Wendy Lower - Furie Hitlera - Niemki Na Froncie Wschodnim

W serii ukazały się: Christian Ingrao Czarni myśliwi. Brygada Dirlewangera Christopher R. Browning Pamięć przetrwania. Nazistowski obóz pracy oczami więźniów Gao Ertai W poszukiwaniu ojczyzny. Wspomnienia z chińskiego obozu pracy Jael Neeman Byliśmy przyszłością Božidar Jezernik Naga Wyspa. Gułag Tity Frank Dikötter Wielki głód. Tragiczne skutki polityki Mao 1958–1962 Huszang Asadi Listy do mojego oprawcy. Miłość, rewolucja i irańskie więzienie Szimon Peres, David Landau Ben Gurion. Żywot polityczny Christian Ingrao Wierzyć i niszczyć. Intelektualiści w machinie wojennej SS Julius Margolin Podróż do krainy zeków Patrick Montague Chełmno. Pierwszy nazistowski obóz zagłady Calder Walton Imperium tajemnic. Brytyjski wywiad, zimna wojna i upadek imperium Piotr Osęka My, ludzie z Marca. Autoportret pokolenia ’68 Następna książka w serii: John Dinges Czas Kondora. Jak Pinochet i jego sojusznicy zasiali terroryzm na trzech kontynentach

Wendy Lower

Furie Hitlera Niemki na froncie wschodnim Przełożyła Barbara Gadomska

Wszelkie powielanie lub wykorzystanie niniejszego pliku elektronicznego inne niż autoryzowane pobranie w zakresie własnego użytku stanowi naruszenie praw autorskich i podlega odpowiedzialności cywilnej oraz karnej. Tytuł oryginału angielskiego Hitler’s Furies: German Women in the Nazi Killing Fields Projekt okładki Agnieszka Pasierska / Pracownia Papierówka Projekt typograficzny Robert Oleś / d2d.pl Fotografia na okładce © by bpk – Bildagentur für Kunst, Kultur und Geschichte, Berlin Copyright © 2013 by Wendy Lower. Published by special arrangement with Houghton Mifflin Harcourt Publishing Company. Copyright © for the Polish edition by Wydawnictwo Czarne, 2015 Copyright © for the Polish translation by Barbara Gadomska, 2015 Redakcja Wojciech Górnaś / Redaktornia.com Konsultacja historyczna dr Tomasz Fiedorek Korekta Katarzyna Rojek / d2d.pl, Gabriela Niemiec / d2d.pl Redakcja techniczna Robert Oleś / d2d.pl Skład Robert Oleś / d2d.pl Skład wersji elektronicznej Janusz Oleś / d2d.pl The translation was kindly supported by the Fund for Central & East European Book Projects, Amsterdam. ISBN 978-83-8049-057-4

Spis treści Seria Strona tytułowa Strona redakcyjna Dedykacja Główne postaci Archiwa Wstęp 1 Stracone pokolenie niemieckich kobiet 2 „Wschód cię potrzebuje!” 3 Świadkowie 4 Wspólniczki 5 Sprawczynie 6 Dlaczego zabijały? 7 Co się z nimi stało? Epilog Podziękowania Spis ilustracji Przypisy Kolofon

Członkinie Bund Deutscher Mädel (Związku Niemieckich Dziewcząt) podczas ćwiczeń strzeleckich w ramach szkolenia paramilitarnego, 1936 [^]

Moim babciom Nancy Morgan i Virginii Williamson, mojej matce Mary Susanne Liljequist i moim siostrom Virginii Lower i Lori Lower

Główne postaci

Świadkowie, wspólniczki, zbrodniarki INGELENE IVENS, nauczycielka z Kilonii, wysłana pod Poznań ERIKA OHR, pielęgniarka ze wsi Stachenhausen w Szwabii, córka pasterza, skierowana do szpitala w Żytomierzu ANNETTE SCHÜCKING, studentka prawa z Münsteru, prawnuczka cenionego pisarza Leona Schückinga, córka polityka Socjalistycznej Partii Niemiec i dziennikarza, pracowała jako pielęgniarka w ośrodkach dla żołnierzy w Nowogrodzie Wołyńskim i w Krasnodarze w Rosji PAULINE KNEISSLER, pielęgniarka z Duisburga w Nadrenii, urodzona w Odessie, wyemigrowała do Niemiec pod koniec I wojny światowej, wysłana do Polski i na Białoruś ILSE STRUWE, sekretarka z przedmieść Berlina, pracowała dla niemieckiego wojska we Francji, Serbii i na Ukrainie LISELOTTE MEIER, sekretarka z Reichenbach w Saksonii w pobliżu granicy niemiecko--czeskiej, wysłana do Mińska i do Lidy JOHANNA ALTVATER, sekretarka z Minden w Westfalii, córka brygadzisty w hucie, skierowana do Włodzimierza Wołyńskiego SABINE HERBST DICK, sekretarka z kwatery głównej Gestapo w Berlinie, pochodziła z klasy średniej i ukończyła gimnazjum; wyjechała na Łotwę i Białoruś GERTRUDE SEGEL LANDAU, córka komendanta SS, sekretarka z kwatery głównej Gestapo w Wiedniu, zgłosiła się na ochotnika do pracy w Radomiu i Drohobyczu; żona dowódcy oddziału Einsatzkommando i szefa Gestapo Felixa Landaua JOSEFINE KREPP BLOCK, maszynistka z kwatery głównej Gestapo w Wiedniu, często odwiedzała w Drohobyczu męża, majora SS Hansa Blocka, tamtejszego dowódcę Gestapo VERA STÄHLI WOHLAUF, zamożna rozwódka z Hamburga, wyszła za mąż po raz drugi za kapitana SS Juliusa Wohlaufa, dowódcę plutonu w 101. policyjnym batalionie rezerwy; dołączyła do męża w Polsce LIESEL RIEDEL WILLHAUS, maszynistka, córka brygadzisty w stalowni w okręgu przemysłowym Saary, wychowana w rodzinie katolickiej, żona Gustava Willhausa, esesmana, komendanta obozu koncentracyjnego Janowska we Lwowie; dołączyła do męża ERNA KÜRBS PETRI, córka i żona rolnika, ukończyła szkołę powszechną; wraz z mężem podporucznikiem SS Horstem Petrim prowadziła gospodarstwo rolne SS pod Lwowem

Archiwa

Niemcy BAB Bundesarchiv (Archiwa Federalne), Berlin BAK Bundesarchiv (Archiwa Federalne), Koblencja BAL Bundesarchiv (Archiwa Federalne), Ludwigsburg BSL Bayerische Staatsbibliothek (Bawarska Biblioteka Państwowa), Monachium ICH Institut fur Zeitgeschichte (Instytut Historii Współczesnej), Monachium ITS International Tracing Service, Bad Arolsen LAS Landesarchiv Speyer, Speyer MCA Staatsarchiv (Archiwum Miejskie), Monachium Austria SWA Wiener Wiesenthal Institut für Holocaust-Studien (archiwum Żydowskiego Centrum Dokumentacji Szymona Wiesenthala), Wiedeń VCA Wiener Stadt- und Landesarchiv (Archiwum Miejskie i Krajowe), Wiedeń Ukraina CSA Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy, Kijów ZSA Archiwum Państwowe, Żytomierz Stany Zjednoczone BDC Berlin Document Center Collection, NARA, Waszyngton IMT International Military Tribunal at Nuremberg, NARA, Waszyngton NARA U.S. National Archives and Records Administration, Waszyngton SFA Shoah Foundation Visual History Archive, University of Southern California, Los Angeles USHMMA United States Holocaust Memorial Museum Archives, Waszyngton Francja Yahad Yahad in Unum Collection, Paryż Izrael YVA Archiwum Jad Waszem, Jerozolima

Dokument chroniony elektronicznym znakiem wodnym

Wstęp

W lecie 1992 roku poleciałam samolotem do Paryża, tam nabyłam stare renault i ruszyłam z przyjacielem do Kijowa. Ostatni odcinek wiódł po setkach kilometrów dziurawych sowieckich dróg. Musieliśmy się często zatrzymywać: opony pękały na nierównej nawierzchni, nie dało się kupić benzyny, zaciekawieni chłopi i kierowcy ciężarówek chcieli zaglądać pod maskę samochodu, by obejrzeć zachodni silnik. Przy jedynej dużej drodze prowadzącej ze Lwowa do Kijowa leży dawny ośrodek żydowskiego życia w dawnej „strefie osiedlenia”[1], Żytomierz, gdzie podczas II wojny światowej miał swoją kwaterę Heinrich Himmler, twórca koncepcji Zagłady. Dalej na południe, w Winnicy, znajdowała się jedna z kwater Hitlera – Werwolf. W okresie okupacji ten region był poletkiem nazistów. Plany budowy Tysiącletniej Rzeszy sprawiły, że Hitler przybył na te żyzne ukraińskie tereny – upragniony spichlerz Europy – z zastępami budowniczych, administratorów, agentów bezpieczeństwa, „specjalistów do spraw rasy” oraz inżynierów, których zadaniem miały być kolonizacja i eksploatacja regionu. Po blitzkriegu w 1941 roku zdobyte terytoria spustoszono; w 1943 i 1944 roku pokonani Niemcy wycofywali się na zachód, pozostawiając po sobie tysiące stron oficjalnych raportów, teki z fotografiami i gazetami oraz puszki z taśmami filmowymi. W miarę jak Armia Czerwona posuwała się na zachód, radzieccy urzędnicy przejmowali te wojenne zdobycze, klasyfikowali „trofea” i umieszczali w państwowych i regionalnych archiwach. Przez wiele lat pozostawały niedostępne dla badaczy zza żelaznej kurtyny. Przyjechałam na Ukrainę właśnie po to, by przeczytać te materiały. W archiwum w Żytomierzu natrafiłam na kartki z odciśniętymi śladami butów i opalonymi brzegami. Dokumenty przetrwały dwa ataki: ewakuację nazistów, którzy pozostawiali za sobą ruiny i zgliszcza, paląc także obciążające ich dowody, i zniszczenie miasta podczas walk w listopadzie i grudniu 1943 roku. Akta zawierały niepełną korespondencję, strzępki papieru z wyblakłym atramentem, dekrety opatrzone pompatycznymi, nieczytelnymi podpisami pomniejszych hitlerowskich urzędników i raporty z przesłuchań policyjnych z drżącymi gryzmołami przerażonych ukraińskich chłopów. Widziałam wcześniej wiele nazistowskich dokumentów; przeglądałam je, siedząc wygodnie w czytelni mikrofilmów w U.S. National Archives and Records Administration w Waszyngtonie. Teraz jednak, w budynkach zajmowanych niegdyś przez Niemców, odkryłam coś jeszcze, poza surowym materiałem, który mi udostępniono:

z zaskoczeniem natrafiłam na nazwiska młodych Niemek, które w tym regionie pracowały przy budowie hitlerowskiego imperium. Pojawiły się na nieszkodliwych, biurokratycznych listach przedszkolanek. Z tymi tropami w garści wróciłam do archiwów w Stanach Zjednoczonych i w Niemczech, by poszukać w sposób bardziej systematyczny dokumentów dotyczących niemieckich kobiet wysłanych na Wschód, zwłaszcza tych, które były świadkami i uczestniczkami Zagłady. Akt przybywało, a historie zaczęły nabierać kształtu. Czytając protokoły powojennych przesłuchań, zdałam sobie sprawę, że setki Niemek składało zeznania w charakterze świadków i że często mówiły dość otwarcie, ponieważ prokuratorów znacznie bardziej interesowały haniebne zbrodnie mężczyzn: współpracowników i mężów niż samych kobiet. Często w bezduszny i nonszalancki sposób opowiadały o tym, co widziały i czego doświadczyły. Jedna była przedszkolanka, która pracowała na Ukrainie, wspomniała o „tej żydowskiej kwestii podczas wojny”. Gdy w 1942 roku razem z innymi kobietami przekraczała granicę między Niemcami a strefą okupacyjną na Wschodzie, przeszła krótkie szkolenie. Pamiętała hitlerowskiego urzędnika w „złoto-brunatnym mundurze”, który uspokajał ją i jej koleżanki, że nie powinny się obawiać, jeśli usłyszą odgłosy strzałów – to „tylko paru Żydów zostanie zastrzelonych”[2]. Skoro strzelania do Żydów podczas wojny nie uważano za powód do niepokoju, jak te kobiety reagowały po przybyciu na miejsce zatrudnienia? Czy odwracały wzrok, czy też chciały widzieć więcej i mocniej się angażować? Czytałam pionierskie badania historyków[3] – na przykład Gudrun Schwarz i Elizabeth Harvey – które potwierdziły moje podejrzenia co do udziału kobiet w systemie Trzeciej Rzeszy, nie odpowiadały jednak na pytanie o winę bardziej powszechną i głębiej ukrytą po wojnie. Schwarz opisała okrucieństwo żon niektórych esesmanów. Wspomniała między innymi o jednej w Hrubieszowie, która podczas masakry na miejscowym cmentarzu wyjęła mężowi pistolet z ręki i sama strzelała do Żydów; Schwarz nie podaje jednak nazwiska tej morderczyni. Harvey ustaliła, że w Polsce pracowały nauczycielki, które czasami chodziły do getta i kradły rzeczy należące do Żydów. W sumie jednak pozostawało niejasne, jak dużą skalę miał udział kobiet w zbrodniach na terenach wschodnich. Wydawało się, że nikt nie przeszukiwał wojennych i powojennych dokumentów ani pamiętników, by odpowiedzieć na pytania: czy zwykłe niemieckie kobiety brały udział w masowym zabijaniu Żydów? Czy niemieckie kobiety w takich miejscach jak Ukraina, Białoruś i Polska uczestniczyły w Zagładzie w sposób, do którego nie przyznawały się po wojnie? W powojennych dochodzeniach, które prowadzono w Niemczech, Izraelu i Austrii, świadkowie Żydzi mówili o Niemkach jako prześladowczyniach; nie tylko wyniosłych obserwatorkach, ale i brutalnych dręczycielkach. Ocaleńcy na ogół nie

potrafili podać nazwisk tych kobiet; poza tym po wojnie niektóre wyszły za mąż, zmieniły nazwisko i nie sposób ich było odnaleźć. Choć moje badania dotyczyły ograniczonych źródeł, z czasem stało się jasne, że lista nauczycielek i działaczek NSDAP , którą znalazłam w 1992 roku na Ukrainie, to czubek góry lodowej. Setki tysięcy niemieckich kobiet wyjechało na okupowany Wschód – czyli do Polski i na zachodnie terytoria dawnego Związku Radzieckiego, a zatem na obecną Ukrainę, Białoruś, Litwę, Łotwę i do Estonii – by tam stać się integralną częścią hitlerowskiej machiny zniszczenia. Jedną z tych kobiet była Erna Petri. Natrafiłam na jej nazwisko w lecie 2005 roku w archiwach United States Holocaust Memorial Museum w Waszyngtonie. Muzeum udało się nabyć mikrofilmy zawierające kopie dokumentacji wschodnioniemieckiej tajnej policji (Stasi). Wśród tych akt znalazły się protokoły przesłuchań oraz procesu Erny i jej męża Horsta Petriego, oskarżonych o zastrzelenie Żydów na terenie swego majątku w okupowanej Polsce. W sposób wiarygodny, z drobnymi szczegółami Erna Petri opisała na wpół nagich chłopców żydowskich, którzy zaczęli chlipać, gdy wyciągnęła pistolet. Przepytywana przez śledczego, jak ona, matka, mogła zamordować takie małe dzieci, kobieta powołała się na panujący wówczas antysemityzm i pragnienie, by wykazać się przed mężczyznami. Ten okrutny postępek nie czynił z niej społecznego wyrzutka. W moich oczach stała się ucieleśnieniem narodowosocjalistycznego reżymu. Udokumentowane przypadki zbrodniarek w pewnym stopniu wskazywały na znacznie powszechniejsze zjawisko, które wyciszano, pomijano i nie dość dokładnie zbadano. Biorąc pod uwagę ideologiczną indoktrynację ludzi, którzy dorastali w czasach Trzeciej Rzeszy, masową mobilizację do kampanii wschodniej oraz kulturę ludobójczej przemocy wbudowaną w nazistowskie podboje i kolonizację, doszłam do wniosku – jako historyk, nie prokurator – że Żydów i innych „wrogów” hitlerowskiego imperium musiało zabijać bardzo wiele kobiet; więcej, niż o tym pisano podczas wojny i niż postawiono przed sądem po wojnie. Choć udokumentowane przypadki bezpośredniego udziału w morderstwach są nieliczne, należy je traktować poważnie, a nie pomijać jako anomalie. Hitlerowskie morderczynie nie stanowiły grupy wyjątkowych socjopatek. Wierzyły, że ich brutalne czyny to uzasadnione akty zemsty na wrogach Rzeszy; takie postępowanie uważały za wyraz lojalności. W oczach Erny Petri nawet bezbronni żydowscy chłopcy, którzy uciekli z bydlęcego wagonu wiozącego ich na śmierć, nie byli niewinni; byli tymi, którym o mało co udałoby się umknąć. Europa Wschodnia nieprzypadkowo stała się miejscem, gdzie hitlerowcy i ich współpracownicy przeprowadzali morderstwa na masową skalę. Historycznie region ten zamieszkiwała największa liczba Żydów, a spora ich część, zdaniem narodowych socjalistów, uległa niebezpiecznej „bolszewizacji”. Żydów zachodnioeuropejskich wywożono na tereny Polski, Białorusi, Litwy i Łotwy, gdzie

zupełnie jawnie ich rozstrzeliwano, zagazowywano i zabijano różnymi innymi metodami. Historia Zagłady jest nieodłącznie związana z hitlerowskim imperialnym podbojem Europy Wschodniej, który zmobilizował wszystkich Niemców. W narodowosocjalistycznym słowniku przynależność do Volksgemeinschaft, czyli „Wspólnoty Narodowej”, oznaczała udział we wszystkich kampaniach Rzeszy, łącznie z „ostatecznym rozwiązaniem”. Jego wykonawcami były najpotężniejsze instytucje, poczynając od SS i policji; kierowali nimi mężczyźni, ale wśród personelu znajdowały się także kobiety. W kręgach rządowych pracujące zawodowo panny i mężatki wiązały się ze sprawującymi władzę mężczyznami i tym samym też zyskiwały znaczną władzę, również nad najbardziej bezbronnymi poddanymi reżymu. Kobiety przydzielone do instytucji wspierających wysiłek militarny, gdzie zastępowały wysyłanych na front mężczyzn, mogły wydawać rozkazy podwładnym, a w nazistowskiej hierarchii zajmowały stanowiska od samego dołu do samej góry. Na wschodnim dworze Hitlera pracowały sekretarki – między innymi Christa Schroeder, która zapisywała to, co Führer dyktował w bunkrze pod Winnicą. W liście napisanym po wyprawie przez ukraińską wieś, gdzie bankietowała z regionalnymi niemieckimi dowódcami i odwiedzała kolonie „etnicznych Niemców” (Volksdeutsche), rozważała przyszłość nowej niemieckiej „przestrzeni życiowej” (Lebensraum): Nasi ludzie, którzy się tu osiedlają, z pewnością nie mają lekko, ale z drugiej strony, stoi przed nimi tyle możliwości stworzenia czegoś wielkiego. Oczywiście im dłużej się przebywa w tym ogromnym kraju i poznaje jego różnorodne możliwości rozwoju, tym bardziej nasuwa się pytanie, kto ma w przyszłości wykonywać te wielkie zadania. Dochodzi się do wniosku, że obcy naród nie jest do tego najwłaściwszy, w ostatecznym rachunku także i z tego względu, że i tak w końcu doszłoby do pomieszania warstwy panującej, a więc elementu niemieckiego, z obcym narodem. Byłoby to całkowicie sprzeczne z naszym przekonaniem o konieczności utrzymania nordyckiego dziedzictwa i dalsza historia Niemiec mogłaby mieć podobny przebieg jak na przykład historia Rzymian[4].

Schroeder znajdowała się oczywiście w bardzo niezwykłym miejscu, wśród nielicznych wybrańców; jej słowa świadczą jednak, że sekretarki w terenie były świadome swej imperialnej roli[5], a sposobowi, w jaki pojmowały misję Niemców, dawały wyraz w rasistowskiej, kolonialnej wręcz terminologii, którą zazwyczaj posługują się męscy zdobywcy i zarządcy. Jako samozwańcze władczynie Niemki na okupowanym Wschodzie otrzymały bezprecedensową kontrolę nad „podludźmi”; miały prawo gnębić, a nawet zabijać tych, których uważały za „społeczne szumowiny”, jak to po wojnie określiła pewna sekretarka spod Mińska. W potężnej państwowej machinie zniszczenia kobiety te znalazły się blisko władzy. Znalazły się również blisko scen zbrodni: w małych miasteczkach, gdzie zajmowały się codzienną pracą, nie sposób było odciąć się od horroru gett, obozów i masowych egzekucji. Brakowało podziału na front domowy

i front bitewny. Kobiety od razu więc mogły się przyłączyć do orgii przemocy. Na tych skrwawionych ziemiach hitlerowskie furie[6] były gorliwymi administratorkami, złodziejkami, prześladowczyniami i morderczyniami. Na Wschód podążyły setki tysięcy kobiet – co najmniej pół miliona. Sama ta liczba świadczy o znaczeniu Niemek w ludobójczym imperium nazistów. Niemiecki Czerwony Krzyż w okresie Trzeciej Rzeszy przeszkolił sześćset czterdzieści tysięcy kobiet, a około czterystu tysięcy podjęło służbę w czasie wojny; większość z nich wysłano na zaplecze frontu lub w pobliże terenów walk na terytoriach wschodnich. Pracowały w szpitalach polowych Wehrmachtu i Waffen-SS, w pociągach zaopatrujących w żywność żołnierzy i uchodźców, w setkach ośrodków organizujących życie towarzyskie niemieckim żołnierzom na Ukrainie, Białorusi, w Polsce i krajach bałtyckich. Niemiecka armia przeszkoliła ponad pięćset tysięcy młodych kobiet do służby pomocniczej – jako radiooperatorki, obserwatorki obrony przeciwlotniczej czy pracownice sztabu; z tego dwieście tysięcy służyło na Wschodzie. Sekretarki organizowały, kontrolowały i rozdzielały potężne dostawy zaopatrzenia konieczne do utrzymania w ruchu machiny wojennej. Liczne organizacje nadzorowane przez NSDAP (takie jak Narodowosocjalistyczna Pomoc Społeczna, czyli Nationalsozialistische Volkswohlfahrt – NSV) czy stworzony przez Himmlera Główny Urząd Rasy i Osadnictwa SS (Rasse- und Siedlungshauptamt) zatrudniały kobiety i dziewczyny jako pracownice społeczne, kontrolerki rasy, doradczynie do spraw osadnictwa, nauczycielki i asystentki szkolne. W jednym z włączonych do Rzeszy regionów Polski utworzono swoiste laboratorium germanizacji, a nazistowscy przywódcy skierowali tam tysiące nauczycielek. Setki kolejnych – w tym młode przedszkolanki wymienione w dokumentach, które znalazłam w Żytomierzu – wysyłano do innych enklaw niemieckiej kolonizacji. Pracując na rzecz budowy nazistowskiego imperium, kobiety te prowadziły rzekomo „konstruktywną” działalność „cywilizacyjną”. Nie sposób jednak oddzielić „konstruktywnych” i destrukcyjnych aspektów hitlerowskiego podboju i okupacji. Większość Niemek, które stały się świadkami przerażającej brutalności wojny i Zagłady, znalazła sposób, by się od nich trzymać z daleka i minimalizować swoją rolę przedstawicielek zbrodniczego reżymu. Jednak trzydzieści tysięcy kobiet sprawdzonych przez SS i Gestapo oraz zatrudnionych w urzędach żandarmerii, Gestapo i więzieniach nie miało możliwości zachowania psychicznego dystansu, a prawdopodobieństwo bezpośredniego udziału w masowych zbrodniach było wysokie. W cywilnej administracji gubernatorów i komisarzy okupowanych terenów zatrudniono kolejnych dziesięć tysięcy sekretarek. Wysłano je do pracy między innymi w takich miastach jak Warszawa, Radom, Grodno, Lida, Równe, Kijów czy Tallin, w instytucjach, które odpowiadały za „dyscyplinowanie” lokalnej ludności, w tym Żydów zamkniętych w gettach i obozach pracy przymusowej, oraz

były zarządzane przez niemieckich urzędników i urzędniczki. Hitlerowskie furie nie zawsze pracowały w biurach nazistowskiego reżymu. Często były to matki, narzeczone i żony, które dołączyły do synów i partnerów pełniących służbę w okupowanej Polsce, na Ukrainie, Białorusi, w państwach bałtyckich i Rosji. Do tej właśnie grupy należały niektóre najokrutniejsze morderczynie. W tej zmobilizowanej masie część kobiet się wyróżnia. Wielozadaniowe sekretarki mordowały zza biurka, ale bywały też sadystkami: niektóre nie tylko wypisywały na maszynie rozkazy likwidacyjne, ale osobiście uczestniczyły w likwidacjach gett oraz w masowych egzekucjach. Żony i kochanki esesmanów nie tylko pocieszały swoich mężczyzn, gdy wracali z podłej pracy, ale niektóre same miały krew na rękach. Zgodnie z nazistowskim sposobem myślenia wyszukiwanie i rozstrzeliwanie Żydów przez kilka godzin oznaczało ciężką pracę, więc kobieca pociecha wykraczała poza stworzenie moralnego sanktuarium w domu: kobiety przygotowywały stoły z jedzeniem i piciem dla swoich mężczyzn w pobliżu miejsc masowych wywózek i egzekucji[7]. W pewnym łotewskim miasteczku młoda stenografka wyróżniała się jako dusza towarzystwa – i masowa zabójczyni. Z czytanych przeze mnie dokumentów wyłaniał się wyraźny obraz splątania seksualnej intymności i brutalności, ale o charakterze bardziej prozaicznym niż sceny przedstawiane w wulgarnej powojennej pornografii. Zdarzało się, że romantycznemu spacerowi kochanków po lesie towarzyszył bezpośredni kontakt z Zagładą. Czytałam o niemieckim komisarzu i jego kochance-sekretarce na Białorusi, którzy w zimie zorganizowali polowanie. Ponieważ brakowało zwierząt, strzelali do Żydów, zmuszonych do powolnej wędrówki przez śnieg. Kobiety sprawujące oficjalne stanowiska w Trzeciej Rzeszy – takie jak Gertrud Scholtz-Klink[8], przewodnicząca Narodowosocjalistycznego Związku Kobiet i „przywódczyni kobiet Rzeszy” – były może bardzo widoczne, ale pozostawały raczej marionetkami: nie miały większej władzy politycznej. Z kolei działalność kobiet w wielu innych rolach właściwie ani nie została zbadana przez historyków, ani nie jest elementem powszechnej wiedzy. Ta biała plama szczególnie rzuca się w oczy w odniesieniu do kobiet na okupowanych terenach wschodnich. Wszystkie niemieckie kobiety musiały się przyczyniać do wysiłku wojennego, w rolach i płatnych, i bezpłatnych. Zarządzały domostwami pozbawionymi mężczyzn, rodzinnymi gospodarstwami rolnymi i firmami. Pracowały w fabrykach i biurach. Dominowały zarówno w rolnictwie, jak i w typowo kobiecych zawodach, takich jak pielęgniarstwo czy praca biurowa. W czasach Republiki Weimarskiej i Trzeciej Rzeszy stanowiły dwadzieścia pięć do trzydziestu procent nauczycieli. W miarę rozbudowy aparatu terroru otwierały się przed Niemkami nowe ścieżki kariery, na przykład w obozach koncentracyjnych. O ile czyny strażniczek obozowych zostały zbadane i opisane przez dziennikarzy i badaczy, o tyle znacznie

mniej wiadomo o kobietach odgrywających role tradycyjne – o kobietach, których nie ćwiczono w okrucieństwie, a które przypadkiem lub celowo wybrały służbę zbrodniczej polityce reżymu. Niniejsza książka to opowieść o nauczycielkach, pielęgniarkach, sekretarkach, pracownicach socjalnych i żonach – o ich losach na wschodzie Europy, gdzie doszło do większości najgorszych zbrodni Rzeszy. Ambitne młode kobiety otrzymały od narodowosocjalistycznego imperium szanse na awans; dostały możliwość uwolnienia się od represyjnych praw, burżuazyjnych obyczajów i tradycji społecznych, narzucających życiu w Niemczech dyscyplinę i ograniczenia. Na terenach wschodnich, w bardziej otwartym systemie, kobiety były świadkami potwornych czynów lub same je popełniały, częściowo widząc w tym szanse zawodowe i wyzwalające doświadczenie. Głównym tematem Furii Hitlera jest transformacja konkretnych osób w przemyśle Zagłady: w biurach, wśród okupacyjnej elity, na polach śmierci[9]. Często te, które – wydawałoby się – powinny być najmniej skłonne do uczestnictwa w potwornościach Holokaustu, angażowały się i wplątywały najgłębiej. Kobiety przedstawione w tej książce pochodzą z różnych środowisk i regionów – rolniczej Westfalii, kosmopolitycznego Wiednia, przemysłowej Nadrenii – pokoleniowo jednak należą do tego samego przedziału populacji (siedemnaście do trzydziestu lat). Wszystkie osiągnęły pełnoletniość w okresie między dojściem Hitlera do władzy a jego upadkiem. Czasami natrafiałam na źródło informacji, które pozwalało zadać pytania sięgające głębiej. Dlaczego te kobiety okazały się tak brutalne? Jak po wojnie postrzegały czas spędzony na Wschodzie? Bez szczegółowych protokołów przesłuchań, pamiętników i prywatnych świadectw, takich jak dzienniki czy listy, a także bez wielu niezwykłych wywiadów niemal niemożliwe byłoby ustalenie, co myślały, jakie były ich poglądy przed wojną, w jej trakcie i później. Po kapitulacji Rzeszy mało która niemiecka kobieta mówiła otwarcie o swoich doświadczeniach[10]. Zbyt się wstydziły lub bały, by opowiadać, z czym się zetknęły i co robiły. Ich wstyd niekoniecznie wynikał z poczucia winy. Niektóre miały dobre wspomnienia z czasów, które uznano za złe: dość wysokie pobory[11], pierwsze romanse, służba, piękne wille, wystawne przyjęcia i rozległe połacie ziemi. Przyszłość Rzeszy wydawała się świetlana, Niemcy panowali nad większością Europy. Dla wielu mężczyzn i kobiet ten okres poprzedzający militarną klęskę stanowił kulminacyjny punkt w ich życiu. Milczenie na temat Żydów i innych ofiar Zagłady odzwierciedla także samolubstwo młodości i ambicję, atmosferę ideologiczną, w której te niemieckie dziewczęta dorastały, oraz wpływ tego okresu, gdy kształtowała się ich osobowość – tak silny, że trwał jeszcze długo po wojnie. Kobiety te jako nastolatki,

pracownice czy młode mężatki snuły własne plany, czy to w małym gospodarstwie w Szwabii, czy w gwarnym portowym mieście jak Hamburg. Chciały mieć szanowaną, dobrze płatną pracę. Chciały mieć przyjaciół, nosić ładne ubrania; podróżować, cieszyć się większą swobodą. Gdy podziwiały się w nowych uniformach Czerwonego Krzyża, z dumą pokazywały świadectwo ukończenia kursu opieki nad dziećmi finansowanego przez NSDAP lub świętowały pierwszy dzień pracy w charakterze maszynistki w biurze Gestapo, wówczas stawały się – celowo czy nie – częścią narodowosocjalistycznego reżymu. Być może nie ma się co dziwić, że ani przed samymi sobą, ani przed nami, wtedy ani po latach, na salach sądowych ani w spisywanych wspomnieniach te młode kobiety nie potrafiły przyznać, z czym naprawdę wiązało się ich uczestnictwo w hitlerowskiej machinie. Bezpośrednio po wojnie ujawnienie niewyobrażalnych wręcz postępków najgorszych strażniczek więziennych, takich jak Irma Grese i Ilse Koch, prawdopodobnie uniemożliwiło bardziej zniuansowaną dyskusję na temat udziału i winy kobiet. Procesy strażniczek stały się źródłem utrzymanych w tonie sensacji opowieści o sadyzmie kobiet, dodatkowo napędzanych powojenną skłonnością do pornografii w stylu nazistowskim. Równocześnie zwykłe Niemki powszechnie przedstawiano jako ciche bohaterki, które muszą posprzątać bałagan po wstydliwej przeszłości, ofiary gwałcicieli z Armii Czerwonej albo flirciary zabawiające amerykańskich żołnierzy. Rodzące się nurty feministyczne podkreślały wiktymizację kobiet, a nie ich zbrodniczą działalność. Ten pełny współczucia wizerunek przetrwał właściwie do dziś, mimo popularności takich powieści jak zekranizowany i nagrodzony Oscarami Lektor Bernharda Schlinka[12]. We współczesnych niemieckich miastach widuje się pomniki i tablice poświęcone „odgruzowywaczkom”. Ocenia się, że w samym tylko Berlinie około sześćdziesięciu tysięcy kobiet sprzątało i wywoziło gruz, odrzucając przeszłość na rzecz przyszłości. Wychwala się je za inspirowanie zachodnioniemieckiego cudu gospodarczego i wschodnioniemieckiego ruchu robotniczego. Do powojennych mitów należy również ten, według którego kobiety były apolityczne. Wiele z nich po wojnie zeznawało w sądzie lub wyjaśniało w ustnych opowieściach, że „tylko” organizowały pracę w biurze albo skupiały się na codziennych sprawach, zapewniały opiekę lub pomagały w pracy innym Niemcom stacjonującym na Wschodzie. Nie dostrzegały – a może wolały nie dostrzegać – jak ich pozornie drobny wkład w działanie państwowych instytucji przyczynia się do funkcjonowania ludobójczego ustroju. Nazistki – w kwaterze głównej NSDAP w Kijowie, w biurach Wehrmachtu, SS i policji w Mińsku czy za bramami strzeżonych willi w Lublinie – nie tylko wypełniały „kobiece zadania”. Jak długo umieszcza się Niemki w innej sferze albo minimalizuje ich polityczne wpływy, tak długo połowa ludobójczego społeczeństwa jest – słowami Ann Taylor Allen – „obdarzona niewinnością zbrodni współczesnego państwa” i znajduje się „poza

samą historią”[13]. Nie można uznawać, że cała populacja niemieckich kobiet (w 1939 roku licząca niemal czterdzieści milionów) to ofiary. Jedna trzecia Niemek – trzynaście milionów kobiet – aktywnie działała w organizacjach narodowosocjalistycznych, a liczba członkiń NSDAP stale rosła aż do końca wojny. Udział kobiet w historii w ogóle jest niedoceniany; tak samo i w tym przypadku – co okazuje się może nawet bardziej problematyczne, jeśli wziąć pod uwagę implikacje moralne i prawne – kwestia udziału kobiet w zbrodniach Trzeciej Rzeszy nie została w pełni opracowana i wyjaśniona[14]. Ogromna liczba zwykłych Niemek nie zaliczała się do ofiar, a te mniej spektakularne formy udziału kobiet w Zagładzie wciąż czekają na zbadanie. Oczywiście należy unikać generalizacji i mówienia o wszystkich Niemkach. Jak jednak możemy zyskać jakieś pojęcie na temat ich roli w kontekście Zagłady – od niosącej pomoc przez neutralnego świadka po morderczynię i wszystkie odcienie szarości po drodze? Jak możemy precyzyjniej umiejscowić kobiety w ludobójczej machinie reżymu?[15] Przypisywanie ludzi do takich kategorii jak „współuczestnik” czy „sprawca zbrodni” nie wyjaśnia, jak działał system i jak zwykłe kobiety stawały się świadkami czy uczestniczkami Zagłady. Więcej daje przyjrzenie się strukturze władzy w ustroju nazistowskim i dokładniejsze rozpoznanie, kto co komu zrobił i gdzie to się stało. Na przykład naczelniczka wydziału dochodzeniowego w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt – RSHA) bezpośrednio decydowała o losach tysięcy dzieci, a czyniła to przy pomocy niemal dwustu agentek rozsianych po całym kraju[16]. Zbierały one informacje dotyczące „zdegenerowanej rasowo” młodzieży, którą uznawano za przyszłych kryminalistów. Opracowały specjalny system oznaczania kolorami różnych kategorii, na które podzielono około dwóch tysięcy dzieci żydowskich, dzieci „cygańskich” i innych „przestępców” zamkniętych w specjalnych obozach. Takie organizacyjne, typowo urzędnicze umiejętności uważano za „kobiece” i właściwe w nowoczesnym, biurokratycznym podejściu do „zwalczania przestępczości”. Do przedstawienia kobiet będących świadkami, współuczestniczkami i sprawczyniami posłużyły mi następujące źródła: niemieckie dokumenty z czasu wojny, protokoły sowieckich śledztw w sprawie zbrodni wojennych, wschodnioniemieckie akta policyjne i protokoły sądowe, zachodnioniemieckie i austriackie akta śledztw i procesów, dokumentacja zgromadzona w Centrum Dokumentacji Szymona Wiesenthala w Wiedniu, opublikowane wspomnienia, prywatna korespondencja i dzienniki z okresu wojny oraz wywiady ze świadkami w Niemczech i na Ukrainie. Oficjalna dokumentacja z okresu istnienia Trzeciej Rzeszy – podania esesmanów o zezwolenie na małżeństwo, spisy pracowników administracji cywilnej, akta Czerwonego Krzyża oraz raporty placówek NSDAP –

okazały się cenne dla ustalenia nazwisk kobiet na różnych stanowiskach i szczegółów ich biografii oraz dla naświetlenia szkolenia ideologicznego w organizacjach, do których należały. Niemniej jednak tego rodzaju dokumenty, choć pisane ręcznie czy na maszynie przez konkretne osoby, nie ujawniają tożsamości i motywów działania. Biograficzne portrety, zagłębiające się w osobiste doświadczenia i ewoluujące z biegiem czasu poglądy, wymagają oparcia się w większym stopniu na tym, co niemieccy naukowcy trafnie nazywają „dokumentacją ego”. To autoprezentacje stworzone przez osoby będące tematem dochodzenia: ich zeznania, listy, pamiętniki i wywiady. Relacje te, pochodzące głównie z okresu powojennego, nasuwają wiele poważnych pytań, nie wolno jednak odrzucać ich jako źródła historycznego. Z czasem można się nauczyć, jak je czytać i jak ich słuchać, jak wychwytywać pominięcia, przerysowania i konformizm wobec literackich tropów i banału. Trzeba też weryfikować ich zgodność z prawdą. Szczególna wartość tkwi jednak w ich subiektywizmie. Istnieją znaczne różnice między zeznaniami przed prokuratorem, nagraniami historii mówionej bądź rozmową z dziennikarzem czy historykiem a wspomnieniami[17]. Narratorka przykrawa swoją opowieść tak, by spełnić oczekiwania słuchacza, i opowieść ta może się zmieniać w czasie, ponieważ narratorka dowiaduje się więcej o swojej przeszłości z innych źródeł; zmieniają się także zadawane przez słuchacza pytania. Na przykład w relacjach opublikowanych w latach osiemdziesiątych brakuje takiej wrażliwości na wydarzenia Zagłady jak we wspomnieniach wydanych w początkach XXI wieku. Niedawne publikacje często podnoszą kwestię wiedzy i uczestnictwa, ponieważ kobieta świadek oczekuje, że czytelnik lub słuchacz zapyta: „Co wiedziałaś o prześladowaniu Żydów? Co widziałaś?”. Ponadto wspomnienia – zazwyczaj spisywane w starszym wieku – to często wspólne przedsięwzięcie rodzicielki i jej potomków. Stary już świadek czasów wojny chce pozostawić dokument, zapisać dramatyczny rozdział w historii rodziny; świadomość, że wspomnienia będą czytane przez kolejne generacje, powstrzymuje autora od szczerości czy dosłowności w odmalowywaniu spotkań z Żydami, entuzjazmu dla narodowego socjalizmu czy uczestnictwa w masowych zbrodniach. Czasami o takich czy innych sprawach musimy wnioskować z lakonicznych wzmianek lub odszyfrowywać to, czego nie napisano wprost. W kilku przypadkach dzięki bezpośredniemu kontaktowi z autorką mogłam dopytać o szczegóły. Nie należy z góry zakładać, że autorki wspomnień czy świadkowie celowo kłamią lub ukrywają fakty, a na odkrycie czeka jakaś straszna prawda. Tłumienie bolesnych wspomnień to sposób na radzenie sobie z nimi. Kobieta, która publikuje wspomnienia, chce zostać zrozumiana, chce potwierdzić sens swego życia, a nie wystawiać się na osąd czy wręcz potępienie. Przedzierając się przez bardzo liczne

relacje, zaczęłam rozróżniać, które są bardziej wiarygodne. W badaniach nad Zagładą i ludobójstwem przyjmuje się powszechnie, że system odpowiedzialny za masowe zbrodnie nie mógłby funkcjonować bez powszechnego udziału społeczeństwa, a jednak niemal wszystkie opowieści o Zagładzie pomijają połowę jego populacji, zupełnie jakby historia kobiet toczyła się gdzie indziej. To nielogiczne podejście i zastanawiające pominięcie. Dramatyczne historie Niemek pokazują, co się może zdarzyć, gdy kobiety o różnym pochodzeniu i wykonujące różne zawody zostają zmobilizowane do udziału w wojnie i przystają na ludobójstwo. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

1

Stracone pokolenie niemieckich kobiet Mężczyźni i kobiety, którzy zorganizowali system terroru Trzeciej Rzeszy i nim kierowali, byli zaskakująco młodzi[18]. Gdy w styczniu 1933 roku czterdziestotrzyletni Hitler został kanclerzem Niemiec, ponad dwie trzecie jego zwolenników nie skończyło jeszcze czterdziestu lat. Przyszły szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy Reinhard Heydrich miał trzydzieści siedem lat, gdy przewodniczył konferencji w Wannsee i przedstawiał plany masowej eksterminacji Żydów w Europie. Legiony sekretarek, utrzymujących w ruchu machinę masowych zbrodni, mieściły się w przedziale wiekowym od osiemnastu do dwudziestu pięciu lat. Pielęgniarki, które pracowały w strefie działań wojennych, asystowały przy eksperymentach medycznych i robiły śmiertelne zastrzyki, także były młode. Kochanki i żony elity SS, których zadanie polegało na rodzeniu zdrowego potomstwa, by zapewnić czystość rasy aryjskiej, były – oczywiście – w wieku rozrodczym. Przeciętny wiek strażniczek w obozach koncentracyjnych to dwadzieścia sześć lat; najmłodsza miała zaledwie piętnaście, gdy skierowano ją do obozu Gross-Rosen na Dolnym Śląsku. Reżymy oparte na terrorze karmią się idealizmem i energią młodych ludzi, formując z nich posłuszne kadry ruchów masowych czy sił paramilitarnych, a nawet czyniąc sprawcami ludobójstwa. Niemcy, którzy mieli pecha dorastać podczas I wojny światowej, tworzyli odrębną grupę, spaczoną we wciąż nie do końca rozpoznany sposób. Jeden z historyków nazwał to pokolenie młodych ludzi „bezkompromisowym”: zagorzałymi ideologami i pewnymi siebie profesjonalistami, którzy zaspokajali swoje ambicje w elitarnym SS, opracowując w Berlinie machinę Zagłady[19]. W ludobójstwie uczestniczyło także pokolenie młodych kobiet – nie u steru, ale jako operatorki tej machiny. To, co wyróżniało młode pracownice i małżonki – te żeńskie kadry umożliwiające Zagładę, te kobiety, które podczas II wojny światowej pojechały na Wschód i stały się naocznymi świadkami, współuczestniczkami lub sprawczyniami morderstw – to fakt, że w większości urodziły się podczas boomu demograficznego po I wojnie światowej, na przełomie dwóch epok[20]. Pod koniec 1918 roku Cesarstwo Niemieckie legło w gruzach na skutek klęski militarnej, żołnierze się zbuntowali, a kajzer, uznany za zbrodniarza wojennego, uciekł do Holandii. Patriarchalny świat starego reżymu się zawalił, a na jego gruzach wszystkie opcje polityczne wydawały się możliwe.

Nowy porządek na modernizującym się Zachodzie – pierwszy eksperyment Niemiec z demokracją, wzorowany na modelu amerykańskim i brytyjskim – przyniósł kobietom szansę na większą wolność osobistą i władzę. W styczniu 1919 roku Niemki po raz pierwszy mogły wziąć udział w wyborach, a konstytucja weimarska oficjalnie zapewniała równość płci, przynajmniej na papierze. Była to zmiana niezwykła, jeśli wziąć pod uwagę, że aż do 1908 roku kobietom nie wolno było uczestniczyć w działalności politycznej, a w społeczeństwie niemieckim zajmowały pozycję podporządkowaną jako płeć „niższa”. Większość Niemek uważała to za naturalne. Choć I wojna światowa zmusiła je do wejścia w sferę publiczną i podjęcia pracy związanej z wysiłkiem wojennym – w fabrykach, transporcie miejskim i urzędach – nie miały niemal żadnego doświadczenia w polityce, a większość zadowalała się oświadczeniem o własnej apolityczności. Po załamaniu się monarchii scena polityczna, dotychczas przed kobietami zamknięta, nagle stanęła otworem. Republika Weimarska okazała się areną eksplozji rozlicznych ruchów, bojówek paramilitarnych i zorganizowanych partii o wszelkich odcieniach politycznych[21]. W samym tylko Monachium w początkach lat dwudziestych rodząca się wówczas partia nazistowska była jedną z czterdziestu podobnych grup. Większość dumnie nazywała się volkistowskimi (völkisch), co miało sugerować ich „ludowy” charakter – tyle że w tym przypadku „lud” oznaczał wyłącznie Niemców[22]. Te cieszące się popularnością ruchy były otwarcie nacjonalistyczne, ksenofobiczne i antysemickie. Dążyły do jedności narodowej przez rasizm, odrzucały idee wolnościowe i demokrację parlamentarną jako zagraniczną ingerencję w rzekomy niemiecki sposób życia, w którym panował spokój i porządek. Posługując się wyidealizowanym obrazem przeszłości, ci, którzy wysławiali Volk, cenili jedność niemieckiej krwi i ziemi oraz nieugiętość wojowników. W atmosferze powojennego upokorzenia mity narodowego odrodzenia i oczekiwania na zbawcę, który przywróci krajowi honor – propagowane przez liczne partie ludowe – działały zwłaszcza na młodzież i na biedaków ze wsi. Wkład niemieckich kobiet w samo powstawanie ruchów prawicowych był prawdopodobnie minimalny. Mężczyźni niechętnie dzielili się tradycyjną dominacją w polityce, a sprawy kobiet uważano za kwestię drugorzędną, nie za krajowy priorytet. Weimarskie partie volkistowskie czerpały siłę z męskiego świata frontów bitewnych, a nie z kobiecego świata frontów domowych. Kobiety były lepiej reprezentowane w tradycyjnych, przedwojennych partiach, takich jak katolicka Niemiecka Partia Centrum (Deutsche Zentrumspartei) i Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (Sozialdemokratische Partei Deutschlands – SPD). Jedynie radykalna mniejszość, głównie mieszkająca w miastach, popierała ruch komunistyczny (którego współprzywódczynią była Róża Luksemburg, zamordowana po nieudanym powstaniu w Berlinie).

Nie istniał jeszcze wówczas zaangażowany ruch wyzwolenia kobiet w rodzaju tego, który zrodził się w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych[23]. W polityce, kulturze i społeczeństwie Republiki Weimarskiej „kwestia kobieca” występowała w bardziej rozproszonych, czasem sprzecznych z sobą formach – na przykład zorganizowanych kampaniach dotyczących prostytucji, antykoncepcji, przyjemności z seksu, reformy opieki społecznej, warunków pracy i pomocy dla niemieckich uchodźców z terytoriów odebranych krajowi na mocy traktatu wersalskiego. Ruch uprzednio zjednoczony wokół kwestii praw wyborczych rozsypał się teraz na rozliczne kampanie. Niektóre bywały kontrowersyjne, jak te opowiadające się za swobodą seksualną i wolnością eksperymentowania, miały charakter radykalnie nowatorski i budziły oburzenie prawicy, równocześnie dodając odwagi lewicy. Organizacje kobiece często twierdziły, że są apolityczne, ale w rzeczywistości ich upominanie się w krajowym parlamencie o wartości dotyczące kobiet czy rodziny było czymś więcej niż jedynie dekoracją. Te wartości w najbardziej natarczywy, zazwyczaj wykluczający sposób określały, co to znaczy być Niemcem. Kobieca sekcja Niemieckiej Ligi Kolonialnej od dawna walczyła z rasowym mieszaniem się Niemców za granicą, a Stowarzyszenie Gospodyń Niemieckich uczyło młode kobiety, jak prowadzić prawdziwy niemiecki dom, w którym wykorzystuje się służbę domową, kupuje niemieckie produkty i którym w naukowy sposób kieruje zdecydowanie patriotyczna pani domu w nieskazitelnie czystym fartuchu[24]. Występowały też trendy przeciwne, takie jak działania Stowarzyszenia na rzecz Ochrony Matek i Reformy Seksualnej, wspomagającego niezamężne matki i prowadzącego domy dla samotnych kobiet z dziećmi. Niemniej jednak nawet w tym radykalnym ruchu, powstałym jeszcze przed I wojną światową, działała prężna grupa lekarzy i pielęgniarek, mężczyzn i kobiet, coraz usilniej szukających w „nauce rasowej” rozwiązań problemów społecznych związanych z kobietami. Lata dwudzieste przyniosły przeciętnym Niemcom ogromną swobodę – wolność słowa, czas po pracy, mobilność, handel, usługi społeczne – i dały szansę na większy udział w polityce. Zarazem radio, prasa i samochody przenosiły na wieś miejskie tempo życia, a często również związany z tym zamęt. Okazało się, że jest to więcej, niż przeciętny Niemiec by sobie życzył. Wśród chaosu i niepewności, niesionych przez nowoczesność i demokrację, coraz atrakcyjniejszy wydawał się powrót do porządku i tradycji. Kruchą republiką targały ruchy kontrrewolucyjne. Zawiedzeni patrioci i pozbawieni władzy monarchiści odmawiali uznania klęski Niemiec i kontynuowali upartą walkę w okopach, teraz już metaforycznych, przeniesionych na ulice niemieckich miast; występowali przeciwko nowym wrogom – czerwonemu widmu komunizmu i weimarskim „listopadowym zbrodniarzom”, sygnatariuszom zawieszenia broni w listopadzie 1918 roku – którzy „zadali Niemcom cios w plecy”. Dawna i nowa prawica o przegraną Niemiec

w wojnie oskarżała warunki na froncie wewnętrznym, a nie na froncie bitewnym; ten wewnętrzny zaś przedstawiano głównie pod dwiema postaciami: męczennicy, kobiety wycieńczonej na skutek blokady dostaw żywności do Niemiec przez Ententę oraz żydowskiego cywila, stereotypowo rysowanego jako kapitalistyczny oszust lub polityk. Takie mity i uprzedzenia przyczyniały się do politycznej polaryzacji i dysfunkcjonalnych koalicji kruchej republiki. Sytuacje patowe pokonywano wezwaniami do nowych wyborów. Niemal cały czas toczyły się kampanie, a Niemców wyczerpywała polityczna kultura agitpropu i typowe dla niej, szyte grubymi nićmi połączenie masowej reklamy i zastraszania, często rzeczywiście kończące się wyborami. W okresie od 1919 do 1932 roku władzę sprawowało dwadzieścia jeden różnych rządów koalicyjnych. To w takich właśnie Niemczech – dręczonych sporami politycznymi i niepewnością nieustannych elekcji, z gwałtowną inflacją, a zarazem z ekscytującymi perspektywami nowoczesności – dorastała większość kobiet, które później brały udział w ludobójczych przedsięwzięciach Hitlera. Zwrot niemieckich kobiet ku skrajnej prawicy nie rozpoczął się od partii narodowosocjalistycznej[25]. Z trzydziestu różnych oficjalnych ugrupowań politycznych epoki weimarskiej kobiety głosowały na NSDAP w konserwatywnej, ale nie dysproporcjonalnej większości, nawet w szczytowym momencie popularności tej partii w 1932 roku. Dla niemieckich konserwatystek NSDAP była w gruncie rzeczy opcją najmniej atrakcyjną, ponieważ narodowi socjaliści nie przyjmowali kobiet w swoje szeregi i nie umieszczali na listach wyborczych. Ówczesne politykierstwo, o strategii wypracowanej w piwiarniach i wyniesionej na ulice, było domeną mężczyzn. Pod koniec lat dwudziestych kobiety w uniformach mogły maszerować w demonstracjach, ale nie paradować przed samym Führerem. W oficjalnej historii partii Siostry Czerwonej Swastyki – jak nazywano pielęgniarki zajmujące się żołnierzami z Oddziałów Szturmowych – upamiętniano w sposób sentymentalny; w tych pierwszych dniach przelano dużo krwi, więc pielęgniarki musiały się opiekować rannymi. Kobiety, które w latach dwudziestych wspierały ruch narodowosocjalistyczny, idealizowane jako karmicielki, odesłano do podrzędnych zadań. Mimo tego ruch hitlerowski pozostawał dla niektórych kobiet atrakcyjny; z własnej inicjatywy tworzyły organizacje pomocnicze, takie jak Frauenkampfbund (założony w roku 1926), dążące do społecznej i politycznej integracji kobiet w narodowej społeczności. Niemieckie kobiety popierające Hitlera odgrywały rolę przy urnach wyborczych, w biurach partii i w domu. Jedna z pierwszych działaczek opowiadała o politycznym przebudzeniu kobiet pod wpływem ruchu narodowosocjalistycznego, jak również o ich roli we wczesnych starciach i wyborach: Kobiety nie mogły się nie włączyć w tę walkę, ponieważ dotyczyła także ich przyszłości i przyszłości ich dzieci. […] Potem usłyszałyśmy pierwszego narodowosocjalistycznego mówcę. Słuchałyśmy. Chodziłyśmy na coraz więcej mityngów. Usłyszałyśmy Führera […]. Mężczyźni stali w pierwszych

rzędach. Kobiety jak zwykle wypełniały swoje obowiązki. Nieraz nocą matki niespokojnie nasłuchiwały powracających kroków. Wiele kobiet wyglądało na ciemne ulice Berlina, wypatrując męża czy syna, który ryzykował zdrowie i życie w walce z podludźmi. Wiele ulotek składano, by mężczyźni z SA mogli je zostawiać w skrzynkach pocztowych. Wiele cennych godzin spędzano w kuchniach i pokojach [członków] SA. Zawsze zbierano pieniądze. Nową wiarę przekazywano sobie z ust do ust. Żadna droga nie była za długa, żadna służba partii zbyt mało znacząca[26].

Choć niemieckie kobiety aktywnie wspierały ruch narodowosocjalistyczny, nie można ich obwiniać za wyniesienie Hitlera do władzy[27]. Nie wybrano go w sposób demokratyczny; został mianowany kanclerzem przez gromadę starszych mężczyzn z wyższych klas, którzy uważali, że potrafią się posłużyć młodym parweniuszem do zduszenia lewicy i zawrócenia kraju na konserwatywny kurs. Gdy tylko Hitler stanął u steru rządu, wykorzystał wraz ze swoimi zwolennikami wszystkie szanse i możliwości prawne, by przekształcić Niemcy w jednopartyjną dyktaturę i państwo jednorasowe[28]. Prawa obywatelskie zawieszono w lutym 1933 roku, niecały miesiąc po objęciu władzy przez narodowych socjalistów. Przeciwników politycznych aresztowano i wtrącono do więzień lub wywieziono do nowo utworzonego obozu koncentracyjnego w Dachau. Rozwiązano związki zawodowe, bojkotowano żydowskie sklepy, palono książki. Całą służbę cywilną „przebudowano”, zmuszając osoby niearyjskiego pochodzenia do „rezygnacji z pracy”. Wśród prześladowanych znalazło się około ośmiu tysięcy komunistek, socjalistek, pacyfistek i kobiet uznanych za „aspołeczne”[29]. W marcu 1933 roku Minna Cammens, była posłanka do parlamentu z ramienia Socjalistycznej Partii Niemiec, została aresztowana za rozdawanie antyfaszystowskich ulotek. Przesłuchiwana i uwięziona, zginęła z rąk Gestapo. Aresztowano i zabijano także członkinie partii komunistycznej; niektóre znaleziono powieszone w celach. Pierwszy w Trzeciej Rzeszy obóz koncentracyjny dla kobiet powstał w Moringen; trafiły tam także kobiety należące do Świadków Jehowy, które sprzeciwiały się wojnie i odmawiały uznania Hitlera za zbawcę. Linę Haag i inne żony członków kierownictwa Komunistycznej Partii Niemiec (Kommunistische Partei Deutschlands KPD) aresztowano razem z mężami. Gdy Gestapo w porze obiadu prowadziło Haag po korytarzach jej kamienicy, sąsiedzi zamykali drzwi „bardzo cicho i ostrożnie”[30]. Haag spędziła pięć lat w więzieniu i obozach. W izolatce więzienia w Stuttgarcie słyszała rozpaczliwe szepty skazanej na śmierć więźniarki. Innym razem w murach więzienia rozlegały się krzyki, gdy pijany strażnik na cały głos śpiewał ówczesny przebój z budzącym dreszcz przerażenia refrenem: „Gdy będziesz odchodzić, powiedz cicho do widzenia”[31]. Większa liczba więźniarek oznaczała większą liczbę strażniczek rekrutowanych spośród członkiń Narodowosocjalistycznej Ligi Kobiet (Nationalsozialistische Frauenschaft)[32]. Do obozów wysyłano także żeński personel medyczny; pod koniec wojny kobiety stanowiły tam około dziesięciu procent zatrudnionych. Co najmniej trzy tysiące pięćset kobiet przeszkolono na Aufseherinnen, strażniczki –

obozowe – głównie w Ravensbrück, skąd rozsyłano je do różnych obozów, w tym Stutthofu, Auschwitz-Birkenau i Majdanka. Te, które zgłosiły się do tej ponurej pracy na ochotnika, uważały centra masowej zagłady za miejsca zatrudnienia i osobistej szansy. Mundur robił wrażenie, płaca była dobra, a perspektywa sprawowania władzy kusiła. Niektóre strażniczki same miały kryminalną przeszłość albo siedziały w więzieniu i zgłosiły się na Aufseherinnen, widząc w tym możliwość zrehabilitowania się w systemie hitlerowskim. Podczas wojny wiele osób zmuszono do tego rodzaju służby w ramach obowiązkowego zatrudnienia. Gdy już kobiety ukończyły szkolenie, złożyły przysięgę i weszły w system obozów, bardzo nieliczne przejawiały ludzkie odruchy wobec znajdujących się pod ich władzą więźniarek. Strażniczki w obozie w Neuengamme były znane z przerażających wrzasków i bicia[33]. W oczach więźniarek takie „dyscyplinowanie” równało się aktom terroru – tym bardziej zatrważającym, że popełniały je kobiety. Kobiety prześladowały kobiety także poza obozami. Kategorie więźniów specjalnie pozostawiono niedookreślone i elastyczne; każdego można było oskarżyć, że uchyla się od pracy, sabotuje, jest wyrzutkiem lub „elementem aspołecznym”. Pewna kobieta weszła do piekarni i nie pozdrowiła znajdujących się tam sąsiadów oczekiwanym Heil Hitler; przesłuchiwało ją później Gestapo. „Elementy aspołeczne” – włóczędzy, drobne złodziejaszki, prostytutki, „hołota”, która kalała niemieckie ulice i rzucała cień na obraz olśniewającego aryjskiego piękna – były aresztowane, a nawet sterylizowane lub zabijane. Dyktatura nie potrzebuje licznej tajnej policji, jeśli sąsiedzi chętnie szpiclują w imieniu reżymu – ze strachu, konformizmu, fanatyzmu lub złośliwości[34]. Można wtedy załatwić porachunki osobiste i polityczne. Najbardziej bezbronni członkowie społeczeństwa, ci na marginesie, są niepotrzebni. Hitler ogłosił, że miejsce kobiety jest w domu oraz w ruchu narodowosocjalistycznym. Na zjeździe NSDAP w Norymberdze w 1934 roku posłużył się typową wojenną retoryką. „To, co mężczyzna oferuje w postaci bohaterstwa na polu bitwy, kobieta wyrównuje nieskończoną wytrwałością i poświęceniem, niekończącym się bólem i cierpieniem – oświadczył. – Każde dziecko, które wydaje na świat, to bitwa, bitwa toczona dla przetrwania narodu. […] Narodowosocjalistyczna Wspólnota Narodowa opiera się bowiem na mocnych podstawach właśnie dlatego, że miliony kobiet zostało naszymi najbardziej lojalnymi, fanatycznymi współbojowniczkami”[35]. W przemówieniach do członkiń Narodowosocjalistycznej Ligi Kobiet w 1935 i 1936 roku Hitler oświadczył, że matka pięciorga, sześciorga czy siedmiorga dzieci, które są zdrowe i dobrze wychowane, osiągnęła więcej niż kobieta z wykształceniem prawniczym. Odrzucał postulat równouprawnienia kobiet jako marksistowski, „ponieważ wciąga kobietę na teren, na którym siłą rzeczy będzie pośledniejsza. Stawia kobietę w sytuacjach,

które nie mogą wzmocnić jej pozycji w stosunku do mężczyzny i społeczeństwa, a jedynie ją osłabić”[36]. Niemki pragnące zdobyć stopnie naukowe i stanowiska polityczne natrafiały na numerus clausus, a niektóre drogi kariery były dla kobiet całkowicie niedostępne. Alfred Rosenberg, nazistowski ideolog, podsumował to tak: „Dlatego wszystkie możliwości kierunkowania energii kobiet powinny pozostać dla nich otwarte. Ale w jednej sprawie musi panować jasność: tylko mężczyzna może być i pozostać sędzią, żołnierzem i przywódcą kraju”[37]. Nawet na froncie walki o rodzenie dzieci współbojowniczki Hitlera musiały znać swoje miejsce w szeregu, słuchać rozkazów, poświęcać się dla wyższego dobra, mieć nerwy ze stali i cierpieć w milczeniu[38]. Kobietom kazano wyrzec się kontroli nad własnym ciałem, które teraz służyło Rzeszy. Zwycięstwa mierzono nie liczbą porodów, ale liczbą zdrowych aryjskich dzieci. Masowa kampania wybiórczego rozrodu dotyczyła wszystkich niemieckich kobiet różnych pokoleń i klas, które w efekcie cierpiały, ale i podsycały narodowosocjalistyczną wojnę rasową. Błyskawicznie rozwinęło się położnictwo. Zgodnie z cenioną przez reżym czystością i naturalnością ograniczono liczbę cesarskich cięć, a nagradzano karmienie piersią. Nie wszystkie kobiety uważano za odpowiednie wojowniczki. Te, które miały tak zwane dziedziczne zaburzenia (w tym alkoholiczki i cierpiące na kliniczną depresję), prostytutki chore wenerycznie, Romki, Sinti oraz Żydówki zmuszano do aborcji i poddawano przymusowej sterylizacji. Z czterystu tysięcy Niemców niemających żydowskiego pochodzenia, ale poddanych przymusowej sterylizacji kobiety stanowiły połowę. Według historyczki Giseli Bock kilka tysięcy zmarło na skutek spartaczonych zabiegów medycznych[39]. Zwykłe niemieckie kobiety i dziewczęta padały ofiarą donosu: położne i pielęgniarki po narodzinach dziecka meldowały o jego możliwych defektach; czasem już podczas rutynowego badania ginekologicznego matce zalecano aborcję i sterylizację. W wojnie domowej o doskonałe aryjskie dzieci, toczącej się przed wybuchem II wojny światowej, jedne kobiety podejmowały za inne okrutne decyzje o życiu lub śmierci, osłabiając wrażliwość moralną i współuczestnicząc w zbrodniach reżymu. Od niemieckich kobiet, a nawet dziewcząt, wymagano politycznego konformizmu. Indoktrynacja zaczynała się w wieku dziesięciu lat. Po 1936 roku członkostwo w Związku Niemieckich Dziewcząt, żeńskiej sekcji Hitlerjugend, stało się obowiązkowe. Narodowi socjaliści stopniowo likwidowali inne organizacje młodzieżowe lub włączali je do Hitlerjugend; wyjątek stanowiło kilka ugrupowań katolickich chronionych przez Watykan. Ponieważ opiekuńczy rodzice, którzy próbowali powstrzymać dzieci przed przynależnością do ruchu, tracili autorytet w domu i szacunek w społeczności, zazwyczaj ustępowali wobec nagabywania nazistowskich agitatorów, sąsiadów i współpracowników. W takich miastach jak Minden miejscowi urzędnicy przekazywali NSDAP listy zarejestrowanych urodzeń dzieci płci żeńskiej, a partyjni ochotnicy chodzili po domach i na podstawie tych list

zapisywali dziewczęta do organizacji. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

Wiec NSDAP w Berlinie, 1935. Napisy na transparentach głoszą: „Żydzi to nasze nieszczęście” oraz „Kobiety i dziewczęta, Żydzi są waszą zgubą” [^]

Związek zaspokajał tęsknotę wielu dziewcząt – polityczną czy nie – za przynależnością do społeczności i trwałymi przyjaźniami. Dla niektórych była to odskocznia do pełnego członkostwa w partii i do kariery, sposób na zdobycie potrzebnych umiejętności. Lokalna przywódczyni związku w Minden była „nieprawdopodobnie autorytarna”; „znano ją w całym Minden” z „niemal wściekłych” krzyków i wrzasków[40]. Nawet najbardziej odrażające miejscowe liderki nieraz stawały się wzorem dla dziewcząt dorastających w prowincjonalnych miasteczkach. Młode kobiety w tamtym czasie patrzyły przed siebie, nie wstecz. Nie były zdeklarowanymi feministkami; większość tego pokolenia wręcz pogardzała sufrażystkami jako czymś passé. Gdy w 1933 roku narodowi socjaliści wezwali do odebrania kobietom prawa głosu, Niemki nie podjęły strajku głodowego. Ich wrogiem nie był „ujarzmiający mężczyzna”; dla wielu natomiast wrogiem stali się „Żyd”, „jednostka aspołeczna”, „bolszewik” czy „feministka”. To żydowscy intelektualiści mówili o emancypacji kobiet – oświadczył Hitler w 1934 roku. Ruch narodowosocjalistyczny „wyzwoli kobiety z wyzwolenia kobiet”[41]. Co więcej, Niemki żydowskiego pochodzenia odegrały znaczącą rolę w reformach społecznych i ruchach kobiecych w okresie Republiki Weimarskiej, więc wypowiedź Hitlera służyła podwójnemu celowi – usunięciu Żydów z polityki i zduszeniu niezależnych ruchów kobiecych w Niemczech. Weimarskie laboratorium doświadczalne należało całkowicie zdyskredytować i rozmontować, równocześnie wprowadzając inną emancypacyjną propozycję w postaci narodowego socjalizmu, taką, w której na pierwszym miejscu stały dyscyplina i konformizm. Te Niemki, które czuły się silne dzięki ruchowi nazistowskiemu, doświadczały swego rodzaju wyzwolenia w koleżeńskości – nie jako feministki pragnące zmienić patriarchalny model, ale jako działaczki konserwatywnej, rasistowskiej rewolucji. Będąc pełnoprawnymi aryjskimi członkiniami faszystowskiego, hitlerowskiego społeczeństwa, wchodziły w politykę wbrew sobie samym. Co więcej, „kwestia kobieca” przybrała teraz formę uczestnictwa kobiet i dziewcząt w ulicznych wiecach i pochodach, wyjazdach na wieś do pracy na roli, na letnie obozy i ćwiczenia musztry wojskowej, kursach gospodarstwa domowego, badaniach lekarskich i ceremoniach podnoszenia flagi. Ideologię Volk cechowała odrębna kobieca estetyka[42]. Zgodnie z nią piękno było wynikiem zdrowego odżywiania się i ćwiczeń fizycznych, a nie używania kosmetyków. Niemieckie dziewczęta i kobiety nie powinny malować paznokci, wyskubywać brwi, używać szminki, farbować włosów ani się odchudzać. Faszystowscy przywódcy potępili cały kosmetyczny boom w latach dwudziestych jako żydowski handel, deprecjonowanie niemieckiej kobiecości, zmieniające Niemki w prostytutki i prowadzące do degeneracji rasowej. Niemieccy mężczyźni powinni się wiązać z dziewczętami z sąsiedztwa, a nie z eleganckimi miejskimi

pannami czy wampami w stylu hollywoodzkim. Naturalna promienność młodej kobiety ma wynikać z wysiłku fizycznego, przebywania na powietrzu, a w najbardziej czczonej formie – z ciąży. Hitler dążył do podniesienia świadomości rasowej zwykłych Niemców, ale dla wielu kobiet przebudzenie rasowe oznaczało także przebudzenie polityczne. Kobietom zaczęła przyświecać ambitna idea – czasem onieśmielająca, ale częściej dodająca skrzydeł – zgodnie z którą powinny więcej oczekiwać od życia[43]. We wspomnieniach i rozmowach wszystkie furie Hitlera opowiadały o podobnych przeżyciach w młodości: po ukończeniu szkoły i wkroczeniu w dojrzałość uświadamiały sobie, że chcą zostać kimś. Takie aspiracje dziś są oczywiście powszechne, ale w tamtym czasie brzmiały rewolucyjnie. Młode kobiety pochodzące z ubogich środowisk wyjeżdżały ze wsi, zapisywały się na kursy maszynopisania czy pielęgniarstwa, przystępowały do ruchu politycznego. Córki tych, które po raz pierwszy głosowały w Republice Weimarskiej, teraz wyobrażały sobie szanse w Niemczech i poza nimi. Kobiety występujące w tej książce rzadko opisują przedwojenną narodowosocjalistyczną politykę w odniesieniu do Żydów; najczęściej w ogóle o niej nie wspominają. Brigitte Erdmann, artystka estradowa występująca dla żołnierzy w Mińsku, napisała do matki w 1942 roku, że na Białorusi po raz pierwszy zetknęła się z niemieckim Żydem. Czy Niemki zdawały sobie sprawę z centralnego miejsca „kwestii żydowskiej” w hitlerowskiej ideologii i rozumiały, co się dzieje z Żydami? Dziewczęta dorastające w Niemczech oczywiście były wystawione na prymitywną propagandę w prasie i na plakatach, wizerunki Żyda jako istoty podlejszej. W książkach i filmach przedstawiano go jako kogoś niebezpiecznego – a także lubieżnego, co było skierowane zwłaszcza do dziewcząt. W tej useksualizowanej formie antysemityzm uderzał w najintymniejsze, emocjonalnie naładowane pole kontaktów między niemieckimi nie-Żydami i niemieckimi Żydami. Przykrojono go pod „aryjską” kobiecą populację, rozumianą jako bezbronne obiekty seksualne, które muszą czujnie strzec swych ciał przed Żydami. Ta forma antysemityzmu nakręcała także machismo niemieckich mężczyzn: ochrona kobiet przed „niebezpiecznymi” Żydami stawała się próbą honoru i męskości. Na kursach opieki nad dziećmi kobiety szkolono w „higienie rasowej” (opiece zdrowotnej), pozwalającej zidentyfikować ohydne cechy „podludzi” w rysach twarzy i kształcie głowy. W szkołach średnich wszystkie dzieci rysowały skomplikowane drzewa genealogiczne, co służyło dwóm celom: dzieci zyskiwały świadomość swych niemieckich korzeni, a nauczyciele – wiedzę, kto jest Aryjczykiem, a kto nie[44]. W nowych wydaniach podręczników zamieszczano antysemickie slogany i groteskowe rysunki Żydów obok nazistowskich symboli

i podnoszących na duchu cytatów przypisanych atrakcyjnemu, wyretuszowanemu Führerowi. Na boiskach, w łaźniach i podczas imprez sportowych tolerowano publiczne wyzywanie i zastraszanie Żydów. Podczas zapustnej parady w pewnym katolickim regionie zbudowano ozdobną platformę i zorganizowano pochód Niemców przebranych za ortodoksyjnych Żydów wyjeżdżających do Palestyny. W ramach kpiny uczestnicy przyczepili sobie „żydowskie nosy”[45]. W okresie międzywojennym niemieckie dziewczęta były świadkami politycznej przemocy na ulicach i w szkołach[46]. Uczyły się nie tylko, jak ją tolerować, ale i jak podejmować działania przeciwko wybranym wrogom i bezbronnym koleżankom. Gdy w pewnej szkole niemiecka dziewczynka chciała pobić dawną żydowską przyjaciółkę, tamta – ku jej zaskoczeniu – oddała uderzenie. „Jesteś Żydówką, nie wolno ci oddawać!” – wykrzyknęła Niemka[47]. W listopadzie 1938 roku doszło do pogromu. Dzieci należące do wyżu demograficznego po I wojnie światowej mniej więcej wtedy właśnie osiągały pełnoletniość. Widziały, słyszały i czytały o napaściach na Żydów w całych Niemczech. Setki synagog w miastach i miasteczkach spalono, rozbijano witryny sklepowe. Oddziały Szturmowe i esesmani niszczyli żydowskie cmentarze, wyrywając i rozbijając macewy. Tysiące Żydów pobito, trzydzieści tysięcy zamknięto w obozach koncentracyjnych. Oficjalne niemieckie źródła podawały, że liczba ofiar śmiertelnych wśród Żydów wyniosła dziewięćdziesiąt jeden osób, jednak historyk Richard Evans ocenia, że zginęło wówczas od tysiąca do dwóch tysięcy, w tym trzysta osób, które popełniły samobójstwo [48]. Ponad trzy czwarte z około dziewięciu tysięcy żydowskich firm w Niemczech splądrowano i zniszczono. Robiące zakupy kobiety i dziewczęta widziały to zniszczenie; wiele z nich komentowało bałagan, który trzeba będzie posprzątać, albo narzekało na nieporządek i niewygodę. Zwykli berlińczycy eufemistycznie nazwali ten pogrom Kristallnacht, „nocą kryształową”; skojarzenie z potłuczonym szkłem pozwalało wyrazić zniszczenia w kategoriach materialnych, a nie ludzkich[49]. Jedna z mieszkanek Berlina, widząc w porannym świetle odłamki rozbitego szkła, pomyślała: „Żydzi są wrogami nowych Niemiec. Ostatniej nocy posmakowali, co to oznacza”[50]. Niemki, które były i klientkami sklepów, i ekspedientkami, w konsumpcyjnym społeczeństwie Rzeszy spotykały Żydów codziennie. Podczas wcześniejszych bojkotów wybierały, do których sklepów wchodzić, a które omijać; widziały, że miejscowe firmy mają nowych właścicieli. Przed 1933 rokiem Żydzi byli właścicielami części największych domów towarowych w Niemczech, takich jak sieć Tietz, do której należał KaDeWe, najelegantszy dom towarowy w Berlinie. Podczas bojkotów członkowie Oddziałów Szturmowych rozbijali witryny sklepowe i starali się powstrzymywać kobiety przed robieniem zakupów „u Żyda”. Najczęściej chodziło o drobne rodzinne żydowskie firmy, ale w większych domach

towarowych, takich jak Tietz, w charakterze sprzedawczyń pracowało wiele niemieckich kobiet. Narodowosocjalistyczni przywódcy i niemieccy finansiści doprowadzali Żydów do ruiny, zmuszając ich do sprzedaży majątku poniżej rzeczywistej wartości; z zarządów przedsiębiorstw usuwano żydowskich członków[51]. Dla większości sprzedawczyń taka zmiana na firmę „aryjską” oznaczała utratę pracy – lub zyskanie nowego szefa. W każdym razie było to wydarzenie, widoczna zmiana oznaczająca wiktymizację, a potem wyjazd żydowskich sąsiadów i pracodawców. Fale niemieckich ataków w latach trzydziestych sprawiły, że ci Żydzi, którzy mogli to zrobić, w większości wyjechali. Do 1940 roku mniej więcej połowa z nich opuściła Niemcy; w tej masie dwie trzecie stanowiły dzieci. Z niemieckiego punktu widzenia ci Żydzi, którzy pozostali, byli niewidoczni jako istoty ludzkie, ale wciąż obecni jako fantomowa zła siła, zagrażająca krajowi. Z tej właśnie przyczyny artystka estradowa z Mińska Brigitte Erdmann i inne Niemki, zaskoczone obecnością Żydów na Wschodzie, były przekonane, że nigdy przedtem prawdziwego Żyda nie widziały, choć w rzeczywistości, dorastając w Niemczech, wiele z nich miało z Żydami codzienny kontakt. Norma społeczna nakazująca ignorowanie tragedii niemieckich Żydów wiązała się z oczekiwaniem, że niemieckie dziewczęta będą przejawiać żeński rodzaj bezwzględności. Wśród ćwiczeń sportowych prowadzonych w Związku Niemieckich Dziewcząt były musztry i strzelanie do celu. Członkinie uczyły się strzelać w szyku bojowym z wiatrówek. Długa tradycja pruskiego militaryzmu nie tylko wypracowała kulturę wojen totalnych i „ostatecznych rozwiązań”, ale w dwudziestowiecznej, faszystowskiej formie włączyła kobiety do militarnego społeczeństwa jako patriotyczne karmicielki i współbojowniczki[52]. Ćwiczeniom fizycznym towarzyszyło ogłupianie. Niemieckim uczennicom odebrano takie przedmioty jak łacina, uznano bowiem, że przyszłe matki tej wiedzy nie potrzebują[53]. Otrzymywały natomiast broszurki z poradami, jak wybrać męża; potencjalnemu kandydatowi należało w pierwszej kolejności zadać pytanie: „Jakie jest twoje pochodzenie rasowe?”. Uważano, że dojrzewającym dziewczętom podobne rady i wsparcie społeczne przydadzą się znacznie bardziej. Publiczna afirmacja macierzyństwa także miała urok. „W moim państwie matka jest najważniejszym obywatelem” – ogłosił Hitler [54]. Niemieckie matki nigdy przedtem nie cieszyły się takim uznaniem. Stworzono dla nich liczne ośrodki opieki nad dzieckiem, miały lepszy dostęp do opieki zdrowotnej („higieny rasowej”) i status gwiazd podczas uroczystości, na których kobiety mające więcej niż czworo dzieci otrzymywały Krzyż Matki. Niewątpliwie do nazistowskiej propagandy i deklaracji narodowosocjalistycznych przywódców należy podchodzić z wielką ostrożnością. Celem propagandy było zepchnięcie kobiet na powrót w prywatne rejony Kinder,

Küche, Kirche – dzieci, kuchni, kościoła – a zachęty finansowe, które w zamierzeniu miały zwiększyć liczbę zawieranych małżeństw i dzietność, nie przyniosły takich rezultatów, jakich spodziewali się przywódcy[55]. Po 1935 roku spadła liczba urodzeń, wzrosła natomiast liczba rozwodów. Statystyki pokazują, że większość Niemek pozostawała niezamężna, nie była nieustannie w ciąży i nie siedziała w domu. W miarę jak reżym nazistowski w całych Niemczech (a potem także na terytoriach okupowanych) tworzył rozliczne urzędy i biura, bardziej niż kiedykolwiek w niemieckiej historii kobiety stały się widoczną częścią siły roboczej. Kobieta należąca do tego przedziału wiekowego podsumowała to, mówiąc, że I wojna światowa nauczyła kobiety, iż „każdy musi mieć zawód. Nie można być pewnym, że wyjdzie się za mąż […]. Kto wie, co przyniesie przyszłość?”[56]. A jednak nie należy też przesadzać w ocenie wolności wyborów, jakie stały przed kobietami w hitlerowskich Niemczech[57]. Niewątpliwie nie wolno było poślubić Żyda ani wychowywać dziecka z chorobą uznaną za genetyczną. Nie miały wyboru politycznego, ponieważ wszystkie partie poza NSDAP zostały zdelegalizowane. Wybór kariery zawodowej też pozostawał ograniczony. Przed wybuchem wojny wszyscy Niemcy kończący szkołę lub zamierzający studiować na uniwersytecie musieli najpierw przez sześć miesięcy pracować dla Rzeszy, najczęściej w rolnictwie. Na tych obozach pracy, choć płcie rozdzielano, spotykały się wszystkie klasy społeczno-ekonomiczne, co miało na celu wypracowanie poczucia narodowej wspólnoty. Z początkiem 1938 roku, w ramach przygotowań Hitlera do wojny, każda studentka szkoły wyższej czy handlowej musiała ukończyć podstawowe szkolenie w trzech dziedzinach: obrony przeciwlotniczej, pierwszej pomocy i łączności. Narodowy socjalizm nie tolerował nonkonformistów. Pracownice raz przydzielone do wojskowego lub rządowego biura nie mogły stamtąd odejść, chyba że z przyczyn zdrowotnych, w tym ciąży; z kolei zwolnienie z powodu niewłaściwego zachowania pociągało za sobą karę. Obowiązek służby Rzeszy wpajano dzieciom w szkołach i programach dla młodzieży; te dzieci, które uznano za „leniwe” albo „uchylające się”, wysyłano do coraz liczniejszych obozów koncentracyjnych na „reedukację”. W lecie 1941 roku, w miarę jak armia Hitlera zdobywała coraz większe tereny na Wschodzie, nakaz pracy rozszerzono; rosła liczba kobiet zatrudnionych w związanym z wojną przemyśle, biurach i szpitalach. Narodowosocjalistyczni przywódcy przygotowywali się do wojny totalnej i zbudowania totalnego imperium. W końcu cała Europa miała zostać aryjską twierdzą, rządzoną z głównej kwatery Hitlera w Berlinie. Tak globalne ambicje wymagały stworzenia nowej kasty, niemieckiej imperialnej elity, składającej się z młodych mężczyzn i kobiet. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

2

„Wschód cię potrzebuje!” Nauczycielki, pielęgniarki, sekretarki, żony

W pierwszych latach działania NSDAP Hitler i jego współpracownicy rozwinęli imperialistyczną ideologię i nakreślili ambicje terytorialne. Przywrócenie Niemcom pozycji wielkiego europejskiego mocarstwa miało zakończyć to, co zamierzał kajzer. Inaczej jednak niż Brytyjczycy, którzy zapewnili sobie hegemonię na morzach i terytoria zamorskie, Niemcy skoncentrowali się na Europie kontynentalnej, a konkretnie na żyznych ziemiach Europy Wschodniej. Hitler przedstawił tę doktrynę w biblii ruchu narodowosocjalistycznego Mein Kampf opublikowanej w 1925 roku. Granice są tworzone i zmieniane tylko przez działania ludzkie. […] To wyłącznie siła stanowi prawo do posiadania. […] Kwestii tej nie rozwiąże nabycie kolonii, […] lecz uzyskanie terytorium do zamieszkania, które nie tylko będzie utrzymywało nowych osadników w ścisłej łączności z krajem, ale także stanowiło z nim zjednoczoną całość. My, narodowi socjaliści, umyślnie nakreśliliśmy linię pod przedwojenną tendencją naszej polityki zagranicznej. Jesteśmy tam, gdzie oni byli sześćset lat temu. Powstrzymujemy germański potok skierowany na południe i na zachód Europy i zwracamy nasze oczy w kierunku wschodnim[58].

Mein Kampf, książka łącząca cele ruchu z autobiografią Hitlera, jest niezwykłą mieszanką wspomnień, diatryby i doktryny. Z perspektywy czasu wezwanie do kolonizacji Europy Wschodniej wydaje się bezczelnością. Wiemy, do jakiego ludobójstwa posunęli się zwolennicy Hitlera pod wpływem jego idei. Wówczas jednak, u zmierzchu europejskiej hegemonii, tego rodzaju imperialne żądania, zgłaszane przez państwo uważające się za mocarstwo, traktowano jako uzasadnione. Hitler zakładał, że jego naród jako całość ma historyczne prawo do tych terytoriów. Później, siedząc w bunkrze na Ukrainie, snuł rozważania: „Bauer z Reichu” powinien mieszkać w pięknym domu i zagrodzie. Niemieckie placówki i urzędy powinny mieć wspaniałe budynki, a gubernatorzy pałace. […] Czym Indie dla Anglii, tym dla nas będą tereny wschodnie. Gdybym potrafił wytłumaczyć narodowi niemieckiemu, co dla nas w przyszłości oznacza ten teren! Kolonie to wątpliwa zdobycz, ta ziemia to coś pewnego. Europa to nie geograficzna, lecz mierzona krwią, zastrzeżona nazwa[59].

W latach trzydziestych państwo drukowało nowe nakłady Mein Kampf i zalecało, by książki tej używano w szkołach do nauczania „zasad czystości krwi”[60]. Z kolei narodowosocjalistycznemu ceremoniałowi małżeństwa towarzyszył specjalny podarunek od Führera: każda młoda para otrzymywała ślubną edycję Mein Kampf.

