wiat Nauki 10 2014

'7mlnlat naszeJi niezwyklej histo,rii •

,

Więcej na: www. ebook4all.pl

WEZ UDZl:AŁ W KONKURSIE Naullowa Fundacja Polpharmy

NAUKOWEJ FUNDACJI POLPHARMY

WYGRAJ STYPENDIUM

Laureaci czwartej edycji konkursu o

stypendium

doktoranckie, Warszawa, czerwiec 2013 r.

Uwaga studenci studiów doktoranckich uczelni medycznych

i Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego,

od 1 października do 31 grudnia

2014

(liczy się data stempla pocztowego)

Przyjmowane są wnioski na konkurs o stypendium naukowe Naukowej

roku

Fundacji

Polpharmy.

Konkurs jest adresowany do młodych naukowców, urodzonych po 1 stycznia 1985

r.,

a jego celem jest promowanie i nagradzanie najzdolniejszych doktorantów.

Nagrodą jest 10 stypendiów naukowych, każde o wartości

1O

tys.

zł

Założona przez Po�pharmę w 2001 roku Naukowa Fundacja Polpharmy jest jedną z największych w kraju organizacji finansujących badania naukowe. Najważniejsze projekty realizowane przez Fundację to orga­ nizowany co roku konkurs na finansowanie projektów badawczych w dziedzinie nauk farmaceutycznych i medycznych {dotychczas w 12 edycjach konkursu, przyznano 59 grantów) oraz uruchomiony w 2006 roku program stypendialny. Więcej informacji oraz materiały do pobrania: regulamin konkurs i wniosek o stypendium,

www.polpharma.pl/fundacja Wnioski należy przesyłać na Naukowa Fundacja Polpharmy, ul. Bobrowfecka 6, 60-728 Warszawa.

na stronie internetowej

adres:

„

Więcej na: www. ebook4all.pl

SWIATNAUKI Październik 2014

nr

10 (278)

ł

.ł

I

paidziernik 2014,

świat Nauki

I

Więcej na: www. ebook4all.pl „

STALE RUBRYKI 6

Wokół nauki

Bezpłatana nauka w dwuletnich college'ach

Redakcja Scientific American

8

Skaner Na tropach supersymetrli. Gorycz choroby. Lód w cętki.

Większa szansa na przeszczep. Nawigacja dla nietoperza.

Wybitny ptasi rozum. Pozwólmy spać nastolatkom. Dno zostawmy w spokoja

?·� .

•

I

16

Forum R. Douglas Field.$ Vive la difference

17

TechnoFakty DavidPogue Muzyczne porachunki

18

Złlrowie Jessica Wapner

Cudowny lek - na wagę złota

70

Umysł giętki

Marek Penszko

Sekret starego zegara

73

Głos sceptyka Michael Shermer

Statystyka przetrwania

74

16

Anty(po)waga Steve Mirsky

Wielkie żarcie 7,;

Faktograf Kate Wang Jeden procent różnicy

76

Exlibris

78 Warto wiecbieć 80 Z archiwum Scientific American OKŁADKA

1'1�'31

Cztowiek ewoluował od ponad 7 mln lat i nadal się zmienia. W tj'm numerze spetjalnym przedstawiamy najnowsze naukowe odkiycia dowczące tej fascynującej histońi ludzkiego rodu. Ilustracja: Katy Wiedemann Opracowanie polskiej wersji okładki: Zbigniew Larwa

2

Świat Nauki, październik 2014

I

Więcej na: www. ebook4all.pl

STANISŁAW CIOSEK

WSPOMNIENIA (NIEl
Ciosek

zdradza

kulisy

decyzji władz PRL-u, upadku sys­ temu i powstania rządu Tadeusza Mazowieckiego. Opowiada również o naszym wschodnim sąsiedzie, o transformacji Związku Radziec­ kiego w Rosję i o pczyczynach takiej, a nie innej mentalności jej obywateli.

MARCEL H. VAN HERPEN WOJNY PUTINA W końcu 2013 r. nikt nie mógł prze­ widzieć dramatycznego rozwoju ·wyda­ rzeń na Ukrainie. Jednak jeden czło­ wiek był tego bardzo bliski. Podczas gdy

rozmów

z

głównym

b ohaterem,

z czasem narodził się pomysł-wspól­ ny Wojciecha Jaruzelskiego i autora

- aby s próbować uczynić je kanwą

usilnie starając się dostrzec w Rosji

żeniu obiektywnej. W poszukiwaniu prawdy o człowieku i historii Jan Osiecki rozmawia nie tylko z gene­

błyskotliwe anegdoty i mało znane kulisy wydarzeń.

niezmienną cechą polityki. rosyjskiej.

w w w . p r a s zy

Z niezobowiązujących początkowo

przywódcy krajów Unii Europejsldej od lat uprawiali myślenie życzeniowe, demokratyczne państwo, a we Władi­ mirze Putinie polityka europejski.ego formatu, Marcel H. Van Herpen do­ szedł do wniosku, że impeńalizm jest

To nie tylko analiza szeroko rozumianych spraw wschodnich, ale również

JAN OSIECKI GENERAŁ

n

s

k

l

biografii generała. Biografii w zało­

rałem, ale także ze świadkami wyda­

rzeń sprzed lat, i drobiazgowo anali­ zuje tysiące dokumentów.

.��� p l ����������

Więcej na: www. ebook4all.pl

Wokół nauki Opinie i

analizy redakcji Sclentlfic American

Bezpłatna nauka w dwuletnich college'ach By wzmocnić

kadry techniczne, część szkół

powinna zrezyg nować z czesnego

Stan Tennessee prawie nikomu nie kojarzy się z postępowym podejściem do nauczania przedmiotów ścisłych i technicznych. Do dziś dają tam znać o sobie lokalne sentymenty, które w 1925 roku zaowocowały tzw. małpim procesem - Tennessee oskarżyło

w nim nauczyciela Johna T. Scopesa o łamanie prawa, ponieważ

glosil w szkole publicznej nauki Darwina; stosunkowo niedaw­ no natomiast uchwalone zostało prawo zachęcające nauczycieli, by podważali teorię ewolucji lub globalnego ocieplenia. A jednak ta ustawa z roku 2012, nazywana przez jej przeciw­

Ustawa stanu Tennessee umożliwi studentom 13 stanowych college' ów i 27 szkól technicznych bezpłatną naukę, co ma zwięk­ szyć liczbę absolwentów Wyiszych uczelni z 32 do

55% do roku

2025 (w skali całego kraju wskaźnik ten obecnie wynosi

41%).

Program będzie finansowany głównie z zysków z loterii stano­

ników „małpią" w nawiązaniu do wydarzenia, które przyniosło

wej i będzie WYIDagał nieznacznego obniżema stypendiów przy­

mieszkańcom Tennessee blamaż, nie przeszkodziła stanowi

znawanych studentom uczelni z programami czteroletnimi. Na­

we wprowadzeniu innowacyjnych rozwiązań edukacyjnych.

wet jeżeli wymaga to pewnych ofiar, inicjatywa jest tego warta;

W kwietniu republikański gubernator Bill Haslam podpisał

dzięki niej powinna wzrosnąć jakość siły roboczej, ocenianej

ustawę, na mocy której lokalne dwuletnie uczelnie publiczne

w jednym z badań jako niska. Inne stany - a także cały sektor

stanu Tennessee oraz uczelnie techniczne będą dostępne nieod­

pcywatny - bacznie się temu rozwiązaniu przyglądają. Oregon

płatnie dla każdego absolwenta szkoły średnj.,ej rozpoczynające­

i Missisipi także zamierzają zrezygnować z czesnego w cołlege'ach

go studia w 2015 roku.

stanowych. Jednak aby program zakończył się sukcesem, zarów­

Lokalne dwuletnie college'e publiczne stanowią fundament

programu edukacyjnego STEM (nauki przyrodnicze, ścisłe

no szkoły; jak i studenci będą potrzebowali wsparcia.

Szkoły dwuletnie od dawna borykają się z trudnym zadaniem

i techniczne). P lacówki te szkołą młodzież w najbardziej za­

kształcenia wyrównawczego, ponieważ osoby, które tam zaczy­

awansowanych dziedzinach przemysłu i przyznają stopnie

nają naukę, nie mają podstawowych umiejętności. Jednym z po­

32% studentów w Tennessee kończy

przedlicencjackie, pozwalające na późniejsze podjęcie studiów

wodów, dlaczego zaledwie

z programami czteroletnimi. W sytuacji, w której rośnie rozpię­

z powodzeniem naukę w państwowych college'ach, jest właśnie

tość zarobków absolwentów uczelni i pracowników ze średnim

niewystarczające wykształcenie absolwentów szkół średnich.

wykształceniem, dwuletnie college'e stają się furtką dla osób

Jest to również przyczyną tego, że program Haslama przewiduje

ze środowisk zmarginalizowanych i z pochodzeniem robotni­

ustanowienie mentorów, których zadaniem będzie ułatwienie

czym. W USA

procesu implementacji programu.

studentów pochodzących z Ameryki Południowej i Środkowej

tod nauczania. Bill Gates, którego fundacja wyłożyła już dzie­

uczęszcza właśnie do takich dwuletnich szkół, a40% wszystkich·

siątki milionów dolarów na usprawnienie działania wyższych

studentów tych uczelni pracuje na pełen etat.

szkół dwuletnich, w zeszłym roku wygłosił przemówienie,

40% studentów dwuletnich college'ów to pierw­ sze pokolenie, które podjęło naukę w szkole wyższej. Ponad 55%

National Science Foundation (NSF) od dawna miała świado­ mość znaczenia dwuletnich college'ów jako tych placówek, gdzie ksztalci się kadry dla najbardziej zaawansowanych gałęzi przemy­

Powinno się też rozważyć, czy nie należy unowocześnić me­

w którym namawiał te szkoły do eksperymentowania z tzw. flip­ ped classrooms. Polegają one na tym, że studenci w domu oglą­ dają wykłady typu MOOC (ogólnodostępne kursy internetowe).

słu, takich jak biotechnologia czy nanotechnologia. Co roku Fun­

Następnie przychodzą na zajęcia, w których trakcie z pomocą

dacja przeznacza ponad 60 mln dolarów na program Advanced

profesorów i asystentów robią ćwiczenia podobne do tych, które z wykle zadaje się w ramach pracy domowej.

Technological Education - jego celem jest opracowywanie nowych programów kształcenia, które miałyby, na przyklad, zazTI.ajomić

Studenci dwuletnich college'ów muszą stawić czoło wielu wy­ z

studentów z niuansami takich pojęć, jak kultury komórkowe i od­

zwaniom, nim sięgną po dyplom. Wielu

chylenie standardowe. Absolwenci tych programów rozpoczynają

ciężko pracować i jednocześnie uczęszczać na zajęcia. Skupienie

nich jest zmuszonych

karierę w laboratoriach Genentech i w centrach zarządzających

uwagi na tych lokalnych college'ach m<>że mieć kluczowe zna­

elektrowniami jądrowymi. Weterani powracający na rynek pracy

czenie dla uzyskania wsparcia, dzięki któremu szkoły te staną

otrzymują wykształcenie przygotowujące ich do zawodów tech­ nicznych w przemyśle lotniczym i astronautycznym.

6

Świat Nauki, październik 2014

się instytucjami rozwijającymi techniczne umiejętności, tak po­ •

trzebne gospodarce.

Ilu.stracja Ross MacDonald

asza l«osm . ic:z1n'8

palnota Śm'ieci

ws

- tosmic:zny pr-obllem

�

Elektronika

w

� 1A

sam:ochoda'ch

Zbójeckir=. ·tale- istnieją

ta.kże.:

Robot

- kumpel Owatl

'Z

wt>iska

owadowi

·wdkiEm'

Alma JVlate;r po liftlrtgU

SKANER

Więcej na: www. ebook4all.pl •

� 0�.@�z. ·�· ���' '1-# :W� � � �(�,«gj%@,?(i'.��� Czym żyje nauka

FIZVKA

Czy widać następcę?

Być może dane z największego na świecie zderzacza cząstek kryją ślady supersymetril

Fizyka cząstek znalazła się w impasie. Droga, którą podążano przez kilkadzie­ siąt lat, znana jako Model Standardowy, dobie gła kresu w 2012 roku wraz z trium­ falnym potwierdzeniem istnienia bozonu Higgsa, ostatniej nieodkrytej cząstki. Mo­ del Standardowy poprawnie opisuje wła­ ściwości znanych cząstek, ale nie można z jego pomocą wyjaśnić chociażby tego, czym jest ciemna materia. Dlatego wielu fizyków zainteresowało się teorią znaną jako supersymetria lub w skrócie SUSY. Super.symetria przewiduje, że każda znana cząstka ma nieznanego cięższego partnera, co tłumaczy, na przykład, za-

8

Świat Nauki, październik 2014

gadk ę ciemnej materii. Niektóre wersje teorii wyjaśniają też, dlaczego masa bozo­ nu Higgsa, który nadaje innym cząstkom masę, jest taka, a nie inna. Jednak poszukiwania egzotycz nych cząstek w największym na świecie zde­ rzaczu, jakim jest Wielki Zderzacz Hadro­ nów (LHC) w ośrodku CERN w pobliżu Genewy, nie ujawniły na razie żadnych śladów supersymetrii. „Wielu z nas popa­ dło w pesymizm" �przyznaje David Curtin ze Stony Brook University, Dwa zespo ły badaczy rozważały nie­ dawno, czy możliwe jest, aby fizycy nie dostrzegli śladów SUSY. Mogłoby się tak

stać, gdyby niektóre cząstki przewidy­ wane przez supersymetrię nie ujawniały swojej ob ecności w dramatyczny sposób, ale dzięki odpowiednim masom zwyczaj­ nie rozpadały się na znane nam cząstki o typowych energiach, a z kolei inne su­ persymetryczne cząstki niepostrzeżenie uciekaly. Gdyby w istocie tak było, cząst­ ki przewidYWane przez SUSY kryłyby się w gąszczu cząstek obserwowanych w procesach opisYWanycb przez Model Standardowy. „Nie widzielibyśmy śladów snpersymetrii, mając je tuż przed nose m" - wyjaśnia Curtin, który należy do jednego ze wspomnianych zespołów.

�

-§ :>:

�

! §

Więcej na: www. ebook4all.pl

Taka hipoteza tłumaczyłaby, na przy­

w ramach Modelu Standardowego. „Jest

liczebności

za wcześnie, aby doszukiwać się nowej

dwóch rodzajów cząstek obserwowany

fizyki w dozychczasowych pomiarach" -

kład,

niewielki

nadmiar

podczas pracy LHC w latach 2011-2012,

ocenia Dave Charlton, czlonek jednego

przed wyłączeniem zderzacza w celu jego

z zespołów LHC, które stwierdziły nad­

modernizacji. W dwóch niezależnych ar­

miar cząstek.

cykułach, których wstępne wersje opubli­

Być może wątpliwości uda się wyja­

kowano w czerwcu, zespoły przekonują,

śnić, kiedy w 2015 roku jeszcze potęż­

a także dwie inne supercząstki mogły­

cę. „Wszyscy z niecierpliwością. czekamy

ie supersymetryczny partner kwarka top, wyjaśnić

niejszy zderzacz protonów wznowi pra­

obserwowane rozbieżności,

na rozstrzygnięcie - mówi Ann Nelson,

a przy cym ich masy nie byłyby sprzeczne

fizyk teoretyk z University of Washington,

Inni badacze kontrargumentują, że ob­

badaniach. - W chwili obecnej zachowa­

serwowany nadmiar niektórych cząstek

łabym ostrożność''. I dodaje : „Wielkie od!·

może przynajmmeJ częściowo wynikać

krycia biorą swój początek z drobiazgów?'

by

z wyznaczoną masą bozonu Higgsa.

która nie uczestniczyła w najnowszych

Mag{fie McKee

z niedoszacowania pewnych procesów

Zacznijmy walkę

Receptory smaku w nosie walczą z inwazją bakteryjną

W naszych jamach nosowych :znajdują się receptory goryczy � jednak ich celem nie jest wspomaganie

czucia smaku czy zapachu. Odkąd w roku 2009

L-Ochrktyczny źalviera mnóstwo nyJcjnu..ipoliet;ylenu

badacze z Unlversity of l'owa doszli do tego wniosku, naukowcy próbowali wyjaśnić przyczynę takiej

lokalizacji tych receptorów. W jednej z hipotez

zakłada się, że ostrzegają nas one p11ed szkodliwymi substancjami. Ale mogą także odgrywać inną rolę:

ŚRODOWISKO

pomagać w zwalczaniu infekcji.

Plastik na lodzie

Nosowe receptory gorzkiego smaku reagują

nie tylko na typowe gorzkie związki chemiczne, ale także na cząsteaki, których bakterie używają

do komunikacji. To spowodowało, że Noam Cohen, otolaryngolog z Univers ity of Pennsylvania, zaczął się zastanawiać, czy te recept
Biliony jaskrawo zabarwionych syntetycznych drobin zostały uwięzione przez arktyczny mróz

na

wykrywanie patogenów 'ł.'.YWOłujących infekcje

żatok. W badaniu przeprowadzonym w 2012 roku jego zespól stwierdził, że związki chemiczne

pochodzenia bakteryjnego wywołują dwojakie

· Trudna do oszacowania liczba plastikowych

dla całego drobiazgu, który akurat znalazł się

śmieci trafia każdego roku do oceanów. Nikt

w pobliżu. Powstanie lodu

nie ma pojęcia, co się stanie z tymi odpada­

daczka - zwiększa koncentrację plastikowych

�

jak wyjaśnia ba­

mi. Większość z nich najprawdopodobniej

fragmentów na powierzchni moria. Inaczej

rozpadnie się na małeńkie płatki o średni­

opadłyby one na dno.

cy mniejszej niż 5 mm. Do takich mikrusów

Obbard nie wybra,ła się do Arktyki, aby szukać tam plastiku. Zajmowała się analizą

Znaczna ich część trafi do żołądków zwierząt

czterech rdzeni lodowych pochodzących z od­ ległych miejsc Oceanu Arktycznego. Intereso­

Ku zaskoczeniu badaczy okazuje się, że bi­

wały ją jednak glony. Ale gdy rozpuśdła lód

liony tych drobin dotarły także do Arktyki i sta­

i przefiltrowała próbki wody, okazało się, że

ły się tam częścią paku lodowego. Tak wynika

z badań opublikowanych w maju tego roku w czasopiśmie Earth's Future. Autorzy artykułu wyliczyli, że w każdym metrze kwadratov.ym

znalazła w nich niebieskie, czeiwone, zielone i czarne drobiny. „Te jaskrawe okruszynki same wpadly mi w ręce" - mówi. Ekstrapolacja

wyników

pomiarów

do­

lodu morskiego znajduje się do 240 fragmen­

prowadziła Obbard i jej współpracowników

tów plastiku - ich zagęszczenie jest zatem po­

do wniosku, że jeśli pewnego dnia w wyniku

nad dwa tysiące razy większe niż w Wielkim

zmian klimatycznych lód morski w Arktyce

Pacyficznym Śmietniku w północnej części

stopnieje ostatecznie, jedną

Oceanu Spokojnego. „Wiemy, że ten plastiko­ wy brud unosi się wszędzie, a mimo to jestem zaskoczona, że w Arktyce nagromadzi/o się

i górnych dróg oddechowych: ruch wypustek komórkowych, w którego wyniku są usuwane

z organizmu szkodliwe substancje, oraz uwalnianie

tlenku azotu, który zabija bakterie.

chętnie przyczepiają się toksyczne substancje. morskich, w tym ryb i skorupiaków.

działania przeciwbakteryjne w komórkach nosa

z

konsekwencji

będzie uwolnienie około 7 bln plastikowych

drobin. Według niektórych prognoz Arktyka

Odkrycia te można wykorzystać w warunkach klinicznych. Cohen badał ostatnio geny dla receptorów gorzkiego smaku u swoich pacjentów z przewleldyini infekcjan:ii zatok. Stwierdził, że wśród tych pacjentów prakcycznie nie było supersinakoszy (supertasters), chociaż szacuje się, że ta cecha

dotyczy około 25% p opulacji. Supersmakosie są

wyjątkowo wrażliwi na gorzkie sk!adniki pokarmów. ludzi można podzielić na supersmakoszy, osoby mało czule na gorzki smak i grupę pośrednią. Zależy to

od genów dla receptora o nazwie T2R3B.

Cohen uwąia, ie s1Jpersmakosze reagują

gwałtownie na gorzkie związki wytwarzane

przez bakterie w nosie, co czyni ich odpornymi

na infekcje zatok. U osób 111alo czułych na gorzki smak bakterie są w stanie przeżyć i w rezultacie

infekcje się rozwi. jają. Te wyniki sugerują. że proste

będzie wolna od lodu najpóźniej pod koniec

Dart­

badanie smaku może pozwolić przewidzieć, kto

XXI wieku. Część badaczy uważa jednak, że

jest w większym stopniu narażony na nawracające

na oceanie formuje się lód, staje się pułapką

Rachel Nuwer

go aż tyle" - mówi Rachel Obbard

z

mouth College, główna autorka badań. Gdy

Ilustracje Thomas Fuchs

stanie się tak już w najbllższych dekadach.

infekcje i wymaga intensywniejszego leczenia.

Jill U.Adams

paździeroJk 2014,

Świat Nauki 9

Więcej na: www. ebook4all.pl

SKANER

�;@;�%?.i-�#0'5J,5g';;�f«:%:Z7f�%'�� ASTRONOMIA

Rzecz

o

początkach:

Potnanie, jak powstały ikoniczne „Filary Stworzenia'; może zmienić podejście astronomów do gwiazd typu O Pamiętacie „fil ary stworzenia"? Odkąd Kosmiczny Teleskop Hubble'a

y.,iykonał tę spektakularną fotografię w 1995 roku, można ją zobaczyć

na plakatach, T-shirtach i komputerowych y.,iygaszaczach ekranu. I choć

zapewne wszyscy już raczej wiedzą, jak one wyglądają, sposób, w jaki doszło do ich powstania, powstawał dotąd zagadką. Być może tajem· nicę tę udało się w końcu rozwikłać dzięki zastosowaniu symulacji kom­ puterowej. Używając modeli mechaniki płynów, Scott Balfour, astronom

z Cardiff Uni-versity, wraz ze swoimi współpracownikami odtworzył nie­ mal dokładnie słynne struktury. Trzy gawwe kolumny w obrębie należącej do Drogi Mlecznej mgła­

wicy Orzeł zclobyly sobie przydomek „F�arów Stworżenia': ponieważ stanowią obszar narodzin gwlazd. Swój charakterystyczny kształt za­ wdzięczają pobliskiej gwieździe typu O, będącej źródłem potężnych wia­ trów gwiazdowych, które „wyrzeźbiły" obłoki gazu. Gwiazdy typu wid­ mowego O to największe i najgorętsze z gwiazd, które w swym krótkim życiu od'dzia.łują znacząco na otoczenie. Ich intensywne promieniowanie

gwiazd, które bywają obserwowane w ich pobliżu. Z symulacji y.,iynika

jednak, że ekspandujące bąble wokół gwiazdy cypu O często powodu­

ją mzproszenie obłoków gwiazdotwórczych, natomiast w pozostałych przypadkach wskutek kompresji otaczającego gazu inicjują proces na­

podgrzewa otaczający je gaz, w czego wyniku tworzą się ekspandujące

rodzin gwiazd szybciej niż doszłoby do niego w innej sytuacji, przez

bąble. A według owej najnowszej symu lacji obejmującej okres 1,6 ml n

co gwiazdy te osiągają mniejsze rozmiary. „Było to dla nas bardzo za­

,

lat, kolumny wy.glądające niemal dokładnie jak 11Fi1ary Stworzenia" for­

,

skakujące" - mówi Balfour. Symulacje przeprowadzone przez Jamesa

mują się w sposób naturalny na obrzeżach tych bąbli, gdy w miarę eks­

Edwarda Date'a, astronoma z Obserwatorium Uniwersyteckiego w

pansji dochodzi do poszarpania ich krawędzi.

Monachium, również podważają tezę, jakoby gwiazdy t,ypu O inicjo­

Symulacja zaprezentowana w czerwcu przez Balfoura na zorga­

wały proces powstawania gwiazd. „Ustaliłem, że rola inicjująca jest tu

nizowanej prżez brytyjskie .Royal Astronomical So ci ety Narodowej

znacznie mniej istotna niż efekty destrukt,ywne, co potwierdzają także

Konferencji Astronomicznej y.,iykazała także, że g�iazdy typu O mają

symulacje Balfoura" - mówi Dale. Wygląda na to, że mamy tu do czy­

dość nieoczekiwany wpływ na powstawanie gwiazd. Poprzednie ba�

nienia z uniwersalną prawdą - destrukcja i kreacja zawsze idą ze sobą

dania sugerowały, że gwiazdy typu O inicjują proces narodzin nowych

w parze.

IO

Świat Nauki, październik 2014

Ciara Moskowitz

Ilustracje Thomas Fv.chs

Więcej na: www. ebook4all.pl

SKANER MEDYCYNA

Trwalsze narządy Czas przydatności przechłodzonych narządów do transplantacji mierzony nie w godzinach, ale w dniach

W roku 2013 w USA przeprowadzono około 6400 transplantacji wątroby. Zapo­

trzebowanie przewyższa jednak po­

daż - na liście oczekujących jest obecnie ponad 15 ooo pa.tjentów.

Brak dostępności dostatecznej

liczby wątrób do przeszczepu dodatkowo pogarsza fakt, że mu­

szą one dotrzeć do celu w krótkim czasie. Narządy zachowują świeżość jedynie przez 12 godzin, przechowywane w tym czasie na lodzie, w zimnym roztwcr rze konserwującym.

W wielu przypadkach metodą

na

przedłużenie trwałości jest zamrażanie. Jednak zamrażanie nie wchodzi w grę w przypadku narządów do transplan­ tacji. Mrożenie powoduje powstawanie kryształów lodu, które rozcinają komór­ ki narządu podczas jego zamarzania. Naukowcy na Harvard Medical School zarzucają obecnie konwencjonalne tech­ niki przechowywania na korzyść innej metody - w pracy opublikowanej w lipcu w Nature Medicine opisują utrzymanie wątrób szczurów przez trzy pełne dni. Wykorzystuje się do tego celu specja­ listyczne urządzenie do uzyskania strefy buforu chemicznego wokół komórek na­ rządu. Bufor ten chroni błony komórek od zagrożenia, jakie. stwarza lód. Na­

stępnie zespół powoli schładza wątroby do temperatury -6"C, nie powodując ich zamarzania - przechładza je. W

ramach

eksperymentu

sześciu

!!

;il2

:!l

� „ �

w przyszłości przechładzanie może także

i u ludzi.

istotnie wspomóc badania nad bardzo

szczurom wszczepiono wątroby utrzy­

Zdaniem autorów skuteczność takiego

wyczekiwanymi narządami na chipaeh.

mywane w stanie przechłodzenia przez

podejścia może zwiększyć zasięg dostęp­

trzy dni. Wszystkie zwierzęta przeżyły

ności narządów do przeszczepu, popra­

Są to zbiorowiska hodowanych w labo­ ratoriach ludzkich komórek, które mają

wiając dostęp pacjentów do tej metody

symulować narządy naszego organizmu

został zakończony, a szczury poddano

terapii. Mapa dyStrybucji wątrób do prze­

i pozwalać na analizę ich funkcjonowania

eutanazji).

i reakcji na leki. Przechładzanie znacznie

trzy miesiące (po tym czasie eksperyment

�

n uje przetestować tę metodę na swiniach

oczekiwaniami

szczepu w USA jest bardzo niejednorod­

wszystkie szczury, którym wszczepiono

na. Na przykład, pacjenci mieszkający

ułatwiłoby transport narządów na chi­

wątroby przechowywane przez trzy dni

w pobliżu autostrad, gdzie często docho­

pach z laboratoriów, w których powstają,

na lodzie, zmarły. Jednak przechładza­

dzi do wypadków komunikacyjnych, ma­

do badaczy,

nia nie można stosować w nieskończo­

ją większe szanse na otrzymanie narządu.

Zgodnie

z

ność. Tylko około 60% szczurów, którym

Korkut

Uygun,

który

Na razie jednak głównym celem pozo­

uczestniczył

staje zwiększenie dostępności narządów do przeszczepu. W Stanach Zjednoczo­

przeszczepiono wątrobę przechowywaną

w eksperymencie dotyczącym przeszcze­

przez cztery dni, żYło jeszcze w chwili

piania narządów i jest adiunktem chirur­

nych liczba osób oczekujących przekro­

zakończenia badania. Teraz zespół pla-

gii w Harvard Medical School, uważa, że

czyła 122000.

Dina.Fine Maron

październik 2014,

Świat Nauki

11

Więcej na: www. ebook4all.pl

SKANER

��;;;�;,�;fffi%'J?X��;if'.,'{:;.%�i;rf���

odbyła się inauguracja pierwszego

OCHRONA PRZYRODY

Odstraszacze nietoperzy

Jak utrzymać nietoperze z dala od turbin wiatrowych roże­ niem dla ptaków, mniej natomiast wiadomo na temat niebezpieczeństw, }akie stwarzają dla nietoperzy. W 2012 roku turbiny wiatrowe zabiły więce j tych ssaków niż ptaków: na farmach wia­ trovvych odnaleziono około 888 OOO martwych nietoperzy w porównaniu do 573 OOO martwych ptaków. Migrujące nietoperze, takie jak kosmat­ nik srebrzysty Lasiurus cinereus - pokonujący ogro m ne p rzest zen ie pomiędzy północną Kanadą a Argentyną i Chile - są najpowszech­ niejszymi ofiarami, ponieważ ctęsto pnel atują przez obszary upstrzone farmami wiatrowymi. Jednak badacze odnajdują także martwe nieElektrownie wiatrowe są znanym

r

W LICZBACH

We wrieśniu tego roku w Pekinie

za g

taperze, które nie migrują, lecz zimują w ja­ skiniach, między in nymi Myotis /ucifugus oraz Myotis septentrionalis - dwa gatunki zdziesiąt­ kowane przez chorobę g rzybiczą nazwaną syn­ dromem białego nosa, będące obecnie kandy­ datami do objęcia ochroną przez amerykańską ustawę o zagrożonych gatunkach (Endangered Species Act). Syndrom białego nosa, rosnąca presja spo­ łeczna i kontrole agencji zajmujących się ochroną przyrody stały się głównymi powodami, z których filmy energe�czne starają się znaleźć sposoby zapobiegania śmiertelności nietoperzy powodo­ wanej pJżez turbiny wiatrowe. Obecnie trwają prace nad trzema metodami. Roger Drouin

w histońi cyklu wyścigów samochodów

elektrycznych, należących do tzw.

formuły E, rozgrywanych pod auspicjami Międzynarodowej Federacji Samochodowej (FIA). Zwycięzca cyklu zostanie wyłoniony w czerwcu 201:5 po przeprowadzeniu 10-godzinnych wyścigów, które zostaną rozegrane

na t-0rach ulicznych w różnych miastach na całym świecie. Oto najważniejsze parametry samochodów, które będą ścigać się w zawodach.

l

OSIĄGI Przyspieszenie:

0-IOOkm/s w3s Prędkość maksymalna:

220km/h (ograniczona przez FIA)

p11.m:m1

Jak twierdzi Ed Amett, pionier

badań nad wpływem elektrowni wiatR>wyd1 na Rietoperze, wyłączenia tttroin od lata do późnej jesieni, kiedy wiatr slabo wieje -czyli w okresie największej aieywflości nietoperzy - sąjedną z najbardziej obiectJjących metod ochrony tych ssaków. W trakcie testów prowadzonyclt w ramach projektu Casselman Wind Power w Pensylwanii, niewielkie zmiany terminów użytkowania turbin znacząco redukowały śmiertelność nietoperzy. Podczas nocy od lipca do pai.dziemika w 2008 i 2009 roku operatorzy zatrzymywali turoill)', gdy prędkość wiatni spadała poniżej 6,5 mis. Dzięki temt1 śmiertelność nietoperzy zost:ala zmniejszona od 44 do 93%, podczas gdy roczne straty w zakresie pozyskiwania energii były mniejsi:e niż procent

12 Świat Nauki, październik 2014

.1t111m_,

Urz;idll!nia emitujące dźwięki o wysokiej częstotliwości - od 20

do 100 kHz - zAiedięcają nietoperze do nadmiernego zbliżania się do turbin poprzez zad 1 ócaRie ich sygnałów ecliolokacyjAych. .Odnajdowaliśmy mRiej martwyclt nietoperży pod ll:lroinami zabezpieczonymi w ten sposób" - potwierdza Cńs Hein z Bat Conservation International (BCI). Testy przeprowadzo11e przez tę organizację w 2009 roku pokazały, że turbiny wyposażone w ultradźwiękowe urządzenia odstraszające zabijały od 21 do 51% mniej nietoperzy. Firma General Electric Power & Water realizllje z BCI wspól11y projekt, którego celem jest opracowanie takiego t1rządzenia dostępnego ko111ercyjnie. Nowe badania pokazały, że większość latających zwierząt zbliża się do turbi� od strony zawietrznej, co dało dobrą wskazówkę do optymalnego lokalizowania urządzeń odstraszających.

„,.INli'Ln1

�wiatło UV jest niewidoczne

dla l1:1dzi,jednak większość gatHnkbw nietoperzy jest na nie wi:ażliwa, dlatego kilku badaczy oraz parę fil"IA bada, w jaki sposób wykorzystać je do utrzymaAia -nietoperzy z dala od turbin. National Science Foundation przyznala ostatnio grant w wysokości 150 OOO dolarów amerykańskich firmie Lite Enterprises z Nashua w stanie New Hampshire na testowanie technicznych i komercyjnych zastosowań tej metody.•Zachęcające jest to, że zasięg oddziaływania byłby większy niż w przypadku odstraszania 111tradźwiękami, a sama instalacja byłaby tańsza" - stwierdza Hein. lasięg odstraszaczy ultradźwiękowych wynosi okolo 20-40 m, podczas gdy zasięg urządzenia emitującego światło UV może prtekraczać 50 m, a nawet więcej.

�

NAPĘD Maksymalna moc silnika

(ograniczona):

2ookw (oko/o 270 KM)

Moc rozwijana podczas wyścigu:

kW (1BOKM)

ISS

�

AKUMULATORY Masa:

200kg N apięci e :

BOOV

Czas rozładowania:

25min (oko/o)

Czas ładowania:

90min (około)

t .,,

g

ł i!

..,

�

�

�

:'i

� ::>

� � § .E �

�

i: �

g

�

o

�� �

a:

<

� �

c !:; v<

ji-6 .t� .,,�

��

.!;w

b:'i

�'i �E2

g<

�§ ��

Więcej na: www. ebook4all.pl

SKANER

'/łffi�?"i%0X%'%@(J�%'fJ%3-� KOGNITYWISTYKA

Jeżeli modrowronki byłyby zdolne do meta­ poznania, jak przypuszcza/ Watanabe, po­ winny zdawać sobie sprawę z tego, że mogą bez trudu znaleźć pożywienie ukryte przez drugiego z badaczy. Larwy moli musiały się bowiem znaleźć w jedynym otwartym kubku. Powinny natomiast zwracać uwagę na cztery odkryte pojemniki pierwszego eksperymen­ tatora, ponieważ wiedza na temat tego, gdzie ukryto pokarm, mogła im się przydać w przy­ szłości. I to właśnie się działo: modrowronki spędzały więcej czasu, obserwując pierw­ szego badacza. Wyniki badań opublikowano w czerwcowym numerze czasopisma Anima/

Myśliciel

Dowod y wskazują, że ludzie nie są jedynymi stwo rzeniami zdo lnymi do introspekcji Jeśli nie znasz odpowiedzi na jakieś pytanie,

powiedzmy, nie możesz rozszyfrować hasła w krzyżówce, uświadamiasz sobie luki we własnej wiedzy i szukasz sposobu, by zna­ leźć brakującą informację. Tę zdolność - do myślenia o myśleniu - określa się mianem metapoznania. Trudno powiedzieć, czy któ­ reś zwierzęta są do niej zdolne, ponieważ nie możemy ich o to zapytać, a dotychczasowe badania nad prymatami i ptaka mi nie dostar­ czyły wystarczającego wyjaśnienia tego zło­ żonego procesu. Naukowcy wiedzieli jednak, że niektóre zwierzęta, np. modrowronki kalifornijskie, mo­ gą planować przys;złe działania. Te ptaki z ro­ dziny krukowatych występujące w zachodniej części Ameryki Północnej są ulubionym ga­ tunkiem badaczy zajmujących się kognitywi­ styką. Jak twierdzi psycholog Arii Watanabe z University of Cambridge, nie żyją „bieżącą chwilą" - czyli mają zdolność do zapamięty­ wania wydarzeń z przeszłości, np. odnajdują

CO TO

ZNACZV?

ł� =

� �

pokarm ukryty wcześniej w przewidywaniu mogącego nadejść głodu. Pozostaje jednak pytanie: czy one wiedzą, że planują? Watanabe opracował sposób, by to przetestować. Pozwolił pięciu ptakom obserwo­ wać dwie osoby ukrywające pożywienie, którym były larwy moli woskowych. Pierw­ szy eksperymentator mógł ukryć pokarm w dowolnym z czterech stojących przed nim w jednej linii kubków. Natomiast drugi mógł umieścić pokarm tylko w jednym z naczyń, ponieważ trzy pozostałe były zamknięte. Podstęp polegał na tym, że obaj ukrywali po­ karm w tym samym czasie, co zmuszało ptaki do wyboru, na którego z nich będą patrzeć.

Cognition.

·

Friederike Hillemann, który badał kruko­ wate na Georg-August-Universitat Gottingen w Niemczech, potwierdza, że eksperyment był eleganckim sposobem ustalenia, czy zwie­ rzęta są zdolne do wnioskowania o własnym stanie wiedzy. Pomimo że w doświadczeniu bezpośrednio nie testowano samoświadomo­ ści, jego wyniki są niezmiernie ekscytujące, ponieważ dostarczają kolejnych dowodów na to, że ludzie nie są jedynym gatunkiem zdolnym do myślenia o własnych procesach myślowych. Lub, jak określa to Watanabe, „niektóre ptaki przygotowują się do egzaminu podobnie, jak ludzie:' Jason G. Goldman

Sejsmiczność indukowana - trzęsienia ziemi wywołane działalnością człowieka

Do niedawna wstrząsy sejsmiczne były w Oklahomie rzadko­ ścią. To się ostatnio zmieniło. W 2009 roku zarejestrowano tam 20 drgafi o magnitudzie co najmniej 3,0. W porównaniu z 2008 rokiem, w stanie zanotowano 40-krotny wzrost zjawisk sej­ smicznych. Przyczyna? Działalność człowieka - informuje ma­ gazyn Science. Opublikowane w nim badania potwierdziły to, co geolodzy przewidywali już dawno temu: wpompowywanie przez firmy wydobywające gaz i ropę dużej ilości wody pod zie­ mię może wywołać trzęsienia. W Oklahomie z miejsc, w których pozyskuje się ropę i gaz łupkowy, są odprowadzone każdego miesiąca dziesiątki milio­ nów litrów ścieków. Następnie firmy wpompowują tę zanie­ czyszczoną wodę głęboko pod ziemię, co powoduje zwiększenie ciśnienia w warstwach wodonośnych oraz naprężeń w usko­ kach geologicznych. „Normalnie trzęsienia ziemi występują tam, gdzie poruszają się płyty tektoniczne - mówi Katie Kera­ nen, profesor geofizyk.i z Cornell University, główna autorka ba­ dań. - Jeśli jednak wstrzykniemy pod ziemię duże ilości wody,

wtedy możemy zaburzyć sejsmikę". Keranen i jej współpracow­ nicy wprowadzili do swojego modelu hydrogeologicznego dane dotyczące trzęsień w Oklahomie. Stwierdzili, że cztery ulokowane pod Oklahoma City stud­ nie, do których pompuje się regularnie olbrzymie ilości ścieków pochodzących z szybów wiertniczych, odpowiadają za serię wstrząsów zwaną rojem Jonesa. Za ich sprawą częstość zjawisk sejsmicznych w środkowej i wschodniej części USA wzrosła w latach 2009-2013 aż o 20%. Badacze twierdzą, że wstrząsy od­ notowano nawet 30 km od miejsc wstrzykiwania wody - znacz­ nie dalej, niż sądzono. Geolodzy używają terminu „sejsmiczność indukowana" do opisania drgań ziemi wywołanych przez kopalnie, tamy, podziemne próby nuklearne czy też pojawiających się na skutek pompowania pod ziemię dużych ilości wody. Ponieważ szcze­ linowanie hydrauliczne staje się powszechnie wykorzystywaną techniką pozyskiwania gazu i ropy, o sejsmiczności indukowa­ nej będziemy zapewne słyszeli coraz częściej. Annie Sneed

październik 2014, Świat Nauki

13

SKANER

���'.?Gi��;5;���$.:0'�??'.t:

EDUKACJA

Szkol na sen ność

I m później zaczynają się le kcje, t y m \N)'niki w nauce są lepsze Rodzice, uczniowie i nauczyciele często dyskutują, nie operując jednak konkretami, o tym, że

zajęcia szkolne w USA zaczynają się zbyt wcześnie. Tymczasem w ostatnich trzech latach przepro­ wadzono wiele badań naukowych, które prowadzą do tego właśnie wniosku: późniejsze rozpoczy­ nanie lekcji jest korzystne. I im później zaczynają się zajęcia, tym lepiej. Badania z zakresu biologii wykazują, że iytm okołodobowy zmienia się w wieku nastoletnim, powodując, że chłopcy i dziewczęta dłużej pozostają aktywni wieczorami i senni rano. Przesunię­ cie to, powodowane przez zmianę poziomu melatoniny w mózgu, rozpoczyna się w wieku około 13 łat, nasila się w wieku lat 15 i 16, osiągając maksimum w wieku 17, 18 lub 19. Czy to wpływa na skuteczność uczenia? Według Kyłi Wahlstrom, dyrektora Center for Ap­ plied Research and Educatfonal lmprovement na University of Minnesota, tak. Opublikowała ona w luzym wyniki dużego badania, w którego ramach monitorowała ponad 9000 uczniów w ośmiu szkołach publicznych w stanach Minnesota, Kolorado i Wyoming. Już po jednym semestrze póź­ niejszego rozpoczynania zajęć - najwcześniej o 8:35

-

oceny uczniów z przedmiotów ścisłych,

angielskiego i nauk społecznych wzrosły średnio o ćwierć stopnia. Autorzy dwóch artykułów, które Wahlstrom recenzowała, ale nie zostały jeszcze opublikowa­ ne, dochodzą do podobnych wniosków. O podobnej zależności świadczą również wyniki ekspery­ mentu przeprowadzonego przez U.S. Air Force Academy, w którym grupy kadetów na pierwszym roku studiów rozpoczynały zajęcia o różnych porach. Badanie okręgów szkolnych w Południo­ wej Karolinie z 2012 roku, które zróżnicowały godziny zajęć z powodu problemów z dowożeniem uczniów do szkół, takźe wykazało, że późniejsze rozpoczęcie lekcji koreluje z wyższymi ocenami z matematyki i czytania. W innych jeszcze badaniach wykazano, :Ze przesunięcie godzin początku zajęć zwiększa irekwencję, zmniejsza odsetek depresji i ogranicza liczbę wypadków samochodo­ wych wśród nastolatków - wszystko dlatego, że uczniowie mogą spać dłużej. Im później zaczynają się zajęcia, tym lep­

Niektóre z amerykańskich szkół, w których zdecydowano o późniejszym rożpocżynaniu lekcji

A V

Nort Olmsted High School Ohio, 8:00 40 minut później

sze rezultaty. W różnych badaniach, w okręgach szkol

i;ch, które przesunęły zajęcia z 7:30 na 8:00

rano, zaobserwowano więcej korzyści niż w tych, w których przesunięto zajęcia z 7:15 na 7:45. Ba­ dania przeprowadzone w Brazylii, Włoszech i Izraelu wskazały na podobne zależności. Klu­ czem jest zapewnienie nastolatkom przynajmniej ośmiu godzin snu, a najlepiej dziewięciu. W Euro­ pie rzadko która szkoła ponadgimnazjalna rozpoczyna lekcje przed 9:00 rano.

