Wielka historia Polski 1

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Ryć. 74. Brązowe sierpy, siekierki i groty włóczni z Deszczna, nawiązujące do form zabytkowych z kręgu kultur nordyjskich.

-łużycka, osiągając apogeum swojego rozwoju w młodszym okresie epoki brązu. Także zachodnia Wielkopolska znajdowała się w orbicie wpływów grupy śląskiej. Impulsy śląskie docierały też szybko do zachodniej Małopolski, mówi się wręcz o przesunięciach ludności ze Śląska, które dały początek grupie górnośląsko-małopolskicj kultury łużyckiej. Grupę tę charakteryzowało współwystępowanie obrządku ciałopalnego i szkieletowego (birytualizm). Efektem północnej ekspansji grupy sasko-łużyckiej było powstanie grupy brandenbursko-lubuskiej, obejmującej północno-zachodnią część Wielkopolski i ziemię lubuską. Grupę tę wyróżniał bardzo specyficzny kształt dwustożkowych naczyń (tzw. styl uradzki), który był 158

Epoka brązu - pomiędzy centrami cywilizacyjnymi.

przejawem szerszej dyfuzji zachodnich wątków stylistycznych, sięgającej w młodszej epoce brązu nawet dorzecza Wisły. Jeszcze bardziej na północ powstała w młodszej epoce brązu grupa zachodniopomorska kultury łużyckiej, charakteryzująca się własnym ośrodkiem metalurgii wzorowanej na formach skandynawskich i duńskich (tzw. nordyjskich). Specyficzne dla wczesnej fazy kultury łużyckiej w grupie zachodniopomorskiej były groby kurhanowe, szczególnie bogato wyposażone w wyroby brązowe. Przenikanie nowych wierzeń i obrządku grzebalnego na tereny dorzecza środkowej i dolnej Wisły doprowadziło do powstania kilku grup, w których kulturowy substrat trzciniecki jest dobrze widoczny nie t ylko w środkowej, ale nawet w późnej epoce brązu. Podstawowąjednostkątcgo obszaru była grupa wschodnia kultury łużyckiej, obejmująca rozległy teren - od dorzecza środkowej Warty, aż do dorzecza Bugu, a nawet do zachodniej części Wołynia. Południowy wschód Polski, szczególnie dorzecze Sanu i Wisłoki, zajmowała grupa tarnobrzeska kultury łużyckiej, różniąca się od grupy wschodniej przede wszystkim większym udziałem wpływów zakarpackich. Dopiero w młodszej epoce brązu obserwujemy docieranie wpływów łużyckich do północno-wschodniej Polski i tworzenie peryferycznych grup, takich jak kaszubska (wschodniopomorska) i warmińsko-mazurska. W rozwoju kultury łużyckiej w epoce brązu można wyróżnić dwa horyzonty chronologiczne, manifestujące się szerokim rozprzestrzenieniem określonych stylów produkcji ceramicznej oraz niektórych typów ozdób brązowych. Horyzont wcześniejszy przypada na środkową epokę brązu i wyraża się przyjęciem przez wiele grup, głównie zachodnich, tzw. ceramiki guzowej (naczynia zaopatrzone w wypychane od wnętrza wypukłości-guzy na największej wydętości brzuśca). Następny horyzont, związany z późną epoką brązu, cechuje na jpierw ceramika ostroprofilowana (przede wszystkim dwustożkowe formy naczyń), a następnie charakterystyczne naczynia zdobione ukośnym kanelowaniem oraz specyficzne typy mieczy, szpil i fibul brązowych. W późnej epoce brązu rozwijały się wszystkie wcześniej powstałe grupy. Obserwuje się w/rost liczby ludności, a w konsekwencji - kolonizację obszarów dotychczas nic zasiedlonych lub rzadko penetrowanych. Dotyczy to nie tylko Niżu Polskiego i wyżyn lessowych, ale przede wszystkim Pogórza Karpackiego. Z okresem tym związane jest pojawienie się pierwszych łużyckich osad obronnych l ub grodów w południowej i południowo-zachodnicj Polsce. Można wprawdzie przypuszczać, że było to wynikiem konfliktów wewnętrznych, międzyplemiennych, ale bardziej prawdopodobne wydaje się kojarzenie tych założeń obronnych z pojawieniem się w Kotlinie Karpackiej ludów nadczarnomorskich, Kimmerów. Najazdy Kimmerów, napierających na miejscowe kultury dorzecza Cisy (np. kulturę Gava), spowodowały dalsze przesunięcia ludności oraz niepokoje polityczne. W efekcie rejestrujemy na tych terenach pojawienie się części uzbrojenia i rzędu końskiego pochodzenia wschodnioeuropejskiego. Ludność kultury łużyckiej na przeważającej części swego terytorium zajmowała się przede wszystkim uprawą roślin. Wskazują na to występujące w znale-': ziskach archeologicznych ich szczątki, a także stabilność osad, szczególnie na 159

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

lessowych wyżynach południowej Polski. Wśród upraw dominowały zboża (głównie odmiany pszenicy, proso i jęczmień), pojawiały się. też takie gatunki, ja k żyto, owies, orkisz, lepiej przystosowane do uprawy w gorszych warunkach glebowych. Umożliwiało to rozszerzanie areału upraw na tereny mniej urodzajne, głównie gleby piaszczyste na Niżu Polskim i gleby terenów podgórskich. Obok zbóż uprawiano mak, len, rzepik, rzepę oleistą i inne rośliny o znaczeniu przemysłowym. W rolnictwie podstawową rolę odgrywała gospodarka wypaleniskowa i orka sprzężajna. Wprawdzie znane już były sier py wykonane z brązu, a le osta tnie b a da nia wskazują, że szczególnie w południowo-wschodniej Polsce duże znaczenie miały jeszcze sierpy krzemienne. Ich wyspecjalizowana produkcja jest udokumentowana aż do początku epoki żelaza. Gospodarka hodowlana nie miała, jak w starszej epoce brązu, charakteru wyspecjalizowanego, związanego z koczowniczym trybem życia lub z systematycznymi wędrówkami pomiędzy obszarami nizinnymi i górskimi, czyli z tzw. transhumancją; polegała raczej na przyzagrodowym wypasie bydła rogatego, świń, owiec i kóz, a także koni. Wiele uwagi archeologowie poświęcili powstającym pod koniec epoki brązu grodom kultury łużyckiej, którym przypisywano też rolę refugiów dla stad bydła, motywowaną częstym brakiem zabudowy wewnątrz fortyfikacji. Można mieć jednak poważne zastrzeżenia do takiej interpretacji. Bardziej prawdopodobne wydaje się, że grody pełniły funkcje centrów plemiennych, miejsc spotkań, wymiany towarów, odprawiania obrzędów, a także schronień w czasie niepokojów i wojen dla ludności zamieszkującej sąsiednie osady otwarte. Podstawowym typem osadnictwa kul t ury łuż yckiej były stosunkowo niewielkie osady wiejskie, złożone z kilku lub najwyżej kilkunastu domów, przeważnie prostokątnych, słupowych. Nie jest wykluczone , istnienie domów o konstrukcji zrębowej, której stosowanie potwierdzają niektóre fortyfikacje i obudowy grobów, szczególnie z późnej fazy kultury łużyckiej. Domy zrębowe, jeśli nic były zagłębione w po-1 wierzchnie gruntu, nie pozostawiły trwałych śladów uchwytnych w reliktach archeologicznych. Obraz architektury w obrębie kultury i łużyckiej jest nam znany przede wszystkim z doskonale zachowanych konstrukcji drewnianych z grodów wielkopolskich, pochodzących z epoki Ryć. 75. Brązowe siekierki z żelaza j i opisanych w rozdziale następnym. piętką, miecz, grot i sztylet z Część uzbrojenia i niektóre narzędzia brązowe, występujące w Radzimia (wczesna faza kulturze łu-J życkiej, były importowane z ośrodków wytwórczych na kultury łużyckiej). obszarach Siedmio-j grodu, południowej Słowacji, wsc hodnic h Al p oraz wschodniej Turyngii.! Na północy Polski pojawiały się też przedmioty importowane z nordyjskichj ośrodków skandynawskich. Większość wyrobów brązowych (przede wszystkimi ozdób) była jednak produkowana na miejscu. W niektórych grupach kulturyl

160

Epoka brązu - pomiędzy centrami cywilizacyjnymi...

Ryć. 76. Wyroby brązowe z V okresu epoki brązu z Radolinka: bransolety (a), naramienniki (b), zawieszka binokularowa (c), sprzączki do pasa (d).

łużyckiej działały warsztaty przetapiające importowane wyroby (np. uszkodzone na nowe). W pracowniach tych odlewano przedmioty brązowe w formach kamiennych lub glinianych. Ta ostatnia metoda polegała na wstępnym uformowaniu wosku na kształt odlewanego wyrobu, następnie oblepieniu woskowej formy gliną i wlewaniu do niej gorącego metalu, który zastępował wytapiany wosk. Były to tzw. odlewy na tracony wosk. Lokalne wydobycie rud miedzi było możliwe tylko na Dolnym Śląsku, gdzie natrafiamy na koncentrację warsztatów metalurgicznych w okolicach Legnicy i Złotoryi. Innym metalem wydobywanym i przerabianym na ozdoby był ołów, występujący na terenie grupy górnośląsko-małopolskiej, w okolicach Olkusza. Niezbyt liczne łużyckie wyroby ze złota były raczej importowane ze Słowacji lub Siedmiogrodu. Obok wytapiania i obróbki metali, przedmiotem specjalizacji ludności łużyckiej stała się produkcja soli. U schyłku epoki brązu powstały ważne jej ośrodki na terenie zachodniej Małopolski (rejon Wieliczki i Bochni) 161

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

oraz na Kujawach (okolice Inowrocławia). Sól pozyskiwano z solanki, którą odparowywano, podobnie jak w neolicie, w specjalnych naczyniach brykietarkach. Badania nad mikroregionami osadniczymi, a szczególnie nad rozwojem występujących w nich cmentarzysk, dostarczaj ą podstaw dla odtworzenia struktury społecznej ludności kultury łużyckiej. Wydaje się, że osiadłe, rolniczo-hodowlane społeczności tej kultury opierały się na rodzinach pojedynczych jako jednostkach podstawowych, które łączyły się w wielkie rodziny l ub rody złożone z ok. 100-150 osób, zamieszkujące powierzchnię ok. 20-30 km2. Bardziej luźną formę organizacji terytorialnych stanowiły plemiona złożone z 30-40 rodów. Struktura wiekowa, rejestrowana na cmentarzyskach, opierała się na dominacji trzech grup: dzieci do 6 miesięcy, osobników młodocianych w wieku 15-20 lat i dojrzałych -25-35 lat. Średnia wieku populacji łużyckiej wynosiła ok. 20 lat, na co wpływ miała duża śmiertelność dzieci. Grupy ludności były stosunkowo słabo zróżnicowane pod względem pozycji społecznej i majątku, nawet w porównaniu np. z ludnością kultur mogiłowych. Przejawiało się to w braku pochówków szczególnie bogato wyposażonych, choć na niektórych cmentarzyskach występuj ą grupy grobów bogatszych, mogące wskazywać na bardziej uprzywilejowaną pozycję starszyzny rodowo-plemiennej. Także obecność szczególnie cennych skarbów z młodszej epoki brązu może świadczyć o akumulacji dóbr, zapewne przez przywódców grup lub plemion. Nie obserwujemy natomiast istnienia odrębnej grupy osób spełniających funkcje kultowe lub obrzędowe. Występowanie w niektórych grobach figurek ludzkich lub instrumentów muzycznych nic jest dostatecznym argumentem potwierdzającym zinstytucjonalizowane formy obrzędowości. Wspomnieć trzeba, że z całego obszaru kultury łużyckiej nie znamy ani jednego obiektu typu świątynnego lub kultowego. Odnoszenie do kultury łużyckiej kamiennych konstrukcji na Ślęży nie jest dostatecznie uzasadnione. Znamy oczywiście w kulturze łużyckiej pewne symbole w postaci elementów dekoracji ceramiki, które mogą wiązać się , z kultem solarnym (m.in. przedstawienia ptaków), ale odnieść je należy dopiero do wczesnego okresu epoki żelaza. Treści wierzeń, które decydowały o wspólnocie kultur pól popielnicowych, trzeba więc wiązać raczej ze sferą życia pośmiertnego i różnymi aspektami rytuału grzebalnego niż z mitologią, kosmologią lub innymi formami systemów religijnych. W każdym razie brak dotychczas dowodów instytucjonalizacji tego typu wierzeń i ceremoniałów. Zmiany w tym kierunku nastąpiły dopiero na początku epoki żelaza, wraz z pojawieniem się nowych centrów cywilizacyjnych i nowych systemów religijnych w basenie Morza Śródziemnego.

Stosunki etniczne na ziemiach polskich w epoce brązu Rozpoznawanie przynależności etnicznej ludów, których materialne relikty bada archeologia, jest zadaniem bardzo trudnym i obarczonym zawsze możliwością popełnienia błędów. Pierwszą pewną identyfikacją etniczną w pradziejowej 162

Epoka brązu - pomiędzy centrami cywilizacyjnymi.

Europie jest uznanie twórców kultur hclladzkiej i egejskiej z XVI w. a.C. jako przodków historycznych Greków. Opieramy się przy tym zarówno na odczytaniu minojskiego pisma linearnego B, jak i na tradycji greckiej sięgającej czasów helladzkiej epoki brązu. Obok ewidentnych świadectw lingwistycznych zapisanych w dokumentach, identyfikację etniczną ludów prę- i protohistorycznych można opierać też na ciągłości zaludnienia niektórych obszarów od prehistorii do czasów, kiedy były one zasiedlone przez ludy historyczne o niewątpliwej przynależności etnicznej. Badania nad rozwojem i różnicowaniem kultur archeologicznych możemy próbować wiązać z rekonstruowaną historią języków, śledzącą wspólne wątki lingwistyczne, łączące historyczne grupy językowe ze współczesnymi. Opierając się na podobnych zasadach, językoznawcy jeszcze na początku XX w. odtworzyli genealogię języków indoeuropejskich, umieszczając kolebkę posługujących się ni mi ludów na obszarach wielkiego stepu z pogranicza Europy i Azji. Z tego terytorium miały wyruszać kolejne migracje w kierunku Europy i Azji Południowej. Ponieważ w tym czasie kulturę ceramiki sznurowej wywodzono ze stepowych kultur wschodnioeuropejskich, była ona, j a k się wówczas wydawało, idealnym odpowiednikiem praeuropejskiej wspólnoty językowej. Jednak brak powiązań pomiędzy kręgiem kultury ceramiki sznurowej a anatolijsko--egejskimi ludami epoki brązu przemawiał przeciwko łączeniu pierwszych Indo-europejczyków z kulturą ceramiki sznurowej. Coraz więcej zwolenników zyskiwały hipotezy przyjmujące znacznie wcześniejszą metrykę zasiedlenia Europy przez Indoeuropejczyków. Obecnie, jak wykazał Collin Renfrew w Archaeologv and Language: the puzzle oj Indo-European origins (1987), najpoważniejszym kandydatem do roli indocuropejskiego substratu etnicznego Europy jest grupa pierwszych ludów rolniczo-hodowlanych, związana z wczesnym neolitem bałkańsko-dunajskim. Dalszy rozwój, aż po wczesną epokę brązu, musiał na terenie południowo-wschodniej i środkowej Europy zawierać choćby część dziedzictwa wczesnoneolitycznego, a więc jest prawdopodobne, że substrat indoeuropejski istniał już w Europie na długo przed pojawieniem się pierwszych, znanych ze źródeł pisanych, ludów posługujących się językami t e j grupy lingwistycznej. Wobec faktu, że neolit bałkańsko-dunajski nie rozpowszechnił się na całym kontynencie, nie ulega wątpliwości, że istniały grupy językowe starsze, które mogły przetrwać paralelnie z Indoeuropcjczykami, a których reliktem w czasach historycznych są języki nieindoeuropejskie, np. baskijski czy języki ugrofińskie. Drugą nader istotną kwestią, będącą przedmiotem szczególnie ostrych sporów w nauce, było formowanie się wyodrębnionych ze wspólnoty indoeuropejskicj języków słowiańskich lub bałtosłowiańskich. W okresie międzywojennym Józef Kostrzewski zmierzał do udowodnienia ciągłości zaludnienia ziem polskich od epoki brązu do wczesnego średniowiecza, kiedy były one zamieszkiwane przez plemiona słowiańskie (hipotezę taką postawił w pracy pt. Od mezolitu do okresu wędrówek ludów}. W świetle tej hipotezy ludność kultury łużyckiej byłaby przodkiem Słowian. Koncepcja akcentująca autochtonizm Słowian w dorzeczu Wisły i Odry przez kilka dziesięcioleci była obowiązującym paradygmatem polskiej 163

Najdawniejsze dzieje ziem polskich —

archeologii, lingwistyki i antropologii. Z biegiem czasu podlegała ona pewnym modyfikacjom, m.in. zmierzającym do wykazania, że Prasłowianie pojawili się jeszcze wcześniej, w okresie istnienia kultury trzcinieckiej, którą Aleksander Gardawski w Zagadnieniach ciągłości osadniczej, kulturowej i etnicznej w międzyrzeczu Odry i Dniepru od II okresu epoki brązu do Vl/VII w. n.e. uważał za przodka wschodniego odłamu kultury łużyckiej. Jeszcze dalej poszedł Witold Hensel (w Prahistorii ziem polskich), przypuszczając, że wspólnota bałtosło-wiańska w dorzeczach Dniepru i Wisły mogła wyodrębnić się jeszcze wcześniej, w okresie kultur z ceramiką sznurową. W konsekwencji wspólnota prasłowiańska byłaby odpowiednikiem kultury trzcinieckiej i wschodniego odłamu kultury łużyckiej. Zgodnie z tą hipotezą zachodnia część kultury łużyckiej mogła być niesłowiańska, ulegając slawizacji dopiero w późnej epoce brązu (ok. 1000 lat a.C.). Słabość autochtonicznej hipotezy dotyczącej genezy Słowian na ziemiach polskich wynika przede wszystkim z trudności udowodnienia ciągłości zasiedlenia ziem polskich od neolitu lub wczesnej epoki brązu do wczesnego średniowiecza. Jak wykażemy w rozdziale ostatnim, istnieje wyraźny brak kontynuacji w zasiedlaniu ziem polskich w epoce żelaza, przejawiający się zanikiem tradycji zarówno osadniczych, jak i kulturowych. Z drugiej strony, trzeba podkreślić za Kazimierzem Godłowskim, że geografia etniczna Europy w epoce brązu była niewątpliwie znacznie bardziej skomplikowana wskutek istnienia ludów, których języków nie znamy ani z przekazów pisanych, ani ze współczesnej mapy językowej Europy. Mogły to być zarówno ludy preindoeuropejskie, jak również grupy indoeuro-pejskie o mało wyraźnej metryce lingwistycznej i historycznej (np. wspomniani w źródłach antycznych i toponomastyce Wenetowie, występujący zarówno w basenie śródziemnomorskim, jak i na Niżu Europejskim). Wspomnieć wreszcie trzeba o zagadkowych ludach indoeuropejskich zamieszkujących ziemie pomiędzy obszarami Celtów i Germanów. Z wymienionych powodów bardzo zawodne są próby identyfikacji kultur epoki brązu - m.in. poszczególnych części kultur pól popielnicowych - z określonymi indoeuropejskimi grupami etnicznymi. Dotyczy to także ludów, których siedziby j uż w epoce żelaza możemy wyraźnie określić na podstawie źródeł pisanych (należą do nich m.in. Grecy, Italikowie, Trakowie, Ilirowie czy Celtowie). W konsekwencji pojawienie się na ziemiach polskich w epoce brązu elementów kulturowych nawiązujących do obszaru wschodnioalpejskiego (np. grobów szkieletowych w górnośląsko-małopolskiej grupie kultury łużyckiej) nie może być jednoznacznie interpretowane (co sugerowali Tadeusz Malinowski w pracy Problem pogranicza prasłowiańsko-prailiryjskiego i Witold Hensel we wspomnianej pracy), jako ślad penetracji ludności iliryjskiej. Także z dużą ostrożnością trzeba odnosić się do interpretacji pewnych elementów transylwańskich na przedpolu zachodnich S Karpat, jako dowodu penetracji tych terenów przez ludy trackie. Taką ostrożność j radzimy zachować, pomimo argumentów historycznych, które wskazują, że już j we wczesnej epoce żelaza ludy iliryjskie zamieszkiwały rejony wschodnich Alp, j a ludy trackie - obszary w Siedmiogrodzie. 164

Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego

Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego

W systemie periodyzacji pradziejów środkowej Europy początek najmłodszego okresu - epoki żelaza - datowany jest od ok. połowy VIII w. a.C. Najstarszy jego odcinek nazywany jest okresem halsztackim. Schyłek okresu halsztackiego nastąpił w V w. a.C.; dla ziem polskich przyjmuje się, że istniał do ok. 400 r. a.C. Następny okres - przedrzymski, nazywany również lateńskim - obejmuje w przybliżeniu cztery ostatnie stulecia a.C. Z początkiem I w. p.C. zaczyna się okres rzymski, kończący się ok. 375 r. Kolejny odcinek epoki żelaza nosi nazwę okresu wędrówek ludów. Trwał on do pierwszych dziesięcioleci drugiej połowy VI w., tj. do początków okresu wczesnośredniowiecznego. Okres halsztacki, nazywany wczesną epoką żelaza, dzielimy na dwa stadia chronologiczne - okres halsztacki C (Hallstatt C), trwający od ok. połowy VIII w. a.C. do końca VII w. a.C., oraz okres halsztacki D (Hallstatt D), który obejmuje VI i V stulecie a.C. W systemie periodyzacji odnoszącym się do znalezisk z ziem polskich przyjmuje się, że koniec okresu halsztackiego C nastąpił ok. 550 r. a.C. Oznaczenia „Hallstatt C" i „Hallstatt D" przyjęte zostały z systemu periodyzacji opracowanego na podstawie materiałów ze strefy naddunajskiej. Wyróżnione na tych terenach wcześniejsze odcinki chronologiczne: „Hallstatt A" i „Hallstatt B" odpowiadają okresowi trwającemu od młodszej części III okresu epoki brązu po koniec V okresu tej epoki, a więc czasom od przełomu XIII i XII stulecia do drugiej połowy VIII w. a.C. Najnowsze wyniki badań dendrochronologicznych wskazują na nieco wcześniejsze początki okresu halsztackiego. Próbki drewna pobrane z komory grobowej i z umieszczonego w niej wozu z grobu z Wehringen, zawierającego zabytki charakterystyczne dla starszego odcinka Hallstattu C, datowane są z 778 (+5) r. a.C. Na początku epoki żelaza nie obserwujemy żadnych zasadniczych zmian w doborze podstawowych surowców używanych do produkcji ozdób, części stroju, narzędzi 165

O)

HALSZTACKI ( WCZESNA EPOKA ŻELAZA )

LATENSKI ( PRZEDRZYMSKI) WCZESNY

ŚRODKOWY

A1

|l|iip^

CELTOWIE »A ŚLĄSKU ŚflODKOWYM

Tablica chronologiczna epoki żelaza

WPŁYWÓW RZYMSKICH ( RZYMSKI) PÓŹNY

A2

WCZESNY

A3 " A B

C

MŁODSZY

A B

WĘDRÓWEK LUDÓW PÓŹNY

A

B

C D' N C D'

-

Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego

czy też broni. Rozpowszechnianie używania nowego metalu - żelaza - następowało stopniowo, [żelazo] Był to proces powolny, a przez długi czas głównym surowcem do wyrobu szeregu przedmiotów, zwłaszcza ozdób, pozostawał nadal brąz. Wraz ze stopniowym upowszechnianiem nowego metalu obserwujemy na obszarach środkowej i zachodniej Europy pojawienie się zarówno nowych prądów

żelazo Upowszechnianie żelaza na terenach środkowej Europy przebiegało stopniowo. Pierwsze, pojedyncze wyroby wykonywane były z żelaza meteorytowego jeszcze w IV tysiącleciu a.C. Używanie wyrobów żelaznych na większą skalę wymagało opanowania procesu technologicznego, polegającego na pozyskiwaniu żelaza z dostępnych rud. Przyjmuje się, że używanie tego metalu na większąskalę nastąpiło w XV i XIV w. a.C. na terenie państwa Hetytów i państwa Mitanni, na obszarze Anatolii i dzisiejszej Armenii. Stamtąd pod koniec II tysiąclecia a.C., po upadku państwa hetyckiego (ok. 1 1 8 0 r. a.C.), znajomość produkcji żelaza dotarła przez Palestynę do Egiptu, a poprzez Mezopotamię do Iranu. Umiejętność produkcji żelaza, rozpowszechniona również na Kaukazie, ok. XII w. a.C. dotarła do Grecji, a stamtąd - na przełomie XI i X w. a.C. - do Italii. W głąb Europy nowa technologia docierała różnymi drogami: z terenu Półwyspu Bałkańskiego i centrów cywilizacji śródziemnomorskiej na obszary zachodniej i środkowej Europy, z Kaukazu zaś - na stepy nadczarnomorskie. Pierwsze przedmioty żelazne napływały do środkowej Europy jeszcze w epoce brązu, najczęściej w jej schyłkowej fazie. Na przełomie II i l tysiąclecia a.C. powstały lokalne ośrodki produkcji żelaza w Siedmiogrodzie i w Banacie. Przedmiotów wykonanych z żelaza zaczęto używać na większąskalę pod wpływem oddziaływań kultury halsztackiej i kultury scytyjskiej. Atrakcyjność nowego metalu wynikała nie tylko z jego lepszych (w porównaniu z brązem) właściwości jako surowca do wyrobu narzędzi i broni, ale także z dostępności jego złóż. Rudy metali kolorowych, używanych do produkcji brązu, występowały bowiem tylko na niektórych obszarach Europy, rudy żelaza natomiast spotykane były znacznie częściej. Różnią się one m.in.: zawartością żelaza, stopniem topliwości i ilością oraz rodzajem domieszek występujących w rudach obok skały płonnej. W starożytności eksploatowano przede wszystkim różne odmiany limonitu, rudy najczęściej spotykanej na powierzchni, zawierającej zwykle od ok. 30 do 50% żelaza. Limonit jest głównym składnikiem rud darniowych, bardzo często występujących na rozległych obszarach środkowej i północnej Europy. Poza tym żelazo produkowano z syderytu i hematytu, rzadziej z innych wysokoprocentowych odmian rud. Surowce te pozyskiwano w miejscach ich naturalnych wychodni lub w specjalnie wykopanych, niewielkich zagłębieniach; znacznie rzadziej eksploatowano je metodami górniczymi, drążąc ukośne lub pionowe szyby. Niewątpliwie, dla początków produkcji żelaza bardzo istotne znaczenie miały rudy darniowe, a także błotne, tj. zalegające na terenach podmokłych.

