Wells G. H - Historia Pana Polly

HERBERT GEORGE WELLS
HISTORIA PANA POLLY
TŁUMACZYŁA RÓŻA CZEKAŃSKA-HEYMANOWA
TYTUŁ ORYGINAŁU ANGIELSKIEGO THE HISTORY OF MR. POLLY
ROZDZIAŁ I
POCZĄTKI I BAZAR
- Dziura - syknął pan Polly, po czym dla odmiany ze znacznie większym naciskiem powtórzył: - Dziuuura! - Umilkł, ale po chwili wybuchnął w swoim dziwacznym żargonie: - Ach, ta głupia, cholerna, parszywa dziura!
Siedział na przełazie, dzielącym dwa gołe poletka, dręczony dotkliwymi objawami niestrawności.
Niemal codziennie po południu odczuwał te cierpienia, ale że brakowało mu wnikliwości, więc winę za nie przypisywał nie sobie, lecz całemu światu. Każdego popołudnia przekonywał się na nowo, że życie w ogóle i w każdym aspekcie jest „cholerne”. Dziś, znęcony złudnym błękitem nieba, które dlatego tylko było błękitne, że marcowy wiatr dął od zachodu, wyszedł na powietrze w nadziei, że uda mu się uszczknąć coś niecoś z wiosennej radości. Jednakże tajemna alchemia ducha i ciała nie pozwalała mu cieszyć się wiosną.
Przed wyjściem miał kłopot ze znalezieniem czapki. Chciał włożyć właśnie czapkę - nową cyklistówkę - tymczasem pani Polly podała mu stary, miękki brązowy kapelusz.
- Masz tu swój kapelusz - powiedziała tonem nieszczerej zachęty.
Zaczął szukać w stosie gazet pod kuchennym stołem, lecz po chwili odwrócił się i wziął kapelusz. Włożył go na głowę, ale nie czuł się w nim dobrze. W ogóle czuł się niedobrze. Drżącą ręką nacisnął główkę kapelusza i próbował go włożyć na bakier to z lewej, to z prawej strony.
Wtedy uświadomił sobie w pełni doznaną zniewagę. Kapelusz zakrywał mu lewą górną część twarzy, a on, rzucając spod ronda rozsierdzone spojrzenie na żonę, powiedział głosem ochrypłym z wściekłości:
- Chciałabyś, widzę, żebym wiecznie nosił na łbie ten stary, zabłocony kalosz, co? A ja nie chcę! Mam go dosyć! A zresztą mam już dosyć tego wszystkiego... Do tego doszło... Kapelusz...
Drżącą ręką zerwał go z głowy.
- Kapelusz... - powtórzył. Cisnął nim o ziemię i kopnął z wściekłością. Kapelusz przeleciał przez kuchnię, odbił się o drzwi i upadł na ziemię z naderwaną wstążką.
- Wcale nie wyjdę! - zawołał i włożywszy ręce do kieszeni znalazł w prawej zgubioną czapkę.
Nie pozostawało mu nic innego, jak bez słowa skierować się wprost na schody i wyjść .trzasnąwszy mocno drzwiami.
- Gagatek! - mruknęła pani Polly wśród zapadłej ciszy, podnosząc i otrzepując wzgardzone nakrycie głowy. - Znów te grymasy! - dodała. - Brak mi już cierpliwości! - Wolno i niechętnie, z miną osoby głęboko obrażonej zaczęła sprzątać skromną zastawę stołu po niedawnym posiłku i zaniosła naczynia pod kran.
Uczta, jaką dla niego przygotowała, nie usprawiedliwiała w jej oczach mężowskiej niewdzięczności. Składała się z zimnej wieprzowiny pozostałej z niedzieli, smacznej sałaty, z zimnych kartofli i pikli z firmy Rashall, które szczególnie lubił. Zjadł przecież trzy korniszony, dwie cebule, mały kalafior i kilka kaparów - z wszelkimi pozorami apetytu, a nawet żarłocznie; prócz tego był jeszcze tłusty budyń na syropie i spory kawałek, sera. Lubił jasny, twardy ser - czerwony uważał za ciężko strawny. Zjadł również trzy kromki czarnego chleba i wypił więcej niż pół dzbanka piwa... Ale niektórym ludziom to jeszcze nie wystarcza.