Być może początkowo młode niemieckie mężatki, które otrzymały tę książkę – jeśli nawet zadały sobie trud jej przeczytania – nie ogarniały implikacji wezwania do kolonizacji Wschodu. Niemniej jednak postulat Hitlera, by przywrócić, a wręcz rozszerzyć granice Niemiec z 1914 roku, nie był niepopularny. Doświadczenia I wojny światowej, a zwłaszcza upokarzająca utrata terytorium, jedynie pogłębiały panujące wśród Niemców poczucie, że są narodem bez odpowiedniej przestrzeni życiowej, Volk ohne Raum – tak zresztą brzmiał tytuł poczytnej w latach dwudziestych powieści[61]. Narodowosocjalistyczni propagandziści i intelektualiści w podręcznikach szkolnych i na popularnych wystawach przedstawiali historię Niemiec jako kolejne fale niemieckiej migracji na Wschód. Już w 1938 roku członkinie Związku Niemieckich Dziewcząt uczyły się nowych piosenek z takimi słowami: „Niech sztandar niesie wiatr na wschód / bo wschodni wiatr mu daje moc / Na tym, co było, wznieśmy nowy ład / który zwycięży czas”[62]. W 1942 roku Joseph Goebbels, minister propagandy Rzeszy, otworzył w Berlinie dużą wystawę przygotowywaną przez jego personel już od 1934 roku i zatytułowaną Sowiecki raj. Zwiedziło ją 1,3 miliona Niemców. Goebbels zestawił w niej horror bolszewizmu z niemieckim Drang nach Osten, „parciem na Wschód”. Przedstawiono obecność Niemców w Europie Wschodniej od średniowiecza, poczynając od Krzyżaków, przez pracowitych niemieckich kupców hanzeatyckich i skrzętnych niemieckich rolników, którzy razem starali się powstrzymać kolejne fale prących na zachód azjatyckich hord. To Niemcy byli wielkimi obrońcami cywilizacji i siłą postępu. W Sowieckim raju występowały także kobiety jako oddane żony i krzepkie matki[63]. Te obrazy i opowieści miały zainspirować zwykłych Niemców do wyruszenia na Wschód oraz zaakceptowania krucjaty przeciwko bolszewizmowi, podbicia Polski w 1939 roku i najazdu na Związek Radziecki w 1941 roku jako historycznie uzasadnionych i koniecznych. Te Niemki, które w czasach Trzeciej Rzeszy wyruszyły na Wschód, nie były pierwszym pokoleniem niemieckich imperialistów. Do kajzerowskiej elity kolonialnej w Afryce Subsaharyjskiej należały misjonarki; w okresie międzywojennym mobilizowano je do działań bliżej domu, do niesienia pomocy Niemcom mieszkającym na terytoriach utraconych w wyniku traktatu wersalskiego. Gdy w 1939 roku Polska została pokonana, kilka tysięcy pracujących Niemek namawiano, by właśnie tam spędzały wakacje. Propaganda kobiecego ruchu w NSDAP rozpalała imperialne fantazje; w 1942 roku głoszono, że „rośnie obszar na Wschodzie, który nasi żołnierze przemierzyli, walcząc i zwyciężając; rośnie także liczba Niemców, którzy wyjeżdżają na Wschód (Ostraum) z administracją cywilną […]. Za żołnierzami szybko podążają niemieckie kobiety”[64]. Z czasem zaczęto oczekiwać, że każda kobieta, która chce zająć w partii wyższe stanowisko, powinna przejść jakieś szkolenie na terenach wschodnich. W 1943 roku ponad trzy tysiące młodych kobiet wyjechało do Polski, by przygotować się do

kariery zawodowej. Zajmowały się sprawami i edukacją etnicznych Niemców, ciągnących z Rumunii i Ukrainy oraz osiadających we wsiach w Polsce – na przykład na Zamojszczyźnie, skąd niemieccy okupanci brutalnie wyrzucili Polaków, kradnąc całą ich własność, łącznie ze zwierzętami hodowlanymi i rzeczami osobistymi. W historii niemieckiej imperialnej ekspansji w Europie i gdzie indziej okres hitlerowski to najbardziej skrajny przykład ludobójczej polityki, inżynierii społecznej i posługiwania się chętnymi do działania kobietami. Według niemieckich wyobrażeń wschodni Lebensraum, przestrzeń życiowa Aryjczyków poza granicami Niemiec, to kresy, gdzie wszystko było możliwe – miejsce, gdzie fabryki masowej zagłady mogły sąsiadować z utopijnymi, czysto niemieckimi koloniami[65]. „Wschód” budził wszystkie brutalne, ale także romantyczne stereotypy literackie i filmowe tamtych czasów w stylu „kowboje i Indianie”. Kultura popularna Trzeciej Rzeszy przedstawiała Dziki Wschód jako żyzne tereny, gdzie teutońscy poszukiwacze skarbów, szeryfowie i pionierzy podporządkowywali sobie ziemie i mieszkających tam „dzikich”. Na fotografiach widniały karawany wozów wiozących etnicznych Niemców, lokalni żandarmi i esesmani zaś przemierzali równiny na motocyklach jak kowboje na koniach[66]. W latach trzydziestych powstała nawet popularna rodzinna gra planszowa, w której niemieccy osadnicy zostali przedstawieni jako pionierzy na Wschodzie. Hitler dał wyraz swojej fascynacji amerykańskim Dzikim Zachodem, głosząc obowiązek „germanizowania [Wschodu] przez niemiecką imigrację i traktowania miejscowych jak czerwonoskórych”. Himmler zaś mówił o misji narodowych socjalistów na Wschodzie jako Oczywistym Przeznaczeniu Niemiec. Wielu Niemców czytało w dzieciństwie powieści Karola Maya, w 1936 roku obejrzało film Der Kaiser von Kalifornien albo większą produkcję z 1941 roku Carl Peters, o brutalnym Niemcu w Afryce, który ubiera się w biały płaszcz i czarne błyszczące buty, by chłostać „czarnych”. Te wytwory kultury, tak samo jak wcześniej horrory i filmy gangsterskie kręcone przez niemieckich ekspresjonistów – Nosferatu, Gabinet doktora Caligari czy M – Morderca – zdaniem ówczesnego krytyka kulturalnego Siegfrieda Kracauera odzwierciedlały „te głębokie warstwy zbiorowej mentalności” oraz „psychologiczne skłonności” tamtej epoki i tamtego pokolenia[67]. Podobnie jak idea Volksgemeinschaft („Wspólnoty Narodowej”) wewnątrz Trzeciej Rzeszy, tak idea Lebensraum miała Niemców zdopingować – do podbicia, skolonizowania i wykorzystania Europy Wschodniej. Zagarnięcie regionów i dziedzictwa za granicami Niemiec przedstawiano jako akt narodowego samostanowienia: oczekiwano, że w ślad za Wehrmachtem podbijającym ziemie Polski i Związku Radzieckiego podążą miliony zwykłych Niemców, którzy jako imperialni rządcy będą się osiedlać na zajętych terytoriach. Jak się jednak miało

okazać, rzeczywistość Lebensraum nie spełniła swych „demokratycznych” obietnic. Na niemiecką niszczycielską siłę składały się wojsko, SS i policja, cywilne agendy rządowe i przedsiębiorstwa budowlane. Najpotężniejszy po Hitlerze człowiek w Rzeszy, zwierzchnik SS i policji Heinrich Himmler kontrolował aparat bezpieczeństwa i sterował inżynierią społeczną. Według wielkiego zamysłu Himmlera, nazwanego Generalplan Ost („Generalny Plan Wschodni”), w ciągu dwudziestu lat trzydzieści do pięćdziesięciu milionów słowiańskich „podludzi” miało zostać zabitych lub deportowanych, by zrobić miejsce dla niemieckich osadników, natomiast „szczęśliwi” niewolnicy, którzy pozostaną, będą służyć nowym niemieckim panom. Główny Urząd Rasy i Osadnictwa SS oraz inne instytucje działające na rzecz germanizacji przeczesywały wschodnie terytoria okupowane w poszukiwaniu rasowo akceptowalnych etnicznych Niemców, odpowiednich do kolonizacji tych rejonów. Himmler wydał też swoim ludziom polecenie, by dokonywali sankcjonowanych przez państwo porwań[68]. Jedną z ich wersji była tak zwana Heuaktion („Akcja Siano”). Esesman, który zobaczył ładne, jasnowłose i niebieskookie dziecko we wsi ukraińskiej, polskiej czy białoruskiej, mógł je zabrać. Specjaliści do spraw rasy z SS określali, czy ma ono pożądane cechy rasowe, a jeśli tak, to przeznaczano to dziecko do adopcji. Niemki bezpłodne lub po poronieniach, pragnące za wszelką cenę udowodnić swą wartość rasową jako matki, mogły ubiegać się o przyjęcie i adopcję takiego skradzionego dziecka. Te dzieci, których nie uznano za „wartościowe rasowo”, trafiały do obozów koncentracyjnych lub pracy przymusowej, a w niektórych wypadkach hitlerowscy lekarze przeprowadzali na nich doświadczenia medyczne. Ocena i rozdzielnictwo dzieci stanowiły zatem kolejny obszar działań niemieckich kobiet w organizowanym przez państwo ludobójstwie. Jako urzędniczki zajmujące się przesiedleńcami i prowadzące kontrolę rasową organizowały przewóz wybranych dzieci ze Wschodu do Trzeciej Rzeszy i umieszczanie w rodzinach zastępczych lub prowadzonych przez państwo żłobkach[69]. Germanizacja oznaczała przymusową asymilację tych dzieci, ich „cywilizację” przez niemieckie pracownice opieki społecznej i matki. W raportach standardowo pojawiają się określenia w stronie biernej, na przykład: dzieci „zostały osierocone”. W rzeczywistości niemieckie siły SS i Wehrmachtu podczas operacji przeciwko partyzantom i masowych akcji odwetowych zabijały ojców, a matki wysyłały do obozów koncentracyjnych. Sto pięcioro dzieci z Lidic – wsi w Czechach zniszczonej przez hitlerowców w odwecie za zabicie Reinharda Heydricha, zastępcy Himmlera – to zapewne najbardziej znane ofiary, ale było ich znacznie więcej: szacuje się, że liczba skradzionych dzieci wynosi między pięćdziesiąt a dwieście tysięcy. Po wojnie rząd polski i polskie rodziny żądały ich zwrotu, ale większości nie udało się zidentyfikować; ponadto w wielu wypadkach niemieckie matki odmawiały oddania nawet tych, których tożsamość ustalono.

Wiele dzieci dorastało zatem w niemieckich rodzinach, najczęściej nic nie wiedząc o swoim pochodzeniu. Ten aspekt niemieckiego ludobójstwa nie byłby możliwy bez współudziału niemieckich administratorek i niemieckich matek. Himmler miał wspomagać rozwój rasy niemieckiej w dwojaki sposób: przez niszczenie jej wrogów i popieranie rozrodu wśród Aryjczyków. Ruch nazistowski pragnął skierować historię Europy na nowe tory, wprowadzić w erę niemieckiej hegemonii, która w swym podstawowym światopoglądzie miała być wolna od rasowo-politycznych wpływów żydowskich. Oczywiście czynienie z „Żyda” kozła ofiarnego w czasach kryzysu nie było niemieckim „wynalazkiem”, choć narodowi socjaliści wyraźnie postawili „innego” w centrum swojej ideologii. W nazistowskim sposobie myślenia „przestrzeń życiowa” na Wschodzie przybierała sprzeczne postaci: z jednej strony była przyszłym niemieckim rajskim ogrodem, ziemią wielkich możliwości, a z drugiej – wrogim terytorium. Imperialne sny obejmowały tereny między Niemcami a Rosją zamieszkane – według tworzonego przez narodowych socjalistów obrazu – przez niższe rasy, stanowiące zagrożenie i będące politycznym przeciwnikiem. Z tak paranoicznej nienawiści wyrastała radykalna polityka ludnościowa, którą wcielano w życie za pomocą zaostrzonych środków bezpieczeństwa; było to też uzasadnienie dla masowego rozstrzeliwania ludności cywilnej, radzieckich jeńców wojennych, a przede wszystkim Żydów. Już pod koniec lipca 1941 roku, gdy wydawało się, że spełnią się niemieckie prognozy szybkiego upadku Związku Radzieckiego, Himmler zażądał eksterminacji Żydów zamieszkujących wsie uważane za siedliska partyzantów, na pierwszym miejscu stawiając potrzebę oczyszczenia z nich białoruskich bagien. Masowe morderstwa rozpoczęły się pod osłoną wojny i, jak to trafnie ujął historyk Christopher Browning, „pod wpływem upajającej euforii wywołanej przez sukcesy militarne”[70]. Jakimi drogami Niemcy – mężczyźni i kobiety – podążali na Wschód i ile osób objął ten ruch?[71] W ślad za wojskiem na okupowane terytoria należące przedtem do Związku Radzieckiego niemiecki rząd i organizacje nazistowskie wysłały co najmniej trzydzieści pięć tysięcy kolonizatorów. Okupowana przez hitlerowców Polska także przyciągała liczących na zyski osiedleńców, przedsiębiorców, karierowiczów, dawnych skazańców i osoby mające nadzieję na awans społeczny; w administracji Generalnego Gubernatorstwa pracowało w sumie około czternastu tysięcy kobiet i mężczyzn. Historyk Michael Kater ocenia, że do pomocy w akcjach osiedleńczych na anektowanych terenach Polski wysłano około dziewiętnastu tysięcy kobiet. Oprócz tego Niemki obsługiwały niemieckie urzędy pocztowe i kolejowe. Liczby te nie obejmują personelu SS i policji, Niemieckiego Czerwonego Krzyża, pracownic sztabów wojskowych, urzędów i przedsiębiorstw państwowych. Transfery, urlopy, śmierć na skutek działań wojennych oraz dłuższe wizyty lub zmiany miejsca zamieszkania członków rodziny dodatkowo utrudniają

dokładniejsze obliczenia, jednak podana wcześniej szacunkowa liczba kobiet na Wschodzie – pół miliona – opiera się na danych z dokumentów dotyczących pielęgniarek, sekretarek, nauczycielek, żon, działaczek NSDAP i doradczyń dla osiedleńców, które przebywały na terenach wschodniej i południowo-wschodniej Europy, łącznie z tymi terenami Polski, które wcielono do Rzeszy w 1939 roku[72]. W tym rozdziale zajmiemy się kobietami należącymi do najliczniejszych kategorii – nauczycielkami, pielęgniarkami, sekretarkami i żonami, które bardziej lub mniej skwapliwie skorzystały z okazji wyjazdu na Wschód. Nauczycielki Wiara w nazistowską sprawę nie narodziła się z dnia na dzień; proces indoktrynacji i odpowiedniej podbudowy ideologicznej prowadzono w niemieckich szkołach bez wytchnienia. Hitler uważał, że właściwa edukacja powinna „wpoić zmysł rasy i poczucie rasy głęboko w instynkt oraz w intelekt, serce i mózg powierzonej jej pieczy młodzieży”[73]. Szkoła, zgodnie z przeprowadzoną w 1934 roku reformą, powinna kształcić młodzież w służbie narodu w duchu narodowego socjalizmu, nauczycieli zaś należy tak przygotować, by tego ducha potrafili przekazać. Dwie trzecie niemieckich nauczycieli brało udział w obozach szkoleniowych, gdzie poddawano ich ćwiczeniom fizycznym i ideologicznym. Szkolne lekcje historii skupiały się na niemieckich osiągnięciach militarnych, dawnych imperiach i bohaterskich pionierach. Hitlera umieszczano w panteonie bohaterów obok Karola Wielkiego, Fryderyka Wielkiego i Bismarcka. Nauka języka kazała nazywać dialekty wariantami rasowymi. Na lekcjach matematyki uczniowie obliczali ponoszone przez rząd koszty utrzymania niepełnosprawnych w państwowych ośrodkach, co miało w młode umysły wpoić ekonomiczne uzasadnienie programu masowej eksterminacji pacjentów nazywanych „bezproduktywnymi konsumentami”. W jednym z podręczników uczono „obserwować Żyda: jak chodzi, jaką przyjmuje postawę, jak gestykuluje i porusza się, gdy mówi”[74]. Pewna nauczycielka powiedziała uczniom, że Żydzi są brzydcy nie tylko z zewnątrz, ale także w środku. We wszystkie przedmioty wpleciono wątek wyższości rasy niemieckiej. Żydowska uczennica w szkole publicznej wspominała później, że pewnego dnia nauczycielka pojawiła się w klasie ze swastyką na ramieniu, wskazała ją palcem i powiedziała: „Idź na koniec klasy. Nie jesteś już jedną z nas”[75]. Nauczycieli i uczniów, którzy kwestionowali te zasady, usuwano z systemu. W latach trzydziestych dzieci, które się nie przystosowały lub były nieposłuszne, zazwyczaj karano chłostą. W ramach uchwalonej w 1933 roku ustawy o zapobieganiu potomstwu z chorobami dziedzicznymi nauczyciele mieli składać raporty na temat dzieci niepełnosprawnych. Jeśli któreś nie potrafiło zręcznie zapinać guzików, nie radziło

sobie na egzaminach, wykazywało brak koordynacji w sportach lub na placu zabaw, zgłaszano je do „badania”. W bawarskiej wiosce Reichersbeuern takiej selekcji dokonano w kameralnej atmosferze jednoklasowej szkoły. W 2011 roku przeprowadzałam wywiad z pewnym byłym uczniem, Friedrichem K., obecnie człowiekiem po siedemdziesiątce, który chętnie opowiadał o swoich przeżyciach z dzieciństwa. Siedzieliśmy na tarasie przy popołudniowej kawie z ciastem. Spytałam Friedricha K. i jego żonę, która do nas dołączyła, o głównych narodowych socjalistów we wsi. Wspomniał o miejscowej nauczycielce Frau Ottnad, która po wojnie popełniła samobójstwo. Wskazał gestem pobliską kaplicę i powiedział coś o nagrobku – jakiś szczegół z rodzaju tych, na które zwracają uwagę miejscowi. Spytałam, co takiego zrobiła. Friedrich K. zamilkł i spojrzał na żonę, ta zaś skinęła głową na zachętę. No więc – wyjaśnił – we wsi mieszkała miła dziewczynka, z którą lubił się bawić. Wdrapywali się na drzewa, siedzieli razem w ławce. Chorowała jednak na padaczkę – czasem miała ataki. A Frau Ottnad tego nie tolerowała. Po jakimś czasie dziewczynka przestała przychodzić do szkoły i zniknęła ze wsi. Dzieci były ciekawe i spytały Frau Ottnad, gdzie jest ich koleżanka. Nauczycielka wyjaśniła, że mała powodowała za dużo zamieszania w klasie, musiano więc ją odesłać. Dziecko nigdy nie wróciło [76]. W zawodzie nauczycielskim, tak samo jak w pielęgniarstwie i położnictwie, nadal pielęgnowano cechę, którą tradycyjnie ceniono jako kobiecą – opiekuńczość; teraz jednak stosowano ją wybiórczo, na podstawie kryteriów „rasowych”. To decydowało, kto jest człowiekiem, a kto „podczłowiekiem”, Niemcem czy nieNiemcem, godnym pełnej przynależności do wspólnoty czy przeznaczonym do eliminacji. Nauczyciele zabierali uczniów na wycieczki do szpitali psychiatrycznych – wówczas nazywanych domami wariatów – by potrafili docenić własne „zdrowie psychiczne” w porównaniu z kalekimi lub rozkrzyczanymi pacjentami. Dzieci uczono, by nie litowały się nad tymi „podludźmi”. Jak wskazała historyczka Claudia Koonz, takie wyprawy były sprzeczne z mieszczańskimi konwencjami zachowania, które zabraniały przyglądać się nieszczęśnikom i wyrzutkom społecznym[77]. Nazistowska socjalizacja wręcz zachęcała do gapienia się na te osoby, bo to służyło utwierdzaniu się w poczuciu własnej wyższości. Uczono traktować cierpienie arogancko. Ta metoda pedagogiczna nie ograniczała się do terenu Niemiec i obejmowała także przyglądanie się „podludziom” na podbitych przez imperium ziemiach Wschodu. Ingelene Ivens, marzycielka śniąca o wzniosłych celach, została jedną z wysłanniczek Hitlera: miała dbać o właściwą niemiecką edukację w okupowanej Polsce. Uczęszczała do seminarium nauczycielskiego w Hamburgu, a przygotowując się do egzaminów dyplomowych, zastanawiała się, gdzie chciałaby uczyć. Tylko osoby z najlepszymi wynikami mogły liczyć na zatrudnienie

za granicą, więc Ivens uczyła się pilnie. Jako dziecko odwiedziła z ojcem Holandię; zachowała dobre wspomnienia o mieście będącym siedzibą holenderskiego rządu, czyli Hadze, a szczególnie o jednym budynku – Szkole Niemieckiej. Na wiosnę 1942 roku, gdy armie Hitlera podbijały Europę, Ivens oczekiwała oficjalnego przydziału z Ministerstwa Nauki, Szkolnictwa i Kultury w Berlinie. Dokąd zostanie wysłana? Było tak wiele możliwości. Haga byłaby idealna, ale może będzie to inne miasto w Holandii, a może w północnej Francji, Czechach, Polsce, na Łotwie czy na Ukrainie? Gdy przyszła cienka niebieska koperta z oficjalną pieczęcią, serce Ivens nagle zabiło mocniej. Otworzyła list i przeczytała: „Niniejszym kieruje się Panią do administracji publicznej szkoły powszechnej w Reichelsfelde, dystrykt Posen”[78]. Ivens osłupiała; jej ojciec wyszedł z pokoju i zaczął dzwonić do znajomych. Czy ktoś wie, gdzie to jest? Wrócił, dowiedziawszy się, ile zdołał: Reichelsfelde to wieś na anektowanym terytorium Polski. We wsi nie ma ani poczty, ani stacji kolejowej, ani elektryczności, ani kanalizacji[79]. Ivens ogarnęło rozczarowanie, ale nic nie mogła zrobić – rozkaz to rozkaz, nie miała czasu na rozpamiętywanie Hagi. Zaczęła się pakować i planować podróż. Musiała się stawić w stolicy okręgu Poznaniu, skąd pieszo lub rowerem powinna dotrzeć do odległej o piętnaście kilometrów szkoły w Reichelsfelde. Ivens była jedną z kilkuset niemieckich nauczycielek wysłanych do Kraju Warty, jak nazwano przyłączoną do Rzeszy Wielkopolskę, by prowadzić jednoklasowe szkoły na wsiach, i jedną z tysięcy nauczycielek i asystentek nauczyciela wysłanych w inne rejony okupowanej Polski, Ukrainy, Litwy i Łotwy oraz Protektoratu Czech i Moraw (który został włączony do Rzeszy)[80]. Choć hitlerowskie władze niechętnie kierowały samotne kobiety do tych wiejskich przyczółków, nie widziały innej możliwości. Trwała wojna, brakowało więc mężczyzn w administracji cywilnej. Przywódcy nazistowscy byli zdecydowani prowadzić „misję cywilizacyjną” na Wschodzie niezależnie od ryzyka, z jakim się to wiązało dla samotnych kobiet. Szkoły stały się podstawowymi instytucjami przekonywania etnicznych Niemców do nazistowskiej sprawy i tworzenia hierarchii rasowej, która usuwała ze szkół dzieci innego pochodzenia niż niemieckie, a równocześnie kreowała nową elitę nauczycielek. W marcu 1940 roku, pół roku po wybuchu wojny, obowiązywało już polecenie Ministerstwa Szkolnictwa Rzeszy w Berlinie dla biur regionalnych w całych Niemczech, by natychmiast wysłać na Wschód wykształconych nauczycieli do wypełnienia tej misji. W samej tylko Polsce około dwóch i pół tysiąca niemieckich kobiet pracowało w szkołach przeznaczonych wyłącznie dla Niemców oraz organizowało i prowadziło ponad pięćset przedszkoli. Podobnie jak Ivens te nauczycielki nie wybrały sobie miejsca pracy; podania o zwolnienie z takich placówek jak Reichelsfelde automatycznie odrzucano. By

powstrzymać ucieczki, Związek Niemieckich Dziewcząt i Narodowosocjalistyczna Liga Kobiet promowały pracę na Wschodzie jako patriotyczny obowiązek i przygodę. Nauczycielki i opiekunki prowadzące szkoły i przedszkola na okupowanym przez hitlerowców Wschodzie przyczyniły się do planowania i przeprowadzenia kampanii ludobójstwa na kilka sposobów: przez wyłączanie z systemu szkolnego dzieci niebędących z pochodzenia Niemcami; przez indoktrynację ideologiczną etnicznych Niemców w Polsce, na Ukrainie i w krajach bałtyckich; przez zawłaszczanie dóbr należących do Żydów i Polaków na rzecz szkoły i uczniów; a także, gdy hitlerowcy wycofywali się ze Wschodu, przez porzucenie uczniów, z których wielu było sierotami. Prowadzenie szkół często było zadaniem przysłanych z Rzeszy nauczycielek i wspomagających je lokalnych etnicznych Niemców. Pewna młoda etniczna Niemka z Łotwy, która pracowała jako pomoc wychowawczyni w przedszkolu w Polsce i na Ukrainie, wspominała swoją pracę jako „syzyfową”[81]. Esesmani wciąż przyprowadzali do szkoły „rasowo wartościowe” dzieci – których rodziców zabili. W całym rodzącym się nazistowskim systemie szkolnym na Wschodzie straumatyzowane, wyrwane ze swego środowiska dzieci miały uczyć się niemieckiego, śpiewać niemieckie piosenki i wkuwać na pamięć maksymy Hitlera dotyczące właściwego zachowania i wyższości niemieckiej rasy. Pielęgniarki Ze wszystkich zawodów to właśnie pielęgniarki w największej liczbie miały bezpośredni kontakt z wojną i niemieckim ludobójstwem, ponieważ w rozwijającym się państwie rasowym otrzymały oprócz tradycyjnych także nowe role[82]. Szkoliły zwykłe kobiety w sprawach „higieny rasowej” i chorób dziedzicznych. W Niemczech uczestniczyły w selekcji chorych psychicznie i niepełnosprawnych fizycznie w szpitalach i eskortowały te ofiary na śmierć w komorach gazowych lub robiły im zastrzyki z trucizną. Na terytoriach wschodnich opiekowały się niemieckimi żołnierzami i były świadkami cierpienia i śmierci jeńców wojennych i więźniów obozów. Pracowały w salach chorych w obozach koncentracyjnych. Pocieszały niemieckich żołnierzy i esesmanów, którzy dochodzili do siebie po doświadczeniu zabijania ofiar z bliska. Odwiedzały getta z oficjalnymi inspekcjami zdrowotnymi, a także prywatnie, z ciekawości lub żeby zdobyć jakiś przedmiot czy uzyskać usługę. Stały na peronach, gdy wywożeni Żydzi zamknięci w bydlęcych wagonach błagali o pomoc. Były pierwszymi świadkami Zagłady w Europie, a niektóre popełniały masowe morderstwa, gdy program „eutanazji” rozszerzył się z Niemiec na tereny polskie. Kim były pielęgniarki pracujące dla hitlerowskiego reżymu i w jakich okolicznościach wyjechały na Wschód?

W drugiej połowie XIX wieku, gdy pielęgniarstwo stało się szlachetnym powołaniem, praktykowały je wyłącznie kobiety z klasy średniej i wyższej. W militarystycznej kulturze niemieckiej oczekiwano, że „domowy anioł” rozwinie skrzydła w okresie wojny, by wprowadzić porządek i higienę, a także otoczyć matczyną opieką niemieckich żołnierzy w szpitalach polowych. Rzeczywiście, pielęgniarki w długich białych sukniach i skrzydlatych czepeczkach żołnierze nazywali „aniołami frontu”[83]. W połowie lat trzydziestych dzięki nowej hierarchii rasowej, przyczyniającej się do ogólnego zmniejszenia różnic klasowych w niemieckim społeczeństwie, status społeczny przestał się liczyć, a w wyniku snutych przez Hitlera planów globalnej wojny masowa mobilizacja pielęgniarek stała się koniecznością. „Wzorcowe” pielęgniarki pojawiły się we wsiach, gdzie prowadziły kursy higieny domowej i werbowały młode dziewczyny, głównie te, które należały do Związku Niemieckich Dziewcząt. Rekrutujące zachęcały młode kobiety patriotycznymi hasłami i propagandowymi wizerunkami uśmiechniętych pielęgniarek w egzotycznym otoczeniu, ubranych w czyste, białe uniformy; obrazy te przedstawiały wojnę jako doświadczenie leczenia i opieki, a nie rozlewu krwi i przemocy. Wiele nastolatek usłuchało wezwania do służby Rzeszy; chciały wyrwać się ze wsi, a na kursach opieki nad dziećmi zdążyły już przyjąć sporą dawkę wiedzy na temat higieny i biologii rasowej. Pod koniec 1939 i na początku 1940 roku, zaraz po podbiciu Polski, na ogłoszenia o rekrutacji odpowiedziało około piętnastu tysięcy kobiet. W okresie Trzeciej Rzeszy pielęgniarstwo przyjęło charakter wyraźnie nacjonalistyczny oraz ideologiczny[84]. Suknie z okresu I wojny światowej ustąpiły dopasowanym uniformom i skromnym czepeczkom. Najważniejszym elementem nowego stroju był znaczek, stylem przypominający wojskowe, oznaka honoru i przynależności organizacyjnej. Niemiecki Czerwony Krzyż, kierowany przez oficera SS i lekarza Ernsta-Roberta Grawitza, miał nieoficjalne, lecz istotne powiązania z Heinrichem Himmlerem, którego żona była dumną pielęgniarką. NSDAP regulowała wydawanie dyplomów pielęgniarkom Czerwonego Krzyża, a równocześnie budowała własne kadry „brunatnych sióstr”[85]. Pielęgniarkom pochodzenia żydowskiego wolno było pracować jedynie w szpitalach żydowskich i zajmować się żydowskimi pacjentami. By otrzymać najwyższy certyfikat, pozwalający na pracę w każdym szpitalu, pielęgniarka musiała udowodnić swoje aryjskie pochodzenie i polityczną prawomyślność. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

Uroczystość zaprzysiężenia pielęgniarek Czerwonego Krzyża w Berlinie [^]

W pielęgniarstwie, jak je teraz rozumiano, nie zostało wiele miejsca na ideały humanitarne. Pielęgniarkę szkolącą się w Erfurcie zaszokowała uwaga instruktorki, że „nienawiść jest szlachetna”[86]. Tradycyjne cnoty pielęgniarki – poświęcenie, dyscyplinę, lojalność – miano teraz wykorzystać w celach wojennych. Instruktorzy podkreślali, że misja pielęgniarek polega na wzmocnieniu siły bojowej niemieckiego wojska dzięki dbałości o żołnierzy, odbudowywaniu ich morale i przywracaniu im zdrowia. Pielęgniarki, tak samo jak zwykli niemieccy żołnierze, musiały składać przysięgę Führerowi. Pielęgniarka Czerwonego Krzyża wysłana do Rygi wyjaśniała niedawno przed kamerą, że mówiono jej o „złych ludziach w Rosji”, „bolszewickich komunistach”, którzy zabijali i zjadali dzieci. Na filmie widać, że zaczyna wypowiadać słowo „Żydzi”, ale szybko włącza autocenzurę i mówi „bolszewiccy komuniści”. „Wszystkie wierzyłyśmy w to, co nam mówiono” – stwierdziła[87]. Gdy Erikę Ohr, córkę pasterza, w 1938 roku zaczęto namawiać do zostania pielęgniarką, pracowała jako służąca i opiekunka do dzieci w domu pastora w Ruppertshofen w Szwabii. Nie czuła się tam najlepiej, zwłaszcza że mieszkańcy wsi patrzyli na nią krzywo – młoda, samotna dziewczyna pracująca sama w domostwie pastora? Miejscowi agitatorzy NSDAP porozmawiali z pastorem i zalecili, by Ohr wstąpiła do Związku Niemieckich Dziewcząt. Kobieta uznała wtedy, że nie ma wyboru; rzadko kiedy jednak brała udział w zebraniach, ponieważ najczęściej odbywały się wieczorem, gdy wciąż była zajęta pracą w kuchni. Nic nie zapamiętała z ideologicznych treści tych zgromadzeń – a może przemilczała te szczegóły w późniejszych opowieściach – pamięta jednak, jak dostała uniform: nakrochmaloną białą bluzkę i granatową spódnicę. Większy wpływ na przyszłość Eriki Ohr wywarło jedno zdarzenie, prawdopodobnie również zaaranżowane przez NSDAP – spotkanie z dwoma pielęgniarkami Czerwonego Krzyża. One także pochodziły ze wsi, a zdawszy sobie sprawę, że ich najstarszy brat odziedziczy całe gospodarstwo, postanowiły poszukać własnej drogi i zdobyć zawód. Uniformy Czerwonego Krzyża i znaczki w klapach zrobiły na Ohr wrażenie[88]. Uznała, że to dobry sposób na wyrwanie się z życia pasterki lub służącej w domostwie pastora. „Chciałam czegoś więcej” – powiedziała[89]. W 1939 roku, zaraz po ukończeniu osiemnastu lat, Ohr zapisała się do szkoły pielęgniarskiej w najbliższym mieście. Najpierw jednak konieczne było uzyskanie zwolnienia z obowiązku pracy w ramach Służby Pracy Rzeszy (Reichsarbeitsdienst – RAD), a następnie certyfikatu potwierdzającego aryjskość. Załatwiwszy sprawy biurokratyczne, Ohr musiała przekonać swego pracodawcę, by pozwolił jej odejść. Sąsiedzi nie mogli uwierzyć, gdy rozeszły się pogłoski, że Ohr, kucharka pastora, ma zostać pielęgniarką Czerwonego Krzyża. Przekonał ich

dopiero widok dużej walizki, którą kobieta spakowała i wysłała do Stuttgartu. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

Erika Ohr, 1941 [^]

Po wybuchu wojny zapotrzebowanie na pielęgniarki i asystentki medyczne rosło [90]. Ohr złożyła podanie we właściwym momencie. Uzupełniając papiery, nie potrafiła sobie jeszcze wyobrazić, że tak wiele podobnych jej młodych kobiet zostanie rozesłanych po Niemczech i Europie, by zajmować się rannymi żołnierzami i esesmanami, a czasem by w szpitalach psychiatrycznych i obozowych salach chorych mordować tych, których uznano za „niewartych życia”. W październiku 1940 roku wraz z dziewiętnastoma innymi dziewczętami rozpoczęła jesienny semestr szkolenia. Jej przełożone, naczelne pielęgniarki, były znacznie starsze; jedna służyła już podczas I wojny światowej. Znakomicie zorganizowane, wszystkie ceniły dokładność i czystość. Niektóre czerpały wyraźną przyjemność z wydawania rozkazów uczennicom. Jedna żądała, by wszystkie pielęgniarki czesały się z przedziałkiem pośrodku, co miało nadawać im odpowiednio szacowny wygląd. Erika Ohr miała jednak inne preferencje. Robiła przedziałek z boku, a gdy pojechała w odwiedziny do domu, tak właśnie dała się sfotografować. Po dwóch latach intensywnego szkolenia w kilku szpitalach i ambulatoriach w Stuttgarcie Ohr otrzymała dyplom pielęgniarski i przydział do pracy[91]. Wszystkie członkinie Niemieckiego Czerwonego Krzyża – tak samo jak pielęgniarki związane z innymi organizacjami religijnymi, partyjnymi i rządowymi – mogły zostać powołane do służby wojskowej. Taką oficjalną politykę wprowadzono w 1937 roku, gdy w ramach przygotowań Hitlera do wojny wojsko przejęło zwierzchnictwo nad Czerwonym Krzyżem. Ohr wiedziała o tym, gdy zapisywała się na kurs pielęgniarski, niemniej jednak przeraziła się, gdy otrzymała rozkaz wymarszu – a nie mogła odmówić. Zastanawiała się, czy nie popełniła błędu. Poznała niemieckich żołnierzy w szpitalu wojskowym w Stuttgarcie i opatrywała ich rany, teraz jednak czekała ją praca bliżej frontu i na obcej ziemi. Rozkaz wyjazdu mógł skierować pielęgniarkę w dowolne miejsce w okupowanych przez hitlerowskie armie Europie i Afryce Północnej. Ohr nie miała żadnych zagranicznych doświadczeń; nigdy nie oddaliła się bardziej niż na sto pięćdziesiąt kilometrów od swej rodzinnej wsi w południowych Niemczech. Zdenerwowana stawiła się w rejonowej komendzie wojskowej w Stuttgarcie, by odebrać oficjalny przydział, noszący datę 3 listopada 1942 roku. Została wysłana na Ukrainę. Brakowało czasu, by zastanawiać się nad miejscem przeznaczenia: wyjazd do Berlina wyznaczono na zaledwie kilka dni później. Pospiesznie się spakowała i powiadomiła rodzinę, dokąd jedzie. Wsiadłszy do pociągu, który miał ją dowieźć do celu, zdała sobie sprawę, że jest jedyną kobietą wśród tysięcy żołnierzy. Na dworcu nikt jej nie pomachał na do widzenia. W lecie 1941 roku Annette Schücking, doskonale wykształcona młoda kobieta

o znakomitych koneksjach, także włożyła szyty na miarę pielęgniarski uniform. W XIX wieku rodzina Schücking cieszyła się szacunkiem w kręgach literackich; pradziadek był towarzyszem Annette von Droste-Hülshoff, jednej z najwybitniejszych niemieckich pisarek, której dzielni bohaterowie i romantyczne rozważania na temat Westfalii pasowały do ideałów narodowosocjalistycznej kultury. W państwie Hitlera Schücking ceniono za pochodzenie, ale nie za liberalne przekonania polityczne jej rodziny. Ojciec był pacyfistą, aktywnym członkiem Socjaldemokratycznej Partii Niemiec – partii-założycielki Republiki Weimarskiej – ale po objęciu władzy przez narodowych socjalistów w 1933 roku otrzymał zakaz zajmowania się polityką. Przerażona losem ojca Schücking, która czuła się swobodnie w kręgach intelektualnych, postanowiła studiować prawo, mimo bardzo restrykcyjnego systemu kwotowego, który ograniczał dostęp kobiet do studiów wyższych. Jako patriotka i idealistka wierzyła, że uda jej się obalić ustrój metodami legalnymi[92]. Wkrótce jednak Schücking zdała sobie sprawę, że jest bezsilna i nie zdoła zmienić systemu ani kierujących nim mężczyzn. Na jej rok wydziału prawa uniwersytetu w Münsterze przyjęto poza nią tylko jedną kobietę; obie stały się przedmiotem nieustannych szyderstw profesorów, którzy uważali obecność kobiet na seminariach za obrazę tradycji. Ponieważ jednak uzyskiwała znakomite stopnie, podczas pierwszego egzaminu państwowego w lipcu 1941 roku profesorowie musieli zaakceptować, że zdała. Niezależnie jednak od wyników nie wolno jej było praktykować wyuczonego zawodu: Hitler zakazał kobietom wykonywania pracy związanej z prawem i sądownictwem[93]. Jeszcze przed uzyskaniem stopnia akademickiego Schücking otrzymała wezwanie do wypełnienia wojennego obowiązku pracy[94]. Co mogła robić? Wolała uniknąć zatrudnienia w urzędzie, a niewątpliwie była zbyt dobrze wykształcona, by pracować w fabryce. Nienawidziła narodowych socjalistów za to, że zdusili wszelkie prawa i swobody polityczne, a jej własne marzenia o karierze zawodowej legły w gruzach. Wciąż jednak była dumną Niemką, kierującą się poczuciem obowiązku. Jej rówieśnicy, młodzi Niemcy wysyłani do boju, wymagali przecież opieki, więc nie mogła zostać w domu. W tamtym czasie w niemieckich kinach pokazywano film dokumentalny Matki w Mohylewie. Ukazywał on pielęgniarki spełniające swój wojenny obowiązek na Białorusi: jak witają Hitlera, opiekują się rannymi, odmierzają lekarstwa, podają napoje i ciasto młodym żołnierzom. Po kilkumiesięcznym szkoleniu Schücking wysłano do ośrodka rehabilitacji dla żołnierzy w Nowogrodzie Wołyńskim (dawniej Zwiahel) na Ukrainie, niedaleko miejsca, do którego trafiła Erika Ohr, córka pasterza. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

Annette Schücking w uniformie pielęgniarki, lato 1941 [^]

Ambicje Ohr, jak również idealizm Schücking znalazły wyraz w pielęgniarstwie. Praca tych kobiet na Ukrainie i w Rosji, tak samo jak praca wielu innych przedstawicielek personelu medycznego i pomocniczego w wojsku, stanowiła integralną część prowadzonej przez Hitlera ludobójczej wojny. Wina tych pielęgniarek wynika z ich związków ze zbrodniczym reżymem, a nie z ich własnych czynów. Zdarzały się też jednak takie pielęgniarki, które same popełniały masowe morderstwa. Ze wszystkich kobiecych zawodów to właśnie w pielęgniarstwie występuje największa liczba udokumentowanych zbrodni w programie eutanazji i w eksperymentach medycznych prowadzonych w obozach[95]. Do najbardziej znanych pielęgniarek morderczyń należy Pauline Kneissler. Urodziła się w 1900 roku w zamożnej rodzinie etnicznych Niemców w regionie odeskim na Ukrainie. Kneisslerowie uciekli przed bolszewikami do Westfalii, gdzie ojciec Pauline zatrudnił się w rolnictwie, potem jednak znalazł pracę w niemieckich kolejach państwowych. W 1920 roku Kneissler otrzymała niemieckie obywatelstwo. Uczyła się pielęgniarstwa w Duisburgu nad Renem; na początku lat dwudziestych ukończyła szkolenie w różnych instytucjach, a następnie otrzymała stałą pracę jako pielęgniarka miejska w szpitalu psychiatrycznym w Berlinie. W 1937 roku wstąpiła do NSDAP . Należała także do Narodowosocjalistycznej Ligi Kobiet, Narodowosocjalistycznej Pomocy Społecznej, Ligi Obrony Przeciwlotniczej Rzeszy i Związku Pielęgniarek Rzeszy. Poza aktywną działalnością w rozlicznych stowarzyszeniach i pełnoetatową pracą w szpitalu Kneissler znajdowała jeszcze czas na śpiewanie w protestanckim chórze. W grudniu 1939 roku Pauline Kneissler otrzymała z policji wezwanie, by po Nowym Roku stawić się w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych Rzeszy. W rzeczywistości pod podanym adresem znajdował się Columbushaus, siedziba biura programu eutanazji. Tam do Kneissler i około dwudziestu innych pielęgniarek przemówił Werner Blankenburg z kancelarii Führera. Kneissler zeznała później: Führer opracował prawo o „eutanazji”, którego nie można było opublikować ze względu na wojnę. Obecne osoby miały wyrazić całkowicie dobrowolną zgodę na uczestnictwo w programie. Żadna z nas nie zgłaszała zastrzeżeń, więc Blankenburg nas zaprzysiągł. Przyrzekłyśmy zachować tajemnicę i posłuszeństwo, a on poinformował nas, że wszelkie naruszenie przysięgi będzie karane śmiercią[96].

Pielęgniarki wysłano do średniowiecznego zamku Grafeneck około sześćdziesięciu kilometrów od Stuttgartu. Zamek – dawny dom letni książąt Wirtembergii – znajduje się na szczycie wzgórza, kilka kilometrów od najbliższej miejscowości. Po I wojnie światowej zaadaptowano go na dom dla inwalidów. Zadanie Kneissler polegało na objeżdżaniu okolicznych instytucji z listą pacjentów, których wyznaczono do transportu do Grafeneck. Przedstawiciel Dobroczynnego Towarzystwa Przewozu Chorych (Gemeinnützige [97] Krankentransport – GeKraT) Hermann Schwenninger miał wykaz osób

przeznaczonych do zabicia i był odpowiedzialny za transport. Listę należało porównać ze spisami pacjentów w odwiedzanych instytucjach. Według Kneissler „nie wszyscy [pacjenci] byli szczególnie ciężkimi przypadkami”; wielu prezentowało „dobry stan fizyczny”[98]. W wyznaczony dzień do Grafeneck przyjeżdżał transport około siedemdziesięciu pacjentów pod nadzorem pielęgniarek, a Kneissler była jedną z nich. Pacjentów umieszczano w barakach, a dwóch lekarzy pobieżnie ich badało. Posługując się kwestionariuszem, „ci dwaj lekarze ostatecznie decydowali, czy pacjenta należy skierować do gazu, czy nie […]. W większości przypadków pacjentów zabijano w ciągu dwudziestu czterech godzin od przeniesienia”. Przed przewiezieniem do komory gazowej lekarze wstrzykiwali pacjentom dwa centymetry sześcienne morfiny ze skopolaminą; potem wiele ciał stawało się przedmiotem sekcji. Po kremacji prochy mieszano, a następnie rozsypywano do osobnych urn i wysyłano do krewnych ofiar z oficjalnym listem. W celu zachowania tajemnicy i ochrony wykonawców listy kondolencyjne podpisywano zmyślonymi nazwiskami lekarzy, podawano też fałszywą przyczynę śmierci. Od stycznia do grudnia 1940 roku personel medyczny w Grafeneck zamordował 9839 osób. Kneissler, która była świadkiem zabijania gazem, uznała je za przerażające, ale w gruncie rzeczy nie takie złe, ponieważ – jak tłumaczyła sobie ona i jej koleżanki – „śmierć od gazu nie boli”. Kneissler została etatową zabójczynią w Grafeneck, Hadamarze i innych miejscach „eutanazji” w Niemczech. Przez pięć lat niemal codziennie pomagała przy procedurze zagazowywania pacjentów chorych psychicznie i fizycznie, głodzenia ich bądź robienia im zastrzyków z trucizną. Po wojnie przestępcza działalność Kneissler w Niemczech stała się dobrze znana. Mniej natomiast wiadomo, że przez krótki czas pielęgniarka ta przebywała także na Wschodzie – a wysłanie jej tam wiązało się z przeniesieniem procedury masowych morderstw z Niemiec na tereny Polski i Białorusi. Wypaczony za rządów narodowych socjalistów zawód Pauline Kneissler przygotował ją i skłonił do zabijania. Została członkinią specjalnej jednostki zabójców zatwierdzonej przez Hitlera. Z kolei morderstwa, których dopuszczały się inne niemieckie kobiety na Wschodzie, wynikały nie tyle z ich zawodowego przygotowania, ile po prostu z możliwości, indywidualnych cech charakteru oraz bliskiego kontaktu z władzą i strasznymi okolicznościami. Nawet w obozach i więzieniach strażniczki mogły same decydować, jak okrutnie i sadystycznie będą traktowały więźniarki i pacjentów. Reżym nazistowski nauczył tysiące kobiet być współuczestniczkami, pozbawionymi litości dla wrogów Rzeszy, ale nie miał na celu wykształcenia zastępów zabójczyń. Poza systemem terroru w obozach, więzieniach i szpitalach psychiatrycznych nie oczekiwano od kobiet, że będą postępować brutalnie czy zabijać. Te, które to czyniły, korzystały z „okazji”

w konkretnych ramach społeczno-politycznych, oczekując nagrody i akceptacji, a nie ostracyzmu. Na Wschodzie najczęściej zabijały sekretarki i żony, a nie nauczycielki czy nawet pielęgniarki. Te, które znalazły się blisko miejsc zbrodni i mężczyzn organizujących i przeprowadzających masowe morderstwa, nieuchronnie zostawały w to włączone – a jak się okaże, angażowały się bardziej, niż musiały. Sekretarki Drugą co do liczebności po pielęgniarkach grupę kobiet, która podtrzymywała codzienne działanie ludobójczej machiny Hitlera, stanowiły sekretarki i urzędniczki, takie jak kancelistki czy telefonistki pracujące w państwowych i prywatnych przedsiębiorstwach na Wschodzie. Zanim jeszcze narodowi socjaliści objęli władzę, w Niemczech toczyła się inna rewolucja, która dla tego pokolenia kobiet miała być decydująca: powstawało nowoczesne miejsce pracy, obsługiwane przez niezamężną, pracującą kobietę[99]. W 1925 roku kobiet pracujących na stanowiskach urzędniczych było trzy razy więcej niż dekadę wcześniej. W latach 1933–1939 coraz więcej kobiet szukało pracy poza tradycyjnymi zajęciami w rolnictwie i w gospodarstwach domowych. Zaspokajały zapotrzebowanie na pracowników biurokratycznego państwa i korporacji, tej samej maszynerii, która nadzorowała, organizowała i przeprowadziła Zagładę. Przeciętna młoda kobieta w epoce weimarskiej nie była wolnym ptakiem zrywającym z konwenansami, a w epoce narodowego socjalizmu – skromną panią domu w tradycyjnym stroju. Przeciętna młoda kobieta była raczej przepracowaną, źle opłacaną sekretarką. Nowoczesność bywała ekscytująca, ale wyczerpująca. Choć system hitlerowski je wykorzystywał, młode kobiety znalazły w administracji nowe możliwości. Mogły pracować na terenie Rzeszy lub na zajętych terytoriach, w instytucji rządowej lub w przemyśle zbrojeniowym. Ilse Struwe była jedną z co najmniej dziesięciu tysięcy sekretarek, które opuściły Niemcy, by pracować w biurach na Wschodzie. Ilse była żywiołowym dzieckiem, wręcz zbyt niesfornym jak na swój pruski dom, w którym – jak później wspominała – najważniejsza była cisza. Matka, przykuta do łóżka, wymagała, by Ilse było widać, ale nie słychać. Ojciec, zajmujący się hurtowym handlem owocami, członek NSDAP , bił córkę, gdy była nieposłuszna. Szybko się nauczyła, że jeśli chce być kochana i akceptowana, jeśli chce być dzielną, dobrą dziewczynką, nie powinna kwestionować autorytetów. Lepiej spokojnie wszystko znosić. Miała czternaście lat, gdy straciła matkę. Wspominała później, jak patrząc na pełną spokoju twarz zmarłej, odniosła wrażenie, że czyta w niej: „Dzięki Bogu, że to życie się skończyło”[100]. Na pogrzebie matki Struwe poznała trzy członkinie

Związku Niemieckich Dziewcząt, które zrobiły na niej wrażenie. Była osamotniona i pogrążona w żałobie, a one zaprosiły ją do ruchu młodzieżowego. Struwe chodziła na zebrania i cieszyła się akceptacją rówieśników. Zaprzyjaźniła się z miejscowym chłopakiem należącym do SA (paramilitarnej organizacji przy NSDAP ), który lubił się wygłupiać i ją rozśmieszał. Później, gdy podczas niemieckiej inwazji zrzucono go na spadochronie na teren Polski, napisał do domu, do swojej dziewczyny Ilse, by się pochwalić, że odciął brodę staremu Żydowi. Stracił przyjaźń Struwe. Dorastająca Ilse zdała sobie sprawę, że są sposoby na wyrwanie się z ponurego domu i ze wsi. Nieszczęśliwa matka, całe życie zależna od mężczyzn, radziła córce zdobyć jakiś zawód. Struwe wyjechała więc do Berlina, by pójść tam do gimnazjum i skończyć kurs dla sekretarek w szkole handlowej. Po co zawracać sobie głowę kursami, skoro i tak wyjdzie za mąż – protestował ojciec. Zażądał, by wróciła do domu i pomagała mu w firmie. Zrezygnowana Struwe była gotowa się podporządkować, ale jej mieszkający w Berlinie wuj zasugerował, żeby może poszukała sobie pracy w wojsku. Otwierano właśnie nowe biura w dopiero co zajętym przez Niemców Paryżu. Złożyła podanie. Wysłano ją do Francji w 1940 roku, następnie do Serbii w 1941 roku i na Ukrainę w 1942 roku. Otwierała pocztę, przepisywała na maszynie raporty, redagowała publikacje i przekazywała wiadomości w biurze operacyjnym służby wartowniczej Wehrmachtu. Należała do liczącej około pięciuset tysięcy osób wojskowej służby pomocniczej Rzeszy, kobiet zajmujących urzędnicze stanowiska w wojskach lądowych, powietrznych i w marynarce[101]. Dwieście tysięcy tych kobiet, tak jak Struwe, wysłano na terytoria okupowane. Gdy otrzymała przydział do pracy na Ukrainie, nie zastanawiała się nad tym zbyt długo. Pragnęła przygód i podróży, zresztą i tak musiała jechać tam, gdzie ją wysyłano. Liselotte Meier natomiast sama chciała jechać na Wschód. Dorastała w saksońskim miasteczku Reichenbach na przedgórzu Rudaw, niedaleko granicy z Czechami[102]. Meier przygotowywała się do pracy urzędniczki razem z przyjaciółką z dzieciństwa. Marzyły o karierze w pobliskich miastach: Lipsku, Dreźnie, Berlinie. Obie znalazły się w tym samym biurze w Lidzie na Białorusi. Meier ukończyła dwuletnią szkołę handlową, a potem przez dwa lata była stażystką w przedsiębiorstwie handlowym. W wieku dziewiętnastu lat dostała do wyboru pracę w fabryce samochodów w Lipsku albo stanowisko sekretarki w nowej administracji okupacyjnej na Wschodzie. Wybrała to drugie. Razem z innymi gotowymi do pracy na terytoriach okupowanych pojechała na miesięczny kurs przygotowawczy do zamku Krössinsee koło Falkenburga na Pomorzu[103], gdzie wspólnie z całkiem nowymi panami imperium uczestniczyła w kursie ideologicznym i otrzymała szczepienia.

Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

Liselotte Meier, około 1941 [^]

Johanna Altvater, tak samo jak Liselotte Meier, do wyjazdu na Wschód zgłosiła się na ochotnika. Pochodziła z robotniczej rodziny z Minden w zachodnich Niemczech, gdzie ojciec pracował jako brygadzista w hucie. Westfalskie miasteczko było społecznie skostniałe, pogrążone w kryzysie ekonomicznym, pobożne i konserwatywne. W latach trzydziestych ciężko było znaleźć tam pracę. W modernizującym się państwie szansę na awans społeczny dawało przede wszystkim odpowiednie małżeństwo. Kobiety mogły jednak osiągnąć wyższy status dzięki służbie publicznej, dlatego też licznie się zgłaszały do pracy w hitlerowskim aparacie państwowym[104]. Altvater chodziła do szkoły średniej dla dziewcząt, a lokalny hitlerowski związek młodzieżowy ukształtował ją na jedną z „silnych, odważnych kobiet” i „głosicielek narodowosocjalistycznego światopoglądu”[105]. Związek Niemieckich Dziewcząt w Minden prowadził intensywną rekrutację w tamtejszych szkołach, gdzie nauczyciele stali się agentami NSDAP . Altvater, która wstąpiła do związku, zanim przynależność do tej organizacji stała się obowiązkowa, przeszła razem z innymi dziewczętami sprawdziany ideologiczne i fizyczne. Socjalizacja nie przybierała tu postaci tradycyjnych kobiecych wartości, a Związek Niemieckich Dziewcząt nie przypominał szkółki dla panienek z dobrych domów. Altvater – trochę chłopczyca, trochę flirciara i dowcipnisia, ceniona za odpowiednie do porodów biodra – była bliska narodowosocjalistycznego ideału. W walce rasowej nie ustępowała mężczyznom. Altvater wkrótce zapragnęła się wyrwać z dusznej atmosfery Minden. W latach 1935–1938 szkoliła się jako sekretarka w firmie produkującej maszyny. Szef uważał dziewczynę za „bardzo punktualną, pracowitą, uczciwą i chętną do pracy”[106]. Z takimi rekomendacjami zdołała uzyskać posadę stenografki w administracji rodzinnego miasta. Szybko jednak praca przy biurku okazała się nużąca, Altvater zaś chciała być bliżej działań wojennych. Przełożony w Minden próbował odwieść ją od wyjazdu, ale bezskutecznie. Uświadomiwszy sobie, że dzięki członkostwu w NSDAP zyska większe możliwości, choćby na nowo anektowanych terytoriach Polski, Altvater złożyła podanie. Przyjęto ją w styczniu 1941 roku. Doświadczenie w pracy biurowej, stan wolny, oddanie partii i chęć przeniesienia się czyniły Altvater idealną kandydatką do służby za granicą. Została przydzielona przez nowe Ministerstwo Rzeszy do spraw Okupowanych Terytoriów do pracy na Ukrainie. Wyjechała natychmiast. Sabine Dick urodziła się jako Gisela Sabine Herbst w 1915 roku, była zatem nieco starsza niż Struwe, Meier i Altvater [107]. Ukończyła gimnazjum, bardziej wymagający rodzaj szkoły średniej w Niemczech, a jej droga do późniejszego stanowiska na Wschodzie wiązała się z większym prestiżem niż w przypadku innych sekretarek. Miała dziewiętnaście lat, gdy przyjęła propozycję pracy w niedawno

ustanowionej placówce Gestapo w Berlinie. Stamtąd przeszła do Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy. Była to wielka instytucja, a jej personel w 1944 roku liczył około pięćdziesięciu tysięcy osób. Dick pracowała w kontrwywiadzie, gdzie prowadzono dochodzenia przeciwko wrogom państwa, czyli „tym, którzy stanowią zagrożenie dla istnienia Wspólnoty Narodowej lub żywotności niemieckiego Volk”. Tam ich aresztowano, przesłuchiwano i więziono. Sekretarki, które pracowały w tym otoczonym najgorszą sławą urzędzie nazistowskiego aparatu terroru, łączy pewien określony profil[108]. Większość należała do NSDAP albo już przed zatrudnieniem na Wschodzie działała w organizacjach związanych z partią. Tych poważnych, pewnych siebie kobiet bynajmniej nie przerażały budynki Gestapo, do których wielu Niemców wzywano i z których wielu nie wracało do domu. One natomiast uważały to za atrakcyjne miejsce pracy. Płaca była lepsza i być może czuły się bezpieczniej wewnątrz niż na zewnątrz. Przyłączenie Austrii do Niemiec również zaowocowało większą liczbą kobiet w nazistowskim systemie. Jeszcze zanim Hitler anektował swoją ojczyznę w marcu 1938 roku, dwie młode sekretarki z Wiednia już opowiedziały się za narodowym socjalizmem. Fanatycznie oddane sprawie, zgłosiły się później jako ochotniczki do pracy w biurach Gestapo w Polsce i na Ukrainie. Gertrude Segel, urodzona w 1920 roku, była córką porucznika SS, a zatem członkinią społeczności SS (SS-Sippengemeinschaft). Podobnie jak wiele kobiet z jej pokolenia ukończyła ośmioklasową szkołę powszechną, a potem dwuletnią szkołę handlową. Przez kilka lat pracowała jako maszynistka w prywatnej firmie, w 1938 roku zatrudniła się w nowo utworzonym biurze Gestapo, gdzie pozostała aż do lutego 1941 roku; wtedy objęła lepsze stanowisko – sekretarki komendanta Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei-Sicherheitsdienst – Sipo-SD) w Radomiu. Specjaliści do spraw rasowych w SS opisali Gertrude Segel jako osobę „otwartą i szczerą”[109]. Sama siebie uważała za porządną, oszczędną i opiekuńczą gospodynię. Nie wyglądała jednak na Aryjkę. Była niska, miała brązowe oczy i gęste, ciemne włosy. Lekarz SS stwierdził, że jej wygląd świadczy o elementach rasy „dynarskiej”, uważanej jednak za wartościowy niemiecki ród w odmianie południowo-wschodniej. Na zdjęciu, które miała później dołączyć do podania o zezwolenie na małżeństwo z komendantem SS Felixem Landauem, Gertrude jest – co dziwne – w haftowanej bluzce podobnej do tych, które wiejskie kobiety w krajach słowiańskich wkładają na specjalne okazje. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

Gertrude Segel, około 1941 [^]

Badający te zagadnienia Michael Mann twierdzi, że w latach trzydziestych narodowych socjalistów poza Niemcami – zwłaszcza na terenach przygranicznych w Polsce, Czechach i w Alzacji, a także w Austrii – cechował szczególny fanatyzm[110]. Ich pragnienie, by stać się częścią Wielkiej Rzeszy Niemieckiej, oznaczało wytyczenie na nowo granic w Europie Środkowej i destabilizację, a nawet zniszczenie ich własnych krajów. W 1933 roku, zachęceni przez dojście Hitlera do władzy i konsolidację rządów NSDAP w Niemczech, narodowi socjaliści w Wiedniu agresywnie starali się rozszerzyć swoją bazę. Organizowali wieczorki towarzyskie, by przyciągnąć młodych, samotnych mężczyzn i kobiety. Trafili między innymi do Josefine Krepp. Josefine Krepp, dwudziestotrzyletnia maszynistka, mieszkała z rodzicami na obrzeżach Wiednia[111]. Mieszkanie na Krausegasse nie było wymarzonym punktem wyjścia, z którego można by robić karierę zawodową czy szukać męża. W marcu 1933 roku Krepp wybrała się do miasta na zebranie partii narodowosocjalistycznej. Zapłaciła dwa szylingi, by dowiedzieć się więcej o ruchu i poznać innych ciekawych, młodych mężczyzn i kobiety. Te dwa szylingi za wejście stały się wpisowym do partii; złożyła podanie o przyjęcie. Miał to być jej pierwszy formalny związek z partią polityczną, musiała jednak poczekać na oficjalne poświadczenie członkostwa, ponieważ po serii ataków terrorystycznych, których dopuścili się narodowi socjaliści, kanclerz Austrii w czerwcu 1933 roku zdelegalizował partię. Tymczasem Krepp znalazła lepszą pracę w komendzie głównej policji. W marcu 1938 roku, gdy Niemcy dokonały anszlusu Austrii, Krepp, która nadal miała status kandydatki na członkinię partii, mogła nareszcie przypiąć nazistowski znaczek. Doceniając oddanie i ambicję dziewczyny, zaproponowano jej inne stanowisko, tym razem w siedzibie Gestapo przy Berggasse 43, niedaleko Ringstrasse w sercu Wiednia. Biuro Krepp znajdowało się przy tej samej ulicy co splądrowany po anszlusie dom Sigmunda Freuda (Berggasse 19). Stary już Freud uciekł kilka miesięcy później do Paryża. Był jednym ze stu trzydziestu tysięcy Żydów, którym udało się uniknąć fali antysemickich ustaw i pogromów; fala ta zepchnęła na margines i spauperyzowała społeczność żydowską w Wiedniu, doprowadziła też do ruiny ich synagogi, ośrodki kulturalne, szkoły i firmy. Hitler nienawidził wiedeńskich Żydów ze szczególną zaciekłością. Wielu Austriaków zapewniło sobie przyszłość w partii i w Rzeszy dzięki temu, że wykazali się w Wiedniu w 1938 i 1939 roku[112]. W sierpniu 1938 roku kapitan SS Adolf Eichmann otworzył Centralne Biuro Emigracyjne w dawnym wiedeńskim pałacu Rothschildów. Tam właśnie razem ze swoim personelem pracowicie udoskonalał system wywłaszczania Żydów i zmuszania ich do emigracji; model ten zastosowano później przy masowych transportach europejskich Żydów do nazistowskich obozów śmierci na terenie Polski i do miejsc masowych rozstrzeliwań w Europie Wschodniej.

Josefine Krepp okazała się bezpośrednią beneficjentką tych historycznych zmian. Jako uznana, wczesna sympatyczka partii narodowosocjalistycznej i lojalna urzędniczka awansowała ze zwykłego biura policyjnego do elitarnej służby bezpieczeństwa – Gestapo. Wyszła za mąż za Hansa Blocka, oficera SS. W marcu 1940 roku młodemu małżeństwu przydzielono ładne mieszkanie. Stało puste od października 1939 roku, kiedy to pierwszych tysiąc pięciuset Żydów z Wiednia wywieziono do „kolonii” w Nisku. Nową sąsiadką Josefine Block na Apollogasse została Gertrude Segel. Takie sekretarki jak Block i Segel nie były zwykłymi pracownicami biurowymi. Młode kobiety w biurach Himmlera w Berlinie i Wiedniu, jeżeli pomyślnie przeszły prowadzone przez SS badania wyglądu fizycznego, genealogii i charakteru, mogły się uważać za członkinie nowej elity[113]. W drodze do sukcesu pomagała służba na Wschodzie, dlatego wiele kobiet zgłaszało się na ochotnika na stanowiska w okupowanej Polsce, krajach bałtyckich i na Ukrainie[114]. Niektóre szukały odpowiednich partnerów, którzy zapewniliby awans społeczny, inne pragnęły osiągać świeżo odkryte cele ideologiczne, jeszcze inne szukały wyzwalającej przygody. A wiele chciało wszystkiego tego naraz. Kobiety, które pracowały jako sekretarki w Gestapo lub w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy, zazwyczaj pozostawały w tych organizacjach. W ramach procedury rekrutacji składały przysięgę milczenia. Jeśli udowodniły, że można im ufać, były czasem przenoszone w trudne miejsca, gdziekolwiek pojawiła się potrzeba zatrudnienia stenografki lub maszynistki. Taką drogę przebyła Sabine Dick. Po wojnie twierdziła, że nie interesowała jej praca poza Niemcami, ale przełożony skusił ją pozycją posady głównej sekretarki komendanta Gestapo w Mińsku. Było to lukratywne stanowisko z lepszą pensją niż w Berlinie. Ogromny rozrost terytorialny nazistowskich Niemiec, mnożące się urzędy państwowe i partyjne oraz nowe zbrojenia opierały się na armii młodych sekretarek, urzędniczek, stenografek, telefonistek i recepcjonistek[115]. W tamtym okresie ową grupę pracujących zawodowo kobiet traktowano dość ambiwalentnie. Z jednej strony uznawano, że są niezbędne do funkcjonowania państwa i przedsiębiorstw, a ponieważ zazwyczaj zarabiały niewiele, stanowiły źródło taniej siły roboczej. Z drugiej strony te młode kobiety ceniły sobie karierę i nabierały potencjalnie „nieograniczonego egotyzmu”. Zrzędliwi krytycy narzekali, że kradną one pracę mężczyznom, osłabiają tradycje rodzinne i „nie wypełniają swoich obowiązków jako matki narodu”[116]. Takie obawy i uprzedzenia musiano odrzucić, gdy mężczyzn powoływano do wojska i kimś trzeba było ich zastąpić. Wkład kobiet w system nazistowski był ogromny, publicznie go jednak minimalizowano. Zgodnie z narodowosocjalistyczną ideologią i propagandą heroiną niemieckiej rasy pozostawała matka.

Żony Tysiące sekretarek zatrudnionych w Gestapo stało się bezpośrednimi świadkami okrutnych zbrodni bądź ich wspólniczkami, jednak na swoich stanowiskach raczej nie postępowały brutalnie ani osobiście nie dokonywały morderstw. Paradoksalnie najgorszych czynów często dopuszczały się kobiety niepełniące oficjalnych funkcji w organizacji przestępstw – kobiety, które działały powodowane nienawiścią i manifestowały swoją władzę w nieformalnych okolicznościach. Były to żony, które wyjechały na Wschód, by dołączyć do mężów – wysokiej rangi funkcjonariuszy NSDAP , SS i policji oraz wysokich urzędników administracji. Przypadki te ilustrują dwojakie rozumienie małżeństwa[117]: z jednej strony kobiety pozostawały posłusznymi żonami, podporządkowanymi mężom i najwyraźniej zadowolonymi z prowadzenia domu i wychowywania dzieci; z drugiej strony, gdy wymagał tego Führer i Volksgemeinschaft, małżeństwa stawały się właściwie partnerstwem w zbrodni. W hierarchii narodowosocjalistycznej sam fakt, że mąż i żona należeli do tej samej rasy, mógł niwelować nierówności płci. Niemki naśladowały mężczyzn wykonujących brudną robotę dla reżymu – robotę konieczną dla przyszłego istnienia Rzeszy – ponieważ w sensie rasowym były im równe. Tych blisko dwieście czterdzieści tysięcy Niemek, które wyszły za mąż za esesmanów, dołączyło w ten sposób do nowej rasowej elity społeczeństwa[118]. Według wydanego przez Heinricha Himmlera dekretu o zaręczynach i małżeństwie istnienie Niemiec zależało od konsolidacji i reprodukcji czystego rasowo rodu niemieckich nordyckich mężczyzn i kobiet o niezłomnie narodowosocjalistycznych przekonaniach. Elita rasowa koncentrowała się w SS. Himmler, którego Hitler w 1939 roku mianował Komisarzem Rzeszy do spraw Umacniania Niemczyzny, był głównym regulatorem kwestii niemieckiej i nieniemieckiej krwi. Liczne podlegające mu organizacje, na przykład Główny Urząd Rasy i Osadnictwa SS, starały się wyszukiwać i promować osoby o czystej krwi niemieckiej (której w sensie medycznym oczywiście nie dało się wyodrębnić jako osobnego typu), a paranoicznie odrzucały każdego, kto mógłby ją zanieczyścić. Mieszanie ras między Niemcami a Żydami lub „Cyganami, Murzynami albo ich mieszańcami” stało się przestępstwem. Oficjalne zasady polityczne wprowadzały teraz przymusową sterylizację, by uniknąć rzekomego zagrożenia dla czystości niemieckiej krwi, kryminalizację aborcji i surowe reguły zawierania małżeństw, mające promować płodne związki. Z perspektywy czasu trudno zrozumieć, jak temu ideologicznemu szaleństwu mogło ulec całe pokolenie, i to z takim zaangażowaniem i powagą. Osoby wdrażające nazistowską teorię rasową natykały się na sprzeczności i niejasności. By się z nimi uporać, prawnicy, naukowcy, lekarze i biurokraci wypracowywali systemy, prawa i procedury, takie jak Ustawa o ochronie krwi niemieckiej

i niemieckiej czci czy Ustawa o obywatelstwie Rzeszy, czyli ustawy norymberskie. Stosunki seksualne, jako sposób na utrzymanie czystości rasy lub ryzyko jej zanieczyszczenia, wymagały aprobaty państwa narodowego. Surowy administrator Heinrich Himmler uczynił siebie jedyną instancją władną wydawać zezwolenia na małżeństwa członków SS; szczególnie skupiał się na dokumentach wyższych oficerów i na kwestiach wątpliwych przodków. Każdy, kto starał się o zezwolenie na małżeństwo – i esesman, i jego wybranka – musiał przedstawić Himmlerowi obszerną dokumentację potwierdzającą aryjskość przodków (szczegółowe dane genealogiczne sięgające połowy XVIII wieku, a często jeszcze dalej), lojalność ideologiczną, sprawność fizyczną, akceptowane cechy rasowe (wzrost, wagę, kolor włosów, kształt nosa, wymiary głowy, profil) i płodność. Setkom tysięcy przyszłych żon członków SS kazano poddać się inwazyjnym badaniom ginekologicznym, udowodnić umiejętność prowadzenia domu oraz instynkt macierzyński. Jedno z podań małżeńskich, które znalazło się na biurku Himmlera w 1942 roku, złożyli Vera Stähli i Julius Wohlauf. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

Zdjęcia Very Stähli w złożonym w SS podaniu o zezwolenie na małżeństwo, 1942 [^]

Vera Stähli, która wkrótce miała zostać Verą Wohlauf, była przebiegła i żądna uwagi – być może cechy te nabyła w trudnym dzieciństwie[119]. Jej ojciec, inżynier, zmarł, gdy miała pięć lat. Matka zabrała ją z Hamburga do Szwajcarii, gdzie mieszkały u krewnych, później jednak wróciły do rodzinnego miasta. W 1929 roku, w wieku lat siedemnastu, Vera ukończyła naukę w szkole handlowej. Nawet po wybuchu wielkiego kryzysu udawało jej się znajdować urzędnicze prace w różnych firmach, nie potrafiła jednak osiągnąć swego celu – samodzielnego życia. Po nagłej śmierci matki Vera Stähli ruszyła własną drogą. Wyjechała na pół roku do Anglii, a gdy wróciła do Niemiec, narodowi socjaliści właśnie zaczynali rosnąć w siłę. Vera nie była przedtem politycznie aktywna, teraz jednak członkostwo w jakiejś organizacji narodowosocjalistycznej wydawało się korzystne; ponadto rozwój partii oznaczał, że powstawało więcej miejsc pracy. Od 1933 do 1935 roku Vera była zatrudniona w Narodowosocjalistycznym Niemieckim Froncie Pracy, który konsekwentnie rozwiązywał i wchłaniał związki zawodowe, usuwając z nich Żydów, socjalistów i komunistów. Została aktywną członkinią Stowarzyszenia Handlowego Rzeszy. W ocenie swoich osiągnięć Vera nie przejawiała skromności: w życiorysie podała, że rozwój niemieckiego sektora restauracyjnego jest jej zasługą. Vera doskonale odpowiadała narodowosocjalistycznemu ideałowi kobiecości: metr siedemdziesiąt pięć wzrostu, siedemdziesiąt dwa kilo wagi, „o okrągłej głowie, niebieskich oczach, jasnych włosach [i] prostym nosie”. Wiedziała, jak przekonać egzaminatorów z SS, że jest oszczędną, zaradną kobietą, która potrafi prowadzić dom. Lubiła porządek, miała dobry gust i była bystra. Ukończyła niezbędne kursy prowadzenia domu i opieki nad dziećmi, zdobywała też medale w zawodach sportowych. Planowane małżeństwo z Juliusem Wohlaufem miało być jej drugim związkiem. W połowie lat trzydziestych w Hamburgu zdołała wspiąć się na wyższy szczebel drabiny społecznej zgodnie z marzeniem wielu sekretarek – przez małżeństwo z zamożnym kupcem. Jednak ku rozczarowaniu Very związek pozostał bezdzietny, mimo jej „najskrytszego pragnienia” potomstwa[120]. Jak powiedziała na rozprawie rozwodowej przesłuchującym sędziom, wynikało to z „postępowania jej męża”, który po paru latach małżeństwa w maju 1940 roku został powołany do wojska. Vera twierdziła, że z łatwością mógłby zaspokoić jej rozpaczliwe pragnienie dziecka, ponieważ często stacjonował niedaleko Hamburga i bywał w domu na przepustkach. Mąż jednak nie chciał, zażądała więc rozwodu, a on się po pewnym czasie zgodził. By przyspieszyć procedury, Vera przyjęła na siebie całą winę. Gdy ujawniła później w sądzie, że nie współżyła z mężem od ośmiu miesięcy, sędzia podał w wątpliwość jej wierność i spytał, czy weszła w inny związek. Vera zaprzeczyła. Rozwód uprawomocnił się w czerwcu 1942 roku. W rzeczywistości już kilka tygodni wcześniej ona i Julius Wohlauf złożyli w Urzędzie Rasy

i Osadnictwa SS podania o zezwolenie na małżeństwo. Vera i Julius spieszyli się ze ślubem, ponieważ kapitan Wohlauf miał objąć dowództwo plutonu w 101. policyjnym batalionie rezerwy (Policji Porządkowej, czyli Ordnungspolizei – Orpo) i wyjechać do pracy w Lublinie[121]. Wohlauf należał do zaufanych komendantów polowych Himmlera; właśnie otrzymał wysoko ceniony pierścień z trupią główką za służbę na Wschodzie. Atrament na podpisie Himmlera na ich podaniu jeszcze nie całkiem wysechł, gdy kochankowie już snuli plany miesiąca miodowego w Polsce. Byli w euforii. Julius Wohlauf zdobył piękną, uwielbiającą go żonę ze sporym posagiem w gotówce i innymi kapitałami, które trzykrotnie przewyższały jego własne. Vera Wohlauf weszła do nowej elity SS. Egzaminatorzy do spraw rasy wpisali na jej podaniu o małżeństwo, że ma narodowosocjalistyczne poglądy i popiera ruch z odwagą i wigorem. Vera jednak nie chciała siedzieć w domu; pragnęła być z Juliusem, który znajdował się w centrum walki. Pod koniec lipca postanowiła dołączyć do męża w Polsce. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

Zdjęcia Liesel Riedel w złożonym w SS podaniu o zezwolenie na małżeństwo, 1935 [^]

Liesel Riedel i jej narzeczony Gustav Willhaus także chcieli jak najszybciej się pobrać i cieszyć wyższym statusem społecznym[122]. Podanie o ślub złożyli w 1935 roku. W ręcznie pisanym życiorysie Liesel podała, że dorastała niedaleko stalowni w Neunkirchen, gdzie ojciec był starszym brygadzistą. Ukończywszy dziewięć klas szkoły katolickiej, zatrudniła się na dużej fermie drobiu. Przez trzy sezony pomagała w domu i od czasu do czasu wykonywała drobne zlecenia w biurze zarządcy fermy. Nie lubiła pracy fizycznej, zapisała się więc na ośmiomiesięczny kurs w szkole handlowej, by rozwinąć umiejętności zarządzania domem i gotowania. To wystarczyło do uzyskania pracy kucharki w jadłodajni w rodzinnym mieście, ale i tam nie zagrzała długo miejsca. Przenosiła się z firmy do firmy. Jako urzędniczka w biurze trustu zarabiała tak mało, że żyła w biedzie, postanowiła więc starać się o sponsorowaną przez NSDAP pracę w lokalnej gazecie „NSZ-Rheinfront”. To właśnie w gazecie, gdzie została zatrudniona w 1934 roku, Liesel silnie związała się z ruchem narodowosocjalistycznym i poznała Gustava Willhausa, mechanika, syna kierownika sali w restauracji. Gustav przyłączył się do narodowosocjalistycznych bojówek w roku 1924, a do SS wstąpił w 1932. Był ulicznym rozrabiaką i gdy poznał Liesel, mógł udokumentować swoje osiągnięcia bliznami. Choć Willhaus ledwo umiał czytać i pisać, a koledzy uważali go wręcz za analfabetę, mianowano go kierownikiem sprzedaży narodowosocjalistycznej gazety „Westmark”, wychodzącej w Saarbrücken, niecałe dwadzieścia kilometrów od redakcji, gdzie pracowała Liesel. Podczas narzeczeństwa Liesel wstąpiła do nazistowskiej organizacji kobiecej i – tak jak oczekiwano – pracowała charytatywnie w instytucjach pomocy społecznej prowadzonych przez NSDAP . Z oficjalnej dokumentacji o tej parze trudno zrozumieć, co młodzi zakochani widzieli w sobie nawzajem. W zwięzłych listach wysyłanych do kwatery głównej SS w Berlinie stawiają żądania, nie robią jednak tego, czego się od nich wymaga. Ta para przede wszystkim sprawia wrażenie małomiasteczkowych kanciarzy pragnących wykorzystać system do własnych celów. Hitler chciał, by ruch jednoczył cały Volk, wszystkich wartościowych rasowo Niemców, w tym również takich przedstawicieli klasy robotniczej jak Liesel i Gustav. Partia szczyciła się tym, że jest antyintelektualna i przeciwna establishmentowi, a tym dwojgu znakomicie to odpowiadało. Pochodzenie z politycznie niestabilnego regionu Saary być może pomogło im w awansie w SS i NSDAP , a przynajmniej skłoniło berlińskich egzaminatorów, by przymknęli oko na niedociągnięcia i wątpliwe charaktery. Region Saary – jednostka terytorialna z bogatymi złożami rudy żelaza przydatnej dla przemysłu zbrojeniowego utworzona w wyniku traktatu wersalskiego – była historyczną kością niezgody między Francją a Niemcami. W traktacie wersalskim sojusznicy zamierzali ograniczyć niemiecki potencjał wojenny, zakończyć nieustanny konflikt francusko--pruski i ustabilizować region pod względem

etnicznym. Fakt, że Francja zajęła Saarę na mocy mandatu Ligi Narodów, napędzał jednak niemiecką kampanię przeciwko narzuconym przez zwycięzców warunkom. Hitler i Goebbels intensyfikowali narodowosocjalistyczną propagandę i polityczną agitację w Saarze, przygotowując włączenie tego obszaru do Rzeszy. W styczniu 1935 roku, gdy mandat Ligi Narodów miał wygasnąć, przeprowadzono plebiscyt. Dziewięćdziesiąt jeden procent ludności głosowało za włączeniem do Trzeciej Rzeszy. Liesel Riedel i Gustav Willhaus działali w samym centrum tej kampanii agitacyjnej i propagandowej, która przybrała postać wojny domowej. Riedel pracowała w biurze prasowym, Willhaus zaś należał do zbirów w mundurach, którzy bili komunistów i socjalistów. W przemówieniu wygłoszonym w Saarbrücken z okazji zwycięstwa Hitler ogłosił: „Ostatecznie krew jest gęstsza niż jakiekolwiek papierowe dokumenty. To, co napisano atramentem, pewnego dnia zmyjemy krwią”[123]. Traktat wersalski, traktat z Locarno, pakty o nieagresji – dla Hitlera znaczyły tyle co kawałki papieru. Liczyły się jedynie Volk, wojna oraz imperialna ekspansja. 30 października 1935 roku, w trakcie narodowej histerii wywołanej pierwszym wielkim triumfem Hitlera w Europie, Liesel i Gustav się pobrali. Ta bezczelna para wzięła jednak ślub bez oficjalnej aprobaty SS, co mogło stanowić podstawę do dymisji Gustava. Nie był on w stanie zgromadzić dokumentów koniecznych do uzupełnienia swojej genealogii; część rodziny pochodziła z Prus Wschodnich, część z Francji, a to komplikowało cały proces. Procedurę uzyskania zgody opóźniała także inna kwestia: Gustav był protestantem, a Liesel – katoliczką. Jej rodzina nalegała na ceremonię ślubną w kościele katolickim i chciała, by dzieci wychowywano w tej wierze. Gustav początkowo się zgodził, ale członkowie komisji SS w Berlinie zdecydowanie mu to odradzali. Obowiązkiem Gustava było wychowanie dzieci na narodowych socjalistów – twierdzili. Naziści uważali, że Kościół katolicki to coś więcej niż instytucja wyznaniowa, że to „organizacja polityczna zmierzająca do podważenia sprawy narodowego socjalizmu i niemieckiego bytu narodowego”[124]. Pozwalając, by dzieci były katolikami, ojciec „utraciłby wpływ na ideologiczny rozwój swojej rodziny”. Gustav i Liesel się dostosowali: znaleźli wspólną przyszłość jako członkowie nowej elity, a oczekiwania rodziny i wiarę religijną postanowili odrzucić. Teraz przynależeli do partii i SS. Jako znający swoje obowiązki członkowie Volk Gustav i Liesel przez kilka lat starali się o dziecko. W końcu parę miesięcy przed wybuchem wojny, w maju 1939 roku urodziła im się córeczka. Gustav przeszedł szkolenie bojowe w wojsku Himmlera, Waffen-SS, militarnym skrzydle SS. Przez jakiś czas pracował za biurkiem w biurze gospodarczym i administracyjnym kwatery głównej SS w Berlinie, potem wezwano go do służby czynnej – nie na froncie wojskowym, ale w narodowosocjalistycznej „wojnie z Żydami” na terytoriach okupowanych.

