stąd oddalało. Ale w tym momencie wysunął się do przodu Piotrowicz i głęboko zaczerpnąwszy powie­trza, zaczął mówić z zadziwiającą siłą: — Występuję w obronie oskarżonych Korzeniowskich: Adama, Wiktora i Juliusza! Zasługują na to! Przez wiele dziesiątków lat sąsiadowali z rodzi­nami

pochodzenia niemieckiego, Bergami i Millerami. Ich kontakty sąsiedzkie z rodziną Korzeniowskich były bez zarzutu, a spotkaniom zawsze towarzyszyła wzajemna życzliwość. Ich relacje miały charakter zaży­łości, a nawet przyjaźni. Jako dobrzy sąsiedzi często dzielili się doświadczeniami zawodowymi, a także świadczyli sobie liczne usługi. Pożyczali sobie narzędzia rolnicze, wymieniali dobre nasiona siewne. Pomagali sobie wzajemnie w codziennej, zwykłej pracy, kiedy tylko pojawiała się konieczność, i robili to z naturalnej, głębokiej chęci okazania życzliwości drugiemu człowiekowi. W trudnych chwilach nie zapominali o sobie — dodał z niezłomnym przekonaniem. — A kiedy podrosło najmłodsze pokolenie Korzeniowskich — Piotrowicz da­lej mówił podniesionym głosem, w którym zadrgało wzruszenie — podążając w ślady ojca, a także dziadka Dominika Korzeniowskiego i przez nich zachę­cane, na własny sposób zaczęło tę przyjaźń budować. Syn Adama, Wiktor Korzeniowski, często odwiedzał pana Berga, ażeby lepiej poznawać język nie­miecki i jego prawidłową wymowę! A także bardzo należny temu wspania­łemu językowi akcent i jego wyjątkową, piękną, odrębną melodię! Słyszałem to od jego przyjaciół… — Piotrowicz jeszcze bardziej się wzruszył. Głęboko westchnął i na chwilkę przerwał. Ale zaraz, nie zwlekając, jeszcze mocniej powtórzył: — Słyszałem to niejeden raz! Były to niezwykle miłe i przekonu­jące dowody wzajemnej sympatii, przyjaźni, a nawet i uznania. Z tego, co mi opowiedziano, a na to mam również bardzo liczne dowody, zamierzał poznać historię narodu niemieckiego i jego wspaniałą kulturę rolniczą, ogrodniczą i sadowniczą! — dorzucił dźwięcznym, mocnym głosem, przypomniawszy sobie zainteresowania Joanny. — Wszystkie te fakty — mówił dalej z adwokackim uniesieniem — bardzo nam przybliżają rodzinę Korzeniowskich, jej sposób myślenia i przyjazne obyczaje. Dlatego ze szczególną uwagą i z głęboką uczciwością należy podejść do jej obecnej sytuacji. A oto teraz, w pierwszej kolejności oświadczam, że przede wszystkim sąsie­dzi Niemcy, którzy ze względu na wydarzenia wojenne musieli opuścić Wo­łyń, bardzo pragną przyjść z pomocą swoim sąsiadom. Dlatego tutaj jeszcze raz przypomnijmy niepodważalne zasługi, jakie we wła­ściwy sobie, tolerancyjny i dalekowzroczny sposób Korzeniowscy oddali tym właśnie sąsiadom… Gdy w Polsce doszła do głosu dyktatura, wtedy swobody nie­mieckie, a także innych mniejszości narodowych… — tutaj Piotrowicz jakby się nieco zawahał — były w dużym stopniu ograniczane. Zrzeszanie się i wzajemne spotkania były tępione; jakże niesłusznie i jakże niesprawiedli­wie! Oczerniano uczciwych i porządnych ludzi, posądzano ich o szkodliwą działalność polityczną. Te oskarżenia wzmogły się i w pewnym momencie dosięgły również sąsiadów Korzeniowskich. Bez procesu i bez należytego śledztwa zostali… zbyt szybko osądzeni i skazani. Stało się to z pominięciem koniecznych procedur praworządności. Ale te wartości, właściwe rodzinie Korze­niowskich, w sposób naturalny i wynikający z ich głębokiej

życzliwości dla ludzi i ze współczucia, kazały im przyjść z solidarną pomocą pokrzywdzonym. Odważnie stanęli w obronie swoich sąsiadów, rodziny Bergów i Millerów. Dzięki tak zdecydowanej, jednoznacznej pomocy uniknęli oni skazania na pobyt w miejscu bardzo trudnym i powszechnie napiętnowanym, jakim są obóz i więzienie… Dlatego nie należy zostawić Korzeniowskich: Adama, Wiktora i Juliusza ich własnemu losowi w tych skomplikowanych czasach… Wnoszę o ich uniewinnienie! Zasługują na to! Zdawało się, że Niemcy nie zareagowali na jego słowa. Zapanowała cisza przejmująca, głęboka i całkowita. Zdawało się, że nikt nie ośmieliłby się jej przerywać i nikt tego zrobić nie może. Ale wreszcie po długim czasie bez pośpie­chu uniósł się z krzesła drugi sędzia i z uroczystym wyrazem twarzy zaczął mówić: — Doszły do nas ważne informacje z licznych wiarygodnych źródeł, że w tym czasie, kiedy sąsiedzi podsądnych Korzeniowskich byli niesprawiedli­wie oskarżeni o zdradę polityczną przez polski rząd, o którym wiadomo, że z sukcesem został pokonany przez Führera i przez armię nie­miecką, w tamtych okolicznościach Korzeniowscy zaświadczyli, że ich sąsiedzi byli niewinni. Przy wszystkich oskarżeniach, jakimi zostali obciążeni ludzie pochodzenia niemieckiego, trzeba przypomnieć, że większość z nich, zgodnie z naszą niemiecką pracowitością, była jak zwykle zajęta pracą na roli. Ich działalność polityczna była znikoma. Jednak groziło im uwięzienie. Byłoby to dla nich, jak udowadniają nasze badania, bardzo niesprawiedliwe… i wyjąt­kowo krzywdzące. — Niemiec zawiesił głos i umilkł. Zapanowała cisza jeszcze straszniejsza, cisza, która się nie kończyła. Stawała się coraz głębsza, wypełniona wzmagającym się napięciem, rosnącą niepewnością i powiększającym się u wszystkich nieznoś­nym, niemożliwym do wytrzymania lękiem. Joanna przestała cokolwiek wi­dzieć przed sobą, obezwładniła ją i przygniotła tylko jedna myśl: Więc to już koniec… Wszystko na darmo… Osądzą ich, skażą… Wydało się jej, że umiera, i w tej chwili zemdlała drugi raz. Tymczasem sędzia, zaczerpnąwszy powietrza, dalej mówił stanowczym głosem: — Solidarność sąsiedzka, o której nam tyle powiedział mecenas Karol Piotrowicz, w przypadku tego oskarżenia okazała się niezwykle pomocna i niewinnie oskarżeni… obywatele wołyńscy niemieckiego pochodzenia dzięki rodzinie Korzeniowskich szczęśliwie uniknęli uwięzienia w obozie. Wszystko to zostało sprawdzone, potwierdzone i niezbicie udokumentowane. Dlatego oskarżeni — znowu ich wymienił — dzięki przysłudze, jaką oddali swoim sąsiadom, doznają aktu łaski. Kara śmierci zostaje z nich zdjęta i wyrokiem naszego sądu wojskowego są uniewinnieni. Choć dookoła rozciągała się martwa, głęboka cisza i nieprzejrzany mrok,

w nieokreślonym momencie Joanna poczuła, że bardzo blisko niej, z niezro­zumiałych powodów pojawiają się jacyś ludzie. Po upływie czasu, w którym była pozbawiona przytomności, ze zdziwieniem rozpoznała Piotrowicza. Z błyszczącymi oczami nachylał się nad nią i coś ze szczególną siłą powtarzał: — Pani Joanno! Bogu najwyższemu dzięki! Ostatecznie zapadł wyrok łaskawy. Joanna wreszcie zrozumiała jego słowa, ale nie miała siły się podnieść. Pio­trowicz i Wincenty mocno podtrzymywali ją z obu stron. Wreszcie usiadła. Wsparła się o ławkę, podniosła głowę i zaczęła się rozglądać. Sędziowie już składali papiery, zamykali i odkładali akty oskarżenia. Gdy wyszli, niektórzy niemieccy żołnierze stojący przy ścianach sali sądowej zaczęli się lekko uśmie­chać. Joasia z wolna skierowała oczy w stronę podsądnych. W tym momencie szucmani stojący za każdym z oskarżonych, gdy usłyszeli orzeczenie sądu i wyrok ułaskawiający, jak na komendę, niemal równocześnie odstąpili od więźniów i przystanęli z dala od nich, na boku. Po chwili odwrócili się i po­prawiwszy na ramionach karabiny, mocnymi krokami ruszyli przed siebie. Joasia patrzyła szeroko otwartymi oczami i czuła, jak wolność powraca do uwięzionych, jak od Korzeniowskich odstępują złe moce i otaczają ich aniołowie. W tym momencie także wydało się jej, że cały świat na jej oczach został stworzony na nowo. Chwiejąc się na osłabłych nogach, powoli podeszła do swoich bliskich i zaczęła ich obejmować. Milczeli, choć byli już wolni. Po wychudłej twarzy Adama spływały łzy. Nie zdążył ich jeszcze otrzeć, gdy po chwili, czując na sobie czyjś uparty wzrok, uniósł twarz. Obrócił się i zobaczył, że Stiopa Choryńczuk zatrzymał się w progu i przygląda mu się bardzo pilnie, a jego mroczna, groźna, ale młoda jeszcze twarz jaśnieje rado­snym uśmiechem. Rozdział 175

Na korytarzu sądowym Piotrowicz podszedł do Korzeniowskich i z uśmie­chem pełnym wielkiej radości zaczął wyrażać swoją najszczerszą radość. Cieszył się z całego serca, że Korzeniowscy zostali uniewinnieni i mogą już powrócić do domu, do swoich bliskich. — Odpoczniecie sobie… wreszcie — powtarzał z radością, patrząc z głębo­kim współczuciem na ich wymęczone twarze. Wszyscy trzej nie mogli z siebie wydobyć ani słowa. Na widok Wincentego, który też zbliżył się do nich i ze wzruszenia nie mógł przemówić, rozległy się głębokie, serdeczne westchnie­nia, a za nimi znowu popłynęły łzy. — Ach, Wincenty… Wincenty — powtarzał Adam. Nic więcej nie mógł powiedzieć. Żmudzki obejmował ich po kolei, przyciskał do siebie i czuł, że i on płacze razem ze wszystkimi. Piotrowicz jeszcze nie odchodził.

— W waszym przypadku odbył się sąd — na koniec powiedział cicho. — A iluż to Polaków jest mordowanych bez sądu? Także i Żydów… I kogo to obchodzi? — Zdarza, że i Ukraińców — przyznał po chwili Wiktor. — Do więzienia i oni teraz trafiają — potwierdził Adam. — Wojna nikogo nie oszczędza — smutno zauważył Żmudzki. — Och, słyszy się, że Niemcy zaczynają ponosić klęski w Rosji! — w przy­pływie niepohamowanej radości zawołał Juliusz. — Hitlera zaślepiła nienawiść i związana z nią wielka głupota! — wykrzyk­nął Żmudzki. I on już pragnął odsunąć się od tych przeżyć, które jego przyja­ciół tak przytłoczyły. — Ci „podludzie” Rosjanie… dobierają się do Niemców ze wszystkich stron — przypomniał adwokat. — Ale mają prawdziwe szczęście. Pomógł im wielki mróz, jak za czasów sławnej wojny z Napoleonem. Takie rozchodzą się wieści — Żmudzki oznaj­mił z wielką ochotą. Piotrowicz potakująco potrząsnął głową, westchnął parę razy i znowu z ci­chym rozrzewnieniem popatrzył na Korzeniowskich. Widział, jacy są zmę­czeni i słabi. Po chwili, żegnając się, zwrócił się do Joasi. Nisko pochylił się przed nią i z uszanowaniem pocałował ją w rękę. — A teraz osobiście — oświadczył z wielką powagą — na oczach męża i te­ścia gratuluję pani odwagi i najwyższego poświęcenia. I jeszcze raz — uśmie­chając się serdecznie, dodał z wielkim uznaniem — z głębi serca, wielokrotnie i z całej duszy pani winszuję, że niczego i nikogo się pani nie przestraszyła! — On mi pomógł! — Joanna wskazała na Wincentego. — Ach, mój naj­droższy wuj! Ileż on mi dodał siły? Był jak ojciec! Niczego się nie bał. Nie wiem, skąd on… ma to w sobie? — Myślę, że wuj był taki zawsze… — cicho przypomniał Wiktor. Na jego zmizerowanej, wychudłej twarzy ukazał się uśmiech, który go rozjaśnił i przy­wracał mu życie. Joanna na ten widok się rozpromieniła. — Ach, Bogu dzięki za wszystko! Bogu Najwyższemu dzięki! — zawołał Żmudzki. — Żegnajcie, drodzy państwo — powtórzył Piotrowicz, mocno ściskając ręce uwolnionych. — W drogę! — ze wszystkich sił, jakie miał w piersi, wykrzyknął Żmudzki. Rozdział 176

Wysmukła kasztanka, córka ulubienicy Dominika Korzeniowskiego

i podążający obok jej dziarski brat, gdy tylko wbiegły w starą aleję dębową, poczuły nieopanowane podniecenie i mocniej szarpiąc sanie do przodu, za­częły parskać z wielką radością. Wszystkich do domu wiózł Wincenty Żmudzki. Obok niego siedział Julek, blady, wychudzony, o twarzy dziwnie wydoroślałej, niemal już męskiej, a nawet surowej. Ale na widok szerokiego i wypełnionego światłem podwórza po całej jego przezroczystej, wychudłej twarzy rozlało się niewypowiedziane rozrzewnienie, którego nic nie mogło powstrzymać. Gdy zobaczył stary dom pokryty wielkim dachem, obok rozro­śnięty orzech, a w głębi sad ciemniejący tak bliską i mocną gęstwiną, z jego chłopięcych, młodych oczu popłynęły łzy, których w tym momencie nie czuł i wcale się nie wstydził. Z tyłu siedzieli starszy brat i ojciec. Oni tak samo prze­żywali ten sam straszliwy skurcz w piersi. Kiedy wjeżdżali w aleję dębową, pożółkła twarz Adama stała się jeszcze bledsza, a w jego oczach pokazały się łzy, które ocierał wierzchem dłoni. Wiktorowi serce tak się ścisnęło, że zabra­kło mu tchu i nie mógł oddychać. Gwałtownie pobladł, ale na widok otwar­tego i tak spokojnego podwórza, w którym nie było czarnych policjantów, uzbrojonych esesmanów, milczących jak śmierć i skulonych współwięźniów, z niewypowiedzianego i gwałtownego przeżycia dostał nagle silnych wypieków na twarzy. Na podwórzu już z daleka wyczekiwali ich wszyscy domownicy z twarzami pełnymi łez, a zarazem śmiejącymi się: Róża, Ania, Malinowska, Lodzia, Ha­nia, obok nich wielu pomocników i parobków. Z daleka wyciągali ręce podsta­rzali już oboje Lipscy, bardzo szczęśliwi i niezwykle dumni z Joanny. Obok nich stał rozpromieniony Wąsowicz z żoną. Oni jeszcze bardziej się postarzeli. Michał był drobniutki i chudy, a jego żona, choć zawsze okrągła, w ostatnich latach jakby się skurczyła i zupełnie posiwiała. Korzeniowscy nie zdążyli się wydo­stać z sań, a już wszyscy z okrzykami radości, z wyciągniętymi rękami rzucili się do nich, do uratowanych, uwolnionych, powracających do swoich bliskich, stęsknionych, tak bardzo ich wyczekujących, i do swojego domu. Adama, Wiktora i Julka przywitano tak, jakby wracali spoza wrót śmierci. Wszyscy natychmiast zaczęli się obejmować, ściskali się, długo trzymali w objęciach i głośno szlochali. Adam cały drżący, z niewypowiedzianym wzruszeniem obejmował i całował Różę, a potem Malinowską. Po kolei i na zmianę całował obydwie i ściskał. Ze wszystkich stron słychać było płacz i szlochania. Płakał nawet Żmudzki. Tylko Joasia nie mogła uronić ani jednej łzy. Od początku szukała swojego dziecka. Wreszcie chwyciła je na ręce i mocno przytuliła. Gdy wokoło niej rozlegały się wybuchy radości i powtarzające się okrzyki powitalne, Joanna z Madzią w ramionach podeszła do Adama i do Wiktora. — Przywitaj się z tatusiem… — powiedziała — i z dziadziem… — Nagle poczuła wielkie zmęczenie i nie miała siły się uśmiechać. Ale Madzia posłu­chała jej i zerknęła na Wiktora. Raptem przestraszyła się jego wyglądu i szu­kając

schronienia na ramieniu mamy, szybko się odwróciła, jakby tam pra­gnęła się ukryć. — Madziusiu, ja jestem twoim tatusiem! Naprawdę! — wykrzyknął wstrząśnięty Wiktor. — Mój… tatuś — poważnie i cichutko odpowiedziała Madzia. I gdy znowu zerknęła na swoją mamę i na jej twarz, poczuła i uwierzyła, że naprawdę stoi przed nią jej własny ojciec. Nikt przecież nie umiałby się uśmiechać tak jak on, choć pobladły, wychudzony, ale tak niezwykle szczęśliwy. Szeroko otwartymi oczkami dziecka zobaczyła jego wielką radość, że jest szczera, bar­dzo serdeczna, i natychmiast ze wzruszenia się zawstydziła. Po chwili uśmiechnęła się do niego z odrobinką zażenowania i powiedziała z przymil­nym, słodkim uśmiechem, ale i z zadowoleniem: — Puścili ciebie z tego… więzienia! Wróciłeś do nas… — mówiła wy­raźnie, powoli i z wielką powagą. — To twoja mamusia nas uratowała! — radośnie powiedział Adam i po ojcowsku przytulił do siebie Joannę. — O mój Boże, jak ona już ładnie mówi?! — wołał Wiktor. — Kiedy się to stało? Ja tego wszystkiego nie widziałem, ale często o tobie myślałem i bardzo za tobą tęskniłem! — A jak biegać zaczyna… Nie można jej upilnować! — wykrzyknęła Mali­nowska. — Na szczęście Ania bardzo chętnie się nią opiekuje. — Ale ona teraz chce mi ciągle uciekać! — przytulając się do Wiktora, szczebiotała Ania. — Zwiedza całą okolicę! — Podobna jest do ciebie, Wiktorze, podobna. — Z wielkiego szczęścia śmiała się Malinowska, która w ostatnich miesiącach posiwiała jeszcze bar­dziej. Wiktor bez słowa chwycił córeczkę w objęcia i długo do siebie przytulał. Nagle wybuchnął wielkim płaczem, którego Madzia nie rozumiała i bardzo się zmartwiła. — Tatusiu, dlaczego płaczesz? Czy ciebie coś boli? — Dawno nie płakał mój synek, ale teraz musi… — ze łzami w oczach tłu­maczyła Róża. — Ach, Boże, co ich spotkało… — wzdychali oboje Lipscy. — Biedna ta na­sza Joasia. — Bohaterka! — wykrzyknął Żmudzki. — Możecie być dumni ze swojej córki. Jaka ona mądra i… odważna. — Już z rąk jej zaczynali jeść! — O! Prawdziwy żołnierz bije się do ostatniej chwili. Nie czuje bólu i braku sił… — I nagle nieprzytomny pada… Lipscy nic nie mówili, widząc, jaka Joanna jest blada i wychudzona. Ale uśmiechali się i byli niezwykle szczęśliwi. Wiktor otarł łzy, przytulał do siebie

Madzię i delikatnie całował. — Dziecko moje najdroższe… moja dziecinko… — głaszcząc ją po jasnych włoskach, powtarzał: — Lepiej, żebyś nigdy się nie dowiedziała, gdzie ja byłem… — Ale wróciłeś! — Wróciliśmy… Wszystko zawdzięczamy twojej mamie! — I wujkowi Wickowi! — Róża przypomniała z uśmiechem przepełnionym niewymowną radością. Pierwszy do domu wszedł Adam, a za nim szczęśliwy i uśmiechnięty Julek. Przekraczając próg wielkiej kuchni, Adam powiedział na cały głos: — Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus! — Na wieki wieków! — wykrzyknęły rozpromienione dziewczęta. Brze­gami zapasek pośpiesznie wytarły łzy i bez tchu pobiegły do kredensu, ażeby przynieść wymizerowanym gościom przygotowane posiłki, a nawet i przy­smaki spośród tego, co jeszcze mogły znaleźć w spiżarni. Tylko jedna Lodzia długo nie mogła powstrzymać łez, ponieważ radość z powrotu gospodarzy mieszała się w jej sercu z wielkim żalem po zamordowanych i na zawsze utraconych najbliższych. Nikomu teraz o tym nie mówiła, swoją zapłakaną twarz ukrywała w zapasce i wycierała tak usilnie, jak tylko potrafiła. Wraz z innymi natychmiast pobiegła usługiwać wyjątkowym gościom, a zarazem domownikom. Dookoła stołu w wielkiej i wspólnej radości zasiedli Adam, Julek, Wiktor i Wincenty Żmudzki. Na starej dębowej ławie znaleźli się uśmiechnięty Wąsowicz, jego żona oraz Lipscy. Z boku zatrzymała się Joasia. Nieruchomo patrzyła na swoich rodziców. Milczała i słyszała już coraz mniej. Wtem zaczęła się słaniać, słabła i tak szybko, jak tylko mogła, zbliżyła się do wielkiej ławy. Upadła na nią, a oczy jej same się przymknęły. Nie chciała już jeść ani pić, nie czuła głodu. Wszystko zaczęło jej znikać z oczu i po chwili nie widziała już nikogo. Pojmowała i czuła tylko jedno, że chciałaby zapaść w bardzo długi i głęboki sen. Z nieodpartą siłą opanowało ją wielkie pragnienie: — Och, zasnąć i spać… Tylko spać, odpoczywać bez końca… Spać cały miesiąc… Nic, tylko spać… Zapomnieć o wszystkim, zapomnieć… Ach, za­snąć i spać długim snem, odpoczywać bez końca… Zapomnieć… zapo­mnieć… zapomnieć… Rozdział 177

Po ciężkiej i przygnębiającej zimie nadeszła tak upragniona wiosna. Z wielką radością wszyscy przystąpili do prac w polu, podczas których można było na łonie budzącej się do życia przyrody, wśród świeżego powietrza i dosyć spokojnego jeszcze nieba zapomnieć o pobycie w więzieniu i straszliwym zamknięciu pomiędzy skazańcami. Julek, korzystając ze swobody, którą mu dawali rodzice,

objeżdżał tarantowatego ogiera po polach, łąkach i zielonych lasach położonych na falistych wzgórzach. Wielki i pięknie zbudowany ogier już się zestarzał, ale wciąż poruszał się bardzo sprężyście i pewnie niósł na grzbiecie tak doskonałego jeźdźca, na jakiego zapowiadał się Juliusz. Natomiast Wiktor powrócił do pasieki i pośród dźwięcznego, nadzieję bu­dzącego brzęku pszczół krzątał się w towarzystwie Joasi, której blada i wymę­czona twarzyczka z dnia na dzień odzyskiwała kolory. Choć dostatku miodu się w tym roku nie spodziewał, ponieważ jesienią i zimą pasieka nie była doglądana i nie została zabezpieczona przed mrozami, Wiktor usiłował zebrać trochę pszczelego pożytku. Wytrząsnął miód z ramek za pomocą centryfugi, po czym napełnioną do połowy beczkę świeżego, pachnącego miodu postawił w dużej kuchni w widocznym miejscu. Obok stanęła beczka z kiszonymi ogórkami i zgodnie z odwiecznym domowym obyczajem każdy domownik, pomocnik, parobek albo pastuch, gdy tylko miał ochotę, miał prawo podejść do beczki, nabrać miodu i przekąsić go z kiszonym ogórkiem, a był to jeden z najlepszych wołyńskich specjałów. Mówiąc i myśląc o tym pachnącym przysmaku, wszyscy uśmiechali się z radością i cieszyli z tego, czym ich częstowali gospodarze i karmił bieżący dzień. W sytuacji, jaka zaistniała, i po tym, co przeszli, gospodarze stali się jeszcze bardziej serdeczni i próbowali odbudować normalną rodzinną atmosferę. W związku z tym Adam przypomniał swojemu starszemu synowi Józefa Korze­niowskiego, który był ojcem chrzestnym Juliusza. Przy najbliższej okazji posta­nowili razem pojechać na Rudnię. Ponieważ pasieka od wielu miesięcy pozosta­wała zaniedbana i opuszczona, teraz uznali za konieczne popytać Józefa o różne sprawy związane z pszczelarską sztuką, a także przy tej okazji zaprosić go do Kamilówki. Chociaż każdy kolejny dzień kazał zapominać o złocistym, pachnącym miodzie, smacznym chlebie i o bezpieczeństwie. Od połowy czerwca i przez następne tygodnie rozkwitał przed samym do­mem wspaniale rozrośnięty krzak czerwonej róży. Patrząc na nią, wszyscy się cieszyli, zachwycali pięknymi kwiatami i pragnęli zapomnieć, choćby na króciutką chwilę, o nadciągających nowych, groźnych chmurach. Każdego następnego dnia z nadejściem wieczoru niebo stawało się tak purpurowe i zakrwawione jak krzak róży kwitnącej w kolorze ciemnej, głębokiej czer­wieni. Gdy zapadał zmierzch, ludzie milkli ze strachu, niejasnych obaw, a na­wet z jakiejś niepojętej i trudnej do wyrażenia grozy. Kolejne noce przybliżały nieznane, bardzo niepokojące zdarzenia. Narastały lęk i niewypowiedziana trwoga. Nie wiadomo skąd docho­dziły i powtarzały się wieści, że podpalane są całe obejścia należące do Polaków. — Czy to jakieś sąsiedzkie porachunki między Polakami i Ukraińcami? Bo co to może być innego? — mieszkańcy Wołynia dopytywali się z niepokojem.

— Teraz, gdy Niemcy i Rosjanie są pochłonięci strasznymi zmaganiami ze sobą, oni zaczynają brać się za łby. Jak to rozumieć? Skąd się dowiedzieć, o co chodzi? — I kto tu pierwszy zaczyna? — Podobno Ukraińcy zabijają niewinnych ludzi, nawet całe rodziny… — Do czego to doprowadzi? — Ludzie rozpaczliwie dopytywali się, nie otrzymując znikąd odpowiedzi. Niebo każdego wieczoru i każdej nocy oblewało się krwawymi łu­nami, rozlewającymi się coraz szerzej i wyżej, opasującymi miejscowo­ści, pola, drogi i lasy. Z wiatrem przypływał swąd, zapach cuchnącej spaleni­zny rzucanych do ognia lub żywcem palonych ciał ludzkich i zwierzęcych. Za tymi oznakami po całym Wołyniu zaczęły się rozchodzić wieści, że nie tylko palone są całe wsie, lecz także ich mieszkańców skazuje się na jak najgorszy koniec. Odtąd coraz częściej dobiegały przerażające wiadomości o mor­derstwach dokonywanych przez Ukraińców na bezbronnych mieszkań­cach polskich wsi. Ten straszliwy los napiętnowany szczególnie bezlitosnym okrucieństwem spotykał najpierw mieszkańców miejscowości oddalonych od miast i miasteczek. To, co się działo, dla większości Polaków było straszne i trudne do zrozu­mie­nia. Nie mieli też najmniejszego pojęcia o tym, co będzie dalej. Byli i tacy, którzy myśleli, że to jakieś wielkie nieporozumienie i w każdej chwili te krwa­we zajścia powinny się skończyć. Jednakże ich końca nie było widać. Z każdym dniem i niemal z każdą godziną Polacy dowiadywali się, że odbywają się coraz częstsze, zmasowane i coraz bardziej przerażające ataki na kobiety, dzieci, starców, na wszystkich bezbronnych ludzi polskiego pochodze­nia. Korzeniowscy całą rodziną zasiadali wieczorem przy stole i wspólnie spo­żywali kolację. Przy posiłku milkli, a potem wychodzili na zewnątrz. Przysta­wali na podwórzu, przyglądali się krwawemu niebu, ognistym łunom, które przybliżały się z różnych stron, nasłuchiwali złowrogiej ciszy i z poważnymi, pociemniałymi z niepokoju twarzami wracali do domu. Nie wiedzieli, co może przynieść nieznana przyszłość i z jakimi losami znowu będą się musieli zmagać. Czuli i wiedzieli, że o tym, co teraz wszyscy ludzie myślą i czego się boją, zbyt głośno nie można mówić. Zastanawiali się bardzo głęboko, pragnęli wszelkimi sposobami rozpoznać zło i uchronić się przed nim. Potem wspólnie się modlili i udawali się na spoczynek. Rozdział 178 Ku wielkiej radości Korzeniowskich przed żniwami pojawił się Żmudzki. Miał u nich zasłużone względy i przywileje. Przyjęli go jak rodzonego brata i zgodnie ze starym obyczajem wołyńskim poczęstowali przekładańcem i herbatą.

— Ach, Boże ty mój! Wincenty! Spadasz nam jak z nieba! — cieszył się Adam. — Wujek Wincenty zawsze spada jak z nieba — przypomniała Joasia, ca­łując go w opalone policzki. — Powiedz, co słychać u ciebie. — U mnie? Po staremu. Przyjechałem się dowiedzieć, co u was słychać. — Czasy się zmieniają — z wielkim niepokojem odpowiedział Wiktor. — Już nie te same — zgodził się Wincenty. — Robią się coraz straszniejsze — po chwili przyznał Adam. — Rozchodzą się wieści, że popi po cerkwiach święcą na nas noże! — z najwyższym przerażeniem wykrzyknęła Malinowska. — Czy tak można? Oni też są chrześcijanami… Żeby duchowni dawali taki przykład? — Mają na rękach krew pomordowanych ofiar. — Pani Lipska powiedziała, że nie wszyscy tak robią — pocieszała się Róża. — Ale wielu. Święcą noże, siekiery, kosy… karabiny… maczugi… topory… Wszystko, czym można zabić drugiego człowieka. — Słyszy się od znajomych Ukraińców, że w nocy mołojcy w swoich kry­jówkach piją samogon i krzyczą: Smiert´ Lacham, Żydam i moskowskoj żydo­komunie!4 — A potem wyruszają na całe wsie… i mordują biednych ludzi! To wcale nie ustaje, a nawet wygląda na to, że zatacza coraz szersze kręgi — z wielkim niepokojem zauważyła Joanna. — Według znaków, jakie teraz ukazują się na niebie i na ziemi, ta akcja rozciągnie się na cały Wołyń — stwierdził z przygnębieniem Wiktor. — To widać, niestety… — westchnęła Joanna. — Wielka, krwawa łuna oświetla Wołyń każdej nocy. — To się do nas zbliża. — Dochodzą wieści, że Ukraińcy własnoręcznie mordują żony Polki! Sy­nowie mordują swoje matki, jeżeli one są Polkami! — zawołał Żmudzki. — To jest… obłęd! — Róża załamała ręce. — Tak, to obłęd i szaleństwo — Joasia przyznała z przerażeniem i wielkim smutkiem. — Podobno Ukraińcy tłumaczą, że oni dlatego nas biją, ponieważ Niemcy im obiecali, że każdemu z nich dadzą po zamordowanych Polakach po dwa­dzieścia hektarów… ziemi! — wykrzyknął Wincenty. — O tak! Jest komu wierzyć — drwiąco przypomniał Wiktor. — A czy to nie Hitler krzyczał na całe gardło, że Ukraina to ziemia rdzennie niemiecka? — A Niemcy mu uwierzyli! I Ukraińcom tej ziemi nie dadzą! Nie oni! — Nieprędko ta ziemia przejdzie w ręce tych „rezunów”! — krzyknął ze śmiechem Żmudzki. — Nieprędko, nieprędko.

— Ale nie ma się z czego śmiać — zauważyła Róża, wymownie potrząsając głową. — Można tylko płakać… Ludzie nie wiedzą, jak się obronić. Co to będzie? — martwiła się Malinowska. Żmudzki znowu napił się herbaty i zjadł kawałek przekładańca z serem. Gdy zaspokoił głód, oświadczył, że wybiera się do Kisielina, ponieważ od jakiegoś już czasu zamierza się spotkać ze stolarzem Malinowskim, bratem swojej żony. — Czy pojedziesz z Ludwiką? — Matka jej zachorowała i najpewniej nie pojedzie… Ale ja się tam wybiera­łem od dawna i nie będę zwlekał. — My wiemy, że ty w jednym miejscu długo nie usiedzisz. — Ha, ha, ha! — zaśmiał się Wincenty. — Podobno w młodości taki był twój ojciec — zwrócił się do żony Wiktor. — O, już się postarzał… — z żalem westchnęła Joanna. — Rozchorował się na reumatyzm i mało się rusza. — Nie tylko on… — odpowiedział Adam. — A mój ojciec dawno nie żyje. — Miałby już pewnie… prawie sto lat! — przypomniała Róża. — Siadywał tu zawsze na ławie, przy tym długim stole! — z rozrzewnie­niem wspomniała Malinowska. Zapadło milczenie, podczas którego Adam, Róża i Malinowska jednocze­śnie sięgnęli pamięcią do czasów, kiedy jeszcze żył Dominik. Po chwili Róża powiedziała z głębokim westchnieniem: — Czy on mógłby pomyśleć, że dożyjemy takiej strasznej wojny? I znowu zapanowało milczenie. Przerwał je Wincenty, jakby coś sobie w ostatniej chwili przypominając: — Zdaje się, że tu nieopodal mieszka Choryńczuk, ojciec Stiopy? Czy tak? — Sprowadził się tutaj z Mohyły… Aleksander Choryńczuk z żoną Ulaną — przytaknęła Malinowska. — Otóż ja się dowiedziałem… — tu zniżył głos — że uzbrojeni Polacy mają w nocy przyjść po ich synka… Stiopa zwolnił się już z policji i partyzanci się wywiedzieli, że on wstępuje do ukraińskich nacjonalistów. Chcą go prze­straszyć, przetrzepać… Ja myślę, że mogą jego mocno pobić, żeby on nie szedł do tych „rezunów”… — Ojej! — wykrzyknęła Róża. Wkrótce Żmudzki odjechał. Tymczasem Korzeniowskiemu utkwiły w pa­mięci i nie dawały spokoju wiadomości zostawione przez Wincentego. Zastanawiał się, rozważał, wahał się długo, w końcu się zdecydował i jeszcze przed zmierzchem wyruszył w kierunku zagrody Aleksandra Choryńczuka. Szedł cicho, nie śpieszył się, a nawet się skradał. Bardzo ostrożnie wszedł na teren jego obejścia i podszedł do domu. Gdy zbliżył się do okien, zastukał i wywołał go na zewnątrz.