- Grymasy! - powiedziała pani Polly do zlewu, walcząc z musztardą na talerzu męża i wyrażając tym słowem jedyne rozwiązanie problemu, jakie jej się nasunęło.
Tymczasem pan Polly siedział na przełazie pogrążony w nienawiści do życia, które uważał jednocześnie za nieumiarkowane i za nieodpowiadające jego wymaganiom. Nienawidził miasteczka Foxbourne, nienawidził jego głównej ulicy, nienawidził swego sklepu, żony i sąsiadów, jednego za drugim, i wreszcie z nieopisaną goryczą nienawidził samego siebie.
- Po kiego licha osiadłem w tej przeklętej dziurze? - pytał. - Dlaczego to zrobiłem?
Siedział na przełazie i patrzał oczami, które zdawały się być zmącone przez jakieś niedostrzegalne skazy, patrzał na świat, gdzie nawet wiosenne pąki były przywiędłe, światło słoneczne miało odcień metaliczny, a cienie nasiąkały niebiesko czarnym atramentem.
Wiem, że moralista uważałby pana Polly za upostaciowanie grzesznego niezadowolenia, gdyż moraliści mają zwyczaj nie zwracać uwagi na materialne okoliczności, jeśli oczywiście można nazwać niedawny posiłek „okolicznością”, zważywszy, że nie „okalał” on pana Polly, lecz tkwił w jego wnętrzu. Nasi moraliści, rzecz prosta, odnoszą się obecnie krytycznie do picia - zarówno pod względem jakości, jak ilości, lecz ani kościół, ani państwo, ani szkoła nie ostrzegają mężczyzny przed przesadnym zaspokajaniem głodu oraz przed sposobem, w jaki go karmi żona. Tak więc pan Polly codziennie po obiedzie wpadał w niepohamowaną wściekłość i codziennie nienawidził zewnętrznego świata ł nawet nie przychodziło mu do głowy, że to właśnie z jego wewnętrznego świata, do którego tak po mistrzowsku robię delikatną aluzję, ten smętny chaos .przenika na zewnątrz. Jaka szkoda, że istoty ludzkie nie są przezroczyste! Gdyby na przykład pan Polly był przezroczysty albo przynajmniej trochę przejrzysty, to rzuciwszy okiem na iście laokonową walkę, rozgrywającą się we własnym jego wnętrzu, zrozumiałby, że jest nie tyle istotą ludzką, ile siedliskiem wojny domowej.
Co za niezwykłe rzeczy musiały się rozgrywać we wnętrzu pana Polly! Ach, zaprawdę, niezwykłe! Było to chyba podobne do źle administrowanego fabrycznego miasta w dobie kryzysu. A więc agitatorzy, akty gwałtu i przemocy, strajki, stróże prawa i porządku czyniący wszelkie możliwe wysiłki, miotający się tu i ówdzie, zamieszki, „Marsylianka”, wozy więzienne, stukot i grzmot dudniących wozów więziennych...
Nie wiem, dlaczego wschodni wiatr pogarsza stan ludzi chorych. Na pana Polly wpływał tak, że zdawało mu się, iż zęby tkwią mu luźno w szczękach, że jego własna skóra jest źle dopasowana, a włosy sterczą mu rozpaczliwie jak postronki.
Dlaczego lekarze nie wymyślili jakiegoś lekarstwa na wschodni wiatr?
- Nie pamiętasz nigdy, by we właściwym czasie ostrzyc sobie włosy - strofował siebie pan Polly spojrzawszy na swój cień. - Ty przeklęty, wytarty pędzlu malarski! Ech, ty! - i niecierpliwą dłonią przygładził sterczące kosmyki.