W marcu 1942 roku Gustavowi zlecono nadzór nad żydowskimi więźniami pracującymi w przemyśle zbrojeniowym we Lwowie. Musiał zrobić wrażenie na przełożonych swoją brutalnością, ponieważ awansowano go na komendanta Obozu Janowskiego (KZ Janowska) we Lwowie, największego obozu tranzytowego i pracy w obecnych granicach Ukrainy. Gustavowi przydzielono do zamieszkania willę na obrzeżach KZ Janowska, wystarczająco dużą dla rodziny. Liesel Willhaus wraz z trzyletnią już córką dołączyła do męża w lecie 1942 roku. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

Erna Petri w Turyngii, koniec lat 30. [^]

Erna Kürbs była córką rolnika w rolniczym sercu Niemiec – Turyngii. Rodzina Erny od stuleci mieszkała we wsi Herressen. Niewielka społeczność, zaledwie kilkuset ciężko pracujących ludzi, szczyciła się szesnastowiecznym młynem, siedemnastowiecznym kościołem i dziewiętnastowieczną promenadą. Wieś zajmowała zbocze wzgórza nad płynącą w dolinie rzeką, była otoczona polami pszenicy, buraków i jęczmienia. Wydawała się odosobniona, ale leżała zaledwie kilkanaście kilometrów od Weimaru, miejsca narodzin nieudanego niemieckiego eksperymentu z demokracją. Jeśli w latach dwudziestych, gdy Erna była młoda, Niemcy cechowała dwoista osobowość, to Weimar stanowił jej mózg, pulsujący energetyzującą nowoczesnością na przemian z zadziwiającą reakcyjnością[125]. Już w 1925 roku prawicowe partie volkistowskie zaczęły przejmować landtag w Turyngii, a regionalny przywódca NSDAP wzywał do sprawdzenia wszystkich deputowanych pod kątem rasy. Wiele pisano o nieudanym monachijskim „puczu piwiarnianym” Hitlera w 1923 roku i jego wystąpieniach podczas procesu, który późniejszy Führer wykorzystał jako ogólnonarodową trybunę do głoszenia swoich tez. Mało kto jednak wie, że po skazaniu go za zdradę sąd zakazał Hitlerowi publicznych wystąpień w całych Niemczech z wyjątkiem właśnie Turyngii. Nie chodziło o to, że weimarscy politycy pragnęli zachować wolność słowa w kiełkującej tam dopiero demokracji. Działacze NSDAP po prostu tak skutecznie infiltrowali ten land, iż Turyngia mogła Hitlerowi zaoferować schronienie i platformę dla dorocznego zjazdu jego partii, który w 1926 roku zamiast, jak dotychczas, w Monachium odbył się w Weimarze. Turyngia posłużyła więc Hitlerowi za model legalnego zniszczenia systemu demokratycznego od wewnątrz poprzez zalanie parlamentu narodowosocjalistycznymi delegatami i intensywną kampanię wyborczą na wsi. Co więcej, gdy w wolnych wyborach NSDAP osiągnęła szczyt popularności – w wyborach do Reichstagu 31 lipca 1932 roku zdobyła w całym kraju 37,4 procent głosów – kandydaci NSDAP w rodzinnym landzie Erny Kürbs zgarnęli aż 41,5 procent głosów. Najgorętszymi zwolennikami tej partii, tutaj i gdzie indziej, byli tacy ludzie jak Erna – protestanccy rolnicy z niższej klasy średniej. Na niemieckiej wsi od młodych kobiet z pokolenia Erny oczekiwano, że przyczynią się do utrzymania rodzinnego gospodarstwa, ciężko pracując od świtu do nocy. Nowe kino i powszechne reklamy, kuszące młode kobiety wizerunkami oszałamiających miast oraz opowieściami o kopciuszkach zdobywających miłość i bogactwo, sprawiały, że taka harówka budziła jeszcze większą niż wcześniej frustrację. Niemniej jednak niewiele kobiet – które w 1939 roku stanowiły ponad pięćdziesiąt cztery procent rolniczej siły roboczej – potrafiło uciec ze wsi. Młode niezamężne kobiety (i wdowy), choć niezatrudniane formalnie i nieopłacane, były dla rodzinnych gospodarstw nieodzowne. Zakładano, że tej żeńskiej sile roboczej niepotrzebne jest wykształcenie, by prowadzić gospodarstwo w znany, tradycyjny

sposób. W Herressen Erna przez siedem lat chodziła do szkoły publicznej, potem przez rok pracowała jako służąca w pobliskim miasteczku. Takie tylko było jej doświadczenie wykraczające poza wieś – aż do pewnego dnia w 1936 roku, gdy szesnastoletnia wówczas dziewczyna poszła na miejscową potańcówkę. Poznała tam człowieka, który miał zostać jej mężem – Horsta Petriego, miejscową wschodzącą gwiazdę ruchu narodowosocjalistycznego. To spotkanie miało zmienić jej życie, o czym marzyła, ale w sposób, jakiego na pewno nie przewidywała. Wysoki, przystojny Horst był elokwentnym agitatorem partyjnym i esesmanem, który zachwycił Ernę wielkimi planami. Mówił o przywróceniu honoru swemu bohaterskiemu ojcu, który zginął w Lesie Argońskim podczas I wojny światowej, i o odbudowie Wielkiej Rzeszy Niemieckiej. Głosił zdecydowane poglądy polityczne, a do Erny żywił romantyczne uczucie, któremu nie potrafiła się oprzeć. Zanim w 1932 roku Horst Petri założył komórkę NSDAP w swoim rodzinnym miasteczku w Turyngii, interesował się rolnictwem i gospodarką. Fascynowała go postać żołnierza-rolnika, uromantycznione, zmilitaryzowane pojęcie aryjskiego chłopa, którego obowiązkiem było powstrzymanie fali urbanizacji. Petri przeczytał bestseller Volk ohne Raum i uwierzył, że przyszłości Niemiec zagraża brak imperialnych ziem – nie terytoriów zamorskich w Afryce, ale terenów na wschodzie Europy. Wczesny związek z ruchem narodowosocjalistycznym i szczególne zainteresowanie zadaniami rolniczymi zwróciły uwagę doktora Richarda Walthera Darrégo, „rolniczego przywódcy” Rzeszy i pierwszego naczelnika utworzonego przez Himmlera Głównego Urzędu Rasy i Osadnictwa SS. Darré, zwolennik teorii „krwi i ziemi”, był autorem między innymi Das Bauerntum als Lebensquell der nordischen Rasse [Chłopstwo jako źródło życia rasy nordyckiej] (1929), Neuadel aus Blut und Boden [Nowe szlachectwo z krwi i ziemi] (1930) czy Das Schwein als Kriterium für nordische Völker und Semiten [Świnia jako kryterium dla ludów nordyckich i Semitów] (1933)[126]. Aktywnie nakłaniał rolników do wstąpienia do NSDAP , a Horsta Petriego objął szczególną opieką. Mając Darrégo za mentora, Horst ukończył studia rolnicze w Jenie i szkolenie SS w Buchenwaldzie i w Dachau. Jego kariera w SS jako spełnienie ideału żołnierzarolnika wydawała się pewna. Po trwającym rok narzeczeństwie Erna zaszła w ciążę[127]. Para natychmiast złożyła podanie o zezwolenie na małżeństwo w Urzędzie Rasy i Osadnictwa SS. Osiemnastoletnia Erna była młoda jak na kandydatkę na żonę (większość kobiet wówczas wychodziła za mąż między dwudziestym piątym a trzydziestym rokiem życia). Otrzymali błogosławieństwo Himmlera, ale nie ojca Erny, który nie lubił Horsta. Było jednak za późno; ślub odbył się w lipcu 1938 roku. Erna przestała być córką rolnika – została żoną oficera SS i oficjalnie członkinią związku rodzin SS, do którego rozwoju przyczyniała się jako cenna rasowo matka[128]. W listopadzie

1938 roku urodził się Horst junior. Gdzieś pod koniec lat trzydziestych w Turyngii Ernie Petri zrobiono zdjęcie na motocyklu wyglądającym na DKW (Dampf-Kraft-Wagen). Powiększoną odbitkę Erna wkleiła do swego osobistego albumu, wśród innych pamiątek z epoki hitlerowskiej, które pieczołowicie przechowywała przez wiele lat po wojnie. To uderzające zdjęcie – ostatnie, na którym Erna promienieje młodzieńczą niewinnością. W fartuchu, z dłońmi na kierownicy i stopami na pedałach wydaje się gotowa do szaleńczej przejażdżki. Jednak dokładniejsze przestudiowanie zdjęcia pozwala dostrzec rodzące się nazistowskie wypaczenie kobiecości. Jak całe jej pokolenie Erna lubiła nowoczesną mobilność. Narodowosocjalistyczny Korpus Motorowy miał wielu członków spośród niższej klasy średniej, takich jak małżeństwo Petrich, których nie stać było na volkswagena, ale lubili emocje wywołane szybką jazdą samochodem czy motocyklem[129]. W Niemczech Erny Petri wcześniejszy „nieograniczony indywidualizm” Nowej Kobiety z epoki Republiki Weimarskiej – która siadłaby na motocyklu okrakiem w szortach, z włosami obciętymi na pazia, zapalając papierosa – zastąpiły nowe formy konformizmu i rasowych hierarchii[130]. Międzywojenne niemieckie pragnienie jedności narodowej, wspólnoty Volk, w epoce narodowego socjalizmu przekształcono w najbardziej prostacką, wykluczającą formę rasowego klubu. Petri została jego dumną i śmiałą członkinią. Fartuch Erny nie był bynajmniej symbolem domowego spokoju. Wręcz przeciwnie, w hitlerowskich Niemczech stanowił kobiecy wyraz niemieckiej wyższości, która przybrała postać porządku i czystości. Jeszcze przed przejęciem władzy przez narodowych socjalistów Kobieca sekcja Niemieckiej Ligi Kolonialnej lansowała tezę, że sprawne zarządzanie domem to świadectwo „kulturowej i biologicznej niemczyzny”. W nazistowskim imperium doprowadzono to do formy skrajnej. Niemki miały prowadzić misję cywilizacyjną, która polegała między innymi na wdrażaniu „wyższych” metod prowadzenia domu i utrzymywania porządku na „prymitywnych” ziemiach wschodnich[131]. Nawet samo słowo „czyszczenie” nabrało agresywnego wydźwięku. Stało się eufemizmem określającym pogromy i usuwanie „niższych” ras drogą deportacji, a ostatecznie – masowych mordów. W lecie 1942 roku, pod auspicjami Głównego Urzędu Rasy i Osadnictwa SS, Horst i Erna Petri otrzymali zadanie prowadzenia i obrony gospodarstwa rolnego pod Lwowem. Ideologiczne fantazje Horsta się materializowały, a posłuszna, ubrana w fartuch żona stała u boku swojego męża, by go wspomóc w krucjacie. Takie kobiety jak Erna Petri ucieleśniały dwie skrajne formy niemieckiej kobiecości – z jednej strony kobietę wyzwoloną, z drugiej – tradycyjną gospodynię. Przeżyły dzieciństwo w Republice Weimarskiej, ale dorosły w hitlerowskich

Niemczech. To stracone pokolenie niemieckich kobiet, dojrzewające w świecie gwałtownej urbanizacji, rozhuśtanych kryzysów gospodarczych i burzliwych masowych ruchów politycznych, musiało znaleźć swoje miejsce w hitlerowskiej Trzeciej Rzeszy. Ruch narodowosocjalistyczny nie zmienił większości Niemek w ślepe wyznawczynie ani nie uczynił z nich maszyn produkujących dzieci dla Rzeszy. Utopijne rasowe cele i nacjonalistyczne hasła obudziły natomiast w zwykłych Niemcach świadomość rewolucyjną i zmobilizowały do nowej działalności patriotycznej. Kobiety uczyły się poruszać w systemie, który narzucał wyraźne ograniczenia, ale także zapewniał nowe korzyści, szanse i wyższy status, zwłaszcza na Wschodzie, gdzie dołączały do rządzącej elity. Innymi słowy, reprezentowały dziwną – i często zagubioną – mieszankę dwóch epok. Hitler powiedział tym kobietom, że wojna to ostateczna rozgrywka między Aryjczykami a Słowianami, między niemieckim faszyzmem a judeobolszewizmem; stawką zaś było istnienie Niemiec. Mimo lat edukacji i indoktrynacji, oglądania brutalnych scen manifestacji radykalnych ugrupowań politycznych na ulicach, słuchania o działaniu terrorystycznego reżymu w takich obozach jak Dachau czy Buchenwald, wystawienia na oficjalne i powszechne formy antysemityzmu – te niemieckie kobiety wciąż jednak nie były przygotowane na to, co zobaczyły i przeżyły po przekroczeniu granic Rzeszy i wjeździe na okupowaną Ukrainę, do Polski, na Białoruś czy do krajów bałtyckich. I nikt nie potrafił sobie wyobrazić, co niektóre z nich miały tam robić. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

3

Świadkowie Przybycie na Wschód

Pielęgniarka Czerwonego Krzyża Erika Ohr wkrótce zapomniała o samotnym wyjeździe pociągiem z Niemiec. Była połowa listopada 1942 roku, zbliżała się kolejna rosyjska zima. Wojska hitlerowskie, rozciągnięte nierówno wzdłuż wschodniego frontu, przygotowywały się do dużej radzieckiej kontrofensywy. Pociąg wjechał na teren Polski i nagle „wszystko wyglądało całkiem inaczej: krajobraz, domy, dworce kolejowe, napisy na szyldach”[132]. Ohr po raz pierwszy zobaczyła zbombardowane wsie. Podróżujący z nią żołnierze, skierowani pod Stalingrad, zaczęli się zachowywać inaczej: skończyły się żarty i śpiewy. Zdała sobie sprawę, że mimo nazistowskich audycji radiowych i kronik filmowych głoszących niemiecką wyższość wojna ciągnie się dłużej, niż zakładano. Rodzinny Stuttgart Eriki miał niedługo przeżyć najcięższe jak dotychczas bombardowanie. Losy niemieckiego panowania nad światem ważyły się na froncie wschodnim i tam właśnie wszyscy – także Erika Ohr – kierowali wzrok. Podróż na Wschód zdawała się nie mieć końca. W drodze na Ukrainę pociąg powoli przemierzał Białoruś. Za oknem niewiele było widać prócz szarych równin, od czasu do czasu urozmaiconych bezlistnymi brzozami. Monotonię pogłębiał nieustanny stukot i zgrzyt kół pociągu. Wydawało się, że na tej obcej ziemi nie ma życia, nie ma ludzi, nie ma nawet ptaków. W wagonie żołnierze leżeli między plecakami; niektórzy drzemali, inni po raz któryś czytali stare gazety. Gdy Ohr dotarła w końcu do Żytomierza, stolicy obwodu, niecałe sto pięćdziesiąt kilometrów na zachód od Kijowa, zapadał już zmierzch. Niepewna, w którą stronę się zwrócić, usłyszała ojczystą mowę; na dworcu stały dwie umundurowane Niemki z wojskowej służby pomocniczej kobiet. Załatwiły Ohr kierowcę i samochód, by mogła pojechać do nowego miejsca pracy – szpitala po drugiej stronie miasta. Był to budynek dawnej szkoły, przeznaczony dla około setki pacjentów. W żadnej mierze nie przypominał szpitala dla żołnierzy, gdzie przechodziła szkolenie – ten ukraiński przyczółek śmierdział krwią, ropą i moczem. Pacjenci z odmrożeniami krzyczeli z bólu, trzeba było wyjmować kule i odłamki, amputować kończyny. Brakowało czasu na przywitania czy kurs wprowadzający.

Okładka broszury werbunkowej dla doradców do spraw osiedleń w Polsce: „Niemiecka kobieto! Niemiecka dziewczyno! Wschód cię potrzebuje!” [^]

Inna idealistycznie nastawiona pielęgniarka miała jeszcze trudniejsze początki. Po ukończeniu przyspieszonego kursu pielęgniarstwa w Weimarze przybyła do Dniepropetrowska latem 1942 roku i od razu pierwszego dnia poszła do pracy. Rannych przywożono nieprzerwanie, ona zaś musiała asystować przy kolejnych operacjach. Około dwustu cierpiących żołnierzy wołało o pomoc. Biegała od łóżka do łóżka, robiąc zastrzyki, łagodząc cierpienia, sama natomiast załamywała się na skutek stresu. Jeszcze przed końcem dnia opuściła stanowisko i uciekła do pokoju. Padła na łóżko, zwinęła się w kłębek, objęła głowę ramionami i ssała palec jak dziecko. Jak mogła sobie wyobrażać, że wojna będzie przygodą? Dla Ohr i wielu innych wyjazd na Wschód był narodowosocjalistycznym rytuałem przejścia, polegającym na odcięciu się od tego, co znane; owocowało to jednak poczuciem izolacji wśród nieznanego. W oficjalnych biuletynach i propagandzie werbunkowej okupowane terytoria Polski i Ukrainy opisywano jako poligon, środowisko, gdzie testuje się twardy charakter i oddanie ruchowi. Wyjazd na ten obszar oznaczał początek głębokich przemian w życiu tych kobiet. Pewna pielęgniarka, która w sierpniu 1942 roku przybyła do Wiaźmy w Rosji, opisała swoje pierwsze spotkanie z „wrogiem”. Stacja kolejowa, na której wysiadła, znajdowała się obok wielkiego obozu dla jeńców wojennych. Tłum wyniszczonych radzieckich żołnierzy[133] przyglądał jej się „niby zwierzęta wiszące na ogrodzeniu z drutu kolczastego”[134]. Opisy krajobrazu jako jałowego, a mieszkańców jako przypominających zwierzęta, a nawet niewidocznych, były typowe dla niemieckiej kolonialnej retoryki ówczesnych listów, która zresztą przetrwała we wspomnieniach pisanych kilkadziesiąt lat później. Dla wielu osób wyjazd na Wschód okazał się trudny i dezorientujący, dla innych jednak oznaczał oszałamiające wkroczenie w dorosłość, pozwalające na swobodę i samorealizację. Jadąc przez „pełne partyzantów” lasy niedaleko Mińska, młoda artystka estradowa Brigitte Erdmann chłonęła scenerię „szeroko otwartymi oczyma”, delektując się niebezpieczeństwem[135]. Uważała się teraz za prawdziwą kobietę, bo na Białorusi straciła dziewictwo i zauważyła, że zwracano się do niej per Frau, a nie Fräulein; utwierdzała się na tym nowym terenie w kobiecości i seksualności. Inne kobiety natomiast dawały wyraz swym męskim cechom. Pewna kobieta zgłosiła się na ochotnika do Związku Patriotycznych Kobiet (Bund Heimattreuer Frauen – BHF), przeszła szkolenie pielęgniarskie, złożyła przysięgę Führerowi jako członkini Niemieckiego Czerwonego Krzyża, a potem ruszyła na Białoruś i Ukrainę, uciekając od nieudanego małżeństwa i zostawiając małą córeczkę. W listach z frontu, które słała do domu, wyrażała lojalność wobec narodowosocjalistycznej sprawy i „męskiego” honoru[136]. Pisała entuzjastycznie o otwierających się przed nią szansach – mogła stać na warcie z bronią w ręku, zupełnie jak mężczyźni. Oficjalnie miała zdecydowanie kobiece zajęcie – była pielęgniarką – ale gdy trafiła jej się okazja zostania żołnierzem, chętnie podjęła się

także tej roli. Nie wiemy, czy strzelała z tej broni (i jeśli tak, to do kogo), ale podobnie jak wiele innych kobiet w mundurach czuła dumę, że należy do zwycięskich okupantów. Wschód opisywała jako miejsce swego wyzwolenia. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

Pielęgniarki żegnające żołnierzy na dworcu [^]

Pielęgniarki, nauczycielki i sekretarki znalazły się blisko frontu lub na jego tyłach w kilku strefach tej ludobójczej wojny[137]. Większość kobiet pracujących na Wschodzie nie widziała na własne oczy, jak masowo zabijano Żydów; stykała się jednak z pewnymi aspektami Zagłady. Dopiero z perspektywy czasu poznały potężną skalę tego, co się wokół nich wtedy działo (albo dopuściły ją do świadomości), a także mogły ocenić własny udział w przestępczej polityce reżymu. W tamtym okresie Zagłada postępowała w różnych formach i tempie w całej Europie; nie była ani sprawą przesądzoną, ani działaniem wszechstronnym, choć teraz tak to postrzegamy. Pracując wewnątrz machiny Zagłady, kobiety często dostrzegały fragmenty, ale nie ogarniały całości. Wśród żołnierzy i innego personelu jadącego na front lub stamtąd wracającego krążyły opowieści o masowych rozstrzeliwaniach w Babim Jarze na Ukrainie we wrześniu i październiku 1941 roku; donoszono o nich w oficjalnych niemieckich gazetach i radzieckich biuletynach[138]. Niemieckie zespoły propagandowe filmowały pogromy we Lwowie, a kroniki te wyświetlano w niemieckich kinach. Począwszy od stycznia 1942 roku, alianci wielokrotnie ostrzegali Niemców i ich sojuszników, że po wojnie spotka ich kara za zbrodnie wojenne, nie dysponowali jednak wiarygodnymi informacjami dotyczącymi stosowania komór gazowych, jak na przykład podczas operacji w Bełżcu rozpoczętej w marcu 1942 roku[139]. W każdym razie większość ludzi w Trzeciej Rzeszy nie przejmowała się losem Żydów wywiezionych na Wschód. Bardziej interesował ich los bliskich walczących przeciwko „judeobolszewizmowi”. Jeśli kobiety – funkcjonariuszki, pracownice lub członkinie rodzin elity rządzącej na terytoriach wschodnich – widziały zbrodnie popełniane na Żydach lub o nich słyszały, mogły potraktować te informacje po prostu jako jeden z przejawów horroru wojny albo zignorować jako niedolę dotykającą kogoś innego. Antysemityzm pozbawił Niemców wrażliwości na udrękę Żydów, tym bardziej jeśli pochodzili z innych krajów. Po początkowym szoku wywołanym wojną i ludobójstwem większość osób przystosowała się do sytuacji i nauczyła, jak sobie z nią radzić. Dopóki wojska Hitlera odnosiły zwycięstwa, normalne funkcjonowanie nie stanowiło problemu. Najbardziej nieprzyjemne obrazy można było sobie w głowie zaszufladkować, przykryć codzienną rutyną, schować pod innymi pilnymi sprawami. Najważniejsze było przetrwanie. Czy nie takiej postawy oczekiwano po cnotliwej kobiecie, lojalnej niemieckiej patriotce, rasowo wyższej Aryjce? Spośród niemieckich kobiet na Wschodzie pielęgniarki w uniformach Czerwonego Krzyża, jak choćby Erika Ohr, były najliczniejsze i najbardziej zauważalne – w szpitalach dla Wehrmachtu, SS i w ośrodkach rehabilitacyjnych dla żołnierzy. Wszechobecny wówczas propagandowy obraz przedstawia radosne pielęgniarki na stacji kolejowej niosące pomoc przejeżdżającym tamtędy

żołnierzom i esesmanom. Pielęgniarki nie witały jednak jeńców wojennych ani Żydów przewożonych przez te same stacje w transportach – takich jak pociąg z Düsseldorfu do Rygi wiozący tysiąc siedmiu Żydów w grudniu 1941 roku[140]. Pociąg parokrotnie się zepsuł, ponieważ był przeładowany ludzkim towarem, i zatrzymywał się na kilku stacjach. Podczas postojów deportowani Żydzi na wszelkie sposoby starali się dostać wodę i uciec z pociągu. Zdążyli zdać sobie sprawę, że z pewnością nie czeka ich nic dobrego, usiłowali więc przyciągnąć uwagę podróżnych stojących na peronach, rzucali im kartki i listy do wysłania, w nadziei, że przestrzegą bliskich i innych przed takim losem. Na jednym dworcu podczas postoju na terenie Litwy, tak samo jak na wielu innych dworcach w zajętej przez Niemców Europie, na peronie pojawiły się pielęgniarki Niemieckiego Czerwonego Krzyża. Panował mróz, było już po pierwszej w nocy. Pielęgniarki przyniosły niemieckim strażnikom gorący krupnik. Podczas gdy Niemcy rozgrzewali się zupą, litewski personel kolejowy wyłączył światła w „żydowskich wagonach” (Judenwagen). Pielęgniarka Czerwonego Krzyża Annette Schücking należała do nielicznych wyjątków wśród ogólnej obojętności i okrucieństwa. Dokumentowała nie tylko horror, jaki widziała lub o którym słyszała, ale także własne reakcje moralne. W przeddzień wyjazdu na Ukrainę, wczesną jesienią 1941 roku, zaprzyjaźniony dziennikarz przestrzegł Schücking, że Rosja to nie miejsce dla niej, że „tam zabijają Żydów”[141]. W owej chwili nie potrafiła sobie wyobrazić, że tak straszne stwierdzenie mogłoby być prawdą, więc wciąż była ciekawa perspektyw niemieckiej ekspansji i popierała „cywilizacyjną” misję na Wschodzie. Wkrótce jednak słowa znajomego zaczęły się odbijać echem w jej głowie. Podczas postoju w Brześciu Litewskim do jej przedziału weszło dwóch Niemców w mundurach. Na okupowanym Wschodzie przedziały były zarezerwowane tylko dla Aryjczyków; „tubylcy” musieli się zadowolić wagonami trzeciej klasy lub towarowymi. Podróżujący Niemcy często rozmawiali z sobą całkiem szczerze. Mężczyźni w mundurach gawędzili z Schücking i jej koleżanką, także pielęgniarką. „Nagle jeden zaczął opowiadać, jak kazano mu w Brześciu zastrzelić Żydówkę” – wspominała później Schücking [142]. Kobieta błagała o litość, mówiąc, że musi opiekować się kaleką siostrą. Wezwał więc także siostrę, a potem zastrzelił obie. Schücking i jej towarzyszka były „przerażone, ale nic nie powiedziałyśmy”. Tak wyglądało ich pierwsze spotkanie ze Wschodem. Dość szybko pielęgniarki, sekretarki i nauczycielki zaczęły zdawać sobie sprawę, że zgodnie z życzeniem Hitlera wojna oznacza anihilację. Niektóre uświadomiły to sobie podczas podróży na Wschód dzięki rozmowom zasłyszanym w przedziale, na przejściach granicznych lub po przybyciu na miejsce. Wjazd na tereny, gdzie toczyło się ludobójstwo, był dla wielu Niemek wstrząsem, ponieważ nie przygotowano ich oficjalnie na przemoc – ani jak się jej dopuszczać, ani jak na nią

reagować. Co innego mężczyźni. Młodych Niemców wychowywano na brutalnych, często homoerotycznych obrazach walki w okopach z czasów I wojny światowej. Ćwiczenia Hitlerjugend miały nauczyć pokonywania strachu i znoszenia bólu, zawstydzać tchórzy i tworzyć więzi koleżeńskie jak w gangu. Musztra i ćwiczenia strzeleckie, publiczna chłosta nonkonformistów i normalne szkolenie wojskowe przygotowywały młodych mężczyzn do zabijania. Niemki nie podlegały podobnej militarnej indoktrynacji – poza specjalnie szkolonymi strażniczkami obozowymi – nie tworzyły też band do popełniania brutalnych czynów. Ponieważ tak niewiele przybywających na Wschód Niemek zostało wcześniej przygotowanych do roli świadków lub współuczestniczek masowych morderstw, zróżnicowane reakcje tych kobiet na Zagładę mniej mówią o ich przedwojennym szkoleniu, a więcej o ich charakterze oraz ideologicznym oddaniu reżymowi. Reakcje obejmowały całe spektrum zachowań: od ratowania po własnoręczne zabijanie[143]. Liczba zwykłych kobiet, które na różne sposoby przyczyniły się do masowych morderstw, okazuje się jednak nieporównanie wyższa niż tych stosunkowo nielicznych, które starały się zapobiec ludobójstwu. Wiele Niemek stanęło twarzą w twarz z Zagładą w tysiącach gett na Wschodzie najczęściej z ciekawości, ale także z chciwości. Te przeznaczone wyłącznie dla Żydów dzielnice oficjalnie stanowiły terytorium zakazane; ci, którzy wchodzili, czynili to wbrew przepisom hitlerowskich władz. Mimo formalnych gróźb i zakazów (a może z ich powodu) getta stały się celem niemieckiej „turystyki”[144]. Ten nowy sposób spędzania wolnego czasu miał pewne zdecydowanie kobiece aspekty: wyprawy na zakupy i romantyczne wycieczki. Pewna pielęgniarka Czerwonego Krzyża w Warszawie nie miała akurat planów na wolny dzień. Przyjaciółka powitała ją zaskakującą propozycją: „Chodźmy dzisiaj do getta”. Wszyscy tam chodzą na zakupy – przekonywała. Żydzi wynoszą na ulicę cały swój majątek, rozkładają na deskach i stołach – mydło, szczoteczki do zębów, kosmetyki, sznurowadła, czego dusza zapragnie. Niektórzy nawet trzymają oferowane na sprzedaż rzeczy po prostu w rękach. Pielęgniarka wahała się, czy złamać przepisy, ale przyjaciółka zapewniła ją, że niemieccy lekarze też tam chodzą, by spotkać się z żydowskimi lekarzami i dowiedzieć się od nich, jak leczyć tyfus. Kobiety udały się więc na zakupy, a po powrocie pielęgniarka odnotowała, że widziała biedę i brud znacznie gorsze niż wśród ludności polskiej. Długo jeszcze czuła „smród getta” unoszący się wokół „tych ludzi”[145]. Hitlerowską politykę tworzenia żydowskich gett zaczęto wdrażać w Polsce w październiku 1939 roku, miesiąc po wybuchu wojny. Z czasem getta przybrały wiele form i różnie były wykorzystywane. We wsiach gettem nierzadko stawało się kilka ulic w bok od głównej drogi ogrodzonych drutem kolczastym. Uważając Żydów za zagrożenie dla rasy i za wroga, Niemcy więzili ich pod hasłem

segregacji i bezpieczeństwa. Do tego celu mógł służyć dowolny budynek. Dowódcy wojskowi oraz oficerowie SS i policji przybywali do miasteczek, takich jak na przykład Narodycze na Ukrainie, ogłaszali powstanie getta i kazali wszystkim Żydom zgłosić się do rejestracji. W Narodyczach Żydów sprowadzono do miejscowego domu kultury, ale w innych miejscowościach mogła to być szkoła, zabudowania fabryczne lub synagoga; czasami nawet zamykano ich w pustych wagonach kolejowych. Równocześnie planowano masowe egzekucje lub wywózki do obozów. Nieraz do momentu realizacji tych planów upływały dni, tygodnie, nawet miesiące, zależnie od dostępności sił SS i policji, kaprysów miejscowych funkcjonariuszy i rozkazów wyższego dowództwa, czyli Heinricha Himmlera i jego regionalnych zastępców. Lokalni funkcjonariusze hitlerowscy, a także Polacy, Ukraińcy, Litwini i inni „handlowali” z uwięzionymi Żydami, którzy byli zmuszeni oddać wszystko, co posiadali – od domów po płaszcze i buty – za bochenek chleba lub drzewo na opał. Spośród znajdującej się w getcie ludności wybierano wykwalifikowanych robotników do ciężkich robót (na przykład przy budowie dróg) i do pracy w gałęziach przemysłu związanych z wojną, takich jak górnictwo, włókiennictwo, stolarstwo czy obróbka metali. Choć te przeznaczone tylko dla Żydów zamknięte obszary nazywano gettami, w rzeczywistości były to stacje pośrednie przed masowym morderstwem, a także – by użyć określenia Goebbelsa – „skrzynie śmierci”[146], ponieważ głód, tyfus i samobójstwa dziesiątkowały zamkniętych tam ludzi. Niemiecka artystka estradowa Brigitte Erdmann odwiedziła getto w Mińsku[147]. Wśród przychodzących na jej występy, podziwiających ją mężczyzn znajdował się komendant Organizacji Todt (Organisation Todt – OT), zmilitaryzowanej agencji budowlanej, która przede wszystkim korzystała z żydowskiej siły roboczej. Komendant obiecał Erdmann, że podczas następnej randki pojadą do getta. Getto w Mińsku otaczał płot z drutu kolczastego o wysokości prawie dwóch metrów, z dwiema wieżami wartowniczymi. Początkowo zarejestrowano siedemdziesiąt pięć tysięcy żydowskich mieszkańców; zajmowali teren dwóch kilometrów kwadratowych, obejmujący trzydzieści cztery ulice, obudowane parterowymi i jednopiętrowymi domkami, ograniczone rzeką Świsłoczą i starym żydowskim cmentarzem. Dodatkowo w odrębnej części getta pomieszczono trzydzieści tysięcy Żydów niemieckich i austriackich. Kolejne fale masowych rozstrzeliwań i zagazowywania w ciężarówkach zmniejszyły liczbę ludności o dwie trzecie. Na jesieni 1942 roku w getcie pozostało około dziewięciu tysięcy Żydów, głównie robotników, ale także nieco niepracujących kobiet, dzieci, osób starszych i chorych. Blisko osiem tysięcy z nich miało zostać zabitych w 1942 roku, gdy getto mińskie przekształcono w obóz pracy. Komendant, który chciał pokazać swoją władzę i zaspokoić cechujące artystkę pragnienie niebezpieczeństwa, założył, że wyprawa do zakazanej części miasta

zrobi na niej wrażenie. Erdmann przystała na to, a nawet pisała do matki, jak bardzo się cieszy na ten dzień. Do podobnych zalotów doszło na terenie getta w Krakowie, co upamiętnia seria fotografii pokazujących uśmiechniętą młodą sekretarkę i esesmana jeżdżących po getcie dorożką. Młoda nauczycielka, przebywająca w Polsce na szkoleniu Hitlerjugend, w liście do domu opisała, co zobaczyła w getcie w Płońsku w lipcu 1942 roku. Choć uczestniczącym w wyprawie dwustu młodym kobietom mówiono, że Polska to miejsce „brudu, lenistwa, zacofania, pcheł, wszy i świerzbu”[148], i tak kobieta okazała się niegotowa na to, co zobaczyła. Wyobraźcie sobie tylko – pisała do rodziców – idzie się ulicą wzdłuż domów o oknach i drzwiach zabitych deskami, ale ze środka słychać odgłosy ludzi, którzy cały czas się poruszają i coś mamroczą. Domy te otacza wysokie ogrodzenie, ale nie sięga ono ziemi. Gdy spuścić wzrok, widać tam stopy, niektóre bose, inne w kapciach, niektóre w sandałach, inne w butach. W powietrzu unosi się odór mnóstwa brudnych ludzi. Jeśli stanie się na palcach i spojrzy ponad ogrodzeniem, widać łyse głowy. I wtedy nagle człowiek zdaje sobie sprawę, że to getto i że wszyscy zamknięci tam ludzie to Żydzi. Żydowski szewc, który „uśmiechnął się smutno” znad swojej roboty, wzbudził w nauczycielce niepokój i zmieszanie. Wyjazd z miasta z innymi dziewczętami przyjęła z ulgą. Zostawiła za sobą nieprzyjemną scenę z getta. Mogła przestać myśleć o „znikających” Żydach. Wyprawy do gett na Wschodzie były czymś więcej niż tylko przejawami ciekawości. Ten akt oglądactwa potwierdzał aryjską wyższość i „nowy porządek”. W oczach niemieckiego obserwatora świat wschodnich Żydów był światem egzotycznych, budzących obrzydzenie tubylców. W zamkniętym getcie ten zagrażający „inny” został pokonany i podlegał likwidacji. Zgodnie z obowiązującym sposobem myślenia Żydzi stanowili rasę u progu wymarcia, a ich nieunikniona śmierć budziła okrutną fascynację i dumę. Pewna dziennikarka opisywała łódzkie getto jako „nierzeczywiste miasto” Żydów w „zatłuszczonych chałatach”, studentka zaś relacjonowała w liście do domu, że „ulice i place pełne są kręcących się wszędzie Żydów, w tym wielu przestępczych typów. Co robić z tym robactwem?”[149]. Koniec wizyty w getcie porównywano do powrotu do cywilizacji, do odzyskania kontroli i miejsca wśród dzierżących władzę. Córka Arthura Greisera, namiestnika Rzeszy w Kraju Warty, napisała do narzeczonego o wrażeniach z łódzkiego getta: To naprawdę niesamowite [toll]. Cała dzielnica zupełnie odgrodzona płotem z drutu kolczastego […] widać głównie hołotę, która obija się bez celu. Na ubraniach muszą mieć gwiazdę Dawida z przodu i z tyłu (wynalazek tatusia, który mówi teraz tylko o gwieździstym niebie Łodzi). […] wiesz, trudno zdobyć się na jakiekolwiek współczucie dla tych ludzi. Myślę, że oni czują się zupełnie inaczej niż my i dlatego nie doznają takiego upokorzenia[150].

Na młodych kobietach, które do pracy na Wschodzie przydzielono lub zgłosiły

się jako ochotniczki – by spełnić swoje ambicje i oczekiwania władz, by doświadczyć czegoś nowego i przyczynić się do ziszczenia narodowosocjalistycznych idei[151] – widok rzeczywistości Zagłady wywierał różne wrażenie: zaburzał lub redukował poczucie moralności (co jasno widać w stwierdzeniu, że Żydzi w getcie „nie odczuwają tego upokorzenia”), a czasem dawał impuls do ucieczki przed odpychającymi doświadczeniami w przyjemności seksualne czy alkohol. Podczas nocnych bankietów z – jak to ujęła pewna sekretarka – „miłymi chłopcami z biura”[152] wódka lała się strumieniami. Na naruszanie zasad moralnych najwyraźniej nie zwracano uwagi, a w każdym razie nie pociągało to za sobą kar. Często dochodziło do scen nieopanowanej chciwości i przemocy. Osobom próbującym trzymać się z dala od tego, co się wokół nich działo, trudno było znaleźć pociechę w miejscach nietkniętych zniszczeniami wojennymi. Kobiety te w codziennym życiu natykały się na kwestie Żydów i masowych zbrodni w sposób nieoczekiwany, ale nawracający. Ingelene Ivens, młoda nauczycielka wysłana pod Poznań, przeraziła się, gdy wyjrzała na boisko przez okno swej jednoklasowej szkoły. Stało tam dwóch wycieńczonych żydowskich robotników, którzy uciekli z pobliskiego obozu. Przerażeni, szukali schronienia w jej szkole. Być może zakładali, że dzieci okażą im współczucie, te jednak krzyczały, a jeden z chłopców rzucał kamieniami. Ivens interweniowała, skarciła tego, który rzucał, a tymczasem Żydzi zdążyli uciec. Pielęgniarka Niemieckiego Czerwonego Krzyża wspominała pewien dzień we Lwowie, gdy wybrała się z innymi pielęgniarkami na spacer po mieście i zaszła na stary żydowski cmentarz. Nagle jej noga zapadła się w ziemię – „[ziemia] obkleiła mi stopę, to było nieprzyjemne”[153]. Zdała sobie sprawę, że idzie po świeżym masowym grobie, tylko lekko przysypanym ziemią. Grupa sekretarek wybrała się na piknik do lasu niedaleko Rygi, ale poczuły odór świeżych masowych grobów i postanowiły przenieść się w inne miejsce. W Buczaczu w Galicji żona nadzorcy w gospodarstwie rolnym zauważyła, że woda ma dziwny smak; zdała sobie sprawę, że zwłoki Żydów zanieczyściły wody gruntowe[154]. Masowe morderstwa wpływają na ludzi, którzy je widzą, ale także na fizyczne otoczenie miejsca, gdzie do takich zbrodni dochodzi[155]. Ukraińskie łagodne wzgórza i zagajniki zmieniły się w poszarpane krawędzie kraterów, kurhany i wypalone obszary. W zboczach wzgórz znalazły się groby o głębokości kilku metrów (kule trafiały w skarpy); także i brzegi rzek służyły jako miejsca rozstrzeliwań (krew spływała do wody); wąwozy takie jak Babi Jar wypełniano ciałami i niegaszonym wapnem, a następnie zasypywano za pomocą dynamitu. Na piaszczystych obszarach i jałowej ziemi między miejscowościami można było zobaczyć ludzkie szczątki. Miejsca masowych mordów nie znajdowały się gdzieś na odległych terenach, tylko często przy łączących miejscowości skrótach i ścieżkach.

Z tych dróg korzystali chłopi, robotnicy i dzieci szkolne, przemierzali je piechotą i na wozach; miejsca kaźni budziły ciekawość i skłaniały do rabunku. Okolicę, gdzie dokonano ludobójstwa, Niemcy – mężczyźni i kobiety – wybierali na wypoczynek: łąki na pikniki, lasy na polowania, a zbiorniki wodne na ochłodzenie się i opalanie. W wiejskiej scenerii Zagłady nie było zbyt wielu możliwości manifestowania imperialnych ambicji Trzeciej Rzeszy. Nieliczne większe gmachy w miastach musiały spełniać różne funkcje naraz. Kino mogło być jednego dnia miejscem rozrywki, a kolejnego służyć jako punkt zbiorczy ofiar przed ich zamordowaniem. Pewna niemiecka nauczycielka w Romanowie na Ukrainie wspominała, że wielu Żydów, którzy przeżyli masowe rozstrzeliwania, kryło się po lasach. Jej mąż, miejscowy leśnik, był świadom ich obecności. Ani ona, ani mąż Żydom nie pomagali, w każdym razie nic o tym nie wspomniała podczas przesłuchań po wojnie. W złożonym oświadczeniu mówiła natomiast o masowych grobach, które często mijała, idąc przez las. W okolicy znajdowały się dwa wielkie doły, „duże jak nasz dom, szerokości około dziesięciu metrów”[156]. Żydów przez zabiciem gromadzono w miejscowej szkole, tej, w której pracowała. Po masakrze kobiety z Narodowosocjalistycznej Pomocy Społecznej wykonywały tradycyjne dla organizacji charytatywnych czynności – gromadziły, sortowały, naprawiały i rozdzielały ubrania oraz pościel ofiar, które pospiesznie pochowano w lasach w pobliżu domu nauczycielki. W scenerii miast codziennie dochodziło do zmian. W Charkowie, Kijowie, Mińsku i Żytomierzu często widywano ciała wiszące z balkonów i słupów. By uniknąć takich widoków, jak również z obawy, że któreś może na nią spaść, przebywająca w Żytomierzu pielęgniarka Erika Ohr szła zawsze chodnikiem przy samych murach domów, z dala od jezdni[157]. W Buczaczu niemiecki chłopiec powiedział matce po powrocie ze szkoły, że przy chodniku w kałuży krwi leży martwa żydowska kobieta. Nazajutrz, gdy szedł do szkoły, ciało wciąż tam było; tak samo gdy wracał do domu na obiad. Zdenerwowana matka udała się do miejscowego żandarma na skargę. Czy chodziło jej o fakt zamordowania Żydówki, czy o krwawy „bałagan” na ulicy, którego nikt nie sprzątnął i który niepokoił syna? Nie wynika to jasno z jej powojennych wspomnień. Często kobiety, które nagle stanęły twarzą w twarz z nieoczekiwanym horrorem, w jednej chwili uświadamiały sobie, co się dzieje, by po pewnym czasie jakoś się przystosowywać. W lecie 1942 roku Ilse Struwe, młoda sekretarka, którą w dzieciństwie uczono, że ma być widziana, ale nie słyszana, stacjonowała z piętnastoma innymi urzędniczkami w wojskowej centrali operacyjnej w Równem na Wołyniu. W biurze pracowała żydowska dziewczyna imieniem Klebka. Pewnego dnia Struwe postanowiła odwiedzić Klebkę w „ogrodzonym, nieszczęsnym getcie,

gdzie Żydzi zmuszeni byli żyć. […] To było straszne – zniszczone, paskudne domy […]. W Równem nazywano to »brudnym żydowskim gniazdem«”[158]. Widok getta jasno uświadomił Struwe rozpaczliwą sytuację Żydów. Wywarło to na niej wrażenie; pracowała jednak nadal, ciesząc się towarzystwem koleżanek w zajmowanym przez nie domu. Ale na Wschodzie nie sposób było zdystansować się całkiem od tego, co się działo wokół. Dom, w którym mieszkał niemiecki żeński personel, w tym Struwe, stał naprzeciwko kina. Esesmani używali tego kina jako miejsca spędu Żydów podczas opróżniania getta; stąd przewożono ich na obrzeża miasta na rozstrzelanie. Okno pokoju Ilse Struwe wychodziło na ulicę. Pewnej nocy obudził mnie gwar głosów, szczęk cynowych kubków i wydawane przez żołnierzy rozkazy […]. Wstałam i podeszłam do okna, wyjrzałam na zewnątrz […]. Z otwartych drzwi kina na ulicę wylewał się tłum ludzi, których odprowadzano pod strażą. Była jakaś trzecia, czwarta rano. Mogłam wyraźnie rozpoznać mężczyzn, kobiety, dzieci, starych i młodych. Po ich ubraniach widziałam, że są z getta. Od września 1941 roku wszyscy Żydzi musieli nosić naszyte na ubranie gwiazdy. W pierwszej chwili nie zrozumiałam, co się tam dzieje. Co oni robią? Dlaczego z taką wściekłością ciskają o ziemię garnki i kubki, jeden po drugim? Potem nagle zrozumiałam. Starali się zwrócić na siebie uwagę: spójrzcie, co się z nami dzieje! Nie pozwólcie na to! Pomóżcie nam! Stałam za szybą i chciałam głośno krzyczeć: zróbcie coś! To nie wystarczy! Zabierzcie im broń!! Jest was więcej! Część z was mogłaby się uratować! Tych ludzi, jak oceniałam, było około trzystu – potem dowiedziałam się, że znacznie więcej – a prowadziła ich garstka żołnierzy. Jednak więźniowie [Żydzi] powłóczyli nogami, mruczeli coś ze spuszczonymi głowami na ciemnej ulicy, kapitulowali bez walki. Patrzyłam, aż cała kolumna zniknęła mi z oczu. Potem położyłam się na łóżku. Ci ludzie zostaną zabici. Wiedziałam to. […] Rano w biurze poinformowano nas, że Żydów zastrzelono kilka kilometrów za Równem. Nigdy więcej nie zobaczyliśmy Klebki[159].

Urzędniczki u niej w biurze rozmawiały o masakrze. Struwe pamięta różne reakcje. Niektóre koleżanki podważały tę decyzję, narzekając na utratę żydowskiej siły roboczej. Jedna mruknęła pod nosem, że Niemcy będą walczyć aż do śmierci. Inna szepnęła, że to straszne. Większość bała się głośno krytykować i tylko powtarzała, że Niemcy zwyciężą. Nikt nie potępiał młodych policjantów, którzy zastrzelili Żydów. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

Niemieccy cywile i funkcjonariusze przyglądają się powieszonym skazańcom, Mińsk, 1942 lub 1943 [^]

Struwe, jak wiele innych, chciała zobaczyć, co się dzieje: podbiegła do okna, wyciągnęła szyję, by lepiej widzieć. Jednak niemieckie władze starały się ograniczyć liczbę naocznych świadków zbrodni. Ostateczne rozwiązanie było tajemnicą państwową – jak to ujął Himmler, „stronicą chwały, o której się nigdy nie wspomina i wspominać nie będzie”. Świadkowie, tacy jak Struwe, mieli nie patrzeć, a już na pewno nie zapisywać i nie opowiadać. W rozkazie o wywózce Żydów z getta w Tarnowie miejscowy niemiecki dowódca napisał, że wszystkie osoby mieszkające przy ulicy, którą miano prowadzić Żydów, muszą podczas Aktion zamknąć okiennice. Takie wydarzenia budziły jednak co najmniej ciekawość, a u wielu spośród patrzących – także schadenfreude. Obserwatorzy opisywali później wrażenia zmysłowe, które wryły im się w pamięć: kakofonię roztrzaskiwanych sprzętów, krzyki ofiar i salwy z broni palnej. Struwe wyczuwała niebezpieczeństwo, ale przyglądała się z bezpiecznej odległości. Dziwiło ją, że Żydzi nic nie robią, by się uratować, z drugiej strony – rozumowała naiwnie – skoro sami nie stawiali oporu, to i ona była zwolniona z wszelkiej odpowiedzialności za brak zaangażowania. Gdy ulica opustoszała, Struwe wróciła do łóżka i starała się zasnąć. Pod zamkniętymi powiekami jednak wciąż widziała obrazy i słyszała hałasy[160]. Cała Aktion, której maleńki fragment widziała Struwe, należała do jednej z kilku fal rzezi przeprowadzonych w Komisariacie Rzeszy Ukraina na rozkaz Heinricha Himmlera, który polecił cywilnym władzom okupacyjnym realizację „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” w pełni – „w stu procentach”[161]. W Równem i innych miastach na Wołyniu podczas likwidacji gett i masowych rozstrzeliwań w drugiej połowie 1942 roku zabito sto sześćdziesiąt tysięcy Żydów. Pochowano ich pospiesznie w około dwustu zbiorowych mogiłach rozsianych po całym regionie. Na jesieni 1942 roku przeniesiono Struwe z Równego dalej na wschód, do Połtawy. Teraz do niepokoju wywołanego tym, czego świadkiem była w Równem, doszło rozczarowanie wojną i rolą, jaką w niej ona sama odgrywała. Na jej biurku rósł stos doniesień na temat strat ponoszonych przez niemiecką 6. Armię pod Stalingradem. Urzędniczka musiała się pożegnać z kolegami z biura, którzy tracili bezpieczne zatrudnienie i jechali pod Stalingrad. Przybyły nowe pracownice. Pisząc na maszynie tajne listy poległych i nadając liczby przez radio do Berlina, Struwe zdała sobie sprawę, że pod Stalingradem może dojść do klęski. W biurze pogorszyły się warunki i nastrój. Zaczęła kwestionować sens wojny: „Co ja tu robię, kim jestem? Co robię w tej męskiej wojnie? To mężczyźni toczą wojny. Mężczyźni zabijają. I potrzebują do swojej wojny kobiet jako służących”[162]. Od czasu spędzonego w Belgradzie w 1941 roku Struwe przyzwyczaiła się do oglądania ponurych fotografii publicznych egzekucji. Niemieccy wojskowi korespondenci wojenni robili zdjęcia ofiarom przed rozpoczęciem, w trakcie i po

zakończeniu egzekucji, a następnie wysyłali do naczelnego dowództwa, by można było użyć tych fotografii w celach propagandowych. Do zadań Struwe należało otwieranie poczty adresowanej do jej przełożonych, widywała więc i czytała zarówno rutynowe materiały, jak i korespondencję tajną. Pewnego dnia na biurku urzędniczki znalazła się koperta zawierająca fotografie martwych „partyzantów”, „leżących na ziemi z uniesionymi rękoma”[163]. Struwe zastanawiała się, jak można fotografować takie okropności. W Belgradzie takie zdjęcia ją gniewały, bo uważała, że mogą zostać wykorzystane przez ruch oporu – że stanowią zagrożenie dla niemieckiego bezpieczeństwa. Na Ukrainie zaczęła wątpić w słuszność polityki masowych morderstw. Struwe odłożyła na bok zdjęcia i zajęła się kolejnymi dokumentami. Tłumiła emocje i te niepokojące pytania, pracowała jak maszyna. Później określiła ten stan: „jakaś część mnie była poza mną”. Inna kobieta, pracująca w Mińsku, doświadczyła podobnej reakcji; pisała do matki w styczniu 1943 roku: „Odwykłam od strachu przed śmiercią, żyję chwilą i pracą, nie pozwalam sobie myśleć o jutrze [ani] o wczoraj. Kiedy się człowiek przyzwyczaja do takiego życia? Chcę tylko pracować, pracować, pracować. Nie myśleć, nie czuć!”[164]. Ilse Struwe nie potrafiła jednak całkowicie wyłączyć emocji ani do końca wyprzeć z pamięci tego, co widziała. We wspomnieniach pisze, że cały czas płakała, izolowała się i nie potrafiła się z nikim zaprzyjaźnić. Dopiero przeniesienie do Włoch w 1943 roku pozwoliło jej powoli wyjść z depresji, w której pogrążyła się na Ukrainie. Podobne rozczarowanie czekało Annette Schücking, byłą studentkę prawa, której pierwsze szokujące spotkanie z żołnierzami w pociągu w Brześciu zbladło w porównaniu z tym, co widziała i słyszała po przybyciu do celu, czyli do Nowogrodu Wołyńskiego (potocznie znanego pod wcześniejszą nazwą Zwiahel). Było to dawne miasto warowne, które liczyło około osiemnastu tysięcy mieszkańców (połowę stanowili Żydzi). Schücking powiedziano, że wszystkich Żydów już zabito [165]. Niemiecki oficer oznajmił to rzeczowym tonem, gdy siedzieli przy obiedzie. Miejscowi Ukraińcy, którzy pracowali z Schücking w Domu Żołnierza, wyjaśnili jej, że zabito około dziesięciu tysięcy Żydów w mieście i okolicznych miejscowościach. Pielęgniarce wydało się to nie do pojęcia. Pragnąc sprawdzić to osobiście, Schücking poszła do żydowskiej dzielnicy i zobaczyła splądrowane domy. Na podłogach walały się hebrajskie teksty i rzeczy osobiste. Niemieccy koledzy pielęgniarki zabrali przydatne przedmioty, takie jak lichtarze, do wykorzystania na kwaterach albo jako zdobycz wojenną. W ramach wprowadzenia do życia w Nowogrodzie Wołyńskim wzięto Schücking na wycieczkę do zamku nad rzeką Słucz, gdzie miesiąc wcześniej, we wrześniu 1941 roku, rozstrzelano Żydów. Przewodnik, żołnierz korpusu inżynieryjnego, wskazał

miejsce na brzegu, gdzie pochowano czterystu pięćdziesięciu Żydów – mężczyzn, kobiety i dzieci. Schücking pracowała w ośrodku rehabilitacyjno-wypoczynkowym; bywały dni, gdy odwiedzały go tysiące niemieckich żołnierzy spragnionych domowego jedzenia i rozmowy w ojczystym języku. Propaganda narodowosocjalistyczna nazywała takie ośrodki „wyspami domu”. W przeznaczonych tylko dla Niemców kantynach żołnierze otwarcie opowiadali o masakrach, których byli świadkami lub w których brali udział. „Rozmowa często szybko nabierała osobistego charakteru – wyjaśniała później Schücking. – Ci mężczyźni od dawna nie mieli kontaktu z kobietami. Były oczywiście Ukrainki, ale nie mogli z nimi rozmawiać, a wszyscy czuli ogromną potrzebę rozmowy”[166]. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

Ośrodek dla żołnierzy w Nowogrodzie Wołyńskim, prywatna fotografia Annette Schücking [^]

Pewnego razu jechała ciężarówką i kierowca, też Niemiec, wyrzucił z siebie swoją historię. Opowiedział o wydarzeniu niedaleko ośrodka wypoczynkowego, w Koziatynie, miasteczku na południowy zachód od Kijowa. Razem z kolegami zamknął tam kilkuset Żydów bez wody i jedzenia. Osłabienie ich należało do działań przygotowawczych. Dwa dni później Żydów rozstrzelał specjalny pluton działający wówczas w regionie. Schücking, mająca przygotowanie prawnicze, wyciągnęła od kierowcy wszystkie szczegóły i zapisała je w wysyłanych do rodziców listach. Niemieccy żołnierze czuli potrzebę zwierzania jej się z tego, co słyszeli, widzieli i robili, ona zaś czuła potrzebę zapisywania tego wszystkiego. Pielęgniarka Niemieckiego Czerwonego Krzyża, pracująca w 1943 roku w Warszawie, wysłuchiwała rannego żołnierza, który cierpiał na bezsenność. Jego kompanię przydzielono do jednostki zajmującej się rozstrzeliwaniem. Cywilów prowadzono na krawędź dużej jamy, a wtedy on i jego koledzy strzelali im w tył głowy. Stara kobieta, już stojąca na brzegu jamy, podbiegła do niego; przerażona i zrozpaczona, trzymała w ręku swoje zdjęcie, które mu wręczyła i poprosiła, żeby oddał jej mężowi. Żołnierz zachował fotografię w swojej książeczce żołdu i pokazał pielęgniarce. Takie opowieści można znaleźć w wielu miejscach; żołnierze i esesmani, którzy mieli krew na rękach, często zwierzali się kobietom ze swoich czynów. Pewnego dnia do prywatnego mieszkania artystki estradowej Brigitte Erdmann w Mińsku przyszło dwóch członków plutonu egzekucyjnego „z oczami płonącymi nienawiścią, nienawiścią śmiertelnie rannego zwierzęcia albo skrzywdzonego dziecka”[167]. Jeden z nich oparł głowę na jej ramieniu, a ona go przytuliła. Atencja, z jaką traktowali ją ci zdesperowani mężczyźni, sprawiała jej przyjemność; wolała też ich pocieszać niż się z nimi spierać. Listy Schücking do domu ukazują kobietę krytyczniej podchodzącą do brutalności napotkanych mężczyzn. 28 grudnia 1941 roku podczas podróży samochodem poznała pewnego sierżanta. Powiedział jej, że zgłosił się na ochotnika do rozstrzeliwania Żydów w ramach planowanej akcji niedaleko Winnicy na Ukrainie. Liczył na awans. Annette poradziła mu, by nie brał w tym udziału, bo „będzie śnić koszmary”[168]. W połowie stycznia ponownie go spotkała, on zaś potwierdził, że wziął udział w masowym rozstrzeliwaniu w Chmielniku; 9 stycznia 1942 roku niemieccy policjanci, esesmani, stacjonujące tam wojsko i lokalni policjanci zabili sześć tysięcy Żydów. Według jednej z osób, które przeżyły, niemieccy żołnierze „rzucili się rabować, rozbijali okna, strzelali […]. Wszędzie leżały trupy, śnieg zrobił się czerwony od krwi, a barbarzyńcy tylko biegali i wrzeszczeli jak dzikie zwierzęta: »Bić gudłajów! Jude kaput!«”[169]. By masowe rzezie przynosiły oszczędności, niemieckie dowództwo SS i policji, regionalni dowódcy wojskowi i funkcjonariusze NSDAP opracowali program

konfiskaty i rozdawnictwa własności żydowskiej. Tony ubrań magazynowano, czyszczono, naprawiano i rozdawano etnicznym Niemcom, którzy kolonizowali nowo zajęte terytoria. Pod koniec 1941 roku Schücking widziała ubrania przechowywane w magazynach Narodowosocjalistycznej Pomocy Społecznej[170]. Udała się tam, by znaleźć coś dla ukraińskich pomocy kuchennych z ośrodka, w którym pracowała. Część jej niemieckich koleżanek entuzjastycznie dziękowała niemieckim funkcjonariuszom, którzy otworzyli magazyny, i wykrzykiwała Heil Hitler na widok tych łupów. Schücking, wstrząśnięta widokiem stosów ubranek dziecięcych, nic nie wzięła; parę jej koleżanek też poczuło się nieswojo. Napisała do matki i przyjaciół w domu, by nic nie przyjmowali z Narodowosocjalistycznej Pomocy Społecznej, ponieważ te rzeczy należały do zamordowanych Żydów. Co tydzień jechała sto kilometrów z Nowogrodu Wołyńskiego do Równego po aprowizację[171]. To tu właśnie przeżyła „gettowe” doświadczenie. W lipcu 1942 roku zobaczyła prowadzone żydowskie kobiety i dzieci, prawdopodobnie w ramach tej samej „akcji”, której świadkiem była Ilse Struwe. Choć zapewne się w Równem nie spotkały, życie obu kobiet tam się przecięło; reagowały na wydarzenia w podobny sposób, mimo że pochodziły z bardzo różnych środowisk. Annette Schücking, podobnie jak Ilse Struwe, doświadczała bezradności, strachu i frustracji. Empatia miała jednak granice. Obie pytały: w gruncie rzeczy co możemy zrobić? Wraz z innymi pracowały i szukały rozrywek – pikników czy koncertów. Należały do nielicznych niemieckich kobiet otoczonych tysiącami żołnierzy; starannie unikały w tym tłumie tych, którzy okazywali agresję, esesmanów i innych cieszących się złą sławą funkcjonariuszy okupacyjnych, chodzących z biczami i pistoletami. Po kilku tygodniach na Ukrainie – zobaczywszy dowody masowych morderstw w Równem w listopadzie 1941 roku i coraz gorsze warunki życia nielicznych żydowskich robotników, którzy pozostali, a potem, jeszcze podczas pobytu Schücking, zostali zabici – pielęgniarka napisała do domu do matki: „To, co Tato mówi, to prawda; ludzie niemający żadnych moralnych zahamowań wydzielają dziwną woń. Potrafię teraz wychwycić te osoby, a wiele z nich naprawdę czuć krwią. Och, Mamo, jaką ogromną rzeźnią jest świat”[172]. Wśród dziesiątek tysięcy niezamężnych kobiet pracujących na terytoriach wschodnich w różnych biurach administracji lokalnej, w wojskowych i prywatnych przedsiębiorstwach, Schücking i Struwe reprezentują kategorię najliczniejszą: biernych widzów. Nie stanęły przed wyborem, czy osobiście uczestniczyć w rzeziach, czy też – jak to widzą niektórzy ekstremiści – skorzystać z „okazji” do kolaboracji. To były niemieckie patriotki pełniące służbę cywilną. Kierowała nimi ciekawość; szukały przygód. Gdy już trafiły na terytoria wschodnie i stały się świadkami okrucieństw, takich jak likwidacja getta w Równem, przeżyły wstrząs. Pewną sekretarkę w Słonimie o czwartej rano obudził odgłos strzałów[173]. Przez kilka godzin patrzyła przez okno, jak przy nieustannej strzelaninie tysiące Żydów

jest wyprowadzanych z getta i ustawianych w rzędy. Getto płonęło. Następnego dnia, gdy pozwolono jej wyjść z domu – podczas akcji SS i policja nakazały wszystko zamknąć – na ulicach na obrzeżu getta zobaczyła dwa długie rzędy zwęglonych zwłok Żydów. Tak jak Schücking i Struwe, nie mogła uniknąć widoków masowych morderstw. Nie pochwalała tego, ale nie mogła też tego powstrzymać. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

4

Wspólniczki Takie kobiety jak Annette Schücking, Ilse Struwe, Ingelene Ivens czy Erika Ohr podczas wojny niczym się nie wyróżniały. Wyjątkowe stały się po wojnie. Spośród setek tysięcy Niemek, które pojechały na Wschód, niewiele pisało lub mówiło publicznie i obszernie o żydowskich ofiarach i widzianym horrorze. Te cztery to zrobiły[174]. W okresie Trzeciej Rzeszy wiele kobiet z radością przywdziewało mundur i w ruchu narodowosocjalistycznym odnajdywało dorosłość i obywatelską tożsamość. Później, w 1945 roku, usunęły i schowały swoje odznaki, mundury wcisnęły do szuflad i kufrów na strychu. Ukryły źródło pochodzenia przedmiotów, które przywiozły ze Wschodu, w tym osobistych rzeczy żydowskich ofiar. Powszechne milczenie niemieckich kobiet po wojnie wynikało z różnych przyczyn, w tym ze wstydu, smutku i strachu. Niewątpliwie w interesie wielu, które pracowały na terytoriach wschodnich, leżało ukrycie faktu, że przebywały w pobliżu miejsc zbrodni. Nawet jeśli chciały mówić, trudno było znaleźć chętnych słuchaczy. Brakuje społecznej tradycji, która zachęcałaby kobiety do opowiadania wojennych historii o brutalności, jaką widziały, jakiej doświadczały lub w jakiej uczestniczyły[175]. Niemki mogły natomiast opowiadać o trudach życia i wiktymizacji na froncie domowym – o tym, że wykonywały prace typowo męskie (takie jak kierowanie tramwajami, pełnienie straży na placach targowych czy prowadzenie gospodarstw rolnych), o niszczycielskich nalotach na miasta, o bezdomności, ucieczce i powojennym głodzie[176]. Chętnie słuchano wspomnień potwierdzających tradycyjne role kobiet w czasach wojny: niezłomnych obrończyń, pomocnic i niewinnych ofiar. To, że tyle kobiet dało się porwać chwili i ruchowi narodowosocjalistycznemu, można wyjaśnić ich młodością. A może stało się to późniejszą wymówką? We wspomnieniach i wywiadach, a nawet w zeznaniach składanych na sali sądowej Niemki tłumaczyły swoje karygodne czyny zdaniem: „Och, byłam wtedy taka młoda”. Jako młode i naiwne dawały się łatwo kształtować, podczas wojny jednak, stykając się ze straszną rzeczywistością czynów swego narodu, każda musiała dokonać wyboru. I choć zapewne nie mogły opuścić swego miejsca pracy ani uniknąć obserwowania ludobójstwa, stały przed wyborem, jak się zachowywać podczas wojny i po jej zakończeniu. Wiele Niemek stykało się z różnymi etapami Zagłady. Z ciekawości zaglądały do gett, odkrywały masowe groby czy, jak Annette Schücking, były zapraszane do przeglądania żydowskich ubrań i rzeczy osobistych. Jak Ingelene Ivens natykały się

na żydowskich uciekinierów szukających pomocy na szkolnym boisku. Jak Ilse Struwe obserwowały przez okno Żydów wyprowadzanych poza miasto i słyszały odgłosy strzałów. Większość tych, które coś widziały, wolała później zamykać oczy, by chronić siebie. A co możemy powiedzieć o kobietach, które znalazły się w samym centrum machiny masowych rzezi i nie mogły odwrócić wzroku? W badaniach nad Zagładą jednym z wyróżnianych typów sprawcy jest mężczyzna mordujący zza biurka w berlińskiej centrali, biurokratyczny zabójca w typie Adolfa Eichmanna i jemu podobnych. Popełnia ludobójstwo, wydając lub rozsyłając rozkazy; jego bronią staje się zatem pióro lub maszyna do pisania. Ten typ współczesnego ludobójcy zakłada, że papier, tak samo jak jego administrator, pozostaje czysty i bezkrwawy. Morderca zza biurka wykonuje swoje oficjalne obowiązki. Nakazując śmierć dziesiątków tysięcy, przekonuje sam siebie, że pozostaje przyzwoitym, cywilizowanym, a nawet niewinnym człowiekiem. A co z kobietami, które stanowiły personel tych biur? Co z asystentkami, których zręczne palce naciskały klawisze maszyn do pisania i których czyste ręce rozsyłały rozkazy zabijania? W miarę jak hitlerowskie imperium się rozszerzało, a potem kurczyło, kobiety musiały brać na siebie coraz więcej zadań; już nie tylko prowadziły domy i gospodarstwa, ale także objęły stanowiska w administracji rządowej i w prywatnych firmach[177]. W biurach Gestapo w Wiedniu i Berlinie zatrudniano – proporcjonalnie – niezwykle dużo kobiet; pod koniec wojny ich odsetek sięgał bez mała czterdziestu procent. Oczekiwano, że będą wspierały mężczyzn, a także zajmowały ich stanowiska, by mężczyźni mogli ruszyć na front. Wojna przyspieszyła trendy rysujące się w strukturze zatrudnienia w okresie międzywojennym, a także odwróciła politykę edukacyjną prowadzoną w latach trzydziestych: na pewien czas poprawił się dostęp kobiet do szkolnictwa wyższego [178], przybyło ich w instytucjach rządowych, wyłoniła się także nowa kobieca hierarchia, od zwykłych asystentek po kadrę kierowniczą. Taka społeczna mobilność miała jednak swoją cenę – uczestnictwo w zbrodniczych działaniach. Sekretarki, urzędniczki, maszynistki i telefonistki należały do biurokracji umożliwiającej działanie systemu Trzeciej Rzeszy[179]. W każdym biurze czy placówce była zatrudniona co najmniej jedna kobieta z Rzeszy. Skoro przeciętnie na pięciu funkcjonariuszy mężczyzn przypadała jedna asystentka, żeński personel w cywilnych instytucjach w okupowanej Polsce musiał liczyć około pięciu tysięcy osób, a co najmniej dwa razy tyle na Ukrainie, Białorusi i w państwach bałtyckich łącznie. Administracyjne wspólniczki w urzędach centralnych, gdzie Zagładę organizowano i inicjowano – na przykład w biurze gubernatora dystryktu lub w „referacie żydowskim” policji bezpieczeństwa – twierdziły w większości, że „po prostu wykonywały swoją pracę”. Rutynowe procedury pozostawały jednak

nieodzownymi trybami machiny bezprecedensowych zbrodni. Nikt nie może twierdzić, że nic nie wiedział o ludzkim wymiarze swojej pracy. Niewiele napisano o działaniu tych biur z perspektywy wewnętrznej – częściowo dlatego, że nie zwracano uwagi na zeznania ani pracujących tam sekretarek, ani Żydów, którzy mieli kontakt z tymi kobietami, przeżyli i zidentyfikowali je jako obecne w miejscach zbrodni. Zgodnie z lokalną hierarchią niemieckich urzędniczek sekretarka Gebietskommissara (komisarza rejonowego, czyli zarządcy danego obszaru pod okupacją) była tą osobą, którą najczęściej widywano u jego boku. Komisarzy nie było wielu (zwłaszcza jeśli wziąć pod uwagę, jak wielkim terytorium zarządzali), ale rzucali się w oczy; kpiąco nazywano ich bażantami z powodu mundurów w krzykliwym kolorze musztardowym, z barwnymi narodowosocjalistycznymi emblematami i naszywkami. Asystentki komisarzy zaś otrzymały przezwisko od drobniejszego ptactwa, Goldammern, czyli „trznadli” – ptaków wielkości jaskółki, żółtawych, o gęstym upierzeniu, gniazdujących w krzewach lub rowach[180]. W niewielkich miejscowościach, takich jak położone nieopodal Grodna miasto Lida, niemieccy urzędnicy wiele czasu spędzali razem: oni i ich rodziny dzielili mieszkania, spotykali się w szkołach, kantynach, biurach, a także razem pływali i urządzali pikniki nad miejscowymi jeziorami i strumieniami. Do lidzkiej elity należała Liselotte Meier, młoda kobieta, która wolała pracę biurową na Wschodzie od pracy w fabryce w Lipsku[181]. Skierowano ją na miesięczny kurs przygotowawczy w ośrodku Ordensburg Krössinsee nad jeziorem Krosino koło Złocieńca na Pomorzu, obejmujący między innymi naukę strzelania z pistoletu. Zainteresowała się jednym z dygnitarzy uczestniczących w kursie, przystojnym Kameradschaftsführerem Hermannem Hanwegiem. Niemal dwa razy starszy od Meier mężczyzna piął się po szczeblach kariery w administracji NSDAP i podobnie jak wielu „starych bojowników” otrzymał w nagrodę synekurę w imperium[182]. Ci dwoje spędzali razem czas w Mińsku; zakochali się w sobie i Hanweg przekonał Liselotte, by do niego dołączyła, gdy został komisarzem rejonowym w Lidzie. W chwili ich przybycia na miejsce wczesną jesienią 1941 roku ruchoma jednostka egzekucyjna Einsatzkommando 9 już wykonała w mieście swoje zadanie: zabiła żydowską inteligencję i pacjentów w miejscowych szpitalach. Pozostały jednak jeszcze tysiące Żydów, zadaniem Hanwega zaś było uczynienie miasta Judenfrei – wolnym od Żydów[183]. Dwudziestoletnia Meier trzymała się blisko Hanwega i nauczyła się łączyć obowiązki z przyjemnościami. Wszędzie z nim jeździła. Pracując przy biurku stojącym przy drzwiach do jego biura, kontrolowała dostęp do przełożonego. Znała członków miejscowego judenratu (żydowskiej rady starszych); dwadzieścia lat po wojnie wciąż potrafiła wymienić ich nazwiska. Była również blisko z rodziną

Hanwega, choć być może nie sama o tym zadecydowała. Hanweg kazał Meier opiekować się swoją żoną i trójką dzieci podczas ich przeprowadzki do Lidy. Dzieci nazywały Meier „wicemamą”, żona komisarza zaś – „Brutusem”[184]. W Lidzie dzieci Hanwegów chodziły do specjalnej niemieckiej szkoły, bawiły się w miejscowych parkach i lasach. Zazwyczaj towarzyszyły ojcu i matce podczas wizyt w warsztatach w getcie, gdzie tysiące Żydów rozpaczliwie starało się przeżyć dzięki wypełnianiu wszystkich rozkazów i zaspokajaniu wszystkich zachcianek miejscowych Niemców. By zadowolić komisarza, zespół żydowskich rzemieślników zrobił jego synowi w prezencie urodzinowym skomplikowaną kolejkę elektryczną. Ofiarowano Hanwegowi także pierścienie, po jednym dla każdego członka rodziny. Pierścień komisarza jest dziś cenną pamiątką rodzinną[185]. To duży, oprawny w srebro bursztyn z herbem Hanwegów – maleńkim toporem i buławą, pięknie wygrawerowanymi przez artystę mającego dobre oko do najdrobniejszych szczegółów. Pogłębiające się wojenne trudności zaopatrzeniowe w Rzeszy – brak jedzenia i mieszkań – sprawiały, że bogactwa Wschodu okazywały się pokusą nie do odparcia. Sekretarki otrzymywały zapewne listy i specjalne osobiste przesyłki z domu, ale zdecydowana większość paczek wędrowała nie z Niemiec na Wschód, ale na odwrót. Personel na terytoriach okupowanych wysyłał całymi wagonami zrabowane przedmioty do rodzin w Niemczech i Austrii – skrzynie jaj, mąki, cukru, ubrań i sprzętu domowego. Była to gigantyczna kampania zorganizowanego rabunku i gospodarczej eksploatacji, a Niemki należały do jej głównych agentek i beneficjentek. Reżym nie popierał takiego dogadzania sobie; majątek żydowski formalnie należał do Trzeciej Rzeszy i nie był przeznaczony do indywidualnej konsumpcji. Część rabusiów – także kobiety – ukarano, a nawet stracono za okradanie państwa. Jasne jest jednak, że w tych konkretnych działaniach niezbyt przejmowano się posłuszeństwem Führerowi, szczególnie że masowy rabunek stanowił integralną część gospodarki Rzeszy. Ktoś, kto musiał wykonywać brudną robotę i dokonywać rzezi, oczekiwał za to rekompensaty. Chciwość Niemców, mężczyzn i kobiet, którzy mieli dostęp do łupów, wydawała się nienasycona. Na przykład żona policjanta w Warszawie zgromadziła tyle dóbr, że nie miała gdzie ich ukryć, więc po prostu składała je na zewnątrz, wokół domu. Przedsiębiorcza małżonka funkcjonariusza policji we Lwowie, która postanowiła sprzedać to, co zrabowała, bezczelnie otworzyła sklep na tej samej ulicy, przy której znajdował się komisariat jej męża. Żony wysokich funkcjonariuszy paradowały w skradzionych futrach i żądały eleganckich apartamentów; żydowskim rzemieślnikom kazały budować balkony i układać we wspaniałych łazienkach skradzione porcelanowe kafle. Te ekscesy miały tak jawny charakter, że stały się tematem wielu krytycznych doniesień i przedmiotem dochodzeń[186].

Rozdział i konsumpcję żydowskiej własności w pobliżu miejsc masowych rzezi odczuwano jako triumf i powód do świętowania. Operacja (Aktion) Reinhardt[187], nazistowski plan zamordowania około dwóch milionów polskich Żydów (oraz Żydów innych narodowości), wysłanych do komór gazowych w Bełżcu, Sobiborze i Treblince, pozwoliła stworzyć jedne z największych zasobów majątku zrabowanego w okupowanej Europie. Łupami zawiadywał koordynator tej zbrodniczej operacji, dowódca SS i policji w Dystrykcie Lublin Odilo Globocnik wraz z otaczającymi go „damami”. Jak zeznała jego była asystentka, sekretarki Globocnika „radośnie” przygotowywały spisy Żydów wysyłanych do Treblinki i tych, którzy zmarli, oraz listy skonfiskowanych dóbr [188]. Kochanki i sekretarki Globocnika nie brały bezpośrednio udziału w Zagładzie, a w każdym razie nie pojawiły się żadne dokumenty ani zeznania, które wskazywałyby, że te kobiety dopuszczały się przemocy. Były jednak wspólniczkami w zbrodni: stenografowały dyktowane listy i pisały na maszynie rozkazy ułatwiające rabunek, wywózki i masowe mordy. Wykonywały te czynności ze świadomością, że przyczyniają się do osiągnięcia celu całkowitej eksterminacji narodu żydowskiego. Przesyłały raporty Globocnika do Himmlera na temat „udanej” operacji „ostatecznego rozwiązania”. Ułatwiając pracę i tworząc domowe azyle członkom kierownictwa, takim jak Globocnik, pomagały sprawić, że to, co nienormalne, stawało się normą[189]. Pewnego dnia, gdy syn Hanwega poszedł do warsztatów w getcie, gdzie lubił się bawić, stwierdził, że nie ma tam żadnych Żydów[190]. Ponieważ w Lidzie regularnie zabijano Żydów z miasta i pobliskich wsi, nie zdziwił się, słysząc rozmowę dorosłych, że wszystkich zlikwidowano. Pierwszej, największej masakry dokonano 8 maja 1942 roku dwa kilometry od Lidy[191]. Około 5670 Żydów wywieziono pod miasto, kazano im się rozebrać i uklęknąć przed masowymi grobami, a następnie zastrzelono. Grupa żydowskich robotników przykryła ciała niegaszonym wapnem i ziemią. Potem Hanweg i jego zastępca zmusili tych, którzy właśnie pochowali ukochane osoby, aby się pokłonili i podziękowali, iż pozwolono im żyć. W mieście ulice zasłane były ciałami żydowskich starców i dzieci – ofiar za słabych lub za małych, by o własnych siłach pójść na śmierć. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

Żydzi zmuszeni do wędrówki przez Lidę na miejsce kaźni, marzec 1942. Niemieccy strażnicy – wśród nich kobieta – prawdopodobnie wybierają robotników i odbierają Żydom ich majątek [^]

Wszystkie sekretarki w biurze widziały zamieszanie i słyszały strzały. Jednak Liselotte Meier była kimś więcej niż tylko biernym świadkiem: uczestniczyła w planowaniu rzezi i była obecna przy więcej niż jednym rozstrzeliwaniu w latach 1942–1943. Co więcej, składane po wojnie zeznania na temat zbrodni popełnionych przez biuro komisarza w Lidzie wskazywały, że to Meier wiedziała o wszystkim najwięcej: „[była] lepiej poinformowana niż wielu pracujących tam funkcjonariuszy”[192]. Meier, dyplomowana księgowa, trzy, cztery razy w tygodniu chodziła z Hanwegiem do żydowskich warsztatów i starannie rejestrowała niemieckie zamówienia na towary i dostawy od tamtejszych robotników[193]. Omawiała te zamówienia z przedstawicielami Judenratu i jego przewodniczącym inżynierem Altmannem. Sama także składała zamówienia. Były żydowski robotnik wspominał: Funkcjonariusze komisariatu, niemieccy oficerowie i ich krewni wykorzystywali warsztaty i wprost zalewali je zamówieniami, które były wykonywane na czas. Specjalny wydział zajmował się odpadkami skóry otrzymywanymi z fabryk obuwia i wykonywał skórzane przedmioty, takie jak paski, portfele, torebki, pudełka w paski różnego koloru i skórzaną biżuterię, która szczególnie podobała się urzędniczkom z komisariatu[194].

Żydowscy pracownicy spełniali wszelkie życzenia Meier i Hanwega: dla ich przyjemności zbudowali basen, wyremontowali willę, a gdy para leżała nago w łóżku, serwowali różne przysmaki[195]. Z perspektywy czasu może się to wydawać nie do pojęcia, że w wirze ludobójczej przemocy kwitły intymne związki. Ale horror Zagłady nie tylko stanowił tło romansu Meier i Hanwega, lecz wręcz rozpalał jego namiętność. Tym dwojgu kręciło się w głowach od nowo zdobytej władzy i „miejsca pod słońcem”, doświadczenia nazywanego po niemiecku Ostrausch, czyli „upojenie Wschodem”[196]. Euforia znajdowała ujście przede wszystkim w seksie i przemocy[197]. Sekretarka i konkubina Hanwega stała się jego powiernicą. Otrzymała specjalny dostęp do biurowego sejfu, gdzie przechowywano większość rozkazów[198]. Nie pisała tego, co jej dyktował komisarz, to było bowiem zadanie stenografki, często natomiast polecano jej pisanie rozkazów i załatwianie spraw urzędniczych z innymi niemieckimi funkcjonariuszami, w tym z dowódcami żandarmerii. Podczas powojennych przesłuchań nie mogła sobie przypomnieć, czy to ona wydała rozkaz zastrzelenia szesnastu Żydów, którzy spóźnili się do pracy – inni właśnie ją później o to obwiniali. Podczas tajnych narad, gdy planowano masowe rozstrzeliwania, Meier robiła notatki i koordynowała sprawy logistyczne z egzekutorami z policji bezpieczeństwa, miejscową żandarmerią, lokalnym burmistrzem i zastępcą komisarza do „spraw żydowskich”. Uważała, by nie powierzyć zbyt wiele papierom. „Niewiele pisano na papierze o akcjach żydowskich, to było absolutnie tajne” – stwierdziła później. Zwierzchnik Meier po prostu mówił miejscowemu dowódcy policji i personelowi biurowemu, kiedy i gdzie należy wykopać doły.

W szufladzie biurka Meier trzymała cenną biurową pieczątkę; to oznaczało, że sekretarka mogła podpisywać dokumenty w imieniu komisarza. Oficjalna pieczątka i specjalne dokumenty, takie jak dowód tożsamości robotnika (tak zwana złota karta), były biurokratycznymi narzędziami, które mogły uratować życie. Dla Żyda jedynym sposobem na uniknięcie rozstrzelania – poza ucieczką i samobójstwem – było zapewnienie sobie przydziału pracy. Komisarz i jego personel mieli władzę decydowania o tym, kto jest, a kto nie jest Żydem[199]. Mogli ustalać, kto zostanie zabity, a kto oszczędzony. Sekretarki uczestniczące w selekcji żydowskich robotników i wydające dowody tożsamości miały swoich faworytów; jedną z ulubienic Meier była żydowska fryzjerka, która przychodziła do niej do mieszkania. O ile ta fryzjerka była „pożyteczną” Żydówką, o tyle inne były – słowami Meier – Dreck, czyli „śmieciami”. W Słonimie koło Grodna specjalna asystentka komisarza rejonowego Erna Reichmann stała i patrzyła na kolumnę dwóch tysięcy Żydów prowadzonych na rozstrzelanie. Żydowskich robotników wyciągano z kolumny na podstawie list napisanych przez nią i jej koleżanki albo wybierano ich spontanicznie. Reichmann dostrzegła Żydówkę, która „nie skończyła swetra robionego dla niej na drutach”, więc zabrała kobietę z kolumny[200]. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

„Frau Apfelbaum” ze strzelbą w lasach koło Lidy [^]

Zgodnie z narodowosocjalistycznym sposobem myślenia nawet wykwalifikowani żydowscy robotnicy byli ostatecznie zbędni. Pozbawieni wartości i godności istot ludzkich, stali się niewolnikami i zabawkami w rękach niemieckich nadzorców. Zabijanie Żydów stało się w Lidzie źródłem rozrywek, jak polowanie na króliki. Pewien ocalały Żyd wspominał: Którejś niedzieli wszystkim Żydom w Lidzie kazano pójść do pobliskiego lasu, by wypłoszyć żyjące w krzakach króliki i pogonić je w kierunku myśliwych. Do tego zadania wyznaczono grupę kilkuset mężczyzn, więc drogą do lasu w głębokim śniegu maszerowała długa kolumna Żydów, którzy trzęśli się z zimna i strachu przed tym, co ich spotka. Nagle pojawiły się powozy między innymi z lokalnym komisarzem Hanwegiem i jego personelem, z wyższymi funkcjonariuszami oraz z kobietami w pięknych futrach. Wszyscy byli pijani, leżeli na siedzeniach, obejmując się i krzycząc, a ich śmiech niósł się echem. Powozy jechały galopem między rzędami maszerujących, a okrzyki stawały się coraz głośniejsze. Oszalali Niemcy szydzili z Żydów, śmiali się z nich, a tych najbliżej siebie smagali biczami. Jeden z pijanych oficerów wymierzył ze strzelby myśliwskiej i zaczął strzelać do Żydów, ku głośnemu zadowoleniu kolegów. Kule trafiły kilku maszerujących, którzy padli w kałużach krwi[201].