— Aleksander, chody siudy! Ja tobie szoś skażu!5 Po chwili Choryńczuk wyszedł i stanął na progu. — Chody! Chody! — Adam powtórzył. — Dla tebe je duże ważne!6 — Szo takie?! Szo takie?!7 — dopytywał się zaskoczony Aleksander. — Szykują się do was na noc… Prijdut do was za waszym synkom, w nocz!8 — Szo me bude?9 — Może bude dla was bida!10 Adam radził, żeby jego syn wyjechał na noc z domu: — Waszeho syna ne bude, dumaju11. — Dobre, dobre. Ja tebe, Korzeniowski, słucham!12 — Słysząc o swoim synu, Cho­ryńczuk pilnie nadstawił uszu. — Prijdut po twojego synka — Adam powtórzył. — A ty dom swój opróżnij z potrzebnych rzeczy! Partyzanci najpewniej będą… niszczyć, demolować, rozpruwać pierzyny, wodę lać… Jak nie zastaną twojego synka, budut unycz­tożat´ wasze pomeszkanie!13 Aleksander Choryńczuk był bardzo zaskoczony, jednak w milczeniu i z powagą pokiwał głową. Nie protestował. Miał zaufanie do swojego sąsiada i szybko zrozumiał, że nie może zwlekać. Także Adam niezwłocznie powrócił do domu. Nie chciał, żeby go ktokolwiek tutaj zobaczył. A jeszcze bardziej nie życzył sobie, żeby go ktoś słyszał i podsłuchał. Aleksander Choryńczuk bez dodatkowego dopytywania się, bez zbędnych słów uwierzył Korzeniowskiemu. Razem z żoną i z synem Stiopą pośpiesznie załadowali na wóz, ile tylko mogli różnych potrzebnych sprzętów, po czym jak najszybciej, z całą rodziną opu­ścili dom i na noc wyjechali do pobliskiej Mohyły. Rozdział 179

Pod koniec czerwca w Torczynie, pomimo narastającej grozy, w kościele pod wezwaniem Świętego Jana Chrzci­ciela i Świętej Trójcy jak zwykle był obchodzony odpust. Z tej okazji do Korzeniowskich zajechali po sumie oboje Korzeniowscy z Rudni, Aniela i Józef. Jak za dawnych czasów przyjęci zostali z wielką serdecznością. Róża, która zawsze podziwiała wdzięk i wesołe uspo­sobienie kuzynki, teraz też przyglądała się jej z uwagą i słuchała z nowym zainteresowaniem. W pobliżu dorosłych, na dębowej ławie z wysokim opar­ciem, wyścielonej pięknym kilimem siedziała Madzia i bawiła się szmacianą lalką. Lubiła bardzo i cieszyła się, gdy przyjeżdżali do nich goście, choć jeszcze nie rozumiała, o czym wszyscy tak głośno rozmawiają. Czuła jednak, że to były poważne rozmowy. Obok niej siedzieli jej dziadkowie, Adam i Róża. Rozma­wiali z gośćmi i życzliwie się im przyglądali. Józef Korzeniowski, jak po cichu stwierdził Adam, postarzał się, ale nie zdradzał wyraźnych objawów osłabienia

sprawności fizycznej i psychicznej. A nawet, ku jego niemałemu zaskoczeniu, cieszył się bardzo dobrym samopoczuciem. Także Aniela promieniała ufnością i wiarą w szczęśliwą przyszłość. — A cóż tam na Rudni słychać? — w pewnym momencie z niespodziewaną powagą zapytał Adam. — Wszystko u nas pięknie — spokojnym głosem odpowiedział Józef Ko­rzeniowski. — Bardzo pięknie! — entuzjastycznie za mężem powtórzyła Aniela. — Przyjechaliśmy do was szczęśliwie i nikt nam drogi nie zastąpił… Nikt nam niczym nie zagroził! — No tak! Och… — Natychmiast tę radość podzieliła z nią Malinowska. — Widzimy, że jesteście cali i zdrowi. — Ale my tu każdego dnia słyszymy, że dzieje się inaczej — wtrąciła Róża. — Lasy pełne są uzbrojonych band ukraińskich. Niestety, to jest pewne — powiedział Wiktor. — A w nocy wychodzą, otaczają wsie, palą i mordują wszystkich po kolei. — Pobili już bardzo dużo Polaków — szybko dodała Malinowska. — W każdą noc… miejscowość każda i wieś, która jest w oddaleniu od miasta, teraz jest śmiertelnie zagrożona — ostrzegawczym tonem powiedział Adam. — Słyszy się, że coraz to nowe wsie zamieniają się w wielkie pogorzelisko i w jedną wielką mogiłę! — wykrzyknęła Joanna. — U nas tak nie będzie — stanowczo zapewnił Józef Korzeniowski. — O?! — zdziwił się Wiktor. — W końcu… trzeba zrozumieć, że żarty się już skończyły. Ja zobaczyłem straszne rzeczy z bliska i zrozumiałem, że nikt się z nami teraz nie liczy… — dodał z głębokim zamyśleniem. — U nas jest bardzo przyjemnie! — wykrzyknęła Aniela. — Tak? — mile zdziwiła się Róża. — Bardzo się z tego cieszymy. — Czy może dlatego, że na Rudni mieszkają sami Polacy? — dopytywał się Adam. — My mamy bardzo przyjemne towarzystwo — oświadczył Józef. — Hm… — zdziwił się Wiktor. — A jakie? — No, to prawda, że nieopodal w lesie przebywa uzbrojona grupa ukraiń­ska, ale oni są dla nas bardzo szczerzy i przyjaźni — tłumaczył Korzeniowski. — O, tak! — zawołała jego żona. — Bardzo są dla nas mili i serdeczni! — Dlaczego?! — zastanawiała się Joasia. — Oni nas bardzo lubią! — Aniela starała się wyjaśnić. — Urządzają dla nas zabawy, spotkania towarzyskie, takie różne… festyny wiosenne! — Rozmawiają z nami tylko po polsku i ciągle zapewniają o swojej

prawdziwej życzliwości — skwapliwie dodawał Józef. — O, tak! Bardzo rozumieją naszą trudną sytuację. Współczują nam i niejeden raz powtarzają, że dzień i noc będą nas bronili przed tymi „rezu­nami”! — wyjaśniała Aniela. — Są tacy serdeczni, że nie można mieć do nich najmniejszych pretensji i podejrzeń! Ciągle się do nas uśmiechają i otaczają nas… prawdziwą opieką! — potwierdził Józef. — No, to ciekawe — mimo woli przyznał Adam. — Czy cała Rudnia tak dobrze żyje z tymi Ukraińcami? — zdumiewał się Wiktor. — Cała! Caluteńka! Ukraińcy z lasu nic złego nam nie robią! To są nasi najprawdziwsi przyjaciele! — z przekonaniem zawołała Aniela. — Ach! To nadzwyczajne! — nagle wykrzyknęła zachwycona Joasia. — Widzę, że u was można się schronić, skoro macie w pobliżu ludzi, którzy są z wami tak zaprzyjaźnieni… I jeszcze posiadają broń… w takich groźnych czasach! — Taak! Właśnie dlatego czujemy się przy nich bardzo bezpieczni — za­pewniał Józef. — Przyjeżdżajcie do nas w odwiedziny! Zapraszamy z całego serca! — gło­śno i wielokrotnie powtarzała Aniela. Korzeniowscy popatrzyli na nią i na Józefa i nie wiedzieli, co odpowie­dzieć. Wszystko wskazywało na to, że ich kuzyni znaleźli się w sytuacji bardzo dobrej i szczęśliwej. I że w przeciwieństwie do innych Polaków nie muszą się troszczyć o to, co ich spotka następnego dnia albo w najbliższą noc. Mil­czenie przerwała Joasia, która, podobnie jak jej ojciec Kazimierz, nie lubiła bezczynności: — Wiesz co? Wiktorku? — No, proszę, Joasiu… Słucham ciebie. — Ja myślę, że powinniśmy się ukryć na Rudni. Tutaj z każdym dniem jest coraz mniej bezpiecznie. Coraz gorzej… Niekiedy wydaje mi się nawet, że już z każdą godziną — dodała z wielką troską. — A skoro ciocia Aniela jest bez­pieczna, to my też możemy… znaleźć tam dobre schronienie. Wiktor uśmiechnął się i nic nie odpowiedział. Po chwili mocno przytulił do siebie Joasię i kilka razy ją pocałował. Ponieważ nic jej nie odpowiadał, zaczęła nalegać: — No powiedz, dlaczego nie mielibyśmy skorzystać z takiej… znakomitej okazji i możliwości ratunku? Skoro oni na Rudni czują się tak dobrze i ni­czego się nie boją, znajdzie się tam miejsce i dla nas. Wiktor spoważniał, zmarszczył czoło i po chwili odpowiedział: — Uważam, że w takim miejscu nie powinniśmy i nie możemy szukać schronienia. Pomyśl tylko i zauważ dobrze… moja Joasiu. Rudnia jest poło­żona

przy samym lesie, a w nim znajdują się… tylko uzbrojeni Ukraińcy. W pobliżu nie ma najmniejszej grupki polskich partyzantów. A poza tym droga, która przez nią prowadzi, jest tak mało uczęszczana. Kto nas usłyszy… gdyby coś nagle wyskoczyło albo gdyby stało się coś bardzo niedobrego? Kto nam wtedy przyjdzie na pomoc? Ja nie chcę… ukrywać się na Rudni. — Ale przecież nie można powiedzieć, że… — Zgadzam się. Nie wiadomo tak naprawdę, co w kim siedzi… Nie jestem prorokiem ani jasnowidzem. Ale nie chcę się tam ukrywać i nie zgodzę się… Nie zgodzę się na to, żeby jechać do lasu. Trzeba szukać bezpieczniejszego miejsca. — Och… — westchnęła Joasia. — Po tym strasznym więzieniu wyostrzył ci się instynkt… Posłucham ciebie i więcej nie będę namawiała, żebyśmy tam uciekali. Wiktor uśmiechnął się do żony i przytulił do siebie Madzię, która z dziecinną, ale prawdziwą przyjemnością rozsiadła się na pięknej dębowej ławie i z wielkim zapałem bawiła się szmacianą laleczką. Ale zabawa jej się kończyła, ponieważ podawano już obiad i stół nakrywano białym obrusem. Joasia i Wiktor z Madzią na kolanach, we troje, usiedli przy stole. Także pozostali domownicy po miłej, rodzinnej rozmowie, która poprawiła nastrój i wlała do serc odrobinę nadziei i wiary w ludzi, wraz z gośćmi zasiedli do świątecznego obiadu. 1 Rozchodzić się! 2 Korzeniowski, chodź za mną. 3 No co?! Za chwilę będzie koniec! 4 Śmierć Lachom, Żydom i moskiewskiej żydokomunie! 5 Aleksander, chodź tutaj! Coś ci powiem! 6 Chodź! Chodź! To dla ciebie bardzo ważne! 7 Co takiego?! Co takiego?! 8 W nocy do was przyjdą po waszego syna! 9 I co z nami będzie? 10 Może być bieda! 11 Ale myślę, że waszego syna nie będzie. 12 Dobrze, dobrze. Ja, Korzeniowski, ciebie słucham! 13 Przyjdą po twojego syna […] będą niszczyli wasze mieszkanie!

Rozdział 180

Pierwsze dni lipca tragicznego roku 1943 rozjaśniła piękna pogoda. Na krzaku róży przed domem Korzeniowskich jeszcze piękniej niż dotąd roz­winęły się wszystkie pąki i przemieniły w ogromne kwiaty, uwite z gęsto spię­trzonych i radośnie nastroszonych płatków. Wielki krzak róży zapłonął gorącą purpurą i najbliższe otoczenie jakby zanurzył w żywym ogniu. W słoneczny poranek po śniadaniu Madzia wyszła na po­dwórko. Od jakiegoś czasu wychodziła sama i nikt jak dawniej nie pilnował jej na każdym kroku i w każdej chwili. Ale nie poszła daleko, tylko zatrzymała się między orzechem i krzakiem róży. Ciekawie się rozejrzała i po chwili spo­strzegła, że na wielkim podwórzu zapanowały jakieś podniecenie, przykry nieład i wielki niepokój ogarniający jej najbliższych. Zdziwiła się i przestra­szyła. Nagle pojęła, że w tym momencie wszyscy o niej zapomnieli. Jedno­cześnie zauważyła, że tatuś biega po podwórzu, macha rękami w podnieceniu, bardzo niepokojącym, niezrozumiałym, i coś bardzo głośno krzyczy do swo­jego ojca. Dziadek Adam też podnosi ręce i pokazuje na coś, co, jak się zdawało, znajduje się poza domem. Wtem dobiegło ją słowo: …akumulator! W tym czasie Julek i pomocnik Mateusz z wysiłkiem ciągnęli od alei jakąś dużą i bardzo ciężką skrzynię. Madzia uważnie na nich popatrzyła, nie chciała im przeszkadzać, ale ponieważ krzyczano na nią, odruchowo też skierowała się za dom. Jednak jej zdziwienie się powiększyło, gdy tatuś z okropnym i nieprzyjemnym zniecierpliwieniem wykrzyknął do niej, żeby sobie poszła na spacerek do wujka i cioci Wąsowiczów. Natychmiast, prawie na nią nie patrząc, powtórzył to samo dziadek. Słysząc to wszystko, jeszcze bardziej się przestraszyła. Jednocześnie bardzo się zmartwiła, ale posłuchała dziadka, wujka i ojca. Przez chwilę się wahała, po czym powolutku podrep­tała na drugą stronę domostwa, w kierunku ogrodu warzywnego. Tej wiosny zdążyła poznać najbliższą okolicę. Wiedziała, że obok ogrodu biegła dróżka prowadząca do państwa Wąsowiczów, najbliższych sąsiadów rodziny Korze­niowskich. Niespełna godzinę wcześniej, na krótko przed śniadaniem, Julek posta­nowił udać się do stajni. Nagle pojawił się przed nim młody piesek Kruczek. Biegając dziwnie szybko i nerwowo, nie pozwalał mu iść w stronę wewnętrznego podwórza. Jednocześnie szczekał bardzo głośno, alarmująco. Julek niespokojnie rozejrzał się dookoła, po czym odruchowo spojrzał w kie­runku dębowej alei. Ze zdziwieniem dostrzegł jakiś przedmiot, którego tam nigdy przedtem nie było. Zamiast powrócić do domu, skierował się do alei i targany niedobrymi przeczuciami, powoli zbliżył się do wielkiego przedmiotu, który z niewytłumaczonych przyczyn został tutaj przez kogoś pozostawiony. Julek po kilku chwilach dostrzegł, że na środku alei,

u wejścia na podwórze stoi jakaś duża skrzynia. Zbliżył się do niej i zajrzał do wnętrza, ponieważ nie było ono zasłonięte. Nie wierząc własnym oczom, ujrzał złożone w niej pokawałko­wane części ludzkiego ciała. Chociaż były umazane we krwi, rozpoznał odcięte ręce, nogi, ramiona, a pomiędzy nimi jakieś nierozpoznawalne strzępy ciała. Pod spodem było widać kawałki tułowia różnej wielkości i wszystkie oblane krwią. Na ten widok zdrętwiał i nie mógł się poruszyć. Po chwili, gdy zobaczył dwie odcięte głowy, kobiety i dziecka, krzyknął straszliwie i prawie nie czując ziemi pod stopami, jak oszalały pomknął do swojego ojca i brata. Wszyscy przybiegli natychmiast: Adam, Wiktor, Julek, stary Mateusz, a za nim jeden z pomocników, których jak zwykle Korzeniowscy wynajęli do pomocy przy zbliżających się żniwach. Ze zgrozą i ze ściśniętymi sercami patrzyli na to, co się znajdowało w skrzyni. Bezwładnie opadły im ręce. Wydawało się, że już całkiem nie będą wiedzieli, co zrobić. Zapadło głuche milczenie. Prze­rwał je Wiktor: — A to zbóje… — Co za „rezuny”! — zawołał Adam. — Boże na niebie! — krzyknął parobek. — Żeby takich niewinnych ludzi… — Nie wiadomo, co się jeszcze kryje… pod spodem — zastanowił się Wiktor. — Może tu leży cała rodzina? — po cichu spytał Mateusz. — Czy tacy mordercy dojdą do czego? — z najwyższym oburzeniem spytał Adam. — Krew niewinnych… zatruła ich pogańskie dusze — żegnając się i ocie­rając łzy, ubolewał Mateusz. — Pozostanie straszna pamięć… Jeżeli się z tego wyrwiemy. — Tato, trzeba tych ludzi pochować — szybko powiedział Wiktor. — Ale, gdzie? Tutaj? — pośpiesznie spytał Julek. — Nie tutaj… — westchnął Adam. — Na tym polu? — To może u nas… między brzozami? — z wahaniem spytał Wiktor. — Tak… I postawimy im maleńki krzyżyk… — po cichu zakończył Adam. — No to… ciągniemy — głęboko wzdychając, wszyscy nachylili się nad skrzynią i chwycili ją za brzegi. Dźwigając i ciągnąc, skierowali się na skraj podwórza, a potem za stary dom, w stronę brzozowego gaju. Madzia się nie śpieszyła. W tej dziwnej, niejasnej sytuacji bała się odejść od domu, przy którym czuła się bezpieczna. Patrzyła z daleka na swojego ojca i zobaczyła, dokąd została zaciągnięta skrzynia. Po chwili wyjrzała na sąsiednią dróżkę, przy której końcu znajdowało się domostwo Wąsowiczów. Bez po­śpiechu wyruszyła do nich, ponieważ znała panią Wąsowiczową i jej męża, Michała. Dobrze wiedziała, że ją lubią i że bardzo im się podoba. Poza tym pa­miętała, że

pani Wąsowiczowa w swoim ogródku ma takie śliczne kwiaty, od których widoku nie można oderwać zachwyconych oczu. Po kilku minutach podeszła do ogródka otoczonego drewnianym płotem, którego sztachety były już ciemne i porośnięte zielonym mchem. Madzia zatrzymywała się tutaj nie­jeden raz i dobrze znała to miejsce. Sztachety w płocie były niziutkie i z rzadka porozmieszczane. Przebywając tutaj wcześniej i nieraz opierając się o to niskie ogrodzenie, swobodnie oglądała prześliczne kwiaty, które tak piękne utrzymy­wała i pielęgnowała pani Wąsowiczowa. Przeważnie były białe, drobniutkie i wydawało się jej, że pośród gęstej zieleni świeciły się jak nieprzeliczone gwiazdki na błękitnym, pogodnym niebie. Przez jakiś czas krążyła wokół ogródka, patrzyła na kwiaty, ale odczuwała nieprzepartą potrzebę, żeby powrócić i zobaczyć, co oni wszyscy razem z takim wielkim przejęciem robią. Czuła, że coś się wydarzyło. Zapominając o kwiatach, zawróciła i poszła prosto do brzozowego zagajnika. Zauważyła, że niedaleko dróżki kopią dół i obok stoi akumulator. Z żywym zainteresowaniem patrzyła na nich, dostrzegając, że jej bliscy krzątają się z niezwykłą powagą. Tym bardziej że już wcześniej wiedziała, że akumulator jest potrzebny do radia. Ale podczas tej wojny słyszała od dorosłych, że posiadanie radia było dla ludzi niewyobrażal­nym zagrożeniem. Teraz w milczeniu przyglądała się temu, co robią Wiktor i Julek w jej obecności. Nie mogła się nadziwić, że zakopują przy niej akumu­lator. Nie wiadomo skąd, ale była głęboko przekonana, że dorośli nie powinni tego robić w obecności dziecka. Madzia była tak przestraszona, że nie mogła im powiedzieć, by tego przy niej nie robili, jest przecież za mała, ażeby mogła wiedzieć o takich zakazanych sprawach. Dlatego pośpiesznie podniosła wzrok jeszcze dalej i wtedy zobaczyła, że Adam i Mateusz osadzają na jakimś kopcu brzozowy krzyżyk. — Tatuś… Czy ktoś umarł? — Ach, Madziusiu… — ze łzami w oczach westchnął Wiktor. Wziął ją na ręce, przycisnął do siebie i pocałował. — Musimy się ratować… Ale jak? Jak? — dodał tak cicho, że Madzia już tego nie usłyszała, tylko mocniej przy­tuliła się do swojego ojca. Tego wieczoru Korzeniowscy uklękli razem ze wszystkimi do modlitwy i zalewając się łzami, szlochając, modlili się wspólnie za ludzi, których roz­członkowane, pokawałkowane ciała zostały podrzucone na ich podwórze. Nie znali tych ludzi i bali się nawet próbować ich rozpoznawać. Znajdowali trochę pociechy w tym, że w pomordowanych nie rozpoznali swoich znajomych. Ale też doskonale rozumieli, że to bardzo słaba jest pociecha. Modląc się, z przerażeniem i z rozpaczą myśleli o tych biedakach. Domyślili się, że bez wątpienia była to zamordowana cała rodzina. I już od tego dnia, wiedząc, że poczucie bezpieczeństwa zostało im odebrane, Korzeniowscy każdego wieczoru i każdej nocy uciekali z domu. Ukrywali się w nieskoszo­nych jeszcze zbożach, rankami

zaś powracali. Żniwa bowiem zbliżały się z każdą chwilą i coraz bardziej martwili się, czy uda im się wszystko zebrać, wymłócić i równocześnie uchronić swoje zdrowie, a nawet życie. Rozdział 181

Dnia 10 lipca w sobotę po południu do Korzeniowskich zajechał Win­centy Żmudzki i oświadczył, że wybiera się do Kisielina. — Nie boisz się? — szybko spytał go Adam. — Dlaczego? Co może mi się stać? Każdego roku jeździmy do Malinow­skiego. Brat Ludwiki bardzo nas zapraszał… — Ale ona nie jedzie z tobą — po chwili zauważyła Róża. — Tym razem nie mogła. Poczuła się jakoś słabo… Może od pracy? — Jedziesz sam? — zastanowił się Adam. — Po drodze mogą wuja spotkać uzbrojone bandy! — nagle krzyknął Wiktor. — Słyszy się, że wychodzą na wszystkie drogi… I kogo zatrzymają, to już nie ma dla niego ratunku! — Jutro jest boża niedziela i ja się nie boję. — Wincenty zawsze taki sam — z uśmiechem powiedział Adam. — A śmiałym szczęście sprzyja! — niespodzianie i zuchowato wtrącił się Julek. — No, no! — krzyknęła Róża. — Ja z nim pojadę! — Julek wołał. — Broń Boże! — krzyknęła Róża. — Do Kisielina? — z zaciekawieniem spytał Wincenty. — Nie, do Rudni… To prawie po drodze. Wiktor się zdziwił: — A po co? — Przecież tak nas zapraszali! — I jeszcze przypomniał: — To moi chrzestni i chciałbym zobaczyć, jak żyją… w takim sąsiedztwie — argumentował Julek. — Z niego też niespokojny duch — Wincenty uśmiechnął się zachęcająco. — Dopóki tam w pobliżu przebywają Ukraińcy zaprzyjaźnieni z Polakami, to Julek może jechać — stwierdziła Joanna. — No, niech tak będzie… ma przecież po drodze — ustąpił Adam. — Z Wincentym może jechać. — Po chwili zastanowienia wszyscy się z nim zgodzili. Mając przyzwolenie rodziców, Julek zaczął zbierać się do drogi. Po krót­kim posiłku, na który też został poproszony Wincenty, obaj opuścili dom i niezwłocznie ruszyli w drogę. Żmudzki zawsze miał dobre konie i teraz znowu niestrudzenie

pomknęły one przed siebie. Wincenty i Julek nie zatrzymywali się nigdzie i w dobrą godzinę zbliżyli się do Rudni. Gdy znaleźli się przy tej drodze, od której należało zboczyć w kierunku samej wsi, Wincenty się zatrzymał. Julek wysiadł i dziarskim krokiem wyruszył do gospo­darstwa Anieli i Józefa Korzeniowskich. Żmudzki zaś machnął po grzbietach koni lekkim, skórzanym batem i sprytnie kierując lejcami, pomknął do Kisielina. W niedługi czas po zachodzie słońca znalazł się przed domem Malinowskich. Tutaj został przyjęty jak po­winowaty i bliski przyjaciel, dobrze ugoszczony i przenocowany. Wincenty od dawna planował spotkać się z Jerzym Malinowskim, bratem swojej żony. Szczerze go lubił i zawsze chętnie odwiedzał. Poza tym Malinowski był sze­roko znanym stolarzem. Ludzie zamawiali u niego wszystko, co tylko dawało się wykonać z drewna. Wincenty o swoich interesach zamierzał porozmawiać dopiero następnego dnia. Taki był stary zwyczaj, że o celu wizyty nigdy nie rozmawiało się zaraz po przybyciu, lecz wprost przeciwnie, jak najpóźniej, a nawet dopiero na końcu lub przed samym rozstaniem się. Rozdział 182

Następnego dnia, w niedzielę, 11 lipca, Malinowscy i ich gość Wincenty Żmudzki powstali od śniadania i wyjrzeli przez okno. Byli zaskoczeni, gdy zobaczyli, że zaczął padać deszcz. Widząc to, dłużej niż zwykle wpatrywali się w okno, czekając na zmianę pogody. Ale deszcz nie ustawał, był obfity i gęsty. To sprawiło, że nie wszyscy mieli ochotę iść do kościoła, zwłaszcza kobiety. Jednak Wincenty, gdy po śniadaniu przybyło mu energii, powstał i bez dłuższego zastanawiania się powiedział: — Ja bym się wybrał na sumę… Dzień jest długi. Zdążymy sobie jeszcze pogadać… — Pójdę z tobą! — po chwili poderwał się Jerzy. — A jak wrócimy z ko­ścioła, to o wszystkim pogadamy. Wincenty uśmiechnął się do niego i poklepał go po ramieniu. — A ja zostanę… — po chwili zastanowienia zdecydowała żona gospodarza. — No to zostań — Malinowski łatwo się zgodził. Ludzie z różnych stron podążali na sumę do kościoła pod wezwaniem Nie­pokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. Wśród nich znaleźli się szwa­growie, Jerzy Malinowski i Wincenty Żmudzki. Gdy pojawili się przed wej­ściem do kościoła, w pewnej chwili odruchowo się rozejrzeli i dostrzegli nieznajomych mężczyzn, którzy, jak się zaraz okazało, byli rozproszeni po całym placu. Jedni z nich przyczajeni stali, na coś czekając i spod oka śledząc otoczenie. Inni kręcili się i unikali spojrzeń wchodzących. — Zdaje mi się, że oni do kościoła nie wchodzą… — cicho powiedział

Ma­linowski. — Kto taki? — Wincenty, który zmierzał prosto do wejścia, trochę się zdziwił i rozejrzał. Dosyć rzadko bywał w tym kościele i nie miał zwyczaju rozglądać się po otaczającym go placu. Ale dla Malinowskiego było to dziwne i niejasne. — Ci tam… popatrz… Po co oni się tu kręcą? — zapytywał Jerzy. — Hm… Żebym to ja wiedział… — żachnął się Żmudzki. — A może byśmy wrócili do domu? — zaniepokoił się Malinowski. — Dlaczego? Skoro już przyszliśmy, to chodźmy na mszę… — odpowie­dział Wincenty i skierował się do wejścia. — Kościoły w dawnych czasach ratowały ludziom życie! Malinowski, usłyszawszy te słowa, nic nie odpowiedział i ruszył za Wincentym. Ale zgodnie ze swoim przyzwyczajeniem poprowadził go przed sam ołtarz. Lubił widzieć kapłana, który sprawował nabożeństwo. W młodości był ministrantem i stojąc przed ołtarzem, w dalszym ciągu odmawiał ministranturę po łacinie z chłopcami ubranymi w białe komże, obszyte bogatymi koronkami. Po skończonej mszy organy jeszcze grały, a ludzie pobożnie śpiewali i od­mawiali ostatnie modlitwy. Po chwili drzwi zostały otwarte i wierni bez pośpiechu, spokojnie skierowali się do wyjścia. Na zewnątrz wyszła spora grupa i już miała rozejść się do swoich domostw. I wtedy zdumieni ludzie zobaczyli zbliżający się do nich oddział męż­czyzn uzbrojonych w karabiny. Nie zdołali pojąć, skąd się wzięli ci przybysze i dlaczego zagrodzili im drogę, ponieważ w tej samej chwili przeszyły ich pociski. Grupa wiernych, która jako pierwsza wyszła po mszy z ko­ścioła, tuż za jego progiem bezwładnie runęła na ziemię. Gwałtowny, ostrze­gawczy krzyk mężczyzn, których strzały jeszcze nie dosięgły, sprawił, że ludzie, którzy nie zdążyli wyjść z przedsionka, cofnęli się do środka w najwyższym popłochu. W tym momencie znany Malinowskiemu z widzenia Sławomir Dąb­rowski błyskawicznie zamknął główne drzwi i zaryglował je wielką żela­zną zasuwą. Nagle wszyscy poczuli, że znaleźli się w potrzasku i zaczęli się szamotać i niecierpliwić. Ze wszystkich stron rozległy się rozpaczliwe krzyki: — Jak my się obronimy?! Co robić?! — I tak wyważą drzwi! — Może by wejść z nimi w układy? — O, tak, tak! Jeżeli poddamy się dobrowolnie, to ocalimy swoje życie. — Trzeba z nimi rozmawiać… Równocześnie z zewnątrz zaczęły dochodzić krzyki i rozkazy kierowane do uwięzionych: — Wychod´te… po czetyroch!1 — Chcą, żebyśmy się poddali. — Oni chcą z nami układów! — ktoś krzyknął z zadowoleniem.

Uwięzieni ludzie za wszelką cenę zapragnęli się wydostać. — Wychodzimy! — nagle wykrzyknęło kilka kobiet i korzystając z tego, że ktoś odsunął zasuwę, rzuciły się do wyjścia. Jednakże w tym czasie bardzo duża grupa ludzi znajdujących się w przed­niej części kościoła natychmiast pojęła, że nie może ryzykować spotkania z uzbrojonymi Ukraińcami. Ludzie ci błyskawicznie się rozejrzeli i spostrzegli przed sobą drzwi do plebanii, która przybudowana była do kościoła. Znajdo­wała się na piętrze i wiodły do niej schody z bocznej kaplicy. Jedni za drugimi rzucili się do nich. Również Sławomir Dąbrowski, gdy zamknął drzwi kościoła, z najwyższym pośpiechem pomknął po schodach na górę. Do środka plebanii wcisnęło się za nim kilkadziesiąt osób, mężczyzn i kobiet. Wśród nich byli Wincenty Żmudzki i Jerzy Malinowski. Gdy uciekali, słyszeli za sobą strzały i krzyki zabijanych ludzi. Ukraińcy zaś po zamordowaniu kobiet, które próbowały wymknąć się w stronę swoich domów, natychmiast wdarli się do wnętrza kościoła. Już swoim wyglądem i budzącymi grozę karabinami sparaliżowali tych, którzy tam zostali. Ci, nie zdając sobie sprawy z tego, co robią, sami skazali się na to, co za chwilę miało ich spotkać. Oprawcy kazali się ludziom rozbierać. Rozległy się krzyki, płacze, ktoś rozpaczliwie próbował ucieczki na oślep, gdzie się zdawało, że można się ukryć, pod ławki, za filary, za ołtarze. Do uciekających mordercy strzelali długimi seriami. Po niedługiej chwili główny ołtarz, położony na nim biały obrus, boczne ołtarze, dywan, posadzka, filary, całe wnętrze kościoła zostało zbryzgane krwią mordowanych. Po kilkunastu mi­nutach zapadła cisza; oprawcy prze­chadzali się pomiędzy rozrzuconymi bezwładnie ciałami, a te ofiary, których ciała jeszcze drgały, dobijali kolbami lub ba­gnetami. Dokonawszy tego, rozbiegali się w poszukiwaniu świątecznych strojów, z których obdzierali zabite kobiety i dziewczęta. Jak opowiadano, praktykowane to było w wielu innych, pacyfikowanych wsiach i miejscowościach. Zdarte z zamor­dowanych ofiar sukienki i bluzki z uśmiechem oddawali swoim żonom i na­rzeczonym, które próbowały wyprać je z krwi, a potem na siebie wkładały. Ale Ukraińcy zorientowali się, że znaczna część uczestników mszy uciekła z kościoła i schroniła się na piętrze plebanii. Natychmiast rzucili się w tę stronę. Jednakże Polacy zdążyli już zaryglować drzwi. Jeden z oblężonych, Sławomir Dąbrowski, natychmiast zatrzasnął drzwi z klatki schodowej. Szybko się rozejrzał i zobaczył kilka kufrów i skrzyń, które za przyzwoleniem proboszcza mieszkańcy Kisielina, spodziewając się napadów i grabieży, poznosili na plebanię. Widząc to, Żmudzki, Malinowski i kilku in­nych mężczyzn z wielkim pośpiechem ustawili przed drzwiami skrzynie i kufry jedne na drugich. W ten sposób zabarykadowane zostało wejście ze schodów na plebanię. Ale po chwili okazało się, że napastnicy wcale nie zrezygnowali i postanowili wymordować wszystkich bez wyjątku