Wabash High School Indiana, 8:35 50 minut później

A V

Little Elm High School Teksas, 9:00 25 mi nut później

Badania wskazują również, że popularne ar­ gumenty przeciwko późniejszemu rozpoczyna­ niu zajęć są wątpliwe. W setkach okręgów, które

wprowadzYy zmiany, uczniowie nie mają więk­ szych problemów ze znalezieniem czasu na po­

zaszkolną działalność, taką jak sport czy praca w niepełnym wymiarze godzin. „Gdy tylko okręgi wprowadzą zmiany, nie chcą się już z nich wyco­ fywać" - mówi Wahlstrom. Nawet .problem autobusowy" daje się

Bufon:! Middle School Wirginia, 8:30 50 minut później

z

po­

wodzeniem rozwiązać. Wiele dzielnic organizuje . najpierw transport uczniów do szkól ponadgim­ nazjalnych, a następnie do szkól podstawowych. Zmiana kolejności pozwoliłaby na dowoi:enie uczniów szkół ponadgimnazjalnych później i by­

Elmira High School NowyJork, 8:50 65 minut później

łaby korzystna również dla ich młodszych sióstr i braci; inne badania wykazały bowiem, że małe dzieci są bardziej rozbudzone i gotowe do nauki wcześnie rano.

14

Swiat Nauki, październik 2014

Mark Fischetti

Więcej na: www. ebook4all.

BIORÓŻNORODNOŚĆ

Nie sięgajmy dna Trałowanie głębinowe zmniejsza bioróżnorodność d na morskiego i uwa lnia dwutlenek węgla do atmosfery Łodzie rybackie ciągnęły sieci po dnie morskim, łowiąc żerujące tam ryby i skorupiaki, już od czasów średniowiecza. W ostatnich dziesięcioleciach flotylle kutrów silnikowych, dzięki subsydiom

z tych organizmów stanowią pożywienie krewetek, głównego

rządowym, zarzucają cięższe sieci coraz głębiej i dalej od brzegu.

gatunku poławianego przez trawlery tam, gdzie Pusceddu pro­

Według danych z 2010 roku, wartość rocznych połowów na wo­ dach międzynarodowych Wyniosła ponad 600 mln dolarów.

wadził swoj e badania. Inne z kolei pochłaniają dwutlenek wę­

gla, zatrzymując go w warstwie dennej .

Aby zbadać wpływ trałowania przydennego na dno morza,

Według Wyników badań opublikowanych w czerwcu w cza­

ekolog Antonio Pusceddu z Universita Politecnica delle Mar­

sopiśmie Proce edings of the Royal Society B, już same żerujące

che w Ankonie wraz ze swoim z espołem pobrał próbki osadów

przy dnie ryby u wybrzezy Wysp Brytyjskich przechwytują rów­

-wschodnich Wybrzeży Hiszpanii z głębokości od 500 do 2000 m

ingerencja w środowisko podwodne, tego rodzaju biologiczne

dennych na odławianych i dziewiczych akwenach u północno­

pod powierzchnią morza, a następnie zliczał zarówno poszcze­ gólne organizmy, jak i gatunki występujące w tych próbkach

noważność miliona ton dwutlenku węgla rocznie. Gdyby nie przetwarzanie pozwoliłoby wielu krajom łatwiej utrzymać się

w granicach WYZnaczonych kwot emisji dwutlenku węgla.

Sprawą tą należy się zająć bardzo pilnie - silniejsze trawle­

oraz WYZnaczal zawartość węgla w osadach. Wyniki ukazały fatalny stan rzeczy. Trałowanie obniżało

ry przeprowadzają połowy coraz głębiej, wydobycie ropy z dna

poziom bioróżnorodności o 50% i zmniejszało ilość materii or­

morskiego jest dokonywane na coraz większą skalę, a Pap ua No­

ganicznej o 52% w porównaniu z dnem akwenów dziewiczych,

wa Gwinea właśnie podpisała pierwszy kontrakt na komercyjną

jednocześnie spowalniając obieg węgla o 37%. Dwutlenek wę­

eksploatację dna morskiego. Ponadto z innych badań wynika,

gla, jeśli nie wejdzie w skład osadów, podwyższa kwasowość wo­

że mieszkańcy największych głębin należą do najbardziej długo­

dy morskiej bądź ulatnia się do atmosfery. Zespól opublikował

wiecznych organizmów, a zatem najtrudniej odtwarzają się po

swoje wyniki w czerwcu w Proceedings ofthe NationalAcademy

stratach wyrządzonych przez polowy przydenne. Szansę na ode­

of Sciences USA.

granie tutaj głównej roli ma Unia Europejska, której nowo wy­

Pomimo że na wykonanych przez pierwsze ekspedycje pod­

brany parlament zajmuje się właśnie projektami ustaw zmie­

morskie zdjęciach widać piaszczyste dno pokryte upiornym bia­

rzających do wprowadzenia ograniczeń na polowy głębinowe.

łym pyłem, głębiny morskie nie są bynajmniej pustynią, mówi

Elliott Norse, główny specjalista naukowy Marine Conservation

Pusceddu. Nawet w tych rejon ach, gdzie brak imponujących ko­ ralowców czy też urwistych gór podwodnych, mogą występować ważne, choć mikroskopijnych rozmiarów, formy życia. Niektóre

Institute w Seattle, uważa, że najnowsze ustalenia pokazuj ą do­

bitnie decydentom, iż „muszą oni znaleźć sposób, by rybołów­ stwo nie było aż tak szkodliwe dla §rodowiska''.

� pgCHOLOGIA � �„ % PSY � �� ·ważna n ie tvlko treść 'J Mózg różnie reaguje na głosy - jedne zapadają �% w pam ięć, inne nie %� � ff;

�� ;;::;

f;} 'f5

��-

� i:;ft: � �

�

Chociaż zazwyczaj głos jest jedynie narzędziem

testowej,

komunikacji, więc występuje tylko jako tło dla

wiedzi różnych osób, zarówno znanych z wcze-

treści wypowiadanych słów, sam w sobie również stanowi wizytówkę właściciela. Już ateński mówca

Demostenes zdawał sobie z tego sprawę i, według legendy, zwalczał wadę wymowy, ćwicząc mówie-

nie z ustami pełnymi kamieni. Ajak nowe głosy są

odbierane przez mózg?

To pytanie stało się przedmiotem zainteresowań naukowców z Friedrich Schille� Universitllt Jena.

W ramach eksperymentu 24 badanych słuchało wypowiedzi innych osób. W pierwszej fazie eksperymentu uczestnikom zaprezentowano wypowiedzi 48 innych osób. Każdy dwunastokrotnie

słyszał po sześć różnych głosów. W drugiej faiie,

�:<::::(�::'.�

uczestnicy słuchali wypo-

śniejszego etapu, jak i nowych. Osoby znane

z poprzedniej fazy wypowiadaly zarówno te same zdania, co wcześniej, jak i zupełnie inne, co umożliwiało sprawdzenie, czy mózg reaguje na znajomy

bodziec, czy też rozpoznaje sam głos, niezależnie od treści wypowiedzi. Aktywność mózgu osób

badanych była monitorowana metodą elektroencefalografii. Eksperyment wykazał, że jedne głosy były łatwe do zapamiętania, podczas gdy inne iostały szybko zapomniane. Jak się okazało, już podczas pierwszej

fazy eksperymentu, uczenia się, można było zaob-

serwować odmienną reakcję mózgu w zależności

Lucas Laursen

���% ���

�

od tego, czy głos miał zostać rozpoznany przez mózg w późniejszej części badania. Jak mówi dr Rom i Zaske z Instytutu Psycho-

logii Fńedrich Schiller U niversitllt Jena, dźwięk głosu pozostawia ślad w pamięci, dzięki czemu, w momencie ponownego jego uslyszenia, zostaje wyda-

byty z pamięci epizodycznej i zidentyfikowany jako znajomy. Podobny efekt zaobserwowano w ramach wcześniejszych badań w przypadku rozpoznawania ludzkich twarzy. ZHske uważa, że dźwięk głosu zdradza wiele na temat jego właściciela, jego osobowości, wie-

ku, płd, nastroju i tożsamości. Brzmienie głosu jest niepowtarzalne, jak odciski palców. W przyszłości naukowcy zamierzają zbadać, co decyduje o tym, które głosy zapamiętujemy lepiej od innych. Artykuł na temat badania ukazał się 13 sierpnia

na łamach The Joruna/ of Neurosdence.

Ariadna Ciąże/a

�

?0

�� ��� m� ill&

���

� � ��

V,@��

październik 2014, Swiat Nauki

15

Więcej na: www. ebook4all.pl

Forum

R.

Douglas Relds

Komentarze ekspertów

l 'il e

R. Douglas Fields jest neurobiologiem. w Bethesdzie w stanie Maryland oraz autorem książki The Other Brain (Inny mózg) na temat komórek, które przeważają w mózgu - komórek glejOllo)'Ch, komunikujących się ze sobą bez udzialu elektryczności. Nalefy do komłte�u doradczego Scientific American Mim!.

. _

..,,;.

trolna) otrzymuj e pigułki z cukru. Po okresie leczenia badacze oceniają średnią wartość ciśnienia krwi w każdej grupie oraz poziom zmienności każdej ze średnich. Ważny jest rozkład war­ tości wokół średniej - zwykle w kształcie dzwonu. Im większa jest zmienność wyników, tym trudniej stwierdzić, czy ewentual­ ne różnice pomiędzy grupą kontrolną i grupą badaną są istotne.

Dlatego naukowcy przywiązują dużą wagę do minimalizowania stopnia zmienności - na przykład wykorzystując tylko określo­ ne, wsobne linie zwierząt w tym samym wieku, a często także tej samej płci (męskiej lub żeńskiej, w zależności od tego, która płeć oznacza najmniejszą zmienność w określonym badaniu) . Jeśli badacze muszą w swoim eksperymencie uwzględnić kolejny czynnik - płeć - dzieją się dwie rzeczy: wielkość gru­ py zmniejsza się o połowę i wzrasta poziom zmienności. Oba

Vive la difference Wymaganie, aby w każdym ekspery­ mencie medycznym uwzg lędn iano

te zjawiska ograniczają możliwość wykrycia różnic pomiędzy grupą badaną i kontrolną. Jedną z przyczyn wzrostu zmienności jest prosty fakt, że mężczyźni i kobiety różnią się od siebie. Te różnice zwiększaj ą zakres, w jakim mieszczą się wyniki, w taki

sam sposób, jak gdyby mężczyźni i kobiety współzawodniczy­

li ze sobą w dźwiganiu ciężarów podczas Igrzysk Olimpijskich.

W rezultacie jednoczesne uwzględnienie samców i samic mo­

osob niki płci męskiej i żeńskiej , wydaje

że doprowadzić do tego, że naukowcy nie wyk.ryją korzystnego

się rozsądne, ale nie jest to dobry pomysł

ciśnienie krwi równie skutecznie u mężczyzn i u kobiet.

Różnice płciowe leżą u podstaw biologii. Są si lit- napędową ewo­

naukowcy wykluczają kobiety „tradycyjnie" lub w celu uniknię­

lucji, a w wielu przypadkach mają kluczowe znaczenie dla zdro­

wia i medycyny. Badania nad różnicami płciowymi są ważne i po­ winny być pogłębiane. Jednak nowa polityka National Institutes of Health, która miała wesprzeć te badania, to krok w złą stronę. Zgodnie z tą koncepcją naukowcy finansowani przez NIH mu­

działania leku - na przykład takiego, który akurat redukowałby W komentarzu w czasopiśmie Nature władze NIH twierdzą, że

cia zmienności spowodowanej przez ich cykle hormonalne. Nie jest to do końca prawdą. Naukowcy maj ą ogromną motywację praktyczną i finansową, aby wykorzystywać w swoich badaniach zwierzęta obu płci: takie postępowanie zmniejsza koszty o poło­ wę. Szczególnie zwierzęta transgeniczne są rzadkie, trudne w ho­

szą wykorzystywać w swoich badaniach równie liczne grupy zwie­

dowli i mogą kosztować kilka tysięcy dolarów za sztukę. Dlatego

rząt lub komórek męskich i żeńskich. Chodzi tu jednak nie o na·

naukowcy wykluczają jedną pleć z udziału w badaniu tylko wte­

ukę, lecz o politykę. W styczniu członkinie Izby Reprezentantów;

dy, kiedy jest to konieczne - jeśli jest powód, aby podejrzewać,

Nita Lowey z Nowego Jorku i Rosa DeLauro z Connecticut, na­

że wyniki uzyskane dla poszczególnych płci będą się różnić. Cza­

pisały do Francisa Collinsa, dyrektora NIH, list, w którym przed­

sami wynika to z trywialnych faktów - na przykład szczury płci

stawiają swoje obawy, że zdrowie kobiet jest wystawiane na ry­

męskiej mogą przebiec przez labirynt szybciej niż samice.

zyko, ponieważ naukowcy z dziedziny biomedycyny często wolą

Poznanie biologicznych różnic między płciami ma krytyczne

używać do doświadczeń zwierząt płci męskiej. List najwyraźniej

znaczenie. Ale poznanie różnic wynikających z odmiennej płci

zrobił swoje. W maju Collins i Janine Clayton, zastępca dyrektora

to temat znacznie bardziej złożony, niż to sugeruje zalecenie

do spraw badań nad zdrowiem kobiet w NIH, ogłosili w czasopi­

NIH. Modyfikacja eksperymentów w taki sposób, aby obejmo­

śmie Nature, że we wszystkich badaniach eksperymentalnych fi­

wały zarówno osobniki płci męskiej, jak i żeńskiej, kosztuje

nansowanych przez tę agencję naukowcy muszą używać w równej

i wymaga dwukrotnie więcej czasu oraz wysiłku. Zarazem rzad­

liczby zwierząt lub komórek płci męskiej i żeńskiej oraz oceniać

ko ma to sens praktyczny lub naukowy. Znacznie lepszym po­

różnice w zależności od płci. Th dyrektywa będzie miała wpływ

dejściem jest szukanie możliwości prowadzenia badań ukierun­

na niemal wszystkich badaczy. „Wyj ątki będą naprawdę wyj ątka­

kowanych na różnice między płciami. Jeśli NIH uzna badania

mi" - stwierdził Clayton podczas konferencji prasowej.

nad płcią za priorytet i przeznaczy pieniądze na realizację tego

Pozornie ten wymóg wydaje się dosyć rozsądny. Dlaczego nie

celu, naukowcy podążą w tym kierunku. Precedensem może

mielibyśmy uwzględniać mężczyzn i kobiet w każdym bada­

być zainicjowany ostatnio przez administrację Obamy projekt

niu? W rzeczywistości jednak przestrzeganie tej reguły będzie

BRAIN Initiative, o szacowanej wartości 4,5 mld dolarów, który

ogromną stratą zasobów.

doprowadził do powodzi badań nad mózgiem. Nowe zalecenia

Powiedzmy, że badacz chce przetestować lek przeciwko nadci­

działają dokładnie odwrotnie: zmuszają wszystkich naukowców

śnieniu. Jedna grupa laboratoryjnych szczurów (grupa badana)

do badań nad płcią, niezależnie od celu projektów, bez zapew­ • nienia dodatkowych funduszy.

jest leczona nowym związkiem, druga natomiast (grupa kon-

16

Świat Nauki, październik 2014

Ilustracja Scott Brundage

Więcej na: www.ebook4all.pl

-� -

DavidPoguejestfelietonistąYah�Tech ; ;;oda��m �lku ---

,.

� � · ,,.-\ -

- ---:_,..

1

programów z serii NOVA nad;i.wanych przez telewizję PBS.

Muzyczne porachunki Czy żywych muzyków za stąpią na

koncertach elektroniczne orkiestry?

W sierpniu tego roku w Hartford, w stanie Connecticut, plano­ wano wystawić Pierścień Nibelunga, cykl czterech oper Richar­ da Wagnera. Odłożono jednak realizację tego projektu. Producent Charles M. Goldstein nie zamierzał zatrudniać or­ kiestry. Śpiewakom miał akompaniować komputer grający mu­ zykę złożoną z sampli dźwięków poszczególnych instrumentów. Nie chodziło o odtworzenie muzyki z płyty ani granie jej n a syn­

Z kolei producenci dowodzą nieraz, że bez elektronicznej

tezatorze, tylko o komputer sterujący odtwarzaniem każdej po­

„orkiestry" spektakli w ogóle nie będzie: teatr muzyczny z ar­

jedynczej nuty, a ściślej sampla będącego nagraniem dźwięku

tystami graj ącymi na żywo jest kosztowny. Wystarczy spojrzeć

wydanego niegdyś przez prawdziwy instrument.

na listę amerykańskich oper, które w ciągu ostatnich paru lat

Muzycy i - jakżeby inaczej - ich związek zawodowy zareago­

przestały istnieć: Opera Cleveland, Opera Pacific, San Antonio

wali na ten pomysł szybko i ze wściekłością. Przewodniczący no­

Opera, wreszcie - i to był szok - New York City Opera.

wojorskiego związku Local 802 nazwa} zamysł Goldsteina ope­

Czy naprawdę chcemy wyeliminować operę albo słuchać

rowym karaoke. Posypały się nienawistne e-maile. W rezultacie

śpiewaków, którym towarzyszy tylko akompaniament fortepia­

dyrektor muzyczny opery oraz dwoje spośród śpiewaków obsa­

nu, tradycyjnego substytutu orkiestry? Ani jedno, ani drugie ni­

dzonych w głównych rolach wycofali się z całego przedsięwzięcia.

komu nie służy, także melomanom. W obliczu pojawienia się nowych technik muzycy stracili dwa

Doskonale wiem, co musi teraz czuć pan Goldstein. Przez pierwsze

IO

lat po ukończeniu studiów licencjackich pracowa­

spośród swoich argumentów: ten, że komputerowa muzyka nie

łem na Broadwayu jako kierownik i aranżer muzyczny. W 1993

brzmi tak dobrze, j ak grana na żywo, oraz ten, że publiczność

roku stowarzyszenie właścicieli teatrów (obecnie pod nazwą

domaga się prawdziwych orkiestr.

Broadway League) chciało mi zlecić zademonstrowanie światu, że komputery i samplery mogą z powodzeniem akompaniować występującym na scenach aktorom.

_

Obecnie nie da się rozróżnić uchem graj ącej na żywo, ale

wzmocnionej przez nagłośnienie orkiestry, Qd najwyższej klasy muzyki granej przez komputer odtwarzający sample dźwięków.

Taka propozycja złożona skromnemu trzydziestolatkowi przez

A co więcej, choć uważam, że to okropne, mimo wszystko nie

wpłYwowych producentów'? Uznałem ją za zaszczyt. Całym sercem

wydaje się, żeby widzom aż tak bardzo zależało na słuchaniu

chciałem wykonać zadanie... do czasu, aż zacząłem odsłuchiwać

orkiestr. W 1993 roku, podczas strajku muzyków, dyrekcja wa­

anonimowe groźby nagrywane na moją automatyczną sekretarkę.

szyngtońskiego John F. Kennedy Center for the Performing Arts

Okazało się, że znalazłem się w samym środku targów pomię­

ogłosiła, że w realizowanej przez nią produkcji Upiora w operze

dzy Broadway League a Locał 802. Właściciele teatrów chcieli

muzyka będzie odtwarzana z nagrania. Ponad 90% osób, które

pokonać przeciwnika za pomocą nowoczesnej techniki. Powie­

wykupiły już bilety, i tak przyszło na spektakle.

dzieć związkowcom: „Jeśli się nie dogadamy, i tak będziemy wy­ stawiać spektakle - bez muzyki na żywo". Grzecznie wycofałem się z urnowy. Sam byłem członkiem Lo­

Historia nie stoi po stronie muzyki granej na żywo. Dźwię­ ki

z

pudełka w znacznym stopniu zastąpiły żywych artystów

grających na imprezach tanecznych, w restauracjach, podczas

cal 802, a równocześnie moim pracodawcą był jeden z broad­

szkolnych spektakli czy w lokalnych instytucjach kultury. I nie

wayowskich producentów. Nie moglem więc sobie pozwolić

wygląda na to, żeby ktoś z tego powodu protestował.

na opowiedzenie się po którejkolwiek ze stron. I nawet dziś je­ stem pełen zrozumienia dla obydwu. Muzycy oraz melomani twierdzą, że orkiestry grające na ży­ wo są nie do zastąpienia. Nikt nie kupuje biletu po to, żeby po­

Co więcej, wydajność i taniość technik cyfrowych zniszczy­ ła też dotychczasowe modele funkcjonowania innych dziedzin związanych z twórczością artystyczną. Mam na myśli rynek

książek, filmowy, muzyki popularnej itd.

słuchać sobie płyty. Obcowanie z muzykami współtworzącymi

Wojna pomiędzy techniką a muzyką na żywo będzie trwała

wykonanie dzieła to coś ekscytującego. Rzecz jasna, związkom

i obie strony będą zacięcie walczyć. Jednak, j ako muzyk oraz

zawodowym muzyków przyświeca także mniej górnolotny cel: utrzymanie miejsc pracy dla swoich członków - a pracy dla nich jest coraz mniej .

Ilustracja Thomas Fuchs

meloman, stwierdzam z bólem serca, że perspektywy dla muzy­

ków zasiadających w kanale orkiestrowym nie rysuj ą się nazbyt • obiecująco.

październik 2014, ŚWiat Nauki l7

Więcej na: www.ebook4all.pl

Zdrowie

Jessica Wapner

Jes.5ica Wapner jest niezależną pisari<ą, autori<ą wznowionej ostatnio książki The Phiiadelphia Orromosoine: A Genecie Mystery. a t.ethal Canrer. and the lmprobable lnvention of a Life·Saving Treatment (Chromosom Philadelphia: zagadka genel}czna, śmiertelny nowotwór i nieprawdopodobne odkiycie leczenia ratująi;ego życie).

Cudowny lek - na wagę złota Długotrwałe, trudne i kosztowne

badania zaowocowały nowym lekiem przeciwko zapa leni u wątrobytypu

C

Trwające dziesiątki lat poszukiwania lepszych metod leczenia wyniszczającej choroby wątroby zaczynają wreszcie dawać re� zultaty. Najprawdopodobniej jeszcze w tym roku amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków FDA zatwierdzi nowe leki, które szybciej będą leczyć wirusowe zapalenie wątroby typu C (WZW C) - przewlekłą chorobę zakaźną, która dotyczy około 170 mln ludzi na całym świecie i za.bija rocznie 350 OOO. Nowa terapia ma przy tym wywoływać mniej działań niepożądanych niż dotychczasowe. Przełomowe leczenie jest jednak tak drogie, że może pozo­ stać poza zasięgiem większości pacjentów. Terapia będzie obej­ mowała dwa leki - jeden z nich jest już dostępny. Pojedyncza dawka kosztuje 1000 dolarów amerykańskich, a pełna, 12-tygo­ dniowa terapia - 84 OOO dolarów. Połączenie dwóch leków bę­ dzie prawdopodobnie kosztowało jeszcze więcej. Spowodowało to oburzenie zarówno lekarzy, jak i rzeczników praw pacjentów: Trudno jednak kwestionować bezprecedensową skuteczność leku. Jego powstanie jest bardzo istotnym osiągnięciem. Bliższe spojrzenie na złożone problemy chemiczne, które wymagały rozwiązania, zanim powstał ten lek, wszystko wyjaśnia.

SZYBKI I NIEWIDOCZNY CZASAMI LEKI POWSTAJĄ na skutek szczęśliwych zbiegów oko­ liczności. Wystarczy pomyśleć o pleśni wytwarzającej penicy­ linę, rosnącej na zapomnianej szalce Petriego. Częściej jednak wymagają lat badań, dotyczących przede wszystkim przyczyny

18

Świat Nauki, październik 2014

-­

problemu. Zrozumienie naukowych podstaw nowego leku prze­ ciwko zapaleniu wątroby typu C zaczyna się od rozszyfrowania znaczenia nazwy wirusa, który je wywołuje. „Zapalenie wątroby" to ogólny termin, który dotyczy poważ­ nego obrzęku lub zapalenia wątroby w odpowiedzi na określone leki, toksyny, nadmierne spożycie alkoholu lub infekcje - zarów­ no pochodzenia bakteryjnego, jak i wirusowego. Litera C ozna­ cza, że jest to trzeci z kolei wirus wyizolowany przez naukowców, ukierunkowany swoiście i uszkadzający wątrobę. W połowie lat 70. XX wieku badacze mieli do dyspozycji badania krwi w kie­ runku zapaleniawątroby typu A, którego wirus przenosi się wraz z wodą i żywnością, oraz zapalenia wątroby typu B, które jest często przenoszone podczas stosunków płciowych, na skutek wspólnego używania igieł lub kontaktu ze skażoną krwią. Niedługo potem naukowcy zorientowali się, że po świecie cicho rozprzestrzenia się trzecia postać wirusowego zapalenia wątroby, wykazująca większy niż wzw A i B potencjał trwałe­ go uszkodzenia narządu. Badania prowadzone przed 1989 ro­ kiem pozwoliły zidentyfikować wirus, który wywołuje tę cho­ robę. Stwierdzono także, że geny tego wirusa bardzo szybko mutują. Proces ten uniemożliwiał dotąd stworzenie skutecznej szczepionki. Wirus zapalenia wątroby typu B nie ewoluuje tak szybko, a szczepionka przeciwko niemu jest dostępna od lat 80. 1akże zakażeniu wirusem zapalenia wątroby typu A, którego ob­ jawy rozwij aj ą się zwykle w ciągu paru dni, można zapobiegać za pomocą szczepionki. Standardowe leczenie zapalenia wątroby typu C przez lata opierało się na iniekcjach z syntetycznego interferonu - jednego z najsilniejszych białek wytwarzanych przez układ odpornościo­ wy - w połączeniu z lekiem przeciwwirusowym, rybawiryną. Ta­ kie połączenie sprawdza się u około 25-75% pacjentów, w zależ­ ności od genotypu wirusa. Jednak działania niepożądane, w tym ciężkie objawy grypopodobne, zmęczenie, depresj a i anemia, są często nie do zaakceptowania. Ponadto wirus nierzadko nabywa oporności na leki, tak że choroba może się nasilać. DROGA DO SUKCESU OPRACOWANIE SKUTECZNEGO LECZENIA przeciwko wirusowi wy­ magało poznania struktury białek tworzących jego zewnętrzną powlokę oraz precyzyjnego sekwencjonowania jego materiału genetycznego, zbudowanego z RNA. Proces ten trwał przez więk­ szość lat 90., a brali w nim udział badacze z całego świata, pracu­ jący w jednostkach rządowych, akademickich i przemysłowych. Mając już te informacje, naukowcy nadal musieli zmierzyć się z długą i kosztowną fazą prób i błędów. Wybrali cząsteczkę, która wydawała się obiecującym celem: enzym należący do pro­ teaz, którego wirus potrzebuje do wytwarzania własnych kopii. Po wielu nieudanych próbach naukowcy z Vertex Pharmaceu­ ticals, we współpracy z innymi, opracowali inhibitor proteazy o nazwie telaprewir, zaś badacze z firmy Schering-Plough (która w 2009 roku połączyła się z Merck) stworzyli boceprewir. W ba­ daniach klinicznych u 60-75% pacjentów otrzymujących stan­ dardowe leczenie - rybawiryną z interferonem - w połączeniu z tymi dwoma nowymi lekami nie wykrywano obecności wiru-

Ilustracja Oliver Munday

Więcej

na: www. ebook4all.pl

Zdrowie sa we krwi. Wynik taki uzyskiwano u niecałych 44% pacjentów otrzymujących wyłącznie standardowe leczenie. FDA zatwierdziła nowe l!eki w 2011 roku. Poczucie sukcesu, odczuwane przez wielu członków społeczności medycznej, szyb­ ko przerodziło się w rozczarowanie. Leki wykazywały poważne działanie niepożądane i byly skuteczne tylko u pacjentów ma­ jących określoną genetyczną odmianę wirusa, tak zwany geno­ typ 1. Jest to najczęstszy typ w USA i Kanadzie, jednak rzadko występuje w wielu innych krajach, gdzie dochodzi do epidemii zapalenia wątroby typu C. Ponadto poważną wadą była koniecz­ ność dalszego podawania interferonu i rybawiryny, czemu także towarzyszyły działania niepożądane. W miarę j ak słabł entuzjazm wywołany przez telaprewir i boceprewir, rosły nadzieje pokładane w innych białkach wiru­ sa, które mogłyby stać się obiecuj ącym celem działania leków. Jednak na podstawie wcześniejszych badań naukowcy nauczy­ li się, że sama dezaktywacja enzymu lub białka nie wystarcza. Lek, który miałby skutecznie powstrzymać zapalenie wątroby typu C, musiał także wbudowywać się w kod genetyczny wiru­ sa i powstrzymywać możliwość wytwarzania nowych kopi.i jego genów, a w ten sposób powstawanie nowych wirusów. Ponadto, dla uniknięcia wyniszczających skutków ubocznych, lek powi­ nien szybko i bezpośrednio trafiać do wątroby, w miarę możli­ wości omijając jak najwięcej innych narządów. Firma o nazwie Pharmasset badała od początku tego wieku grupę leków nazywanych analogami nukleotydów, które spełnia­ ły niektóre z tych kryteriów. Leki te powstają poprzez połączenie cząsteczek przypominających elementy składowe DNA i RNA z tzw. resztami fosforanoWYmi). Wbudowują się one w geny wi­ rusa, gdzie szybko się rozpadają, zaburzając replikację wirusa. Naukowcy natknęli się na kilka dużych problemów bioche­ micznych. Analogi nukleotydów były rozpuszczalne w wodzie, w związku z czym nie mogły przedostać się przez tłuszczową wyściółkę jelit (tłuszcze nie mieszają się z wodą.), tak aby mo­ gły dotrzeć do układu krążenia, a następnie do wątroby. Do­ datkowo grupa fosforanowa miała podwójny ujemny ładunek elektryczny, co j eszcze bardziej ograniczało możliwość przejścia przez obojętną elektrycznie błonę jelita. Wreszcie, inne enzy­ my obecne w wątrobie bez trudu oddzielały grupy fosforanowe od analogu nukleotydu, tak że lek stawał się nieskuteczny. Michael Sofia, wówczas pracownik Pharmasset, rozwiązał te problemy, dodając do analogów dwa związki, tzw. estry. W ten sposób osłonił ujemne ładunki i sprawił, że łek nabrał charakte­ ru tłuszczowego, dzięki czemu mógł wydostać się poza jelita. Po jego dotarciu do komórek wątroby enzymy, które wcześniej od­ cinały grupy fosforanowe, trafiają na cząsteczki estrowe. W re­ zultacie dochodzi do uwalniania aktywnej postaci leku. Nowy lek został na cześć Sofii nazwany sofosbuwirem. Firma została wykupiona w 2011 roku przez Gilead za 11 mld dolarów. W dużYm badaniu u 295 spośród 327 pacjentów leczonych sofosbuwirem oraz rybawiryną i interferonem nie stwierdzono po 12 tygodniach śladów wirusa we krwi. W innym, bardziej za. awansowanym badaniu, stosowanie przez 12 tygodni sofosbuwi­ ru w połączeniu z rybawi.ryną przyniosło takie same efekty, jak 24 tygodnie leczenia interferonem z rybawiryną: u 67% pacjen­ tów nie stwierdzono śladów wirusa we krwi (choć działania nie­ pożądane, takie jak gorączka i depresja, obserwowano rzadziej wśród pacjentów, którzy nie otrzymywali interferonu). Pod ko­ niec 2013 roku FDA zatwierdzila sofosbuwir do stosowania w te­ rapii zapalenia wątroby typu C w ;połączeniu z rybawiryną.

Ale naukowcy starali się o dalsze ulepszenia. Podczas tworze­

nia soiosbuwiru badali inne leki, które hamowaly różne białka

•

wirusa i mogłyby pozwolić na wyeliminowanie konieczności dal­ szego stosowania interferonu i rybawiryny. Przepł'owadzili więc kolejne badanie, w którym podawali sofosbuwir wraz z pomoc­ niczym iekiern, daklataswirem, produkowanym przez Bristol-Myers Squibb. W efekcie ·wyleczono niemal wszystkich pacjentów, przy znacznie mniejszej niż wcześniej liczbie działań niepożąda­ nych. Od tego czasu Gilead przeprowadził trzy kolejne badania nad sofosbuwirem w połączeniu z innym lekiem, ledipaswirem. Taka kompilacja dawała wyleczenie co najmniej 94% pacjentów z chorobą spowodowaną przez genotyp 1 wirusa. Właśnie to połączenie, w postaci jednej pigułki do przyjmo­ wania raz na dobę, ma zostać za:twj.erdzone przez PDA w paź­ dzierniku 2014 roku. Jest to zapowiedź uowej ery w terapii zapalenia wątroby typu C. Obecne są na ukończeniu badania kliniczne podobnych leków, działających równj.e skutecznie na wszystkie genotypy wirusa. PRZESZKODY

FINANSOWE

OCZEKIWANA WKRÓTCE ŁĄCZONA TERAPIA leczy zapalenie wątro­

by w ciągu zaledwie 12 tygodni, eliminując konieczność ponosze­ nia kosztów leczenia choroby przewlekłej. Możliwe więc, że osta­ tecznie nowa metoda okaże się tańsza niż wcześniejsze metody leczenia. (Prawdopodobnie Gilead nie poda ceny detalicznej łączo­ nego leku, dopóki nie uzyska on akceptacji FDA.) Oczywiście, nie znaczy to, że wszyscy pacjenci będą mogli sobie na nią. pozwolić. David Thomas, dyrektor zakładu chorób zakaźnych w Johns Hopkins University, uważa, że na całym świecie cena będzie stanowiła utrudnienie w dostępie do leczenia, pomimo poten­ cjalnych oszczędności. W Stanach Zjednoczonych wielu chorych z zapaleniem wątroby typu C to ludzie ubodzy. Kilkaset tysię­ cy jest osadzonych w więzieniach. „Lek, który kosztuje ponad 100 OOO dolarów, nie zmieni ZJbytnio sytuacji w rosyjskich wię­ zieniach czy wśród narkomanów w Pakistanie" - mówi Thomas. W Stanach Zjednoczonych system współpłacenia może spowo­ dować, że leczenie będzie poza zasięgiem większości chorych. Kwestia ceny wywołała także poruszenie wśród ubezpieczy­ cieli i innych płatników. „Nigdy dotąd nie mieliśmy do czynienia z tak drogim lekiem dla tak licznej populacji - mówi Brian Hen­ ry, rzecznik firmy Express Scripts, zarządzaj,ącej zyskami ponad 3500 firm. - Leczenie jednego pacjenta z zapaleniem wątroby typu C może w przypadku małego przedsiębiorstwa pochłaniać znaczną część budżetu przeznaczonego na leki". Producent uważa, że koszty nie ograniczą. dostępności lecze· nia. Podobnie, jak w przypadku leków firmy Gilead przeciwko Hrv, także w odniesieniu do nowego leku firma planuje wsparcie dla pacjentów w Stanach Zjednoczonych, licencjonowanie (za opłatą) w celu wyboru producentów generycznych odpowiedni­ ków poza Stanami Zjednoczonymi oraz obniżenie ceny w kra­ jach o niskich i średnich dochodach. W Egipcie, gdzie częstość występowania zapalenia wątroby typu C jest najwyższa na świe­ cie, trwająca 28 dni terapia sofosbuwirem kosztuje 300 dolarów. Podczas spotkania FDA poświęconego analizie sofosbuwiru j ako kandydata do zatwierdzenia, Sofia wysłuchał historii pa­ cjenta, który został wyleczony za pomocą tego leku praktycznie w ostatniej chwili. „Takie przypadki nadają naszym wszystkim działaniom odpowiednią perspektywę" - mówi Sofia. Przyszłość pokaże, ilu pacjentów będzie mogło opowiedzieć podobne • historie.

październik 2014, Świat Nauki

19

Więcej

na: www.ebook4all.pl •

EKSPLORUJĄCY. JASKINIE BADA.CZE, tacy jak

doktorantka na University of Iowa K Lindsay Eaves (z kwej odkopali ponad 1500 skamieniałości należących

u góry)'

do wczesnych homininów (z prawej u góry) w krasowym

systemie Rising Star w RPA. Badacze wykonali skany

wszystkich znalezionych okazów (z prawe;).

transportowanych do rozbitego w pobliżu namiotu badawczego, gdzie były wstępnie katalogowane i w końcu wypełniały kolejne skrzynie aż po wieko. A przecież, choć tI'l1.dno w to uwierzyć, zaledwie rozpoczęli prace wykopaliskowe - niezmierzone bo­ gactwo kości wciąż pozostawało w namulisku. Przy tym tempie•

prac Rising Star ma szanse stać się jednym z najbogatszych sta­ nowisk paleoantropologicznych na świecie

.

Dokładne znaczenie tego znaleziska pozostaje na raz:ie nieznane. Choć zespól opublikował wstępne opracowanie, to wiele naukowych szczegółów nie ujrzało jeszcze światła dzien­ nego. Te szczątki mogą należeć do nieznanego nauce gatunku, podobnie jak skamieniałości, które Berger wraz ze wspólpra· cownikami odkryli kilka lat wcześniej w nieodległej jaskini

ly się kluczowe zdarzenia nas zej ewolucji, badania naczelnych ujawniły, na czym polegają różnice między psychiką naszych najbliższych małpich krewnych a naszą, a analizy genetyczne

Malapa. I podobnie jak one mogą rzucić nowe i nieoczekiwane

pozwoliły zrozumieć relacj e między wymarłymi gatunkami

światło na wciąż nierozpoznany problem pochodzenia pierw­

hominin6w i pokazały szlaki, którymi ewolucja naszego ga­

szych prawdziwych ludzi należących do rodzaju Homo. :Być

tunku wciąż podąża. Pod naporem tej lawiny nowych odkryć

moż e, dzięki nagromadzeniu tak wielu osobników, uda się po­

i przemyśleń naukowcy muszą zweryfikować dosłownie każdy

znać strukturę społeczną. Możliwe też, że dzięki znalezieniu

rozdział ludzkiej historii, od pojawienia się rodzaju ludzkiego

licznych szczątków zwierzęcych w tej samej jaskini dowiemy

po triumf Homo sapiens nad neandertalczykami i innymi ar­

Na odpowiedź nie trzeba będzie chyba długo czekać - zespól

tak intensywnie się me rozwijała. Nigdy ta historia nie była tak

Bergera już przygotowuje formalny opis i analizę dotychczaso­

fascynująca.

się, w jaki sposób te wszystkie skamieniałości się tam znalazły:

chaicznymi gatunkami. Nigdy nauka o początkach człowieka

Aby zrozumieć, jak daleko już zaszliśmy, spróbujmy na chwi­

wych znalezisk. My, którzy obserwujemy to wszystko z zewnątrz, nie domy­

ślamy się jeszcze, jak te odkrycia wpłyną na nasze postrzega­

lę przyjrzeć się sytuacji z końca lat 90., gdy nasza wiedza w:vda­ wała się już zaawansowana i okrzepła. Zapis kopalny był bar­

nie pochodzenia człowieka, choć dotychczasowe doświadcze­

dzo obfity (zwłaszcza w porównaniu z praktycznie nieobecnymi

nia podpowiadają, że zmiany będą doniosłe. Rising Star to

skamieniałościami naszych najbliższych krewniaków - afrykań­

na razie ostatnie z lawiny nowych odkryć, jaka przetoczyła się

sldch małp człekokształtnych), a dane genetyczne, gdy tylko dawało się je wykorzystać, zdawały się potwierdzać opowieści

w ostatnich latach

i wstrząsnęła posadami wiedzy o ewolucji

człowieka. Na naszym drzewie rodowym przybyły nowe gałę­

paleontologów. Mówią<: w skrócie: panowało przekonanie, że

zie, paleoklimatolodzy określili warunki, w których dokonywa-

najwcześniejsze homininy pojawiły się w Afryce Wschodniej

2Z Świat Nauki, pażdziemik 2014

, �, '1� �j �OO'o \

przed ponad 4,4 mln lat, a pierwsze Homo wyłoniły się z nich

naszych prymitywnych kuzynów w zupełnie nowym świetle.

2 mln lat temu. Milion lat pófaiej nasi przodko­

A odkrycie, że malowali swoje ciała barwnikami, nosili ozdoby

nieco ponad

wie po raz pierwszy opuścili Afrykę i zaczęli z wolna eksplo­

z paciorków i piór świadczą, że zdolni byli do symbolicznego

rować nieznane obszary Starego Świata. Oswoiwszy się z tymi

myślenia, które dotąd rezerwowaliśmy dla nas samych. Obraz

nowymi warunkami, przekształcali się w nowe gatunki, takie

neandertalczyków, jako brutalnych jaskiniowców, możemy mię­

j ak H. erectu.s w Azji czy neandertalczyk w Europie i na Bliskim

Wschodzie. Gatunki te rozwijały się przez setki tysięcy lat, kie­ dy to nowy aktor z afrykańskiej sceny ewołucyjnej zaczął ko­

lonizować cały świat. Nadzwyczajnie uzdolniony, dysponuj ący najnowszą technikią i posługujący się mową, Homo

sapiens

wziął przeboj em cały świat w posiadanie, unicestwiaj.ąc napoty­

dzy bajki włożyć. '

Jakby na potwierdzenie tej rehabilitacji neandertalczyków badania genetyczne pokazują, że oni i my wymienialiśmy się genami - i to na tyle skutecznie, że dziś w genomach nie-Afryka­ nów około 3% DNA ma neandertalskie pochodzenie. Zważywszy zaś, że u różnych ludzi znajdujemy różne fragmenty neandertal­

kanych po drodze neandertalczyków i inne archaiczne gatunki

skiego DNA, ogólna zawartość tego neandertalskiego dziedzic­

Homo. Nie było krzyzowania się, nie rodziły się mieszane dzieci

twa może być znacznie większa i wedle niedawnych szacunków

z neandertalskimi genami, po prostu "starzy" zastępowani byli

może dochodzić do co najmniej

20%.

przez „nowych", którzy - w najlepszym razie - skutecznie z nimi

Nasze intymne związki mogły dotyczyć nie tylko neandertal­

konkurowali, a w najgorszym - po prostu ich wyrzynali w swym

czyków. Niedawne odkrycie denisowian - ludzi zidentyfikowa­ z

triumfalnym pochodzie przez świat. Przed około 30 tys. lat to

nych dzięki DNA

dzieło zniszczenia dobiegło kresu i zostaliśmy sami na świecie.

dach sprzed 40 tys. lat w jaskini na Ałtaju - pokazuje, ze i oni

A przynajmniej - tak się ta narracja układała.

zagadkowego paliczka znalezionego w osa­

nie stronili od naszych przodków. Co więcej, z tych przygodnych

Nowe odkrycia paleontologiczne i genetyczne, jak się miało

związków mogliśmy odnosić konkretne korzyści, nabywaj ąc ge­

okazać, podały w wątpliwość łub doszczętnie zniszczyły niemal

nów, które pomogły nam w przeżyciu: po neandertalczykach,

wszystkie elementy tej układanki. Na przykład, skamieniałości

na przykład, odziedziczyliśmy wzmocniony układ odpornościo­

z północnego Czadu, datowane na 7 mln lat, przesunęły zapis

wy, a Tybetańczycy mogą żyć w wysokich górach dzięki genowej

kopalny człowieka o dobre 2 mln lat wstecz, podważając zara­

pożyczce od denisowian.