Najdawniejsze dzieje ziem polskich Złoża tego typu, mimo niezbyt wysokiej zawartości żelaza, eksploatowane były w środkowej i wschodniej Europie aż do XIX w. p.C. Wydobyte kawałki rudy rozdrabniano i przepłukiwano, oddzielając piasek, glinę lub muł, a następnie zapewne poddawano prażeniu w celu wzbogacenia oraz oddzielenia niepożądanych domieszek, np. siarki. Sam proces produkcji żelaza przebiegał na ogół w piecach, nazywanych dymarkami, bądź też w ogniskach. Jako paliwa używano węgla drzewnego. Proces redukcji tlenków żelaza przeprowadzano w temperaturze sięgającej ok. 1300 °C, nie uzyskiwano więc żelaza w postaci ciekłej. W efekcie obróbki rudy otrzymywano łupkę metalicznego żelaza, stanowiącą konglomerat żelaza, żużla i węgla drzewnego. Dalsza obróbka polegała na przekuwaniu podgrzanej łupki w celu oddzielenia od żelaza rozmaitych zanieczyszczeń. Ten sposób uzyskiwania metalu stosowano także na ziemiach polskich, jednak rozpowszechnienie lokalnej produkcji żelaza nastąpiło na naszych terenach później, w młodszym okresie przedrzymskim, pod wpływem metalurgii celtyckiej.

stylistycznych, jak i zmian gospodarczo-społecznych, będących wynikiem adaptacji impulsów cywilizacyjnych związanych z oddziaływaniami kultur świata śródziemnomorskiego. Od VIII w. a.C. rozpoczęła się wielka kolonizacja grecka, w wyniku której nastąpiło pewne zbliżenie kultur tzw. barbarzyńskiej Europy z cywilizacją antyczną. Od drugiej połowy VIII w. a.C. rozpoczął się rozwój kolonii greckich w południowej Italii i na Sycylii, m.in. ok. 750 r. a.C. powstały miasta greckie nad Zatoką Neapolitańską, a w ciągu drugiej połowy VIII stulecia a.C. - Naxos i Syrakuzy na Sycylii. Ok. 600 r. a.C. na terenie dzisiejszej Marsylii została założona Massalia, a nieco później następne kolonie w tej części wybrzeża Morza Śródziemnego, m.in. u ujścia Rodanu. Od połowy VII w. a.C. zaczyna się rozwój miast greckich założonych na wybrzeżach Morza Czarnego, np. Histrii w Dobrudży i Olbii przy ujściu Bohu. Wpływy greckie, widoczne wyraźnie w kulturze Traków, zamieszkujących teren dzisiejszej Bułgarii, wywarły także znaczne piętno na kulturze Etrusków ze środkowej Italii, których siedziby rozciągały się między rzekami Arno i Tybrem. Ukształtowaną w VII w. a.C. cywilizację etruską charakteryzowały silne związki z kulturą grecką oraz terenami Bliskiego Wschodu. Okres największej potęgi Etrusków przypada na VI w. a.C., upadek ich znaczenia politycznego i kulturowego zaczai się w V w. a.C. Kres państw etruskich położyły podboje Rzymu, a północne części ich terenów zajęte zostały przez plemiona celtyckie. W okresie potęgi wpływy i oddziaływania kulturowe Etrusków obejmowały Dalmację oraz południowe wybrzeża Francji. Dla rozwoju obszarów zachodnioeuropejskich, przede wszystkim terenów Półwyspu Iberyjskiego, istotne znaczenie miały już od początków I tysiąclecia a.C. kontakty z koloniami fenickimi, a później wpływy kartagińskie. Z wielką kolonizacją grecką związane jest pojawienie się pierwszych informacji zawartych w źródłach pisanych, dotyczących obszarów położonych w głębi Europy, z dala od zasięgu cywilizacji śródziemnomorskich. Najwcześniejsze 168

Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego

mHH kultura Vekerzug Sf|| kultura Basarabli O Grecja i jej kolonie 1111 kultura pomorska

li_ Jf a^aMSA^-łi^saiłUs^i

&-i&A>-<* t&ą.

Ryć. 77. Europa we wczesnej epoce żelaza.

z nich, pomijając odnoszące się do VIII w. a.C. dane o charakterze półlegendarnym z Odysei Homera (pieśń XI), dotyczą sytuacji istniejącej w VI w. a.C. Wzmiankuje o niej przede wszystkim tzw. Periplos Massalski - powstały przed 530 r. a.C. opis podróży żeglarzy greckich z kolonii na terenie Marsylii wzdłuż wybrzeży, zawierający m.in. pierwsze informacje o Wyspach Brytyjskich. Periplos Massalski nie zachował się do naszych czasów, a jego treść znamy tylko we fragmentach z poematu Festusa Rufusa Avienusa Wybrzeże morskie (Ora maritima; z 2 pół. IV w. p.C.). Dalszych informacji dostarczają ocalałe fragmenty dzieła Hekataiosa z Miletu pt. Obejście Ziemi (Gesperiodos, VI/V w. a.C.) oraz pochodzące z V w. a.C. Dzieje (Historiae) Herodota z Halikarnasu, zawierające opis tzw. Scytii, tj. terenów położonych na północ od Morza Czarnego i zamieszkanych przez plemiona scytyjskie oraz inne ludy. Poczynając od VIII stulecia a.C., na obszarach zajmowanych poprzednio przez różne grupy kulturowe należące do kompleksu kultur pól popielnicowych zaczęła kształtować się nowa jednostka, określana jako kultura halsztacka. Przyczyny przemian umożliwiających powstanie tej nowej kultury nie są dotychczas w pełni wyjaśnione. Przypuszcza się, że miały w nich pewien udział najazdy ludów stepowych, które na części terenów zajmowanych przez kultury

169

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

pól popielnicowych doprowadziły do załamania się istniejących struktur społecz-no-gospodarczych. Tradycyjnie wiąże się te ludy z wymienionymi przez Homera w Odysei Kimmerami, ale w owych procesach mogły również brać udział inne ludy strefy stepowej, charakteryzujące się nomadycznym trybem życia i modelem gospodarki. Wynikiem presji ludów koczowniczych było przyjęcie, zwłaszcza w basenie Dunaju - w środowisku kultury halsztackiej - pewnych zjawisk kulturowych należących do dorobku cywilizacyjnego społeczności stepowych. Przejawiało się to m.in. w upowszechnianiu używania koni przez wojowników czy też w konstruowaniu komór grobowych, w których chowano osoby zajmujące znaczną pozycję społeczną i majątkową, jak i w wyposażaniu zmarłych w części rzędu końskiego. Zabytki te poświadczają napływ grup koczowniczej ludności do zachodniej Europy przez południową Francję aż na teren Półwyspu Iberyjskiego. Pewnym potwierdzeniem istnienia tak dalekiej ekspansji jest wzmianka Pliniusza Starszego, zamieszczona w dziele pt. Historia naturalna (Historia Naturalis), powstałym w I w. p.C., o zamieszkujących tereny dzisiejszej Hiszpanii, obok Celtów, Iberów i Fenicjan, także „Persas" (Persach). (Pełniejsze informacje o źródłach antycznych i ich autorach zamieszczone są w rozdziale XI.) W tym przypadku z całą pewnością nie chodzi o dobrze znanych Rzymianom mieszkańców Persji, lecz o inny lud o podobnych cechach. Mogli to być, noszący strój typowy dla stepowych nomadów (spodnie i przewiązany pasem kaftan, nazywany w starożytności „perskim", „indyjskim" lub „scytyjskim"), koczowniczy przybysze ze stepów nadczarnomorskich, których ślady przetrwały w tradycjach na Półwyspie Iberyjskim aż do czasów podbojów rzymskich. Główną jednak przyczyną przeobrażeń cywilizacyjnych, jakie zaszły począwszy od VIII w. a.C., były impulsy przenikające ze świata śródziemnomorskiego. W zachodniej części kręgu kultury halsztackiej bardzo istotną rolę odegrały kontakty z koloniami greckimi, zwłaszcza Massalią, i ośrodkami greckimi położonymi u ujścia Rodanu, jak i powiązania z Italią poprzez kultury Este i Melaun, Kultura halsztacka objęła swym zasięgiem bardzo rozległe obszary - od wschodniej Francji na zachodzie po dorzecze środkowego Dunaju na wschodzie i wybrzeża Adriatyku na południowym wschodzie. Jej oddziaływania sięgały dalej na północ, wyraźnie zaznaczając się w dorzeczu Łaby, a zwłaszcza Odry. W jej zasięgu znalazły się także obszary alpejskie. W obrębie kultury halsztackiej wyróżniamy j trzy prowincje: zachodniohalsztacką, obejmującą tereny wschodniej Francji, dorze- j cza górnego i środkowego Renu oraz górnego Dunaju, wschodniohalsztacką, której zasięg obejmował obszary położone nad środkowym Dunajem, południowo-i -wschodnio-halsztacką, zajmującą w przybliżeniu obszary dorzecza Drawy i Sawy. Kultury halsztackie cechuje dość daleko posunięta unifikacja, której rozwojowi sprzyjały m.in. dalekosiężne kontakty handlowe. Istotne znaczenie miał w tym okresie szlak bursztynowy łączący tereny wschodnioalpejskie oraz ziemie poło-j żonę nad środkowym Dunajem przez Bramę Morawską z dorzeczem Odry! i wybrzeżami Bałtyku. Ważną rolę odgrywał także inny szlak handlowy - biegnący j znad górnego Dunaju wzdłuż Soławy i Łaby aż do ujścia tej rzeki i wybrzeża j Morza Północnego. Z północną Italią kulturę zachodniohalsztacką łączyły szlaki! 170

Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego

wiodące przez przełęcze alpejskie. W porównaniu z kulturami kręgu pól popielnicowych obserwujemy we wczesnej epoce żelaza wyraźny rozwój produkcji rzemieślniczej - garncarstwa, przede wszystkim jednak obróbki metali: brązu i żelaza. Rozwój rzemiosł i handlu, a w przypadku niektórych grup ludności także prowadzona na wielką skalę eksploatacja złóż soli, kontakty ze strefą śródziemnomorską, jak również w pewnym, trudnym jednak do uchwycenia stopniu, wydarzenia polityczne spowodowały wyodrębnienie się arystokracji rodowej lub plemiennej. Jej istnienia dowodzą bardzo bogato wyposażone pochówki, umieszczane niekiedy na wozach w komorach drewnianych z usypanym nad nimi wielkim kurhanem, z drogocennymi przedmiotami pochodzącymi z kręgu kultury greckiej lub etruskiej oraz budowane wówczas grody - siedziby władców. Do najbardziej znanych tego typu obiektów należy kilkakrotnie przebudowywany gród Heune-burg w Talhof koło Sigmaringen nad górnym Dunajem (południowa Wirtembergia). Sposób konstruowania umocnień czwartej fazy rozbudowy Heuneburga, wzniesionych w późnym okresie halsztackim, wskazuje, że ich budowniczowie musieli wzorować się na fortyfikacjach istniejących w kręgu świata śródziemnomorskiego. Przemawia za tym konstrukcja muru z suszonej cegły, posadowionego na podmurówce z głazów wapiennych. Sięgał on wysokości 3-4 m, a na jednym z jego odcinków rozmieszczono regularnie co 10 m prostokątne -

*

Ryć. 78. Rekonstrukcja późnohalsztackiego grodu Heuneburg.

bastiony. Do grodu prowadziły bramy, których wrota osadzone były w kamiennych łożyskach. W obrębie fortyfikacji stwierdzono gęstą, regularnie rozmieszczoną zabudowę, nie natrafiono jednak na domostwo, które można byłoby uznać za siedzibę lokalnego władcy. Opodal grodu odkryto natomiast zgrupowanie 10 wielkich kurhanów, kryjących zapewne szczątki przedstawicieli dynastii „książąt", do której należał Heuneburg. Jak wskazują wyniki badań cmentarzysk, oprócz arystokracji istniała także warstwa zamożnych wojowników. Obok kremacji zwłok ludność kultury halsztackiej stosowała coraz częściej inhumacje. Groby halsztackie nierzadko nakrywane były nasypami ziemnymi. 171

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Ryć. 79. Późnohalsztacka brązowa situla z Vaće (Słowenia).

Powszechnie występują cmentarzyska birytualne, z grobami ciałopalnymi i szkieletowymi; niekiedy w jednym grobie znajdują się szczątki dwóch osób -jednej spalonej, drugiej zaś pochowanej bez kremacji. Na ogół stosowano zwyczaj wyposażania zmarłych. Pochówki najbogatszej warstwy społecznej zawierały przedmioty luksusowe pochodzenia południowoeuropejskiego, kratery i czary czarnofigurowe, amfory gliniane i naczynia brązowe, kawałki czerwonych korali oraz tkaniny. Wysoką wartość miały także wyroby miejscowe wchodzące w skład inwentarzy tej grupy pochówków. Przykładem może być wyposażenie „książęcego" grobu odkrytego w Hochdorf (z ok. połowy VI w. a.C.), w dorzeczu środkowego Neckaru; zmarły spoczywał na unikatowej, wykonanej z brązu, bogato zdobionej sofie. Obok niej znajdował się czterokołowy wóz, na którym złożono m.in. złote i brązowe naczynia. Skromniej wyposażano groby wojowników. W skład inwentarzy tych grobów wchodziła broń, którą początkowo stanowiły długie, brązowe lub żelazne miecze, często z bogato zdobionymi rękojeściami, : umieszczane w pochwach zakończonych charakterystycznie rozchylonymi „wąsami". Broń ta należy jednak do stosunkowo rzadkich znalezisk. W młodszej fazie okresu halsztackiego rozpowszechniły się krótkie miecze, a raczej sztylety, z zakończeniami rękojeści w postaci zagiętych ku sobie spiral, noszone w ozdobnych pochwach. Uzbrojenie uzupełniały włócznie oraz rzadziej spotykane łuki, których używanie poświadczone jest znaleziskami grocików strzał. Spośród oz- : dób i części stroju wymienić należy zapinki, szpile, bransolety i klamry do pasa. j Narzędzia reprezentowane są przez płaskie siekierki, noże o sierpikowatym ostrzu i sierpy. W skład inwentarzy grobowych wchodziły także naczynia - brązowe wiadra (situle) lub czerpaki, znacznie częściej jednak naczynia gliniane. Mimo istnienia w wytwórczości garncarskiej różnic lokalnych, ceramika kultur kręgu halsztackiego charakteryzuje się pewnymi cechami intcrregionalnymi, na przykład zwyczajem malowania naczyń - na ogół czerwoną farbą na czarnym tle. Naczynia : poddawano często grafitowaniu, uzyskując błyszczące, czarne powierzchnie. Najczęściej stosowano geometryczne motywy zdobnicze; we wschodniej części kultur kręgu halsztackiego spotykamy wątki antropo- i zoomorficzne, a także i 172

- Wczesna epoka żelaza i początek okresu (ateńskiego

zdobienie plastyczne, polegające np. na umieszczaniu na krawędzi naczyń stylizowanych głów zwierzęcych. Bogactwo ornamentów plastycznych obserwuje się zwłaszcza w kulturze południowo-wschodnio-halsztackiej, szczególnie na zabytkach pochodzących z bogatych cmentarzysk odkrytych w Słowenii. Znalezione tam materiały, m.in. situle, dowodzą rozwoju na tych obszarach rodzimych prądów stylistycznych, powstałych w wyniku adaptacji wzorów etruskich.

Ryć. 80. Dziewiętnastowieczna dokumentacja badań cmentarzyska z wczesnej epoki żelaza w Hallstatt (Austria).

Najdawniejsze dzieje ziem polskich ———————————————— — —————————————

Do najbardziej znanych stanowisk z wczesnej epoki żelaza należą cmentarzysko i kopalnia soli w Hallstatt w Austrii, nad Jeziorem Halsztackim, w Alpach Salzburskich. W kopalni wydobywano sól kamienną, drążąc szyby sięgające ponad 300 m głębokości, których łączna długość przekracza 3700 m. Dzięki konserwującym właściwościom soli zachowało się w doskonałym stanie wiele przedmiotów wykonanych z materiałów organicznych. Są to drewniane narzędzia, którymi posługiwali się ówcześni górnicy: młoty, łopaty, styliska siekier; obok nich natrafiono na skórzane worki usztywniane drewnianymi prętami, służące do wynoszenia urobku, ponadto łuczywa, części odzienia, skórzane czapki i rękawice, resztki tkanin, a nawet pęczki ziół o właściwościach leczniczych. Druga kopalnia soli eksploatowana przez ludność kultury halsztackiej odkryta została na południe od Salzburga - w Hallein-Diirrnberg, nad rzeką Salzach. Obok kopalni soli w Hallstatt odkryto wielkie, liczące pierwotnie ok. 2000 grobów, birytualne cmentarzysko zwracające uwagę zróżnicowaną formą grobów i pochówków (częściowo spalone zwłoki, umieszczanie w jamach grobowych zdekompletowanych ciał). Wśród odkopanych ok. 1300 pochówków w przybliżeniu czwartą ich część stanowią bogato wyposażone groby wojowników, właścicieli ówcześnie istniejącej kopalni. Ich znaczna pozycja majątkowa związana była z handlem solą. W grobach zamożnej warstwy wojowników obok miejscowych wyrobów spotykamy importowane z Italii i terenu kultury południowo-wschodnio--halsztackiej naczynia brązowe. O dalekosiężnych kontaktach handlowych świadczy także używanie do zdobienia różnych przedmiotów kości słoniowej i bursztynu.

Ziemie polskie we wczesnej epoce żelaza Większość ziem polskich we wczesnej epoce żelaza zajmowana była, tak ! jak w późnej epoce brązu, przez ludność kultury łużyckiej. W stosunku do epoki brązu zmieniła się jednak w pewnym stopniu dynamika rozwoju jej poszczę-j gólnych grup. Zmiany były wynikiem wpływów prowincji wschodniohalsztackiej i objęły] przede wszystkim tereny grupy śląskiej kultury łużyckiej, zajmującej środkowy Śląsk, południową część Górnego Śląska, część Wielkopolski aż po dolną Wartę, a także północne Morawy i część Czech. Rozwojowi kontaktów z kulturą halsz-tacką sprzyjała głównie wymiana handlowa. Przez tereny zajmowane przez grupę śląską wiódł szlak ku wybrzeżom Bałtyku, odgrywający istotną rolę w handluj bursztynem, na który istniał duży popyt wśród ludności kultury halsztackiej - niej tylko jej wschodniego, ale także południowo-wschodniego odłamu. Na tereny! zajmowane przez grupę śląską napływały halsztackie wyroby brązowe i żelaznej m.in. miecze, siekierki z bocznymi występami, brązowe naczynia, zapinki i klamry j do pasa. Styl halsztacki uwidocznił się wyraźnie w rodzimej produkcji ceramiki;! jego wpływy zauważalne są w formach naczyń, sposobach dekorowania powierz-j 174

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

puszczeniom, w okresie halsztackim nie została stwierdzona na ziemiach polskich rodzima produkcja żelaza, w każdym razie nie była ona rozwinięta w takim stopniu, aby mogła odgrywać istotną rolę w zaopatrywaniu ludności kultury łużyckiej w przedmioty wykonane z tego surowca. Rozwój handlu wpłynął na wyodrębnienie się w grupie śląskiej warstwy arystokracji czy też starszyzny rodowej. Świadectwem tego są bogate pochówki, na jakie natrafiono m.in. w Gorszewicach koło Poznania, we Wroclawiu-Księżu Małym, a także na wielkim cmentarzysku w Kietrzu, na Wyżynie Głubczyckiej. Na początku okresu halsztackiego D, ok. połowy VI w. a.C., nastąpiło gwałtowne załamanie się rozwoju grupy śląskiej. Przyczyn załamania upatruje się przede wszystkim w najazdach scytyjskich. Scytowie już na przełomie VIII i VII w. a.C. zajęli tereny Przedkaukazia, a w VII w. a.C. pojawili się na obszarach nadczarnomorskich jako następna po Kimmerach fala plemion koczowniczych przemieszczających się na zachód z obszarów położonych w głębi Azji. O kulturze i dziejach plemion scytyjskich informują nas zarówno przekazy autorów starożytnych, jak i liczne źródła archeologiczne. Najwięcej danych o plemionach scytyjskich zawierają Dzieje Herodota, informujące m.in. o podziale ich na \ Scytów królewskich, Scytów koczowników, Scytów rolników i Scytów oraczy, jak też o przebiegu wyprawy perskiej pod wodzą Dariusza I przeciw Scytom ok. i 513 r. a.C. (Dzieje IV, 17-22, 83-141). Wśród źródeł archeologicznych najwięcej i informacji o Scytach dostarczyły Ryć. 83. Naczynia z okresu halsztackiego z cmentarzyska w podkurhanowe Kietrzu. grobowce arystokracji scytyjskiej - olbrzymie koń-1 strukcje wznoszone przede wszystkim w końcu Vi i na początku IV w. a.C. Nasypy takich kurhanów! sięgały jeszcze w czasach nowożytnych ponadj 20 m wysokości, a ilość użytej do ich usypania! ziemi szacuje się w niektórych przypadkach naok.j 75 tyś. m'. Pod nasypem znajdowała się komoral grobowa kryjąca szczątki zmarłego oraz zazwyczajj bardzo bogate wyposażenie, w którego skład ;' 'i wchodziły m.in. arcydzieła sztuki jubilerskiejj j powstałe w pracowniach mia st z północnych ; i wybrzeży Morza Czarnego, produkujących na za-j mówienie arystokracji scytyjskiej. Dzięki realij Ryć. 84. Szpile brązowe z okresu halsztackiego. stycznie przedstawionym na tych wyrobach wizel

176

Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego

runkom Scytów znane są np. rodzaje noszonego przez nich odzienia. Często nasyp kurhanu krył także podobnie bogato wyposażony grób kobiecy oraz pochówki służby i szkielety koni. Scytowie stanowili bardzo poważne zagrożenie także dla obszarów znacznie oddalonych od stepów nad-czarnomorskich. Ich wyprawy łupieżcze w VII w. a.C. sięgały Egiptu; w V i IV w. a.C. nasiliła się ekspansja scytyjska na tereny położone na południe od dolnego Dunaju, gdzie dochodziło do wojen z państwem macedońskim. Kres potęgi Scytów przyniosła nowa fala napływających ze wschodu koczowników - Sarmatów. Już w IV w. a.C. zaczęli oni przenikać na tereny scytyjskie położone na zachód od Donu. W ciągu II w. a.C. Sarmaci opanowali stepy nadczarnomorskie, spychając Scytów na Krym oraz na obszary położone nad dolnym Dniestrem i Dunajem. Jednak już wcześniej, na początku wieku VI a.C., grupy Ryć. 85. Ceramika malowana grupy śląskiej kultury łużyckiej z okresu scytyjskich wojowników halsztackiego. docierały do Kotliny Karpackiej, powodując zniszczenia osadnictwa i zakłócenia w rozwoju kultury wschodniohalsztackiej. Stamtąd, poprzez Bramę Morawską, oddziały Scytów podejmowały wyprawy na obszary zajęte przez zachodnie grupy kultury łużyckiej. Znaleziska archeologiczne pozwalają na odtworzenie kierunku ich ekspansji, która objęła najpierw Wyżynę Głubczycką, a następnie, posuwając się dalej ku północnemu zachodowi, tereny położone na lewym brzegu Odry, by sięgnąć aż po Dolne Łużyce. Szlaki scytyjskich wypraw, które miały miejsce w końcu VI i w pierwszej połowie V w. a.C., wyznaczają spalone grody ze znajdowanymi wśród pozostałości fortyfikacji charakterystycznymi dla Scytów trójgraniastymi grocikami strzał. Znaleziska takie pochodzą m. in. z grodu w Wicinie, gdzie odkryto wyraźne ślady gwałtownego zniszczenia, warstwę zgliszczy powstałych w czasie pożaru i porzucone, nie pogrzebane szczątki ludzkie. Do najbardziej efektownych zabytków scytyjskich odnalezionych na naszych ziemiach należą kosztowności odebrane zabitemu wodzowi scytyjskiemu, odkryte w Witaszkowie. W ich skład wchodząm.in.: aplikacja pancerza lub tarczy, sztylet ze złotą, bogato zdobioną rękojeścią oraz ozdoby. Najazdy Scytów sięgnęły także na tereny zajmowane przez inne grupy kultury łużyckiej. Ślady wypraw scytyjskich widoczne są w obronnych osadach grupy chełmińskiej kultury łużyckiej. Scytyjskie grociki strzał znalezione zostały na zniszczonym grodzisku