Polaków, którzy tego dnia byli w kościele. Za drzwiami rozległy się ich krzyki: — Wychodzić! Większość uwięzionych, zwłaszcza kobiety, ogarnęło najwyższe przerażenie i rozpacz. W tym czasie bandyci zaczynali rąbać drzwi siekierami. Wydawało się, że to już koniec. Nie było już dokąd uciekać. Rozległy się płacze i rozpacz­liwe krzyki kobiet. Ktoś krzyknął: — Ratujmy się! — Brońmy się! Ludzie! — Na co czekamy?! Jednakże otwór w drewnianych drzwiach się powiększał. Ukazała się w nim lufa karabinu, który zaczął siec pociskami. Ludzie rozpierzchli się na boki. Rów­nocześnie obok stalowej lufy w dalszym ciągu siekiera uderzała w drzwi i wyrą­bywała coraz większą dziurę. W tym momencie grupa najodważniejszych męż­czyzn gorączkowo zaczęła poszukiwać jakichkolwiek przedmiotów, którymi było można ude­rzać z góry w atakujących bandytów. Błyskawicznie rzucili się do pieców i natychmiast zaczęli je rozbierać. Tymczasem dziura w drzwiach stała się tak duża, że można było przez nią rzucać cegły. Wtem do środka przed zgromadzonych ludzi wpadł rzucony z dołu granat. Wszyscy zamarli z przerażenia. Nagle jeden z mężczyzn chwycił granat, zanim się rozerwał, i szybko odrzucił w kierunku bandytów oblegających plebanię. Na dole rozległy się wrzaski i krzyki ranionych. Po chwili znowu leciały granaty rzu­cane z dołu do góry. I już coraz bardziej ośmieleni rzucali się do nich następni mężczyźni, chwytali je, ryzykując zdrowie i życie. Granaty odrzucano, zanim się rozrywały. Jednak niektórzy padali, okrwawieni i ciężko zranieni. Wtem na dole rozległy się wrzaski: — Podpalimy was! Schodźcie! — O, nie! — krzyknął Wincenty i pochwycił granat. Bardzo szybko, naj­szybciej jak tylko mógł, cisnął go przez duży już otwór w drzwiach. Na dole rozległy się dzikie wrzaski rozwścieczonych bandytów. Chwilę później za drzwiami plebanii wybuchły płomienie, dym wypełnił korytarz i wszystkimi otworami zaczął się wciskać do jej wnętrza. Paliły się schody. Oblężeni, zamknięci ludzie zaczęli kaszleć i się krztusić. Byli tak udręczeni i przerażeni, że znowu zwątpili w jakąkolwiek możliwość ratunku. Opadły im ręce. Nie wiedzieli już, co mają robić. Ale w tym momencie Sła­womir Dąbrowski postawił pod ścianą dwa wiadra i polecił ludziom, ażeby je napełnili moczem. Natychmiast go posłuchali. I zaraz dwaj mężczyźni otworzyli drzwi i szybko zaczęli wychlustywać mocz na płomienie. Ugasili pierwszy ogień, jaki został podłożony. Zdu­mieni Ukraińcy, zdecydowani wymordować wszystkich Polaków, którzy przy­szli do kościoła na mszę, nigdy nie umieliby przewidzieć takiej sytuacji. Oni również musieli się cofnąć. Na wszystkie strony rozchodził się nieznośny, bardzo duszący i niezwykle śmierdzący fetor. Prześladowcy na moment

odstąpili od swojego dzieła. Oblężeni Polacy uratowali się i tym razem, ale na krótko. Czas płynął przeraźliwie szybko, ale mordercy nie ustępowali. Natychmiast przystąpili do kolejnego ataku. Wdarli się na oko­liczne drzewa, na dach obory, a do ścian plebanii przystawili kilka drabin. Stamtąd zaczęli strzelać w okna plebanii i do ukrytych za nią uczestników niedzielnej mszy. Oblężeni ludzie również nie ustawali w roz­paczliwej obronie. Natychmiast postanowili odpierać pociski i rzucili się do rozbierania pozostałych pieców i ścian w pokojach plebanii. Jedną po drugiej wyrzucali cegły na tych, którzy usadowili się naprzeciwko plebanii i dookoła niej. Tych zaś, którzy uczepieni siedzieli na drabinach, obrzucano naj­rozmaitszymi ciężkimi przedmiotami. Rozlegały się jęki, krzyki i przekleństwa. Ciosy, jakie wymierzano w napastników, były często bardzo dotkliwe. I znowu obrona okazała się skuteczna, bo cegły okazały się groźniejsze niż pociski wystrzeliwane i kierowane do ukrytych, ale wciąż broniących się nieszczęśników. Ukraińcy znowu chwycili granaty i ze wszystkich stron ciskali nimi w okna i do drzwi plebanii. Granaty leciały jeden po drugim i wpadały do środka. Udręczeni ludzie pokonywali strach, chwytali granaty przed wybuchem i odrzucali je z powrotem, na zewnątrz. Ale niektóre z hukiem wybuchały i rozrywały się w środku pomieszczeń. W kłębiącym się kurzu, w huku, jęku i świście granatów nic prawie nie było widać ani słychać. Walka przedłużała się o następne godziny i przybywało rannych. Huk rozrywających się granatów tłumił krzyki, westchnienia, płacze i rozpaczliwe jęki. Ksiądz spowiadał, potem modlił się z grupą kobiet i tych mężczyzn, któ­rych słabe nerwy oraz brak odwagi i zdecydowania nie pozwalały przyłączyć się do walczących. Pozostali mężczyźni w większości walczyli; nawet nie chcieli się modlić. Narażali się i nie myśleli o śmierci. Wielki gniew na napastników i ślepa, przemożna chęć obrony nie pozwalały na bierność i poddanie się. Do nich przyłączyli się Żmudzki i Malinowski. Równocześnie obserwowali innych, jak chwytali i odrzucali granaty. Wśród nich byli Ignacy Gar­czyń­ski i Jan Kraszewski, obaj dalecy kuzyni Wincentego. Gorączkowo krzątał się znany w całej okolicy Sławomir Dąbrowski. On i wielu innych starali się unieszkodliwić wszystkie pociski. Łapali je bez chwili wahania, na nic nie zważając i niemal zapominając o tym, do czego mogło doprowadzić chwytanie odbezpieczonych granatów. Zdarzały się przerwy, podczas których Ukraińcy odpoczywali. Zalegała na­gle przeraźliwa, wszechogarniająca cisza. Samotność w tej rozpaczliwej walce dokuczała wtedy najbardziej. Oblężeni Polacy absolutnie nie wiedzieli, co się stanie i jaki zbliża się koniec. Podczas tej głuchej i groźnej ciszy popadali w niemal beznadziejne odrętwienie. Poza tym wszyscy już czuli straszliwe zmęczenie

fizyczne i psychiczne. Ale jeszcze wokoło rannych krzą­tali się ci, którzy dotąd nie ponieśli ran, i opatrywali tych, którzy już nie mogli się podnieść. Żywi ranni natychmiast byli opatrywani. Cała bielizna i pościel plebanii zamieniona została na bandaże i opatrunki. Niektórzy ranni tracili przytomność i bezwładnie padali pod ścianami. Pomiędzy nimi leżały trupy zabitych. Nad tym polem nieustającej, strasznej bitwy co chwila z kilku stron dało się słyszeć zachrypły kobiecy płacz. Wtem zaczęły wpadać do środka kolejne granaty, na ludzi przerażonych i obezwładnionych zmęczeniem. Do przodu, po jeden z nich bez zastano­wienia rzucił się Malinowski. Na oczach Żmudzkiego granat rozerwał się, gdy Malinow­ski się zamachnął, by wyrzucić go przez okno. Jerzy nie zdążył uciec, nagle bezwładnie się osunął, przewrócił i już nie podniósł. Żmudzki w ułamku sekundy zdał sobie sprawę, że Malinowski został uderzony pociskiem w samą pierś i w serce. Jednak odruchowo rzucił się do przodu i usiłował chwycić następny, ale czując, że jest na to zbyt późno, instynktownie cofnął się w samą porę. Granat, wirując, sycząc i świszcząc, rozerwał się na środku dawnego pokoju. Odłamki z niego rozleciały się na wszystkie strony i raniły kilku ludzi. Po chwili rozległy się krzyki zduszone wyciem kolejnych granatów i hukiem strzałów karabinowych. W tym czasie, prawie nie zachowując ostrożności, Żmudzki podbiegł do Je­rzego i z przerażeniem zobaczył, że jego oczy zachodzą już bielmem. Na ten widok zdrętwiał. W jednej chwili ogarnęła go wielka rozpacz. Chwycił Jerzego za ra­miona i odciągnął na bok. Niemal sam zobaczył, że przed oczami Malinow­skiego rozciągnęła się ciemność. Poczuł, że wszystko dla niego już ucichło i się zatrzymało. Wincenty sam także w tej chwili stracił ochotę do dalszej walki. Tymczasem granaty dalej wpadały do środka i nie było już innej możliwości, niż się bronić do samego końca, do śmierci. Napastnicy przypuścili jeszcze bardziej wzmożony atak. Okna zasypywali granatami, równocześnie ze wszystkich stron plebanii wybuchał ogłuszający, wściekły terkot karabinów maszynowych, które w wielu miejscach podziura­wiły mury. Z sufitów, ze ścian sypał się pył tynku, oblężeni dusili się od rozpylonego wapna, które gryzło oczy i piekło w gardle. W nieustannym huku nic nie słyszeli, lecz dalej musieli się bronić, jak tylko umieli, resztkami sił. Choć słabli już, to się nie poddawali. Przez kilka okien do środka wciąż wpadała lawina pocisków i trzeba je było odrzucać, unieszkodliwiać. W pewnej chwili Sławomir Dąb­row­ski bez zastanowienia schylił się i sięgnął po granat toczący się po pod­łodze. Wtem zachwiał się, stracił równowagę i nagle objął go jakiś straszliwy, ja­skrawy, oślepiający płomień. Potężna, gorąca fala oderwała go od ziemi, pod­­rzuciła i powaliła z jeszcze większą siłą. Nie mógł się już podnieść. Krew za­częła gwałtownie wytryskiwać ze zranionej nogi i boku. Czując to i już widząc, Sławomir nagle oprzytomniał i zaczął wołać o pomoc: — Krew… zatrzymaj! Krew! Krew! — krzyczał rozpaczliwie.

Błyskawicznie podbiegła do niego młoda kobieta i z całej siły zaczęła ta­mować krew, która w zranionych miejscach uchodziła z jego ciała nieprze­rwanymi strumieniami. Dziewczyna powstrzymywała jej gwałtowne wylewa­nie się ściśniętymi kawałkami gazety, którą mocno przycisnęła do rozer­wa­nego ciała. Niemal dokonując cudu, drugą ręką rozrywała na pasy prze­ście­radło i natychmiast bardzo ciasno obwiązała nimi miejsca zagrożone największym upływem krwi. Jej rozpaczliwe wysiłki sprawiły, że śmiertelne zagro­żenie życia Dąbrowskiego zostało powstrzymane. W tym czasie także inne kobiety z naj­większym pośpiechem krzątały się wokoło rannych, ponieważ przybywało ich z każdą chwilą. Sławomir Dąbrowski stracił przytomność i już nie słyszał, jak obok niego wciąż nieprzerwanie rozlegał się huk rozrywających się granatów i wystrzałów z karabinów. Zemdlony i bezwładny nie mógł już zobaczyć, że cały dookoła świat znalazł się w jaskrawym czerwonym świetle. Za dziurawymi oknami noc ciemną i groźną rozjaśnił wielki pożar. Pojawiło się nowe zagrożenie. Ludzi ogarnęło przekonanie, że już koniec wszystkiego i ich rozpaczliwa obrona okaże się daremna. Byli przekonani, że ogień z płonącej stodoły wkrótce zajmie plebanię i zakończy tę nierówną, niekończącą się walkę. Poczuli się pokonani i zupełnie bezradni. Po jakimś czasie co odważniejsi ostrożnie wyjrzeli na zewnątrz i wtedy zobaczyli, że stodoła spaliła się bardzo szybko, ponieważ o tej porze roku była jeszcze pusta. Ku wielkiej radości uwięzionych płomienie nie zdą­żyły zająć dachu plebanii. Oblężeni nie wiedzieli, ile godzin się bronili. Zdawało się, że oblega­jący nie mieli już co podpalać. Ale zaciekła walka trwała dalej. Dawno już zapadła noc, a uwięzieni wciąż walczyli, jeszcze bronili się rozpaczliwie. Było już bardzo późno, gdy w pewnej chwili wszystko uci­chło. Mężczyźni odstąpili od okien, a wszyscy pozostali przykucnęli, gdzie kto mógł. Nasłuchiwali, choć byli straszliwie zmęczeni. Ale w oknach nie pojawiły się już nowe granaty i nikt nie strzelał. Zewsząd, z bliższych i z dalszych stron do­chodziła już tylko cisza. Niepojęta, niezrozumiała, a nawet dziwnie obojętna. Przeciągała się i podczas niespokojnego, długotrwałego nasłuchiwania nic jej nie przerywało, żadne odgłosy. Nagle wszyscy zerwali się i kto żyw, rzucił się do ucieczki. Jednakże w tym nagłym popłochu nie zapomniano o rannych i zabitych. Przy pomocy kilku mężczyzn, pomiędzy którymi znalazł się Żmudzki, ściągano ich sznurami albo po drabinach. Niezwłocznie, z najwyższą ostrożnością znie­siono rannego Dąbrowskiego. Po kolei na dół ściągano pozostałych rannych i zabitych, wśród nich znajdowało się także ciało Malinowskiego. Niespodzie­wanie pojawił się jakiś stary Ukrainiec. W większości bardzo dobrze znał tych ludzi, także i stolarza Jerzego. W milczeniu popatrzył na niego, na pomordo­wanych leżących przed kościołem i nagle zaczął płakać. Żmudzki, który miał odrętwiałą twarz, suche oczy

i był potwornie zmęczony, naraz w ślad za nim zaczął gwałtownie szlochać. I nie mógł się już powstrzymać. Szlochał głośno, rozpaczliwie. Widząc to, Ukrainiec położył głowę na jego ramionach, zapłakał jeszcze głośniej, a ciemnymi, szorstkimi rękami nieustannie ocierał cieknące po twarzy brudne, zmętniałe łzy. Wtedy mocnym, udręczonym ciałem Żmudz­kiego zaczęły wstrząsać niepowstrzymane konwulsje i nie potrafił wy­dobyć z siebie najkrótszego choćby słowa. Stali oparci o siebie i rozpaczliwie długo szlo­chali. Wzdłuż kościoła ułożeni w stosy leżeli martwi mężczyźni, młodzi i sta­rzy, kobiety, dziewczęta, a pomiędzy nimi dzieci. — Szczo ony narobyły… ci hady… — jęczał Ukrainiec. — Och, szczo ony narobyły… z cim neszczastnim, bidnim narodom…2 — Splamili się krwią niewinnych… — po chwili z niewypowiedzianym smutkiem dodał Żmudzki. — Hady proklatiji!…3 — płacząc, powtarzał Ukrainiec. Rozdział 183

Julek, gdy tylko rozstał się z Wincentym, dziarskim krokiem i z wesołym uśmie­chem ruszył w tę stronę, gdzie swoje gospodarstwo mieli jego rodzice chrzestni. Po drodze rozmyślał o nich, a także o wielu innych spra­wach. Otrząsnął się już z pobytu w więzieniu. Trochę zapomniał o tamtych przeżyciach, ponieważ sytuacja była nowa i nie mniej trudna. Rozumiał to, bardzo się martwił, ponieważ zdawał sobie sprawę, że Polacy są zupełnie osa­motnieni. Ale nie tracił humoru. Wiedział, że jest szybki i silny, a nawet od­ważny. Nie znosił tylko bezczynności, ale walkę bardzo lubił. W szczególności pociągała go strategia. Równocześnie zdawał sobie sprawę, że choć wojna trwa, to jednak wcale się na niej nie zna. Od dziecka marzył o tym, żeby kiedyś zostać wojskowym. Choć doskonale jeździł konno, już wiedział, że kawaleria nie przydaje się w tej wojnie. Rodzice Julka wciąż jeszcze żyli dawnymi przyzwyczajeniami. Zdawało im się, że życie powróci do normy i pomimo niebezpiecznych, strasznych wyda­rzeń wszystko potoczy się dawnym torem. Po wyjściu z więzienia Julek wraz z bratem i z jego żoną Joanną, a także z jej braćmi zaczął się zajmować pasieką. Razem z nimi snuł już pewne plany na przyszłość. Z każdym dniem wracał do sił i ponieważ z natury był bardzo ruchliwy, dlatego nie chciał się ograniczyć do samej Kamilówki i jej najbliższych stron. Przyjazd Żmudzkiego stał się dla niego powodem, żeby się wyrwać z domu i rozejrzeć po dalszej okolicy. Kochał Żmudzkiego i jak wszyscy w rodzinie ufał mu. Wyruszył z domu powodowany ciekawością i potrzebą ruchu. Gdy Julek dotarł na miejsce, został przez swoich kuzynów i chrzestnych przyjęty bardzo serdecznie i z wielką radością. Cieszyli się, że jest już taki duży i, jak mówili, zamienia się w przystojnego młodzieńca. Następnego dnia przez kilka

godzin oboje chrzestni pokazywali mu bardzo starą pasiekę, a przy tym utrzymaną z wielką starannością. Ule były zabezpieczone przed wilgocią, zimnem, a nawet przed chorobami. — Używa się do tego odpowiednich ziół… — mówił z dumą Józef Korzeniowski. — Wiele jest ziół, którymi można się posłużyć… na wiele sposobów. I całkiem skutecznie. A bar­dzo na tym korzystają pszczoły i właściciele pasieki. No i miód, co jest naj­ważniej­sze. Ojciec chrzestny, jak spostrzegł Julek, nie był już młody, ale pozostawał szczupły i plecy miał proste. Twarz miał gładką, młodą i promienną. Julka ucie­szyło to i wprawiło w wielki podziw. Z wielką przyjemnością słuchał opowiadania o tym, co, kiedy i jak w jego gospodarstwie jest wykonywane i jak się wszystkiego dopilnowuje. Julek u swoich kuzynów na Rudni pozostał przez całą niedzielę do poniedziałku. Zachęciło go to, że podczas jego pobytu wszy­scy niezmiennie pozostawali w dobrych nastrojach. Urodziły się wnuki i ro­dzina stała się liczniejsza. W tym zacisznym miejscu wszyscy byli radośni, nastawieni optymistycznie i nie opuszczało ich zdrowie. Po niedzielnym obie­dzie dłużej pozostali przy stole, jedząc przekładaniec i popijając kompot z wiśni. Julek rozmawiał z nimi szczerze i o różnych sprawach, które teraz sta­wały się ważne i wysuwały się na pierwszy plan. Podczas rozmowy, gdy opu­ściło ich wzajemne onieśmielenie, wówczas starszy syn Józefa zapytał z nie­śmiałym uśmiechem: — A jak było… w tym więzieniu i co tam dookoła siebie widzieliście? — Ach… — Julek pobladł i przestał się uśmiechać. Szybko opuścił głowę, pragnąc od siebie odsunąć tamte przeżycia. Zdawało się, że nad czymś się głęboko zastanowił. Poczuł, że gdyby nawet zdecydował się opowiedzieć o tym wszystkim, co przeżywali w więzieniu, nie wiedziałby, od czego zacząć. Nie chciał o tym mówić i tylko westchnął. W tym momencie przypomniał sobie skrzynię, którą z ojcem i z bratem zakopali za domem, w brzozowym gaju. Powoli podniósł głowę i po chwili, powodowany niespodziewanym przypły­wem niepokoju, spytał: — No, a powiedzcież mi tak naprawdę, czy wy się tutaj czujecie bez­pieczni… To bardzo daleko od miasta. — Ach, tutaj u nas… nic takiego nie widać, co by nam zagrażało — odpo­wiedziała z uśmiechem Aniela. — My czujemy się bardzo bezpieczni. Tutejsi członkowie Ukraińskiej Powstańczej Armii są dla nas serdeczni i bardzo życz­liwi. Tak jest cały czas, bez przerwy i nic się u nas… nie zmienia. Julek bardzo się ucieszył i odpowiedział: — To ja, widzę, bardzo dobrze zrobiłem, że przybyłem tutaj, do swoich kuzy­nów. Bo teraz, jak mnie się zdaje, dla Polaków nie ma już bezpiecznych miejsc. W odpowiedzi na jego słowa niespodziewanie zapanowało dłuższe

milcze­nie, które po chwili ktoś przerwał: — Na wszelki wypadek… niektórzy ludzie się zabezpieczają. No i dzięki temu… dobrze się czują. Gromadzą jedzenie, a niektórzy budują sobie schrony w ziemi, zabezpieczone i zamaskowane gałęziami. — Ale to na wszelki wypadek; gdyby się pojawiły jakieś nieznane bandy, które by gdzieś z daleka do nas tutaj zabłądziły… Przecież nasza miejscowość znajduje się całkiem na uboczu. Z nikim nie wchodzimy… w jakiekolwiek zwady i nikomu nie możemy przeszkadzać — udowadniał syn Józefa. Julek szybko się domyślił, że jego kuzyni nie mają ochoty gdziekolwiek się stąd ruszać czy też, nie daj Boże, jeszcze uciekać. I w tej chwili usłyszał: — Przecież nie wiadomo, dokąd uciekać… A te straszne morderstwa, o których tak dużo się słyszy, to one się dzieją w zupełnie innych miejscach. Julek słuchał wszystkich uważnie, kiwał głową i się uśmiechał. Co jakiś czas sięgał po świeżo ukiszony ogórek. Umoczywszy go w młodym, niedawno wytrzęsionym z ula miodzie, z przyjemnością chrupał ten wołyński przysmak przyrządzony z młodego ogórka małosolnego i z majowego miodu. U swoich kuzynów pozostał cały dzień. A gdy zbliżył się wieczór, znowu zaproponowano mu nocleg. Tymczasem następnego dnia, 12 lipca, niepostrzeżenie wyszły z lasu uzbrojone oddziały ukraińskie i pojawiły się wszędzie, przed każdym domo­stwem i każdą zagrodą. Zdumieni mieszkańcy Rudni, którzy wybiegli przed swoje domy, bardzo szeroko otworzyli oczy. W pierwszej chwili znieruchomieli, zastygli w bezruchu. Nie mogli pojąć tego, co się dzieje. A gdy z najwyższym przerażeniem zrozumieli, że zostali otoczeni, w tym właśnie mo­mencie w ich kierunku uzbrojeni przybysze zaczęli siec seriami pocisków. Bez­bronni mieszkańcy, jakby rażeni piorunami, padali na ziemię, a ci, którzy jeszcze zdra­dzali oznaki życia, byli natychmiast dobijani dodatkowymi strzałami. I choć napastnicy nie zamierzali okazywać litości, nagle rozległy się rozpaczliwe krzyki i wołania o pomoc. — Ratunku! O Boże! O Matko Najświętsza! Ratunku! Pomoc nie mogła przyjść i nie nadeszła. Nawet do lasu nie można było uciekać. Przerażeni ludzie zaczęli się miotać na wszystkie strony. Wcale nie byli przygotowani na taką napaść. Uciekali do sadów, w pola, w pobliskie ogrody, ale gwałtowne serie wyrzucane z karabinów dosięgały ich bardzo szybko. Ukraińcy śpieszyli się i nie żałowali dla nich nabojów. Celowali w głowy, w plecy, w nogi i natychmiast padały na ziemię kobiety, ludzie starzy, młodzi, także i dzieci. Ci, którzy w ślepym odruchu zdołali uciec do swoich domów, gorączkowo zamykali się w nich na zasuwy. Ale drzwi rozbijano i nie było już ratunku. Upowcy wpadali do mieszkań i rzucali się na bezbronnych ludzi. Oprócz karabinów, dodatkowo byli uzbrojeni w siekiery, noże, kosy, młoty, a nawet w maczugi nabijane gwoździami. Straszliwa śmierć zagroziła ludziom ze wszystkich stron i już nie mieli gdzie

się schronić. Po całej Rudni rozlegały się straszliwe jęki, krzyki, płacz, rozpaczliwe błagania o litość. Nic nie pomagało, dla nikogo nie było ratunku. Mordercy nie znali litości i się śpieszyli. Musieli jeszcze zagrabić wszystko, co miało jakąś wartość. Nie słuchali skamlących o litość, strzelali do nich z bliska w głowy, w twarze, zarąbywali siekierami, dźgali w nich kosami, bagnetami i czym popadło dobijali tych, których ciała drgały i spływały krwią. Zapłonęły wszystkie budynki i domy wraz z ciałami pomordowanych. Wkrótce zewsząd zaczęły dochodzić przejmujące porykiwania przerażonych, palących się zwierząt, których nie zdołano wyprowadzić. W tym czasie wydzielone grupy Ukraińców rzuciły się za tymi Polakami, którzy uciekali w zboża z wielką nadzieją, że tam się uchronią. Ale uzbrojeni napast­nicy już ich tam dopadali, otaczali i rozstrzeliwali. Na­tychmiast obdzierali z ubrań, dobijali bagnetami i toporami. Niektórzy Polacy wcześniej wykopali sobie płytkie schrony i gdy Ukraińcy spostrzegli, gdzie się ukrywają, wiedząc, że stamtąd nie wyjdą, żywych zasypywali ziemią. Wszyscy Korzeniowscy odruchowo schronili się w swoim domu. Zapa­nowało głębokie milczenie. Po chwili Aniela zaczęła się modlić. — Lepiej uciekajmy! — nagle krzyknął najstarszy syn. — Ale dokąd?! — ktoś bezradnie rozłożył ręce. — Do lasu! W pola!… — krzyknęła jego żona, przyciskając dziecko do piersi. W tej chwili zatrzęsły się drzwi i do środka wdarli się trzej uzbrojeni upowcy. — Obiecaliście nam bezpieczeństwo! — rozpoznając znajomego Ukraińca i podrywając się do przodu, krzyknął Józef. — Powtarzaliście nam, że będziecie nas bronili! — dodał z wielkim naciskiem. Chciał jeszcze coś dodać, ale nie zdążył. — Ja tobie pokażę bezpieczeństwo! Ty polska mordo! — ryknął Ukra­iniec. Rzucił się na Józefa i natychmiast z całej siły przerąbał siekierą jego twarz i całą pierś. Szeroko rozłożywszy ręce, Józef upadł zalany krwią. Ze straszliwym krzykiem przybiegła do niego Aniela i się nad nim pochyliła. Ten sam znajomy upowiec siekierą rozrąbał jej głowę do samego mózgu, który natychmiast cały zaczerwienił się od krwi. Z krzykiem, który uwiązł w gardle, z wytrzeszczonymi oczami przewróciła się i upadła na podłogę obok swojego męża. Inni upowcy rzucili się na syna, synową i na wnuki Korzeniowskich. Młody mężczyzna biegł im na pomoc, ale nie zdążył, gdyż jeden z Ukraińców z dziką furią uderzył w jego pierś ostrzem kosy i zaraz tym samym ostrzem przebił mu brzuch. W tym samym czasie ten, który zabił Józefa i Anielę, rzucił się na młodą kobietę. Gdy z całej siły wymierzał w nią cios siekierą, inny brutalnym szarpnięciem wyrwał jej dziecko. Chwycił je obiema rękami i głów­ką kilkakrotnie mocno uderzył o ścianę. Dziecko gwałtownie pobladło, zalało się krwią i bezwładnie osunęło się na ziemię obok

swojej matki. Pię­cio­let­niego chłopca, który zdrętwiały z przerażenia stał pod ścianą i płakał, nie rozumiejąc tego, co się dzieje, jednym pchnięciem kosy powalił na ziemię i bez chwili wahania dobił, uderzając w jego główkę drągiem kosiska. Przerażony Julek upadł na ziemię. Niespodziewanie za jego plecami uchyliły się drzwi. I już nie czekał, aż go dosięgną mordercze ciosy. Nie zwlekając ani chwili, błyskawicznie wyślizgnął się do drugiego pomieszczenia. Powolutku zamknął za sobą drzwi. I zanim którykolwiek z upowców zobaczył jego ucieczkę, wybił szybę. Natychmiast wyskoczył przez nią i rzucił się do zarośniętego ogrodu. Przeczołgał się do krzaków malin i drżąc z przerażenia i zgrozy, bez chwili wahania rzucił się w gęste, wysokie pokrzywy, które zauważył przy płocie już wtedy, gdy Józef pokazywał mu swoją pasiekę. Chwilę później, najciszej jak tylko mógł, podczołgał się do węgła domu. Gdy już mu się zdawało, że nikt go nie ściga, posunął się jeszcze dalej. Przypadł do ziemi i znieruchomiał. Tymczasem w pobliżu rozlegały się coraz bardziej przerażające hałasy i krzyki. Zewsząd dobiegały go zawodzenia i jęki zabijanych, mordowanych ludzi. Dookoła, na poczerniałym niebie podno­siły się wysokie płomienie z palonych domostw, stajni, obór i spichlerzy. Ogień huczał i mieszał się z żałosnym rykiem przerażonych zwierząt. Julek podniósł głowę i mimo woli się rozejrzał. Ale starając się o niczym nie myśleć, jeszcze mocniej całym ciałem przywarł do ziemi. Rozdział 184

Przez wiele godzin Julek leżał w całkowitym bezruchu. Późną nocą wszystko ucichło. Wtedy bardzo ostrożnie, powolutku podniósł głowę i wy­jrzał z pokrzyw, których liście poczerniały i poskręcały się od gorących podmuchów. Ale on tego nie widział. Była pełnia księżyca i ba­jeczny, cudowny jego blask oświetlał całą okolicę. Skulony do granic możli­wości Julek podniósł głowę i bardzo ostrożnie rozglądał się na wszystkie strony. Rudni już nie było. Na jej dawnym miejscu wypalona przestrzeń ziała czarną pustynią. W tej przerażającej i nieokreślonej przestrzeni rozproszone resztki ludzkich siedzib były pogrążone w niezrozumiałym, chaotycznym, śmiertelnym bezruchu. Na miejscu spalonych domostw, na ich fundamen­tach, groźnie, ponuro i samotnie sterczały osmalone kominy. Tu i ówdzie pomiędzy nimi przywarły do ziemi szczątki drzew. Powyginane od ognia, zamarłe w bez­ruchu i w grobowym milczeniu, były podobne do pająków pogrążonych w śmier­telnym śnie. Migotliwe światło księżyca okrywało ten przerażający widok miękką, białawą poświatą i nieziemskim, niezrozumia­łym blaskiem. W śmiertelnej ciszy rozniecało mgliste i mętne wspomnienie o tym, że w jakimś odległym i nieokreślonym czasie żyli tutaj i mieszkali ludzie. Tylko ostry zapach popiołu i spalonych ciał ostatecznie unicestwiał tę niepojętą wizję oderwaną od rzeczywistości groźnej, ohydnej, dzikiej

i nie­wyobrażalnie smutnej. Z powrotem Julek przedzierał się pieszo. Szedł tylko przez pola, wśród zbóż, które jeszcze nie były skoszone. Zboża wołyńskie były bardzo wysokie. Mimo to kulił się, co jakiś czas przystawał i wsłuchiwał we wszystkie odgłosy. Cieszył się, kiedy zboża tylko szumiały i żadne niepokojące dźwięki do niego nie dochodziły; tylko szum wiatru albo zupełna cisza. Nad rankiem znalazł się w Kamilówce przed swoim rodzinnym domem. Gdy go zobaczył, nie mógł uwierzyć własnym oczom, że dom jeszcze stoi. Z wielkiego, niewyobrażalnego szczęścia nagle zalał się łzami, upadł na zie­mię, ukląkł i przeżegnał się pełen gorącej wdzięczności dla Boga. Do domu wszedł powoli, cichutko. I był taki blady, że mieszkańcy spojrzeli na niego z najwyższym zdumieniem. Nikt nie mógł pojąć, dlaczego tak dziwnie wygląda. Gdy opowiedział, co przeżył i zobaczył, natychmiast rozległ się wielki płacz, krzyki i lamenty kobiet. Bezbrzeżna rozpacz ogarnęła domowników, potem wszyscy zamarli w bezruchu i w niewypowiedzianym żalu. Zdawało się, że nadszedł już ostateczny kres wszystkiego, co mądre, słuszne i zgodne z wolą Boga. Wyglądało na to, że cały świat powaliło szaleństwo zła. — Jaki straszny los spotyka teraz porządnych ludzi! — przerywając milcze­nie, rozpaczała Malinowska. — Ach, widzisz, Joasiu — po chwili Wiktor zwrócił się do żony. — I co by się z nami stało, gdybyśmy schronili się na Rudni? Mówiłaś, że to takie bezpieczne, zaciszne miejsce… I takie zupełnie na uboczu. A ja od razu pomy­ślałem, że w tym miejscu… ludzi nic nie chroni. — Och, jak dobrze, że ty tak mądrze i wszechstronnie do tego podszedłeś! — blednąc, wykrzyknęła Joanna. — To już inny wróg. Nie tylko okrutny, jak Niemcy, ale także nieludzki. — Och, to okropne… Według mnie jeszcze bardziej podstępny. — Trudno już powiedzieć, jaki… Bardzo trudno… — Ale Józef i Aniela… — z płaczem przypominała Malinowska — ciągle po­wtarzali, że ich sąsiedzi Ukraińcy… byli dla nich bardzo mili i bardzo serdeczni! Zapanowało przygnębiające milczenie. Po chwili Wiktor je przerwał: — Teraz ja uważam, że nie wolno tracić czasu na strach i płacze. Trzeba myśleć. — Tak, Wiktorze, trzeba myśleć… na wszelkie możliwe sposoby — Joanna bardzo mocno przytuliła się do męża. Julek słuchał starszego brata i nad czymś bardzo głęboko się zastanawiał. Jeszcze tego samego dnia po zmierzchu zakradł się do wielkiego spichlerza znajdującego się naprzeciwko sadu i pasieki. Wszedł do środka i zbliżył się do wymłóconego ziarna, którego resztki znajdowały się tutaj od zeszłego roku. Nachylił się nad zbożem, przebiegł oczami jego powierzchnię i niebawem z jego

środka z tajemniczym uśmiechem wyciągnął karabin. W tej chwili nie krył już zadowolenia z tego, że rewizja Niemców i czarnych policjantów ukraińskich nie wykryła go w tym miejscu. Zajrzał do magazynka i przekonał się, że jest pełen naboi. Podążając jak najciszej, zbliżył się do krzaka czerwonej róży okrytego bujną zielenią i obficie rozkwitłymi, wspaniałymi kwiatami. Błyskawicznie schował w nim karabin i jak najgłębiej ukrył pomiędzy gałęziami, ażeby nikt go tutaj nie mógł zobaczyć. Rozdział 185 Sprzyjająca pogoda sprawiła, że zboża zaczęły szybko dojrzewać. Z wielkim pośpiechem Korzeniowscy rzucili się do żniw. Najpierw kosili żyto, po kilku dniach także i pszenicę, nie czekając, aż zupełnie dojrzeje i wyschnie. Dwie żniwiarki pracowały na polach bez chwili wytchnienia, wszyscy zaś domownicy w gorączkowym pośpiechu zbierali leżące pokosy i wiązali je w snopy. Natychmiast powiązane zboże kładziono na kilka wozów i bez przerwy zwożono je z pól. Na gospodarczym podwórzu między dwiema wielkimi sto­dołami w miejscu dawnego kieratu stała napędzana motorem młockarnia, którą Adam kupił od kolonisty niemieckiego Millera. Praca przebiegała bar­dzo sprawnie, ponieważ Korzeniowskim z pomocą przyszli dwaj bracia Joan­ny, a także Konstanty, najstarszy syn Michała Wąsowicza. Wymłócone ziarno zsypywano do grubych worków, wiązano je mocno, a zarazem dosyć luźno. Natychmiast zakopywano je w skrzyniach, z dala od domu, w zagajniku brzo­zowym, pomiędzy starymi świerkami o wielkich, bardzo rozłożystych i szero­kich gałęziach, w miejscach wybranych i dyskretnie oznaczonych. Tymczasem Madzia zaznawała coraz większej i wprost zdumiewającej swo­body. Tego dnia jej rodzice i dziadkowie gorączkowo biegali po wszystkich podwórzach i czymś byli niesłychanie zajęci. Pozostali domownicy z wielkim pośpiechem gromadzili żywność. W małych beczułkach zwanych faskami składali i solili słoninę. Młody miód zlewali do blaszanych słojów. Również warzywa były gromadzone w grubo tkanych workach. Nie było jeszcze tylko ziemniaków. Niepilnowana Madzia rozglądała się ciekawie i mimo woli poj­mowała, że dzieje się coś bardzo dziwnego i niepokojącego. Wszyscy się śpieszyli, byli bardzo zajęci i zdawało się, że na nic innego nie zwracają uwagi. Nikt nie chciał widzieć tego, co mała Madzia nagle zobaczyła. W pewnej chwili zauważyła czarnego Kruczka, ulubionego psa babci Róży, i nie mogła zrozu­mieć, co się z nim stało. Bardzo niespokojnie kręcił się w pobliżu orzecha i ko­ło niej, odbiegał i znowu powracał. Po chwili ze smutkiem i zdumieniem spo­strzegła, że cały ogon ma odcięty. Piesek prawdopodobnie cierpiał i mogło się zdawać, że usiłuje zwrócić na siebie uwa­gę, coś powiedzieć lub nawet przed czymś ostrzec.