łącznie z terenami na wschód od Wielkiej Doliny Ryftowej. A li­

mininami, niektóre cechy są tylko nam właściwe. W tym nume­

zem przekonanie, że nasza linia rodowa związana była nieod­

czące prawie 2 mln lat skamieniałości z Malapy w RPA mogą też

Przy wszystkich tych więzach, które łączą nas z innymi ho­

rze specjalnym Świata Nauki zostaną ukazane właśnie te cechy,

przyczynić się do zakwestionowania wschodnioafrykańskiego

dzięki którym jesteśmy ludźmi - od narodzin naszej dwunożno­

pochodzenia naszego własnego rodzaju - Homo.

ści i WYProstowanej postawy, aż po naszą wyjątkową skłonność

Z kolei znaleziska z Dmianisi w Gruzji, datowane na 1,78 mln

do współpracy. Ta opowieść składa się z trzech części. Pierwsza

lat, pokazują, ze Homo opuścił Afrykę setki tysięcy lat wcześniej,

dotyczy drzewa rodowego i czynników; które sprawiły, że nasz

niż dotąd sądzono, na długo przed powstaniem długonogich,

gatunek wyeliminował pozostałe. W drugiej zajmiemy się tymi

wielkogłowych i zaopatrzonych w zaawansowane narzędzia

cechami, które różnią człowieka od pozostałych naczelnych,

ludzi, którzy właśnie

i dociekaniami, jak te cechy pomogły mu przetrwać. Trzecia

tym

biologicznym i technologicznym in­

nowacjom zawdzięczać mieli swą zdolność do ekspansji. A zdu­

część to rozważania na temat naszej dalszej ewolucj i we współ­

miewające odkrycie karłowatego człowieka z indonezyjskiej wy­

czesnym świecie, w którym wszystkie problemy - od samotności

spy Flores, sprzed 17 tys. lat, może sugerować, że nasz przodek

po choroby - usiłujemy rozwiązywać za pomocą osiągnięć nauki

opuścił Afrykę na.wet wcześniej, niżby to z gruzińskich znalezisk

i techniki.

resiensis (jak nazwano te indonezyjskie szczątki) zdaj ą się ce­

wiście, nie ma ona zakończenia. Tak jak nasza ewolucja zdaje się

gli op uścić Afrykę

wych odkryć. I tak właśnie powinno być.

wynikało: nadzwyczaj małe rozmiary ciała i mózgu Homo flo­ chami odziedziczonymi wprost po australopitekach, którzy mo·

i skolonizować południowo-wschodnią Azję

Mamy nadzieję, ze ta historia się Czytelnikom spodoba. Oczy­

przyśpieszać, tak samo tez przyspiesza tempo pojawiania się no­

na długo przed pierwszymi Homo. Znaleziska zaawansowanych narzędzi neandertalskich, ta­ kich jak polerowane skórami kościane ostrza, pokazuj ą tych

Kate Wong jest starszym redaktorem Scientific American i redaktorem

prowadzącym tego numeru.

CZl�,.;, ( 1 SKĄD PRZYCHODZIMY

€ZĘ.$(�i

SUC.Z_E�O J E§�J:l'M� WV.J�Tl(OWI

CZl� s(· :3 DOKĄD ZM I ERZAMY

Witajcie w rodzin.ie

Jeden za wszystkich

Naczelny w Sieci

Pod presją klimatu STRONA 32

To „coś" STRONA 50

Ewołu({ja trwa STRONA 64

STRONA 26

Gdyby tak mieć młotek

STRONA 38

STRONA 46

o

•

STRONA 60

ó

...

październik 2014, Świat Nauki

23

Więcej

na: www.ebook4all.pl

Homo neanderthalensis

. . ,

� . ..

..·

?

-' E

PRZY(CHODZIMY -i... ; o

. • . . „ . „ • . . „ „ „ „ „ . „ „ . „ . „ . „ „ . „ „ „ . . „ „ „ „ „ „ „ . „ •.. „ „ „ „ •. „ • . . •

„ „ „• •„ „ . „ „ „ „ . „ „

o

Orrorm

·"· ':·.

ó 24<

ŚWiat Nauki, październik 2014

Ilustra.cja Katy Wiedemann

Więcej na: www.ebook4all.pl

······· · ·-

I

Dzisiaj

milion lat temu (mit)

2 mlt

3 mlt

4 mlt

LUDZKIE DRZEWO GEN EALOGICZNE było w przeszłości bardzo ubogie. Dopóki naukowcy musieH opierać się na stosunkowo niełicznych skamieniałościach, m ogli w na�epszym razie stwierdzić, że wszystkich osobników

5 mlt

można zaliczyć do jedynie dwóch 1łinfi, z których jedna wymarła, a druga doprowadztła z czasem do naszego powstania. Odkrycia, jakich dokonano w ciągu ostatnich kilku dekad, dowiodły, że nasze drzewo genealogiczne jest znacznie bardziej rozgałęzione, obfitujące w konary i gałęzie, które z czasem wymarły. Ta nowo odkryta różn orodn ość pozwala odmal ować znacznie bardziej · ·-·-·-·- ·-

interesujący obraz naszych początków. Sprawia jednak, że znacznie trudniej jest odróżnić naszych bezpośrednich

6 mlt

przodków od wymarłych finn bocznych. Paleontolog Bernard Wo od wyjaśnia to na kolejnych stronach. * Homo ergaster jest również nazywany afrykańskim Homo �us. Na tym schemacie nazwy H. esectus użyto w odniesieniu do skamieniałości z Azji. SliAM�N!AtOSCI NIE ZOSTA\V PRlEDSl'AWIONE PROPOROONALNIE OO fAKTYCZHEJWIELKOSCI

październik 2014, Świat Nauki 25

Więcej na: www. ebook4all.pl

,

' · · ·

SKĄD PRZYCHODZIMY ·

· ··

·..

..

..

..

. ·· ·

··

·

·

··

·

··

·

·

·

··

··

·

··

.

.. ..

/

. . .

··

··

I

IT�JCIE

0······

·

· „ · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · „ . . „ .. . . . .. „.„ . . . „„ . . .

.

.

„.. .

.

.....

.

....

.

.............

Naj nowsze odkrycia

molekularne i znaleziska kopalnych szczątków pokazuj ą, że ewolucj a człowieka jest znacznie

1. �

.

„ .. . . . .. . . . . . .. .. . . . . . . . . „ . . . . . . . . . . . . „ . . .. . . . . . . . . 0

i

bardziej złożona i ciekawsza - niż się komukolwiek wydawało

1

Bernard %od

I o

-

· ·--- -

·

- ·-.

J

w

SKRócrn

[_

__

-- ---·1

Masza genealogia wydawała się kiedyś względnie prosta: Australo­

pithecus spłodzi! Homo erectus, ten spłodził neandertalczyka, który z kolei splodzil nas.

.

W ciągu ostatnich 40 lat nowe znaleziska m.in. z Afryki Wschod­

i

Najnowsze odkrycia pokazują, że w naszych dziejach na Ziemi

niej kompletnie odmienily ten obraz.

wspólistniało wiele różnych gatunków homininów. Odczytanie

stopnia ich pokrewieństwa i odnalezienie w tym gąszczu linii rodo-

wych naszych bezpośrednich przodków da zajęcie paleontologom

1

na wiele lat

flystracja Chri,stian Northeast

październik 2014,

$wiat Nauki 27

Więcej na: www. ebook4all.pl

,

Bernard Wood jest paleoantropologiem o medycznym wykształceniu pracującym na George Washington Univer.iity. Ewołutją człowieka Zilinterescwal się w roku 1968, gdy - jako student medycyny dołączył do kierowanej przez Richarda Leakeya v.yprav.y w północnej Kenii.

-

\l

o o tym myślisz?" - zapytał Lee Berger.

a ��•'1J ��

����-(

otworzyć wieka drewnianych

skrzyń, kryj ących

w RPA. Te dwa osobniki, które wydały z siebie zami�szania w paleoantropologii.

Większość skamieniałości to izolowane

• I

znaleziska - j akieś kawałki szczęk, poj edyncze kostki stóp itd. Badacze muszą się wtedy wielu osobników. To tak, jakbyśmy idąc

„ �...,

t

��i T

rozbitego samochodu - a to pocięte kawałki

l!, ;,,

{ I

ii

wzdłuż szosy, napotykali fragmenty

r �I

•

głowić, czy należały one do jednego czy

lf

"'-� •""

;�

,/i'r. fti,\ "\

-

J'

1i

� '

� '1ł·

szkieletów praczłowieka z jaskini Malapa

n iez łego

...

tr'

dwóch wielkich

w sobie starannie ułożone skamieniałe kości

już

.

t;:

··-· .

r•�ł·

Właśnie zdążył

ostatnie tchnienie przed 2 mln lat, narobiły

.

;;i ··'

.......

�

·Il '�'

•

\

-

i·

( ,

'

\

!:Jl. Jl

.el

„

.�} ,

I

..

.

T I

1

l


błotnika, a to resztki skrzyni biegów itp. Czy były kiedyś częścią tego samego

modelu lub w ogóle samochodu? A może należały raczej do ciężarówki,

a nie pojazdu osobowego?

moich dziadków, a nawet pozostały mi jeszcze mgliste wspo­ mnienia trojga pradziadków. Mam też bliskich krewnych, którzy nie są moimi bezpośredni przodkami. Nie jest ich wielu - i ja, i mój ojciec jesteśmy j edynakami - mam jednak wujów i ciot­

ki. Choć stanowią oni część drzewa rodowego mojej rodziny, to Kości z Malapa - choć nie w pełni kompletne - są wystar­

nie przynależą do mojej gałęzi. tego drzewa - są, w nawiązaniu

czająco dobrze zachowane, by wykluczyć tego typu wątpliwości.

do samochodowej paraleli, odpowiednikiem „opcjonalnych czę­

Podobnie j ak „Lucy" (szkielet australopiteka odkryty w Etio­

ści zamiennych" pojazdu. Pytając mnie o zdanie, Berger chciał

pii w roku 1974) czy „chłopiec z Turkany'� znaleziony w Kenii

więc, bym przestał podziwiać szczegóły zębów i kości, które

w roku 1984, mogą one nam powiedzieć znacznie więcej niż

miałem przed sobą, i powiedział mu, czy uważam te szczątki

pojedyncze znaleziska. Ale swoją sławę zawdzięczają nie tyle

za ewolucyjny odpowiednik moich rodziców i dziadków czy ra­

stanowi zachowania czy kompletności, ile przekonaniu Bergera,

czej wujów i ciotek. Innymi słowy - czy należały one do popu­

paleoantropologa z University of the Witwatersrand w Johan­ nesburgu, że musiały należeć do populacji, z której wywodzi się nasz rodzaj

- HorM.

Wszyscy mamy jakichś przodków. Moi rodzice wciąż jeszcze żyją. Miałem też szczęście, że udało mi się poznać całą czwórkę

28 Świat Nauki, październik 2014

lacji bezpośrednich przodków czy może kuzynów dzisiejszych ludzi.

Gdy przed prawie 50 laty rozpoczynałem badanie szczątków

ludzkich we Afryce Wschodniej, panowało przekonanie, że nie­

mal wszystkie one naleźały do naszych przodków i że - cofa-

... Xi \'"""'1 a l:pl n� Więcej' �ok ....

' "'

' '

WITAJCl.E W RO DZ I N I E

�;�)�� � �)� SKĄD . \...

·' ..•

. PRZYCHO DZIMY „...-

· · · ·· · · · · · · · ·· · · · · ·· · · · · · · ·· ·· · · · ·

KOPALNY SKARBIBC. Badacze prowadzą prace wykopaliskowe w jaskini Malapa (powyże;), gdzie odkryto dwa prawie

kompletne szkielety (z le:we;) należące być może do bezpośrednich przodków człowieka współczesnego.

jąc się coraz głębiej w czasie - napotykać będziemy na istoty coraz mniej podobne do ludzi i coraz bardziej przypominające

Gdy chodzi o ludzi współczesnych i żyjące dziś małpy człeko­

dań genetycznych i skamieniałości neandertalczyków oraz tak

kształtne, zasada ta oznacza, że jedynymi gałęziami i gatunkami

zwanych hobbitów z Flores, że nasi bezpośredni przodkowie przez kilkaset tysięcy lat dzielili Ziemię z wieloma kuzynami.

na naszym fragmencie drzewa powinny być te, które łączą nas z naszym wspólnym z szympansami i bonobo przodkiem, a więc

Odkrycia paleontologiczne pokazują również, że i znacznie

istotą żyjącą - jak dziś uważamy - między ośmioma a pięcioma

wczesniej (między 4 a 1 mln lat) zdarzały się okresy, gdy nasi

milionami lat temu.

obszary Ziemi. Obecność w jednym czasie wielu gałęzi drzewa rodowego bardzo utrudnia identyfikację tych, których możemy

.ł

f.ł

�t; i

lopithecus, małpolud którego szczątki paleoantropologowie

odkopywali w jaskiniach południowej Afryki od połowy lat 20.

paleontologowie jeszcze 20 lat temu. Sprawia to, że nasza ewo­

Australopitek, zgodnie z tą koncepcją, dał początek większe­

dotąd sądziliśmy.

:J ł

W latach 60. gałąź prowadząca do ludzi współczesnych wy­ dawała się bardzo prosta. U jej podstawy znajdował się Austra­

uznać za naszych bezpośrednich przodków i o których mówili lucj a staje si� znacznie bardziej zagmatwana - i ciekawsza - niż

'b

gałęzienia.

małpy człekokształtne. Dziś jednak wiemy, na podstawie ba­

przodkowie i kuzyni w tym samym okresie przemierzali różne

łf

częściach tych gałęzi - wszystkie pozostałe stanowią ślepe od­

GDY

CORAZ BARDZIEJ ROZŁOŻYSTE DRZEWO ROZPOCZ'YN.AŁEM SWOJE BADANIA

w roku 1968, poglądy Darwina na temat Drzewa Życia wydawały się nie do podwa­ żenia. Darwin utrzymywał, że wszystkie gatunki powiązane są ze sobą na podobieństwo gałęzi drzewa. Żyjące dziś gatunki

tworzą skrajne gałązki korony, gatunki wymarłe położone są bli­

mu i inteligentniejszemu Homo erectus z Azji, który przedostał się do Europy, gdzie przekształcił się w neandertalczyka, a ten z kolei wyłonił z siebie Homo sapiens, czyli człowieka współcze­ snego. Wszystkie te ogniwa to bezpośredni przodkowie dzisiej­

szych ludzi - tak jak moi rodzice, dziadkowie i pradziadkowie. 'fylko jeden rodzaj homininów (grupy łączącej dzisiejszych ludzi i wszystkich ich wymarłych i bliżej spokrewnionych z nimi niż

z szympansami krewnych), zwany;ch masYWUymi australopite­

kami,

miał znajdować się na krótkiej i odrębnej gałęzi naszego

żej pnia. Tak jak każdy z żyjących dziś ludzi ma swokh własnych

drzewa i odpowiadać moim wujom i ciotkom.

dziś gatunki. Teoretycznie więc, jedynymi gałęziami (liniami ro­

dowymi) Drzewa Życia są te, które prowadzą od współczesnych

Leakeyowie zaczęli odkrywać szczątki homininów w kanionie Olduvai w Tanzanii, co skiernwalo uwagę badaczy na wcze­

gatunków w dół, a gatunki wymarłe położone są na pośrednich

sne człowiekowate żyjące ponad milion lat temu na obszarze

przodków, tak samo też swoich przodków mają wszystkie żyjące

Ten sposób

myślenia zmienił

się, gdy Louis

i Mary

październik 2014, Świat Nauki

29

·

/

Więcej na: www. eboo

WITAJCI E W RODZI N I E

I:„„ .,, .,,. "'*l:,flF 11.b"" (Jgr '-..I

'' • • o o o o o • • • • '' ' •

wschodniej i południowej Afryki. Ta zmiana nastąpiła nie tylko dlatego, że wąski początkowo strumień odkryć przeistoczył się wkrótce w rwącą rzekę, ale także dlatego, że kontekst znalezisk

r

ze wschodniej Afryki - zwłaszcza w odniesieniu do ich datowa­ nia - był b ardzo odmienny od tych na południu kontynentu.

neandertalczyka i H. s apiens, to znacznie większe różnice anato­

miczne mi ędzy P. boisei i H habilis wykluczają, moim zdaniem,

by między nimi również mogło dochodzić do intymnych kon­

taktów. A nawet, jeśli to się zdarzalo, to nie zmniejszyło różnic między obu gatunkami. Innyroi słowy, dawny obraz pojedynczej

Znaleziska w RPA były - i wciąż są - dokonywane w jaski­ niach wyrze żb ionych w skałach dolomitowych (to bogata w ma­

i prostej gałęzi nie przystaje już do wiedzy, jaką. mamy na temat ewolucji homininów sprzed kilku milionów lat. Naszą wczesną

gnez odmiana wapieni). Chodaż badacze znajdują. tam czasem

ewolucję łatwiej przedstawić w postaci wiązki

dobrze zachowane szkielety (takie jak te z Malapy), to większość skamieniałości wczesnych homininów w tych jaskiniach sta­

bardzo rozlożYstej

nowiły resztki posiłków pozostawionych przez lamparty i inne drapieżniki. Te niezjedzone szczątki kości i zębów znoszone były do j.ask.ini wraz z osadami powi erz chniowymi , które

- wymie­

szane - formowały tak zwane stożki napływowe. Ponieważ two­ rzyły się one l okalnie i nie zawsze pokrywały cale dna jaskiń, ich sukcesja nieraz odbiegała od ogólnej zasady stratygrafii,

wedle której warstwy n aj niższe są najstarsze, a te l eżące najwy­

- najmłodsze. Jakby tego było mało, badacze nie Wiedzieli do niedawna, jak datować osady j askiniowe, tak że do początku

żej

- może nawet - niż p oj edynczej linii (rys. na s. 24-25).

Podobny obraz rysuje się dla znacznie późniejszych czasów.

Na przykład, neandertalczycy, którzy żYli w okresie od 300

do 30 tys. lat temu i których status jako odrębnego gatunku roz­ poznano już przed 150 laty, okazują. się coraz bardziej odrębni od naszego własnego gatunku. Wiemy już również, że H. erectus

przeżył znacznie dłużej, niż kiedyś sądzono, i że w ciągu ostat­ nich 100 tys. lat żył na Ziemi co najmniej jeszcze jeden homi­ nin - Homo floresiensis, choć zapewne ograniczony do wyspy Flores. Niedawne odkrycie DNA w paliczku z jaskini na Ałtaju wskazuje, że przed 40 tys. lat żył jeszcze j eden gatunek ludzi,

lat 60. można było jedynie z grubsza przypisywać znaleziska homininów do sekwencji zdarzeń opar­ tej na sz czątkach zwierzęcych, znajdowanych w ja­ skiniach razem z ludzkimi.

Zupełnie inaczej jest we wschodniej Afryce,

gdzie skamieniałości pochodzą ze stanowisk poło­ żonych na obszarze dołin ryftowych rozciągaj ących się od Morza Czerwonego na północy aż pO brzegi

jeziora Malawi na południu. Inaczej też niż w RPA znaleziska te nie pochodzą z jaskiń, ale z osadów

na brzegach jezior i rzek. Wiele z tych warstw

przechowuje zapis

zmian położenia biegunów

magnetycznych, a ponieważ osady gromadziły się na powierzchni, zawierają pyły wyrzucane. z licz­ nych wulkanów, które tworzyły się w pobliżu dolin

Obecność w jednym czasie wielu gałęzi drzewa rodowego bardzo utrudnia identyfikację tych, których możemy uznać za naszych bezpośrednich przodków i o których mówili paleontologowie jeszcze 20 lat temu.

ryftowych, powstających pod wpływem nacisków tektonicznych na granicach płyt litosfery. Dzięki temu badacze mogli na każdym stanowisku określić wiek warstw niezależnie

nazywanych nieformalnie denisowianami. A badania DNA ludzi współczesnych ujawniły, że przed 100 tys. lat żył jeszcze inny,

od zawartych w nich skamieniałości. Mogli też korelować ska­

zupełnie tajemniczy gatunek człowieka. Nasze całkiem niedaw­

mieniałosci pochodzące z terenów oddalonych od siebie o setki,

ne losy ewolucyjne były więc nieporównanie bardziej złożone,

a nawet tysiące kilometrów.

niż się wydawało jeszcze 10 lat temu. skamieniałościami

Nasza „linia", która stała się drzewem, okazuje się teraz

wschodnioafrykańskimi - w basenie Omo-Turkana i dalej ku pół­

„krzewem" i chyba nie powinno nas to dziwić. W koncu współ­

nocy wzdłuż biegu rzeki Awash - zawiera warstwy obejmujące

występowanie wielu spokrewnionych gatunków było zawsze

Wiele

najbogatszych

stanowisk

ze

miliony lat dziejów. Dlatego dla każdej grupy homininów można określić minimalne daty określające początek i koniec ich

egzy.

stencji. Dzięki temu dało się ustalić, że we wschodniej Afryce

regułą, a nie wyjątkiem, wśród Wielu grup ssaków. Krytycy tej krzaczastej od.miany zwracają jednak uwagę, że paleoantropo­

logowie mają tendencję do nadmiernego rozdrabniania takso­

- a może nawet na całym obszarze od wschodu po południe kon­

nomii - identyfikują nieraz nowe gatunki z głęboko ludzkiej

tynentu - między 4 a 1 mln lat temu kilkakrotnie współwystępo­

potrzeby sławy lub dla zdobywania funduszy na dalsze badania.

wały dwa (lub więcej) gatunki homininów. Na przykład między

W moim przekonaniu to, co inni postrzegają jako niepo­

około 2,3 a 1,4 mln lat temu na tym samym obszarze wschQdniej

trzebne mnożenie bytów, odzwierciedla jednak prawdziwe zja­

Różnice są tak Wyraźne, że nie sposób ich pomylić, nawet jeśli

że interpretacja zapisu kopalnego zawsze zaniża faktyczną li­

znajdowane ich szczątki - kości i zęby - są. bardzo fragmenta­

czebność gatunków. Po drugie, jak wiemy z badań nad żyjący­

ryczne. Nie ma też wątpliwości, że szczątki ze wschodu Afryki

mi zwierzętami, niektórych autentycznych gatunków nie da się

Afryk.i żyły dwa bardzo odmienne gatunki - P. boisei i H. habilis.

wisko. Po pierwsze, istniej ą istotne i logiczne powody, by sądzić,

różnią się bardzo od tych z południa kontynentu - o czym dalej .

łatwo wyróżnić na podstawie kości i zębów, czyli tak zwanych

Znaleziska P. boisei i H. habilis w warstwach obejmujących

twardych części, które - jako jedyne - zachowują. się w stanie

homininów spotykały się przy jednym wodopoju. ŚWiadczy to

dzy trzema a milionem lat temu nie pozostawiła po sobie po­

wiele tysięcy lat nie oznaczają, rzecz jasna, że oba te gatunki jednak, że jeden z nich, a może i oba, nie był przodkiem człowie­

kopalnym. Co więcej, większość gatunków ssaków żyjących mię­

tomków w dzisiejszym ś wiecie . Dlatego też obecność współist­

ka współczesnego. Mimo że świadectwa z późniejszych etapów

niejących obok siebie różnych gatunków wczesnych homininów

ewolucji człowiek a wskazują na ograniczone krzyżowanie się

nie byłaby niczym dziwnym.

30

ŚWiat Nauki, październik 2014

Więcej na: www. ebook4all.pl

wcale oznaczać, że ich niedawna historia ewolucyjna była rów­ nież podobna. Przyczyna może leżeć w zbliżonych WYmogach ekologicznych i podobnych na nie odpowiedziach. Australijscy Aborygeni i dawni Europejczycy używali podobnych kamien­ nych toporków, co wcale nie musi świadczyć, że jedni przejęli je od drugich - do ścinania eukaliptusów w Australii i drzew iglastych w północnej Europie mogły po prostu przydawać się 'takie same narzędzia. Wiemy też, że morfologia nie jest w peł­ ni plastyczna - na każde ekologiczne wyzwanie może być tylko ograniczona liczba ewolucyjnych odpowiedzi. Dlatego odkrycie . w dwóch gatunkach kopalnych jakiejś konkretnej wspólnej ce­ chy nie musi oznaczać ich wspólnej ewolucyjnej historii

�

może

być raczej przejawem konwergencji, czyli wspólnej odpowiedzi na podobne wyzwanie.

Jakie są więc szanse odkrycia naszych bezpośrednich przod­

ków? Samo stwierdzenie

faktu wspólistnienia różnych ga­

tunków homininów chyba już nie WYStarczy. Mam głębokie przekonanie, że obserwowane dziś zróżnicowanie homininów w przedziale ostatnich 4 mln lat zostanie rozciągnięte na kolej­ ne miliony. Uważam ·tak po części dlatego, że badacze nie zaj­ mowali się dotąd z równą dociekliwością wydarzeniami, które miały miejsce we wcześniejszych okresach. Ich znajomość hi­ storii sprzed ponad 4 mln lat jest znacznie słabsza niż losów późniejszych. To prawda, zadanie jest trudne. Homininy nale­ żą do rzadkich okazów w materiale kopalnym. Zanim dotrze­ my do

jakiejś zbłąkanej kości hominina, musimy przekopać

się przez setki szczątków należących np. do świniowatych czy CHŁOPIEC ZNAD JEZIORA TURKANA: skamieniała

czaszka młodego Homo ergaster, który żył w Kenii przed 1,6

mln lat.

antylop. Jeśli jednak podejmiemy wspólny wysiłek, na pewno osiągniemy sukces. Inny powód jest taki, że zapis kopalny zawiera tyleż świa­ dectw różnorodności powszechnych grup ssaków żyjących

Jeśli zróżnicowanie homininów było naprawdę większe w przeszłości, biolog�m pozostanie tylko ustalić naciski ewolu­ cyjne, jakie za to odpowiadają. Jednym z oczywistych kandyda­

J>rzed z górą 3 mln lat, co i późniejszych; dlaczego mielibyśmy więc uważać, że homininy byly tu Wyjątkiem?

tów jest klimat. Warunki zewnętrzne i środowiska zmieniaj ą się

szaru Afryki. Trudno przypuszczać, by tak skąpe „próbkowanie"

w czasie i przyjmują postać trendów, wokół których stale oscy­

tego kontynentu miało rzetelnie odzwierciedlać prawdziwe geo­

lują. W czasach, o których tu mówimy, d<>minowala tendencja

graficzne zróżnicowanie naszych wczesnych przodków.

dość regularnie w przewidywalny sposób - czasem robiło się

szą pewność możemy mieć, co do naszych sądów. Zbliżając się

miczna, dieta, czy sposób poruszania się naszych przodków i ku­

niej przychodzi nam rozróżnić naszych i ich przodków, a

zynów musiały podążać za

że istot:v, które nie mają dziś swoich żyjących potomków. Jeśli

do oziębienia i osuszenia, ale w Jej obrębie klimat zmieniał się

zimniej i suszej, kiedy indziej cieplej i wilgotniej. Budowa anato­

tymi zmianami. Innym czynnikiem

Im bardziej jednak zagłębiamy się w przeszłość, tym. mniej­ do punktu rozejścia się linii ludzkiej i szympansiej, coraz trud­

paleoantropologia nie daje dziś jednoznacznych odpowiedzi

dzy nimi - gdy dwa ich gatunki współistniały na jednym obsza­

- wciąż nie mogę się zdecydować, czy szkielet z Malapy należał

Zjawisko to, zwane rozchodzeniem się cech, może tłumaczyć, dlaczego H hamlis

i P. boisei tak bardzo różniły się pod wzglę­

dem budowy szczęk i zębów: w jednej grupie faworyzowany był

do naszego bezpośredniego przodka, czy też nie - to nie mo­

żemy oczekiwać, że w przyszłości będzie lepiej. Ale może wła­ śnie ta niepewność sprawia, że jest to tak fascynująca dziedzina •

wiedzy.

pokarm twardy i wlóknistY, taki jak traWY, w drugiej miększy, ale trudniejszy do zdobycia - owoce. Co więcej, gdy homininy rozwinęły różne praktyki kulturowe,

ich odmienne przekonania

i obyczaje utrudniały krzyżowanie się i przyWracanie jedności

genetycz,nej gatunku.

Współcześni badacze potrafią analizować skamieniałości zarówno pod względem anatomii, jak i na poziomie moleku­

'J

larnym i na tej podstawie oceniać ich podobieństwa i różni­

�

wujów może być trudnym zadaniem. Jeśli w dwóch okazach

] � if1

tak­

sprzyjającym zróżnicowaniu homininów była konkurencja mię­ rze wymuszała ona przyjęcie odmiennych strategii życioWYch.

.li

W końcu - znane

dziś stanowiska z horoininami obejmują nie więcej niż 3% ob­

ce. Gdy jednak chodzi o szczątki wczesnych homininów - dla których dane genetyczne są wciąż niedostępne - rozróżnienie między odpowiednikami rodziców czy dziadków i ciotek czy znajdujemy podobnie zbudowane szczęki i zęb:v, to nie musi to

�� �

��

� �� :2

� -?

<' /.

J E Ś L I C H CESZ W I EDZIEĆ W I ĘCEJ '-----

Fossils Ralse Ouestions about Human Ancestry. Ewen Callaway. Nature. v.yd. internetowe z.a wtieinia, 2011. Human •Evol�tion: Fifty Years alter Homo habilis. Bemafd Wood. Nature, tom 508, s. 31-33; 3 kwietnia,ZOl4. Wł\ilt Does-łt'Mean;J:ó Be H uman? Smithsonian Institution·s National Museum of Natura! Hl�tbcy: h\tp:fhumanorigins.si.edu

Z A R C H fWU M

_ _ _

Nieud1wytn i przodkowie. Katherine Harman: marzec2013. Secomin.g Human: Our Past, Present and Future. Editors of Scientific American; Scientific American eBooks. 23 września. 2013.

�Z//fXf& 1'/Xt7///.Z ////& Y/ .Y ; ;. j-z . -t-' // Z: /. � �?:W 0 Z1' Z ( 6// 7 /;;X' #' / październik 2014, Swiat Nauki 31

Więcej na: www. ebook4all.pl

r

� r-

p-,o , · . . ·n · (P " " -, s--J ' . . r 'R E I

�·

'

.:r:

�

.

'

-�

-

,

,,,�

Zmienfi8:j�e si� wi�lolh"otJiie w� środowiska z wilgctOycft oo Stiche i od otnie sprawiły, że jedni rtasi przodkowie wykształcili wsp6łcaesne @G� i. l,)x:oo�,Jł�de�s '.gely Htttt �łllt„li -

--

-

:Pefft/r $ (/d/e'flt.i!J'ą_ai •

.

Więcej na: www. ebook4all.pl

Więcej na: www. ebook4all.pl

r

tl

Żar leje się

z

Peter B. deMenocal jest profesorem na \\'.ydziale Nauk o Ziemi i Srodowisku w l.amont-Doheny Earth Observatory pcy Columbia Universi1;y w Novom Jorku. Jest wspólautorem opublikowanego przez National Academy of Science raportu .Understanding Oimate's Influence on Human Evołution."

nieba. W poludnie jest j ak w środku rozgrz:ane­

go pieca. Słońce ostro grzeje z góry, skaliste podłoże promieniu­ je cieplem. Patrząc na ten nagi krajobraz, z połyskującym w od­

dali jeziorem, jakoś nie potrafię sobie wyobrazić, że kiedyś nie było tu pustyni. Ale wokół pozostało wiele śladów z tamtych znacz:nie bar­ dz:iej wilgotnych czasów. Choćby ten pagórek, na którym stoj ę. Zbudowany jest z dawnych osadów jeziornych liczących 3,6 mln lat. Wtedy jezioro Turkana było o wiele większe, głębsze i potęż­ niejsze. W warstwach jasnego piasku z tamtego okresu znajdują się liczne pozostałości glonów jeziornych i skarnienialości ryb. Ta kamienista pustynia w przeszłości wiele razy pokrywała się

analizom chemicznym zębów należących do wczesnych człon­

trawami, drzewami oraz siecią małych jezior.

ków rodziny ludzkiej możemy ustalić zmiany w ich diecie, bę­

Coraz więcej badaczy jest zdania, że te wahania klimatu mo­

dące konsekwencją zmian zachodzących w środowisku. Sukces

gły odegrać ważną rolę w ewolucji człowieka. W tej części Afry­

odniosły te osobniki, które przystosowywały się do tych zmian

ki, wokół jeziora Turkana oraz w kilku miej scach we wschodniej

- elastycznie zmieniały dietę i miejsce zamieszkania. Elastycz­

i południowej części kontynentu, znaleziono większość kości

ność w obliczu wyzwań ekologicznych odegrała kluczową rolę

najwcześniejszych przodków człowieka, dokumentujących ewo­

w naszej ewolucji. Te grupy, które nie dostosowały się na czas,

lucyjną drogę, jaką przebyliśmy w ciągu ostatnich 7 mln lat,

wymarły. Rick Potts, paleoantropolog ze Smithsonian Institu­

od momentu oddzielenia się od afrykańskich małp.

tion, nazywa to „wyborem różnorodności" (variability selection).

Przede wszystkim godne uwagi jest to, że największe meta­ morfozy afrykańskiego klimatu zbiegają się w czasie z dwoma kluczowymi momentami w dziejach ludzi, które zaszły w odstę­ pie miliona lat, a ich konsekwencją były ważne zmiany w wy� glądzie naszego drzewa genealogicznego. Pierwsza ewolucyjna

JUŻ

KLUIAT Z!UIENIA ŻYCIE CHARLES DARWIN ROZWAZAŁ związki pomiędzy klimatem

a ewolucją. Uznał, że w WYJriku załamania klimatu mogą znik­

nąć dotychczasowe źródła pokarmu, miejsca schronienia i inne

cezura miała miejsce 2,9-2,4 mln lat temu. Wymarła wtedy linia

dobra. Taka presja finalnie prowadzi do adaptacji, wyginięcia

reprezentowana przez słynną „Lucy" i jej krewniaków (Austra­

lub ewolucji różnych gatunków. Uzależnione od wahań klimatu

lopithecus ąfarensis) . W jej miejsce poj awiły się dwie nowe, wy­

środowisko faworyzuje osobniki z bardziej pożądanymi cecha­

raźnie różniące się od siebie. U jednej z nich można dostrzec

zalążki cech typowych dla ludzi współczesnych, np. większe mózgi. Ich posiadacze byli już pierwszymi przedstawicielami naszego rodzaju Homo: Druga grupa wyglądała odmiennie. Jej przedstawiciele mieli krępą budowę i molilną szczękę, nadano im nazwę rodzajową Paranthropus. Ostatecznie wyginęli.

mi, na przykład z większym mózgiem. Z czasem te osobniki i ich geny zaczynają dominować. W dziele O pochodzeniu gatunków Darwin zauważył, że w okresach ekstremalnego chłodu lub su­ szy odbywał się na Ziemi swoisty remanent gatunków. Zmiana nie zawsze przebiega subtelnie i łagodnie. Każdemu z pięciu największyćh wymierań organizmów, które wystąpiły

Drugi moment zwrotny nastąpił 1,9-1,6 mln lat temu. Wów­

w ostatnich 540 mln łat, towarzyszyła katastrofa środowiskowa.

czas na scenie dziejów pojawił się Homo erectus (zwany przez

Znikało wówczas od 50 do 90% gatunków, ale potem następowa­

większy mózg i żywiący się mięsem. Wysoki i sprężysty szkielet

nowe, inne organizmy. W księdze ziemskiego żYcia otwierał się

niektórych badaczy Homo ergaster), wYPosażony w jeszcze

ła eksplozja biologiczna, w której wyniku na Ziemi pojawiały się

tego osobnika prawie nie różnił się od szkieletu ludzi współcze­

nowy rozdział, w którym rozkwitały nowe światy biotyczne. My,

snych. To ten gatunek jako pierwszy wychylił nosa poza Afry­

ssaki, zawdzięczamy swoją karierę. meteorytowi wielkości Man­

kę, zasiedlając Azję Południowo-Wschodnią i Europę. Jemu za­

hattanu, który około 60 mln lat temu uderzył w półwysep Juka­

wdzięczamy znaczny postęp w produkcji narzędzi kamiennych:

tan w dzisiejszym Meksyku. Z Ziemi zniknęły wtedy dinozaury

wraz z nim pojawiły się pierwsze protopięściaki, a także pierw­

(i wiele innych, mniej popularnych zwierząt), a ssaki, które oca­

sze duże starannie obrabiane z obydwu stron ostrza.

lały, zaczęły się błyskawicznie rozprzestrzeniać i różnicować.

Dlaczego te ewolucyjne kamienie milowe zwiastuj ące póź­

Z jednej z tych grup ssaków, po wielu podziałach i bardzo

niejszą ewolucję człowieka były skoncentrowane we względnie

długim czasie, wyłoniliśmy się my. Badacze zaproponowali kilka

krótkim czasie? Wielu badaczy przypuszcza, że odpowiadają

hipotez wyjaśniających, w jaki sposób środowisko mo gło wpły­

za to szybkie zmiany klimatu. Nastąpowały po bardzo długich

nąć na ewolucję homininów (rodzina obejmująca nas i naszych

okresach stagnacji. Konsekwencją była zmiana środowiska ży.

wymarłych krewniaków). Jedną z nich była „hipoteza sawanny�

cia naszych przodków, którzy stali się mieszkańcami suchej ,

Jej pierwsza wersja mówiła, że dzięki dwunożności, dużym mó­

bezleśnej sawanny. Podczas tych przetasowań środowiskowych

zgom oraz umiejętności wytwarzania narzędzi nasi praprzod­

klimat tego zakątka Afryki zmieniał się jednak wielokrotnie

ko""ie okazali się lepiej przystosowani do życia na szybko

•

okresy suche przeplatały się z wilgotnymi. Aby przetrwać, nasi

po­

większających się sawannach, gdzie rywalizacja o zasoby była szczególnie zażarta. Dlatego opuścili kurczące się lasy, zostawia­

przodkowie musieli zaadaptować się do zmiennych warunków. Świadczą o tym zebrane w ostatnim czasie dowody. Mówią

jąc w nich małpich krewniaków.

nam one, w jaki sposób i z jakich powodów zmieniał się klimat

Ten pogląd, choć wciąż pojawia się w niektórych podręczni­

oraz szata roślinna w Afryce w okresach, gdy u naszych pra­

kach, jest błędny. Nie było żadnej jednorazowej przeprowadzki

przodków dochodziło do przyspieszonych zmian ewolucyjnych.

z lasów na sawanny, ale wiele krótkich cykli wilgotno-suchych

Dziś potrafi.my odzyskać i poddać analizom zapis molekularny

wiodących, w wyraźnych odstępach, ku generalnie suchemu kli­

dawnej roślinności afrykańskiej, który zachował się w dawnych

matov.i. Nie nabyliśmy cech ludzkich w jednej chwili, lecz pod­

osadach jeziornych

czas kilku faz, które przypadly na okres transformacji klimatu.

341

- takich, na których właśnie stałem. Dzięki

Świat Naułd, pażdziernik 2014

- ···Więcej -1:�.Yęna: .:w0w )�') I "".ebook a I.pl

POD PRESJĄ KLI MATU

1�� S KĄD -�x: . .)�

. . --e�����.�.���r.... .

KONSlJMENCI Z EPOKI KA.MIENNEJ': Nasz odległy przodek Paranthropus bosei (z lewę1) zamieszkiwał sawannowe równiny, żywiąc się głównie trawami, jak ustalono dzięki analizie izotopowej jego zębów. Natomiast Homo erectus (zprawe;), czasem

nazywany Homo ergaster, przedstawiciel naszego rodzaju, który żył w tym. samym środowisku, preferował bardziej zróżnicowaną

dietę i to przystosowanie prawdopodobnie pomogło mu w odniesieniu sukcesu ewolucyjnego.

DOWODY NA TE

CYKLE DESZCZU I SUSZY FAZY PRZEMIAN krajobrazowych i ewolucyjnych

pochodzą nie tylko z lądu, ale też z morza. Badania osadów

Po ułożeniu długiego rdzenia na stole w obszernym pomiesz­

lądowych w Afryce są często utrudnione, z powodu erozji i in­

czeniu na statku przystępowaliśmy do analiz. Jedną z pierw­

nych procesów niszczących powierzchnię kontynentu. Jednak

szych rzeczy, jaka rzucała się w oczy, były sekwencj e jaśniejszych

na dnie mórz osady J>ł'Zechowuj ą się doskonale. Dzięki nawier­

i ciemniejszych warstw powtarzających się średnio co metr, co

ceniu dna oceanu w pobliżu Afryki mogliśmy otworzyć kapsułę

odpowiadało około 23 OOO lat. Już wtedy, w połowie naszej eks­

czasu z kompletną informacj ą o zmianach środowiska Afryki

pedycji, pojęliśmy, że historia afrykańskiego klimatu składała

w ostatnich milionach lat. Niezbędny do tego celu okazał się

się z sekwencji suchego i wilgotnego klimatu. żadnego nagłego

specjalny statek wiertniczy. Jesienią 1987 roku wraz z 27 innymi

przejścia ku sawannie nie było.

badaczami spędziłem dwa miesiące na 140-metrowej jednostce badawczej JOIDES Resolution. „Rdzef1 na pokładzie" - wolał wiertacz z wyraźnym teksań­ skim akcentem. Wtedy my, naukowcy, wstawaliśmy z foteli, za­

kładaliśmy sztywne kapelusze i wychylaliśmy się z klimatyzo­

wanych, komfortowych laboratoriów na oślepiające, arabskie słońce. Z pokładu zabieraliśmy kolejny, mający 9 m długości,

t

.! i'l

�� !� s�

�� 15 § � <

�G

3� �� �� i:l � �� :z iJI � O

�N

dy reprezentuje suchy okres. Gdy wygląda lżej i jest jaśniejsza, oznacza to, że powstała w okresie wilgotnego klimatu.