177

Najdawniejsze dzieje ziem polskich —

Ryć. 86. Przekrój przez późnoscytyjski kurhan „książęcy" (Ryżanówka na Ukrainie). Srebrny kubek i trójgraniaste grodki scytyjskie odnalezione w grobie w Ryżanówce.

w Kamieńcu. Na tym stanowisku stwierdzono ślady gwałtownego zniszczenia grodu, m.in. wśród pozostałości spalonej bramy odkryto szkielety ludzi i koni. Grociki typu scytyjskiego są także świadectwem najazdów tych koczowników na obszary zajmowane przez grupę górnośląsko-małopolską kultury łużyckiej -na teren Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. W odkrytym w Rzędkowicach koło Zawiercia schronisku skalnym natrafiono na brązowe i rogowe grociki z uszkodzonymi w wyniku uderzania strzał w skały końcami, co wskazuje, że grupa ludzi szukająca tam schronienia była ostrzeliwana z łuków przez scytyjskich najeźdźców. Po załamaniu się ożywionego rozwoju grupy śląskiej, wiodącą rolę przejęła w okresie halsztackim D inna grupa kultury łużyckiej - wschodniowielkopolska. Zapewne do jej rozkwitu przyczyniło się przejęcie od ludności grupy śląskiej handlu bursztynem. Jedną z charakterystycznych cech grupy wschodniowielko- j 178

Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego

polskiej jest wytwarzana na jej terenie ceramika, zdobiona za pomocą in-krustacji wykonanej białą masą. Na naczyniach tych pojawiły się nowe motywy zdobnicze, antropo- i zoo-morficzne, obok wcześniej rozpowszechnionych wątków geometrycznych. Niekiedy spotykamy także niewielkie scenki figuralne, np. schematycznie przedstawiony obraz polowania na jelenie przez konnych i pieszych myśliwych. U schyłku epoki brązu pojawiły się, głównie w grupie śląskiej, wielkie osiedla obronne, które rozwijały się nadal w okresie halsztackim C. Ich budowa, zdaniem części archeologów, może wskazywać m.in. na rosnące zagrożenie, jakie niosła ze sobą presja militarna utożsamianych zazwyczaj z Kim-merami koczowników ze stepów wschodnioeuropejskich. Proces powstawania gęstej sieci osad obronnych, przede wszystkim o charakterze refugialnym, był zresztą zjawiskiem szerszym, obejmującym wszystkie tereny narażone na najazdy ludów stepowych. Niewątpliwie jednak powstanie znacznej liczby grodów, zwłaszcza w późniejszym okresie (Hall-statt C-D), wznoszonych wielkim Ryć. 87. Zespół złotych przedmiotów pochodzenia scytyjskiego nakładem sił, według z góry (Witaszkowo). powziętego planu, wynikało z określonego poziomu gospodarczo-społecznego ludności kultury łużyckiej. W ] jakimś stopniu rozwój sieci osad obronnych we wczesnej epoce żelaza można interpretować jako próbę zaadaptowania obcych wzorców, impulsów cywilizacji greckiej, i docierających na nasze ziemie poprzez środowisko kultury

179

Ryć. 88. Naczynie grupy wschodnio-wielkopolskiej kultury łużyckiej

Najdawniejsze dzieje ziem polskich — — — — — — — —

—— — ——-———

halsztackiej. Uwagi te odnoszą się zwłaszcza do grodzisk o regularnie rozplanowanej zabudowie, których powstanie kojarzyć można z procesami o charakterze protourbanizacyjnym. Grody kultury łużyckiej wznoszono zazwyczaj na miejscach dogodnych do obrony: na wyspach jezior lub na otoczonych wodą cyplach, a w przypadku obszarów górzystych - na wzniesieniach terenu. Obronne osiedla, zarówno z epoki brązu, jak i budowane we wczesnej epoce żelaza, znane są jednak tylko z zachodniej części obszaru zajmowanego przez kulturę łużycką, brak ich natomiast na terenach, gdzie wcześniej istniała kultura trzciniecka. Na obszarze grupy wschodniowielkopolskiej znajduje się najbardziej znana obronna osada ludności kultury łużyckiej - gród w Biskupinie, na ówcześnie istniejącej wyspie Jeziora Biskupińskiego. [Biskupin] Jego wzniesienie i odbudowa po powstałych zniszczeniach przypadają na okres halsztacki D. Ostatnio publikowane wyniki badań dendrochronologicznych wskazują na inną, znacznie wcześniejszą datę powstania tego osiedla: na lata trzydzieste VI II w. a.C., a dokładnie -na zimę z przełomu 738 i 737 r. a.C. Potwierdzenie tych ustaleń byłoby jedną z większych sensacji w badaniach nad początkami epoki żelaza w środkowej Europie i wiązałoby się z koniecznością dokonania generalnej rewizji poglądów dotyczących datowania końcowych etapów rozwoju kultury łużyckiej, a także weryfikacji hipotez dotyczących genezy grodów typu biskupińskiego. Inne osady obronne kultury łużyckiej różnią się rozplanowaniem zabudowy wnętrza, wielkością i w pewnym stopniu typem fortyfikacji. Wyróżnia się m.in. grody o zabudowie koncentrującej się wokół pustego placu i grodziska o zabudowie nieregularnej, rozproszonej. Część grodzisk służyła przede wszystkim jako rcfugia. Na inne obszary zamieszkiwane przez grupy kultury łużyckiej wpływy kręgu halsztackiego docierały w mniejszym stopniu. Do początku okresu halsztackiego D w grupie górnośląsko-małopolskiej obok grobów ciałopalnych spotykane są również pochówki szkieletowe. Birytualizm obrządku pogrzebowego mógł rozwinąć się za sprawą wpływów halsztackich, jednak groby szkieletowe na tym terenie, starsze od wpływów halsztackich, znane są już z młodszego okresu epoki brązu. Największą odrębność wykazuje grupa tarnobrzeska, zajmująca dorzecza Sanu i Wisłoki oraz tereny położone nad Wisłą, w rejonie ujścia do niej obu wspomnianych rzek. Na tym obszarze odkryto szereg ciałopalnych cmentarzysk, w których przeważają pochówki popielnicowe, nakrywane często misami. Poza oryginalnym stylem, widocznym w ceramice, grupa ta odznacza się wyraźnymi powiązaniami z kul t urą scytyjską, o czym świadczy używanie trójgraniastych grocików strzał, kolcz yków gwoździowatych oraz pewne podobieństwa w inwentarzu ceramicznym. Okres hals/tacki nie przyniósł bardzo istotnych zmian w gospodarce i rozwoju społecznym ludności kultury łużyckiej w stosunku do sytuacji istniejącej u schyłku epoki brązu. Stworzony przez przedstawicieli tej kult ury model gospodarczo--społeczny, który w ciągu jej rozwoju przez 800 lat ulegał tylko niewielkim stosunkowo modyfikacjom, okazał się jednak u schyłku okresu halsztackiego 180

Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego

Biskupin

Do grodu w Biskupinie wiodła wyłożona drewnem droga, wytyczona przy obwałowaniach w ten sposób, aby przybysze zmierzający ku bramie zwróceni byli prawym bokiem ku stojącym na fortyfikacjach obrońcom osiedla. Zbliżający się tą drogą napastnicy, trzymając w lewej ręce tarcze, mieli utrudnioną możliwość osłony przed pociskami broniących się mieszkańców grodu. Obronę zapewniały jednak przede wszystkim wały o szerokości 3-4 m (węższe w grodzie młodszym, wzniesionym później na miejscu grodu starszego), skonstruowane z kilku ciągów izbie, czyli skrzyń z drewna dębowego, wzniesionych w konstrukcji zrębowej, wypełnionych ziemią i kamieniami. Przypuszcza się, że wysokość tych umocnień mogła sięgać 6 m. Przed wodami jeziora chronił wały potężny falochron, o szerokości od 2 do ponad 9 m, zbudowany z kilkunastu tysięcy pali drewnianych, wbitych ukośnie w brzegi wyspy.

Ryć. 89. Rekonstrukcja graficzna grodu kultury łużyckiej w Biskupinie.

Do grodu wiodła jedna brama, zamykana dębowymi wrotami, nad którą wznosiła się zapewne wieża nadbramna; przed nią, wewnątrz grodu, znajdował się niewielki plac. W grodzie biskupińskim zwraca przede wszystkim uwagę bardzo staranne rozplanowanie wnętrza. Ponad 100 domów zbudowanych zostało wzdłuż 11 wymoszczonych drewnem ulic, o szerokości 2,5-2,8 m, które łączyła biegnąca pod wałami ulica okrężna. Wszystkie domostwa mają podobne wymiary i rozplanowanie, ich powierzchnie w pierwszej fazie istnienia grodu wynosiły od ok. 72 do 86 m2. Zbudowano je za pomocą techniki sumikowo-łątkowej: ściany skonstruowane były z poziomo ułożonych belek (sumików), których końce umocowano w żłobkach

181

Najdawniejsze dzieje ziem polskich ——

pionowo stojących pali (łątek). Prostokątne domostwa składały się z dwóch lub trzech pomieszczeń: przedsionka, izby głównej i mniejszego pomieszczenia, zapewne komory sypialnej. Podłogę tworzyła warstwa bierwion, w większej izbie znajdowało się wyłożone kamieniami palenisko. Wejścia do domów, połączonych ze sobą ścianami szczytowymi, umieszczone były od południa w dłuższych ścianach. Poza domostwami istniały również niezbyt liczne i znacznie mniejsze czworokątne budynki gospodarcze o powierzchni do 11 m2. Przyjmuje się, że gród w Biskupinie, zajmujący w obrębie wałów powierzchnię ok. 1, 3 ha, zamieszkiwało od 1000 do 1200 osób. Szacuje się, że na jego budowę zużyto od 6 do 8 tyś. m3 drewna. Dokładną rekonstrukcję grodziska w Biskupinie umożliwiły specyficzne warunki, dzięki którym zachowały się w bardzo dobrym stanie zarówno konstrukcje drewniane fortyfikacji, ulic i budynków, jak też wykonane z materiałów organicznych różnorakie zabytki ruchome. Podobnie rozplanowanych grodzisk wzniesionych przez ludność kultury łużyckiej jest jednak bardzo mało; najbardziej zbliżone do biskupińskiego jest grodzisko w Smuszewie. Ma ono nieco inne rozplanowanie: obok ulicy okrężnej, biegnącej pod wałami, przez środek grodu poprowadzono główną ulicę, szerokości 5 m, od której rozchodziły się uliczki węższe, poprzecznie usytuowane. Te ostatnie wyłożono tylko faszyną, natomiast ulice okrężną i główną - belkami. Podobnie jak w Biskupinie chaty, składające się z przedsionka i izby, przylegały do siebie węższymi ścianami, tworząc zwarte ciągi domostw wzdłuż poprzecznych ulic. Ulicę okrężną oraz dochodzące do niej węższe ciągi komunikacyjne odkryto również w położonym nie opodal Biskupina grodzisku w Izdebnie.

przestarzały, nie odpowiadający nowym warunkom. Istniejące w końcu okresu halsztackiego struktury osadnicze, charakteryzujące się m.in. koncentracją znacznych grupy ludności, np. w osadzie biskupińskiej, okazały się zbyt duże w stosunku do wydolności środowiska oraz do możliwości eksploatacyjnych ówczesnych struktur gospodarczych. W tym bowiem czasie nastąpiło w Europie, zwłaszcza w jej północnej części, wyraźne pogorszenie się sytuacji klimatycznej i warunków ekologicznych. U schyłku Hallstattu C nastał - wilgotniejszy i chłodniejszy niż poprzedni - okres subatlantycki. Na niektórych obszarach północnej Europy nastąpiły w tym czasie zmiany w sposobach uprawy ziemi, polegające m.in. na porzucaniu gleb ciężkich i zakładaniu pól na terenach piaszczystych. Pociągało to za sobą reorganizację sieci osadniczej, co z kolei wiązało się z burzeniem istniejących dotychczas struktur gospodarczo-społecz-nych. Tego typu zmiany zachodziły niewątpliwie także wśród ludności kultury łużyckiej. Do jej upadku przyczyniły się też najazdy scytyjskie, doprowadzając do zniszczenia lokalnych skupisk osadnictwa łużyckiego. Kryzys osadniczy potwierdzają nie tylko źródła archeologiczne, ale także wyniki badań palinolo-gicznych, wskazujące na obniżenie się wskaźników świadczących o gospodarce 182

Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego

Ryć. 90. Grób skrzynkowy kultury pomorskiej (Leśno).

ludzkiej przy jednoczesnym wzroście danych mówiących o regeneracji szaty leśnej. W tych nowych warunkach naturalnych bardziej skuteczny okazał się model gospodarczo-społeczny, który związany był z kulturą pomorską. Zaletami nowego modelu okazały się bardziej rozproszone struktury osadnicze, tworzone przez mobilne, niewielkie grupy ludności, a także rolnictwo bazujące na lekkich, położonych wyżej i bardziej suchych glebach. Kulturę pomorską wywodzi się z grupy kaszubskiej kultury łużyckiej, istniejącej na terenie Pomorza Gdańskiego do schyłku epoki brązu. W początkach epoki żelaza grupa kaszubska uległa przekształceniu, w jej miejsce powstała jednostka określana jako grupa (lub faza) wielkowiejska, której nazwa pochodzi od stanowiska odkrytego we Władysławowie-Wielkiej Wsi. Zmiany dotyczyły m.in. odejścia od zwyczaju umieszczania pochówków pod nasypami kurhanów i powstania ciałopalnych, zwykle popielnicowych, cmentarzysk płaskich. Jednocześnie doszło do przeobrażeń stylistycznych, widocznych w formach i zdobieniach ceramiki. Całość uchwytnego w źródłach archeologicznych obrazu tej jednostki pozwala wiązać ją z kulturą łużycką. Do bardzo interesujących znalezisk, pochodzących ze stanowisk grupy wielkowiejskiej, należą nieliczne urny domkowe - wykonane z gliny realistyczne modele budynków. Są one świadectwem kontaktów z terenami północnej części środkowych Niemiec, gdzie w tym czasie rozwijała się, powiązana z grupąbiałowickąkultury łużyckiej, kultura urn domkowych. Urny domkowe zwracają uwagę nie tylko swą osobliwą formą, ale stanowią dowód kontaktów terenów środkowoeuropejskich z obszarami środkowej Italii, gdzie występują na cmentarzyskach z tego okresu bardzo podobne zabytki.

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Ryć. 91

Popielnice twarzowe kultury pomorskiej.

W ciągu okresu halsztackiego D na terenie Pomorza Wschodniego, na bazie grupy wielkowiejskiej, wykształciła się nowa jednostka - kultura pomorska, określana także jako kultura wschodniopomorska lub wejherowsko-krotoszyńska, nazywana wcześniej kulturą grobów skrzynkowych lub kulturą urn twarzowych! Te ostatnie określenia odnoszą się do dwóch najbardziej wyrazistych cech kultury pomorskiej. Pierwszą z nich jest konstrukcja grobów z płyt lub głazów kamiennych w kształcie prostokątnej skrzyni, z dnem wyłożonym ka mienia mi, w której umieszczano często szereg popielnic (nawet do 30). Te groby zbiorowe przykrywane były w niektórych przypadkach nasypem kurhanowym, zazwyczaj jednak spotykamy cmentarzyska płaskie. Zwraca uwagę brak śladów wielokrotnego otwierania tych konstrukcji. Może to sugerować, że prochy zmarłych przechowywane były w popielnicach przez dłuższy czas w innym miejscu, a następnie składane razem do grobu. Zwyczaje takie praktykowały jeszcze do niedawna niektóre plemiona. Bardziej jednak znaną, drugą z kolei, cechą kultury pomorskiej był zwyczaj zdobienia popielnic rysami twarzy, umieszczanymi w górnych częściach gruszkowatych naczyń o baniastym brzuścu i dość wysokiej szyi, charakteryzujących się czarną, wygładzoną powierzchnią. Tego typu popielnice zaopatrzone były w przykrywki przypominające niekiedy nakrycia głowy. We wczesnej fazie rozwoju kultury pomorskiej zdobiące popielnicę rysy twarzy wykonywano bardzo realistycznie, oddając zapewne niektóre indywidualne cechy wyglądu zmarłego. Zagadnienie genezy popielnic twarzowych jest od dawna przedmiotem dyskusji. Można wskazywać na lokalne podłoże, doszukując się podobieństw w sposobach zdobienia naczyń przez ludność grupy wielkowiejskiej. Jednak znacznie bardziej prawdopodobna jest hipoteza, w myśl której genezę 184

Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego

urn twarzowych należy łączyć z wpływami etruskimi. Znane są bowiem ze środkowej Italii, datowane z VIII-VI w. a.C., popielnice z wyobrażeniami twarzy, tzw. kanopy. Pomysł chowania szczątków zmarłych w tak zdobionych naczyniach, podobnie jak zwyczaj używania urn domkowych, przeniknął na teren środkowej Europy zapewne dzięki intensywnym kontaktom handlowym, wynikającym przede wszystkim z popytu na bursztyn. Trudno jednak określić jednoznacznie, w jaki sposób idee związane z rytuałami pogrzebowymi dotarły do środkowej Europy. Sugeruje się drogę szlakiem biegnącym wzdłuż Łaby albo prowadzącym bezpośrednio z południa przez tereny kultury łużyckiej, lub też szlakiem morskim, idącym wokół Europy na wybrzeża Morza Północnego, a stamtąd na Pomorze Gdańskie. Inny typ ornamentyki spotykanej na popielnicach kultury pomorskiej nawiązuje do grupy wschodniowielkopolskiej kultury łużyckiej. Należą do niego zdobienie naczyń za pomocą białej inkrustacji oraz występowanie wykonanych techniką rycia przedstawień figuralnych, tworzących czasami sceny narracyjne. Niekiedy spotykamy na naczyniach pomorskich realistycznie przedstawione przedmioty używane przez ludność tej kultury, m.in.: uzbrojenie, w skład którego wchodziły miecze, tarcze, oszczepy, a także ozdoby i przybory toaletowe - zapinki, napierśniki i naszyjniki, szpile oraz grzebienie. Podobne do wyobrażanych na naczyniach ozdoby, m.in. naszyjniki lub spięte ozdobną klamrą napierśniki, nakładane były na popielnice. W wymodelowanych „uszach" urn twarzowych umieszczano kolczyki z nanizanymi na nie bursztynowymi paciorkami. W inwentarzach grobowych obok popielnic spotykamy niekiedy inne przedmioty, na ogół jednak wyposażenie pochówków kultury pomorskiej jest ubogie. W skład inwentarzy grobowych wchodzą m.in.: szpile, niekiedy zapinki i przybory toaletowe (brzytwy i szczypczyki) oraz narzędzia (noże, szydła i igły), bardzo rzadko natomiast broń. Zwyczaj zdobienia popielnic wyobrażeniami twarzy ludzkiej zaniknął w ciągu IV w. a.C., wcześniej jednak zauważalne jest odchodzenie od realistycznych przedstawień, które zastąpiły zredukowane rysy twarzy ujęte bardzo schematycznie. Także zwyczaj budowania grobów zbiorowych zanika stopniowo w schyłkowej fazie rozwoju kultury pomorskiej. W ich miejsce pojawiają się jednostkowe groby popielnicowe, niekiedy umieszczane w nieregularnej obstawie kamiennej. 92. Naczynie Ludność kultury pomorskiej nie budowała grodzisk; Ryć. przykrywające popielnicę z grobu zamieszkiwała niewielkie otwarte osady z domami o konstrukcji podklo-szowego kultury słupowej. Nie posiadamy zbyt wielu danych pozwalających na pomorskiej z miejscowości pełniejsze odtworzenie struktury stosowanych przez nią upraw. Poświadczona jest uprawa pszenicy, jęczmienia oraz - w większym stopniu niż w kulturze łużyckiej - żyta. Wiąże się to m.in. ze wspomnianymi poprzednio zmianami charakteru gospodarki rolnej, wynikającymi z pogorszenia się warunków klimatycznych. Początkowo kultura pomorska zajmowała tylko tereny Pomorza

185

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Ryć. 93. Ziemie polskie w IV-III w. a.C.

Gdańskiego, w kierunku zachodnim sięgając po Parsętę. Wkrótce objęła obszary; środkowego Pomorza, główny zaś kierunek jej ekspansji skierowany był na połud-i nie. W schyłkowej fazie okresu halsztackiego w granicach jej zasięgu znalazła się stopniowo północna i środkowa Wielkopolska, potem jej południowa część i Dolny Śląsk, a także Kujawy, ziemia chełmińska i znaczna część Mazowsza. Ten proces zajmowania nowych obszarów trwał przez starszy okres przedrzymski. W jego wyniku w zasięgu kultury pomorskiej znalazła się również północna część; Górnego Śląska, większość obszarów Małopolski, a także Wołyń i Polesie. j Kultura pomorska zajmująca wschodnią część ziem polskich posiada pewne swoiste rysy pozwalające - według niektórych archeologów - na wyróżnienie z niej odrębnej jednostki kulturowej, nazywanej kulturą grobów kloszowych Nazwa ta pochodzi od zwyczaju nakrywania popielnic dużym naczyniem, odwr<> conym do góry dnem, o charakterystycznie chropowaconym brzuścu. Najczęście

Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego

takie groby spotykane są na Mazowszu i w Małopolsce. Ich bardzo ubogie wyposażenie i częsty brak w inwentarzach zabytków umożliwiających dokładne datowanie utrudnia, podobnie jak w przypadku młodszych materiałów „klasycznej" kultury pomorskiej, bliższe prześledzenie zmian osadniczych i kulturowych. Rozprzestrzenienie się kultury pomorskiej i jej wschodniego odłamu (kultury grobów kloszowych) nie doprowadziło do całkowitego zaniku kultury łużyckiej. Na Wyżynie Głubczyckiej istniała ona zapewne do początków IV w. a.C., aż do pojawienia się tam osadnictwa celtyckiego. Ekspansja kultury lateńskiej położyła także kres istnieniu osadnictwa grup kultury łużyckiej w Czechach i na Morawach. Niewielkie enklawy kultury łużyckiej istniały na początku okresu lateńskiego na terenie Wielkopolski. Dłużej przetrwały także niewielkie grupy kultury łużyckiej w zachodniej Małopolsce. Do początku okresu przedrzymskiego istniała ponadto grupa tarnobrzeska. Także na zachodnich rubieżach terenów zajmowanych przez kulturę łużycką obserwujemy dalsze osadnictwo jej grup: białowickiej (na obszarze części Łużyc i Saksonii) oraz górzyckiej (na terenach położonych nad środkową Odrą). Ich zanik nastąpił na początku okresu przedrzymskiego, m.in. na skutek rozprzestrzeniania się kultury Jastorf, rozwijającej się od początku wczesnej epoki żelaza na terenach sięgających od Wezery po dorzecze dolnej i środkowej Odry. Jej ekspansja jest kolejnym elementem aktywizacji środowisk kulturowych zajmujących, tak jak m.in. ludność kultury pomorskiej, niżowe obszary położone na południe od Bałtyku, o specyficznej charakterystyce ekologicznej. Presja nowych warunków klimatycznych wymusiła na tych społecznościach zmiany struktur gospodarczo-społecznych i większą aktywność polityczną, przejawiającą się m.in. w migracjach. Tereny północno-wschodniej Polski zajęte były we wczesnej epoce żelaza przez kulturę kurhanów zachodniobałtyjskich, która wykształciła się w okresie halsztackim D, a więc w przybliżeniu równocześnie z powstaniem kultury pomorskiej. Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich powstała na Warmii, Mazurach oraz Sambii, czyli na obszarach zajętych częściowo pod koniec epoki brązu przez grupę warmińsko-mazurską kultury łużyckiej. Jedną z cech charakterystycznych tej kultury było zakładanie przez tamtejszą ludność niewielkich osad obronnych, niekiedy na jeziorach, na sztucznych wyspach utworzonych z zatopionych pni. Pnie układano warstwami i umacniano za pomocą pal i wbijanych w dno jeziora. Takie wysepki, zwykle prostokątne, o powierzchni do 3 arów, mogły pomieścić zaledwie kilka domostw. Obok nich istniały także osady otwarte. Zmarłych palono, a ich szczątki umieszczano w popielnicach, w grobach budowanych niekiedy z płyt kamiennych i nakrywanych nasypem kurhanu. Kulturę kurhanów zachodniobałtyjskich cechuje niewielki stopień rozwoju produkcji rzemieślniczej. Przedmioty metalowe były przede wszystkim importowane z terenów kultury łużyckiej i pomorskiej, a także z kręgu kultur nordyjskich. Na stosunkowo dużą skalę używano przedmiotów wykonanych z kości i z kamienia. Podstawą gospodarki była hodowla, mniejszą rolę odgrywało rolnictwo. Istotnym uzupełnieniem gospo187

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

darki wytwórczej było rybołówstwo oraz zbieractwo i łowiectwo, czego świadectwem są znaleziska kości dzikich zwierząt, liczniejsze niż w przypadku osad kultury łużyckiej i pomorskiej. Zasadnicze zmiany na mapie kulturowej ziem polskich nastąpiły dopiero na przełomie III i II stulecia a.C. Wcześniej jednak na części omawianych terenów zaczęło powstawać osadnictwo Celtów, których oddziaływania doprowadziły w młodszym okresie przedrzymskim do daleko idących przeobrażeń kulturowych ziem polskich i innych obszarów środkowej Europy, a także północnych stref naszego kontynentu.