Przerażona Madzia nie mogła oderwać od niego wzroku. Zrobiło jej się strasznie żal tego psa. Nie wiedziała, że Kruczek jest jeszcze bardzo młodym pieskiem, który niedawno był szczenięciem. Jednak czuła, że taki widok to straszny znak i kryje się za tym coś bardzo niedobrego. Dziwiła się, że dorośli nie zwracają na to większej uwagi. Była bardzo zmartwiona, ponieważ w tej chwili czuła, że są tak bezbronni i bezradni jak ten skrzywdzony, biedny piesek. Ale dorośli, wcale nie patrząc na nią ani na psa, biegali po całym podwórzu i w dalszym ciągu byli czymś bardzo zajęci. Wydawało się również, że są niesłychanie rozproszeni. Widząc to, Madzia do nikogo nie podchodziła. O zmierzchu, gdy już zaczęło się ściemniać, wszyscy zgromadzili się w do­mu. Kolację jedzono w pośpiechu i w milczeniu. Nagle ktoś kilka razy za­stukał do okna i ledwie dosłyszalnym głosem poprosił Adama o wyjście na zewnątrz. Zebrani przy posiłku naraz drgnęli i z wielkim niepokojem popa­trzyli w stronę sieni. Korzeniowski z wolna podniósł się od stołu, wyszedł i zatrzymał się przed domem. Gdzieś z boku, zaledwie widoczny w ciemno­ściach i naj­wyraź­niej pragnąc ukryć swoją twarz, zbliżył się do niego skurczony Aleksander Choryńczuk. Stanął w głębokim cieniu i szeptem powiedział: — Zaraz bude napad na wasz dom i na was… Wtikajte!4 — Skąd wiesz? — jakby nie dowierzając, spytał Adam. Choryńczuk machnął ręką i nie zwracając uwagi na jego pytanie, gorącz­kowo i bardzo cicho odpowiedział: — Wtikajte, jeżeli wam jeszcze życie miłe… — I błyskawicznie zniknął. Adamowi zabrakło tchu, ale z najwyższym pośpiechem wpadł do domu i ściszonym, urywanym głosem powiedział: — Uciekajmy… — Dokąd?! — krzyknęła Malinowska. — Dlaczego? — Róża jeszcze dopytywała, przyciskając do siebie Anię. — Nie pytaj! Uciekajmy! Napad! — O Boże! — załamując ręce, krzyknęła Róża. Korzeniowski nic więcej nie powiedział. Wszyscy i tak wiedzieli, że już nie można się zastanawiać i trzeba uciekać. Ale przecież nie zdążyli załadować na wozy zgromadzonych zapasów żywności. Tymczasem Adam jeszcze raz bar­dzo szybko rozważył słowa Choryńczuka i poczuł, że zbliża się moment naj­wyższej gotowości. Natychmiast zaryglował drzwi wejściowe. Zawsze wierzył w swoją siłę i w swoją wielką odwagę, dzięki której każde niebezpieczeństwo mogło być umniejszone. Wiedząc, że musi mieć w rękach broń, bez chwili wahania chwycił siekierę i postawił ją w sieni przed progiem. Była duża i dobrze naostrzona. Był głęboko przekonany, że to jest bardzo dobre narzędzie obronne. Podświadomie zaś żywił nadzieję, że nie da się zaskoczyć. Niezwłocznie, idąc za przykładem ojca, Wiktor i Julek popa­trzyli na siebie

i szybko zdecydowali, że będą się bronić. Nawet gdyby wydarzyło się coś strasznego, postanowili bronić się za wszelką cenę i do ostatka. Wszyscy zaś pozostali skupili się w samym środku, w kuchni. W tym momencie rozległy się głosy Ukraińców, dochodziły od świer­kowego zagajnika. W tej samej chwili ktoś, tupiąc i szeleszcząc po trawie, przebiegł pod oknami i krzyknął przytłumionym głosem. Usłyszawszy to, Julek i Wiktor bardzo szybko, najciszej jak tylko mogli, pobiegli do innej części domu, do dużego pokoju. Panowały w nim głębokie ciemności. Ale w tym momencie z przerażeniem usłyszeli gwałtowne walenie do zaryglowanych drzwi wejściowych. W całym domu słychać było straszliwy łomot. Równocześnie zza drzwi dobiegały wrzaski: — Otwierać! — Nie otworzę! — krzyczał Adam. — To jest napad na nasz dom i nie wpuszczę nikogo! — Zaraz otworzymy drzwi i wybijemy was wszystkich, całą waszą sobaczą rodzinę! Adam chwycił siekierę stojącą w sieni i pokonując dławienie w gardle, krzy­czał ze wszystkich sił: — Jest noc i nikogo do domu nie wpuszczę! — Sami wejdziemy! — Ktoś zaśmiał się szyderczo. — Zrobimy taki dzień, że tak jasno tu jeszcze nigdy nie było! — Czego od nas chcecie? — rozpaczliwie spytał Adam. — Co wam zrobili­śmy?! — Nagle krzyknął z oburzeniem: — Nie otworzę! Obronimy się! — Otwieraj, ty lacka sobako! My i tak zaraz się do was dobierzemy! — Nie boję się was! Ja byłem na wojnie! — Lepiej zamknij mordę… A jak nie, to i tak stracisz głowę! — I cała twoja rodzina! — Ach… Ty gadzino rezuńska! Wychyl tylko swoją głowę, to ją odrąbię! — zuchwale odpowiadał Adam. — Otwieraj! — Nie otworzę! — Adam krzyczał z najwyższą surowością. — Ja ciebie tu zaraz zamorduję, tylko się wychylisz. Zarąbię! Odetnę głowę! Rozdział 186 W dużej kuchni już dawno zgaszono światło. Na starej, dębowej ławie sie­działy przyciśnięte do siebie przerażone kobiety. Do Róży z całej siły przytuliła się Ania. Na kolanach Joanny siedziała Madzia, a z obu stron do Malinowskiej cisnęły się przerażone dziewczęta, Lodzia i Hania. W całym domu panowały głębokie ciemności i straszna cisza. Ale ciszę tę prze­rywał groźny krzyk Adama. Do udręczonych kobiet dobiegały jego nieustanne krzyki, które miały stłumić lęk

i odstraszyć napastników: — Precz! Uciekajcie stąd! Odetnę głowy! Zarąbię! Nie puszczę! Napastników było kilku, Adam zaś jeden. Ale mimo to z nieza­chwianą odwagą bronił wejścia do domu. Dookoła zaczęły dziać się rzeczy niepojęte i straszne. Mała Madzia czuła, że otoczyła ich i zaciska się na nich wielka groza. Pojmowała już, że sytuacja jest śmiertelnie poważna. Madzia bardzo się bała. Z przerażenia nie mogła mówić. Widziała, że oprócz niej także wszyscy wokoło byli obez­władnieni. Podniosła wzrok przed siebie i popatrzyła przez okna kuchni. Na czarnym niebie, nad samym domem płonęły czerwone ognie. Nieustannie pojawiały się nowe, przelatywały ponad domem, przez całe niebo, przez całą jego szerokość i ze straszliwą, groźną powagą unosiły się ponad wszystkim i zanurzały w nie­zgłębioną czerń. Gasły, a po nich zapalały się następne. W przerażająco cichej nocy czerwone ognie zawładnęły czarnym niebem, krzyczały i groziły. Madzia przyglądała im się z ogromną powagą. Po chwili spytała: — Mamusiu, co to jest? — Gdzie? — Tam, na niebie… takie czerwone… — Ach… to są kule zapalające… Podobne unosiły się nad nami, kiedy z wujkiem Wickiem… nocami jeździliśmy do tatusia, do więzienia. — Czy nasz dom może się od nich zapalić? — Nie zapali się… Nie martw się, Madziusiu — głęboko zaczerpnąwszy powietrza, pocieszyła ją Joasia. — A gdzie jest tatuś? — po chwili z wielkim niepokojem spytała ją Madzia. — Tatuś? Ach, Boże mój! — wykrzyknęła Joanna. — On… zaraz przyj­dzie — powiedziała ciszej. W tej chwili jeden po drugim rozległy się odgłosy kul trafiających w drzwi domu. Zdawało się, że niektóre trafiały także w drzwi kuchni. Kobiety siedzące na ławie pobladły śmiertelnie, gwałtownie przytuliły się do siebie i przestały oddychać. Joasia jeszcze mocniej przycisnęła do siebie córkę. Nawet nie mogły się modlić ani wydusić z siebie najkrótszego słowa. W dużym pokoju dookoła okrągłego jesionowego stołu biegali Wiktor i Julek. Nie wiedzieli, co zrobić, i straszliwie przeżywali swoją bezradność. W ciemności swoimi młodymi oczami dostrzegali, że wzdłuż całego domu skradali się uzbrojeni ludzie. Obiegali dom i czekali, aż zostanie złamany opór w drzwiach wejściowych. Tutaj napastnicy pilnowali okien, aby nie pozwolić domownikom uciec do dużego ogrodu warzywnego i do zagajnika. Tego natychmiast domyślili się obaj bracia. — Oni czekają na to, że tamci wedrą się do naszego domu! — go­rączkowo szeptał Wiktor. — Nie wytrwamy długo. Tatko sam ataku nie wytrzyma! — martwił się. — Ale ja wyskoczę! — szepnął Julek. — Oni mnie nie zauważą.

— Tatko nie wytrzyma długo… — Wiktor powtarzał gorączkowo. — Ja ich zaatakuję od tyłu! Otworzę okno i skoczę! — Broń Boże! Jeszcze nie! — Wiktor krzyknął mu do ucha. — Jeszcze nie! Ale Julek pchany niecierpliwością otworzył okno i natychmiast za ścianą domu rozpoczął się ruch. Ktoś podbiegł i zbliżył się do okna. W ciemnościach błysnęła lufa karabinu. Julek się cofnął. W tej samej chwili Wiktor rzucił się do szafy, którą Kazimierz Lipski podarował w prezencie Joasi i swojemu zięciowi. Szybkim ruchem chwycił jakąś jesionkę, zwinął ją w gruby kłąb i z całej siły wy­rzucił przez okno. Ukrainiec czający się za oknem błyskawicznie poderwał się i natychmiast wystrzelił w zwiniętą jesionkę całą serię pocisków. — O, widzisz! — wyszeptał Wiktor. — To by ciebie spotkało. Widzisz? — powtórzył. — Od razu by do ciebie strzelali. Poczekaj… Poczekaj! Julek w milczeniu pokiwał głową, ale nie mieli już dużo czasu, upływały ostatnie minuty. — Wiktor, wymyśl coś! To ostatnie nasze minuty! — Co tu zrobić? Co tu zrobić?! — Wiktor denerwował się coraz bardziej i gorączkowo kręcił się po całym pokoju. Wiedział, że za wszelką cenę musi coś wymyślić. Jego mózg zaczął pracować z niesłychaną siłą. Równocześnie z daleka słyszał krzyki swojego ojca i z przerażeniem myślał, że niebawem jego opór może być złamany i wtedy nastąpi koniec wszystkiego. Dla nikogo już nie będzie ratunku. — Wiktor! Zrób coś! Zrób coś! — Julek błagał i ponaglał. Wiktor cały się zwijał, kręcił się po pokoju i myśli tłukły się w nim jak szalone. Słyszał huki wystrzałów i coraz częstsze serie pocisków bijących w drzwi i ściany sieni, a może już w drzwi prowadzące do kuchni. Jeszcze parę minut i wedrą się do środka… — Ach! — zacisnął powieki, potrząsnął głową i wszelkimi siłami starał się odwrócić od siebie przerażający obraz. Tymczasem huki wystrzałów kierowanych do wejścia coraz mocniej zagłu­szały rozpaczliwe krzyki ojca, który wciąż usiłował odstraszyć napastników: — Chody, chody! Ja tobi hołowu odrubaju!5 — zachrypniętym głosem krzy­czał Adam. — Wiktor, zrób coś! — Julek przynaglał. — Tatko już długo nie wytrzyma… Co tu robić?! Co zrobić?! — z naj­wyższym niepokojem powtarzał Wiktor. — Ja wyskoczę przez okno! — Julek znowu poderwał się do przodu. — Nie! Nie! Broń Boże! Poczekaj! — Wiktor z całej siły chwycił go za ramię i powstrzymał. I jeszcze raz rozpaczliwie przebiegł oczami cały duży pokój. Wtem zobaczył stojącą w kącie potężną bambusową laskę dziadka Dominika. Raptem w oszałamiającym tempie, jedna po drugiej przebiegły przez jego mózg

myśli jak błyskawice i jakaś na­gła, niepowstrzymana, wewnętrzna siła podsunęła mu zadziwiający pomysł. — Już… wiem! — gwałtownie krzyknął, potrząsając rękami. Rzucił się do kąta, chwycił laskę, podbiegł bliżej i z całej siły uderzył nią kilka razy w duży, dobrze wysuszony jesionowy stół. Odgłos był tak silny i dźwięczący, jakby z pokoju rozległy się po­tężne wystrzały. Stojący za ścianą Ukrainiec z przerażeniem odskoczył od okna, pobiegł z wielką gwałtownością i runął gdzieś w krzaki. — Julek, skacz! — Wiktor krzyknął ze wszystkich sił. Julek natychmiast rzucił się do okna. Przeskoczył je w ułamku sekundy i wbiegł pomiędzy gęste krzewy dzikiego bzu, które bujnie rozrosły się wzdłuż ściany, aż do rogu domu, i jeszcze dalej. Julek skulił się, przypadł do ziemi i czołgając się pomiędzy krzakami, z gorączkowym pośpiechem przemknął na drugą stronę domu. Cichymi, kocimi ruchami zbliżył się do czerwonej róży. Jednym błyskawicznym ruchem wydobył z niej karabin i na­cisnąwszy cyngiel, zaczął siec kulami po plecach napastników. I zanim się zorientowali, skąd padają strzały, podniósł się i skulony pomknął na podwórko gospodarcze. Stamtąd, już z drugiej strony, bił w nich strzałami jak niepowstrzymanym śmiertelnym gradem. Po paru se­kundach przed domem Korzeniowskich rozległy się wrzaski i jęki. Ktoś zaczął wołać o pomoc. Krzyki powtarzały się jeszcze, ale po kilku chwilach zaczęły cichnąć, aż zupełnie umilkły. Zapanowała niespodziewana, choć wciąż niepo­kojąca cisza. Wtedy Julek ostrożnie zbliżył się do drzwi domu i zobaczył, że nie ma już tam ani jednego napastnika. Gdy ze ściśniętym sercem, z zapartym tchem wszedł do domu, ze łzami w oczach przybiegła do niego Róża, a potem zjawił się Adam. Ściskali go długo, mocno i bez słowa. Dziewczęta wybuchły płaczem, którego długo nie mogły powstrzymać. Do kolacji już nie wrócili. Malinowska była bardzo blada, jed­nak nie płakała. Była wstrząśnięta, ale się uśmiechała. Julek usiadł na ławie i głęboko oddychał. Jeszcze raz zbliżył się do niego ojciec i usiadł przy nim. — Ach, Julek… mój synku — powiedział do niego krótko i ze łzami w oczach. — To Wiktor… — po chwili, lekko się uśmiechając, odpowiedział Juliusz. — On ma głowę. To on nas ocalił… Adam podszedł do Wiktora. W mocnym, serdecznym uścisku objęli się i nic nie mówiąc, długo stali do siebie przytuleni. Nie odrywając wzroku, Julek patrzył na nich i w tej samej chwili przypomnieli mu się Korzeniowscy z Rud­ni. Na ich wspomnienie nagle zalał się łzami. Płakał, spuściwszy wzrok, i nie mógł nic powiedzieć. Wtedy podeszła do niego Róża i spytała: — Juleczku, mój kochany, czemu płaczesz? — Ach nic, mamusiu! Ach… nic! — ze szlochem i z najwyższym tru­dem

wycierając łzy oblewające jego młodą twarz, próbował odpowiedzieć coś swojej matce. Ale nie mógł wydobyć z siebie ani jednego słowa pośród gwał­townego, niepowstrzymanego łkania. Rozdział 187

Cały Wołyń spływał krwią bezbronnych obywateli Rzeczypospolitej Pol­skiej. Ze wszystkich stron i coraz częściej słyszało się, że bardzo wielu Polaków zostało brutalnie zamordowanych, ponieważ w porę nie uciekli przed „rezunami”. Z każdym dniem i z każdą chwilą stawało się coraz bardziej jasne, że straszna jest sytuacja Polaków, którzy mieszkają daleko do miast. Nie mieli oni gdzie się schronić i nikt ich nie bronił. Mordercy zakradali się w dzień i w nocy do wszystkich po kolei wiosek oraz do większych i mniejszych miejscowości. I tak je szczelnie opasywali, że nikt nie mógł się wyrwać i z zasady wszystkich bez wyjątku wyrzynali. Grabiony był również majątek po Polakach i natychmiast palone były wszystkie zabudowania. Polski Wołyń zaatakowany został przez nacjonalistyczną organizację woj­skową OUN-UPA6. Od tego momentu nieprzerwanie dokonywało się syste­ma­­tyczne mordowanie i wyniszczanie ludności polskiej przez wyćwiczo­nych na sposób wojskowy ochotników, a także przez zwykłych Ukraińców. Noc w noc cały Wołyń drżał od straszliwych cierpień zadawanych niewinnym ludziom, płonął ogniami palonych domostw, osad, wsi i kościołów. Nie tylko w Kisielinie, ale także w w Chrynowie, Porycku i Zabłoćcach dokonano masowych morderstw bezbronnych ludzi podczas nabożeństw w kościołach. We dnie i w krwawe noce w promieniu wielu kilometrów rozcho­dził się swąd palonych ciał ludzkich i zwierzęcych. Zewsząd dochodziły nie­wiarygodne, jednak prawdziwe wieści, że z niespotykanym okrucieństwem były mordowane kobiety, dzieci i starcy. Rozpaczliwe krzyki i płacze zabija­nych ludzi nie wzbudzały najmniejszej litości u oprawców. Niewypowiedziana, wprost szatańska żądza krwi i rozkosz mordowania ogarniała oszalałych za­bójców. Twarze ich były straszne. Rzucali się na nieszczęsnych ludzi z przera­żającym, dzikim wrzaskiem i z niewyobrażalną wściekłością przechodzącą w obłęd wymierzali powalonym, biednym ludziom straszliwe ciosy, zadawali naj­sroższe tortury. Obezwładnione ofiary były żywcem deptane, topione w stud­niach, przybijane do ścian, a także i do desek. Bogu ducha winnych ludzi przecinano piłami, wpychano do sieczkarń pomiędzy noże, rozrywano końmi. Całkowicie bezbronnych nieszczęśników nie­rzad­ko wbijano na pal. A tym, którzy byli już martwi, zadawano jeszcze nie­skończoną liczbę ciosów nożem. Małym dzieciom i niemowlętom mordercy rozbijali główki o ściany, o ka­mienie, chętnie rozpruwali brzuszki i wszywali do nich żywe koty. Wśród

tego piekła bezkarności dodatkowo i bardzo szybko oprawcy upodobali sobie szcze­gólny rodzaj tortury. Kilkuletnie dzieci żywcem przybijali do ścian z rozłożo­nymi rączkami i nogami, czyniąc tra­giczne pośmiewisko, by szydzić z polskich orłów. Ukraińcy nabrali przekonania, że po napaści na Polskę z jednej strony Niemców, a z drugiej strony Rosjan Polska już nigdy się nie odrodzi. W miejscach kaźni niedługo później z wielu masowych grobów na wierzch wypływała krew pomordowanych ofiar. Jak długa i szeroka, cała wołyń­ska ziemia na zawsze nasiąkała żywą polską krwią. Po napadzie Korzeniowscy niezwłocznie i z gorączkowym pośpiechem przy­gotowywali się do ucieczki z Kamilówki do Torczyna. W swojej pasiece zakopali w skrzyniach dużo cennych ubrań, których jeszcze nie chcieli stąd zabierać, a także i zboże, ponieważ nie mogli go wywieźć ze sobą. Gdy już mieli opuścić stare domostwo i całe swoje wielkie gniazdo, bardzo się śpieszyli. Choć nikt się do tego nie przyznawał, każdemu ściskało się serce. Jednak wszyscy byli przekonani, że tutaj powrócą. Niemal w ostatniej chwili na przydomowym podwórzu pojawił się jakiś bar­dzo chudy i stary człowiek. Zdumieni mieszkańcy wybiegli na podwórko i z prze­strachem zaczęli mu się przyglądać. Zarośnięty był i wychudzony do granic możliwości. I był to już bardzo stary, wymęczony, zmizerowany człowiek. W pierwszej chwili Korzeniowscy byli niesłychanie zaskoczeni i przerażeni. Patrzyli na niego w głębokim milczeniu, nie rozumiejąc, co on robi na ich podwórku i kim jest naprawdę. Znowu na jego widok powróciły do nich jak najgorsze skojarzenia i najprzeróżniejsze lęki. Spostrzegłszy ich przerażenie, człowiek mimo woli się za­trzymał. Widać było, że bał się do nich zbliżyć. I wtedy do­piero przyjrzeli mu się spokojniej i uważniej. — Pan Munsztuk! — nagle z prawdziwym zdumieniem wykrzyknęła Ma­linowska. Stary człowiek milczał. Wszyscy domownicy podbiegli do niego. Jednak nie mogli pojąć, co się z nim dzieje i jak się tu znalazł. Milczeli, jakby ten widok przekraczał ich wyobrażenie o świecie. Ale w tej chwili Wiktor zapytał ściszonym głosem: — Jak pan ocalał? Munsztuk nie odpowiadał. — Pan Joachim uciekł z getta?! — ktoś głośno krzyknął. — Ach, nie pytajcie… mnie… — Joachim odpowiedział z ogromnym tru­dem. Stało się to, czego Korzeniowscy tak szybko się domyślili. Munsztuk uciekł z torczyńskiego getta i powoli dotarł na Kamilówkę. Zdawało się, że wszyscy byli nad wyraz zaskoczeni, mimo to powitali go z wielką serdeczno­ścią, ponieważ widok człowieka, którego znali od najdawniejszych lat, teraz przepełnił ich wielkim smutkiem, współczuciem i serdecznością. Munsztuk przemówił

powoli, bardzo słabym i cichym głosem, pytając nieśmiało, czy zgodziliby się go ukryć. Zaskoczeni Korzeniowscy nie odpo­wiadali, milczeli. — Pan jest głodny! Prosimy do domu — milczenie przerwała Róża. Adam i Wiktor ujęli go pod ramiona i powoli zaprowadzili do środka. Po­sadzili na ławie, na której zawsze siadywał Dominik Korzeniowski. Po­mimo wielkiego wyczerpania Munsztuk natychmiast to sobie przypomniał i pierwszy raz od chwili ucieczki się uśmiechnął. Pokiwał głową z wysiłkiem i powiedział: — Już i ja podążam w ślady pana Dominika… — Prosimy się posilić! — w odpowiedzi zawołała Malinowska, po czym z pośpiechem wyjęła z paczki chleb i dwie ostatnie wędzone ryby. Dziewczęta jeszcze raz zagoto­wały wodę i przygotowały dzbanek kawy zbożowej. Na widok tak prostego i zarazem wzmacniającego posiłku wyblakłe i smutne oczy Munsztuka zabły­sły. Niezachęcany drugi raz sięgnął po jedzenie i pokonując łapczywość, posi­lał się z nadzwyczajnym apetytem. Po niedługiej chwili z wolna powiedział: — Nie pamiętam, kiedy ostatni raz jadłem taki normalny… ludzki pokarm. Malinowska, Róża i Adam z głębokim zrozumieniem i ze smutkiem poki­wali głowami. — Na zdrowie! — radośnie się uśmiechając, wykrzyknęła Malinowska. — Ale my wyjeżdżamy… — z wahaniem powiedziała Róża, wskazując na paczki i tłumoki, które miały za chwilę zostać wyniesione z domu. Zmartwiony Joachim milczał. Po chwili powiedział: — Rozumiem… Tutaj nie możecie dłużej pozostawać… — Mnie się wydaje, że jednak możemy pana tutaj zostawić… — w pewnej chwili zauważyła Joasia. — No tak! — po zastanowieniu przyznał jej rację Adam. — Nie ma przeszkód — przytaknął mu Wiktor. Malinowska na polecenie Róży zostawiła Munsztukowi dwa bochenki chleba, duży kawałek słoniny, cebulę, czosnek, a nawet słoik miodu, którego Korzeniowscy tego roku zdążyli dużo wybrać. Przypomnieli, że w sadzie już dojrzało sporo dobrych jabłek. Na koniec każdy radził na swój sposób i polecał, gdzie się ma ukrywać. — O!… — powoli powiedział Joachim. — W takim wielkim gospodarstwie to i dwudziestu ukryłoby się bez większego trudu. I tu, i tam… — wskazywał przez okno na stodoły, magazyn i szopy, na ukryte między nimi podwórka, piwnice i różne zaułki. — No właśnie! — Joanna zwróciła się do niego żywo. — Ja myślę, że każdej nocy powinien się pan zaszywać gdzie indziej… — A w dzień tak, żeby… ani widu, ani słychu. — Zwrócimy się do Choryńczuka… Lepiej, aby o panu był powiado­miony — Wiktor dodał.

Adam pobiegł do Choryńczuka i ukrywając niepokój, zwrócił się do niego z sąsiedzką prośbą, ażeby, jeżeli to będzie możliwie, miał oko na ich dom. Do­dał, że nie będzie pusty, i zawiadomił go, jaki w nim teraz pojawił się lokator. Podczas rozmowy prosił go jeszcze raz, żeby choć trochę pilnował tego domo­stwa. Stary Choryńczuk na koniec sam przyrzekł, że będzie ostrzegał Munsz­tuka, gdy się czegoś dowie. Pożegnali się krótko, z półuśmiechami na znużonych twarzach, nic o sobie nie mówiąc i z niczego się już nie tłumacząc. Julek zaprzągł konie do bryczki i do wielkiego wozu wysoko załadowanego ubraniami, jedzeniem i podręcznym sprzętem niezbędnym do codziennego życia. Cały ten pośpiesznie zapakowany dobytek ciasno i ze wszystkich stron okrywały koce i derki. Do Torczyna wyruszyli za Korzeniowskimi także Lipscy. — My jeszcze tutaj pana odwiedzimy! — w ostatniej chwili Wiktor z zapa­łem krzyknął do Joachima. Czas szybko upływał i Korzeniowscy już musieli wyjechać. Opuszczając swój dom, ofiarowali mu również parę ciepłych ubrań, których tutaj nigdy nie brakowało. — Żeby tylko Joachim się nie zdradził… ze swoją obecnością — zaniepo­koiła się Joasia. — Och, żeby tylko miał trochę szczęścia… — po dłuższej chwili cicho odpowiedział Wiktor i westchnął ciężko. Rozdział 188

Gdy Korzeniowscy zbliżali się do Torczyna, nagle niebo nad nimi się zatrzęsło dookoła, coraz bliżej, z niezwykłą gwałtownością zaczął narastać, potężnieć jakiś nieznośny hałas i przerażający huk. Jednocześnie rozlegało się nieprzerwane, przejmujące wycie pomieszane z przeraźliwym warkotem. Nie dowierzając własnym uszom, wszyscy naraz podnieśli głowy i w bezruchu zastygli. I oto, ku ich przerażeniu, z hukiem pojawiły się nad nimi samoloty niemieckie z widocz­nymi już z daleka na skrzydłach złowrogimi czarnymi krzyżami. Nie potrafili określić, czy to są myśliwce, czy bombowce. Przez parę sekund wszyscy odruchowo myśleli o tym samym: że samoloty polecą dalej. Ale stało się zupełnie inaczej. Po krótkiej bardzo chwili samoloty, przeraźliwie rycząc, bły­skawicznie zniżyły lot i zaczęły krążyć nad okolicą. Już nie było na co czekać i nie można było zwlekać ani chwili. W kilka sekund przerażeni Korzeniowscy pozeskakiwali z bryczki, z wozu i najszybciej jak tylko mogli, rzucili się w pola i poukrywali w bruzdach w ziemi. — Mamusiu! Różaniec, mówmy różaniec! — krzyczała rozpaczliwie Ania. — Biegnij za mną! Cicho! Padnij! — krzyczał Adam. Wiktor schwycił Madzię i rzucił się pomiędzy zarośla. Za nimi pobiegła

skulona Joanna. Również wszyscy pozostali błyskawicznie się rozpierzchli i każdy chował się, gdzie tylko mógł. Stało się to tak szybko, że strzelcy z załogi nie zdążyli zobaczyć ani tym bardziej zapamiętać, gdzie przerażeni ludzie się poukrywali. Dlatego piloci dalej zataczali koła nad ziemią, wypatrując ży­wego celu. Jednocześnie bez przerwy strzelali, ale wciąż w nikogo nie mogli trafić. Tymczasem półżywi ze strachu ludzie ukryci w głębokich bruzdach, wśród krzaków ziemniaczanych, nie mogli się ruszyć. Zdawało im się, że ich serca przestały bić. Dookoła rozlegał się tylko dziki ryk silników i huk śmigieł nie­mieckich myśliwców, które wciąż krążyły i zniżały się, usiłując wypatrzeć cel dla swoich strzelców. Zaatakowani ludzie rozpaczliwie i ze straszliwą siłą wci­skali się w ziemię, pragnąc, ażeby ona ich uratowała. Znali ją tak dobrze, że w wy­jątkowych chwilach, ufając jej bezgranicznie, potrafili się zamaskować. Ukrywając przed sobą Madzię, Wiktor z przerażeniem obserwował Joannę. Z jakiegoś powodu, którego nie mógł zrozumieć, nieopatrznie się poruszyła i nad ciemną zielenią błysnęła jej niebieska bluzka. I wtedy z przeciwka zata­czający koła samolot z ogłuszającym wyciem zanurkował w ich kierunku. Natychmiast wychylił się z niego ubrany w szary mundur i cyklistówkę niemiecki strze­lec i z zimnym, uważnym spojrzeniem zaczął mierzyć w Joannę. Ale samolot, na szczęście, był już za nisko i musiał się poderwać. Poleciał do przodu i jego strzały uderzyły w kępę krzaków znajdującą się nieopodal. Wiktor z zapartym tchem obser­wował ten nagły manewr i odetchnął z najwyższą ulgą. W tym czasie, jak gdyby na miejsce tego, który się już oddalił, następny samolot zniżył się natychmiast i z jego pokładu wychylił się niemiecki strzelec, trzymając tuż przed sobą karabin maszynowy. W przeciwieństwie do swoich najbliższych Julek w momencie śmiertelnego zagrożenia nie potrafił obronić się przed niebezpieczną, młodzieńczą ciekawością. Nie wiadomo, czy chciał zobaczyć strzelców, którzy z karabinów maszynowych mierzą do ludzi i biją w ich kierunku seriami, czy też przekonać się, jak wyglądają samoloty bojowe, o których dotąd tyle się nasłuchał. Wyjrzał, lecz gdy nagle zobaczył mierzącego prosto w siebie strzelca, odwrócił się jak porażony i wtedy całkiem niespodziewanie, w nie­wielkiej odległości dostrzegł jakieś grube drzewo. Rzucił się do przodu i bły­skawicznie schował za jego pień. Ale gdy przed oczami niemieckiej załogi pojawił się młody mężczyzna, strzelec nie chciał zrezygnować z takiej okazji. Wówczas samolot z wielką energią, z ogłuszającym rykiem zaczął Julka okrążać, ażeby go dopaść z przeciwnej strony. Wtedy Julek znowu swoim zręcznym ciałem prześlizgnął się na drugą stronę i znowu skulił, by całkowicie skryć się za drzewem. Nieustannie przesuwał się za pień, uciekając przed okrążającym go samolotem z wymierzonym w niego celownikiem. Obracał się bez przerwy, ażeby za wszelką cenę nie znaleźć się w zasięgu wzroku niemiec­kiego strzelca. Kilkadziesiąt kul z jękiem i świstem przeleciało parę centymetrów koło jego głowy

i obdarło drzewo z kory. Kilka ugrzęzło w pniu, jednak żadna nie dosięgła Julka. Po niedługim czasie, który dla ludzi tak rozpaczliwie ukrywających się ciągnął się bez końca, samoloty szybko, jeden po drugim, poderwały się i z groźnym, ale stopniowo cichnącym hałasem oddaliły i zniknęły za horyzontem. Korzeniowscy ostrożnie wychylili się ze swoich kryjówek, rozejrzeli się, czy niebo jest czyste i bezpieczne, i odetchnęli z niewyobrażalną ulgą. Po kilku minutach wszyscy powrócili do swoich wozów i skierowali się do miasta, którego domy już było widać. Ale jechali w milczeniu i przez dłuższy czas nie byli zdolni nic do siebie powiedzieć. — A jak ty uważasz, Wiktorku? Zbliża się front czy co? — wreszcie, prze­rywając milczenie, zapytał Adam. — To jest bardzo możliwe, tatko… — po chwili odpowiedział Wiktor. — Jeżeli samoloty tak nisko latają, to znaczy, że szukają swoich celów — powiedział Juliusz. — To jest prawdziwa wojna, z otwartymi frontami. Przeciwnik na przeciwnika. Adam i Wiktor spojrzeli na niego z niemiłym zaskoczeniem. Potem popa­trzyli na siebie, ale nic nie powiedzieli. — Ale żeby tak atakować zwyczajnych ludzi?! — oburzyła się Róża. — Tego jeszcze chyba nie było. — My już tego doświadczyliśmy — posępnie odpowiedział Adam — w tej strasznej wojnie. Rozdział 189

Dzięki znajomościom, które zawsze mieli w Torczynie, Korzeniowscy zna­leźli stancję w niewielkim drewnianym domu przy ulicy Szkolnej. Parę numerów dalej Lipscy zostali przyjęci przez swoich dalekich krewnych. Następnego dnia okazało się, że przyjechali także Wąsowiczowie. Spotkali się z Korzeniowskimi przy wozach ustawionych na dużym, wewnętrznym po­dwórzu. Wszyscy byli bladzi, ale uśmiechali się do Korzeniowskich z wyjątko­wym ciepłem i serdecznością. Michał Wąsowicz był już bardzo słaby i nawet sam nie mógł zejść z wozu. Jego żona się uśmiechała, ale jakoś nie mogła nic powiedzieć. Wreszcie Konstanty, z trudem oddychając, opowiedział, jaka przy­goda ich spotkała. Oto, gdy tylko dowiedzieli się o napadzie na Korzeniowskich, a zwłaszcza gdy oni wyjechali z Kamilówki, w niedługim czasie z wielkim pośpiechem opuścili swój dom i całe gospodarstwo. Skoro tylko wyjechali z domu i mieli mijać Kamilówkę, naraz pojawiła się przed nimi duża grupa uzbrojonych Ukraińców. Zatrzymali ich i nie pozwolili jechać dalej. Następnie z wielką siłą zaczęli ich zawracać na boczną dróżkę wiodącą w mokradła, które rozciągają się za

brzozowym gajem. Słuchając, Korzeniowscy natychmiast przypomnieli sobie, że jest to miejsce gęsto zarośnięte przez olchy i bardzo trudno dostępne. — Skoczył jeden na wóz, wyrwał mi z rąk lejce i kierował się na ten ług! — przerywanym głosem zawołał Konstanty. — Tam jest bardzo dużo krzaków! Na tym ługu oni postanowili nas wszystkich po kolei… wystrzelać. I ślad by po nas zaginął… w tych mokra­dłach — z trudem łapiąc oddech, dodała jego żona. — Prawie na kolanach ich prosiliśmy, żeby nas puścili. Chcieliśmy ich ubłagać, ale nie było dla nas litości… — trzęsącym się głosem wyjąkał Mi­chał Wąsowicz. — No cóż, zawracają konie, nasz wóz spychają w bok, z drogi… I my za­czynamy się już żegnać z życiem… — jeszcze raz wszystko przypominał Kon­stanty. — Danuszka zaczęła okropnie płakać, całować dzieci… — wybu­chła płaczem Wąsowiczowa. — Ale raptem koło nas — zawołał Konstanty — nie wiadomo skąd, pojawia się Stiopa Choryńczuk! No ten, syn Aleksandra i Ulany. Prawdziwy cud! Żebym tak skonał… Widząc tamtych uzbrojonych, co na nas napadli, zaczął im tłumaczyć, żeby się ulitowali nad Polakami… Powiedział im, że nad nim ulitował się jego bliski sąsiad, też Polak. I teraz chciałby się odwdzięczyć… — Słuchaliśmy tego i na to patrzyliśmy. Och, co to się koło nas dziać za­częło… I tu raptem jakby ze wszystkich stron otoczyli nas aniołowie stróże! — składając ręce i szlochając, wołała Wąsowiczowa. — Ten młody Choryńczuk nie ustępuje im, bardzo ich prosi, nalega… A my już ledwie żyjemy. Pewni byliśmy, że śmierć na tej drodze na zawsze nas zatrzyma — blady i wstrząśnięty Konstanty opowiadał dalej. — Tak ich prosił, tak nalegał i znowu prosił, tłumaczył, a oni jego nie słu­chają i nie ustępują! — ocierając łzy, wykrzyknęła Wąsowiczowa. — Wreszcie Stiopa zepchnął Ukraińca z wozu, sam chwycił za lejce i wio! — A z tyłu matka i Danuszka płakały przez cały ten czas — ciężko oddy­chając, przypomniał Michał. — Wtedy Stiopa mówi do młodej kobiety: Ne płacz, doczku! Ja tebe wywedu aż do Korzeniowskogo i przez Kamilówkę… do Torczyna. — Kiedy tamci wreszcie ustąpili, wtedy on, ten Stiopa, na koniec nam po­wiedział, że to ty, Adamie, oddałeś Choryńczukom… prawdziwą sąsiedzką przysługę! I jego dzięki tobie nie zabrali polscy partyzanci… Bo to nie wia­domo nigdy, kiedy po człowieka przychodzą uzbrojeni… — szlochając i obcie­rając łzy obiema rękami, wyjaśniała Wąsowiczowa. — Wyprowadził nas pod sam Torczyn! — z niewypowiedzianą radością wołał Konstanty.