Regularność wahnięć potwierdzała, że monsunowy klimat Azji i Afryki jest wrażliwy na rozchybotanie osi ziemskiej two­ rzące cykl o długości około

23 tys. lat. Zjawisko to zwane prece­

sją wpływa na ilość światła słonecznego docierającego do Ziemi w poszczególnych porach roku. W przypadku Afryki Północnej i Azji Południowej większa lub mniejsza dawka takiego ciepła podczas lata nasila lub też osłabia intensYWDość deszczy mon­

fragment rdzenia osadów głębokomorskich, aby poddać go ana-

sunowych. W pierwszym przypadku klimat staje się bardziej

lizom. JOIDES Resolution jest finansowanym przez społeczność

wilgotny, w drugim - podatny na susze .

międzynarodową statkiem zaprojektowanym po to, aby badać

Jak bardzo wilgotny może stać się klimat Afryki Północnej ,

i nawiercać dno morskie, rekonstruując w ten sposób dzieje Zie­

widać na przykładzie wspaniałych malowideł naskalnych po­

mi. My wierciliśmy w osadach na dnie Morza Arabskiego, które

wstałych przed 10 000-5000 lat. Sztuka ta rozprzestrzeniła się

miało tu głębokość ponad 2 km. Nasz rdzeń miał łącznie długość

na całą Saharę. Przedstawia sawanny zamieszkałe przez sło­

ponad pól kilometra. Od momentu, gdy około 7 mln lat temu ro­

nie, hipopotamy, żyrafy i krokodyle oraz grupy łowców polują­

zeszły się drogi ludzi i innych człowiekowatych, na dnie oceanu,

cych na gazele. Pustynia, dziś pokryta wydmami, miała wtedy

w jego otchłani powstała warstwa osadów o grubości prawie

gęstą sieć rzek, strumieni i jezior. Olbrzymi Nil odprowadzał

300 m. Akumulowały się w tempie około 4r cm na 1000 lat.

do Morza Śródziemnego gigantyczne ilości bogatego w składni­

Osady te składaj ą się z jasnych warstw składających się z wę-

ki organiczne osadu zwanego sapropelem. Ciemne warstwy tego

glanowych skorupek wytworzonych przez dawny oceaniczny

mulu opadały na dno. Występują tam na przemian z jasnymi

plankton oraz z ciemnych, mulastych warstw zbudowanych

warstwami akumulującymi się w okresach susz. Tak jak osady

z pyłu zwianego przez wiatry monsunowe z Afryki i Półwyspu

Arabskiego . Gdy warstwa jest ciemniejsza i bardziej sypka, wte-

z Morza Arabskiego pokazują, afrykańskie cykle klimatyczne są bardzo stare.

paZdziernik 2014, Świat Nauki 35

__

Więcej na: www. ebook4all.pl

WYNIKI

BA.BAN

Przełomowe momenty Dwa momenty w naszej ewolucyjnej histońi pokazują znamienną zbieżność pomiędzy wahaniami klimatu i y.,rymarciem lub przeżyciem członków drzewa rodowego człowieka. Zaledwie po trzech milionach lat istnienia y.,rymarl Autrlopithecus afariensis, a pojawiły się Paranthro­ pus i Homo (nasz rodzaj). Przez ten czas zmiany w stosunku izotopów węgla w osadach na lądzie i w oceanach pokazują, że szybko rozprze­ strzeniały się suche obszary trawiaste i kurczyły wilgotne lasy. Dwa miliony lat temu pojawi! się i zaczął emigrować z Afryki Homo erectus, jeden z naszych bezpośrednich przodków. t znów izotopy węgla pokazują, że nastąpiła wtedy kolejna ekspansja obszarów trawiastych. Jed­ nak węgiel w zębach H. erectus świadczy o jego mieszanej diecie i umiejętności pozyskiwania pokanmu z różnych źródeł, nawet wtedy, gdy obszary zajmowane przez tray.,ry zwiększały swój zasięg. Zęby Paranthopus natomiast pokazują, że dieta tej grupy (podobnie jak wcześniej y.,rymarłego Kenyanthropus) była ograniczona do roślin pozyskiwanych z obszarów trawiastych.

Khfttęwi prz9Pko,w� �

Zliplśoz·osadó):łlląJfol'fY,dl � Więcej otwartych

oi;ea�icznych ą Zapis Zcosd�w

�

_ '' i,_ n.i t H·_ '"'� ·�µ_ Dzisiaj " łll

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Więcej otwartych obSlaróW trawiastych -

obszarów trawiastych -

--

�·•-·

H. erectus

Węgiel i� . ó'w �qminiri�w �

Dieta:

R6ine rośliny

-

Trawy

�.��"

·'" „„�·· . ·-. „.,...•...,., •

--···�

....„ .

.

,____,, ._

- ..=:t'"'

3 mlt

.

.

.

�· 1··· ·••· 1 ·· · ·� �_ .,.__.,

� ·

....„„.. . „. .. ..„.•.„.. ..„•...„ .. ...„„.•...........„......... „ .....•„. . • „ . .

4 miliony lat temu (mit)

Rodzaj:

• Homo • Paranthropus

/

A afarensis

.

-� �·�1„.„„.„„ . . . . te

„.

_.,...

I

-·ee - · -

.

„

M�h d�iiych

-�

� -· ·· ··· ·· · " ·'· ··- · · „

Kenyanthropus

Australopithecus

- soki Niski ----Wy 3 Stosunek 1 C do 12C

•.;: -n. .„ „„

Niski ----- Wysoki Stosunek 13C do 12C

·--- --

POŻEGNANIE Z LUCY wilgotnych i suchych faz nałożyły się inne, znacznie bardziej rozległe zmiany klimatyczne. Stopniowo doprowadziły one do powstania sawann. Ta formacja roślinna pojawiła się w Afryce około 8 mln lat temu. Zajmowała niewiel­ ką powierzchnię. Prawdziwe, rozlegle równiny sawannowe, ta­ kie jak Serengeti, uformowały się dopiero jakieś 3 mln lat temu. Mniej więcej wtedy w historii naszej ewolucji zanotowano po­ ważny wstrząs. Straciliśmy Lucy. Fantastycznie radzący sobie gatunek A. afarens'is, do którego ona należała, przetrwał w Afryce około 900 tys. łat. Pojawił się około 3,8 mln lat temu. Ale mniej niż 3 mln lat temu Lucy i jej pobratymcy znikają z zapisu kostnego. Za to z mroku dziejów wylania się Paranthropus, po którym przed około 2,6 mln lat meldują się na Ziemi pierwsi wytwór­ cy narzędzi otoczakowych, a po upływie kolejnych kilkuset lat - wcześni przedstawiciele rodzaju Homo. Dzięki doskonałej pracy detektywistycznej, którą wykonali ba­ dacze, wiemy, że te przełomy w naszej ewolucji i umiejętnościach wytwórczych przypadły na okres szybkich zmian klimatycznych. W tym naukowym dochodzeniu kluczową rolę odegrały ślady po­ zostawione w warstwach geologicznych przez rośliny typowe dla klimatu wilgotnego oraz przez takie, które dobrze znoszą suszę. Sawanna jest otwartym ekosystemem tropikalnym, w których dominują trawy i turzyce, urozmaiconym skupiskami drzew. Ga­ tu:iki traw porastających sawannę dobrze radzą sobie w suchym, gorącym klimacie, ponieważ do pobierania węgla z atmosfery wykorzystują specjalny rodzaj fotosyntezy zwany C4. Ten łań.-

NA TEN

ORBITALNY RYrM

36 �at Nauki, październik 2014

..„

Ctli5TI

„_„:··�„.

Ausrralopitl1ea1$ "

___

.. . . ,„._

Wysoki

Niski Stosunek 13C do 12C

·--- · ---- -----

cuch reakcji chemicznych jest odpowiedzią na niedostatek wę­ gla i wody w środowisku. Dzięki tej adaptacji roślina może prze­ trwać tam, gdzie jest sucho i brakuje dwutlenku węgla. Rośliny drzewiaste, takie jak drzewa (i niektóre trawy) szukają bardziej wilgotnych ekosystemów, a to dlatego, że opanowały inny rodzaj fotosyntezy zwany C3, do którego potrzeba znacznie więcej wody. Thure E. Cerling i jego współpracownicy z University of Utah opracowali metodę rekonstruowania zmian roślinności w daw­ nym środowisku. Kilka lat temu odkryli, że trawy z grupy C4 mają większą ilość cięższego, lecz rzadziej występuj ącego izoto­ pu węgla 13C, w stosunku do lżejszego i bardziej rozpowszech­ nionego izotopu 12C. Natomiast rośliny z grupy C3, m.in. drze­ wa i krzewy, mają znacznie niższy stosunek 13C do 12C. Badacze doszli do wniosku, że mogą pobrać próbki gleby lub ziarna skal z jakiegoś miejsca, poddać je analizom izotopowym, a następnie na tej podstawie oszacować proporcję traw C4 do roślin drze­ wiastych C3, jaka niegdyś występowała na tym terenie. W ten sposób zbadali osady pochodzące z kilku miejsc w Afry­ ce Wschodniej, gdzie znaleziono kostne pozostałości wczesnych ludzi. Dowiedzieli się, że jeszcze 8 mln lat temu lasy i zarośla utworzone przez rośliny typu C3 dominowały w tym regionie świata. Potem udział traw C4 powoli wzrastał, aż 3 mln lat temu ruszyły one na podbój kontynentu, a ta ekspansja trwała około miliona lat. W tym okresie sawanny zajęły dzisiejsze tereny Kenii, Etio­ pii i Tanzanii. Zjawisku towarzyszył raptowny wzrost populacji ssaków trawożernych, o czym świadczy olbrzymia liczba ich skamieniałości w warstwach geologicznych z tego okresu. Oko-

POD PRESJĄ KLIMATU

� �� ,,�'.)�)� } . / SKĄD

..

'

• ••,

' , , , , , ,•• • • u • • • • •••••• '•' ' ' • •

ło 2 mln lat temu afrykańskie antylopy - ich rogi o niepowta­

zwolilo wydajniej korzystać z różnych źródeł pokarmu. Nadal

rzalnym dla każdego gatunku kształcie dobrze się przechowują

nie wiemy, co dokładnie jadali pierwsi ludzie, ale wiemy, która

w osadach - zaczęły się szybko różnicować, adaptować i wymie­

strategia zwyciężyła.

rać, podobnie jak znacznie mniej liczebni przodkowie człowieka. Krętorogie - rodzina, do której należą te parzystokopyt­ ne ssaki - reprezentuje jedną trzecią wszystkich afrykańskich

ZAPEŁNIANIE B IAŁYCH PLAM HISTORIA ODTWORZONA dzięki proporcji C3/C4, choć intrygu­

znalezisk paleontologicznych. Dlatego stanowią one znacznie

jąca, ma dziury, liczące nawet po kilkanaście tysięcy lat w przy-

lepsze źródło informacji o środowisku niż rzadko występujące

. padku zapisu zachowanego na lądach. W zapełnieniu tych

homininy. Paleontolog Elisabeth Vrba z Yale University anali­

białych plam ponownie mogą pomóc badania osadów wydoby­

zowała ewolucję afrykańskich krętorogich w ciągu ostatnich

tych z dna oceanu. W zeszłej dekadzie zaproponowano nową,

6 mln lat. Ustaliła okresy, gdy tempo różnicowania się i wymie­

obiecującą metodę rekonstruowania zmian w szacie roślinnej.

rania gatunków bylo wyższe od normalnego. Dwa główne ta­ kie epizody miały miejsce 2,8 i 1,8 mln lat temu, czyli dokładnie wtedy, gdy sawanny szybko się powiększały, choć, jak twierdzą Rene Bobe i Kay Behrensmeyer w swojej nowej pracy, tempo

Rośliny lądowe pokryte są woskiem chroniącym je przed utratą

wody i mechanicznymi uszkodzeniami. Gdy roślina umiera, wo­

ski te są przenoszone przez wiatr wraz z pyłem i innymi cząstka­

mi. Często lądują na dnie morza. Woskowa pokrywa składa się

zdarzeń nie było aż tak duże, jak początkowo sądzono. Bada­

z niezwykle trwałych ła:ńcuchów cząsteczek związków organicz­

nia kości krętorogich sugerują, że niektóre z nich WYkorzystały

nych zwanych lipidami. Nie ulegają one rozpadowi i zachowują

zmianę w krajobrazie do ekspansji. Pojawiło się, na przykład,

izotopowy ślad swojej rośliny - C3 lub C4. Po wyizolowaniu wo­

wiele gatunków wyposażonych w specj alne zęby trzonowe prze­

sku z osadu dennego można okreSlić źródło jego pochodzenia,

znaczone do żucia traWY.

a następnie oszacować, w jakim stopniu szata roślinna na pobli­ skim lądzie składała się z traw, a w j.akim

-

z drzew i krzewów.

Sarah J. Feakins, obecnie z University of Southern California,

KRAJOBRAZ Z DIETĄ W TLE

TE SAME ZMIANY w WEGETACJI miały oczywiści
wykorzystała tę metodę, by zrekonstruować środowisko życia

na naszych przodków, szczególnie że jesteśmy nie tylko elemen­

homininów. Analiza osadów wydobytych z odwiertu w Zatoce

tem środowiska, ale też jego konsumentem. Wielu cennych in­

Adeńskiej potwierdziła, że pomiędzy 2-3 mln lat temu formacje

formacji o wpływie zmian w krajobrazie na homininy dostarczy­

trawiaste w Afryce Wschodniej zwiększyły swój zasięg aż o około

ły badania nad ich paleodietą. Skoro izotopy w glebie pokazały,

połowę. Feakins odkryła też, że ilość tych woskowych biomarke­

że w Afryce Wschodniej zaczęły dominować trawy, inni badacze

rów wykazuje krótkookresowe cykliczne oscylacje nawiązujące

postanowili poddać analizie izotopowej. zęby naszych przodków.

do rytmu precesyjnego osi ziemskiej i WYStępowania monsunów.

Taka analiza w przypadku współczesnego mieszkańca Amery­

Towarzyszyła im ekspansj a albo wycofywanie się lasów wypie­

ki Północnej niewątpliwie wykazałaby względną nadwyżkę C4

ranych przez trawy. Amplituda wielu takich wahnięć dorówny­

w diecie, ponieważ większość naszej diety - od wołowiny przez

wała wielkością całemu długookresowemu trendowi wiodące­

napoje

i przekąski po słodycze - opiera się na ziarnach zbóż,

czyli trawie C4.

mu od lasów do sawanny, Badacze Clayton Magill i Katherine Freman, oboje wówczas z Pennsylvania State University, odkryli

Zmiany w paleodiecie były ważnym składnikiem drugiego

takie oscylacje biomarkerów również na słynnym stanowisku

z przełomowych momentów w dziejach człowieka, który na­

w wąwozie Olduvai w Tanzanii, gdzie ludzie żyli 1,9 mln lat temu.

Coraz więcej możemy powiedzieć o tym, jak i dlaczego pojawił

stąpi1 około 2 mln lat temu, wraz z pojawieniem się osobni­ ków Homo podobnych do nas. Cerling i jego współpracownicy

się Homo. Z pewnością nie było tak, że oto pewnego dnia nasi

zbadali zęby homininów znad jeziora Turkana. W zeszłym ro­

przodkowie wyłonili się mrocznych lasów i zapanowali nad sa­

ku opublikowali wyniki tych ważnych badań. Pokazuj ą one, że

wannami. Dowody wskazują na cykliczne wahania klimatu oraz

2 mln lat temu rozjechały się diety naszych przodków z rodzaju

dwie fazy głębokich zmian w środowisku, w których wyniku

Hania i ich krewniaków z rodzaju Paranthropus. Jeden z przed­

w Afryce pojawiła się i rozprzestrzeniła sawanna w postaci, jaką

stawicieli tej drugiej grupY, Paranthropus boU;ei, zwany jest

dziś znamy, Sukces ewolucyjny odnieśli ci z naszych przodków,

czasami dziadkiem do orzechów (Nutcracker Man) z powodu swoich potężnych zębów trzonowych i masywnej żuchwy. .Ana­ liza izotopowa zębów pokazała,

że preferował on dietę C4. Jed­

nak mikrorysy na zębach sugerują, że jadał trawy i turzyce, ale orzechy omijał.

którzy elastycznie reagowali na te zmiany. W tej chwili prowa­

dzone są badania, których celem jest bardziej szczegółowe zbada­ nie związku między klimatem a ewolucją człoWieka. Odpowiedź •

na pytanie „Skąd się wzięliśmy?" jest już w nasZym zasięgu.

Niespodziankę przyniosły wyniki badań zębów wczesnych Homo. Oni także częściej spożywali trawy, co było konsekwencją

zmian w krajobrazie, jednakże ich dieta pozostała znacznie bar­ dziej zróżnicowana. W 65% bazowała na roślinach z grupy C3, a tylko w 35% na roślinach C4. Widać, że Homo starał się wynaj­ dywać różne źródła pokarmu w środowisku, które było coraz bardziej zuniformizowane. Pierwszy Homo odżywiał się zatem elastycznie i cechę tę przekazał nam w genach. Paranthropus, który jadł wyłącznie rośliny C4, w końcu WYmarł. Kusząca Jest hipoteza, że pojawienie się, wraz z pierwszym przedstawicielem rodzaju Homo, bardziej skomplikowanych narzędzi � pięściaków, ostrzy i innych WYmagających większych umiejętności wytwarzania, ale też bardziej uniwersalnych - po-

i � � � � �

�� t

z; �'

�?,'

�

J EŚ L I C H C ESZ WI E DZ I E Ć Wl � CEJ Climate and Human Evolljtion. Peter B. deMenocal. Science, tom 33t s 540-542: 4 lutego

2011.

Stable lsotope-Based Diet Reconstructions ofTurkana Basin Hominins. Thure E. Cerling

i in„ Proceedings of the National Academy of Sciences USA. tom 110, nr 26, s.10,501-10,506; 25 czerwca 2013. Evolution of Early Homo: An I ntegrated Biologica! Perspective. Susan C. Antón i in., Science, tom 345, s. 1236828-l - 1236828-13. 4 lipca 2014.

z

A R C H IWUM

L_ -

..

---·.-.· PRZYCHODZIMY . .„·

.

Człowieczeństwo zapisane w genach. Katherine S. Pollard; Świat Nauki. czerwiec 2009. How Have Hominids Adapted to Past Oimate Change? Gayathri Vaidyanathan i Clima· tewire: ScientificAmerican.com. 13 kwietnia 2010.

. .. ,.,_, " , '.·�>. · r;.••·• .'l // ; .-:·;;•: ·�·�.-, ; ··;u no ., " "/ ·· · ' / h '.'.-'.� ./·;.'l ·; /'"" �,,.../ .'-< · "'l / / /;• .,„/� �·, „ -;..,;„„„ �-".·"< �.�•�-:_•.'.·1.... - �/ .:v /. �·/ ..->' /.-··, : ..t ,/.·.:";/„;. 'l'/ �< .''i' #. ,·(�/„ .//;:r/".�'l ··>e:„oz

październik 2014, Świat Nauki 37

.

Więcej na: www. ebook4all.pl

Więcej na: www. ebook4all.pl

SKĄD PRZYCHODZIMY ··..

· ..

·

· ·

. ···· . . . . . .

. .

.

. . . . · ···· .. · .

BY

O

• r· ��;��:··:�:·��:::j::��· . . . ·

·

ewolucji człowieka uświadamia

nam, że nasi przodkowie oprócz

nadzwyczaj istotnej umiejętności wytwarzania narzędzi mieli po prostu szczęście Ian Tattersall

L._ Nowa teoria wskazuje na polącrenie zdobyczy kulturo­ wych i nieprzewidywalnych zmian klimatycznych jako przy­ czynę nadzwyczaj szybkiej ewolucji pierwszych ludzi.

Pogorszenie się warunków klimatycznych prowadzilo wie­ lokrotnie do fragmentacji populacji homininów na mniejsze grupy, które pozwalaly na szybkie zakorzenienie się inno­ wacji genetycznych i kulturowych, przyspieszając specjację.

Nasz własny gatunek, anatomicznie odmienny Homo sapiens, narodził się w takich okolicznościach około 200 OOO lat temu. Mniej więcej 100 OOO lat później w obrębie afrykańskiego .izolatu" naszego gatunku zaczęto posługiwać się symbola­

mi. Niemal na pewno ta jedyna w swoim rodzaju zdolność 1

poznania symbolicznego pozwoliła w krótkim czasie wyefiminować wszelkich konkurencyjnych homininów.

; - · ·-··---·

·-- -·

- - · -··· ·

.... ···-·

Ilustracja Christian Northeast

····-

.

..

-·-

· - · · · · · -··

1

- - ---··-·

._ I październik 2014, Świat Nauki 39

O

Więcej na: www,ebook4a1Lpl

Ian Tattersall jest paleoantropologiem i emerytOWilnym ·kustoszem w American Museum of Natura! History w Ncr.\YTTI Joń
� $'łflł, l�( �7: � ��� "\-; ,

�

Y, LUDZIE, JESTEŚMY BARDZO

szczególnymi przedstawicielami naczelnych. Chodzimy w postawie

� wyprostowanej, balansując

i J.�ttj A�

To zupełnie naturalnie nasuwające się py­ tania, a jednak, co dziwne, żadne z nich nie zainteresowało w znaczniejszym stop­ krótkich stopach. Nasza głowa ... niu nastawionych głównie na analizę za­ °jest nieproporcjonalnie duża, pisu kopalnego badaczy ludzkiej ewolucji. Niemal na pewno jednym z elementów z drobną twarzą i niewielką odpowiedzi jest zdolność naszych przod­ żuchwą z przodu balonowatej mózgoczaszki. Bodaj najbardziej ków do sprostania codziennym wyzwa­ wyróżnia nas to, że przetwarzamy informacj e w absolutnie niom poprzez wytwarzanie narzędzi ka­ miennych, odzieży, sclironienia, ognia bezprecedensowy sposób. O ile wiadomo, jesteśmy j edynymi i innych dóbr zaliczanych do kultury organizmami, które używaj ąc umysłu, przekształcaj ą zarówno materialnej, ponieważ odzwierciedlają elementy swojego otoczenia, j ak i swoj e doznania wewnętrzne sposób, w jaki żyją używający ich ludzie. Naukowcy od dawna utrzymują, że proces na zasób abstrakcyjnych symboli, by następnie żonglując doboru naturalnego uprzywilejowywał nimi, tworzyć alternatywne wersj e rzeczywistości - nie tylko tych z pierwszych ludzi, którzy potrafili opisujemy to, co jest, ale i wyobrażamy sobie, co mogłoby być. wprowadzać innowacje i dzielić się do­ robkiem kulturowym. Jednakże tego rodzaju doskonalenie, z pokolenia na poko­ Nasi poprzednicy nie byli aż tak wyjątkowi. Świadectwa ko­ lenie, nie byłoby dość szybkie, by diametralnie odmienić linię palne wyraźnie pokazują, że niewiele dawniej niż siedem mi­ lionów lat temu nasz praprzodek był podobną do małpy, za­ ludzką w ciągu siedmiu milionów lat. W miarę jak coraz więcej dowiadujemy się o przeobrażeniach klimatu w okresie ostat­ mieszkującą głównie na drzewach istotą, która poruszała się na czterech kończynach, miała ciężki korpus, dużą, wysuniętą nich dwóch milionów lat, wylania się całkowicie nowy obraz, część twarzową i potężną żuchwę z przodu mózgoczaszki bar­ w którym raptowne fluktuacje klimatyczne działały równolegle dzo niewielkich rozmiarów. Jego zdolności poznawcze były z innowacjami w zakresie kultury materialnej na rzecz przyspie­ najprawdopodobniej na poziomie mniej więcej współczesnego szenia ewolucji naszych przodków. Wydaje się prawdopodobne, że nowe narzędzia i techniki pozwoliły pierwszym homininom szympansa. Jakkolwiek niezaprzeczalnie inteligentne, pomysło­ na zapuszczanie się na zupełnie nowe tereny, choć, kiedy wa­ we i potrafiące rozpoznawać, a nawet zestawiać ze sobą sym­ bole, obecnie żyjące małpy nie wydają się zdolne do tworzenia runki ulegały okresowo pogorszeniu, mogły one nie gwaranto­ z nich odmiennych kombinacji, które opisywałyby inną rzeczy­ wać przeżycia. W rezultacie wiele populacji uległo fragmentacji wistość. Zatem przejście od owego przodka do naszego wła­ na mniejsze społeczności, dzięki czemu genetyczne i kulturowe snego gatunku Homo sapiens wymagało wielu zachodzących modyfikacje ugruntowywały się znacznie szybciej, niż miałoby to miejsce w większych grupach, co przyspieszało ewolucję. Inni w krótkim czasie modyfikacji ewolucyjnych. Siedem milionów lat może się wydawać czasem długim, ale po prostu ginęli. A gatunek, który ostatecznie przetrwał - my - zawdzięcza swój sukces w równej mierze zdarzeniom loso­ w przypadku tego rodzaju transformacji jest to niewiele. Aby wy­ robić sobie pojęcie, jak szybka to jest zmiana, zważmy, iż blisko wym, jak wspomniane zmiany klimatu, co swoim talentom.

'ł

ciężkim korpusem na dwóch

� �b11"'„ Cl:

ze sobą spokrewnione gatunki naczelnych - dotyczy to zwłaszcza należących do tego samego rodzaju - zazwyczaj nie różnią się zbyt­ nio pod �zględem cech fizycznych czy zdolności poznawczych. Co więcej, naukowcy szacują średni czas przetrwania gatunku ssa­ ków na 3-4 mln lat - mniej więcej połowę czasu, od którego ca­ la gromada homininów istnieje, zmieniając się w tym okresie nie do poznania. Jeśli historie ewolucyjne polegają na tym, że gatunek wcześniejszy ustępuje miejsca gatunkowi późniejszemu, a wiemy; że tak właśnie jest, to tempo specjacji, czyli powstawania no>vych gatunków, musiało w linii ludzkiej gwałtownie wzrosnąć, aby dało się v1yjaśnić radykalne zmiany; jakie obserwujemy. Dlaczego ewolucja w obrębie naszej rodziny przebiegała tak szybko? Jaki mechanizm leżał u podstaw tego przyspieszenia?

40 Świat Nauki, październik 2014

ZE.JŚCIE NA ZIEMIĘ POMIMO OGROMNIE ISTOTNEJ ROLI, jaką odegrała kultura ma­

terialna w powstaniu tego niezwykłego zjawiska, jakim jest obecnie Homo sapiens, stanowi ona dość późny etap naszego rozwoju ewolucyjnego. Na ponad cztery miliony lat, zanim nasi przodkowie nauczyli się posługiwania narzędziami, musieli naj­ pierw porzucić życie na drzewach i spróbować żyć na ziemi, co jest nie lada wyczynem dla istoty o czterech chwytnych kończy­ n ach. Wymagało to zaistnienia małpy; która już wyrobiła sobie nawyk przybierania pozycji pionowej, czy to zawieszając swe ciężkie ciało na ramionach, czy to stając na nogach. I faktycznie, wiadomo, że postawa ta występowała u pierwszych hominidów

�� �k4a .pl

SKĄD G DYBY TAK M I EC. M Ł o-T�EK -�__,., _ PRZVCHODZ .

.

• • ·· · · · -• •.• . • • . . „ .• . •. • • -· · · ··· • ·

WYGRAWEROWANY kawałek skały (po lewej) z jaskini Blombos w Południowej Afryce (pon-iżej)

j e st jednym z dwóch uważanych za najstarsze przedmioty o charakterze zdecydowanie

symbolicznym, których tworzenie przyjmowane jest za cechę odróżniającą nasz gatunek od wszystldch innych. Regularność wyrytego wzoru świadczy

o tym, że stanowi on jakąś zakodowaną informację.

- członków nadrodziny, do której należą zarówno małpy człeko­ kształtne, j ak i homininy.

Porzucenie życia na drzewach legło u podstaw doniosłych

modyfikacji naszej anatomii

i

niezaprzeczalnie przygotowało

grunt dla późniejszych zmian adaptacyjnych w obrębie ludzkiej linii rozwojowej, lecz jako takie nie przyspieszyło procesu ewo­ lucyjnego. Przez pięć milionów lat z okładem po wyłonieniu się homininów ewoluowali oni w tempie bardzo zbliżonym do in­ nych grup naczelnych, które pomyślnie przetrwały. Od początku ludzkie drzewo genealogiczne było rozłożyste - to znaczy w każ­ dym momencie istniało jednocześnie wiele gatunków i każdy z nich testował nowy potencja} stworzony przez chód dwunożny.

Pierwotnie te eksperymenty ewidentnie nie pociągały za sobą żadnych transformacji; w okresie tym wszystkie homininy sta­ nowiły j akby wariacje na ten sam temat. Jako istoty egzystują­ ce z arówno na drzewach, j ak i na bardziej otwartej przestrzeni,

ta padłe czy też aktywnie na nie polowano. Bogatsza dieta warun­

miarami korpusu i mózgu, zachowując przy tym archaiczne pro­

energii mózgu wśród członków rodzaju Homo.

praprzodkowie człowieka charakteryzowali się niewielkimi roz­ porcj e ciała, z krótkimi nogami i wysoce ruchliwymi ramionami. Tempo ewolucji zaczęło wzrastać gwałtownie dopiero po po­

j awieniu się naszego rodzaju

Homo około dwa miliony lat te­

mu. Jednakże na co najmniej pół miliona lat przed nastaniem

kowała szybsze upowszechnienie się potrzebuj ącego dużej ilości

Biolodzy zażarcie debatują nad tym, które ze skamieniałości

reprezentują najwcześniejszych przedstawicieli Homo, niemniej

zgadzają. się, co do tego, że pierwsze homininy o proporcj ach cia­ ła zasadniczo podobnych do naszych poj awiły się około dwóch

nas samych narodziła się kultura materialna w postaci"kamien­

milionów lat temu. W mniej więcej tym samym czasie homininy

nych narzędzi, co stanowi silne wsparcie dla idei, że to właśnie

przeemigrowaly z Afryki do wielu miejsc Starego świata. Osob­

ona była czynnikiem napędowym przejścia od następujących

kolejno po sobie gatunków mieszkających na drzewach małp

człekokształtnych do gwałtownie ewoluuj ącej linii stąpających po ziemi ludzi. Naukowcy natrafili w Afryce na prymitywne na­

rzędzia kamienne, datowane na 2,6 mln lat, oraz ślady narzędzi na kościach zwierzęcych, pochodzące z jeszcze dawniejszych czasów. Te proste narzędzia - maleńkie, płaskie ostrza odłupane

nicy ci chodzili tak, jak my, krocząc w postawie wyprostowanej, mieszkali na otwartych sawannach, z dala od zapewniających ochronę lasów, i niemal na pewno ich dieta obfitowała w stra­ wę pochodzenia zwierzęcego. Najwcześniej si Homo mieli mózgi jedynie nieznacznie większe od pierwszych istot dwunożnych, lecz już przed milionem lat ich wielkość się podwoiła, a 200 ooo lat temu stały się znów niemal dwa razy większe.

z kamiennego rdzenia wielkości pięści - niemal na pewno zosta­ ły wykonane przez dawnych h0mininów. Pomimo archaicznej budowy ciała ci pierwsi wytwórcy narzę­ dzi znacznie wykroczyli poza możliwości poznawcze małp. Na­ wet po poddaniu intensywnemu treningowi współczesne małpy człekokształtne nie są w stanie nauczyć się, jak uderzać jednym kawałkiem kamienia w drugi, aby celowo odłupać z niego pla­

ski kawałek, jak robiły to pierwsze homininy. Takich kamiennych

WYŚCIG ZBROJEŃ EPOKI LODOWEJ? TAK ZNACZNE TEMPO powiększania się mózgu jest ze wszelkich miar zdumiewaj ące i zostało stwierdzone dla co najmniej trzech niezależnych linii rozwoj owych w obrębie

Homo, a mianowicie Homo neanderthalensis w Europie, do późniejszego Homo erectus we wschodniej Azji oraz do na­ szego własnego Homo sapiens w Afryce. Te równolegle ciągi tej, która prowadziła do

ostrzy używano m.in. do rozbioru mięsa ssaków trawożernych, co

ewolucyjne świadczą zarówno o tym, że duży mózg stwarzał

oznacza, że dieta łlomininów szybko się urozmaiciła, od czysto

obdarzonemu nim gatunkowi większą szansę przetrwania, jak

wegetariańskiej do opartej bardziej na tłuszczach i białkach zwie­

i o tym, że zwiększenie mózgu dotyczyło całego rodzaju, a nie

rzęcych - choć na razie nie wiadomo, czy jadano jedynie zwierzę-

tylko linii prowadzącej bezpośrednio do

Homo sapiens. Można

październik 2014, Świat Nauki

./

__

IMY .. .. -

41

Więcej na: www.ebook4all.pl

LINIA Ż YCIA.

to sobie wyobrażać jako swego rodzaju wy­ ścig zbrojeń, ponieważ zastosowanie broni miotanej czyniło grupy ludzkie największym zagrożeniem dla siebie nawzajem, gdy współ­

'Istot)'. dwµ,nQĘne

� �

zawodniczyły ze sobą o cenne zasoby. Tradycyjne wyjaśnienie gwałtownego roz­ rostu mózgów u homininów, rozpowszech­ nione wśród psychologów ewolucyjnych, nosi nazwę

koewolucji

genetyczna-kulturowej .

Proces ten polega na nieustannym działaniu doboru naturalnego przy silnym dodatnim sprzężeniu zwrotnym pomiędzy innowacjami w sferze biologicznej i kulturowej . W miarę

Historia innowacji

sperowały w kolejnych pokoleniach, poziom

Grupa homininów, do której przynależą ludzie, w ciągu ostatnich czterech milionów lat uległa znaczącym transformacjom pod względem anatomicz­ nym, behawioralnym i poznawczym. Na początku tego okresu nasi egzy­ stujący na drzewach przodkowie zaczęli eksperymentować z życiem na ziemi. Około 2,6 mln lat temu pojawiły się prymitywne narzędzia kamienne; ślady nacięć na kościach ssaków świadczą o tym, że homininy zaczęły roz­ bierać mięso martwej zwierzyny nawet wcześniej, co dało początek coraz większemu udziałowi białek zwierzęcych w ich pożywieniu. Ta zmiana die­ ty w konsekwencji wspomogła szybkie powiększanie się rozmiarów mózgu po tym, jak pojawili się wyraźnie rozpoznawalni przedstawiciele naszego gatunku Homo sapiens mniej więcej dwa miliony lat temu.

jak osobniki o większych mózgach lepiej pro­ inteligencji populacji jako całości podwyższał

się, co z kolei sprzyjało wytwarzaniu narzę­ dzi i innym innowacjom, które pozwalały

na lepsze przystosowanie do środowiska.

jąca zasadnicze znaczenie w tym

Ma­

modelu in­

terakcja pomiędzy aspektami genetycznymi a kulturowymi w niemal nieunikniony spo­ sób sprawiała, że ludzcy przodkowie stawali się coraz bardziej inteligentni, i predestyno­ wała ich do szybszych zmian ewolucyjnych. Chwila zastanowienia wystarczy jednak, by zdać sobie sprawę, że w grę musiało wcho-

dzie jeszcze coś innego. Jedną z problematycznych cech tego sce­

różnych rzeczy zwykle wprowadzane były od cza.su do czasu i to

nariusza jest założenie, że presja doboru naturalnego - stresy,

wcale nie jednocześnie z ukształtowaniem się nowego gatunku,

którym gatunek musiał podołać - pozostawała na jednakOWYill

lecz w okresie trwania już istniejących. W szczególności, ślady

poziomie przez długi czas. W istocie jednak Homo ewoluowali

zdecydowanie nowoczesnego posługiwania się symbolami po­

w okresie epok lodowych, kiedy to czapy polarne na półkuli pół­

jawiły się raptownie i w istocie stosunkowo niedawno. Pierw­

nocnej sięgały aż po współczesny Nowy Jork i.północną Anglię,

sze przedmioty o charakterze WYTażnie symbolicznym - dwie

a z kolei w obszarze zwrotnikowym zdarzały się co jakiś czas

wypolerowane płytki skały pokryte geometrycznymi wzorami

ekstremalne susze. Przy tak zmiennych warunkach środowi­

skowych nie mogła występować jednoznacznie ukierunkowana presj a selekcyjna. Im więcej dowiadujemy się o tych wahaniach klimatycznych,

tym bardziej

uświadamiamy sobie, jak radykal­

znalezione w jaskini Blombos w południowej Afryce - pochodzą sprzed 77 OOO lat, czyli powstały znacznie później, niż wkroczył

na scenę anatomicznie odmienny Homo sapiens (około 200 OOO

lat temu) [wstawka powyże:;] . Ponieważ wzory te są wysoce regu­

nie zmienne było otoczenie, w jak.im przyszło żyć naszym pra­

larne, badacze są przekonani, że nie maj ą charakteru losowego,

przodkom. Próbki rdzeniowe pobrane z odwiertów w czapach

lecz stanowią zakodowaną informację. Tak.ie nagle przełomy nie

lodowych i w osa.dach na dnie morskim wykazuj ą, że gwałtowne

są bynajmniej oznaką postępu intelektualnego dokonującego się

przejścia od ocieplenia do ochłodzenia i na odwrót nasiliły się

w sposób ciągły, z pokolenia na pokolenie.

począwszy od mniej więcej 1,4 mln lat temu. W konsekwencji we wszystkich miejscach, gdzie żyły populacje homininów, zmu· szone one były do szybkiego przystosowywania się do nagłych zmian warunków. Inny problem ze standardoWYffi wyjaśnieniem dotyczy sa­

NISKI POTENCJAŁ POPULACYJNY

ZATEM, chcąc wytłumaczyć szybkość zmian noto­ wanych u homininów epok.i lodowej, musimy wyj�ć poza proce­ EWIDEN1NIE

sy zachodzące w poszczególnych liniach rozwojowych. Niemniej

mych pozostałości materialnych. Zamiast schematu nieustannie

czynnik.i występujące w scenariuszu koewolucji genetyczna-kul­

wzrastającej złożoności technicznej, znaleziska archeologiczne

turowej mogły również odgrywać jakąś rolę, tyle że po prostu

wykazują, że innowacje miały wysoce sporadyczny charakter.

oddziaływały w sposób odmienny, niż się to do tej pory przyj­

Nowe typy narzędzi, na przykład, wprowadzane były jedynie

mowało. Aby zrozumieć, jak ich interakcja wywoływała zmianę

w odstępach setek tysięcy, a nawet milionów lat, a w między­

ewolucyjną, musimy najpierw uświadomić sobie, że jeśli w po­

czasie dokonywano co najwyżej nieznacznych udoskonaleń.

pulacji ma doj ść do jakiejkolwiek znaczącej innowacji, czy to

Hornininy na

genetycznej czy kulturowej, musi ona być niewielkich rozmia­

tym

etapie wydawały się reagować na wyzwa­

nia środowiskowe poprzez adaptowanie istniejących narzędzi

rów. Duże, gęste populacje mają po prostu zbyt wielką inercję,

do odmiennego użytku, a nie wynajdowanie całkiem nowych.

by cokolwiek mogło je popchnąć w wyraźnie innym kierunku;

Kolejną wątpliwością dotyczącą koncepcji stopniowej ewolu­

natomiast małe, izolowane łatwo ulegają zmianom.

cji jest brak dowodów na to, by zdolności poznawcze homininów

Dzisiejsza populacja ludzi jest osiadła, olbf'lYill.ia i równomier­

doskonaliły się nieustannie. Nawet po pojawieniu się dysponują­

nie rozmieszczona na wszystkich nadających się do zamieszkania

cego większym mózgiem gatunku Homo utrzymywały się wciąż

obszarach kuli ziemskiej. Jednakże w epoce lodowej homininy

dotychczasowe techniki i sposoby życia; nowe metody robienia

były mobilnymi myśliwymi

42

Świat Nauki, październik 2014

i zbieraczami,

żywiącymi się darami

.)

G DYBY TAK M l EĆ MŁOTEK-

Pojawia się Homo sapiens Dzisiaj

Swiadectwa posługiwania się

symbelami, początkowo · . w Afryce 00 100 ooo � \, a, . ' { - 1, :, ,doBO OOO lat temu , . ''""

,

I�

� "

o

�., - �' ,0. -

fl

...-; ,.,

'

.·

-

'

'

,

�:, � natury i występującymi w niewielkiej liczbie na obszarze Starego

padkowi beneficjenci szczęśliwego zbiegu postępu poznawczego,

Świata. Te małe lokalne grupy nieustannie były nękane przez nie­

innowacji kulturowych i zmian klimatycznych, który w zdumie­

korzystne zjawiska klimatyczne. Duże zmiany temperatury i wil­

wająco krótkim czasie pozwolił nam wyeliminować bądź prze­

gotności, a nawet wahania poziomu mórz i jezior, miały istotny

trwać wszelkich innych homininów w obrębie Starego Świata.

wpływ na dostępność lokalnych zasobów, upośledzając procesy

Taka wizja naszej ewolucji, według której nasz niezaprze­

wegetacyjne i zmuszając zwierzynę do migrowania. Dotychczaso­

czalnie wyjątkowy gatunek powstał w rezultacie sekwencji na­

we tereny pobytu stawały się wrogie dla homininów, czasem wręcz

stępujących szybko jedno po drugim przypadkowych zdarzeń,

niemożliwe do zamieszkania, dopóki warunki nie uległy poprawie.

a nie szczególnych przymiotów naszych praojców, jest znaczą­

Pomiędzy milionem a 500 OOO lat temu homininy dysponowa­

co mniej wzniosła aniżeli tradycyjna koncepcj a stałego dosko­

ły szerokim zakresem technik - od wytwarzania narzędzi poprzez

nalenia w skali eonów. Jeśli jednak bliżej przyjrzeć się końco­

obróbkę cieplną iywności po umiejętność zapewniania sobie

wemu wytworowi, zmuszeni jesteśmy przyznać, że jest to jak

dachu nad głową - które pozwalały im efektywniej wykorzysty­

najbardziej możliwe - nie trzeba wcale dużej dozy introspekcji,

wać warunki środowiska niż wcześniejszym gatunkom i pokony­

by zdać sobie sprawę, że przy wszystkich swoich imponujących

wać ograniczenia o czysto fizjologicznym charakterze. Techniki

cechach Homo sapiens jest gatunkiem dalece niedoskonałym

te przypuszczalnie umożliwiły ekspansję homininów w mniej przyjazne rejony, które w innym przypadku pozostałyby poza

- na ten temat powstały już całe tomy, w tym również autorstwa psychologów ewolucyjnych.

ich zasięgiem. Ale gdy warunki klimatyczne ulegały pogorszeniu,

Wszakże dostrzeżenie, że nasż niezwykły gatunek nie jest

do czego co jakiś czas dochodziło, kultura nie zapewniała wystar­

wcale ewolucyjną koniecznością, stanowi dla nas istotną lekcję.

czającej ochrony przed groźnymi żywiołami. W rezultacie liczeb­

Albowiem skoro nie zostaliśmy z góry przeznaczeni przez ewo­

ność wielu populacji spadała i ulegały one podziałowi.

lucję, by być wyjątkowi - dokładnie dopasowani do środowiska

Powstałe w ten sposób niewielkie, izolowane grupy stwarzały

i zdolni do realizacji wyznaczanych sobie celów - przysługuje

idealne okoliczności zaró\vno dla utrwalenia się nowatorskich

nam wolna wola w stopniu nieosiągalnym dla innych gatunków.

elementów genetycznych i kulturowych, jak i ewentualnej spe­

Mamy nieograniczoną swobodę wyboru drogi swojego postępo­

cj acji. Gdy warunki się poprawiały, zmodyfikowane populacje

wania, a to oczywiście oznacza, że ponosimy za ten wybór pełną

ponownie ekspandowały i nawiązywały kontakt z innymi. Jeśli

odpowiedzialność.