188

Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

W drugiej połowie I tysiąclecia a.C. bardzo istotną rolę w dziejach Europy odegrały plemiona celtyckie. Celtowie stanowili, zwłaszcza w IV i III w. a.C., poważne zagrożenie dla cywilizacji świata śródziemnomorskiego. Jednocześnie czerpiąc z dorobku cywilizacyjnego Greków, Etrusków i w mniejszym stopniu Rzymian, wytworzyli oni własny model kulturowy, oparty w wielu dziedzinach na wzorcach antycznych. Wpływy kultury celtyckiej sięgały daleko poza granice celtyckiego osadnictwa. Dlatego też impulsy cywilizacyjne, przetworzone przez Celtów i wzbogacone o ich własny dorobek, docierając (m.in. dzięki kontaktom handlowym) na tereny środkowej i północnej Europy, przyczyniły się do zaniku istniejących tam kultur o tradycjach wywodzących się z wczesnej epoki żelaza i do wytworzenia się na ich podłożu na przełomie III i II stulecia a.C. nowych jakości kulturowych, nawiązujących silnie do modelu celtyckiego. Celtowie, zwani przez Rzymian Galami, przez Greków zaś niekiedy Galatami, w świetle badań językoznawczych należeli do grupy spokrewnionej z plemionami italskimi i wenetyjskimi, a więc do odłamu ludów zachodnioindoeuropejskich. Pojawili się w źródłach pisanych z VI w. a.C. W swym Obejściu Ziemi Hekataios z Miletu wspomina o Celtach zamieszkujących tereny położone na północ od siedzib Ligurów, których osadnictwo obejmowało obszary północno-zachodniej Italii i południowej Francji. Tenże autor wymienia celtyckie „miasto" o nazwie Nyrax. Późniejsze źródło - Dzieje Herodota - pozwala lokalizować siedziby Celtów nad górnym Dunajem: „Ister (Dunaj) bowiem wytryska na terytorium Keltów koło miasta Pyrene i przecina w swoim biegu Europę przez środek. Keltowie zaś mająswe siedziby za Słupami Heraklesa i sąsiadująz Kynesjami, którzy ze wszystkich ludów Europy najdalej na zachód mieszkają" (Dzieje II, 33; tłum. S. Hammer). Wymienione przez Herodota miasto Pyrene identyfikuje się dość powszechnie 189

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Ryć. 94. Zasięg osadnictwa celtyckiego w V-lll w. a.C.

z pasmem Pirenejów, co z kolei uznaje się za przesłankę wskazującą, że w V w. a.C. Celtowie zamieszkiwali Półwysep Iberyjski. Dane zawarte w źródłach pisanych pozwalają więc lokalizować celtyckie siedziby w VI i w pierwszej połowie V stulecia a.C. na obszarze zajętym przez kulturę zachodniohalsztacką. Były to tereny sięgające na zachodzie po wschodnią Pranej ę, na wschodzie zaś po Górną Austrię. Na przełomie V i IV stulecia a.C. rozpoczęła się wielka ekspansja plemion celtyckich w dwóch kierunkach: wschodnim i południowym. Nieco wcześniej zapewne, w ciągu V w. a.C., Celtowie dotarli na Wyspy Brytyjskie. Początek wielkiej migracji celtyckiej znalazł odbicie w dziele Tytusa Liwiusza pt. Dzieje Rzymu od założenia miasta (Ab urbe condita, V, 34). Liwiusz pisze o królu plemienia Biturygów, Ambigacie, który dla zdobycia nowych terenów wysłał z Galii do Italii część swego ludu pod wodzą Bellovesa, inną zaś pod dowództwem Segovesa - do Lasu Hercyńskiego (bliżej nie określone tereny środkowej Europy). Relacja ta zgodna jest z potwierdzonymi przez inne źródła pisane, a także przez znaleziska archeologiczne, głównymi kierunkami ekspansji Celtów na początku IV w. a.C., kiedy opanowali oni dorzecze środkowego i dolnego Padu. Dlatego też tereny północnoitalskie określane były przez Rzymian jako Galia Przedalpejska. Ekspansja Celtów objęła również tereny środkowej Italii; w 390 r. a.C. (niewykluczone, że wydarzenie to mogło mieć miejsce później, czyli pod koniec lat osiemdziesiątych IV stulecia a.C.) zdobyli Rzym, a ich wyprawy sięgały południowych części Półwyspu Apenińskiego. Od końca 190

—————————————————————— Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

pierwszej połowy IV w. a.C. wojownicy celtyccy służyli w wojskach zaciężnych państw hellenistycznych, np. w latach 369/368 a.C. jako najemnicy w armii Dionizjusza z Syrakuz. Rzymskie zmagania z Celtami trwały jeszcze bardzo długo. Ważnym ich momentem była zwycięska dla Rzymian bitwa pod Telamonem (225 r. a.C.), w której, oprócz wojsk plemion celtyckich zamieszkujących Italię, brali udział Celtowie zamieszkujący tereny nadreńskie, m.in. plemiona belgijskie. W czasie II wojny punickiej (218-201 r. a.C.) Celtowie występowali jako sojusznicy Hannibala. Podbój terenów Galii Przedalpejskiej został zakończony przez Rzymian ok. 190 r. a.C., co w konsekwencji zmusiło część plemion celtyckich do przeniesienia się na tereny alpejskie. Zostały one ostatecznie podbite przez Rzym dopiero w czasach panowania Oktawiana Augusta (27 r. a.C. -14 r. p.C.). Po zakończeniu II wojny punickiej Republika Rzymska rozpoczęła ekspansję na obszary Półwyspu Iberyjskiego, zamieszkanego przez Iberów, Celtów i plemiona celtyberyjskie. Długotrwałe walki zakończone zostały zdobyciem ważnego ośrodka Celtyberów - oppidum w Numancji (133 r. a.C.). W drugiej połowie II stulecia a.C. Rzymianie opanowali tereny południowofrancuskie, gdzie w 118 r. a.C. utworzono nową prowincję - Galię Narbońską, czyli Zaalpejską (obejmującą Prowansję i Langwedocję).

Ryć. 95. Europa w młodszym okresie przedrzymskim (ll-l w. a.C.).

191

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

W źródłach pisanych znacznie mniej jest danych odnoszących się do początku ekspansji Celtów w kierunku wschodnim. Zapewne około połowy IV w. a.C. uderzyli oni na plemiona północnoiliryjskie; odnotowane są także wzmianki mówiące o walkach Celtów prowadzonych w końcu tego stulecia na bliżej nie określonych terenach nad środkowym Dunajem. Ich osadnictwo obejmowało już w tym czasie tereny Czech, Moraw, Dolnej Austrii, części Węgier, a nieco później dotarło także do Siedmiogrodu. Więcej informacji dostarczają źródła pisane o ekspansji Celtów na Bałkany w III stuleciu a.C., sięgającej aż do Grecji. Wcześniej, już w drugiej połowie IV w. a.C., doszło do kontaktów Celtów z państwem macedońskim, m.in. w 335 r. a.C. poselstwo celtyckie dotarło do Aleksandra Wielkiego w czasie jego wyprawy nad dolny Dunaj. Wielkie najazdy Celtów na Bałkany miały miejsce w latach 279-277 a.C., liczne celtyckie plemiona uderzyły wtedy na Trację, gdzie część z nich założyła, istniejące przez ponad pół wieku, państwo ze stolicą w Tylis. Inne grupy Celtów spustoszyły Grecję, zagrażając świątyni w Delfach, a część z nich przedostała się na teren centralnej Anatolii, gdzie na mocy decyzji Antiocha I Sotera zostali osiedleni w 270 r. a.C. nad środkowym biegiem rzeki Halys. Ich państwo uległo zniszczeniu przez Rzymian dopiero w 25 r. a.C., ale język Celtów przetrwał na tych terenach aż do IV w. p.C. Wojny prowadzone z Celtami i ich obecność w Azji Mniejszej znalazły odbicie w sztuce hellenistycznej; Ryć. 96. Rzymska kopia hellenistycznej rzeźby z Pergamonu przedsta^pomnieć tu należy choćby wiająca umierającego Gala. rzeźby z Pergamonu, pochodzące

z pomnika zwycięstwa nad Galatami, wzniesionego w końcu III stulecia a.C., m.in. znaną postać umierającego wojownika celtyckiego. Celtowie, pomijając w tym miejscu krąg cywilizacji śródziemnomorskich, nie byli jedynym ludem, który odegrał istotną rolę w dziejach Europy w ostatnich stuleciach a.C. W orbicie bezpośrednich wpływów kultury antycznej znalazły się przede wszystkim ludy, których siedziby położone były w pobliżu kolonii greckich. Oddziaływania greckie, wynikające m.in. z istnienia ożywionych kontaktów handlowych, pozostawiły ślady nie tylko w kulturze materialnej, w rozwoju rzemiosła i w sztuce, ale także wywierały pewien wpływ na sfery kultury duchowej i struktury społecznej. Wpływy greckie widoczne są wyraźnie w kulturze Traków, których siedziby znajdowały się na terenie dzisiejszej Bułgarii, a więc w sąsiedztwie państwa macedońskiego i kolonii greckich na zachodnich wybrzeżach Morza Czarnego. Część obszarów trackich u schyłku VI i w pierwszych dziesięcioleciach V w. a.C. pozostawała pod kontrolą perską, a w III stuleciu a.C., jak już 192

—- Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

wspomniano, pod panowaniem Celtów. Kultura Traków rozwijała się aż do czasów podboju ich przez Rzymian, którzy ostatecznie opanowali tereny królestwa trackiego w czasach Klaudiusza (46 r. p.C.). Obszary położone na północ od siedzib Traków były zasiedlone przez spokrewnione z nimi plemiona geto-dackie. Getowie, wzmiankowani przez Herodota, który opisując wyprawę Dariusza I przeciw Scytom nad dolny Dunaj, określił ich jako „najmężniejszych i najspra-wiedliwszych wśród Traków" (Dzieje IV, 93; tłum. S. Hammer), zamieszkiwali tereny położone na północ od dolnego biegu Dunaju. W drugiej połowie IV stulecia a.C. Getowie prowadzili wojny z państwem macedońskim Aleksandra Wielkiego, ulegając jego przewadze. Pod koniec IV w. a.C. powstał silny związek plemion geto-dackich pod przywództwem Dromichaitesa, którego państwo, ze stolicą Helis, zajmowało obszar Niziny Wołoskiej i prowadziło wojny z trackim państwem Lizymacha. Obszar Siedmiogrodu zasiedlony był przez Daków. Pierwsza informacja o Dakach, jako o odrębnym ludzie, odnosi się do ok. 200 r. a.C. Pochodzi ona z dzieła Pompejusza Trogusa Historiae Philippicae (I w. a.C.), znanego tylko z późniejszego streszczenia (epitomy) Marka Juniana Justyna. Według Trogusa (Historiae Philippicae XXXII, 3), Dakowie byli potomkami Getów. Rozkwit potęgi państwa Daków przypadł na czasy panowania Burebisty, sprawującego władzę od lat 70-60 do zapewne 44 r. a.C. Centrum państwa dackiego znajdowało się w dolinie środkowego biegu Maruszy w rejonie Orastie. Pod wodzą Burebisty Dakowie pokonali plemiona celtyckie zamieszkujące obszary nad środkowym Dunajem i zniszczyli część miast greckich na wybrzeżu Morza Czarnego (m.in. Olbię i Tyras). Wzrost potęgi dackiej stanowił zagrożenie dla interesów Rzymu, co potwierdza Strabon pisząc, że Burebista „napawał lękiem i Rzymian, gdyż śmiało przeprawiał się przez Dunaj i pustoszył Trację aż do Macedonii i Ilirii" (Geographika VII, 3, 11). Po śmierci Burebisty jego państwo uległo rozbiciu na liczne „księstwa". Ponowny wzrost potęgi Daków nastąpił pod koniec I w. p.C., w czasach panowania Decebala, i trwał do podboju Dacji, dokonanego przez Trajana (98-117 r.) w latach 101-106 p.C. Obszary północno-zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego, sięgające na zachodzie po dorzecze Sawy, a zapewne i wschodnią Italię, na północy zaś po środkowy Dunaj, zamieszkiwali Ilirowie. Nazwą tą Grecy i Rzymianie określali szereg pokrewnych plemion, które od końca III w. a.C. podbijane były stopniowo przez Rzym. Ostatnim epizodem tych długotrwałych walk stało się wielkie powstanie plemion panońskich, zaliczanych zazwyczaj do Ilirów, krwawo stłumione w 9 r. p.C. przez Oktawiana Augusta. Na terenach południowo-wschodniej Europy od końca III stulecia a.C. istotną rolę odgrywały plemiona Bastarnów, nazywanych także Peucynami. Jak wskazują źródła archeologiczne, wymienione plemiona przybyły z dorzecza Łaby. Określenie przynależności etnicznej Bastarnów jest jednak w dalszym ciągu przedmiotem dyskusji. Przez Greków Bastarnowie zaliczani byli do plemion celtyckich, przez Rzymian natomiast - do germańskich. Należy jednak mieć na uwadze, że dla 193

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Greków nazwa „Germanie" w II w. a.C. była nieznana, a jako Celtów określać mogli oni przybyły z głębi Europy lud należący do innej, nie celtyckiej grupy językowej. Według innych poglądów, plemiona Bastarnów miały cechy celtycko--germańskie, w początkowym okresie z przewagą elementów celtyckich, następnie zaś germańskich. Około 230 r. a.C. Bastarnowie pojawili się nad dolnym Dunajem, wszczynając zbrojne konflikty, m.in. z Getami, o czym świadczy cytowana wyżej wzmianka Trogusa odnosząca się do wypadków z ok. 200 r. a.C. Obecność plemion germańskich na tych obszarach poświadcza pochodząca z końca III w. a.C. inskrypcja ku czci Protagenesa z Olbii, zawierająca informację o zagrożeniu tego miasta przez Skirów. Współdziałały z nimi inne plemiona, określane w inskrypcji jako „Galaci". Stepy nadczarnomorskie zostały opanowane w II stuleciu a.C. przez koczownicze plemiona sarmackie, które wyparły poprzednich mieszkańców tych obszarów - Scytów. Część ludności scytyjskiej osiedliła się na Krymie, gdzie założyła koło dzisiejszego Symferopola miasto Neapol Scytyjski, inne zaś grupy Scytów znalazły schronienie w rejonie ujścia Dunaju.x Źródła pisane zawierają znacznie mniej informacji o środkowej i północnej Europie. Wspomniany Periplos Massalski wymienia nazwy dwóch wysp - Albion i lerne, które identyfikuje się z Wielką Brytanią i Irlandią. Dane o odległych od świata śródziemnomorskiego strefach Europy przynosi także relacja z podróży morskiej Pyteasza z Massalii pt. O Oceanie (Peri Okeanu; z ok. 330 r. a.C.), który przez Cieśninę Gibraltarską, określaną przez starożytnych jako Słupy Heraklesa, dopłynął do Wysp Brytyjskich (Pretanic), a następnie do wyspy nazywanej Thule - zapewne do wybrzeży Norwegii lub też Islandii. W końcu II w. a.C. świat śródziemnomorski wszedł w bezpośredni kontakt z mieszkańcami obszarów położonych w głębi Europy. Plemiona Cymbrów, pochodzące z Półwyspu Jutlandzkiego, nazywanego przez Rzymian Chersonezem Cymbryj-skim, rozpoczęły ok. 120 r. a.C. wędrówkę na południe. Poprzez kraj celtyckiego plemienia Bojów, zajmującego obszar Czech, skierowali się oni ku terenom wschodnioalpejskim, gdzie w 113 r. a.C. zadali wielką klęskę rzymskim legionom pod Noreją(Neumarkt) i stamtąd, poprzez górne dorzecze Dunaju i Renu, dotarli do Galii. W trakcie ich wędrówki dołączyli do nich celtyccy zapewne Teutonowie; • ponadto źródła pisane wymieniająjeszcze inne ludy współdziałające z Cymbrami \ i Teutonami, m.in. Ambronów i Harudów. Następne bitwy z Rzymianami miały] miejsce w 109 r. a.C. gdzieś nad Rodanem i w 105 r. a.C. koło Arausio (Orange), j po czym część najeźdźców skierowała się ku Akwitanii i przekroczyła Pireneje, docierając prawdopodobnie do dolnego biegu Ebro. W 102 r. a.C. wojska rzymskie pod wodzą konsula Gajusza Mariusza odniosły wielkie zwycięstwo nad Teutonami i Ambronami w Prowansji pod Aąuae Sextiae (Aix-en-Provence), natomiast] w rok później pod Yercellae (w górnym biegu Padu) całkowitą klęskę ponieśli; Cymbrowie. Pierwsze informacje o ludach określanych jako Germanie zawierało dzieło! Posejdoniosa z Apamei (I w. a.C.), który nazywał tak plemiona zamieszkujące! 194

— Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

Ryć. 97. Szlak wędrówki Cymbrów i Teutonów.

strefę nadreńską. Nazwa „Germanie" mogła jednak odnosić się początkowo do innych ludów, osiedlonych na terenach położonych na wschód od Renu, które ulegając dominacji innych grup etnicznych, nie odegrały istotnej roli w dziejach Europy i nie weszły na karty historii. Rzymianie zetknęli się z Germanami w czasach Juliusza Cezara (68-44 r. a.C.). W końcu lat siedemdziesiątych I w. a.C. germańskie plemiona Swebów pod wodzą Ariowista przekroczyły Ren i opanowały znaczną część Galii. Po klęsce zadanej im przez Rzymian w 58 r. a.C. pod Miluzą, Cezar rozpoczął podbój Galii zakończony w 51 r. a.C. Dzieło Cezara Commentarii rerum gestarum belli Gallici (Pamiętniki o wojnie galijskiej, nazywane często w skrócie Wojną galijską) zawiera nie tylko opis licznych kampanii wojennych, lecz także wiele szczegółowych informacji o kulturze Celtów, a częściowo także i plemion germańskich. Podbój Galii przez Cezara stanowił jeden z istotniejszych etapów upadku znaczenia Celtów. Większość zajmowanych przez ni ch obszarów została stopniowo podbita przez Republikę Rzymską. Jak wspomniano, Rzymianie już w II w. a.C. zajęli najpierw tereny północnoitalskie i Półwysep Iberyjski, a następnie, w latach 125-118 a.C., opanowali południową Francję (Galię Narboń-ską). Jeszcze w końcu III w. a.C. nastąpił upadek „państwa" Celtów w Tracji, 195

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

natomiast w II stuleciu a.C. zaniknęło osadnictwo celtyckie w Siedmiogrodzie. Kolejne istotne zmiany na mapie politycznej Europy zaszły w drugiej połowie I stulecia a.C. Świat celtycki z jednej strony ulegał dalszym podbojom Rzymu, z drugiej zaś - ekspansji plemion germańskich, które zajęły należące do Celtów obszary położone na północ od górnego i środkowego Dunaju. Ważne znaczenie miały również wspomniane już wojny prowadzone przez Daków pod wodzą Burebisty z celtyckimi plemionami Bojów i Taurysków. Podboje rzymskie objęły także inne obszary zajmowane przez Celtów. Cezar dwukrotnie podejmował wyprawy do Wielkiej Brytanii (w 55 i 54 r. a.C.); zajęcie tych terenów przez Rzym nastąpiło jednak później, za panowania Klaudiusza (43 r. p.C.). Po podbojach, prowadzonych w czasach Oktawiana Augusta, w wyniku których granice państwa rzymskiego zostały oparte o linię Renu i Dunaju, oraz po zajęciu nowych terenów przez plemiona germańskie w I w. p.C., na terenie środkowej Europy niezależność zachowały tylko nieliczne plemiona celtyckie zamieszkujące obszary na północ od środkowego Dunaju, np. Kotynowie, lokalizowani w północnej Słowacji, oraz Anartowie, których siedziby znajdowały się zapewne na terenie dzisiejszej Ukrainy Zakarpackiej i wschodniej części Słowacji.

Rozwój kultury plemion celtyckich Jak wspomniano, najstarsze źródła pisane z VI i V w. a.C. lokalizują siedziby Celtów na obszarach zajętych wówczas przez kulturę zachodniohalsztacką. Na terenach tych w ciągu V w. a.C. zaczął wykształcać się, przede wszystkim w środowisku arystokracji plemiennej, nowy styl, określany jako wczesnolateński. Przymiotnik „lateński" pochodzi od znaleziska, zapewne o charakterze wotywnym, z miejscowości La Tene (Szwajcaria), któremu zawdzięczają swą nazwę zarówno kultura Celtów (kultura lateńska), jak i okres ich dominacji politycznej oraz kulturowej, obejmujący część V stulecia i cztery następne wieki a.C. (okres lateński). Termin „okres lateński" używany jest także jako nazwa pewnego odcinka chronologicznego w dziejach społeczeństw zajmujących tereny położone poza granicami właściwej kultury lateńskiej, pozostających jednak w zasięgu oddziaływań kultury Celtów, tj. obszary środkowej i północnej Europy oraz zachodniej strefy wschodniej Europy. Przyjmuje się, że na ziemiach polskich okres lateński trwał przez cztery ostatnie stulecia a.C. Dla jego oznaczenia stosuje się również inny termin - okres przedrzymski. W nawiązaniu do chronologii cywilizacji śródziemnomorskich, z którymi Celtowie utrzymywali bliskie kontakty, znajdujące wyraz m.in. w napływie zabytków pochodzenia greckiego i etruskiego, a także w oparciu o zmienność form rodzimych celtyckich wyrobów (przede wszystkim ozdób i części stroju, m.in. zapinek) oraz w jakiejś części również o wyniki badań dendrochronologicznych, opracowany został szczegółowy system periodyzacji rozwoju kultury lateńskiej. Podstawą tego systemu są wyniki studiów niemieckie- •, go badacza Paula Reineckego, który w 1902 r. przedstawił podział chronologiczny j 196

—————————————————————— Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

okresu lateńskiego, dzieląc go na cztery podokresy, oznaczone jako La Tene A, B, C i D. Dalszy postęp badań nad chronologią okresu lateńskiego pozwolił zarówno na weryfikację ustaleń wydzielonych przez Reineckego faz, podanych w skali chronologii absolutnej, jak i na wyróżnienie w ich obrębie krótszych stadiów chronologicznych (np. La Tene Al , B l, B2 itd.). Początek okresu La Tene A datuje się od połowy V w. a.C. Należy jednak zaznaczyć, że wśród archeologów zajmujących się problematyką schyłku okresu halsztackiego i początku okresu lateńskiego brak jest jednomyślności co do dokładnej chronologii schyłku Hallstattu D i początku okresu lateńskiego. Wiąże się to przede wszystkim / brakiem wyraźnej cezury dzielącej późny styl halsztacki od rozwijającego się na jego podłożu stylu wczesnolateńskiego. Można przypuszczać, że na niektórych obszarach miało miejsce przeżywanie się najmłodszych faz stylu halsztackiego w okresie kształtowania się i stopniowego rozpowszechniania elementów kulturowych uznawanych przez nas za charakterystyczne dla najstarszego stadium okresu La Tene A. Istnieje hipoteza, oparta na analizie znalezisk z północnej Wirtembergii, że współistnienie na tym terenie stylów schyłkowohalsztackiego i wczesnolateńskiego wynika z pewnego tradycjonalizmu niektórych grup ludności, np. z faktu używania dłuższy czas przez zamężne kobiety dotychczasowych ozdób, w tym także zapinek w typie halsztackim, podczas gdy pozostała część ówczesnego społeczeństwa preferowała już nowe rozwiązania stylistyczne. Styl wczesnolateński kształtował się przede wszystkim w środowisku arystokracji plemiennej. Bliższa analiza stylistyczna inwentarzy grobów przedstawicieli tej warstwy społecznej wskazuje w niektórych przypadkach na fakt, że znalezione w nich przedmioty rodzimej produkcji pochodziły zapewne z jednego, wyspecjalizowanego warsztatu, produkującego ozdoby dla określonych odbiorców, reprezentujących ową warstwę arystokracji. Początki stylu lateńskiego noszą wyraźne znamiona tradycji halsztackiej. Pojawiają się jednak nowe elementy, m.in. wywodzące się ze sztuki greckiej i etruskiej, a zapewne także scytyjskiej. Nawiązania wschodnie, przejawiające się przede wszystkim w stosowaniu motywów zoomorficznych, mogły dotrzeć do środowiska kultury wczesnolateń-skiej za sprawą Etrusków. Do charakterystycznych cech stylu wczesnolateńskiego, poza wspomnianymi już wątkami zoomorficznymi, należy zaliczyć stosowanie ornamentyki w postaci palmet, spirali oraz wątków antropomorficznych, a także różnorodne elementy zdobnictwa plastycznego. Zwraca jednocześnie uwagę wysoki poziom techniczny wyrobów wczesnolateńskiego rzemiosła, potwierdzony przez używanie technik inkrustacji, platerowania czy techniki ażuru oraz niezwykła precyzja ornamentyki osiągana m.in. dzięki posługiwaniu się cyrklami. Jako kolejną cechę wymienić należy również asymetrię ornamentyki oraz bogactwo wątków zdobniczych pokrywających niekiedy całą powierzchnię wyrobu. Częstym motywem zdobniczym było wyobrażenie ludzkiej głowy, występujące także w następnych stadiach rozwoju kultury lateńskiej (odcięta ludzka głowa, której przypisywano pewną siłę magiczną, odgrywała istotną rolę w wierzeniach Celtów). 197