— I oto, dzięki Bogu Najwyższemu i dzięki wam, my ocaleliśmy… Inaczej byśmy was tutaj nie oglądali. Oj, Boże, Boże, Boże… — pojękiwała Wąsowi­czowa, nie mogąc się uspokoić. — To był dla nas cud największy w naszym dotychczasowym życiu — uspokoiwszy się, poświadczyła Danuszka, żona Konstantego. — I za cóż to wszystko? Po co? Dlaczego? — z trudem łapiąc oddech, powtarzał Michał i chwytał się za serce. Adam z uwagą i z najwyższym współczuciem wysłuchał tej strasznej opo­wieści. Cieszył się niewymownie, że jego sąsiad, Ukrainiec, odwdzięczył się Polakom, a w dodatku jego kuzynom. Jednocześnie pilnie przyglądał się Mi­chałowi, obserwował jego zachowanie i bardzo się zaniepokoił jego wyglądem. Milczał i cicho wzdychał, raz jeszcze przypominając sobie i rozważając to wszystko, co tak niedawno razem z całą swoją rodziną przeżywał podczas na­padu na dom. Pokiwał głową, radośnie się uśmiechnął i powiedział: — Ot i Aleksander się odwzajemnił. Porządny człowiek. — Odwzajemnił się — powtórzyła za nim Róża z przejęciem i z wielką radością. — Jakże to dobrze, że to na was trafiło! Bogu Najwyższemu dzięki! — krzyknęła Malinowska. — Jak ja się cieszę! — wykrzykiwała i ściskała po kolei wszystkich Wąsowiczów. — Oj, uważajcie, bo Michał ledwie dyszy… Po tym przeżyciu jakoś strasz­nie osłabł — użalała się Wąsowiczowa i znowu obcierała łzy na wspomnienie tego, co niedawno przeszli. Ucieszeni, a zarazem wstrząśnięci Korzeniowscy patrzyli na swoich kuzynów i milczeli z powodu wielkiego zmęczenia. Oni także na wspomnienie tego, co niedawno przeszli, ledwie mogli oddychać. Ani Wiktor, ani Julek na razie nie chcieli mówić o tym, jak przeżyli nagły atak samolotów i niemieckich strzelców. Ale mimo wszystko należało zebrać siły, bardzo gorąco dziękując Bogu za ocalenie. Teraz postanowili się posi­lić i jakoś rozkwaterować. Wieczorem jeszcze raz przypominając sobie wielkie zagrożenie, w którym znaleźli się Wąsowiczowie, Adam pomyślał: „Co tam robi biedny Joachim? Żeby go tylko nie wywęszyli… Może go wspomaga duch mojego ojca, świętej pamięci Dominika? Jeżeli się spotkają, to Munsztuk niejedno będzie mógł jemu powiedzieć. Oj, niejedno…” — westchnął. — Dlaczego tak wzdychasz? — przysuwając się do niego w łóżku, z niepo­kojem spytała Róża. — Ach, moja Różyczko… przypomniał mi się mój ojciec — cicho odpo­wiedział Adam. — To dobrze. On czuwa nad nami. — Bardzo nam potrzebna jego pomoc — odpowiedział Adam. — Ale gdzie

on teraz przebywa? — Blisko nas, Adasiu… — cichutko, ale wyraźnie powiedziała Róża. I jesz­cze dodała: — On o nas nie zapomina. Rozdział 190

W domu, w którym zamieszkali Korzeniowscy, otrzymali od gospodarzy pokój i dużą kuchnię. Wszakże podczas trwającej wojny nic nie dawało i nie zapewniało spokoju. Władza się wciąż zmieniała. Rządził ten, kto miał do dyspozycji wojsko czy policję i niezbędną broń. Życie ludzi w każdym momencie było pogrążone w niepewności, w lęku i w trwodze. Wojna trwała i nic jeszcze ostatecznie nie było rozstrzygnięte. Równocześnie ze wschodu z każdym dniem zbliżał się groźny front. Po wielkich, dramatycznych bitwach o Moskwę, Petersburg, Stalingrad i pod Kur­skiem duch germański został złamany. Na wschodzie Hitler i Niemcy wojnę przegrywali. Zdawało się, że już utracili swoją butę, ale ich wrogość i pogarda wobec innych narodów przybrała nową postać. Uciekając, nisz­czyli wszystko, co tylko zdołali i co zdążyli. Mordowali niewinnych ludzi na każdym kroku, jak gdyby nikt, kto nie jest Niemcem, nie zasługiwał na życie. Z drugiej strony Rosja wraz ze swoimi wielkimi armiami wkraczała już do środka Europy. Rozlewała się na terenach drugiej Rzeczypospolitej Polskiej, wdzierała się do jej regionów środkowych i z potężną siłą, a także z rosnącą skutecznością uderzała w niemieckie siły zbrojne. Miasteczko zapełniło się uciekinierami ze wszystkich stron. Ale jego miesz­kańcy i przybysze byli coraz bardziej zaniepokojeni, ponieważ nieustannie roz­chodziły się wieści o zbliżającym się froncie niemiecko-rosyjskim. W mieście pojawiało się coraz więcej wojska. Wszędzie przybywało żołnierzy uzbrojo­nych na różny sposób. Z każdym dniem i z każdą godziną coraz liczniej nad­ciągały oddziały niemieckie. Żołnierze hitlerowscy szli ze wschodu lub nawet uciekali stamtąd całymi kompaniami. W tych dniach zaczęli drążyć w ziemi długie, wielokilometrowe okopy wzdłuż południowo-wschodniej granicy Torczyna. Przeważającą część swojego coraz bardziej swobodnego czasu Madzia naj­chętniej spędzała na podwórku, gdzie bawiło się dużo dzieci. Któregoś dnia spostrzegła, że jakiś starszy chłopak ułożył na drewnianej, przewróconej beczce długą i szeroką deskę. Na jednym jej końcu usiadł on sam, a na drugim jakiś inny chłopak i zaczęli się huśtać. Madzia zaczęła się im przyglądać z ży­wym zainteresowaniem, ponieważ w swoim życiu nie widziała jeszcze takiej zabawy. Tymczasem po kilku minutach jeden chłopak zeskoczył z huśtawki, a drugi zgodził się, żeby na miejscu tamtego usiadła Madzia. Ale, jak się oka­zało, była jeszcze za mała i zbyt lekka, ażeby zrównoważyć bar­dzo dużego chłopaka. Szybko to zrozumiawszy, chłopak zesko­czył na ziemię i zaczął przyciągać deskę do dołu,

ażeby Madzia mogła się unieść. Zdumiona i zachwycona odkryła, że huśtawka jest bardzo przyjemną zabawą. Ale jeszcze nie była do niej przyzwyczajona i trochę bała się tej wysokości, na której się znalazła. Chłopak, spostrzegłszy to, zatrzymał deskę i pozwolił dziewczynce zejść na ziemię. Po niedługiej chwili pobiegł w swoją stronę i gdzieś zniknął. Madzia poczuła głód i skierowała się prosto do domu. Już miała wejść do środka, gdy nagle zaskoczona spostrzegła przed sobą jakie­goś żołnierza w niebieskim mundurze. Patrzyła na niego szeroko otwartymi oczami i z wielkim strachem. Ale on, jak jej się zdawało, był niezwykle ele­gancki, a na jej widok uśmiechnął się z uprzedzającą grzecznością. Po krót­kiej chwili w jakiś instynktowny sposób Madzia domyśliła się, że to nie­miecki oficer. Pierwszy raz w życiu znalazła się tak blisko niemieckiego żoł­nierza. Przystanęła na boku, całą swoją osobą dając do zrozumienia, że boi się go i przez niego nie może wejść do domu. Ale oficer patrzył na nią z pro­miennym, nadzwyczaj miłym uśmiechem, wyjął coś z kieszeni, podszedł do niej blisko i znowu się uśmiechając, bardzo serdecznie podał jej kilka cukier­ków i powiedział: — Du bist eine kleine Deutsche…7 Madzia nachmurzyła się, ale przyjęła cukiereczki. Takich prezentów nikt jej nie dawał. Zorientowała się jednak, że mężczyzna mówi w obcym języku, którego ona nie rozumie. Rozejrzała się i niezwykle ucieszyła, gdy zoba­czyła zbliżającą się mamę, która wątpienia słyszała słowa Niemca. Joanna wzięła ją za rękę i zaprowadziła do domu. — To jest niemiecki oficer… Zajął nasz pokój i będziemy teraz mieszkali tylko w kuchni. — I co będzie? — spytała przestraszona Madzia. — Czy on nas zabije? — Ach, Madziusiu… — uśmiechnęła się do niej jej mama. — Czuję, że ten Niemiec jest bardzo przestraszony. — Ale co on do mnie powiedział? — Powiedział, że jesteś małą Niemką. — Och! Dlaczego on tak powiedział? — Bo masz niebieskie oczy i jesteś blondyneczką — powiedziała Joanna z uśmiechem. — Zresztą, te ich słowa… są przecież pozbawione sensu — dodała po chwili i wzruszyła ramionami. Dała Madzi kawałek chleba z miodem i kubek czarnej kawy zbożowej, po czym pocałowała swoją córeczkę i zaczęła przygotowywać obiad. Po zjedzeniu śniadania uśmiechnięta i rozpogodzona Madzia wyszła z do­mu. Posiłek i słowa mamy bardzo ją wzmocniły i dodały jej pewności siebie. Ponieważ w tym momencie na podwórku nikogo nie zauważyła, z tej sposobności skorzystała na nowy zupełnie sposób. Kusiły ją wędrówki gdzieś dalej od domu, które pozwalały poznać to odrębne miejsce, do którego teraz przybyli jej rodzice.

Czując, że opuszcza ją lęk przed nową wy­cieczką, prawie nieoczekiwanie dla samej siebie, ale także z wielką ochotą skręciła za dom, wyminęła go i skierowała się w stronę ulicy. Chociaż była jeszcze całkiem mała, wyczuła i dostrzegła, że ulica jest zdumiewająco długa. Nie przypuszczała i do tej pory nie potrafiła wyobrazić sobie, że ulice mogą być aż takie długie. Spostrzegła, że stoi przy niej bardzo wiele domów. Jedne były wysokie, inne niskie, stały jeden przy drugim, piękne, przytulne. Niektóre wydały się jej wprost wspaniałe i wszędzie panował nienaganny porządek. Zachwyciła się tym, co tutaj widziała, w dodatku pierwszy raz w życiu. Uśmiechała się do tych domów, bo czuła, że mieszka i żyje w nich wielu dobrych ludzi. Także natychmiast zauważyła, że przy każdym z nich był spory ogródek otoczony ładnym płotkiem i wypełniony po brzegi ślicznymi kwia­tami. Ażeby je obejrzeć, cieszyć się ich widokiem i zachwycać się nimi, tym chętniej i bez wahania wyruszyła na długi i piękny spacer wzdłuż ulicy. Rozdział 191

Tuż za wojskiem niemieckim nadciągnęły wojska rosyjskie. Rozpoczęły się ostrzeliwania z dział. Trwało to dobrych kilka dni i zapowiadało wojnę. Ludzie zaczęli kopać schrony i w obawie o swoje życie uciekali do nich na noc. Niebawem i Korzeniowscy, idąc w ślady wszystkich okolicznych mieszkańców i tych, którzy przyjechali z dalszych okolic, zaczęli kopać dla siebie duży schron. Do pracy stanęli wszyscy mężczyźni, Korzeniowscy, także bracia Joanny, młodzi Lipscy. Również kobiety pomagały, jak tylko mogły, i z prawdzi­wym oddaniem. Głęboki na dwa metry schron został wyłożony słomą. Z góry położono na niego deski i przykryto je gałęziami. Oprócz całej rodziny Korzeniowskich do tego obszernego pomieszczenia chronili się także bliżsi i dalsi ich znajomi. W ostatnich dniach na noc zaczęli przychodzić również i Ukraińcy. Pewnego bardzo wczesnego ranka, o godzinie czwartej, z przerażają­cym hukiem nadleciała eskadra ciężkich sowieckich bombowców. Zadygotało całe miasto i zadrżała, zatrzęsła się ziemia w promieniu kilkudziesięciu kilo­metrów. Po krótkim bardzo czasie rozpoczęło się straszliwe bombardowanie. Przerażeni ludzie upadli na ziemię, zastygli w bezruchu i nie rusza­jąc się z miejsca, trzymali nisko przy ziemi twarze pozbawione jakiegokolwiek wyrazu i szare ze strachu. Odtąd przez długie godziny nie ustawało głuche dudnienie i wycie samolotów, które poruszały się ze zdumiewającą szybkością i rozrzucały bomby po wszystkich ulicach i po całym mieście. Świat rozpadał się na kawałki i cokolwiek dotąd istniało, zamieniało się w gruzy i w proch. Zdawało się, że to piekło nigdy się nie skończy. Ludzie nie wiedzieli, że mijała noc i nadszedł już dzień. Jednak bombowce nieprzerwanie, z piekielnym ry­kiem, szatańskim uporem i z niewiarygodną szybkością zataczały koła nad miastem i nie ustawały

w gwałtownym atakowaniu wszystkiego, co znajdowało się na powierzchni ziemi. Ze straszliwym hukiem spadały bomby, rujnując wszystko, co napotkały, waliły i rozrywały się na setki mniejszych pocisków. Dookoła wybuchały pożary, płonęły domy. Ogień, dymy i przerażające wybuchy sprawiły, że ludzie już nie wie­dzieli, gdzie się znajdują. Siedzieli w schronie skurczeni ze strachu. I nagle ktoś nie mógł się powstrzymać i zaczął krzyczeć: — Ach, Boże! Boże! I wtedy ktoś inny zawołał: — Pani Korzeniowska! Różaniec! Niech pani odmawia różaniec! Joanna, która od czasów uwięzienia Korzeniowskich w Łucku z różańcem się nie rozstawała, wyjęła go z kieszonki. Był zrobiony z ciemnego drewna i sre­bra. Powolutku, bojąc się mówić zbyt głośno, zaczęła odmawiać Ojcze nasz, a potem Zdrowaś Maryjo. Polacy unieśli się ze swoich miejsc na słomie w ką­tach schronu, zbliżyli się do niej i odpowiadali: — Święta Maryjo, Matko Boża, módl się za nami grzesznymi teraz… — Ach! — ktoś boleśnie i żarliwie westchnął — …i w godzinę śmierci naszej… Amen. Joanna mocniej przytuliła do siebie Madzię, a przez wiele godzin w czasie bombardowania nawet na chwilę nie wypuszczała z rąk różańca i nie przesta­wała się modlić. Niedaleko siedzieli skurczeni i zmęczeni jej rodzice, którzy byli już bardzo słabi. Blisko niej skupili się Adam, Róża, Julek, także Malinow­ska i jej obie podopieczne, Lodzia i Hania. Mimo nieustającego, ogłuszającego huku wszyscy chóralnie odpowiadali na właściwe dla wspólnej modlitwy różańcowej wezwania, których w najbardziej nawet przerażających chwilach Joanna nie przestawała wypowiadać. Z boku pod ścianami siedzieli Ukraińcy i w milczeniu przysłuchiwali się modlitwie. Bombowce odleciały dopiero o godzinie siódmej rano i świat okryła mar­twa cisza. Po jakimś czasie ludzie, którzy ocaleli, wyszli ze schronów i jeden od drugiego dowiadywali się, że tego straszliwego spustoszenia dokonały bardzo unowocześnione rosyjskie bombowce, tak zwane worony. W ślad za rodzicami Madzia także wydostała się ze schronu i zobaczyła tuż przed sobą wielkie leje. Były tak głębokie, że z przerażenia i zdumienia zabrakło jej tchu. Zatrzymała się z daleka, kilkanaście kroków od krawędzi, i z wielkim strachem uważała, żeby nie wpaść do wnętrza któregoś z nich. Dookoła schronu po­wstało kilka takich dołów. Wyglądało na to, że chyba za sprawą wielkiego cudu bomby nie trafiły w ich schron. Pomyślała sobie, że na pewno dzięki modlitwom jej mamy bomby padały tylko na podwórze. Później usłyszała, że jednak dalej, w inne schrony bomby trafiły i zginęli w nich ludzie. Skądś do­biegały rozpaczliwe krzyki. Okazało się, że podczas bombardowania pozabi­jane zostały zwierzęta — konie, a także i krowy, które ludziom dawały mleko. Tym, co zobaczyła, Madzia była strasznie

zmartwiona. Jednak nikt jej w tej chwili niczego nie tłumaczył i ona sama o nic nie pytała. Potem bardzo wolno wyszła na ulicę, ale jej nie poznała. Długiej, pięknej i pełnej życia ulicy już nie było. Dookoła rozciągało się przerażające rumowisko. Nie można było już tędy iść jak dzień wcześniej. Dawna ulica, chodniki, ogródki i ogrody były zawalone pię­trzącymi się górami zbitych w największym bałaganie gruzów. Madzia zdumiewała się, co stało się z tymi domami. Nawet śladu po nich nie było, zostały powa­lone, leżały bezładnie, w największym chaosie, zamienione w zwały kamieni i cegieł. Wszystko, na co tylko spojrzała, było pokryte białym pyłem, który wciąż unosił się ponad tym rumowiskiem i przesłaniał cały świat. Ani śladu dawnego, normalnego życia, które Madzia jeszcze wczoraj podziwiała. W głębi duszy, w jej najgłębszych zakamarkach wcale nie była przeko­nana, że to wszystko musiało się wydarzyć. Była niezmiernie wstrząśnięta i bardzo smutna. Ale wiedziała, że to się już nie odwróci. Tak szybko zostało unicestwione to, czym pierwszy raz w życiu się zachwycała i czym tak bardzo się cieszyła. Rozdział 192

Ale bitwa się nie skończyła. Niemcy nie chcieli się poddać. Na linii kilku­nastu kilometrów zostały wymierzone przeciwko nim tysiące dział, ar­mat i potężnych czołgów. Armia Czerwona skierowała przeciwko swym wrogom sławne i straszne katiusze. Były to wielkie działa posia­dające po kilkanaście długich, potężnych prowadnic przystosowanych do wielkich pocisków. Na całej linii frontu rozpoczął się zmasowany, zabójczy, śmiercionośny atak. Pociski z katiusz leciały na odległość kilku kilometrów i raziły pozycje wroga straszliwym morzem nieprzerwanego ognia. Rosjanie uderzali, bili, atakowali z nieznanym dotąd natężeniem. Nadzwyczajnie uwie­rzyli w swoje siły i odtąd sprzyjało im szczęście. Ale oni także niezwykle się śpieszyli i nie oszczędzali przeciwnika. Lawina bomb spadała na miasto. Walki trwały kilka dni. Krasnoarmiejcy setkami tysięcy pocisków zasy­pali hitlerowskie pozycje. Niemcy nie wytrzymali tak straszliwie zmasowanego ataku. Rosjanie powalali nim wroga i byli świadomi skuteczności swoich dzia­łań. Pokonani Niemcy uciekli. A zwycięzcy natychmiast bardzo hucznie i po ro­syjsku rozpoczęli świętowanie swoich wielkich triumfów. Wcale nie przejmowali się tym, że dookoła cały świat ginął lub popadał w ruiny i zgliszcza. Rozpa­lali ogniska, pili wódkę, bardzo często samogon. Natychmiast zewsząd rozle­gały się buńczuczne, radosne okrzyki, wokoło unosiły się i rozchodziły na wszystkie strony dźwięczne tony harmoszki. Także w wielu innych miejscach rozśpiewana bałałajka porywała do tańca młodych i utrudzonych żołnierzy, pomimo wszystko skorych do uciechy, a nawet do hucznej zabawy. Dookoła

rozpalonych ognisk, zapominając o wielkim zmęczeniu, podczas wspólnej zabawy każdy, kto mógł, tańczył kozaka. Podochoceni alkoholem żołnierze zrywali się do tańca, nie szczędzili szalonych przytupów, nie zaprzestawali radosnego i niekończącego się wywijania mocnymi nogami. — Wot i sdiełali my im swad´bu!8 — krasnoarmiejcy wykrzykiwali na wyścigi. — Urządzili my im wesele! Ot co! — żołnierze sowieccy powtarzali z najwyższą uciechą. — Ach, jakie… wesele! — krzyczeli z zachwytem. — Hu! Ha! — Ha, ha, ha! — Hu! Ha! — żołnierze wykrzykiwali ogniście. Przytupywali coraz mocniej i podskakiwali w prysiudach. Obejmowali dziewczyny, pili wódkę, wyrzucali papachy wysoko w górę i w stanie upojnego podniecenia śpiewali dźwięcznymi głosami, aż echo niosło się nad ruinami zbombardowanego, zrujnowanego miasta: Rascwietali jabłoni i gruszi, popłyli tumany nad riekoj, wychodiła na bierieg Katiusza, na wysokij bierieg, na krutoj. Wychodiła, piesniu zawodiła pro stiepnogo, sizogo orła. Pro togo, kotorogo liubiła, Pro togo, cz´i pis´ma bieriegła9. Sołdaty w długich szynelach, w kufajkach i walonkach z wojłoku wypędzili Niemców z Rosji, gnali dalej i radość ich wzrastała. W sowieckim wojsku zapadła decyzja, ażeby Niemców pędzić nieustannie przed siebie, do Berlina, a może jeszcze dalej. Śpieszyli się, bo z przeciwnej strony, z zachodu nad­ciągały już wielkie siły. Rosjanie czuli i wiedzieli, że zjednoczony Zachód teraz szcze­gólnie wzmagał swoje działania i pomnażał wszelkie zabiegi zmierzające do zagarnięcia dla siebie jak najobfitszych owoców tego gigantycznego wysiłku, jaki włożył naród rosyjski w pokonanie straszliwego po­twora hitleryzmu. Rozdział 193

Następnego dnia Rosjanie kazali Polakom opuścić Torczyn. Sami zaś ze wszystkich sił ruszyli do środkowej Polski, ku linii Wisły i na północ od Warszawy, rozbudowując tam wielkie fronty. Z niezachwianym zdecydo­waniem Rosjanie dążyli do całkowitego pokonania hitlerowskiej potęgi. Tym­czasem w tak trudnym okresie zwyczajni ludzie w żaden sposób nie mogli przewidzieć dalszego przebiegu wydarzeń. Niebawem też się okazało, że Niemcy, uciekając, zaminowali

wszystko, co tylko mogli. Działo się to najczęściej wtedy, gdy Rosjanie świętowali zwycięstwo lub gdy Polacy oglądali szczątki swoich domów i odpoczywali po przejściu wojennych frontów. Natychmiast rozchodziły się wieści, że ktoś, wyciągając wodę ze studni, został rozerwany przez minę zawieszoną pośpiesznie na korbie przez uciekającego Niemca. Jakiś znany w pobliskiej okolicy rolnik, gdy po żniwach wyszedł orać ziemię na swoim polu, też natknął się na minę i zgi­nął. Jeszcze inny, wychodząc z domu z samego rana, nie zdążył przekroczyć progu i upadł śmiertelnie raniony. I wciąż ginęli niewinni lu­dzie, którzy na nikogo nie napadali i nikomu niczego złego nie uczynili. Zachód jak zwykle interesował się sobą i łatwymi zdobyczami. W samym środku Europy, tak bardzo dumnej ze swojej wspaniałej kultury, Polska rzu­cona została na pastwę tragicznej historii. Z jej problemów i cier­pień wszyscy dookoła również i teraz postanowili skorzystać. Z różnych stron nie przestawały dochodzić wieści, że Ukraińcy wciąż napadają na Pola­ków, mordują ich, grabią i palą cały ich dobytek. Ludzie w końcu zrozumieli, że nacjonaliści chcą wymordować wszystkich Wołyniaków. Ale do tych, któ­rych UPA jeszcze nie wymordowała, po pewnym czasie zaczęło docierać, że już powstają różne placówki obronne. W najbliższej okolicy najwięcej i najczę­ściej słyszało się o placówce Przebraże. Stała się ona prawdziwą twierdzą obronną dla Polaków mieszkających głęboko w terenie, z dala od miast i mia­steczek. Do tego miejsca otoczonego kilkumetrowym pasem zasieków i dodat­kowymi urzą­dzeniami fortyfikacyjnymi uciekały tysiące zagrożonych i ocala­łych jesz­cze Polaków. Straszliwa nienawiść Ukraińców spowodowała, że bandy ukraińskie za wszelką cenę postanowiły zlikwidować tę ostoję prześladowanej ludności. Z tych powodów wielokrotnie dochodziło do starć i krwawych bitew między nimi i zdeterminowanymi obrońcami. Ukraińcy przypuszczali potężne ataki, chcieli pokonać tę małą twierdzę obronną, a ludzi, którzy się tam schro­nili, bez cienia litości zlikwidować. Przebraże było prawdziwym ratunkiem dla tysięcy Polaków i dlatego musiało się obronić. I z najwyższą dzielnością, wszelkimi sposobami się broniło. Do Przebraża rwał się Konstanty, ale zabraniała mu tego jego matka, ponieważ miał żonę i małe jeszcze dzieci. Wkrótce rozeszła się wiadomość, że Michał Wąsowicz ledwie oddycha i ciągnie już ostatkiem swoich sił. Bardzo słaby już był Michał, ale szczęśliwie przeżył wszystkie bombardowania, ciężkie walki frontu niemiecko-rosyjskiego i kiedy się zdawało, że może przyjdzie czas spokoj­niejszy i jeszcze pożyje ze swoją żoną i z wnukami, siły jego zaczęły się wy­czerpywać. Pewnego dnia nagle do Korzeniowskich wpadła Wąsowiczowa. Z przejmującym smutkiem i z bólem powiadomiła ich, że jej mąż nie może już oddychać. — Boże mój! Co to będzie? — rozpaczała, zalewając się łzami. — Oj, pewnie będzie jeszcze żył… — pocieszyła ją Róża, która nie mogła

sobie wyobrazić, ażeby Wąsowicz kończył swoją drogę życiową. Dobrze także wiedziała, że pani Wąsowiczowa bardzo kocha swojego męża i jak wszyscy całe życie podziwiała go szczerze i głęboko. — Przecież on tyle wytrwał, to jeszcze i to przetrwa — gorąco zapewniała ją Malinowska. — Och! Nie wiem, co to będzie… — pani Wąsowiczowa bardzo się martwiła. — W oczach… słabnie. Taki już biedny jest i chudziutki… — Ale może go jakoś podtrzymać?! — radziła Joanna. — Nie chce już jeść, traci apetyt… — żaliła się Wąsowiczowa i fartuchem ocierała łzy. — Proszę się nie martwić. Może jeszcze będzie dobrze — przepełniony współczuciem Adam starał się ją pocieszyć. — Nie chciałabym go stracić… — jęknęła Wąsowiczowa. Razem z nią do Michała pobiegli Joasia, Wiktor i Malinowska. Przestra­szyły ich wiadomości, jakie im przyniosła żona Michała. Kierując się zatroska­niem i wielkim niepokojem, wszyscy natychmiast zapragnęli się z nim zoba­czyć, ponieważ Michał już dawno przekroczył siedemdziesiątkę. Przybiegł do niego i Kazimierz Lipski. On również bardzo się postarzał. Chodził powoli, z wysiłkiem, ale koniecznie chciał zobaczyć Wąsowicza. W jakiś szczególny sposób był do niego przywiązany, chociaż Michał różnił się od niego pod wie­loma względami. Ale w przekonaniu Kazimierza był on człowiekiem wyjątko­wym. Wąsowicz wychudł bardzo, pożółkł i dziwnie zmalał. Z łóżka się nie podniósł, ale poznał gości i dało się zauważyć, że na ich widok szczerze się ucieszył, a nawet ożywił. Wąsowiczowa zakrzątnęła się i zdobywszy skądś prawdzi­wej herbaty, zaparzyła jej i poczęstowała gości. Razem z nimi napił się także Mi­chał i najwyraźniej poczuł się wzmocniony. Widząc to, wszy­scy natychmiast bardzo się ucieszyli. Ale okazało się wkrótce, ku wielkiemu ich zdumieniu, że wcale nie myślał o sobie i nie był zmartwiony z powodu swojej choroby czy bliskiej już śmierci. Wbrew temu, co przeżywała jego żona, martwił się czymś zupełnie innym. — Przyszliście do mnie — westchnąwszy, zaledwie dostrzegalnie się uśmiechnął. — Dziękuję wam bardzo… moi kochani. Ja czuję, że umrę… — dodał powoli i z ogromnym, jak się zdawało, wysiłkiem. Od jego słów wszystkim zrobiło się bardzo smutno. Korzeniowscy kochali Michała Wąsowicza i nie wyobrażali sobie, że może ich na zawsze opuścić. Milczeli i nie wiedzieli, co powiedzieć. Także Michał milczał długo i w końcu bardzo głęboko westchnąwszy, powiedział z nagłym i gwałtownym żalem: — Wy dożyjecie wszystkiego, ale ja… — raptem załkał. Po chwili, pokonu­jąc słabość, krzyknął boleśnie: — Ja nie zobaczę zwycięstwa Białego Orła! Wstrząśnięci tym przejmującym, bolesnym wyznaniem popatrzyli na niego

z jeszcze większym smutkiem. Znowu zapadło głębokie milczenie. Po dłuższej chwili Michał Wąsowicz, choć głos drżał mu konwulsyjnie, znowu wyrzucił z siebie: — Ja nie dożyję! Nie zobaczę zwycięstwa Białego Orła! Już nie zobaczę! Ach! Kazimierz Lipski cały się zatrząsł i zakrył oczy rękami. Za nim wszyscy pozo­stali w nieprzerwanym, głębokim milczeniu opuścili oczy. Niejeden z obecnych poczuł, że po jego policzkach popłynęły obfite łzy. Rozpacz Michała udzieliła się wszystkim i milczenie trwało bardzo długo. Znowu przerwał je Wąsowicz: — I cóż ci Ukraińcy robią?! Przecież wolnej Ukrainy nie dadzą im Niemcy ani Rosjanie! Nie dadzą im wolnej Ukrainy! — Bardzo ciężko oddychając, dodał z mocą i z przekonaniem: — Ani Rosja… ani Niemcy. Znowu zapanowała długa cisza, którą przerwała Joasia: — Proszę nam teraz powiedzieć, czy Wołyń to Ruś? Gdzie jest Ruś? — Ach… — głęboko westchnął Michał Wąsowicz. Zdawało się, że nic nie powie, po chwili jednak powoli i stanowczo odpowiedział: — Wołyń… to jest Wołyń. Słysząc to, Joasia pomyślała, że Wołynia wcale nie kształtowała kultura bizantyńska. Jednak nie chciała o tym mówić, żeby nie męczyć chorego. Dookoła wszyscy zachowywali milczenie, z niepokojem wpatrując się w swo­jego kuzyna złożonego tak wielką niemocą. Zatroskana pani Wąsowiczowa krzątała się koło niego, podawała mu herbatę i co chwila ocierając sobie łzy, gładziła jego bladą i wychudłą twarz. On milczał, pił bardzo małymi łyczkami. Gdy nieco odpoczął, znowu zaczął rozpaczać: — Nie zobaczę zwycięstwa Białego Orła! — Nie mógł sobie tego wyba­czyć ani się z tym pogodzić. — Nie zobaczę… nie zobaczę już zwycięstwa… Białego Orła… — powtarzał po wielekroć. — Ach! Umrę i nie zobaczę! Nie zobaczę zwycięstwa Białego Orła! Nie zobaczę! To tylko go obchodziło i dręczyło. Płakał, rozpaczał, skar­żył się i zalewał łzami. Gdy zmęczył się, opadł ciężko na poduszki, zamknął oczy i nic już nie mógł mówić. Przyjaciele patrzyli na niego z wielkim niepo­kojem i ze smutkiem, bo wyglądał tak, jakby umarł. Ale pani Wąsowiczowa wiedziała, że Michał jeszcze żyje. Usiadła przy nim, nie spuszczała go z oczu, bez chwili wytchnienia czuwała. Wąsowicz zasnął i z trudem oddychając, odpoczywał. Wkrótce goście wyszli i pozostawili ich samych. Rozdział 194

Kilka dni później Michał Wąsowicz umarł. Pochowany został na cmenta­rzu

przy kościele parafialnym pod wezwaniem Świętej Trójcy i Jana Chrzciciela. Na jego pogrzeb przybyli kuzyni bliżsi i dalsi oraz wielu znajomych, dla których zmarły był zawsze człowiekiem niezastąpionym, a teraz stał się kimś niezapomnianym. Wojna trwała jeszcze, choć zdawało się, że przycichła, dlatego ludzie, gdy tylko mogli, przybywali ze wszystkich stron, a niektórzy także przyjeżdżali. Pragnęli pożegnać człowieka, który doczekał późnego wie­ku i zmarł śmiercią naturalną. Teraz jednak nikomu z żywych nie było lekko ani wesoło. Po mszy za duszę zmarłego kapłan pokropił grób Michała i odmówił za niego wszyst­kie modlitwy. Na sam koniec z wielkim wzruszeniem bardzo głośno wypo­wie­dział słowa tak wymowne i sakramentalne: — Requiescat in pace… Niech odpoczywa w pokoju… Tymczasem aż nazbyt dobrze było widać, że pani Wąsowiczowa nie może sobie wyobrazić życia bez swojego męża. Podczas krótkiej drogi na cmentarz, a później, gdy żałobnicy stanęli nad otwartym grobem, widoczne było, że śmierć męża niemal ją złamała. Nie mogła się z nim rozstać i nie chciała odejść z tego miejsca. Pogrążona w bezruchu, tak patrzyła na grób Michała, jakby nikogo już przy sobie nie widziała. Ludzie delikatnie na nią zerkali, lecz jeszcze bardziej robiło im się smutno. Żałowali serdecznie męża pani Wąsowiczowej i jej samej. Przed rozstaniem spoglądali na mogiłę Michała w milczeniu, ze smutkiem i w głębokiej zadumie. Ustawiony był na niej tylko drewniany krzyż. W niewielkiej odległości znajdował się grób Dominika Korzeniow­skiego. Po jego śmierci ogrodzony został ozdobnym metalowym parkanem. Także i krzyż wykonany został z plecionki pięknie wykutej z żelaza. Teraz modlili się przy nim również jego bliscy. Korzeniowscy bowiem zatrzymali się w pobliżu Wąsowiczów i najdłużej pozostawali na cmentarzu. Konstanty mimo woli westchnął, porównując piękny grób Dominika z ubogą i skromną mogiłą Michała. Po chwili, zwróciwszy się do Adama i jego rodziny, żywo powiedział: — Chciałbym i ja ogrodzić mogiłę mojego ojca takim ładnym płotkiem, jaki ma wuj Dominik… i postawić na niej metalowy krzyż — dodał, gorąco wzdychając. Jednak matka Konstantego pogrążona była w takim żalu, że w tej chwili nie mogła nic powiedzieć. Wciąż się zdawało, że nikogo nie słyszy i dookoła nic nie widzi. Nie słyszała również, gdy po chwili jej syn dodał z ogromną melancholią: — Ale kiedy my to zrobimy? Kiedyż to będzie? Rozdział 195