2
Pan Polly miał dokładnie lat trzydzieści siedem i pół. Był małego wzrostu, krępy, z tendencjami do wypukłości zlokalizowanych tu i ówdzie. Twarz miał dość przyjemną, rysy delikatne, i, gdyby nie cokolwiek za szeroki podbródek i zbyt spiczasty nos, niemal klasyczne. Kąty jego wrażliwych ust opuszczały się ku dołowi. Oczy miał rudawopiwne, spojrzenie smętne, a lewe oko bardziej okrągłe i jak gdyby bardziej zdziwione niż jego bliźniak. Cera jego była blada i żółtawa zapewne, jak wspomniałem wyżej, na skutek owej wewnętrznej wojny domowej. Zasadniczo należało powiedzieć: nosił się gładko ogolony, tyle że z małą płową kępką pod prawym uchem i szramą na podbródku. Czoło miał porysowane drobnymi zmarszczkami jak człowiek do głębi niezadowolony; koło oczu, szczególnie pod prawym, sieć zmarszczek - i siedział tak sobie na przełazie trochę krzywo, z rękami w kieszeniach, kołysząc jedną nogą.
- Dziura! - powtórzył znów.
I zanucił drżącym, rozdygotanym głosem: - Zgniiłaa, chooleerna, głuupiaa dziura!
Ochrypł z wściekłości i reszta zdania utonęła w potoku niewybrednych epitetów.
Miał na sobie zniszczoną czarną bonżurkę i kamizelkę; taśma, którą były obszyte, w niektórych miejscach luźno odstawała, Kołnierzyk z odwiniętymi rożkami wybrany z zapasów sklepowych oraz nowy, barwny, luźno związany krawat nosił dla zachęcenia klientów, „gdyż był właścicielem sklepu z męską galanterią. Cyklistówka, wzięta również ze sklepu i nasunięta na jedno oko, rzucała na jego rozzłoszczoną twarz jakiś desperacki cień. Buty miał brązowe, gdyż nie cierpiał zapachu czernidła.
Możliwe, że dręczyła go nie tylko niestrawność. Za tymi powierzchownymi przykrościami pana Polly kryły się poważniejsze i głębsze strapienia. Średnie wykształcenie, jakie otrzymał, pozwalało mu sądzić, że arytmetyka jest nauką niebezpieczną i że w interesach lepiej jest jej unikać, mimo to obywanie się bez ksiąg buchalteryjnych i niezdolność do odróżniania kapitału od procentów nie mogła go zaślepić do tego stopnia, by nie widział, że prowadzenie małego sklepu przy High Street absolutnie się nie opłaca. Brak wpływającej gotówki, ograniczenia kredytowe, pusta kasa... najbardziej bohaterskie postanowienia, że utrzyma na twarzy uśmiech, okazywały się daremne i nie mogły się ostać wobec tych nieodpartych faktów. Jeszcze można było rano przed obiadem i pod wieczór po herbacie zająć się czymś i zapomnieć, że na horyzoncie zbierają się czarne chmury niewypłacalności, lecz prawdziwym utrapieniem były te popołudniowe godziny, te długie, szare szmaty czasu po ukończeniu posiłków, gdy cała odwaga obsuwa się gdzieś głęboko w niewidzialną otchłań, gdy życie wydaje się obnażone do kości, a wszystko to widzi się z beznadziejną jasnością.
Pozwólcie,, że opowiem historię pana Polly od kołyski aż po jego obecne trudności.
Najpierw dziecina, co cicho kwili I wymiotuje w ramionach niani...
Był czas, kiedy dwie osoby uważały, że pan Polly jest najrozkoszniejszym i (najukochańszym stworzeniem na świecie, gdy całowały jego paluszki u nóżek, mlaszcząc: „mniam, mniam!”, gdy podziwiały cudowną miękkość i delikatność jego włosów, gdy wołały się nawzajem, by słuchać jego niezwykle wyrazistego gaworzenia i sprzeczały się o to, czy dźwięk, jaki wydał przed chwilą, brzmiał „ta ta”, czy też świadomie i umyślnie powiedział „tata”; utrzymywano wtedy w czystości każdy najdrobniejszy szczegół jego ciałka, zawijano go w miękkie, ciepłe pieluszki i obsypywano pocałunkami. Tak, trzydzieści cztery lata temu miał królewskie życie. Litościwa niepamięć odgradzała pana Polly od wszelkich wspomnień o tych wspaniałych czasach, o jego władczych żądaniach, które natychmiast zaspokajano, w przeciwieństwie do obecnych warunków jego życia. Tamte dwie osoby uwielbiały go od czuprynki na głowie do paluszków foremnych stopek. Karmiono go w sposób nierozsądny, gdyż wówczas nikt nie zadawał sobie trudu, by wtajemniczać matkę w arkana wychowania - aczkolwiek, rzecz prosta, niania i posługaczka dawały jej cenne wskazówki - wobec czego w piątym roku życia doskonały porządek jego wnętrza był już cokolwiek zmącony przez pierwsze dolegliwości...