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Najwcześniejsze zabytki wczesno-lateńskie pochodzą przede wszystkim z bogatych pochówków, głównie szkieletowych, umieszczanych w drewnianych komorach i przykrywanych Ryć. 98. Róg z celtyckiego grobu „książęcego" z okresu La Tene kurhanem. Takich kurhanów nie A (Klein Aspergle w Badenii-Wirtembergii). usypywano na terenie Szampanii, gdzie komory grobowe wykuwano często w kredowych skałach. Podobnie jak w grobach „książęcych" okresu halsztackiego, ciała przedstawicieli arystokracji z okresu wczesnolateńskiego umieszczano na wozach. Były to jednak, w odróżnieniu od wcześniej stosowanych, pojazdy Ryć. 99. Brązowa zapinka celtycka w stylu La Tene A. dwukołowe, co interpretuje się jako przejaw wpływów strefy śródziemnomorskiej. O kontaktach z południem Europy świadczą też spotykane w bogato wyposażonych grobach przedmioty importowane. Obserwujemy jednak zmniejszenie się wśród nich liczby wyrobów greckich na korzyść etruskich, bowiem szlak wiodący wzdłuż Rodanu, którym docierały wyroby z kolonii greckich, stracił swoje poprzednie znaczenie, ustępując miejsca drodze biegnącej przez przełęcze alpejskie, łączącej Italię z obszarami północnymi. W grobach z okresu wczesnolateńskiego spotykamy, obok mniej licznych waz greckich z malowanymi czerwoną farbą postaciami (tzw. waz czerwonofigurowych), etruskie naczynia brązowe: miski i czarki oraz charakterystyczne dla tego okresu dzbany z dziobowatym wylewem. Na terenie Szampanii stosunkowo często występują rzadko spotykane na innych obszarach militaria, m.in. brązowe hełmy. Styl wczesnolateński rozpowszechniał się stopni owo wśród szerszych warstw społecznych. Wyroby charakterystyczne dla tego okresu spotykamy na obszarach, gdzie brak jest pochówków „książęcych", występują natomiast płaskie cmentarzyska szkieletowe, znane m.in. z terenów północnej Szwajcarii, gdzie odkryto wielkie cmentarzysko w Miinsingen, i z południowych Niemiec. W grobach znajdujących się na terenie tych cmentarzysk znaleziono ozdoby i części stroju, zapinki o konstrukcji wczesnolateńskiej (m.in. typu Marzabotto), Ryć 100. Dzbanzdziobo- różne typy naszyJników> bransolety, w grobach męskich dodatkowo watym wylewem pocho- broń, m.in. długie noże bojowe. Koniec okresu La Tene A przypada na dzący z celtyckiego grobu pierwszą połowę IV w. a.C., jednak ustalenie dokładnej jego chrono„książęcego z okresu |Q - utrudnia niewielka liczba importowanych zabytków znajdowaLa Tene A (Hallein-Durrn-

&

berg w Austrii)

nych w grobach, które synchromzujemy z przełomem okresów La Tene A i B. Na schyłek okresu La Tene A przypada początek wielkiej,

J

198

K

J

J

Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

poświadczonej przez źródła pisane, ekspansji celtyckiej. Wraz z nią zaszły w obrębie społeczeństwa celtyckiego istotne zmiany. Nie licząc pojedynczych bogatych znalezisk grobowych, warstwa arystokracji plemiennej przestaje być uchwytna w źródłach archeologicznych. W okresie La Tene B kultura lateń-ska reprezentowana była przede wszystkim przez duże na ogół, szkieletowe cmentarzyska, występujące od wschodniej Francji po Kotlinę Karpacką, o dość ujednoliconych zestawach inwentarzy grobowych. Zmiany społeczne, o ile rzeczywiście można wnioskować o nich na podstawie tych materiałów sepulkralnych, mogły nastąpić m.in. pod wpływem kontaktów ze światem śródziemnomorskim i stanowić odbicie procesów społecznych zachodzących w Grecji i w Rzymie, polegających na próbach ograniczenia roli tamtejszej arystokracji. Źródła pisane mówiące o Celtach nie potwierdzaj ą jednak tych przypuszczeń. Standaryzacja widoczna jest nie tylko w formach i wyposażeniu grobów, lecz także w stosowanej wówczas stylistyce, określanej jako tzw. styl waldalgesheim-ski, charakteryzujący się pewnym uproszczeniem wcześniejszej ornamentyki i częstszym stosowaniem motywów roślinnych. W skład inwentarzy grobowych wchodziły w tym czasie ozdoby i części stroju, występujące liczniej w grobach kobiecych, uzbrojenie i niektóre rodzaje narzędzi, a także ceramika. Jednak na niektórych terenach naczynia jako dary grobowe spotykane są tylko sporadycznie. Do form przewodnich zabytków z tego okresu należą młodsze warianty zapinek o konstrukcji wczesnolateńskiej (m.in. typu Duchcov i Munsingen), liczne odmiany Ryć. 1 0 1 . Zfote ozdoby z celtyckiego grobu „książęcego" z naszyjników, bransolet i naramienników, w początku okresu La Tene B (Waldalgesheim w tym także, charakterystyczne raczej dla Nadrenii--Palatynacie). końcowego odcinka omawianego tu okresu, bransolety wykonane z 3 lub 4 pustych półkul. Ornamentykę cechuje zamiłowanie do zdobnicwta plastycznego. Ten specyficzny typ zdobienia, określany jako styl plastyczny, rozwijał się do końca okresu La Tene B l . W grobach męskich uzbrojenie reprezentowane jest przede wszystkim przez groty włóczni, obok których występują długie miecze obosieczne umieszczane w metalowych, często bogato zdobionych pochwach, noszonych na pasach z metalowych ogniw połączonych rzemieniami. Uzbrojenie uzupełniała duża tarcza w kształcie wydłużonego owalu lub zbliżonym do prostokąta zakrywająca prawie całe ciało wojownika. Bardzo rzadko spotykamy hełmy; nieco większa liczba ich znalezisk, wiązanych z Celtami, pochodzi z terenu Italii. Znaleziska grobowe, jak i przedstawienia wojowników celtyckich w sztuce galorzymskiej poświadczaj ą używanie przez nich kolczug, które według źródeł pisanych zostały przejęte od Celtów przez Rzymian. Z omawianego okresu znamy stosunkowo

199

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

niewiele osad - są to wyłącznie osiedla otwarte. Cmentarzyska szkieletowe tworzą wyraźnie oddzielone od siebie skupienia, które możemy utożsamiać z obszarami zajętymi przez poszczególne plemiona celtyckie. Koniec okresu La Tene B datowany jest nie później niż od połowy III w. a.C. Następne stadium rozwoju kultury celtyckiej, przypadające na okres środkowo-lateński (tj. La Tene C), charakteryzuje się istotnymi zmianami w stylistyce, obrządku pogrzebowym i stosunkach społecznych oraz rozwojem gospodarczym. Pewne cechy struktur gospodarczo-społecznych, kształtujące się już w młodszym stadium okresu Ryć. 102. Celtyckie zapinki brązowe o konstrukcji środkowolateńskiego, rozwijały się w wczesno-lateńskiej typu Munsingen i Duchcov. następnym odcinku chronologicznym - na początku okresu późnolateńskiego (La Tene D), przypadającym na schyłek II w. a.C. Do tych cech zaliczyć należy m.in. rozwój obronnych osad - oppidów, ośrodków o charakterze niekiedy protomiej-skim. Dlatego też okresy La Tene C2 i Dl bywają nazywane okresem rozwoju oppidów. Ryć. 103. Ozdoby celtyckie - zapinka o konstrukcji środkowolateńskiej i bransoleta. Okres środkowolateński charakteryzuje się nadal stylem plastycznym, który - w przypadku form bardziej rozwiniętych - nazywany jest stylem barokowym. W dalszym ciągu występują ujednolicone typy zabytków, wśród których formami przewodnimi są zapinki o konstrukcji środkowolateńskiej. Pojawiają się w tym okresie szklane bransolety i paciorki. Wyraźniejsze zmiany dostrzegamy w innych dziedzinach kultury, zwłaszcza we wschodniej części obszarów zasiedlonych przez Celtów, gdzie pochówki szkieletowe zastępowane były przez groby ciałopalne. Na niektórych terenach (m.in. w Szwajcarii) nadal stosowano inhumację, zauważa się jednak w takich przypadkach wyraźne zubożenie wyposażenia grobowego. Wraz z wprowadzeniem ciałopalenia upowszechnia się zwyczaj rytualnego niszczenia darów grobowych (np. mieczy), polegający na ich gięciu lub łamaniu. Pochodzenie tego zwyczaju łączone jest na ogół z wpływami greckimi, aczkolwiek podobne praktyki stosowane były przez Greków w znacznie wcześniejszym okresie. Inna zasadnicza zmiana w obrządku pogrzebowym następuje u większości plemion celtyckich w późnej fazie okresu środkowolateńskiego (La Tene C2): na znacznych obszarach zajętych przez kulturę lateńską, zwłaszcza w środkowej Europie, stwierdzono całkowity zanik cmentarzysk. Nie ma natomiast oznak zmniejszania się liczby osad lub innych śladów wskazujących na załamanie czy też nawet zahamowanie rozwoju osadnictwa celtyckiego. Obserwacja ta wskazuje na fakt, że Celtowie zaczęli stosować typy pochówków, których badania archeologiczne z użyciem dotychczasowych metod

200

Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

m*

Ryć. 104. Mapa oppidów celtyckich.

nie są w stanie wykryć - niewykluczone, że były to m.in. pochówki naziemne, pozbawione wyposażenia. Badania oppidum w Bibracte (Mont-Beuvray) dowiodły, że jego mieszkańcy przechowywali urny z prochami zmarłych w swych domach. Powstanie oppidów - wielkich osad obronnych, będących ośrodkami rzemiosł, handlu, a także pełniących zazwyczaj rolę centrów życia politycznego, siedzib lokalnej administracji, a w niektórych przypadkach mieszczących ośrodki kultu - datuje się zazwyczaj od drugiej połowy II w. a.C. Tylko niektóre z nich założono wcześniej, jak np. zbudowane w początkach tegoż stulecia oppidum w Galiś-Lovaćka koło Mukaczewa na Ukrainie Zakarpackiej. Najwięcej tego typu obiektów stwierdzono w zachodniej części obszaru zajętego przez kulturę lateńską. Szacuje się, że w samej Galii istniało ok. 200 oppidów, mniej jest ich natomiast na wschodnich terenach osadnictwa celtyckiego. Rozmiary oppidów są bardzo różne: do największych obiektów należy system umocnień odkryty w Grabenstetten w Wirtembergii, o powierzchni 1400 ha i obwodzie ok. 30 km; oppidum w Kelheim koło Ratyzbony ma powierzchnię ok. 600 ha, w Manching koło Ingolstadt, również nad górnym Dunajem - 380 ha. Budowano także znacznie mniejsze osady obronne, niekiedy o powierzchni wynoszącej zaledwie ok. 25 ha. Oppida otaczane były fortyfikacjami zbudowanymi z kamieni, drewna i ziemi, które tworzyły niekiedy skomplikowane systemy obronne składające się z kilku linii wałów. W zachodniej części świata celtyckiego stosowano opisany przez Cezara w Wojnie galijskiej (VII, 23) tzw. mur galijski - „murus gallicus". Budowano go wznosząc drewniany 201

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

szkielet o konstrukcji izbicowej, łączonej wielkimi żelaznymi gwoździami, następnie konstrukcje wypełniano ziemią i kamieniami. Lico tych fortyfikacji stanowił mur układany z dużych, nie spojonych głazów, umocniony belkami wystającymi z drewnianej części wału. Nieco inny typ konstrukcji obwałowań stosowany był przez plemiona wschodniocel-tyckie. Na ich terenach kamienne lico umacniano Ryć. 105. Rekonstrukcja umocnień oppidum celtyckiego („murus gallicus"). rzędami słupów i poziomymi kotwami. W obrębie niektórych oppidów badania archeologiczne ujawniły istnienie wyodrębnionych „dzielnic", w których prowadzono produkcję rzemieślniczą- garncarską, szklarską, metalurgiczną. Niekiedy wyodrębniano też dodatkowo ufortyfikowaną część oppidum, gdzie znajdowało się centrum władzy lub też miejsce kultu. Tego typu „akropol" odkryto w oppidum w miejscowości Zavist koło Pragi. Przypuszcza się, że oppida powstawały pod wpływem Ryć. 106. Rekonstrukcja bramy oppidum celtyckiego w Manching impulsów ze strefy śródziemnomorskiej, (Bawaria). m.in. południowo italskiej. Nie świadczy to jednak o wyłącznym naśladownictwie obcych wzorców, bowiem Celtowie wnieśli własne rozwiązania konstrukcyjne. Należy do nich np. system bramny. Wśród znanych oppidów wyróżnić można: Bibracte, Alesję, w której wojska galijskich Celtów pod wodzą Wercyngetoryksa uległy przewadze legionów rzymskich dowodzonych przez Cezara, a ponadto wspomniane już oppida z terenu Bawarii - w Manching i Kelheim, w Austrii - Noreę (Magda-lensberg) i Oberleiserberg, w Czechach - Stradonice, Zavist, Hrazany, na Morawach - Tfisov i Stare Hradisko, na Słowacji - Bratysławę-Hrad oraz Devin, na j Węgrzech - Velemszentvid i Wzgórze Gellerta w Budapeszcie. Bardzo znamiennym dowodem stopnia rozwoju gospodarczo-społecznego j plemion celtyckich jest ich mennictwo. Około połowy III w. a.C. Celtowie zaczęli i wybijać własne monety. Początkowo naśladowały one jedynie srebrne tetra-j drachmy macedońskie Filipa II Macedońskiego, wybijane we wschodniej części j świata celtyckiego, oraz złote statery Aleksandra Wielkiego, rozpowszechnionej wśród plemion celtyckich w zachodniej Europie. Wyraźny rozwój mennictwa!

202

Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

celtyckiego datuje się od początku II w. a.C. Z czasem Celtowie zaczęli stosować własne wzory. Do najbardziej oryginalnych monet celtyckich należą okazy miseczkowate, tzw. statery muszlowe. Zwraca uwagę fakt, że w trakcie rozwoju mennictwa celtyckiego wprowadzano nie tylko stemple z wyobrażeniami charakterystycznymi dla rodzimej sztuki, ale że zwiększeniu uległa liczba nominałów, w tym także udział monety zdawkowej, co świadczy niewątpliwie o rozwoju organizacji wymiany handlowej. Na niektórych emisjach monet celtyckich, głównie wzorowanych na rzymskich monetach republikańskich z I stulecia a.C., spotykamy napisy w alfabecie łacińskim, zawierające nazwy plemion, częściej jednak imiona władców. Z terenu Galii pochodzi np. seria monet z imieniem Wercyngetoryksa, na obszarach środkowodunajskich stosunkowo często spotykamy monety z napisami BIATEC i NONNOS. Mennictwo Celtów nie jest bynajmniej jedynym dowodem rozwoju gospodarczego tych plemion; innym jego przejawem jest przejęcie z kultur antycznych szeregu innowacji technicznych. Poczynając od okresu wczesnolateńskiego, Ryć. 107. Srebrne monety Celtowie rozwinęli produkcję naczyń glinianych toczonych na kole celtyckie typu BIATEC i garncarskim. W rozwoju tej gałęzi rzemiosła w dobie oppidów zwraca uwagę wyrabianie cienkościennych naczyń, malowanych przede wszystkim czerwoną i białą farbą. Jednak w pierwszym rzędzie podkreślić należy rozwój produkcji żelaza i powstanie wielkich ośrodków produkcji hutniczej, opartej na eksploatacji lokalnych złóż rud, zarówno darniowych, jak i wysokoprocentowych. Do najważniejszych centrów produkcji żelaza w tym okresie należały ośrodki w Noricum, w Siegerlandzie na terenie Nadrenii oraz w środkowej Francji. Prowadzona na dużą skalę produkcja żelaza wiązała się z rozwojem technik kowalskich, w których stosowano nawęglanie i technologię polegającą na skuwaniu przedmiotów z różnorodnego żelaza, miękkiego i twardego (m.in. tak wytwarzano głownie mieczy). Zwiększyła się także liczba typów wyrabianych wówczas narzędzi żelaznych, a ich udoskonalenia dotyczyły narzędzi rolniczych (sierpy z równo-' ważną rękojeścią, tj. z rękojeścią odgiętą pod kątem prostym, półkoski, radlice i kroje płużne), co świadczy o znacznym rozwoju rolnictwa. Na terenach zachod-i nieeuropejskich poświadczone jest używanie dwukołowej żniwiarki. Tego typu ! maszyny rolnicze przedstawiane były na płaskorzeźbach galorzymskich znanych |zTrewiru, Reims, Buzenol i Arles. Ponadto o ich stosowaniu w Recji wspomina [Pliniusz (Historia naturalna XVIII, 296-297). Obok produkcji przedmiotów Iz żelaza rozwijała się obróbka metali kolorowych, głównie brązu, z którego Iwykonywano przede wszystkim ozdoby i części stroju. Celtowie opanowali jedno-Jcześnie technologię produkcji szkła, z którego wytwarzali paciorki i bransolety. JTe ostatnie robiono także z odmiany węgla sapropelitu. W celtyckich warsztatach lumiano również wytwarzać emalię. Wśród dalszych innowacji wprowadzonych

203

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

przez Celtów wymienić należy produkcję naczyń klepkowych oraz wyrób i stosowanie żaren rotacyjnych. Wraz z rozwojem różnych gałęzi rzemiosła następował rozkwit handlu. Dla obszarów środkowoeuropejskich wielkie znaczenie miał w tym okresie szlak bursztynowy, prowadzący z ważnego centrum handlowego -Akwilei, założonej w 181 r. a.C., na północ, do wschodniej strefy środkowej Europy. O handlu bursztynem świadczą m.in. składy brył tego surowca znalezione we Wrocławiu-Partynicach (skład ten zawierał ok. 1500 kg bursztynu) i w oppidum w Starym Hradisku na Morawach. Na terenach celtyckich powstawały faktorie kupców rzymskich; takie centrum handlowe istniało w oppidum w Norei (Mag-dalensbergu) w Karyntii, niedaleko Klagenfurtu, w obrębie celtyckiego „królestwa" noryckiego (regnum Noricum), podległego już wówczas zwierzchnictwu rzymskiemu. Kontakty ze światem śródziemnomorskim spowodowały przejęcie umiejętności posługiwania się pismem, jednak tylko przez pewne, wąskie grupy społeczne. Świadectwem posługiwania się greką są informacje Cezara odnoszące się do istnienia archiwum plemienia Helwetów: „W obozie Helwetów znaleziono spisy sporządzone w alfabecie greckim i dostarczono je Cezarowi", oraz do warstwy celtyckich kapłanów-druidów: „Uważają, że nie wolno tego, czego się uczą, przekazywać na piśmie, choć niemal we wszystkich innych wypadkach, zwłaszcza w sprawach publicznych i prywatnych, posługują się greckim alfabetem" (Wojna galijska I, 29; VI, 14; tłum. E. Konik). Celtowie znali także łacinę; w strefie przyalpejskiej posługiwali się alfabetem północnoetruskim, natomiast plemiona celtyberyjskie - iberyjskim. Znajomość pisma poświadczają także znaleziska kościanych rylców (stilusów), służących do zapisywania krótkich tekstów na pokrytych woskiem tabliczkach. Fragment takiej tabliczki wraz z rylcami odkryto w oppidum w Stradonicach (Czechy). W społeczeństwach celtyckich bardzo ważną rolę odgrywali druidzi, tworzący zamkniętą kastę kapłanów - swoistą warstwę inteligencji celtyckiej, powiązaną z arystokracją rodową. Wiedzę z zakresu wróżbiarstwa, odprawiania obrzędów religijnych, leczenia, układania kalendarzy (w oparciu o pewne obserwacje astronomiczne), obowiązujących norm prawnych, a także tworzenia epickich utworów zdobywali druidzi w czasie wieloletnich studiów, których główne ośrodki znajdowały się w Anglii. W zachodniej strefie osadnictwa celtyckiego druidzi tworzyli ponadplemienną organizację, biorąc aktywny udział w życiu politycznym Celtów. Ich znaczenie uległo osłabieniu w okresie powstawania pierwszych struktur o charakterze protopaństwowym. Źródła pisane, jak i wyniki badań archeologicznych, dostarczyły wielu wiadomości o wierzeniach i praktykach religijnych Celtów, choć większość tych danych pochodzi z zachodnich części świata celtyckiego. Wierzenia Celtów nie tworzyły systemu jednolitego, a rekonstruowany obraz mitologii celtyckiej jest zawiły i zróżnicowany, co wynika z odmienności wyobrażeń panteonu bóstw u poszczególnych plemion. Znamy szereg miejsc praktyk kultowych Celtów, wśród nich i m.in. budowane w południowej Francji kamienne świątynie, a na terenach j 204

Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

południowych Niemiec, Sz wa jcarii, części Francji, a także Czech - otoczone rowami i wałami ziemnymi czworokątne obiekty o bokach, których długość wynosiła do 80 m (rzadziej jeszcze dłuższych). W literaturze europejskiej mają one swoje określenie - „Yiereckschanzen". W ich obrębie znajdują się doły ofiarne lub głębokie studnie o ofiarnym charakterze, prócz tego ślady po słupach i nielicznych budynkach o bliżej nieokreślonej funkcji. Źródła pisane i znaleziska archeologiczne poświadczają okrucieństwo praktyk religijnych Celtów, m.in. składanie ofiar z ludzi. Oprócz tego plemiona celtyckie składały ofiary wotywne z cennych przedmiotów, np. łupów wojennych. Z miejscami odbywania praktyk religijnych wiąże się rzeźby kamienne, których znaleziska nie są zbyt liczne. Część z nich pełniła rolę steli nagrobnych. Do najbardziej znanych należą bogato zdobiona kamienna kolumna w stylu waldalgesheimskim znaleziona w Pfalzfeld w Nadrenii oraz głowa boga lub herosa celtyckiego z miejscowości Mśecke Żehrovice w Czechach, z charakterystycznym dla Celtów naszyjnikiem torąuesem. Jak wspominano, świat celtycki dzielił się na szereg plemion, których nazwy przetrwały w starożytnych źródłach pisanych. Na terenach środkowoeuropejskich czołową rolę odgrywali Bojowie zamieszkujący Czechy, Ryć. 10 8. Celtycka kamienna rzeźba z Kotynowie - mieszkający w zachodniej, górskiej części miejscowości Mśecke Żehrovice (Czechy). Słowacji, Tauryskowie - osiedleni na terenie Nori-cum, oraz Wolkowie-Tektosagowie - zajmujący, jak się obecnie sądzi, zapewne obszary położone na północ od górnego biegu Dunaju. W okresie rozwoju oppidów wymienione jednostki plemienne, a zwłaszcza te liczniejsze, lepiej rozwinięte gospodarczo i o wyższym stopniu organizacji społecznej, stały już na progu utworzenia rozwiniętej organizacji państwowej. Uformowanie jej uniemożliwiła z jednej strony ekspansja rzymska, z drugiej zaś napór plemion barbarzyńskich, przede wszystkim Germanów, zajmujących znaczną część terenów podległych Celtom. Kultura Celtów żyjących w obrębie państwa rzymskiego ulegała stopniowo romanizacji, zachowując jednak swe tradycyjne elementy do II stulecia p.C. Osadnictwo Celtów w środkowej Europie pozostawiło trwałe ślady nie tylko w postaci różnorakich typów źródeł archeologicznych, związanych bezpośrednio z obszarami powstania i rozwoju kultury [ateńskiej, ale sięgając wpływami do strefy położonej poza granicami terytoriów zamieszkanych przez plemiona celtyckie, modelowało w istotnym stopniu dokonujące się w niej przemiany kulturowe. Wywołane wpływami cel-! tyckimi przeobrażenia kulturowe we wspomnianej strefie nazywane są procesem latenizacji.