Wojska maszerowały na zachód, a tymczasem opuszczone przez nich tereny nie zapewniały ludności polskiej bezpieczeństwa. Wszyscy Polacy jak najprędzej musieli wyjechać z Torczyna. I znowu ruszyli, gdzie kto mógł, i miał nadzieję, że

w miejscu przez siebie wybranym znajdzie ocalenie. Ponieważ wsie, a nawet miasteczka nie chroniły przed ukraińskimi pogro­mami, ludzie pośpiesznie kierowali się do większych miast, tam bowiem resztki dawnej kultury i to, co nazywamy człowieczeństwem, nie zostały jeszcze całkowicie przekreślone. Niektórzy zamierzali jechać do Włodzimierza Wołyńskiego. Większość wyruszyła do Łucka. Korzeniowscy, Konstanty Wąsowicz ze swoją matką i z rodziną, także Lip­scy, pozostając blisko siebie, doszli do wniosku, że oni również muszą jak naj­spieszniej opuścić Torczyn. Jednak nie cieszyli się tym wcale, ponieważ do niedawna jeszcze żywili nadzieję, że niebawem powrócą do rodzinnej Kami­lówki. Tymczasem, gdy trwała wojna, nie było to możliwe. Ludności cywilnej nie broniły żadne wojska. Ale Łuck był znajomym miastem Korzeniowskich. Ze wszystkich krewnych i przyjaciół najszybciej przed ich oczami pojawili się Ossolińscy. Los ich był trudny, niepewny, a może nawet straszny. Za nimi ukazali się jeszcze inni kuzyni i krewni, którzy stale lub okresowo mieszkali w tym mieście. Wśród nich byli przeważnie wojskowi. Tragiczne losy wojenne wyrwały ich z tego miejsca i rzuciły w głąb Rosji. Słuch o nich na zawsze zagi­nął. Wspominając ich i wracając do nich teraz, gdy musieli się rozstać ze swoją parafią, z miejscem, w którym od pokoleń grzebano ich przodków, duchowo Korzeniowscy jakby stawali na rozstajnych drogach. Pomimo obecnej tak trudnej sytuacji Róża przypominała sobie czasy swojej młodości, gdy opromieniała ją szczęśliwa miłość do Adama i wielka radość z powodu narodzin Wiktora. W owym czasie nikt nie spodziewał się przejęcia rządów przez faszystów w Niemczech i przerażającego pochodu armii hitlerowskiej na wschód. Przyniosła ona upadek wszelkich wartości moralnych i duchowych. W krajach napadniętych doprowadziła do wydarzeń, które w najstraszliwszych snach nie mogłyby się nikomu ukazać. Z kolei do Joasi powróciły i stanęły jej przed oczami obrazy niebezpiecz­nych podróży podczas srogiej zimy i wyjazdów pośród głębokiej nocy, na wiele godzin przed wschodem słońca. Na nowo pojawiły się przed nią budzące grozę spotkania z esesmanami, z czarnymi policjantami, którzy współpraco­wali z hitlerowcami, i przejmujący widok więźniów. Z nieuzasadnionych, nie­zrozumiałych, szaleńczych powodów przytłaczająca większość tych biednych ludzi została zamordowana w okolicznych lasach. Także Wiktor, który znał tylko czasy sprzed wojny i podczas jej trwania, nie mógł zapomnieć o swoich przejściach w więzieniu. I teraz znowu przypo­mniał sobie o tym wszystkim, gdy przed kolejną dalszą podróżą razem z ojcem kontrolowali sprawność wozów, oliwili koła, dokładnie oglądali uprząż i przygotowywali paszę dla koni. Adam, odgadując jego uczucia, spuścił wzrok i pozornie, niemal bez reszty pogrążył się w tych zajęciach. Ale Wiktor nie mógł

się ode­rwać od obrazów, które z nieodpartą siłą przypływały do niego z Łucka. Ciężko westchnąwszy, w pewnym momencie zapytał: — Jakiż to los spotkał adwokata Piotrowicza? — No, tak… właśnie — przytaknął Adam i cicho dodał: — Ciekawe, czy go teraz… gdzieś zobaczymy? — Prawie równocześnie, w tej samej chwili przy­pomnieli sobie więzienie w dawnym klasztorze Brygidek. Choć nie chcieli tego wspominać, przed ich oczami pojawiły się wielkie mogiły, które wznosiły się na dziedzińcu. Iluż tam ludzi zamordowano w czasie wojny! — pomyśleli. — Niewinni, bezbronni ludzie… Ich groby znajdowały się na dziedzińcu więziennym, także na zewnątrz, poza nim. Wrzucono do nich wiele tysięcy ofiar. Byli to zwyczajni ludzie, których najeźdźcy, depcząc wszelkie prawa, obłożyli nadmiernymi, szaleńczymi podatkami. Prawie nikt nie mógł ich s­płacić. Więzili i zabijali także za to, że ludzie osaczeni ze wszystkich stron próbowali chwytać za broń. Przecież tak często wystarczyło niczym niepo­twierdzone posądzenie, żeby zostać oskarżonym. Z różnych stron się słyszało, że z powodu urojonych, fałszywych oskarżeń nieraz całe rodziny oddawały swoje życie. Przypominając sobie o tym niezbyt odległym i tragicznym, sponiewiera­nym życiu, Korzeniowscy już nic nie mówili. W tej chwili nie mieli czasu na rozmowy. Poza tym byli przekonani, że już tam, na miejscu, co jeszcze będzie można, to zobaczą albo spotkają. Jak zazwyczaj ludzie, którzy w jakiejś miej­scowości dawno nie przebywali, teraz mimo woli łudzili się, że wszystko jest jak dawniej. Myśleli o znajomych ulicach, domach, ich mieszkańcach. Tam, pośród nich Korzeniowscy, a także ich bliscy i przyjaciele zamierzali znaleźć dla siebie jakąś przystań. Wszyscy teraz skupili się na myślach o przygotowaniach do czekającej ich podróży. I znowu pakowali się przez kilka dni, po czym pewnego dnia wstali bardzo wcześnie i ruszyli w drogę. Bryczką powoził Wiktor. Przy nim siedział Julek. Na tylnym siedzeniu usadowiła się Joanna i mocno przytuliła do siebie swoją małą córeczkę, Madzię. Za nimi, na dużym i bardzo wypakowanym wozie zasiedli wszyscy pozostali. Na przednim siedzeniu usadowił się Adam, mocno pochwycił w dłonie skórzane lejce i po­trząsnąwszy nimi, dał znak, że już niezwłocznie wyruszają w drogę. Z Tor­czyna bowiem do Łucka mieli dwadzieścia parę kilometrów, a z powodu obciążenia nie można było jechać za szybko. Rozdział 196 Ludzie wyjeżdżali na wozach wyładowanych zapasami żywności, paczkami wypełnionymi tym wszystkim, co było konieczne do codziennego życia, a także tobołami z pościelą. Kołysząc się, między wozami sunęły bryczki. Sie­działy na nich całe rodziny. Wszystkie pojazdy niezbyt śpiesznie posuwały się do przodu, ciągnięte przez wyprężone z całych sił konie. Ale nie były one zmęczone,

ponieważ przez kilka miesięcy stały w miasteczku, w wynajętych stajniach i tej wiosny mało kto ich używał do ciężkiej pracy w polu. A to jeszcze nigdy się nie zdarzyło. Tak że w najbliższym czasie konie miały stanąć u ludzi, którym podczas wojny za odnajęcie stajni na szczęście płacono niezbyt wysokie sumy. Teraz ludzie, którzy ocaleli z pogromów, znowu ucie­kali, oddalali się od swoich rodzinnych domów i posiadłości. W każdej chwili, z bólem i z wielką przykrością uświadamiali sobie, że po­rzucone pola być może nieprędko będą uprawione. Jadąc, myśleli o tym niejednokrot­nie, równocześnie bardzo czujnie rozglądali się na wszystkie stro­ny. Trzesz­czały osie, dudniły o ziemię dębowe koła, chociaż wozy jechały prze­znaczoną dla takich pojazdów drogą miękką, ciągnącą się wzdłuż wybruko­wanej szosy. Nagle gdzieś na przedzie, po chwili zaś już bardzo blisko rozległ się przed nimi ostry, rozkazujący krzyk. Przed oczami Wiktora, z lewej strony jego bryczki pojawiła się surowa twarz rosyjskiego żołnierza. Wiktor ściągnął konie i zatrzymał się. Za nim to samo zrobił Adam i pozostali uczestnicy tego wiel­kiego pochodu. Kto tylko mógł, z najwyższym zdumieniem, a także ze strachem wbił spojrzenie w rosyjskiego żołnierza. Postawny był i barczysty. Na jego szerokich ramionach spoczywał szary płaszcz, a głowę okrywała duża rosyjska czapka zwana papachą. Przez ramię miał przewieszony karabin maszynowy. Posuwając się naprzeciwko jadących, żołnierz krzyczał bardzo głośno, nie­ustannie powtarzając: — Zdieś´, na etoj dorogie giermanskije miny!10 Ujeżdżajtie na sieriedinu dorogi! — powtarzał. — Zdies´ nie lzja!11 — krzy­­czał ze wszystkich sił. Aż w końcu nadjeżdżający z tyłu ludzie, którzy przysłu­chiwali mu się w milczeniu, zrozumieli, że czerwonoarmista wcale nie żartuje. — Miny na dorożkie! Giermanskije miny zdies´…12 Wnimanije! Ujeżdżajtie na sieriedinu!13 Zdies´ nie wozmożno!14 — Na szosę! Na szosę! — No, tak… — cicho powtórzył Wiktor i z całej siły ściągnął lejce w lewo. Gdy wjeżdżał na środek szosy, znowu dobiegły go mocne i dobitne rozkazy rosyjskiego żołnierza, który dalej krzyczał do nadjeżdżających z tyłu: — Gier­manskije miny na dorożkie! Ujeżdżajtie na szosu!15 Słysząc te powtarza­jące się i ostrzegawcze krzyki, wszyscy ludzie, którzy jechali z tyłu, niezwłocz­nie i w ślad za Adamem zjeżdżali z bocznej, miękkiej drogi na szosę. Wkrótce już wszyscy posuwali się samym jej środkiem, choć do tego momentu nie było ani jednego dowodu na to, że rosyjski żołnierz mówił prawdę. Długi pochód wozów posunął się do przodu następnych kilka kilometrów i gdy się zdawało, że już nie ma żadnego niebezpieczeństwa, nagle w trudnej do określenia odległości rozległ się jakiś przeraźliwy wybuch i coś straszliwie huknęło. Nikt nie wiedział, co się stało, ponieważ kłęby kurzu, które wzbiły się na

bocznej drodze przeznaczonej dla wozów, przesłoniły jakiś zatrważający widok. Z tyłu siedziała Joasia i ze wszystkich sił przytuliła do siebie Madzię. Tymczasem Wiktor, nie zjeżdżając nawet na pół metra z samego środka szosy, wysiadł z bryczki i z najwyższą ostrożnością zbliżył się do miejsca, gdzie na­stąpił wybuch. I wtem zobaczył przed sobą obraz, na którego widok serce zamarło mu w piersiach. Wóz, który kilka kilometrów przed nimi jechał boczną drogą, przełamany został na pół, a jego druga część znalazła się po prze­ciwnej stronie, aż za rowem. Stamtąd dochodziły rozpaczliwe krzyki i jęki. Madzia też usłyszała przerażające odgłosy i wyjrzała w stronę, z której dochodziły. Nagle spostrzegła, że jej ojciec, gdy zobaczył przed sobą to straszne nieszczęście, natychmiast zeskoczył z siedzenia i na nic nie zważając, rzucił się do ludzi, którzy wjechali na miny. Za rowem kilkunastoletni chłopiec przy­trzymywał przerażone konie, które pomimo wybuchu pocisków ocalały. Ale nad samym rowem stała kilkuletnia dziewczynka i rozpaczliwie rozkładając ręce, nachylała się i pytała leżącą przed nią kobietę z głośnym płaczem: — Mamusiu! Czy będziesz żyła?! — Bę…dę… — w odpowiedzi rozległ się niski, głuchy, chrapliwy głos, z trudem wydostający się z poszarpanych płuc. — Bę… — W tym momencie kobieta ucichła. Nie słysząc już jej głosu, dziewczynka też zamilkła. Widać było, że jest wstrząśnięta i przerażona, ponieważ zrozumiała, że jej matka nie może już wydobyć z siebie głosu. Powalona kobieta, której miny rozerwały płuca, zamilkła i przestała się ruszać. Nieco dalej nieruchomo leżał także męż­czyzna. Madzia z przerażeniem i z wielkim smutkiem patrzyła na dziewczynkę i słuchała jej rozpaczliwych pytań kierowanych do matki, być może w ostat­nich chwilach jej życia. Pomyślała, że ta dziewczynka pewnie już jest sierotą. Z przejmującą jasnością poczuła, że ona teraz jest bardzo osamotniona. Wszystko to wydarzyło się w tak niewielkiej odległości. Jednocześnie zoba­czyła, że działo się to na oczach świata, wobec całego nieba i cichej, bezradnej ziemi. Strasznie jej było żal tej kilkuletniej dziewczynki i kobiety, która umarła także na jej oczach, śmiertelnie ugodzona przez minę podłożoną na drodze. W tym czasie bardzo młody, może trzynastoletni chłopiec usiłował przy­trzymać spłoszone i w najwyższym stopniu przerażone konie. Wiktor zaś, prze­skoczywszy boczną drogę i rów, z wielkim pośpiechem podbiegł do dziew­czynki. Chwycił ją na ręce, przycisnął do siebie i natychmiast zawróciwszy, pobiegł z powrotem wielkimi, szybkimi krokami. Dopadł do bryczki i wsko­czył na nią. Przerażoną dziewczynkę oddał pod opiekę Joasi, a sam pośpiesznie zaciął konie i z trudem oddychając, spocony i blady, skierował je na tę samą drogę i ruszył przed siebie. Rozdział 197

W poszukiwaniu miejsc na stancje wszyscy po kolei rozdzielili się i za­trzymali, gdzie kto mógł. Korzeniowscy wynajęli pokój z kuchnią na parterze, w domku znajomego leśniczego, przy ulicy Kiczkarowskiej. Przed tym domem z jednej strony przebiegała ulica wiodąca do centrum miasta i do pięknej ulicy Jagiellońskiej. Z przeciwnej strony rozciągała się dzielnica Krasne i przedmieście przechodzące w wilgotne, bujne łąki, przez które przepływał Styr. Kilka dni później do Łucka przyjechał także z rodziną Wincenty Żmudzki. Gdy pojawił się u Korzeniowskich, wszyscy nadzwyczajnie ucieszyli się z tego spotkania. Dawno się nie widzieli i z niespokojną ciekawością wy­pytywali o swoje losy. Odchodząc, Wincenty powiedział, że mała Basia, którą Wiktor po śmierci jej rodziców od wybuchu miny wziął na swoją bryczkę i przywiózł ze sobą, jest bliską kuzynką jego żony, dlatego on i Ludwika są gotowi przyjąć ją teraz do siebie. Korzeniowscy nie zaprotestowali. W wynaję­tym mieszkanku mieli dla siebie mało miejsca i dziecko oddali pod jego opiekę. Żmudzki zatrzymał się w południowo-zachodniej części miasta w rodzinie, która była spowinowacona z Bujalskimi. Po przeciwnej stronie ulicy Kiczkarowskiej stały w rzędzie drew­niane domy. Na ich solidnych, staroświeckich i stylowych frontach były wsta­wione duże weneckie okna. Domy sprawiały nieodparte wrażenie, jakby mieszkały w nich rodziny zasiedziałe i zamożne. Zdawało się, że wojna nie naruszyła ich dotychczasowego życia. A przy tym jakiś tajemniczy, jedno­stajny spokój i nieprzenikniona cisza, w którą się spowijały, nadawały im wygląd niedostępnych. Każdego dnia Madzia zatrzymywała się przy furtce, z żywą ciekawością połączoną z niepokojem wyglądała na ulicę i dość szybko spostrzegła ten ich swoisty charakter. Zdawało się, że te domy nie chcą jej wpuścić do środka. Przyglądała się im uważnie, ponieważ w głębi duszy miała nadzieję, że może się to odmieni. Zarazem rozglądając się na wszystkie strony w nowym otoczeniu, domyślała się, że jej rodzice będą musieli jeszcze przez jakiś czas pomieszkać w Łucku. Dlatego tak żywa chęć nawiązania kon­taktu z domami z przeciwka nie opuszczała jej i nie dawała spokoju. Przykro jej było, gdy ktoś odsuwał się od niej i sprawiał wrażenie obrażonego. Albo udawał, że jej nie widzi. „Przecież ja widzę cały świat…” — myślała o sobie. W niedługim też czasie Korzeniowscy zorientowali się, że w najbliższym sąsiedztwie, za płotem i za szerokim pasem kwiatów, stoi tajemniczy, podłużny, niezamieszkany dom, o którym ktoś im powiedział, że jest kaplicą sztundystów. Madzia zdumiała się, pierwszy raz słysząc to dziwne słowo. Ale je zapamiętała, zrozumiawszy, że to nazwa wyznania. Nieraz zatrzymywała się w połowie dróżki prowadzącej do furtki, przyglądała się temu domowi, nawet wyobrażała sobie, że widzi ludzi, którzy modlą się w jego środku. Ale nigdy tak naprawdę nie udało jej się ich zobaczyć. Wtedy myślała sobie, że pewnie ukrywają się przed innymi

ludźmi lub że nie zwracają uwagi na resztę świata, bo tak są skoncentrowani na swojej wierze. „Ale na pewno wiedzą, że jest wojna” — myślała. Głowiła się nad tym wszystkim, oglądała wypielęgnowany ogród kwiatowy otaczający kaplicę sztundystów. Zatapiając się w zachwycie nad wielkimi, rozkwitłymi liliami, także i ona zapominała o całym otaczającym ją świecie, choć na krótko. Mimo że sytuacja ludzi w okresie trwania wielkiej wojny była całkowicie niejasna i niepewna, dziadkowie Madzi, jej rodzice i wszyscy pozostali do­mownicy mieli niewzruszoną nadzieję, że kiedyś powrócą do Kamilówki. Tymczasem mijały dni, a Korzeniowscy w nowym miejscu musieli się jakoś zagospodarować. Usiłowali nawet znaleźć dla siebie jakieś zajęcie, lecz na razie nie było takich możliwości. Ale po niedługim czasie ruchliwy Julek znalazł wreszcie zatrudnienie na poczcie jako pomocnik przy rozwożeniu paczek. Była to bardzo dobra wiadomość, ponieważ Julek miał za to dostawać nieco grosza. Następną ważną sprawą, a przy tym wielką niespodzianką stało się odnalezienie szkoły w niewielkiej odległości. Ponieważ nauka Ani się opóźniała, Adam i Róża nadzwyczajnie się ucieszyli z takiego obrotu rzeczy. Szkoła znajdowała się przy tej samej ulicy i razem z Anią wyruszyła tam Joasia. Postanowiła ofiarować szkole swoje usługi i ochotniczo uczyć dzieci czytania i pisania. Została tam przyjęta bez zbędnej zwłoki, niemal natychmiast. Wkrótce okazało się, że do tej szkoły uczęszczają również dzieci zamiesz­kałe w domach, które Madzię tak bardzo ciekawiły, a nawet intrygowały. Po jakimś czasie, ku jej wielkiej radości, rodzice tych dzieci zaczęli zapraszać do siebie na obiady nauczycielkę, panią Joannę. Wtedy razem ze swoją mamą Madzia odwiedzała mieszkańców tych domów, poznawała całe rodziny oraz ich dzieci. Tutaj bawiła się zabawkami, które ją niesłychanie zadziwiły i za­chwycały. Do tej pory, oprócz szmacianych lalek, jakie dla niej szyły Lodzia i Hania, miłe i chętne pomocnice Malinowskiej, innych zabawek nie znała. A tu nagle spostrzegła, że dziewczynki starsze od niej, a nawet rówieśnice miały wprost nadzwyczajne, zachwycające zabawki. Zobaczyła, że dla swoich lalek mają także drewniane mebelki, kanapy, krzesła, stoły, ławeczki. Madzia o takich mogła tylko marzyć. Jednak nic nie mówiła o swoich pragnieniach, tylko bawiła się tymi mebelkami nadzwyczaj chętnie, ilekroć z mamą były zaproszone do drewnianej willi z we­nec­kimi oknami. W tym czasie dorośli rozmawiali ze sobą o wielu różnych, trudnych spra­wach. Dzielili się wspomnieniami o przeżyciach, mówili o kłopotach, lękach i nadziejach. Ale najtrudniejsze dla wszystkich było to, że brakowało książek i zeszytów. Niektórzy mieli jeszcze jakieś zapasy z czasów przedwojennych. Korzeniowscy natomiast przywieźli z Kamilówki tylko te artykuły i rzeczy, które

pozwalały przetrwać w oddaleniu od domu. Poza tym wyjechali stamtąd w pośpiechu i w wielkim strachu o życie. Jednakże któregoś dnia Julek przy­niósł z poczty do domu dwa arkusze szarego papieru pakunkowego. Pociął go odpowiednio, pozszywał i poliniował. W ten sposób z grubego papieru pa­kunkowego zrobił dla Ani kilka zeszytów. Wszyscy z ogromnym zaintereso­waniem i z wielką radością przyglądali mu się, gdy wykonywał tę czynność, tym bardziej że największym sukcesem było zdobycie takiego papieru. Rozdział 198

Jakiś czas potem Ania cała zarumieniona z radości przybiegła do domu i przyniosła bardzo miłą i niespodziewaną wiadomość. Dowiedziała się od swojej koleżanki, że nieopodal szkoły, w dużej szopie na tyłach ulicy ma być wyświetlany film i będzie go można obejrzeć. Z tak wyjątkowej okazji wszyscy bez wahania postanowili skorzystać. Natychmiast zapragnęli zobaczyć kino, ponieważ w czasach wojny była to wielka rozrywka. Szopa została przyciem­niona, a naprzeciwko ludzi siedzących w kucki, wysoko na ścianie rozwie­szono białe prześcieradło. Zagrała muzyka, rozległy się głosy i na białą ścianę popłynęły obrazy. Jak żywe duchy pojawiły się energiczne postaci i ponad ludźmi, wokoło rozległa się rosyjska mowa. Film był sowiecki i opowiadał o tym, jak rosyjski generał Kutuzow pokonał Napoleona, cesarza Francuzów. Powrócił rok 1812 i oto nagle przed oczami ludzi, którzy z wielkim zapa­łem przybiegli do szopy, przysiedli na deskach i z niepowstrzymaną ciekawo­ścią wpatrywali się w niezmierzoną białą płaszczyznę rosyjskich pól, oto ni­czym sen na jawie zaczęły powracać wydarzenia sprzed stu trzydziestu laty. Nieogarniona przestrzeń w jednej chwili zamieniła się w wielkie pole bitwy. Poprzez cały horyzont, jak długi i szeroki, rozciągnęły się ogromne armie wojsk nieprzyjacielskich. Na przestrzeni trudnej do ogarnięcia jednym spojrzeniem w pobliżu wsi Borodino, o świcie przeciwko sobie postawione zostały potężne masy wojsk rosyjskich i francuskich. Wiele dziesiątków tysięcy piechoty, kawaleria na pięknych koniach, setki dział osłoniętych wałami ziemi, a wszystkie były skierowane przeciwko wrogowi. Wraz ze wschodzącym słońcem rozległy się z obu stron gromkie huki wystrzałów. Wkrótce nad polami, lasami i na okolicznych wzgórzach rozniosły się kłęby szarobiałych dymów. Z każdą chwilą się powiększały, gęstniały, rozpływały na wszystkie strony i zlewały ze sobą. Towarzyszył im narastający huk dział i odgłosy wystrzałów dobiegających od stanowisk francuskich i rosyjskich. Pociski artyleryjskie padały z dużej odległości, przybywało ich i coraz częściej trafiały w szeregi piechoty przeciwnika. Po obu stronach żołnierze ginęli lub zostali ciężko ranni. Gęsty dym nieco osła­niał i jakby ukrywał to, co się działo z ludźmi.

W pewnym momencie na niespokojnym ekranie pojawiła się świta wspa­niale ubranych francuskich generałów. Wśród nich wyróżniał się jeden sie­dzący na pięknym białym koniu. Ludzie, którzy żyli z dnia na dzień, z ogrom­nym trudem, nagle w zwyczajnej, starej szopie zobaczyli tak niecodzienne i nadzwyczajne zjawisko. Na ten widok zaczęli krzyczeć z niepowstrzymanym zachwytem: — Napoleon! Napoleon! Tymczasem francuscy generałowie i cesarz Napoleon, bez reszty zaprząt­nięci losami wielkiego zderzenia, w bezruchu stali na wzgórzu odwróceni bokiem do widzów. Trzymali w rękach lornetki i długo, w napięciu obserwo­wali pole bitwy. Potem zwracali się ku sobie i rozmawiali z niesłychanym przejęciem. Po zastanowieniu, a niekiedy z nagłą porywczością cesarz przyzy­wał do siebie adiutanta i posyłał go z pilnym i bardzo ważnym poleceniem. Najczęściej rozkazywał rzucać posiłki w zagrożone miejsca. Po wielogodzinnym ostrzale, pod osłoną dymu ruszyły na siebie wojska piesze. Najpierw w wielkim skupieniu maszerowały, a potem wybiegły prze­ciwko sobie z długim, przeciągłym krzykiem. Mieszały się w nim lęk, radość, uniesienie i chęć zabijania tych, którzy stanęli im teraz na drodze. I oto wro­gowie nie tylko nie ustępują, ale także zamierzają uderzać i zabijać. Odtąd w pieszym starciu zaczęło ginąć wielu żołnierzy. Ugodzeni wystrzałem z musz­kietu lub bagnetem zalewali się krwią, słabli, padali i krzyk zamierał im na ustach. W szumie, w huku, w niemilknącej wciąż kanonadzie armatnich wystrzałów jęki rannych i umierających zlewały się w dziwny, groźny zgiełk, cha­otyczny, niespokojny i szalony. Przez wiele godzin tysiące żołnierzy rosyjskich i francuskich ścierały się ze sobą w krwawym boju, w zaciekłych walkach na śmierć i życie. I nie ustępowały aż do krańcowego zmęczenia. Rosjanie, niezależnie od tego, czy wygrywali, czy przegrywali, w żadnej mierze nie tracili ducha. Chociaż na polu bitwy ginęło ich bardzo wielu, jednak nie ustępowali, ani na krok nie cofali się ze swoich pozycji. Gdy z niemałym zaskoczeniem dowództwo francuskie i cesarz Napoleon to zoba­czyli i tego doświadczyli, w tym momencie poczuli się pokonani. Niespodziewanie ogarnęło ich wielkie zwątpienie. Nastąpił także gwałtowny upadek moralny w armii francuskiej i w całym jej dowództwie. Choć zdawało się, że Francuzi jeszcze nie przegrywają, jednak opuścił ich duch waleczności. Szybko utracili swój impet i ogarnął ich przemożny, nieopanowany strach. W tej sytuacji, nie czekając na dalsze straty, Napoleon doko­nał zdumiewającej i niespodziewanej decyzji. Zarządził odwrót z Rosji całej swojej wielkiej armii. Pomimo to przebieg tego manewru przybrał dla więk­szości wojsk francuskich tragiczny koniec, ponieważ, jak się wkrótce okazało, po drodze zaskoczyła je niezmiernie surowa, straszliwa zima i pochwyciła w swoje szpony.

Odwrót był pozbawiony wszelkiej dyscypliny i porządku. W rze­czywistości była to już ucieczka, chaotyczna i pogrążona w całkowitym rozprzężeniu. Po drodze bardzo wielu żołnierzy zamarzało z głodu i chłodu. I jako wrogom nikt im nie chciał przyjść z pomocą. Robiło to na widzach nie­zwykle bolesne i przejmujące wrażenie. Gdy ludzie widzieli klęskę Francuzów w Rosji, a w niedługim czasie ich ucieczkę, w szopie wśród oglądających ten film zapanowało głębokie milczenie. I trwało ono jeszcze po zakończeniu filmu. Rozdział 199

Niespodziewanie ten smutny nastrój został przerwany. Zniknęli Francuzi, zniknęła dawna Rosja carów. Z ekranu popłynął do ludzi jakiś nowy głos, który nie miał już nic wspólnego z wojną rosyjsko-francuską. Był to głos spikera: — A tiepier budiet korotkomietraż ob etom, kak na Kremle towariszcz Stalin priniał gienierała Sikorskogo pro buduszczej Polszi16. W tej chwili pojawił się na ekranie niespodziewany obraz. Przed uniesionymi w górę twarzami, zachłannie wpatrzonymi w biały ekran, ukazała się Krasnaja Płoszczad´ — Plac Czerwony przed Kremlem, w samym środku Moskwy. Z lewej strony tego placu zabłysnął rząd polskich chorągie­wek, a z prawej strony ciągnęła się wyprężona na baczność, długa kompania honorowa złożona z żołnierzy Armii Czerwonej. Nie minęła chwila i oto z głębi Placu Czerwonego, w oficerskim zimowym płaszczu, w ciemnej futrza­nej czapce, wyruszył do przodu żołnierskim krokiem generał Władysław Sikorski. Twarz miał piękną, mocną i szlachetną. Zatrzymał się przed kompa­nią i trzymając dwa palce przy skroni, zawołał: — Czołem, żołnierze! Unoszący wysoko broń i wyprostowani żołnierze sowieccy oddawali mu honory i w odpowiedzi krzyknęli: — Priwiet towariszcziu gienierału!17 Generał rozjaśnił się i wciąż trzymając rękę przy czapce, stał jeszcze chwilę. Po czym dokonał zwrotu i mocnym, energicznym krokiem przemaszerował z powrotem przed wyprężoną kompanią. Zdumieni i wstrząśnięci Polacy przyglądali się temu widowisku w oszołomieniu, z niedowierzaniem i z za­partym tchem. Jednak w kilkanaście sekund później zniknął im sprzed oczu Plac Czerwony i zakończyła się kronika filmowa zwana przez spikera krótkometra­żówką. Ale w ich myślach, pamięci i przed ich oczami pozostała dumna syl­wetka generała Sikorskiego, który maszerował przed rosyjską kompanią hono­rową, pozdrawiał żołnierzy, a oni odpowiedzieli mu głośnym, żołnierskim pozdrowieniem. Żywym świadkiem, a zarazem jasnym akordem tego spotkania były polskie flagi narodowe. W szopie siedzieli także Ukraińcy, którzy tutaj przybyli, ażeby obejrzeć film

o Napoleonie i o wojnie w roku 1812. Po jego obejrzeniu, a zwłaszcza po wy­świetleniu krótkometrażówki zaczęli trącać się rękami i raptem wszyscy naraz, prześcigając się, wykrzykiwali do siebie: — Dywyś! Dywyś! Bude Polszcza?!18 — Jej Bohu! Bude Polszcza!19 — z najwyższym zdumieniem powtarzali wszy­scy po kolei. — Bude Polszcza? A szczo to je take?!20 Zdawało im się, że Polska spada z nieba. Nie mogli pojąć, jak to się stało, tak niespodziewanie, tak nagle, teraz, kiedy Polski nie było i niemal wszystko wskazywało na to, że nigdy już jej nie będzie. A także gdy Polaków każdy morduje i nikt ich nie broni. Nie umiejąc sobie tego wytłumaczyć, wszy­scy zamilkli z wielkiego wrażenia. Tymczasem siedzący nieopodal Polacy po chwili zaskoczenia zaczęli ze sobą rozmawiać i zastanawiać się nad tymi zdumiewającymi wiadomo­ściami: — Ach! Polska… będzie! — Generał Sikorski dogadał się ze Stalinem! — Czy to możliwe? — Żołnierze rosyjscy oddawali generałowi honory! — Na Placu Czerwonym! — W samym centrum Moskwy! Ludzie byli niezwykle ucieszeni, ale także niesłychanie zaskoczeni. Zabra­kło im słów zdumienia, zachwytu i radości. Zamilkli. Zapanowała dłuższa ciszą, którą ktoś przerwał: — No a samostijna Ukraina?21 — A gdzież ona?! — nagle ktoś krzyknął. — Tylko krew niewinnych Polaków pozostała… na ich rękach. — Niepotrzebne te morderstwa… Niepotrzebne. — Jeżeli kiedyś w przyszłości dostaną wolną Ukrainę, to dzięki Polakom. Historia tak ich ukarze — nagle powiedział Wiktor. — Wiktorku! — wykrzyknęła Joasia. — Czuję, że możesz mieć rację… — powtórzyła z podziwem. — Jak ty się tego domyślasz?! — W takich momentach… wybiegam myślami do przodu — odpowiedział jej Wiktor w zadumie. — I wtedy coś mi podsuwa odpowiedź. — Tak, los jest przekorny… — ze zrozumieniem poparła go Malinowska. Parę razy głęboko westchnęła i jeszcze dodała: — Ach, Boże, Boże… 1 Wychodźcie po czterech! 2 Co one narobiły… te gady… Och, co oni nawyrabiali… z tym nieszczęśliwym, biednym narodem… 3 Gady przeklęte! 4 Zaraz będzie napad na wasz dom i na was… Uciekajcie!

5 Chodź, chodź! Ja ci głowę odrąbię! 6 OUN-UPA — Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów Ukraińska Powstańcza Armia. 7 Ty jesteś małą Niemką… 8 No i wyprawiliśmy im wesele! 9 „Rozkwitały jabłonie i grusze / popłynęła ponad rzeką mgła, / ku brzegowi szła Kasieńka błoniem, / ku brzegowi wysokiemu szła. / Wychodziła, piosnkę zawodziła o stepowym orle sponad skał, / O tym, kogo bardzo miłowała, / czyje listy chowa niby skarb” (przekład B. Żyranika). 10 Tutaj, na tej drodze niemieckie miny! 11 Wyjeżdżajcie na środek drogi! Tutaj nie wolno! 12 Miny na dróżce! Tutaj niemieckie miny! 13 Uwaga! Wyjeżdżajcie na środek!! 14 Tutaj nie można! 15 Niemieckie miny na dróżce! Wyjeżdżajcie na szosę! 16 A teraz będzie pokazana krótkometrażówka o tym, jak na Kremlu towarzysz Stalin przyjął generała Sikorskiego w sprawie przyszłej Polski. 17 Pozdrowienie dla towarzysza generała! 18 Zdumiewające! Niesłychane! Będzie Polska?! 19 Na Boga! Będzie Polska! 20 Będzie Polska? Co to ma znaczyć?! 21 No a niezawisła Ukraina?