Matka jego umarła, gdy miał zaledwie siedem lat. Z okresu gdy zaczynał się uczyć, pozostały mu tylko niejasne wspomnienia. Pamiętam, że gdzieś widziałem obraz pod tytułem „Wychowanie”. Zdaje mi się, że tak się właśnie nazywał, ale przedstawiał wyraźnie „Imperium, uczące swych Synów”; w każdym razie był to fresk na ścianie jakiegoś publicznego gmachu w Manchester czy w Birmingham, a może w Glasgow, ale tego nie jestem pewien. Obraz przedstawiał wspaniałą kobietę o rozumnej, nieustraszonej twarzy, nachyloną nad dziećmi i wskazującą im odległe horyzonty. Niebo miało perłowy ton letniego brzasku, a cały obraz był cudownie jasny, jak gdyby prześwietlony młodością i nadzieją pięknych dzieci stojących na pierwszym planie. Czuło się, że kobieta opowiada im o rozległych widokach, jakie życie przed nimi otwiera, o cudach morza i gór, które kiedyś zobaczą, o rozkoszy, jaką będą im dawały nabyte umiejętności, o wysiłkach i dumie z dokonania wysiłku, o poświęceniu i szlachetnych czynach, na jakie potrafią się zdobyć. Może nawet szepnęła im coś o ciepłej, triumfującej tajemnicy miłości, którą poznać zdołają ci, co mają cierpliwość i nieskażone serca... Przypominała im o wielkim dziedzictwie angielskich dzieci, które kiedyś może będą kierować jedną piątą częścią całej ludzkości; o tym, że one i wszystkie ich czyny powinny być zawsze jak najlepsze, gdyż duma państwa ten obowiązek na nie nakłada; o ich duchowym szlachectwie i rycerskości; o wyrzeczeniach i miłosierdziu, o zdyscyplinowanej sile, jaka przystoi rycerzom i władcom...
Wychowanie pana Polly nie bardzo ściśle stosowało się do tego obrazu. Przez jakiś czas chodził do szkoły powszechnej prowadzonej w sposób niezmiernie oszczędny, by móc jak najtaniej opłacać niewykwalifikowany personel nauczycielski; robił dodawanie, którego nie rozumiał i którego nikt mu nie wytłumaczył; musiał czytać katechizm i Biblię z jak największą pilnością, a zarazem z całkowitym lekceważeniem interpunkcji i sensu; przy nauce kaligrafii i rysunków musiał niewolniczo kopiować wzory; słuchał wykładów o laku, o jedwabnikach i stonce ziemniaczanej, o imbirze, żelazie i różnych innych rzeczach; uczył się wielu przedmiotów, które nie chciały mu się zmieścić w głowie... Gdy miał dwanaście lat, rodzina dla dokończenia edukacji wepchnęła go do jakiejś marnej prywatnej szkoły o jeszcze marniejszych aspiracjach, gdzie nie było już poglądowej nauki o rzeczach, natomiast lekcje buchalterii i języka francuskiego bezskutecznie prowadzone przez pewnego starszego pana, który nosił trudne do opisania ubranie, zażywał tabakę, pisał kaligraficznie, niczego uczniom nie tłumaczył, a używał laski z niezwykłym upodobaniem i wprawą.