•

wystąpiła specjacja, dochodzilo przypuszczalnie do rywaliżacji

i selektywnej eliminacji. Gdy natomiast specjacja była niekom­ pletna lub nie za.szla w ogóle, wszelkie innowacje genetycżne upowszechniały się w obrębie zjednoczonych populacji. Tak czy owak, końcowym efektem była zmiana. W niestabilnych warun­

kach epoki lodowej proces ten powtarzał się raz po raz w krót­ kich odstępach czasu, skutkując niespotykanie szybką ewolucją,

maj ącą mocne oparcie w zdobyczach kultury materialnej . Gdy sytuacja w końcu się uspokoiła, ostaliśmy się jedynie my, przy-

Ilustracja Partia Sloan Rollings

� � �� ?a� � fa

J EŚ L I CH CESZ W I E DZ I EĆ W I Ę CEJ :

Masters oftl:ie Planet T�e Search for Our Human Origins. lan Tattersall. Palgrave Mac· millan, 2012. Z NASZEGO A R C H I W U M

j

___ --··

__

_

·----·

_

Nie zawsze byliśmy sami. Ian Tattersall; Sw1at Nauki, INjdanie specjalne, nr 3, 2003. Dlaczego staliśmy się ludimi. la� Tattersall: Sw1at Nauki, 'lrydanie speąalne. nr 1. 2006.

. � M .& 1� / , ?t l/ 0 f � W L 0 Z. 1 U � 0 Z -0 x:;; . ':;'X-:.Y'-:':�;� ::- ?:«:-::�:: ? październik 2014, Swiat Nauki 43

�c l

\

ł Duży mózg l mit

l

I

l

O•""'''l""""""'""" .

-

•

„.

'

'

I

„„ ,

1

1 ··

I

.

rn N

::J "'

Niskie ramiona

i

2 mlt

I

"'

O" o o

-Mocny nadgarstek 1,4. mit '---WllA--- Długi kciuk a,2 mit

Przesunięty ku przodowi otwór dla rdzenia kręgowego 7 mit klatka piersiowa

t.6 mit

ó

Długa, giętka talia I,9 mit

- "'l·

....

"'

�

· Dzisiaj

·· -· 1 milion lat temu (mit)

Reprei:enta\)'Wne cechy, związane z chodzeniem/ biegaAiem w pozycji wyprostowanej

Krótka, szeroka miednica ti,2

mit

Większa głowa kości udow�j 1,9

mit

Długie nogi

1.9

mit

/ ·-

2 rRlt

I

Adaptacja do wykonywania i stosowania narzędzi

CECHY CHARAKTERYSTYCZNE ludzkiego ciała nie 'vV)'stąpiły jednocześnie wraz z powstaniem nowego gatunku. Pojawiały

- 3 mlt Inne istotne cechy

się stopniowo u naszych przodków na przestrzeni milionów lat. Wydaje się, że wiele z tych cech sprzyjało umacnianiu się dwóch najistotniejszych trendów w naszej ewolucji: pionowej posta'vV)'

„_

4 mit

··

S mlt

.„„.

6 młt

---

7 młt

i stosowa nia narzędzi.

'<:l

� fr �· ::I

� ""

*

�

�. � z i:l ii "' QI

�/��H/1'ł',f/i/ 1�91���:;p�� •/11!1J?1/J/li/,//J/1/J/!lf/IJJIJ111 CORSIS

Więcej na: www.ebook4all.pl

„�, .„ . . . t·
. .. .-·.�t• . .. . . , .„.ę-„ :.;:;:?'. ' " '. �:-:·: :.:: ,• ·�· · :: -: • �·„ . "�-<:> .... f....··· ····-·· · •. •.„, , .., � . '·' . • :::. ._., „,,, (.„„,„.·.i-,.:; • ' "

+'łH

��!..„Ili>

r�·

6�i>6i>C,b'I

= ::

. ):01

„j;&,.qQi•

"

•

„„:.„ r.i.o•e. �br.. • .·

·:� '\�t�-, Ir:.•.-:·

��.

Więcej na: www. ebook4all.pl

DLACZEGO JESTEŚMY WYJĄTKOWI ··.. .

· · · ····· · · · ·· ·· · · · · · · ·· ·

.·· ···

..

.·

...

.

, ,

·

?

JEDENl ZA

SZYSTKICH o

.... .

. . „.„„ . . „ .. „ . „ „ . „ ..••

'

.

. .

. . . . . . „.„ . . .„ ... „„ . . . „.. . „ .. „ . „„ .

.

. . . „ „ „ „ „ .. „„„„ ••.••. „.„ „ .•... „........„ „ .•.. „.. „.„ ..•••••• o

Nasza umiejętność współpracy w rozbudowanych społecznościach ma głębokie korzenie w ewolucj i Frans de Waal ó

��� ��il!

z

�„\�� f �Jt , F

� '!.!� �� ), ��24...

��,: "�f\; � Jt J.�-.,.

��

�d'�,-,-

WYKLE w DYSKUSJACH o tym, j ak człowiek stał się dominuj ącą formą

życia z ustawicznie rosnącą populacją, na pierwszy plan wysuwa się

kwestia współzawodnictwa. Powszechnie uważa się, że nasi przodkowie opanowali Ziemię, sprowadzili zagładę na inne gatunki - również naszych braci neandertalczyków - i przyczynili się do wymarcia wielkich drapieżników. Mieliśmy podbić świat natury za pomocą kłów i pazurów.

Jednak to mało prawdopodobny scenariusz. Nasi przodkowie byli zbyt mali i bezbronni, by rządzić sawanną. Musieli żyć w ciągłym strachu przed polującymi w stadach hienami, 10 różnymi gatunkami wielkich kotów i innymi niebez­ piecznymi zwierzętarni. Prawdopodobnie nasz sukces zawdzięczamy w większym stopniu umiejętności współpracy niż stosowaniu przemocy. Nasza sklonność do współdziałania jest mocno osadzona w procesie ewolucji, a przy tym jest bez wątpienia cechą typowo ludzką. Jedynie ludzie łączą się w grupy, które są zdolne do wielkich osiągnięć. Jedynie czło­ wiek kieruje się złożonymi zasadami moralnymi, które każą mu wywiązywać się z obowiązków wobec innych i których przestrzeganie jest wymagane pod groźbą kary bądź utraty reputacji. Bywa, że nasze dokonania zadają kłam wyobraże­ niu, że ludzie dbają jedynie o własny interes. Weźmy choćby zdarzenie z 2007 roku: w nowojorskim metrze Wesley Autrey, pięćdziesięcioletni robotnik budowalny

ocalił życie choremu na epilepsję człowiekowi, który spadł na tory tuż przed nadj eżdżaj ącym pociągiem. Było za późno,

!lWJtra.cja Martin O'Neill

październik 2014, Świat Nauki 47

I

Więcej na: www. ebook4all.pl

Frans de Waal jest profesorem badającym zachowania naczelriych, C H. Candler Professor of Primate Behavior, na Emory Univer.;ity i dyrektorem ośrodka Living Links Center w centrum badań nad naczelnymi Yei'Afls National Primate Research Center. Jest autorem m.in. Our /nnerApe (Rivertiead. 2005) i The Bonobo and theAtheist fY'/.W. Norton, 2013).

by go wyciągnąć, więc Autrey wskoczył pomiędzy szyny i poło­ żył się na nim, przytrzymując go, podczas gdy wagony przejeż­ dżały nad ich głowami. Autreya okrzyknięto bohaterem, jednak on bagatelizował swój wyczyn. Co nim powodowało, że gotów był narazić swoje życie, by pomóc nieznajomej osobie? Szukając odpowiedzi na to i inne pytania, np. jakie czynniki zadecydowały o tym, że zaczęliśmy współpracować na różnych płaszczyznach, należy przyjrzeć się podobnym zachowaniom u ewolucyjnych kuzynów człowieka, a w szczególności u naszych najbliższych żyjących krewnych: szympansów i bonobo.

WSPÓŁPRACA U NACZELNYCH

PRACUJĄC W CENTRUM BADAŃ nad naczelnymi Yerkes National

Primate Research Center przy Emory University, regularnie stykam się z przypadkami bezinteresownej pomocy wśród tych zwierząt. Okna mojego gabinetu wychodzą na wielki, ogrodzo­ ny, porośnięty trawą teren, gdzie starzejąca się samica, Peony, wyleguje się na sloficu \vraz z innymi szympansami. Ma proble­ my z chodzeniem i wspinaniem się, gdy zaostrzają się objawy artretyzmu, na który choruje. Jednak ilekroć Peony, dysząc i sa­ piąc, pró�e gdzieś się wdrapać, niespokrewniona z nią młoda samica ustawia się tuż za niedomagającą szympansicą i ją pod­ sadza. Na tym nie koniec. Szympansy dostarczają także wodę Peony, dla której spacer do kranu jest zbyt wyczerpujący. Gdy inne małpy zauważą, że Peony kieruje się w stronę wodopoju, wyprzedzają ją, nabierają wody w usta, a potem stają przed star­ szą „ panią" i j ą poją. Wiele z ostatnich badafi starannie dokumentuje współpra­ cę naczelnych, co pozwoliło na sformułowanie trzech głównych wniosków. Po pierwsze, współdziałają ze sobą nie tylko osobniki spokrewnione. Choć zwierzęta te faworyzują krewnych, współ­ pracują również z osobnikami spoza rodzYJ.y. DNA uzyskane z szympansich odchodów zebranych w afrykańskim buszu po­ zwoliły sprawdzić, które zwierzęta wspólnie polują i wędrują. Okazało się, że większość bliskich relacji partnerskich nawiązy­ wali niespokrewnieni ze sobą osobnicy. Po drugie, współpraca często opiera się na zasadzie wza­ jemności. Eksperymenty pokazują, że szympansy pamiętają wyświadczoną im przysługę. W jednym z badań naukowcy ob­ serwowali poranne zwyczaje pielęgnacyjne przetrzymywanych w niewoli szympansów przed porą karmienia. Gdy dostarczano zwierzętom pożywienie, kilku szczęśliwych posiadaczy artyku­ łów żywnościowych otoczył wianuszek „żebraków", którzy wy­ ciągali dłonie, skomląc i lamentując. Badacze odkryli, że osob­ nik, który wcześniej iskał szympansa będącego w posiadaniu żywności, miał większe szanse, by otrzymać porcję pożywienia wlaśnie od niego. Po trzecie, współpraca może być motywowana empatią, cechą charakterystyczną dla wszystkich ssaków, począwszy od gryzoni, a skończywszy na naczelnych. Utożsamiamy się z innymi w po­ trzebie, jednoczymy w bólu i cierpieniu. Ta identyfikacja wzbu­ dza uczucia, które sprzyjają chęci niesienia pomocy. Naukowcy obecnie uważają, że w szczególności naczelne idą o krok dalej,

··------------·--·

---- ---

Człowiek ma wyjątkową umiejętność współpracy w grupach i stosuje się do złożonego systemu moralne·

go pod groźbą utraty reputacji bądź kaiy.

48

Swiat Nauki, październik 2014

ŁOWCY z wioski Lamalera, którzy współpracują

w warunkach zagrażających życiu, mają niezwykle silne poczucie sprawiedliwości.

ponieważ dbają również o dobre samopoczucie innych. W ty­ powym eksperymencie umieszcza się dwie małpy obok siebie, wręczając jednej z nich zestaw żetonów w dwóch kolorach. Wy­ branie żetonu w jednym kolorze oznacza nagrodę tylko dla zwie­ rzęcia, które dysponuje krążkami, natomiast wyciągnięcie żeto­ nu o innej barwie skutkuje nagrodą dla obu osobników. Po kilku rundach małpa podejmująca decyzję zaczyna najczęściej wybie­ rać żeton „prospołeczny". Wybór nie jest spowodowany lękiem przed drugą małpą, ponieważ dominujące osobniki (które wła­ ściwie nie mają czego się bać) są najbardziej wspaniałomyślne. Bywa, że dbałość o innych nic nie kosztuje, tak jak w opisa­ nym badaniu. Jednak naczelne pomagają sobie również, pomi­ mo że ponoszą przy tym znaczne straty, tak jak wtedy, gdy tracą połowę swojego pożywienia na rzecz innego osobnika. Szym­ pansy żyjące na wolności są znane z tego, że biorą pod opiekę osierocone młode lub bronią innych osobników przed lampar­ tami - takie zachowanie jest niezwykle kosztownym przejawem altruizmu.

KORZENIE AJ,TRUIZłlU SKŁONNOŚĆ NACZELNYCH DO OPIEKUŃCZOŚCI prawdopodob­

nie ewoluowała z obligatoryjnej opieki matczynej, wymaganej w przypadku wszystkich ssaków. Każda matka - czy to sami-

W � KR (lCI E

1 __

_ _

Jednak cechy, które leżą u podłoża współpracy - takie jak empatia i altruizm - można rówAież znaleźć

u innych nac:;:elnych, naszych krewnych.

Wyjątkowe zdolności Homo sapiens do wspólpracy zadecydowały o tym, że nasz gatunek stal się dominu· jącym na Ziemi.

J. EE>f:N- Z:A'WSlYSTKI €H ca myszy, czy to słonica - musi reagować na sygnały wysyłane

rymenty, w których kapucynki i bonobo wchodzą w interakcj e

przez głodne, cierpiące bądź przestraszone potomstwo. W prze­

z nieznanymi osobnikami spoza grupy, pokazały, że małpy te są

ciwnym razie osesek może nie przeżyć. Ta wrażliwość (jak rów­

zdolne do wyświadczania sobie nawzajem przysług i dzielenia się

nież procesy nerwowe i hormonalne, które tę cechę wzmac­

niają) była. następnie przyswajana i uaktywniała się w innych

pożywieniem. Innymi słowy, gotowość do współpracy z obcymi jest obecna u innych gatunków, nawet jeśli w świecie przyrody rzadko stykaj ą się z sytuacjami, które skłaniają je do podjęcia ta­

relacjach. Współpraca przynosi znaczne korzyści, nie dziwi zatem, że ta

kiego działania.

strategia przyjęła się i jest stosowana na większą skalę. Wszech­

Jednak to, co czyni ludzi wyj.ątkowymi, to wysoce zorganizo­

obecną formą współzależności w królestwie zwierząt jest mutu·

wany charakter naszej współpracy. Mamy zdolność do tworze­

alizm. Prawdopodobnie jest tak bardzo powszechny, ponieważ

nia hierarchicznych relacji opartych na współdziałaniu, dzięki

daje natychmiastowe korzyści, np. dostęp do poiywienia bądź

którym jest możliwa realizacja zakrojonych na wielką skalę pro­

ochronę przed drapieżnikami. Charakteryzuje się tym, że zwie­

jektów o złożoności i rozmachu niespotykanych w świecie przy­

rzęta działają razem, by osiągnąć określony cel, który przynie­

rody. Wezmy choćby tarasowe pola ryżowe w delcie Mekongu

sie pożytek wszystkim. Tego typu relację można zaobserwować

cey też Wielki Zderzacz Hadronów w CERN pod Genewą.

na przykład wtedy, gdy hieny razem polują na antylopę lub kiedy

W większości przypadków współpraca wśród zwierząt jest

kilkanaście pelikanów; stojąc w półokręgu, zagania ryby w pułap­

oparta na samoorganizacji - jednostki wypełniają funkcje zgod­

kę, by się nimi wspólnie pożywić.

nie z ich zdolnościami i możliwościami. Czasami zwierzęta dzielą

Ten rodzaj kooperacji może zaowocować bardziej subtelnymi altruistycznymi zachowaniami, jak choćby umiejętnością dziele� nia się. Gdyby jeden osobnik zawłaszczył całą zdobycz, system by się zalamał. To wyjaśniałoby, dlaczego zarówno ludzie, jak i zwierzęta są tak bardzo wyczuleni na kwestię sprawiedliwego

podziału. Eksperymenty dowodzą, że małpy, psy i niektóre ptaki stadne odrzucają nagrodę, jeśli jest gorsza od tej, którą otrzymał

się rolami i ściśle współpracują, jak w przypadku zsynchronizo­

wanych działań orek, by wytworzyć falę, która zmiecie fokę z kry lodowej, lub wówczas, gdy kilka samców szympansawspólnie po­ luje na grupę małp, ścigającje wśród koron drzew; przy czym jed­ ne naganiają, a inne blokują drogę ucieczki, jak gdyby wcze.§niej

uzgodniły, co kto robi. Nie wiemy, jak zwierzęta ustalają i komu­

nikują zasady tego rodzaju współpracy, lecz nie wydaje się, by

ich towarzysz wykonujący to samo zadanie; szympansy i ludzie

wspólne cele były określane przez przywódców; jak ma to miejsce

idą o krok dalej, wpływając w taki sposób na podział wspólnie

w przypadku ludzi.

pozyskanych nagród, by zapobiec frustracji u innych. Nasze po­

Ponadto ludzie mają sposoby na narzucanie współpra­

czucie sprawiedliwości zawdzięczamy długiej historii wzajemnej

cy, czego dotąd nie zaobserwowano u zwierząt. Groźba kary zniechęca jednostkę do oszukiwania systemu. W ekspery­

współpracy.

mentach laboratoryjnych ludzie karzą darmozjadów, nawet

CO NAS WYRÓŻNIA

jeśli wiąże się to ze stratami dla nich samych. Takie działanie

NA NASZVM PRZYKLADZIE WIDAĆ DOSKONALE, jak przetrwanie

w dłuższej perspektywie promowałoby współpracę w popula­

Jest uzależni-one od umiejętności dzielenia się. Mieszkańcy indo­

cji. Trwa dyskusj a na temat tego, jak typowe jest takie postę­

nezyjskiej wioski Lamalera polują na wieloryby, przemierzając

powanie w prawdziwym życiu, poza laboratorium. Jednak nie

wody oceanu w dużych canoe. Gdy dostrzegą potencjalną zdo­

mamy wątpliwości, że w naszym systemie moralnym mieszczą

bycz, podpływaj ą do niej, a jeden z mężczyzn uzbrojony w har­

się oczekiwania dotyczące współpracy, i że jesteśmy wyjątko­

pun wskakuje na grzbiet walenia i zadaj e cios. Łowcy krążą

wo wrażliwi na opinię publiczną. Uczestnicy jednego z ekspe­

w pobliżu, czekając aż zwierzę wykrwawi się na śmierć. W przy­

rymentów dawali większe datki na zbożny cel, gdy na ścianie

padku, gdy całe rodziny są zaangażowane w zagrażające życiu

umieszczono zdj ęcie pary oczu.

prżedsięwzięcie, kwestia podziału łupu jest bardzo ważna. Nie

Ta dbałość o opinię otoczenia mogła być pierwotnym spo­

dziwi więc, że mieszkańcy Lamalery są mistrzami w sprawie­

iwem, które umożliwiło wczesnemu Homo sapiens trzymanie się

dli"Wym podziale korzyści, co zmierzyli antropolodzy za pomocą

razem w rozrastających się społecznościach. Przez większą część

gry w ultimatum - narzędzia badawczego, za którego pomocą

prehistorii nasi przodkowie wiedli życie nomadyczne, bardzo

szacuje się predylekcję do dzielenia się na równych zasadach.

podobne do tego, jakie prowadzą współcześni łowcy i zbieracze.

W społecznościach w większym stopniu samowystarczalnych,

Te ludy demonstrują dużą skłonność d-0 zachowań pokojowych

na przykład tam, gdzie każda rodzina uprawia swoje poletko,

i wymiany handlowej pomiędzy różnymi społecznościami, co

sprawiedliwość jest mniej istotna.

sugeruje, że wczesny H. sapiens również miał te cechy.

Jedną z często wymienianych różnic między ludzmi i inny­

Niewątpliwie, uciekanie się do przemocy jest obecne w na­

mi naczelnymi jest fakt, że jesteśmy jedynym gatunkiem, który

szej naturze, jednak jestem przekonany, że to jednak skłonność

współdziała z osobnikami z zewnątrz, z obcymi. Choć nasza

d-0 współdziałania sprawiła, że zaszliśmy tak daleko.

gotowość do współpracy uzależniona jest od okoliczności (rów­ nie dobrze możemy zabić tych, którzy nie należą do naszej gru­ py), naczelne żyjące na wolności głównie konkurują z innymi grupami. Jednak nasza otwartość nie wymaga żadnego specjalnego wy­ jaśnienia ewolucyjnego. Najprawdopodobniej współpraca między obcymi jest nasileniem się tendencji, które pojawiły się na użytek grupy. W świecie przyrody wykorzystywanie istniejących umie­ jętności poza pierwotnym kontekstem nie jest rzeczą niezwykłą, np. naczelne używają rąk (sprawność, która ewoluowała, by moż­ na bylo wspinać się na drzewa), aby trzymać s:ię matki. Ekspe-

��

•

J ESLI C H CESZ W I E DZ I EĆ WI ĘCEJ

The Human Potentia! for Peace. Douglas P. Fiy. Oxford Universiły Press. 2005. 0. The Age of Empathy. Frans de Waal. Harrnony Books. '2fm.

� �� �

��

Prosocial Primates: Selfish and Unsełfish Motivations. frans B. M. de Wa� i Malini Su· chak; Philowphica/ Trall5iłctions of the Royal Sodely 8, toni 365, nr 1553, s. 2711-2ill: 12 września. 2010.

Z NASZEGO A R C H I W U M '· -- _

· Dlaczego sobie pomagamy. Martin A. Nowak: sierpień. 2012.

--- _ ..-----­

�#7/&::i:.'?.'l::-x;�;.zw�·: � ::-x:;;-:-:-::z:-:..;-;;�� październik 2014, Świat Nauki

49

Więcej na: www. ebook4all.pl

..

.

'' · -

I •

'

\ i

Więcej na: www. ebook4all.pl

DLACZEGO J ESTEŚMY WYJĄTKOWI

�

,.

I,----�-�

��(.. ,���� ·· .. DLACZEGO JESTEŚMY _„/ -. . · · · .„.„����-����----,...,;:. ·I

TO

•'

,

11

I

l

..

. · COŚ"

„

Gary Stix jest starszym redaktorem Scientific Ametican.

- ·

)� .� w• �r ';;,J�� F'�� .�„• ��fi� ' � ł

ł

1, �

·� ),"���

?"'l.' "'1(7'(7 ...

Więcej na : www . ebcmr4a11T

-w �, �

�

�

�

,

...,.� ..

,

LABORATORIUM PSYCHOLOGII w LIPSKU, w NIEMCZECH,

dwoje małych

dzieci przypatruje się żelowym misiom, które leżą n a desce poza ich zasięgiem. Aby zdobyć smakołyki, oba maluchy muszą zgodnie ciągnąć za dwa końce liny. Jeżeli tylko jedno dziecko pociągnie, lina wysunie się i łasuchy zostaną z pustymi rękami.

Kilka mil dalej w Pongol and w pomieszczeniu dla małp

przed pierwszymi urodzinami - od chwili nazywanej przez nie­

ale tym razem z udziałem dwóch szympansów. Jeżeli naczelne

zaczynają mieć świadomość tego, co dzieje się w głowach ich

stYch winogron.

rzenia rodziców i patrzenie tam, gdzie oni. Szympansy rów­

,

w zoo w Lipsku, naukowcy powtarzaj ą identYczny eksp eryment

z dadzą test typu lin a i deska, każdy z nich dostanie kilka soczy­

Poprzez testowanie w ten spos6b dzieci i szympans6w, bada­

cze mają nadzieję na rozwiązanie intrygującej zagadki: dlacze­ go ludzie j ako gatunek odnoszą tyle sukcesów? Homo sapiens

których psychologów rewolucj ą dziewiątego miesiąca - dzieci matki i oj ca. Przejawiają tę nową zdolność. przez śledzenie spoj­ nież potrafią zorientować się do pewnego stopnia, co dzieje

się w umyśle towarzysza, ale ludzie idą o krok dalej : niemowlę

i osoba dorosła również maj ą zdolność po dj ęcia wsp6lnego na­

i szympans zwyczajny (Pan troglodytes) mają wspólne prawie

mysłu i skupienia się na wspólnym zadaniu. Dzięki tej subtelnej

99% materiału genetycznego. Dlaczego wobec tego ludzie zdoła­

przewadze poznawczej jest możliwa prosta czynność. osoby do­

li zasiedlić każdy z akątek planety - budując po drodze wieżę Eif­

rosłej i dziecka polegająca na toczeniu piłki w tył i w przód.

fla, Boeing 747s i bombę wodorową? I dlaczeqp szympansy nadal

poszukują kolacji w gęstych lasach Afryki Środkowej, tak j ak ich

przodkowie jakieś siedem milionów lat temu, gdy archaiczni lu­ Podobnie jak w kwestii innych zdarzeń, kt6re pojawily się na czasowej skali ewolucji - setkach tysięcy lub milionów lat

rozwoju - naukowcy być może nigdy nie dojdą do zgody, jak

rzeczywiście było. Przez lata dominował pogląd, że tylko ludzie

korzystają z narzędzi oraz rozumują, UŻY\Vając liczb i innych sym­ boli . Ale ta idea została porzucona, gdy dowiedzieliśmy się więcej

. ,

o tym, co potrafią nacz elne. Szympans, odpowiednio trenowany,

potrafi dodawać liczby, obsługiwać komputer i zapalić papieros a

dlaczego

miejsce setki tysięcy lat temu i które ukształtowało późniejszą ewolucję człowieka. Zdolność niewielkich grup łowiecko-zbie­

dzie i małpy człowiekowate rozdzielili się na różne gatunki?

Problem,

Niektórzy psychologowie i antropolodzy sądzą, że to poł ą­ czenie umysłów może być kluczowym zdarzeniem, które mi ał o

i jak bardzo zachowanie ludzi różni się

rackich do zgodnej współpracy ostatecznie uruchomiła kaskadę

zmian poznawczych, kt6re doprowadziły do rozwoju języka i roz­ powszechnienia się różnych ludzkich kultur na całym świecie.

Ta wizja psychologicznej ewolucji człowieka, zsyntetyzowa­

na z okruchów i fragmentów badań nad dziećmi i szympans a­

mi, jest hipotetyczna i ma swoich przeciwników. Dostarcza ona

jednak prawdopodobnie zdumiewająco pełnego, obej muj ącego

.

szeroki zakres zagadnień obrazu p ochodzenia zdolności po­

znawczych, które czynią człowieka wyj ątkowym

od za-chowania małp człowiekowatYch, wciąż pozostaje przed­

miotem dyskusji. Jednak eksperymenty, takie jak ten w Lipsku

EFEKT ZAPADKI

prowadzone pod patron atem Max-Planck-Institut fiir evołu­

MAX-PLANCK-INSTITUT zarządza największym na świecie obiek­

się przypuszcze­

tem badawczym przeznaczonym do badania różnic w zachowa­

do przeoczenia aspektem ludzkiego aparatu poznawczego. Już

dzonych wiele eksperymentów. Naukowcy mogą wybrać badane

tionare Anthropologie, ujawniły

narzucające

nie. Zidentyfikowan o to, co może być wyjątkowym, ale

ludzie

-

, jak kiedyś sądzono - różnili się od inf!)'ch

zwierząt używaniem narzędzi i zdolnością_ złożonego

rozumowania z wykorzystaniem liczb i innych symboli.

Bliska obserowacja szympansów i pozostałych malp

człekokształtnych dowiodla, że te poglądy są mylne.

Szympansy osiągają równie wysokie wyniki w testach

52 Świat Nauki. paźdiliernik 2014

łatwym

.

niu człowieka i homini dów Jednocześnie może tam być prowa­

w s K 1tit r r n

1 ______

_

_

.

_____________

---- ---·

___ _

-�

Porównanie psychologii ludzi i malp ukazuje, że

na ogólną inteligencję, jak małe dzieci, ale brakuje im wielu umiejętności społecznych, które przychodzą

rozstrzygająca różnica w poznawczych zdolnościach

z latwością ich ludzkim kuzynom. W przeciwień-

obu gatunków może być wynikiem ewolucyjnej

stwie do ludzi, szympansy nie współpracują chętnie w dużych grupach, niezbędnych do tworzenia złoża-

adaptacji, która pozwala jednej osobie odgadnąć, co

nych społeczeństw.

cele.

! j
2

�

�

myśli druga, tak że obie mogą wypracować wspólne

I

�

�

2

Więcej na: www. ebook4all.pl

NAGRODA. ZA WSPÓŁPRACĘ: Dzieci i szympansy poddaje się czasami tym samym testom w celu porównania, jak blisko

przedstawiciele obu gatunków ze sobą współpracują. Dwaj partnerzy muszą współpracować, ciągnąc zgodnie końce liny,

by zdobyć smakołyk: misie-żelki w dziecięcym laboratorium w Max-Planck-Institut fiir evolutionii.re Anthropologie albo banany bądź inne owoce w pobliskim zoo. Jeżeli jeden członek zespołu pociąga za linę, a drugi nie, para pozostaj e głodna.

październik 2014,

Świat Nauki

53

Więcej na: www. ebook4all.pl

osoby z baz danych ponad 20 OOO dzieci i pozyskać szympansy lub przedstawicieli jakiegoś innego gatunku małp człowiekowa­ tych - orangutanów, bonobo i goryli - z Wolfgang-Ki:ihler-Prima­ ten-Forscbungszentrum w zoo w Lipsku kilka kilometrów dalej. Instytut rozpoczął działalność 17 lat temu, krótko po zjed­ noczeniu Niemiec. Założenie instytutu wymagało uporania się z haniebnym dziedzictwem niemieckiej antropologii - i jej po­ wią�ń z nazistowskimi teoriami rasowymi i w szczególności, z eksperymentami na ludziach prowadzonymi w Oświęcimiu przez Josefa Mengele, lekarza z doktoratem z antropologii. Or­ ganizatorzy instytutu włożyli szczególny wysiłek w zatrudnie­ nie jako liderów zespołów z zakresu genetyki, prymatologii, lingwistyki i innych dyscYPlin osób, które nie były rodowitymi Niemcami. Jednym z nich był Michael Tomasello, wysoki, bro­ daty psycholog i prymatolog. Naukowiec, dziś 64-letni, dorastał w małym mieście w centralnej Florydzie znanym z uprawy cy­ trusów. Rozpoczął karierę naukową na University of Georgia; jego praca magisterska dotyczyła uczenia się przez dzieci języ­ ka. W latach 70., gdy pracował nad doktoratem, lingwiści i psy­ chologowie często przywoływali język jako najważniejszą cechę decydującą o wyjątkowości człowieka w świecie zwierząt. W pracy doktorskiej Tomasello relacjonował, j ak jego prawie dwuletnia córka uczyła się pierwszych czasowników. Wyłania­ nie się protosłów - „play play" czy „ni ni" - uwidaczniało na­ turalną skłonność małego dziecka do zajmowania się testowa­ niem elementówjęzyka metodą prób i błędów - ćwiczenie, które stopniowo prowadziło do obowiązujących struktur gramatycz­ nych - w szczególności składniowych. Ten proces uczenia się przeczył poglądom Noama Chomsky'ego i innych lingwistów, którzy twierdzili, że gramatyka jest w j akiś sposób genetycznie zakodowana w naszych mózgach - wyjaśnienie, które wydało się Tomasello redukcj onistyczne. „Język jest tak skomplikowaną rzeczą, że nie mógł wyewoluować podobnie.,jak przeciwstawny kciuk" - mówi. Praca badawcza nadjęzykiem poszerzyła jego myślenie na te­ mat relacji między kulturą i ewolucją człowieka. Tomasello zdał sobie sprawę, że same tylko siły selekcyjne (mechanizmy selek­ cyjne w procesie ewolucji) oddziałujące na cechy fizyczne, nie wyjaśniaj ą powstania złożonych narzędzi, języka, matematyki i rozbudowanych instytucji społecznych w stosunkowo krótkim przedziale na ewolucyjnej osi czasowej, od momentu kiedy dro­ gi łudzi i szympansów się rozeszły. Jakieś wrodzone zdolności umysłowe rozwinięte u praludzi, ale nieobecne u zwierząt z rzę­ du naczelnych, musiały umożliwić naszym przodkom postępo­ wanie w sposób, który niezmiernie przyspieszył umiejętność odżywiania się i ubierania, a także funkcjonowania i rozwoju w różnych środowiskach, nawet najbardziej niesprzyjających. Gdy Tomasello w latach 80. objął profesurę w Emory Univer­ sity, korzystał z potencjału uniwersyteckiego Centrum Badań nad Naczelnymi im. Roberta Yerkesa, by w trakcie badań porów­ nawczych zachowania dzieci i szympansów zidentyfikować owe zdolności. Ten krok zapoczątkował wieloletnie poszukiwania kontynuowane przez niego w Max-Planck-Institut od roku 1998. W badaniach nad zdolnością szympansów do uczenia się, To­ masello zauważył, że małpy nie wzorują się na sobie nawzajem, tak jak robią to ludzie. Szympans może naśladować drugiego szympansa, używając patyka do wydobywania mrówek z kopca. Inne w grupie mogą robić to samo. Ale gdy Tomasello przyjrzał się sprawie bliżej, doszedł do wniosku, że szympansy wprawdzie rozumieją, że patyk może posłużyć do pozyskiwania mrówek, lecz nie są zainteresowane naśladowaniem innych techniki, .

54 ŚWiat Nauk.i, październik 2014

M I Ę D ZYGA.'l' U N KOWE BADANIA. IQ.

Mądry jak szympans? Szeroko rozpowszechniona hipoteza sugeruje, że ludzie różnią się od innych naczelnych z powodu większej inteligencji ogólnej. Porównanie z szympansami prieprowadi:one przez naukowców

i Lipsk.a wykazało, że szympansy i

małe dzieci (ale nie oranguta­

ny) mają taki sam iloraz inteligencji

(u góty) w zakresie orientacji

przestrzennej i analizy ilościowej, ale dzieci przychodzą na świat wyposażone w lepsze umiejętności społeczne, takie jak zdolność uczenia się od innych.

Rezultaty teksu w zakresie od 25. do 75. centyla

Ogólne rozumowanie �Czlowiek Szym ans p

- · · --

-

-·

..„.„.„„-.„„._„._____

.„.„„.-„.„_„„.„„.„„___

i---·

1

I

Najgorszy wynik Człowiek

-

- ·

---1· ----

1-----ł:::i=l ---t·· ···„···„„ .„„ „...„. _

Oranguta n ·-·--·- ···- -···-·· ······-·

I

· -·

Szym ans ·-··-------- - 1-o p

Najlepszy wunik

I

--+ ----- -- ··· Mediana · ··-----·····

Orangutan ·· ł------ł ··--·„-······-------·-··--------„--·.--��....� .. �---.���������---. 100 40 o 20 80 60 Właściwe odpowiedzi [%]

·

J

które mogłyby być wykorzystane do polowania na owady. I, co ważniejsze, nie usiłowały zmajstrować nowej, ulepszonej pułap­ ki na mrówki. Dla ludzkich społecznościach taki rodzaj innowacji jest cechą wyróżniającą. Tomasello nazywa to „efektem zapadki". Ludzie ulepszają swoje narzędzia, a następnie przekazują tę wiedzę swoim potomkom, którzy z kolei sami je ulepszają, na skutek czego wynalazek staje się stopniowo coraz doskonalszy. To, co bylo prymitywnym pociskiem z kamienia służącym do zabijania mastodonta, przekształca się przez tysiąclecia w procę, potem w katapultę, następnie w nabój i międzykontynentalny pocisk balistyczny. Ta kulturowa zapadka wyjaśnia sukces ludzi jako gatunku, ale prowadzi do kolejnego pytania: jakie konkretnie procesy umysłowe były zaangażowane w przekazywaniu tej wiedzy in­ nym? Odpowiedz należy zaczął od rozważenia zmian w fizjologii i zachowaniu praludzi, które mogły zajść setki tysięcy lat temu. Jeden pomysł to hipoteza mózgu społecznego, zaproponowana przez Robina Dunbara antropologa z University of Oxford - gło­ sząca, że wielkość grupy i, co za tym idzie, złożoność kulturowa wzrasta, gdy mózgi stają się większe. Naukowcy wiedzą z badań nad liczącą 400 OOO lat skamieniałością odkrytą w jaskini Qe­ sem w Izraelu, że Homo heidelbergensis, prawdopodobnie nasz bezpośredni przodek, miał w tym czasie mózg praWie tak duży, jak nasz. Tomasello postuluje, że wyposażeni w większy mózg i skon­ frontowani z potrzebą wykarmienia rosnącej populacji, wcześni praludzie zaczęli uważnie kształtować strategie tropienia i prze­ chytrzania zwierzyny. Polowanie z włóczniami (nowy wynalazek w tym czasie) samo w sobie nie było wystarczającą praktyką. Oko­ liczności wywierały silny selekcY,jny nacisk na współpracę: każ­ dy członek polującej grupy, który nie był graczem zespołowym - przyjmującym starannie zdefiniowaną rolę podczas tropienia i osaczania - zostałby wykluczony z polowań i miałby przed sobą marną przyszłość. „Jeżeli jesteś złym partnerem - zauważa To­ masello - reszta grupy nie będzie chciała z tobą pracować". Jego

�-�,;'�)��� ... DLACZEGO JESTEŚMY ../

···.

.

····.... WYJĄTKOWI • •• • • • · .•• • .

•••

„

••

• • .• • ••• • ••

tym, co wyróżniało ludzi z szeregu innych hominidó'v,

de z nich ma to, co psychologowie nazywają „teorią umysłu".

Paleoarcheologiczne świadectwo kości i artefaktów jest zbyt

na piłkę lub klocek i nim się bawią. Każde ma w myślach ob­

zdaniem,

była ewolucyjna adaptacja do bycia hiperspołecznym.

Każde jest świadome tego, co wie drugie, gdy patrzą razem

skromne, by dostarczyć wsparcia dla hipotezy Tomasella. Opie­

raz piłki lub klocka, tak samo jak grupa Homo heidelbergensis

ra on swoją argumentację na komparatywnych badaniach dzie­

widziała w jeleniu przyszły obiad. Ta zdolność do angażowania

konfrontując naszego najbliższego naczelne­

się we wspólną grę lub osiągnięcie wspólnego celu jest tym, co

go krewnego z dzieckiem, które musi jeszcze opanować język

Tomasello nazywa dzieloną intencjonalnością (termin zapoży­

ci i szympansów

•

i rozpocząć naukę. Studium dziecka przed rozpoczęciem eduka­

czony przez niego z filozofii) . Zdaniem Tomasella, dzielona in­

cji umożliwia naukowcom oszacowanie zdolności poznawczych,

tencjonalność jest przystosowaniem ewolucyjnym cechującym

które nie zostały jeszcze w pełni ukształtowane przez wpływy

wyłącznie ludzi - drobna różnica pociągająca za sobą daleko

kultury, wobec czego mogą zostać uznane za wrodzone. Badania w Lipsku przez ostatnią dekadę ukazały więcej podobieństw niż różnic między ludźmi i szympansami, ale

idące konsekwencje, zakorzeniona w dziedzicznych predyspo­ zycjach do współdziałania społecznego, która nie występuje u szympansów ani u żadnych innych zwierząt.

uwydatniają również to, co Tomasello nazywa „małą różni­ cą, która spowodowała wielką". Jedno imponujące przed­

KORZYŚCI Z CZYTANIA W MYŚLACH z INSTYTUTU ZAUWAŻYLI, że szympansy również,

sięwzięcie realizowane przez Esterę Hermann z wydziału

BADACZE

psychologii rozwojowej i porównawczej w Max-Planck-Insti­

do pewnego stopnia, potrafią odczytywać mysli innych osob­

tut fiir evolutionare Anthropologie pod opieką Tomasella trwało

ników. Ale m ają też naturalną skłonność by to, czegokolwiek w ten sposób się dowiedzą, wykorzystać do rywa­ lizacji z innymi i zyskiwać przewagę w poszuki­

Ludzie mają szczególną zdolność do

waniu pożywienia lub partnera. Umysl szympan-

„czytania w myślach" innej osoby. Używają

makiawelistycznej machinacji. „Jeżeli ja zrobię

tego wnioskowania do planowania wspólnych

sa, jak się okazuje, jest zaangażowany w rodzaj to, to czy on zrobi tamto?" - wyjaśnia Tornasel­ lo. „To jest niewyobrażalne - powiedział w paź­

działań - czy będzie to przenoszenie kłody,

dzierniku 2010 roku w rozmowie na University

czy budowanie drapacza chmur.

razem kłodę".

I

of Virginia - by zobaczyć dwa szympansy niosące Badacze z Lipska oficjalnie zademonstrowali różnice charakterologiczne dzielące dwa gatun­

od roku 2003 aż do publikacji w Science w roku 2007. Wymaga­

ki w eksperymencie z liną i deską, w którym dwa szympansy

ło przeprowadzenia złożonych testów poznawczych z udziałem

z lipskiego zoo mogły uzyskać winogrona tylko wtedy, gdy oba

106 szympansów w dwóch afrykańskich rezerwatach, 32 oran­ gutanów w Indonezji i 105 dzieci w wieku dwóch i pól roku

zgodnie ciągnęły za sznur przymocowany do deski. Jeżeli owoce

W Lipsku.

leżące najbliżej nich. Jeżeli natomiast leżały pośrodku, domi­

Badacze podjęli się rozstrzygnięcia, czy ludzki większy mózg

znajdowały się na obu końcach deski, małpy brały winogrona nująca małpa chwytała jedzenie i po kilku próbach druga zwy­

oznacza, że dzieci są mądrzejsze od małp człowiekowatych, i,

czajnie przestawała współdziałać. W laboratorium dziecięcym,

jeżeli tak jest faktycznie, co właściwie znaczy być mądrzejszym.

dzieci współpracowały bez względu na to, czy żelki umieszczo­

Trzy gatunki badano w zakresie orientacji przestrzennej (szuka­

ne były pośrodku, czy po obu końcach deski. Kiedy smakołyki

nie nagrody), umiejętności odróżniania dużych ilości od małych

znajdowały się na środku, trzylatki negocjowały, tak by każde

i rozumienia związków przyczynowo-skutkowych. Okazało się,

dostało tyle samo.

(orangutany nie poradziły sobie tak dobrze).

trzebne do wykonania zadania, położyło podwaliny pod inte­

że zarówno dzieci, j ak i szympansy, osiągnęły podobne wyniki Jeśli chodzi o umiejętności społeczne, nie było żadnej rywa· lizacji.

Dzieci zostawiły daleko

w tyle zarówno szympansy, jak

i orangutany w testach (dostosowanych do nieporozumiewa­

j ących się językiem małp), które sprawdzały umiejętności ko­

Wzajemne rozumienie przez naszych przodków tego, co po­ rakcje społeczne i opartą na kulturze współpracę - przekonuje

Tomasello. Ten „wspólny grunt", jak on to nazywa

-

pozwala­

jący członkom grupy domyślać się wiele z tego, co wiedzą inni - mógł utorować drogę do rozwoju nowych form komunikacji.

munikacji, uczenia się od innych i analizowania ich spostrzeżeń

Zdolność do obmyślania i uświadamiania sobie wspólnych ce­

i życzeń. Badacze zinterpretowali te wyniki następująco: ludz­

lów - jak również do natychmiastowego intuicyjnego odgadywa­

kie dzieci nie rodzą się z wyższym IQ (inteligencją ogólną), ale

nia, co myśli polujący partner - najwyraźniej pozwoliła naszym

są wyposażone od urodzenia w swoisty zestaw zdolności - „inte­

praludzkim przodkom poczynić znaczący postęp w rozwijaniu

ligencję kulturową'', j ak zostało to ujęte w Science - który przy­

innych zdolności umysłowych, np. większej precyzji w komuni­

gotowuje je do uczenia się od dorosłych, nauczycieli i kolegów.

kacyjnym uiytkowaniu gestów niż u naszych małpich kuzynów.