Po wojnie Meier przyznała, że uczestniczyła z koleżankami w tych niedzielnych wycieczkach i wyprawach na polowanie. Żydzi stanowili łatwy cel, przynoszący natychmiastową satysfakcję niedoświadczonym i często nietrzeźwym strzelcom. Wyczerpani, wygłodzeni żydowscy robotnicy poruszali się w śniegu bardzo powoli. Ich ciemne postaci wyraźnie odcinały się na tle białego zimowego krajobrazu. Kilku szczęśliwców uniknęło niemieckich kul i znalazło schronienie w gęstwinie lasu. „Drzewa nas uratowały – powiedziała później jedna z ocalałych. – Mieliśmy zaufanie do zarośli, tam nas nie mogli zobaczyć”[202]. Meier zapewne nie wyobrażała sobie, że dwadzieścia lat później zostanie zidentyfikowana i oskarżona przez Żydów z Lidy[203]. Historycy Zagłady często skupiają się na pierwszej fali rzezi w Związku Radzieckim dokonywanych przez mobilne jednostki bezpieczeństwa zwane Einsatzgruppen[204]. Do końca 1941 roku te elitarne plutony egzekucyjne rozstrzelały blisko pięćset tysięcy radzieckich Żydów. Dokumentacja owej ponurej działalności była tak obszerna, że po wojnie amerykańscy prokuratorzy przeprowadzili w Norymberdze oddzielny proces przeciwko czołowym członkom Einsatzgruppen. Niewiele jednak mówiono o tym, kto przepisywał te oskarżycielskie dowody Zagłady. W Einsatzgruppe A pracowało co najmniej trzynaście maszynistek[205]. Jedna z nich uważnie słuchała Waltera Stahleckera, swojego zwierzchnika, gdy dyktował liczby składające się na 135 567 Żydów, komunistów i chorych psychicznie zastrzelonych w Estonii, na Łotwie, Litwie i Białorusi pod koniec lata i na jesieni 1941 roku. Pomogła przepisać, powielić i oficjalnie poświadczyć 143-stronicowy raport, który placówka Einsatzgruppe A w Rydze wysłała do Berlina. Specjalna mapa towarzysząca ostatecznemu raportowi Stahleckera dla Heydricha ze stycznia 1942 roku stanowi obraz niemal całkowitego zakończenia „ostatecznego rozwiązania” w Komisariacie Rzeszy Wschód. Na mapie każdego okręgu narysowano trumnę, a obok podano liczbę

Żydów zabitych na danym obszarze. Odbiorcy raportów Stahleckera nie musieli zawracać sobie głowy czytaniem całego tekstu. Liczby robiły wystarczające wrażenie, a wizualna pomoc w postaci rysunków trumien wyraźnie uzmysławiała zakres rzezi. Kobiety w polowych placówkach SS przygotowywały tysiące stron takich raportów, odbierały je w centrali w Berlinie, a następnie rozsyłały do urzędów Rzeszy[206]. Himmler zdawał sobie sprawę, że kobiety stanowią istotną siłę roboczą, wspomagającą realizację śmiercionośnych planów[207]. Kobietom wolno było – poza związkiem z SS w charakterze strażniczek obozowych i płodnych żon – wstępować do elitarnych organizacji posługujących się terrorem w ramach specjalnego pomocniczego korpusu administracyjnego. Na początku 1942 roku Himmler zarządził powołanie żeńskiej jednostki SS zajmującej się sprawozdawczością i prowadzeniem biur – SS-Frauenkorps. Musiał przekonać podwładnych, że kobiety należy szanować nie tylko za wkład biologiczny, ale także za zdolności organizacyjne. W sławnym przemówieniu do generałów SS w Poznaniu w październiku 1943 roku Himmler chwalił współpracowników, że wysłali swoje córki, siostry, żony i narzeczone na nowe elitarne szkolenia. Odwołując się do męskiego poczucia rycerskości i honoru, nalegał, by pogodzili się z takim włączeniem kobiet do siły roboczej jako koniecznym elementem wysiłku wojennego. Jeśli chodzi o morale zwerbowanych kobiet – mówił Himmler – on sam odwiedził szkołę i zapewnił je, że praca biurowa w SS nie jest poniżająca; wręcz przeciwnie, zwiększy ich szanse na małżeństwo. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

Statystyka Żydów zabitych w 1941 roku przez Einsatzgruppe A, mapa ozdobiona trumnami [^]

Obecność i promocja kobiet w placówkach SS nie obywała się bez konfliktów i napięć. Johanna Langefeld, kobieta, która pierwsza została Oberaufseherin (starszą nadzorczynią) w Auschwitz-Birkenau, witała Himmlera, gdy wizytował obóz 18 lipca 1942 roku. Jej zwierzchnik, komendant obozu w Auschwitz Rudolf Hoess uważał, że Langefeld jest zbyt niezależna, i kwestionował jej zdolność do realizacji planów zbudowania wielkiego obozu kobiecego w Oświęcimiu-Brzezince. Himmler upierał się, że „obozem kobiecym musi kierować kobieta”[208]. Potwierdził stanowisko Langefeld jako nadzorczyni SS wysokiej rangi i ostrzegał, by mężczyźni esesmani nie wchodzili do kobiecego obozu. W nowoczesnym państwie narodowosocjalistycznym przed kobietami otworzyły się drogi kariery w obozach i urzędach nie w rolach podrzędnych, ale w hierarchii, która umożliwiała zajmowanie stanowisk kierowniczych z bezprecedensową władzą i o prestiżowym statusie noszącego mundur funkcjonariusza. Gdy urzędniczki i strażniczki brutalnie rządziły więźniami w dużych obozach lub pisały na maszynie rozkazy przeprowadzenia masakry Żydów i polskich, ukraińskich czy białoruskich cywilów uznanych za partyzantów, wówczas uczestniczyły w standardowej procedurze operacyjnej masowych zbrodni. Usprawniały maszynerię destrukcji organizacyjnym know-how i osobistymi umiejętnościami. W Warszawie sekretarki Gestapo zajmowały się papierami dotyczącymi represji wobec polskich więźniów politycznych. Co to oznaczało? Jedna z urzędniczek wyjaśniła: „W holu był wtedy plik akt, jakieś sto teczek czy coś koło tego, a gdy miało zostać rozstrzelanych tylko pięćdziesiąt osób, to od kobiet zależało, które teczki wybiorą. Czasami szef wydziału mówił: »Tego czy tej trzeba się pozbyć, załatwcie usunięcie tego gówna«”. Zazwyczaj jednak „to recepcjonistki decydowały, kto zostanie rozstrzelany. Czasami jedna z kobiet mówiła do drugiej: »Może ten? Tak czy nie?«”[209]. Taki wgląd w działanie niemieckiej policji w Warszawie oddaje najważniejsze cechy hitlerowskiego terroru: stojącą za nim papierkową robotę, jego ogrom, ideologiczną zajadłość, rutynową przypadkowość – a także uzależnienie od urzędniczek. W Tarnopolu (obecnie na terytorium Ukrainy, podczas wojny w okupowanej Polsce) dwudziestodwuletnia maszynistka w siedzibie Gestapo zwróciła uwagę, że w sierpniu 1942 roku odbywały się specjalne posiedzenia, na które zjeżdżali się wszyscy esesmani z regionu. Po takich zebraniach szef informował maszynistkę, że następnego dnia w biurze nikogo nie będzie, więc kobiety muszą „trzymać straż”. Mężczyźni po powrocie byli zawsze w wesołym nastroju i opowiadali o masowych rozstrzeliwaniach, często z krwawymi szczegółami. W zabijaniu pomagała duża deska „przypominająca trampolinę”, którą umieszczano nad masowym grobem. Żydom kazano iść po desce; stojący w pewnej odległości żołnierze strzelali do nich, a wtedy ciało spadało do dołu. Esesmani z biura tej maszynistki prowadzili

rozstrzeliwania w Tarnopolu, Skałacie i Brzeżanach. Kiedyś po powrocie z masakry jeden z mężczyzn do niej podszedł i wyciągnął rękę, ale dziewczyna odmówiła uściśnięcia jej, mówiąc, że dłoń jest brudna. „Tak – odparł mężczyzna, śmiejąc się i wykonując taki gest, jak gdyby strzelał z pistoletu. Potem wskazał palcem mundur oraz buty i dodał: – Spójrz, tu jest kropla krwi i tutaj, i tutaj”[210]. Sabine Dick, sekretarka, która pracowała w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy w Berlinie, zanim zdecydowała się objąć stanowisko w biurze tajnej policji w Mińsku, wyciągnęła rękę do splamionego krwią przełożonego. Przyjeżdżając na Białoruś, była już doświadczoną sekretarką Gestapo od blisko dziesięciu lat. Liczyła, że dzięki wyjazdowi awansuje i będzie lepiej zarabiać[211]. Obiecano Dick najlepsze zajęcie – miała zostać osobistą sekretarką Georga Heusera, byłego studenta prawa, zawodowego detektywa i doświadczonego mordercy z Einsatzgruppe A. Sąd w Niemczech Zachodnich miał go później skazać za zamordowanie 11 103 osób. Georg Heuser i Sabine Dick sprawnie prowadzili biuro i zostali przyjaciółmi. Według późniejszych zeznań Dick, gdy Heuser miał wydać rozkazy przeprowadzenia Aktion przeciwko Żydom, przychodził do asystentki i mówił: „Sabine, napisz to szybko!”[212]. Dick rozumiała zakodowany język takich rozkazów: nawet gdy Heuser dyktował jej coś o „dokładnym zniszczeniu getta w jakiejś miejscowości”, nagłówek listy rzadko wprost mówił o Żydach. Zazwyczaj szef kazał sporządzić trzy zestawy rozkazów, po jednym dla każdego z dowódców plutonów egzekucyjnych. Dick przygotowywała papiery, a Heuser osobiście je wręczał dowódcom jednostek. W ten sposób nie wchodziły do powszechnego obiegu i nie sporządzano żadnych duplikatów do akt. Po wydaniu rozkazów w biurze panował spokojny, a czasami nawet wesoły i swobodny nastrój. Mężczyźni cieszyli się, że nie wysyła się ich na prawdziwą wojnę z partyzantami. Strzelanie do bezbronnych Żydów było łatwiejsze. Rozkazy wydawane przed rozpoczęciem operacji przeciwko partyzantom wyglądały inaczej. Zapisywano znacznie więcej szczegółów, w tym wszystkie nazwiska uczestników, przydział broni, zaopatrzenie w żywność i tak dalej. W rozkazach, które Sabine Dick pisała przed egzekucjami Żydów, nie wspominano o zaopatrzeniu w żywność, natomiast pobierano sznapsa i dawano strzelcom. Członkowie plutonów egzekucyjnych często wracali z Aktion pijani i udawali się do kobiecych kwater. Pod pretekstem, że trzeba przepisać więcej raportów, wyciągali kobiety z pokojów i – jak to delikatnie ujęła pewna sekretarka – „potrzebowali naszego towarzystwa”[213]. Operacje przeciwko partyzantom trwały nieraz całymi tygodniami; masowe rozstrzeliwania zazwyczaj zajmowały jeden dzień. Od esesmanów w placówce oczekiwano, że będą brać udział w brutalnych akcjach przeciwko ludności cywilnej i partyzantom, ale nikogo nie karano za odmowę uczestnictwa w Aktion przeciwko

Żydom ani za pozostanie w biurze w dzień masakry. Dokonywanie ludobójstwa nie było obowiązkowe ani dla mężczyzn, ani dla kobiet, jednak Zagłady nie dałoby się przeprowadzić, gdyby poczucie obowiązku nie brało góry nad poczuciem moralności. Mężczyźni i kobiety dość zgodnie nad moralność przedkładali to, co uznawali za obowiązek. Niedługo po tym, jak Sabine Dick i jej koleżanki przyjechały na terytoria wschodnie pod koniec 1941 roku, zobaczyły, że Żydzi, którzy tam mieszkali albo których tam przewieziono z terenów Rzeszy, są masowo zabijani. Komenda Gestapo w Mińsku, zatrudniająca co najmniej dziesięć maszynistek, księgowych i tłumaczek, stanowiła epicentrum Zagłady. Wielu okrytych największą niesławą sprawców spędziło tam jakiś czas. Wśród nich znalazł się między innymi Heinrich Himmler, który lubił podejmować decyzje w terenie[214] i wykorzystywał miejsca zbrodni na Białorusi do przeprowadzania morderczych eksperymentów z materiałami wybuchowymi i tlenkiem węgla. W biurze Sabine Dick pracowało około stu Żydów. Spali w piwnicy[215]. W budynku znajdowały się także pokoje przesłuchań i sale tortur. Niektórych Żydów wieszano na podwórzach, innych ładowano przed budynkiem biura do ciężarówek będących ruchomymi komorami gazowymi. Taka właśnie atmosfera panowała w miejscu pracy Dick. Trudno się zatem dziwić, że gdy w biurze rozmawiano o wywożonych Żydach, nie padały wyrażenia odnoszące się do ludzi. W kulturze konsumpcji, handlu i spekulacji, kulturze często zdominowanej przez niemieckie kobiety, postrzegano ich jako towar. Gdy w Mińsku pojawiały się transporty, personel komendy Gestapo delektował się obfitością zrabowanych delikatesowych towarów – które nazywali Judenwurst, żydowską kiełbasą[216]. Nic się nie mogło zmarnować oprócz „ludzkiego śmiecia”. Sekretarkom w biurze często zlecano organizowanie i rozdzielanie żydowskich dóbr i własności, to one więc zajmowały się „żydowską kiełbasą”. Przed zabiciem Żydów lub potem przygotowywały jedzenie, serwowały je i jadły z mężczyznami. Sabine Dick chciała jednak czegoś więcej niż żydowskie jedzenie[217]. Koledzy w biurze mówili o wielkim gospodarstwie w Małym Trościeńcu, kilkanaście kilometrów za Mińskiem, pełnym żydowskich ubrań i innych rzeczy. Dawny kołchoz w Małym Trościeńcu został przekształcony w obóz pracy, do którego przywożono miejscowych Żydów, a także Żydów z Holandii, Austrii, Czech, Niemiec i Polski; zabijano ich w dołach, a następnie ziemię równano z użyciem traktorów. Na terenie gospodarstwa i w pobliskich lasach wkrótce powstało największe skupisko masowych grobów ofiar Zagłady na terytorium Białorusi; liczbę zabitych tam Żydów ocenia się na sześćdziesiąt do stu tysięcy. Wiele ofiar zamordowanych w Małym Trościeńcu było zamożnymi ludźmi, którzy z domów w Hamburgu, Frankfurcie czy Wiedniu przywieźli swoje najcenniejsze rzeczy. Gdy w walkach zginął brat Dick i kobieta potrzebowała żałobnej sukienki, oczywiście

pomyślała o Małym Trościeńcu jako miejscu, w którym taką znajdzie. Obersturmbannführer SS Eduard Strauch – dowódca Heusera – uważał, że Dick, jako niemieckiej kobiecie na stanowisku, nie przystoi nosić żydowskich rzeczy. Zgodziła się z tym i zrezygnowała z sukienki – ale złoto to coś całkiem innego. Postarała się o zaświadczenie od dentysty, że potrzebuje złota na uzupełnienie ubytków w uzębieniu, i dała ten dokument Georgowi Heuserowi. Podarował jej trzy żydowskie obrączki ślubne z kupki złota przechowywanej w biurowym sejfie. Po wojnie Dick twierdziła, że obrączki przepadły, gdy alianci splądrowali jej rodzinny dom. Śledczy nie poprosili jednak, by otworzyła usta. Sekretarki Liselotte Meier i Sabine Dick znalazły się w samym centrum nazistowskiej morderczej machiny i jak wiele innych osób postanowiły skorzystać z bliskości władzy, by bezkarnie rabować. Współudział nauczycielek, pielęgniarek, pracownic społecznych i doradczyń do spraw osiedleń na Wschodzie nie miał tak codziennego i powszechnego charakteru jak udział sekretarek (oraz, jak zobaczymy, żon), niemniej jednak był znaczny i warto mu się przyjrzeć, stanowi bowiem dowód, jak ludobójstwo wciągało kobiety w swoje tryby, często w dość doraźny sposób. Śledząc obecność niemieckich kobiet na Wschodzie, znajdujemy je szczególnie w regionach licznie zamieszkanych przez etnicznych Niemców: w niektórych częściach Litwy, Ukrainy, wschodniej Polski oraz w osiedlach zakładanych w XVIII wieku w carskiej Rosji dla niemieckich chłopów i rzemieślników[218]. Ponieważ Hitler i Himmler widzieli w tych koloniach przyszłą aryjską utopię i bastiony Rzeszy, dbałość o ich rozwój powierzano młodym Niemkom; były one wysłanniczkami Führera, zwanymi także „krzewicielkami kultury”. Jeden z takich „bastionów niemczyzny” znajdował się między Żytomierzem a Winnicą, gdzie w lecie 1942 roku Hitler i Himmler założyli supertajną kwaterę. Około stu kobiet przyjechało z Rzeszy, by z młodzieży lokalnej społeczności volksdeutschów uczynić hitlerowskich lojalistów. Jako oficjalne przedstawicielki Narodowosocjalistycznej Pomocy Społecznej te entuzjastki kolonizacji zorganizowały czterdzieści jeden przedszkoli oraz kilka izb porodowych i punktów pielęgniarskich. Położne uczyły młode matki o „higienie rasowej”. Pracownice społeczne i nauczycielki przekonywały etnicznych Niemców, że Żydzi zamierzali zniszczyć naród niemiecki i że wojnę prowadzi się przeciwko Żydom, którzy otoczyli Niemców i grozili, że ich zagłodzą[219]. Radziły młodzieży, by chroniła niemiecką rasę, naśladując Führera, który nie pije i nie pali. Rozdawały fotografie Hitlera i flagi ze swastyką, uczyły młodych ludzi nazistowskich pieśni. Ci etniczni Niemcy często żyli w nędzy, ale całkiem chętnie godzili się zrobić z Żydów kozły ofiarne i się na nich mścić; w latach trzydziestych przeżyli bolszewicki terror, a Żydów kojarzyli z bolszewizmem. Niemieckie kobiety, niosące kulturę i pilnie

indoktrynujące etnicznych Niemców, przyczyniały się do krwawej zemsty. Jak już wiemy, do niemieckich okupantów należała także inna grupa kobiet – żony esesmanów[220]. W ich przypadku szczególnie uderza to, że – w odróżnieniu od sekretarek, nauczycielek, pielęgniarek czy „krzewicielek kultury” – nie przydzielono im żadnej oficjalnej, bezpośredniej roli współuczestniczek Zagłady. Jednak bliskość z mordercami i własny fanatyzm ideologiczny sprawił, że wiele tych kobiet stało się potencjalnymi sprawczyniami, inne zaś były pomocnicami. Kierownictwo NSDAP próbowało podczas wojny wielu metod, by nie dopuszczać do rozpadu małżeństw – na przykład uchwalono prawa przeciwko cudzołóstwu. Gdy tylko było to możliwe, zachęcano żony funkcjonariuszy, by wyjeżdżały na Wschód w odwiedziny do mężów. Do podróży na terytoria okupowane należało uzyskać specjalną przepustkę załatwianą przez zapraszającego – zwykle męża, krewnego lub przełożonego w instytucji rządowej. Vera Wohlauf, która pierwszego męża, kupca z Hamburga, zastąpiła drugim, oficerem SS, przybyła do Polski w lecie 1942 roku[221]. Razem z Juliusem szybko zorganizowali ceremonię ślubną podczas jego urlopu pod koniec czerwca i Vera wkrótce dołączyła do męża na Wschodzie. Julius został dowódcą jednej z trzech kompanii 101. policyjnego batalionu rezerwy przydzielonych do likwidacji getta w Międzyrzecu Podlaskim 25 i 26 sierpnia 1942 roku. W ciągu tych dwóch dni Żydów zgromadzono na rynku. Tych, którzy nie mogli chodzić lub opierali się wywózce, bito i zabijano. Wielu zmarło w letnim upale. Ciała młodych i starych, mężczyzn, kobiet i dzieci, około dziewięciuset sześćdziesięciu osób, leżały na ulicach rozrzucone i w stosach. Około jedenastu tysięcy Żydów, którzy przeżyli, zaprowadzono na dworzec kolejowy i upchnięto do wagonów towarowych, nawet po sto czterdzieści osób do jednego. Wielu zgnieciono, wielu też udusiło się z braku przestrzeni i powietrza. Ci, którzy przeżyli transport, trafili do Treblinki; natychmiast po przyjeździe skierowano ich do komór gazowych. Tego ranka Julius Wohlauf spóźnił się do pracy. Gdy towarzysze przyszli po kapitana do jego rezydencji, pojawiła się Vera. Wskoczyła na przednie siedzenie ciężarówki należącej do konwoju, który jechał do Międzyrzeca. Może w powietrzu panował jeszcze poranny chłód, a może chciała mieć odpowiedni strój – w każdym razie na letnią sukienkę włożyła wojskowy płaszcz, a na głowę czapkę. Vera nie była jedyną kobietą obecną na miejscu masakry. Przyszły tam także inne żony niemieckich funkcjonariuszy i pielęgniarki Niemieckiego Czerwonego Krzyża. Po wojnie, gdy badano działalność 101. batalionu, pielęgniarek nie udało się odnaleźć, trafiono jednak na ślad żon niektórych funkcjonariuszy. Gdy padło pytanie o masakrę w Międzyrzecu, Vera opisała ten dzień jako „spokojne, niemal idylliczne przesiedlenie do obozu pracy na Wschodzie”. Znaleźli się jednak

świadkowie, którzy zeznawali inaczej. Vera Wohlauf rzucała się w oczy na rynku, na który zagnano Żydów przed wywózką. Nie trzymała się z boku, lecz krążyła wśród ofiar, demonstrując swoją władzę i upokarzając zgromadzonych. Podobno trzymała bicz, symbol statusu nazistowskich kolonizatorów na Wschodzie; w powojennych zeznaniach wspomina się także, że była w ciąży. Vera, która nieodmiennie lubiła zwracać na siebie uwagę, znalazła sobie miejsce w centrum rozlewu krwi w mieście. W oczach Żydów, mających już za sobą brutalne bicie i strzelanie na ślepo w hitlerowskiej obławie, wyglądała na prześladowczynię, na „jedną z nich”. Historię tej Aktion badali specjalizujący się w Zagładzie Christopher Browning, Gudrun Schwartz i Daniel Goldhagen. Każde z nich przeanalizowało wydarzenia i wyciągnęło inne wnioski z jednego niezwykłego aspektu tej koszmarnej masakry – obecności Very Wohlauf. Browning doszedł do wniosku, że mężczyźni czuli się nieswojo w jej obecności na miejscu kaźni, Vera bowiem wprawiała ich w zażenowanie. Goldhagen z kolei podkreśla, że mężczyźni ze 101. batalionu byli dumni ze swych działań przeciwko Żydom; niestosowna obecność ciężarnej Very przypominała im tylko, że brudna robota ludobójstwa jest „męskim zadaniem”. Tyle że zarówno Browning, jak i Goldhagen analizują obecność i działania Very w relacji do Niemców, zabójców, zamiast zająć się tym, co ona sama robiła w Międzyrzecu. Dwa miesiące przed masakrą Vera przeszła badania lekarskie, wymagane, by otrzymać zgodę na małżeństwo z Juliusem[222]. Doktor zanotował, że Vera miała w maju menstruację i nie wykazywała żadnych oznak ciąży. Vera urodziła w początkach lutego 1943 roku, co oznacza, że podczas likwidacji getta w Międzyrzecu była w drugim miesiącu ciąży ze swoim pierwszym dzieckiem. Na tak wczesnym etapie ciąża nie byłaby widoczna, wbrew temu, co po wojnie tak obszernie opisywali koledzy Juliusa Wohlaufa i żona innego policjanta z tej jednostki. Informacja o „kondycji” mogła pochodzić od samej Very albo pojawiła się po fakcie. Żona pewnego porucznika z batalionu zeznała po wojnie, że komendant policji prowadził „publiczne” zebranie po Aktion w Międzyrzecu: „Major Trapp wypowiedział słowa potępienia w obecności dużego zgromadzenia oficerów i podoficerów oraz w obecności żon, które przebywały wówczas z wizytą u swych mężów, w tym także przy mnie”. Komendant uważał, że przy akcjach zabijania kobiety nie powinny być obecne, ponieważ „to niedopuszczalne, by kobiety w stanie błogosławionym były świadkami czegoś takiego”[223]. W hitlerowskich Niemczech odznaką honoru kobiety był ciężarny brzuch. W kierującej się biologią kulturze Rzeszy niemieckie kobiety ceniono za płodność. Ciała i zdrowie kobiet nie były ich prywatną sprawą, ale tematem publicznej dyskusji. Obecność ciężarnej Very Wohlauf uważano wówczas i później za podwójną

obrazę dla ról mężczyzn i kobiet. Uczciwa Niemka w centrum kaźni stanowiła problem dla mężczyzn, którzy cieszyli się obecnością żon na froncie, ale chcieli wyznaczyć pewne granice bezpośredniego zaangażowania kobiet w rozlew krwi. Żołnierze oraz ci, którzy przeprowadzali Zagładę, walczyli w obronie Niemiec uosabianych przez płodną matkę. Vera, ucieleśnienie domu, przekroczyła granicę strefy wojennej i ludobójczej przemocy[224]. Reakcja kolegów Wohlaufa świadczy o zmieszaniu, być może o rodzaju dysonansu poznawczego. Żydzi jako abstrakcja, fantomowa siła, muszą umrzeć, by Niemcy mogli żyć – tak rozumował nazistowski sprawca[225]. Jak jednak pracujący w Polsce morderca z niemieckiej policji mógł racjonalizować krew na swoich rękach w obliczu tej młodej żony, która naśladowała jego brutalne działania? By zachować honor i lojalność, powinien wykonywać swoje ponure zadanie, ona natomiast musi pozostać niewinna. Być może kolegów Juliusa najbardziej wytrącał z równowagi fakt, że Vera – kobieta – zachowywała się jak mężczyzna. Obecność jej, jak również wielu innych Niemek, które dołączyły do mężów lub pracowały w okupacyjnej administracji w Polsce, naginała i przekształcała standardy zachowania się i seksualności. Postępowanie, jakiego uczyły się kobiety za granicą, byłoby nie do przyjęcia w kraju. Ta rewolucja nie przebiegała gładko; wiązała się z napięciami i konfliktami, pojawiającymi się też często w powojennych zeznaniach i wspomnieniach o ludobójstwie. Ten dysonans, choć sam w sobie interesujący, zaciemnił historię tego, co Vera rzeczywiście robiła jako bezpośrednia uczestniczka Zagłady. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

Vera i Julius Wohlaufowie na przyjęciu, lato 1942, Polska [^]

Wiele Niemek, którymi powodowały ciekawość, okrucieństwo lub inne motywy, udawało się na miejsca zbrodni. Jako wspólniczki skłaniały swych męskich partnerów do zabijania, same zaś działały na własny brutalny sposób. Okazywały wzgardę Żydom w gettach i na dworcach kolejowych. Odbierały Żydom osobiste rzeczy do własnego użytku. Organizowały przyjęcia, gdy Żydów wyrzucano z domów i prowadzono na śmierć nad masowymi grobami i w obozach zagłady. Fotografie zrobione podczas likwidacji getta w Hrubieszowie pokazują uśmiechniętych niemieckich gapiów[226]. Gdy Żydów prowadzono do pociągu mającego ich zawieźć do Sobiboru, żony nadzorujących ten marsz esesmanów delektowały się kawą i ciasteczkami. Na fotografiach z prywatnego albumu członka 101. policyjnego batalionu rezerwy widać Verę pijącą piwo z mężem i jego kolegami. To zdjęcie zrobiono podczas jej odwiedzin w lecie 1942 roku. Czy zdarzyło się to 25 lub 26 sierpnia po masakrze w Międzyrzecu? Przyziemne, codzienne czynności i kontakty towarzyskie, często bardzo bliskie, splatały się z ludobójczą brutalnością Zagłady. Fakt, że Vera i Julius Wohlaufowie spędzali miesiąc miodowy w Międzyrzecu – w scenerii getta, masowych egzekucji i wywózek – czy też że podawano kawę i ciasteczka mordercom i ich żonom, kiedy przyglądali się biciu i deportacji Żydów, pokazuje, jak system masowych morderstw może się stać częścią zwykłego życia. Dzięki wbudowaniu go w to życie, jako czegoś normalnego, do podobnych zbrodni dochodzi bez przeszkód. Wspólniczki, jak Liselotte Meier, Sabine Dick i Vera Wohlauf, były kimś więcej niż tylko świadkami masowych morderstw; w takiej czy innej formie się do nich przyczyniały, choć nie pociągały za spust. Relacje zawodowe między mężczyznami i kobietami, które w biurach sprawnie organizowały pracę, dynamika bliskich związków między współpracownikami, nieświęte przymierza między nazistami, ich kochankami i żonami, ambicja i antysemickie poglądy pracujących kobiet i fanatyczek narodowego socjalizmu – te wszystkie siły przemieniały wypowiedzi Hitlera oraz zbrodnicze idee Himmlera w potworną, codzienną rzeczywistość Zagłady. Duża liczba dopuszczających się przestępstw kobiet – które okradały Żydów, administrowały ludobójstwem, były obecne na miejscach zbrodni – nie występuje w naszej pamięci zbiorowej ani w oficjalnych wersjach historii. Roli niemieckich kobiet w wojnie Führera nie można już pojmować tylko w kategoriach ich mobilizacji i wiktymizacji w kraju. Niemcy hitlerowskie stworzyły podczas wojny inny rodzaj kobiety, która podejmowała kobiece działania i ucieleśniała patriotyzm w najbrutalniejszym, wypaczonym wydaniu.

5

Sprawczynie Głównymi masowymi morderczyniami w Trzeciej Rzeszy nie były strażniczki w obozach koncentracyjnych, lecz pielęgniarki. Ze wszystkich pracujących kobiet niemieckich to one odpowiadają za największą liczbę ofiar. Centralnie planowane operacje morderstw na wielką skalę nie zaczęły się ani w komorach gazowych Auschwitz-Birkenau, ani w miejscach masowych rozstrzeliwań na Ukrainie; początków należy szukać w szpitalach Rzeszy. Pierwszymi stosowanymi metodami były środki nasenne, strzykawki i zagłodzenie, a pierwszymi ofiarami – dzieci. Podczas wojny tysiącom noworodków z wadami wrodzonymi i niepełnosprawnym starszym dzieciom pielęgniarki podawały za duże dawki barbituranów, wstrzykiwały śmiertelne dawki morfiny, odmawiały jedzenia i wody. Wszystko to w imię postępu i zdrowia narodu[227]. Pod koniec XIX wieku nowa nauka – genetyka – zrodziła eugenikę. Termin ten zdefiniowano w podtytule wydanej w 1910 roku książki pioniera na tym polu Charlesa Davenporta Eugenics. The Science of Human Improvement by Better Breeding [Eugenika. Nauka o poprawie rasy ludzkiej przez ulepszone rozmnażanie]. Eugenika zyskała popularność w wielu krajach; w kręgach niemieckich znana była także pod nazwą higieny rasowej i wiązała się głównie z zachętami do zwiększenia populacji aryjskiej. Dziedziczone „genetyczne” wady i cechy rozumiano jako definiujące rasę lub grupę w różnych ludzkich cywilizacjach, przy czym niektóre grupy uważano za bardziej rozwinięte od innych, a wszystkie rywalizowały o przeżycie. Rasizm, tak samo jak nacjonalizm, miał wówczas konotacje pozytywne. Postęp, rozumiany w Niemczech w kategoriach piękna i sposobu postępowania, był możliwy jedynie dzięki usunięciu tego, co stało się „nieszczęściem ludzkości”. Zdaniem rewolucyjnych zelotów, narodowych socjalistów obojga płci, tę naukę o nierówności ludzi należało doprowadzić do postaci krańcowej. Manipulacja biologiczna i sterylizacja nie wystarczyły, by dzięki inżynierii społecznej osiągnąć cel aryjskiej doskonałości; nie wystarczyła także segregacja. Jedynie totalne, „ostateczne” rozwiązanie problemu degeneracji rasowej mogło usunąć czynnik zanieczyszczający rasę, a pierwszym krokiem musiała być eliminacja „wybrakowanych” Niemców. Ten ściśle tajny program, zwodniczo nazwany eutanazją lub „zabijaniem z litości”, został zatwierdzony osobiście przez Adolfa Hitlera i przeprowadzony w cieniu wojny. W Rzeszy od samego początku, jeszcze przed najazdem na Polskę, program „eutanazji” wiązał się z rekrutacją akuszerek i personelu medycznego, lekarzy

i pielęgniarek. Przedstawiciele tych zawodów zamordowali w sumie ponad dwieście tysięcy osób w Niemczech, Austrii i na włączonych do Rzeszy terenach Polski i Czech. Blisko czterysta instytucji medycznych prowadziło operacje przesiewania i selekcji, okrutne eksperymenty, masową sterylizację, zagładzanie na śmierć i podawanie trucizn. W tygodniach poprzedzających najazd na Polskę Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Rzeszy domagało się od lekarzy i położnych raportów na temat noworodków i dzieci poniżej trzeciego roku życia dotkniętych poważnym upośledzeniem fizycznym i umysłowym[228]. Naciskano na matki, by oddawały „ciężko chore” dzieci do tak zwanych klinik pediatrycznych, które stały się ośrodkami selekcji i zabijania. W Niemczech i Austrii zabito aż osiem tysięcy dzieci, zanim jeszcze ten program rozszerzono na dorosłych. Kategorie „nieuleczalnych” chorób i upośledzeń – w tym „opóźnienie umysłowe”, „zbrodniczy obłęd” i „demencja” – stały się bardziej rozmyte. Masowe zabijanie polskich pacjentów psychiatrycznych rozpoczęto w szpitalu w Kocborowie (którego nazwę zmieniono na Konradstein) już we wrześniu 1939 roku[229]. Miesiąc później doszło do bezprecedensowego masowego zagazowania pacjentów szpitala psychiatrycznego w Owińskach (Treskau). Przewieziono ich do Fortu VII w Poznaniu, gdzie główną komorę uszczelniono gliną – był to eksperyment, któremu w grudniu 1939 roku przyglądał się osobiście Himmler. Oddziały SS i Einsatzgruppen przeczesywały Polskę, a potem państwa bałtyckie, Ukrainę i Białoruś, rozstrzeliwując tysiące pacjentów w szpitalach i ośrodkach psychiatrycznych, a innych zagazowując w ciężarówkach zaadaptowanych na ruchome komory gazowe. Zatrudnione w szpitalach psychiatrycznych w Grafeneck i Hadamarze na terenie Rzeszy urzędniczki wypisywały powiadomienia o śmierci i – jak już wspomniano – wysyłały do rodzin ofiar zwykły popiół [230]. Z poparciem Hitlera personel medyczny i eksperci techniczni doskonalili techniki ludobójstwa stosowane w coraz większych operacjach masowych rzezi na odległych terytoriach wschodnich. Pod koniec 1941 i na początku 1942 roku naukowców, inżynierów, „ładowaczy krematoryjnych”, kierowców i personel medyczny przeniesiono na tereny Białorusi i Polski, by wdrożyli tam metody stacjonarnego zabijania gazem, przetestowane najpierw na radzieckich jeńcach wojennych, a potem zastosowane wobec Żydów w Bełżcu, Sobiborze i Treblince, centrach eksterminacji w ramach Operacji Reinhardt. Istoty ludzkie stały się towarem, królikami doświadczalnymi i prochami. Do operacji masowych morderstw należy zapewne zaliczyć także „uśmiercanie z litości” niemieckich żołnierzy na froncie wschodnim. Jak wynika ze złożonych po wojnie zeznań uczestnika ściśle tajnej misji, wybranych członków programu eutanazji, którzy złożyli przysięgę na wierność Führerowi, mobilizowano do działań na Wschodzie. W szpitalach polowych w okolicach Mińska „nieśli ulgę w cierpieniu” niemieckim żołnierzom[231]. W grudniu 1941 i styczniu 1942 roku

Viktor Brack, oficer SS, który zasłużył się ustrojowi narodowosocjalistycznemu jako ekspert do spraw zagazowywania i sterylizacji, stanął na czele zespołu lekarzy, pielęgniarek i techników wysłanych na misję „uśmiercania z litości”. Zorientowani w sytuacji Niemcy podejrzewali już wówczas, że coś takiego mogło się wydarzyć, a historycy badający ten okres sugerowali, że zespoły medyczne zabijały ciężko rannych oraz psychicznie i fizycznie okaleczonych niemieckich żołnierzy, ofiary nieudanej ofensywy na Moskwę. Jedną z pierwszych osób, które wspomniały o takiej misji, była pielęgniarka i zawodowa zabójczyni Pauline Kneissler. Po wojnie Kneissler zeznała w sądzie, że wysłano ją do Mińska, by opiekowała się rannymi, ale w tym samym zeznaniu wyraziła żal, że nie pozwolono jej pracować jako „normalnej” pielęgniarce Niemieckiego Czerwonego Krzyża w szpitalu polowym. Ta sprzeczność w zeznaniach dodaje wiarygodności temu, z czego podobno zwierzyła się przyjaciółce, ale czego nie powtórzyła na sali sądowej: podczas pobytu na Wschodzie robiła śmiertelne zastrzyki żołnierzom, którzy mieli uszkodzony mózg, stracili wzrok lub zostali okaleczeni. Ci zabici byli „nasi”, powiedziała przyjaciółce, byli Niemcami[232]. Dzieląc się tą informacją, Kneissler podobno usprawiedliwiała swoje działanie tak samo jak wówczas, gdy mówiła o Grafeneck – że pacjenci umierali bezboleśnie. Zabijanie przez niemieckie zespoły medyczne własnych żołnierzy było – i wciąż jest – tematem tabu. Nie wiemy na pewno, czy do tego dochodziło. Skoro jednak reżym zabijał dorosłych Niemców, którzy byli niepełnosprawni lub uznani za chorych umysłowo, po co miano by sobie zawracać głowę transportowaniem poważnie rannych lub cierpiących na nerwicę frontową żołnierzy z powrotem do Rzeszy? Pod przykrywką wojny na Wschodzie można ich było zaliczyć do ofiar, zapewniwszy im bohaterską śmierć, opłakiwaną, ale niekwestionowaną przez rodzinę. Być może to „brunatne” pielęgniarki NSDAP , ideologiczny twardy rdzeń korpusu pielęgniarskiego, przeprowadzały takie działania. Z kieszeniami fartuchów wypełnionymi ampułkami morfiny i strzykawkami, niewątpliwie były przygotowane, by ciężko rannym lub będącym w szoku żołnierzom zapewnić „litościwą” śmierć. W 1942 roku doktor Karl Brandt, lekarz Hitlera, jeden z kierowników programu eutanazji w Trzeciej Rzeszy, otrzymał awans na Głównego Komisarza do spraw Zdrowia i Higieny Rzeszy. Na tym stanowisku nadzorował rozbudowę programu zabijania pacjentów (zwaną Operacją Brandt), biorąc na cel szpitale i podobne ośrodki pielęgnacyjne potrzebne do celów wojskowych[233]. Do końca wojny niemieccy obywatele – pacjenci geriatryczni, osoby cierpiące na zaburzenia nerwowe i ranne w wyniku nalotów oraz żołnierze z traumą – byli przenoszeni ze szpitali w miejsca, gdzie trafiali do komór gazowych. Gdy personel medyczny lub Einsatzgruppen zabiły pacjentów w szpitalach psychiatrycznych i innych na Ukrainie, Białorusi, w krajach bałtyckich i w Polsce,

wówczas zabudowania te zazwyczaj były przejmowane przez władze regionalne. Urządzano tam kluby Hitlerjugend, koszary dla niemieckich żołnierzy, kluby dla oficerów SS i kwatery mieszkalne dla kobiecego personelu. Kilka opróżnionych obiektów jednak wykorzystano ponownie jako ośrodki zabijania. W 1942 roku hitlerowski personel zajmujący się eutanazją organizował przewożenie pacjentów z terenu Rzeszy do szpitala psychiatrycznego w Meseritz-Obrawalde (obecnie Obrzyce, dzielnica Międzyrzecza). W latach 1942–1944 dotarły tam transporty z dwudziestu sześciu niemieckich miast, zazwyczaj pod osłoną nocy. W transportach z Hamburga pod koniec 1943 i na początku 1944 roku przybyło czterystu siedmiu upośledzonych pacjentów – dwustu trzynastu mężczyzn, sto osiemdziesiąt dziewięć kobiet i pięcioro dzieci. Mało kto przeżył. Szpital w Meseritz mógł pomieścić około dziewięciuset pacjentów, ale podczas wojny transporty przybywały cały czas, czyniąc z niego „miejsce ogromnego cierpienia”, jak później powiedziała naczelna lekarka[234]. Do budynku wciśnięto dwa tysiące osób, poddanych nieustannej męce porównywalnej z tym, co działo się w obozach koncentracyjnych – apele, praca przymusowa i regularne selekcje. Lekarze i pielęgniarki zabijali tych pacjentów, którzy – według słów powojennych prokuratorów – „wymagali dodatkowej pracy ze strony pielęgniarek, a także głuchoniemych, chorych, krnąbrnych lub niezdyscyplinowanych, jak również każdego, kto był po prostu denerwujący”, oraz tych, którzy „uciekli i zostali złapani lub nawiązywali niepożądane relacje seksualne”[235]. Ocenia się, że w tym jednym szpitalu zabito od sześciu do osiemnastu tysięcy chorych. Pielęgniarki, które przyznały się później do zabijania pacjentów w MeseritzObrawalde, nie podpisywały przysięgi milczenia o programie eutanazji, jaką składała Pauline Kneissler. Jedna wyjaśniła, że zabicie pacjenta wymagało co najmniej dwóch pielęgniarek, ponieważ chorzy bronili się przed przyjmowaniem dużych dawek lekarstw i przed zastrzykami[236]. Meseritz-Obrawalde było jednym z kilku „dzikich” ośrodków eutanazji specjalnie umieszczonych w pobliżu wschodnich granic Rzeszy, gdzie można było przyjmować większe transporty, bez problemu zabijać ofiary i pozbywać się ciał w niewidoczny sposób. Zagłada, w tym także eutanazja, była działaniem nadzorowanym przez państwo. Zabijanie organizowali i przeprowadzali pracownicy i zleceniobiorcy struktur państwowych i NSDAP , a odbywało się to w prowadzonych przez państwo instytucjach – specjalnie zbudowanych centrach zabijania, obozach koncentracyjnych, zakładach dla psychicznie chorych i szpitalach. W tych publicznych ośrodkach wiele kobiet pracowało w charakterze urzędniczek, śledczych, nadzorczyń i strażniczek; były także pielęgniarki i lekarki, które zadawały śmierć. Niemniej jednak w opisanych niżej przypadkach morderczyń miejsca zbrodni znajdują się poza oficjalnymi centrami terroru i więzieniami, na obrzeżach obozów, w wiejskich gettach na Wschodzie, w domostwach esesmanów,

ogrodach przy prywatnych domach i majątkach oraz na otwartych targowiskach i polach miasteczek Europy Wschodniej. Kresy, europejska scena, gdzie Hitler i jego zwolennicy urzeczywistniali swoje imperialne fantazje, zapewniały im także możliwość bezkarnego realizowania zbrodniczej polityki. Uczestniczyły w tym kobiety, z których kilka pojawia się w niniejszym rozdziale. Przyjęły inną rolę – hybrydy, łączącej w sobie sztywną, narodowosocjalistyczną patriotkę, cyniczną kowbojkę i zimną antysemitkę. Chodziły z biczem, popisywały się pistoletami i karabinami, nosiły bryczesy, jeździły konno. Transformacja okazała się daleko posunięta. Johanna Altvater, ambitna sekretarka z dusznego Minden, w wieku dwudziestu dwóch lat przybyła do Włodzimierza Wołyńskiego. Miasto liczące około trzydziestu tysięcy mieszkańców leżało wśród pól i lasów, w pobliżu Bugu i Ługu o bagnistych brzegach, gdzie Niemcy lubili pływać łodzią i urządzać pikniki[237]. Był to również ważny ośrodek wojskowo-przemysłowy z koszarami, radiostacją, lotniskiem, zbiornikami paliwa, cegielnią, fabryką włókienniczą i odzieżową. Mieszkający w mieście Żydzi mogli liczyć na przeżycie tylko jako robotnicy w tych przedsiębiorstwach. Kilka miesięcy przed przybyciem Altvater we wrześniu 1941 roku SS i specjalne komando policji podjęły już pierwsze działania wymierzone w Żydów. Przy pomocy miejscowego niemieckiego dowódcy wojskowego powołali Judenrat, potem publicznie upokorzyli jego członków i pogrzebali ich żywcem. Przewodniczący Judenratu i jego rodzina popełnili samobójstwo. 30 września, w Jom Kippur, doszło do wielkiej rzezi. Wilhelm Westerheide, zwierzchnik Altvater, „kurdupel o świdrującym spojrzeniu”, przybył na miejsce, by objąć stanowisko komisarza regionu (Gebietskommissar)[238]. Żydzi, którzy przeżyli pierwszą falę masakr, natychmiast zrozumieli, że pod rządami komisarza Westerheidego życie nie będzie lepsze. Rozpoczął od „strzelania do celu”, a celem byli pojedynczy Żydzi ładujący baryłki z paliwem na stacji kolejowej. W kwietniu 1942 roku getto otoczono ogrodzeniem z drutu kolczastego. Wcześniej Żydzi musieli nosić oznaki na ubraniu i mieszkać w wyznaczonej dzielnicy, ale wolno im było poruszać się poza tym obszarem. Żydzi, Ukraińcy i Polacy współdziałali na czarnym rynku. Po zamknięciu getta utworzono żydowską policję, która miała współpracować z Judenratem przy spełnianiu niemieckich żądań. Westerheide i jego ludzie zmusili Żydów do oddania wszystkich pieniędzy, biżuterii, mebli i innych wartościowych przedmiotów w zamian za gołosłowne obietnice ochrony. Skonfiskowano także drewno i węgiel niezbędne do przetrwania ostrej zimy. W czerwcu 1942 roku getto podzielono na dwie społeczności; jeden z ocalałych opisał je jako getto „martwe”, w którym mieszkali niepracujący Żydzi, głównie kobiety, dzieci i starsi, oraz getto „żywe” dla wykwalifikowanych

robotników[239]. Granic getta strzegła ukraińska policja pomocnicza. W lecie 1942 i na jesieni 1943 roku Niemcy przeprowadzali masowe rozstrzeliwania. Liczba Żydów w regionie zmalała z około dwustu tysięcy do czterystu, może pięciuset osób. Rzezie rozpoczęły się pod koniec sierpnia 1942 roku, gdy Westerheide powrócił z konferencji komisarzy w Łucku. Tam on i inni okręgowi nadzorcy okupowanej Ukrainy dowiedzieli się, że kierownictwo oczekuje od nich „stuprocentowej” realizacji „ostatecznego rozwiązania”. Choć oczywiście rozkaz ten nie został wydany bezpośrednio „Fräulein Hannie”, Johanna Altvater postanowiła przyczynić się do jego wypełnienia. Często towarzyszyła szefowi w rutynowych wyprawach do getta; widywano ją przywiązującą konie do bramy przy wejściu na ogrodzony teren. 16 września 1942 roku Altvater weszła do getta i zbliżyła się do dwojga żydowskich dzieci – sześciolatka i malutkiego, uczącego się chodzić – które mieszkały przy murze. Skinęła na nie, sugerując, że chce im coś dać. Maluch do niej podszedł; wzięła go na ręce i ścisnęła tak mocno, że zaczął krzyczeć i się wyrywać. Altvater złapała dziecko za nogi i uderzyła jego główką o mur getta, jakby trzepała dywanik. Martwe dziecko rzuciła do stóp ojcu, który później zeznał: „Nigdy nie widziałem takiego sadyzmu u kobiety, nigdy tego nie zapomnę”[240]. Ojciec pamiętał, że w pobliżu nie było wówczas żadnych innych niemieckich funkcjonariuszy. Altvater zamordowała to dziecko z własnej inicjatywy. Podczas likwidacji getta niemiecki komendant pobliskiego obozu jenieckiego widział Fräulein Hannę, jak ubrana w bryczesy do konnej jazdy wpychała do ciężarówki mężczyzn, kobiety i dzieci. Krążyła po getcie, strzelając z bicza, starając się zaprowadzić porządek w chaosie, jak „pastuch bydła”, według określenia tego komendanta[241]. W budynku, który służył jako prowizoryczny szpital, Altvater wpadła na oddział dziecięcy na drugim piętrze i wędrowała od łóżeczka do łóżeczka, przyglądając się chorym malcom. Zatrzymała się, podniosła jedno dziecko, zaniosła na balkon i zrzuciła na chodnik. Starsze dzieci wypychała na balkon i przerzucała przez barierkę. Nie wszystkie dzieci zginęły na miejscu; te, które przeżyły, odniosły poważne obrażenia. W szpitalu Altvater nie działała sama; był z nią jeden z jej przyjaciół, szef niemieckiej żandarmerii nazwiskiem Keller. Rozkazał on żydowskiej pielęgniarce Michali Geist, by zeszła na dół i sprawdziła, czy leżące nieruchomo dzieci rzeczywiście są martwe. Ranne i te, które pozostały na oddziale, umieszczono w ciężarówce. Zakończywszy w ten sposób swoje zadanie, Altvater i Keller odjechali, prawdopodobnie na miejsce kaźni na obrzeżach miasta. Specjalnością Altvater – czy też „obrzydliwym obyczajem”, jak to nazwał pewien ocalały[242] – było zabijanie dzieci. Jeden z obserwatorów zauważył, że kobieta często kusiła je cukierkami. Gdy podchodziły do niej i otwierały buzie, strzelała im w usta z małego srebrnego pistoletu, który z sobą nosiła. Niektórzy sugerowali, że

Altvater i Westerheide byli kochankami, większość jednak szydziła z niej, nazywając ją babochłopem (Mannweib). Altvater nie dogadywała się z innymi stacjonującymi w mieście kobietami, w tym z pielęgniarką Niemieckiego Czerwonego Krzyża i drugą sekretarką z biura. Odwiedzała ośrodek dla żołnierzy w celach towarzyskich, ale pozostałe kobiety „nie miały o niej zbyt wysokiego mniemania, bo zawsze kroczyła dumnie w brunatnym mundurze NSDAP i zachowywała się jak mężczyzna”[243]. Mocno zbudowana, miała włosy obcięte krótko, „po męsku”. Żydowscy ocalali i niemieccy świadkowie zapamiętali jej ostre rysy, które kojarzyli z agresywnym zachowaniem. W relacjach o hitlerowskiej brutalności Johanna Altvater występuje w dwuznacznej, odpychającej, męskokobiecej roli. Jej wyjątkowo męskim wyglądem uzasadniano brutalne postępki (przywołajmy tu odwrotny przykład Very Wohlauf, której „superkobiecy” stan błogosławiony sprawił, że przemoc w jej wykonaniu robiła szczególnie odpychające wrażenie). Jednak w żadnym z tych przypadków sama płeć nie wyjaśnia głębi brutalności. Z getta we Włodzimierzu Wołyńskim Żydów wywożono na pola wsi Piatydnie. Tam czekały na nich szerokie, krzyżujące się rowy; żydowskich robotników zmuszono do wykopania sobie masowych grobów. W ciągu następnych dwóch tygodni zastrzelono tam aż piętnaście tysięcy Żydów. Westerheide, który później przechwalał się, że aż tylu ich „załatwił”, pojawiał się tam konno, tak samo jak kolega Altvater, Keller, po wojnie opisywany jako „jeden z najgorszych”. W pobliżu miejsca kaźni Westerheide i jego zastępcy biesiadowali przy zastawionym stole z kilkoma niemieckimi kobietami. W tym gronie znalazła się także Altvater. Pili i jedli wśród rozlewu krwi. Grająca w tle muzyka mieszała się z odgłosami strzałów. Od czasu do czasu któryś z niemieckich katów wstawał od stołu, szedł na miejsce kaźni, zabijał kilka osób, a potem wracał na przyjęcie. Polscy rolnicy, którzy pracowali na pobliskich polach, słyszeli krzyki i strzały, ostrzegali więc kryjących się w lasach Żydów, by nie wracali do getta[244]. Trzy tysiące pozostałych Żydów wciśnięto do chat za rzędami ogrodzeń z drutu kolczastego. Spali po kilku na łóżku i na podłodze w pomieszczeniach bez ogrzewania. Dzienna racja żywnościowa nie przekraczała trzystu dziewięćdziesięciu kalorii, czyli mniej niż stu gramów chleba (około trzech kromek). Ponieważ niedożywienie powoduje spadek odporności organizmu, w getcie wybuchła epidemia tyfusu. Jednym z dzieci, które przedostały się w ruiny, był dziesięcioletni Leon Ginsburg. Szukał rodziny, dowiedział się jednak, że Niemcy i ich współpracownicy wszystkich zabili. Żydzi w getcie opowiedzieli Leonowi, co się stało. Opisali „Polkę, kochankę komendanta” imieniem Anna, która „pierwsza mogła wybrać sobie damskie buty i ubrania”[245]. W zniszczonym getcie na ulicach leżały rozrzucone czarno-białe fotografie, uśmiechnięte twarze Żydów na przedwojennych weselach, świętach, w szkołach, na uroczystościach. Teraz

wszyscy byli martwi i wpatrywali się w chłopca jak duchy. Zdawszy sobie sprawę, że musi uciekać, zaczął planować przedostanie się do lasu. Gdyby Leon został, prawdopodobnie nie przeżyłby w getcie. Westerheide, Keller, Fräulein Hanna i ich koledzy z SS byli niestrudzeni. W pierwszej połowie 1943 roku zorganizowali kolejne masowe rozstrzeliwanie, podczas którego zamordowali tysiąc dwustu Żydów z getta i okolicy. Tysiąc rzemieślników i ich rodziny utrzymano przy życiu do ostatnich dni okupacji niemieckiej. Biuro Westerheidego ewakuowało się w grudniu 1943 roku; ostatnia znana rzeź Żydów na okupowanej Ukrainie miała miejsce właśnie tutaj, 13 i 14 grudnia 1943 roku. Narodowosocjalistyczni przywódcy zrozumieli, że mogą przegrać wojnę, postanowili za wszelką cenę zwyciężyć przynajmniej Żydów. Specjalne komando, jadące z Rosji na powrót do Niemiec, zaprowadziło ostatnich Żydów w „zalesione miejsce, gdy już zmotoryzowany pluton żandarmerii i ukraińskiej policji ogrodził teren. Stos, na którym miano spopielić ciała, przygotowano tam z wyprzedzeniem”[246]. Pod koniec 1943 roku, zanim jeszcze zlikwidowano biuro we Włodzimierzu Wołyńskim, Johanna Altvater znajdowała się już na powrót w Rzeszy. Po służbie w charakterze osobistej sekretarki najwyższego komendanta okręgu przeniesiono ją do stolicy regionu – Łucka. Dokumenty Altvater potwierdzają, że przeniesienie nastąpiło z przyczyn dyscyplinarnych. Wyjaśniła po wojnie, że chodziło o pewien incydent: po nocy spędzonej na przyjęciu ona i jej współbiesiadnicy wjechali „krową” do getta. Nie jest jasne, w co się bawili. Powróciła do domu na urlop w okresie Bożego Narodzenia i już została. Wojska radzieckie zajęły Wołyń w styczniu i lutym 1944 roku. Wciąż żywiąc nadzieję, że przyszłość czeka na Wschodzie, Altvater złożyła podanie o przyjęcie do programu dla służby cywilnej szkolącego kolonizacyjne elity. Gdy Johanna Altvater występowała w roli nazistowskiej funkcjonariuszki i gdy stosowała przemoc, przyjmowała męski wygląd. Gdy Vera Wohlauf uczestniczyła w kaźni i wywózce w Międzyrzecu Podlaskim, nosiła wojskowy płaszcz i czapkę. Takie przemiany nie były całkowite i nieodwracalne, ilustrują jednak zmienne role, w jakie wchodziły Niemki na Wschodzie. Kobiety wędrowały przez rozliczne strefy wojny i wdrażały się do zadań, które uważano za męskie, więc tradycyjne role i postawy zaczynały się zacierać. Ta zmienność szczególnie przejmująco uwidaczniała się w przypadku żon esesmanów, które zostały sprawczyniami zbrodni. Okazywały się zdolne do zabijania, równocześnie jednak odgrywały połączone role pani na majątku, stepowej madonny w sukni osłoniętej fartuchem i rządzącej niewolnymi robotnikami oraz trzymającej na ręku dziecko, uzbrojonej Hausfrau. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

Erna Petri w majątku Grzęda, z synem na polach (zdjęcie górne) i w powozie przed dworem (zdjęcie dolne) [^]

Esesmani i ich żony stacjonujący w Polsce, na Ukrainie, Białorusi i w państwach bałtyckich czerpali pełnymi garściami z tego, co dawały im swoboda Wschodu, poczucie przygody, bogactwo żyznej ziemi, rabunek dóbr „tubylców” i władza bicza. Pod koniec 1942 roku SS kontrolowało ponad sześćset tysięcy hektarów ziemi ornej od Morza Czarnego po Bałtyk. Do licznych majątków zawłaszczonych przez SS należała Grzęda, niegdyś duży polski dwór szlachecki niedaleko Lwowa. W czerwcu 1942 roku Erna Petri, która sfotografowała się na motocyklu w Turyngii, przybyła do Grzędy z trzyletnim synem. Z białego dworu z opartym na filarach gankiem, stojącego wśród łagodnych wzgórz i łąk, rozciągał się widok na okoliczne wsie. Goście wjeżdżali przez ozdobną kutą bramę, następnie mijali zabudowania, na które składały się stajnie, kurniki i mieszkania dla służby, aż docierali na kolisty podjazd przed dworem. Mniej więcej sto lat wcześniej rzemieślnicy wyłożyli podłogę północnego portyku i holu drobnymi białymi i czarnymi płytkami z terakoty. Bogato rzeźbione balustrady ozdabiały schody i taras. Można sobie wyobrazić, jak podniecona i dumna musiała być Erna Petri, gdy przybyła do tego imponującego domostwa, tak odmiennego od jej rodzinnego gospodarstwa w Turyngii. Nie minęły dwa dni, a już zobaczyła, jak jej mąż Horst bije robotników. Wykorzystywał seksualnie służące. Zdaniem miejscowych chłopów czerpał radość z przemocy; śmiejąc się, chłostał biczem Ukraińców, Polaków i Żydów. Horst nie uważał się za sadystę, sądził raczej, że umacnia w ten sposób swój autorytet. Gdy wojna się ciągnęła, a zwycięstwo stawało się coraz mniej pewne, Horst i Erna z rosnącą brutalnością starali się utrzymać kontrolę nad majątkiem. W lecie 1943 roku ścigali Żydów, którzy uciekli podczas likwidacji getta i z wagonów kolejowych wiozących ich do obozów zagłady. Horst organizował najazdy na okoliczne wsie. Erna – która mieszkała w Grzędzie od czerwca 1942 roku do początku 1944 roku – także zaczęła bić robotników, spoliczkowała nawet kowala. W codzienne sielskie życie rodzinne w majątku wbudowana była brutalność. Na nowy majątek Petrich składały się piękne ogrody i inne miejsca, gdzie można się było przechadzać w niedzielne popołudnia. Chętnie przyjeżdżali tu z wizytą wysocy funkcjonariusze z pobliskiego Lwowa. Pewnej niedzieli odwiedziła ich żona najwyższego oficera SS w regionie wraz z dwoma adiutantami, szoferem i asystentem. Gdy gospodarze oprowadzali gości po majątku, pojawił się jeden z adiutantów z informacją, że na terenie posiadłości właśnie złapano czterech Żydów, uciekinierów z pociągu jadącego do obozu zagłady pod Lublinem[247]. Szofer i Horst zastanawiali się, co z nimi zrobić; w końcu Horst powiedział żonie i gościowi, że to męska robota i kobiety nie powinny się tym przejmować. Wracając z ogrodu do domu, kobiety usłyszały cztery strzały z pistoletu[248]. Kilka miesięcy później, w lecie 1943 roku, Erna Petri wracała do domu

z zakupów we Lwowie. Dzień był słoneczny, siedziała więc wygodnie w otwartym konnym powozie, kierowanym przez woźnicę na koźle. Nagle dostrzegła coś przy drodze, a gdy powóz podjechał bliżej, zrozumiała, że to siedzące w rowie dzieci, skulone, ubrane w łachy. Przyszło jej do głowy, że „to te dzieci, które uciekły z wagonu towarowego na stacji w Zaszkowie”[249]. Później wyjaśniała: W tamtym czasie wszyscy pozostali Żydzi, przebywający w kilku obozach, byli przewożeni do obozu zagłady. Często uciekali z tych transportów i starali się ratować, zwłaszcza na stacji w Zaszkowie. Ci Żydzi byli wszyscy nadzy, by można było ich odróżnić od mieszkających w okolicy Ukraińców i Polaków. Żydów łatwo było rozpoznać.

Dzieci były przerażone i głodne. Petri skinęła na nie i zabrała je do domu, uspokoiła i zyskała ich zaufanie, przynosząc jedzenie z kuchni. Wszyscy ukrywający się w okolicy Żydzi mieli zostać wyłapani i zastrzeleni, wiedziała o tym. Horsta nie było wówczas w domu; czekała, ale nie wracał, postanowiła więc osobiście zastrzelić sześcioro dzieci. Zaprowadziła je nad ten sam rów w lesie, gdzie zastrzelono i pochowano innych Żydów. Zabrała z sobą pistolet, ten sam, który jej ojciec zachował z I wojny światowej i dał jej w prezencie, gdy wyjeżdżała na „dziki Wschód”. Erna Petri kazała dzieciom ustawić się rzędem, tyłem do niej, nad rowem. Uniosła pistolet i z odległości około dziesięciu centymetrów strzeliła pierwszemu dziecku w głowę; potem zastrzeliła drugie. „Pozostałe były w pierwszej chwili przerażone i zaczęły płakać. Nie płakały głośno, tylko pochlipywały”. Erna nie pozwoliła, „by ją to wzruszyło”; strzelała, „aż wszystkie leżały w rowie. Żadne nie próbowało uciekać, ponieważ najwyraźniej od kilku dni były w drodze i nie miały już sił”. Popełniając tę zbrodnię, Erna była sama, jednak w majątku przebywało wówczas dużo ludzi. Poza jej mężem w Grzędzie mieszkało dwoje ich dzieci – synek, z którym przyjechała do majątku w 1942 roku, i córeczka, która urodziła się tam w styczniu 1943 roku. Teściowa Erny i wuj przebywali akurat z wizytą; przyjechali, by uniknąć nalotów i racjonowania żywności w Rzeszy. Ponadto w okolicy na polach pracowali chłopi. Najlepszy widok na posiadłość roztaczał się z balkonu na pierwszym piętrze, gdzie Erna, wzorowa niemiecka Hausfrau, podawała Kaffee und Kuchen kolegom Horsta z wojska, SS i policji. Nalewając kawę, Erna słyszała rozmowy mężczyzn o rozstrzeliwaniu Żydów. Nauczyła się, że najskuteczniejszym sposobem zabijania jest jeden strzał w tył głowy. Kiedy prowadziła dzieci nad masowy grób na terenie posiadłości, doskonale wiedziała, co robić. W Trzeciej Rzeszy przemoc domowa nabrała nowego, szerszego znaczenia. Zabójczynie dopuszczały się ohydnych czynów w domach lub w ich pobliżu. Najczęściej dochodziło do strzelania z balkonu w obecności członków rodziny i kochanków.

Na wiosnę 1942 roku Liesel Willhaus, katoliczka, córka pracownika stalowni w Saarze, przybyła z córeczką do Lwowa. Udały się do KZ Janowska, ponieważ męża Liesel, Untersturmführera SS Gustava Willhausa, mianowano tam komendantem. Liesel i Gustav wciąż pięli się po szczeblach narodowosocjalistycznej kariery, wciąż pragnęli odrzucić robotnicze dziedzictwo na rzecz bogactwa i władzy, które miało im dać nowe życie na Wschodzie. Awans Gustava był dla nich wielką szansą. Liesel obejrzała swój nowy dom – willę stojącą na granicy obozu pracy i obozu tranzytowego. Część wybranych żydowskich robotników pracowała w fabryce maszyn, jednak większość żydowskiej populacji Lwowa wywożono do obozu zagłady w Bełżcu, który zaczął przyjmować lwowskich Żydów od marca 1942 roku, czyli mniej więcej od czasu, gdy komendantem Obozu Janowskiego został Gustav Willhaus. Około trzystu tysięcy polskich i ukraińskich Żydów zmarło w KZ Janowska lub przejechało tranzytem przez ten obóz, co oznacza, że był to największy żydowski obóz pracy i tranzytowy na terenie dzisiejszej Ukrainy. Niedługo po objęciu stanowiska Gustav Willhaus zyskał opinię „krwiożerczego komendanta”[250]. Ocalali z Zagłady nazywali go „urodzonym mordercą”, który zabijał ludzi bez wahania, ale też bez nadmiernego entuzjazmu, po prostu „jak sieczkarnia”[251]. Żona komendanta zapracowała na własną reputację. Liesel najpierw stwierdziła, że willa wymaga remontu, i zażądała budowy balkonu na pierwszym piętrze, aby rodzina mogła się tam cieszyć podwieczorkiem. Bez trudu znalazła żydowskich niewolników, którzy robili w domu wszystko, czego potrzebowała, a także zajmowali się ogrodem. Liesel pilnowała ich z balkonu. Korzystała z tego wygodnego miejsca, by strzelać do więźniów – „tak dla zabawy”, jak stwierdził jeden z żydowskich świadków. „Żona Willhausa […] także miała pistolet. Gdy do rodziny Willhausów przychodzili goście i siedzieli na dużym ganku ich luksusowego domu, [Liesel] popisywała się celnością, strzelając do więźniów ku uciesze zgromadzonych. Jej mała córeczka Heike na ten widok entuzjastycznie klaskała”[252]. Ulubioną bronią Liesel Willhaus był flower, karabinek o eleganckim wyglądzie, ale tani w produkcji. Flowerów używano wówczas powszechnie, najczęściej do ćwiczeń w strzelaniu. Był to typowy przykład broni „udomowionej”, wystawianej w dusznych wiktoriańskich bawialniach i wykorzystywanej w ogrodzie do zabijania szkodników. Miał zasięg ograniczony do około trzydziestu metrów, ale siłę uderzenia na tyle dużą, że mogła spowodować śmiertelne obrażenia (choć ofiary ćwiczeń strzeleckich Willhaus nie zawsze umierały od razu). Na Ukrainie taki karabinek doskonale pasował do wizerunku pionierskiej kolonizatorki. Któregoś razu strzeliła do żydowskiego robotnika przechodzącego obok domu. Mąż stał przy niej na balkonie. Kiedy indziej, pewnego ranka we wrześniu 1942 roku, pojawiła się na balkonie z mężem i kilkorgiem gości i zaczęła strzelać do

grupy żydowskich więźniów, którzy sprzątali wokół domu w odległości niecałych dwudziestu metrów. Jednym z zabitych był trzydziestoletni mężczyzna z Sambora. W kwietniową niedzielę 1943 roku Willhaus znów pojawiła się na balkonie, tym razem z córką u boku, i zaczęła strzelać do grupy żydowskich robotników w ogrodzie[253]. Co najmniej czterech zginęło na miejscu, wśród nich Jakub Helfer ze wsi Bóbrka. Pewnego dnia w lecie tego samego roku Liesel wycelowała w grupę robotników nieco dalej w obozie, którzy stali blisko siebie i handlowali. Zabiła prawdopodobnie pięć osób. Niedługo po tym incydencie Willhaus strzelała do Żydów podczas apelu, celując starannie w głowy. Dochodzenie po wojnie przyniosło informację, że strzelała również z bliskiej odległości w serce do Żydów chorujących na tyfus. Atmosfera otaczająca i wypełniająca willę Willhausów była pełna dziwnych sprzeczności. Niezwykle dobrze prowadzony niemiecki mieszczański dom nie współgrał z cierpieniem żydowskich więźniów. „Strzelnica” na balkonie w gruncie rzeczy była jedną z „czystszych” metod praktykowanych przez Willhausów i ich znajomych. „Specjalnością” bowiem okazały się raczej sadystyczne spektakle: publiczne bicie, wieszanie, odcinanie organów płciowych, wyrywanie dzieciom kończyn. Żony esesmanów, łącznie z żoną komendanta Auschwitz, twierdziły po wojnie, że nie wiedziały, co się dzieje za murami i drutem kolczastym obozów. Twierdziły, że ich domy stanowiły wyłączone sanktuaria normalności, gdzie mężowie mogli znaleźć odpoczynek po stresującej pracy. To nieprawda. Obozy i domy nie stanowiły odrębnych światów, lecz zachodziły na siebie. Żony odwiedzały mężów w biurach – na przykład często widywano Liesel Willhaus, jak wchodzi do obozu – a mężowie przynosili z obozu do domu brutalność i stosowali te same techniki zabijania Żydów. Nie sposób uwierzyć, że żony esesmanów nic nie wiedziały, i nie sposób uwierzyć, że niektóre z nich, jak Erna Petri i Liesel Willhaus, nie zechciały wziąć udziału w zabijaniu. W szaleństwie, które panowało na Wschodzie, mieszały się z sobą sadystyczna brutalność, domowa rutyna oraz intymne relacje. I Liesel Willhaus, i Erna Petri przyjechały na Wschód jako mężatki, ale dla kobiet niezamężnych ta hermetyczna społeczność czysto niemieckich placówek stanowiła doskonały „małżeński rynek”, na którym znajdowały ideologicznie dostosowanych, a często moralnie zepsutych kandydatów[254]. Powszechnie dochodziło do biurowych romansów, niekoniecznie zakończonych małżeństwem. Rodziło się wiele nieślubnych dzieci. Taka swoboda obyczajowa nie budziła potępienia; wręcz przeciwnie, umacnianie rasy aryjskiej było patriotycznym obowiązkiem. Dzieci nowej elity na Wschodzie nie chroniono przed brutalnością[255]. Istnieje kilka udokumentowanych przypadków ojców, którzy wdrażali do zabijania synów, i matek, takich jak Liesel Willhaus, które włączały do tego córki. Pogłębianiu się brutalności kobiet w Rzeszy towarzyszyła rewolucja seksualna, która napinała granice i definicje małżeństwa, prokreacji,

macierzyństwa, kobiecości i przyjemności[256]. Historie dwóch kolejnych morderczyń, niegdyś sekretarek w Wiedniu, Gertrude Segel i Josefine Krepp, stanowią jeszcze jedną ilustrację, jak pełne przemocy związki rodziły się w oficjalnej biurowej scenerii, ale rozwijały w warunkach bardziej intymnych. W tych przypadkach kobiety poznały swych mężów esesmanów, gdy pracowały jako sekretarki w biurach Gestapo. Wiele osób należących do nazistowskiej sieci w Austrii poznało się w następstwie anszlusu, ponieważ NSDAP i jej zwolennicy infiltrowali, a z czasem opanowali państwo austriackie. Gdy Rzesza rozpoczęła ekspansję na Wschód, wielu Austriaków poczuło się jak w domu, objęło bowiem stanowiska na dawnych ziemiach Habsburgów – w Galicji i Jugosławii. W położonym około osiemdziesięciu kilometrów na południe od Lwowa Drohobyczu sekretarka Gestapo Gertrude Segel także strzelała do żydowskich robotników pracujących w jej ogrodzie. W lutym 1941 roku Gertrude poznała Felixa Landaua, komendanta policji bezpieczeństwa i SD w Radomiu. Landau miał żonę i dwoje małych dzieci. Po kilku miesiącach Segel i Landau zostali kochankami; Gertrude zerwała zaręczyny z austriackim żołnierzem, który walczył na froncie, ale nie był esesmanem. Felixa Landaua także wysłano do walki – w „wojnie przeciwko Żydom” w okupowanej Galicji. Popełniając tam masowe morderstwa, Landau prowadził dziennik, który ukazuje, jak przeskakiwał między rolami stęsknionego kochanka i zimnego zbrodniarza. Jego teksty mają formę listów do „mojej Trude”. 5 lipca 1941 roku z ponurymi szczegółami opisywał „ślicznemu króliczkowi” ofiary; być może racjonalizując swoje działania, wspominał o tym, jak cały zakrwawiony Polak pokazał Niemcom, by szybciej strzelali i położyli kres jego cierpieniom[257]. Landau chciał zrobić wrażenie na Gertrude, podkreślał więc, że ta ludzka rzeź to ciężka praca. Obawiał się także, by Gertrude go nie porzuciła. We wpisach w dzienniku 12 i 13 lipca 1941 roku Landau znów nawiązywał do nieustannych wymogów masowych rozstrzeliwań: „Mało co śpię […]. W końcu udało mi się przeczytać wszystkie listy […]. Trude napisała, że nie wie, czy może dotrzymać swojej przysięgi wobec mnie [i pozostać wierną]. Dlaczego musi mnie to spotykać ze strony osoby, którą tak bardzo kocham? Muszę się z nią zobaczyć i porozmawiać, a wtedy moja mała Trude znów będzie silna. Musi tu przyjechać [do Drohobycza]”[258]. Drohobycz – w 1939 roku zamieszkany przez mniej więcej dziesięć tysięcy Polaków, podobną liczbę Ukraińców i piętnaście tysięcy Żydów – pod koniec XIX wieku przeżył okres gwałtownego rozwoju dzięki odkryciu w pobliżu złóż ropy naftowej. Landau urządził się wygodnie, w dużym domu, i bardzo chciał, by Gertrude do niego dołączyła. Załatwiał przeniesienie jej z Radomia, równocześnie podejmując kroki rozwodowe. Żona Landaua również była przedtem sekretarką

w biurze Gestapo; teraz wróciła do Rzeszy, zostawiwszy w Drohobyczu męża i dwoje małych dzieci. Segel objęła sekretariat w biurze w Drohobyczu i wprowadziła się do domu Landaua, gdzie składowano wielkie ilości cennych rzeczy skonfiskowanych Żydom, takich jak futra, obrazy i porcelana. Para zmusiła utalentowanego malarza Brunona Schulza do pokrycia malowidłami ścian dziecięcego pokoju. Powstały piękne, pełne wyobraźni obrazy, przedstawiające baśniowe postaci o twarzach członków społeczności żydowskiej w Drohobyczu – w tym samego Schulza, którego później zastrzelił rywal Landaua z Gestapo [259]. Tak jak w domach Willhausów i Petrich, tak i w willi Gertrude Segel i Felixa Landaua był balkon[260]. Zgodnie z zeznaniami pewnego żydowskiego świadka[261] w słoneczne niedzielne popołudnie 14 czerwca 1942 roku Gertrude i Felix grali na balkonie w karty. Słuchając radia, wylegiwali się na fotelach[262], Gertrude w kostiumie kąpielowym, Landau w białym ubraniu. W ogrodzie na dole pracowała grupka Żydów, rozrzucając ziemię[263]. Nagle Felix wstał, złapał flower i zaczął strzelać do gołębi[264]. Gertrude także spróbowała. Po chwili albo Gertrude, albo Felix opuścili broń, wymierzyli w żydowskich ogrodników i zastrzelili jednego nazwiskiem Fliegner. Śmiali się, wracając z balkonu do środka. Felix Landau był znany z tego, że lubił strzelaniny także na ulicach miasta. Do jednej z największych doszło w listopadzie 1942 roku, gdy on i jego ludzie zabili ponad dwustu Żydów, wśród nich znanych intelektualistów, takich jak profesor Szulc i doktor Loew, osobisty dentysta innego sierżanta w biurze Gestapo. W mieście Landau zyskał miano „żydowskiego generała”, który kierował kaźniami od pierwszych dni okupacji przez cały 1942 i 1943 rok, przez co liczba miejscowej ludności żydowskiej spadła z ponad piętnastu tysięcy do kilkuset osób pod koniec wojny[265]. Dobrze znany był także hedonizm Felixa i Gertrudy, zwłaszcza że przejawiał się w bardzo głośnych zabawach. Ocalały Żyd Jakob Goldsztein zeznał, że Landau i Segel razem z innymi niemieckimi funkcjonariuszami wydawali pijackie przyjęcia w miejscowym maneżu. Jedno takie przyjęcie odbyło się zapewne z okazji ich ślubu 5 maja 1943 roku. Gertrude tańczyła na stołach i klaskała w dłonie siedzących wokół esesmanów. Po całonocnej zabawie Landau wrócił do maneżu, bo zaginął złoty naszyjnik Segel, i napotkał tam Goldszteina i innego Żyda, którzy sprzątali salę. Komendant oskarżył ich o kradzież i kazał im zgłosić się następnego dnia. Naciskał Goldszteina w sprawie naszyjnika, spokojnie mówiąc, że powinien go oddać. Żyd zarzekał się, że go nie ma i że nigdy by go nie ukradł. Segel była obecna podczas przesłuchania; siedziała na kanapie. „Nie bądź takim idiotą, ty żydowska świnio, zabrałeś naszyjnik!” – wrzeszczała na Goldszteina[266]. Teraz Landau się rozgniewał – jego Trude się zdenerwowała i oczekiwała, że on coś zrobi. Zaczął bić Goldszteina, kopać go i po nim deptać. Kazał mu wstać, wolał go bić na stojąco, bo – jak wyjaśnił – było to wygodniejsze niż pochylanie się.

Później Goldsztein dowiedział się, że naszyjnik zabrał (i w końcu oddał) pewien esesman, który flirtował z Gertrude. Naszyjnik pierwotnie należał do Żydówki, ale Landau skonfiskował go podczas masakry i podarował Gertrude. Ocalali Żydzi zeznawali poza tym, że Gertrude zażądała śmierci służących u niej trzech kobiet i że skopała na śmierć żydowskie dziecko [267]. Niemniej jednak pod koniec lat pięćdziesiątych zachodnioniemieccy i austriaccy śledczy nie zadali sobie trudu, by wytoczyć Segel proces na podstawie tych obciążających zeznań naocznych świadków. Austriacka przyjaciółka Segel, Josefine Block (z domu Krepp), dołączyła do męża na Ukrainie w 1942 roku. W Drohobyczu nie była oficjalnie zatrudniona w Gestapo, często jednak przebywała w komendzie. Mąż chętnie powierzał swojej „Fini” różne zadania, takie jak nadzór nad ogrodem i rozbudowa warsztatów przez żydowskich robotników. W lecie 1942 roku Josefine zaszła w ciążę, chciała jednak być kimś więcej niż tylko matką małego dziecka, które już mieli, i drugiego, którego oczekiwali. Gdy do miasta przygnano dwustu Romów, widziano, jak Block chodzi z biczem i każe ukraińskim policjantom się pospieszyć i wszystkich zabić. Zapadał zmrok, a „więźniów” należy rozstrzelać przed nocą – powiedziała. Kiedy indziej Block pojawiła się na miejscowym targu warzywnym, przywołała cztery żydowskie dziewczyny, które wyglądały na zbyt słabe, by pracować, i kazała jednemu z podwładnych męża zastrzelić je na miejscu w jej obecności. Często przychodziła na targ po warzywa, a jej pojawienie się zawsze przejmowało strachem żydowskich robotników. W czerwcu 1943 roku likwidowano getto; Block znów się pojawiła – tym razem tam, gdzie gromadzono Żydów przed wywiezieniem. W szarym kostiumie, z rozpuszczonymi włosami, trzymała aparat fotograficzny i bicz. Od czasu do czasu chłostała jakiegoś więźnia. Przerażeni Żydzi przeżywali dodatkowe upokorzenie, gdy ich fotografowała. Podeszła do niej zapłakana siedmioletnia dziewczynka, prosząc o pomoc. „Już ja ci pomogę!”[268] – wykrzyknęła Block, złapała dziewczynkę za włosy, uderzyła kilkakrotnie pięścią, a potem rzuciła na ziemię i kopnęła w głowę. Gdy Block odeszła, matka wzięła bezwładne dziecko w ramiona, bezskutecznie próbując przywrócić mu życie. Zrozpaczeni żydowscy robotnicy często przychodzili do Block z prośbą o pomoc[269]. Zakładali, że młoda kobieta, w dodatku matka, okaże im współczucie. Ona jednak zawsze trzymała broń w zasięgu ręki i w jednej chwili potrafiła się przeistoczyć ze spokojnej, atrakcyjnej matki w nazistowską bestię. Widziano, jak posługuje się dziecięcym wózkiem, by najeżdżać na Żydów na ulicach Drohobycza; dwóch świadków zeznało później, że wózkiem tym zabiła małe żydowskie dziecko [270]. Miejscowi mieszkańcy składali skargi na Josefine Block, ale jej mąż, komendant Gestapo, we wszystkim ulegał żonie, tłumacząc, że bez niej nie może podejmować żadnych decyzji[271].

Dokumentacja wojenna i powojenna, w której pojawiają się kobiety w tych przyczółkach narodowego socjalizmu, jest rozsiana po archiwach i prywatnych zapiskach. O obecności i brutalnym postępowaniu kobiet dowiadujemy się głównie dzięki świadectwom niemieckich, ukraińskich, polskich i żydowskich świadków. Ponieważ przywykliśmy myśleć o zabijaniu, wojnie i ludobójstwie jako działaniach męskich, pozostajemy ślepi na zakres udziału kobiet. Wiemy, że ofiary Zagłady cierpiały upokorzenia, niedostatek, ból, a nawet śmierć z rąk Niemek, często jednak bagatelizujemy rolę tych ostatnich, upierając się przy różnych koncepcjach ludobójstwa, które są historycznie niedokładne i nieobiektywne. Historycznie rzecz biorąc, do masowych zbrodni najczęściej dochodzi otwarcie, nie są zatem ograniczone do konkretnych instytucji państwowych. Odnosi się to także do Niemców na narodowosocjalistycznych polach śmierci, którzy nie tylko sami zabijali, ale jeszcze wciągali w to innych. Wiele osób, których regularna, codzienna praca nie miała wiele wspólnego z nazistowską polityką antyżydowską (nie mówiąc już o zabijaniu Żydów), zostało zwerbowanych i przekonanych do zabijania. Na przykład komisarz Westerheide, szef Johanny Altvater, po prostu podchodził na ulicy do innych Niemców i pytał, czy nie interesowałby ich udział w Aktion[272]. Pewien funkcjonariusz, zapraszając niemieckiego znajomego na rekreacyjne strzelanie do celu, wyraził zadowolenie, że będą mogli wykorzystać żywych Żydów jako tarcze. Werbowano nie tylko mężczyzn; kobietom i dziewczętom zlecano wypełnianie wielu zadań związanych z zabijaniem. Młodym Ukrainkom z reguły kazano po rozstrzeliwaniu zbierać ubrania ofiar i je reperować. Jako „pakowaczki” w dołach musiały bosymi stopami ugniatać ciała; jako „zbieraczki konopi” musiały gromadzić siano i łodygi słoneczników, które przyspieszały palenie ciał [273]. W nazistowskiej wojnie przeciwko Żydom w Europie Wschodniej nie istniał podział przestrzeni na front, gdzie toczyła się wojna, i front domowy. Scenami zbrodni mogły być balkony willi, tereny majątków takich jak Grzęda czy stoły bankietowe w pobliżu pól śmierci[274]. Dla kobiet pokroju Erny Petri, Liesel Willhaus, Gertrude Segel, Johanny Altvater i Josefine Block wkład w wysiłek wojenny wykraczał daleko poza pocieszanie, chronienie i wspieranie bliskiego mężczyzny czy fanatycznego zwierzchnika. Te zbrodniarki niezwykle, wręcz szokująco sprawnie przechodziły z jednej roli w drugą – z bezwzględnej rewolucjonistki przeistaczały się w łagodną, posłuszną żonę. Wiele morderczyń pracowało zawodowo, na przykład sekretarki i pielęgniarki. Wykształcone i wychowane w szczególnym momencie historii – w hitlerowskich Niemczech – wykorzystywały swą władzę jako imperialne nadzorczynie i karierowiczki. Czy kiedykolwiek dowiemy się dokładniej, ile Niemek w swojej brutalności posuwało się do morderstw przy użyciu strzykawek z trucizną, pistoletów, agresywnych psów i innych śmiercionośnych narzędzi? Sama liczba nie posłuży do

wyjaśnienia tego, co się stało, ale może coś podpowiedzieć. Na przykład naukowcy i laicy przez długi czas zakładali, że na hitlerowski system obozów składało się kilkaset, może parę tysięcy miejsc. Jednak badacze z United States Holocaust Memorial Museum w Waszyngtonie niedawno doliczyli się ponad czterdziestu tysięcy różnego typu miejsc uwięzienia w opanowanej przez hitlerowców Europie. Uważa się obecnie, że system obozów i gett, w potocznym wyobrażeniu postrzegany jako świat odrębny od reszty społeczeństwa – w istocie stapiał się z miejscowymi społecznościami. Kruszy się koncepcja murów obozowych jako fizycznej bariery. Większa liczba obozów niekoniecznie oznacza większą liczbę ofiar (ponieważ poszczególne ofiary zazwyczaj przechodziły przez kilka rodzajów obozów i gett), mówi nam jednak, że liczniejsi musieli być sprawcy, wspólnicy i świadkowie, którzy te miejsca tworzyli, prowadzili i odwiedzali. Uczestniczyło w tym więcej ludzi, niż sądziliśmy; więcej ludzi wiedziało o systemowym prześladowaniu i zabijaniu. Słowo „więcej” należy przy tym rozumieć szeroko: dotyczy większej liczby mężczyzn, większej liczby kobiet i większej liczby dzieci, niż uprzednio zakładano. Duża liczba obozów i ich integracja z lokalnymi społecznościami podkreślają społeczny wymiar historii Zagłady. Czy potrafimy podać w przybliżeniu, ile Niemek zostało na Wschodzie morderczyniami? Możemy zacząć od metody stosowanej przy liczeniu sprawców mężczyzn, jednak te szacunkowe dane są tylko przybliżone i opierają się głównie na dokumentach instytucji, które przeprowadzały Zagładę. Łącząc spisy personelu poszczególnych organizacji z dokumentami z dochodzeń w sprawie poszczególnych osób z tych zbrodniczych instytucji, takich jak 101. policyjny batalion rezerwy, historycy szacują, że w nazistowskie ludobójstwo – rozstrzeliwanie, likwidacje gett i ośrodki służące zagazowywaniu ludzi – bezpośrednio zaangażowanych było około dwustu tysięcy mężczyzn, Niemców i Austriaków. Nie dysponujemy analogicznymi źródłami dotyczącymi kobiet. Istnieją niekompletne listy strażniczek obozowych z lat 1944–1945, lecz dają tylko fragmentaryczny obraz zaangażowania kobiet i dostarczają informacji o zaledwie jednym departamencie w królestwie Himmlera, czyli o Głównym Urzędzie Gospodarki i Administracji SS (SS-Wirtschafts- und Verwaltungshauptamt – SSWVHA). Te dokumenty ujawniają, że w okresie, o którym mowa, około trzech i pół tysiąca kobiet pracowało jako strażniczki obozowe (głównie szkolone w Ravensbrück). Aż do teraz zazwyczaj tę właśnie liczbę podawano przy ocenach, ile kobiet przyczyniło się do Zagłady. Oczywiście jednak nie wszystkie strażniczki obozowe były zabójczyniami i nie wszystkie zabójczynie pracowały jako strażniczki w obozach: wielka liczba ofiar na Wschodzie została zabita poza murami obozów. Spisy personelu strażniczek szkolonych w Ravensbrück albo rozmieszczonych w kilkunastu głównych obozach, przeważnie na terenie Rzeszy,

w 1944 i na początku 1945 roku, to – jak stwierdziłam w Żytomierzu – jedynie czubek góry lodowej. Czy historia sprawców mężczyzn mogłaby się ograniczyć do dokumentacji strażników z Dachau? W ostatnich kilku dekadach kategorię sprawców rozszerzono na zwykłych Niemców i nie-Niemców w jednostkach policji, regularnych oddziałach Wehrmachtu i pełniących funkcje cywilne. Moje badania na temat morderczyń i sytuacji, w jakich zabijały, także powinny zwiększyć liczbę kobiet, które uznamy za sprawczynie. Zbadana przeze mnie dokumentacja dotycząca rozmieszczenia kobiet pracujących zawodowo i członkiń rodzin na Wschodzie obejmuje kilkaset tysięcy osób. W społeczeństwie w czasach pokoju kobiety popełniają przeciętnie około czternastu procent wszystkich przestępstw z użyciem przemocy i około dziesięciu procent morderstw. W czasach pokoju kobiety działają same, i to przeciwko indywidualnym ofiarom (zazwyczaj członkom rodziny i partnerom), a nie przeciwko całym grupom. W społeczeństwie w stanie wojny, przy tendencjach ludobójczych, liczba mężczyzn i kobiet zaangażowanych w brutalne działania jest znacznie wyższa, a każdy indywidualny czyn może się przekładać na wzrost liczby ofiar śmiertelnych. Na przykład Johanna Altvater zgromadziła żydowskie dzieci w szpitalu w getcie i osobiście zabiła kilkoro na miejscu; inne zmusiła, by wsiadły do ciężarówki, która zabrała je na miejsce kaźni, a tam rozstrzelali je mężczyźni z jednostek policyjnych. Gdybyśmy procent zabójstw dokonanych przez kobiety w społeczeństwie w czasach pokoju przenieśli w czasy ludobójstwa, to morderczynie liczylibyśmy w tysiącach. Inaczej mówiąc, możemy pomnożyć Ernę Petri przez kilka tysięcy. Jeśli jednak założymy, zgodnie z prawdopodobieństwem, że kobiety w społecznościach ludobójczych – kobiety, którym państwo dało władzę i cel w postaci „wrogich” grup – odpowiadają za większy procent morderstw niż kobiety w społeczeństwach pokojowych, to nawet kilka tysięcy wygląda na szacunek nierealistycznie zaniżony. Nigdy nie uda nam się dokładnie ustalić liczby zabójczyń takich jak przedstawione w tym rozdziale – sekretarek, żon i kochanek esesmanów. Podane tu dowody rzucają jednak nowe światło na ludobójstwo w ogólniejszym sensie, a Zagładę w szczególności. Oczywiście, zawsze wiedzieliśmy, że kobiety są zdolne do przemocy, nawet do zabijania, niewiele jednak wiedzieliśmy o okolicznościach i ideach, które czynią kobiety zbrodniarkami, o zmiennych rolach, jakie kobiety odgrywają wewnątrz systemu i poza nim, czy wreszcie o różnych formach zachowania się tych kobiet. Można sobie teraz wyobrazić, że przedstawione tu przykłady brutalnego postępowania były powielane w całej Polsce, na Ukrainie, Białorusi, Litwie i w innych częściach okupowanej Europy. Niemki, które pojechały na Wschód, uosabiały główną cechę powiększającego się imperium: coraz brutalniejszą przemoc. Zwykłe młode kobiety o typowych przedwojennych biografiach – a nie tylko grupka narodowosocjalistycznych fanatyczek – na

Wschodzie zostały wciągnięte w zbrodnie Zagłady. Na szczęście po militarnej klęsce Niemiec złote czasy sprawców dobiegły końca, zatrzymała się niszczycielska machina. Nie skończyło się jednak życie tych młodych kobiet. Wróciły do domu, do ruin Trzeciej Rzeszy, i próbowały ukryć swą kryminalną przeszłość. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

6

Dlaczego zabijały? Powojenne wyjaśnienia – ich i nasze

Niemieckie mity o niewinności i męczeństwie kobiet zrodziły się w chwili upadku i kapitulacji Trzeciej Rzeszy. Horror reżymu hitlerowskiego rozpoczął się w Niemczech w 1933 roku i stał się udziałem konkretnych grup politycznych i rasowych. Począwszy od roku 1939, jego ofiarami byli Polacy i inne duże grupy etniczne na Wschodzie. Natomiast dla zwykłych niemieckich kobiet złe czasy nastały po klęsce Rzeszy. Tuż po wojnie doświadczyły fizycznych cierpień, problemów z ewakuacją ze Wschodu i brutalności sowieckiej armii; toczyły walkę o przetrwanie w tym, co pozostało z niemieckiej ojczyzny i rozbitych wojną rodzin pod okupacją aliantów. Pewna młoda nauczycielka, która w lecie 1943 roku zdawała sobie sprawę, że Armia Czerwona prze w stronę Dniepru, wspominała swoją ewakuację z Czernihowa[275]. W szkole było wiele dzieci – same sieroty. Nauczycielka i jej koleżanki przypuszczały, że dzieci zostaną zabite przez Sowietów, postanowiły jednak wyjechać. Dzieci płakały; obawiając się o życie, tuliły się do nauczycielki i nie chciały jej puścić. „Nie miałyśmy wyjścia, trzeba było je porzucić” – twierdziła. Opuściła Ukrainę z pozostałym kobiecym personelem i ruszyła ku granicy między Generalnym Gubernatorstwem a Rzeszą. Otrzymała od Gestapo dokumenty zwalniające ją z obowiązku pracy, musiała jednak podpisać przysięgę, że zachowa milczenie na temat wszystkiego, co robiła i widziała na Ukrainie. Po wojnie nauczycielka dowiedziała się, że po zajęciu Czernihowa przez Armię Czerwoną rzeczywiście doszło do krwawej łaźni; podobno wszyscy mężczyźni, kobiety i dzieci mający cokolwiek wspólnego z Niemcami zostali rozstrzelani. Cały zespół szpitala w Żytomierzu, gdzie Erika Ohr pracowała jako pielęgniarka, ewakuowano w ostatniej chwili w grudniu 1943 roku[276]. Niewielki konwój ciężarówek z personelem medycznym i rannymi żołnierzami przedzierał się wśród zamętu, żołnierzy jadących na wschód i wycofujących się na zachód pieszo, samochodami i hałaśliwymi samolotami. Na polach ciągnących się wzdłuż drogi niemieckie czołgi rozjeżdżały groby niemieckich żołnierzy, niszcząc tabliczki, na których widniały nazwiska i numery jednostek. Te numery mogły dać radzieckiemu wywiadowi informacje przydatne do śledzenia ruchów wojsk. Po miesiącach postojów na zachodniej Ukrainie i w Polsce w maju 1944 roku

Ohr w końcu znalazła się w pobliżu Peczu na Węgrzech. Zwróciła uwagę, że miejscowi nie odnosili się do niemieckich pielęgniarek przyjaźnie. Ohr i jej koleżanki dowiedziały się później, że zaledwie kilka dni przed ich przybyciem żydowskich mieszkańców „wywieziono”[277]. Trochę Żydów jednak pozostało; niedaleko kwatery pielęgniarek znajdowało się getto z kobietami i dziećmi. Do kwater pielęgniarskich ktoś się włamał i skradł różne rzeczy, a z bliskości tych dwóch miejsc Ohr wywnioskowała, że włamywaczami musieli być mieszkańcy getta. Niektórzy zdesperowani Żydzi oczywiście kradli, ponieważ hitlerowcy wszystko im zabrali – ale Ohr nie podaje żadnych dowodów na poparcie swoich domysłów ani, jak się wydaje, nie jest świadoma możliwych przyczyn, dla których Żydzi dopuściliby się takiego czynu. Narodowosocjalistyczna propaganda antysemicka zazwyczaj utożsamiała Żydów z przestępcami, a Hitler i Goebbels nagłaśniali ten temat do samego końca. Być może właśnie to wywarło na Ohr tak trwałe wrażenie. Pod koniec wojny Ohr przywykła już do leczenia i grzebania niemieckich żołnierzy. Nie była natomiast równie dobrze przygotowana do zajmowania się chorymi cywilami. Wśród rannych i chorych znajdowali się volksdeutsche – kobiety, dzieci i starcy, uciekający pieszo ze Wschodu do Niemiec. Tłoczyli się w szpitalu niedaleko Brna, gdzie wybuchła epidemia odry. Co noc umierały niemieckie dzieci, a Ohr nie wiedziała, co robić z ich małymi ciałkami. Nie mogły zostać wśród żywych, przy chorych matkach i rodzeństwie. Szpital został urządzony w opuszczonej szkole; obok głównego holu, gdzie na podłodze koczowały rodziny niemieckich uchodźców, Ohr odkryła pokój pełen wieszaków – szkolną szatnię, w której niegdyś uczniowie zostawiali płaszcze i zmieniali buty. Ohr postanowiła tam złożyć ciała dzieci. To pomieszczenie można było zamknąć na klucz[278]. Ohr też zaraziła się odrą i nie mogła się ewakuować razem z koleżankami w połowie kwietnia 1945 roku. Trzeba było załatwić dla niej osobny transport. Leżała z wysoką gorączką w głównej sali, słyszała syreny ostrzegające o nalotach i bała się, że o niej zapomniano. Nie chciała zostać porzucona. Niemieckie kobiety, winne czy niewinne nazistowskich zbrodni, spodziewały się, że będą teraz celem zemsty i przedmiotem seksualnej przemocy. Hitler w proklamacji z 15 kwietnia – ostatniej – do żołnierzy na froncie wschodnim, w której dopiero co zmarłego prezydenta Roosevelta nazywał „największym zbrodniarzem wojennym wszech czasów”, twierdził, że ostateczna obrona Niemiec musi chronić Volk, a zwłaszcza niemieckie kobiety i dziewczęta: Po raz ostatni żydowsko-bolszewicki śmiertelny wróg ruszył swoją masą do ataku. Usiłuje zniszczyć Niemcy i wyplenić nasz naród. Wy, żołnierze na Wschodzie, sami wiecie najlepiej, jaki los grozi przede wszystkim niemieckim kobietom, dziewczętom i dzieciom. Starców i dzieci się morduje, a z kobiet i dziewcząt robi się koszarowe dziwki. Resztę wysyła się na Syberię[279].