Pan Polly poszedł do szkoły powszechnej, gdy miał lat sześć, a opuścił szkołę prywatną mając lat czternaście i w owym czasie umysł jego był w takim samym stanie, w jakim znajdowałbyś się i ty, czytelniku, gdyby dokonał na tobie operacji wyrostka robaczkowego jakiś sumienny, energiczny, ale przepracowany i źle płatny czeladnik rzeźnicki, którego w kulminacyjnym momencie operacji zastąpiłby kancelista - mańkut, człowiek wzniosłych zasad, lecz nieumiarkowanych obyczajów; słowem, jeśli można tak się wyrazić, w mózgu pana Polly panował nieopisany galimatias. Miła ciekawość i dobre chęci dziecka zostały pomieszane, pokrzyżowane, posiekane, a operatorzy, że się tak wyrażę, zostawili w nieładzie wszystkie swoje gąbki i ligatury i pan Polly stracił wrodzone zaufanie do liczb, nauk, języków i możliwość poznania spraw z nimi związanych. Nie myślał już o współczesnym świecie jako o cudownej krainie życiowych doświadczeń, lecz jako o historii, geografii, o powtarzaniu trudnych do wymówienia nazw, jako o tabelach produktów, o zaludnieniu, wysokościach i długościach, o kolumnach dat... Ach, co za nieopisana nuda! Według niego religia polegała na recytowaniu mniej lub więcej niezrozumiałych słów, trudnych do zapamiętania, Bóg zaś był jakąś nieograniczoną istotą, podobną do nauczyciela, istotą ustanawiającą nieskończone przepisy, znane i nieznane - i narzucane bezlitośnie. Istota owa szafowała szczodrze karami i, co było najokropniejsze, posiadała nieograniczoną moc szpiegowania. (Wobec czego starał się wedle możności nie myśleć o tym niestrudzonym oku Opatrzności.) Pan Polly był niepewny co do pisowni i wymawiania wielu słów w swym pięknym i bogatym, lecz skomplikowanym języku, co było szczególnie godne ubolewania, gdyż słowa zawsze go pociągały, a gdyby los był dla niego łaskawszy, mógłby je stosować w sposób należyty. Miewał też zawsze wątpliwości, czy to osiem razy siedem, czy też dziewięć razy osiem jest sześćdziesiąt trzy, a nie znał metody, która by mu pomogła w rozwiązaniu tej wątpliwości. Myślał, że całą zaletę rysunku stanowią wyraźne kontury, ale wyciąganie konturów zawsze bezgranicznie go nudziło.
Jednakże owa niestrawność żołądka i umysłu, mająca odegrać tak wielką rolę w jego późniejszej karierze, dopiero zaczynała się wtedy ujawniać, Jego wątroba i soki żołądkowe, jego ignorancja i wyobraźnia walczyły nieustannie przeciw temu, co groziło jednoczesnym opanowaniem jego duszy i ciała. Miewał radosne okresy przedsiębiorczości i w trzynastym roku życia odkrył nagle rozkosze czytania. Zaczął chciwie czytać powieści i książki podróżnicze, byleby zawierały wiele przygód. Znajdował je przeważnie w miejscowej czytelni; zabrał się także nieregularnie, lecz gruntownie do studiowania pewnych sugestywnych tygodników, jakie zwykliśmy nazywać „brukowymi kryminałami”; były to przedziwne, pełne fantazji wydawnictwa humorystyczne, zastąpione dziś przez comicsy, czyli pisma rysunkowe dla chłopców. Gdy mając czternaście lat wynurzył się z cienistej doliny nauki szkolnej, pozostało w nim coś (a nawet pozostało i później, gdy miał już trzydzieści pięć lat), coś, co wskazywało mu - wprawdzie niewidzialnym i władczym palcem pięknej kobiety z obrazu, ale jednak wskazywało i mówiło mu, że na świecie istnieją rzeczy ciekawe, że istnieje szczęście. Głęboko w jestestwie pana Polly, głęboko w tej jego duchowej ciemni, niby u człowieka zdzielonego po głowie i uważanego za trupa, lecz jeszcze żywego - snuło się przekonanie, że oprócz i ponad rzeczami „miłymi i przyjemnymi” istnieje piękno, istnieje rozkosz; że gdzieś tam - może niełatwo dostępne, lecz możliwe do doznania - istnieją czyste, proste i radosne stany ducha i ciała.