„To było pierwszy raz, kiedy naprawdę wykazano, że społeczno­

Podstawowy repertuar gestów naszego homininowego rodu

·poznawcze zdolności są kluczowe i czynią nas wyjątkowymi

mógł być kiedyś podobny do repertuaru małp czlekokształtnych.

w porównaniu z innymi zwierzętami" - mówi Hermann.

Archaiczni ludzie mogli wskazywać palcem, tak jak szympansy

Rozwinięcie tej teorii WYffi agało dokładnych badań nad

dzisiaj, by wydawać polecenia („Daj mi to" lub „Zrób to") - forma

określonymi procesami psychologicznymi, które tkwią w pod­

komunikacji skoncentrowana na potrzebach jednostki. Szym­

staw ludzkich ultraspołecznych tendencji. Badania Tomasello

pansy, być może przypominające ludzi z pradawnej przeszłości,

wykazały, że około dziewiątego miesiąca życia, rodzic i dziecko

w dalszym ciągu jednak nie próbują wykorzystać tych gestów

angażują się w metaforyczną formę czytania. w myślach. Kaź-

do przedstawiania lub przekazywania złożonych informacji.

październik 2014, Swiat Nauki

55

.. .. .„·

•

Więcej na: www. ebook4all.pl

tworzenie narracji, takich jak to, że „antylopa pasie się po dru­ giej stronie wzgórza'', poprzez utworzenie za pomocą rąk litery

.l

V na czubku głowy, by przedstawić zwierzę, a następnie przez podniesienie i opuszczenie dłoni dla nakreślenia wzgórza. Ta­

I:

k.ie scenariusze pochodzą z porównawczych eksperymentów, udowadniających, że małe dzieci mają zdolność intuicyjnego rozumienia ikonicznych gestów dla wielu znanych czynności, a szympansy nie.

Niektóre z tych sygnałów przejawiały się nie tylko poprzez ruch ręki lub głowy, ale również przez wokalizację służącą przedstawieniu konkretnych przedmiotów lub czynności. Te gardłowe dźwięki mogły przekształcić się w mowę, dalej zwięk­ szając zdolność do kierowania bardziej złożonymi relacjami społecznymi, w miarę, j ak populacj a rosła

-

i poj awiła się rywa­

lizacja między plemiennymi grupami. Grupa zdolna do współ­ pracy miała przewagę nad tymi grupami, których członkowie się ze sobą sprzeczali. Rozwijające się zdolności poznawcze u ludzi mogły promo­ wać specyficzne praktyki dotyczące polowania, rybołówstwa, zbieractwa roślin lub małżeństw, które z czasem stały się kul­ turową konwencją - sposobem, w jaki „my" robimy te rzeczy - której przestrzegania oczekiwano od grupy. Zbiór norm spo­ łecznych wymagał, by każda jednostka była świadoma wartości podzielanych przez grupę - „grupowa umysłowość", w której ra­ MICHAEL TOMASELW zapoczątkował badania

porównujące „kilka małych różnic,

które powodują dużą różnicę" w zdolnościach poznawczych ludzi i szympansów.

mach każdy członek grupy dostosowywał się do przypisanej mu roli. Normy społeczne stworzyły zbiór zasad moralnych, które ostatec-znie stworzyły podwaliny ram instytucjonalnych - rzą­ dów, armii, systemów praWńych i religijnych - by egzekwować zasady, według których żyją ludzie. Tysiącletnia podróż, którą

Dla ludzi, gesty nabrały nowego znaczenia, gdy ich zdol­ ności przetwarzania mentalnego wzrosły. Myśliwy wskazał­

zapoczątkował pewien rodzaj mentalności potrzebny grupom myśliwych, rozszerzył się na całe społeczeń.stwa.

by na polanę w lesie, by poinformować, gdzie pasie się jeleń

Szympansy i inne człowiekowate nigdy nie poszły tą drogą.

- gest natychmiast zrozumiały dla towarzw;za. Sposób, w jaki

Gdy szympansy polowały na małpy gerezy na Wybrzeżu Kości

takie wskazywanie może nabrać nowych znaczeń, jest oczywi­

Słoniowej, ta czynność, j ak interpretuje Tomasello, wymagała

sty we współczesnym świecie. „ Jeżeli pokazuję palcem, by za­

od każdego szympansa, by pierwszy WYtropi1 gerezę i zdobył jak

komunikować: 'Chodźmy tam na kawę', to nie jest to wyrażone

najwięcej mięsa, podczas gdy grupy łowiecko-zbierackie, nawet

językiem - mówi Tomasello. - Znaczenie 'tamta kawiarnia' jest

współcześnie, blisko współpracują, gdy śledzą zwierzynę, a póź­

w palcu, a nie w języku''.

niej sprawiedliwie dzielą się łupami. Tomasello wnioskuje, że

Małe dzieci rozumiej ą ten rodzaj wskazywania, natomiast

społeczności małp i drapieżników, takich jak lwy, wydają się

szympansy nie. Różnica stała się widoczna w eksperymencie,

współpracować, ale dynamika, która zachodzi wewnątrz grupy

w którym eksperymentator kładł na talerzu kolejne klocki, po­

wciąż ma zasadniczo charakter rywalizacji.

trzebne dziecku do budowy wieży. W którymś momencie eks­ perymentator nie dołożył klocka i dziecko zaczęło wskazywać na pusty talerz, dając do zrozumienia, że chce klocków, których

WIELKA DEBATA

HISTORIA EWOLUCJI WEDŁUG TOMASELLA nie jest ogólnie przyję­

już tatn nie było. Wiedziało, że dorosły wywnioskuje właściwie

ta, nawet w jego instytucie. Na piętrze nad jego gabinetem na wy­

- zdolność odwołania się do rzeczy nieobecnej jest charaktery­

dziale prymatologii Catherine Crockford opowiada mi o wideo,

styczną cechą języka ludzi. W zoo szympansy poddane podob­

które zostało nagrane w m arcu przez jej doktorantkę Liranę Sa­

nemu ćwiczeniu - zabawki zastąpiono jedzeniem - nigdy nie

muni. Przedstawia ono młodego szympansa w Tai'. National Park

używały palca, gdy talerz był pusty.

na Wybrzeżu Kości Słoniowej niedaleko granicy z Liberią.

Tylko nieznacznie starsze dzieci zaczynają rozumieć gesty,

Szympans, nazwany przez badaczy Shogunem, złapał wła­

które imitują akcję - np. sięganie ręką do ust, by wyrazić głód

śnie dużą, czarnobialą małpę gerezę. Shogun ma problem

lub pragnienie. Szympansy nie rozumiej ą takiego gestu. Małpa

ze zjedzeniem wciąż żywej i wijącej się zdobyczy i wydaje serię

pojmuje, co się dzieje, gdy człowiek użyje młotka do orzechów,

przeraźliwych „nawołujących wrzasków'', by wezwać na pomoc

by wydobyć jądro, ale nie zrozumie, gdy ta sama osoba wykona

dwóch starszych myśliwych siedzących w koronach drzew. Ku-

naśladujące tłuczenie ruchy na swojej dłoni, by zobrawwać tę

ba, jeden z nich, przybywa niebawem na miejsce, Shogun uspo-

samą czynność.

kaj a się nieco i odgryza swój pierwszy kawałek. Potem Shogun

Ten rodzaj gestów - przedłużenie ludzkich zdolności po­

krzyczy dalej, do czasu, aż pojawi się drugi myśliwy, Ibrahim.

znawczych na dzieloną intencjonalność - mógł stanowić pod·

Młodsza małpa wsadza palec do ust Ibrahima, co jest formą

stawę przekazywania abstrakcyjnych idei potrzebnych do utwo­

małpiego przybicia piątki, by zapewnić, że wszystko jest w po-

rzenia bardziej złożonych grup społecznych - czy to plemienia,

rządku. Nie gryząc palca, Ibrahim udziela Shogunowi oczekiwa-

czy narodu. Pantomimiczne obrazowanie umożłtwiło ludziom

nego emocjonalnego wsparcia. Następnie cała trójka spożywa

56

Świat Nauki, paMziernik 2014

§ ';(

�

� � -§:>: �

�§

l'O „COŚ"

wspólnie posiłek. „To interesujące, że zwraca się do tych dwóch

- przeniosła nas nad drugi brzeg rzeki, gdzie życie społeczne

dominujących samców, którzy mogliby zabrać mu całą. małpę - mówi Crockford. - Jednak, jak Pan widzi, nie zabierają. mu jej.

jest zupelnie inne". Rozwiązanie tej debaty będzie wymagało więcej badań w zoo,

On wciąż może jeść".

laboratorium i w terenie - być może dzięki nowym badaniom nad

gać wnioski na temat stopnia, w jaki szympansy ws półpracuj ą.

Jednak następne, już trwające badanie przeprowadzane przez

Crockford przekonuje, że jest nadal zbyt wcześnie, by wycią­

„Nie sądzę, byśmy wiedzieli o wszystkim, co robią szympansy - mówi. - Myślę, że jego [TomaseUaJ argumenty są. błyskotliwe

stopniem, w jakim szympansy wyobrażają. sobie umysły innych.

'

grupę Tomasello, ma na celu ustalić, czy wnioski na temat ludz­ kiego zachowania wyciągnięte z testów na niemieckich dzieciach

i naprawdę klarowne z punktu widzenia naszej obecnej wiedzy,

można uogólnić, jeżeli podobnym testom podda się dzieci w Afry­

ze sobą w teren, dowiemy się, czy znane granice są faktycznie

laki podzielają. swoje zbiorowe poczucie tego, co jest dobre, a co

granicami tego, co szympansy potrafią lub czego nie potrafią".

złe, z Sambur u - częściowo wędrownym ludem z północnej Kenii.

ale sądzę, że za pomocą. nowych narzędzi, które zabierzemy

ce lub Azji. Jedno z badań sprawdz a, czy niemieckie przedszko­

Crockford pracuje z kilkoma innymi badaczami n ad doskona­

Niewykluczone, że będzie to również okazja do przyjrzenia

leniem testów, które zidentyfikowałby hormon odpowiadający za tworzenie więzi społ ecznych, oksytocynę, w moczu szympan­ sów. Niektóre badania wykazały, że poziom hormonu wzrasta,

się głębiej różnicom między ludźmi i małpami. Jeden z bliskich

współpracowników TomaseUa, Joseph Call, który kieruj e Wol­ fgang Kohler Primate Research Center w zoo w Lipsku, uważa, że sama dzielona intencjonalność może nie wy­

Poszerzanie programu badań międzygatunkowych poza komparatystykę ludzkiej i małpiej psychologii może obejmować analizowanie różnic w kodzie genetycznym między szympansami, ludźnń - a nawet naszymi najbliższymi ewolu,c)jnymi krewnymi, neandertalczykami. gdy szympansy dzielą. się jedzeniem - znak, że przy posilaniu się mogą współpracował .

Crockford r obił a swój doktorat w instytucie w Lipsku, we współpracy zarówno z Tomasello, jak i z Christopherem Boe­ schem, szefem wydziału prymatologii w Max-Planck-Institut fur

starczyć do pełnego wyjaśnienia, co czyni ludzi wyjątkowymi. Inne zdolności poznawcze mogą również odróżniać człowieka od pozostałymi na­

czelnych - był może umysłowa podróż w czasie" - nasza zdolność wyobrażenia sobie, co może stać się w przyszłości. Szersze spojrzenie na to, co wspólne między ludźmi i szympansami, może wynikać z wglądu we wnętrze ludzkiego mózgu - dążenie, ktoce j est realizowane na jeszcze innym piętrze Insty­ tutu Maksa Plancka. Svante Paabo kierownik zespołu, który zakończył wstępne odtworzenie genomu neandertalczyka w roku 2009, wyraża w swojej ostatniej książce przypuszczenie, że pogląd Tomasella na temat wyjątkowości ludzkiego myślenia może w końcu zo­ stać rozstrzygnięty przez analizy genetyczne. „

Gdyby rozpoczęły się te badania, logicznym początkiem by­ łoby połączenie analiz z achowań szympansów i ludzi z próbą

evolutionare Anthropologie. Boesch kwestionuje wnioski Toma­

poznania interakcji między setkami genów powiązanych z au­

sella, przeciwstawiając im wyniki własnych obszernych badań w Ta'i National Park, dowodzących, że szympansy mają. opartą na ścisłej współpracy strukturę spoleczną - jeden szympans z agani a małpę, na którą polują, w pożądanym kierunku, a in­ ne bloku�ą jej drogę. Poglądy Boescha na współpracę szympan­ sów podziela Frans de Waal z Centrum Badań nad Na<:zelnymi im. Roberta Yerkesa w Emory [.2'obacz „Jeden za wszystkich'; strona 46]. Jednak inni krytykują. Tomasell a z zupełnie inne­ go punktu widzenia. Daniel PovineHi z University of Louisiana w Lafayette twierdzi, że Tomasello przecenia zdolności poznaw­ cze szympansów, sugerując, że mają one umiejętność zrozumie­ nia psychologicznych stanów innych szympansów w grupie. Tomasello wydaje się czerpać przyj emn ość ze znajdowania się w centrum akademickiej potyczki. ,,Moim zdaniem - mówi - Boesch i de Waal uczlowieczają. małpy, a Povinelli traktuje je jak szczury, a one nie są ani jednym, ani drugim". I dodaje, żar· tobłiwie: „Jesteśmy pośrodku. Skoro atakuj e się nas po równo

tyzmem. Dzieci cierpiące na autyzm, podobnie jak małpy, mają

z obu stron, to musimy mieć raeję".

Ostrą. krytykę ze strony niektórych badaczy rekompensuje

głęboki szacunek okazywany przez in nych . „Myślałem kiedyś,

że ludzie są bardzo podobni do szympansów - mówi Joh n Ha­

idt, naukowiec sp ołe czny z New York University Stern School of

Business. - Na przestrzeni lat, w dużej mierze dzięki pracy To­

masella, zacząłem wierzyć, że ta niewielka różnica, którą. badał i opisał

�

typowo ludzka zdolność do dzielonej intencj onalności

problem ze zrozumieniem sygnałów społecznych. Porównanie

genów autystycznych dzieci z genami dzieci bez tego zaburzenia - a następnie z DNA szyropansów i być może nawet n e ander­

talczyków, naszych najbliższych ewolucyjnych kuzynów - może

przynieść lepsze zrozumienie genetycznych podstaw ludzkie­ go uspołecznienia. Te badania m-0gą również pomóc wyjaśnić, dlaczego przez tysiąclecia przeksztakiliśmy się z grup poszuki­ waczy w społeczeństwa, które nie tylko zapewniają pożywienie i schronienie bardziej skutecznie niż stado szympansów, ale również oferują nieustanną mo żliwo ść kontaktów społecznych

- szanse dotarcia w każdy zakątek p1anety w ciągu jednego dnia

lub dostarczenie wiadomości do Tucson lub Timbuktu tak szyb­ • ko, j,ak myśli przychodzą do głowy.

J EŚ L I C H C ESZ W I E D Z I EĆ WI ĘCEJ

Cultural Origins of Human Cogn ition. Midlael Tomasello. HaMrd University l'res>. 1999. Humans Have Evolved Specialized Skills of Social Cognition: The Cultural Intelligence 'l kyptitbesis. Esther Hen-mann. Josep Call. Ma1faVictoria Hemandez-Lloreda. Bńan Hare and 'Mi.Chael Tomasello. Science. tom 31Z s.1360-1366; 7 września 2007. 1 A Niit�i:a1 History of Human Thinking. MichaełTomasello. Harvard University Press, 2014.

p

�

Z ARCHIWUM

Kiedy czloWJel nauczyl się myśleć? Kate Wang. Swiat Nauki, lipiec 2005. "./ . M�· �.W#/ .?',,,(//}/ / :'"W .,„/&.;;· /. ·, �.„ ".1'$.4.� :%':. "'C

październik 2014, $wiat Nauki 57

Więcej na: www. ebook4all.pl

Więcej na: www. ebook4all.pl

- 6'7 � k �

;i

!r3$

sb-$38

!łl.(9 J-.3n 9 ·i :be l E1t O ' U NUS 11 • E C.-O M DS łBS:O oh e � a o s2 . 2

i. ebf.:2 . 4:?0 (.)(

D

.

d:

2

•

Więcej na: www. ebook4all.pl

DOKĄD ZMIERZAMY

'•.

· ·· · ·

· .··

..„ .... · ··

r

ri

O······ ······················ � ···············„ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . „ .... . . .. „ .... . . ... „„ . . ....... . . . .. „ . • . . . . . . . . • . . . • . . . . . . . . . . . „ • . • . o

Po raz pierwszy w dziejach naszego gatunku nigdy nie j esteśmy sami i nigdy się nie nudzimy. Czy nasze człowieczeństwo na tym cierpi? Rozmawia Mark Fischetti

r

W SKRÓCIE

lMIĘ I NAZWISKO

SHćRRY TURKLE

PRACA/HOBBY Socjolog MIEJSCE

Massachusetts Institute of Technology CEL

BADA�

Jak człowiek i technika oddziałują na siebie nawzajeAi i jak ta interakcja wpływa na relacje międzyludzkie.

IDEA

Portale społecznościowe czynią nas istotami aspołecznymi.

flustra,cje Ma.rtin O'Neill

ó

Smarifon w ręku, profil na Facebooku i konto na Twitterze - pochlonięci wirtualną komunikacją łapiemy się na tym, że ignorujemy przyjaciół i członków ro&iny, mimo że siedzą tuż obok. Dzięki zdobyczom techniki nigdy nie czujemy się samotni ani znu&eni. Jednak, o ironio, to za ich sprawą zaniedbujemy bliskie nam osoby i nie możemy wytrzymać sami ze sobą. Wielu z nas boi się do tego przyznać. Sherry Turkle z Massachusetts Institute of Technology twier&i, że: „Nadaljesteśmy ząfascynowani nowymi technologiami, leczjednocześnie jesteśmy niczym młodzi kochankowie, którzy boją się, że gdy zaczną mówić o swoim romansie, czar pryśnie''. Turkle przeprowadziła szczegółowe wywiady z setkami osób w różnym wieku na temat tego, jaką rolę odgrywają w ich życiu smarifony, tablety, media społecznościowe, awatary i roboty. Wprzeciwieństwie do poprzednich brzemiennych w skutki wynalazków, takichjak prasa drukarska czy telewizja, najnowsze zdobycze techniki „są zawsze włączone i nieodłączne'; mówi Turkle, i stanowią zagrożenie dla tych przymiotów człowieka, które należy pielęgnować. W naszej rozmowie socjolożka mówi o swoich obawach i z ostrożnym optymizmem 'Wypowiada się o najmłodszych, którzy mogliby stawić czolo wyzwaniom.

październik 2014, świat Nauki 61

Więcej na: www. ebook4all.pl

SCIENTIFIC AMERICAN:

Co wzbudza Pani największy niepokój, w kwestii naszej bezustannej interakcji z mediami społecznościowymi? TURKLe: Niepokoi mnie zmiana, która objawia się tym, że wła­

ściwie nie tolerujemy samotności. Często obserwuję ludzi sto­

poczucia niezależności, autonomii. Nie będzie w stanie zadbać o związki osobiste bądż zawodowe relacje, ponieważ nie będzie się czuł w pełni kompetentny, by samemu radzić sobie z proble­ mami. Jeśli poddajesz wszystko glosowaniu, prędzej czy później ·wpadniesz w tarapaty.

jących na przystanku lub w kolejce do kasy. Okazuje się, że gdy tylko mają wolną chwilę, niezwłocznie sięgają po telefon. Bada­

Poddajemy ocenie nasze życie i oczekujemy propozycji rozwiązań.

nia potwierdzają, że zdolność ludzi do przebywania w samot­

Zdajemy się na innych, gdy chodzi o podejmowanie ważnych

ności zanika. Czym to grozi? Traci się te momenty, kiedy moż­

decyzji. Jednak mam nadzieję, że kiedy te osoby - już nie dwu­

na pomarzyć lub wejrzeć w siebie. Zamiast tego zwracamy się

dziesto-, lecz trzydziestokilkuletnie - podej mują pracę, takie

ku swiatu zewnętrznemu.

podejście staje się coraz mriiej komfortowe i wówczas rozwijają emocjonalne umiejętności, nad którymi wcześniej nie pracowały.

Czy ma to znaczenie w każdym wieku? Tak. Jednak szczególnie dzieciom potrzebna jest samotność.

A nasze relacje z cyfrowymi asystentami głosowymi i robotami?

'fylko w odosobnieniu można porozmawiać z własnym „ja". Ta

Kiedy w latach 70. zaczęliśmy się przyglądać temu zagadnie­

umiejętność bycia z sobą samym i odkrywania siebie jest funda­

niu, doszliśmy do wniosku, że nawet jeśli symulowane myśle­

mentem rozwoju. Jednak dziś nasi najmłodsi - nawet dwu-, trzy­

nie może być myśleniem, to symulowane uczucie nie jest uczu­

lub czteroletnie dzieci - dostają w ręce narzędzia, które eliminują

ciem. Symulowana miłość nigdy nie była miłością. Teraz słyszę

samotność i rozpraszają, dostarczając zewnętrznych bodźców.

od różnych osób, że gdyby Siri bardziej przypominała człowie­

Paradoksalnie, sprawia to, że trudniej jest nawiązywać i utrzymy­

ka, z chęcią by się z nią rozmawiało.

wać prawdziwe relacje.

Czy to nie przypomina filmu Ona [Her]?

Może po prostu nie lubimy się nudzić.

Bezsprzecznie. Obecnie ludzie są zdania, że jeśli robot potrafił­

Ludzie mówią, że nie potrzebują ciszy. Gdy tylko zapada milcze­

by ich zwieść, udaj ąc zrozumienie, wówczas mógłby zostać ich

nie, zerkają na telefon; staj ą się niespokojni. Nie potrafią pro­

kompanem. To znacząca zmiana w naszych oczekiwaniach, co

wadzić rozmowy, w której silą rzeczy pojawia się milczenie.

do natury relacji, nawet tych intymnych. Dostrzegam to zarów­ no u dzieci, jaki i dorosłych. Nowe roboty są tak zaprojektowa­

Czy wobec tego relacje z innymi są dla nas coraz mniej ważne?

Ludzie zaczynają po trosze traktować innych przedmiotowo. Ła­

ne, byś czul, że jesteś rozumiany. Jednak nikt nie udaje, że któ­ rykolwiek z nich cokolwiek rozumie.

two wyobrazić sobie takie zachowanie dwojga ludzi na randce: „Hej, mam pomysł. Zamiast patrzeć sobie w oczy, może załóż­

Jaka granica zostaje przekroczona? Nie ma empatii?

my wirtualne okulary -·jeśli powieje nudą, będę mógł spraw­

Nie ma żadnej autentycznej wymiany. Mówisz, że empatia nie

dzić pocztę. A ty nawet nie będziesz o tym w_l$!dzieć". To zjawisko

jest potrzebna, żeby czuć się zrozumianym. Rozmawiałam z ko­

wpływa również negatywnie na rodzinę. Kiedy Nudna Ciotka

bietą, która powiedziała mi, że nie ma nic przeciwko temu, żeby

zaczyna ględzić przy obiedzie, jej mała siostrzenica wyciąga

mieć chłopaka robota. Chce jednego z tych zaawansowanych ro­

telefon i zagląda na Facebooka. Nagle jej świat wypełnia się

botów japońskich. Spojrzałam na nią i spytałam: „Masz świado­

bitwami na śnieżki i baletnicami. Pomysł rodzinnego obiadu

mość, że on cię nie rozumie?" Odparła: „Chcę jedynie odrobiny

spalił na panewce. Kiedyś ten główny posiłek był utopijnym ide­

uprzej mości w domu. Nie chcę czuć się samotna".

ałem amerykafiskiej rodziny, której trzy pokolenia spotykały się

Wielu uważa, że roboty sprawdziłyby się jako towarzysze senio­

przy wspólnym stole. Teraz tę rolę przejął Facebook.

rów. Ja jednak sądzę, że z moralnego punktu widzenia starsza oso­

Dlaczego część osób kładzie się do snu z telefonem pod ręką? Przecież we śnie samotność im nie doskwiera?

kto rozumie, czym ono jest. Tacy ludzie często tracą współmałżon­

Przeprowadziłam wiele rozmów z dzieciakami z gimnazjum

czemuś, co nie ma pojęcia, czym jest życie i czym jest strata.

ba zasługuje na to, by opowiedzieć historię swojego życia komuś, ków, tracą dzieci. Sugerujemy; by opowiedzieli koleje swego losu

i liceum. Pytałam: „Czy odpoWiadacie na wiadomości tekstowe

Kluczową kwestią jest zrozumienie, że ta zmieniająca się na­

otrzymane w środku nocy?" Ki:wali głowami twierdząco. Okre­

tura interakcji nie wynika jedynie z rozwoju techniki. To histo­

ślam ten styl bycia [parafrazując Kartezjusza]: „Udostępniam,

ria o tym, jak ewoluujemy, gdy mamy do czynienia z czymś pa­

więc jestem''.

sywnym. Mam nadziej ę, że przyjrzymy się wnikliwie gotowości

Jeśli udostępniamy informacje o sobie i odpowiadamy na we­

człowieka do widzenia w robocie ludzkiej istoty i akceptowania

zwanie innych osób w środku nocy, to znajdujemy się w alterna­

fasady empatii jako rzeczywistego uczucia, ponieważ moim zda­

tywnej rzeczywistości. Wszyscy ci ludzie czują się zobowiązani

niem takie interakcje prowadzą donikąd. Czy naprawdę oczeku­

odpowiedzieć. Oczekuje się, że będziemy ciągle dostępni. Wszy­

jemy więcej od techniki, a mniej od siebie nawzajem?

scy konsultują wszystko ze swoimi rówieśnikami. Prowadzę stu­ śledzi 2 tys. osób. Zada pytanie o godzinie dziewiątej wieczorem,

Czy awatary i wirtualna rzeczywistość rodzą podobne wątpliwości?

a o drugiej nad ranem otrzymuje odpowiedzi. Nie kładzie się

W tym przypadku nasze życie staje się mieszanką prawdziwe­

dium przypadku młodej kobiety, której konto na Instagramie

spać, bo czeka na informacje zwrotne. Również wiele dzieci nie

go i wirtualnego. Pewien młody człowiek zwięzle to zobrazo­

śpi o drugiej nad ranem.

wał: "Prawdziwe życie to jedno z okien - i niekoniecznie oferu­ je najlepszy widok". Ludzie na chwilę zapomnieli o wirtualnej

Do czego może doprowadzić taki tryb życia?

rzeczywistości, ale zakup firmy Oculus [produkującej okulary

Człowiek, który w porę nie powie: „Stop!", nie rozwinie w sobie

wirtualnej rzeczywistości] przez Facebook znów zwraca uwagę

62

Świat Nauki, październik 2014

- X)'\:) ' Wi ęcej na: www � . -)� ok411i'.p'l

NACZnNY W SI ECI

x:��)� �� DOKĄD

)

'.·. .. .

. ···.... .

na tę kwestię - ożywia fantazję Marka Zuckerberga, obiecującą,

ZMIERZAMY

. ·-.. .• .. •.•

..•

. „. • ... • . •.. .·•· .

Jak możemy temu zaradzić?

że spotkasz się ze swoimi przyjaciółmi w wirtualnym świecie,

„Niedostępność" musi stać się powszechną praktyką. Sądzę, że

gdzie wszyscy WYglądają j ak Angelina Jolie i Brad Pitt, mieszka­

firmy zdadzą sobie sprawę, że nie jest dobrze, gdy pracownicy są

ją w pięknych domach i pokazują tylko to, co sarni chcą ujawnić.

ciągle „podłączeni". Zmieni się nasza etykieta; dziś, gdy otrzymu­ ję wiadomość i nie odpowiem w ciągu

24 godzin, nadawca mar­

Ale niektórzy utrzymują, ż:e nasz awatar nie różni się od nas

twi się lub jest wściekły, że nie odpisałam. Myślę, że z czasem

samych.

przestaniemy oczekiwać od innych, by byli nieustannie dostępni.

Ciągle odgrywamy j akąś rolę. Teraz, na przykład, próbuję poka­ zać się od jak najlepszej strony. Ta Sherry Turkle jest trochę inna

Czy ma Pani jakieś sugestie, od czego moglibyśmy zacząć?

od Sherry Turkle w piżamie. Różnica między takim zachowaniem

Powinny być rzeczy święte: rodzinny obiad, jazda samochodem.

a awatarem lub Facebookiem polega na tym, że w tym drugim

Niech to będzie czas poświęcony na rozmowę, ponieważ jest

przypadku można edytować treści. Kobieta umieszcza w Interne­

ona antidotum na wiele problemów, które przedstawiłam. Je­

cie swoje zdjęcie, a następnie dokonuje w nim zmian kolorystycz­

śli rozmawiasz z rodziną, sąsiadami, w mniejszym stopniu do­

nych, modyfikuje tło, oświetlenie. Dlaczego? Ponieważ chce, żeby

świadczasz negatywnych skutków postępu techniki.

WYglądalo w określony sposób. Wcześniej nie byliśmy w stanie de­ cydować o swoim zdjęciu. A teraz możemy. Ludzie to uwielbiają. Zapytałam osiemnastoletniego młodzieńca: „Dlaczego roz­

Powinniśmy więcej o nich n:>zmawiać? Mój przekaz nie jest skierowany przeciwko zdobyczom techniki.

mowa jest zła?" Odparł: „Odbywa się w rzeczywistym czasie. Nie

Opowiadam się raczej za komunikacją werbalną. i za potrzebami

możesz kontrolować tego, co powiesz". Trafił w sedno.

ludzkiej duszy. Kwestionuję dominujące trendy w naszej kultu­

Z

tego

właśnie powodu bardzo duża liczba osób lubi załatwiać sprawy

rze, które mówią: więcej, lepiej, szybciej. Musimy bronić tego,

drogą e-mailową - nie chodzi tu jedynie o przesunięcie w czasie,

co sprzyja myśleniu, własnemu rozwojowi, dobrym relacjom

lecz

o to, że wtedy lepiej się wypowiemy.

z naszymi dziećmi, lokalną społecznością, naszymi partnerami. Jeśli zaś chodzi o roboty, to mam nadzieję, że ludzie zdadzą sobie

Rod�j ludzki odniósł sukces między innymi dlatego, że ludzie,

sprawę, że najbardziej jesteśmy rozczarowani sobą nawzajem.

funkcjonując w grupach, mieli większe szanse powodzenia.

Nie rozmawiamy ze sobą. i nie dotrzymujemy sobie towarzystwa.

Czy krok ku życiu online pozbawi nas tych korzyści?

To właśnie dlatego mówimy do robota, choć wiemy, że nie zrozu­

Musimy się nad

mie ani słowa. Przynosimy sobie nawzajem zawód. Tu nie chodzi

tym

zastanowić. Osłabiamy czy wzmacniamy

naszą przewagę konkurencyjną? Wielu moich kolegów powie­

o roboty, lecz o nas.

działoby, że ją zwiększamy. Internet stwarza nowe możliwości łączenia się w grupy, tworzenia sojuszów. Lecz jesteśmy obec·

To kto wreszcie zatrzyma ten n:>zpędzony pociąg?

nie w szczególnym momencie. Zauroczeni światem wirtualnym,

Optymizmem napawają mnie młodzi ludzie, którzy dorastali z ty­

lekceważymy świat reapiy, czyli prawdziwe życie. Musimy zna­

mi zdobyczami techniki, lecz nie są nimi tak bardzo zafascynowa­

leźć równowagę między fascynacją. światem wirtualnym a rze­

ni. Widzą, jak bardzo taki styl życia wpłynął na ich wyniki w szko­

czywistością. - egzystencją w tym konkretnym ciele i na tej wła­

le. Z nieśmiałą nadzieją patrzę w stronę takich właśnie osób. Znam wiele dzieci, które, rozmawiając z rodzicami, protestu­

śnie planecie. Tak łatwo zmieniać się w wirtualnym świecie. Czy stać nas na to, by zmieniać się na lepsze w rzeczywistym?

ją, gdy ci pędzą do komputera w poszukiwaniu potrzebnych im informacji: „Tato, przestań guglować. Chcę z tobą porozmawiać".

Krytycy twierdzą, że nie ma powodów do zmartwień, ponieważ

Będąc w parku, często jestem świadkiem sytuacji, kiedy dziecko,

obecna sytuacja nie jest tak naprawdę nowa. Już to przerabialiśmy,

stoj ąc na drabince, wola mamę, a ta nie zwraca nań uwagi. Pię­

gdy pojawiła się telewizja. Mówiono, że telewizja pn:>wadzi do

cio-, ośmio-, dziewięcioletnie dzieci protestują, gdy się je igno­

zaniedbań w wychowywaniu dzieci - sadza się malucha pr%ed

ruje. Jednak nastolatki mają na ten temat własne przemyślenia.

telewizorem i nie tri:eba się nim zajmować.

Mówią.: „Będę wychowywać własne dzieci w inny sposób, niż ja

Przede wszystkim oglądanie telewizji może być grupowym. zaję­

bylem wychowywany". Chcą. wprowadzać zasady - na przykład

ciem. Dorastałam w rodzinie, gdzie wszyscy siadali przed telewizo­

zakaz używania telefonów komórkowych podczas posiłków. Widzę również, że korzystanie z niektórych nowych technik

rem i wspólnie oglądali programy; kłóciliśmy się o to, co będziemy

jak

oglądać, komentowaliśmy. Tego nie ma, gdy każdy ogląda swój pro­

jest dla nich niczym praca -

gram w swoich czterech ścianach. Urządzenia telekomunikacyjne,

ciągle aktualizować swoje konto na Facebooku. Sądzę, że naj­

które są „zawsze włączone i nieodłączne" przyniosły dramatyczną

prawdopodobniej to dzieci wskażą nam drogę. Widzą, z jakimi

zmianę. Zgadzam się, że już wcześniej mieliśmy do czynienia z tak

choćby świadomość, że muszą

wiąże się to kosztami. Myślą.: „Nie muszę rezygnować z tych •

wielkimi zmianami zainicjowanymi, na przykład, pojawieniem się

zdobyczy, lecz mogę mądrzej z nich korzystał".

włączone, to właściwie nie mamy wyboru, czyż nie?

Mark Fischettljest starszym redaktorem Sdentific Ameńcan.

książki. Problem jednak w tym, że skoro to wszystko jest zawsze

Można wyłączyć telewizor i nadal normalnie funkcjonować.

W moim życiu zawodowym i prywatnym nie mogę się już obejść bez telefonu lub poczty elektronicznej. Moi studenci nie otrzymają planu zajęć, gdy zostaną pozbawieni tych narzędzi. Nie mamy opcji wypisania się ze świata, w którym króluje ta technika. Pytanie brzmi, jak zamierzamy wieść sensowne życie z czymś, co jest z awsze włączone i nieodłączne? A co się będzie działo, gdy znajdzie się to w naszych uszach, kurtce, okularach?

i�

�

J E S LI C H C ESZ W I E DZ I EĆ WI Ę CEJ , ·---

· - -- · --- --� ·

Alone Together: Why We Expect More from Technology and Less from Each Other. Sherry Turl
� Z NASZEGO A RC H I WU M �� Jak Google !mienia nasz mózg. Daniel M. Wegner i Adrian F. Ward; styczeń 2014. . � �//)'///;-0/.�' _ _

�

_

· -- - - - -

_

- - ·· -

··--

październik 2014, $wiat Nauki 63

. ../

... . .

Więcej na: www. ebook4all.pl

il

I!

l'i I� i

(MIMO !WSZVSTKO)

o„..... „„.„.„„.„ „„.„ „.„.„... +.„„„.„.„„„.„„.„„.„.„ ..„ .. „..„.„ ........„.„„ .. „ „„.„.„.„..... „„„„„.„.. „ . .. •.

•..

. . .•

W ciągu ostatnich 30

OOO

.

„

„.„.

o

lat

człowiek podlegał szybkiej

_}

___ __ _ _

W S łt.KÓCU :

ewolucji i proces ten będzie

· ---· --,

postępował

Niektórzy naukowcy i

'!

!

I

I , l !

' ' I

popularyzatorzy twierdzą, że człowiek nie podlega jui dzialaniu doboru naturalnego, a nasza ewolucja się 1 skończyła. W rzeczywistości zmiany ewolucyjne w ciągu ostatnich 30 OOO lat były szybkie i głębokie i nic nie wskazuje, by miały wyhamować. Ciemne i proste włosy, niebieskie or::zy i tolerancja laktozy to trzy przykłady nowych cech, które powstały w nieodległej przeszłości. Do tak szybkiej ewolucji doprowadziło wiele r::zynników, w tym przejście ze zbieracko-łowieckiego na osiadly tryb życia, co spo­ wodowalo gwałtowny wzrost ludzkich populacji. Im więcej ludzi rozmnaża się w populacji, tym większe szanse na pojawienie się nowych, korzystnych mutacji. Nasza ewolucja z pewnością się nie zakończyła. Choć może się wydawać, że zmierzamy do stanu pełnego wymieszania genów, przyszle pokolenia będą ukazywać zadziwiającą mozaikę cech, któ­ re nabywaliśmy w ciągu całej naszej przeszlości ewolucyjnej.

64 Swiat Nauki, październik 2014

John Hawks

6

ilustracja Christian Northea.st

Więcej na: www. ebook4all.pl

<

�i ����y

---�=����=�--�---...----

··.,

//

.;,.. · ....--==�•• '-·„� • .....�„ • • ' ·.;�·ie�·'r •„. ••"o!>�

( 4ali:/""'I :pf" C6f'(7 -więcefna: www.ebO' EWOLUCJA TRWA ·

... John Hawks jest antropologiem i specjalistą od ewolucji czlowieka

na University of Wisconsin-Madison.

UDZIE SĄ BARDZO KREATIWNYMI

istotami. Żaden inny gatunek na Ziemi nie potrafi tak bardzo wpływać na swoje własne losy. Zneutralizowaliśmy niezliczone zagrożenia, które kiedyś pochłaniały miliony ofiar, nauczyliśmy się chronić przed siłami przyrody i groźnymi drapieżnikami, znaleźliśmy lekarstwa i sposoby na zwalczanie wielu śmiertelnych chorób, przekształciliśmy drobne ogródki naszych rolniczych przodków w ogromne pola agrarnej monokultury i

-

mimo

wszelkich przeciwności - znacznie zwiększyliśmy szanse na odchowanie zdrowego potomstwa. Wielu ludzi uważa, że zdobycze techniki - nasza zdolność

10% większe niż obecnie. Tam, gdzie nasi przodkowie zaczęli

do podboju i władzy nad naturą - uwolniły ludzi od wpły­

jeść miękkie, gotowane pokarmy, wymagające krótszego rozgry­

działania doboru naturalnego i zahamowały lub całkiem

zania, ich zęby i szczęki zaczęły się stopniowo kurczyć. Choć an­

wstrzymały naszą ewolucję. „Przeżywanie n jlepiej dostosowa­

tropologowie wiedzieli o tym od dawna, dopiero ostatnie 10 lat

wu

;

nych", wedle tych przekonań, nie może już wpływać na nasze

Badania genetyczne pokazują znaczące obszary genomu, któ­

ku. I nie jest to tylko modna opinia utrwalona w powszechnej

re w niedawnej przeszłości znalazły się pod wpływ·em działania

świadomości. Hołdują jej też poważni uczeni, jak Steven Jones

doboru naturalnego. Okazuje się, na przykład, że dziś potomko­

z University College w Londynie, czy wybitni komentatorzy, jak

wie rolników produkują znacznie większe ilości amylazy ślino­

David Attenborough, którzy głoszą koniec ewolucji człowieka.

wej (ptialiny), czyli kluczowego enzymu służącego do rozkładu

Ale to nie tak. Ewolucja kształtowała nas w nieodległej prze­

11

uświadomiły im, jak bardzo nowatorski był to proces.

losy, skoro praktycznie każdy ma szansę dożyć późnego wie­

skrobi w pożywieniu. Większość współczesnych ludzi ma wiele AMYJ . Dzisiejsi łowcy i zbiera­

szłości i będzie na nas wpływać, póki pozostaniemy na Ziemi.

kopii genu kodującego amylazę

Jeśli porównamy 7 mln lat, które upłynęły od czasu pojawienia

cze, tacy jak Datooga z Tanzanii, mają ich zwykle znacznie mniej

-

się naszego wspólnego przodka z szympansami, do 24-godzin­

niż ludzie, których przodkowie byli rolnikami, czy to w Afryce,

nego dnia, to owe 30 OOO lat zajmuje zaledwie około

Azji czy w obu Amerykach. Ten udoskonalony sposób trawienia

6 min. Ale

to właśnie wtedy nastąpiły brzemienne w skutki zmiany w na­

mącznych produktów musiał przynosić korzyści wczesnym far­

szych dziejach: skolonizowaliśmy całkiem nowe środowiska, za­

merom, gdy zaczynali uprawę bogatych w skrobię roślin.

częliśmy odżywiać się zupełnie nowy sposób, a liczba ludności

Inną z naszych dietetycznych innowacji jest tolerancja lakto­

zwiększyła się ponad tysiąckrotnie. I każdy z tych nowych lu­

zy, jeden z najlepiej przebadanych przykładów niedawnej ewo­

dzi wniósł jakiś swój wkład genetyczny do naszej ogólnej puli

lucji człowieka. Niemal każdy z przychodzących na świat ludzi

genowej. W rezultacie - zwiększył się znacznie wpływ doboru

ma wrodzoną zdolność do produkowania enzymu laktazy, roz­

naturalnego. Nasza ewolucja się nie zatrzymała. Raczej - wciąż

kładającego zawarty w mleku cukier laktozę, dzięki czemu może

ulega przyspieszeniu.

łatwiej uzyskiwać energię z mleka, co dla noworodków ma oczy­ wiste znaczenie przystosowawcze. W naszej nieodległej prze­ na mleku pokarmów, co najmniej pięć razy zdarzyły się genetycz­

11 ooo lat, gdy ludzie zaczęli porzucać ło­

do późnej starości. Trzy z nich zaszły w różnych miejscach subsa­

niektóre z naszych cech powstały szybko i w nieodległej prze­

iI

szłości ewolucyjnej, gdy ludzie zaczęli odkrywać zalety opartych

ANTROPOLO G I CZ N E DZI E DZ ICTWO KOPALNE KOŚCI NASzycH PRZODKÓW od dawna pokazywały, że szłości. Przed około

wiecko-zbieracki tryb życia na rzecz rolnictwa, nasza anatomia

ne mutacje, które wydłużyły okres aktywności genu laktazy aż

haryjskiej Afryki mających długą historię hodowli bydła mlecz­

się zmieniła. Dziesięć tysięcy lat temu, na przykład, zęby miesz­

nego. Inna z tych mutacji jest dziś pospolita na obszarze Arabii

kańców Europy, Azji i północnej Afryki były średnio o około

i ma - jak się zdaje - związek z hodowcami wielbłądów i kóz.