Minister propagandy Rzeszy Joseph Goebbels próbował rozbudzić zdecydowanie

(i strach) niemieckich mas, przedstawiając żołnierzy Armii Czerwonej jako „azjatyckie hordy” dziko gwałcące niemieckie kobiety. Te straszne obrazy stały się rzeczywistością. Doniesienia o masowych gwałtach znalazły potwierdzenie w relacjach milionów ewakuujących się Niemców, którzy wędrowali na zachód w chaotycznym, upokarzającym odwróceniu ról. Szacunkowa liczba zgwałconych kobiet – a niewątpliwie nie wszystkie one były Niemkami – waha się od stu tysięcy do dwóch milionów. Nie oszczędzano ani dziewcząt, ani starszych kobiet[280]. Reżym hitlerowski podpisał bezwarunkową kapitulację 8 maja 1945 roku, co oficjalnie zakończyło pewną epokę w Europie. Dla kobiet wchodzących w Trzeciej Rzeszy w dorosłość – które w tym okresie przeżyły dojrzewanie, kształcenie zawodowe, pierwszą pracę, pierwsze związki i narodziny pierwszego dziecka – klęska oznaczała załamanie się ich ambicji, rozwianie marzeń i niepewną przyszłość. Nie sposób całkowicie wymazać tego, czego się było świadkiem i co się robiło. Niektórzy lojaliści i fanatycy nie potrafili sobie wyobrazić życia bez Hitlera[281]. Kilka niemieckich kobiet, powodowanych czy to obawą odwetu ze strony aliantów, czy głębokim wstydem, nie widziało innego wyjścia jak samobójstwo. Kobiety powracające ze Wschodu miały nadzieję, że ich przeszłość tam pozostanie. Jedna, która w prowadzonym dzienniku określała się jako wyznawczyni narodowego socjalizmu i patriotka, lamentowała, że jej świat się załamał. Czy te powracające ze Wschodu Niemki potrafiły się schować wśród masy skrzywdzonych niemieckich kobiet, wdów i matek w żałobie, które przeżyły bombardowania, masowe gwałty dokonywane przez żołnierzy Armii Czerwonej i codzienne trudności w pokonanym kraju? Alianccy przywódcy w licznych przemówieniach – takich jak deklaracja moskiewska z 1943 roku – stwierdzili jasno, że ci, którzy dopuścili się zbrodni, nie unikną kary[282]. Po wyzwoleniu terytoriów okupowanych przez hitlerowców zaczęły działać trybunały wojskowe i nieformalne sądy. Niemieckich funkcjonariuszy i kolaborantów wyłapywano, pospiesznie skazywano i wieszano. Procesy rozpoczęły się od bardzo nagłośnionej sprawy w Krasnodarze w Rosji w lipcu 1943 roku, a zakończyły zdumiewająco powściągliwymi i szczegółowymi dochodzeniami przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze, gdzie naczelny prokurator amerykański sędzia Robert H. Jackson wyraził uznanie zwycięzcom za to, że „wstrzymali mściwą dłoń” i „ujętych wrogów pozostawili osądowi prawa”. Amerykańskie, brytyjskie, francuskie i radzieckie siły zbrojne ustanowiły swoją administrację w strefach okupacyjnych, na które podzielono Niemcy i Austrię. Wprowadziły nowe prawo wojskowe, które służyło do ukarania zbrodniarzy wojennych i denazyfikacji społeczeństwa niemieckiego zgodnie z prawami i dekretami przyjętymi przez Sojuszniczą Radę Kontroli Niemiec. Denazyfikacja miała na celu karać nazistowskich zbrodniarzy oraz przyczynić się do reedukacji

niemieckiego społeczeństwa i instytucji przez usunięcie całego zła narodowosocjalistycznej ideologii – czyli wyrwanie zła z korzeniami. Sposób, w jaki poszczególni alianci odnosili się do podejrzanych, był bardzo zróżnicowany. Większość tych, którzy znaleźli się w strefach zachodnich, została uwolniona w ciągu dekady. Najwyższa rangą kobieta w NSDAP , Gertrud Scholtz-Klink, zdołała uciec z radzieckiego aresztu[283], później jednak została aresztowana przez Francuzów za sfałszowanie swoich dokumentów tożsamości. Najwyraźniej nie budziła sympatii, skoro Francuzi trzymali ją w więzieniu przez cztery lata, a następnie nałożyli na nią dziesięcioletni zakaz pracy dziennikarskiej, politycznej i edukacyjnej. Niedługo po tym, jak okres zakazu dobiegł końca, ta niepoprawna nazistka opublikowała samochwalczą relację na temat niemieckich kobiet w Trzeciej Rzeszy. Kobiety, które nosiły mundur i wpadły w aliancką sieć, zostały umieszczone w obozach internowania. Na terytoriach zajętych przez Armię Czerwoną Niemki traktowano bardzo brutalnie. Około dwudziestu tysięcy aresztowano i deportowano w głąb Rosji; żadnej z nich nie odesłano do Niemiec w drugiej połowie lat pięćdziesiątych, w okresie odwilży i amnestii[284]. Wszystkie zostały stracone lub zmarły w niewoli. Ilse Struwe miała stosunkowo szczęście. Ta sekretarka Wehrmachtu była internowana aż do grudnia 1946 roku, ale nie deportowano jej do Związku Radzieckiego. Okazała się bardziej przydatna jako sekretarka w Radzieckiej Administracji Wojskowej w Niemczech. Nie mówiła, co widziała tamtej nocy z okna sypialni w Równem, nie rozmawiała też z innymi o przeglądanych zdjęciach zbrodni. Gdyby zwierzyła się komuś z tego, czego była świadkiem, „równie dobrze mogłabym się powiesić na najwyższym słupie” – uznała[285]. Wydała swoje wspomnienia dopiero w latach dziewięćdziesiątych. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

Aresztowane Niemki w Kassel, Niemcy [^]

Erikę Ohr w lecie 1945 roku także złapali alianci i internowali, tyle że w obozie amerykańskim[286]. Podobno widziała tu, jak torturowano niemieckich jeńców wojennych; kazano im stać po szyję w błocie. Ohr nie była pewna, czym sobie zasłużyli na taką karę; jedyne wyjaśnienie, jakie przyszło jej do głowy i jakie zanotowała we wspomnieniach, było antysemickie: ponieważ wielu Amerykanów kierujących obozem mówiło po niemiecku, zapewne byli spokrewnieni z Żydami, których zmuszono do emigracji, a teraz brali odwet na niemieckich żołnierzach. Ponieważ kobiety nie zajmowały stanowisk kierowniczych – poza organizacjami kobiecymi NSDAP i niektórymi placówkami medycznymi, gdzie pracowały jako lekarki – nie znalazły się na ławie oskarżonych z najważniejszymi nazistami, takimi jak Hermann Göring, Rudolf Hess i Alfred Rosenberg, sądzonymi przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze. Alianci szukali grubych ryb; swe niezbyt wielkie możliwości dochodzeniowe wykorzystali do ścigania najważniejszych postaci. Część kobiet sądzono w sądach poszczególnych stref okupacyjnych. Sądy radzieckie (a później Niemcy z Niemiec Wschodnich) skazali nadzorczynie z największego obozu kobiecego w Rzeszy – Ravensbrück – natomiast Brytyjczycy ścigali „bestie z Bergen-Belsen”, między innymi dwudziestodwuletnią Irmę Grese, straconą później na mocy wyroku sądu wojskowego. Z kolei przed sądem amerykańskim w Norymberdze stanęły dwie kobiety. Pierwszą była doktor Herta Oberheuser, którą skazano na dwadzieścia lat za okrutne eksperymenty medyczne, ale zwolniono już po siedmiu[287]. Podjęła pracę lekarza pediatry w Szlezwiku--Holsztynie, ale ją rozpoznano i pozbawiono prawa wykonywania zawodu. Drugą osobą była Inge Viermetz, która na polecenie państwa porywała dzieci[288]. Zaczynała karierę zawodową jako sekretarka i wspinała się po szczeblach hierarchii w Głównym Urzędzie Rasy i Osadnictwa SS aż do stanowiska naczelniczki departamentu; stanęła przed sądem, oskarżona o wywiezienie setek polskich i jugosłowiańskich dzieci. Nie przyznała się do winy, zaprzeczając, jakoby robiła coś złego. Twierdzenie Viermetz, że wykonywała pracę charytatywną, w ramach opieki społecznej, przekonało sędziów. W 1948 roku została uniewinniona. Jednym z najbardziej znanych oskarżycieli w procesach norymberskich był Robert Kempner. Ten żydowski prawnik, zmuszony do emigracji z Niemiec w 1935 roku, wrócił do kraju z armią amerykańską i odszukał w Berlinie swoją dawną sekretarkę Emmę Hoechtl[289]. Podczas wojny pracowała ona w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy jako sekretarka Arthura Nebego – komendanta policji kryminalnej i dowódcy Einsatzgruppe B. Emma Hoechtl pomogła Kempnerowi znaleźć w niemieckich aktach najbardziej obciążające dokumenty, czym przyczyniła się do oskarżenia i skazania innych Niemców. Jednak w 1961 roku, podczas formalnego przesłuchania w ramach prowadzonego w Niemczech Zachodnich dochodzenia w sprawie wykorzystania ruchomych komór gazowych na Wschodzie,

Hoechtl twierdziła, że nie pamięta nic o samych zbrodniach ani o przestępczej działalności swoich szefów. Robert Kempner wraz z żoną Ruth Kempner opracował studium Kobiety w narodowosocjalistycznych Niemczech. Badania te zlecił rząd amerykański, żeby mieć źródło danych do wykorzystania przy denazyfikacji. Kempnerowie przestrzegali amerykańskie siły okupacyjne w Niemczech, że Niemki były fanatycznymi zwolenniczkami Hitlera, wprowadzonymi we wszelkie aspekty rządzenia: na przykład tworzyły jednostki policji, które monitorowały targi w Niemczech i nadzorowały właściwy przydział racji żywnościowych. Według szacunków, które podano w studium, do ruchu narodowosocjalistycznego należało około siedmiu milionów niemieckich dziewcząt i kobiet. Szesnaście milionów zostało zmobilizowanych przez Front Pracy Rzeszy. Podzieliwszy kobiety na kategorie według stopnia „zagrożenia publicznego”, Kempnerowie pisali, że za niebezpieczne należy uznać około sześciuset tysięcy Niemek, gdyż były politycznie aktywnymi przywódczyniami i prowadziły indoktrynację. Zalecili amerykańskim władzom okupacyjnym staranną czystkę oraz reorganizację edukacji i administracji państwa niemieckiego jako instytucji infiltrowanych przez wyznawczynie narodowego socjalizmu. W tym ogromnym zadaniu transformacji ideologicznej – przekonywali – należało wykazywać wielką cierpliwość i „brak złudzeń co do ograniczeń zakresu ich [niemieckich kobiet] osobowości”[290]. Niemki rzeczywiście bardzo aktywnie popierały Trzecią Rzeszę, jak to wcześnie dostrzegli Kempnerowie, a upływ czasu ujawnił, że w zbrodnie reżymu wplątanych było więcej kobiet, niż prokuratorzy w trybunale norymberskim i sądach denazyfikacyjnych potrafili lub chcieli sobie uświadomić. Złudzenia co do zachowania sprawczyń trwały, tak samo jak niejasność co do ich motywów. Zgłębianie motywów działań poszczególnych osób wymaga czegoś więcej niż rekonstrukcji biografii lub sceny zbrodni. Opowieści kobiet, które mieszkały na okupowanych terytoriach wschodnich i po wojnie musiały złożyć śledczym sprawozdanie ze swoich czynów albo które później myślały o swoich doświadczeniach, zawierają pewne wskazówki co do motywów, ale opowieści te nie są bynajmniej przejrzyste. Choć nie wszystkie kobiety z premedytacją oszukiwały, to jednak w swoich świadectwach i wspomnieniach pragnęły się zaprezentować jak najlepiej, czy to w oczach przesłuchujących urzędników, zaangażowanych prokuratorów, wspierających je członków rodziny, czy też ciekawych historyków. Oczywiście takie autobiografie przerysowują, zwodzą, gloryfikują lub łagodzą czyny autorek. Działania przynoszące wstyd lub niezgodne z prawem, niedyskrecje, żenujące błędy, godne pożałowania związki i negatywne uczucia, takie jak nienawiść, zazwyczaj zostają pominięte lub wygładzone. Wspomnienia pielęgniarek, stanowiące znaczną część wszystkich relacji, zawierają cenne informacje na temat doświadczeń kobiet podczas wojny, ale mogą

się okazać zwodnicze. Podczas lektury nie miałam pewności, czy autorki naprawdę były w młodości tak naiwne i niespostrzegawcze, czy też ich niewinność została upiększona dla współczesnych czytelników. Jak to możliwe, że Erika Ohr ze szczegółami opisywała ból zęba albo posiłek, który zjadła w Polsce w 1944 roku, ale tylko niejasno przypominała sobie, dlaczego na terenie szpitala polowego zastrzelono samotnego „partyzanta”? „Nie dało się ustalić, kim był ani co planował” – pisze Ohr zdawkowo i dodaje: „W tej wojnie po obu stronach było tyle dwuznaczności”[291]. Ten relatywizm moralny i bezmyślność odzwierciedlają ówczesny i powojenny sposób myślenia. Jak oskarżone pielęgniarki wyjaśniały motywy swego działania i nieludzkich czynów? Przed alianckimi i niemieckimi sądami często odwoływały się do przynależności instytucjonalnej i wyszkolenia w niesieniu pomocy, co miało stanowić rodzaj dowodu na słuszność intencji. Powtarzały, że musiały wypełniać obowiązki. W powojennym śledztwie dotyczącym zbrodni w zakładzie psychiatrycznym w Meseritz-Obrawalde pewna pielęgniarka tłumaczyła przed niemieckim sądem, że dyrektor zakładu, lekarz, wymagał, by ona i inne młodsze pielęgniarki uczestniczyły w robieniu śmiertelnych zastrzyków. Pielęgniarka twierdziła, że w pierwszej chwili odmówiła, przełożony powiedział jednak, że to rozkaz, a ona – jako „pracownik służby cywilnej o wieloletnim stażu” – musi wypełnić swój obowiązek, „szczególnie w czasie wojny”[292]. Następnie próbował odwołać się do miękkiej strony charakteru podwładnej, tłumacząc, że zastrzyki położą kres cierpieniu pacjentów. Czy nie o to jej chodzi, o ulżenie pacjentom? W zeznaniach twierdziła więc, że robiła jedynie to, czego od niej wymagano. Inna, oskarżona o podawanie pacjentom trucizny podczas pracy na terenie Polski, wyjaśniała: Nie dopuściłabym się napadu rabunkowego na bank ani kradzieży, bo czegoś takiego się nie robi. Poza tym kradzież nie należała do moich obowiązków. Na zadane mi dodatkowe pytanie odpowiem: nigdy nie dopuściłabym się kradzieży. Wiem, że czegoś takiego nie wolno robić. W ciężkich czasach [przed wojną, podczas kryzysu gospodarczego] byłam sprzedawczynią i mogłabym bez trudu coś ukraść. Ale nigdy tego nie zrobiłam, bo po prostu wiedziałam, że nie wolno tego robić. Już jako dziecko nauczyłam się, że nie wolno kraść. […] Jeżeli mam rozstrzygnąć, czy po otrzymaniu odpowiedniego rozkazu dopuściłabym się kradzieży, odpowiem, że nie zrobiłabym tego. Podawanie lekarstw, choćby w celu uśmiercenia chorych umysłowo, traktowałam jednak jako swój obowiązek służbowy, którego spełnienia nie mogłam odmówić[293].

Według własnego sposobu myślenia pielęgniarka nie popełniła przestępstwa. Otrzymała dobre wychowanie i wiedziała, że kradzież to przestępstwo. Spełnianie obowiązków przestępstwem nie było, nawet jeśli wiązało się z odebraniem życia innej istocie ludzkiej. Niemieccy sprawcy przestępstw, mężczyźni i kobiety, posługiwali się takimi samymi przedmiotami przemocy (strzykawką, biczem i bronią), łączyło ich też gorące oddanie ideologii, niemoralne poczucie obowiązku oraz pakty lojalności

i tajemnicy[294]; przejawiali również podobne psychologiczne postawy: zaprzeczenia i wyparcia[295]. Ci, którym udowadniano nieprawości, odpowiadali standardowo: nic o tym nie wiem; nie słyszałem; nie pamiętam; musiałem wypełniać rozkazy; byłem wtedy na urlopie. Słyszałem od innych o pewnych działaniach przeciwko Żydom, ale nie widziałem żadnych Żydów. Gdy przyjechałem na miejsce, Żydów już nie było. Oskarżone kobiety wiedziały, jak zeznawali mężczyźni, były dobrze przygotowane w sztuce słownej samoobrony i wypracowywały także własne strategie. Oczywiście każda osoba podejrzewana o zbrodnię, przesłuchiwana przez prokuratora czy śledczego, będzie mówiła ostrożnie, starając się uniknąć kary. W strachu i desperacji, by uratować siebie, a rodzinie oszczędzić wstydu i ciężaru, można próbować kłamać, zwłaszcza jeśli do zbrodni doszło w miejscu i czasie odległym od miejsca procesu, a zatem jest ona trudna do udowodnienia. Wiele osób rzeczywiście kłamało. Czy to dziwne, że spośród ponad trzystu tysięcy Niemców i Austriaków przesłuchiwanych w całej Europie tak niewielu przyznało się do winy?[296] Strategia bardziej złożona niż zwykłe zaprzeczenie polegała na przedstawianiu się jako męczennica lub ofiara. Pielęgniarka Pauline Kneissler wyjaśniała: „Zabijania z litości nigdy nie uważałam za morderstwo […]. Moje życie cechowały oddanie i poświęcenie […]. Nigdy nie byłam wobec nikogo okrutna […] i za to dzisiaj muszę cierpieć i cierpieć”[297]. Sprawcy zaprzeczający swoim zbrodniom nie uważają się za złoczyńców zasługujących na karę. To ofiara i prokurator myślą inaczej. Jak twierdzi psycholog społeczny Roy Baumeister, który badał kwestię zła, sprawcy „mogą dostrzegać, że zrobili coś złego, widzą jednak także i to, jak wpływały na nich czynniki zewnętrzne, w tym takie, na które nie mogli nic poradzić. Postrzegają własne postępowanie jako całkiem właściwe i uzasadnione”[298]. Erna Petri nie zaprzeczała popełnionym zabójstwom ani nie przedstawiała siebie jako ofiary, przypisywała jednak swoje czyny ówczesnym okolicznościom, a także wpływowi męża, który niewątpliwie był brutalnym człowiekiem[299]. Naciskana o wyjaśnienie, dlaczego osobiście strzelała do Żydów, mężczyzn i dzieci, powiedziała: W tamtych czasach, gdy strzelałam, miałam zaledwie dwadzieścia trzy lata, wciąż byłam młoda i niedoświadczona. Żyłam wśród mężczyzn, którzy należeli do SS i prowadzili rozstrzeliwania Żydów. Rzadko miałam kontakty z innymi kobietami, więc w tamtym okresie stałam się twardsza, straciłam wrażliwość. Nie chciałam stać za esesmanami. Chciałam im pokazać, że ja, kobieta, potrafię postępować jak mężczyzna. Zastrzeliłam więc czterech Żydów i sześcioro żydowskich dzieci. Chciałam się sprawdzić w obecności mężczyzn. Poza tym w tamtym okresie w tamtym regionie wszędzie się słyszało, że zabija się Żydów i [żydowskie] dzieci, i to też skłoniło mnie do ich zabicia[300].

Skoro podkreślała swoją rolę żony esesmana, czy jej mąż nie powinien przyjąć

na siebie części winy za jej inicjatywę w zabijaniu? Jak się okazało, gdy Stasi zmusiło Ernę do przyznania się do winy, wyjaśniła, czemu podczas wcześniejszych przesłuchań zaprzeczała swoim zbrodniom: otóż zakładała, że mąż weźmie je na siebie. On jednak tego nie zrobił. Jednym z najtrudniejszych do udokumentowania motywów był, paradoksalnie, ten najpowszechniejszy: antysemityzm. W Trzeciej Rzeszy antysemityzm był niepodważalnym, fundamentalnym elementem – oficjalną ideologią państwową. Przenikał życie codzienne, kształtował związki osobiste i zawodowe, stanowił podstawę zbrodniczej polityki rządu. Czy antysemicki sposób myślenia i postępowania miał swoją kobiecą odmianę, charakterystyczną dla ról kobiet i ich miejsca w narodowosocjalistycznym systemie i społeczeństwie – czyli sekretarek, żon funkcjonariuszy, pielęgniarek i nauczycielek? W okresie Trzeciej Rzeszy pragnienia emocjonalne, potrzeby materialne i ambicje zawodowe Niemek – takie jak zyskanie przychylności przełożonego, współzawodnictwo z koleżankami lub partnerami, utrzymanie pracy, pozyskanie wygodnej willi lub „nowej” sukienki – mogły decydować o życiu lub śmierci Żyda. Patrząc z perspektywy, te troski, pragnienia i ambicje łatwo odrzucić jako nieważne i nic nieznaczące w porównaniu z konsekwencjami antysemickiej nienawiści i sadyzmem. W tamtym okresie jednak sprawy przyziemne i wzniosłe się mieszały. Sile napędowej, wspomagającej radykalizację przemocy w Rzeszy, dała wyraz Erna Petri, a stosowała się ona i do mężczyzn, i do kobiet. Gdy Erna Petri, Johanna Altvater i inni bezdusznie zabijali żydowskie dzieci, był to przejaw nazistowskiego antysemityzmu tak głębokiego, że nawet życie niewinnego dziecka stawało się niczym. Gdy śledczy spytał Petri, jako matkę dwojga dzieci, jak mogła zastrzelić bezbronne dzieci żydowskie, odparła: Teraz nie potrafię zrozumieć, w jakim stanie byłam w tamtych czasach, że zachowywałam się tak brutalnie i nagannie, zabijając żydowskie dzieci. Jednak wcześniej [przed przybyciem do majątku pod Lwowem] zostałam tak uwarunkowana przez faszyzm i prawa rasowe, że ukształtowało to mój pogląd na naród żydowski. Jak mi powiedziano, musiałam niszczyć Żydów. To właśnie ten stan umysłu sprawił, że popełniłam tak brutalny czyn[301].

Na obszarach bliżej frontu, tam gdzie toczyła się wojna partyzancka, wśród Zagłady, niemieccy funkcjonariusze, ich żony, jak również urzędniczki starali się pełnić narodowosocjalistyczną imperialną i rasistowską misję, a ich podstawowym narzędziem kontroli była przemoc. Tam, na Wschodzie, może i był „męski świat”, kobiety jednak potrafiły się do niego przystosować, a potem zaciekle racjonalizować swoje działania. Zeznania Petri to rzadkość. Nie ma wielu dokumentów z okresu wojny czy późniejszego, w których zwykłe Niemki dawałyby wyraz swoim poglądom na temat Żydów i Zagłady. Powszechniejsze były kolonialne w swej naturze opinie o tym, jak głupi, brudni i leniwi są „miejscowi” – Polacy, Ukraińcy, Żydzi; często też

pojawiały się niejasne nawiązania do mrocznych terytoriów pełnych „bolszewików”, „przestępców” i „partyzantów” albo zinfantylizowane widzenie „tubylców” – sprytnych, ale poślednich, a zatem zbędnych. W zdawanych w sądzie i we wspomnieniach relacjach kobiety starały się minimalizować skalę Zagłady i stopień, w jakim napędzał ją ich własny antysemityzm; mówiły o Zagładzie „ta żydowska kwestia z czasów wojny” albo „po prostu zastrzelono trochę Żydów”, albo wyjaśniały: „Żydzi chcą się na nas zemścić”. Josefine Block sugerowała, że winni są Żydzi, bo nie ratowali pobratymców. Erika Raeder, prominentna, wymowna żona uwięzionego admirała marynarki wojennej, która desperacko pragnęła wyciągnąć z więzienia niedomagającego, starszego męża, posunęła się nawet do stwierdzenia, że „to, co my, Niemcy, musimy znosić, jest gorsze niż cokolwiek, co przytrafiło się Żydom”[302]. Porównanie użyte przez Raeder było i jest moralnie naganne i niewłaściwe, a jednak udało się jej obudzić współczucie przywódców amerykańskich i brytyjskich oraz zachodnioniemieckiej prasy. Mąż Raeder, który otrzymał wyrok dożywotniego więzienia, został w 1955 roku zwolniony razem z wieloma innymi nazistowskimi zbrodniarzami wysokiej rangi. Amnestia dla sprawców być może stanowiła polityczną konieczność, bo umożliwiła integrację Niemiec Zachodnich z Zachodem. Jednak w oczach konserwatywnych Niemców, nazistów i neonazistów, aliancka amnestia potwierdzała przekonanie, że padli ofiarą szykan i uprzedzeń. Porównywanie cierpień Niemców i Żydów oraz obciążanie Żydów winą za wojnę było czymś więcej niż tylko strategią obronną, mającą na celu zaprzeczenie zbrodniom i winom narodowych socjalistów. Zaprzeczenie Zagładzie związane z tą strategią nie zrodziło się na powojennej sali sądowej, lecz tkwiło korzeniami w ideologii Trzeciej Rzeszy. Większość nazistowskich sprawców przestępstw i ich wspólników – a nawet wielu świadków zbrodni, którzy wyparli to, co widzieli – nie było zdolnych do empatii ani podczas wojny, ani potem. Jak ci, którzy w tamtych czasach i później obserwowali niezwykle brutalne, nieraz sadystyczne zachowanie niektórych kobiet, tłumaczyli to zjawisko? Świadkowie z okresu wojny i powojenni prokuratorzy, którzy kobiety te przesłuchiwali, nie potrafili wręcz uwierzyć w ich okrucieństwo. Gdy ocaleńcy próbowali opisać świat postawiony na głowie przez ludobójstwo, ci, którzy wysłuchiwali ich zeznań, z trudem dawali im wiarę. Ocalały, który był świadkiem okrucieństwa Altvater, stwierdził: „Nigdy nie widziałem takiego sadyzmu u kobiety, nigdy tego nie zapomnę”. Morderczynie, ich czyny i wygląd mocno wyryły się w pamięci tych, którzy przeżyli[303]. Można się było właściwie spodziewać, że masa umundurowanych, krótko ostrzyżonych niemieckich żołnierzy i policjantów potrafiła zabijać i to robiła – ale kobiety? Jak kobiety mogą się tak zachowywać? Fakt, że pozornie macierzyńska, troskliwa osoba w jednej chwili czule pocieszała,

a w następnej wyrządzała krzywdę, a nawet zabijała, był i pozostaje jednym z najtrudniej zrozumiałych aspektów zachowania kobiet w tej historii. Założenie, że przemoc nie leży w naturze kobiet i nie są one zdolne do masowych morderstw, jest oczywiście atrakcyjne: pozwala żywić nadzieję, że przynajmniej połowa rasy ludzkiej nie pożre drugiej, że będzie chronić dzieci, a zatem zabezpieczać przyszłość[304]. Bagatelizowanie brutalnych uczynków kobiet prowadzi jednak do powstania fałszywej osłony przed bardziej bezpośrednią konfrontacją z ludobójstwem i jego budzącą grozę rzeczywistością[305]. Jak niektórzy „eksperci” tłumaczą to, co robiły te kobiety? Dziewiętnastowieczny kryminolog Cesare Lombroso [306], który uważał, iż o przestępczych skłonnościach człowieka można wnioskować z pomiarów jego głowy, twierdził, że kobiety morderczynie mają mniejsze mózgi i są nieprzeciętnie owłosione, przez co przypominają nie w pełni rozwinięte ssaki naczelne[307]. Sigmund Freud doszedł do wniosku, że dewiacyjne postępowanie kobiet wynika z ich pragnienia bycia mężczyznami, czyli z rodzaju zazdrości o członek. Inna wątpliwa teoria głosi, że w rzeczywistości kobiety popełniają więcej zbrodni, niż jest to udokumentowane, są bowiem „z natury kłamliwe” i skryte[308]. „Dowodem” na to miałaby być kobieca zręczność w ukrywaniu menstruacji i udawaniu orgazmów. Jak znaczne jednak są różnice między mężczyznami i kobietami, jeśli chodzi o agresywne postępowanie? Niedawne badania zachowań zwierząt – głównie ssaków naczelnych – dowodzą, że agresja charakteryzuje przede wszystkim samce[309]. W sytuacji zagrożenia samice łączą się w grupy, by się bronić. Samce dominują w hierarchii społecznej, ale to samice umieją doprowadzić do mediacji i pojednania. Jeśli między samcami rośnie napięcie, to samice przede wszystkim dążą do jego deeskalacji. Czy obserwacje zwierząt można jakoś odnieść do Zagłady? Porównanie narodowosocjalistycznych złoczyńców do zwierząt przywodzi na myśl uwagę Jehudy Bauera, wybitnego historyka Zagłady, że stosowanie wobec nazistów takich terminów jak „zwierzęcy” i „zwierzęco” to „obraza dla królestwa zwierząt […] ponieważ zwierzęta nie robią takich rzeczy; postępowanie sprawców było aż nazbyt ludzkie, a nie nieludzkie”[310]. Ludobójstwo jako idea i czyn jest zjawiskiem ludzkim; wymaga ludzkich zdolności poznawczych, ideologii nienawiści z całą jej mocą mityczną i emocjonalną oraz dobrze rozwiniętego systemu organizacji i realizacji[311]. Człowiek jest jedynym zwierzęciem dopuszczającym się systematycznego, masowego mordowania przedstawicieli własnego gatunku. Prace Fransa de Waala, znanego badacza ssaków naczelnych, potwierdzają fakt, że większość kobiet w Trzeciej Rzeszy nie była z natury skłonna do brutalności. Nie były one jednak także łagodzącym, empatycznym czynnikiem deeskalacji, porównywalnym z samicami naczelnych. W nieskłonnych do ludobójstwa społecznościach mężczyźni popełniają przeciętnie niemal dziewięć na dziesięć brutalnych zbrodni. Kobiety, które

dopuszczają się agresywnych czynów, czynią to zazwyczaj w postaci przemocy domowej i rzadko przeciwko innym kobietom. Niektórzy teoretycy przypisują przewagę męskiej agresji takim cechom charakteru jak wyższe mniemanie o sobie wśród mężczyzn, „arogancja męskiego ego”, przeciwstawionym „kobiecym wzorcom niepewności, braku asertywności oraz depresji”[312]. Jeśli agresywne zachowania można wyjaśnić takimi cechami charakteru i uwarunkowanymi społecznie oczekiwaniami, to dewaluacja ludzkiego życia w faszystowskich Niemczech zmieniła te cechy i oczekiwania, zachęcając kobiety, by na równi z mężczyznami przejawiały asertywność, a nawet arogancję, i szerzyły z natury agresywną ideologię wyższości rasowej. Przemoc w Trzeciej Rzeszy nie była aberracją, niewyjaśnionym odejściem od typowej kobiecej natury czy tradycyjnego zachowania. Wręcz przeciwnie, jak podkreśliła Hannah Arendt, ruchy totalitarne posługują się przemocą jako narzędziem, manipulują nią, by zdobyć i utrzymać władzę. Kobiety czynnie uczestniczące w Zagładzie posługiwały się bronią palną, biczami i strzykawkami ze śmiercionośną zawartością, by osiągnąć inaczej niedostępną władzę, by panować nad zniewolonymi ofiarami reżymu. Niedawne badania nad przestępczyniami (stu trzema więźniarkami w pewnym amerykańskim więzieniu) doprowadziły do wniosku, że „czynniki bezduszności i braku emocjonalności w psychopatii u mężczyzn i kobiet są zbliżone”, ale różny jest sposób, w jaki to antyspołeczne zachowanie się przejawia[313]. Innymi słowy, mężczyźni i kobiety mogą mieć taką samą liczbę cech emocjonalnych, które potencjalnie prowadzą do agresywnych zachowań (na przykład brak empatii czy impulsywność), ale kobiety zazwyczaj są tak uwarunkowane, że pozostają mniej agresywne społecznie. Na ujawnienie się cech, które zapowiadają skłonność do przemocy, wpływają inne społeczno-kulturowe doświadczenia konkretnego czasu i miejsca, takie jak edukacja i wychowanie. Zatem sadyzm Johanny Altvater w getcie we Włodzimierzu Wołyńskim był produktem i natury, i kultury, czynników i biologicznych, i zewnętrznych. Inne badania, w tym prace Theodora Adorno na temat osobowości autorytarnej, sugerują, że empatia wynika z wychowania moralnego i socjalizacji[314]. Jeśli dziewczynce pokazuje się negatywny wpływ jej działań na innych, zwiększa to jej empatię. Z drugiej strony jeśli jest dyscyplinowana nie drogą perswazji, ale „surowego postępowania rodziców autorytarnych lub demonstrujących swoją władzę przez stosowanie kar”, to może to prowadzić do myślenia stereotypami, poddawania się władzy oraz do agresji wobec outsiderów lub osób odbiegających od normy. Socjalizacja moralna w takich przypadkach się nie rozwija, przynosi zatem mało empatii. Strach utrudnia rozwój empatii. Historycy oczywiście nie mogą położyć obiektów swych dociekań na kozetce ani zbadać w laboratorium, sądzę jednak, że warto zwrócić uwagę, iż większość Niemców w Trzeciej Rzeszy dorastała w autorytarnych rodzinach, gdzie dzieci dyscyplinowano i motywowano

regularnym biciem, a nie rozumowaniem indukcyjnym. Koncepcja osobowości autorytarnej ma tu też inne zastosowanie. Dla wielu Niemek w epoce nazistowskiej ojciec, mąż i Führer byli postaciami autorytarnymi, które w różny sposób kształtowały życie kobiet. Ojciec Erny Petri nie aprobował Horsta, jej narodowosocjalistycznego męża, ale Erna zdecydowała się związać z brutalnym partnerem, wbrew chroniącemu ją ojcu. W powojennych zeznaniach wielu oskarżonych kobiet pojawiają się strach przed władzą oraz przekonanie, że trzeba być posłuszną i wypełniać obowiązki. Podczas procesów norymberskich niektórzy oskarżeni mężczyźni zostali poddani badaniom za pomocą modnych wówczas testów psychologicznych, takich jak test plam atramentowych Rorschacha[315]. Psycholog badający Gruppenführera SS Ottona Ohlendorfa (szefa Einsatzgruppe D, który przyznał się do zabicia ponad dziewięćdziesięciu tysięcy mężczyzn, kobiet i dzieci) doszedł do wniosku, że Ohlendorf musi być „sadystą, zboczeńcem lub wariatem”, ponieważ opowiadał o swoim okrucieństwie w sposób rzeczowy i obojętny[316]. Na pytanie sędziego, czy zabiłby własną siostrę, gdyby otrzymał taki rozkaz, Ohlendorf odparł, że tak. Przy tym nie był bezmyślną maszyną, tylko dobrze wykształconym, w pełni świadomym zwolennikiem Hitlera i Himmlera. Inny psycholog sądowy w Norymberdze poddał przywódców NSDAP różnym testom i doszedł do wniosku, że „ludzie ci nie są ani chorzy, ani wyjątkowi, lecz [da się] też powiedzieć, że dzisiaj takie osoby można by spotkać w każdym innym kraju na ziemi”[317]. Eksperymenty psychologiczne prowadzono przede wszystkim na przywódcach Trzeciej Rzeszy i esesmanach[318]. Jeśli badano także kobiety, to wyników nie opublikowano [319]. A jednak ci, którzy naprawdę mieli krew na rękach, nie należeli do kierownictwa ani nawet – w większości – do SS, oceny psychologiczne nie są zatem historycznie reprezentatywne dla rozlicznych typów sprawców: mężczyzn i kobiet, Niemców i nie--Niemców. Rozmawiałam z prokuratorem Hermannem Weissingiem, byłym szefem Centrali Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Nadrenii Północnej-Westfalii, który w latach 1965–1985 przesłuchał tysiące podejrzanych, wśród nich Johannę Altvater; powiedział, że nie zetknął się z ani jedną osobą, którą można by uznać za psychopatę. „Poszczególni ludzie nie byli chorzy psychicznie, to system nazistowski był obłąkany” – stwierdził [320]. Weissing był przekonany, że wielu podejrzanych, w których sprawie prowadził dochodzenie (w tym gronie też Altvater), popełniło zarzucane zbrodnie. Doszedł jednak także do wniosku, że nie stanowią już zagrożenia dla społeczeństwa. Byli „normalnymi”, przestrzegającymi prawa obywatelami w nowych, demokratycznych Niemczech. Badania motywów, jakimi kierują się sprawcy, wskazują, że ci, którzy popełniają zbrodnie nienawiści, starają się uwolnić siebie i otaczający ich świat od niepokojącej złożoności i skomplikowanych wieloznaczności. Mentalność sprawcy

jest „rozszczepiona” – czyli wszystko lub nic, czarno-biały sposób myślenia. Sprawcy często postrzegają siebie jako ludzi oświeconych, powierników wyższej prawdy, mających przewagę nad wrogami, niepodlegających karze ani odpowiedzialności, starających się uwolnić od pełnego dychotomii świata. Międzywojenne pokolenie Niemców doświadczyło ostrych skrajności wojny i pokoju, nieskrępowanego kapitalizmu i regulowanego przez państwo komunizmu, indywidualizmu i kolektywizmu, przeszłości i przyszłości. Niemcy starali się pogodzić te konflikty i tęsknili za wyższym, utopijnym rodzajem egzystencji opartej na czymś, co wydawało się konkretne i zasadnicze: na biologicznym rasizmie. Z naszego punktu widzenia maszyneria destrukcji uruchomiona w celu przeprowadzenia Zagłady była biurokratyczną dżunglą rywalizujących frakcji, splątanych działań i krwawego szaleństwa. W oczach sprawców natomiast była „gładka”, określona, systematyczna, konieczna, wyrafinowana, dokładna – być może nieprzyjemna, ale ludzka. Wrogów – Żydów i innych tak zwanych nieczystych rasowo – należało usunąć z chirurgiczną precyzją raz na zawsze. Dzięki temu zagrożenie dla istnienia Niemiec zniknie, a walka zostanie rozstrzygnięta. W umyśle Hitlera, jego zwolenników i wielu niemieckich patriotów „ostateczne rozwiązanie” było działaniem obronnym i wyzwoleniem od rosnącej potęgi światowego żydostwa. Kobiety popełniały zbrodnie w ramach zawodowych priorytetów i zadań, osobistych zobowiązań i niepokojów. Sprawczyni, która akceptuje konieczność zabijania, mogła zastrzelić żydowskie dzieci, a zaraz potem wrócić do domu, przytulić syna czy córkę. W umyśle sprawcy nie występuje tu żadna sprzeczność, raczej niezwykła klarowność[321]. Lekarki i pielęgniarki racjonalizowały śmiertelne zastrzyki jako sposób na położenie kresu cierpieniom; „pacjenci” byli nieuleczalnie chorzy, fizycznie w stanie zawieszenia. Niejasny stan pacjenta należało rozwiązać przez „litościwą” śmierć. Oczywiście tak zwane żydowskie zagrożenie w rzeczywistości nie istniało. Jednak nadzy żydowscy chłopcy szukający schronienia w majątku Petrich lub małe dzieci w getcie we Włodzimierzu Wołyńskim zamordowano, ponieważ sama ich obecność była jak policzek wymierzony niemieckiemu wyobrażeniu utopijnego Lebensraum. W umyśle sprawcy Niemcy i Żydzi nie mogli współistnieć. To przekonanie zabójczyń, tak samo jak ich męskich odpowiedników, zostało w nich ukształtowane przez lata życia w Trzeciej Rzeszy; wchłonęły to z klimatu powszechnego antysemityzmu popieranego przez państwo w Niemczech i w całej Europie. Naukowcy są zgodni, że środowisko to najważniejszy czynnik określający, czy ktoś zostanie sprawcą ludobójstwa. Jednostki o skłonnościach przestępczych nie będą jednak popełniać zbrodni, jeśli nie natrafią na konkretne sytuacje i doświadczenia. W ciągu życia, a nawet w ciągu jednej godziny takie sprawczynie jak Erna Petri mogły radykalnie zmienić swoje zachowanie – w jednej chwili

karmić żydowskie dzieci, odruchowo przyjmując rolę matki, a niedługo później przystawiać im pistolet do głowy w charakterze kata. Johanna Altvater, która rozbiła główkę dziecka o mur getta i którą opisywano jako „męską” i „zimną jak lód” – „kogoś, kogo nie chciałoby się spotkać w bezksiężycową noc” – po wojnie pracowała w urzędzie opiekującym się dziećmi[322]. Bezduszny stosunek do Żydów uwięzionych w bydlęcych wagonach, a potem wyprowadzanych poza miasto, gdzie ich zabijano, nie świadczy o wyjątkowych predyspozycjach Niemców do zabijania Żydów. Niemieccy mężczyźni i kobiety oraz ci, którzy z nimi współpracowali, najpierw musieli się do masowych zbrodni przygotować (włącznie z nauką metod ich przeprowadzania i uzasadnieniami). Różne doświadczenia Niemców na wschodnich terytoriach okupowanych, gdzie stawali się bezpośrednimi świadkami, wspólnikami i wykonawcami Zagłady, poszerzyły i pogłębiły antysemickie postępowanie. Antysemityzm przyjmował tam wiele form, bardziej rozbudowanych i skrajnych niż w Rzeszy, gdzie nie tolerowano trwałej, widocznej przemocy, a zagrożenie ze strony „bolszewików” nie miało bezpośredniego charakteru. Judeobolszewizm, jak widzieliśmy, przedstawiano podczas wojny jako potężną ideologię, co miało służyć mobilizacji. Niemniej jednak kobiety, które pojechały na Wschód, w większości nie były fanatycznymi antysemitkami; co więcej, najczęściej miały inne przekonania i ambicje. Doświadczenie na Wschodzie okazało się transformujące. To na terytoriach wschodnich nazistowski antysemityzm znalazł najpełniejszy wyraz i najbardziej się rozwinął. W przypadku niektórych osób nawet upadek hitlerowskich Niemiec nie zdyskredytował wchłoniętych na Wschodzie antysemickich idei. Czy typologię męskich sprawców, przyjętą w badaniach nad Zagładą, można zastosować do kobiet? Badania nad kobietami będącymi świadkami, wspólniczkami i sprawczyniami Zagłady wskazują, że kierowały się one tymi samymi motywami i zachowywały się tak samo jak mężczyźni. Choć kobiet nie organizowano w mobilne jednostki eksterminacyjne, takie jak Einsatzgruppen czy bataliony Policji Porządkowej, niektóre przeszły szkolenie militarne jako nadzorczynie w obozach – uczyły się wprowadzać terror czy też, jak to postrzegały, dyscyplinować wrogów Trzeciej Rzeszy. Skupiano się wówczas na kobietach, które zostawały później sprawczyniami w innych funkcjach zawodowych i prywatnych, w biurach polowych, w szpitalach oraz w domach. Widzimy, że w tych rozlicznych rolach i sceneriach niemoralne, brutalne zachowanie przybierało różne formy. Kobiety należały do elitarnych kręgów profesji związanych z nauką i medycyną, prowadziły „badania naukowe” w gettach i zakładach psychiatrycznych, gdzie dochodziło do ludobójstwa[323]. Kobiecą wersją mordercy zza biurka była na przykład wykonująca rutynową, lecz śmiercionośną pracę Sabine Dick, sekretarka dowódcy Gestapo w Mińsku, albo Liselotte Meier, sekretarka gubernatora Lidy.

Josefine Block i Johanna Altvater to kobieca wersja sadysty. Kobiecą wersją strzelca mordercy były Liesel Willhaus i Gertrude Segel; kata – Erna Petri. Podobnie jak męscy odpowiednicy, hitlerowskie bestie pochodziły z różnych środowisk: robotniczego i zamożnego, wykształconego i niewykształconego, katolickiego i protestanckiego, wielkomiejskiego i prowincjonalnego. Wszystkie były ambitne i nastawione patriotycznie; w różnym stopniu łączyły je także chciwość, antysemityzm, rasizm, imperialistyczna arogancja. Poza tym wszystkie były młode. W typologii zabójczyń jest jeszcze jedna grupa, którą należy wyróżnić. Dawniejsze przedstawienia kobiet za pomocą pornograficznych karykatur, takich jak maniaczka seksualna w filmie Elza – Wilczyca z SS, były obraźliwymi zniekształceniami. W tych przerysowanych wizerunkach tkwi jednak ziarno prawdy. Musimy uwzględnić dynamikę stosunków męsko-damskich jako czynnika sprawczego bez względu na to, czy energia ta była czysto seksualna, czy małżeńska[324]. Nawet w najbardziej podstawowym rytuale zalotów mężczyźni i kobiety grają przed sobą, a gdy zostają parą, ich zachowanie w miejscach prywatnych i publicznych nadal jest kształtowane przez związek i seksualne przyciąganie[325]. W przypadku wielu par – Petrich, Landauów, Willhausów, Hanwega i Meier oraz wielu innych – przemoc Zagłady należała do dynamiki związku. Oczywiście, te związki nie były przyczyną Zagłady, stanowiły jednak integralny element codziennego terroru, w którym żyli poszczególni Żydzi i ich rodziny w gettach, obozach, a nawet w miejscach zbiorowych kaźni. Poza powszechną biedą, utratą członków rodziny i fizycznymi torturami Żydzi na Wschodzie musieli radzić sobie z oszołomieniem tym, co wielu ocalałych opisywało jako świat postawiony na głowie: świat, w którym niemieccy władcy, uznający się za wyższą cywilizację, zachowywali się jak zboczeńcy i barbarzyńcy. W centrum tych zdumiewających scen często widywano kobiety. Niemieckie rozrywki, „rekreacja” i rozpusta w gettach czy w pobliżu miejsc masowych zbrodni należały do tego właśnie postawionego na głowie świata, i tam także pojawiały się kobiety. Hedonista nie działa sam: przyjemności często szuka się w parach i grupach. Ostrausch – oszołomienie Wschodem – było imperialnym zawrotem głowy, który potęgował brutalność wojny i ludobójstwa. Hedonizm i ludobójstwo szły ręka w rękę, a kobiety i mężczyźni byli ich agentami, partnerami w zbrodni. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

Komisarz Hanweg (z karabinem) i niezidentyfikowana kobieta zmuszają młodego Żyda do wyjścia z kryjówki [^]

Wiele zawodów i typów osobowości pomagało działać i rozrastać się narodowosocjalistycznej machinie zniszczenia. Był to wynalazek niemiecki, ale stosowany także przez wielu nie-Niemców, którzy okazywali się takimi samymi oportunistami i antysemitami. Ludobójstwo z definicji jest masową zbrodnią dokonaną przez kolektyw, przez całe społeczeństwo na innej grupie, zazwyczaj bezbronnej mniejszości. Ustroje polityczne i instytucje rządowe odpowiadają za mechanizm ludobójstwa i nadają mu ramy organizacyjne, ale jego siła – co dostrzegł Hitler – wyrasta z woli ludu. Ludobójcze reżymy wywołują gwałtowne rewolucje, w których jedna grupa występuje przeciwko drugiej. Grupy te ścierają się w walce, którą obie strony uważają za zasadniczą dla swego istnienia. W tej formie wojny totalnej uczestniczą wszyscy mężczyźni i kobiety, a tradycyjne role ulegają wypaczeniu wskutek militaryzacji społeczeństwa. Moralne kodeksy postępowania zostają przebudowane – to zjawisko dodaje sił sprawującym władzę, ale jest niepokojące, przerażające i zabójcze dla tych, którzy doświadczają ich siły[326]. Jak widzieliśmy, co najmniej pół miliona kobiet było świadkami lub uczestniczkami Aktion i terroru ludobójczej wojny na terytoriach wschodnich. Reżym narodowosocjalistyczny zmobilizował pokolenie młodych rewolucjonistek nauczonych akceptowania, podsycania i dopuszczania się przemocy w obronie wyższości Niemiec lub w celu jej potwierdzenia. Ten fakt kobiety wciągnięte w działania reżymu tłumiły i wypierały, oczywiście tak samo jak te, które bezkarnie dopuszczały się przemocy. Ludobójstwo to sprawa także kobiet. Gdy mają „okazję”, one również się w nie angażują, nawet w jego najkrwawsze aspekty. Sprowadzanie winy kobiet do kilku tysięcy zagubionych strażniczek obozowych poddanych praniu mózgu nie oddaje wiernie rzeczywistości Zagłady.

7

Co się z nimi stało? W okresie powojennym amerykańscy prokuratorzy i ich personel znaleźli się pod wielką presją, by z listy około dwóch milionów niemieckich przestępców wojennych wydestylować spis kilkuset największych zbrodniarzy. Mężczyźni i kobiety w alianckich obozach internowania czekali na zwolnienie; przetrzymywanie tych osób utrudniało odbudowę Niemiec. Choć międzynarodowy trybunał w Norymberdze uznał SS za organizację przestępczą, postanowił także, że urzędnicy, sekretarki, stenografki, sprzątaczki i cały personel pomocniczy niskiego szczebla pracujący w Gestapo i innych biurach SS zostaną wyłączeni z aktu oskarżenia. Przywódcy alianccy obliczyli, że te osoby stanowiły trzydzieści do trzydziestu pięciu procent pracowników SS, czyli było ich trzynaście i pół tysiąca[327]. Kobiety-śledcze w całej Trzeciej Rzeszy i na Wschodzie, które badały żydowskie kobiety i dzieci, przeszukiwały ich osobiste rzeczy na peronach dworców lub po przywiezieniu do obozu, jak również byłe sekretarki, które przekazywały rozkazy zabijania, wybierały robotników i rabowały żydowski majątek – taki personel miał być automatycznie uwolniony od zarzutu popełnienia zbrodni wojennych. Mimo niepokojących danych zgromadzonych przez Kempnerów śledczy i sądy denazyfikacyjne rozsądnie uznały, że kobiety w państwowej machinie urzędniczej nie stanowią zagrożenia dla powojennego społeczeństwa niemieckiego [328]. Niemieccy adwokaci przekonywali w sądach, że urzędnicy w Gestapo, w tym stenografki, niewiele wiedzieli o zbrodniczych działaniach, że nie dysponowali taką władzą, by popełniać zbrodnie i współpracować ze swymi przełożonymi. Dokumentacja dotycząca wymierzania sprawiedliwości nazistowskim przestępcom obu płci jest dość uboga. Większość niemieckich kobiet uczestniczących w Zagładzie po cichu wróciła do normalnego życia. Jak widzieliśmy, powojenne literackie rekonstrukcje i obrazy skupiały się na wizerunku wiodących ciężkie życie niemieckich Hausfrauen, „kobiet na gruzach”, stanowiących kręgosłup szybko zdrowiejącej niemieckiej gospodarki i borykających się z losem, by zapewnić pozbawionym ojców rodzinom żywność i dach nad głową[329]. Ten obraz Niemek jako męczennic nie wytrzymuje konfrontacji z dowodami na uczestnictwo w nikczemnych działaniach Trzeciej Rzeszy[330]. Te kobiety, które po wojnie na skutek zeznań ocalałych świadków stanęły przed sądem, przedstawiano albo jako przerażające anomalie, albo jako

z natury niewinne i niezdolne do tak potwornych czynów. W sposób zamierzony czy nie, oskarżone potrafiły wykorzystać to drugie przekonanie na swoją korzyść. Śledczy i sędziowie oceniali kobiety na podstawie ich reakcji emocjonalnych. Urzędnicy sądowi zapisywali, czy kobiety płakały podczas przesłuchania lub procesu. Podobne okazywanie emocji uważano za przejaw ludzkiego charakteru, wrażliwości i zapewne empatii, pasujących do natury czy instynktu, kobiecej niewinności i delikatności[331]. I rzeczywiście, ponieważ kobiety w większości nie dopuszczały się sadystycznych morderstw, takie nastawienie nie było bezpodstawne. Po wojnie Annette Schücking, pielęgniarka Czerwonego Krzyża z prawniczym wykształceniem, która dokumentowała „rzeźnię” na Ukrainie w listach do rodziców, mogła w końcu wykorzystać swoje przygotowanie zawodowe[332]. W 1948 roku znalazła się w gronie założycielek ukonstytuowanej na nowo ligi niemieckich prawniczek; istniejącą poprzednio naziści rozwiązali w 1933 roku. Otwarcie mówiła o sobie, że jest feministką, i skutecznie opowiadała się za reformami prawa ograniczającymi przemoc domową. Przez kilkadziesiąt lat pracowała jako sędzia w sądzie cywilnym w Detmold. Pewnego razu na biurko Schücking trafiła sprawa mężczyzny, który podał w życiorysie, że podczas wojny był policjantem w Nowogrodzie Wołyńskim (Zwiahlu). Napisała do niego, że doskonale wie, co się zdarzyło w Zwiahlu w październiku 1941 roku, a ów mężczyzna od razu złożył podanie, by jego sprawę rozpatrywał ktoś inny. Schücking po wojnie zgłosiła się do śledczych badających zbrodnie wojenne i przekazała im dokładne informacje o sprawcach przestępstw, z którymi zetknęła się na Ukrainie. Nalegała, by odszukali sierżanta Franka, który opowiadał jej, jak zabijał Żydów w Chmielniku; Franka jednak nie odnaleziono. Jej zdaniem odrzucono pomoc, którą oferowała: „Nie można było rozmawiać w sądzie z żadnym kolegą, który był na Wschodzie. Dawni naziści znajdowali się wszędzie”[333]. Nic nie wyszło z podjętej przez nią próby pomocy śledczym. W 2010 roku, wciąż prześladowana przez wspomnienie żydowskich dzieci „odprowadzanych” na śmierć, spytała raz jeszcze: „Co mogłam zrobić?”. Porównując dochodzenia i procesy w powojennej Austrii i obu częściach Niemiec, historycy stwierdzili, że w różnych kategoriach przestępców na ławach oskarżonych pojawiały się także kobiety, choć stanowiły mniejszość[334]. W okresie największego nasilenia procesów w Niemczech i Austrii – czyli w pierwszej powojennej dekadzie – dwadzieścia sześć kobiet skazano na śmierć za zbrodnie popełnione w placówkach medycznych i obozach koncentracyjnych. Poza jednym bardzo nagłośnionym przypadkiem (esesmanki, która na liście wywożonych do Auschwitz umieściła Annę Frank i jej rodzinę) Niemek nie ścigano po wojnie za to, że pełniły funkcję administratorek Zagłady w komendach Gestapo i regionalnych placówkach na Wschodzie oraz na innych terytoriach okupowanych[335]. Jeśli chodzi o przemoc poza ramami instytucjonalnymi, bardzo mało spraw wytoczono

przeciwko kobietom brutalnie traktującym robotników przymusowych w domach prywatnych, gospodarstwach rolnych i przedsiębiorstwach; mniej niż dziesięć aktów oskarżenia skierowano przeciwko Niemkom, które popełniły morderstwo lub pomagały w morderstwie podczas masowych rozstrzeliwań i likwidacji gett[336]. Narodowa socjalistka starająca się ujść przed sprawiedliwością w Europie byłaby nawet bezpieczniejsza w Austrii niż w Niemczech. Za morderstwo lub współuczestnictwo najwięcej niemieckich nazistek sądzono w Niemczech Wschodnich, gdzie w latach 1945–1990 przed sądem stanęło dwieście dwadzieścia oskarżonych. Austriacy nie sądzili ani nie skazali narodowosocjalistycznego zbrodniarza wojennego (mężczyzny czy kobiety) od lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku, co jest smutną ironią, jeśli weźmie się pod uwagę fakt, że łowca nazistów Szymon Wiesenthal miał swoją kwaterę właśnie w Wiedniu. Co powojenne losy kobiet przedstawionych w tej książce mówią o ściganiu zbrodni ludobójstwa? Współuczestniczki i sprawczynie, jak zobaczymy w tym rozdziale, po wojnie były przedmiotem dochodzenia, ale tylko jedną uznano za winną. Większość pracujących na Białorusi, gdzie zabijanie było tajemnicą poliszynela i gdzie krajobraz wypełniały świeże zbiorowe groby, twierdziła, że nic nie widziały i nic nie wiedzą. Większość śledczych i prokuratorów nie ścigała ich zbyt energicznie; niemieccy świadkowie nie chcieli podawać żadnych informacji poza absolutnie koniecznymi, zwłaszcza takich, które mogłyby obciążać także ich; system sądowniczy w Niemczech Zachodnich i Austrii nie został zaś poddany starannej denazyfikacji. Współudział w brudnej robocie masowych zbrodni cementował nawiązane wówczas relacje, które trwały jeszcze wiele lat po wojnie. Żony pozostawały lojalne wobec mężów; często cieszyły się, że w ogóle mają męża, biorąc pod uwagę, z czym borykały się wojenne wdowy z gromadką dzieci do wykarmienia. Vera Eichmann zarejestrowała fałszywy akt zgonu, by ukryć męża, Obersturmbannführera SS Adolfa Eichmanna. Było to coś więcej niż akt miłości małżeńskiej. Koledzy mający coś do ukrycia i dzielący z nim winę chcieli w ten sposób zatuszować fakt, że Eichmann żyje. W trakcie procesu w Izraelu nie okazał w ogóle skruchy ani wstydu co do swojej roli w „ostatecznym rozwiązaniu”, a o żonie mówił, że podtrzymywała go w przekonaniu o niewinności. Kobiety były zwierciadłami, które powiększały męskie poczucie wyższości i władzy, nie pokazywały natomiast tego, co złe. Większość żon, ślepych na niemoralny charakter przemocy, a być może niechcących go dostrzegać, skupiało się na chrześcijańskim obowiązku dotrzymania przysięgi małżeńskiej i nadal występowało w charakterze współuczestniczek. Od początku utwierdzały mężów w słuszności popełnianych przestępczych czynów i do końca twierdziły, że są niewinni. W Bawarii kapelani więzienni doradzali żonom oskarżonych, by bezwarunkowo

wspierały aresztowanych mężów. Nawet jeśli mężczyźni grzeszyli, to dzięki bożemu miłosierdziu i tak mogą uzyskać wybaczenie. Lojalna, kochająca żona może doprowadzić męża do zbawienia – taką nadzieję w każdym razie mieli duchowni; o dochodzeniu sprawiedliwości w sądzie wspominało się niemal mimochodem. Ani oskarżyciele, ani kapelani nie potrafili przekonać sprawców do publicznego przyznania się do winy. Kto wie, co mężowie prywatnie wyznawali żonom, większość żon jednak nie widziała innego wyjścia niż trwanie u boku małżonka, nawet jeśli czuły się zdradzone lub nienawidziły brutalnego partnera. Duchowni w Bawarii odwodzili od składania wniosków rozwodowych uzasadnionych zbrodniami wojennymi; to żonę, która czyniła kroki w celu uzyskania separacji, uważano za niedoskonałą moralnie, a nie męża, zbrodniarza. Według słów jednego z kapelanów, który odmówił żonie udzielenia rozwodu, osoby winne zbrodni wojennych popełniły „czyn wpływający na los obojga partnerów w małżeństwie w równej mierze […]. Taki los oboje małżonkowie powinni znosić razem”[337]. Żony odrzucały zarzuty stawiane mężom sprawcom, twierdząc, że mężczyźni ci, ojcowie ich dzieci, są szlachetni i dobrzy. Przestępcy wojenni, którzy po wojnie znaleźli nowe partnerki, ukrywali swoje zbrodnie aż do pojawienia się śledczych. Gdy zatelefonowałam do byłego członka Einsatzgruppen, który działał na Ukrainie i w Rosji, żona, która odebrała telefon, odmówiła mi rozmowy z mężem[338]. Opisała własne cierpienia, mówiąc, że podczas wojny była pielęgniarką. Potem zaczęła płakać. Poznała męża, piwowara, zaraz po wojnie; o tym, że należał do Einsatzgruppe, dowiedziała się wiele lat później. Nie mogła go jednak opuścić – mieli już rodzinę. Pakty lojalności obejmowały nie tylko dom, ale i miejsce pracy[339]. Trzecia Rzesza została pokonana i zdyskredytowana jako ustrój zbrodniczy, sprawcy jednak nadal przestrzegali przysięgi lojalności i dochowania tajemnicy – już nie wobec nieżyjącego Führera, ale wobec siebie nawzajem. W okresie powojennym lojalność oznaczała zmowę wzajemnej ochrony przed śledczymi i tymi, którzy ścigali nazistów. Takie związki łączyły członków zbrodniczych jednostek, na przykład 101. policyjnego batalionu rezerwy, a także sekretarki z ich przełożonymi oraz współpracownice i znajome. Sekretarka Gebietskommissara w Słonimie, wezwana do złożenia zeznań na temat zbrodni wojennych swego szefa, otrzymała błagalny list od jego żony, by nie zeznawała, a zatem nie wpływała na bieg sprawy[340]. Oczywiście nie wszyscy stosowali się do tego niepisanego paktu czy poddawali się naciskom otoczenia wynikającym z wojennych doświadczeń[341]. Za pomocą brutalnych przesłuchań i szantaży, zwłaszcza w Niemczech Wschodnich, uzyskiwano drobiazgowe relacje i wyznania. Zmowę milczenia można było złamać pod naciskiem albo gdy znaleziono dodatkowych świadków. Sekretarki, które kryły swoich szefów, równocześnie odcinały się od współuczestnictwa w zbrodniach i chroniły przed oskarżeniem o „denuncjację”[342].

W latach sześćdziesiątych, gdy niemieccy prokuratorzy rozpoczęli duże śledztwo w sprawie Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy, skontaktowali się z jedną z sekretarek Adolfa Eichmanna w berlińskim urzędzie (Referat IVB ). Sekretarka zachowywała milczenie na temat dawnych współpracowników, ich dróg ucieczki z Berlina i Pragi i systematycznego niszczenia ściśle tajnych dokumentów. W 1967 roku jej bezpośredni przełożony Fritz Woehrn został postawiony w stan oskarżenia przed zachodnioniemieckim sądem, a następnie skazany jako współwinny w aresztowaniu i późniejszej śmierci „pół-Żydów” (z małżeństw mieszanych), żydowskich pacjentów szpitali oraz Żydów aresztowanych za złamanie nazistowskich antysemickich zakazów, takich jak posiadanie roweru, pójście do kina lub do aryjskiego fryzjera. W jednym z nielicznych wyroków skazujących „mordercę zza biurka” berliński sąd ustalił, że motywem Woehrna była antysemicka nienawiść i że należał on do najbardziej „radykalnych i znanych z tego” funkcjonariuszy w biurze Eichmanna[343]. Skontaktowałam się z sekretarką Woehrna w sprawie jej pracy i dawnych zwierzchników w Referacie IVB . Nie zamierzała łamać przysięgi milczenia. Twierdziła, że była apolityczna, że starała się o pracę w biurze Eichmanna po prostu dlatego, że była bezrobotna, a marzyła o takich rzeczach jak nowe buty. Naciskana, co konkretnie robiła w urzędzie, cały czas wyrzucała z siebie jedno słowo: „Erledigt!” (Załatwione!), jak gdyby przystawiała pieczątkę na dokumentach[344]. Ta wówczas osiemdziesięcioczteroletnia kobieta uważała tamtą historię za skończoną i nie chciała już do niej wracać. Być może niechcący ujawniała, że wbrew pozorom lepiej pamięta swoje doświadczenia w Trzeciej Rzeszy, epoce, gdy o wywiezionych i zabitych Żydach eufemistycznie mówiono właśnie erledigt. Słuchając jej, wyobrażałam sobie młodą niemiecką urzędniczkę w potężnym urzędzie w Berlinie – zadowoloną, że nie musi pracować w fabryce ani w gospodarstwie rolnym – jak pisze na maszynie i przystawia pieczątki na listach osób do wywózki czy aktach dotyczących Żydów, jednostek „aspołecznych” lub innych wrogów Rzeszy, jak snuje plany towarzyskie na wieczór i jak marzy o tych ładnych butach, które widziała rano w witrynie sklepowej. Ona tylko „wykonywała swoją pracę” i myślała o tym, ile zarobi. Sabine Dick, była zawodowa sekretarka w Gestapo, okazała się bardziej rozmowna. Zachodnioniemieckim śledczym przedstawiła szczegółowe informacje o rzekomo rutynowych procedurach administracyjnych, często podając istotne fakty dotyczące biurokratycznej strony Zagłady. Powstrzymała się jednak przed negatywnymi opiniami o szefach; albo chwaliła ich jako przyzwoite, życzliwe, ojcowskie postaci, albo opisywała z sympatią jako przepracowanych funkcjonariuszy. Osoby podejrzane, jak Dick, miały powody, by obawiać się łowców nazistów i prokuratorów, doskonale potrafiły więc utrudniać dochodzenia. 4

4

Czas działał na ich korzyść. Zbrodnie hitlerowskie poza morderstwem ulegały przedawnieniu, a nawet morderstwo coraz trudniej było udowodnić, w miarę jak świadków zaczynała zawodzić pamięć albo umierali. Jednak mimo wysiłków, by chronić szefa, czyli Georga Heusera, i własną reputację, Dick swoimi zeznaniami wywołała przeciwny skutek. Przesłuchiwano ją kilkakrotnie między kwietniem a październikiem 1960 roku. Najpierw próbowała odwrócić uwagę od zbrodni w Mińsku. Podawała nazwiska byłych współpracowników i szczegóły z okresu pracy w Berlinie, powiedziała jednak, że niewiele pamięta z czasów spędzonych na Białorusi. Pytana, kto należał do plutonu egzekucyjnego w Mińsku, najpierw stwierdziła, że nie pamięta, a potem, że nie jest donosicielką. Twierdziła także, iż boi się odwetu. Przypuszczała, że niemiecka demokracja znów się załamie, powstanie kolejna dyktatura, ona sama zaś stanie się celem zemsty. Czy Dick naprawdę się tego obawiała? Możliwe, biorąc pod uwagę jej biografię. Żyła w „epoce skrajności” – widziała narodziny i upadek narodowego socjalizmu, doświadczyła terroru stalinizmu, a przesłuchiwana była w szczytowym okresie zimnej wojny. Tymczasem prokuratorzy ani nie byli przekonani, ani nie okazali współczucia; po prostu denerwowało ich, że przesłuchiwana nie chce współpracować w ściganiu szefa, oskarżonego o zamordowanie ponad dziesięciu tysięcy osób. Zanotowali, że Dick reagowała paranoicznie i emocjonalnie, a podczas przesłuchań wybuchała płaczem. Była jeszcze jedna sprawa. Mąż Dick, podoficer w Waffen-SS, także służył w Mińsku. Przysięgli sobie nawzajem, że nie będą się obciążać przyznaniem, iż oboje pracowali w komendzie Gestapo razem z oskarżonym Heuserem. Prokuratorzy przypominali kobiecie, że krzywoprzysięstwo jest przestępstwem, za które może zostać skazana nawet na piętnaście lat więzienia. Dick spróbowała innej taktyki. Raz przyprowadziła z sobą trzynastoletnią córkę do komisariatu policji, gdzie była przesłuchiwana – zapewne chciała pokazać się śledczym z miękkiej, macierzyńskiej strony. To jednak także się nie udało; córka głośno narzekała, że jest „wciągana w to gówno”[345]. Dick postępowała inteligentniej niż jej mąż, który głośno się przechwalał, że budował komisariat policji w Mińsku. Śledczym jednak najwyraźniej nie przeszkadzało, że wciąż wierzy w nazizm; zadowalało ich, że odpowiadał na pytania. Sabine Dick, niekonsekwentna żona, ich denerwowała. W końcu podała im jednak szczegóły obciążające głównego podejrzanego, swego byłego szefa, a sama nie została oskarżona[346]. Do całego procesu sądowniczego wkradła się stronniczość ze względu na płeć, przejawiająca się w różnych sytuacjach – poczynając od ścigania zbrodniarzy, przez przesłuchiwanie, a na wydawaniu wyroku kończąc[347]. O ile oskarżonych mężczyzn sądzono na podstawie ich miejsca w hierarchii i administracji, ich ideologii politycznej i osobistych motywów – jako „głównych wspólników”

Hitlera, jako morderców zza biurka lub jako sadystów – o tyle przy sądzeniu kobiet uwzględniano różne kwestie. Wpływ męża lub innego mężczyzny uważano za zbliżony do nacisku wywieranego przez grupę współpracowników na mężczyzn w policji i jednostkach wojskowych. Oskarżonego mężczyzny nie pytano, jak bardzo jego żona lub kochanka wpływała na jego nienawiść do Żydów lub naciskała na popełnianie brutalnych czynów. Na sali sądowej nie pojawiła się żadna lady Makbet skłaniająca męża do zamanifestowania męskości przez popełnianie morderstw. Obrońcy skutecznie grali na domniemanym apolitycznym rozwoju i poglądach kobiet, których motywy ideologiczne, czyli antysemityzm i rasizm, były – tak jak mężczyzn – trudne do udokumentowania. Motywy zabijania – czy to żydowskich dzieci, czy upośledzonych osób – oraz denuncjowania sąsiadów w Gestapo przypisywano najczęściej osobistym pragnieniom i emocjom, takim jak zazdrość, samotność, chciwość, zemsta, seks, albo uzasadniano „miłosnym zaślepieniem”. Kobieta, która zachowywała się jak mężczyzna, strzelała z pistoletu, z bicza, objeżdżała konno pola śmierci w Polsce i na Ukrainie, w spodniach i z krótko obciętymi włosami? Nie, takiej kobiety większość nie potrafiła sobie wyobrazić, pomijano ją więc w sądach i nie brano jej pod uwagę w zeznaniach. Takie kobiety jawiły się jako nienawistne przypomnienia upadłego reżymu i faszystowskiego barbarzyństwa[348]. Jeśli Niemcy – państwo i obywatele – mieli kroczyć drogą normalizacji i odrzucić narodowosocjalistyczną przeszłość, to należało przywrócić tradycyjną postać kobiety niosącej ideały moralne i estetyczne, a nie definiować kobiecość na nowo. Liselotte Meier, sekretarka z Lidy widywana u boku szefa Hermanna Hanwega i innych niemieckich funkcjonariuszy, gdy z powozów strzelali do Żydów, przyznała po wojnie, że towarzyszyła Hanwegowi w zimowych polowaniach. Zeznała, że strzelali do zdobyczy w śniegu, nie potrafiła sobie jednak przypomnieć, czy celem były zwierzęta, czy Żydzi. Hanweg nie mógł ani potwierdzić tych zeznań, ani im zaprzeczyć, bo Sowieci już go osądzili i powiesili. Jednak zastępca Hanwega wciąż mieszkał z żoną nad sklepem z rowerami w Moguncji[349]. Aresztowano go i skazano w 1978 roku na dożywotnie więzienie. Skąd tak niespotykany akt sprawiedliwości? Otóż prokurator przesłuchujący Meier był uparty, bardziej agresywny podczas dochodzenia niż większość jego kolegów w Niemczech Zachodnich. Być może ta gorliwość wyrastała z własnych wojennych doświadczeń: jako żołnierz walczący pod Leningradem był świadkiem masowych rozstrzeliwań ludności cywilnej. Po wojnie jeździł do Ameryki Północnej i do Izraela, by zebrać zeznania ocalałych Żydów. Osobiście aresztował zastępcę Hanwega, wyciągając go z domu wczesnym rankiem przy akompaniamencie przekleństw jego żony[350]. Przesłuchiwał członków rodziny Hanwega, w tym żonę i dzieci, którzy w miarę możności starali się przypomnieć sobie szczegóły – szkicowali sceny morderstw, przywoływali nazwiska żydowskich robotników i wydarzenia z getta. Gdy

prokurator przedstawił Liselotte Meier zeznania ocalałych, według których wraz z innymi Niemcami była obecna przy rozstrzeliwaniach, udawała, że słabo pamięta to wydarzenie. Ewidentnie próbując ominąć pytanie, powtarzała w pomieszaniu: „Nie pamiętam”, „Nie mogę sobie przypomnieć szczegółów” i „Nie potrafię powiedzieć, czy zastrzeleni ludzie w ogóle byli Żydami”; nie wiedziała też, „czy celowano w ludzi ani czy ktoś strzelał w śniegu”[351]. Po wojnie Meier przyznała, że bywała z Hanwegiem w żydowskich warsztatach trzy albo cztery razy na tydzień i że regularnie przechodziła przez żydowską dzielnicę. Znamienne, że starała się ukryć swój romans z Hanwegiem, to bowiem wydawało się prześladować kobietę bardziej niż jej rola w Zagładzie. Szlochała podczas przesłuchań, słysząc pytania na temat kochanka. Obserwujący jej łzy mogliby słusznie przypuszczać, że nie śmierć Żydów w Lidzie, ale utrata Hermanna Hanwega stała się przyczyną żałoby Meier. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

Johanna Altvater Zelle w albumie używanym przez izraelskie służby śledcze do identyfikacji [^]

W historii ścigania zbrodniarzy wojennych w Niemczech Zachodnich istnieje jeden nagłośniony proces niemieckiej sekretarki, która pracowała na Wschodzie i została oskarżona o morderstwo [352]. Chodzi o Johannę Altvater. W latach sześćdziesiątych kilkudziesięciu ocalałych z Zagłady, mieszkających w Izraelu, Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, złożyło zeznania na temat kobiety, którą nazywano Hanna. Byli także nieżydowscy świadkowie z Niemiec Wschodnich, Polski i Ukrainy. Domagając się jakiejkolwiek sprawiedliwości za kaźń około dwudziestu tysięcy Żydów we Włodzimierzu Wołyńskim, ci, którym udało się przeżyć, wskazali z imienia czworo sprawców, choć oczywiście tych, którzy przyczynili się do eksterminacji ludności, było znacznie więcej. Wśród tej czwórki znalazła się „Fräulein Hanna”. Dwadzieścia lat po tamtych wydarzeniach jej straszne czyny wyszły na jaw dzięki ocalałym. Co się działo z Altvater, od kiedy w grudniu 1943 roku opuściła Ukrainę? Wróciła do nudnej pracy w urzędzie miejskim w Minden. Po wojnie nie przesłuchiwano jej zbyt wnikliwie na temat tego, co robiła na Wschodzie. „Może być pożytecznie zatrudniona” – napisano w dokumentach denazyfikacyjnych[353]. W urzędzie miejskim w Minden dostała awans na pracownika socjalnego do spraw młodzieży. Po 1945 roku byli członkowie Hitlerjugend w Minden spotykali się i śpiewali dawne pieśni[354]. Wielu z nich osiągnęło pełnoletniość w latach dwudziestych i trzydziestych; nie uznawali reżymu narodowosocjalistycznego za przestępczy i unikali krytycznego rozliczenia się z własną przeszłością. Do tej grupy należała także Altvater. W 1953 roku wyszła za mąż i przyjęła nazwisko Zelle (co, o ironio, znaczy między innymi „cela więzienna”). Jej mąż był stażystą w rejonowym biurze do spraw młodzieży w sąsiednim mieście Detmold. Awansował w hierarchii administracji Detmold, a Frau Zelle zaopiekowała się sześcioletnim chłopcem, któremu opłacała naukę w szkole z internatem. Gdy stanęła przed sądem, chłopiec, którego adoptowała – wówczas już młody mężczyzna – regularnie przychodził na rozprawy. Podczas publicznego procesu (18 września 1978 – 31 października 1979 roku) Johanna Zelle i jej dawny przełożony Gebietskommissar Westerheide uśmiechali się do kamer i twierdzili, że są niewinni[355]. Westerheide zaczął się przechwalać swoją władzą na Ukrainie, jak gdyby tamte czasy stanowiły szczyt jego kariery. Nieustannie opowiadał o Włodzimierzu Wołyńskim jako o „swoim mieście” i wspominał o „swoich Żydach”, których – jak wyjaśniał – musiał umieścić w getcie, ponieważ w mieście był skład wojskowy, którego należało strzec przed „podejrzanymi”. Obrońca ostrzegał oskarżonego: „Herr Westerheide, niech pan pamięta, że nie żyje pan już w okresie nazistowskiej władzy. Nie był pan aż tak ważny, jak się pan przedstawia. Czy nie było tam innych, o większej władzy, którzy realizowali zadania?”[356]. Także i sędzia próbował powstrzymać Westerheidego, nakazując, by trzymał się faktów i nie propagował ideologii narodowego

socjalizmu. I Zelle, i Westerheide zostali oskarżeni o morderstwo i współudział w morderstwie dziewięciu tysięcy Żydów podczas likwidacji getta i masowych rozstrzeliwań we wrześniu i październiku 1942 roku. Oboje oskarżonych uznano za odpowiedzialnych, na pełnionych wówczas stanowiskach, za realizację polityki prowadzącej do nędzy, utraty majątku i utraty życia. W Niemczech Zachodnich w czasie trwania procesu nastąpiło przedawnienie wszystkich zbrodni poza morderstwem oraz współuczestnictwem i pomocą przy morderstwie. Zgodnie z prawem niemieckim, by uzyskać wyrok skazujący za morderstwo, prokurator musiał przedstawić przekonujące dowody, że oskarżeni okazywali wyjątkowe okrucieństwo, oszukiwali i kierowały nimi niskie pobudki (takie jak nienawiść rasowa). Oceniając winę, sąd większą wagę przykładał do dokumentów niż do relacji świadków. Prawdopodobnie jednak szczególne znaczenie miała ogólna niechęć sędziów z tej tużpowojennej generacji do skazywania, a tym bardziej do surowego karania oskarżonych o nazistowskie zbrodnie. Zeznania przeciwko Westerheidemu i Zelle składało wiele osób, a dokumenty z czasów wojny wskazywały, że byli obecni na miejscu zbrodni. Niemniej jednak tę dwójkę uniewinniono. W roli oskarżonej Johanna Altvater Zelle przedstawiała się jako wrażliwa kobieta, której wszelka przemoc jest wstrętna. Przyznała, że była świadkiem wywózek, twierdziła jednak, że o rozstrzeliwaniach jedynie słyszała. Próbując zyskać przychylność sądu, wyjaśniała, że podczas wojny była młodą kobietą, zaledwie sekretarką wysłaną na Wschód. Ten obraz stał w sprzeczności z artykułami w gazetach, opisującymi, jak się uśmiechała na sali sądowej, słuchając zeznań o „blond morderczyni” z biczem, która przyczyniała się do śmierci Żydów. Fragmenty zeznań o tym, jak cukierkami wabiła dzieci, by je zastrzelić, jak zrzucała dzieci z balkonu i rozbijała o mur, także trafiły do prasy. Prokurator domagał się dla obojga oskarżonych wielokrotnego wyroku dożywocia i – jako że odpowiadali oni z wolnej stopy – nakazu ich natychmiastowego aresztowania. Oba wnioski odrzucono. Wydając wyrok uniewinniający, sędzia doktor Paul Pieper uzasadniał go „niewystarczającymi dowodami”[357]. Wyrok ogłoszono w Bielefeld w listopadzie 1979 roku; wywołał publiczny protest, zorganizowany głównie przez Stowarzyszenie Ofiar Nazizmu (Vereinigung der Verfolgten des Naziregimes – VVN ). Osiemset osób demonstrowało w centrum miasta. Profesor uniwersytetu w Bielefeld wygłosił poruszające przemówienie, w którym potępił niemiecki system sprawiedliwości za unikanie ścigania nazistowskich zbrodniarzy, dyskryminację świadków i tolerowanie neonazizmu. Nawiązując do Brunatnej Księgi, wschodnioniemieckiej publikacji wskazującej byłych członków NSDAP w zachodnioniemieckim rządzie, profesor stwierdził, że sądownictwo w Bielefeld kontrolują dawni naziści.