7

205

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Celtowie na ziemiach polskich Na początku IV w. a.C. większość ziem polskich zajmowana była nadal przez dwie pokrewne sobie kultury reprezentujące tradycje okresu halsztackiego: pomorską, obejmującą swym zasięgiem głównie zachodnią część naszych ziem, oraz przez jej wschodni odłam - kulturę grobów kloszowych. Zasadnicze zmiany osadnicze zaszły natomiast w tym czasie w niektórych rejonach południowej Polski, na Śląsku oraz nieco później w Małopolsce, gdzie rozwinęło się osadnictwo celtyckie. Na pokrytej urodzajnymi glebami niewielkiej części Śląska, w rejonie Wrocławia, powstała w początkach IV stulecia a.C., w okresie La Tene B l, enklawa kultury lateńskiej, która przetrwała tam do początków II w. a.C. Osadnictwo celtyckie na Dolnym Śląsku zajęło obszar na lewym brzegu Odry, ograniczony od wschodu Oławą, od zachodu Bystrzycą, ku południowi zaś sięgający góry Ślęży. Pierwsze ślady pobytu Celtów na tym terenie należy synchro-nizować z okresem ich wielkiej ekspansji, wspomnianej przez Tytusa Liwiusza (Dzieje Rzymu od założenia miasta V, 34), która na początku IV w. a.C. objęła znaczne obszary środkowej Europy. Osadnictwo w rejonie podwrocławskim poświadczone jest przede wszystkim przez znaleziska grobowe, znane z blisko 30 stanowisk. Były to początkowo płaskie cmentarzyska szkieletowe, na ogół niewielkie, liczące najwyżej nieco ponad 20 pochówków tego samego typu, jaki występował wówczas na innych obszarach zasiedlonych przez Celtów. Zmarłych układano w pozycji wyprostowanej, w jamach zorientowanych najczęściej na linii północ-południe, przeważnie głową ku północy. Do bardzo rzadkich znalezisk należą groby podwójne, kryjące szczątki mężczyzny i kobiety, podobnie jak pochówki umieszczane w drewnianych trumnach. W grobach męskich występuj ą zestawy broni składające się z miecza, jednego lub dwóch grotów włóczni oraz tarczy, częściej spotykanej na tym obszarze niż na innych terenach zajętych przez kulturę lateńską. Militariom towarzyszą części żelaznych pasów, części stroju i ozdoby Ryć. 109. Szklany paciorek (pojedyncze na ogół zapinki i bransolety) oraz naczynia gliniane. celtycki z Domaniowic. Pochówki kobiet odznaczaj ą się większą liczbą zapinek (nawet do 4 egzemplarzy) oraz innych ozdób, przede wszystkim naszyjników, nagolenników i bransolet. Wykonywano je z żelaza i brązu, a bransolety także z sapropelitu. W niektórych grobach natrafiono na kości zwierząt, głównie świń. W młodszej fazie (La Tene Cl) pojawiają się pojedyncze groby ciałopalne, popielnicowe i jamowe. Oprócz znalezisk grobowych, ślady osadnictwa celtyckiego są nieliczne. Reprezentują j je przede wszystkim luźno znajdowane fragmenty ceramiki, brak natomiast! rozpoznanych w wyniku badań wykopaliskowych osad, poza przebadanymi', na niewielką skalę osiedlami w Radłowicach koło Oławy i w Kurzątkowi- j cach. Ponadto z omawianego terenu znane są monety celtyckie, złote i srebrne, j

206

—————————-----—————-——— Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

np. z Brzezinki Średzkiej pochodzi skarb składający się z ok. 30 złotych monet wybitych w czeskich mennicach Bojów. Część monet znalezionych w enklawie podwrocławskiej należy zapewne do lokalnych emisji, związanych być może z najmłodszą fazą osadnictwa celtyckiego na tym terenie. Uznaje się, że podwroc-ławskie skupienie osadnictwa celtyckiego wykazuje powiązania z kulturą lateńską z terenu Czech.

Ryć. 1 1 0 . Kamienne rzeźby z góry Ślęży - niedźwiedź, „mnich" i „grzyb".

Dość powszechnie ze sztuką celtycką wiąże się kamienne figury odkryte w rejonie góry Ślęży. Pięć obiektów znajdujących się na stokach lub u podnóża góry przedstawia niedźwiedzia, dzika oraz tzw. „pannę z rybą", „mnicha" i „grzyba". Wszystkie oznaczone są znakiem ukośnego krzyża, przypominającym literę „X", podobnie jak trzy dalsze obrobione kamienie w kształcie słupów i kilka nieregularnych kamiennych bloków. Pochodzenie surowca, z którego zostały wykute, a także ich wielkość wskazuje, że figury zostały wykonane na miejscu. Określenie chronologii tych zabytków, jak i domniemanego ich związku z osadnictwem celtyckim, opierać możemy jedynie na analizie stylistycznej. Prowadzone przez wiele sezonów badania wykopaliskowe na Ślęży doprowadziły do znalezienia tylko paru fragmentów naczyń, które przypisywać należy omawianemu tu osadnictwu. Za celtyckim pochodzeniem rzeźb przemawiają przede wszystkim analogie do przedstawień dzików z terenu Półwyspu Iberyjskiego, które jednoznacznie wiązane są ze sztuką celtyberyjską. Należy ponadto podkreślić, że niewielkie, wykonane z brązu figurki dzika charakterystyczne są dla sztuki i wierzeń Celtów na całym prawie obszarze zajętym przez kulturę lateńską. Uszkodzona rzeźba tzw. „panny z rybą" uznawana jest za celtycką z uwagi na podobieństwa kompozycyjne do zachodnioeuropejskich rzeźb z kręgu kultury lateń-skiej, jak też ze względu na wyobrażenie ryby odgrywającej pewnąrolę w świecie wierzeń celtyckich. Także znaki ukośnego krzyża interpretuje się, biorąc pod uwagę znaleziska z innych obszarów, jako celtyckie symbole kultowe. Można więc przypuszczać, że na Ślęży istniał ośrodek kultowy Celtów zamieszkujących omawiane tereny. Być może włączono do niego zbudowane w okresie halsztackim 207

Najdawniejsze dzieje ziem polskich ————

kultowe kręgi kamienne, za czym w pewnej mierze przemawiają znaleziska ceramiki celtyckiej ze szczytu Ślęży. Zasadnicze zmiany zaszły na omawianym terenie na początku II stulecia a.C. Zasiedlony uprzednio przez Celtów obszar między Odrą, Bystrzycą i Oławą został w tym czasie zajęty przez ludność kultury prze-worskiej. Uznaje się, że świadectwem przetrwania pewnych tradycji celtyckich jest występowanie - aż po okres wczesnorzymski - pochówków szkieletowych. Inna enklawa osadnictwa celtyckiego powstała w południowej części Górnego Śląska w IV stuleciu a.C., a jej zasięg obejmował w przybliżeniu teren Wyżyny Głubczyckiej. Ze względu na podobieństwa widoczne w ceramice, a także na stosunkowo wczesne pojawienie się pochówków ciałopalnych przypuszcza się, że Celtowie przywędrowali na te tereny z pobliskich Moraw. Najstarsze zespoły kultury lateńskiej odkryte na Wyżynie Głubczyckiej pochodzą z okresu La Tene B l i są to przede wszystkim materiały grobowe, należące do starszego horyzontu osadnictwa celtyckiego na owym terenie. Największą liczbę grobów lateńskich odkryto na wielkim cmentarzysku Ryć. 1 1 1 . Brązowa bransoleta celtycka z kultury łużyckiej w Kietrzu. Są wśród nich pochówki cmentarzyska w Kietrzu. szkieletowe, tworzące osobną grupę, oraz groby ciałopalne, w stosunku do których wysuwa się przypuszczenia, że mogą kryć szczątki zlatenizowanych przedstawicieli ludności z późnych faz rozwoju kultury łużyckiej, którzy weszli w kontakt ze środowiskiem kultury celtyckiej. O związkach przedstawicieli kultury łużyckiej z Celtami świadczy m.in. inwentarz jednego z grobów, w którego skład weszło lateńskie naczynie wykonane na kole garncarskim oraz ceramika łużycka. W odróżnieniu od podwrocławskiej enklawy kultury lateńskiej, na terenie Wyżyny Głubczyckiej osadnictwo celtyckie poświadczone jest w większym stopniu przez znaleziska pochodzące z osad niż przez materiały grobowe. Na Górnym Śląsku, poza osadą w Roszowickim Lesie, osiedla ludności celtyckiej są młodsze od obiektów sepulkralnych z tego terenu i odpowiadają tej fazie rozwoju osadnictwa kultury lateńskiej, w której Celtowie stosowali nie znany dla nas dotąd obrządek pogrzebowy. Do najbardziej znanych osad celtyckich z Wyżyny Głubczyckiej należy duże osiedle w Nowej Cerekwi, założone na wyniosłym wzgórzu, o naturalnych warunkach obronnych, z którego pochodzi bogaty materiał zabytkowy i ślady różnorakiej produkcji rzemieślniczej. Uważano, że było to oppidum; nowsze badania nie potwierdziły jednak tego przypuszczenia. Osada w Nowej Cerekwi została założona zapewne w okresie La Tene Cl i była zasiedlona do przełomu okresów La Tene C i D. Schyłek jej użytkowania przypadł więc na koniec II stulecia a.C., kiedy nastąpił zanik osadnictwa celtyckiego na całym obszarze Wyżyny Głubczyckiej. Według niektórych poglądów mogło to mieć związek z wędrówką Cymbrów z Półwyspu Jutlandzkiego na południe, w kierunku obszarów zasiedlonych przez Skordysków. Osadnictwo celtyckie objęło również tereny Małopolski położone nad górną Wisłą, sięgając od okolic Krakowa po Nidę i Rabę, oraz obszar nad górnym

208

——————————————

—————— Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

Sanem. Małopolskie enklawy osadnictwa Celtów, podobnie jak na Wyżynie Głubczyckiej i w rejonie Wrocławia, objęły swym zasięgiem tereny pokryte dobrymi glebami, co niewątpliwie pozostaje w związku z rolniczym charakterem gospodarki tych grup ludności. Enklawa osadnictwa celtyckiego w zachodniej Małopolsce charakteryzuje się, w młodszych fazach swego rozwoju, współwystępowaniem elementów typowych dla kultury Celtów z materiałami charakterystycznymi dla kultury przeworskiej. Z tego względu określana była jako tzw. celto-przeworska grupa kulturowa. Obecnie stosuje się dla niej powszechnie nazwę „grupa tyniecka", utworzoną od pierwszej przebadanej na większą skalę osady tej jednostki kulturowej w Tyńcu pod Krakowem. W zachodniej Małopolsce najstarsze ślady pobytu Celtów datowane są od początku III w. a.C. (okres La Tene B2), ale stanowią je tylko pojedyncze zabytki. Z nieco młodszego okresu (La Tene Cl) datowane są bogato wyposażone groby wojowników celtyckich odkryte w Iwanowicach. Późniejsze materiały poświadczające osadnictwo Celtów w zachodniej Małopolsce pochodzą wyłącznie ze znalezisk osadowych, a brak materiałów grobowych w obrębie osadnictwa grupy tynieckiej, poświadczonego przez gęstą sieć znalezisk osadowych, należy łączyć z panującymi wówczas zwyczajami pogrzebowymi Celtów, które przejęła ludność kultury przeworskiej współtworząca omawianą tu jednostkę kulturową. Ze znalezisk osadowych grupy Ryć. 1 1 2 . Zabytki z grobu wojownika celtyckiego z Iwanowie. tynieckiej wydzielić można trzy grupy, właściwe trzem fazom chronologicznym i stadiom jej rozwoju. Pierwsza z nich, reprezentowana przez materiały z kilku osad (Pełczyska, Kraków-Wyciąże, Kraków-Pleszów, Dalewice), charakteryzuje się występowaniem wyłącznie ceramiki typowej dla kultury lateńskiej, m.in. naczyń wykonanych z gliny z dużą domieszką grafitu, sprowadzanego zapewne z terenu Czech. Następna grupa, odpowiadająca fazie zaczynającej się od początku II w. a.C., odznacza się obecnością ręcznie lepionych naczyń o formach i technologii charakterystycznych dla wczesnej ceramiki kultury przeworskiej. Obok nich występują materiały celtyckie - ceramika robiona na kole, tzw. „siwa", wykonana z ilastej gliny, i ceramika grafitowa. Udział tych dwóch komponentów kulturowych kształtuje się różnie na poszczególnych stanowiskach i w poszczególnych obiektach. W niektórych

209

— Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

Do najbardziej charakterystycznych cech ostatniej fazy osadnictwa Celtów w zachodniej Małopolsce należy pojawienie się wysokogatunkowej, cienkościennej ceramiki robionej na kole i malowanej, podobnej do materiałów lateńskich z terenu Słowacji. Analizy stylistyczne i wyniki badań technologicznych wskazują, że tego typu ceramikę wytwarzano zapewne przynajmniej w trzech ośrodkach na terenie podkrakowskim. Produkcję garncarską potwierdzają odkrycia pieców kopułowych służących do wypalania naczyń (Kraków--Wyciąże, Podłęże). Odnaleziono także kawałki żużli wskazujące na produkcję żelaza oraz piece związane z produkcją metalurgiczną (w osadach w Krakowie-Wyciążu i Krakowie-Krzesławicach). Badania Ryć. 1 1 5 . Zabytki szklane grupy tynieckiej - fragmenty metaloznawcze wskazują na zaawansowaną technologię produkcji bransolety i paciorek przedmiotów żelaznych, m.in. umiejętność nawęglania. O wysokim (Podłęże i Błonie). stopniu rozwoju struktury gospodarczej i społecznej świadczą nie tylko znaleziska monet celtyckich bitych na innych terenach, ale także istnienie lokalnego men-nictwa. Do najstarszych znalezisk monet należy skarb odkryty w Gorzowie koło Oświęcimia. Dowodzi on istnienia kontaktów z obszarami Czech, zasiedlonymi wówczas przez Bojów. Nieliczne egzemplarze z zachodniej Małopolski, które uznaje się za lokalne emisje, należą do grupy monet naśladujących późne emisje staterów muszlo-wych. Ich powstanie synchronizuje się najmłodszym stadium rozwoju mennictwa Bojów, istniejącego w okolicach Bratysławy. Te lokalne, powstałe w grupie tynieckiej emisje, określane jako typ krakowski i datowane w przybliżeniu z połowy I w. a.C., znane są dotychczas jedynie z paru znalezisk. Należy do nich m.in. złota moneta o miseczko-watym kształcie (stater muszlowy), odkryta w osadzie w Kryspinowie pod Krakowem. Istnienie lokalnego mennictwa w obrębie grupy tynieckiej poświadczają bezspornie znaleziska glinianych form służących do kształtowania w nich krążków menniczych, z których wybijano monety, znanych z trzech osad położonych w rejonie Krakowa. W formie pochodzącej z osady w Krakowie-Mogile stwierdzono ślady stopu składającego się w równych częściach ze złota i srebra (elektronu). Młodszą fazę rozwoju grupy tynieckiej charakteryzują wyraźne nawiązania do obszarów kulturowych położonych na południu Europy, co niewątpliwie pozostaje w ścisłym związku z rozwojem kontaktów handlowych opartych w znacznej mierze na funkcjonowaniu szlaku bursztynowego, łączącego tereny nad północnym Adriatykiem, poprzez środowisko kultury puchowskiej, z położonymi dalej na północ obszarami środkowoeuropejskimi. Rozwój kontaktów z południową Europą mógł wynikać z napływu nowej fali ludności celtyckiej. Schyłek rozwoju grupy tynieckiej należy synchronizować Ryć. 1 1 6 . Złoty stater muszlowy z osady w Kryspinowie.

211

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

z najstarszym stadium kształtowania się na tych terenach stylu wczesnorzym-skiego, tj. z początkiem I w. p.C., gdy na poprzednio zajmowanym przez nią terenie pojawiło się osadnictwo kultury przeworskiej, a miejscami - na prawym brzegu Wisły - kultury puchowskiej. Tradycje celtyckie, widoczne m.in. w zwyczajach pogrzebowych, istniały nadal w tym nowym środowisku w okresie wczesnorzymskim. Znacznie mniejsza ilość źródeł poświadczających osadnictwo celtyckie pochodzi z terenów położonych nad górnym Sanem. Poza pojedynczymi znaleziskami ceramiki i przedmiotów metalowych charakterystycznych dla kultury lateń-skiej, przede wszystkim z rejonu Przemyśla, wymienić można znaleziska z osad w Pakoszówce i Sanoku-Białej Górze. W świetle dotychczasowych badań tę enklawę osadnictwa celtyckiego datować należy z III-II w. a.C. Jej powstanie łączone jest z migracją ludności celtyckiej z obszarów położonych nad górną Cisą. Z młodszymi fazami rozwoju grupy tynieckiej należy synchronizować osadnictwo kultury puchowskiej w Kotlinie Sądeckiej oraz w Kotlinie Żywieckiej, którego rozwój przypadał na okresy La Tene C2 i D l. Kultura ta napływała na wymienione tereny z zachodniej, górskiej części Słowacji, a jej nosicielem była ludność utożsamiana z celtyckim plemieniem Kotynów. Osadnictwo puchowskie poświadczone jest przez znaleziska osadowe, brak natomiast materiałów grobowych. W zachodniej Małopolsce rozwijało się ono także w okresie wczesnorzymskim, co zapewne związane było z napływem nowej fali ludności kultury puchowskiej przybywającej z południa, z terenu Słowacji. Poza omówionymi obszarami pewne skupienie materiałów charakterystycznych dla kultury lateńskiej odkryto na Kujawach. Są to monety i inne zabytki metalowe, a także ceramika robiona na kole. Znaleziska owe są interpretowane przez niektórych archeologów jako ślady pobytu na tym obszarze niewielkich grup ludności celtyckiej, co wynikało zapewne z faktu przebiegania przez Kujawy szlaku bursztynowego.

Sytuacja kulturowa na ziemiach polskich i na terenach ościennych w młodszym okresie przedrzymskim Na przełomie III i II stulecia a.C. na ziemiach polskich zaszły zasadnicze zmiany kulturowe. W miejsce istniejącej poprzednio kultury pomorskiej i jej wschodniego odłamu - kultury grobów kloszowych, powstały nowe kultury: prze-worska i oksywska, w których zasięgu znalazła się większość naszych ziem. Pozostałe obszary, tj. północno-wschodnia Polska, zajęte były przez kulturę kur- \ hanów zachodniobałtyjskich, a w zachodniej części naszego kraju istniały dwie niewielkie grupy kultury Jastorf: nadodrzańska (na terenie Pomorza Zachodniego) i oraz gubińska (na części Dolnego Śląska i Łużyc). Ponadto w dorzeczu górnego : Bugu i na części Polesia stwierdzono ślady osadnictwa związanego z kręgiem j kultury zarubinieckiej. Obraz zróżnicowania kulturowego ziem polskich uzupeł- j 212

Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

niają pojedyncze znaleziska związane z kulturą Jastorf, będące świadectwem jej ekspansji w kierunku południowo-wschodnim. Obserwowane na naszych ziemiach procesy przemian kulturowych, mające miejsce także na innych obszarach północnej części środkowej Europy, objęły ponadto południową Skandynawię. Mniej wyraźnie uwidoczniły się natomiast na terenach położonych na wschód od dorzecza Wisły. W rezultacie tych przemian na rozległych obszarach Europy, na północ od zasięgu właściwej kultury lateńskiej, powstał ujednolicony krąg kultur. Unifikacja ich wynikała ze wspólnej genezy przekształceń starszego podłoża kulturowego, reprezentującego tradycje wczesnej epoki żelaza. Rozpoczęty u schyłku III w. a.C. proces przemian kulturowych, który doprowadził już w początkach następnego stulecia do wykształcenia się zupełnie nowych modeli kulturowych, był przede wszystkim wynikiem oddziaływań kultury lateńskiej, której twórcami byli Celtowie. Z tego też względu nosi on nazwę procesu latenizacji, natomiast omawiany tu okres obejmujący dwa ostatnie stulecia a.C. nazywany jest, jakjuż mówiliśmy, okresem późnolateńskim lub też młodszym okresem przedrzymskim. Ujednolicenie kulturowe dotyczyło podobieństwa form i zestawów przedmiotów, daleko idącej synchronizacji rytmu zmian stylistycznych, a także występowania wielu wspólnych cech modelu gospo-darczo-społecznego czy też wierzeń znajdujących odbicie w rytuałach pogrzebowych. Podkreślić należy przede wszystkim rozpowszechnienie produkcji żelaza w całej omawianej strefie i związany z tym rozwój kowalstwa. Szereg innych istotnych zmian, będących wynikiem wpływów kultury lateńskiej, dotyczył zwyczajów pogrzebowych oraz upowszechnienia się znacznie bogatszego modelu wyposażenia grobowego, w którego skład oprócz ozdób i części stroju weszły narzędzia i broń. Ponadto, podobnie jak miało to miejsce u plemion celtyckich, zaczęto stosować rytualne niszczenie darów grobowych, przede wszystkim części uzbrojenia. Warto zaznaczyć, że przenikanie wpływów kultury lateńskiej na obszary położone poza zasięgiem osadnictwa celtyckiego natrafiało jednak na pewne bariery w postaci niedostatecznie rozwiniętych miejscowych struktur gospodarczo-społecznych. Z tego względu mieszkańcy tych obszarów nie zaczęli np. produkować naczyń przy użyciu koła garncarskiego, nie wytwarzali szkła, nie rozwinęło się też miejscowe mennictwo i nie budowano osiedli w typie oppidów. Synchronizacja rytmu zmian, podobieństwa ogólnych cech stylistycznych, modelu gospodarczego oraz rytuałów pogrzebowych wynikały nie tylko z faktu, że zaważył na nich wpływ kultury lateńskiej, lecz są także w jakimś stopniu skutkiem istnienia ożywionych kontaktów między społecznościami zamieszkującymi poszczególne zlatenizowane obszary. Zachodzące na początku II w. a.C. przeobrażenia kulturowe dały początek nowemu cyklowi kulturowemu, który rozwijał się na większości omawianych tu terenów przez następne stulecia -w okresie wpływów rzymskich i we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów. Całą zlatenizowaną strefę, obejmującą wiele różnych kultur, określić należy mianem „europejskiego Barbaricum". Tradycyjnie termin ten jest powszechnie używany dopiero w odniesieniu do okresu wpływów rzymskich. Nazwą 213

Najdawniejsze dzieje ziem polskich ————————————

- - - - - ———————————————

„Barbaricum" określane są obszary położone poza granicami Cesarstwa, w zachodniej, środkowej i północnej Europie, czyli tam, gdzie w pierwszych wiekach p.C. doszło do wykształcenia na skutek oddziaływań rzymskich nowego modelu kulturowego, powstałego na bazie zlatenizowanych kultur. Wydaje się jednak, że termin „europejskie Barbaricum" może dotyczyć sytuacji istniejącej w dwóch ostatnich stuleciach a.C., oznaczając strefy położone poza granicami znacznie wyżej rozwiniętej kultury celtyckiej. W młodszych fazach okresu przedrzymskiego, m.in. w czasach ekspansji Cymbrów, walk plemion germańskich pod wodzą Ariowista oraz podbojów Oktawiana Augusta, doszło już do kontaktów owej barbarzyńskiej strefy z cywilizacją rzymską. Początki okresu rzymskiego nie stanowią więc bardzo wyraźnej cezury chronologicznej we wzajemnych relacjach cywilizowanego świata południowej Europy i barbarzyńskiej strefy w środkowej oraz północnej części naszego kontynentu. Z tego też względu terminu „europejskie Barbaricum" możemy używać również przy omawianiu sytuacji istniejącej w młodszym okresie przedrzymskim. Jak wspomniano, dwa ostatnie stulecia a.C. w periodyzacji dziejów Barbaricum określane są albo jako okres późnolateński, albo jako młodszy okres przedrzymski. W obrębie tego odcinka chronologicznego wyróżnia się trzy fazy: wczesną, środkową i późną, oznaczane odpowiednio jako fazy: A l , A2 i A3 młodszego okresu przedrzymskiego. Ich wydzielenie oparto na zmienności form zabytków przewodnich dla chronologii tego okresu, przede wszystkim zapinek o konstrukcji środkowo- i późnolateńskiej. Zostały one sklasyfikowane przez Józefa Kostrzew-skiego, który wyróżnił wśród nich 15 typów (typy od A do O). Studia nad chronologią okresu późnolateńskiego opierają się ponadto na zmienności form klamer do pasa, typowych zwłaszcza dla stroju kobiecego, umb, czyli metalowych okuć umieszczanych na zewnętrznej powierzchni tarcz, a w mniejszym stopniu innych zabytków, np. mieczy lub ceramiki. Datowanie absolutne faz młodszego okresu przedrzymskiego opieramy przede wszystkim na synchronizacji z podziałem chronologicznym młodszych stadiów rozwoju kultury lateńskiej oraz na występowaniu importów z kręgu kultur śródziemnomorskich. Fazę A l młodszego okresu przedrzymskiego datować należy od schyłku III w. a.C. (lub od przełomu III i II w. a.C.) do pierwszych dziesięcioleci drugiej połowy II stulecia a.C. Zaczyna się więc ona w okresie La Tene C l i obejmuje większą część okresu La Tene C2. Faza A2 obejmuje schyłek okresu La Tene C2, jej koniec przypada na początek La Tene Dl , a więc trwa od pierwszych dziesięcioleci drugiej połowy II w. a.C. do końca pierwszej połowy I w. a.C. Trzecia faza (A3), datowana od schyłku okresu La Tene D l, odpowiada w zasadzie okresowi La Tene D2, jej zakończenie na terenach położonych w pobliżu granic państwa rzymskiego przypada na przełom I w. a.C. i I w. p.C., natomiast na terenach położonych dalej na północ należy się liczyć z dłuższym okresem przeżywania się stylu późnolateńskiego -do pierwszych dziesięcioleci I w. p.C. W dziejach środkowoeuropejskiego Barbaricum istotną rolę odegrała ludność kultury przeworskiej - jednostki, która wykształciła się na początku młodszego , 214

— Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

okresu przedrzymskiego i trwała do schyłku wczesnej fazy okresu wędrówek ludów. Rozwijała się więc przez ponad sześć stuleci, od przełomu III i II w. a.C., do pierwszej połowy V stulecia p.C. Nazwa „kultura przeworska" wzięta została , od miasta Przeworsk. W położonej niedaleko miejscowości Gać odkryto cmentarzysko, które, jako pierwsza nekropola tej jednostki kulturowej, doczekało się pełniejszego opisu w publikacji Karola Hadaczka z 1909 r. Do literatury nazwa ta została wprowadzona dopiero w latach trzydziestych XX w. Używano także dla jej określenia innych terminów, podkreślających, zgodnie z panującymi uprzednio poglądami, domniemaną przynależność etniczną twórców tej kultury, np. w literaturze niemieckiej określano ją jako „kulturę wandalską", zaś badacze polscy wprowadzili termin „kultura wenedzka", akcentując jej związek ze znanymi ze źródeł pisanych plemionami Wenetów (Wenedów). W dawniejszej literaturze naukowej spotykamy także inne określenia, oparte na odmiennych przesłankach. Biorąc pod uwagę dominującą formę grobów występujących na obszarze kultur przeworskiej i oksywskiej, oba te obszary włączane były w obręb wspólnej jednostki - kultury grobów jamowych, dzielącej się na grupę przeworska i grupę oksywską. Obie te jednostki tworzą rzeczy wiście pewien krąg kulturowy, istniejący jednak tylko w młodszym okresie przedrzymskim. Od początku I w. p.C. w miejsce kultury oksywskiej powstała bowiem nowa jednostka - kultura wielbarska, wykazująca znacznie mniej cech wspólnych z kulturą przeworska niż jej poprzedniczka. Obecnie jednak w całej literaturze archeologicznej używany jest termin „kultura przeworska", mimo że wspomniane cmentarzysko odkryte koło Przeworska nie zawiera materiałów charakterystycznych dla wszystkich faz jej rozwoju. Proces powstania kultury przeworskiej, jak i geneza spokrewnionej z ni ą kultury oksywskiej (nazwa pochodzi od cmentarzyska w Oksywiu koło Gdyni) nie zostały w pełni wyjaśnione. Niewątpliwie obie te jednostki wykształciły się na bazie wcześniej istniejących kultur pomorskiej i grobów kloszowych, a głównym powodem zaistniałych w początkach II w. a.C. zmian był wpływ kultury lateńskiej. Badania nad relacjąmiędzy kulturami pomorską i grobów kloszowych a następującymi po nich kulturami młodszego okresu przedrzymskiego są utrudnione z uwagi na ograniczone w znacznym stopniu możliwości dokładnego datowania materiałów ze schyłkowych faz rozwoju kultury pomorskiej i kultury ; grobów kloszowych. Zasadnicze różnice między schyłkową fazą rozwoju kultury f pomorsko-kloszowej a początkiem kręgu przeworsko-oksy wskiego nie pozwalaj ą na wyróżnienie fazy przejściowej, łączącej te dwa horyzonty chronologiczne. Tylko niewielka liczba typów zabytków występujących w inwentarzach pomorsko-kloszowych i przeworsko-oksywskich może być interpretowana jako dowód ciągłości kulturowej, istniejącej na naszych ziemiach na przełomie środkowego i późnego okresu lateńskiego; są to jednak przedmioty o prostych kształtach, których forma została uwarunkowana ich funkcją. O wzajemnych powiązaniach obu tych kręgów kulturowych świadczy podobieństwo w rozmieszczeniu osadnictwa. Różnice zaznaczają się jednak w charakterze struktur mikroosadniczych. Osady kultury przeworskiej zakładane były w większości przypadków na terenach 215

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

położonych niżej niż osiedla pomorsko-kloszowe, co wiązało się ze zmianami klimatycznymi i zapewne z różnicami w systemach gospodarki. Na niektórych cmentarzyskach obserwujemy występowanie pochówków kultur pomorskiej i przeworskiej (m.in. Błonie, Zadowice, Wymysłowo), których rozmieszczenie wskazuje na nie zakłóconą ciągłość użytkowania tych nekropoli przez tę samą ludność. Jednak większość cmentarzysk i osad kultury przeworskiej została założona na nowych miejscach, na których brak jest śladów wcześniejszego podłoża kulturowego. Proces kształtowania się kultury przeworskiej był w rzeczywistości bardzo złożony. Poza wpływami Celtów, o zdecydowanie najistotniejszym znaczeniu, ważną rolę w przemianach kulturowych zachodzących w początkach młodszego okresu przedrzymskiego odegrały także inne czynniki. Wśród nich wymienić należy pewną destabilizację istniejących dotychczas stosunków gospodarczo-społecznych, spowodowaną ruchami migracyjnymi ludności wywodzącej się z obszarów położonych w dorzeczu Łaby. Czasy kształtowania się kultury przeworskiej poprzedzał bezpośrednio okres wędrówki plemion Bastarnów i Skirów, którzy w drugiej połowie III w. a.C. pojawili się na obszarach nadczarnomorskich. Migracje tych plemion zbiegły się w czasie z powstaniem na terenie Mołdawii kultury Poieneęti-Łukaszewka, wykazującej silne powiązania z jastorfskim kręgiem kulturowym. Tę wędrówkę, przebiegającą najprawdopodobniej przez ziemie polskie, poświadczają znaleziska charakterystyczne dla kultury Jastorf i dla obszaru Półwyspu Jutlandzkiego, znane z terenu Wielkopolski, Kujaw, lewobrzeżnego Mazowsza i rejonu Tarnobrzega, w tym także materiały zaliczane do tzw. grupy czerniczyńskiej. Przesunięcia ludnościowe, obejmujące ziemie polskie, na których w tym okresie doszło do uformowania się nowych kultur - przeworskiej i oksywskiej, zbiegły się z szeregiem bardzo istotnych przemian gospodarczych i społecznych, zaistniałych na skutek wpływów kultury lateńskiej. Zmiany te mogły zatem przyczynić się do zatarcia większości śladów migracji. Możemy przypuszczać, że w okresie krystalizacji kultury przeworskiej na części jej terenów doszło do osiedlenia się, być może tylko przejściowo, pewnych grup ludności powiązanych z kręgiem jastorfskim lub z terenami Półwyspu Jutlandzkiego. Owe przesunięcia ludnościowe były zapewne jedną z przyczyn bardzo radykalnych przemian kulturowych w początkach młodszego okresu Ryć. 1 1 7 . Brązowy naszyjnik koroniasty. przedrzymskiego. Podkreślić należy, że istniejąca w tym Odnaleziony w Zalesię na Ukrainie, interpretowany jest jako dowód okresie cezura kulturowa jest znacznie wyraźniej widoczna penetracji w kierunku niż w przypadku procesu latenizacji samej kultury Jastorf. południowo-wschodnim grup kultury Ukształtowany na początku młodszego okresu przedrzymskiego nowy, zlate-nizowany model kulturowy przeworsko-oksywski stał się w pewnym stopniu wtórnym centrum latenizacji. Wpływy docierające z ziem polskich, głównie

216

—————————————————————— Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

z obszarów zajętych właśnie przez kulturę przeworską, miały istotne znaczenie dla kształtowania się kultur Półwyspu Jutlandzkiego, częściowo południowej Skandynawii oraz terenów nadłabskich i obszarów zajętych przez peryferyjną, północną strefę kultury lateńskiej na terenie środkowych Niemiec. Przenikanie impulsów kulturowych ze środowiska kultury przeworskiej poza granice jej zwartego zasięgu wynikało w znacznym stopniu z ekspansji grup ludności tej kultury. Proces latenizacji nie objął równocześnie wszystkich terenów polskich. Za obszar krystalizowania się kultury przeworskiej uznaje się tereny środkowego Śląska i Dolnego Śląska, południowo-zachodniej Wielkopolski, Kujaw oraz części Mazowsza. Przyjmuje się, że w powstaniu kultury przeworskiej szczególną rolę mogło odegrać włączenie w jej obręb części środkowego Śląska, zajętego uprzednio przez osadnictwo celtyckie. Trudno jest jednak dokładnie określić relacje chronologiczne między zanikiem osadnictwa lateńskiego i pojawieniem się na tym obszarze ludności kultury przeworskiej. Nowsze badania wskazują na możliwość trwania na terenie podwrocławskim osadnictwa celtyckiego jeszcze wówczas, gdy w północnej części Dolnego Śląska pojawiły się najwcześniejsze zespoły kultury przeworskiej. Proces latenizacji nie objął równomiernie całego terenu zajmowanego w następnych stadiach chronologicznych przez kulturę przeworską. W fazie A l, a zwłaszcza na jej początku, obok osadnictwa kultury przeworskiej istniały obszary zajęte przez ludność reprezentującą nadal pomorsko-kloszowy model kulturowy. Wskazująna to wspomniane cmentarzyska z grobami obu zespołów kulturowych, jak też występowanie aż do fazy A2 elementów typowych dla kultury pomorskiej (ceramiki) w inwentarzach grobowych kultury przeworskiej. W młodszym okresie przedrzymskim kultura przeworską zajmowała tereny środkowego Śląska i Dolnego Śląska, północno-zachodniej części Górnego Śląska, Wielkopolski, Kujaw, środkowej Polski, a także znaczne części Mazowsza i Podlasia oraz część Małopolski. W jej zasięgu znalazły się tereny nie zasiedlone, na które osadnictwo przeworskie wkroczyło w pewnych przypadkach dopiero na początku młodszego okresu rzymskiego, a więc w drugiej połowie II w. p.C. Sytuację taką obserwujemy nad górną Pilicą, na ziemi częstochowskiej, w południowej części Górnego Śląska oraz na niektórych terenach południowo-wschodniej Małopolski. W młodszym okresie przedrzymskim prawie na całym obszarze kultury przeworskiej nastąpił wzrost gęstości osadnictwa. Wyjątkiem był teren Dolnego Śląska, gdzie miało miejsce opuszczanie dotychczas zasiedlonych terenów, podobnie jak na sąsiednim obszarze zajętym przez grupę gubińską kultury Jastorf. Proces ten rozpoczął się zapewne już u schyłku fazy A2. W tym samym czasie nastąpiło wyraźne rozrzedzenie sieci osadniczej w północnej Wielkopolsce oraz na części terenów zajętych przez kulturę Jastorf, w dorzeczu środkowej Łaby i nad Hawelą. Te zmiany osadnicze łączone są z ekspansją w kierunku zachodnim, do Galii, germańskich plemion swebskich pod wodzą Ariowista. Początek tych wydarzeń, które, jak wskazują źródła pisane, rozpoczęły się u schyłku lat siedemdziesiątych I w. a.C., miał miejsce w okresie, kiedy nastąpiło wyludnienie wspomnianych obszarów w dorzeczu Odry i zmniejszenie gęstości osadnictwa w dorzeczu 217

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

-———

Łaby. Jednocześnie zmiany osadnicze nad Odrą i Łabą zbiegły się z końcem rozwoju kultury lateńskiej doby oppidów na terenie Czech, Moraw i południowych Niemiec. Zanikowi temu towarzyszyło pojawienie się znalezisk nawiązujących do kultury kręgu jastorfskiego. Wydaje się prawdopodobne, że w tych migracjach oraz w wypieraniu świata celtyckiego przez ludy germańskie, zwłaszcza swebskie, brały udział także grupy ludności kultury przeworskiej. Poza zwartym zasięgiem kultury przeworskiej, w młodszym okresie przed-rzymskim istniały enklawy osadnictwa przeworskiego na terenach odległych od jej rdzennego obszaru, co świadczy o migracjach pewnych grup ludności tej kultury. Enklawa taka istniała na terenie środkowych Niemiec, w rejonie ujścia Soławy do Łaby, oraz na obszarach na zachód od środkowej i dolnej Soławy. Na tych terenach obecność osadnictwa kultury przeworskiej, datowanego z faz A l i A2, jest poświadczona zarówno przez stanowiska osadowe, jak i przez cmentarzyska. Te ostatnie, m.in. ze względu na typy pochówków, wskazują, że zapewne terenem, z którego ludność migrowała do Turyngii, był obszar środkowego Śląska. Inna, poświadczona przez mniej szą liczbę stanowisk, enklawa osadnictwa kultury przeworskiej istniała w tym samym czasie w Nadrenii, w Wetterau. W fazie A2 zabytki charakterystyczne dla kultury przeworskiej, przede wszystkim ceramika, pojawiły się w północnej części Półwyspu Jutlandzkiego. Zabytki te, określane jako materiały typu Kraghede, stanowią, podobnie jak znaleziska z terenu Moraw i z obszaru kultury Poienesti-Łukaszewka, kolejny dowód ekspansywności i dalekosiężnych powiązań ludności kultury przeworskiej. W fazie A3 założone zostały nowe cmentarzyska, m.in. w dorzeczu Wkry i Orzyca, gdzie wykształciła się tzw. grupa nidzicka. Na późną fazę młodszego okresu przedrzymskiego przypada krystalizacja skupienia osadniczego kultury przeworskiej nad górnym Bugiem i lewobrzeżnymi dopływami górnego Dniestru. Kulturę przeworską w młodszym okresie przedrzymskim cechuje bardzo małe zróżnicowanie wewnętrzne. W fazach A l i A2 tereny Mazowsza, Kujaw i zachodniej Wielkopolski wykazują pewne powiązania z kulturą oksywską, na obszarze której, szczególnie na ziemi chełmińskiej, widoczne są z kolei wyraźne wpływy kultury przeworskiej. W fazie A3 wspomniane wpływy maleją, nasilają się natomiast oddziaływania kultury oksywskiej, zwłaszcza na Mazowszu. Obejmują one swoim zasięgiem także grupę nidzicka. Próby wyodrębnienia lokalnej grupy kujawskiej kultury przeworskiej, którą określano mianem kruszańskiej (nazwa pochodzi od stanowiska w Kruszy Zamkowej), nie zyskały aprobaty, aczkolwiek materiały z tego terenu odznaczają się nieco odrębnymi cechami w zakresie obrzędowości i gospodarki. Większość źródeł, stanowiących podstawę studiów nad chronologią! zmianami osadniczymi kultury przeworskiej, pochodzi ze stanowisk sepulkralnych. Wiąże się to przede wszystkim z ówczesnymi zwyczajami pogrzebowymi, zgodnie z którymi wyposażano zmarłych w wiele przedmiotów, ozdoby, części stroju, broń, narzędzia i naczynia. Ludność kultury przeworskiej w młodszym okresie przedrzymskim stosowała przede wszystkim obrządek ciałopalny. Groby szkieletowe 218

Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

występują bardzo rzadko i znane są z terenów, gdzie wcześniej rozwijało się osadnictwo kultury lateńskiej lub też istniały wyraźne wpływy celtyckie (okolice Wrocławia, Kujawy), a także z obszaru grupy nidzickiej. Ciała zmarłych umieszczano na ogół w pozycji skurczonej, na boku. Początkowo wśród pochówków ciałopalnych przeważały groby jamowe, a wzrost liczby grobów popielnicowych, obsypanych resztkami stosu, odnotowujemy w późnej fazie młodszego okresu przedrzymskiego. Bardzo rzadko występują natomiast tzw. groby popielnicowe czyste, tj. takie, w których naczynie z kośćmi, resztkami stosu i darami grobowymi umieszczano w jamie nie zawierającej żadnych pozostałości kremacji. Wyposażanie grobów kultury przeworskiej w młodszym okresie przedrzymskim miało charakter bardzo zróżnicowany. W przypadku pochówków ciałopalnych stosowano zwyczaj przepalania na stosie wszystkich darów, przy czym niektóre z nich, zwłaszcza te większe, były ponadto gięte lub łamane. Wzrost ilości przedmiotów wchodzących w skład wyposażenia grobowego obserwujemy w późnej fazie młodszego okresu przedrzymskiego. Na cmentarzyskach chowano wszystkich członków danej grupy - mężczyzn, kobiety i dzieci. Płeć zmarłego, którą w przypadku pochówków ciałopalnych trudno jest jednoznacznie określić na podstawie analizy antropologicznej przepalonych i rozdrobnionych części szkieletów, może być w wielu przypadkach określona w oparciu o wyposażenia grobów. Dla pochówków męskich typowe jest, oprócz broni i ostróg, występowanie nożyc, brzytew, osełek, narzędzi kowalskich i dwuczęściowych klamerek do pasa, dla kobiecych natomiast - dwóch zapinek, klamer, przęślików i noży sierpikowatych. Używane w oma-

Ryc. 1 1 8 . Wyposażenie grobu wojownika ze schyłku młodszego okresu przedrzymskiego z cmentarzyska w Wesołkach.

219

Najdawniejsze dzieje ziem polskich Ryć. 1 1 9 . Miecz z młodszego okresu przed rzymskiego z cmentarzyska kultury przeworskiej w Jadownikach Mokrych (po lewej). Głownia miecza (po prawej).

wianym okresie zapinki to egzemplarze drucikowate, wykonywane zazwyczaj z żelaza. Wśród części stroju wymienić należy klamry do pasa - proste formy sztabko-wate oraz późniejsze egzemplarze o konstrukcji zawias-kowej, charakterystyczne dla stroju kobiecego, a także wspomniane dwuczęściowe klamerki używane przez mężczyzn. W końcowej fazie młodszego okresu przed-rzymskiego klamry wyszły z użycia, a ich miejsce zajmowały stopniowo koliste sprzączki. W grobach ludności kultury przeworskiej często spotykamy broń; liczba jej znalezisk zwiększa się wraz z postępującymi w ciągu młodszego okresu przedrzym-skiego zmianami w zakresie zwyczajów pogrzebowych. Zestaw uzbrojenia ówczesnych wojowników, jak i formy broni wskazuj ą na wyraźne wpływy celtyckie. Znaleziska z terenu kultury przeworskiej pozwalają sądzić, że walczono w bliskim kontakcie z przeciwnikiem, co potwierdza mała liczba broni pociskowej, np. oszczepów. Najczęściej spotykanym elementem uzbrojenia są gro ty włóczni o zróżnicowanych kształtach - początkowo na ogół szerokie, w późniejszym okresie częściej smukłe. U schyłku młodszego okresu przedrzymskiego zaczęto używać oszczepów z grotami zaopatrzonymi w zadziory. W skład uzbrojenia wchodził także długi, obosieczny miecz noszony w żelaznej, rzadziej brązowej j pochwie. Niektóre z tych przedmiotów były importowane z obszaru kultury l lateńskiej. Do wyjątkowych znalezisk należy pochodzący z terenu państwa l rzymskiego miecz odkryty na cmentarzysku w Wesołkach koło Kalisza, o głowni J zaopatrzonej w stempel z napisem ALLIUS PA. Używano także mieczy jedno-J siecznych - broni charakterystycznej dla strefy nadbałtyckiej. Jako broń ochronnąi stosowano tarcze, z których zachowały się umba, a w późniejszych fazach j omawianego okresu także imacze. Rzadko natomiast znajdujemy metalowe okucia j brzegów tarcz. Wyjątkowym zabytkiem jest żelazny hełm typu wschodnioalpej-J skiego, pochodzący z terenu kultury lateńskiej, znaleziony na cmentarzysku! w Siemiechowie, gdzie został użyty jako popielnica. Uzbrojeniu towarzyszą ostro-1 gi, spotykane od fazy A2, nieco częściej występujące u schyłku młodszego okresuj przedrzymskiego. Wśród darów grobowych natrafiamy także na narzędzia - najczęściej noże,! których pewne typy, tzw. nożyki sierpikowate, są charakterystyczne dla pochów-J ków kobiecych. Rzadko spotykamy pełniejsze zestawy narzędzi, np. kowalskich w których skład wchodzą: młotki, pilniki, kowadełka, obcęgi i tłoczki. Występują 220

Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

także przybory toaletowe - nożyce, które, jak się przypuszcza, posiadały pewne znaczenie magiczne, oraz półksiężycowate brzytwy i szczypczyki. Poza tym dość często wkładano do grobów szydła, igły, gliniane przęśliki, czasem kamienne osełki. Zestaw narzędzi, znany z inwentarzy grobowych, uzupełniaj ą znaleziska pochodzące z osad, m.in. kamienie żarnowe i siekierki o czworokątnej tulejce. Znaczną część znalezisk stanowi ceramika. Wśród naczyń używanych przez ludność kultury przeworskiej, zarówno w młodszym okresie przedrzymskim, jak i w późniejszych fazach, wyróżnić można dwie zasadnicze grupy. Pierwsza z nich obejmuje naczynia wykonane starannie, cienkościenne, często zdobione, o zróżnicowanych kształtach i o wygładzonych, najczęściej czarnych powierzchniach. Pełniły one rolę tzw. ceramiki stołowej, a jako cenniejsze i ozdobniejsze częściej wchodziły w skład inwentarzy grobowych. Drugą grupę stanowią naczynia mniej starannie wykonane, grubo-ścienne, o prostszych formach, tzw. ceramika Ryć. 120. Żelazny hełm celtycki z cmentarzyska kuchenna, znana przede wszystkim ze stanowisk kultury przeworskiej w Siemiechowie (l w. a.C.). osadowych. Ludność kultury przeworskiej w młodszym okresie przedrzymskim utrzymywała ożywione kontakty handlowe ze strefą południowoeuropejską. Na ziemie polskie docierały poprzez środowisko kultury lateńskiej przede wszystkim importy z Italii i z obszarów położonych na północ od wybrzeży Adriatyku. Kontakty z południem Europy przebiegały szlakiem bursztynowym, prowadzącym z Akwilei na północ, na ziemiach polskich początkowo przez Śląsk, następnie zaś przez środkową Polskę. Poczynając od fazy A2, nasiliły się kontakty handlowe z południową Europą za pośrednictwem kultury puchowskiej i grupy tynieckiej - tą drogą docierały głównie wyroby wschodnioalpejskie. Od Ryc. 121. Naczynie kultury przeworskiej z młodszego okresu fazy A3 liczniej napływały na tereny kultury przeworskiej naczynia brązowe, pochodzące głównie z Italii: dzbany, situle, przedrzym-skiego (Błonie). misy, cylindryczne wiaderka. Wśród importów wymienić należy także niektóre typy używanych wówczas zapinek i militaria, których listę uzupełniają ozdobne, ażurowe pochwy mieczy wykonane w technice opus inter-rasile. Ożywione kontakty ludności kultury przeworskiej opierały się nie tylko na pośrednictwie w handlu bursztynem, ale także na prowadzeniu przez nią wyRyc 122 Fragment żeiaznej pochwy miecza z Kamieńczyka, specjalizowanej produkcji rzemieślniczej, zdobionej w technice opus interrasile (koniec l w. a.C.)

221

Najdawniejsze dzieje ziem polskich —

m.in. hutniczej i kowalskiej. Istniejący w młodszym okresie przedrzymskim model gospodarki oraz odpowiadające mu stosunki osadnicze, a częściowo także i społeczne, nie uległy gwałtownym zmianom na następnych etapach rozwoju kultury przeworskiej, wraz z początkiem nowego okresu - wpływów rzymskich. Z tego też powodu problematyka gospodarcza i społeczna, odnosząca się do młodszego okresu przedrzymskiego, zostanie omówiona w ramach analizy tych aspektów kultury okresu wpływów rzymskich i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów. Proces powstawania kultury oksywskiej został już pokrótce scharakteryzowany. Jednostka ta wytworzyła się na podłożu kultury pomorskiej na początku młodszego okresu przedrzymskiego na terenie Pomorza Nadwiślańskiego i rozwijała się do początku I stulecia p.C. We wczesnych fazach swego rozwoju kultura oksywska miała wiele cech wspólnych z kulturą przeworską, m.in. w zwyczajach pogrzebowych, a powiązania te są szczególnie widoczne na ziemi chełmińskiej. W fazie A3 nastąpiła ekspansja kultury oksywskiej -jej osadnictwo objęło tereny środkowego i zachodniego Pomorza, zapewne przekroczyło rzekę Parsętę, zajmując obszary zasiedlone w fazie A l i w początkach fazy A2 przez nadodrzańską grupę kultury Jastorf. Ludność kultury oksywskiej stosowała ciałopalny obrządek pogrzebowy, w którym wyraźnie dominującym typem pochówku był grób jamowy. Występują też groby popielnicowe, obsypane resztkami stosu, nieco liczniejsze niż w kulturze przeworskiej. Spotykamy także pochówki popielnicowe czyste, m.in. takie, w których funkcje popielnicy pełnił pojemnik wykonany z materiału organicznego. Groby te mają obecnie postać zwartego skupiska kości, otoczonego w niektórych

Ryć. 123. Popielnice z cmentarzysk kultury oksywskiej (Pruszcz Gdański, Gołębiewo Wielkie, Żukczyn).

przypadkach ciemniejszą smugą - śladem po tego typu „popielnicy". Cechą charak- = terystyczną dla niektórych cmentarzysk kultury oksywskiej było umieszczanie; nad grobami stel kamiennych z głazów noszących niekiedy ślady obróbki; spotykamy także bruki kamienne, układane nad grobami. W schyłkowej fazie; rozwoju kultury oksywskiej zaczęto w bardzo ograniczonym zakresie stosować inhumację. Podobnie jak w kulturze przeworskiej, zmarłych wyposażano w ozdo- j by, części stroju, broń i narzędzia, stosując zwyczaj przepalania i rytualnego j niszczenia tych darów. Mniej licznie natomiast reprezentowana jest w grobach') 222

————————————————

——— Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

ceramika, z wyjątkiem ziemi chełmińskiej, gdzie obserwujemy silne wpływy kultury przeworskiej. Pochówki zawieraj ą często po kilka przedmiotów metalowych, na ogół żelaznych, ale częściej niż w kulturze przeworskiej natrafiamy na ozdoby i części stroju wykonane z brązu. Wśród tych ostatnio wspomnianych zabytków występuj ą egzemplarze świadczące o powiązaniach z kręgiem j astorf-

Ryc. 124. Zapinki i klamry z cmentarzysk kultury oksywskiej.

skim i południową Skandynawią. Zwraca uwagę różnorodność form klamer do pasów, należących do strojów kobiecych. Zestawy broni, znane z inwentarzy grobowych, nie odbiegają w zasadzie od uzbrojenia spotykanego na cmentarzyskach kultury przeworskiej, chociaż częściej występują miecze jednosieczne, a w schyłkowej fazie rozwoju kultury oksywskiej - groty oszczepów z zadziorami. Warto podkreślić także używanie przez ludność kultury oksywskiej faliście powy-

Ryc. 125. Uzbrojenie ludności kultury oksywskiej.