Wymykał się czasem w bezksiężycowe zimowe noce i patrzył na gwiazdy, a potem wstydził się powiedzieć ojcu, gdzie był.
Czytał opowieści o myśliwych i podróżnikach i wyobrażał sobie, że niby wicher pędzi na mustangu przez prerie Zachodniej Ameryki lub przybywa jako uwielbiany biały człowiek do rojnej wioski w Afryce Środkowej. Strzelał do niedźwiedzi z rewolweru, trzymając w drugiej ręce papierosa, z ich kłów i pazurów sporządzał naszyjniki dla pięknej, młodziutkiej córki wodza. Zabijał lwa ostrym końcem włóczni, przebijając na wskroś serce bestii.
Marzył, jakby to było cudownie być nurkiem i. pogrążać się w ciemne, zielone tajemnice morza.
Prowadził atak na forty nie do zdobycia i w chwili zwycięstwa umierał na wałach. Cały naród łzami oblewał jego mogiłę.
Jeden przeciw dziesięciu nacierał na okręty i posyłał je na dno.
Ubóstwiany przez królowe barbarzyńskich krajów nawracał całe narody na wiarę chrześcijańską.
Brano go na tortury i znosił je spokojnie i pięknie- ale to zdarzyło mu się tylko raz czy dwa podczas Wielkiego Tygodnia i nie weszło w przyzwyczajenie.
Badał dorzecze Amazonki i odkrył w skale żyłę złota, odsłoniętą przypadkowo, gdy na nią runęło wielkie drzewo.
Zajęty tymi wyczynami, zapominał o pracy, którą miał właśnie wykonać, i siedział w niedbałej pozie na ławce, kusząc w ten sposób nauczyciela do użycia laski... Dwa razy odebrano mu sprzed nosa książkę.
Przywołany do rzeczywistości, pocierał czoło lub wzdychał, zależnie od okoliczności, i znów starał się pisać tak pięknie, jak pouczał wzór1 kaligraficzny. Nienawidził pisania; atrament plamił mu palce, a jego zapach kręcił go w nosie. Był przy tym zawsze pełen nie wyrażanych wątpliwości. Dlaczego litery mają być pochylone od prawej strony ku lewej? Dlaczego litery mają być cieńsze u góry, a grubsze u dołu? Dlaczego rączkę obsadki należy trzymać po linii prawego ramienia?
Pod koniec nauki jego zeszyty zwiastowały mu już, co go czeka w przyszłości, i przekształcały się w handlowe dokumenty. „Szanowny panie - pisał. - Powołując się na pańskie cenne zamówienie z dnia 26 ubiegłego miesiąca, zawiadamiamy...”
Ucisk duszy i umysłu, jakiego pan Polly doznawał w ówczesnych uczelniach, nagle, gdy kończył czternaście lat, został przerwany. Ojciec, który od dawna zapomniał, że drobne członki syna zdawały mu się kiedyś ukształtowane ręką Boga i że potrafił przez pięć minut w porywie czułości obcałowywać mu paluszki u nóg, oświadczył pewnego dnia: - Czas już, żeby ten niedołęga zaczął myśleć o swojej przyszłości.
A po miesiącu, czy też trochę później, pan Polly rozpoczął karierę w handlu, co go wreszcie doprowadziło do posiadania bankrutującego sklepiku z męską galanterią i do przełazu, na którym w tej chwili siedzi.
3
Pan Polly z natury nie interesował się wyrobami dzianymi ani męską galanterią. Co prawda od czasu do czasu zmuszał się do pozornego zainteresowania się handlem, ale wtedy właśnie trafiało mu się coś ciekawszego i wysiłek jego szedł na mamę. Terminował w jednym z tych wielkich, przeznaczonych raczej dla pospólstwa domów towarowych, które sprzedają wszystko, od fortepianów i mebli do książek i kapeluszy. Był to bazar „Port Burdock”, położony w Port Burdock, jednym z trzech miasteczek zgrupowanych dokoła stoczni. Pozostawał tam sześć lat. Spędził ten czas w zupełnej obojętności dla przedsiębiorstwa, pogrążony w jakiejś pozbawionej wszelkich wygód bło...