W lipcu 1980 roku Federalny Sąd Najwyższy (Izba Apelacyjna Karna) uznał, że sprawę należy rozpatrzyć ponownie. Stwierdzono, że sędzia Pieper nie rozważył właściwie dowodów i pominął zeznania świadków. Nie naciskał również na oskarżonych – a szczególnie Johannę Altvater Zelle – w sprawie ich alibi. Kwestionując logikę decyzji, Sąd Najwyższy wskazał, że skoro Zelle widziano podczas likwidacji getta, skoro ona sama przyznaje, że tam była, należy przyjąć, że znajdowała się na miejscu zbrodni. Sąd jednak nie uzyskał od kobiety zeznań, dlaczego tam była i co tam robiła. Proces przeniesiono z Bielefeld do Dortmundu, gdzie znajduje się główny urząd badania hitlerowskich zbrodni wojennych. Główny prokurator tego urzędu Hermann Weissing, któremu nie udało się uzyskać wyroku dożywocia w sądzie w Bielefeld, znalazł się pod presją, by w nowym procesie przedstawić więcej dowodów i świadków[358]. Szukał pomocy u policji izraelskiej, u Szymona Wiesenthala w Wiedniu i w Światowym Kongresie Żydów w Nowym Jorku. Do marca 1982 roku, gdy rozpoczął się drugi proces, Weissingowi udało się znaleźć dwudziestu dodatkowych świadków, jednak niektóre ich stwierdzenia zaprzeczały zeznaniom z pierwszego procesu lub oświadczeniom złożonym wiele lat wcześniej. W tamtym momencie proces zbierania zeznań przeciwko Westerheidemu i Zelle trwał już od ponad dwudziestu lat. Proces zakończył się w listopadzie, gdy – ku zdumieniu wszystkich – sam oskarżyciel zwrócił się do sądu o uniewinnienie. „Mimo silnego podejrzenia, że zostało popełnione przestępstwo – uzasadnił Weissing – wiarygodność ocalałych świadków budzi wątpliwości”. W późniejszych refleksjach na temat postępowania sądowego Weissing stwierdził, że procesy przeciwko narodowosocjalistycznym sprawcom nie różnią się od innych[359]. Wierzył, że opowieści ocalałych są prawdziwe, ale „ich stwierdzenia nie stanowiły obiektywnego dowodu”, mimo że było ich tak wiele. Antysemityzm Zelle i jej współpracowników był niepodważalny, podsumował Weissing, wciąż jednak brakowało wystarczających dowodów, by skazać ich za morderstwo. W grudniu 1982 roku Zelle i Westerheide zostali po raz drugi uniewinnieni. Doszło do kolejnych protestów, pojawiło się wiele krytycznych komentarzy prasowych w Niemczech i za granicą[360]. Zelle zmarła w Detmold w 2003 roku, tydzień przed swoimi osiemdziesiątymi piątymi urodzinami. W przypadku Johanny Altvater Zelle brak namacalnych dowodów z czasów wojny przyczynił się do uniewinnienia, mimo że zdaniem prokuratora brutalnie zabijała dzieci w getcie i mimo że sama przyznała, iż z własnej inicjatywy poszła do likwidowanego getta. Zeznania kilkudziesięciu naocznych świadków uznano za dowód niewystarczający. Przy takim rozumowaniu niewiele osób można było uznać za winne. Wszechpotężny ludobójczy reżym sprawców obojga płci, którzy działali

jako panowie życia i śmierci, został usprawiedliwiony totalitarnym charakterem systemu – czy też, jak ujęła to Hannah Arendt, „rządami Nikogo”[361] (które w powojennych salach sądowych stały się „odpowiedzialnością nikogo”). Ofiary Zelle, dzieci, którym strzeliła w usta lub rozbiła głowy o mur getta, nie zginęły „zwykłą” śmiercią; logicznie rzecz biorąc zatem, Zelle nie można traktować jak „zwykłej” kobiety. Jednak według niemieckiego prawa była zwyczajna, takie też były jej poczynania. W historii sądownictwa spotykamy też inny paradoks. Działający w systemie mężczyźni mogli się bronić, powołując się na swoje oficjalne stanowiska w hierarchii, i wskazywać, że słuchali rozkazów; mogli też twierdzić, że znajdowali się pod presją otoczenia (choć ten argument nie był akceptowany). Dla morderczyń ta linia obrony nie była dostępna. W ludobójczym systemie wspólnego sprawstwa trudno jest udokumentować i udowodnić indywidualne niskie pobudki. Niemniej jednak takie kobiety jak „Fräulein Hanna” kierowały się właśnie takimi pobudkami: mordując, wykraczały poza granice swojej władzy i wykazywały się indywidualną inicjatywą – takie postępowanie jest według niemieckiego prawa morderstwem pierwszego stopnia. Niemieccy prokuratorzy jednakże nie na tym opierali oskarżenie takich kobiet, a co za tym idzie – sędziowie nie mogli na tej podstawie wydawać wyroków. Prokuratorzy mogli udowodnić obecność sekretarek przy scenach zbrodni, bo dysponowali informacjami o oficjalnych stanowiskach w hitlerowskiej administracji. Trudniej było natomiast znaleźć twarde dowody przeciwko żonom esesmanów, kobietom, które znalazły się na Wschodzie inną drogą niż oficjalnymi kanałami. Żony esesmanów zazwyczaj przyciągały uwagę prokuratorów, ponieważ ich mężowie popełnili zbrodnie, a ofiary, którym udało się przeżyć, złożyły zeznania obciążające także żony. Co stało się z żonami esesmanów, o których tu mówiliśmy – Gertrude Segel, Liesel Willhaus, Josefine Block, Verą Wohlauf i Erną Petri? W Austrii śledczy najpierw aresztowali męża Gertrude, Felixa Landaua, a potem wszczęli osobne śledztwo przeciwko niej. Zatrzymywano ją w 1947 i 1948 roku. Na przesłuchaniu wykręcała się, kłamała i zaprzeczała. Indagowana o wydarzenia zaledwie pięć lat wcześniejsze, stwierdziła, że od tamtego czasu wiele się wydarzyło i trudno jej sobie cokolwiek przypomnieć. Landau przedstawiała siebie jako naiwną dziewczynę nazisty, esesmana – była wówczas kochanką Felixa, jeszcze nie żoną – jako zwykłą sekretarkę, nic nieznaczący trybik w machinie. Tak – przyznała – ona i Felix wyszli na balkon w letnią niedzielę 1942 roku, ale tylko po to, by strzelać do ptaków. Bawili się w niewinną grę, chcieli zrobić psikusa sąsiadowi naprzeciwko, który był weterynarzem i miał gołębie na dachu. Gertrude wciąż wydawała się rozbawiona tą psotą. Twierdziła, że zrugała Felixa, gdy wymierzył w żydowskich robotników w ogrodzie, ponieważ – jak powiedziała,

zwracając się bezpośrednio do przesłuchujących – „strzelanie do istot ludzkich nie jest w porządku”[362]. Potem, według Gertrude, Felix powiedział: „Daj spokój, to tylko flower, nic się nie może wydarzyć”. Spytana o flower, który widziano w jej rękach, zaprotestowała, że Felix kupił go dla swego czteroletniego syna. Próbując teraz usunąć się z miejsca zbrodni, początkowo twierdziła, że weszła do domu, zanim Felix zastrzelił Żydów w ogrodzie. Potem przyznała, że stała obok niego na balkonie. Narysowała prokuratorom szkic balkonu i tor lotu kul. Ta cała sprawa, powiedziała, to wina Felixa. Gdy alianckie władze okupacyjne w Wiedniu zaczęły ograniczać internowania, dochodzenia i śledztwa w sprawie podejrzanych o zbrodnie wojenne, austriacki wymiar sprawiedliwości nie czuł presji, by karać „swoich”, w tym takich oskarżonych jak Gertrude Segel Landau. W 1948 roku w trakcie przesłuchania Gertrude wyczuła bardziej sprzyjającą atmosferę. Rozwiodła się z Felixem w 1946 roku; on przebywał teraz na wolności, ponieważ w 1947 roku uciekł z austriackiego więzienia[363]. Gertrude powoływała się na powojenną współpracę z władzami, w ten sposób próbując przekonać śledczych o swojej niewinności w czasie wojny. Nie była przestępczynią; była dobrą austriacką obywatelką. Wskazywała, że to ona posłusznie stawiała się na wezwania, że to ona odpowiadała na wszystkie pytania. Jeśli szukacie dowodów winy, powiedziała śledczym, szukajcie mego zbiegłego eksmęża, a nie mnie[364]. Taka strategia Gertrude okazała się skuteczna; kobieta nie stanęła przed sądem. Austriackie dochodzenia ujawniły wiedeńską sieć sprawców i współsprawców w SS i Gestapo w Galicji, na dawnym terytorium monarchii habsburskiej. Ta sieć obejmowała sekretarki i żony esesmanów. 19 października 1946 roku policja austriacka aresztowała sąsiadkę Gertrude, Josefine Block, w jej mieszkaniu na Apollogasse. Te dwie przestępczynie z Drohobycza znów mieszkały w Wiedniu przy tej samej ulicy. Josefine Block postawiono zarzuty zbrodni przeciwko ludzkości, zbrodni wojennych i morderstwa. Przeszukując mieszkanie, policja znalazła fotografie z czasów wojny, a także dawne nazistowskie gazety, antysemicką diatrybę napisaną przez Josepha Goebbelsa (Das Buch Isidor, 1928), bagnet i szablę. Podczas przesłuchania Block przyznała, że była obecna w miejscach zbrodni. Powiedziała, że mąż dał jej wolną rękę w podejmowaniu decyzji i zarządzaniu ogrodem warzywnym, gdzie zatrudniała Żydów, i że założyła własny warsztat z żydowskimi robotnikami. Twierdziła, że nigdy nikogo nie zraniła, nie pobiła ani nie zabiła, a żydowscy świadkowie, którzy ją oskarżyli, po prostu chcą się zemścić[365]. Strachem przed zemstą uzasadniano podczas wojny konieczność zabicia wszystkich Żydów, w tym dzieci, a sprawcy zazwyczaj mówili o tym strachu na przesłuchaniach i w sali sądowej. Hitler ostrzegał swoich ludzi, że żydowskie dzieci i Żydówki, które je urodziły, wstaną i pomszczą śmierć mężczyzn swojej rasy.

Josefine Block uważała wojnę za przegraną, a samą siebie widziała jako ofiarę sprawiedliwości zwycięzców, czyli Żydów. Twierdziła, że Żydzi ją ścigają, ponieważ jej mąż, esesman, który sprawował rzeczywistą władzę, zginął na froncie w 1944 roku. Block desperacko próbowała różnych sposobów. Jako wojenna wdowa starała się zrzucić całą winę za zbrodnie na nieżyjącego męża. Siebie usiłowała przedstawić jako osobę idącą z pomocą, przypisując sobie uratowanie życia Żydówki, która na nią doniosła. Podobnie jak Vera Wohlauf wskazywała na swoją ciążę jako okoliczność łagodzącą. Jak to możliwe, by chodziła z biczem i pobiła żydowską dziewczynę, skoro była w zaawansowanej ciąży? Żaden świadek ani byli niemieccy współpracownicy, ani żydowskie ofiary nie wspominali o tym, że Block była w ciąży. Pamiętali natomiast, że chodziła po głównej ulicy z niemowlęciem w wózku i tym wózkiem najeżdżała na żydowskich robotników. W ostatecznym wykręcie, odwołującym się do moralności i macierzyństwa, Block – „przyjaciółka Żydów”, jak o sobie teraz mówiła – twierdziła, że to jej żydowska oskarżycielka, dawna krawcowa, była prawdziwą morderczynią: porzuciła w getcie własne roczne dziecko, by móc się samej uratować. To zdumiewające, ale taka bezwstydna obrona typu „obwinianie ofiary” okazała się skuteczna na wiedeńskiej sali sądowej w 1949 roku i Block została uniewinniona[366]. Wykazując brak zrozumienia dla ocalałych świadków i brak krytycznego dystansu wobec antysemityzmu oskarżonych, za to przychylność dla rodaków, obywateli austriackich, sędziowie – mężczyźni – okazywali sceptycyzm wobec zeznań Żydów, zwłaszcza gdy świadkowie opisywali brutalne postępowanie kobiet[367]. Kilkanaście lat później, w latach sześćdziesiątych, na przesłuchanie w sprawie wojennej działalności męża wezwano Verę Wohlauf. Przed rozpoczęciem przesłuchania poinformowano ją, że jako żona oskarżonego Juliusa Wohlaufa nie jest zobligowana prawem, by zeznawać, i wolno jej bez wyjaśnienia odmówić odpowiedzi na pytania. Rozumiała prawo, ale oznajmiła, że i tak chce złożyć zeznania. Spotkała się ze śledczymi rankiem 19 listopada 1964 roku. Spytana o czas spędzony w Polsce, wyjaśniła, że przybyła do Radzynia pod koniec lipca 1942 roku. Zawieziono ją tam z żoną innego członka Policji Porządkowej, porucznika Boysena. Przemilczając okres masakry w getcie, Vera dodała, że wróciła do Hamburga we wrześniu. Choć twierdziła, że podczas pobytu w Polsce nie wyjeżdżała z Radzynia, śledczy mógł udowodnić, że była w Międzyrzecu, tam, gdzie doszło do rzezi. Vera potwierdziła, że jej znajomi Niemcy prowadzili gospodarstwo na obrzeżach Międzyrzeca. Wraz z mężem od czasu do czasu odwiedzali tę rodzinę, Doberauerów, i zostawali tam na noc. Vera nie chciała jednak przyznać, że ona i Julius pojechali do Międzyrzeca także z innego powodu[368].

Pytanie: Czy pamięta pani, że podczas pobytu u męża w Polsce pojechała pani na Einsatz [operację]? Vera Wohlauf: Na to pytanie nie da się odpowiedzieć jednym zdaniem, w każdym razie nie można odpowiedzieć prostym tak lub nie. Pytanie: Frau Wohlauf, przedstawię pani zatem sprawę, o którą mi konkretnie chodzi, a potem proszę mi odpowiedzieć możliwie najdokładniej. Różni świadkowie, byli podwładni pani męża, zeznali, że pewnego dnia na jesieni 1942 roku towarzyszyła pani mężowi do M[iędzyrzeca], gdy przesiedlano stamtąd Żydów. Zgodnie z zeznaniami świadków ciężarówka zabrała panią i pani męża z państwa kwatery w Radzyniu. Podobno miała pani na sobie wojskowy płaszcz. W M[iędzyrzecu] podobno przyglądała się pani Aktion, a gdy Aktion się wieczorem skończyła, odwieziono panią z powrotem do Radzynia. Vera Wohlauf: Przede wszystkim wydaje mi się, że twierdzenie, iż miałam na sobie wojskowy płaszcz, jest niemożliwe. W każdym razie nic takiego nie pamiętam. Wolałabym nie wypowiadać się tu zbyt zdecydowanie, bo wyobrażam sobie, że można wyciągnąć wnioski, które nie będą zgodne z faktami. Z drugiej strony nie chciałabym sprawiać wrażenia, że nie mówię prawdy, jeśli z zeznań kilku świadków wynikałoby coś przeciwnego. W każdym razie nie pamiętam, czy miałam na sobie wojskowy płaszcz. Warto pamiętać, że z różnych przyczyn sytuacja mogła wyglądać inaczej. Byłam wówczas w ciąży i ubrania niezbyt dobrze się na mnie układały. Jest na przykład możliwe, że z jakiegoś powodu mój mąż okrył mnie swoim płaszczem. W dniu egzekucji, o której mowa, pojechaliśmy do domu Doberauerów [niedaleko miejsca zbrodni w Miedzyrzecu]. Chciałam odwiedzić rodzinę Doberauerów nie dlatego, że następnego dnia miała się odbyć Aktion, o czym wówczas nie wiedziałam, i zakładam, że nie wiedział o tym także mój mąż. Nie potrafię uzasadnić tego założenia; w każdym razie zachowanie mego męża nie wskazywało, by wiedział o wydarzeniach, do których doszło następnego dnia. Nie pamiętam, czy po rzekomej Aktion spędziliśmy noc u Doberauerów, czy wróciliśmy do Radzynia. Bardziej prawdopodobne, że wróciliśmy do Radzynia. Po nocy spędzonej u Doberauerów mój mąż wyszedł wcześnie rano. Nie wiedziałam, co będzie robić. Koło południa Frau Doberauer i ja pojechałyśmy do miasta na zakupy. Jeśli o to chodzi, proszę odnotować, że pojechałam tylko dlatego, że prosiła mnie o to Frau Doberauer. Widok takiego tłumu w miasteczku nas całkowicie zaskoczył. Wokół stało wielu ludzi, zapewne Polaków. Gdy podeszłyśmy bliżej, zobaczyłyśmy, że ludzie w brunatnych mundurach i członkowie SD wyganiają ludzi z domów i ustawiają w kolumnę na ulicy. Pani Doberauer i ja nie wiedziałyśmy, co się dzieje. Nie wiedziałam nawet, że ci ludzie to Żydzi. Z rozmów tam, na miejscu, dość szybko zrozumiałam, że to Żydzi. Te wydarzenia mną wstrząsnęły, choć absolutnie nie wiedziałam, jaki będzie los [tych ludzi]. Zakładałam i byłam przekonana, że to ewakuacja Żydów, którzy są przesiedlani gdzieś na inne mieszkanie. Nie wiem, co się działo później. W każdym razie nagle zjawił się mój mąż. Usłyszałam strzał i zobaczyłam, jak stara kobieta pada na ziemię. Strzelił człowiek w brunatnym mundurze. Wtedy mój mąż powiedział: „Czy oni zwariowali, zaraz ich rozbroję”. Odeszłam razem z Frau Doberauer. Nie pamiętam, czy mój mąż nam towarzyszył, czy nie. Pytanie: Frau Wohlauf, muszę raz jeszcze powtórzyć, że według zeznań świadków pojechała pani rano [z mężczyznami] na Aktion i wróciła wieczorem oraz że członkowie kompanii [policji porządkowej] byli oburzeni, że przygląda się pani Aktion. Vera Wohlauf: A ja obstaję przy tym, co powiedziałam. Sprzeczne z tym zeznania świadków nie są prawdziwe. Nigdy o tych sprawach nie słyszałam. Po raz pierwszy się o tym dowiedziałam, gdy aresztowano mego męża, a prawnik powiedział mi, jak poważne zarzuty mu postawiono. To całkiem nielogiczne, by mąż zabierał mnie z Radzynia na Aktion, skoro nie miałam o tych sprawach pojęcia, a poza tym byłam w ciąży.

Z zeznań Wohlauf wynikało jasno, że błogosławiony stan przydawał jej się po wojnie jako dowód, że nie była zamieszana w masakrę. Warto zwrócić uwagę, że nawet po latach i Wohlauf, i przesłuchujący ją śledczy woleli posługiwać się eufemizmem Aktion i słowem „przesiedlenie” (Aussiedlung), a nie dosłownymi określeniami. Wohlauf starała się bagatelizować masowe morderstwo i sprowadzić do „jednej egzekucji”, zaprzeczała także udziałowi swego męża w tych wydarzeniach. Z obszernych badań historyka Christophera Browninga nad losami Juliusa wiemy, że był to doświadczony morderca i lubił się popisywać rolą dowódcy jednostki; jeden z policjantów z oddziału Wohlaufa kpiąco nazywał go

„małym Rommlem”. Wywózka z Międzyrzeca objęła jedenaście tysięcy Żydów i była największą operacją, jaką przeprowadziła ta jednostka 101. policyjnego batalionu rezerwy. Wohlauf spodziewał się, że setki Żydów zginą na miejscu, i rzeczywiście ci, którzy przeżyli, pochowali później dziewięćset sześćdziesiąt ofiar. Ta konkretna Aktion była wyjątkowa nie tylko ze względu na skalę, ale także dlatego, że rzezi dokonywano otwarcie, na ulicach i rynku. Julius i Vera wiedzieli, w czym uczestniczą. Pełne uników zeznania Very Wohlauf, podobnie jak większości niemieckich oskarżonych i świadków przesłuchiwanych po wojnie na temat rzezi, zawierają i sprzeczności, i wskazówki. Kobieta przyznała, że widziała likwidację getta i zastrzelenie starszej Żydówki. Wskazała, że zabił ją mężczyzna w brunatnym mundurze; mundury w tym kolorze nosili czołowi naziści i miejscowi współpracownicy. Próbowała w ten sposób oczyścić męża, który nosił zielony mundur, taki jak zwykli policjanci. Na zadane wprost pytanie, czy uczestniczyła wraz z mężem w Aktion, odparła, że nie może odpowiedzieć prostym tak lub nie. Zamiast tego skupiła się na płaszczu, być może nie zdając sobie sprawy, że jest to potencjalnie obciążający ją szczegół – że płaszcz łączył ją z mundurem policyjnym i świadczył o jej bliskości z katami. W końcu Wohlauf przyznała, że miała na sobie płaszcz, i wyjaśniła, że dał jej go mąż, ponieważ była w ciąży i być może musiała się okryć. Czy ubranie, które się źle układa, jest wystarczającym powodem, by w ciepły sierpniowy dzień włożyć ciężki wojskowy płaszcz? Być może Vera i Julius odgrywali jakieś role, a płaszcz był sposobem męża na włączenie żony do jednostki jako „jednego z chłopaków”. Tak czy inaczej, działania samej Very Wohlauf nie stały się przedmiotem śledztwa. Brakowało dowodów, że zabijała lub współuczestniczyła w zabijaniu. Julius Wohlauf, który po wojnie wrócił do pracy w hamburskiej policji, został aresztowany w 1964 roku i skazany na osiem lat więzienia za współudział w zamordowaniu ponad ośmiu tysięcy Żydów w Polsce[369]. Jednak Vera twierdziła, że „absolutnie nie miała pojęcia o tych rzeczach” podczas wojny ani potem, aż do aresztowania męża. Przestępstwa Liesel Willhaus po wojnie nie uszły uwagi władz: była jedną z szesnastu osób oskarżonych o zamordowanie ponad czterystu tysięcy Żydów w rejonie lwowskim. Ona i „Fräulein Hanna” należały do grona bardzo niewielu nazistowskich sprawczyń, które w Niemczech Zachodnich zostały oskarżone o morderstwo. W lipcu 1943 roku mąż Liesel, Gustav, został wysłany na front z oddziałem Waffen-SS. Liesel pozostała we Lwowie, jak mogła najdłużej, ponieważ jej rodzinne przemysłowe miasto w Saarze przeżywało ciężkie bombardowania. Armia Czerwona zajmowała jednak Galicję, więc Liesel wróciła do domu, zanim Armia Czerwona wkroczyła do Lwowa w marcu 1945 roku. Gustaw zginął w walce pod

koniec marca 1945 roku niedaleko Frankfurtu[370]. Jako wojenna wdowa z małym dzieckiem, bez renty po mężu, Willhaus przez pewien czas mieszkała u rodziny. W 1948 roku ponownie wyszła za mąż, tym razem za prawnika. Razem założyli firmę Automat. Gdy śledczy badający zbrodnie wojenne znaleźli Liesel w 1964 roku, odkryli też, że wraz z drugim mężem w związku z prowadzeniem firmy dopuściła się wielu drobnych przestępstw i naruszeń prawa. Mimo tego, co robiła w czasie wojny i później, śledczy nie byli w stanie oskarżyć Elisabeth (teraz posługiwała się taką formą imienia) Riedel Willhaus. Ponieważ nie zajmowała żadnego oficjalnego stanowiska w narodowosocjalistycznej machinie do zabijania, brakowało dokumentów z okresu wojny, które potwierdzałyby zeznania świadków. Była na miejscu zbrodni i publicznie mordowała, nie mogła jednak odpowiadać za to przed prawem. Niemieccy prokuratorzy zwrócili uwagę, że przeciwko Willhaus zeznawało bardzo wiele osób. Nie wszyscy byli ocalałymi Żydami, których wspomnienia i zeznania w niemieckich sądach często uważano za mniej wiarygodne; w tym przypadku jednak wśród zeznających przeciwko kobiecie znaleźli się koledzy jej męża z SS. Wszystkich świadków, a także oskarżycieli, którzy wyciągali z nich te historie, szokowało postępowanie żony komendanta, które „było sprzeczne ze wszystkimi przyjętymi wyobrażeniami na temat kobiecego charakteru”[371]. A jednak, z wciąż niejasnych powodów, została uwolniona. Pod koniec zachodnioniemieckiego „procesu lwowskiego” przewodniczący składu sędziowskiego stwierdził, że zapanowanie nad przeszłością Niemiec nie jest zadaniem sądu; jest to zadanie całego narodu, „który nie może uznać, że ma czyste sumienie, a wszystkie plamy zostały zmyte tutaj, w sądzie”[372]. Niektórym członkom tego narodu, mającym krew na rękach, pozwolono odejść do domu z sumieniem oczyszczonym przez rówieśników. Los sprawców sądzonych w Niemczech Wschodnich zdecydowanie się różnił [373]. Erna Petri była jedną z nielicznych, a może wręcz jedyną Niemką skazaną za zabijanie Żydów. Należała do 12 890 osób, które stanęły przed sądem w Niemczech Wschodnich w latach 1945–1989, oskarżone o zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości. Około dziewięćdziesięciu procent wszystkich procesów przeprowadzono przed 1955, a głównie przed 1951 rokiem. Proces Petri, jako jeden z nielicznych, toczył się w latach sześćdziesiątych. Zanim Erna Petri została aresztowana w sierpniu 1961 roku, miała już kontakty ze wschodnioniemieckim systemem policyjnym[374]. Rok wcześniej jej męża Horsta aresztowano za rzekomą działalność antypaństwową. Stasi czytało listy Petrich, szczególnie uważnie te, które wymieniali z synem mieszkającym w Niemczech Zachodnich. Podejrzewano, że Horst, członek miejscowego państwowego gospodarstwa rolnego [375], sabotował kolektywizację; w liście do syna krytykował

rząd. Stasi uważało też, że Horst zadenuncjował Niemcom z Zachodu pewnego wschodnioniemieckiego agenta. Gdy jednak policja przeszukała dom Petrich, nie znalazła zbyt wielu dowodów na działalność antypaństwową poza odrobiną „literatury agitacyjnej”, wśród której był pamflet polityczny wydany w Niemczech Zachodnich. Bardziej znaczącym znaleziskiem była księga gości i fotografie z Grzędy, ukazujące Horsta Petriego jako Untersturmführera SS z żoną w majątku pod Lwowem. W księdze widniały nazwiska wysokich oficerów SS, policji i Wehrmachtu oraz podpis żony Friedricha Katzmanna, okrytego najgorszą sławą nazistowskiego mordercy w regionie, dowódcy SS i policji w Dystrykcie Galicja. Nie jest jasne, czy do odkrycia narodowosocjalistycznej przeszłości Horsta doszło przypadkiem. W każdym razie, opierając się na zeznaniach siedemnastu świadków, głównie byłych polskich i ukraińskich robotników z majątku, prokurator państwowy z Erfurtu uznał, że Horst i Erna Petri znęcali się nad robotnikami przymusowymi i Żydami, którzy szukali kryjówki w lasach, na polach oraz w licznych stodołach i stajniach posiadłości SS w Grzędzie, że ich torturowali i zabijali. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

Zdjęcie policyjne Erny Petri [^]

Przyznania się do winy, do których zmuszono Horsta i Ernę Petrich, zawierają wiele szczegółów i na ogół nie są z sobą sprzeczne[376]. Niemieccy prokuratorzy uznali powojenne działania Horsta, będące pierwotną przyczyną jego aresztowania, za stosunkowo mało znaczące, a niewątpliwie nie tak karygodne jak „najpoważniejsze zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości” jego i jego żony[377]. 31 sierpnia 1962 roku przesłuchiwano małżonków razem przez trzy godziny; każde z nich miało zanegować lub potwierdzić zbrodnie drugiej osoby. Mąż i żona stawali także razem przed sądem 10–15 września 1962 roku. W nagraniach z procesu Erna podaje tak wiele szczegółów swych przestępczych czynów, że oskarżyciel jej przerywa: „Dziękuję, już dość słyszeliśmy”[378]. Horst nie był taki szczery. W końcu jednak sąd uznał, że zbrodnie Horsta były cięższe od zbrodni Erny. W sentencji wyroku sędzia napisał, że do ich ohydnych czynów „doszło osiemnaście do dwudziestu lat temu, ale w interesie ludowej sprawiedliwości jest konieczne i istotne, by te zbrodnie ujawnić niezależnie od upływu czasu”[379]. Co więcej, stwierdził – jako że imperialistyczne mocarstwa nadal snują plany zbrodni przeciwko pokojowi i ludzkości – iż wszystkie kochające pokój narody muszą być czujne i nie dopuścić do nowych zbrodni. W interesie sprawiedliwości, twierdził, takie zbrodnie należy karać. Sędzia argumentował, że w tym konkretnym przypadku ujawnił się wyraźnie system terroru wprowadzony przez hitlerowski faszyzm, który objął dyktaturą nie tylko Niemcy, ale i terytoria okupowane. W praktyce „ten terror zbudowano na pozbawionych skrupułów jednostkach, do których należeli oskarżeni”. Zgodnie z typową zimnowojenną wschodnioniemiecką retoryką sąd uznał, że Horst Petri nie tylko był faszystą wówczas i jest obecnie, ale ponadto pozostaje wrogiem socjalistycznego ustroju „naszej robotniczo-chłopskiej ojczyzny”. Sprawa Petrich należy do nielicznych, w których można dostrzec różnicę w traktowaniu przestępców ze względu na płeć w Niemczech Wschodnich oraz poznać nieco psychologię sprawczyni Zagłady. Choć Erna starała się, by mężowi nie przypisano jej własnych zbrodni, sędzia uważał, że Horst Petri był częściowo odpowiedzialny za postępowanie żony. W uzasadnieniu wyroku stwierdził, że „istnieją różnice między oskarżonymi” i że w przypadku Erny trzeba brać pod uwagę, iż mogła zostać morderczynią na skutek głębokiego wpływu męża. Ponadto „stałe kontakty z bestialskimi esesmanami w Grsenda [sic] były znaczącym czynnikiem, popychającym ją do popełnienia zbrodni”. Przede wszystkim – jak uznano – zbrodnie Erny nie były tak wielkie jak te popełnione przez Horsta Petriego, który nieustannie zabijał i znęcał się z własnej inicjatywy, bez wyraźnych rozkazów. To zasługuje na karę śmierci – orzekł sędzia. Erna wzbudziła współczucie niektórych funkcjonariuszy, którzy wskazali, że „od czasu do czasu przejawiała ludzkie emocje”, większość jednak surowo ją osądzała.

Kobieta przyznała się do zamordowania sześciorga żydowskich dzieci w wieku od sześciu do dwunastu lat. W przesłuchaniu i wyroku wyraźnie widać, że prawnicy, śledczy, a w końcu także sąd za szczególnie naganny, niemal niewyobrażalny, uznali fakt, że potrafiła zabić dzieci. Jeden ze śledczych, w reakcji na jej przyznanie się, spytał: „Jak pani mogła to zrobić, mając w majątku dwoje własnych małych dzieci?”. Bezpośrednio po aresztowaniu Erna Petri zaprzeczyła, jakoby popełniła jakieś zbrodnie. Przyznała tylko, że słyszała o zastrzeleniu kilku Żydów w lasach należących do posiadłości. Jednak mniej więcej miesiąc po aresztowaniu i rozpoczęciu przesłuchań zaczęła się załamywać pod presją. 15 września 1961 roku przesłuchanie Erny rozpoczęło się o ósmej rano i trwało do pierwszej w nocy, z jedną godzinną przerwą na obiad i drugą – na kolację. Główny śledczy nazwiskiem Franke zaczął od pytania: „Jakie zbrodnie popełniła pani podczas pobytu w Grzędzie?”[380]. Petri potwierdziła, że rzeczywiście przebywała w tym majątku od czerwca 1942 roku do początku 1944 roku i że biła robotników, w tym kowala, który teraz był świadkiem oskarżenia. Pod gradem pytań przyznała w końcu, że pamięta zastrzelenie Żydów, których złapano w posiadłości po tym, jak uciekli z pociągu wiozącego ich ze Lwowa do Lublina. Podczas przesłuchania Franke powoływał się na zeznania polskich naocznych świadków tego, że Erna z własnego pistoletu strzelała do Żydów. Wyciągnął z niej szczegóły. Przed zakończeniem przesłuchania spytał: „Dlaczego aż do teraz zaprzeczała pani, że zastrzeliła Żydów?”. Erna odparła, że boi się kary i że myślała, iż mąż przyjmie te morderstwa na siebie[381]. Podczas procesu Erna i Horst powiedzieli sędziemu, że podczas wojny postanowili zataić, iż Erna zastrzeliła żydowskie dzieci. Horst zapewnił żonę, że zastrzelenie ich było słuszne, ale nie chciał, by wszyscy o tym wiedzieli. Ponieważ Erna nie otrzymała oficjalnej zgody na zabijanie Żydów, istniała możliwość, że byłaby przesłuchiwana przez śledczego z SS. Ponadto Horst wyznał, że nie chciał, by jego żona stała się przedmiotem lokalnych plotek. Akceptowano, że sadystyczny mężczyzna skutecznie „utrzymywał tubylców w posłuszeństwie”. Kobieta sadystka jednak potencjalnie stanowiła problem, cel zemsty, a nawet budziła zażenowanie[382]. Sama Erna wydawała się nie mieć pewności, jak jej działania zostaną przyjęte. Obszernie opowiadała, że nakarmiła dzieci, zanim je zabiła, najwyraźniej oczekując, że wzruszy sąd swoją życzliwością i szczerym przyznaniem się do winy. Zaplątała się jednak też we własne kłamstwa i „luki w pamięci”. Sędzia ją zrugał i nazwał kłamcą. Erna zaśmiała się nerwowo. Wyrok był szokiem: jej mąż został skazany na śmierć na gilotynie, Erna zaś miała spędzić resztę życia w więzieniu. Erna Petri jednak nie przyjęła potulnie swego losu. Z celi więziennej odwołała wcześniejsze zeznania. Składane przez nią wnioski o ułaskawienie, a także te, które

na rzecz matki składały dzieci, odrzucano. Do prokuratury pisała długie listy ze szczegółowymi refleksjami i wyjaśnieniami. Współtowarzysze i rodzina zapewniali, że byli faszyści podlegają amnestii, więc i Erna niewątpliwie wyjdzie na wolność. Nie przejawiała żadnych wyrzutów sumienia z powodu czynów z okresu wojny, zaczęła jednak tkać wielką sieć opowieści. W licznych listach do prawników obwiniała tłumacza sądowego, że źle przełożył obciążające ją zeznania. W apelacji złożonej 18 września 1963 roku twierdziła, że nigdy nikogo nie zabiła i nigdy nie posługiwała się bronią. Przyznanie się do morderstw było fałszywe, a złożyła je z miłości i strachu – aus Liebe und Angst – mając nadzieję ochronić męża. Później próbowała innego sposobu. Powiedziała, że słyszała o Żydach, których deportowano w rejon Lublina i zabijano gazem, i że to ją wówczas szokowało. Protestowała przeciwko wywózkom, mówiąc Horstowi, że „oni [Żydzi] są ostatecznie ludźmi”, ale brutalny mąż rzekomo kazał jej być cicho i ostrzegł, że jeśli się nie zamknie, napyta sobie biedy[383]. Erna desperacko starała się teraz pokazać w oczach prawa jako antyfaszystka. W 1938 roku – powiedziała Petri, nawiązując do nocy kryształowej – wygłosiła krytyczną uwagę na temat niesprawiedliwego traktowania Żydów. Nie aresztowano jej na miejscu tylko dlatego, że była w ciąży. W kolejnej apelacji, bardziej ryzykownej politycznie, Erna opisywała, jak niesprawiedliwie potraktowali ją wschodnioniemieccy śledczy, a mianowicie została oszukana podczas przesłuchania. Zastosowano typową dla Stasi metodę – pokazano kobiecie przyznanie się do winy podpisane przez męża; później zdała sobie sprawę, że to fałszerstwo. Zgodnie z tym, co Erna pamiętała w 1963 roku, w przyznaniu się do winy było zdanie: „Przyznaję, że moja żona zastrzeliła żydowskie dzieci i osoby dorosłe”. Gdy Erna zobaczyła ten dokument, „poczuła oburzenie”, ponieważ „nigdy nie zrobiłam tego, o co mnie oskarżał”. Potem jednak, gdy miała czas się zastanowić, zrozumiała, że mąż nie chciał jej zaszkodzić – „jest w niebezpieczeństwie i potrzebuje mojej pomocy”. Erna postanowiła wziąć na siebie winę, kłamać za Horsta. A w każdym razie tak teraz mówiła. Czy mogła jednak rzeczywiście wymyślić wszystkie szczegóły o tym, jak zastrzeliła sześciu żydowskich chłopców, dokładnie opisać, gdzie i jak to zrobiła oraz jak dzieci się zachowywały – i to wszystko dla męża? W listopadzie 1989 roku padł mur berliński, w NRD oficjalnie nazywany „antyfaszystowską barierą ochronną”. Sześćdziesięciodziewięcioletnia wówczas Erna Petri siedziała w celi w otoczonym złą sławą więzieniu Hoheneck w Saksonii. Przez kilkadziesiąt lat opowiadała różne – czasami sprzeczne – wersje swojej historii. Czy zachodnioniemieccy prawnicy, którzy po upadku muru mieli ustosunkować się do sprawy Petri, spojrzą na nią przychylniej niż wschodnioniemieccy sędziowie, którzy ją skazali? Początek jej uwięzienia w sierpniu 1961 roku zbiegł się z budową muru; teraz, po jego upadku, Erna miała

szanse na uwolnienie. W grudniu 1989 roku w apelacji do zachodnioniemieckiego wymiaru sprawiedliwości Erna napisała o bezprawnych przesłuchaniach przez Stasi i przedstawiła kolejną wersję tego, co się zdarzyło podczas wojny w Grzędzie. Nie, nie zabiła Żydów, ale regularnie jeździła do Lwowa po zaopatrzenie. W ramach spraw, które miała do załatwienia, odwiedziła KZ Janowska, by wybrać żydowskich robotników i zabrać ich do Grzędy. Pamięta, że w domu pracowały Żydówki, ale nie wie, co się z nimi stało (w zeznaniach złożonych w 1961 roku powiedziała, że te Żydówki sprawiały kłopoty)[384]. Twierdząc, że jest niewinna, Erna napisała: „Poświęciłam się dla męża, człowieka, przed którym rodzice mnie przestrzegali”. Horst słusznie został ukarany, napisała. Jego egzekucja była uzasadniona, bo rzeczywiście zabijał Żydów. W następnych miesiącach i latach niemieccy prawnicy, głównie z dawnych Niemiec Zachodnich, mieli się zapoznawać z różnymi sprawami – w tym ze sprawą Erny – aby się upewnić, czy wobec oskarżonych przestrzegano zasady, że każdy ma prawo do sprawiedliwego procesu[385]. Uwolniono niektórych wschodnioniemieckich więźniów politycznych; innym zredukowano wymiar kary. Rodziny zmarłych więźniów mogły się starać o rekompensatę i rehabilitację nazwiska. Dzieci Erny wystąpiły o zwolnienie matki, jednej z niewielu kobiet odsiadujących wyrok dożywocia za nazistowskie zbrodnie. Pisały do kanclerza Helmuta Kohla, prezydenta Stanów Zjednoczonych George’a Busha i przywódcy Związku Radzieckiego Michaiła Gorbaczowa. Składały petycje u deputowanych do niemieckiego parlamentu. Twierdziły, że matka była niewinną ofiarą stosowanych przez Stasi metod przesłuchiwania i tortur. Przyznanie się do winy złożyła pod przymusem. Czy nie wycierpiała dosyć przez dwadzieścia pięć lat w strasznych celach średniowiecznej twierdzy Hoheneck, oddzielona od rodziny, w żałobie po śmierci męża, straconego na gilotynie w 1962 roku przez państwo wschodnioniemieckie? W składanych podaniach dzieci nie wspominały o wojennej przeszłości matki w okupowanej przez hitlerowców Polsce. Prawnicy postanowili jednak podtrzymać wydany przez wschodnioniemiecki sąd wyrok dożywocia. Erna Petri, choć nie rehabilitowana ani nie ułaskawiona, w końcu wyszła na wolność. Wróciła do domu w 1992 roku z przyczyn zdrowotnych[386]. Według jednej z relacji przyczyniło się do tego Stille Hilfe (Cicha Pomoc), podziemna organizacja SS, skutecznie apelując do sądu rejonowego w Stollbergu, gdzie mieściło się więzienie. Stille Hilfe być może opłaciło mieszkanie Petri po jej zwolnieniu, a niewykluczone, że także załatwiło jej zaproszenie do Bawarii, gdzie odpoczywała wśród gór i jezior z Gudrun Burwitz, córką Heinricha Himmlera i czołową członkinią Stille Hilfe. Erna zmarła w lipcu 2000 roku, kilka miesięcy po swoich osiemdziesiątych urodzinach. Na pogrzeb przybyło dwieście osób – wszyscy ze wsi i liczni przyjezdni, których rodzina nie znała. Wiele osób

anonimowo przysłało kwiaty i kondolencje. Gdyby Petri mieszkała w Niemczech Zachodnich, gdzie stosunkowo rzadko skazywano nazistowskich zbrodniarzy wojennych, prawdopodobnie nie stanęłaby przed sądem, a gdyby nawet była sądzona, wątpliwe, by otrzymała wyrok dożywocia[387]. Zapewne włączyłaby się znów w życie społeczeństwa, niezauważona, zwykła Hausfrau. Szczegółowe wyznanie jej zbrodni dokonanych w Polsce nie zostałoby udokumentowane. Nie pozostałby żaden ślad ani po występkach Petri, ani po jej ofiarach. We wnioskach wysyłanych do sądu Erna obwiniała męża za swoje wojenne okrucieństwo. To prawda, że dzięki małżeństwu zwykła niemiecka wiejska dziewczyna awansowała na panią majątku Grzęda, ale Horst nie stanowił jedynej przyczyny, dla której Erna została morderczynią. Wyjaśnienie powodów działań o charakterze ludobójczym w przypadku kobiet jest równie trudne jak próba wskazania pobudek męskich odpowiedników, a biorąc pod uwagę ówczesne i obecne tendencyjne podejście do ról płci – bardziej skomplikowane. Obrazy Goebbelsowskiej propagandy wciąż odbijają się echem i zniekształcają przekaz[388]. Nazistowskie filmy przedstawiały niemieckie kobiety jako histeryczne zwolenniczki reżymu, napędzane nieracjonalnymi emocjami, a nie indywidualnymi ambicjami. Tego rodzaju portrety dzikiego fanatyzmu zniekształcają prawdę o politycznych przekonaniach i „właściwym” zachowaniu się większości niemieckich kobiet. Znana uwaga Goebbelsa brzmi: „mężczyźni organizują życie, kobiety ich wspierają i wcielają w życie ich decyzje”[389]. Trzecia Rzesza była dyktaturą współuczestniczącą, do której funkcjonowania kobiety w pełni się przyczyniały, a naszego sposobu pomiaru tego wkładu nie należy definiować wyłącznie w kategoriach „męskiego świata” urzędów politycznych i pozycji społecznej. Zrozumienie roli i postępków kobiet, reprezentantek zbrodniczego reżymu, należy raczej rozpocząć od stwierdzenia, kim były, co robiły i czy zostały ze swoich czynów rozliczone. Choć masowi mordercy kłamali w sprawie swojej przeszłości, ich historie mają dla nas wartość poznawczą[390]. Mąż Erny Petri napisał w ostatnim liście do żony i rodziny w przeddzień egzekucji, że padł ofiarą wschodnioniemieckiego systemu, który go zdradził – jego, uczciwego, ciężko pracującego rolnika socjalistę. Erna Petri z kolei twierdziła, że stała się ofiarą nazistowskiej propagandy i działała pod presją otaczających mężczyzn, w tym męża. Pielęgniarki prowadzące „eutanazję” przedstawiały siebie jako rzetelne pracownice służb medycznych, które stosowały się do poleceń lekarzy, wypełniały obowiązki, a na koniec cierpiały za to, że z oddaniem wykonywały swoją pracę. Te wyjaśnienia przypominają pisane do sądów przez żony nazistowskich przestępców niezliczone wnioski zawierające opisy borykania się z życiem w charakterze samotnych matek, ofiar sprawiedliwości zwycięzców lub zemsty Żydów. Nie należy przy tym lekceważyć

trwałego działania antysemityzmu. Według badań prowadzonych przez historyczkę Katrin Himmler [391] część sprawczyń i ich potomkowie, którzy oburzali się na wścibskich prokuratorów i sprawiedliwość zwycięzców, postrzegali „nowego wroga jako starego wroga: światowe żydostwo”. Mówiące o wiktymizacji niemieckie opowieści z I wojny światowej, które dały początek ruchowi narodowosocjalistycznemu i antysemityzmowi Zagłady, powróciły w powojennych liniach obrony sprawców obojga płci. Omawiane tu biografie kobiet oparto głównie na powojennych śledztwach i procesach. Niemniej jednak po wojnie wymiar sprawiedliwości ścigał bardzo mało kobiet, a jeszcze mniej oskarżył i skazał. Zeznań świadków, którzy przeżyli – często jedynych dostępnych dowodów – nie uważano za przekonujące, a wiele oskarżonych kobiet, zwłaszcza takich, które wyglądały na poczciwe matrony, uznano za niezdolne do popełnienia tak brutalnych czynów. Wygląd fizyczny i stereotypowe postrzeganie płci podzielane przez większość mężczyzn – śledczych i sędziów – zazwyczaj działały na korzyść sprawczyń, których działania w niektórych przypadkach były tak samo zbrodnicze jak męskich odpowiedników. Nie traktowano poważnie faktu, że tysiące kobiet pracowało w takich organizacjach jak SS, którą uznano za organizację zbrodniczą. Ogromna ilość łupów, które Niemki na Wschodzie albo same zgromadziły podczas pobytu, albo otrzymały od swoich mężów – jak złoty naszyjnik Gertrude Segel – także nie stała się przedmiotem dochodzenia, i to mimo że do niemieckich domostw, głównego królestwa kobiet, trafiła masa osobistej własności prześladowanych i zamordowanych Żydów, Polaków i Ukraińców[392]. Co więcej, te stosunkowo nieliczne kobiety sądzone po wojnie przedstawiano w prasie w sensacyjny sposób, odmalowywano jako bestie, sadystki i uwodzicielki[393]. Znaczna część doniesień prasowych utrwalała pornograficzne wizerunki nazistek przedstawiające ich brutalność w zniekształcony sposób jako formę seksualnej dewiacji. Jak zauważyła historyczka Claudia Koonz, żyjemy w kulturze, która „prezentuje nazizm w sposób sensacyjny, lokując zło w przeerotyzowanych kobietach”[394]. Wielość ról i zawodów oraz zakres czynów niemieckich zbrodniarek umknęły wówczas osądowi. Górę wzięły generalizacje o przyrodzonej niewinności kobiet. Policja kryminalna i prokuratura miały konkretne cele: ustalić fakt zbrodni, zidentyfikować i ująć sprawców, zgromadzić zeznania i dowody, postawić w stan oskarżenia i uzyskać wyrok skazujący, aby za kratami znalazły się osoby, które złamały prawo i stały się zagrożeniem dla społeczeństwa. Cała powojenna historia sprawczyń miała charakter tyleż polityczny, ile sądowniczy. Kontekst, w jakim prowadzono śledztwa – tużpowojenna Austria, Niemcy Wschodnie w latach sześćdziesiątych czy Niemcy Zachodnie w latach siedemdziesiątych – miał wielkie znaczenie i mógł zadecydować, w czyjej sprawie podejmowano dochodzenie, jakie

zeznania i dowody dawało się zgromadzić i uznać za wiarygodne, jakiego rodzaju zbrodnie można było ścigać i czy sędziowie wydawali łagodne, czy surowe wyroki. Niemieckie kobiety wpadły w tę splątaną sieć międzynarodowej i krajowej sprawiedliwości. Co się z nimi stało? Krótka odpowiedź brzmi: większości morderstwo uszło bezkarnie. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

Epilog

Przeczytawszy tysiące stron dokumentów, akt sądowych i zeznań dotyczących czasów wojny, postanowiłam odwiedzić scenę wojennych zbrodni. Archiwalne akta procesu Erny Petri zawierały szkice i fotografie z majątku Grzęda koło Lwowa. Podano nazwiska i adresy polskich i ukraińskich chłopów, którzy składali zeznania na temat zbrodni Petrich. Skopiowałam te materiały, bo uznałam, że mogą się przydać. Nie była to moja pierwsza wyprawa na Wschód. Wiele lat wcześniej podróżowałam po tej części Ukrainy, gdzie znajdował się dom Petrich, i spędziłam jakiś czas we Lwowie, nie patrzyłam jednak na krajobraz z myślą o Zagładzie. W tamtym czasie miasto i okoliczne wsie wciąż wyglądały jak architektoniczny zlepek minionych epok – ponure sowieckie socrealistyczne gmachy, rozpadające się żydowskie synagogi i cmentarze, przebłyski austro-węgierskich findesieclowych ornamentów, solidne dawne polskie budowle. Gdy jednak wróciłam szukać śladów Zagłady, nowe billboardy w żółtym i niebieskim kolorze głosiły istnienie żywiołowego narodu ukraińskiego. Wtedy ukraińskie babuleńki o opalonych, pobrużdżonych twarzach, w chustkach na głowach, siedziały przy drodze z plastikowymi wiadrami pełnymi jabłek na sprzedaż – a teraz niektóre z kobiet rozmawiały przez telefony komórkowe. Nie byłam pewna, co znajdę w Grzędzie. Nie wiedziałam, czy to miejsce wciąż istnieje ani co zrobię, gdy już tam dotrę. Przekonałam dwóch kolegów, by pojechali ze mną; jeden mówi płynnie po ukraińsku, drugi po polsku. Odszukaliśmy nazwę na mapie – nieco na północ od Lwowa. Droga naszego samochodu biegła równolegle do tych samych torów kolejowych, którymi setki tysięcy polskich i ukraińskich Żydów wieziono do komór gazowych w Bełżcu i Sobiborze. Skręciliśmy w tę samą drogę, którą jechała Erna Petri tamtego pamiętnego dnia, gdy dostrzegła żydowskich chłopców, uciekinierów z bydlęcego wagonu. Wjechaliśmy na długi podjazd prowadzący do dworu, który z pięknego domu zmienił się w ruinę zarośniętą chaszczami. Z ganku zostały dwa filary, chwiejnie oparte na pustakach, podtrzymujące zapadnięty pośrodku balkon. Jeśli wziąć pod uwagę historię tego miejsca, wyglądało ono na nawiedzone, ale dla biednych starszych Ukraińców, którzy tam teraz mieszkali, było domem. Złocone żeliwne balustrady na tarasie, na którym państwo Petri serwowali gościom kawę i ciasto, zardzewiały i kruszyły się jak stare kości. Suszyło się tam pranie. Na nasz widok – obcych w miejskich ubraniach, z aparatami fotograficznymi – od razu pojawiły się mieszkające w Grzędzie kobiety. Stalin dokończył rozpoczętą przez Hitlera inżynierię demograficzną, a te kobiety

były tego świadectwem. Polską ludność wysiedlono z regionu, przesiedlono tam natomiast Ukraińców z Polski. Chroniczne braki lokalowe w Związku Radzieckim przekształciły zabytkowe dwory, takie jak ten, w domy zamieszkane przez liczne rodziny. Chłopi, z którymi rozmawialiśmy, nic nie wiedzieli, co się tu działo podczas wojny. Paradoksalnie, sowiecka powojenna wymiana ludności osiągnęła to, czego pragnęli hitlerowscy kaci: przemieszczenie miejscowej pamięci[395]. Przeszliśmy kilkaset metrów, w miejsce, gdzie według akt sądowych Petri zamordowała sześciu chłopców. Był to pas lasu wzdłuż parowu dzielącego dwa pola. Na moment skupiłam się na scenie przede mną, malowniczej i pełnej spokoju. Rolnicy pracowali na polach, orząc pługami zaprzęgniętymi w konie. Chłodny, barwny wrześniowy zachód słońca rozjaśniał wzgórza i odbijał się od kilku niedawno odnowionych kościelnych wież. Uprawiano każdy hektar, poza dwoma zachwaszczonymi obszarami: zarośniętym nieprzebytą masą kolczastych krzewów cmentarzem i zalesionym parowem, który przyjechaliśmy zobaczyć. Dało się zejść w głąb parowu, ale nie była to zachęcająca perspektywa. Przechodnie wrzucali tam śmieci – plastikowe torby, szmaty, butelki po wódce. A może zostały one naniesione tu przez deszcze. Wiedziałam, że to niejedyne miejsce na Ukrainie, gdzie masowe groby z czasów Zagłady, kości, a czasem też przedmioty należące do żydowskich ofiar leżą kilka metrów pod powierzchnią zarośniętą chwastami, pokrytą butelkami i innymi śmieciami. Stałam tam, medytowałam, modliłam się i myślałam o tym, co się tam wydarzyło i co mogłyby w życiu osiągnąć te przerażone żydowskie dzieci, które zaczęły szlochać, gdy Erna Petri wyciągnęła pistolet. Najwyraźniej stałam tam zbyt długo. Przyczepił się do mnie ukraiński chłop w wełnianej czapce, flanelowej koszuli, wytartej marynarce i połatanych spodniach. Trzeba było jechać. Książka ta mówi między innymi o tym, że nie potrafimy się rozliczyć z przeszłością, aczkolwiek stanowi ona nie tyle rekonstrukcję historyczną czy moralitet, ile raczej dowód na istnienie problemu, który powraca i za który wszyscy jesteśmy odpowiedzialni. Jakie białe plamy i tabu trwają w naszej opowieści o wydarzeniach, osobistych relacjach, wspomnieniach i narodowych dziejach? Dlaczego ta historia wciąż nas prześladuje, po kilku pokoleniach, odległa o wiele kilometrów, w takich miejscach jak Grzęda? Nauczycielka Ingelene Ivens próbowała sama rozliczyć się z przeszłością. Na początku lat siedemdziesiątych wróciła do szkoły pod Poznaniem. Ciekawa, zatroskana i pełna nostalgii, chciała wiedzieć, co się tam działo po jej pospiesznym wyjeździe w 1943 roku. Często myślała o swoich uczniach i przeglądała ich zdjęcia; na jednym dzieci wspinały się na rosnącą na boisku jabłoń. Byli to volksdeutsche z Ukrainy i Rumunii, z których miała uczynić „cywilizowanych Aryjczyków”. Podczas tej podróży w przeszłość Ingelene dowiedziała się, że w styczniu 1945 roku żołnierze Armii Czerwonej, być może wspomagani przez miejscowych

Polaków, zgromadzili dzieci i tych Niemców, którzy jeszcze pozostali, i w brutalnym akcie odwetu zabili wszystkich na szkolnym podwórzu. Ingelene pogrążyła się w żałobie ze względu na dzieci; musiała się też uporać z własną rolą poprzedzającą to tragiczne wydarzenie. Napisała i wydała wspomnienia z czasów spędzonych na Wschodzie, zdecydowała się jednak pominąć część swojej historii, na przykład wizytę w żydowskim obozie pracy. Jakie inne opowieści zostały pominięte? Sekretarki i żony, które zostały zbrodniarkami, takie jak Johanna Altvater we Włodzimierzu Wołyńskim i Josefine Block w Drohobyczu, nie mogły być zjawiskiem tak rzadkim, jak chcielibyśmy wierzyć. Najczęściej brakuje informacji, kto dopuszczał się okrucieństw w gettach i prowadził masowe rozstrzeliwania na okupowanym przez hitlerowców Wschodzie. Niemcy ukrywali lub niszczyli te dane, natomiast świadkowie i ocalali rzadko potrafili wymienić nazwiska prześladowców. Łowca nazistów Szymon Wiesenthal przez kilkadziesiąt lat podążał setkami różnych tropów, o czym świadczy jego prywatna korespondencja przechowywana w Centrum Dokumentacji Szymona Wiesenthala. W latach sześćdziesiątych informator poprosił Wiesenthala o dochodzenie w sprawie pewnego małżeństwa w Polsce – niemieckiego żandarma Franza Bauera i jego żony[396]. Ci dwoje wraz ze swoim owczarkiem niemieckim terroryzowali mieszkańców Międzyrzeca Podlaskiego. Świadek stwierdził, że żona Bauera osobiście uczestniczyła w rozstrzeliwaniu radzieckich jeńców wojennych. Jej postępowanie było stałym tematem rozmów miejscowej ludności. Wiesenthalowi udało się stwierdzić, że Franz Bauer zmarł w 1958 roku, ale jego żony nie potrafił odnaleźć. Być może wyszła ponownie za mąż i zmieniła nazwisko. Żona komendanta obozu w Jaktorowie koło Lwowa także była znana ze swojego psa. Kazała mu atakować żydowskie dzieci pracujące w obozowym ogrodzie. Owczarek niemiecki rozdzierał je na strzępy. Rozmawiałam z ocalałą, która jako młoda dziewczyna musiała zbierać fragmenty ciał ofiar żony komendanta i jej psa[397]. Nawet jeśli żyli naoczni świadkowie, podejrzanych po wojnie często nie sposób było odnaleźć. Same zeznania świadków nie stanowiły wystarczającego dowodu pozwalającego rozpocząć śledztwo – szczególnie w przypadku tych podejrzanych kobiet, które formalnie nie piastowały żadnych stanowisk. Biorąc pod uwagę, że w takich miejscach jak Ukraina wojnę przeżyło mniej niż dwa procent miejscowej ludności żydowskiej, istnienie jakichkolwiek świadectw wymieniających nazwiska niemieckich oprawców, mężczyzn czy kobiet, jest samo w sobie zdumiewające. Powtarzam, że żadna z kobiet przedstawionych w tej książce nie musiała zabijać. Odmowa zabijania Żydów nie pociągała za sobą kary. Reżym nie miał jednak litości dla osób, które postanowiły pomóc ofiarom[398]. Kobietom, niezależnie od wieku i zawodu, nie oszczędzano terroru specjalnych nazistowskich sądów. Pewna Niemka, żona leśniczego w pobliżu Lwowa, pomagała żydowskim uciekinierom,

którzy uszli z życiem przed ostatnimi wywózkami z likwidowanych gett do komór gazowych na jesieni 1943 roku. Za swoją odwagę została skazana na śmierć[399]. Sędzia powiedział w uzasadnieniu wyroku, że oskarżona odebrała w domu odpowiednie antysemickie wychowanie i jako członkini niemieckiej społeczności w okupowanej Polsce, gdzie polityka wobec Żydów była „codziennym tematem rozmów”, powinna wiedzieć, że sabotaż jest zabroniony. W ostatnich miesiącach wojny kierownictwo Ministerstwa Sprawiedliwości Rzeszy, dowództwo sił zbrojnych, SS i policji wydały rozkaz, zgodnie z którym każdy, kto sabotuje wysiłek wojenny, zostanie zastrzelony na miejscu[400]. W samej Trzeciej Rzeszy stracono około dziesięciu tysięcy Niemców. Co najmniej piętnaście tysięcy niemieckich żołnierzy uznano za dezerterów i rozstrzelano. Niemiecki biznesmen, wcielony na początku 1945 roku do gdańskiego Volkssturmu, obserwował mrożące krew w żyłach skutki takich pospiesznych sądów wojennych: „Ulice Gdańska były wyludnione. Choć władze nieustannie wydawały dekrety, że nikomu nie wolno opuścić miejsca pracy, uciekli wszyscy, kto tylko mógł. Tam, gdzie przy Bramie Oliwskiej zaczyna się bulwar, wisieli niemieccy żołnierze uznani za dezerterów – w sumie sześcioro, wśród nich młoda pielęgniarka”[401]. Nie znamy nazwiska, nie mówiąc już o życiorysie, tej młodej pielęgniarki. Trudno jest dotrzeć do opowieści o niemieckich kobietach, które miały moralną odwagę, by wystąpić przeciwko władzom. Przypadków tych, które zostały uznane przez nazistów za przestępczynie, a przez wielu Niemców za zdrajczynie, nie zbadano po wojnie. Po powrocie do Monachium z wyprawy do dawnej posiadłości Petrich pod Lwowem zdałam sobie sprawę, że ta podróż nie stanowiła podsumowania całej historii. Dowiedziałam się, że właśnie zmarła Maria Seidenberger, jedna z osób, z którymi przeprowadzałam w Niemczech wywiady[402]. Pani Seidenberger nie była ani wspólniczką zbrodni, ani zbrodniarką w narodowosocjalistycznej machinie destrukcji. W epoce Trzeciej Rzeszy wraz z rodziną mieszkała w domu stojącym na obrzeżu obozu koncentracyjnego w Dachau. Gdy razem z matką stała przy kuchennym oknie, widziała wprowadzanych do obozu więźniów i słyszała strzały. Na strzelnicy niedaleko podwórza Seidenbergerów, poza ogrodzeniem obozu, rozstrzelano około czterech i pół tysiąca radzieckich jeńców wojennych. Maria pomagała więźniom obozu, służąc jako ich łącznik ze światem zewnętrznym, wysyłając ich listy do bliskich, ukrywając ich osobiste rzeczy w ulach należących do jej rodziny i podrzucając im jedzenie. W 2005 roku, sześćdziesiąt lat po zakończeniu wojny, miasto Dachau odznaczyło Marię Seidenberger medalem za odwagę. To oficjalne uznanie było ukoronowaniem jej życia, ale nie mogło stanowić zadośćuczynienia za wiele lat przeżytych w samotności. Sąsiedzi, a nawet krewni, którzy podczas wojny nie zachowywali się tak szlachetnie, patrzyli na panią

Seidenberger podejrzliwie. Podobnie jak przedstawione w tej książce historie świadków, wspólniczek i sprawczyń przestępstw, historia Marii Seidenberger dopiero niedawno wyszła na jaw. Nigdy nie dowiemy się wszystkiego o nazizmie, II wojnie światowej i Zagładzie. Żadna historia nie odda tego w pełni, a odkrywane fragmenty nie muszą się składać w przekonującą całość. Niemniej jednak kolaż opowieści i wspomnień, okrucieństwa i odwagi, wciąż przybliżając nas do zrozumienia historii i ludzkości, pozwala nam dostrzec, do czego istoty ludzkie – nie tylko mężczyźni, ale i kobiety – są zdolne i w co potrafią uwierzyć. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

Podziękowania

Nie mogłabym ukończyć tego studium bez hojnego wsparcia ze strony kilku instytucji, fundatorów i kolegów. Deutsche Forschungsgemeinschaft (DFG) przyznało mi grant na napisanie książki o biografiach w tej epoce skrajności. Jestem wdzięczna Fundacji i jej decydentom, którzy zatwierdzili moją aplikację. W czasie spędzonym w Niemczech moje badania wspierał Fakultät für Geschichtsund Kunstwissenschaften na Ludwig-Maximilians-Universität, a w szczególności Petra Thoma i profesorowie Michael Brenner, Michael Geyer, Martin SchulzeWessel, Margit Szollosi-Janze i Andreas Wirsching. Mój pobyt w Monachium wsparli także United States Holocaust Memorial Museum oraz koledzy, którzy przystali na moją propozycję, by gromadzić ustne relacje niemieckich świadków. Kończyłam właśnie książkę, gdy przeniosłam się na Wydział Historii w Claremont McKenna College; moi nowi koledzy dali mi czas i zapewnili wsparcie niezbędne do ostatecznej redakcji i wyszukania fotografii. Badania nad Zagładą wymagają pracy w kilku archiwach w Europie, Ameryce Północnej i w Izraelu. Choć epoka cyfrowa ułatwiła dostęp do źródeł, my, uczeni, wciąż polegamy na pracownikach archiwów i kolegach zajmujących się tą samą tematyką, którzy pomagają nam znaleźć materiały, skopiować je i przeanalizować. Jestem wdzięczna personelowi w Bundesarchiv w Ludwigsburgu: Kirsten Goetze, Tobiasowi Hermannowi i Abdullahowi Toptanci. W United States Holocaust Memorial Museum pomogli mi Vadim Altskan, Michlean Amir, Susan Bachrach, Judy Cohen, Bill Connolly, Michael Gelb, Neal Guthrie, Dieter Kuntz, Jan Lambertz, Steve Luckert, Jacek Nowakowski, Paul Shapiro, Caroline Waddell i Leah Wolfson. Na sprawę Petrich natrafiłam w 2005 roku, gdy uczestniczyłam w warsztatach badawczych prowadzonych przez należące do muzeum Center for Advanced Holocaust Studies na temat karania przestępców w procesach dotyczących zbrodni wojennych. W lecie 2010 znów miałam szczęście, tym razem w Jad Waszem, gdzie uczestniczyłam w letnich warsztatach badawczych na temat przemocy wśród zwykłych ludzi. Inni uczestnicy warsztatów, w tym Rebecca CarterChand, David Cesarani, Wolf Gruner i Alexander Prusin, a także uczeni pracujący w instytucie badawczym i archiwach, w tym Hari Drefus, Bella Guterman, Dan Michman, Elliot Orvieto, Naama Shik, David Silberklang i Dan Uziel, udostępnili mi swoje materiały i podzielili się bezcennymi opiniami. Co więcej, Jad Waszem zorganizowało mi spotkanie z korespondentką „New York Timesa” Isabel Kershner, która napisała artykuł na temat moich badań. Nancy Toff z Oxford University Press uczestniczyła we wczesnych etapach opracowywania tekstu,

a Lisbeth Cohen z Uniwersytetu Harvarda zachęciła mnie do napisania studium, które mogłoby zainteresować większą grupę odbiorców, a także skontaktowała mnie z Geri Thomą. W Paryżu otrzymałam wsparcie ze strony Yahad in Unum; dziękuję księdzu Patrickowi Desbois i jego zespołowi za udostępnienie swoich prac. Crispin Brooks i Ita Gordon z USC Shoah Foundation Visual History Archive wskazali mi istotne materiały, w LA Holocaust Museum zaś Vladimir Melamed pomógł mi zbadać zbiory, mało znaną skarbnicę dla uczonych. Mike Constady z Westmoreland Research Group szybko odpowiadał na moje liczne prośby o materiały z U.S. National Archives and Records Administration. Doktor Walter Rummel w Speyer Archive pomógł mi dotrzeć do rzadkich fotografii. Kilkoro kolegów i koleżanek udostępniło mi swoje badania i poświęciło czas, by wysłać mi materiały i zasugerować, gdzie powinnam szukać. Należą do nich: Andrej Angrick, Omer Bartov, Waitman Beorn, Ray Brandon, Martin Dean, Robert Ehrenreich, Christian Gerlach, Stephen Lehnstaedt, Jürgen Matthäus, Jared McBride, Marie Moutier, Dieter Pohl i Eric Steinhart. Wiele skorzystałam z dyskusji z następującymi osobami: Kimberly Allar, Betsy Anthony, Tracy Brown, Joyce Chernick, Marion Deshmukh, Deborah Dwork, Mary Fulbrook, Alexandra Garbarini, Ann Hajkova, Susannah Heschel, Marion Kaplan, Jeffrey Koerber, Deborah Lipstadt, Dalia Ofer, Katrin Paehler, John Roth, Corrine Unger i James Waller. Timothy Snyder wprowadził termin „skrwawione ziemie” w znakomitej książce o hitlerowskim Wschodzie. Pomocni byli także uczestnicy seminarium Soros ReSet w Kijowie i Odessie: Anna Bażenowa, Olena Bettlie, Aleksiej Bratoczkin, Oksana Dudko, Diana Dumitru, Anastias Felcher, John-Paul Himka, Gieorgij Kasjanow, Aleksandr Marinczenko, Aleksiej Miller, Oleksandr Nadtoka, Irina Skłokina, Octavian Tacu i Oksana Wynnyk. Miałam okazję przedstawić swoje badania na University of North Carolina, gdzie Christopher Browning, Karen Hagemann, Claudia Koonz, Michale Meng, Karl Schleunes oraz Gerhard i Janet Weinbergowie gościli mnie życzliwie i podsuwali cenne sugestie. Nie byłoby tej książki, gdyby nie poparcie ze strony mojej agentki Geri Thomy z Writers House. Doradzała mi, jak przygotować konspekt, i dopilnowała, by trafił on we właściwe ręce w Houghton Mifflin Harcourt. Zaszczytem i przyjemnością była współpraca z Deanne Urmy, znakomitą wydawczynią i wspaniałą osobą, która pilnie i uważnie popychała tekst naprzód. Entuzjazm Debbie Engel i jej oddanie tym badaniom zapewniły, że książka dotrze do czytelników w innych krajach. Katya Rice starannie opracowała maszynopis. Historycy Richard Breitman i Atina Grossmann przeczytali ostateczną wersję, wyłapując błędy i problemy, które mogli wykryć jedynie specjaliści. Ich erudycja mnie inspiruje; wdzięczna im jestem za naukę i niestrudzoną pomoc. Przede wszystkim zaś jestem wdzięczna mojej rodzinie i przyjaciołom, którzy cierpliwie i nie z własnego wyboru żyli z moimi badaniami. Książka zadedykowana

jest moim babciom, mamie i siostrom, pragnę jednak także podziękować memu ojcu Jamesowi Lowerowi, bratu Joshui Lowerowi, mężowi Christofowi Mauchowi, moim synom Ianowi Maxwellowi Mauchowi i Alexandrowi Morganowi Mauchowi oraz moim pozostałym siostrom: Millie Gonzalez, Sally George, Susan Hercher, Sylvii Szeker i Valerie Henry. Niektóre kobiety mogłam przedstawić w tej książce dzięki temu, że one same lub ich rodziny odpowiedziały na moje pytania i życzliwie otwarły przede mną swoje domy. Rodzina Petrich, rodzina Schücking--Homeyerów, Ingelene Ivens Rodewald, Renate Summ Sarkar i nieżyjąca już Maria Seidenberger powierzyły mi swoje historie. Starałam się w miarę możliwości przekazać relacje tych osób ze zrozumieniem, jakiego oczekiwały, oraz z uczciwością i współczuciem, na jakie zasługują ofiary Zagłady. Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

Spis ilustracji

[1] Członkinie Bund Deutscher Mädel (Związku Niemieckich Dziewcząt) podczas ćwiczeń strzeleckich w ramach szkolenia paramilitarnego, 1936 / bpk, Berlin / Art Resource, Nowy Jork [2] Wiec NSDAP w Berlinie, 1935. Napisy na transparentach głoszą: „Żydzi to nasze nieszczęście” oraz „Kobiety i dziewczęta, Żydzi są waszą zgubą” / za zgodą United States Holocaust Memorial Museum Photo Archive [3] Uroczystość zaprzysiężenia pielęgniarek Czerwonego Krzyża w Berlinie / Kurt Friedrich, za zgodą Archiwum Niemieckiego Czerwonego Krzyża [4] Erika Ohr, 1941 / za zgodą Renate Sarkar i Erika Summ [5] Annette Schücking w uniformie pielęgniarki, lato 1941 / za zgodą Annette Schücking-Homeyer i Julie Paulus [6] Liselotte Meier, około 1941 / za zgodą Landesarchiv, Speyer Collection [7] Gertrude Segel, około 1941 / za zgodą U.S. National Archives and Records Administration [8] Zdjęcia Very Stähli w złożonym w SS podaniu o zezwolenie na małżeństwo, 1942 / za zgodą U.S. National Archives and Records Administration [9] Zdjęcia Liesel Riedel w złożonym w SS podaniu o zezwolenie na małżeństwo, 1935 / za zgodą U.S. National Archives and Records Administration [10] Erna Petri w Turyngii, koniec lat 30. / za zgodą Bundesarchiv, Berlin [11] Okładka broszury werbunkowej dla doradców do spraw osiedleń w Polsce: „Niemiecka kobieto! Niemiecka dziewczyno! Wschód cię potrzebuje!” / za zgodą Bundesarchiv, Berlin [12] Pielęgniarki żegnające żołnierzy na dworcu / za zgodą Archiwum Niemieckiego Czerwonego Krzyża [13] Niemieccy cywile i funkcjonariusze przyglądają się powieszonym skazańcom, Mińsk, 1942 lub 1943 / za zgodą Bundesarchiv, Berlin [14] Ośrodek dla żołnierzy w Nowogrodzie Wołyńskim, prywatna fotografia Annette Schücking / za zgodą Annette Schücking-Homeyer i Julie Paulus [15] Żydzi zmuszeni do wędrówki przez Lidę na miejsce kaźni, marzec 1942. Niemieccy strażnicy – wśród nich kobieta – prawdopodobnie wybierają robotników i odbierają Żydom ich majątek / za zgodą Landesarchiv, Speyer Collection [16] „Frau Apfelbaum” ze strzelbą w lasach koło Lidy / za zgodą Landesarchiv, Speyer Collection [17] Vera i Julius Wohlaufowie na przyjęciu, lato 1942, Polska / za zgodą Staatsarchiv, Hamburg [18] Erna Petri w majątku Grzęda, z synem na polach (zdjęcie górne) i w powozie przed dworem (zdjęcie dolne) / za zgodą Bundesarchiv, Berlin [19] Aresztowane Niemki w Kassel, Niemcy / za zgodą Jad Waszem [20] Komisarz Hanweg (z karabinem) i niezidentyfikowana kobieta zmuszają młodego Żyda do wyjścia z kryjówki / za zgodą Landesarchiv, Speyer Collection [21] Johanna Altvater Zelle w albumie używanym przez izraelskie służby śledcze do identyfikacji / za zgodą Jad Waszem [22] Zdjęcie policyjne Erny Petri / za zgodą Bundesarchiv, Berlin MAPA [23] Statystyka Żydów zabitych w 1941 roku przez Einsatzgruppe A, mapa ozdobiona trumnami / United States Holocaust Memorial Museum, za zgodą Thomasa Wartenberga

Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

Przypisy

Wstęp [1] Mianem „strefy osiedlenia” (ros. czierta osiedłosti) określały władze carskie ten obszar Rosji, na którym w latach 1791–1917 mogła zamieszkiwać ludność żydowska. Obejmował on tereny dawnej Rzeczypospolitej zagarnięte w czasie rozbiorów oraz obszary południowej i wschodniej Ukrainy wraz z Krymem. Ograniczenia w osadnictwie Żydów w Rosji zniesiono po obaleniu caratu w 1917 roku (przyp. red.). [2] Elisabeth H., Neustadt, 11 sierpnia 1977, BAL, 76-K 41676-Koe. [3] Theresa Wobbe (red.), Nach Osten. Verdeckte Spuren nationalsozialistischer Verbrechen, Verlag Neue Kritik, 1992; Gudrun Schwarz, Eine Frau an seiner Seite. Ehefrauen in der „SS-Sippengemeinschaft”, Hamburger Edition, 1997; Elizabeth Harvey, Women and the Nazi East. Agents and Witnesses of Germanization, Yale University Press, 2003; Susannah Heschel, Does Atrocity Have a Gender? Feminist Interpretations of Women in the SS, w: Jeffrey Diefendorf (red.), Lessons and Legacies, t. 6, New Currents in Holocaust Research, Northwestern University Press, 2004, s. 300–321. [4] Christa Schroeder, Byłam sekretarką Adolfa Hitlera, przeł. Magdalena Podwysocka, Warszawa: Bellona, 1999, s. 124. [5] Lora Wildenthal, German Women for Empire, 1884–1945, Duke University Press, 2001. Pokrewną historię sprzed czasów nazizmu omówiono także w: Katharina Walgenbach, Die weisse Frau als Trägerin deutscher Kultur. Koloniale Diskurse über Geschlecht, „Rasse” und Klasse im Kaiserreich, Campus Verlag, 2005. Na temat włączenia kobiet z arystokracji do przedsięwzięć Rzeszy zob. biografię Hildegard von Rheden, naczelniczki departamentu pracy ideologicznej w Głównym Urzędzie Rzeszy do spraw Żywności i Rolnictwa, aktywnej także w Niemieckim Czerwonym Krzyżu, oraz spotkanie von Rheden z Himmlerem, 17 czerwca 1941, jako Landesbauerführerin, w: Peter Witte i in. (red.), Der Dienstkalender Heinrich Himmlers 1941/42, Christians Verlag, 1999. [6] Rosemarie Killius (red.), Frauen für die Front. Gespräche mit Wehrmachtshelferinnen, Militzke Verlag, 2003, s. 69–70; Franka Maubach, Expansionen weiblicher Hilfe. Zur Erfahrungsgeschichte von Frauen im Kriegdienst, w: Sybille Steinbacher (red.), Volksgenossinnen. Frauen in der NS-Volksgemeinschaft, Wallstein Verlag, 2007, s. 93–94. Kobiety wysyłano do szkoły policyjnej w Erfurcie, a na początku 1945 jej absolwentkom wolno było studiować w szkole SS w Alzacji. Zob. Gudrun Schwarz, Verdrängte Täterinnen. Frauen im Apparat der SS, 1939–1945, w: Theresa Wobbe (red.), Nach Osten. Verdeckte Spuren nationalsozialistischer Verbrechen, Verlag Neue Kritik, 1992, s. 210. [7] Kucharka z Lidy, etniczna Niemka, złożyła szczególnie wymowne zeznania. Jej zadaniem było gotowanie dla miejscowych policjantów. Pewnego dnia niemiecki kapitan żandarmerii polecił kucharce szybko przygotować posiłek dla stu osób, które następnego dnia miały przyjechać do miasta na akcję specjalną. Nakarmiła wszystkich wcześnie rano, a następnie grupa oddaliła się jeszcze w ciemnościach. Po kilku godzinach rozpoczęła się strzelanina. Członkowie plutonów egzekucyjnych, których kobieta opisała jako niemieckich oficerów SS i litewskie siły pomocnicze w szarozielonych mundurach, pracowali na zmianę i od czasu do czasu przychodzili na posiłki. Trwało to do północy i jeszcze następnego dnia. Miejscowi pomocnicy opowiedzieli kucharce o przerażających szczegółach miejsca kaźni, w tym o rzucaniu w powietrze niemowląt i zakopywaniu żywcem tych, które jeszcze żyły. Pamiętała pobicie żydowskiej kobiety na ulicy przed posterunkiem żandarmerii i innych Żydów, którzy przedtem pracowali w biurze, a potem byli ścigani przez esesmanów i ich pomocników. Maria Koschinska Sprenger, 20 kwietnia 1966, BAL, 162/3446. [8] Scholtz-Klink stała na czele Narodowosocjalistycznego Związku Kobiet i licznych innych organizacji. Jako „kobieta z Volk” wzywała do rozpoczęcia nowej – antyfeministycznej epoki kobiecości. Urodziła jedenaścioro dzieci i trzykrotnie wychodziła za mąż. Nawoływała do życia w czystości, oszczędności i dyscyplinie, sama jednak prowadziła życie rozwiązłe i niewierne. Według Claudii Koonz, która badała życie Scholtz-Klink i przeprowadziła z nią wywiad, osoba ta była ambitna, ale słaba. Zob. Koonz, Mothers in the Fatherland. Women, the Family, and Nazi Politics, St. Martin’s Press, 1988, s. 6. Zob. także autopromocyjną relację Scholtz-

-Klink, Die Frau im Dritten Reich, Grabert, 1978. [9] Rozmyślnie używam wyrażenia „pola śmierci”. Choć terror Czerwonych Khmerów to okres znacznie późniejszy – trzydzieści lat po II wojnie światowej – ten przypadek ludobójstwa zwrócił uwagę opinii publicznej na historycznie powszechniejsze, nieprzemysłowe metody masowych morderstw oraz rolę kobiet Khmerów jako rewolucjonistek i zabójczyń. Zob. Ben Kiernan, The Pol Pot Regime. Race, Power, and Genocide in Cambodia under the Khmer Rouge, 1975–1979, 3rd ed., Yale University Press, 2008. Jako przykład poglądu, według którego te dwa ludobójstwa całkowicie się różniły, ponieważ w przypadku niemieckim mamy do czynienia tylko z kilkoma tysiącami strażniczek obozowych, a w szeregach Czerwonych Khmerów kobiety uczestniczyły powszechnie, zob. Roger W. Smith, Perpetrators, w: Encyclopedia of Genocide and Crimes against Humanity, Macmillan, 2004. [10] Ursula Mahlendorf, The Shame of Survival. Working through a Nazi Childhood, Penn State University Press, 2009. [11] O ogromnej skali kradzieży przez kobiety zob. raport (Schenk Bericht) Komendanta Policji Bezpieczeństwa i SD w Dystrykcie Galicja, Verhalten der Reichsdeutschen in den besetzten Gebieten, 14 maja 1943. Pełen raport znajduje sie w ITS; w kopii znajdującej się w BAK, R58/1002 brakuje kilku stron. Zob. także Martin Dean, Robbing the Jews. The Confiscation of Jewish Property in the Holocaust, 1933–1945, Cambridge University Press, 2008. [12] Margarete Dörr, „Wer die Zeit nicht miterlebt hat…”. Frauenerfahrungen im Zweiten Weltkrieg und in den Jahren danach, t. 2, Kriegsalltag, Campus Verlag, 1998, s. 109. Opowieści kobiet o ruinach przyczyniły się do tej narracji o wiktymizacji; zob. Antonia Meiners (red.), Wir haben wieder aufgebaut. Frauen der Stunde null erzählen, Sandmann, 2011. [13] Ann Taylor Allen, The Holocaust and the Modernization of Gender. A Historiographical Essay, „Central European History” 1997, 30, s. 349–364 (zob. s. 351). Jedynie powierzchowną analizę kobiet zamieszczono w: Gerhard Paul (red.), Die Täter der Shoah. Fanatische Nationalsozialisten oder ganz normale Deutsche?, Wallstein Verlag, 2002. [14] W: Karen Hagemann, Jean H. Quataert (red.), Gendering Modern German History. Rewriting Historiography, Berghahn, 2007, zob. Karen Hagemann, Military, War, and the Mainstreams. Gendering Modern German Military History, zwłaszcza s. 70–75, i znakomity przegląd literatury sporządzony przez Claudię Koonz, A Tributary and a Mainstream. Gender, Public Memory, and Historiography of Nazi Germany, s. 147–168. [15] Raul Hilberg, Sprawcy, ofiary, świadkowie. Zagłada Żydów 1933–1945, przeł. Jerzy Giebułtowski, Warszawa: Centrum Badań nad Zagłada Żydów; Cyklady, 2007, s. 101. [16] Była jedyną naczelniczką sekcji w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt – RSHA). W maju 1943 w policji kryminalnej (Kriminalpolizei, czyli Kripo) na sześćdziesięciu jeden posterunkach pracowało siedemdziesiąt jeden kobiet – wyższych oficerów. Zob. Michael Wildt, An Uncompromising Generation. The Nazi Leadership of the Reich Security Main Office, University of Wisconsin Press, 2009, s. 177–178, przypis 35 na s. 482. [17] Zob. Henry Greenspan, On Listening to Holocaust Survivors. Recounting and Life History, Praeger, 1998; Christopher Browning, Collected Memories. Holocaust History and Postwar Testimony, University of Wisconsin Press, 2003; Harald Welzer, „Opa war kein Nazi”. Nationalsozialismus und Holocaust im Familiengedächtnis, Fischer Verlag, 2002; oraz Dörr, „Wer die Zeit nicht miterlebt hat…”.