66 Świat Nauki, październik 2014

Więcej na: www. ebook4all.pl

WIELE Z WAŻNYCH

CECH biologii człowieka

powstało w nieodległej

przeszłości. Niebieskie oczy, proste, grube i czarne włosy, zdolność trawienia laktozy przez dorosłych, a także

. mutacje odpowiedzialne za jasną skórę - wszystkie te cechy pojawiły się w ciągu ostatnich 30 OOO lat.

Piąta i najpospolitsza z nich występuje wśród ludzi zamiesz­ kujących obszary rozciągające się od Irlandii aż po Indie, osiąga­ jąc największą częstość wśród mieszkańców północnej Europy. Mutacja ta musiała zdarzyć się u pojedynczego człowieka przed ku tysięcy lat w obie strony). W roku

8000 lat (choć ta liczba może wahać się w granicach kil­ 2011 naukowcy przebadali

nie częstsze są poza Afryką. Większość jednak to nowe mutacje,

DNA Oetziego (człowieka z lodu), czyli naturalnej mumii sprzed

które pojawiły się po opuszczeniu Afryki: jedna z nich, w ge­

5500 lat, znalezionej w lodowcu na granicyAustrii i Włoch.

nie zwanym TYRPJ, odpowiada za obecność blondynów wśród

około

około

W jego genomie brak bylo mutacji zapewniającej tolerancję lak­

wlosów, a mutacja genu SLC24A5, odpowiadająca za jasną skó­

5000 lat, i u żadnego z nich nie zna­

mutacja ta jest powszechna i występuje u ponad

&'

{ ł �

�

75% ludzi. To

j

g �

rę, obecna jest dziś u

95% Europejczyków. Tak j ak w przypadku

laktazy, wiek tych mutacji można ustalić dzięki badaniom daw­ nego DNA. Niebieskie oczy pojawiły się u ludzi żyj ących przed z górą

9000 lat, ale upowszechnienie tej mutacji zajęło wiele

nie paradoks, a zgodny z oczekiwaniami efekt działania doboru

tysiącleci, gdyż geny ze szkieletów z tego czasu często jej nie

naturalnego. Każda korzystna mutacja rozprzestrzenia się wy­

wykazują. Zmiany pigmentacji skóry, włosów i oczu zachodziły

kładniczo i musi minąć wiele pokoleń, zanim osiągnie zauważal-

w błyskawicznym, j ak na ewolucyjne standardy, tempie. Zmiany ubarwienia są najbardziej uchwytnymi różnica­

ny w populacji poziom. Kiedy jednak stanie się dość pospolita, jej dalszy wzrost przyśpiesza i wkrótce staje się dominująca.

PŁYTKI E KORZEN I E LUDZKICH RAS

TO, co NAJBARDZIF.J ZDUMIEWA w

mi między ludźmi i - w pewnym sensie - naj łatwiejszymi do badania. Ale badacze zajmowali się też znacznie dziwniej­ szymi i mniej oczywistymi cechami ludzkiej anatomii. Weź­

naszej niedawnej ewolucji,

my pod uwagę zmienność występującej w uszach woskowiny.

to fakt, jak wiele z naszych najpospolitszych cech pojawiło się

U większości z nas występuje ona w postaci zwartej, ale wielu

w całkiem nieodległej przeszłości. Grube, czarne i proste wło­

wschodnich Azjatów ma woskowinę suchą, niewykazującą ten­

sy; występujące u większości wschodnich Azjatów, pojawiły się

dencji do tworzenia zbitej masy. Fakt ten znany był antropolo­

30 OOO lat, dzięki mutacji genu EDAR, który

gom od ponad stu lat, ale dopiero niedawno genetycy rozszyfro­

na wczesnym etapie rozwoju człowieka wpływa na cechy skóry,

wali jego przyczynę. Suchość woskowiny wynika z mutacji genu

włosów, zębów i paznokci. Ten nowy wariant genetyczny przy­

zwanego ABCCll. Th młoda mutacja, która zaszła między 30 OOO

w ciągu ostatnich

wędrował wraz z kolonistami do Ameryki, której wszyscy miesz­

ł

odpo­

upływu kilku tysięcy lat od jej pojawienia się. W późniejszych

leziono genów tolerancji laktozy. Dziś na tym samym obszarze

ł

-

wiada za błękit oczu, mutacja genu MCJR warunkuje rudy kolor

żyli w Europie przed z górą

]'.

mieszkańców wysp Salomona, inna - w genie HERC2

tozy, co świadczy, że nie dotarła ona jeszcze na ten teren, mimo latach zsekwencjonowano DNA ze szkieletów rolników; którzy

:li

obecne już były sporadycznie wśród Afrykanów, ale dziś znacz­

kańcy wywodzą się

ze

wschodnioazjatyckich populacji.

a

20 OOO lat temu, wpływa także na gruczoły apokrynowe, pro­

dukujące pot. Jeśli cierpisz na nieprzyjemny zapach pod pacha­

Ewolucyjne losy pigmentacji skóry, włosów i oczu są nad­

mi i masz zbitą woskowinę, jesteś zapewne nosicielem wyjścio­

zwyczaj płytko zakorzenione w naszej historii. Na najwcześniej­

wej wersji genu ABCCJJ. Jeśli jednak masz suchą woskowinę

szych etapach ewolucji człowiekowatych wszyscy nasi przodka­

i nie musisz często korzystać z dezodorantu, masz już zapewne

wie mieli ciemne skóry, włosy i oczy. W późniejszych czasach

zmutowaną wersję tego genu.

zdarzyły się dziesiątki mutacji, które spowodowały częściowe

Kilka tysięcy lat przed pojawieniem się suchej woskowiny

pojaśnienie tych elementów naszej anatomii. Niektóre z nich

u wschodnich Azjatów, inna i najwyraźniej prosta mutacja za-

październik 2014, ŚWiat Nauki

67

Więcej na: www. ebook4all.pl

O D KRYCIA

Mleczne mutacje Możliwość korzystania z pokarmów mlecznych przez osoby dorosłe pojawiła się stosunkowo niedawno. Trawienie zawartego w mleku białka

laktozy odbywa się dzięki laktazie, ale produkcja tego enzymu z wolna zanika po osiągnięciu dojrzałości p tciowej. W istocie, większość dorosłej

populacji na świecie nie jest zdolna do tolerancji laktozy. W ciągu ostatnich 10 OOO lat w różnych populacjach zaszły jednak co najmniej pięć

.

razy mutacje, które wydłużyły okres produkcji laktazy aż do wieku dojrzałego. Te nowe przystosowania pojawiły się wśród ludów, których dieta

była bogata w produkty mleczne, i do dziś są obecne na tych obszarach.

-- ­ .,_

Jedna z m uta� ������----.. odpowiadających za tolerancję laktozy pojawiła się około 7500 l at temu wśfód hodowców bydła mlecznego na obszarze rnlęd:zy Europą Srod.kową a p6łnocr:iy111i Balkanami. To najpospolitsza tego typu mutacja w dzisiejszej Europie.

il i 1

11

...

��, ,..

\.._

• •.

Trzy różne mlltacje, utrzy111ujące produkcję laktazy aż do późnego wieku, powstały w subsaharyjskiej Afryce i rozprzestrzenily się w ciągu ostatnich 7000 lat

Najwcześniejsze populacje rolników produkujących pokarmy mleczAe powstały na Bliskim Wschodzie i w pólnocnej Afryce pomiędzy 10 OOO a 8000 lat tem11. Byli oni główn ie hodowcami owiec, kóz i bydla, ale przyn ajm ni ej jedna

Tolerancja laktozy wśród ludzi dorosłych (w procentach) i- : ;;;;;;;J E#„

Miejsce pobierar:1ia próbek (czerwone kropki)

:

taka mutacja narodzila się wśród hodowców wielbłądów.

· "'

częla chronić miliony Afrykanów przed niechybną śmiercią. Gen DARC odpowiada za produkcję specjalnych cząsteczek

z końcem jego długiej kariery, poświęconej badaniu genetycz­ nych podstaw odporności na malarię. Ponad 3000 lat temu

na powierzchni czerwonych krwinek, które zbierają nadmiar

w Afryce i Indiach narodziła się mutacja genu koduj ącego biał­

krążących we krwi białek układu odpornościowego zwanych

ko krwi transportujące tlen, zwane hemoglobiną.

chemokinami. Przed około 45 tys. lat mutacja DARC przyczy­

rzy odziedziczyli dwie kopie tego zmutowanego genu (hemoglo­

niła się do powstania odporności na

Pl,asmodium

vivax

-

jed­

U ludzi, któ­

bina S, Hb S), rozwijała się choroba zwana anemią sierpowatą,

nego z dwóch najczęstszych zarodźców malarii, wywołujących

charakteryzująca się zatykaniem naczyń krwionośnych przez

u dzisiejszych ludzi tę chorobę. Zarodźce vivax wnikaj ą do czer­

zniekształcone komórki krwinek. W normalnej postaci czerwo­

wonych ciałek krwi za pośrednictwem cząsteczek kodowanych .

ne ciałka krwi są wystarczaj ąco elastyczne i miękkie, by móc

przez gen DARC, więc zakłócenie ekspresji tych genów utrudnia

przeciskać się przez wąskie naczynka włosowate, ale ich zmu­

patogenom życie. Ale wywołane przez tę mutację ubóstwo czą­

towane wersje stają się sztywne i przyjmują nietypowy „ sierpo­

steczek DARC zwiększało też obfitość krążących w krwiobiegu

waty" kształt. Jak się okazało, ten zmieniony kształt krwinek

chemokin, wywołujących zapalenia, co z kolei wiązać można

utrudniał lub wręcz uniemożliwiał zarodźcom malarii zaraża­

ze wzrostem częstości raka prostaty, obserwowanym u Afroame­

nie tych komórek.

rykanów. Ogólnie jednak mutacja DARC okazała się tak korzyst­ na, że dziś notuje się ją u 95% ludzi mieszkających na południe od Sahary, wobec zaledwie 5% u Europejczyków i Azjatów.

Inna mutacja, którą interesował się Livingstone, nosi nazwę hemoglobina E (Hb E). Występująca dziś powszechnie w Azji Południowo-Wschodniej mutacja ta zapewnia znaczącą ochro­ nę przed malarią, nie wywołując przy tym przykrych skutków

POTĘGA PRZYPADKU

PRZYWYKLIŚMY ·uwAŻAć,

że ewolucja jest procesem zastępo­

ubocznych, typowych dla hemoglobiny S. „Skoro posiadanie hemoglobiny E wydaj e się o tyle korzystniejsze od posiada­

wania „złych" genów „dobrymi", ale najmłodsze etapy ludzkiej

nia hemoglobiny S - zauważyłem na jednych z zajęć - to dlacze­

ewolucji dostarczają raczej przykładów na potęgę przypadku

go nie pojawiła się we wschodniej Afryce?".

niż determinizmu. Korzystne mutacje nie są wcale „skazane

„Widocznie po prostu tam się nie zdarzyła" - usłyszałem.

na sukces". Wszystko zależy od czasu i wielkości populacji.

Ta odpowiedź Livingstone'a mnie zdumiała_ Wydawało mi

Po raz pierwszy dowiedziałem się o tym od antropologa

się dotąd, że dobór naturalny j est najpotężniejszym narzędziem

Franka Livingstone'a. Początek mojej nauki zbiegł się w czasie

ewolucji. Ludzie przez tysiące lat stykali się w Afryce z zabój-

68

Świat Nauki, październik 2014

Mapa XNR Productions

EWOLUOA TRWA

J�����' \.„. :��DOKĄD ��:��� .. .,..-/ · ·„.

.

„

„

„

. -

czym patogennym Falciparum. Dobór naturalny - jak sądziłem

-

.„

ochroną zdrowia, by stwierdzić, które trendy mogły korelować

- musiał z czasem odsiewać mniej korzystne mutacje i w koń­

z dzietnością. W ciągu ostatnich 60 lat względnie niskie i korpu­

cu trafić na tę właściwą. Frank wyjaśnił mi, jak to się stało, że

lentne kobiety w USA, o niskiej zawartości cholesterolu we krwi

obecność hemoglobiny S w populacji mogla utrudnić rozprze­

miały średnio nieco więcej dzieci niż kobiety o cechach przeciw­

strzenienie się hemoglobiny E. Malaria rozwij a się tylko w tych

nych. Przyczyny tego stanu rzeczy są na razie nieznane.

populacjach, w których dominują nosiciele normalnych wersji

Dzięki nowym analizom trendów zdrowotnych, opartych

hemoglobiny. Każda nowa mutacja, dostarczająca choćby czę­

na przykład na archiwach UK Biobank, można będzie prześle­

ściowej ochrony, ma szansę szybko się w niej utrwalić. W popu­

dzić zmiany stanu zdrowia zachodzące w ciągu całego życia

lacji, w której „ ochronna" mutacj a Hb S już się utrwa1ila, śmier­

u setek tysięcy osób. Badania takie prowadzi się dlatego, że za­

telność jest wyraźnie obniżona. Nosiciele sierpowatych komórek

leżności między genami są bardzo złożone i musimy znać tysią­

są wprawdzie narażeni na poważne ryzyko, ale ta mocno niedo­

ce wyników, by zrozumieć, które zmiany genetyczne wpływają

skonała ochrona sprawia, że Hb E staje się - względnie - mniej

na ludzkie zdrowie. Śledząc losy mutacji, dostajemy do ręki po­

atrakcyjna. Paradoksalnie, tym, co liczy się najbardziej, jest nie

tężne narzędzie do obserwacji ewolucji przez setki pokoleń, ale tracimy zarazem z pola widzenia subtelne interak­ cje zachodzące między środowiskiem, przeżywal­ nością a płodnością. Znamy zwycięzców wielkich

Zamiast wspólnego ubarllienia typu kawa z mlekiem obserwujemy nieskończoną gradację kolorów - czarnoskórzy przeplatają się z piegowatymi blondynami, a ci spokoj nie mijają posiadaczy zielonych oczu i oliwkowej karnacji.

zmagań ewolucyjnych, na przykład tych, którzy zachowali zdolność do trawienia laktozy, ale dzie­ je się to kosztem krótkoterminowej dynamiki tego procesu. Ludzkie populacje staj ą się najlepiej po­ znanym obiektem eksperymentów ewolucyjnych zachodzących w długiej perspektywie. Jaka będzie ewolucyjna przyszłość naszego gatunku? W ciągu ostatnich tysięcy lat różne po­ pulacje podążały własnymi drogami, ale gatunek jako całość zachował zdumiewającą jedność. No­ we korzystne mutacje rozprzestrzeniały się w po­ pulacjach, ale nie wyparły ostatecznie starszych

tyle posiadanie właściwej mutacji, ile czas, kiedy ów szczęśliwy

wersji genów. Dziś miliony ludzi przemieszczaj ą się rokrocznie

traf się wydarzył. Częściowa ochrona, połączona ze szkodliwymi

między kontynentami, a wymiana i mieszanie się genów zacho­

skutkami ubocznymi, może zwyciężyć i przetrwać przez tysiące

dzą na nienotowaną nigdy wcześniej skalę. Przy tak wysokim tempie hybrydyzacji można zasadnie ocze­

lat, jako przeciwmalaryczne zabezpieczenie. Od czasu, gdy ludzie zaczęli borykać się z malarią, pojawiło

kiwać, że wiele cech, na przykład pigmentacja skóry (kodowana

się wiele różnych mutacji zwiększających odporność na tę cho­

często przez niezależnie działające geny), ulegnie w przyszłości

robę - w różnych miejscach były to odmienne mutacje. Każda

znacznemu ujednoliceniu. Czy mamy pogodzie się z myślą, że

z nich była przypadkowa i każda mogla utrwalić się w populacji,

przyszłością człowieka będzie pełna homogenizacja, która za­

mimo że z początku była bardzo rzadka. Każda z nich, pojedyn­

stąpi obecną barwną mozaikę odziedziczonej zmienności?

czo, miała niewielką szansę na utrwalenie się, ale szybki i zna­

Odpowiedź jest przecząca. Wiele cech odróżniaj ących ludzi

czący wzrost zaludnienia wśród naszych przodków w istotny

od siebie ma charakter trwały. Nawet kolor skóry nie zachowuje

sposób zwiększał ich szanse. Gdy ludzie kolonizowali nowe lądy

się w sposób łatwy do przewidzenia, j ak to widać na przykł adzie

i gqy rosła ich liczebność, każda z populacji przystosowywała się do nowych środowisk

wała pulą genową.

- tym szybciej, im większą dyspono­

mieszanych populacji w Stanach Zjednoczonych, Meksyku czy Brazylii. Zamiast wspólnego ubarwienia typu kawy z mlekiem obserwujemy nieskończoną gradację kolorów - czarnoskórzy przeplataj ą się z piegowatymi blondynami, a ci spokojnie mijają

EWOLUCYJNA PRZVSZŁOŚĆ CZŁOWI EKA EWOLUCJA CZŁOWIEKA SIĘ NIE SKOŃCZTIA. o ile o selekcji w od­

posiadaczy zielonych oczu i oliwkowej karnacji. Każdy z naszych •

potomków będzie żywą mozaiką naszej wspólnej historii.

ległej przeszłości możemy sądzić tylko na podstawie jej efektów w dzisiejszych genomach, o tyle współczesną ewolucj ę obser­ wować możemy „na żywo", na przykład analizując trendy doty· czące zdrowia lub płodności. Choć dzięki medycynie, higienie i szczepionkom oczekiwana długość życia znacznie się zwiększy­ ła, to dzietność w wielu populacjach wciąż podlega wahaniom. W subsaharyjskiej Afryce kobiety mające specyficzną odmia­ nę genu FLTI i będące w ciąży w okresie rozwoju malarii mają nieznacznie większą szansę na urodzenie dziecka niż ciężarne pozbawione tego allelu, gdyż jego obecność zmniejsza ryzyko zakażenia łożyska przez zarodźca malarii. Nie wiemy wciąż, jak gen ów wpływa na ochronę łożyska przed malarią, ale efekt jest znaczący i da się zmierzyć. Stephen Stearns z Yale University wraz ze współpracowni­

kami przebadali wieloletnie spisy instytucji zajmujących się

��; : %�

�0 ;.,; ),:_

0.

� � .� �� (� ''·

;�

}� . „

J ES L I C H C ESZ WI E D Z I Eć WI �CEJ Are Human B eings Stili Evolving? lt Would Seem That Evolution Is lmpossible Now That the Ab ility to Reproduce Is Essentially Universally Available. Are We Nevertheless Changing as a Species? Meredith F. Smali: Ask the Experts, ScientificAmerican.com, 21

października. 1999.

African Adaptation to Digesting Milk ls"Strongest Sig nal of Selection Ever� Nikhil Swa­ minathan: ScientificAmerican.com.11 grudnia. 2006. Did Lactose Tolerance fjri;t Evolve in Central, Rather Tuan Morthern Europe? Lynne Peeples; ScientificAmerican.com. 28 sierpnia, 2009.

Z ARCHIWUM I Evolution in the Future. Henry M. Lewis, Jr.; kwiecień W41. The Evolution of Man. Sherwood L. Washburn; wrresień 1978. The Future of Human EvolutioA. John Rennie; Frorn the Editors, marzec 2001.

�{:;:�:��;�:::'i:::{-�.:::;z;·-:,_°1:///';;;:::,j-.1;:�;:,;.�';.,;/;�.··1;"',:�;;-�„.�:�/:;-.::;�::-':.·:::;({;>;.���'.:X:'::;_:��:·;�„�.-...

październik 2014, Świat Nauki

69

„

„

Więcej na: www. ebook4all.pl

LJ mysf giętki ..

-

.

Marek Penszko

· · --

Marek Penszko. z W}i
Teoria grafów

z wieloma czasopismami. m.in.

pisze blog dla Polityki.

Sekret starego zegara „Stawianie pasjansów - u l u biona rozrywka naszych babć i dziad ków - jakimś cudem p rzetrwało do naszych czasów. Te karciane krzyżówki mają w sobie d użą moc uspokajającą, idealnie odprężają, są naprawdę dobrym wypoczynkiem. A tego n iejed nem u z nas trzeba"* tralny stos jest królewski. Rozgrywkę zaczynamy od odwróce­ nia wierzchniej karty z centralnego stosu i umieszczenia jej, obrazkiem do góry, pod spodem stosu, oznaczającego godzi­ nę zgodną z jej wartością. Na przykład: piątka trafi pod stos na godzinie piątej, walet - pod stos na j edenastej, as - pod stos na pierwszej itd Następnie ze stosu, pod który trafiła karta, zdejmujemy wierzchnią kartę i postępujemy z nią identycznie, czyli umieszczamy obrazkiem do góry pod właściwym godzi­ nowo stosem. Rozgrywkę prowadzimy dalej w taki sam spo­ sób. Ujawniane króle należy lokować pod środkowym stosem. Pojawienie się odkrytego czwartego króla i umieszczenie go pod centralnym stosem kończy zabawę. Jeżeli do tego momen­ tu wszystkie karty zostaną odkryte, uważa się, że pasj ans wy­ szedł. Ujawnienie czterech króli przed odkryciem 48 pozosta­ łych kart oznacza porażkę.

Ten cytat z książki wydanej przed ponad półwieczem chyba

O strategii zegara nie może być mowy, bo układanka jest

czysto mechaniczna, jak dzierganie na drutach. Trzeba tylko

nie stracił na aktua1ności. Układanki z kart trafi1y na duże

uwa:lać, aby każde „oczko" znalazło się na właściwym miejscu.

i małe ekrany, ale wie1e osób nadal preferuje stolikową formę

Warto natomiast zastanowić się nad dwoma zagadnieniami:

w stylu retro.

jakie jest prawdopodobieństwo happy endu oraz czy można

Pasjanse są czasem zaliczane do łamigłówek wielochodo­ wych, choć określenie „łamigłówki" nie wydaje się w tym przy­

w prosty sposób przewidzieć, czy „end" będzie „happy", czy nie. Pozycj a każdej karty na początku jest ściśle określona - zaj­

padku zbyt trafne. Z reguły ruszanie głową sprowadza się bo­

muje ona konkretne miejsce w danym stosie. A zatem liczba

wiem do prostych decyzji i wyborów - którą kartę odkryć albo

możliwych układów - permutacji z powtórzeniami (kolory

którą i gdzie przełożyć. Dawne, klasyczne pasj anse, są często

pomijamy, bo nie maj ą znaczenia, więc każda karta występuje

rozrywką niemal mechaniczną, czyli, mówiąc Wprost, prawie

czterokrotnie) - jest taka sama, jak liczba możliwych uk1adów

bezmyślną. Nawet jednak te najprostsze wymagaj ą spostrze­

kart w talii. Jakie jest prawdopodobieństwo, że ostatnią kar­

gawczości i skupienia, a przede wszystkim są skuteczną formą

tą w talii będzie król? To jedna z 13 możliwości, a więc 1/13.

relaksu.

Takie też będzie prawdopodobieństwo, że król uj awni się jako

Łamanie głowy pojawia się wówczas, gdy pasjans potrak­ tuj emy jak model matematyczny i spróbujemy odpowiedzieć

ostatni w zegarze, a to stanowi warunek, by pasjans wyszedł. Szansa na happy end jest więc niewielka.

na pytanie: jakie jest prawdopodobieństwo, że wyjdzie, oraz

Czy rozgrywka zawsze za­

jaką strategię zastosować, aby tak się stało - zakładając, że jest

kończy się odkryciem czwar­

to możliwe. Szczególnym pasjansem - takim, którego mecha­

tego

nizm można „rozszyfrować" - jest co najmniej wiekowy zegar.

tego, w jakim momencie to

Korzystamy z pełnej talii, czyli 52 kart, które po potasowa­

niu rozk1adamy na 13 zakrytych stosów - po

4 karty w każdym.

króla,

niezależnie

od

nastąpi? Czy nie może być tak,

że

podsuniemy

kartę

Dwanaście rozmieszczonych jest koliście, j ak godziny na tarczy

pod j akiś

godzinowy stos,

zegara, trzynasty znajduje się w środku (rys. 1). Pozycja każ­

w którym wszystkie karty

dego stosu na okręgu odpowiada określonej godzinie, a prak­

będą odkryte, a więc zabawa

tycznie wartości karty: pierwsza godzina to as, druga - dwójka,

się skończy, bo na wierzchu

trzecia - trójka, ... , jedenasta - walet, dwunasta - dama; cen-

stosu nie będzie nic do od­ krycia? Nie jest to możliwe,

*

Edyta ZabierLowska, 45 pasjansów, „Sport i Turystyka", Warszawa 1957

70 Ś\\oiat Nauki, październik 2014

ponieważ po umieszczeniu

Rys. 1

Ilustracje Marek Penszko

Więcej na: www. ebook4all.pl

----- ·

Umysł giętki

ROZWIĄZANIE ZADAŃ Z NUME RU SIERPNIOWEGO 1. Kierunek wyjścia króla z środkowego pola

2. Długość trasy -

-

NW.

113,5 (64+35\12).

3. Kolejne liczby w trzecim wierszu od góry: 17-64-13-62-51-

60-48-43.

Za poprawne rozwiązanie przynajmniej dwóch zadań nagrodę, książkę Silniki grawitacji. Jak czarne dziury rządzą galaktykami

i gwiazdami Caleba Scharfa, ufundowaną przez wydawnictwo Prószyński Media, otrzymują: Damian Grabowski, Bartosz

karty pod każdym godzinowym stosem zawsze pojawia się

Misełis, Jan Rzymkowski, Paweł Świeboda i Zbigniew Zydor.

w nim pięć kart, więc wierzchnia musi być zakryta. Tylko środkowy stos królewski może składać się z czterech odkry­ tych kart po umieszczeniu pod nim czwartego króla. Z kolei

warunek dostateczny, zapewniający sukces. Właściwa zagad­

odsłonięcie króla jako ostatniej karty może nastąpić tylko wte­

ka sprowadza się więc do wyjaśnienia decydującej roli cyklu.

dy, gdy znajdzie się on na początku pod spodem jednego z 12 godzinowych stosów (może być też przedostatnim odkrytym,

W tym celu najlepiej zacząć o d minicyklu, który pojawia się

wówczas, gdy wartość dolnej karty (k) równa jest godzinie,

ale wtedy ostatni król powinien być w środku). Czy to oznacza,

na której jest ona umieszczona, a więc np. as znaj duj e się

że wystarczy na początku zajrzeć pod spód zegara, aby mieć

na godzinie pierwszej, czwórka na czwartej lub walet na jede­

pewność, j aki będzie wynik? I tak, i nie. Tak, bo jeśli nie zauwa­

nastej. Linia w grafie stanowi wówczas pętlę - wychodzi i wra­

żymy króla, to możemy się od razu poddać. Nie, bo jeśli będzie

ca do tego samego punktu - czyli jest cyklem. W takiej sytuacji

król, to zakończenie pozostaje zagadką. Można ją jednak łatwo

pasjans nie wyjdzie, bo stos z tak umieszczoną dolną kartą ni­

rozwiązać bez potrzeby rozgrywania pasj ansa. Wystarczy sko­

gdy nie zostanie całkiem odkryty. Będzie tak dlatego, ponieważ

rzystać z teorii grafów. Załóżmy, że dolne karty godzinowych stosów będą takie jak na rys. 2a. Każdą z nich łączymy linią z godziną, odpowiadają­ cą j ej wartości. Po zakończeniu tej czynności wystarczy przyj­

pełne odkrycie stosu następuje tylko wtedy, gdy czwarta karta

k - odkryta i wzięta z innego stosu - wsuwana jest pod stos z kartami k; natomiast w tym przypadku czwarta karta k po­ zostanie zakryta w stosie k. A co się stanie, jeśli cykl utworzą

rzeć się otrzymanemu grafowi, czyli układowi linii i łączących je punktów (rys. 2b). Jeżeli graf obejmuje 13 punktów oraz jest tzw. drzewem, czyli linie nigdzie nie tworzą cyklu, to pasjans wyjdzie. Na rys. 2b cykl się, niestety, pojawił - oznaczony jest na czerwono, czyli happy end nie nastąpi. Natomiast w in­ nym układzie (rys. 3a) wszystko gra, bo w odpowiadającym mu grafie (rys. 3b) cyklu brak, czyli pasjans wyjdzie. Łatwo to sprawdzić, konstruuj ąc zegar, czyli umieszczaj ąc 12 spodnich kart tak, jak na rys. 3a (kolory nie są oczywiście istotne), a 40 poz�stałych dowolnie. Dlaczego rozmieszczenie ponad 3/4 kart nie wpływa na efekt końcowy? - oto zagadka, która w pierwszej chwili mo­ że się wydać nieprosta. Wystarczy jednak uświadomić sobie,

dwie dolne karty, jak w przykładzie na rys. 4? Rozumując po­

że jeśli mamy wygrać, to musimy się dobrać do spodnich kart,

dobnie, jak w przypadku minicyklu, dojdziemy do wniosku,

a jeśli się dobierzemy, to wśród nich musi być król (warunek konieczny). Dopóki to nie nastąpi, dolne karty nie odgrywają żadnej roli, a gdy nastąpi, wtedy nieobecność cyklu stanowi

że żaden ze stosów z tymi kartami nie zostanie całkowicie od­

kryty

- każda ze spodnich kart „blokuje" bowiem możliwość

pełnego odkrycia stosu z drugą kartą. Analogiczne wzajemne cykliczne blokowanie występuje w dłuższych cyklach, czyli każdy stos, którego dolna karta znajdzie się w cyklu, pozosta­ nie do końca z zakrytą. kartą. Pasj ans nie wyj dzie. Ujawnienie tajemnicy zegara odbiera pasj ansowi sporo uroku. Nie każdy ma ochotę się bawić, wiedząc, że może usta­ lić, jak zakończy się zabawa. W ramach rekompensaty propo­ nuję więc nowy zegar - nie tak schematyczny i niepozbawiony

strategii. W

tym przypadku karciana tarcza tworzona jest w trak­

cie układania pasjansa. Na początku oznaczany jest tylko jej

„szkielet", czyli miejsca odpowiadające godzinom, na których układane będą stosy (rys. 5a). Karty wykładamy z pełnej zakry­ tej talii, odkrywając kolejno po jednej - zaczynamy od poloże-

październik 2014, Świat Nauki 71

Więcej na: www. ebook4all.pl

�I

U mysł giętki a

dzo mało prawdopodobne, aby każda z dziewięciu wylicza­

b

i>"\. XII '\.

.l

�

t-1 t-1 ,....,

>< t-1

�.l�

'?

I/l

'I>

>< t-1

�

� XII ��

�.l�

�

s�

I/l

�

� ·�

Rys. 5

nia pierwszej na godzinie pierwszej . Drugą i każdą następną umieszczamy albo na jednej z poprzednio wyłożonych kart, albo na dotąd pustej kolejnej godzinie. Na pustej godzinie kar­ I

I I

tę możemy położyć zawsze, natomiast na jednej z poprzednio

nek kończyła się na zakrytej karcie, czyli aby zostały odkry­ te wszystkie karty (przyjmuje się, że minipasjans wyszedł, jeśli odkryjemy sześć kart). Załóżmy, że układ kart - wi­ dziany od spodu - jest zgodny z kolejnością liczb (rys. 6b) ' i zaczynamy od odwrócenia asa. Wówczas odkrytych zosta­ łoby pięć kart (rys. 6c), bo piąte odliczanie zakończyłoby się na odwróconej już dwójce. Zadanie polega na zmianie

rozpoczynający się od­ wr6ceniem asa, zakończył się odkryciem wszystkich kart. układu z rys. 6b tak, aby pasjans,

Jak będzie wyglądał nowy układ, jeśli powinien on spełniać dwa warunki: -

as, czwórka i ósemka pozostaj ą na swoich miejscach

(rys. 6d) ; - wartości żadnych dw óch sąsiednich kart nie różnią ; się o 1? 2. Z 16 figur wyjętych z talii ułożono cztery rzędy po cztery

wyłożonych kart tylko wtedy, gdy ma mniejszą wartość (as=l,

karty w każdym rzędzie (rys . 7). Na rysunku ujawniono ko­

walet=ll, dama=l2, kró1=13). W przYPadku równych wartości

lory wszystkich kart oraz rodzaj jednej (as). Należy ustalić

o kolejności decyduje brydżowe starszeństwo kolorów (tre­

rodzaj każdej z pozostałych 15 kart, korzystając z podanych

fl
przy brzegach informacji - każda wskazuje, jakie karty leżą

kier, ale nie na treflu.

w danym rzędzie lub kolumnie.

Załóżmy, że siódemka rozpoczyna pierwszą godzinę, potem na drugiej pojawia się walet, a następnie piątka ląduj e na sió­ demce. Przy kolejnej karcie - szóstce, trzeba decydować, czy położyć j ą na waleta, „marnując" spory odstęp między karta­ mi, czy zacząć kolejny stos na godzinie trzeciej, zostawiając waleta na lepszą okazję. Wybieramy drugą ewentualność i chy­ ba słusznie, bo kolejną ujawnioną kartą okazuj e się dziesiątka. Następnie odkrywamy drugiego waleta, który zaczyna godzinę czwartą (rys. Sb) itd. Pasjans wyjdzie, jeżeU. pozbędziemy się wszystkich kart, nie przekraczając godziny dwunastej. Szanse na powodzenie są spore, zwłaszcza jeśli skorzysta się z odpo­ wiedniej strategii, która nie jest zbyt trudna do samodzielnego ustalenia: przede wszystkim trzeba pamiętać o figurach, dla których nie powinno zabraknąć miejsca. ZADANIA

I. Z talii wybieramy 10 kart: asa (będzie pełnił rolę jedyn­

ki), osiem blotek (od dwójki do dziewiątki) i dziesiątkę.

3. Dziewięć kart ułożonych tak, j ak na rys. 8, styka się tylko

Z wszystkich zakrytych, po potasowaniu, ukladamy niety­

bokami. Każdy as styka się z królem i z damą. Każdy król

pową IO-godzinną tarczę zegara (rys. 6a) i rozpoczynamy i.1

styka się z damą i waletem. Każda dama styka się z wale­

rozgrywkę pasjansową złożoną z 10 ruchów. Pierwszy ruch

tem. Wśród tych kart są przynajmniej dwa asy, dwa króle,

polega na odwróceniu dowolnej karty i odliczeniu w kie­

dwie damy i dwa walety. Jaka karta leży w środku?

runku zgodnym z ruchem wskazówek zegara, zaczynając od następnej karty, tylu kart, j aka liczba jest na odwróco­

, I

Rys. 8

Rys. 7

nej . Od karty, na której zakończy się liczenie, wykonywany

Rozwiązania prosimy nadsyłać do 31 października br.

jest drugi analogiczny ruch, czyli odwrócenie karty, a potem

pocztą elektroniczną (swia;[email protected]),

odliczanie do tylu kart, ile wskazuje liczba na karcie od­

wpisując w temacie e-maila hasło

wróconej . Dalej w taki sam sposób następuj ą kolejne ruchy

Świat Nauki, ul. Rzymowskiego

(ostatni, dziesiąty, jest tylko odwróceniem karty). Jest bar-

UGJ0/14, lub listownie: 28,

02-697 Warszawa. Prosimy o podawanie swojego adresu! Spośród nadawców poprawnych rozwiązań przynajmniej dwóch zadań w.11lonimy pięciu zwycięzców i nagrodzimy ich książką Historia

Ziemi. Od gwiezdnego pyłu do żyjącej planety Rogera M. Hazena ufundowaną Rys. 6

72 Świat Nauki, październik 2014

przez wydawnictwo Prószyński Media.

Więcej na: www. ebook4all.pl

G ł o s s ce p tyka

� _ _ _ _ _ _ _ -

Michael Shermer

Racjonalne spojrzenie na świat

Micliael Shermer jest wydawc.ą czasopisma

Skeptic (www.skeptic.com). Jego najnowszą

ksiąikąjest The Mora[ Arc ofScience. Na Twitterze

dostępny jako @michaelshermer

Statystyka przetr-wania Jak n iektóre błędy poznawcze zn iekształcają rzeczywistość Kiedy kupiłem

swój ostatni samochód, do­

stałem tablicę rejestracyjną 6NWL485. Jakie jest prawdopodobieństwo otrzymania akurat takiej konfiguracji? Szanse na to wynosiły j ak 1 do 175 760 OOO (liczba wszystkich liter do po­ tęgi liczby liter na tablicy pomnożona przez liczbę wszystkich cyfr do potęgi liczby cyfr na tablicy: 263 x 104). Jednakże już po

sześć wspólnych atrybutów 43 „doskonałych" firm. Od tego cza­

fakcie prawdopodobieństwo to równe jest dokładnie jedności.

rocie publicznym, 20 notowanych było poniżej średniej rynko­

To właśnie Gary Smith, ekonomista z Pomona College, na­

su, wskazuje Smith, z 35 firm, których akcje pozostawały w ob­ wej .

zywa „błędem ocalałych" (survivor bias) i przytacza jako jeden

Błąd ocalałych wystąpił wyraźnie w odbiorze bestsellerowej

z wielu związanych ze statystyką błędów poznawczych w swojej

biografii Steve'a Jobsa napisanej przez Waltera Isaacsona, gdy

nadzwyczaj wnikliwej książce Standard Deviations [Odchyle­

czytelnicy starali się usilnie dojść, co sprawiło, że nieprzewidy­

nia standardowe] (Overlook, 2014). Jako przykład Smith podaj e

walny geniusz odniósł taki sukces. Chcesz być nowym Steve'em

rozdanie kart zawierające trójkę trefl, ósemkę trefl, ósemkę ka­

Jobsem i stworzyć nowy komputer Apple? Porzuć studia i za­

ro, damę kier i asa pik. Szanse otrzymania tej konkretnej kon­

łóż wraz z kumplem firmę w garażu w dornu swoich rodziców.

figuracji wynoszą mniej więcej jeden do trzech milionów, lecz

Ilu ludzi poszło podobną drogą i poniosło porażkę? Czy ktoś to

Smith mówi: „Po tym, jak popatrzę, jakie karty mi przypadły,

w ogóle wie? Nikt nie pisze książek o nich i o ich bankructwie.

prawdopodobieństwo, że mam akurat te pięć kart, wynosi je­

Natomiast fundusze venture capital (VC) dysponują danymi do­

den, a nie 1 do 3 mln".

tyczącymi prawdopodobieństwa, że garażowy start-up stanie się

Wniosek ten wydaje się oczywisty, lecz większość z nas no­ torycznie pada ofiarą błędu ocalałych. Weźmy, na przykład,

kolejną Wielką Rzeczą i tutaj mamy do czynienia z efektem oca­ leńców innego typu.

pod uwagę multum książek opisuj ących firmy, które odniosły

David Cowan z Bessemer Venture Partners w Menlo Park

sukces na rynku (pełno ich na każdym stoisku z książkami

(Kalifornia) napisał mi w e-mailu: „ Droga, którą podążają ga­

na 1,otniskach). Smith analizuje dwa bestsellery z tego gatunku.

rażowi przedsiębiorcy, by pokonać próg dzielący ich od 1% naj­

W książce z 2001 roku Good to Great [Od dobrego do wielkiego]

bogatszych w Ameryce, nieodmiennie polega na zebraniu kapi­

(sprzedanej w ponad 4 mln egzemplarzy) j ej autor, Jim Collins,

tału typu venture, a następnie doprowadzeniu przedsiębiorstwa

wybrał 11 spośród 1435 firm, których akcje utrzymywały kurs

do pierwszej oferty publicznej (IPO) bądź wykupienia za dobrą

powyżej średniej rynkowej w okresie 40 lat, a następnie starał

cenę przez inną firmę. Jeśli ich garaż znajduje się w Silicon Val­

się znaleźć ich wspólne cechy, stanowiące jego zdaniem podsta­

ley, być może uda im się przekonać do siebie nawet 15 inwesto­

wę sukcesu. Smith twierdzi, że Collins powinien był wyjść od li­

rów, lecz na 200 przedstawianych im pomysłów nasi inwestorzy

sty firm istniejących na początku okresu testowego, a następnie

decydują się finansować jeden, zatem zaledwie jeden na trzy­

zastosować „rozsądne kryteria, by wybrać 11 firm rokujących

naście start-upów pozyskuje niezbędny kapitał, a przed nim

lepiej od pozostałych . .Kryteria te muszą być stosowane w obiek­

wciąż jeszcze wiele trudności do pokonania. Według danych

tywny sposób, bez uwzględniania tego, j ak firmom

skrupulatnie zbieranych przez National Venture Capital Asso­

tym wiodło

się przez następne 40 lat. Nie jest ani uczciwe, ani sensowne,

ciation ze źródeł pierwotnych i publikowanych na ich stronie

przewidywać, które firmy odniosą sukces, po sprawdzeniu, że

internetowej, ubiegły rok był dość typowy pod tym względem

tak się stało! To nie jest żadne przewidywanie, tylko analiza hi­

- 1334 start-upy zostały dofinansowane kapitałowo, lecz jedy­

storyczna". W istocie, zauważa Smith, od 2001 do 2012 roku ak­

nie 13% z nich osiągnęło etap IPO (81 przypadków) lub zostało

cje sześciu z 11 „wielkich" firm Collinsa notowane były poniżej

przejętych w ramach transakcji na tyle dużej, że wymagała pu­

średniej rynkowej, co oznacza, że taka metoda analizy post hoc

blicznego ujawnienia ceny (95 przypadków). Zatem na każde­

jest fundamentalnie błędna.

go założyciela start-upu, który doszedł do znacznego majątku,

Podobny problem stwierdził Smith w przypadku wydanej w 1982 roku książki In Search of Excellence [W poszukiwaniu doskonałości] , w której Tom Peters i Robert Waterman podali

Rysunek Izhar Cohen

przypada 100 innych przedsiębiorców, którym pozostał jedynie zagracony garaż. Zniechęcająca statystyka. . .

•

październik 2014, Świat Nauki 73

Więcej na: www. ebook4all.pl

Anty(po)waga

Steve Mirsky

Na tropach farsy

------------ ·- --

-

--

. .

;f-
- -- ·---- --·-··

Steve Mirsky pisze felietony do tej rubiyki od czasu, gdy pólnocnoamerykańska plyta tektoniczna była oddalona o okolo 84 cm od miejsca. gdzie spoczywa obecnie. Prowadzi również firmowany przez ScientificAmeric:an podkast Science Talk.

f....,_

zt', .

.

I

!1

I i I

I

Ii I ,! I

I·

Wielkie żarcie Głodny? Złap sobie świerszcza! Przepis na ńsotto. Składniki: ryż, czosnek, posiekana cebula i bulion warzywny. Do tego mieszanka „leśna" (dla niektórych zaś smakoszy - wybuchowa), w której skład wchodzą: pól funta prawdziwków, czosnek, masło, tymianek, 12 koników polnych bez odnóży i skrzydeł, dwie trzecie szklanki larw pleśniakowca lśniącego, szczypta soli i świeżo zmielonego pieprzu. Przepisy .Julii Child są już niemodne. Na topie są teraz Arnold van Huis i Marcel Dicke, entomolo­ dzy z holenderskiego uniwersytetu Wageningen UR, oraz Henk van Gurp, szef pobliskiej szkoły turystyki i hotelarstwa Rij n IJs­ sel Vakschool. Przepis na risotto jest jednym z 32 zamieszczo­ nych w nowej książce kucharskiej Holendrów: The lnsect Cook­ book: Food for a Sustainable Planet.