Rozdział 200

Tymczasem z różnych stron przedostawały się następne wiadomości o wydarzeniach militarnych na zachodzie. Gdy wojna zaczęła wchodzić w ostatnie etapy, Zachód ze wzmożoną energią poderwał się do walki i z wiel­kim zdecydowaniem występował przeciwko hitlerowskiej nawale. Inaczej niż Francja, która bez dłuższej walki poddała się wkraczającym woj­skom okupanta hitlerowskiego, Anglia od samego początku, umiejętnie posługując się wszechstronnym potencjałem armii rosyjskiej i jej zaangażowa­niem w straszne bitwy z Niemcami, ze swojej strony dołożyła wszelkich starań, by nie dopuścić do wejścia armii niemieckiej na swój teren. W przeciwieństwie do Francuzów dzięki takiemu obrotowi wydarzeń Anglicy uratowali swój honor i w walkach z Hitlerem odnosili zwycięstwa. W ostatnim okresie, jakby w ślad za Anglią, także Francja usiłowała dźwignąć się z upadku, ażeby znaleźć się w szeregu zwycięzców nad totalitaryzmem hitle­rowskim. Przede wszystkim jednak Stany Zjednoczone, przystępując do wojny, poderwały cały Zachód do utworzenia nowego frontu. Przez ten czas, dokonując potężnych uderzeń, z niepowstrzymaną siłą po­dążała na zachód ofensywa rosyjska. Stało się jasne, że Hitler zostanie wzięty w kleszcze z kilku stron naraz. Jednak mimo nadciągającej nieuchronnej klęski Niemcy wykazywali przerażającą aktywność. Nie zaprzestali ludobójstwa i nie zaniechali zbrodni przeciw ludności cywilnej. Pośpiesznie mordowali więźniów w obozach śmierci, w gettach wybijali wszystkich Żydów. Równocześnie wszędzie, na każdym niemal kroku zami­nowywali cały opuszczony przez siebie teren. Od tych min zgi­nęło mnóstwo niewinnych ludzi. Noce również dostarczały ludziom strasznych przeżyć. Gdy fronty i ciężkie walki przesunęły się nad Polskę, nad miasta polskie nadlatywały eskadry niemieckich samolotów i znowu rozpoczynały się bombardowania. We wszystkich domach obowiązywał zakaz palenia światła wieczorem i w nocy, a okna zasłaniano bardzo szczelnie. W tym czasie na niebie widać było smugi świateł reflektorów omiatających ciemność w poszukiwaniu celów do bom­bardowania. Pojawienie się ich wywoływało w ludziach wielki strach i prze­rażenie. A kiedy rozlegało się wycie syren obwieszczających alarm lotniczy, ludzie natychmiast musieli uciekać do piwnic. Wycie syren mieszało się z hukiem samolotów nadlatujących nisko nad mia­sta. Podczas niemieckich ataków lotniczych bardzo wiele pięknych ulic, ko­ściołów, pałaców i bezcennych zabytków zostało zrównanych z ziemią. Niespodziewanie rozeszła się niezwykle elektryzująca wiadomość, że od strony Kowla maszeruje polskie wojsko. Wkrótce te pogłoski się potwierdziły. Pewnego dnia przed oczami wstrząśniętych ludzi ukazały się oddziały w zielo­nych mundurach, które wkroczyły do Łucka, śpiewając: „Jeszcze Polska nie zginęła”. Na

ten widok nadzwyczajna radość opanowała Polaków, dla których Polska tym samym nagle zmartwychwstała. Ludzie witali żołnierzy ze łzami szczęścia, obrzucali ich kwiatami, śmiali się i płakali. Nie wiadomo skąd czerpiąc informacje, wielu powtarzało, że korpus kościuszkowski został utworzony z więźniów, których wypuszczono z łagrów. Wtedy wielu z nich zgłosiło się do polskiego wojska tworzonego i ćwiczonego na terenie Rosji. Po latach pobytu w obo­zach, a teraz po wielkim, długim marszu z drugiego końca Rosji żołnierze byli wymęczeni i utrudzeni, ale pełni otuchy i żywej wiary. Ta wielka radość i na­dzieja udzielała się Polakom, gdy podchodzili do żołnierzy, przebywali z nimi i rozmawiali. Ale niektórzy z przykrością odkrywali, że głowy polskiego orła na czapkach żołnierzy już nie wieńczyła korona. Polski korpus rozłożył się nad Styrem w dzielnicy Krasne, w pobliżu semi­narium duchownego. Tutaj żołnierze nie tracili czasu i codziennie ćwiczyli. Maszerowali bardzo często i pięknie śpiewali polskie pieśni — O mój rozma­rynie oraz wiele innych piosenek legionowych i strzeleckich. Pobyt wojska, przygotowania do dalszego marszu i do czekających go walk wzbudzały radość i powszechne zainteresowanie Polaków, a zwłaszcza mło­dych mężczyzn. Również starsi, w tym wielu z Łucka, z Torczyna i jego okolic, gdy się w pobliżu spotykali, wykrzykiwali do siebie: — Och! Boże! Boże! No, miał rację Wąsowicz, kiedy przepowiadał, że przyjdzie polskie wojsko z białymi orzełkami na rogatywkach. — I spełnił się jego sen, że polskie wojsko… będzie dookoła nas i wszędzie się rozłoży! — chwytając się za głowę, wykrzyknął Adam Korzeniowski. — Mojemu ojcu to się przyśniło w trzydziestym dziewiątym roku, kiedy sytuacja była straszna, beznadziejna — natychmiast przypomniał Konstanty. — Wtedy to było, kiedy Niemcy doszli do linii Bugu. A z drugiej strony wdarli się do nas Rosjanie. — Sąsiedzi zrobili nam straszną niespodziankę — zauważył Wiktor. — Wszystkiego im mało — ktoś dodał. — Nienasyć i bezednia! — Szatańska bezednia. — Jakże Michał płakał, że nie dożyje zwycięstwa Białego Orła — żaliła się Róża. — Ale polskie wojsko wciąż żyje… I walczy! — Wojsko?! O! To coś dla mnie! — wykrzyknął raptem Julek. Rozdział 201 Gdy tylko Róża dowiedziała się, że Julek bardzo pragnie wstąpić do wojska, spoglądała na niego z głębokim niepokojem. Wielokrotnie przypominała sobie

o losie swojego brata Stanisława Kraszewskiego i jego rodziny. Zale­wała się łzami, ile razy o tym pomyślała. Z tego właśnie powodu bardzo się bała rozstania z Julkiem. Ale on nieustannie się wyrywał, ażeby wstąpić do korpusu. Chodził tam, gdzie stacjonowały wojska, oglądał ćwiczenia i pilnie się przypatrywał, jak strzelają i uczą się posługiwać różnymi rodzajami broni. Jednak Róża wciąż po­płakiwała i nie wyrażała na to zgody. Widząc jej udręki i wielką bojaźń, Julek uległ swojej matce i nie wstąpił do ich szeregów. Gdy z postępującym frontem pojawił się korpus kościuszkowski, ludzie zaczęli się zastanawiać, co się dzieje z Polakami wywiezionymi na Sybir i jeszcze dalej na północ, aż do wybrzeży Pacyfiku. Co jakiś czas ktoś przypominał, że Sikorski podpisał ze Stalinem umowę, na mocy której wszy­scy Polacy zostali uwolnieni z łagrów. Jedni wstąpili do korpusu kościusz­kowskiego, inni w nieznanych okolicznościach wyjechali z Rosji. Najczęściej przez Iran i Egipt na zachód Europy. Niektórzy w Polsce już dostali od nich listy z kolejnych miejscowości, przez które przejeżdżali, odbywając wielką podróż ze wschodu na zachód. Pośród nich znalazł się Witold Ossoliński ze swoją rodziną. Jednak Korzeniowscy już wcześniej wiedzieli o śmierci profesora. — Biedny pan Ludwik… Pochowany został w Kazachstanie — użalał się Adam. — A gdzie jest nasz biedny Stanisław? — z rozpaczą zapytywała Róża. — Ach, Boże! — zawołała Malinowska. — Przecież i pani Borkowska umarła na Kołymie! — Jednak syn profesora Ossolińskiego i młodzi Borkowscy się uratowali. Opuścili Rosję i rozjechali się po świecie — przypomniał Wiktor. — I kiedyż my się z nimi skontaktujemy?! — wszyscy zawołali. — Jak się skończy wojna. Hitler już zwija manatki! — z mocą wykrzyknął Julek. — Ale zostawia po sobie ruiny i zgliszcza. — Słyszałem, że wszystko, co w Polsce zostało zrabowane, niemiecka poli­cja wojskowa wysłała pociągami do Niemiec — cicho powiedział Wiktor. — I kto to od nich odzyska?! — O, Pan Bóg raczy wiedzieć. — Nienasyć… nienasyć — Malinowska ciężko wzdychała. Zapanowało przykre i smutne milczenie. — A co z Sobieszczańskim? — ktoś sobie przypomniał. — Jaworski powiedział, że ukrywał go ksiądz w Torczynie. — A teraz? — Gdzieś zniknął. — Daj Boże… bo on teraz nie miałby życia. Kiedy w trzydziestym dzie­wiątym roku Rosjanie wzięli do niewoli naszych żołnierzy, Sobieszczański też

został wywieziony. Ale podobno wyrwał się z obozu, gdzieś z głębi Rosji. — Jakimś cudem ocalał. A teraz bał się spotkać z rosyjskimi służbami wywiadowczymi. Na pewno nie chciałyby… żeby on był świadkiem tych strasznych losów polskich żołnierzy, wziętych przez nich do niewoli… — Gdyby teraz wpadł w łapy sowieckiego urzędu bezpieczeństwa, NKWD… natychmiast dostałby kulę w łeb. Słyszy się, że NKWD bez prze­szkód penet­ruje cały polski teren, tam gdzie się znajduje Armia Czerwona. Wchodzi do nas razem ze wszystkimi swoimi służbami i jest coraz silniejsza. Po hitlerow­skich klęskach… straszliwie się umocniła. Rozdział 202 W czerwcu 1944 roku dzień i noc przez Łuck przepływały, zrywały się i nieustannie rozprzestrzeniały potężne nawałnice wielkiego marszu na zachód. Korpus polski już wyruszył, ażeby dołączyć do wyznaczonego rosyjskiego frontu. Nie minął miesiąc i z dnia na dzień ruszyła ostatnia, wielka rosyjska ofensywa. Z każdym dniem przybierała na sile. Nie­powstrzymaną, szeroką falą pociągnęły na zachód wielkie ilości rosyjskiego wojska. Groźnie i majestatycznie mknęły do przodu wspaniałe czołgi, słynne T-34. Konne zaprzęgi albo lekkie samochody terenowe z pośpiechem ciągnęły wiele tysięcy dział i moździerzy. Potężne katiusze były wleczone przez bardzo mocne samochody. Natychmiast za mnóstwem straszliwego oręża w nie­przerwanym ciągu popłynęła rzeka wyćwiczonej i zahartowanej w boju rosyj­­­skiej piechoty. W ślad za nimi mknęła kozacka kawaleria, pędziła, gnała przed siebie na pięknych koniach o mocnych, sprężystych nogach. W wielkim pośpie­chu podążający za wrogiem krasnoarmiejcy byli ogarnięci szaleńczą go­rączką i niesłychanie podnieceni. Wszędzie dookoła sły­szało się dzikie, melodyjne, zawadiackie piosenki śpiewane przez rosyjskich sołdatów. Hej wy polja, zielonyje polja, krasna kawaleria saditsa na konia! Razpustiła Dunia kosy, a za nieju wsie matrosy! Hej wy polja, zielonyje polja, krasna kawaleria saditsa na konia! Z dzikim, szalonym, porywającym śpiewem pędziły na koniach całe pułki kawaleryjskie. Nie ustawały wielkie przemarsze piechoty, nie milkło wspaniałe śpiewanie rosyjskich żołnierzy sięgających po wielkie zwycięstwo na wrogu, który uciekał w popłochu. Ludzie wychodzili z domów, stawali w furtkach, patrzyli w osłupieniu i w głębokiej zadumie. Słuchali pieśni rosyjskich i piosenek, których jeszcze tu nie słyszano. Patrzyli, jak płynęły jeden za drugim, niekończące się

szeregi, w których ramię przy ramieniu szli weterani wielkich zwycięstw w głębi Rosji. Stawiali w marszu długie, mocne kroki, wymachując rękami i równocześnie przytrzymując na ramieniu kara­biny, w czapkach, spod których wystawały spocone i zmierzwione włosy, młodzi i dorośli mężczyźni, o twarzach łagodnych, zamyślonych albo twar­dych i groźnych, ale bez wyjątku ogorzałych i zakurzonych. Szli, śpiewali i wcale nie myśleli o tym, że niejeden z nich już nie będzie maszero­wał z powrotem do swojej ojczyzny: Hej, taczanka Rostowia-a-anka… twoja piękność oczy rwie, konnej armii tyś kochanka, cztery wichry… koła twe! Rozdział 203

Po drodze armia rosyjska dokonywała przymusowego poboru do swoich szeregów. W ten sposób jeszcze się powiększała. W czasie wojny na tere­nach przedwojennych Kresów i na Wołyniu obowiązywały rozkazy władzy bol­szewickiej. Po kilku dniach postoju Armii Czerwonej Juliusz Korzeniowski dostał wezwanie do bolszewickiej artylerii. Chociaż nikt z tego powodu się nie zdziwił, jednak dla jego rodziny ta wiadomość była trudna do przyjęcia. Ale rozkazowi najwyższej władzy wojskowej nie można się było sprzeciwić. W tym czasie funkcjonowały tylko sądy wojenne. Zwłaszcza w decydującym okresie wojny. Róża znowu zalewała się łzami, ale natychmiast musiała swojego syna przygotować do tej wielkiej wyprawy. Drżącymi rękami zawijała dla niego czystą bieliznę i zapasy jedzenia na kilka dni. Nieustannie płakała i nie widziała już tego, co robi. Z wielkim smutkiem i z przerażeniem uprzy­tomniała sobie, że gdy Julek zniknie za progiem domu, gdy zamkną się za nim drzwi, już nie będzie wiadome, czy on kiedykolwiek spotka się jeszcze ze swo­imi najbliższymi. — Czy my go jeszcze zobaczymy? — Różę nieustannie dręczyły przerażające myśli. Gdy wszystko sobie uświadomiła, wydawało jej się to tak straszne, że już ani jednego słowa o tym nie zdołała powiedzieć. Ale gdy odchodził, wszyscy żegnali go z płaczem. Nie chcieli, ażeby ich opuszczał. Niejeden raz słyszeli, a także domyślali się, że w bojach z armią niemiecką na terenie Polski czekają żołnierzy straszne dni, tygodnie, a może i miesiące. Ciężkie walki najprawdopodobniej będą się toczyły także na tere­nach niemieckich. Wszystko to bardzo trudno było sobie wyobrazić. Dookoła widziało się ogromne ilości przerażającego oręża i wszystko to w najbliższym czasie miało jeszcze zostać użyte. Ilu żołnierzy od tego zginie? Wiktor i Adam mimo woli dokonywali takich spostrzeżeń i obliczeń. Ale nie zdradzali się głośno ze swoimi

wielkimi obawami. Tymczasem zdawało się, że Julek wcale się tego nie przestraszył. Był bardzo podniecony i śmiał się ze zdumiewającą radością. — Ja chcę iść na wojnę! — krzyknął. — Młody jesteś i dlatego tak się rwiesz — zauważyła Malinowska z ociąga­niem. Poza nią wszyscy pozostali także byli bardzo poważni i zachowywali milczenie. — Ludzie się biją, to i ja chcę walczyć! — powtórzył Julek z wielką energią. — Ale pamiętaj często pisać do nas listy! — zawołała Ania. — Będę pisał i przedostanę się do polskiego wojska… — Och, żebyś tylko przetrwał najgorsze! — wołała Malinowska. — Będzie dobrze… Będzie dobrze… — powtarzał wzruszony Julek. Nie zdając sobie z tego w pełni sprawy, najpierw podbiegł do Malinowskiej. Uścisnął ją tak mocno, jakby w niej szukał największych zasobów szczęścia i siły do przetrwania w tych strasznych, niebezpiecznych bojach, które miały zdecydować o wyniku całej wojny. Jeszcze Malinowska nie zdążyła wypuścić Julka ze swoich drżących rąk, a już podeszli do niego ojciec i matka. Adam nie mógł powstrzymać łez i ich nie ukrywał. Na ten widok Julek po raz pierwszy zapłakał. Szybko jednak otarł łzy, wszystkich po kolei uściskał i całując bardzo gorąco, żegnał się z całą rodziną długo i serdecznie. Gdy Madzia na niego patrzyła, spostrzegła, że jasna i zawsze promienna twarz stryjka Juliusza była w tej chwili bardzo zaczerwieniona i smut­na. Zrozumiała, że stryjek znalazł się w sytuacji wyjątkowo poważnej. Poczuła, że on wyrusza na jakieś nieznane, obce i niebezpieczne drogi. Bardzo przejęła się jego losem i nie mogła od niego oderwać wzroku. Spoglądała na Juliusza z niesłychanym natężeniem. W tym momencie ogarnął ją prawdziwy niepokój i jednocześnie poczuła przejmujący żal. Ze wszystkich sił chciała pomóc stryj­kowi, ale nie wiedziała, jak to zrobić. Julek poczuł tę szczególną, dziwną powagę skierowanych na siebie oczu dziecka. I jak gdyby pragnąc na chwilę zatrzymać gwałtowny bieg czasu, w ostatnim momencie jeszcze raz odwrócił się od drzwi. Jego twarz, zwykle gładka i jasna, była już bardzo czerwona od płaczu i łez. Z niezmiernym prze­jęciem, szeroko otwartymi, niebieskimi oczami popatrzył na swoich bliskich. I jakby uciekając przed nagłym wybuchem wielkiego wzruszenia, szybko znik­nął za drzwiami. Rozdział 204

Ludzie pozostawieni sami sobie usiłowali walczyć z trudną codziennością. Choć w przytłaczającej większości nie mieli pieniędzy, nikt nie tracił wiary w sens

życia i w możliwość przetrwania. Dalsi i bliżsi krewni poma­ga­li sobie, a przy różnych okazjach odwiedzali się, jak zwykle przekazując nowe, z róż­nych stron zasłyszane wieści. Równocześnie wszyscy mieli na­dzieję, że woj­na zbliża się do końca. Bardzo tego pragnęli, ponieważ w dużym mieście nie było co jeść. Całymi miesiącami żywili się wyłącznie chlebem i czarną kawą. Dzieci w większości nie piły mleka. Bardzo często chorowały, również na krzywicę. Tymczasem wciąż dochodziły wiadomości, że Niemcy łatwo nie ustępują, bombardują miasta na terenach Polski, na któ­rych toczą się teraz krwawe boje. Po drodze wszystko niszczą i jednocześnie rabują, co się tylko da. Sojusznicy złamali wszelkie umowy i nie przyszli Pola­kom z pomocą. Alian­ci bowiem zaprzątnięci byli tylko tym, żeby zdobyć dla siebie ważną poz­ycję w wojnie, w której wielki, przytłaczający ciężar spadł na Europę Wschodnią. Teraz prześcigali się pomiędzy sobą, by mieć jak największy udział w zwy­cięs­twie nad potę­gą hitlerowską. Nawet straszny los więźniów w Oświęcimiu i w wielu innych obozach śmierci nikogo na Zachodzie nie wzruszył i nie zaintere­sował. Z wielką niecierpliwością Korzeniowscy czekali na wiadomości od Julka. Najpierw przyszedł jeden list, bez adresu, bo nie wolno było żołnierzom podawać dokładnych informacji o tym, gdzie się znajdują. Julek pisał tylko, że jego dywizja wciąż się przemieszcza i że nastroje są dobre. W drugim już powiadamiał, że jego wojsko stanęło w War­szawie. Z wielkim zachwytem pisał, jakie piękne to miasto. Ale mógł je oglądać i podziwiać tylko z daleka. Pięknie rozłożone dzielnice, wspaniałe wieże kościelne; wszystko to znajdujące się jakby na wyciągnięcie ręki. Ale ponad tym wszystkim, ponad Warszawą rozciąga się niemiecka okupacja. W swoim żołnierskim liście Julek ołówkiem chemicznym pisał o tym, że armia rosyjska stanęła z prawej strony Wisły i teraz nie rusza się z miejsca. Żołnierze nie wiedzą, co się będzie działo w najbliższym czasie. Polacy mają nadzieję, że wybuchnie bitwa o Warszawę, bo przecież tutaj powinno dojść do starcia Rosjan z Niemcami. W swoich pragnieniach i oczekiwaniach Julek, jak wszyscy Polacy, miał wielką nadzieję, że wojska polskie i rosyj­skie, które tak daleko przepędziły Niemców, bez wątpienia wkrótce wyzwolą Warszawę z rąk strasznego wroga. Dookoła słyszy się, że Polacy już się do tego wielkiego czynu przy­gotowują z wielką radością i nie pożałują sił, krwi, a nawet i życia, ażeby raz na zawsze ze swojego ciała zepchnąć i ukarać tego strasznego mordercę i zbrodniarza. Czego oni u nas wiecznie szukają? Szukają, czego tutaj nie zgubili, jak by powiedział nasz dziadek Dominik. W ten sposób Julek sam sobie odpowiadał, zarazem próbował wyjaśnić swoim najbliższym przyczyny tych smutnych, tragicznych wypadków. I na koniec dodał: Ja już jestem jedną nogą w polskim wojsku. Obiecano mi, że będę mógł

przenieść się do armii generała Zygmunta Berlinga, która tutaj przyszła z Rosji… przez Lubelszczyznę. Wyobraźcie sobie, że znajduje się w niej wujek Wincenty! Och, jak zaw­sze, on tam się wynajduje, gdzie go nie posieją. Cały Żmudzki! Ale ja sobie myślę, że siedzi w nim legionista, który jak tylko usłyszy o polskim woj­sku, to leci za nim na oślep i na nic się nie ogląda. I ja się z tego bardzo cieszę! Tu, w Warszawie, on przypomina mi Wołyń i dodaje odwagi. No, teraz muszę się z wami pożegnać… Pozostawaj­cie wszyscy w dobrym zdrowiu. Z panem Bogiem i z Matką Najświętszą! Wasz kochający syn i brat — Juliusz. W ostatnich słowach listu Julka słyszało się głębokie westchnienie i tęsknotę za bliskimi. Rozdział 205

Niespodziewanie po całym Wołyniu rozeszły się zatrważające wieści o powstaniu, które Polacy wywołali w Warszawie przeciwko niemieckim okupantom. Ludzi ogarnęło głębokie zwątpienie, a nawet przekonanie o braku jakichkolwiek możliwości na jego zwycięski koniec. — Co to ma znaczyć? — Wołynianie starali się zrozumieć ten niespodzie­wany zwrot. — Sami warszawiacy nie wyzwolą Warszawy! — ludzie natychmiast sobie odpowiadali. — Jakież oni mają siły w porównaniu z potęgą niemieckiej armii?! — A może Sowieci im pomogą? — próbowali szukać promyków nadziei inni. — Sowieci? Czy to możliwe? — My ich bardzo dobrze poznaliśmy w roku 1939… — I w 1940. — Moskwa nie wierit slozam!1 — Moskwa nie wierzy łzom… — powtarzali przerażeni Wołynianie. — To się niedobrze skończy. — Sowieci im na pewno nie pomogą! — Dobrze pamiętają, co ich spotkało w Warszawie w roku 1920 — powtarzano ze smutkiem i z głębokim przekonaniem. — Ach! Po cóż oni to zrobili?! Kto im teraz pomoże?! — wołali ci, którzy byli świadomi ofiar, jakie Polska w tej wojnie poniosła. W tym zamęcie nadszedł list od Julka. Jego bliscy bardzo się z tego ucieszyli, ponieważ znalazły się w nim również wieści z Warszawy. Jednak wia­domości od Julka przenikał niepokój, a nawet bardzo poważne obawy

o przebieg tego nagłego zrywu. Pisał, że do wybuchu powstania doszło, gdy wojska rosyjskie stanęły u wrót stolicy Polski. Powstańcy są bardzo dzielni, zadają Niemcom wiele strat i słyszy się, że wyzwolili już z rąk oku­panta dużą część miasta. Mają podobno wielką nadzieję na to, że teraz przyłączy się do nich armia rosyjska i wspólnie odniosą ostateczne zwycięstwo nad hitlerowcami. Ale mija czas, dzień za dniem, upływają tygodnie, a rosyjska armia jeszcze się nie przyłączyła i nie wiadomo, kiedy to nastąpi. Polscy żołnierze, którzy stoją u boku Sowietów, mogą tylko z odległości paru kilometrów przyglądać się Warszawie i coraz bardziej martwią się o to, co będzie dalej. Podobno opuszczeni warszawianie już coraz częściej wzywają pomocy… Cała nadzieja w tym, że ta walka najpewniej nie potrwa długo. My, Polacy, wojsko polskie, strasznie żałujemy, że nie możemy pomóc powstań­com. Ale wciąż nie widać, żeby Rosja chciała starcia z Niemcami. Nie możemy tego zrozumieć! Armia sowiecka zatrzymała się i można powiedzieć, że do przodu nie robi już ani kroku. Nastąpiła jakąś niezrozumiała przerwa w tej wojnie. A przecież do tej pory tak strasznie się śpieszyli! Może powstańcom pomoże Zachód? Julek z radością dodał, że jednak co jakiś czas przylatują samoloty alianckie. Z tym że Sowieci nie pozwolili na zrzuty na swoich lotniskach, które utworzyli dla siebie, tylko za miastem, gdzieś podobno w podwarszawskich Włochach. Wszystko wskazuje na to, że dla powstańców to nie jest korzystne, bo muszą mieć broń, żywność i lekar­stwa jak najprędzej. Podczas takiej niezwykle trudnej wojny, w bardzo wielu miejscach, na tak rozległym obszarze wszystko jest potrzebne… równocześnie. A my tu stoimy i tylko odbieramy te przykre, coraz bardziej niepokojące wia­domości. I pomóc nie możemy, choć bardzo byśmy chcieli! Na pocieszenie dla samego siebie znowu pisał o Wincentym. Nadzwy­czajnie się cieszył, że w armii rosyjskiej znalazł się także polski korpus gene­rała Zygmunta Berlinga, który przymaszerował z głębi Rosji. Przybyli w nim Polacy, którzy zostali uwolnieni z różnych więzień i obozów. Do tego korpusu przeszedł Żmudzki. „Zrobię to i ja… Będę razem z wujem!” — z radością pisał Julek do rodziców i do swojego rodzeństwa, ponieważ sprawiało mu to wielką przyjemność, że w pobliżu walczącej War­szawy, tak daleko od Wołynia i od rodziny, razem z nim znajduje się dzielny wujek Wincenty. Rozdział 206

Z następnego listu Julka biło wielkie zmartwienie, a niestety i rozpacz. Powstanie się przeciągało i z każdą chwilą dochodziło do kolejnych zaciekłych i krwawych walk ulicznych. Julek pisał, że Polacy walczą z niewyobrażalną

odwagą i z prawdziwym poświęceniem. Jednak wciąż słyszy się, że ponoszą wielkie straty. Przeciwko powstańcom wyruszyły dziesiątki tysięcy wszechstronnie uzbrojonego niemieckiego wojska. Wszędzie wznoszą się bary­kady, miasto zmieniło się w wielkie pole bitwy. W różnych miejscach zaczynają wybuchać pożary, palą się domy i obracają się w ruiny. Krwawe powstanie niesie przerażające skutki dla całego miasta. Niemcy dokonują straszliwego ostrzału i z każdym dniem ginie coraz więcej ludzi od granatów, a coraz częściej i od dział artyleryjskich, które Niemcy wytaczają. Wszędzie także widzi się na ulicach ich nowoczesne czołgi, które niszczą każdą przeszkodę. Strzelają do wszystkiego, co stanie im na drodze, w barykady, w ludzi, w domy. Wszyscy cywile, którzy wpadną w ręce Niemców, natychmiast są roz­strzeliwani. Krwawe masakry odbywają się na każdym kroku. Ściany domów ociekają krwią niewinnych ludzi… Julek wprost rozpaczał, że nikt powstańcom nie pomaga. Teraz bardzo wyraźnie i jasno widać, że nikt z Zachodu nie przychodzi nam z pomocą. Wygląda na to, że Rosjanie i Niemcy dobrze o tym wiedzą, mają świadomość sytuacji, która dla powstańców staje się coraz trud­niejsza… Zwyczajne sołdaty by nam pomogły, ale naczalstwo sowieckie do tego nie dopuszcza… Bardzo niepokojące i niebezpieczne jest to, że powstanie się przedłuża. Powstańcy chyba już nie odnoszą zwycięstw, gdyż są za słabi… Cho­ciaż podobno są bardzo dzielni. Nie żałują swojego życia. Rzucają się na wroga z niezwykłym bohaterstwem, a nawet z prawdziwym szaleństwem, któ­rego końca nie widać. I to też jest wielkie nieszczęście. Z każdym dniem coraz wyraźniej widać, że między ich sytuacją a możliwościami bojowymi żołnie­rzy niemieckich nie ma żadnego porównania. Słyszy się, że powstańcy dysponują tylko karabinami, pistoletami i granatami. A Niemcy mają bardzo dużo wszechstronnego i strasz­liwie skutecznego uzbrojenia. Walka jest nierówna, dziwna, nienormalna, ponieważ bierze w niej udział bardzo dużo polskich dzieci… Szkoda tylko, że świat nie chce im przyjść z pomocą! A najgorsze ze wszystkiego, że nie wolno tego zrobić nam, Polakom… Stoimy, a Niemcy tylko się z tego cieszą! Bardzo się cieszą z na­szego wielkiego nieszczęścia… Ach, Boże! Boże! Boże… Rozdział 207

Polacy na Wołyniu byli tymi wieściami wstrząśnięci i bardzo zmartwieni. Po otrzymaniu listu od Julka również i Korzeniowscy boleśnie przeżywali tragedię powstańców. Wkrótce odwiedzili ich świeżo poznani Polacy, którzy mieszkali z przeciwnej strony ulicy. Z przera­żeniem opowiadali sobie o tym, co dzieje się teraz w Warszawie. Wszyscy już słyszeli, że potężna armia rosyjska, która nieustannie parła do przodu, bez prze­rwy atakowała hitlerowców, pokonywała i pędziła przed sobą niemieckie woj­ska, teraz, gdy wybuchło powstanie,

natychmiast urządziła wielomiesięczny postój i zaniechała pod Warszawą wszelkich działań. Gdy Polacy dowiedzieli się, że powstańcy w tej przerażającej bitwie są całkowicie osamot­nieni, zrozumieli z wielkim smutkiem przechodzącym w rozpacz całą bezna­dziejność, grozę i tragizm tej sytuacji. W listach od Julka przychodziły wiadomości, które sytuację Polski i Pola­ków stawiały w bardzo niepokojącym świetle. Korzeniowscy na­tychmiast wysnuwali z tego niedobre, złowróżbne wnioski. Milcząc, Wiktor zastanawiał się bardzo długo, dlaczego Zachód, wiedząc o wszystkim, jest tak powściągliwy. W końcu powiedział: — Wygląda na to, że nic dla nich nie znaczymy. — W 1939 roku też nie chcieli nam pomóc. — I nie pomogli… — ze smutkiem westchnęła Joanna. — Złamali wszystkie pakty i umowy — dodał Adam. — Oni nas zawsze pozostawiają samych… — Ale jak umiejętnie nas wykorzystują! — wykrzyknęła jedna z mieszkanek domu z drugiej strony ulicy. — Oszukują nas, oszukują! — ktoś inny krzyczał z rozpaczą. — Na każ­dym kroku nas oszukują. — Dlaczego Pan Bóg szatanowi na tak dużo pozwala? — zdumiewała się Róża. — Nie bluźnij! — krzyknęła Malinowska. Wszyscy umilkli, ale nie przekonały ich słowa Malinowskiej. Bardzo się też martwili o los Julka. Dodatkowo okropną i nad wyraz przygnębiającą wieścią była wiadomość o tym, że UPA spaliła kościół parafialny w Torczynie. Usłyszawszy to, Korzeniowscy z głębokim bólem załamali ręce i popadli w rozpacz niemal bezgraniczną. Wprost nie mieściło im się to w głowach. Sza­leństwo, nienawiść, podłość, fanatyzm — brakowało słów dla wytłumaczenia tego czynu. — Boże mój! — rozpaczała Róża. — Taki piękny kościół?! — A przy nim na cmentarzu leży pochowany Dominik… i Michał Wąso­wicz — płakała Malinowska, nieustannie ocierając łzy. — Nie mogę sobie wyobrazić, żeby tego kościoła już nie było. Dla mnie to krwawiąca, bardzo trudna do zagojenia rana… — szlochając, mówiła z wysił­kiem Róża. — Stary i zabytkowy… — z niewymownym żalem westchnął Wik­tor. — Do licha! — z bezsilności zaklął Adam. — Przecież tyle pięknych cerkwi Polacy zbudowali na Wołyniu! I nie tylko na Wołyniu… To jest prawda absolutna! — W dawniejszych czasach? — dopytywała się Ania. — Tak! Zapanowało milczenie, które Joanna przerwała, pytając samą siebie

i wszystkich pozostałych: — Czy podpalacze i mordercy mogą mieć swoją prawdziwą historię? — W tym wypadku nie jest możliwe napisać historię prawdziwą i równo­cześnie piękną… — wciąż ocierając łzy, oświadczyła Róża. — A ja dochodzę do wniosku, że wszyscy nasi sąsiedzi tak nas okrutnie i bez litości zaatakowali, ponieważ nie spodziewali się, że Polska powstanie z rozbiorów i wybije się na niepodległość. Oni się z tym wcale nie pogodzili! — zawołał z przerażeniem Wiktor. — Jeżeli tak, to jeszcze niejeden raz będą w nas uderzali. I to na różne spo­soby… — z wielkim zatroskaniem powiedział Adam. Rozdział 208 Wieści niosą, że z całej Polski na pomoc walczącej Warszawie wyruszyli polscy partyzanci. Ale… — Julek pisał z rozpaczą — Sowieci ich za­trzymali. Przeszkodzili ludziom, kiedy chcieli zakończyć to piekło. Wyłapali prawie wszystkich, którzy tak bardzo chcieli pomóc naszym biednym powstań­com. Podobno także wielu z tych partyzantów Sowieci wywieźli gdzieś daleko… A niejednego, zanim gdziekolwiek doszedł, na miejscu zabili. I za co? Dla­czego?! A teraz słyszy się coraz częściej, że tych złapanych wywieźli do łagrów w Rosji i tam wydają ich na różne straszne kaźnie! W tych tygodniach nasza stolica Warszawa przeżywa swoje naj­okropniejsze czasy i trwające przez całe tygodnie, noce i dnie najokrutniejsze, niewyobrażalne i nieustanne cierpienia. Niemcy przystąpili do najgorszych, najbardziej zaciętych i niszczących walk w całym mieście. Na każdej ulicy prze­ciwko tej biednej naszej Warszawie wyrusza po pięć najlepszych czołgów i one swoimi pociskami zrównują wszystko z ziemią. W okropnym huku wyrzucają potężne pociski, niszczą ulice, biją… w ściany budynków, w okna, rujnują domy, kościoły i wszystko, wszystko po kolei. Do tego dołączają się wielkie armaty, różne działa i granatniki, które wyrzucają swoje pociski w ogromnej liczbie. Po ich atakach wszystko pęka, pada, wali się i ginie… Jedna ulica umiera za drugą. A razem z nimi całe dzielnice zamieniają się w straszną ruinę. Widać, że Niemcom nie brakuje amunicji. Nieustannie towarzyszą temu bez­litosne naloty. Samoloty bez przerwy kołują nad miastem, zniżają się i z po­twornym, przerażającym hukiem i wyciem rzucają mnóstwo bomb, które w pył rozwalają po kolei wszystkie domy, ulice, a całe dzielnice zmieniają w przerażające ruiny i sam gruz. Bomby i niezliczona liczba pocisków są zrzucane na zwyczajnych ludzi, którzy nie mają się gdzie schować… Podczas nalotów także sieką z pokładów… karabiny z pociskami zapalającymi. Czego nie zbombardowali, to bardzo szybko podpalili. Miasto płonie dzień

i noc. Na wszystkie strony rozlewa się bez­graniczne morze ognia… I w taki szatański sposób, z niesamowitą siłą i za­wziętością niszczą, wypalają naszą piękną Warszawę i zamieniają stolicę w dzi­ką pustynię. A na tej pustyni z szybkością okropnie zasmucającą wyrastają tylko krzyże; coraz więcej i więcej małych, biednych krzyży. W samym środku ginącego miasta rozrastają się cmentarze jego mieszkańców. Każdego dnia giną dziesiątki tysięcy niewinnych ludzi, zabijanych na wszelkie możliwe spo­soby. I temu mordowaniu wcale nie widać końca… A przez cały czas trwania tych wielkich szturmów, bombardowań i walk, nawet na krok nie ruszając się z miejsca, po drugiej stronie Wisły stoją wojska sowieckie i bardzo spokojnie patrzą, jak polska młodzież umiera za nas wszystkich. I pomyślcie teraz, bo trudno pojąć, dlaczego po tylu zbrodniach świat jeszcze daje Niemcom taką wielką swobodę i wolność?! A oni z niej korzystają, jak miliony szatanów! W następnym liście Julek donosił o tym, że polskie wojska próbowały się przeprawić na drugą stronę Wisły. On i Żmudzki brali udział w tym desancie. Choć Polacy bardzo chcieli pomóc powstańcom, Niemcy ich zatrzymali i udaremnili przeprawę. W rezultacie desant się nie powiódł i trzeba było się wycofać. Zginęło w nim tylko bardzo dużo polskich żołnierzy. Aż trudno było pojąć, że on i Żmudzki wyszli z tego cało… Pewnie dlatego, że wujek Wincenty jest człowiekiem bardzo odważnym i wielkim szczęściarzem. Przy nim i ja mam trochę szczęścia. Tymczasem powstańcy wcale nie chcą się poddać. Bardzo wielkim nieszczęściem jest brak amunicji. A to dla żołnierza jest naj­gorsze. Pomimo to nie poddają się i chcą walczyć do końca. Wydaje im się, że mogą zwyciężyć, bo są u siebie… Ciągle się jeszcze słyszy, że gdyby zrzuty były częstsze, gdyby ktoś pomógł im choć w ten sposób! Gdyby im nie przeszkodzono, nigdy by się nie poddali! Ale najpewniej to jest bajka, mrzonka… Dookoła niszczone jest i rujnowane całe piękne miasto, nasza stolica. Nie­ustannie Niemcy mordują jej nieszczęśliwych mieszkań­ców. Wszędzie, na każdym kroku wyłapują i zabijają coraz więcej ludzi. Ci, którzy wpadli w ich ręce, już nie znajdą dla siebie ratunku. Teraz, kiedy dzieje się to najgorsze nieszczęście, że powstanie pada, Niemcy jak szaleńcy, jak potwory rzucają się na nasz naród… Natychmiast pobitych oblewają benzyną i podpalają… Teraz po zrujnowanych ulicach na wszystkie strony wiatr roznosi zapach i smród palonych ciał… Ach, Boże, Boże! Wielki Boże! Jak oni strasznie się obeszli z naszą sto­licą! O, Boże, Boże! Jak oni na na­szych oczach to piękne miasto niszczą zuchwale i bezwstydnie! Są zupełnie bezkarni i doskonale wiedzą, że nikt nam nie pomoże. Robią to, ażeby Warszawa już nigdy nie mogła podnieść się ze swojego upadku! Aby nigdy nie odbudowano pięknych domów, eleganckich ulic, starodawnych kościołów, wspaniałych pałaców i zabytkowych budowli… Wszystko, co piękne,

dobre i nasze… chcą zniszczyć, zniweczyć, przekreślić… Czy można to zrozumieć, wytłumaczyć, zapom­nieć? Zatracili wszelkie miary… Niech Bóg was wszystkich ma w swojej opiece. Kiedy my się zobaczymy? List Julka doprowadził domowników do łez i rozpaczy. Rozdział 209 Wieści z dalekiego świata z opóźnieniem dochodziły do Polski, a także i na Wołyń. Wszelako ludzie, którzy z wielką uwagą śledzili wszystkie wy­darzenia, z każdym dniem coraz lepiej pojmowali, co się dzieje w Europie i ku jakim rozwiązaniom politycznym zmierzają działania wojenne. Widoczne było dla nich, że cały Zachód jednoczy się w sojuszu militarnym i z każdym miesią­cem coraz mocniej podrywa się do walki z hitlerowcami. Stało się już po­wszechnie wiadome, że Stany Zjednoczone bardzo aktywnie włączyły się w działania. W ostatnich latach wojny utworzyły wspólny front z Wielką Brytanią i przygotowywały wielki atak na Niemcy z zachodu. Kiedy lody okupacji niemieckiej zaczęły topnieć, również Francuzi rozpoczęli walki o wyzwolenie swoich ziem. Francuski ruch oporu zaczął wreszcie przeciwstawiać się niemieckiemu okupantowi. Gdy Paryż wzniecił powstanie, Stany Zjednoczone pośpieszyły Francuzom z pomocą, z całą swoją potęgą i autorytetem. Dzięki temu Paryż mógł bez wielkiego trudu, bez cierpień i strasznych walk przeprowadzić zwycięską akcję. Jak się słyszało, wcale nie został zniszczony. Tymczasem po całej udręczonej, okupowanej Polsce znowu ciężką, przytła­czającą falą płynęły już pewne dla wszystkich i nad wyraz bolesne wiado­mości, że w Warszawie dogorywa szaleńcze, samotne powstanie. Ludzie, którzy pragnęli pomóc powstańcom, rozpoznawali rzeczywistą sytuację polityczną, w której stolica się znalazła. Ku przerażeniu Polaków twierdzili, że w przeciwień­stwie do samej Armii Czerwonej nadzwyczaj były czynne jej tyły. Przez wiele tygodni i miesięcy nie dopuszczały one wszystkich oddziałów pod­ziemnego wojska polskiego, a także nie pozwalały na lotnicze zrzuty na swoich lotniskach, które oczywiście znajdowały się pod Warszawą. Rozchodziły się też przerażające wieści, że broń i amunicję w większości przejmowali Niemcy! Wieści o tym wszystkim docierały na Wołyń bardzo wolno. Wołynianie, którzy walczyli w 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK, dostarczali swoim znajomym kolejnych wiadomości z centralnej Polski. Wszystkie były bardzo niekorzystne. Również ta dywizja została powstrzymana i podstępnie rozbrojona przez Sowietów. Wielu z jej żołnierzy ocalało, ale partyzanci z sąsiedniej Lubelszczyzny, także z całej Polski, bardzo często byli wyłapywani i wywożeni na syberyjską katorgę. Niejednego z nich Armia Czerwona i NKWD skierowały już do obozu na Majdanku i tam uwięziły.