1. Stracone pokolenie niemieckich kobiet [18] Zob. Ernest M. Doblin, Claire Pohly, The Social Composition of the Nazi Leadership, „American Journal of Sociology” 1945, 51, nr 1, s. 42–49; Michael Mann, Were the Perpetrators of Genocide „Ordinary Men” or „Real Nazis”? Results from Fifteen Hundred Biographies, „Holocaust and Genocide Studies” 14 (zima 2000), s. 331–366; oraz Daniel Brown, The Camp Women. The Female Auxiliaries Who Assisted the SS in Running the Nazi Concentration Camp System, Schiffer, 2002, zwłaszcza przedmowa Johna Rotha, s. 6–7. [19] Michael Wildt, An Uncompromising Generation. The Nazi Leadership of the Reich Security Main Office, University of Wisconsin Press, 2009, s. 177–178. [20] W okresie od 1914 do 1964 najwięcej dzieci urodziło się w latach 1920–1922. Liczba urodzeń spadła w okresie I wojny światowej do 14,3 na 1000 osób w 1918, osiągnęła szczyt w 1920 (25,8), by znów spaść z nadejściem kryzysu w 1930 do 17,5. Ten trend demograficzny, choć zauważalny w całej Europie, w Niemczech był szczególnie silny i stał się jednym z powodów działań mających na celu odesłanie kobiet do domu; antykoncepcję i aborcję kontrolowano, wzrósł też społeczny status matek. Zob. Michelle Mouton, From Nurturing the Nation to Purifying the Volk. Weimar and Nazi Family Policy, 1918–1945, Cambridge University Press, 2007, s. 108, 272–282. Największą liczbę zawieranych małżeństw w Niemczech w okresie między 1908 a 1964 odnotowano w latach 1919–1920. Zob. Elizabeth D. Heineman, What Difference Does a Husband Make? Women and Marital Status in Nazi and Postwar Germany, University of California Press, 1999, Appendix A. [21] Na przykład Niemiecko-Narodowa Partia Ludowa (Deutschnationale Volkspartei – DNVP), Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ludowa (Christlich-Demokratische Volkspartei – ChDVP), Niemiecka Partia Ludowa (Deutsche Volkspartei – DVP), Chrześcijańsko-Narodowa Partia Chłopów i Ludu Wiejskiego (Christlich-Nationale Bauern- und Landvolkpartei – CNBL) oraz Bawarska Partia Ludowa (Bayerische Volkspartei – BVP). Zob. Larry Eugene Jones, James Retallack (red.), Elections, Mass Politics and Social Change in Modern Germany, Cambridge University Press, 1992; George L. Mosse, Kryzys ideologii niemieckiej. Rodowód intelektualny Trzeciej Rzeszy, przeł. Tadeusz Evert, Warszawa: Czytelnik, 1972; oraz George L. Mosse, Toward the Final Solution. A History of European Racism, Howard Fertig, 1997. [22] Niemieckie słowo Volk oznacza zarówno „lud”, jak i „naród” (przyp. red.). [23] Ute Frevert, Women in German History. From Bourgeois Emancipation to Sexual Liberation, Berg, 1989. [24] Zob. Nancy R. Reagin, Sweeping the German Nation. Domesticity and National Identity in Germany, 1870–1945, Cambridge University Press, 2006, s. 61–69, 97–101; oraz Renate Bridenthal, Atina Grossmann, Marion Kaplan (red.), When Biology Became Destiny. Women in Weimar and Nazi Germany, Monthly Review Press, 1984, s. xiii. [25] Eva Schöck-Quinteros, Christiane Streubel (red.), „Ihrem Volk verantwortlich”. Frauen der politischen Rechten (1890–1933); Organisationen – Agitationen – Ideologien, Trafo Verlag, 2007. [26] Erna Günther, Wir Frauen im Kampf um Deutschlands Erneuerung, „NS-Frauen--Warte”, 25 lutego 1934, 2, nr 17, s. 507. German Propaganda Archive, http://www.calvin.edu/academic/cas/gpa/fw2-17.htm. [27] Kobiety nie stanowiły większości wyborców Hitlera, nawet w szczytowym momencie popularności partii w 1932. W wyborach prezydenckich w marcu 1932 roku 51,6 procent kobiet głosowało na Hindenburga, a 26,5 procent na Hitlera. W wyborach we wrześniu 1931 roku 3 miliony kobiet głosowało na kandydatów NSDAP, co stanowiło niemal połowę 6,5 milionów głosów oddanych na tę partię. Większość kobiet głosowała na konserwatywne partie narodowe. Zob. Richard Evans, German Women and the Triumph of Hitler, „Journal of Modern History”, March 1976, 48, s. 156–157. Znaczące są tu jednak różnice regionalne, a także religijne – na przykład Partia Centrum (Amalie Lauer) oraz lewica, czyli Socjalistyczna Partia Niemiec i Komunistyczna Partia Niemiec (Clara Zetkin) występowały przeciwko faszyzmowi Hitlera. Do bardziej liberalnych konserwatywnych przywódczyń, które ostrzegały kobiety przed NSDAP, należała prawniczka Elisabeth Schwarzhaupt, autorka Was hat die deutsche Frau vom Nationalsozialismus zu erwarten?, pierwotnie wydanego w 1932 w Berlinie; fragment w: Annette Kuhn, Valentine Rothe, Frauen im deutschen Faschismus, t. 1, Schwann, 1982, s. 80–83. Zob. także Michael Kater, The Nazi Party. A Social Profile of Members and Leaders, Harvard University Press, 1983; Raffael Scheck, Women on the Weimar Right. The Role of Female Politicians in the Deutschnationale Volkspartei, „Journal of Contemporary History” 2001, 36, nr 4, s. 547–560. [28] Historia zaczęła się w 1933 od rozwiązania największej organizacji kobiecej Bund Deutscher Frauenvereine (BDF). W miarę jak nazistowskie fanatyczki przejmowały tradycyjne ugrupowania kobiece i zawody, usuwano

z nich kobiety pochodzenia żydowskiego. Zob. Bridenthal, Grossmann, Kaplan, When Biology Became Destiny, dz. cyt., s. 21–22. [29] Sybil Milton, Women and the Holocaust. The Case of German and German--Jewish Women, w: Bridenthal, Grossmann, Kaplan, When Biology Became Destiny, dz. cyt., s. 298, 300, 305. W niemieckich obozach koncentracyjnych w latach 1933–1939 przebywało około 150 tysięcy komunistek, z czego 30 tysięcy stracono. Więźniarki przeniesiono później do Lichtenburga, a następnie do Ravensbrück. Wśród więźniarek najwcześniejszych obozów w Gotteszell, a potem Lichtenburgu znalazła się komunistka Lina Haag. [30] Wspomnienia Liny Haag wydane w 1947, Eine Hand voll Staub – Widerstand einer Frau 1933 bis 1945, Fischer Verlag, 1995, s. 10, 53. [31] Barbara Distel, In the Shadow of Heroes. Struggle and Survival of Centa Beimler-Herka and Lina Haag, w: Wolfgang Benz, Barbara Distel (red.), Dachau Review. History of Nazi Concentration Camps; Studies, Reports, Documents, t. 1, Berg, 1988, s. 201; zob. także rozmowa autorki z Liną Haag i doktorem Borisem Neusiusem, 9 lutego 2012, Monachium (rozmowa dostępna w USHMMA). [32] Raport na temat personelu obozowego ze stycznia 1945, wymieniający 3508 strażniczek, cytowany przez Karin Orth, The Concentration Camp Personnel, w: Jane Caplan, Nikolaus Wachsmann (red.), Concentration Camps in Nazi Germany. The New Histories, Routledge, 2010, s. 45. Nie jest znana liczba wszystkich kobiet służących w systemie więziennictwa (poza obozami). Sylwetki strażniczek można znaleźć w: Luise Rinser, Gefängnistagebuch (1944–1945), fragmenty cytowane w: Kerrin Gräfin Schwerin (red.), Frauen im Krieg. Briefe, Dokumente, Aufzeichnungen, Nicolai Verlag, 1999, s. 117–124. O Stutthofie, gdzie przebywało 30 tysięcy więźniów, pisała Rita Malcher, Das Konzentrationslager Stutthof, w: Theresa Wobbe (red.), Nach Osten. Verdeckte Spuren nationalsozialistischer Verbrechen, Verlag Neue Kritik, 1992, s. 161–174. Zob. także Elissa Mailänder Koslov, Gewalt im Dienstalltag. Die SS-Aufseherinnen des Konzentrations- und Vernichtungslagers Majdanek, 1942–1944, Hamburg Institute for Social Research, 2009; Brown, The Camp Women, dz. cyt.; oraz Jürgen Matthäus (red.), Approaching an Auschwitz Survivor. Holocaust Testimony and Its Transformations, Oxford University Press, 2009. [33] Zob. Marc Buggeln, Arbeit und Gewalt. Das Aussenlagersystem des KZ Neuengamme, Wallstein Verlag, 2009. W styczniu 1945 w Neuengamme były 322 strażniczki. [34] Policyjną autokontrolę społeczeństwa niemieckiego opisał Robert Gellately, The Gestapo and German Society. Enforcing Racial Policy, 1933–1945, Oxford University Press, 1991. [35] Fragmenty przemówienia w: Benjamin Sax, Dieter Kunz (red.), Inside Hitler’s Germany. A Documentary History of Life in the Third Reich, D. C. Heath, 1992, s. 262–263. [36] Hitler cytowany za: George L. Mosse (red.), Nazi Culture. Intellectual, Cultural, and Social Life in the Third Reich, Grosset & Dunlap, 1966, s. 39. [37] Rosenberg cytowany za: Mosse, Nazi Culture, dz. cyt., s. 40. [38] Zob. Gisela Bock, Ordinary Women in Nazi Germany. Perpetrators, Victims, Followers, and Bystanders, w: Dalia Ofer, Lenore Weitzman (red.), Women in the Holocaust, Yale University Press, 1999. Zob. także wytyczne rasowe dotyczące zapłodnienia, ciąży, porodu i położnictwa w standardowym wówczas podręczniku (wydanym ponownie tuż po wojnie), napisanym przez Frau Dr Johannę Haarer, Die deutsche Mutter und ihr erstes Kind, J. F. Lehmanns Verlag, 1938. Wszystkie kobiety pragnące wyjść za mąż musiały przejść inwazyjne badania lekarskie; były wtedy oceniane pod kątem tak zwanych chorób dziedzicznych, wśród których znajdowały się także prostytucja, skłonność do hazardu i włóczęgostwo. Zob. Richtlinien für die ärztliche Untersuchung der Ehestandsbewerber vom 3.1.1939, cytowane w: Kuhn, Rothe, Frauen im deutschen Faschismus, dz. cyt., t. 1, s. 95; oraz Die geschichtliche Entwicklung der deutschen Schwesternschaften, w: Lehrbuch für Säuglings- und Kinderschwestern, Stuttgart, 1944, s. 11. [39] Bock, Ordinary Women in Nazi Germany, dz. cyt., s. 87. [40] Dagmar Reese, Growing Up Female in Nazi Germany, przeł. William Templer, University of Michigan Press, 2006, s. 148. Zob. także Michael Kater, Hitlerjugend. Dzieci Hitlera, przeł. Olga Knopińska, Warszawa: RM, 2013, s. 99. [41] Alfred Rosenberg, cytowany w: Frevert, Women in German History, dz. cyt., s. 207. Zob. także Matthew S. Seligmann, John Davison, John McDonald, Daily Life in Hitler’s Germany, St. Martin’s Press, 2003, s. 75; Kirsten Heinsohn, Barbara Vogel, Ulrike Weckel (red.), Zwischen Karriere und Verfolgung. Handlungsräume von Frauen im nationalsozialistischen Deutschland, Campus Verlag, 1997, s. 7; Bock, Ordinary Women in Nazi Germany, dz. cyt., s. 93.

[42] Mosse, Nazi Culture, dz. cyt., s. 21; Irene Guenther, Nazi Chic? Fashioning Women in the Third Reich, Berg, 2004, s. 83–85, 92, 106–108. [43] O atrakcyjności „zostania kimś” pisze Ulrike Gaida, Zwischen Pflegen und Töten. Krankenschwestern im Nationalsozialismus, Mabuse Verlag, 2006, s. 7–8. [44] Lisa Pine, Education in Nazi Germany, Berg, 2011, s. 57–58. [45] Jürgen Matthäus, Antisemitic Symbolism in Early Nazi Germany, 1933–1935, „Leo Baeck Institute Yearbook” 2000, 45, s. 183–203. [46] Żydom zakazano uczęszczać do niemieckich szkół publicznych w listopadzie 1938. Henny Adler, wywiad 10481; Susi Podgurski, wywiad 5368; oba w SFA. Dziękuję Danielle Knott za wskazanie źródeł. [47] Marion A. Kaplan, Between Dignity and Despair. Jewish Life in Nazi Germany, Oxford University Press, 1999, s. 108. [48] Richard J. Evans, The Third Reich in Power, Penguin, 2006, s. 584–586; ocena liczby ofiar na s. 590. [49] Alan E. Steinweis, Kristallnacht 1938, Harvard University Press, 2009; Beate Meyer, Hermann Simon, Chana Schütz (red.), Jews in Nazi Berlin. From Kristallnacht to Liberation, University of Chicago Press, 2009; Thomas Kühne, Belonging and Genocide. Hitler’s Community, 1918–1945, Yale University Press, 2010, s. 38– 40. [50] Evans, The Third Reich in Power, dz. cyt., s. 587. [51] Evans, The Third Reich in Power, dz. cyt., s. 378–388. [52] Kaplan, Between Dignity and Despair. Szkolenie wojskowe dziewcząt zob. Reese, Growing Up Female in Nazi Germany, dz. cyt., s. 4. Na temat niemieckiego militaryzmu i „ostatecznego rozwiązania” zob. Isabel V. Hull, Absolute Destruction. Military Culture and Practices of War in Imperial Germany, Cornell University Press, 2005; na temat militaryzmu kobiet w Armii Czerwonej zob. Anna Krylova, Radzieckie kobiety w walce. Historia przemocy na froncie wschodnim, przeł. Kamil Janicki, Zakrzewo: Replika, 2012. Niemieckie kobiety w późniejszych etapach wojny skierowano do działań wojennych z konieczności, ale już wcześniej stały się częścią wojennej kultury i przeszły szkolenie fizyczne. [53] O państwie rasowym i roli kobiet piszą: Michael Burleigh, Wolfgang Wippermann, The Racial State. Germany, 1933–1945, Cambridge University Press, 1991; Evans, The Third Reich in Power, dz. cyt., s. 331, 523. [54] Cytat w: Frevert, Women in German History, dz. cyt., s. 207. Zob. także Christina Thürmer-Rohr, Frauen als Täterinnen und Mittäterinnen im NS-Deutschland, w: Viola Schubert-Lehnhardt, Sylvia Korch (red.), Frauen als Täterinnen und Mittäterinnen im Nationalsozialismus. Gestaltungsspielräume und Handlungsmöglichkeiten, Universität Halle-Wittenberg, 2006, s. 22. [55] Tylko w 1939 liczba małżeństw wzrosła; w latach 1933–1945 liczba urodzeń nie była wiele wyższa niż w latach dwudziestych, a w latach wojny (1940–1945) zdecydowanie spadła. Zob. Jill Stephenson, Women in Nazi Germany, Longman, 2001, s. 24, 31–35; i Frevert, Women in German History, dz. cyt., s. 218–219. [56] Reese cytuje wypowiedź kobiety urodzonej w Minden w 1921, Growing Up Female in Nazi Germany, dz. cyt., s. 126. [57] Poza pracą w gospodarstwie rolnym można było wybrać inne konkretne zatrudnienie w ramach obowiązku pracy dla Rzeszy. W przypadku kobiet zazwyczaj oznaczało to „prace biurowe, pomoc pielęgniarską, opiekę społeczną, transport publiczny [i] zaopatrzenie” (Stephenson, Women in Nazi Germany, dz. cyt., s. 81). Obowiązek pracy dla niezamężnych kobiet rozszerzono w ramach planu czteroletniego, ponieważ jednak kobiety wolały pracować w biurach i handlu, Göring wprowadził obowiązek co najmniej roku pracy w charakterze pomocy domowej i w rolnictwie, gdzie występowały niedobory pracowników. Zob. dekret Göringa z 15 lutego 1938 oraz Elisabeth Sedlmayr, Frauenberufe der Gegenwart und ihre Verflechtung in den Volkskörper, Munich, 1939, cytowana w: Kuhn, Rothe, Frauen im deutschen Faschismus, dz. cyt., t. 1, s. 125– 126.

2. Wschód cię potrzebuje [58] Adolf Hitler, Moja walka, przeł. Irena Puchalska, Piotr Marszałek, http://radioislam.org/historia/hitler/mkampf/pdf/pol.pdf, Albert Speer twierdzi, że Hitler oświadczył także, iż utrata kilkuset tysięcy Niemców na polach bitew nie ma znaczenia, ponieważ straty te można łatwo nadrobić w dwa czy trzy lata. Albert Speer, Spandau. The Secret Diaries, Macmillan, 1976. [59] Monologi z 8–10 sierpnia 1941, Adolf Hitler, Rozmowy przy stole 1941–1944. Rozmowy w Kwaterze Głównej zapisane na polecenie Martina Bormanna przez jego adiutanta Heinricha Heima, przeł. zespół, Warszawa: Charyzma, 1996, s. 53. [60] Lisa Pine, Education in Nazi Germany, Berg, 2011, s. 56. [61] Woodruff Smith, The Colonial Novel as Political Propaganda: Hans Grimm’s Volk ohne Raum, „German Studies Review” maj 1983, 6, nr 2, s. 215–235. [62] Wiersze w Wir Mädel singen, wydanie śpiewnika Związku Niemieckich Dziewcząt z 1938, cytowane w: Michael Kater, Hitlerjugend. Dzieci Hitlera, przeł. Olga Knopińska, Warszawa: RM, 2013, s. 111. [63] Das Sowjet-Paradies. Ausstellung der Reichspropagandaleitung der NSDAP; Ein Bericht in Wort und Bild (Berlin: Zentralverlag der NSDAP, 1942; fragment na stronie http://www.calvin.edu). 18 maja 1942 grupa lewicowych członków ruchu oporu z Herbertem Baumem i czterema innymi Żydami zdetonowała na wystawie bombę. Goebbels, SS i policja odpowiedzieli aresztowaniem pięciuset Żydów z rodzinami; dwustu pięćdziesięciu mężczyzn natychmiast rozstrzelano, innych wysłano do obozów. O wydarzeniu tym wspominają w dziennikach Goebbels i Victor Klemperer. Zob. Regina Scheer, Im Schatten der Sterne. Eine jüdische Widerstandsgruppe, Aufbau Verlag, 2004. [64] Elizabeth Harvey, Women and the Nazi East. Agents and Witnesses of Germanization, Yale University Press, 2003, s. 92. Zob. także Nicholas Stargardt, Witnesses of War. Children’s Lives under the Nazis, Random House, 2005, s. 120; oraz wspomnienia Hildegard Fritsch, Land, mein Land. Bauerntum und Landdienst, BDMOsteinsatz, Siedlungsgeschichte im Osten, Schütz, 1986. [65] Wendy Lower, Living Space, w: Peter Hayes, John K. Roth (red.), The Oxford Handbook of Holocaust Studies, Oxford University Press, 2011, s. 310–325; Carroll P. Kakel III, The American West and the Nazi East. A Comparative and Interpretive Perspective, Palgrave Macmillan, 2011, s. 1; Hitler, Rozmowy przy stole 1941–1944, dz. cyt.; Götz Aly, Hitlers Volksstaat. Raub, Rassenkrieg und Nationalsozialismus, Fischer Verlag, 2005, s. 230–244; Johnpeter Horst Grill, Robert L. Jenkins, The Nazis and the American South in the 1930s. A Mirror Image?, „Journal of Southern History”1992, 58, nr 4, s. 667–694; Gert Gröning, Joachim WolschkeBulmahn, Der Drang nach Osten. Zur Entwicklung der Landespflege im Nationalsozialismus und während des 2. Weltkrieges in den eingegliederten Ostgebieten, Minerva, 1987, s. 132. [66] Zdjęcia migrujących na Wołyń volksdeutschów w wozach, zob. Maximilian du Prel (red.), Das deutsche Generalgouvernement Polen. Ein Überblick über Gebiet, Gestaltung und Geschichte, Buchverlag Ost Krakau, 1940. [67] Siegfried Kracauer, Od Caligariego do Hitlera. Z psychologii filmu niemieckiego, przeł. Eugenia Skrzywanowa, Wanda Wertenstein, Gdańsk: słowo/obraz terytoria, 2009, s. 14. Zob. także Eric Rentschler, Ministry of Illusion. Nazi Cinema and Its Afterlife, Harvard University Press, 1996. [68] Przemówienie Himmlera w Hegewalde, 16 września 1942. NARA, Record Group 242, T175, R 90. Międzynarodowe Biuro Poszukiwań wciąż łączy rodziny: http://www.its-arolsen.org. Podczas wojny dzieci wykorzystywano jako robotników, prowadzono też na nich eksperymenty medyczne. Dzieci dla siebie porwali np. Karoline Diehl i jej mąż, lekarz SS Sigmund Rascher (zaufany człowiek Himmlera, znany z okrutnych eksperymentów medycznych w Dachau); aresztowani pod koniec 1944, zostali zabici w obozach koncentracyjnych w kwietniu 1945 za oszustwa i malwersacje finansowe. Zob. Stanislav Zamečnik, Das was Dachau, Comité Internationale de Dachau, 2002. [69] Isabel Heinemann, Rasse, Siedlung, deutsches Blut, Wallstein Verlag, 2003, s. 520. [70] Christopher R. Browning, Jürgen Matthäus, Geneza „ostatecznego rozwiązania”. Ewolucja nazistowskiej polityki wobec Żydów, wrzesień 1939–marzec 1942, przeł. Barbara Gutowska-Nowak, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2012, s. 421. [71] Dane dotyczące niemieckiego personelu na Wschodzie są rozsiane po dokumentach, a istniejące raporty dotyczą konkretnych agencji w różnych okresach. Podane tu liczby pochodzą głównie z Komisariatu Rzeszy

Ukraina, Komisariatu Rzeszy Wschód oraz Generalnego Gubernatorstwa. Kobiety należały do liczącego ponad 15 tysięcy osób personelu w urzędach SS w Komisariatach Rzeszy Ukraina i Wschód w 1942, 14 tysięcy inspektorów rolnych i 6600 niemieckich pracowników państwowego Przedsiębiorstwa ds. Handlu na Wschodzie (Zentralhandelsgesellschaft Ost – ZHO); Komisariatowi Rzeszy Ukraina podlegało co najmniej 440 placówek terenowych z co najmniej jedną sekretarką w każdym. Zob. dane statystyczne w: Timothy Patrick Mulligan, The Politics of Illusion and Empire. German Occupation Policy in the Soviet Union, 1942–1943, Praeger, 1988, s. 22–23, 26, 28–29, 64 (przypis 18), 72. Mulligan czerpie informacje z: NARA, Record Group 242, „Übersicht über die Verwaltungseinteilung des Reichskommissariats Ukraine nach dem Stand vom 1. Januar 1943”, T454, reel 92, klatka 000933. Liczby dotyczące okupowanej Polski pochodzą z: Bogdan Musiał, Deutsche Zivilverwaltung und Judenverfolgung im Generalgouvernement, Harrassowitz Verlag, 1999, s. 82–90. Liczby podawane przez Musiała obejmują miejscowych etnicznych Niemców (Volksdeutschen). Dodatkowe akta personalne mówiące o maszynistkach i urzędniczkach w Komisariacie Rzeszy Wschód znajdują się w: Record Group 242, A3345-DS-A156, Ostministerium, klatka 316, dział dotyczący Rygi, „Einsatz in den besetzten Ostgebieten, 28 listopada 1941, Zentral- und Personalabteilung RKO-RmfdbO”, NARA, Record Group 242, T454, rolka 15. [72] Kater, Hitlerjugend. Dzieci Hitlera, dz. cyt., s. 98. [73] Richard Evans, The Third Reich in Power, Penguin, 2006, s. 273; zob. także s. 265, 268. [74] George L. Mosse (red.), Nazi Culture. Intellectual, Cultural, and Social Life in the Third Reich, Grosset & Dunlap, 1966, s. 80, cytat z: Jakob Graf, Familienkunde und Rassenbiologie für Schüler, München, 1935. [75] Susi Podgurski, interview 5368, segment 32; Henry Adler, interview 10481; oba w SFA. Zob. Pine, Education in Nazi Germany, dz. cyt., s. 15–16. Dziękuję Danielle Knott za pomoc w badaniach. [76] Wywiad autorki z jednym z uczniów Ottnad, przyjacielem dziecka chorego na padaczkę, Friedrichem K. i jego żoną Freyą K., 11 kwietnia 2011. List od świadków do autorki, Reichersbeuern, 6 maja 2011. Lokalna historia potwierdzona przez personalne i partyjne dokumenty Ottnad, która była aktywną członkinią NSDAP, przewodniczącą okręgu w Narodowosocjalistycznym Związku Kobiet od lipca 1933, w Narodowosocjalistycznym Stowarzyszeniu Nauczycieli i lokalną koordynatorką programów dla młodzieży od 1934. Zob. NARA, Record Group 242, BDC records, NSDAP Parteikorrespondenz: A3340-PK-I450, klatki 1336–1340; NS Lehrerbund: A3340-MF-B095 klatki 96–98, NSDAP, MFOK: A3340-MFOKQ036, klatka 1496. Wywiad autorki z uczniem Ottnad został złożony w USHMMA. Korzystanie przez nauczycieli z podstawowych materiałów dostarczanych przez NSDAP, zob. Kalender 1938-NS Lehrerbund, prywatne zbiory byłego nauczyciela, Weil im Schönbuch, Niemcy. [77] Claudia Koonz, The Nazi Conscience, Harvard University Press, 2005, s. 154. [78] Posen – Poznań; Reichelsfelde – Zalasewo w gminie Swarzędz (przyp. tłum.). [79] Ingelene Rodewald, …und auf dem Schulhof stand ein Apfelbaum. Meine Zeit in Polen, 1942–1944, Cimbrian, 2007, s. 8–11. [80] Harvey, Women and the Nazi East, dz. cyt., s. 97, 98–101. [81] Rosemarie Killius (red.), Frauen für die Front. Gespräche mit Wehrmachtshelferinnen, Militzke Verlag, 2003. Zob. korespondencja od Eugenie S., s. 59–60. [82] Zob. Jean H. Quataert, Mobilizing Philanthropy in the Service of War. The Female Rituals of Care in the New Germany, 1871–1914, w: Manfred F. Boemeke, Roger Chickering, Stig Förster (red.), Anticipating Total War. The German and American Experiences, 1871–1914, Cambridge University Press, 1999. W latach trzydziestych do sieci tych organizacji należały ewangelickie (luterańskie) i katolickie stowarzyszenia pielęgniarek-zakonnic (np. Diakonissen des Kaiserswerther Verbandes, Caritasschwestern des dritten Ordens) oraz Krajowe Stowarzyszenie Pielęgniarek (Reichsbund für Schwestern); Blauen Schwestern (elżbietanki) połączyły się z Nazi Schwesterschaft. [83] Zob. Birgit Panke-Kochinke, Monika Schaidhammer-Placke, Frontschwestern und Friedensengel. Kriegskrankenpflege im Ersten und Zweiten Weltkrieg; Ein Quellen- und Fotoband, Mabuse Verlag, 2002, s. 18; oraz Ulrike Gaida, Zwischen Pflegen und Töten. Krankenschwestern im Nationalsozialismus, Mabuse Verlag, 2006. [84] Powiązania między DRK, NSV i NSDAP można znaleźć w dokumentach Niemieckiego Czerwonego Krzyża (DRK) w NARA, Record Group 242, Deutsches Rotes Kreuz, Göttingen Stab, BDC, A 3345-DS-N001, klatka 298. Gaida, Zwischen Pflegen und Töten, dz. cyt. [85] Vorschlagsliste DRK do NSDAP, Ortsgruppenleiter Aschaffenburg, 7 grudnia 1938. NARA, Record Group

242, Misc. Collection, Personnel Records, Göttingen, A 3345--DS-N001. Dekret Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Rzeszy z 28 września 1938 dotyczący segregacji szkolenia żydowskich pielęgniarek i opieki nad pacjentami. Joseph Walk (red.), Das Sonderrecht für die Juden im NS-Staat, C. F. Mueller Verlag, 1996, s. 243. [86] Lotte Guse, Kriegserlebnisse einer Krankenschwester. Vom Kreuzbeschützt, „Der Spiegel”, 11 sierpnia 2008, http://einestages.spiegel.de/static/authoralbumbackground/2413/vom_kreuz_beschuetzt.html. Cytat pochodzi ze wspomnień Lotte Guse, byłej pielęgniarki z okresu wojny. [87] Henrike Sandner, Dirk Otto, Frauen an der Front. Krankenschwestern im Zweiten. Weltkrieg [film dokumentalny], MDR, 2010. Dziękuję Renate Sarkar za wskazanie mi tego filmu. [88] Erika Summ, Schäfers Tochter. Die Geschichte der Frontschwester, Zeitgut Verlag, 2006, s. 76. [89] Erika Summ, Ich will mehr, cytowane w: Jürgen Kleindienst (red.), Als wir Frauen stark sein mussten. Erinnerungen 1939–1945, Zeitgut Verlag, 2007, s. 60; oraz w: Summ, Schäfers Tochter, dz. cyt., s. 89, gdzie to zdanie występuje jako tytuł z wykrzyknikiem. [90] Zob. Panke-Kochinke, Schaidhammer-Placke, Frontschwestern und Friedensengel, dz. cyt.; oraz Birgitt Morgenbrod, Stephanie Merkenich, Das Deutsche Rote Kreuz unter der NS-Diktatur, 1933–1945, Ferdinand Schöningh, 2008. [91] Summ, Schäfers Tochter, dz. cyt., s. 95–115. [92] Rozmowa autorki z Annette Schücking-Homeyer, 30 marca 2010, Lünen, Niemcy. [93] Diemut Majer, „Narodowo obcy” w Trzeciej Rzeszy. Przyczynek do narodowo--socjalistycznego ustawodawstwa i praktyki prawniczej w administracji i wymiarze sprawiedliwości ze szczególnym uwzględnieniem ziem wcielonych do Rzeszy i Generalnego Gubernatorstwa, przeł. z niem. Tadeusz Skoczny, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze, 1989, s. 309. [94] O obowiązkowej pracy niemieckich kobiet podczas wojny zob. Ute Frevert, Women in German History. From Bourgeois Emancipation to Sexual Liberation, Berg, 1989, s. 227. [95] Michael Burleigh, Death and Deliverance. „Euthanasia” in Germany, 1900–1945, Cambridge University Press, 1994, s. 159; Henry Friedlander, The Origins of Nazi Genocide. From Euthanasia to the Final Solution, University of North Carolina Press, 1997. [96] NARA, RG 238, NMT, NO-470; Pauline Kneissler, NSDAP #3892898. Urodziła się w Kurdżunowce na Ukrainie. Legitymacja NSDAP, BDC, NARA II, A3340-MFOK-L005, klatka 0972. [97] Była to organizacja przykrywkowa, która zajmowała się organizowaniem i realizacją nazistowskiego programu eutanazji osób chorych i niepełnosprawnych opatrzonego kryptonimem Aktion T4, czyli „Akcja T4” (przyp. red.). [98] Wszystkie cytaty w tym akapicie i dwóch następnych pochodzą z zeznań Kneissler i innych cytowanych w: Gaida, Zwischen Pflegen und Töten, s. 176. [99] Dla młodych kobiet ze wsi sceneria wielkiego miasta była oszałamiająca. Przeżywały nowe rodzaje stresu, ale i wyzwolenie. Zob. Katharina von Ankum (red.), Women in the Metropolis. Gender and Modernity in Weimar Culture, University of California Press, 1997, s. 2–4; Frevert, Women in German History, dz. cyt., s. 156–157, 218. [100] Ilse Schmidt, Die Mitläuferin. Erinnerungen einer Wehrmachtsangehörigen, Aufbau Verlag, 2002, s. 16. [101] Podczas wojny niemieckie siły zbrojne były największym pracodawcą dla niemieckich urzędniczek. Jako najliczniejsze pomoce biurowe w wojsku Blitzmädchen, czyli „błyskawiczne dziewczyny”, stanowiły wojenną wersję Nowych Kobiet z okresu Republiki Weimarskiej, a bynajmniej nie cnotliwe panny typu „krew z mlekiem”, symbolizujące front krajowy. Opowieść jednej z sekretarek można znaleźć w: Killius, Frauen für die Front, dz. cyt., świadectwo zatytułowane Ich hatte es nicht schlecht, s. 69–70. Kobiety mianowane na stanowiska pomocnicze w siłach zbrojnych, „by umożliwić mężczyznom pójście na front”, miały swoje miejsce w hierarchii i posiadały władzę wydawania rozkazów, od starszej szefowej personelu po zwykłą pomoc biurową. Zob. Franka Maubach, Expansionen weiblicher Hilfe. Zur Erfahrungsgeschichte von Frauen im Kriegdienst, w: Sybille Steinbacher (red.), Volksgenossinnen. Frauen in der NS-Volksgemeinschaft, Wallstein Verlag, 2007, s. 105. Zob. także wspomnienia Ingeburg Hölzer, „Im Sommer 1944…”, Wim Snayder Verlag, 1994; oraz Franz Wilhelm Seidler, Blitzmädchen, Wehr und Wissen, 1979. [102] Liselotte Meier Lerm, wypowiedź z 19 września 1963, BAL, 162/3425. [103] Obecnie Złocieniec (przyp. tłum.). [104] Dagmar Reese, Growing Up Female in Nazi Germany, przeł. William Templer, University of Michigan

Press, 2006, s. 128. [105] Reese, Growing Up Female in Nazi Germany, dz. cyt., s. 41, cytuje Hitlera i von Schiracha na wiecu Związku Dziewcząt Niemieckich w 1936. Zob. także s. 72, 101, 133, 237. [106] Informacje biograficzne w oskarżeniu i wyroku na Altvater, BAL, B162/4524, s. 20, 22. [107] Zeznania Dick, 27 i 29 kwietnia 1960, Berlin, Oberstaatsanwalt Koblenz files, Koblenz 9 Js 716/59, Sonderkommission P. Dziękuję Jürgenowi Matthäusowi za dokumenty ze śledztw Heuser i RSHA. [108] Gerhard Paul, „Kämpfende Verwaltung” Das Amt IV des Reichsicherheitshauptamtes als Führungsinstanz der Gestapo, w: Gerhard Paul, Klaus-Michael Mallmann (red.), Die Gestapo im Zweiten Weltkrieg. „Heimatfront” und besetztes Europa, Primus Verlag, 2000, s. 45, 47. Było ich 31 374 w Gestapo, 12 792 w Policji Kryminalnej i 6482 w Służbie Bezpieczeństwa; zob. Klaus Hesse, Kay Kufeke, Andreas Sander (red.), Topographie des Terrors, Stiftung Topographiedes Terrors, 2010, s. 127. Dziękuję Rachel Century za podzielenie się ze mną źródłami dotyczącymi sekretarek. [109] NARA, RG 242, BDC, RuSHA, kwestionariusz małżeński oraz A3343-RS-D-490, klatki 1584, 1640 i 1656. [110] Michael Mann stwierdził, że ci Niemcy, którzy mieszkali na terenach utraconych lub okupowanych w wyniku traktatu wersalskiego (jak Śląsk i Nadrenia), a w okresie nazistowskim aktywnie działali, byli ultranacjonalistami i stanowili większy procent sprawców przestępstw. Zob. jego autorstwa Were the Perpetrators of Genocide „Ordinary Men” or „Real Nazis”?, „Holocaust and Genocide Studies”, Winter 2000, 14, s. 331– 366, zwłaszcza s. 343–346. [111] Informacje biograficzne o Josefine Krepp Block, Vernehmung, VCA, Strafbezirksgericht Wien, 15 października 1946, Wiener Stadt- und Landesarchiv, Vg8514/46. [112] O modelu wiedeńskim zob. Hans Safrian, Eichmann’s Men, Cambridge University Press, 2010. [113] Katrin Himmler, „Herrenmenschenpaare”. Zwischen nationalsozialistischem Elitebewusstsein und rassenideologischer (Selbst-) Verpflichtung, w: Marita Krauss (red.), Sie waren dabei. Mitläuferinnen, Nutzniesserinnen, Täterinnen im Nationalsozialismus, Wallstein Verlag, 2008, s. 65–66. [114] Więcej przypadków stenografek wysłanych z urzędów Gestapo w Rzeszy na terytoria okupowane opisano w: Michael Wildt, An Uncompromising Generation. The Nazi Leadership of the Reich Security Main Office, University of Wisconsin Press, 2009, s. 116–119. [115] Według Richarda Evansa w The Coming of the Third Reich, Penguin, 2004: „Wraz z gwałtownym rozwojem sektora usług – który stwarzał nowe możliwości pracy dla kobiet, od ekspedientek w wielkich domach towarowych po stanowiska sekretarskie w kwitnącym świecie biur i urzędów (napędzany potężnym feminizującym wpływem maszyny do pisania) – pojawiały się nowe formy wyzysku, ale także coraz większa liczba młodych niezamężnych kobiet otrzymywała nieznaną im wcześniej finansową i społeczną niezależność” (s. 127). Według Elizabeth D. Heineman w: What Difference Does a Husband Make? Women and Marital Status in Nazi and Postwar Germany, University of California Press, 1999: „Niezależnie od tego, czy do wysiłku wojennego włączyły się z entuzjazmem, czy niechętnie, kobiety urodzone w okresie mniej więcej od 1918 do 1928, które podczas wojny pozostawały niezamężne, przyczyniły się do niej bezpośrednio w jeszcze większym stopniu niż jakakolwiek inna grupa pracujących Niemek” (s. 64). [116] Frevert, Women in German History, dz. cyt., s. 186. [117] Michael Burleigh, Wolfgang Wippermann, The Racial State. Germany, 1933–1945, Cambridge University Press, 1991, s. 49–50; i Wildt, An Uncompromising Generation, dz. cyt., s. 111. [118] Zob. Gudrun Schwarz, Eine Frau an seiner Seite. Ehefrauen in der „SS-Sippengemeinschaft”, Hamburger Edition, 1997, s. 11; oraz Kathrin Kompisch, Sprawczynie, przeł. Sławomir Kupisz, Natalia BadiyanSiekierzycka, Warszawa: Prószyński Media, 2012. Dokumentacja dotycząca podań członków SS o zezwolenie na małżeństwo przetrwała wojnę i znajduje się w archiwach w Stanach Zjednoczonych i Niemczech jako część zbiorów Bundesarchiv (Berlińskiego Centrum Dokumentacji). Zob. także Isabel Heinemann, Rasse, Siedlung, deutsches Blut, Wallstein Verlag, 2003, s. 54, przypis 47 na s. 62. [119] Urodziła się w 1912 w Hamburgu, nie przynależy więc do pokolenia przedstawicielek powojennego wyżu demograficznego, ale doświadczenie zawodowe Very przed II wojną światową zostały ukształtowane przez wpływy późnej Republiki Weimarskiej i okresu narodowosocjalistycznego, a także wcześniejsze trendy związane z pojawieniem się kobiet w miejskiej kulturze zatrudnienia. Na znajdujące się w formularzu małżeńskim pytanie o wcześniejszą historię rodziny odpowiedziała, że niewiele wie o swoich rodzicach. Albo ukrywała jakiś element swojej genetycznej przeszłości, który egzaminatorzy z SS mogliby uznać za „szkodliwy”, albo faktycznie nie

była blisko ze swoimi rodzicami. „Fragebogen” Wohlauf, NARA, BDC, A3343-RS-G5348, klatki 2214–2326. [120] Urteil Landgericht Zivilkammer Hamburg, 10 czerwca 1942, NARA, BDC, RuSHA, teczka Wohlauf, A3343-RS-G5348, klatki 2214–2326. [121] Christopher R. Browning, Zwykli ludzie. 101. Policyjny Batalion Rezerwy i „ostateczne rozwiązanie” w Polsce, przeł. Piotr Budkiewicz, Warszawa: Bellona, 2000, s. 107. [122] Podanie małżeńskie Willhausa, NARA, BDC, RuSHA, teczki, A3343-RS-G5242, klatki 2524–2710. Zob. Ernst Klee, Das Personenlexikon zum Dritten Reich. Wer war was vor und nach 1945, Fischer Verlag, 2003. [123] Evans, The Third Reich in Power, dz. cyt., s. 626. [124] List Stabsführera RuSHA, 85th Standarte, Cottbus z 2 lipca 1935. RuSHA teczka Willhaus. W 1943 SS wciąż prowadziło dochodzenie w sprawie małżeństwa Willhausa zawartego bez oficjalnej aprobaty. NARA, BDC, A3343-RS-G5242. Zob. Michael Burleigh, Trzecia Rrzesza. Nowa historia, przeł. Grzegorz Siwek, Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 2010, s. 95. [125] W rodzinnej miejscowości Erny i okolicach antysemici oraz agitatorzy na rzecz „krwi i ziemi” infiltrowali instytucje państwowe, co przyniosło natychmiastowe efekty. Bojkot firm żydowskich rozpoczął się w 1932, równocześnie wydano nowe podręczniki szkolne mające zmienić edukację młodzieży. Do regionalnych przywódców narodowosocjalistycznych w Turyngii, który mieli później awansować i upaść wraz z reżymem, należeli: Fritz Sauckel (później, w okresie wojny, hitlerowski „car” deportacji ze Wschodu do pracy przymusowej na terenie Trzeciej Rzeszy, powieszony w Norymberdze w 1946), Richard Walther Darré (specjalista do spraw rolnictwa Himmlera i pierwszy szef urzędu SS do spraw rasy) oraz profesor doktor Hans F. K. Günther (intelektualista, popularyzator nordyckości, zwolennik pogaństwa, znany jako „papież rasy”). W kształtowaniu przyszłości Erny bezpośrednią rolę miał odegrać Walther Darré. Zob. Lower, Living Space, dz. cyt., s. 310–325; oraz Evans, The Third Reich in Power, dz. cyt., s. 9. [126] Darré proponował stworzenie nowej szlachty agrarnej złożonej z czysto niemieckiej krwi mężczyzn i kobiet w monogamicznych związkach, tworzących wielkie rodziny na wielkich posiadłościach; wyłożył to w: Neuadel aus Blut und Boden, München 1930, s. 131, 152–153. Darré był synem kupca w niemieckiej firmie handlowej w Argentynie; uczył się w Niemieckiej Szkole Kolonialnej w Witzenhausen, a stopień naukowy z nauk rolnych uzyskał na uniwersytecie w Halle. Zdecydowanie opowiadał się za teoriami volkistowskimi. Zob. Klee, Das Personenlexikon zum Dritten Reich, dz. cyt. [127] NARA, BDC, RuSHA, teczka Petri, SSOK, rolka 373A, klatki 2908, 2910–2936. Zob. Heineman, What Difference Does a Husband Make?, dz. cyt., Appendix A. [128] Wielu córek i żon chłopów nie rejestrowano formalnie jako robotnic, ale jako „pomagających członków rodziny”. Wciąż trwała wielowiekowa tradycja gospodarki zagrodowej. Zob. Jill Stephenson, Women in Nazi Germany, Longman, 2001, s. 68. [129] Shelley Baranowski, Nazi Empire. German Colonialism and Imperialism from Bismarck to Hitler, Cambridge University Press, 2011, s. 154. [130] Frevert, Women in German History, dz. cyt., s. 203. [131] Nancy Reagin, Sweeping the German Nation. Domesticity and National Identity in Germany, 1870– 1945, Cambridge University Press, 2006.

3. Świadkowie [132] Erika Summ, Schäfers Tochter. Die Geschichte der Frontschwester, Zeitgut Verlag, 2006, s. 119. Opis Ohr pasuje do typowej reakcji kolonizatora na widok nieznanych krajobrazów pozbawionych życia i kultury oraz ciemnej głębi rosyjskich stepów. [133] Zob. Dieter Pohl, Die Herrschaft der Wehrmacht. Deutsche Militärbesatzung und einheimische Bevölkerung in der Sowjetunion, 1941–1944, Oldenbourg, 2008. Zob. także Christian Streit, The Fate of the Soviet Prisoners of War, w: Michael Berenbaum (red.), A Mosaic of Victims. Non-Jews Persecuted and Murdered by the Nazis, New York University Press, 1990. [134] Pielęgniarka cytowana w: Birgit Panke-Kochinke, Monika Schaidhammer-Placke, Frontschwestern und Friedensengel. Kriegskrankenpflege im Ersten und Zweiten Weltkrieg; Ein Quellen- und Fotoband, Mabuse Verlag, 2002, s. 193–196. Zob. także Magdalena Wortmann, Was haben wir nicht alles mitgemacht. Kriegserinnerungen einer Rotkreuzskrankenchwester, Wim Snayder Verlag, 1995; Lora Wildenthal, German Women for Empire, 1884–1945, Duke University Press, 2001; oraz Elfriede Schade-Bartkowiak, Sag mir, wo die Blumen sind… Unter der Schwesternhaube. Kriegserinnerungen einer DRK-Schwester im II. Weltkrieg an der Ostfront, Hamburg 1989, fragment w: Panke-Kochinke, Schaidhammer-Placke, Frontschwestern und Friedensengel, dz. cyt., s. 191–192. [135] List Brigitte Erdmann do matki, 24 stycznia 1943, przedrukowany w: Walter Kempowski, Das Echolot, btb Verlag, 2001, s. 339. [136] Jens Ebert, Sibille Penkert (red.), Brigitte Penkert. Briefe einer Rotkreuzschwester von der Ostfront, Wallstein Verlag, 2006. [137] Franka Maubach, Expansionen weiblicher Hilfe. Zur Erfahrungsgeschichte von Frauen im Kriegdienst, w: Sybille Steinbacher (red.), Volksgenossinnen. Frauen in der NS-Volksgemeinschaft, Wallstein Verlag, 2007; oraz Marita Krauss (red.), Sie waren dabei. Mitläuferinnen, Nutzniesserinnen, Täterinnen im Nationalsozialismus, Wallstein Verlag, 2008, s. 13. [138] Karel Berkhoff, Babi Yar. Site of Mass Murder, Ravine of Oblivion, J.B., Maurice C. Shapiro Annual Lecture, 9 lutego 2011 (United States Holocaust Memorial Museum, Occasional Paper Series, May 2012); Peter Longerich, „Davon haben wir nichts gewusst!” Die Deutschen und die Judenverfolgung, 1933–1945, Siedler, 2006; Jeffrey Herf, The Jewish Enemy. Nazi Propaganda during World War II and the Holocaust, Belknap Press, 2008. [139] Przykład rozmowy o masowych zbrodniach w Bełżcu, gdy pociąg przejeżdżał obok obozu, zob. Aufzeichnungen eines deutschen Unteroffiziers vom 31 August 1942, Rawa Ruska, Anlage 36, w: Raul Hilberg, Sonderzüge nach Auschwitz. The Role of the German Railroads in the Destruction of the Jews, Dumjahn Verlag, 1981, s. 188–191. Podobne wspomnienia o rozmowach w pociągu można znaleźć w: Alison Owings, Frauen. German Women Recall the Reich, Rutgers University Press, 1995. [140] Paul Salitter, kapitan Schutzpolizei z Düsseldorfu, został przydzielony przez Gestapo jako strażnik tego transportu. W Konitz (Chojnicach) miejscowy niemiecki urzędnik kolei próbował nie dopuścić do przejazdu pociągu; Salitter oskarżył go, że jest przyjacielem Żydów, a nie członkiem niemieckiej rasy. Udał się na posterunek Niemieckiego Czerwonego Krzyża z medyczną sprawą, a pociąg odjechał bez niego. Jego raport jest przedrukowany w: Hilberg, Sonderzüge nach Auschwitz, dz. cyt., s. 134. Zob. także Andrej Angrick, Peter Klein, Die „Endlösung” in Riga. Ausbeutung und Vernichtung 1941–1944, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 2006. [141] Cytaty z tego i kolejnego akapitu pochodzą z rozmowy Annette Schücking-Homeyer z autorką i doktorem Christofem Mauchem 30 marca 2010 w Lünen, Niemcy. Część wykorzystanych tu materiałów ukazała się wcześniej w wywiadzie przeprowadzonym przez Martina Doerry’ego i Klausa Wiegrefego, opublikowanym w internetowym wydaniu „Der Spiegel”, 25 stycznia 2010: They Really Do Smell Like Blood. Among Hitler’s Executioners on the Eastern Front. Dziękuję panu Wiegrefemu za pomoc. [142] Masakry i tworzenie gett w Brześciu i okolicach opisano w raporcie niemieckiego dowódcy wojskowego z 10 października i 11 listopada 1941, cytowanym w: Christian Gerlach, Kalkulierte Morde. Die deutsche Wirtschafts- und Vernichtungspolitik in Weissrussland 1941 bis 1944, Hamburger Edition, 1999, s. 610. Zob. także Jürgen Matthäus, Konrad Kwiet, Jürgen Förster (red.), Ausbildungsziel Judenmord? „Weltanschauliche Erziehung” von SS, Polizei und Waffen-SS im Rahmen der „Endlösung”, Fischer Verlag, 2003. [143] Na przykład Frau Leonhard, która z ciekawości poszła do getta, potajemnie dała jedzenie żydowskiemu

robotnikowi. Otrzymała naganę, ale nie została ukarana (BAL, B162/1682; zeznania Erny Leonhard, 14 grudnia 1960). Helmy Spethmann także pomagała Żydom w getcie. Spethmann, starsza pielęgniarka z doświadczeniem z I wojny światowej, weszła na teren getta w Warszawie mimo zakazu (getto było objęte kwarantanną). Zabrała z sobą aparat fotograficzny i robiła zdjęcia, utrwalając krańcowe ubóstwo i cierpienie Żydów. Po wojnie schowała te fotografie; dopiero pod koniec życia poprosiła siostrzenicę, by się nimi zaopiekowała i opublikowała po jej śmierci. Zob. Zeugin des Grauens. Lazarettschwester im Warschauer Ghetto, 24 września 2010, internetowe wydanie „Der Spiegel”, http://einestages.spiegel.de/static/authoralbumbackground/15081/zeugin_des_grauens.html. Dziękuję Susan Bachrach za zwrócenie mi uwagi na ten artykuł. [144] List Erdmann do matki, 30 stycznia 1943, w: Kempowski, Das Echolot, dz. cyt., s. 613–614. Zob. także Alexander B. Rossino, Eastern Europe through German Eyes. Soldiers’ Photographs, 1939–42, „History of Photography” Winter 1999, 23, nr 4, s. 313–321. [145] Cytowane w: Susi Gerloff, Kriegsschwestern. Erlebnisberichte, 1995, w: Panke--Kochinke, Schaidhammer-Placke, Frontschwestern und Friedensengel, dz. cyt., s. 196. [146] Zob. Philip Friedman, Roads to Extinction. Essays on the Holocaust, Jewish Publication Society, 1980, s. 69. Zob. także Eric Sterling (red.), Life in the Ghettos during the Holocaust, Syracuse University Press, 2005; oraz Daniel Michman, The Emergence of Jewish Ghettos during the Holocaust, Cambridge University Press, 2011. [147] List Erdmann do matki, 30 stycznia 1943, w: Kempowski, Das Echolot, dz. cyt., s. 613–614. W chwili przybycia Niemców do Mińska 28 czerwca 1941 mieszkało tam około 55 tysięcy Żydów. Większość zastrzelono lub zagazowano w ciężarówkach razem z tysiącami Żydów, którzy – poczynając od listopada 1941 – zostali przywiezieni do Mińska z Hamburga, Frankfurtu, Berlina, Wiednia i innych miast w Trzeciej Rzeszy. Zob. listy Żydów deportowanych do getta w Mińsku z Hamburga, 18 listopada 1941, Bundesarchiv, Dahlwitz Hoppegarten Records na mikrofilmach w USHMMA, RG 14.050, rolka 1, klatki 827– 841. O Organizacji Todt, getcie w Mińsku i „turystyce gettowej” w Mińsku zob. Christian Gerlach, Kalkulierte Morde, dz. cyt., s. 57–63. [148] List Marianne Peyinghaus, 17 lipca 1942, na temat Plöhnen (Płońska), zamieszczony i zanalizowany w: Margarete Dörr, „Wer die Zeit nicht miterlebt hat…”. Frauenerfahrungen im Zweiten Weltkrieg und in den Jahren danach, t. 2, Kriegsalltag, Campus Verlag, 1998, s. 132. [149] Elizabeth Harvey, Women and the Nazi East. Agents and Witnesses of Germanization, Yale University Press, 2003, s. 130–131, 122. [150] List cytowany w: Catherine Epstein, Wzorcowy nazista. Arthur Greiser i okupacja Kraju Warty, przeł. Jarosław Włodarczyk, Wrocław; Poznań: Wydawnictwo Dolnośląskie Oddział Publicat, 2011, s. 168. Młoda kobieta stwierdza dalej w liście, że gdyby była Żydówką w getcie, oburzałoby ją takie zamknięcie. [151] W lecie 1944 niemiecka sekretarka w biurze firmy budowlanej niedaleko Gdańska widziała każdego ranka grupę 100–150 polskich Żydówek prowadzonych do pracy z obozu koncentracyjnego. Pilnowały ich nadzorczynie z SS ubrane na czarno, w wysokich butach, z biczami. Zob. Walter Kempowski, Das Echolot, dz. cyt., s. 107–108. [152] Erna Leonhard, zeznanie z 14 grudnia 1960, BAL, 162/1682; oraz Rosemarie Killius (red.), Frauen für die Front. Gespräche mit Wehrmachtshelferinnen, Militzke Verlag, 2003, s. 71–74. [153] Anna Luise von Baumbach, Frauen an der Front. Krankenschwestern im Zweiten Weltkrieg, 2010 (DVD). [154] Zeznanie Henriette Bau, byłej żony Richarda Lissberga, 23 kwietnia 1969, BAL, 162/1673. Dziękuję Omerowi Bartovowi za wskazanie tego źródła. [155] Żona funkcjonariusza kolei w Lidzie wspominała o masowym grobie 5200 rozstrzelanych Żydów, zalanym niegaszonym wapnem, który w gorący dzień wybuchł „jak fontanna”. Zeznania Liselotte Wagentrotz, 11 października 1965, Staatsanwaltschaft Mainz, 3 Js 155/64, BAL, 162/3446. Zob. także Father Patrick Desbois, The Holocaust by Bullets, Macmillan, 2008. [156] Zeznania Florentiny Bedner, 29 listopada 1976, BAL, Bayer, Landeskriminalamt 76-K 41676, Koe. Zob. „zadania” NSV stawiane przez komisarzy rejonowych, „IV. Vorläufige Aufgaben,” w odniesieniu do „Judennachlass” CSA, Kijów, 3206–6–254, mikrofilm USHMMA, RG31.002M, rolka 6, s. 5. [157] Erika Ohr codziennie szła przez miasto do kantyny na lunch. Summ, Schäfers Tochter, dz. cyt., s. 132, 141. [158] Określenie „gniazdo” na żydowską społeczność w Równem pojawia się także w zeznaniach komendanta

Policji Porządkowej na Ukrainie Ottona von Oelhafena, 7 maja 1947, NARA, RG 238, rolka 50, M1019. Zob. Ilse Schmidt, Die Mitläuferin. Erinnerungen einer Wehrmachtsangehörigen, Aufbau Verlag, 2002, s. 73–75. [159] Schmidt, Die Mitläuferin, dz. cyt., s. 74–76. Zob. także Shmuel Spector, The Holocaust of Volhynian Jews, 1941–1944, Yad Vashem, 1990, s. 113–115, 184–185. O masakrze Żydów w Równem zob. zeznania Hermana Graebego, NARA, RG 238, Document 2992-PS, International Military Tribunal Nuremberg. Zob. także Dieter Pohl, The Murder of Ukraine’s Jews under German Military Administration and in the Reich Commissariat Ukraine, w: Ray Brandon, Wendy Lower (red.), The Shoah in Ukraine. History, Testimony, Memorialization, Indiana University Press, 2008, s. 49. Według badań Pohla jednostki SD wspierali miejscowi kolaboranci i pierwsza kompania 33. policyjnego batalionu rezerwy. Likwidacja getta, którą prawdopodobnie widziała Struwe, odbyła się 13 lipca 1942. [160] Melita Maschmann stwierdziła, że na widok takiej brutalności oślepła. Zob. Maschmann, Fazit. Mein Weg in der Hitlerjugend, dtv, 1983. [161] Ustny rozkaz Himmlera w Żytomierzu zob. Wendy Lower, Nazi Empire Building and the Holocaust in Ukraine, University of North Carolina Press, 2005, s. 8; zeznania Paula Alberta Scheera, 29 grudnia 1945, USHMMA RG06.025 Kijów; Peter Witte i in. (red.), Der Dienstkalender Heinrich Himmlers 1941/42, Christians Verlag, 1999, s. 498–499. [162] Schmidt, Die Mitläuferin, dz. cyt., s. 81. [163] Schmidt, Die Mitläuferin, dz. cyt., s. 38, 76–77. [164] Brigitte Erdmann, list z 21 stycznia 1943, w: Kempowski, Das Echolot, dz. cyt., s. 237. [165] Rzeź Żydów w Zwiahlu (Nowogrodzie Wołyńskim) rozpoczęła się w lipcu 1941, gdy dowództwo Einsatzgruppe C założyło tam kwaterę. Podlegające jej Sonderkommando 4a, przy pomocy miejscowych kolaborantów ukraińskich i volksdeutschów, oraz jednostki Waffen-SS pod komendą Wyższego Dowódcy SS i Policji w Rosji Południowej Jeckelna, wyłapywały i zatrzymywały Żydów obojga płci. Jednostki Wehrmachtu wspomagały te działania, organizując i przeprowadzając akcje „odwetowe”: miejscowych Żydów i żydowskich jeńców wojennych zabijano przez zemstę za wszelkie ataki na Niemców i niemieckie instytucje. Masowy grób odkryty w 1945 odsłonił „na wpół przegniłe ubrania kobiet i dzieci oraz buty sklejone krwią”. Według Radzieckiej Komisji Nadzwyczajnej ciała leżały rozrzucone, miały uszkodzone głowy i czaszki; niektóre kobiety tuliły do siebie dzieci i zabawki. Według naocznego świadka, ukraińskiego chłopa, egzekucje odbywały się pod koniec sierpnia 1941. O jeńcach wojennych zob. Fernspruch 16 Pz.-Div. 14 lipca 1941, NARA, RG 242, T314, rolka 1146, klatka 000467. O masakrze Żydów zob. Ereignismeldung 38, Einsatzgruppe C, 30 lipca 1941, NARA, RG 242, T175, rolka 233; raporty Radzieckiej Komisji Nadzwyczajnej z 24 maja 1945, kopia w ZSA, teczka 413, i kopia w Żydowskim Stowarzyszeniu Kulturalnym w Nowogrodzie Wołyńskim. Jestem wdzięczna Danielowi Redmanowi za udostępnienie mi radzieckich raportów. Zob. także Jeckeln, Einsatzbefehl z 25 lipca 1941 dla Nowogrodu Wołyńskiego, NARA, RG 242, T501, rolka 5, klatki 000559–560, oraz Unsere Ehre Heisst Treue. Kriegstagebuch des Kommandostabes Reichführer SS, Tätigkeitsberichte der 1. Und 2. SS-Inf., Brigade der 1. SS-Kav. Brigade und von Sonderkommandos der SS, Europa Verlag, 1965, s. 95–96. [166] Zob. list Annette Schücking-Homeyer do autorki, 17 maja 2010, z fragmentem jej wojennej korespondencji. Jestem wdzięczna pani Schücking-Homeyer za udostępnienie mi kopii listów (oryginały zostały złożone w archiwum rejonowym w Warendorfie). [167] Brigitte Erdmann, list z 15 lutego 1943, cytowany w: Kempowski, Das Echolot, dz. cyt., s. 780. [168] Annette Schücking-Homeyer, list do autorki, 17 maja 2010. Masakry w Chmielniku znajdują potwierdzenie w wojennych dokumentach i zeznaniach zgromadzonych przez śledczych w BAL – zob. Abschlussbericht, BAL, II, 204 ARZ, 135/67, 23–24. [169] Zeznania Blumy Bronfin, 1944, w formie listu do Ilji Erenburga, przedruk w: Joshua Rubenstein, Ilya Altman (red.), The Unknown Black Book. The Holocaust in the German-Occupied Soviet Territories, Indiana University Press, 2010, s. 151–154. [170] Rozmowa Schücking-Homeyer z autorką i Christofem Mauchem, 30 marca 2010; także artykuł w „Der Spiegel”, 28 stycznia 2010. [171] Gebietskomissar (komendant okręgu) w Równem 5 listopada 1941 nakazał masakrę 17 tysięcy Żydów, do której doszło 6–7 listopada 1941; przeprowadziły ją 320., 315. i 69. bataliony Policji Porządkowej oraz Einsatzkommando 5. Zob. Brandon, Lower (red.), The Shoah in Ukraine, dz. cyt., s. 43. [172] List Annette Schücking do rodziców z 5 listopada 1941, Zwiahel. Rozmowa Schücking-Homeyer z autorką i Christofem Mauchem, 30 marca 2010, zdeponowana w USHMMA.

[173] Frau Emilie Horst, oświadczenie z 10 maja 1961, BAL, 162/5088.

4. Wspólniczki [174] Joanne Sayner, Women without a Past? German Autobiographical Writings and Fascism, Rodopi, 2007, s. 2. Dziękuję Marion Deshmukh za wskazanie tego źródła. [175] Zob. Rosemarie Killius (red.), Frauen für die Front. Gespräche mit Wehrmachtshelferinnen, Militzke Verlag, 2003; oraz Margarete Dörr, „Wer die Zeit nicht miterlebt hat…”. Frauenerfahrungen im Zweiten Weltkrieg und in den Jahren danach, t. 2, Kriegsalltag, Campus Verlag, 1998. [176] Te opowieści skupiają się na zwykłych, codziennych wyzwaniach: znalezieniu jedzenia, opału, mydła i ubrań; na gotowaniu, nalotach bombowych i bezdomności. Zob. Kathrin Kompisch, Täterinnen. Frauen im Nationalsozialismus, Böhlau, 2008, s. 85; Nicole Ann Dombrowski, Soldiers, Saints, or Sacrificial Lambs? Women’s Relationship to Combat and the Fortification of the Home Front in the Twentieth Century, w: Nicole Ann Dombrowski (red.), Women and War in the Twentieth Century, Routledge, 2004, s. 2–3; oraz Joanna Bourke, An Intimate History of Killing. Face-to-Face Killing in Twentieth-Century Warfare, Basic, 2000, zwłaszcza rozdział 10, Women Go to War. [177] Kobiety zajmowały stanowiska zwolnione przez mężczyzn w 1944–1945. W Wiedniu w biurze Gestapo pracowało sto osiemdziesiąt urzędniczek, a w Belinie na półtora tysiąca zatrudnionych było czterysta kobiet. Zob. Kompisch, Täterinnen, dz. cyt., s. 85. [178] Wiele szkół średnich zamieniono na kwatery wojskowe i szpitale, ale gdy młodzi mężczyźni wyjechali na front, kobiety tłumnie powróciły na uniwersytety. Liczba studentek poszybowała w górę, a na uniwersytecie we Frankfurcie w 1943 przekroczyła pięćdziesiąt procent uczących się. Niezwykle popularny wojenny film komediowy Unser Fräulein Doktor (1940) przedstawiał zdecydowaną, inteligentną, wykształconą kobietę, która zastąpiła ukochanego – lekarza. Taka zamiana ról nie wykpiwała kobiet, tylko przeciwnie: dodawała im mocy. Zob. Christoph Dorner i in., Die Braune Machtergreifung. Universität Frankfurt, 1930–1945, Nexus/Druckladen, 1989, s. 96; Dörr, „Wer die Zeit nicht miterlebt hat…”, dz. cyt., s. 125. [179] Liczba Niemców z Rzeszy zatrudnionych w biurach komisariatów była różna, ale na przykład w biurze w Lidzie było ich 86. W okręgu Baranowicze we wrześniu 1941 do personelu należało 6 Niemców; do 20 stycznia 1943 ich liczba wzrosła do 19 mężczyzn i 7 kobiet (a spośród lokalnych mieszkańców pracowało tam 95 mężczyzn i 66 kobiet); 24 czerwca 1944 było tam 26 mężczyzn i 10 kobiet plus 4 mężczyzn z niemieckiego sądu z 2 asystentkami oraz 3 kobiety (w tym 2 pielęgniarki) w Narodowosocjalistycznej Pomocy Społecznej. Gebietskommissar tego rejonu Werner w listopadzie 1942 sprowadził żonę i 4 dzieci. Zob. NARA, RG 242, T454, rolka 102, Raport Gebietskommissara Henniga, Lida, 15 sierpnia 1944; Raport o sytuacji i działalności Gebietskommissara Wernera, Baranowicze, 11 sierpnia 1944. [180] Goldammern opisała we wspomnieniach Erika Summ, Schäfers Tochter. Die Geschichte der Frontschwester, Zeitgut Verlag, 2006, s. 130. [181] Komisarz, który zastąpił Hermanna Hanwega w Lidzie, skarżył się w lecie 1944, że wiele kobiet wyjechało na Wschód nie po to, by służyć Rzeszy, tylko sobie samym. Porównał przebywające tam kobiety z tymi, które zostały w domu i same musiały sprzątać czy prać. Te na Wschodzie zachowywały się jak primadonny ze służbą i prywatnymi garderobami (mówił tu o sekretarkach funkcjonariuszy oraz ich żonach). Gebietskommissar Kennig, raport z 15 sierpnia 1944, NARA, RG 242, T454, rolka 102, klatka 000162. [182] Hanweg chciał zachować robotników do przedsięwzięć budowlanych, by spełnić imperialne fantazje i własne zachcianki. Nie był aż tak brutalny jak jego zastępca Windisch, ale także ani nie protestował przeciwko masowym morderstwom, ani nie próbował ich powstrzymać. Hanweg miał bliskie kontakty ze „swoimi” żydowskimi robotnikami i traktował ich dość przyzwoicie, okazując, że ceni ich pracę. Za swoją względną łagodność Hanweg musiał się bronić przed zarzutami stawianymi mu przez Windischa, SS i policję. NARA, RG 242, rolka 21, klatki 000580, 000587, raport z 29 grudnia 1942, Wilhelm Kube do osobistego doradcy Rosenberga i odpowiedź do Kubego, 15 stycznia 1943. [183] W zeznaniach złożonych przed Centralnym Komitetem Wyzwolonych Żydów (Central Committee of the Liberated Jews) w Monachium w 1947 większość ocalałych wskazywała, że spośród niemieckiej administracji w Lidzie najgorszy był zastępca Hanwega, Windisch. Hanweg także był obecny przy selekcjach, ale to Windisch wykorzystywał każdą okazję, aby bić, zabijać i upokarzać Żydów. Record Group M.21, War Criminals’ Section, Legal Department at the Central Committee of Liberated Jews, teczka 184, 28 stron, YVA. Jestem wdzięczna Waitmanowi Beornowi za wskazanie mi archiwalnych źródeł zeznań z Lidy i Słonima. [184] Oświadczenie Eberharda Hanwega, 15 października 1964, BAL, 162/3433. Hanweg zeznał w 1964, że

przyjechał do Lidy z Meier na wiosnę 1942, a do rzezi doszło wkrótce potem. O okupacji Lidy piszą: Christian Gerlach, Kalkulierte Morde. Die deutsche Wirtschafts- und Vernichtungspolitik in Weissrussland 1941 bis 1944, Hamburger Edition, 1999; Bernhard Chiari, Alltag hinter der Front. Besatzung, Kollaboration und Widerstand in Weissrussland, 1941–1944, Droste Verlag, 1998; także zeznania Joachima L. (dawniej z 727. pułku piechoty w Lidzie), 7 maja 1965, BAL, B162/3440. [185] Rozmowa Hanwega z autorką, 20 września 2010, Langgoens, Niemcy; zob. także Alexander Manor, Itzchak Ganusovitch, Aba Lando (red.), Sefer Lida [księga pamiątkowa], Tel Aviv, 1970, s. 294. Podobny przypadek udokumentowano w Buczaczu. Landkommissar sprowadził żonę i troje dzieci. Jeden z synów dostał od żydowskiego robotnika rzeźbionego konika – ku dezaprobacie dowódcy SS Ottona Waechtera, który spytał chłopca, skąd ma taką ładną zabawkę. B162/1673, zeznania Henriette Bau, byłej żony Richarda Lissberga, 23 kwietnia 1969. Dziękuję Omerowi Bartovowi za wskazanie tego źródła. [186] Zob. Schenk Bericht na temat zachowania się Niemców z Rzeszy na terytoriach okupowanych (Galicja) z maja 1943, znajdujący się w ITS. Raport ten stanowił podjętą przez SS i policję próbę ujawnienia i osłabienia rywali z administracji cywilnej, takich jak burmistrzowie, zarządcy okręgów, a także miejscowych deweloperów. Walka o władzę mogła powodować, że w raportach wyolbrzymiano przewinienia, w każdym razie jednak ten raport dokumentuje korupcję związaną z Zagładą i udział niemieckich kobiet przebywających na Wschodzie. Dostępność na Wschodzie żywności i wysyłka jej do Rzeszy – zob. listy przechwycone przez Abwehrę na temat transportów w marcu i kwietniu 1943 oraz krytyka czarnego rynku i plądrowania, złożona przez Wehrmacht, znajdujące się w: ZSA, P1151–1–1, P1151–1–21. Zob. także Götz Aly, Hitler’s Beneficiaries. Plunder, Racial War, and the Nazi Welfare State, Picador, 2008; Catherine Epstein, Wzorcowy nazista. Arthur Greiser i okupacja Kraju Warty, przeł. Jarosław Włodarczyk, Wrocław; Poznań; Wydawnictwo Dolnośląskie Oddział Publicat, 2011, zwłaszcza s. 266 (o rezydencji Greisera nad Mariensee [nad Jeziorem Góreckim]) i s. 273 (o jego kolekcji win, której wartość oceniano na 300 tysięcy dolarów). [187] Zob. Peter Black, Foot Soldiers of the Final Solution. The Trawniki Training Camp and Operation Reinhardt, „Holocaust and Genocide Studies” 2011, 25, nr 1, s. 1–99; także Peter Black, Odilo Globocnik– Himmler’s Vorposten im Osten, w: Ronald Smelser i in. (red.), Die Braune Elite, Wissenschaftliche Buchgemeinschaft, 1993; Dieter Pohl, Die Stellung des Distrikts Lublin in der „Endlösung der Judenfrage”, w: Bogdan Musial (red.), „Aktion Reinhardt”. Der Völkermord an den Juden im Generalgouvernement 1941– 1944, Fibre Verlag, 2004. [188] Zeznanie Runhofa przed sądem w Wiesbaden, 15 września 1961, zamieszczone w: Berndt Rieger, Odilo Globocnik. Twórca nazistowskich obozów śmierci, przeł. Jan S. Zaus, Zakrzewo: Replika, 2009, s. 126. Hillmann „zwolniono” z obowiązków w Lublinie na skutek problemów zdrowotnych i w wyniku pogłosek, że miała żydowskich przodków. Zob. Joseph Poprzeczny, Odilo Globocnik, Hitler’s Man in the East, McFarland, 2004. [189] Pod koniec lata 1943 Globocnik wypadł z łask Reichsführera SS na skutek ekscesów, jakich się dopuszczał. Zob. Bogdan Musial, Deutsche Zivilverwaltung und Judenverfolgung im Generalgouvernement, Harrassowitz Verlag, 1999, s. 201–208. Zob. także David Silberklang, Only the Gates of Tears Were Not Locked. The Holocaust in the Lublin District of Poland (publikacja wkrótce); Peter R. Black, Rehearsal for „Reinhard”? Odilo Globocnik and the Lublin Selbstschutz, „Central European History” 1992, 25, nr 2, s. 204– 226. [190] Warsztaty w getcie zlikwidowano 18 września 1943. Pozostałych żydowskich robotników wywieziono do komór gazowych w Sobiborze i Majdanku. Syn Hanwega, który wyjechał z Lidy przed wrześniem 1943, musiał zapamiętać wcześniejszą masakrę. Zob. zeznania Eberharda Hanwega, 15 października 1964, BAL, 162/3433, i rozmowa z autorką, 31 lipca 2010. [191] W pierwszych dwóch tygodniach maja 1942, szczególnie w dniach 5–12 maja, w regionie lidzkim doszło do kilku masakr (Raduń, Woronowo, Szczuczyn), w których zastrzelono ponad dwadzieścia tysięcy Żydów. Zob. świadectwa ocalałych (Churban Wilno), niemiecki raport komisarza generalnego Białorusi (miesiąc nieczytelny, ale nie wcześniej niż 29 lipca 1942) na temat „Wojny partyzanckiej i działań Żydów”, fragmenty z dochodzeń radzieckich oraz ekshumacje grobów z września 1947 w ITS, Doc No. 82176805 #1 (1.2.7.6/0007/1383/0233, Archivnummer 3090). W zeznaniach złożonych w 1962 ocalały Sioma Pupko mówi o Hanwegu i Meier jako o „Hanenbergu z jego dziewczyną Merkel, sadystyczną osobą”. Cytat za: Sefer Lida, dz. cyt., tłumaczenie na http://www.jewishgen.org/Yizkor/lida/lid307.html#Page311. Masakrę z 8 maja przeprowadzili członkowie Einsatzkommando 9 (stacjonujący w urzędzie SD w Baranowiczach) i lokalni pomocnicy. Zob. także Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos during the Holocaust, Yad Vashem, 2009, t. 1,

Lida, s. 396–397. Lokalni pomocnicy mogli być Litwinami, Polakami, Białorusinami lub Łotyszami; zeznania co do ich narodowości są rozbieżne. Zob. Wolfgang Curilla, Die deutsche Ordnungspolizei und der Holocaust im Baltikum und in Weissrussland, Ferdinand Schöningh, 2006, s. 885–886. Wojnę przeżyło trzystu Żydów z Lidy. Wielu z tych, którzy uciekli do lasu, przyłączyło się do oddziału partyzanckiego braci Bielskich, jednostki niedawno przedstawionej w filmie Opór, opartej na książce Nechamy Tec Defiance. The Bielski Partisans, Oxford, 1994. [192] Zeznania Johanny Luise Zietlow, 9 października 1964, BAL, 162/3433. [193] Liselotte Meier Lerm, zeznania z 19 września 1963, BAL, 162/3425, oraz z 5 września 1966, BAL, 162/3450. Lerm stwierdziła w zeznaniach z 19 września 1963, że po raz ostatni widziała Altmanna na jesieni 1943, gdy likwidowano getto. Syn Hanwega zapamiętał Tenenbauma, także wspomnianego w zeznaniach Lerm. [194] Sefer Lida, dz. cyt., s. 294. Wykorzystywanie żydowskich robotników przez kobiety dla uzyskania osobistych korzyści stało się przedmiotem dochodzenia Policji Bezpieczeństwa i SD na okupowanej Łotwie, a sprawa dotyczyła miejscowej garbarni; kilka kobiet związanych było z Gebietskommissariat Schaulen (Szawle, Litwa). KdS Lettland, Ermittlungsverfarhen, betr: Lederwerk in Schaulen, 10 stycznia 1943, NARA, RG 242, T454, rolka 15. [195] Liselotte Meier Lerm, zeznania z 19 września 1963, 6 października 1964 i 6 września 1966, BAL, 162/3425. Dziękuję Waitmanowi Beornowi za zwrócenie na nie mojej uwagi. [196] Ostrausch, „upojenie Wschodem,” odnoszące się bardziej do zawrotu głowy od przestrzeni kolonialnych, a nie od seksu, jest omówione w: Elizabeth Harvey, Women and the Nazi East. Agents and Witnesses of Germanization, Yale University Press, 2003, s. 125. [197] Niemcy często zabijali zgwałcone przez siebie kobiety niebędące Niemkami, żeby ukryć przestępstwo mieszania ras. Zeznania Erny Leonhard, 14 grudnia 1960, BAL, 162/1682. Zeznania Frau Ingeborgi Gruber (ur. 1922), Mannheim, 11 października 1960, BAK, 9 Js 716/59. Grihory Denisenko, ZSA, rozmowa z autorką, 11 sierpnia 1993, Żytomierz, Ukraina. Zob. także Abschlussbericht, Becker Case, BAL, 204 AR-Z 129/67, 1023; Dagmar Herzog (red.), Brutality and Desire. War and Sexuality in Europe’s Twentieth Century, Palgrave Macmillan, 2011. Na temat splecenia w męskim mózgu obwodów kontrolujących zachowania seksualne i przemoc, zob. Sex and Violence Linked in the Brain, „Scientific American”, luty 2011. Współwystępowanie gwałtów i zabijania żydowskich kobiet przez niemieckich mężczyzn zostało udokumentowane, ale nie jest jasne, jaki zakres miało to zjawisko, ponieważ narodowosocjalistyczne władze ścigały Niemców za mieszanie ras, a żydowskie ofiary i świadkowie w większości zostali zabici. Te żydowskie kobiety, które przeżyły, niechętnie mówiły o tego rodzaju przemocy, ponieważ chciały chronić swoją prywatność i honor. Julie Sebek, ocalała żydowska kobieta mieszkająca w Wiedniu, kilkakrotnie zeznawała na temat zbrodni w Mińsku. W maju 1942 została wysłana do Mińska i Trościeńca. Wspominała o kilku żydowskich kobietach, które zostały zgwałcone, a potem zabite (20 marca 1962, BAK, Sta, 9 Js 716/59). Zob. Sonja M. Hedgepeth, Rochelle G. Saidel (red.), Sexual Violence against Jewish Women during the Holocaust, Brandeis University Press, 2010; John Roth, Carol Rittner (red.), Rape. Weapon of War and Genocide, Paragon, 2012. [198] Liselotte Meier Lerm, zeznania z 6 września 1966, BAL, 162/3450. Osobista sekretarka Arthura Greisera, Elsa Claassen, była jedyną poza Greiserem osobą mającą dostęp do sejfu, w którym przechowywano ściśle tajne rozkazy Rzeszy i korespondencję. Zob. Epstein, Wzorcowy nazista, dz. cyt., s. 142. [199] „Die Zivilverwaltung in den besetzten Ostgebieten, Teil II: Reichskommissariat Ukraine” (Brown File), Osobyi Moscow 7021–148–183. [200] Frau Emilie Horst, inna sekretarka w lokalnym tartaku, zeznanie z 10 maja 1961, BAL, 162/5088. [201] Cytowane w rozdziale Life in the Lida Ghetto, s. 289, autor D. S. Amarant, przekład Don Goldman, w: Sefer Lida, dz. cyt., http://www.jewishgen.org/yizkor/lida/lid288.html. To wydarzenie opisuje także Elise Barzach (ur. 1913), rozmowa w 1995, Sydney, Australia (wywiad prowadzi Anna Friedlander), SFA. Także w krytycznym raporcie kapitana SS w rejonie Tarnopola i Rawy Ruskiej opisano Gerharda Hargera jako skorumpowanego lubieżnika (w znacznej mierze w ramach kampanii oczerniania rywali we władzach cywilnych), który zabierał kobiety na polowanie na dziki i obsypywał prezentami pochodzącymi z ukradzionych żydowskich majątków. Zob. Schenk Bericht o korupcji w Galicji, Verhalten der Reichsdeutschen in den besetzten Gebieten, 14 maja 1943. Pełen raport znajduje się w ITS; kilku stron brakuje w egzemplarzu w BAK, R58/1002. Zob. także album fotograficzny i zeznania dotyczące masakr w Lidzie, LAS, Bestand J76, Nr. 569. [202] Elise Barzach, rozmowa w 1995, Sydney, Australia (wywiad prowadzi Anna Friedlander), Title 4, SFA. Barzach opisała również kochankę Wernera, jednego z zastępców Hanwega, obecną przy tym, jak Werner zabijał

Żydów. Dziękuję personelowi USHMM za udostępnienie kopii tego wywiadu. [203] Liselotte Meier Lerm, zeznania z 6 września 1966, BAL, 162/3450. Niemcy tam mieszkający (Meier, Hanweg, Windisch, Werner) byli w towarzystwie innych niemieckich gości, gdy natknęli się na odśnieżających Żydów. Zob. przesłuchanie Meier, 19 września 1963, BAL, 162/3425. [204] Hilary Earl, The Nuremberg SS-Einsatzgruppen Trial, 1945–1958. Atrocity, Law, and History, Cambridge University Press, 2010. Rozmowa z byłym oskarżycielem w procesie Einsatzgruppen Benjaminem Ferenczem i jego żoną Gertrude Ferencz przeprowadzona przez autorkę, Nicole Dombrowski i Lindę Bishai. New Rochelle, N.Y., 15 października 2005. [205] Gudrun Schwarz, Verdrängte Täterinnen. Frauen im Apparat der SS, 1939–1945, w: Theresa Wobbe (red.), Nach Osten. Verdeckte Spuren nationalsozialistischer Verbrechen, Verlag Neue Kritik, 1992, s. 207. Przez wiele lat po wojnie zachodnioniemieckie i amerykańskie władze ścigające dowódcę Gestapo Heinricha Muellera przesłuchiwały jego sekretarkę Barbarę Hellmuth. Hellmuth występuje w niedawno odtajnionych dokumentach CIA: http://www.archives.gov/iwg/declassified-records/rg-263-cia-records/rg-263-mueller.html. Przesłuchiwano także kochankę Muellera Annę Schmid. Zob. Richard Breitman, Norman Goda, Tim Naftali, Robert Wolfe, U. S. Intelligence and the Nazis, Cambridge University Press, 2005, s. 150. Żona Wily’ego Suchanka, esesmana, adiutanta Himmlera, która pracowała jako sekretarka Himmlera, po wojnie była poszukiwana w charakterze świadka. Zob. korespondencja Szymona Wiesenthala na temat śledztwa w sprawie oficera SS Horsta Bendera, 2 stycznia 1975, SWA. [206] Na temat raportów, zob. Ronald Headland, Messages of Murder. A Study of the Reports of the Einsatzgruppen of the Security Police and the Security Service, 1941–1943, Fairleigh Dickinson University Press, 1992. [207] Przemówienie Himmlera w Poznaniu, 4 października 1943, pełen tekst z wezwaniem do kobiet służących w SS: http://www.nizkor.org/hweb/people/h/himmler-heinrich/posen/oct-04-43/. Żeńska szkoła SS miała szkolić te kobiety, w których „obudziło się poczucie honoru”. Do końca wojny około trzech tysięcy kobiet – jedna czwarta chętnych – zostało przyjętych na stanowiska pomocnicze i kierownicze. Zob. SS-Obersturmbannführer, komendant SS Helferinnenschule, doktor Mutschler, na temat aplikującej Dorothei Seebeck (ur. 1925), Prüfung, Dienstleistungszeugnis, and Verhandlung, 19 lutego 1945, NARA, RG 242, BDC, Misc. recs., DRK personnel files, A 3345-SF B021, 130, 156. Więcej o szkoleniu i przydziałach absolwentek pisze Jutta Mühlenberg, Das SS Helferinnenkorps. Ausbildung, Einsatz und Entnazifizierung der weiblichen Angehörigen der Waffen-SS 1942–1949, Hamburger Edition, 2011, s. 264. [208] Langefeld skarżyła się na wykroczenia ze strony esesmanów Aumeiera i Mulki. Himmler stanął po jej stronie. Zob. Peter Witte i in. (red.), Der Dienstkalender Heinrich Himmlers 1941/42, Christians Verlag, 1999, wpis z 18 lipca 1942, s. 483; oraz biografia Langefeld napisana przez Irmtraud Heike, Johannes Langefeld. Die Biographie einer KZ-Oberaufseherin, „Werkstatt Geschichte” 1995, 12, s. 7–19. [209] Cytowane w: Thomas Kühne, Belonging and Genocide. Hitler’s Community, 1918–1945, Yale University Press, 2010, s. 149. [210] Helene Dowlad, Euskirchen, 21 kwietnia 1966, BAL, B162/2110, fol. 1, egzemplarz dostarczony przez Marie Moutier, Yahad in Unum. Zob. także zeznania Marii Koschinskiej Sprenger, 20 kwietnia 1966, BAL, 162/3446. O Zagładzie w Tarnopolu z perspektywy Żydówki zamordowanej tam w 1943 zob. Briefe einer unbekannten Jüdin an ihre Familie (geschrieben kurz vor ihrer Hinrichtung, 1943), Tarnopol, 7 Apr. and 26 Apr. 1943, red. Kerrin Gräfin von Schwerin, Frauen im Krieg. Briefe, Dokumente, Aufzeichnungen, Nicolai Verlag, 1999, s. 127–130. Podobne świadectwo złożyła niemiecka sekretarka w Mińsku, gdy po akcji przyszedł do niej członek plutonu egzekucyjnego z palcem w łupkach, wyjaśniając, że brał udział w masowym rozstrzeliwaniu w Małym Trościeńcu w 1943. Porucznik SS także zaprosił swoją sekretarkę na miejsce kaźni, uznał bowiem, że być może będzie chciała wybrać sobie coś z ubrania. Zeznania Frau Ingeborg Gruber (ur. 1922), Mannheim, 11 października 1960, BAK, Js 716/59. [211] Poza przedstawionymi tu kobietami Birgit Classen (ur. 1921) pracowała w Stowarzyszeniu Prawników NSDAP i przez kuzynkę Wilhelma Kubego dowiedziała się, że Wschód daje dobre możliwości. W sierpniu 1941 przyjechała na Białoruś z grupą sześciu czy siedmiu innych kobiet przydzielonych do biura komisarza generalnego Kubego w Mińsku; była przesłuchiwana w sprawie Heusera, 20 listopada 1959, BAK, Staatsanwalt, file 9, Js 716/59. [212] Zeznania Sabine Dick, 27–29 kwietnia 1960, BAL, 162/5183; 14 grudnia 1960, BAL, 162/1682. Dziękuję Stephanowi Lehnstädtowi, Jürgenowi Matthäusowi i Andrejowi Angrickowi za wskazanie mi tego źródła. Erna

Leonhard zeznawała przeciwko Heuserowi; powiedziała, że w biurze mówiono, iż Heuser w nocy chodzi z bronią do getta i strzela do Żydów, którzy, przerażeni, barykadują się w domach. Zeznania z 14 grudnia 1960, BAL, 162/1682. [213] Zeznania Erny Leonhard (14 grudnia 1960) dotyczyły także dziesięciu innych Niemek pracujących w biurze Sipo-SD w Mińsku. Leonhard do późnego wieczora pisała raporty z przesłuchań, była także obecna przy przesłuchiwaniu Żydów. [214] Witte i in., Der Dienstkalender Heinrich Himmlers, wpis z 15 sierpnia 1941. O podejmowaniu przez Himmlera decyzji pisze Wendy Lower, „Anticipatory Obedience” and the Nazi Implementation of the Holocaust in the Ukraine. A Case Study of Central and Peripheral Forces in the Generalbezirk Zhytomyr, 1941–1944, „Holocaust and Genocide Studies” wiosna 2002, 16, nr 1, s. 1–22. [215] Zeznanie Ingeborg Gruber, Mannheim, 11 października 1960, BAK, Sta, 9 Js 716/59, B162/1682. [216] Zeznania Erny Leonhard, 14 grudnia 1960, BAL, 162/1682. [217] Sprawa opisana w tym akapicie zaczerpnięta z zeznań Sabine Dick, 27–29 kwietnia 1960, BAL, 162/1583. Leonhard także opisywała magazyn dóbr w Małym Trościeńcu podczas zeznania 14 grudnia 1960, BAL, 162/1682. [218] W lipcu 1942 ukazała się seria artykułów o uroczystości etnicznych Niemców w Żytomierzu z powodu budowy przedszkola. „Deutsche Ukraine Zeitung” (Luzk), 1 lipca, 2 lipca, 5 lipca i 9 lipca 1942, wszystkie na s. 3, Library of Congress Newspaper Collection. Zob. Vermerk, 9 czerwca 1942; Einweisung von 14 Kindergärtnerinnen zur Betreuung Volksdeutscher inder Ukraine, 21 lipca 1942; Lagebericht, NSV, 29 września 1942, Zhytomyr – CSA, 3206–6-255, mikrofilm znajduje się w USHMMA, RG 31.002M, rolka 6. 16 grudnia 1942 komisarze ogłosili, że dla dzieci etnicznych Niemców szkoła jest obowiązkowa. „Deutsche Ukraine-Zeitung” (Luzk), 16 grudnia 1942, s. 3. [219] Te dokumenty o materiałach edukacyjnych dla niemieckiej młodzieży nie są opatrzone datą; prawdopodobnie pochodzą z końca 1942 lub początku 1943. ZSA P1151–1–139. Zob. notatka Kocha do komisarzy generalnych o kształceniu volksdeutschów na temat przestępstw rasowych i karania Żydów. 13 maja 1942, ZSA, P1151–1–120. Raport Hoffmeyera, 12 października 1941, NARA, RG 242, T454, rolka 100, klatki 000661–670. Zob. raport NSV z 11–12 czerwca 1942 i raport RmfdbO z 15 czerwca 1942, CSA, 3206–6–255, mikrofilm przechowywany w USHMMA, RG 31.002M, rolka 6. Irma Wildhagen i jej zespół pielęgniarek zakładały ośrodki dla matek z dziećmi w Czernihowie, Nowogrodzie Wołyńskim, Andrzejowie, Horoszkach i w Sadkach. Zob. listę personelu NSV z 11 sierpnia 1942. CSA, 3206–6–255, mikrofilm znajduje się w USHMMA, RG 31.002M, rolka 6. [220] O żonie Greisera, zob. Epstein, Wzorcowy nazista, dz. cyt., s. 68–69. [221] Gudrun Schwarz, Eine Frau an seiner Seite. Ehefrauen in der „SS-Sippengemeinschaft”, Hamburger Edition, 1997, s. 191–194; Christopher R. Browning, Zwykli ludzie: 101. Policyjny Batalion Rezerwy i „ostateczne rozwiązanie” w Polsce, przeł. Piotr Budkiewicz, Warszawa: Bellona, 2000, s. 107. Niemieccy wykonawcy byli z plutonów pierwszej, drugiej i trzeciej kompanii 101. policyjnego batalionu rezerwy, jednostki Hilfswillige (hiwisów) i Policji Bezpieczeństwa (Sipo) z Radzynia. [222] Podanie o zezwolenie na małżeństwo Wohlaufa, NARA, BDC, A3343-RS-G5348, klatki 2214–2326. W aktach służbowych Juliusa Wohlaufa odnotowano jedno dziecko, urodzone 6.2.43, NARA, BDC, A3343 SSO 006C, klatka 1182. Zob. Daniel Jonah Goldhagen, Gorliwi kaci Hitlera. Zwyczajni Niemcy i Holocaust, przeł. Wiesław Horabik, Warszawa: Prószyński 1999, s. 223. [223] Zeznanie żony porucznika Branda, cytowane w: Goldhagen, Gorliwi kaci Hitlera, dz. cyt., s. 224. [224] Badania między innymi Claudii Koonz i Gitty Sereny pozwoliły ustalić, że sprawcy zbrodni wracali z miejsc masowych morderstw do pocieszających żon i kochanek, które uspokajały sumienia, a w niektórych wypadkach zachęcały do kolejnych zbrodni. Na pytanie, jak znosił codzienny stres związany z kierowaniem fabryką masowych morderstw, komendant Treblinki i Sobiboru odparł: „Nie wiem. Może moja żona. Moja miłość do niej?”. Gitta Sereny, W stronę ciemności. Rozmowy z komendantem Treblinki, przeł. Jan K. Milencki, Warszawa: Cyklady, 2002, s. 182. [225] Steven K. Baum, The Psychology of Genocide. Perpetrators, Bystanders, and Rescuers, Cambridge University Press, 2008, s. 131–132. [226] Gudrun Schwarz, Eine Frau an seiner Seite, dz. cyt., s. 189.