Dla wielu z nas te dania obfitujące w koniki polne i larwy skądinąd ładnego chrząszcza pleśniakowca lśniącego mogą wy­ dawać się nie do przełknięcia. Stąd stanowiące esencję książki eseje, które przedstawiają korzyści, jakie przyniosłoby wzboga­ cenie kultury kulinarnej o owady. Ponad 1900 gatunków insektów znajduje się w menu wielu regionów świata. „Insekty są powszechnie spożywane przez mieszkańców Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej nie z powodu niedoborów żywności, lecz dlatego, że uważane są za specjał" - zachęcają autorzy publikacji. Istotnie, owady w tych rejonach mogą być droższe od mięsa. Holendrzy nie dają za wygraną i zwracają uwagę, że analogiczna sytuacja występuje w Euro­ pie, gdzie mięso może być tańsze od krewetek. A krewetkom, które podobnie jak insekty zaliczane są do stawonogów, o wiele bliżej morfologicznie do owadów niż do krów bądź kurczaków. Pomimo to z jakichś powodów skorupiaki nie wzbudzają w nas obrzydzenia. Naturalnie, już dziś zjadamy wiele z tych budzących naszą odrazę stworzeń. Autorzy nie omieszkali nam o tym przypo­ mnieć: „Trafiają się robaczywe jabłka - larwy są mielone wraz z miąższem i stają się częścią sosu bądź soku z jablek. To sa­ rno dotyczy pomidorów i ketchupu, zbóż i chleba, ziaren kawy

74

Świat Nauki, październik 2014

'l i

I

-

>

I

i kawy zmielonej i mnóstwa innych produktów żywnościowych". Okazuje się, że najzdrowszym skladnikiem hamburgera z frytkami mogą być kawałki owadów w bułce i sosie. W Stanach Zjednoczonych obowiązują praw­ ne ograniczenia, tłumaczą trzej Holendrzy: „Dopuszczalne maksimum to sześćdziesiąt ka­ walków insektów na sto gramów... czekolady, 30 fragmentów owadów w 100 gramach masla orzechowego i pięć muszek owocówek w jed­ nym kubku. . . soku owocowego. Z szacunków wynika, że każdy z nas nieświadomie zj ada około pół kilograma owadów rocznie". Wyliczenia te nie obejmują takich produk­ tów żywnościowych, jak czerwone dropsy czy jogurt truskawkowy, które zawierają kar­ minowy barwnik - tzw. koszenilę (zwaną też karminą) - organiczny związek chemiczny pochodzący ze zmielonych ciał pluskwiaków zwanych czerwcami kaktusowymi. W 2012 roku, by ostudzić nieco emocje, które rozpalila informacja o obecności karminy aż w sześciu produktach oferowanych przez Starbucks, kawowy gigant zdecydował się przerzucić na inny barwnik - uzyskiwa­ ny z pomidorów. Ja osobiście zachowałbym karminę, a wyrzucił większość innych składników wchodzących w skład starbuck­ sowych wypieków, takich jak ciasto malinowe, pączki z różową polewą i czerwone ciastka Red Velvet. Presja, by zwiększyć atrakcyjność owadów jako potencjalne­ go źródła pożywienia dla ludzi, wynika z dwóch wskaźników. Po pierwsze, szacuje się, że populacja naszej planety wyniesie dziewięć miliardów w połowie tego stulecia. Po drugie, popu­ lacja owadów może osiągnąć dziesięć trylionów. Choć autorzy podali te dane statystyczne w nieco bardziej przystępny sposób, niemniej jednak informacja: „Na każdego człowieka na Ziemi przypada od 200 mln do 2 mld owadów" wciąż brzmi szokująco. Uwaga! Odłóż ten spray na owady! Jesteś otoczony! Owe dziewięć miliardów ludzi będzie potrzebowało białka, a hodowanie insektów jest znacznie efektywniejsze niż produ­ kowanie wszelkich innych zwierzęcych produktów żywnościo­ wych, szczególnie wołowiny, zarówno w zakresie wykorzystywa­ nej przestrzeni i wody, jak i współczynnika konwersji paszy: by wyhodować kilogram jadalnych świerszczy, potrzebujemy mniej więcej dwóch kilogramów paszy. Dla porównania, ponad 22 ki­ logramy paszy potrzebne są do wyprodukowania kilograma wo­ łowiny. .Jeżeli chcemy powrotu małych producentów żywności, szansą jest popularyzacja produkcji takich właśnie maleńkich stworzeń. Zatem, jak zaleca książka Insect Cookbook, wyobraźmy sobie, że pasikoniki to takie lądowe langustynki. Szarańczę nazwijmy podniebnymi krewetkami. Użyjmy francusko brzmiącej nazwy sauterelle, a pasikoniki w czekoladzie w mig zeskoczą z pólek sklepowych. Jak mawiała moja mama na wieść, że znalazłem robala w zupie: „To po prostu dodatkowa porcja białka". Bon • appetit.

Ilustracja Matt Collins

Więcej na: www. ebook4all.pl

Faktograf

Jeden procent rozn1cy ,

.

.

Analizy genomów ujawn iają DNA odróżniące Homo sapiens od jego przodków W roku 1871 Charles Darwin sformułował hipotezę, że

ludzie są ewolucyjnie bliżsi afrykańskim małpom niż

Goryl ----

Ogółem, kodująca część naszego genomu różni się od genomu goryla bardziej niż od genomu szympansa lub bonobo. Odzwierciedla to fakt, że przez dłuższy czas ewoluujemy po oddzielnych trajektoriach. Jednak około 15% ludzkiego genomu przypomina bardziej genom goryla niż szympansa lub bonobo.

jakiemukolwiek innemu żyjącemu gatunkowi. Prze­ prowadzone ostatnio

sekwencjonowanie

genomów

goryla, szympansa i szympansa karłowatego bonobo potwierdza to założenie i dostarcza jaśniejszych wska­ zówek: szympans i bonobo są naszymi najbliższymi ży­ jącymi krewnymi, dzielącymi z nami 99% DNA; goryle zajmują kolejne miejsce z wartością 98%. Jednak ta mała część odmiennego DNA jest źródłem ogromnych różnic: pozwala nam na przykład chodzić na dwóch nogach i planować misje na Marsa. Naukow­ cy nie wiedzą jeszcze, w j aki sposób większość naszego unikatowego DNA wpływa na funkcjonowanie genów. Potrafią jednak przeprowadzać analizy całego geno­ mu, uzyskuj ąc intrygujące wyniki. Na przykład porów­ nanie 33% naszego genomu, kodującego białka, z ge­ nomami naszych krewnych, ujawnia, że chociaż liczba różnic między nimi j est niewielka, to różnice promie­

Szympans Naukowcy od lat traktowali szympansy, tworzące patriarchalne spoleczności, jako naszego najbliższego żyjącego krewnego. Z tego powodu uważano je za najlepszy model podczas odtwarzania życia wymarłych przcxlków czlowieka. Jednak najnowsze badania z dziedziny sekwencjonowania genomu kwestionują ten pogląd.

niują na resztę genomu, wpływając w pewien sposób na wszystkie chromosomy.

Kate Wong

Bonobo Szympans Drzewo genealogiczne

Bonobo

Neandertalczyk Denisowianin Czlowiek

Każda kropka przedstawia sekwencję okola 500 OOO par chemicznych zasad - liter A, T, C i G naszego genetycznego kodu - w części ludzkiego genomu kodującej białka, w takiej kolejności, w jakiej występują w naszych chromosomach. ATGCCCGTTCTGAA

Genom bonobo których struktura spoleczna koncentruje się wokół samic - wskazuje, że są one spokrewnione z nami równie blisko, jak szympansy, chociaż różnice między nami a tymi dwoma gatunkami nie są takie same. To odkl)'cie może zmusić naukowców do zakwestionowania dotychczasowych poglądów na model życia naszych dawnych przodków.

• • •

Denisowianin Kolor kropki wskazuje, na ile sekwencja genomu czlowieka jest zgodna z odpowiednią sekwencją u porównywanego gatunku. Im jest on czerwieńszy, tym większa między nimi różnica. Odsetek różniących się lub inaczej uporządkowanycli zasad (w procentach)

-++ + +e+•0,2 0,5 1,5 3,0 6,0

Grafika Martin Krzywinski, flustmcja Portia Sloan Rollings

Denisowianie - grupa archaicznych ludzi blisko spokrewnionych z neandertalczykami - wykazują w porównaniu z nami znacznie mniej różniących się sekwencji niż którekolwiek z małp afrykańskich. Wspólny przodek denisowian i H. sapiens żyl w znacznie mniej odleglej przeszłości, okola 400 OOO lat temu.

październik 2014, Świat Nauki

75

Więcej na: www. ebook4all.pl

Ex libris

Przyszłość umysłu. Dążenie nauki do zrozumienia i udoskonalenia naszego umysłu Michio Kaku

Tytuł oryginału: The Future of the Mind: The Scientific Quest to Understand, Enhance, and Empower the Mind Przekład: U rszula i Mariusz Seweryńscy

Wydawnictwo Prószyński Media

Dwie największe zagadki natury to

wionej techniki niektórzy ludzie twier­

na krawędzi wielkich odkryć, które cał­

umysł i Wszechświat. Korzystając z bo­

dzą, że nigdy nie zrozumiemy tajemnicy

kowicie nas oszołomią.. Pewnego dnia

gatego arsenału narzędzi technicznych,

świadomości, gdyż pozostanie ona poza

czymś normalnym stanie się kontrolo­

byliśmy w stanie sfotografować galak­

zasięgiem naszych możliwości poznaw­

wanie siłą myśli przedmiotów z nasze­

tyki oddalone o miliardy lat świetlnych,

czych.

zdaniem

go otoczenia, wprowadzanie do mózgu

manipulować genami sterującymi pro­

świadomość j est czymś bardziej podsta­

wspomnień, leczenie chorób psychicz­

cesami życiowymi, dotrzeć do wnętrza

wowym od atomów, cząsteczek czy neu­

Prawdę

mówiąc,

ich

nych, wzmacnianie inteligencji, pełne

atomu, jednak umysł i Wszechświat

ronów i determinuje samą naturę naszej

wciąż nam się wymykają i kuszą. Stano­

rzeczywistości.

świado­

nie, tworzenie kopii zapasowych mózgu

wią rubieże naukowego poznania, skry­

mość jest bytem fundamentalnym i to

i komunikowanie się za pomocą tele­

wające się za mglą najgłębszych i naj­

z niego powstaje świat materialny. Aże­

patii. Świat przyszłości będzie światem

bardziej fascynujących taj emnic.

by dowieść swoich racji, powołują się

umysłu.

Aby doświadczyć tajemnic

naszego

na największy paradoks w nauce, który

umysłu, wystarczy spojrzeć na swoje od­

podważa naszą. definicję rzeczywisto­

Michio Kaku

bicie w lustrze i zadać sobie pytanie: Co

ści: problem kota SchrOdingera. Wobec

prominentnych

kryje się za tymi oczami? Rodzą się wów­

tego, że nawet laureaci Nagrody Nobla

nych naszych czasów, piastuj e katedrę

czas niedające spokoju pytania w rodza­

przyjmują w tej sprawie odmienne sta­

fizyki w City University of New York.

ju: Czy mamy duszę? Co dzieje się z nami

nowiska, do dziś nie wypracowano po­

Jest autorem światowych bestsellerów:

po śmierci? Kim jestem? I co najważniej­

wszechnego konsensusu. Stawką jest ni

„Fizyki rzeczy niemożliwych", „Wizji",

sze, prowadzi nas to do fundamentalnego

-.mniej, ni więcej, tylko sama natura rze­

pytania: W jaki sposób jesteśmy cząstką

Według

nich

czywistości oraz naszych myśli.

mapowanie mózgu, neuron po neuro­

-

jeden z najbardziej

i szanowanych uczo­

„Wszechświatów

równoległych",

perprzestrzeni",

„Fizyki

„Hi­

przyszłości"

W nadchodzących deka.dach rozwój

i „Kosmosu Einsteina", a także podręcz­

postępów

neurobiologii może osiągnąć wymiar

ników akademickich, obowiązujących

w skanowaniu mózgu i wysoko posta-

gwałtownej eksplozji. Znajdujemy się

na wielu wiodących uniwersytetach.

wielkiego kosmicznego planu? Mimo

niewiarygodnych

przekształcenia naszej planety, od jej szybkiej rotacji w nie­

Historia Ziemi. Od gwiezdnego pyłu do żyjącej planety

mowlęctwie, kiedy Słońce wschodziło co pięć godzin, a Księ­ życ wypelniał

250 razy więcej nieba niż teraz, do skąpanej

Robert M. Hazen

w morzu młodości, zanim powstaly pierwsze kontynenty;

Tytuł oryginału: The Story of Earth.

ła się czerwona, do działalności wulkanicznej, która zmieniła

The first 4.5 Billion Years, from Stardust

od Wielkiego Utlenienia, które spowodowało, że Ziemia sta­ Ziemię i mogła być prawdziwym zabój cą dinozaurów. Dzięki

to Living Planet

teorii Hazena o koewolucji dowiadujemy się, w jaki sposób

Przekład: Zofia Łomnicka

reakcje pomiędzy organicznymi cząsteczkami i kryształami

Wydawnictwo Prószyński Media

skalnymi mogły przyczynić się do powstania pierwszych orga­ nizmów na Ziemi, które z kolei są odpowiedzialne za istnienie

Robert M. Hazen, naukowiec z Carnegie Institution for Scien­

większości minerałów na naszej planecie, tysięcy różnych ro­

ce i autor bestsellerów, w swoim radykalnie nowym ujęciu bio­

dzaj ów kryształ ów, które nie mogłyby zaistnieć w świecie po­

grafii Ziemi odkrywa, w jaki sposób koewolucj a geosfery i bio­

zbawionym życia.

sfery - skal i materii ożywionej - ukształtowała naszą planetę

Hazen jest błyskotliwym i ciekawym przewodnikiem tej

w niepowtarzalny sposób, jako jedyną tego rodzaju w Układzie

wielkiej podróży po powierzchni i wnętrzu naszej planety. Kla­

Słonecznym, jeśli nie w całym kosmosie. Z wyobraźnią astrobiologa, perspektywą historyka i pasją,

rowna, wielowątkowa i stymulująca „Historia Ziemi" jest lite­ raturą popularnonaukową najwyższej próby.

Hazen tłumaczy, jak zmiany na poziomie atomowym prze­ kładają się na dramatyczne przeobrażenia Ziemi przez prze­ szlo

4,5 mld lat jej istnienia. Przywołuje ekscytują.ce nowe

odkrycia, by przedstawić w bogatych szczególach kolejne

76 Świat Nauki, październik 2014

Robert M. Ha.zen jest profesorem nauk o Ziemi na George Mason University oraz wykładowcą w Carnegie Institution's Geophysical Laboratory.

Więcej na: www. ebook4all.pl

Ex l ibris Dlaczego ewolucjonizm - „niebezpieczna idea Darwina" -

Darwin, Bóg i sens życia

stał się tak wielkim wyzwaniem dla naszej wizji samych siebie?

Steve Stewart-Williams

Jak zmienił nauki o człowieku i jak zmienił religię? W książce Bóg, Darwin i sens życia na te pytania kompetentnie i wyczer­

Tytuł oryginału: Darwin, God and the

pująco, a przy tym z niekłamanym talentem pisarskim i po-

Meaning of life

. czuciem humoru, odpowiada dr Steve Stewart-Williams, wy­

Przeklad: Piotr Szwajcer

kładowca psychologii

Wydawnictwo CiS

ewolucyjnej

na

Swansea

University,

absolwent biologii i filozofii na Massey University i McMaster

Dlaczego teoria ewolucji zmienia wszystko, co (wydawało się

University, autor kilku książek i licznych publikacji poświęco­

nam, że) wiemy? Czy religia i nauka są skazane na konflikt? Czy

nych m.in. filozofii, biologii i ewolucji altruizmu.

można wierzyć w Boga i w pełni akceptować wszystkie wnioski wypływające z teorii ewolucji (i na odwrót)? Czy w świetle od­

Przydatna (i zajmująca) lektura dla wszystkich, którzy

kryć współczesnej biologii - i innych nauk - człowiek nadal jest

chcieliby zrozumieć implikacje teorii ewolucji dla naszej wie­

„ ukoronowaniem stworzenia", a życiu ludzkiemu przysługuje

dzy o naturze czlowieka, o naszym miejscu we Wszechświecie,

„przyrodzona świętość"? Czy bez Boga nie ma moralności, a ży­

a wreszcie o moralności i religii.

cie ludzkie jest bezcelowe i jałowe? Czy sens życiu nadaje tylko

Stephen Boulter, Oxford Brookes Univeristy

wiara religijna, czy też nauka mówi nam o nim coś ważnego? Te - i podobne - pytania ludzie zadają sobie od wieków, ale po Darwinie musieliśmy nauczyć się odpowiadać na nie w zu­

To wa.żny i potrzebny glos w toczącej się dyskusji o relacjach między nauką a religią.

pełnie nowy sposób. I wierzący, i niewierzący.

George Liiziiroiu,

Mit maszyny. T. 2. Pentagon władzy

.Jeżeli

mamy

zapo­

Review ofContemporary Philosophy

dów „niebezpiecznych': czyli nieortodoksyj­

biec dalszemu wypacza­

nych. W odróżnieniu od normalnej rozmowy

niu i nadzorowaniu przez

ten system komunikacyjny wyklucza zarówno

Tytuł oryginału: The Myth of the

megamaszynę wszystkich

szerszą konwersację, jak i dialog, a prowadzo­

Machine, vol. 2: The Pentagon of Power

aspektów

Lewis Mumford

kultu­

na za jego pośrednictwem debata ma na ogól

Przekład: Michał Szczubialka

ry, to będziemy w stanie

charakter drobiazgowo zaaranżowanego mo­

Wydawnictwo Naukowe PWN

tego dokonać, opierając

nologu, nawet jeśli na ekranie [telewizora]

się wyłącznie na zasad­

występuje kilka osób. Społeczność - zdana wyłącznie na komunikację ustną - choćby

Pentagon

władzy

naszej

jest drugim tomem

niczo odmiennym modelu zaczerpniętym nie

„ Mitu maszyny" Lewisa M umforda i rozwinię­

z dziedziny maszyn, lecz wprost z królestwa

uczestniczyli w niej wszyscy mieszkańcy świa­

ciem idei zarysowanych w tomie pierwszym

organizmów i żywych kompleksów (ekosys­

ta - nie tyl ko znajdzie się na łasce panującej

- pracą napisaną, jak sam autor stwierdza,

temów). Wszystkie te obserwowalne, możli­

mniejszości, lecz szybko pogrążać się będzie

pod presją obserwacji „znieksztalceń, zbioro­

we do wyabstrahowania i zmierzenia aspekty

w analfabetyzmie i wkrótce przestanie się

wych obsesji i kompulsji powstałych w pol u

świata musimy wzbogacić o wiedzę o życiu,

wzajemnie rozumieć.

meg'atechniki, przekierowujących nasze ener­

którą można zdobyć wyłącznie w ramach sa­

A minęło zaledwie pól wieku„. To skłania

gie i podważających naszą zdolność do życia

mego procesu życia. Jest ona zatem częścią

do refleksji. Podobnie jak lektura całej książki,

pełnego i duchowo satysfakcjonującego" („Mit

doświadczenia nawet najskromniejszych orga­

która nie bez kozery została wydana w serii

maszyny. T.

nizmów żywych".

. Myśleć': Polecam.

1.

Technika a rozwój człowieka':

PWN, Warszawa 2012).

Elżbieta Wieteska

Przedstawiona w książce analiza i płynące usiłuje

z niej wnioski mogą być dla współczesnego

Lewis Mumford (1 895-1990) to amerykański

zburzyć nasze proste wyobrażenie o techni­

czytelnika szczególnie ciekawe, jeśli uwzględni

intelektualista: historyk, filozof, badacz postę­

W pierwszym

tomie

Mumford

ce, jako procesie wytwarzania i wykorzysty­

się czas powstawania „Pentagonu" (lata 60.).

pu naukowego i technicznego, socjolog, kry­

wania narzędzi. Wprowadza pojęcie mega­

To okres zimnej wojny, rzutujący niewątpliwie

tyk literacki, niezwykle płodny autor i wszech­

maszyny, której elementami są ludzie. Tom

na postrzeganie instytucji władzy, a w dziedzi­

stronny

drugi jest rozwinięciem tej myśli, obejmują­

nie techniki - pierwszych lotów załogowych

oryginalnej interpretacji dziejów cywilizacji.

cym czasy najnowsze. Mumford , prawdziwy

i rozwoju telewizji. Właśnie upowszechnianie

W 1931 roku opublikował w Scribner's Maga­

erudyta, którego zainteresowania obejmują

się tego ostatniego medium skłoniło zapewne

zine tekst „The Drama of the Machines': dzięki

niemal każdy obszar ludzkiej działalności,

Mumforda do napisania zadziwiającej (z pe­

czemu otrzymał zaproszenie do wygloszenia

stawia oryginalną diagnozę rozwoju ludzkiej

speki;ywy epoki internetu) prognozy:

cyklu wykładów o epoce maszyn na Columbia

myśliciel

o

dużej

erudycji,

autor

cywil izacji. Nie jest ona optymistyczna, ale

„Media elektroniczne nie tylko nie służą

University. Stały się one podstawą do napisa­

autor oferuje rozwiązanie - w pewnym sen­

spontanicznej komunikacji, lecz jako łatwe do

nia ,;rechniki i cywilizacji" (1934), pionierskiej

sie nadal aktualne, choć w całości dla wielu

nadzorowania już są w istocie pilnie nadzoro­

pracy z historii i kultury techniki, która wywar­

kontrowersyjn e - będące jednocześnie głów­

wane w imię zapobieżenia przeniknięciu do

ła duży wplyw na późniejszych badaczy (wyd.

ną tezą rozważań:

obiegu informacyjnego jakichkolwiek poglą-

poi. PWN 1966).

październik 2014, Świat Nauki

77

Więcej na: www. ebook4all.pl

Warto wiedzieć Wydarzenia, osiągnięcia, nowości

Naukowa Fundacja Polpharmy wręczyła granty i nagrody za rok 2013 Laureatką XI I kon kursu Naukowej Fundacji Polpharmy

na finansowanie projektów badawczych z dziedziny medycyny

i farmacji w 2013 roku została prof. Agnieszka Słowik z

Uniwersytetu Jagiel lońskiego w Krakowie

Pani profesor (na zdjęciu) otrzymała grant

wpływ na zwiększenie odsetka osób samo­

wartości 325 tys. zł n a realizację projektu

dzielnych po udarze mózgu i zmniejszenie

„Czy wdrożenie nowatorskiej struktury or­

kosztów związanych z leczeniem udaru

ganizacyjnej dedykowanej terapii ostrego

i j ego skutków.

Naukową Fundację Polpharmy nagrody zwycięzcom w Ogólnopolskim Konkursie

udaru mózgu (w Centrum Interwencyjnej

Od kilku lat w przodujących ośrodkach

Terapii Ostrego Udaru Mózgu) poprawi

Europy i USA, ukierunkowanych na lecze­

Prac Magisterskich Wydziałów Farmaceu­

skuteczność leczenia tej choroby?"

nie udaru niedokrwiennego mózgu, jest

tycznych PTFarm w roku akademickim

proponowane leczenie wewnątrznaczynio­

2012/2013.

Postanowil'iśmy wesprzeć prace profe­ sor Agnieszki Słowik, bo są one szczegól­ nie ważne dla pacjentów, u których udar został zdiagnozowany zbyt późno. Jest to wy;'ątkowy projekt dla naszej fundacji, gdyż nie wspieramy rozwiązania farma­ kowgicznego, a systemowe powiedział -

we (endowaskularne) . Polega ono na me­

Uroczystemu wręczeniu grantu i wy­

chanicznym usunięciu zakrzepu ze światła

różnień dla studentów towarzyszyła de­

mechaniczna)

bata pt. „Preparaty biopodobne i możli­

i może być wykonane nawet do ośmiu go­

wości ich rozwoju w Polsce". Wzięli w niej

naczynia

(trombektomia

dzin po zachorowaniu. Jest to skompliko­

udział dr Piotr Zieft (Polpharma Biologics),

wana procedura inwazyjna, a Uniwersy­

prof. Paweł Grieb (Zakład Farmakologii

prof. Piotr Kuna, przewodniczący Rady Na­

teckie Centrum Terapii Interwencyjnych

Doświadczalnej IMDiK PAN), prof. Witold

ukowej Fundacji Polpharmy podczas wrę­

Ostrego Udaru Mózgu (CITO) w Szpitalu

Tłustochowicz

czania grantu 25 czerwca br. w Warszawie.

Uniwersyteckim w Krakowie, które dzia­

prof. Mieczysław Szalecki (Klinika Endo­

ia od 1

(Instytut

Reumatologii),

stycznia 2013 roku, jest jedynym

krynologii i Diabetologii CZD) i Wojciech

finansowanego przez fundację jest spraw­

w Polsce ośrodkiem wykonującym tę pro­

Matusewicz, prezes Agencji Oceny Tech­

dzenie, czy wdrożenie nowej struktury or­

cedurę w sposób ciągły, tzn. 24 godziny

nologii Medycznych (AOTM). Debatę po­

ganizacyjnej (CITO) zwiększa odsetek cho­

na dobę, siedem dni w tygodniu.

prowadził prof. Zbigniew Gaciong (Klinika

Prof. A. Słowik dodała, że celem badania

rych leczonych przyczynowo (za pomocą

Podczas czerwcowej uroczystości wrę­

mechanicznej trombektomii) oraz czy ma

czone zostały również ufundowane przez

Coraz

lepiej

RN Fundacji Polpharmy).

Więcej pieniędzy dla nauki

Nasi matematycy odnieśli kolejny sukces na Międzynarodowych Mistrzostwach Gier Matematycznych i Logicznych w Paryiu - przywieźli 11 krążków, w tym pięć złotych. To najlepszy wynik w historii startów Polaków w tych zawodach

W 2015 roku nakłady na naukę będą wyźsze aź o 690 mln złotych. To ponad 1 0% więcej niż w tym roku

Podstawowych Problemów Techniki Politechniki Wrocławskiej.

cza wzrost o 690 mln, czyli o 10,2% w porównaniu z rokiem

Opiekooem naszej kadry jest doc. dr Janusz Górniak z Wydziału

W projekcie przyszłorocznego budżetu planowane wydatki na naukę w 2015 roku mają WYUieść 7 mld 438 mln zł, co ozna­

W imprezie startują zawodnicy i zawodn iczki z całego świata w różnych

2014. W relacji do PKB będzie to wzrost z poziomu 0,39% w tym

podstawówki, gimAazjum, szkół średnich, stwdenci oraz rywalizujący

roku do 0,42%. Trwają też rozmowy z Ministerstwem Skarbu

kategoriacłl wiekowych - zadania rozwiązują ucz11iowie pierwszych klas

o możliwościach zwiększania nakładów na B+ R przez spółki

w kategorii open. Matematycy z Politech niki Wrocławskiej przez cały

rok przygotowują zawodników do startu w mistrzostwach. Chętnych jest

wiel11. W każdym roku zgłasza się około 800 osób pragnącyd1 zmierzyć

się w tych, zawodach. W minionym roku Polacy również osiągnęli doskonały rezultat - zdobyli 10 medali. W cym roku poprawili swój rekord. Międzynarodowe Mistrzostwa Francji w Grach Matematycznyclil

są w Paryżu od 1987 roku. Polska reprezentacja uczestniczy w nich od 1992 roku.

Świat Nauki, październik 2014

skarbu państwa oraz z Ministerstwem Obrony Narodowej o po­ trzebie zwiększania wydatków na badania nad obronnością. W 2015 roku mają też wzrosnąć nakłady na szkolnictwo wyż­ sze. W projekcie budżetu zaplanowano na nie 14 mld 954 mln zł, a z uwzględnieniem środków w rezerwach celowych - 16 mld

11 mln zł. W porównaniu z rokiem 2014 oznacza to wzrost

i Logicznych, zwa11e także Mist12ostWami Swiata, organizowane

78

Nadciśnienia Tętniczego WUM, członek

•

o 900 mln zl, czyli o 6%. Przewidziano ro.in. pieniądze na trzeci etap podwyżek dla pracowników naukowych - 1 mld 40 mln zł. •

•

Więcej na: www. ebook4all.pl

Warto wiedzieć

-

,_______

Wydarzenia, osiągnięcia, nowości

Aby promować naj lepszych

Od 2015 roku zmieni się system finansowania jednostek naukowych

Wszystkie publiczne instytucje w Polsce,

Wyższego prof. Lena Kólarska-Bobińska. - No­

zmiana całej filozofii finansowania nauki w Pol­

które prowadzą badania naukowe - inst;ytuty

wy system finansowania będzie premiował

sce" - podkreśla prof. Kolarska-Bobińska.

Polskiej Akademii Nauk, i nst;ytuty badawcze

najlepszych. Tylko tak państwo będzie w rze­

Na największą premię finansową mogą li­

czy wydziały uczelni - otrzymują z budżetu

czywisty sposób stymulowało poprawę jakości

czyć elitarne jednostki badawcze z kategorią

państwa tzw. dotację statutową.

nauki w Polsce''.

„A+" - jest ich teraz w Polsce 3Z

Podstawą jej wyliczania jest wysokość dofi­

Nowy system finansowania nauki zacznie

nansowania z budżetu państwa z poprzednie­

obowią-zywać już od przyszłego roku. Zniknie

temu trwają prace nad udoskonaleniem i do­ stosowaniem do nowych wyzwań zasad oceny

W związku z wprowadzeniem nowego sys­

go roku. I ten system obowiązuje od wielu lat.

stała przeniesienia. Podstawą do naliczania do­

W 2014 roku ta „stała przeniesienia" wynosiła

tacji będzie kategoria naukowa obrazująca po­

(parametryzacji) jednostek. Prowadzi je Komi­

średnio 77% dotacji dla jednostek naukowych,

tencjał jednostki i jakość prowadzonych przez

tet Ewaluacji Jednostek Naukowych.

jednak w niektórych przypadkach było to na­

nią badań.

wet 90% dofinansowania z ubiegłego roku.

„Zwiększy się w tej ocenie znaczenie mię­

Takiej oceny co cztery lata dokonuje Komi­

dzynarodowych grantów badawczych, zwłasz­

„Nauka polska zmienia się, ale system fi­

tet Ewaluacji Jednostek Naukowych złożony

nansowania jednostek naukowych nie nadążał

z wybitnych naukowców. Najleps-zym insty­

ropejskiego programu naukowego Horyzont

za tymi zmianami. Opart;y na zaszłościach hi­

tucjom naukowym przyznaje kategorie „A+"

2020" - zaznacza prof. Kolarska- Bobińska

„A:; dobre otrzymują kategorię „B': najsłab­

storycznych spowodował, że niektóre bardzo

lub

dobre jednostki, które wybiły się, dostawaly

sze kategorię „C''.

mniej pieniędzy niż te dużo słabsze. Chcemy

„Oparcie

systemu

Zmiany zostaną skonsultowane ze środo­ wiskiem naukowym, a nowy system w finan­

tej

sowania nauki będzie wprowadzany stopnio­

ocenie spowoduje, że radykalnie wzrośnie jej

wo. W okresie przejściowym - do 2017 roku

powiązać wysokość przyznawanych z budżetu

znaczenie. Wysokość dotacji będzie premio­

- wprowadzone zostaną maksymalne progi,

państwa dotacji z jakością pracy jednostek na­

wała rzeczywiste osiągnięcia naukowe i jakość

o jakie może się zmniejszyć lub zwiększyć do­

ukowych - mówi Minister Nauki i Szkolnictwa

prowadzonych prac badawczych. To ogromna

tacja dla jednostki naukowej.

Chcesz studiować infor matykę, historię albo

budownictwo? Sprawdź, jaka uczelnia oferuje te studia i jak oceniają je eksperci

Ministerstwo Nauki i Szkohńctwa Wy78.zego uruchamia portal Wybierz Studia. To pierwsza w Polsce interaktywna

baza prezentująca ofertę wszystkich 435 uezelni. ·

„

Mł odzi ludzie coraz rozważniej podejmuj ą decyzje o kh

dalszej edukacj i. rantuje im

Zastanawiają się, która uczelnia zagwa­ najwyższą jakość ksztalcenia zgodnie z ich zain­

teresowaniami, po wymarzoną

,j akich

studiach mają szansę znaleźć

pracę. Wierzę, że zawarte na naszym portalu

informacje uJatwią maturzystom dokonywanie słusznych

na

cza tych uzyskiwanych z największego eu­

więc znieść stalą przeniesienia i bardzo mocno

Wybieraj z głolvą!

finansowania

·

•

miotów maturalnych do wymagań uczelni czy znaleźć studia w pobliiu miejsca zamieszkania. Dostępne będą na nim również informacje, które kierunki zostały wyrói­ nione przez Polską Komisję Akredytacyjną, a które z powo­ du negatywnej oceny zawieszają nabór czy n awet zostaną zlikwidowane. Portal będzie też

informować o tym, jakie

są oceny Komitetu Ewaluacj.i Jednostek Naukowych doty­ czące potencjału naukowego, a także pokaże, które jed­

nostki cieszą się mianem Krajowych Naukowych Ośrod­ ków Wiodących. Portal będzie zawierał informacje m.in. o liczbie stu­

diuj ących, o liczbie studentów wyjeżdżaj ących za granicę

w ram ach programu Erasmus czy liczbie nauczycieli, któ­

rzy do szkalają się poza granicami Polski. Użytkownicy będą

mogli wyszukiwać informacje według sześciu kategorii,

wyborów, które zaważą na ich przyszłosci" - mówi minister

które można ze sobą łączyć: nazwa uczelni, lokalizacja, kie­

nauki i szkolnictwa wyższego prof. Lena Kolarska-Bobińska.

runek studiów, przedmioty maturalne oraz rodzaj uczelni

Oficjalnie

portal

http://wybierzstudia.nauka.gov.pl

wystartuje 30 września. Integrować będzie informacje z róż­ nych źródeł, tak aby młodzi ludzie, wybierając studia, mogli dowiedzieć się jak najwięcej o wybranym kierunku.

(np. publiczna lub niepubliczna) i tryb studiów.

Wybierz Studia to portal stworzony przez Ministerstwo

Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Ośrodek Przetwarzania Informacji. Na realizację projektu przeznaczono 408

tys. zł.

Na uczelniach powstaj ą bardzo duie zmiany. Mogą poja­

Na portalu znajdują się tylko sprawdzone i rzetelne dane

wiać się autorskie programy i kierunki studiów. Studia

pochodzące z czterech źródeł: stale aktualizowanych danych

stają się coraz bardziej specjalistyczne. Młodym ludziom

z oficjalnych baz o szkolnictwie

coraz trudniej jest zorientować się w tak szerokiej i zróż·

runków studiów dokonyWanych przez Polską Komisję Akre­

nicowanej ofercie. Nowy po rt al MNiSW jest adresowany

dytacyjną, ocen działalności naukowej dokonyWanych przez

zgodne z ich zainteresowaniami, dostosować wybór przed-

przesłanych przez

przede wszystkim do licealistów. Pomoże im wybrać studia

wyiszym P OL-on, ocen kie­

Komitet Ewaluacji Jednostek Naukowych oraz informacji

uczelnie.

•

październik 2014, Świat Nauki

79

, ,

Więcej na: www. ebook4all.pl

z archiwum Scientiftc American

wybór Daniela C. Schlenoffa

Innowacje i odkrycia

Październik

nazwano go Elektryczną Szkołą Średnią.

1964

Rupert jest główną miejscowością Rzą­ dowego Projektu Irygacyjnego Minidoka

---- -·-·-···-·--

Ewolucja a kreacjonizm „Biblijni

nad rzeką Snake, w rejonie, gdzie osiem lat temu była jeszcze pustynia porośnięta kępami bylicy, a teraz jest to gęsto

fundamen­

zasiedlony

taliści ponownie we­ szli w konfrontację z biologami, tym

teren

rolniczy.

Osadnicy

sprowadzeni w ramach tego projektu

razem przy okazji akcji National Scien-

są nadzwyczaj postępowi i zdecydo­

ce Foundation mającej na celu pod­

wani zapewnić sobie oraz swoim dzie­

niesienie poziomu nauczania biologii

ciom wszelkie możliwe udogodnienia,

w szkołach średnich. Po pięciu latach

zwłaszcza w zakresie edukacji". Szkoła ta służyła uczniom do 1956 roku.

przygotowań i lekcji próbnych zapropo­ nowano szkołom stanowym i innym pla­ cówkom edukacyjnym w całym kraju trzy

•&1au.m1.

nowe podręczniki, opracowane kosztem

5 mln dolarów w ramach projektu Biolo­

Październik 186-1

gica! Science Curriculum Study (BSCS).

Wyroby z żelaza

Wszystkie one prezentują teorię ewolucji j ako logiczne wyjaśnienie znanych fak­

„Ogromny postęp do­

tów z biologicznej historii świata. Wbrew

konał się w ostatnich

praktyce niektórych wydawców, żaden

latach w zakresie lek­

z nich nie został opublikowany w regio­

kich wyrobów kutych.

nalnych mutacjach, mających na celu

Zamiast polegać na wprawnej ręce i oku

uniknięcie konfliktu z lokalnymi przesą­

kowala, wprowadzono sztance, dzięki cze­

dami. W ciągu roku szkolnego 1963-1964

jennej. To w kategoriach moralnego pre­

mu gotowe produkty odznaczają się do­

250 OOO egzemplarzy

stiżu, a nie strat materialnych zadanych

kładnością dorównującą odlewom, mając

tych trzech podręczników - liczbę wy­

wrogowi, należy rozpatrywać wartość tego

jednocześnie znacznie większą wytrzyma­

starczającą do zaopatrzęnia w nie 12%

niemieckiego sukcesu".

uczniów szkół średnich uczących się bio­

Pokaz slajdów o walkach morskich

sprzedano około

łość. Zastosowano również prasy opado­ w

1914

logii w USA. Wszystkie trzy zostały zaofe­

�ku znaleźć można pod adresem http:!

rowane i zaaprobowane przez stanowe

ScientificAmerican.com/oct2014/naval-warfare

komisj e do spraw podręczników w Geor­ gii i na Florydzie. W Arizonie grupie ko­

we, jak i szybko repetujące młoty spado­ we, lecz te robią tak przeraźliwy hałas, że jest praktycznie niemożliwe przebywanie w ich pobliżu".

Wyginięcie gołębia wędrownego

ścielnej, która wystąpiła z inicjatywą, by

„Stalo się oczywiste, że ani jeden goląb

Profity z łamania blokady

przy okazji wyborów w przyszłym miesią­

wędrowny (Ectopi.�tes mig;ratorius) nie

„Liverpoolski Courier publikuje niektóre

cu przeprowadzić referendum przeciwsta­

pozostał na wolności w naszym kraju,

dane statystyczne dotyczące zysków, ja­

wiające się «ateistycznemu nauczaniu»,

gdzie przedtem przemieszczały się one

kie przynosi łamanie blokady. Poj edynczy

nie udało się zebrać wymaganych 55 OOO

w miliardowych stadach. Jedynym zacho­

rejs, jak wynika z rzetelnego rozliczenia,

podpisów pod petycją".

wanym przedstawicielem tego gatunku

kosztuje

była gołębica z zoo w Cincinatti, która

tysięcy poszło dla kapitana za całomie­

Październik 1914.

80 265 dolarów. Z tej sumy pięć

przeżyła dwadzieścia dziewięć długich

sięczną służbę, trzy tysiące za pilotowa­

lat, zanim nie padła, ewidentnie ze sta­

nie tam i z powrotem. Ta spora kwota

Wojna pod wodą

nie

wcześniejszymi ustaleniami, zosta­

800 beli 40 OOO dolarów; 800 beli bawełny dla właścicieli - 40 OOO dola­

„Jest pewne, że począw­

ło przesłane do Smithsonian Institution

rów; fracht w drodze powrotnej dla rządu

szy od samego wypowie­

w Waszyngtonie. W bocznym widoku gło­

- 40000 dolarów; fracht w drodze powrot­

dzenia wojny, niemiec­

wy ptaka [ilustracja] odtworzyłem oko,

nej dla właścicieli-

rości. Nastąpiło to o pierwszej w nocy

1 września 1914 roku i jej truchło, zgod­

kie łodzie podwodne pływają, jak chcą po Morzu Północnym i ostatnio wreszcie uda­ ło im się zatopić trzy brytyjskie krążowni­

z

aby wyglądał bardziej jak żywy".

P ubliczna elektryczność

przynosi następujące korzyści:

bawełny dla rządu

wóz pasażerów -

-

40 OOO dolarów; prze­ 12000 dolarów; w sumie

172 OOO dolarów. Zatem w przypadku po­ myślnie odbytego rejsu miesięczny czysty

12 OOO t, co

„Szkole średniej w Rupert w stanie Idaho

zysk przemytników wynosi 91 735 dola­

należy uznać za największy triumf osią­

przypadł zaszczyt bycia pierwszym dużym

rów. Należy jednak pamiętać, że nader

budynkiem na świecie pobierającym ener­

często statki biorące udział w

podczas obecnej wojny i co za jednym za­

gię wyłącznie w postaci elektryczności.

derze zatrzymywane są już przy pierwszej

machem unaocznia zabójczą skuteczność

W budynku tym elektryczność jest uży­

próbie przepłynięcia, co pociąga za sobą

tego naj nowszego nabytku marynarki wo-

wana również do innych celów i dlatego

poważne straty".

ki opancerzone o ·wyporności

gnięty do tej pory w działaniach na morzu

80

Świat Nauki, październik 2014

tym

proce­

Więcej na: www. ebook4all.pl

niewia!}'..gędne1cfonies,ienie

-

�o r.::rn

jili.er.wszy

Q�an�"tclle gra��taeyjj;l e, które• �o�ł� w jpietw�cli .;:hwilacf;l' p'O' Wielki ni W:Y0i,.mh'l!.l.

za©�se

Edarai.em fl.ęyka (..awrene�a M. 1<1rauasa,

gdj.ł;>y "lośtałt! ,to ·p'©twferCl;Eo11e, .„stinm�if©pJ 1<1ajd0ni��)ęjsze ę<:ł�li!Yd�0d w(eh.u dziesi�}:i0leef': WJ�eęj n·ą -te'rn" ter.ma:t: w ·�0lejhym raJrmet.zę, w kt0rym p>C!inadfa: ·

�RaRert o st,aoie r:iauki. dl��§b wą;?;MjJest plurąlill'iFQ? �M da się ur.atow-ać kawę?

Jak r6?;rik:uj9. sję kew6rld JrrnblematyGZny metan

�s�emrnieoie o m1arttiraie

Gar;ehetze

SC ! g;>.;T I F I Cl SWIATNAUJ{J AMEll l CH N I

C�na dz1u�

u

poc

!ku .

_ _

.

w

WWW.SW'I ATNAU Kl . f> L

,_'.

:_a ·. ł - � � - .J ...... - - - �1.)'tł�'.}'

czasu

l1oiłl9ra'hr:znym rni-ri.:ii.I'