Podczas tej wyjątkowej, straszliwej bitwy, która rozgrywała się w samym środku Europy, nikt z Polaków nie został dopuszczony z pomocą dla War­szawy. Powstańcy, walczący nieprzerwanie od początku sierpnia do paździer­nika, wyczerpali wszystkie swoje siły i w końcu się poddali. Od tego momentu dokony­wało się ostateczne wyniszczenie miasta i zrównywanie go z ziemią. I wtedy, po całkowitym, przerażającym zniszczeniu stolicy przez Niemców, w styczniu wkroczyła do miasta armia rosyjska. Razem z nią weszło do Warszawy również i polskie wojsko. Wkrótce wojna i dotąd wstrzymywane walki z Niemcami wybuchły z nową siłą. W styczniu 1945 roku Armia Czerwona rozpoczęła wielką ofensywę znad Wisły. Tymczasem na terenie całej Polski toczyły się najcięższe boje wyniszcza­jące cały kraj. Słyszało się, że kilka rosyjskich frontów jednocześnie z wielu stron okrąża hitlerowców. Walki armii rosyjskiej i towarzyszących jej polskich wojsk z Niemcami są niesłycha­nie ciężkie i wymagające wielkiego wojennego trudu. Wiążą się z ogromnymi stratami w ludziach, ale w decydujących momentach nikt już na to nie zważa. Druga wojna światowa i charakter, jaki jej nadały hitlerowskie Niemcy, spra­wiły, że zwłaszcza w ostatnich chwilach ten straszliwy i niewyobrażalny wprost wysiłek dopełniał się w najgorszy i dotąd nieznany sposób. Zwyczaj­nych żołnierzy w żadnym wypadku, w żadnej mierze nic nie oszczędzało. Od kul, pocisków i bomb na wszystkich frontach idących od wschodu na zachód ginęły niezliczone tysiące, a nawet miliony żołnierzy. Droga do Berlina została usłana milionami poległych. Rozdział 210

Ażeby przytłumić ten ciągły niepokój i niemożność odpowiedzenia sobie na coraz trudniejsze pytania, wygnani ze swoich gniazd rozglądali się w nowym otoczeniu, interesowali się życiem znajomych i nowo poznanych ludzi. Wiktor pracował na poczcie, ponieważ nieco znał język rosyjski. Wszyscy czekali na lepsze i szczęśliwsze wydarzenia, ale one nie nadchodziły. Wyjątek stanowiły odwiedziny braci Joanny, którzy co jakiś czas dokonywali zuchwałych wypadów do Torczyna, skąd udawało im się przywieźć trochę mąki, słoniny i kaszy. Młodzi Lipscy dzielili się z Korzeniowskimi artykułami spożywczymi. Było to jednak wielkie ryzyko, bo wszędzie kręcili się upowcy i ludzi, którzy wpadli w ich ręce, zabi­jali z tą samą bezwzględnością i okrucieństwem. Wydawało się, że na wsiach i w małych miasteczkach nie ma innej władzy i że ona już ostatecznie jest ugruntowana. W Łucku panowała atmosfera niepokoju i oczekiwania. Ludzi ogarniały nowe i przesycone strachem uczucia, choć bronili się przed myślami o dal­szych nieszczęściach. Każdy był przekonany, że te wszystkie szaleństwa, dziki obłęd,

niszczenie i mordowanie, jakie rozpętała wojna, wreszcie muszą się skończyć. Normalność potrzebniejsza była niż chleb. Nikt spośród przeciętnych ludzi nie próbował już przewidywać dalszej przyszłości. Historia ich w tym wyręczała, ukazując co chwila swoje wykrzy­wione, demoniczne i przerażające oblicze. Jak gdyby na przekór nieprzebranym szaleństwom, w których pogrążył się kontynent europejski, przyszła jesień piękna i złocista. Dookoła ruch jakby zamierał. Ale w przeciwieństwie do dorosłych, poszukując otwartej prze­strzeni, na ulice i na drogi wybiegało dużo dzieci. Zanim nadeszła zima, na szerokiej ulicy prowadzącej do Styru z entuzjazmem i z wesołością bez ogra­niczeń dzieci rzucały się w szaleństwo zabawy. Biegały całymi gromadami, pokrzykiwały i wymyślały najprzeróżniejsze figle i psoty. Widać było, że choć niedożywione, jednak rosły i z wielką radością wybiegały na wszystkie moż­liwe dróżki, jakie tylko się przed nimi pojawiały. Dróżek tych dorośli często nie dostrzegali. Dzięki nim najmłodsze pokolenie wynajdywało tyle wolności, ile w tym czasie ich rodzice nie mogli sobie nawet wyobrazić. Z naturalną i wielką przyjemnością Madzia także doznawała upajającego poczucia swobody. Rodzice nie odmawiali jej prawa do towarzystwa. Ale Madzia wykazywała nieodpartą skłonność do poszukiwań. Często i nie­oczekiwanie spoglądała dalej, wyżej, gdzieś przed siebie. Wkrótce zauważyła, że wzdłuż szeregu domów stojących po obu stronach ulicy znajdowały się wygodne chodniczki. A gdy się nimi szło bez przerwy i dochodziło się do Styru, tam już ulica nie była wybrukowana i upodabniała się do niskich łąk nachylających się do rozlewiska rzeki. Gdy Madzia cier­pliwie i niestrudzenie wędrowała do Styru, który ją z wielką siłą przyciągał swoimi tajemnicami, pewnego dnia po drugiej stronie ulicy, lecz w dalszej odległości od domu odkryła dziwne wysokie wzniesienie. Po jakimś czasie obserwacji sama nie wiedziała, kiedy wspięła się na swoich dziecięcych, ale już mocnych nóżkach. Tam spostrzegła coś wyjątkowego. Jak się wkrótce domy­śliła, tuż nad wzniesieniem znajdował się maleńki grób. Widok ten wprawił ją w głęboką zadumę. Wkrótce ktoś jej powiedział, że jest to grób nieznanego żołnierza, który najprawdopodobniej niedaleko stąd poległ w bitwie i tutaj został pochowany. Podczas następnych dni Madzia powracała do tego wzniesienia i grób oglą­dała z jakimś specyficznym zdumieniem, a nawet ze smutkiem i z żalem, że mogiłka jest taka niewielka. Wyobrażała sobie, że pochowany w niej żołnierz jest bardzo samotny, porzucony, i martwiła się, że niczego już w życiu nie dokona. Że jest całkowicie zdany na ziemię, która go przyjęła, i na tajemnicze, odległe, milczące niebo. Patrzyło ono na wszystkich, a najwięcej na porzuconego, biednego żołnierza i milczało. Mogło sobie tak patrzeć bez końca. Mimo tego, co się działo na ziemi, było ono spokojne, obojętne, zanurzone w daleki i wieczysty bezkres. A tymczasem wokół maleńkiego grobu rosły kolorowe dzikie kwiaty. Otulały

biedną mo­giłkę i w wyobrażeniach Madzi pocieszały opuszczonego żołnierza wystawio­nego zimą na mróz, na chłód ciągnący od rzeki i wichry wie­jące od pól. Nieco dalej odwieczne wzgórza otaczały miasto ze wszystkich stron i być może czuwały nad samotnym, nieprzerwanym snem żołnierza, którego życie zostało zakończone w samym rozkwicie młodości. Madzia to sobie wyobra­żała, próbowała pojąć, współczuła i bardzo żałowała tego nieznanego, ale prawdzi­wego żołnierza. Rozdział 211

Na końcu tej szerokiej, niewybrukowanej ulicy, gdzieś w oddali, wśród trzcin i tataraków, pośród dzikiej gęstwiny łąk rozciągał się Styr. Ale nad rzekę Madzia sama nie chodziła. Z niejasnych i nieuświadomionych powodów czuła, że to nie jest bezpieczne. Być może dlatego, że we wszystkich miejscowościach, w których do tej pory mieszkała ze swoimi najbliższymi, takiej rzeki w pobliżu nie było. Podchodziła do niej i zatrzymywała się w odle­głości kilkudziesięciu metrów. Podniósłszy głowę, jak tylko mogła najwyżej, zastygała w bezruchu, pragnąc wypatrzeć żywe i połyskujące srebrzystością ruchliwe nurty. Rzeka żyła dla siebie i spełniała swoje prastare cele. Od jej błyszczącej, a w zakolach mrocznej i pozornie zastygłej toni Madzia nie mogła oderwać wzroku. Wydawało się jej, że przed całym światem, także i przed ludźmi rzeka ukrywa swoją odwieczną wędrówkę. Dookoła późną jesienią łąki pachniały odurzającymi sokami wszystkich ro­ślin, które teraz wzmacniały się przed zimą. Kiedy wzdłuż zarośniętych brze­gów rzeki zabłysły wysokie, bladoliliowe marcinki, ulubione kwiaty Joasi, najpiękniej i najbujniej rozkwitające na Świętego Marcina, matka i cór­ka zaczęły przychodzić nad Styr. Wracały stamtąd z wielkimi naręczami tych dzikich kwiatów, często zerwanych razem z korzeniami. U wil­gotnych brzegów, wśród obfitości traw, wysokie i mocne marcinki, znane też jako jadwiżki, ponieważ zakwitały już na Świętą Jadwigę, rozciągały się buj­nymi i niekończącymi się łanami. W listopadzie na tle żółknącej zieleni ich jasne kwiatuszki, niby porozsypywane wszędzie gwiazdeczki, jaśniały i mieniły się bladym, ale promiennym światłem i wlewały radość do udręczo­nych, smutnych serc. Czasem wyruszały w innym kierunku. Ta sama ulica, jeśli skierować się w przeciwną stronę, prowadziła na główny plac miasta. Joasia i Madzia podążały bez pośpiechu, trochę się przy tym rozglądając. Gdy już się tam znalazły, ze szczególną przyjemnością przechadzały się piękną ulicę Jagiellońską. Wzdłuż niej z wdziękiem usytuowały się zabytkowe kamienice przybrane fantazyjnymi secesyjnymi elementami. Po bombardowaniach wiele z nich utraciło swą dawną świetność, a nawet zostało całkiem zrujnowanych. Joanna i Madzia poruszały się ostrożnie, a zarazem rozglądały z żywą cie­kawością.

Niekiedy też do synowej i do swojej wnuczki dołączała Róża. Chętnie przechadzała się po Łucku, przypominała sobie minioną młodość, również i znajomych, których tutaj już nie można było spotkać. Sklepów dookoła było mniej niż przed wojną, ponieważ ludzie nie mieli pieniędzy. Czuło się też, że po tej eleganckiej i pięknej ulicy ludzie poruszali się z niepokojem, do którego zdążyli się już przyzwyczaić. W całym mieście pojawiły się posterunki rosyjskiej milicji, a jej funkcjonariuszy widziało się teraz na każdym kroku. Byli oni uzbrojeni w długie wojskowe karabiny zakończone bagnetami i bez wątpienia zapewniali mieszkańcom bezpieczeństwo. Ludzie, spoglądając na Rosjan, milczeli cierpliwie, ponieważ byli przekonani, że kiedy skończy się wojna, milicjanci razem z wojskiem odejdą stąd i powrócą do Rosji. Rozdział 212 Parę tygodni później przyszła zima. Padał śnieg i dzieci były nim za­chwycone, a nade wszystko spodobało im się to, że można się było ślizgać na zamarzniętych kałużach. Wybiegała na ulicę również i Madzia, okutana cie­płym wełnianym szalem, którym owijała się Joasia, gdy jeździła z Wincentym Żmudzkim do więzienia. Madzia nic o tym nie wiedziała i nikt jej o tym nie mówił. Teraz bardzo się cieszyła rześkim, zimo­wym powietrzem i obserwowała starsze dzieci, które umiały ślizgać się na bucikach. Gdy któregoś ranka sama się na to odważyła i nie przewróciwszy się, pojechała do przodu, ogarnęła ją radość i poczuła wielkie zadowolenie z tego, że sama nauczyła się czegoś, co umieją robić starsze od niej i mocniejsze dzieci. Zima była coraz piękniejsza i po kilku tygodniach zadomowiła się na dobre. Zniknęły ostatnie przygnębiające mroki późnej jesieni, a wszystkie domy, ścieżki i ulice przybrały się w jaśniejącą, mieniącą się cudownymi bla­skami, zimową szatę. Z końcem roku nadeszły święta Bożego Narodze­nia. Były one bardzo biedne, ale zdawało się, że narodziny Dzieciątka muszą coś zmienić i zmienią w ponurym, trudnym życiu. A jeżeli się tak nie stanie, to przy­najmniej to wspaniałe święto pozwoli na jakiś czas zapomnieć o cierpieniach i dokuczliwej niepewności jutra. Święto narodzin Boga, przeżywane szczerze i głęboko, przyniesie nadzieję dla udręczonych ludzkich serc. Na stole Korzeniowskich pojawiła się choinka. Jednak nie był to świerk, lecz niewielka sosenka połyskująca długimi i srebrzystymi igłami. Młode drzewko pachniało, jego mocne gałęzie rozprzestrzeniały się szeroko na boki, a czubek sięgał do sufitu. Sosnowa choinka nie była smukła, lecz mocno rozkrzewiona. Ale i taka wydała się Madzi nadzwyczajnie piękna. Wiktor, który gdzieś zdobył to drzewko, był bardzo szczęśliwy, widząc zdu­mienie i zachwyt swojej córeczki. Zabawki choinkowe ofiarowali w prezencie sąsiedzi mieszkający po drugiej strony

ulicy. Gdy Madzia zobaczyła pierwszy raz w życiu przedziwne, pięknie przy­strojone zimowe drzewko, była urzeczona tym barwnym i migoczącym zjawi­skiem. Srebrzysta zieleń sosny przybrana kolorowymi zabawkami i strzępkami rozrzuconej waty wydawała się wcieleniem najpiękniejszej bajki, którą dzieci z wielką radością odkrywają i w którą tak chętnie przystrajają swój mały świat. W Boże Narodzenie wszyscy poszli na nabożeństwo do pięknej, łuckiej katedry. Madzia oglądała tę wspaniałą świątynię z najwyższym podzi­wem i z niewypowiedzianym zachwytem. To było dla niej wydarzenie wyjąt­kowe. Wtedy też podczas uroczystej świątecznej mszy nauczyła się kolędy, którą później matka często jej śpiewała swoim mocnym i dźwięcznym głosem: Gwiazdka na niebie tak pięknie lśni I mówi do nas, żebyśmy tam szli. Gdzie jaka zorza? — Dziecina Boża Na świat cały rzuca blask. Złączmy ręce w jeden krąg I uderzmy w jeden ton. Gdzie jaka zorza? — Dziecina Boża na świat cały rzuca blask! Odwiedzały ją również dzieci poznane podczas wspólnych zabaw. Chętnie przychodziły dziewczynki z pięknych domów znajdujących się naprzeciwko. W szkole, która znajdowała się przy tej samej ulicy, Joanna uczyła je czytania i pisania. Często można było usłyszeć, że ludzie w najbliższym sąsiedztwie byli z niej bardzo zadowoleni. W podzięce za tak umiejętne nauczanie i prze­kazywanie podstawowej wiedzy Madzia na gwiazdkę dostała od nich śliczne zabawki i mebelki dla lalek. Nie mogła wprost uwierzyć i się nadziwić, że coś takiego wykonuje się dla dzieci. Zachwycona była nimi absolutnie i nadzwyczajnie uszczęś­liwiona. W pięknym świątecznym dniu, ku swojej szalonej, niewypowiedzianej radości dostała na własność mały drewniany stolik, cztery krzesełka i piękną ławę. Przyglądała im się bardzo często. Prze­ślicznie wy­rzeźbione plecy ławy i wygięte oparcia pod ręce wzbudzały u Madzi nie­ustanny zachwyt i zdumienie. Wiedziała, że takie meble w swoich domach posiadali tylko dorośli. Podczas całej wojny, gdy w ogóle nie było się czym bawić, w jej dziecięcych oczach ten komplet był zupełnie wyjątkowy i bezcenny. Od Ani dostała również kilka szmacianych lalek uszytych przez nią z kolo­rowych gałganków. Odtąd już sama, ale także często z Anią na maleńkim stoliczku ustawiały sporządzone przez siebie posiłki i karmiły nimi swoje laleczki. Do wspólnej zabawy dołączały się dziewczynki z przeciwka. Różniły się pomiędzy sobą wiekiem i wyglądem. I nie spotykały się zbyt często. Przy takiej okazji przyglądały się sobie z wielkim zainteresowaniem, a każda dziew­czynka

wymyślała dla lalek coraz to nowe posiłki. Zwłaszcza starsze dziewczynki były bardzo pomysłowe. Zachwycona i szczęśliwa Madzia bawiła się całymi godzinami z Anią i z odwiedzającymi je star­szymi koleżankami. Rozdział 213

Przy końcu stycznia 1945 roku niespodziewanie przyszedł list od Julka. Jego najbliżsi bardzo się ucieszyli. Ale gdy go czytali, serca im podchodziły do gardła, a krew zastygała w żyłach. Wyzwoliliśmy Warszawę… A co z niej zrobili Niemcy?! Wy nawet nie możecie sobie tego wyobrazić… Żeby dokonać takich zniszczeń?! Nie tak dawno widziałem spaloną i spustoszoną Rudnię… Warszawa to jakby dziesiątki tysięcy takich Rudni albo nawet jeszcze gorzej… Nasza stolica wygląda teraz wprost przerażająco. Polscy żołnierze wyzwolili ją z rąk niemieckich razem z Rosjanami. Ale w najstraszniejszych snach nie spo­dziewali się, że będą wyzwalali tak zniszczoną stolicę! Najtwardsze nawet serca żołnierskie nie pozwalają znieść tego widoku. Stolica nasza przez Niemców została doprowadzona do takiego stanu, że już nie potrzebowała wyzwolenia… Dzięki powstaniu warszawskiemu, dzięki temu, że tak długo trwało i te straszne walki o War­szawę tak się przeciągały, alianci, którzy wtedy byli bardzo daleko od nas, we Francji i w Belgii, mieli dużo czasu na to, żeby zbliżyć się do Berlina i zrównać się z armią rosyjską w zwycięskim marszu. Pomyślcie sobie, oto jakie prezenty składamy tym przewrotnym zdrajcom z Zachodu… Jeżeli idzie o mnie, dzięki Bogu, czuję się dobrze; wujek Wincenty też. Kierujemy się na północny zachód naszego kraju… Prawie bez przerwy odby­wają się wielkie, niewyobrażalne starcia. Ogień na nas pada z nieba, z ziemi i ze wszystkich stron… Gdyby o tym pisać, to miejsca w tym małym liście by zabra­kło … Życie ludzkie jest zagrożone na każdym kroku. Nasz los i życie nasze w rękach Boga. Ale Hitler, ten to się znaj­dzie w strasznym kotle… Jeżeli się gdzieś nie wyślizgnie… O sobie ja nie mogę dużo powiedzieć, choć jeszcze żyję… Ale martwi mnie, że tyle czasu już upły­nęło, a nie wiem, co się dzieje z moją najukochańszą matką, z ojcem, siostrą i z bratem. Gdy czasem wieczorem albo w nocy mam odrobinkę wytchnienia, bardzo, bardzo za wami tęsknię. Ale mam wielką nadzieję, że gdy ta wojna się skończy, szczęśliwie powrócę z radością do swoich bliskich na Wołyń… I znowu rozpoczniemy nasze wspólne życie. Wrócę, gdy zdobędziemy Berlin… Korzeniowscy po wielekroć czytali list od Julka. Bez przerwy z oczu i z policzków ocierali łzy. Zwłaszcza Róża, zamiast się cieszyć listem, że niemal cudem dotarł na Wołyń, nie mogła po­wstrzymać głębokiego niepokoju i nieustannie zalewała się łzami. Działo się to dlatego, że wiadomości od Julka

przychodziły już coraz rzadziej. Rodzice martwili się o jego życie, ponieważ słyszeli, że walki przybierają na sile. Wróg skutecznie się broni i za wszelką cenę nie chce wpuścić obcych wojsk do Niemiec, wbrew temu wszystkiemu, co zamierzają alianci. Dowiadując się o tym, Korzeniowscy byli równocześnie przekonani, że kiedy wojna się skończy, bez wątpienia powrócą do Kamilówki i zaczną z wielkim wysiłkiem, ale także z zapałem odbudowywać swoje przerwane życie. Niespodziewanie rozeszły się wieści, że odkąd na Wołyń i na polskie ziemie wschodnie wkroczyli Rosjanie, to już stąd nie wyjdą. Zabierają te ziemie aż do Bugu i trzeba je będzie opuścić. Wszystkich Polaków, między nimi i Korzeniowskich, ogarnęło przerażenie. Wydało się im to niewiarygodne i z całą pewnością nieprawdziwe. W najmniejszym stopniu nie byli zdolni wyobrazić sobie, że muszą opuścić krainę, którą uważali za swoją ojczyznę i która zawsze należała do państwa polskiego. A przecież jej przyłączenie na przestrzeni minionych setek lat nie odbyło się w drodze podboju ani też przez rozbiór jakiegokolwiek państwa i pozbawienie go należnych, legalnych ziem. A teraz Niemcy i Rosja wypędzają stąd Polskę i Polaków. To nie mogło się pomieścić w ludzkich umysłach. Wielu Polaków nie zamierzało opuszczać ziemi, która tak niedawno powróciła do zmartwychwstałej Rzeczy­pospolitej po haniebnym i bezwstydnym morderstwie dokonanym na jej ciele przez najbliższych sąsiadów. Rozdział 214

Listy od Julka przestały już przychodzić. Korzeniowscy byli tym niesłychanie zaniepokojeni. Jednak pocieszali się, że być może razem z armią rosyj­ską lub polską wyruszył na Berlin i uczestniczy w zaciekłych bojach i dlatego nie może wysłać do nich listu. Przecież w tej straszliwej wojennej zawierusze, w huku i w ogniu pocisków, w wielkich, frontalnych starciach trwających dnie i noce, potem w nieprzerwanym pościgu za uciekającymi i broniącymi się armiami niemieckimi każdy żołnierz miał coraz mniej czasu na to, żeby myśleć o sprawach osobistych i o swoich rodzinach. Wojna i towarzyszący jej strach oraz wielkie zagrożenia wciąż trwały i życie było dalej pogrążone w niepewności. Na początku kwietnia ktoś przyniósł straszną wiadomość, że cały majątek rodziny Korzeniowskich, wszystkie ich zabudowania, dom, stodoły, obory, duży i mały spichlerz spłonęły w wielkim pożarze. Cały majątek podpalili upowcy. Ogromny pożar strawił piękny, stary sad i pasiekę. Pożar był tak wielki, że po tym wspaniałym siedlisku nie pozostał żaden ślad. Nawet kilkusetletnie dęby wiodące do pięknego, rozle­głego podwórza, jak doniesiono, zostały całkiem spalone. Ta wiadomość była wprost niewiarygodna i porażająca. Zniszczono duży, piękny majątek budowany od pokoleń. To był straszliwy, tragiczny cios. Korzeniowscy nie

mogli powstrzymać żalu i płaczu. Jednak szlochając i ocierając łzy, milczeli i zarazem myśleli, że gdyby sami w porę nie uciekli, pod zwałami pogorzeliska teraz leżałyby ich zwęglone ciała. Nie było dokąd wracać, a równocześnie wojna przenosiła się na ziemię niemiecką. Kleszcze zwycięzców zacieśniały się na siedzibie hitlerowców. Chociaż Niemcy bronili się z wielką determinacją, to wiele wskazywało na to, że zdobycie Berlina jest bliskie i nieuchronne. W ten coraz bardziej jednoznaczny sposób wojna już zbliżała się ku końcowi. I raptem pewnego dnia władze rosyjskie powiadomiły Polaków, że nie ma już Polski za Bugiem. Powiedziano im, że państwa, które uznały się za zwycięzców w drugiej wojnie światowej, przesunęły jej granice na zachód i Polacy utracili Wołyń, a także całe Kresy. Obecnie należą już one do zwycięskiej Rosji. Przerażenie i wielka rozpacz ogarnęły wszystkich Pola­ków. Te dwie straszne wiadomości obezwładniły Korzeniowskich. Siedzieli całymi godzinami, jakby zastygli w bezruchu. Jednocześnie płakali, pogrążeni w rozpaczy i w żalu. Sami nie wiedzieli, ile czasu to trwało. Wreszcie po kilku dniach się uspokoili, ucichli, a następnie rozważali nową sytuację i bardzo głęboko się nad nią zastanawiali. W końcu Adam Korze­niowski podjął niesłychanie trudną decyzję: — Odebrano nam tutaj wszystko. A skoro, dzięki Bogu, żyjemy, to i my zmuszeni jesteśmy wyruszyć w drogę, na zachód. My tego nie chcieliśmy. Hitlerowcy i Niemcy to sprawili. To oni napadli na Polskę i oni są najbardziej wszystkiemu winni. Słysząc słowa Adama, wszyscy spuścili głowy. Każdemu po policzkach znowu popłynęły łzy, ale nikt się ich nie wstydził. Róża, Malinowska i dziew­częta pogrążyły się w głębokim i smutnym milczeniu. Także Wiktor nic nie mówił. Objął ramieniem Joannę, a Madzię, która siedziała mu na kolanach, przytulił do siebie jeszcze mocniej i ukrył w jej włoskach zwilgotniałe, pociemniałe oczy. Wielkie przygnębienie ogarnęło całą rodzinę Korzeniowskich. Nigdy, przenigdy się nie spodziewali, że wojna doprowadzi do takich rozwiązań, przyniesie tak wielkie zmiany i spowoduje koniec ich życia na dotychczaso­wym terenie Rzeczypospolitej. Milczeli, wzdychali głęboko i bardzo smutno. W pewnej chwili, wzniósłszy głowy do góry i patrząc na siebie, parę razy wszy­scy głośno zaszlochali. Ale nie chcieli się pogrążyć w beznadziejnej rozpaczy i melancholii. Otarli łzy, zjedli skromną kolację i po wspólnej modlitwie poszli spać. Tylko Róża bardzo długo nie mogła się uspokoić. Cały czas miała przed oczami Julka, nieustannie o nim myślała i ogarnięta wielkim niepokojem o jego trudny los, bardzo długo w nocy nie mogła zasnąć. Rozdział 215

Od tego momentu zaczęli się pakować. Choć w ostatnich latach

i miesią­cach Korzeniowscy przenosili się z miejsca na miejsce, jednak nie było to łatwe. W tej chwili mieli szczególną i wielką świadomość, że wyruszają w nieznane. Szybko zrozumieli, że należało zabrać wszystko, co było niezbędne do życia. Z Kamilówki przywieźli trochę mebli i chociaż trudno je było zapa­kować, teraz bardzo się nimi cieszyli. Czuli, że w jakimś następnym miejscu i w nowym życiu mogą się przydać. Powiązali je tak, żeby się nie rozproszyły i nie zniszczyły. Zaraz także przystąpili do pakowania pościeli. Ciasno ją zwijali, pakowali w prześcieradła i w płócienne derki, ponieważ kupowane w Łucku przed wojną piękne kapy należało uchronić przed zabrudzeniem. To samo uczyniono ze wszystkimi ubraniami. Następnie owinięto w siano i złożono do skrzyń zbitych z deseczek delikatne naczynia szklane i bardzo stare porcelanowe serwisy, pamiętające jeszcze czasy Julii Kraszewskiej i Do­minika Korzeniowskiego. Na samym zaś ostatku, w wolnym i z trudem znale­zionym miejscu na wozie, wciśnięto garnki i naczynia kuchenne. Róża, Ania, dziewczęta, Malinowska i obaj mężczyźni ciężko pracowali i bardzo się śpieszyli. Równocześnie cały czas myśleli o tym, ażeby o niczym nie zapomnieć, zapakować wszystkie potrzebne i wciąż tak ważne rzeczy. Po kilku dniach wytężonej pracy zdawało się, że wszystko już zostało za­brane. W dniu wyjazdu przed dom podjechał ich długi wóz z Kamilówki za­przężony w mocne konie pociągowe. Złożono na nim stoły, krzesła, łóżka, a nawet i szafę. Między meblami poustawiano skrzynki pełne naczyń. Ale wkrótce zabrakło miejsca na wozie i potrzebny był jeszcze jeden pojemny pojazd. Wiktor, który po odejściu Julka na front od kilku miesięcy pracował w urzędzie pocztowym, wynajął od poznanego na poczcie Polaka jego własną, średniej wielkości ciężarówkę. Na niej złożono pościel i ubrania. Wkrótce przyszedł czas na opuszczenie i tej przystani. Na widok pozbawionego mebli, pustego, choć niewielkiego mieszkania, do któ­rego już zdążyli się przywiązać, wszystkim bez wyjątku z niepowstrzymaną siłą łzy pociekły po policzkach. Ale już nie można było zwlekać. Korzeniowscy po kolei pożegnali się z gospodarzami, otarli łzy i opuścili dom. Na koźle wielkiego, wypakowanego wozu usiadł Adam, a z tyłu za nim zajął miejsce Wiktor, który wszystkiego pilnował. Samochód miał prowadzić jego właściciel. W głębi ciężarówki usadowiły się kobiety: Malinowska z dziewczętami, Róża, Ania, Madzia i Joanna. Na znak dany przez Adama ciężarówka ruszyła do przodu, a za nią wysoko wyładowany wóz. Za chwilę całe dotychczasowe życie miało na zawsze zniknąć im sprzed oczu. Gdy ciężarówka zaczęła przyśpieszać, nagle jak przebudzona ze snu Madzia wykrzyknęła rozpaczliwie: — Zabawki! Moje zabawki! Zostały zabawki! W huku i warkocie samochodu nikt jej słabego głosu nie dosłyszał. Nikt nie zrozumiał jej rozpaczliwych słów, chociaż siedziało przy niej tyle dorosłych osób.

Wstrząśnięta Madzia z wielką przykrością, a nawet z bólem pojęła, że nikt nie zwraca uwagi na jej wołania i w ogóle nikt jej nie słucha. Wszyscy, jak w niepojętym, mrocznym i nierealnym śnie byli wpatrzeni w uciekającą ulicę. Joasia również nie słyszała krzyku Madzi ani dziwnej, niespodziewanej treści jej słów, ponieważ nie mogła oderwać wzroku od miasta i jego najbliższej okolicy, które tak szybko i tak nieodwołalnie zostawiali za sobą. Gdy po chwili zwróciła się w stronę swojej córki, zobaczyła, że jej twarzyczka jest cała mokra od łez, a Madzia wcale ich nie wyciera. Zaskoczona i głęboko wzruszona patrzyła na nią zdumionymi, szeroko otwartymi oczami. Ale wóz i ciasno wyładowana, niewielka wojskowa ciężarówka opuszczały już Łuck i kierowały się na szosę wiodącą do nowej, powojennej Polski. 1 Moskwa nie wierzy łzom!

Nota autorska Dla zachowania zgodności historycznej z przedstawionymi w opowieści fak­tami autorka skorzystała z następujących wspomnień, opisów i opracowań dokumentalno-historycznych: 1. H. Cybulski, Czerwone noce, Wydawnictwo MON, Warszawa 1969. 2. N. Davies, Orzeł biały, czerwona gwiazda: wojna polsko-bolszewicka 1919–1920, przeł. Andrzej Pawelec, Wyd. Znak, Kraków 1997. 3. Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego 1867–1935, T. 1: 1867–1918. Ossoli­neum, Wrocław 1994. 4. W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobójstwo dokonane przez nacjo­nalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939–1945, T. 1–2, Wydawnictwo von Borowiecky, Warszawa 2000. 5. K. Witkowski, Bojowy chrzest Czwartaków (90 rocznica bitwy pod Jastkowem), „Ziemia Lubelska” 2005, nr 7–8 (31–32), s. 34 i n. 6. Z bojów Brygady Piłsudskiego, Kraków 1915. Największe zaś bogactwo materiału tworzącego powieść autorka zawdzięcza ustnym przekazom swoich Dziadków, Rodziców, Krewnych, przyjaciół i zna­jomych, dawnych mieszkańców Wołynia.