5. Sprawczynie [227] Henry Friedlander, The Origins of Nazi Genocide. From Euthanasia to the Final Solution, University of North Carolina Press, 1997, s. 4, 54, 231–232; oraz Michael Burleigh, Death and Deliverance. „Euthanasia” in Germany, 1900–1945, Cambridge University Press, 1994. Zob. także wystawę internetową USHMM o programie „eutanazji” Deadly Medicine: http://www.ushmm.org/wlc/article. [228] O położnych pisze Wiebke Lisner, „Mutter der Mütter – Mütter des Volkes”? Hebammen im Nationalsozialismus, w: Marita Krauss (red.), Sie waren dabei. Mitläuferinnen, Nutzniesserinnen, Täterinnen im Nationalsozialismus, Wallstein Verlag, 2008. [229] Richard Evans, The Third Reich at War, Penguin, 2010, s. 75–76. [230] Zapisy przesłuchań pielęgniarek i personelu biurowego w Hadamarze (Irmgard Huber, Margarete Borkowski, Lydia Thomas, Agnes Schrankel, Isabella Weimer, Judith Thomas, Paula Siegert, Johanna Schrettinger, Hildegard Ruetzel, Elfriede Haefner, Elisabeth Utry, Ingeborg Seidel, Margot Schmidt, Christel Zielke, Lina Gerst) w procesach przeciwko Wahlmann, Gorgass i in., CLG Frankfurt am Main, SS 10.48, 188/48. B162/28348, fol. 1, Urteil, 68–98. Doświadczona pielęgniarka zajmująca się „eutanazją” i wczesna członkini NSDAP Maria Appinger także została wysłana do Mińska na pięć miesięcy w pierwszej połowie 1942; zob. Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, dz. cyt., s. 235. [231] Burleigh, Death and Deliverance, dz. cyt. Biskup von Galen podejrzewał, że tak się stanie; 3 sierpnia 1941, w znanym przemówieniu wygłoszonym w Münsterze i potępiającym „eutanazję”, ostrzegał, że „wystarczy wydać tajny rozkaz, by procedura przećwiczona i wypróbowana na chorych psychicznie została zastosowana wobec innych »nieproduktywnych« osób: z nieuleczalną gruźlicą, starych i niedołężnych, rannych w wypadkach w przemyśle, żołnierzy, którzy odnieśli ciężkie rany!”. [232] Publiczna wypowiedź Pauline Kneissler o jej przydziale do szpitala w Mińsku, przedruk w: Ulrike Gaida, Zwischen Pflegen und Töten. Krankenschwestern im Nationalsozialismus, Mabuse Verlag, 2006, s. 176. Kneissler wysyłano do kilku ośrodków, by wprowadzała śmiercionośne procedury i rozszerzała zakres zabijania. Jako zastępczyni naczelnej pielęgniarki mogła wydawać innym rozkazy mordowania i podawania śmiertelnych dawek środków nasennych, takich jak weronal i luminal. Według Kneissler na jej oddziale codziennie umierało około siedemdziesięciu pięciu pacjentów. Na pytanie przełożonego, czy jest gotowa mordować bez jego wskazówek i nadzoru, odpowiedziała, że tak i że już to robiła. Zob. Burleigh, Death and Deliverance, dz. cyt., s. 254. Prowadzone przez Georga Lilienthala badania nad biografiami zabójców w Hadamarze częściowo dotyczą pomocy medycznej Lydii Thomas, której dzieje potoczyły się podobnie do Pauline Kneissler (także została skierowana do pracy na Wschodzie w początkach 1942); wyniki wspomnianych badań potwierdzają, że zagazowywano niemieckich cywilów rannych podczas nalotów oraz rannych żołnierzy Wehrmachtu i SS. Zob. Georg Lilienthal, Personal einer Tötungsanstalt Acht. Biographische Skizzen, w: Uta George i in., Hadamar. Heilstätte, Tötungsanstalt, Therapienzentrum, Jonas Verlag, 2006, s. 286. Zob. także Ernst Klee, „Euthanasie” im NS-Staat. Die „Vernichtung lebensunwerten Lebens”, Fischer Taschenbuch, 1983, s. 372–373; Burleigh, Death and Deliverance, dz. cyt., s. 231–232; Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, dz. cyt., s. 153, 160, 296–297. [233] Susan Benedict, Tessa Chelouche, Meseritz-Obrawalde. A „Wild Euthanasia” Hospital of Nazi Germany, „History of Psychiatry” 19 (1), s. 68–76; Bronwyn Rebekah McFarland-Icke, Nurses in Nazi Germany. Moral Choice in History, Princeton University Press, 1999, s. 214. Jedną z naczelnych lekarek w Meseritz-Obrawalde była doktor Hilde Wernicke. Dodatkowe obiekty na terenie Polski mieściły się w dawnym klasztorze bernardynów w Kościanie, około pięćdziesięciu kilometrów od Poznania, i w Dziekance (Tiegenhof) w Warthegau (Kraju Warty). [234] Cytowane w: Benedict, Chelouche, Meseritz-Obrawalde, dz. cyt., s. 71. Zob. także Claudia Koonz, The Nazi Conscience, Harvard University Press, 2005; Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, dz. cyt., s. 153. [235] Tekst oskarżenia cytowany w: Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, dz. cyt., s. 160. [236] Zeznania pielęgniarki Anny Gastler, przedrukowane w: Gaida, Zwischen Pflegen und Töten, dz. cyt., s. 170. [237] Materiał w tej części czerpię z Der Generalbezirk Wolhynien, Der Reichminister für die besetzten Ostgebiete, Hauptabteilung I, Raumplanung, 5 grudnia 1941, 9, 30; Yitzhak Arad, Shmuel Krakowski, Shmuel Spector (red.), The Einsatzgruppen Reports. Selections from the Dispatches of the Nazi Death Squads’ Campaign Against the Jews in the Occupied Territories of the Soviet Union, July 1941 – Jan 1943, Holocaust

Library, 1989, Report #24, 16 July 1941. [238] Zeznanie Karla Wetzlego, Oberhausen, 21 czerwca 1963, BAL, 162/4522, fol. 1, II, 204 AR-Z 40/1961. [239] Zeznanie Mosesa Messera, data niepewna, potwierdzone przez Arie Gomulka, 3 maja 1964, Hajfa. Świadectwa złożono głównie przed Untersuchungsstelle für NS-Gewaltverbrechen beim Landesstab der Polizei, Israel. Oryginały znajdują się w BAL, B162/4522, fol. 1, II, 204 AR-Z 40/1961. Wiele świadectw opublikowano wcześniej w księdze pamiątkowej Pinkas Ludmir. Sefer-zikaron li-kehilat Ludmir, Tel Aviv, 1962. [240] Zeznanie Mosesa Messera, data niepewna, potwierdzone przez Arie Gomulka, 3 maja 1964, Hajfa. [241] Zeznania Kurta Bettinsa, który od września 1941 do kwietnia 1943 był komendantem obozu dla jeńców wojennych we Włodzimierzu Wołyńskim, przedrukowane w: „Die Tat”, 27 października 1978. Teczka wycinków prasowych, stenogramy procesów, BAL, II, 204 AR-Z 40/61, Band II. [242] Arie Gomulka, 3 maja 1964, Hajfa, BAL, B162/4522, fol. 1. [243] Zeznanie Erny Schirbel Michels, 12 czerwca 1968, s. 434, BAL, B162/4523, fol. 1. Zob. Judith Halberstam, Female Masculinity, Duke University Press, 1998. [244] Scena bankietu w Piatydniach, świadectwo Józefa Opatowskiego, s. 7, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa, ŻIH 301/2014. Jestem wdzięczna Rayowi Brandonowi za wskazanie tego dokumentu. Inni świadkowie opisywali podobne sceny bankietowe przy innych miejscach masowych zbrodni na Ukrainie. Zob. The Holocaust by Bullets. The Mass Shooting of Jews in Ukraine, 1941–1944, Exhibition Catalogue, Fondation pour la Mémoire de la Shoah et Yahad in Unum, s. 44. [245] Ginsburg urodził się w 1932 w pobliskim Maciejowie. Dziękuję jego córce Suzanne Ginsburg za udostępnienie pamiętnika Noike. A Memoir of Leon Ginsburg, 2011 (zob. s. 120–121). Zob. także Martin Dean (red.), Encyclopedia of Ghettos and Camps, t. 2, Ghettos in German-Occupied Eastern Europe, Indiana University Press, 2011; oraz Shmuel Spector, The Holocaust of Volhynian Jews, 1941–1944, Yad Vashem, 1990, s. 127, 145, 186. W pobliskim miasteczku Uściług znajdowało się mniejsze getto. Relacja o getcie pochodzi ze świadectwa opublikowanego w Księdze Pamiątkowej (Yizkor) Włodzimierza Wołyńskiego. [246] Dieter Pohl, The Murder of Ukraine’s Jews under German Military Administration and in the Reich Commissariat Ukraine, w: Ray Brandon, Wendy Lower (red.), The Shoah in Ukraine. History, Testimony, Memorialization, Indiana University Press, 2008, s. 50, 52, 58. [247] Horst Petri wspominał, że do tej wizyty doszło na jesieni 1943; Erna datowała ją na lato 1943. Funkcjonariusz SS Fritz Katzmann został jednak przeniesiony do okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie pod koniec kwietnia tego roku. W księdze gości w Grzędzie Hilde Katzmann dziękuje za popołudniową wizytę 3 listopada 1942; podobny podpis występuje przy wizycie z 29 marca 1943. Przesłuchanie Horsta – 8 września 1961; przesłuchanie Erny – 15 września 1961. Akta archiwalne nr 403/63, BStU aussenstelle Erfurt, fol. 2 Untersuchungsvorgang, 000131, Stasi Archive, BAB. O roli Katzmanna w Zagładzie w Galicji zob. Dieter Pohl, Nationalsozialistische Judenverfolgung in Ostgalizien, 1941–1944. Organisation und Durchführung eines staatlichen Massenverbrechens, Oldenbourg, 1996. W sławnym „raporcie Katzmanna” z 30 czerwca 1943 przedstawionym podczas procesu norymberskiego (Nuremberg material, USA Exhibit 277, Document L-18) Katzmann opisywał tworzenie gett, morderstwa, pracę przymusową i kradzież mienia, które dotknęły 434 329 Żydów w regionie. Katzmanna po wojnie nie złapano; uważa się, że zmarł w 1957. [248] Erna Petri, pierwsze przesłuchanie, 25 sierpnia 1961. Akta archiwalne nr 403/63, BStU aussenstelle Erfurt, fol. 2 Untersuchungsvorgang, 000131. Stasi Archiv, BAB. [249] Przesłuchanie Erny Petri, 19 września 1961, s. 1–7. Proces Horsta i Erny P. BAB, BStU 000050–57; USHMMA, RG 14.068, fiche 566. Zob. także Wendy Lower, Male and Female Holocaust Perpetrators and the East German Approach to Justice, 1949–1963, „Holocaust and Genocide Studies” wiosna 2010, 24, nr 1, s. 56– 84, gdzie opublikowano niektóre materiały dotyczące Erny Petri. Dziękuję Oxford University Press i United States Holocaust Memorial Museum za pozwolenie na wykorzystanie fragmentów tego artykułu (w zmienionej formie). [250] Wspomnienia Stepana Yakimovicha Shenfelda, 1943, cytowane w: Joshua Rubenstein, Ilya Altman (red.), The Unknown Black Book. The Holocaust in the German-Occupied Soviet Territories, Indiana University Press, 2010, s. 91. [251] Fragment zeznań, BAL, Oskarżenie „proces lwowski”, s. 273; USHMMA, RG 17.003m, rolka 98, zawiera wstępne austriackie przesłuchanie Karla Kempki. Oskarżenie Hansberg, poprzednio Willhaus, BAL, 162/4688, 208 AR-Z 294/59. „Proces lwowski”, April 1968, BAL, 162/2096, 274. [252] Philip Friedman, Roads to Extinction. Essays on the Holocaust, Jewish Publication Society, 1980, s. 311.

Według jednej relacji Heike także strzelała do „żydowskich celów” z pistoletu, który dostała od rodziców jako prezent urodzinowy. Eliyahu Yones, Smoke in the Sand. The Jews of Lvov in the War Years, 1939–1944, Gefen House, 2004. [253] Podobne strzelanie z balkonu odbywało się także niedaleko w obozie w Jaktorowie oraz w obozie w Płaszowie. Rozmowa autorki z Giselą Gross, 3 listopada 2005, Baltimore. [254] Istnieją liczne przykłady esesmanów, którzy ożenili się ze swymi sekretarkami lub tworzyli z nimi związki, w tym: Reichsführer SS Heinrich Himmler, którego „drugą żoną” była sekretarka Hedwig Potthast; szef Gestapo Heinrich Mueller i jego sekretarka Barbara Hellmuth; generał Waffen-SS Jochen Peiper i jego sekretarka Sigrid Hinrichsen; Alois Brunner i jego asystentka Anni Roeder. W tych i innych przypadkach niełatwo było oddzielić sferę prywatną od publicznej. Zob. Gudrun Schwarz, Eine Frau an seiner Seite. Ehefrauen in der „SSSippengemeinschaft”, Hamburger Edition, 1997, s. 201–202. [255] Jak pokazuje sprawa Hanwegów, dzieci zostawały wplątane w Zagładę. W wielu przypadkach prowadzono je do warsztatów, gdzie miały kontakt z żydowskimi robotnikami, których później zabijano. Zob. Nicholas Stargardt, Witnesses of War. Children’s Lives under the Nazis, Random House, 2005. Zob. także Schwarz, Eine Frau an seiner Seite, dz. cyt., s. 219–221, gdzie opisano esesmana Hermanna Blachego, który prowadził syna do getta w Tarnowie, by mógł ćwiczyć strzelanie do celu. [256] O rewolucji seksualnej pisze Dagmar Herzog, Sex after Fascism. Memory and Morality in TwentiethCentury Germany, Princeton University Press, 2005. [257] Landau, w: Walter Kempowski, Das Echolot. Ein kollektives Tagebuch, Barbarossa 1941, btb Verlag, 2002, s. 215, 243, 261, 282, 297, 714. Wpisy Landaua znajdują potwierdzenie w oficjalnych raportach Einsatzgrupppe C. Ereignismeldung UdSSR Nr. 21, 13 lipca 1941. Fragmenty oryginalnego pamiętnika znajdują się w Staatsarchiv Ludwigsburg, sygnatura E1 317 III Bue 1103–1113. Fragmenty kopii dziennika znajdują się w aktach śledztwa BAL, 162/22380. Fragmenty wpisu z 13 lipca zostały wybrane i przetłumaczone w: Ernst Klee, Willi Dressen, Volker Riess (red.), „The Good Old Days”. The Holocaust as Seen by Its Perpetrators and Bystanders, Konecky & Konecky, 1991, s. 97–98. [258] Omer Bartov, Erased. Vanishing Traces of Jewish Galicia in Present-Day Ukraine, Princeton University Press, 2007, s. 50–60. [259] Parę lat temu malowidła te stały się przedmiotem międzynarodowego skandalu i kryzysu dyplomatycznego. Gdy rząd ukraiński sprzeciwił się ich usunięciu i przewiezieniu do Izraela, zrobiono to nielegalnie, teraz zaś są wystawione w Jad Waszem, oficjalnym izraelskim miejscu pamięci i muzeum. [260] Schwarz, Eine Frau an seiner Seite, dz. cyt., s. 201–209. [261] Chaim Patrich, 3 lipca 1947 i 6 września 1947, VCA, Polizeidirektion Wien, dochodzenie przed Sądem Ludowym, Vg 3b Vr 7658/47. [262] Austriacy nazywali takie fotele „kanadyjskimi”; w latach trzydziestych był to dość nowoczesny design. Gertrude Landau, oświadczenie z 27 lutego 1948, VCA, Polizeidirektion Wien, dochodzenie przed Sądem Ludowym, Vg 3b Vr 7658/47. [263] Gertrude Landau, oświadczenie z 29 maja 1947, VCA, Polizeidirektion Wien, dochodzenie przed Sądem Ludowym, Vg 3b Vr 7658/47. [264] Gertrude Landau, 2 czerwca i 17 czerwca 1947, dodatek do oświadczenia z 29 maja 1947, VCA, Polizeidirektion Wien, dochodzenie przed Sądem Ludowym, Vg 3b Vr 7658/47. [265] Akt oskarżenia Landaua, 20 kwietnia 1961, 14Js 3808/58, BAL 162/3380. Niedługo po tej masakrze kolega Landaua zastrzelił Brunona Schulza na ulicy w Drohobyczu. [266] Cytowane w: Schwarz, Eine Frau an seiner Seite, dz. cyt., s. 204. [267] Zob. wyrok sądu w Stuttgarcie, 16 marca 1962, opublikowane w: Justiz und NS-Verbrechen, t. 18, s. 364– 365. [268] Zeznanie Josefine Block, 18 maja 1948, VCA, Vg 8514/46. Akt oskarżenia, 3 marca 1949, 15 St 1617/49. W 1946 jej dzieci miały pięć lat i trzy lata, zatem w 1942–1943, czyli kiedy wyruszała zabijać, miała małe dziecko i noworodka lub była w ciąży z drugim dzieckiem. [269] Jednej ofierze udało się uciec. Trzy zabite zidentyfikowano jako Werę Zuckermann, Dorę Sternbach i Paulę Winkler (zeznania świadków Katza, Fischera i Weidemanna). O przyjemności, jaką Block i jej mąż czerpali z dręczenia Żydów podczas przypadkowych spotkań, zob. zeznania na sali sądowej Reginy Fritz, 12 grudnia 1946, i oświadczenie Weiss, 19 lutego 1947, Vg 8514/46, Śledztwo i proces Josefine Block (ur.

1910), 19 listopada 1946, VCA, Polizeidirektion Wien an Staatsanwaltschaft Wien; Stadtarchiv Wien. [270] Zeznania Fischera, 3 października 1946, i Katza, VCA, Polizeidirektion Wien, 21 września 1946, oraz Katza, 12 grudnia 1946, Vg 8514/46. [271] Zeznania Fischera, 16 grudnia 1946, i Dengga, 17 stycznia 1947, VCA, Vg 8514/46. [272] Zeznania Heinricha Bartha, 2 marca 1977, BAL, 76-K41676-Koe. Zeznania Wetzlego o „zaproszeniu” Westerheidego do strzelania do Żydów: Karl Wetzle, Oświadczenie, Oberhausen, 21 czerwca 1963, BAL, LKANW, B162/4522, fol. 1, II, 204AR-Z 40/1961. [273] Father Patrick Desbois, The Holocaust by Bullets, Macmillan, 2008. [274] W Rydze etniczna Niemka pracująca jako tłumaczka uczestniczyła w jednym z „pogrzebowych bankietów” i pamięta, jak ludzie unosili szklaneczki ze sznapsem, pijąc za śmierć Żydów. Komendant policji na Łotwie wezwał wszystkich – „Panie i panowie, już czas” – i poprowadził jakieś sto pięćdziesiąt metrów od sali bankietowej do świeżo wykopanego dołu długości około piętnastu i szerokości około dwóch metrów. Dziesięciu Żydów stało nad dołem, rozebranych do bielizny; kolejnych dziesięciu leżało w dole, jęcząc. Łotysz kazał swojej jednostce strzelać; włożył także pistolet w rękę jednej z kobiet i powiedział, by próbowała wycelować w Żydów. Niemieccy żołnierze, także obecni, nie strzelali i narzekali, że ta cała scena to bałagan. Wrócili na bankiet, który trwał do świtu. Violetta Liber, BAL, B162/8978, przesłuchanie 16 lutego 1972, Ryga. Dziękuję Martinowi Deanowi za wskazanie mi tego źródła.

6. Dlaczego zabijały? [275] Eugenie S. o szkole w Czernihowie w: Rosemarie Killius (red.), Frauen für die Front. Gespräche mit Wehrmachtshelferinnen, Militzke Verlag, 2003, s. 59–60. [276] Erika Summ, Schäfers Tochter. Die Geschichte der Frontschwester, Zeitgut Verlag, 2006, s. 144. [277] Summ, Schäfers Tochter, dz. cyt., s. 153. [278] Summ, Schäfers Tochter, dz. cyt., s. 165–166. Erika Ohr wyszła za jednego ze swoich pacjentów, niemieckiego żołnierza, który stracił podczas wojny obie nogi. Summ (jak brzmiało teraz jej nazwisko) pracowała jako pielęgniarka w Sindelfingen i Marbach, a potem urodziła dzieci. Pięcio- czy sześciokrotnie spotykała się na zjazdach w południowych Niemczech z innymi pielęgniarkami poznanymi w czasie wojny. By poradzić sobie z tym, co widziała i robiła podczas wojny, Summ znalazła oparcie w wierze. Starała się patrzeć naprzód; aż do dziewięćdziesiątych urodzin jej motto brzmiało „Es muss weitergehen” („życie musi się toczyć dalej”). Skupiała się na drobnych przyjemnościach i nauczyła się odrzucać większe fantazje i ambicje. Rozmowa telefoniczna autorki z córką Summ, 4 sierpnia 2011. [279] Przemówienie Adolfa Hitlera, 15 kwietnia 1945, opublikowane w niemieckich gazetach. Cytat za: Ian Kershaw, Hitler 1941–1945. Nemezis, przeł. Przemysław Bandel, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2013, s. 376. [280] Szacunkowa liczba gwałtów jest tak różna częściowo dlatego, że ofiary gwałcono wielokrotnie, a wiele zostało potem zabitych lub popełniło samobójstwo (w samym Berlinie dziesięć tysięcy). Francuscy żołnierze dopuszczali się gwałtów w południowo-zachodnich Niemczech. Zdarzały się także takie przypadki w armii amerykańskiej i w mniejszym stopniu brytyjskiej. Zob. Richard Evans, The Third Reich at War, Penguin, 2010; Michael Kater, Hitlerjugend. Dzieci Hitlera, przeł. Olga Knopińska, Warszawa: RM, 2013, s. 257; Norman M. Naimark, The Russians in Germany. A History of the Soviet Zone of Occupation, 1945–1949, Harvard University Press, 1995. O masowych gwałtach i wiktymizacji niemieckiej zob. Atina Grossmann, A Question of Silence. The Rape of German Women by Soviet Occupation Soldiers, w: Nicole Ann Dombrowski (red.), Women and War in the Twentieth Century, Routledge, 2004, s. 162–183; Die deutschen Trümmerfrauen (film dokumentalny), Hans Dieter Grabe (1968); Elizabeth D. Heineman, The Hour of the Woman. Memories of Germany’s „Crisis Years” and West German National Identity, „American Historical Review” kwiecień 1996, 101, nr 2, s. 354–395; oraz [Anon.,] Kobieta w Berlinie. Zapiski z 1945 roku, przeł. Barbara Tarnas, Warszawa: Świat Książki, 2004. [281] Na przykład nauczycielka Frau Ottnad w Reichersbeuern popełniła samobójstwo 9 maja 1945, gdy przybyli alianci. Rozmowa autorki z byłym uczniem Ottnad i jego żoną, Friedrichem i Freyą K., 11 kwietnia 2011, zdeponowana w USHMMA. Zob. także Evans, The Third Reich at War, dz. cyt.; Margaret Bourke-White, Dear Fatherland, Rest Quietly. A Report on the Collapse of Hitler’s Thousand Years, Literary Licensing, 2012. [282] O wczesnych procesach i samosądach pisze Ilya Bourtman, „Blood for Blood, Death for Death”. The Soviet Military Tribunal in Krasnodar, 1943, „Holocaust and Genocide Studies” jesień 2008, 22, s. 246–265; Gary Bass, Stay the Hand of Vengeance. The Politics of War Crimes Tribunals, Princeton University Press, 2000; Donald Bloxham, Genocide on Trial. War Crimes Trials and the Formation of Holocaust History and Memory, Oxford University Press, 2001. [283] Christiane Berger, Die Reichsfrauenführerin Gertrud Scholtz-Klink, w: Marita Krauss (red.), Sie waren dabei. Mitläuferinnen, Nutzniesserinnen, Täterinnen im Nationalsozialismus, Wallstein Verlag, 2008; wywiad Claudii Koonz z Klink w: Mothers in the Fatherland. Women, the Family, and Nazi Politics, St. Martin’s Press, 1988. [284] Gudrun Schwarz, Verdrängte Täterinnen. Frauen im Apparat der SS, 1939–1945, w: Theresa Wobbe (red.), Nach Osten. Verdeckte Spuren nationalsozialistischer Verbrechen, Verlag Neue Kritik, 1992, s. 212. [285] Ilse Schmidt, Die Mitläuferin. Erinnerungen einer Wehrmachtsangehörigen, Aufbau Verlag, 2002, s. 38, 61, 76–77. [286] Summ, Schäfers Tochter, dz. cyt., s. 176. [287] Doktor Oberheuser zrobiła karierę w NSDAP. Zgłosiła się na ochotnika na stanowisko lekarza obozowego w Ravensbrück i otrzymała niemiecki Medal za Zasługi Wojenne za udział w ponurych eksperymentach medycznych (śmiertelne zastrzyki, przeszczepy kości, wkładanie szkła i drzazg w rany), gdy zabijała między innymi polskie robotnice. Powiedziała sądowi w Norymberdze, że zawsze interesowała ją

chirurgia, a kobieta w Niemczech nie mogła być chirurgiem. W obozie koncentracyjnym dla kobiet w Ravensbrück miała okazję pracować jako chirurg i prowadzić doświadczenia na zdrowych, „żywych” obiektach. Zob. Paul Weindling, Nazi Medicine and the Nuremberg Trials, Palgrave Macmillan, 2004; oraz Robert Jay Lifton, The Nazi Doctors. Medical Killing and the Psychology of Genocide, Basic Books, 2000. Oryginalne dokumenty z procesu lekarzy, w tym zeznania Oberheuser (Document NO-487, NO-862), zostały zdigitalizowane i są dostępne online w Harvard University Law Library, http://nuremberg.law.harvard.edu. NO470. NARA, RG 238. [288] O amerykańskim dochodzeniu przeciwko członkom organizacji SS, która prowadziła porywanie dzieci (wśród innych zbrodni „germanizacji”) i o Viermetz piszą Kathrin Kompisch, Täterinnen. Frauen im Nationalsozialismus, Böhlau, 2008, s. 33–36, oraz Andrea Böltken, Führerinnen im Führerstaat. Gertrud Scholtz-Klink, Trude Mohr, Jutta Rüdiger und Inge Viermetz, Centaurus Verlag, 1995, s. 105–129. [289] W latach 1925–1933 Emma Hoechtl była sekretarką w pruskim Ministerstwie Spraw Wewnętrznych Rzeszy (u Roberta W. Kempnera); od 1933 do 1936 – sekretarką w berlińskim Prezydium Policji; od 1936 do 1942 – sekretarką Arthura Nebego w Urzędzie Policji Kryminalnej Rzeszy; od października 1945 do 30 listopada 1948 – sekretarką Kempnera w Norymberdze; od 1948 do 1949 – sekretarką przedstawiciela rządu krajowego Nadrenii Północnej-Westfalii w zarządzie tzw. Bizonii we Frankfurcie nad Menem; od 1950 do 1959 pracowała w Bonn jako sekretarka przedstawiciela rządu Berlina Zachodniego. Przesłuchiwana w 1961 w ramach śledztwa przeciwko Albertowi Widmanowi i doktorowi Wernerowi w sprawie ruchomych komór gazowych na Wschodzie, twierdziła, że nie pamięta nic, co dotyczyło zbrodni lub przestępczej działalności Nebego bądź innych ludzi, których znała w Kripo. Podczas wojny nie przebywała na Wschodzie. Niemniej jednak wiedza o „ostatecznym rozwiązaniu” i urzędach Trzeciej Rzeszy mogła być jednym z powodów, dzięki którym w czasie, gdy Hoechtl była sekretarką prokuratora Kempnera w Norymberdze, udało mu się znaleźć tyle materiałów dowodowych, w tym protokół z narady w Wannsee. Zob. BAL, B162/1604, fol. 1, 556–568. Dziękuję Christianowi Gerlachowi za zwrócenie mojej uwagi na Hoechtl. [290] Ruth Kempner, Robert M. W. Kempner, Women in Nazi Germany, 1944, s. 46. [291] Summ, Schäfers Tochter, dz. cyt., s. 152. [292] Cytowane w: Susan Benedict, Caring While Killing, w: Elizabeth R. Baer, Myrna Goldenberg (red.), Experience and Expression. Women, the Nazis and the Holocaust, Wayne State University Press, 2003, s. 105. [293] Świadectwo cytowane w: Harald Welzer, Sprawcy. Dlaczego zwykli ludzie dokonują masowych mordów, przeł. Magdalena Kurkowska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2010, s. 71. Doktor Wernicke w Meseritz-Obrawalde także wykorzystywała swoją władzę i zmuszała pielęgniarki do robienia chorym śmiertelnych zastrzyków. Zob. Bronwyn Rebekah McFarland-Icke, Nurses in Nazi Germany, Princeton University Press, 1999, s. 233, 248. [294] Metody stosowane przez mężczyzn i kobiety były dość zbliżone, kobiety jednak, jak się wydaje, miały kilka innych preferencji. W literaturze dotyczącej obozów koncentracyjnych czyta się często o zachowaniu nadzorczyń, które regularnie używały atakujących psów, wrzeszczały, biły i kopały. Zob. Elissa Mailänder Koslov, Gewalt im Dienstalltag. Die SS-Aufseherinnen des Konzentrations- und Vernichtungslagers Mayjdanek, 1942–1944, Hamburg Institute for Social Research, 2009; oraz rozmowa autorki z Helen Tichauer na temat Irmy Grese w Birkenau i strażniczek w Malchow, 23 czerwca 2010, Ludwig Maximilians Universitat, Monachium; potwierdzone w: Donald McKale, Naziści na celowniku sprawiedliwości, przeł. Jolanta Sawicka, Warszawa: Muza, 2013, s. 30. [295] Typowe odpowiedzi to: „Mir ist nichts darüber bekannt” („nic mi o tym nie wiadomo”), „Ich kann nicht sagen” („nie potrafię powiedzieć”), „Ich weiss nicht mehr” („już nie wiem”) czy „Ich habe nichts davon gehört” („nic o tym nie słyszałam”). Elisabeth Hoeven (ur. Bork 1922), Kassel, 10 października 1978, BAL, 634K41676-Koe. [296] Najnowsze oszacowania liczby niemieckich i austriackich sprawców, którzy bezpośrednio uczestniczyli w procesie zabijania – w SS, policji i systemie obozów – mówią o 200–250 tysiącach ludzi. W całej Europie przeprowadzono dochodzenie i sporządzono akt oskarżenia przeciwko aż 330 tysiącom Niemców i Austriaków, z czego około 100 tysięcy stanęło przed sądem i zostało skazanych. W latach 1945–1989 w Niemczech Wschodnich wytoczono procesy przeciwko 12 890 osobom za nazistowskie zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości, mniej więcej dwa razy tyle co w Niemczech Zachodnich. Dziewięćdziesiąt procent z tego przypadło na lata przed 1955, pod naciskiem Sowietów. Procent wyroków skazujących był wysoki, a karę śmierci stosowano aż do połowy lat osiemdziesiątych. Zob. Norbert Frei (red.), Transnationale Vergangenheitspolitik. Der Umgang mit deutschen Kriegsverbrechern in Europa nach dem Zweiten Weltkrieg,

Wallstein, 2006; oraz Jürgen Matthäus, Patricia Heberer (red.), Atrocities on Trial. Historical Perspectives on the Politics of Prosecuting War Crimes, University of Nebraska Press, 2008. [297] Pauline Kneissler cytowana w: Michael Burleigh, Wolfgang Wippermann, The Racial State. Germany, 1933–1945, Cambridge University Press, 1991; oraz w: Ulrike Gaida, Zwischen Pflegen und Töten. Krankenschwestern im Nationalsozialismus, Mabuse Verlag, 2006, s. 160. Kneissler zabijała, jak długo mogła. W jej ostatnim miejscu zatrudnienia, Kaufbeuren-Irsee, czteroletniego chłopca zabito jeszcze 29 maja 1945, trzydzieści trzy dni po zajęciu Kaufbeuren przez wojska amerykańskie. Zob. Ernst T. Mader, Das erzwungene Sterben von Patienten der Heil- und Pflegeanstalt Kaufbeuren-Irsee zwischen 1940 und 1945 nach Dokumenten und Berichten von Augenzeugen, Blöcktach, 1992. Historyk Peter Witte zgromadził dokumentację dotyczącą tych ostatnich dni w Kaufbeuren, opierając się na raporcie wywiadu amerykańskiego z 2 lipca 1945, Nuremberg Doc. PS-1696 (nieopubl.). Zob. fragment w: Henry Friedlander, The Origins of Nazi Genocide. From Euthanasia to the Final Solution, University of North Carolina Press, 1997, s. 218–219; Massenmord in der Heilanstalt , „Münchner Zeitung”, 7 lipca 1945; oraz Ernst Klee, „Euthanasie” im NS-Staat. Die „Vernichtung lebensunwerten Lebens”, Fischer Verlag, 1983, s. 452–453. [298] Roy Baumeister, Evil. Inside Human Violence and Cruelty, W. H. Freeman, 1997, s. 47. [299] Według Insy Eschenbach na osądzanie kobiet za nazistowskie zbrodnie w Niemczech Wschodnich wpływały trzy czynniki: uznanie zachowania tych kobiet za przejaw chwilowej aberracji, ich młodość lub naiwność, status jako pracowników w powstającym socjalistycznym państwie. Sposób, w jaki Erna przedstawiała siebie, zawierał wszystkie te elementy – najwyraźniej jednak nie zrobiła na sędziach wrażenia, bo dostała wyrok dożywotniego więzienia. Zob. Insa Eschenbach, Gespaltene Frauenbilder. Geschechterdramaturgien im juristischen Diskurs ostdeutscher Gerichte, w: Ulrike Weckel, Edgar Wolfrum (red.), „Bestien” und „Befehlsempfänger”. Frauen und Männer in NS-Prozessen nach 1945, Vandenhoeck & Ruprecht, 2003, s. 99. [300] Przesłuchanie Erny Petri, 19 września 1961. Proces Horsta i Erny Petrich, BStU 000050–57, USHMMA, RG 14.068, fiche 566. [301] Przesłuchanie Erny Petri, 19 września 1961. [302] Norman Goda, Tales from Spandau. Nazi Criminals and the Cold War, Cambridge University Press, 2008, s. 147. [303] Roger Brown, James Kulik, Flashbulb Memories, „Cognition” 1977, 5, s. 73–99. [304] Susannah Heschel, Does Atrocity Have a Gender? Feminist Interpretations of Women in the SS, w: Jeffrey Diefendorf (red.), Lessons and Legacies, t. 6, New Currents in Holocaust Research, Northwestern University Press, 2004, s. 300–321. [305] Oczywiście, jak wskazuje psycholog społeczny James Waller, „przedstawienie psychologicznego wyjaśnienia popełnionych przez sprawców okrucieństw nie oznacza wybaczenia, usprawiedliwienia ani przyzwolenia na zachowanie. Wyjaśnienie pozwala nam tylko zrozumieć warunki, w jakich wielu z nas może się przekształcić w maszyny do zabijania”. James Waller, Becoming Evil. How Ordinary People Commit Genocide and Mass Killing, Oxford University Press, 2002, s. xiv. [306] Cesare Lombroso, Guglielmo Ferrero, Kobieta jako zbrodniarka i prostytutka. Studja antropologiczne, poprzedzone biologją i psychologją kobiety normalnej, przeł. J. Szenhak, Warszawa: H. Cohn, 1895. [307] Eileen MacDonald, Shoot the Women First, Random House, 1991, s. xi–xii. Dziękuję Robertowi Ehrenreichowi za wskazanie mi tego źródła. [308] Cytowane w: Steven Barkan, Lynne Snowden, Collective Violence, Allyn & Bacon, 2000, s. 85. [309] Richard Wrangham, Dale Peterson, Demoniczne samce. Małpy człekokształtne i źródła ludzkiej przemocy, przeł. Monika Auriga, Warszawa: PIW, 1999; oraz Frans B. M. de Waal, Evolutionary Ethics, Aggression, and Violence. Lessons from Primate Research, „Journal of Law, Medicine, and Ethics” wiosna 2004, 32, s. 18–23. Adam Jones podaje dobre podsumowanie podobnej literatury, jak np. Michael Ghiglieri, The Dark Side of Man, in Genocide. A Comprehensive Introduction, 2nd ed., Routledge, 2011, s. 477–482. [310] Yehuda Bauer, Rethinking the Holocaust, Yale University Press, 2000, s. 21. [311] Zob. Roger W. Smith, Perpetrators, w: Encyclopedia of Genocide and Crimes against Humanity, Macmillan, 2004; Baumeister, Evil, dz. cyt., s. 137; Beatrice Hanssen, Critique of Violence. Between Poststructuralism and Critical Theory, Routledge, 2000; oraz Steven K. Baum, The Psychology of Genocide. Perpetrators, Bystanders, and Rescuers, Cambridge University Press, 2008, s. 123. [312] James Blair, Derek Mitchell, Karina Blair, The Psychopath. Emotion and the Brain, Blackwell, 2005, s.

20. Badania społeczności we współczesnych Stanach Zjednoczonych wskazują, że okrucieństwo (prześladowanie słabszych, torturowanie zwierząt domowych) i przestępczość (kradzieże w sklepach, włóczęgostwo) występuje u 6–16 procent mężczyzn i 2–9 procent kobiet. Skrajniejsze formy tendencji psychopatycznych występują u 1–3 procent mężczyzn i u 1 procent kobiet. Według kryminologów skrajne formy zbrodniczego postępowania można zmierzyć na skali czynników emocjonalnych oraz interpersonalnych. Typowa tego rodzaju diagnoza opiera się na punktowym systemie czynników albo na liście takiej jak lista Roberta Hare’a, obejmująca pewne cechy, sposób zachowania i reakcje emocjonalne (brak empatii, skupienie na sobie, brak wyrzutów sumienia, agresywność, impulsywność). Taka lista cech ma charakter bardziej opisowy niż wyjaśniający. Dzieciństwo zabójców może się okazać źródłem ważnych wskazówek, ponieważ psychopatia i zachowania aspołeczne przejawiają się we wczesnym dzieciństwie i nasilają w wieku dojrzewania. [313] Występują także różnice między płciami; zob. Dana Britton, The Gender of Crime, Rowman & Littlefield, 2011. Waller, Becoming Evil, także podkreśla znaczenie socjalizacji; do podobnego wniosku doszedł Adam Jones w ważnym studium Gender and Genocide in Rwanda, w: Adam Jones (red.), Gendercide and Genocide, Vanderbilt University Press, 2004, s. 127–128. Badania strażników i nadzorców prowadzone przez Wiggershausa – cytowane w: Jill Stephenson, Women in Nazi Germany, Longman, 2001, s. 113 – ujawniły w przypadku tych ludzi duże znaczenie upośledzonego środowiska i dysfunkcyjnej rodziny. Z biologicznego punktu widzenia niedawne badania psychologiczne łączą hormony (takie jak serotonina) i uszkodzenia mózgu spowodowane skomplikowanym porodem z anormalnością psychologiczną i gwałtownym zachowaniem. Zob. Blair, Mitchell, Blair, The Psychopath, s. 32, 42; Peter Loewenberg, Psychohistorical Perspectives on Modern German History, „Journal of Modern History” 1975, 47, s. 229–279; Richard Bessel, Dirk Schumann (red.), Life after Death. Approaches to a Cultural and Social History of Europe during the 1940s and 1950s, Cambridge University Press, 2003; oraz Dirk Schumann (red.), Raising Citizens in the Century of the Child, Berghahn, 2010, s. 111–113. [314] Theodor Adorno i in., Osobowość autorytarna, przeł. Marcin Pańków, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010; Aurel Ende, Battering and Neglect. Children in Germany, 1860–1978, „Journal of Psychohistory” 1979, 7, s. 249–279; Raffael Scheck, Childhood in German Autobiographical Writings, 1740– 1820, „Journal of Psychohistory” 1987, 15; oraz Sigrid Chamberlain, The Nurture and Care of the Future Master Race, „Journal of Psychohistory” 2004, 31, s. 374–376. [315] Zob. Molly Harrower, Rorschach Records of the Nazi War Criminals. An Experimental Study after Thirty Years, „Journal of Personality Assessment” 1976, 40, nr 4, s. 341–351; oraz George Kren, Leon Rappoport, The Holocaust and the Crisis of Human Behavior, Holmes & Meier, 1994. [316] Cytowane we wstępie do: Joshua Rubenstein, Ilya Altman (red.), The Unknown Black Book. The Holocaust in the German-Occupied Soviet Territories, Indiana University Press, 2010, s. 35. O Ohlendorfie zob. także Hilary Earl, The Nuremberg SS-Einsatzgruppen Trial, 1945–1958. Atrocity, Law, and History, Cambridge University Press, 2010. [317] Raport Douglasa Kelleya, cytowany w: Welzer, Sprawcy, dz. cyt., s. 9. [318] Większość powojennych badań psychiatrycznych prowadzonych na nazistowskich zbrodniarzach przez Milgrama, Adorno, Ritzlera i innych prowadziły do wniosku, że nazistowscy przywódcy i funkcjonariusze byli normalni. Według kryteriów klinicznych, stosowanych do zeznań sprawców, około 10 procent badanych można zdiagnozować jako patologicznych. Mało tego, większość była bardzo inteligentna, twórcza i energiczna. Doktor Ritzler uznał w analizie testu Rorschacha, że pięć z szesnastu osób badanych w Norymberdze rysowało obrazy, stosując „efekt kameleona”. Ten obraz, zdaniem doktora, mówił najwięcej. Cytowane w: Welzer, Sprawcy, dz. cyt., s. 11. O „efekcie kameleona” zob. także Eric Steinhart, The Chameleon of Trawniki. Jack Reimer, Soviet Volksdeutsche, and the Holocaust, „Holocaust and Genocide Studies” wiosna 2009, 23, s. 239– 262. [319] Eleanor Baur, znana także jako Krwawa Siostra Pia, jest jednym z niewielu znanych przypadków kobiety poddanej badaniom psychiatrycznym. Oddana nazistka obserwowała w Dachau eksperymenty medyczne. W Wigilie więcej niż raz widziano, że maltretuje więźniów, śpiewając kolędy i rozdając paczki. Baur aresztowano w 1945. Niemiecki lekarz z kliniki chorób nerwowych w Monachium po zbadaniu kobiety w areszcie wydał opinię, że jest „prymitywna i pozbawiona zdolności […] dominuje silne ego i bodźce seksualne”. Sąd w Monachium skazał Baur w 1949 roku na dziesięć lat ciężkich robót, najwyższy wyrok dopuszczalny w sądzie denazyfikacyjnym. Została stamtąd zwolniona w 1950 roku z powodów zdrowotnych, a zmarła w 1981 roku w wieku dziewięćdziesięciu pięciu lat. Zob. Ulrike Leutheusser (red.), Hitler und die Frauen, DVA, 2001, s. 178–186. Zob. także Hans Holzhaider, „Schwester Pia”. Nutzniesserin zwischen Opfern und Tätern, w:

„Dachauer Hefte” 1994, 10. [320] Rozmowa autorki z Hermannem Weissingiem, 10 marca 2010, Münster, Niemcy. [321] Baum, The Psychology of Genocide, dz. cyt., s. 122–125. [322] Rozmowa autorki z Hermannem Weissingiem, 10 marca 2010. [323] Dora Maria Kahlich, wiedeńska antropolożka, odwiedziła getto w Tarnowie, by prowadzić badania rasowe na Żydach. Zob. Evan Bukey, Jews and Intermarriage in Nazi Austria, Cambridge University Press, 2011, s. 51. [324] Znaczenie stosunków małżeńskich należy podkreślić nie tylko jako czynnik powodujący prześladowanie, ale także jako kluczowy element w działalności ratunkowej. Współmałżonka mogła być w Trzeciej Rzeszy wielkim obciążeniem lub kapitałem. Poza dobrze znaną historią niemieckich żon Żydów w Berlinie (protest na Rosenstrasse) można rozważyć także następującą historię: w Rydze pewna Niemka, pracująca jako stały doradca w kwaterze przeznaczonej dla sekretarek wojskowych, zaprzyjaźniła się z Żydówką, którą wywieziono na Łotwę z rodzinnego miasta ich obu, z Norymbergi. Niemka wykradała jedzenie z kuchni w rezydencji dla żydowskich robotników pracujących przy obsłudze pojazdów wojskowych. Dowiedziało się o tym SS i aresztowało Niemkę, a także oskarżyło jej męża, porucznika również stacjonującego na Wschodzie. Mężczyzna, poinformowany o przestępstwie żony i o tym, że będzie uznany za współodpowiedzialnego za jej czyny, popełnił samobójstwo. Kobieta przeżyła wojnę. Zob. dokumentacja Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata, Jad Waszem, nr 49, file 2828. Zob. także Killius, Frauen für die Front, dz. cyt., s. 183. [325] Według naocznego świadka, żydowskiego jeńca wojennego, który był w tamtejszym getcie, Franz Bauer, niemiecki żandarm w Miedzyrzecu Podlaskim, liczył więźniów razem z żoną. Zaprzysiężone zeznanie Daniela Dworzyńskiego, Linz, 28 lutego 1962. Korespondencja Wiesenthala z Staatsanwalt Zeug, Zentrale Stelle der Landesjustizverwaltungen, 8 AR-Z 236/60, 5 lutego 1962. Śledztwo podjęto w Dortmundzie, file nr 45 Js 28/61. Korespondencja Wiesenthala z Investigative Office for Nazi War Crimes, Tel Aviv, 28 marca 1963, SWA. [326] Gisela Bock, Ordinary Women in Nazi Germany. Perpetrators, Victims, Followers and Bystanders, w: Lenore Weitzman, Dalia Ofer (red.), Women in the Holocaust, Yale University Press, 1999, s. 96.

7. Co się z nimi stało? [327] Zob. Kathrin Kompisch, Täterinnen. Frauen im Nationalsozialismus, Böhlau, 2008, s. 77, 84. W 1944 Gestapo zatrudniało około 31 tysięcy osób, a Kripo około 13 tysięcy. [328] Gudrun Schwarz, Verdrängte Täterinnen. Frauen im Apparat der SS, 1939–1945, w: Theresa Wobbe (red.), Nach Osten. Verdeckte Spuren nationalsozialistischer Verbrechen, Verlag Neue Kritik, 1992, s. 209. Zob. także Hilary Earl, The Nuremberg SS-Einsatzgruppen Trial, 1945–1958. Atrocity, Law, and History, Cambridge University Press, 2010, s. 40–44. [329] Elizabeth D. Heineman, The Hour of the Woman. Survival during Defeat and Occupation oraz Marriage Rubble, w: What Difference Does a Husband Make? Women and Marital Status in Nazi and Postwar Germany, University of California Press, 1999. [330] O odnoszących się do płci metaforach we współczesnej historii Niemiec i nazizmie zob. Elizabeth D. Heineman, Gender, Sexuality, and Coming to Terms with the Nazi Past, „Central European History” 2005, 38, s. 41–74. [331] Śledczy przesłuchujący sekretarkę z Lidy Liselotte Meier Lerm wyjaśnił, że wybuchnęła płaczem, była zdenerwowana i zagubiona, gdy zaplątała się we własne kłamstwa; zaprzeczyła romansowi z szefem i próbowała ukryć to, co wiedziała. Rzeczywistej winy Meier nie określono. 6 października 1964, BAL, 162/3433. [332] Schücking została jedną z pierwszych kobiet sędziów w sądzie kryminalnym w Duisburgu. W latach 1954– 1957 była sędzią w sądzie cywilnym w Düsseldorfie, a stamtąd przeniosła się do sądów w Detmold. Wyszła za mąż za dziennikarza Helmuta Homeyera w 1948; mieli dwoje dzieci. Schücking-Homeyer uważano za potencjalnie cennego świadka. W maju 1974 doktor Rückerl, szef Centrali Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu, napisał notatkę do prokuratora, że należy się porozumieć z Schücking-Homeyer, ponieważ może być świadkiem w dochodzeniu w sprawie Gebietskommissara i niemieckich policjantów w Zwiahlu (Nowogrodzie Wołyńskim). Do procesu nie doszło. Notatka od doktora Rückerla dotycząca Schücking-Homeyer jako świadka, doczepiona do jej raportów, znajduje się w aktach dochodzenia w sprawie Gebietskommissara Schmidta, BAL, II, 204a ARZ 132/67, s. 574. [333] Rozmowa Schücking-Homeyer z autorką i Christofem Mauchem, 30 marca 2010, Lünen, Niemcy. [334] Kobiety stanowiły od 5 do 18 procent morderczyń i współuczestniczek w morderstwie oskarżonych w Austrii, Niemczech Zachodnich i Niemczech Wschodnich. W sprawach o „eutanazję” kobiety stanowiły 22 procent oskarżonych, a w sprawach przeciwko strażnikom obozowym – 9 procent. Zob. Claudia KuretsidisHaider, Winfried R. Garscha (red.), Keine „Abrechnung”. NS-Verbrechen, Justiz und Gesellschaft in Europa nach 1945, Akademische Verlagsanstalt, 1998, s. 200–205. Zob. także Alexandra Przyrembel, Ilse Koch, w: Klaus-Michael Mallmann, Gerhard Paul (red.), Karrieren der Gewalt. Nationalsozialistische Täterbiographien, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 2004, s. 126–127, 130–131. [335] Przedstawiając tezę o banalności zła, na podstawie studiów nad Adolfem Eichmannem i narodowosocjalistyczną biurokracją, Hannah Arendt pominęła kwestię urzędniczek. Socjolog Zygmunt Bauman, który znajdował się pod wielkim wpływem Arendt, także stworzył teorię, w której nie uwzględnił roli kobiet. Około sześciu lat po procesie Eichmanna postawiono przed sądem jedną morderczynię zza biurka: Gertrude Slottke, trzydziestodziewięcioletnią specjalistkę w Referacie „J” (kwestie żydowskie) w urzędzie Gestapo w Amsterdamie. Historycy badający niemieckie dokumenty z lata i jesieni 1941 w celu rekonstrukcji początków „ostatecznego rozwiązania” znaleźli wskazówki w inicjatywach regionalnych, takich jak dokument przygotowany przez Slottke 31 sierpnia 1941 „Zwalczanie żydostwa jako całości”, w którym proponowano „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej przez usunięcie wszystkich Żydów”. Slottke dysponowała własnym personelem maszynistek i urzędniczek; aktywnie uczestniczyła w zebraniach ze swoim szefem, komendantem policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa Wilhelmem Harsterem. Ponadto sporządzała listy Żydów do wywiezienia do Mauthausen, Auschwitz i Sobiboru oraz obserwowała co najmniej jedną łapankę „rozhisteryzowanych” Żydówek, jak to określiła w raporcie z 27 maja 1943. Żydzi w obozie tranzytowym Westerbork nazywali Slottke Aniołem Śmierci, ponieważ krążyła po obozie i dokonywała selekcji. Rodzina Anny Frank znalazła się na takiej liście osób przeznaczonych do deportacji. Podczas procesu Slottke i jej szefów ojciec Anne, Otto, przepytywał oskarżonych i pokazywał im fotografię córki na okładce jej opublikowanego dziennika. Slottke została skazana na pięć lat więzienia za rolę wspólniczki w zamordowaniu niemal 55 tysięcy deportowanych Żydów. Toczący się w 1967 proces tej morderczyni zza biurka i fakt skazania był niezwykły;

być może zarzuty stawiane przez prokuraturę wzmocniła międzynarodowa kampania prasowa i zainteresowanie mediów, zaangażowanie Ottona Franka i znanego łowcy nazistów Szymona Wiesenthala oraz byłego prawnika z Norymbergi Roberta Kempnera. Zeznania Gertrude Slottke i inne materiały procesowe, zob. BAL, 107 AR 518/59, Band II. Zob. także Yaacov Lozowick, Hitler’s Bureaucrats. The Nazi Security Police and the Banality of Evil, Continuum, 2000, s. 165–166, 171, 269; oraz Elisabeth Kohlhaas, Weibliche Angestellte der Gestapo, 1933–1945, w: Marita Krauss (red.), Sie waren dabei. Mitläuferinnen, Nutzniesserinnen, Täterinnen im Nationalsozialismus, Wallstein Verlag, 2008, s. 154–161. [336] O współuczestnictwie kobiet zarządzających żydowskimi kamienicami i majątkiem w Berlinie pisze Brigitte Scheiger, „Ich bitte um baldige Arisierung der Wohnung”. Zur Funktion von Frauen im buerokratischen System der Verfolgung, w: Theresa Wobbe (red.), Nach Osten. Verdeckte Spuren nationalsozialistischer Verbrechen, Verlag Neue Kritik, 1992, s. 175–196; Krauss, Sie waren dabei, dz. cyt., s. 11; oraz Jill Stephenson, Women in Nazi Germany, Longman, 2001, s. 112–113. Denuncjujące kobiety ścigano, choć wśród tych, którzy denuncjowali i którzy byli ścigani za denuncjowanie, kobiety nie były reprezentowane nieproporcjonalnie. Zob. Robert Gellately, The Gestapo and German Society. Enforcing Racial Policy, 1933–1945, Oxford University Press, 1991; oraz Ulricke Weckel, Edgar Wolfrum (red.), „Bestien” und „Befehlsempfänger”. Frauen und Männer in NS-Prozessen nach 1945, Vandenhoeck & Ruprecht, 2003. [337] Cytowane w: Katharina Kellenbach, God’s Love and Women’s Love. Prison Chaplains Counsel the Wives of Nazi Perpetrators, „Journal of Feminist Studies in Religion” jesień 2004, s. 11–13, 23. Dziękuję Susan Bachrach za wskazanie tego źródła. [338] Rozmowa telefoniczna autorki z Edith N., 22 kwietnia 2010. Edith podkreślała, że poznała męża po wojnie i że jako starszy inwalida wymaga jej stałej opieki. Płakała nad przedwczesną śmiercią swego zaburzonego syna, który zbadał przeszłość ojca i był załamany tym, co odkrył. Mąż Edith był w SS-Totenkopfverbände i służył jako egzekutor w Sonderkommando 10a w Taganrogu w 1942. Przedtem był strażnikiem w więzieniu w Warszawie. [339] Zob. Jürgen Matthäus, „No Ordinary Criminal” Georg Heuser, Other Mass Murderers and West German Justice, w: Patricia Heberer, Jürgen Matthäus (red.), Atrocities on Trial. Historical Perspectives on the Politics of Prosecuting War Crimes, University of Nebraska Press, 2008. [340] Gerda Rogowsky, zeznanie z 14 marca 1960, BAL, 162/5102. [341] Vorermittlungsverfahren der Zentralen Stelle der Landesjustizverwaltungen wegen NS-Verbrechen im Bereich des ehemaligen Gener-labezirks Shitomir/Ukraine, II, 204a AR-Z 131/67, Abschlussbericht, Das Gebietskommissariat Tschudnow. Beweismittel, zeznania świadków, Erna Barthelt, Elisabeth Tharun, Elfriede Büschken, Friedrich Paul, Otto Bräse, Elfriede Bräse, Staatsanwaltschaft, Handakten, I 13 Js 60/51, Landesgericht I 13 ERKs 35/51. BAB, BStU 000199–202. Herr Richter, Volkspolizei Oberwachtmeister, VPKAWittenberg, „Bericht”, 3 lutego 1950, BStU 00035, Archiv Staatsanwalt des Bezirkes Halle, Fach Nr. 2052. MfS BV Halle, Ast 5544, BStU 00133–138, Urteilurschrift, Strafsache gegenden Arbeiter Bruno Sämisch aus Mühlanger Landgericht Dessau, oraz „Gründe”, s. 1–5. BAB, BStU 00133–138, Archiv Staatsanwalt des Bezirkes Halle, Fach Nr. 2052. [342] Przesłuchiwana po wojnie Mimi Trsek, sekretarka Globocnika, pozostała absolutnie wierna swemu szefowi i twierdziła, że nic nie wiedziała o „ostatecznym rozwiązaniu” ani o obozach zagłady. Tak, słyszała o „przesiedleniach” i „ewakuacjach”, nie zdawała sobie jednak sprawy, że pod tymi słowami kryła się śmierć. Trsek trzymała się tej linii obrony, gdy w 2001 rozmawiał z nią niemiecki filmowiec. Zob. Berndt Rieger, Odilo Globocnik. Twórca nazistowskich obozów śmierci, przeł. Jan S. Zaus, Zakrzewo: Replika, 2009, s. 212. [343] Cytowane w: Kerstin Freudiger, Die juristische Aufarbeitung von NS-Verbrechen, Mohr Siebeck, 2002, s. 214. [344] „Erledigt!”, rozmowa telefoniczna z Ruth P., 7 czerwca i 2 sierpnia 2011. Dziękuję Andrejowi Angrickowi za wskazanie źródła. Zachodnioniemieckie śledztwo w sprawie RSHA było najobszerniejsze ze wszystkich i pozwoliło zidentyfikować około 730 członków RSHA oraz oskarżyć około 50 mężczyzn. Landgericht Berlin, 13 października 1969, KS 1/69 (ZStL: VI 415 AR 1310/63, Sammelakte Nr. 341). [345] Vermerk, 9 października 1960, notatki prokuratora, BAL, 9 Js 716/59. [346] Gdy prokuratorzy specjalni wyszli poza zamknięty krąg pracowników i przyjaciół Heusera, znaleźli inne Niemki, które podczas wojny pracowały w Mińsku i złożyły bardziej prawdopodobne zeznania. Sekretarka, która przebywała w Mińsku od września 1941 do grudnia 1943, opisała operacje zabijania z wiarygodnymi szczegółami. Bardzo dobrze pamiętała Heusera i była w stanie umieścić go w centrum operacji. Według zeznań

tej kobiety ilekroć do Małego Trościeńca przyjeżdżał nowy transport Żydów, Heuser stawał na beczce i wygłaszał przemówienie. Mówił, że wita w imieniu wielkiej Rzeszy Niemieckiej, że Żydzi są przesiedlani, ale w tych ciężkich czasach muszą wspomóc wysiłek wojenny swoim majątkiem. Mają oddać wszystkie cenne rzeczy, co zostanie dokładnie zapisane – sugerował tym samym, że otrzymają kiedyś rekompensatę. Zostaną przewiezieni do gospodarstw rolnych, gdzie będą pracować; przepraszał za kiepskie warunki zamieszkania i transportu. Sekretarka opowiedziała także, co słyszała od innych kobiet z biura Heusera i kolegów z SS na temat tego, co działo się w miejscach masowych kaźni, i o specyficznych niemieckich metodach zabijania. Widziała, jak zabijano Żydów na dziedzińcu budynku, gdzie pracowała, i podała nazwiska osób, które tego dokonywały. Zeznania Evy Marii Schmidt, 9 listopada 1961. Landgericht Köln. Koblenz Sta, 9 Js/716/59. Takie zeznania, w połączeniu z wojenną dokumentacją, wystarczyły, by Heusera skazać. Otrzymał wyrok piętnastu lat za zamordowanie ponad 11 103 osób, został jednak zwolniony po dziesięciu, ponieważ sąd uznał, że „nie był przestępcą w zwykłym znaczeniu tego słowa”. Akta Staatsanwalt Koblenz, sprawa Heusera, Sonderkommission s. 9 Js 716/59. Notatki z przesłuchania Sabine Dick, kwiecień–październik 1960. [347] Kuretsidis-Haider, Garscha, Keine „Abrechnung”, dz. cyt., s. 204–206. Zob. Heineman o zachodnioniemieckich wdowach i prawie rodzinnym, What Difference Does a Husband Make?, dz. cyt. [348] Dagmar Herzog, Sex after Fascism. Memory and Morality in Twentieth-Century Germany, Princeton University Press, 2005, szczególnie rozdział 3, Desperately Seeking Normality; oraz Krauss, Sie waren dabei, dz. cyt., s. 13. [349] Windisch, który był Austriakiem, uciekł do Niemiec Zachodnich i ukrywał się w neonazistowskich kręgach w kraju Saary. Zmarł w więzieniu po odsiedzeniu piętnastu lat. [350] Rozmowa autorki z Herbertem Hinzmannem, byłym starszym prokuratorem, Moguncja, 2 sierpnia 2010, oraz z Hinzmannem i Borisem Neusiusem, Moguncja, 14 lutego 2012. [351] Liselotte Meier Lerm, zeznanie z 19 września 1963, BAL, 162/3425; zeznania z 5 i 6 września 1966, BAL, 162/3449 i 3450. [352] Zachodnioniemiecka delegacja, razem z prokuratorem Hermannem Weissingiem i obrońcami oskarżonych, pojechała do Łucka, gdzie ukraińscy i polscy świadkowie przedstawili swoje zeznania. Rozmowa autorki z Weissingiem, Münster, 9 marca 2010. [353] Materiał biograficzny w akcie oskarżenia Altvater i wyroku, BAL, B162/4524, s. 20, 22. [354] Dagmar Reese, Growing Up Female in Nazi Germany, przeł. William Templer, University of Michigan Press, 2006, cytuje wspomnienia równieśniczki Altvater w Minden, s. 154. [355] Najważniejszym świadkiem w procesie przeciwko Johannie Altvater Zelle i Wilhelmowi Westerheidemu był dawny niemiecki współpracownik, kierowca z Wehrmachtu (I kompania 6. batalionu technicznego), który stacjonował niedaleko biura Westerheidego. Kierowca ten często spotykał Westerheidego na ulicach Włodzimierza Wołyńskiego; spacerowali razem i rozmawiali. W 1943, gdy spotykali żydowskich robotników, Żydzi zatrzymywali się i klękali przed Westerheidem. Kierowca zapytał, dlaczego to robią. Bo im kazałem – odparł Westerheide, a potem pochwalił się, że miał w regionie około 30 tysięcy Żydów, stłoczonych w gettach, ale 18 tysięcy już zostało „załatwionych”, a pozostali też zostaną zabici. Dodał, że szuka strzelców, i spytał kierowcę, czy byłby zainteresowany zabijaniem Żydów – ten jednak odmówił. Westerheide zwrócił się do innych w jednostce wojskowej kierowcy i niektórzy uczestniczyli w masakrze na starym cmentarzu żydowskim w 1943. Kierowca pamiętał, że wśród tych, których Westerheide zwerbował, była grupa muzyków. Zeznanie Karla Wetzlego, 21 czerwca 1963, Oberhausen, BAL, 162/4522, fol. 1. To prawdopodobnie ci muzycy grali przy stole bankietowym, potem odkładali instrumenty, by strzelać, jak to opisywali polscy świadkowie. Zeznania Józefa Opatowskiego, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa, ŻIH 301/2014. [356] Cytowane w: „Die Tat”, 6 października 1978. Das Todes-Getto war „unsagbar freundlich”, sprawozdanie prasowe z procesu. BandIV, bl 773–1004. Westerheide, II, 204 AR-Z 40/61, B162/4523, fol 1. Strafsenat Bundesgerichtshof. [357] Urteil, Bundesgerichtshof, in der Strafsache gegen Westerheide und Zelle, wegen Moerder, 4 StR 303/80. BAL, Band IV, II, 204 AR-Z 40/61. [358] Podczas pracy Weissinga w Centralnym Urzędzie (1965–2000) on i jego współpracownicy prowadzili dochodzenie w sprawie ponad 25 tysięcy podejrzanych i sporządzili akty oskarżenia przeciwko 159 osobom. Do innych kontrowersyjnych spraw, które urząd nieskutecznie badał lub które odrzucono, należały te przeciwko Erichowi Priebkemu i Heinrichowi Boeremu. Boere, należący do Waffen-SS (Dywizja SS „Wiking” walcząca na Ukrainie), był sądzony w Akwizgranie za zbrodnie popełnione w Holandii i otrzymał wyrok dożywocia

23 marca 2010. [359] Rozmowa autorki z Weissingiem, 9 marca 2010. [360] Germans Protest Acquittal of Two in War Criminal Case, „New York Times”, 21 grudnia 1982. [361] Hannah Arendt, Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalności zła, przeł. Adam Szostkiewicz, Kraków: Znak, 2004. Obrońcy nie potrafili przedstawić dowodów na to, że ci, którzy odmawiali rabunku, deportowania i zabijania Żydów, byli karani przez przełożonych. Działanie pod presją i słuchanie rozkazów nie zostało uznane w sądzie za argument usprawiedliwiający. Przeciwko temu argumentowi świadczył również brak rzeczywistego rozkazu Führera. [362] Zeznania Gertrude Segel Landau, 29 maja 1947, VCA, Polizeidirektion Wien, dochodzenie przed Sądem Ludowym, Vg 3b Vr 7658/47. Felix Landau zaprzeczył, by odpowiedział tak, jak mówiła Gertrude; twierdził także, że jego żona kłamie, mówiąc, iż nalegała, by nie strzelał do ludzi. Felix przyznał, że skonfiskował żydowskie mieszkanie w Wiedniu w 1938. W trakcie przejmowania żydowskiej własności zmusił także członka rodziny (Altmanów, właścicieli fabryki w Wiedniu) do oddania złotej biżuterii. Zeznanie Felixa Landaua z 7 sierpnia 1947. Camp Marcus, Abschrift in Wien Stadtarchiv, Vg 8514/46. [363] Austriackie więzienia najwyraźniej były dość otwarte – Franz Stangl także opuścił więzienie w 1947. Zob. Gitta Sereny, W stronę ciemności. Rozmowy z komendantem Treblinki, przeł. Jan K. Milencki, Warszawa: Cyklady, 2002, s. 305. By ukryć się przed śledczymi w Austrii i w Niemczech, Landau przyjął inną tożsamość i występował jako Rudolf Jaschke, volksdeutsch z Kraju Sudetów; w rzeczywistości Landau urodził się w Wiedniu w 1910. (Wstępne śledztwo w sprawie Landaua i akta Staatsanwaltschaft Stuttgart, 11 208 ARZ 60a/1959, BAL/3380). W 1958 Landau chciał zawrzeć w Stuttgarcie małżeństwo. Gdy zgłosił się po świadectwo ślubu, przedstawił austriacki akt urodzenia z prawdziwym nazwiskiem. Dochodzenie w sprawie fałszywej tożsamości doprowadziło do aresztowania mężczyzny, a następnie postawienia go w stan oskarżenia przez sąd w Stuttgarcie w 1961 za przestępstwo popełnione w Trzeciej Rzeszy oraz do wydanego w marcu 1962 wyroku za morderstwo. Otrzymał podwójny wyrok dożywocia, co w latach sześćdziesiątych w zachodnioniemieckim sądzie było rzadkością. Okazało się to jednak głównie symbolicznym gestem: w 1973 Landaua objął akt łaski. Mężczyzna zmarł dziesięć lat później. Zob. Dieter Pohl, Nationalsozialistische Judenverfolgung in Ostgalizien, 1941–1944. Organisation und Durchführung eines staatlichen Massenverbrechens, Oldenbourg, 1996, s. 392, 417. [364] Zeznania Gertrude Segel Landau z 29 maja, 2 czerwca i 17 czerwca 1947 oraz 17 lutego i 27 lutego 1948. VCA, Wien Stadtarchiv, Vg8514/46. [365] Regina Katz, która w Drohobyczu pracowała jako osobista krawcowa Block, była jednym ze świadków oskarżenia w procesie. Katz miała powody, by pójść do władz. Gdy w 1943 likwidowano getto, zagrożone było także życie Katz i jej córeczki. Block zatrzymała ją jako robotnicę, ale nie zatrzymała dziecka. Katz chciała odnaleźć dziecko i upewnić się, że Josefine Block poniesie karę. Zeznania Reginy Katz, 3 października 1946, VCA, Amtsvemerk, Haft, 19 października 1946, Polizeidirektion. Niederschrift vom 19 Okt. 1946, Hausdurchsuchung, Wien Stadtarchiv, Vg 8514/46. [366] Śledztwo ciągnęło się dosyć długo, a Frau Block pozostała w więzieniu aż do początku 1949. Władze austriackie nie wysilały się, by odszukać kluczowych świadków, „zagranicznych” Żydów, którzy „źle mówili po niemiecku” albo wyjechali z Austrii, by żyć w mniej wrogim otoczeniu. Austriackie więzienia były pełne podejrzanych, brakowało zaś cywilnych prawników i sędziów, by prowadzić wszystkie sprawy. Po pewnym czasie wszyscy chcieli zakończyć tę sprawę – może z wyjątkiem prokuratora Altmanna, który 3 marca 1949 wydał jednostronicowy akt oskarżenia Block, zarzucając jej znęcanie się nad jedną dziewczyną. Odstąpiono od pozostałych zarzutów, a jedyny świadek zbrodni na dziewczynce wyjechał. Inny oskarżyciel przejął sprawę i pospiesznie ją przepchnął. Po trwającym pół dnia procesie Block została jednogłośnie uniewinniona 15 września 1949 z powodu niewystarczających dowodów. Beratungsprotokoll bei dem Landesgericht Wien, 259/3 stop. [367] Podobna stronniczość wystąpiła w sprawie Hermine Braunsteiner, także prowadzonej przed Wiedeńskim Sądem Ludowym w Austrii. Braunsteiner, strażniczka obozowa, w 1951 otrzymała wyrok zaledwie trzech lat, ponieważ „wiedenka nie mogłaby być taka brutalna”. W 1981 otrzymała wyrok dożywocia w sądzie w Düsseldorfie. Zob. Claudia Kuretsidis-Haider, Täterinnen vor Gericht. Die Kategorie Geschlecht bei der Ahndung von nationalsozialistischen Tötungsdelikten in Deutschland und Österreich”, w: Krauss, Sie waren dabei, dz. cyt. [368] Przesłuchanie Very Wohlauf, 19 listopada 1964, BAL, B162/5916, 1655–1658.

[369] Christopher R. Browning, Zwykli ludzie. 101. Policyjny Batalion Rezerwy i „ostateczne rozwiązanie” w Polsce, przeł. Piotr Budkiewicz, Warszawa: Bellona, 2000. [370] Więcej o Gustavie Willhausie (1910–1945) zob. Pohl, Nationalsozialistische Judenverfolgung in Ostgalizien, dz. cyt., s. 333, 423. [371] „Proces lwowski”, wyrok, BAL, 162/4688, s. 274. [372] Cytaty z artykułów o procesie zamieszczanych w prasie niemieckiej, Das Urteil im Lemberg Prozess, 30 kwietnia 1961, dołączone do teczki z wycinkami prasowymi prokuratury w Stuttgarcie, BAL, 162/4688, 208 AR-Z 294/59. [373] Opublikowane prace o kobietach przestępcach postawionych przed sądem w Niemczech Wschodnich skupiają się na nadzorczyniach z obozów, szczególnie SS-Aufseherinnen z Ravensbrück. Osądzono trzydzieści pięć kobiet, które otrzymały stosunkowo łagodne wyroki we wschodnioniemieckich i radzieckich sądach w latach 1947–1954. Zob. interesującą analizę Insy Eschenbach, Gespaltene Frauenbilder. Geschechterdramaturgien im juristischen Diskurs ostdeutscher Gerichte, w: Weckel, Wolfrum, „Bestien” und „Befehlsempfänger”, dz. cyt., s. 95–116. [374] Moja analiza procesu Petrich opiera się na materiale, który opublikowałam we wcześniejszym artykule, Male and Female Holocaust Perpetrators and the East German Approach to Justice, 1949–1963, „Holocaust and Genocide Studies” wiosna 2010, 24, nr 1, s. 56–84. Dziękuję Oxford University Press i United States Holocaust Memorial Museum za pozwolenie na wykorzystanie fragmentów tego artykułu (w zmienionej formie). [375] Landwirtschaftliche Produktionsgenossenschaft (LPG) to wschodnioniemiecka nazwa kołchozu. Mniej więcej w tym samym okresie prokuratura zachodnioniemiecka prowadziła śledztwa i stawiała przed sądem sprawców przestępstw na tym samym obszarze. Funkcjonariusze z Erfurtu nie skorzystali z tego zbiegu okoliczności i skupili się na współpracy z władzami polskimi i radzieckimi. O zachodnioniemieckich procesach dotyczących przestępstw popełnionych w Galicji pisze Omer Bartov, Guilt and Accountability in the Postwar Courtroom. The Holocaust in Czortkow and Buczacz, East Galicia, as Seen in West German Legal Discourse, referat przedstawiony na konferencji Repairing the Past. Confronting the Legacies of Slavery, Genocide, and Caste, Yale University, 27–29 października 2005. [376] Akta nie wskazują na stosowanie środków przymusu, choć pory dnia zapisane na raportach z przesłuchań wskazują, że sesje były długie, wyczerpujące i prowadzone o dziwnych porach bez przerwy. Podpisy oskarżonych na protokołach są drżące i nieregularne. [377] Erfurt, Archiwum Stasi, Allg. S 100, BStU 000111–113, Allg S 73, BStU 000019–21, BAB, Archiv-Nr. 403/63, BSTu aussentselle Erfurt, dwadzieścia dwa tomy plus dziesięć taśm audio i dwa albumy fotograficzne. [378] Nagranie z procesu Horsta i Erny Petrich, Eft. AU 403/63, Archiwum BStU, BAB. [379] Sprawa Petrich, nr 10733, DDR-Justiz und NS-Verbrechen, Lfd Nr. 10733, 271–272. [380] Przesłuchanie Erny Petri, 15 września 1961. Sprawa przeciwko Horstowi i Ernie Petrim, BAB, Archiv BStU Berlin, no Eft. AU 403/63 GA 1, USHMMA, RG 14.068, fiche 565. [381] Przesłuchanie Erny Petri, 19 września 1961. [382] Kathrin Meyer, która przeprowadziła analizę procedury denazyfikacyjnej w odniesieniu do niemieckich kobiet, stwierdziła, że podejście do spraw płci podnosiło standardy moralności wobec kobiet, nie powinny one bowiem zachowywać się brutalnie. Takie podejście wpłynęło na wyroki wydawane przez sędziów i postępowanie funkcjonariuszy amerykańskich, zachodnioniemieckich i wschodnioniemieckich. Zob. Meyer, Entnazifizierung von Frauen. Die Internierungslager der US Zone, 1945–1952, Metropol, 2004. [383] Listy Petri, BAB, Handakten Staatsanwalt Erfurt, BStU 000379. [384] BAB, Abschrift, 7 sierpnia 1961, Untersuchungsvorgang, Erna Petri, Stasi, Erfurt, 3493/61, Band V, Archiv-Nr. 403/63. [385] Zgodnie z ustawą z września 1990 dana osoba mogła zostać zrehabilitowana, jeśli sąd zachodnioniemiecki lub niemiecki sąd następca uzna, że zbrodnie nazistowskie, o które została oskarżona, nie były poparte dowodami, jeśli podczas dochodzenia i procesu doszło do poważnego naruszenia praw człowieka i jeśli proces prowadzono w sposób bezprawny. Jeden na sześciu więźniów (lub ich potomkowie) wystąpił o rehabilitację, co oznaczało 106 podań; 43 spotkały się z odmową lub zostały wprost odrzucone; resztę jednak zmieniono lub w jakiś sposób zrewidowano. Z 13 uchylonych wyroków skazujących wiele dotyczyło procesów Waldheima. Więźniów zwolniono. Zob. Günther Wieland, Die Ahndung von NS-Verbrechen in Ostdeutschland, 1945–1990, w: DDR-Justiz und NS-Verbrechen. Sammlung ostdeutscher Strafurteile wegen nationalsozialistischer

Tötungsverbrechen, K. G. Saur Verlag, 2002. [386] Możliwe, że Petri zwolniono z więzienia 12 grudnia 1991, zgodnie z nakazem sądu w Stollbergu. Ta decyzja i cytat z Petri, która rozpływała się w zachwytach nad odwiedzinami u Gudrun Himmler Burwitz, „najwspanialszej kobiety”, znajduje się w: Oliver Schröm, Andrea Röpke, Stille Hilfe für braune Kameraden. Das geheime Netzwerk der Alt- und Neonazis, Aufbau Verlag, 2006, s. 104–105. Rozmowa autorki z rodziną Petrich, 24 lipca 2006. [387] Historycy nie są zgodni co do wyższej proporcji skazań wśród kobiet, które stanęły przed sądem. W bardzo nagłośnionych procesach, takich jak proces personelu Majdanka, Aufseherin Hildegard Lächert została skazana na dwanaście lat więzienia, a jej męski odpowiednik otrzymał osiem lat. Ogólna analiza wszystkich zachodnioniemieckich wyroków pozwoliła jednak innemu historykowi wyciągnąć wniosek, że większość sądzonych kobiet została uniewinniona lub otrzymała wyroki poniżej trzech lat. Zob. Michael Greve, Täter oder Gehilfen? w: Weckel, Wolfrum, „Bestien” und „Befehlsempfänger”, dz. cyt., s. 202. Zob. także Claudia Koonz, A Tributary and a Mainstream. Gender, Public Memory, and the Historiography of Nazi Germany, w: Karen Hagemann, Jean H. Quataert (red.), Gendering Modern German History. Rewriting Historiography, Berghahn, 2007, s. 161. [388] Tak najpierw twierdził były nazista Hermann Rauschnigg, a powtórzył historyk Joachim Fest. [389] Cytowane w: Ute Frevert, Women in German History. From Bourgeois Emancipation to Sexual Liberation, Berg, 1989, s. 215. [390] Roy Baumeister, Evil. Inside Human Violence and Cruelty, W. H. Freeman, 1997, s. 46. [391] Katrin Himmler, stryjeczna wnuczka Heinricha Himmlera, próbuje w osobisty i zawodowy sposób rozliczyć się z nazistowską przeszłością przez publikację stadium rodziny Himmlerów i małżeństwo z Izraelczykiem. Zob. jej esej „Herrenmenschenpaare”. Zwischen nationalsozialistischem Elitebewusstsein und rassenideologischer (Selbst-) Verpflichtung, w: Krauss, Sie waren dabei, dz. cyt., s. 73. [392] Götz Aly, Hitlers Volksstaat. Raub, Rassenkrieg und Nationalsozialismus, Fischer Verlag, 2005. Część moich rozmówców z dumą pokazywała mi przedmioty przywiezione ze Wschodu w czasie wojny, które obecnie przechowują w swoich domach. [393] Do najbardziej znanych oskarżonych należały Ilse Koch (sadystyczna uwodzicielka, oskarżona o robienie abażurów z wytatuowanej skóry więźniów), Hermine Braunsteiner („Kobyła z Majdanka”), Irma Grese (piękna bestia z Birkenau i Bergen-Belsen). Zob. Sybil Milton, Women and the Holocaust. The Case of German and German-Jewish Women, w: Renate Bridenthal, Atina Grossmann, Marion Kaplan (red.), When Biology Became Destiny. Women in Weimar and Nazi Germany, Monthly Review Press, 1984, s. 297–333; oraz Sarah Cushman, Women of Birkenau, Ph.D. diss., Clark University, 2010. O procesach kobiet szczególnie w Niemczech Wschodnich pisze Insa Eschenbach, „Negative Elemente”. Ermittlungsberichte des MfS über ehemalige SSAufseherinnen, w: Annette Leo, Peter Reif-Spirek (red.), Helden, Täter und Verräter. Studien zum DDRAntifaschismus, Metropol, 1999, s. 197–210. [394] Koonz, A Tributary and a Mainstream, dz. cyt., s. 161.

Epilog [395] O współdziałaniu Hitlera i Stalina w Europie Wschodniej, zwłaszcza w Polsce i na Ukrainie, pisze Timothy Snyder, Skrwawione ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem, przeł. Bartłomiej Pietrzyk, Warszawa: Świat Książki, 2011. [396] Naocznym świadkiem był Żyd, żołnierz Wojska Polskiego, jeniec wojenny, który znalazł się w getcie w Międzyrzecu Podlaskim. Franz Bauer był katem, który chadzał z psem i często mówił: „nie mogę zjeść śniadania, jeśli nie zastrzeliłem żadnego Żyda, i nie mogę zasnąć, jeśli nie zastrzeliłem żadnego Żyda. Tym pistoletem zastrzeliłem dwa tysiące Żydów”. Zaprzysiężone zeznanie Daniela Dworzyńskiego, Linz, 28 lutego 1962. Korespondencja między Wiesenthalem a Staatsanwalt Zeug, Zentrale Stelle der Landesjustizverwaltungen, 8 AR-Z 236/60, 5 Feb 1962. Dochodzenie rozpoczęto w Dortmundzie, akta nr 45 Js 28/61. Korespondencja Wiesenthala z Investigative Office for Nazi War Crimes, Tel Aviv, 28 marca 1963, SWA. [397] Rozmowa autorki z Giselą Gross, 3 listopada 2005, Baltimore. [398] W raporcie SS na temat niewłaściwego zachowania Niemców i Niemek z Trzeciej Rzeszy w Galicji pojawia się kilka przykładów, w których niemieckie małżeństwa nielegalnie zatrudniały Żydów, pozwalały im jeść w kuchni, a jednej rodzinie podobno dostarczono dokumenty umożliwiające ucieczkę do Rumunii. Frau i Herr Gilke, architekt, który kierował stacją kolejową w Kołomyi, utrudniał działania SS podczas deportowania Żydów oraz być może ukrył i uratował pięciu Żydów. Ten przypadek między innymi był przedmiotem śledztwa SS i policji. Funkcjonariusz nazwiskiem Roth, który pomagał Żydom uciec z okupowanej Polski przez granicę na Węgry, został ukarany i wysłany do obozu koncentracyjnego. Dowódca SS i Policji Katzmann do Wyższego Dowódcy SS i Policji Kruegera, Verhalten Reichsdeutschen in General Gouvernement, 14 maja 1943, ITS. [399] Ulrich Frisse, The Role of the Local Judiciary. The Sondergericht beim Deutschen Gericht Lemberg (Special Court at the German Court Lemberg) and Its Contribution to the Holocaust in Eastern Galicia (Yad Vashem SummerWorkshop Presentation, July 2010), s. 8–10; źródło archiwalne, Sondergericht bei dem Deutschen Gericht Lemberg, Strafsache gegen Liselotte Hassenstein wegen Judenbeherbergung, 1 Oct. 1943, 3 KLs. 103/43. Zob. także Jill Stephenson, Women in Nazi Germany, Longman, 2001, s. 111. [400] Richard Evans, The Third Reich at War, Penguin, 2010, s. 686. [401] K. H. Schaefer, Die letzten Tage von Danzig im Jahre 1945, Pfingsten, 16 maja 1946. Dziękuję Wolfgangowi Schaeferowi za udostępnienie mi manuskryptu swego ojca. [402] Rozmowa autorki z Marią Seidenberger i doktorem Borisem Neusiusem, 6 czerwca i 20 października 2010, Hebertshausen, Niemcy, zdeponowana w USHMMA.

Właścicielem tej kopii jest Marta Szostak

Sp. z o.o. www.czarne.com.pl WYDAWNICTWO CZ ARNE

Sekretariat: ul. Kołłątaja 14, III p., 38-300 Gorlice tel. +48 18 353 58 93, fax +48 18 352 04 75 e-mail: [email protected], [email protected], [email protected], [email protected], [email protected] Redakcja: Wołowiec 11, 38-307 Sękowa tel. +48 18 351 00 70, e-mail: [email protected] Sekretarz redakcji: [email protected] Dział promocji: ul. Hoża 42/1, 00-516 Warszawa, tel./fax +48 22 621 10 48 e-mail: [email protected], [email protected], [email protected], [email protected] Dział marketingu: [email protected] Dział sprzedaży: [email protected], [email protected], [email protected] Audiobooki i e-booki: [email protected] Skład: d2d.pl ul. Sienkiewicza 9/14, 30-033 Kraków tel. +48 12 432 08 52, e-mail: [email protected] Wołowiec 2015 Wydanie I

Table of Contents Seria Strona tytułowa Strona redakcyjna Spis treści Dedykacja Główne postaci Archiwa Wstęp 1 Stracone pokolenie niemieckich kobiet 2 „Wschód cię potrzebuje!” 3 Świadkowie 4 Wspólniczki 5 Sprawczynie 6 Dlaczego zabijały? 7 Co się z nimi stało? Epilog Podziękowania Spis ilustracji Przypisy Kolofon