cinanych i ornamentowanych grotów włóczni. U schyłku młodszego okresu przed-rzymskiego zwyczaj wyposażania zmarłych mężczyzn w broń był mniej rozpowszechniony. Z cmentarzyska w Opaleniu pochodzi unikatowa żelazna kolczuga, import ze środowiska kultury lateńskiej. Świadectwem powiązań z południem Europy są ponadto brązowe naczynia: misy, situle i kotły z żelaznym brzegiem. Jedną z cech charakterystycznych kultury oksywskiej jest znaczna liczba spoty223

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

kanych w jej inwentarzach wyrobów metalowych. Ich produkcja oparta była na miejscowych, wysokofosforowych rudach żelaza. Teren Pomorza Zachodniego zajęty był w fazie A l i częściowo w fazie A2 młodszego okresu przedrzymskiego przez lokalną grupę kultury Jastorf, określaną jako grupa nadodrzańska. Zajmowała ona obszar sięgający od dolnej Odry na zachodzie, po Parsętę na wschodzie i po Wartę oraz Noteć na południu. Przypuszcza się, że powstała na początku okresu przedrzymskiego, jeszcze w czasie odpowiadającym okresowi La Tene B, w wyniku przejęcia przez tamtejszą ludność, związaną z kulturą pomorską, j astorfskiego modelu kulturowego. Proces ten mógł się łączyć z przesunięciami w kierunku wschodnim pewnych grup ludności kultury Jastorf z jej macierzystych terenów, tj. z dorzecza Łaby. W środkowej fazie młodszego okresu przedrzymskiego nastąpił zanik osadnictwa j astorfskiego, spowodowany nasunięciem się na te tereny kultury oksywskiej lub też za sprawą przekształcania się starszego podłoża kulturowego wskutek wpływów z Pomorza Wschodniego. Do początku młodszego okresu przedrzymskiego grupa nadodrzańska posiadała niewiele cech różniących j ą od właściwej kultury Jastorf. Równolegle z procesem latenizacji nastąpiło wyraźne wyodrębnienie tej grupy, czego świadectwem jest m.in. występowanie najej terenie grobów jamowych i lokalnych form zabytków, przede wszystkim określonych typów ozdób. Należą do nich wykonane z brązu szpile z tzw. skrzydełkami, pewne typy naszyjników i zapinek. Pomorze Zachodnie nie było równomiernie zasiedlone przez ludność grupy nadodrzańskiej - większość jej stanowisk skupia się na zachód od Regi i są to przede wszystkim cmentarzyska, znacznie mniej jest przebadanych osad. W grupie nadodrzańskiej stosowano wyłącznie ciałopalenie. W młodszym okresie przed-rzymskim najliczniejsze były groby popielnicowe, obsypane resztkami stosu, niekiedy nakrywane misą, a także groby jamowe, uznawane za świadectwo powiązań z kręgiem przeworsko-oksywskim. Nad grobami często umieszczano kamienne stele lub ułożone z kamieni bruki. Inwentarze są na ogół ubogie - wyposażano, jak się przypuszcza, jedynie groby kobiece, w których występują nieliczne ozdoby i części stroju, na ogół wykonywane z brązu. Nie spotykamy natomiast w grobach : broni i narzędzi. Wśród znalezisk sepulkralnych zwraca uwagę odkryty w Brzeź- j niku grób z początku młodszego okresu przedrzymskiego, w którym znaleziono i części czterokołowego wozu. To unikatowe znalezisko interpretuje się jako dowód j przenikania pewnych wpływów z kręgu kultury lateńskiej. W młodszym okresie przedrzymskim na północny zachód od Głogowa, j w dolnym biegu Nysy Łużyckiej i głównie na lewym brzegu Odry istniały dwa lokalne skupienia osadnicze, zaliczane do grupy gubińskiej kultury Jastorf, j określanej wcześniej jako grupa łużycka. Grupa ta rozwinęła się częściowo na J terenie zajmowanym poprzednio przez kulturę pomorską, zapewne w tym samymi okresie, gdy ukształtowała się grupa nadodrzańska. Najczęściej spotykane naj terenie grupy gubińskiej groby to pochówki popielnicowe, nakrywane misą,! niekiedy kamieniem. Wyposażenie ich składało się na ogół z zestawu przedmiotówj spotykanych w pochówkach grupy nadodrzańskiej, chociaż występują spora-J 224

———————

————————————— Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

dycznie także inne zabytki. Zwraca uwagę fakt, że skupienie stanowisk grupy gubińskiej nad Odrą w rejonie Głogowa graniczy bezpośrednio od wschodu ze strefą osadnictwa kultury przeworskiej, a niektóre stanowiska zaliczane do obu tych jednostek dzieli odległość zaledwie dwóch kilometrów. Wzajemne powiązania są jednak niewielkie i ograniczają się tylko do przejęcia przez ludność grupy gubińskiej cech stylistycznych właściwych ceramice kultury przeworskiej. Jest to zupełnie nietypowy przykład istnienia w obrębie jednego, zwartego skupienia osadniczego dwu różnych jednostek kulturowych, a zapewne także i etnicznych, których terenów zasiedlenia nie przedziela np. rzeka lub strefa pustki, bądź też silnie rozrzedzonego osadnictwa. Zanik grupy gubińskiej nastąpił najpewniej w ciągu fazy A2 młodszego okresu przedrzymskiego i wiąże się go z omówioną wyżej ekspansją plemion zamieszkujących niektóre tereny środkowej Europy w kierunku zachodnim i południowym, na obszary celtyckie. Odmienny charakter, w stosunku do omówionych jednostek kulturowych z ziem polskich, wykazuje w młodszym okresie przedrzymskim kultura kurhanów zachodniobałtyjskich. Obszar zajęty przez nią obejmował tereny rozciągające się w przybliżeniu od dolnego biegu Wisły na zachodzie po dolny bieg Niemna na wschodzie. W ciągu młodszego okresu przedrzymskiego tereny położone w południowo-zachodniej części zasięgu kultury kurhanów zachodniobałtyjskich zostały zajęte przez grupę nidzicką, natomiast na lewym brzegu dolnej Wisły rozwijało się osadnictwo kultury oksywskiej. W obrębie omawianej kultury wyróżnia się trzy grupy: zachodniomazurską, wschodniomazurskąi sambijską. W dwóch ostatnich stuleciach a.C. na terenach tych ukształtował się model kulturowy o pewnych cechach wywodzących się jeszcze z wczesnej epoki żelaza. Oddziaływania prądu latenizacji były niewielkie i zaznaczyły się wyraźniej tylko na terenie Sambii, co wiąże się z kontaktami handlowymi tamtejszej ludności, opartymi na sprzedaży bursztynu występującego w dużych ilościach na Półwyspie Sambijskim. Ubóstwo materiałów archeologicznych, zwłaszcza przewodnich form zabytków metalowych, utrudnia w znacznym stopniu prześledzenie przemian zachodzących w obrębie kultury kurhanów zachodniobałtyjskich. Możemy jednak stwierdzić osłabienie osadnictwa w grupie zachodniomazurskiej i jednoczesny wzrost liczby stanowisk w rejonie Wielkich Jezior Mazurskich, gdzie u schyłku młodszego okresu przedrzymskiego założone zostały płaskie cmentarzyska z ciałopalnymi grobami, wyposażonymi w broń i ozdoby. Zmiany te interpretowane są jako wynik wpływów środowiska kultury przeworskiej. Przypomnijmy, że w młodszym okresie przedrzymskim ziemie polskie należały do wyraźnie zunifikowanej strefy, obejmującej kultury wytworzone pod wpływem procesu latenizacji na bazie tradycji wczesnej epoki żelaza. Strefę tę charakteryzują liczne podobieństwa najważniejszych cech kulturowych oraz zbliżony rytm przemian w zakresie struktur gospodarczo-społecznych. W jej obrębie wydzielane są poszczególne kultury, niekiedy bardzo zbliżone do siebie, czasem zaś wykazujące pewne różnice. W przypadku wyraźniej zaznaczonych podobieństw niektóre kultury, np. przeworska i oksywska, zaliczane są niekiedy do określonego kręgu 225

Najdawniejsze dzieje ziem polskich ——-—————————————————————————————

bądź też regionu kulturowego. W granicach zlatenizowanej strefy europejskiego Barbaricum w młodszym okresie przedrzymskim wydzielono kilka takich kręgów. Oprócz przeworsko-oksywskiego, w środkowej Europie istniał krąg jastorfski, reprezentowany na naszych ziemiach przez dwie lokalne grupy - nadodrzańską i gubińską. Genezę kultury Jastorf wywodzi się z lokalnych tradycji późnohalsztackich. Wskutek stopniowo postępujących przemian doszło w okresie przedrzymskim do wykształcenia się swoistego modelu kulturowego, który uległ dalszym zmianom w wyniku oddziaływań prądu latenizacji. W ciągu młodszego okresu przed-rzymskiego nastąpiły w obrębie kultury Jastorf daleko idące przekształcenia, mające jednak charakter na tyle ewolucyjny, że możemy mówić o istnieniu na tych obszarach ciągłości kulturowej aż do okresu wpływów rzymskich. Źródła pisane z początku I w. p.C. lokalizują na terenach zajmowanych przez kulturę Jastorf ludy swebskie. Na tej podstawie często identyfikuje się ludność niektórych najmłodszych grup kręgu jastorfskiego z określonymi plemionami, m.in. z Longo- i bardami zamieszkującymi tereny nad dolną Łabą. W obrębie kultury Jastorf wyróżniane są grupy lokalne (w północno-wschod- j niej Dolnej Saksonii, południowej Meklemburgii, północno-wschodniej Meklemburgii, północno-zachodniej Brandenburgii) oraz tereny pozostające pod jej silnym wpływem. Do tych ostatnio wspomnianych zalicza się tereny Szlezwika-Holsztynu j oraz południową część Jutlandii, ziemie położone na zachód od dolnej Łaby po Wezerę, a także wspomniane grupy z terenu Polski. Wpływy jastorfskie sięgały dalej ku południowi na obszar środkowych Niemiec, północnych Czech, a ku j południowemu wschodowi na teren kultury Poienesti-Łukaszewka, rozwijającej j się w Mołdawii i Besarabii. W młodszym okresie przedrzymskim w kulturze Jastorf dominował zwyczaj chowania spalonych szczątków zmarłych w popiel- j nicach, niekiedy nakrywanych misami lub płaskimi kamieniami. Spotyka się też skupiska spalonych kości, umieszczonych pierwotnie w pojemniku z materiału organicznego. Groby te tworzą wielkie cmentarzyska, liczące nawet kilka tysięcy] pochówków, niekiedy przeznaczone wyłącznie dla kobiet lub mężczyzn. W schyłkowej fazie młodszego okresu przedrzymskiego coraz częściej wyposażano groby j zmarłych mężczyzn w broń. Ludność kultury kręgu jastorfskiego składała ofiary swoim bóstwom, zatapiając j dary w wodach jezior lub w bagnach. W powstających później torfowiskach j znajdowano przedmioty codziennego użytku, naczynia gliniane i drewnianej niekiedy ze śladami resztek pożywienia, rzadziej przedmioty metalowe. Na istnie- j nie miejsc kultu wskazuj ą ponadto inne znaleziska. Są to ślady ognisk palonych! na bagnach, pomosty drewniane, dobrze zachowane ze względu na konserwującej właściwości torfu, a w niektórych przypadkach wysokie drewniane figury] przedstawiające postacie mężczyzny i kobiety. Z terenów zajętych przez krągi jastorfski lub pozostających pod jego wpływami, a także z sąsiednich obszarów! Półwyspu Jutlandzkiego, pochodzą znajdowane w bagnach dobrze zachowanej ludzkie szczątki, których wiek w większości przypadków możemy określić jedynie! 226

— Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

ramowo w obrębie okresu przedrzymskiego, ewentualnie na początku okresu wpływów rzymskich. Niekiedy stan tych zwłok wskazuje na gwałtowną śmierć, np. przez powieszenie lub uduszenie, a więc przypuszcza się, że mogą to być ciała ofiar składanych bóstwom bądź też skazańców uśmiercanych za popełnione przestępstwa. O stosowaniu tego rodzaju kar wobec osób, które przekroczyły pewne normy społeczne, informuje Tacyt w końcu I w. p.C. Według jego relacji, mieszkańcy Barbaricum „zdrajców i zbiegów wieszają na drzewach, tchórzów, gnuśników i wszeteczników topiąw błocie i bagnie, a z wierzchu chrust narzucają" (Germania 12; tłum. S. Hammer). Ludność kultury Jastorf utrzymywała ożywione kontakty z południem Europy. Nad dolną Łabą i w zachodniej Meklemburgii odnajdujemy liczne importy metalowych naczyń italskich oraz naczyń produkowanych w celtyckich warsztatach rzemieślniczych, zapewne w Recji. Z północnej części zasięgu kręgu jastorf-skiego znamy kompleksy pól uprawnych, których granice wyznaczają niskie wały kamienne. Podobne kompleksy stwierdzono na Półwyspie Jutlandzkim i w strefie południowych wybrzeży Morza Północnego. Analiza osadnictwa ludności kultury Jastorf wskazuje na istnienie w młodszym okresie przedrzymskim skupisk osad, wyznaczających zasięg obszarów zajmowanych przez poszczególne grupy. Skupiska te znajdują się w obrębie pewnych stref osadniczych, oddzielonych od następnych obszarami pustek lub silnie rozrzedzonego osadnictwa. Te koncentracje stanowisk odpowiadają zapewne terenom zajmowanym przez poszczególne plemiona. W dorzeczu środkowej Łaby istniała w młodszym okresie przedrzymskim strefa, w której krzyżowały się wpływy kultury lateńskiej z południowej części tych obszarów i grup związanych z kręgiem jastorfskim, mieszkających na północ od niej. W późnej fazie młodszego okresu przedrzymskiego zaszły na tych terenach wyraźne zmiany, związane z przemieszczeniami grup ludności germańskiej. Nastąpił wówczas upadek istniejących poprzednio w południowej Turyngii osad obronnych typu oppidów i zanik innych śladów kultury lateńskiej. Zamiast nich pojawiło się nowe osadnictwo, które poświadczone jest głównie przez cmentarzyska, w tym także osobne dla kobiet i mężczyzn. Jako przykład może służyć wielka nekropola, obejmująca ponad 600 popielnicowych, bogato wyposażonych grobów mężczyzn, odkryta w Gross-Romstedt w pobliżu Weimaru. W północnej części Kotliny Czeskiej oraz nad Łabą, w południowej Saksonii, w młodszym okresie przedrzymskim rozwijała się grupa kobylska, powstała zapewne na bazie starszej jednostki - grupy podmokelskiej, którą charakteryzowało współwystępowanie cech kultury Jastorf i kultury lateńskiej oraz pewien udział elementów wywodzących się z kultury przeworskiej. Zarówno materiały wcześniejszej grupy podmokelskiej, jak i późniejszej grupy kobylskiej interpretowane sąjako ślady pierwszej fali napływu plemion germańskich z dorzecza środkowej Łaby na teren Kotliny Czeskiej. Nie budzi natomiast wątpliwości fakt, że następny horyzont osadnictwa na terenie Czech, obejmujący środkową i - w mniejszym stopniu - południową część Kotliny Czeskiej, wiązać należy z plemionami germańskimi. Około połowy I w. a.C. na obszarach tych zaniknęło osadnictwo kultury 227

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

lateńskiej, a w jej miejsce pojawiły się zabytki zaliczane do tzw. typu Tiśice, które stanowią najstarszą fazę rozwijającego się na tym terenie w okresie rzymskim nowego cyklu kulturowego, związanego z osadnictwem germańskim. W górzystej części północnej Słowacji, w dorzeczu górnego Wagu, Nitry i Hronu, w młodszym okresie przedrzymskim rozwijała się kultura puchowska (nazwa pochodzi od stanowiska Puchov nad Wagiem), której enklawy osadnicze stwierdzono także na terenie Małopolski. Kultura puchowska powstała na podłożu halsztackim i stopniowo ulegała ewolucji. Przemiany na wymienionych obszarach nasiliły się wraz z intensyfikacją oddziaływań lateńskich, wiązanych z migracjami pewnych grup ludności celtyckiej. Na terenie kultury puchowskiej brak znalezisk grobowych; charakterystyczną cechą jest występowanie umocnionych osad, otoczonych fortyfikacjami o konstrukcji ziemno-drewniano-kamiennej. W obrębie niektórych z nich, np. w Liptowskiej Marze, znajdowało się miejsce kultu, w którym składano ofiary o różnorodnym charakterze. Zwraca uwagę wysoki stopień rozwoju gospodarki ludności kultury puchowskiej, którego świadectwem są np. lokalne emisje monet. Schyłek tej kultury nastąpił w okresie Ryć. 126. Umocnienie obronne ze stanowiska kultury wczesnorzymskim. W skład ludności puchowskiej z Liptowskiej Mary (Słowacja). kultury puchowskiej wchodziły plemiona celtyckie, wśród których wymienia się m.in. Kotynów. Możemy licz yć się z występowaniem w jej obrębie także innych elementów etnicznych, np. Osów, o których wspomina w swej Germanu Tacyt. Tereny położone na wschód od granic zasięgu kultury przeworskiej zajmowała w młodszym okresie przedrzymskim kultura zarubiniecka, obejmująca obszary środkowego i częściowo górnego dorzecza Dniepru. Dokładne ustalenie jej zasięgu jest nadal przedmiotem dyskusji. W obrębie kultury zarubi-nieckiej wyróżnia się grupy lokalne, m.in. ze względu na pewne, niewielkie zresztą, różnice w obrządku pogrzebowym i w inwentarzach zabytków. Najwyraźniej wyodrębniają się grupy: poleska, środkowodnieprzańska i górnodnieprzańska. Genezę kultury zarubinieckiej wywodzi się z Ryć. 127. Rekonstrukcja obiektu kultowego ze stanowiska miejscowego podłoża - kultury kultury puchowskiej z Liptowskiej Mary (Słowacja). miłogradzkiej, zajmującej

228

Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

poprzednio północną część obszaru kultury zarubinieckiej, a także z lokalnych grup ludności scytyjskiej, występujących w południowej części jej zasięgu. Pewien wpływ na powstanie kultury zarubinieckiej, zwłaszcza grupy poleskiej, wywarła kultura pomorska, a także impulsy jastorfskie. Ukształtowanie się kultury zarubinieckiej nastąpiło pod wpływem prądu latenizacji, który jednak odcisnął na niej znacznie mniej wyraźne piętno niż na kulturach strefy środkowoeuropejskiej. Wpływy lateńskie docierały na teren kultury zarubinieckiej głównie z południowego wschodu, poprzez wschodnie Karpaty. Innymi czynnikami, które odegrały pewną rolę w procesie kształtowania się kultury zarubinieckiej, były wpływy nadczarnomorskich centrów cywilizacji antycznej. Większość grobów ludności kultury zarubinieckiej to pochówki ciałopalne, z przewagą pochówków jamowych. Groby szkieletowe, spotykane bardzo rzadko, są interpretowane jako przykład przetrwania tradycji późnoscytyjskich. Większość grobów zawiera niewielką liczbę przedmiotów metalowych, przede wszystkim ozdób i części stroju; uzbrojenie spotykane jest rzadko w inwentarzach grobowych. Na obszarze kultury zarubinieckiej zwraca uwagę stosunkowo liczne występowanie importowanych przedmiotów z miast greckich, położonych na północnych wybrzeżach Morza Czarnego. Schyłek rozwoju kultury zarubinieckiej nastąpił w okresie wczesnorzymskim. Zdaniem niektórych archeologów, do jej upadku przyczyniły się najazdy plemion sarmackich. Na obszarach Mołdawii i Besarabii, przede wszystkim nad środkowym Seretem i Prutem, rozwijała się w młodszym okresie przedrzymskim, wzmiankowana już kilkakrotnie, kultura Poienesti-Łukaszewka. Jednostka ta, której powstanie łączone jest z ekspansją ludności kręgu jastorfskiego, wykazuje odrębność w stosunku do miejscowego podłoża geto-dackiego, a w zakresie obrządku pogrzebowego i struktury inwentarzy bardzo wyraźnie nawiązuje do kultury Jastorf. Rozwój kultury Poienesti-Łukaszewka trwał stosunkowo krótko, a jej upadek nastąpił w środkowej fazie młodszego okresu przedrzymskiego. Obszary położone w północno-wschodniej Europie, poza zasięgiem kultury zarubinieckiej i scyto-sarmackiego kręgu kulturowego, charakteryzują się zupełnie odmiennym obrazem kulturowym. Na tych terenach w młodszym okresie przedrzymskim funkcjonował model gospodarczo-społeczny typowy dla starszych odcinków chronologicznych, ze schyłku epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Wpływy kultury lateńskiej docierały tu w bardzo niewielkim stopniu i nie odcisnęły prawie zupełnie swego piętna. W nieco większym przejawiły się natomiast oddziaływania kręgu scyto-sarmackiego. Rozwijające się w północno--wschodniej Europie kultury charakteryzowały się gospodarką rolniczo-hodow-laną, uzupełnianą zbieractwem, łowiectwem i rybołówstwem. Potwierdza to wysoki, sięgający w niektórych przypadkach ok. 40%, udział odkrytych w osadach kości dzikich zwierząt oraz liczne szczątki ryb. Inwentarze przedmiotów metalowych są bardzo ubogie, a miejscowa produkcja żelaza poświadczona jest przez stosunkowo nieliczne znaleziska. Ludność tej strefy stosowała typ obrządku pogrzebowego, który nie znalazł odbicia w źródłach archeologicznych. Budowano 229

Najdawniejsze dzieje ziem polskich —

osiedla obronne, na ogół niewielkie, zwykle w miejscach dogodnych do obrony, np. na cyplach, wzniesieniach, niekiedy na wyspach jezior. Fortyfikacje składały się z rowów i wałów, rzadziej natomiast spotykamy palisady lub konstrukcje obronne zbudowane z belek. Na podstawie przede wszystkim różnic widocznych w ceramice, wyróżnia się w obrębie tej szerokiej strefy kilka kultur. Tereny położone na północ od kultury zarubinieckiej - dorzecze środkowego i górnego Niemna i górnego biegu Berezyny - zajmowała kultura ceramiki sztrychowanej, nazywana też kulturą ceramiki kreskowanej. W dorzeczu Desny istniała kultura juchnowska, która według niektórych autorów wchodziła pod koniec I tysiąclecia a.C. w skład kultury zarubinieckiej. Obszary nad górną Dźwiną, górną Oką i górnym Dnieprem zajęte były przez kulturę dnieprzańsko-dźwińską; na terenach położonych między Oką a górną Wołgą istniała kultura diakowska, sąsiadująca od południa i od wschodu z kulturą gorodecką.

230

Zarys historii Cesarstwa Rzymskiego i ludów..

Zarys historii Cesarstwa Rzymskiego i ludów europejskiego Barbaricum

JJzieje środkowej Europy w pierwszych stuleciach p.C. związane sąz historią państwa rzymskiego. Dla przedstawienia pełniejszego obrazu przemian kulturowych i gospodarczych, jakie zachodziły w tym czasie na terenie Barbaricum, konieczne jest więc podanie krótkiego zarysu historii stosunków Cesarstwa Rzymskiego z jego północnymi sąsiadami. U schyłku I w. a.C. i na początku następnego stulecia zaszły na terenie Europy istotne zmiany polityczne, a w ich następstwie - przemiany gospodarcze i kulturowe. W okresie panowania Oktawiana Augusta państwo rzymskie kontynuowało politykę podbojów różnych obszarów Europy i umacniania na zajmowanych terenach swej władzy, m.in. poprzez organizację struktur administracji wojskowej i cywilnej. Włączano w obręb państwa rzymskiego nowe prowincje położone u granic europejskiego Barbaricum, z których wpływy kultury rzymskiej przenikały dalej, poza tzw. rzymski limes, zarówno w wyniku kontaktów gospodarczych oraz handlowych, jak i na drodze powiązań politycznych - działań rzymskiej dyplomacji, bądź też konfrontacji zbrojnych. Dokonywanie podbojów, jak też zapewnianie bezpieczeństwa granicom Cesarstwa umożliwiała armia rzymska, składająca się z legionów, w których służyło w czasach Oktawiana Augusta ok. 150 tyś. żołnierzy rekrutowanych spośród obywateli rzymskich, oraz z oddziałów posiłkowych (tzw. auxilia), złożonych z mieszkańców prowincji. Łącznie armia rzymska w czasach Oktawiana Augusta liczyła ok. 300 tyś. żołnierzy. Dysponując tak wielką siłą militarną, doskonale zorganizowaną i kierowaną przez wybitnych dowódców, m.in. przez pasierbów Oktawiana Augusta - Druzusa i późniejszego cesarza Tyberiusza, państwo rzymskie mogło kontynuować podboje i zapewniać obronę nowo ustanawianych granic Cesarstwa. 231

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Po zakończeniu podboju Hiszpanii i terenów zachodnioalpejskich, w 16 r. a.C. legiony rzymskie rozpoczęły walki z mieszkańcami wschodnich Alp, podporządkowując Cesarstwu tzw. regnum Norici. W wyniku tych podbojów została utworzona na opanowanych terenach prowincja Noricum. Na obszarach położonych na północ od centralnej części Al p i sięgających po Dunaj, podbitych w 15 r. a.C., powstała prowincja Recja. Plany aneksji objęły również obszary położone dalej na wschód, na prawym brzegu środkowego i dolnego biegu Dunaju. Po zakończeniu podboju Dalmacji ekspansja rzymska skierowała się na północ, na tereny Panonii podbitej w latach 12-10 a.C. W 29-28 r. a.C. rozpoczęto podbój obszarów na prawym brzegu Dunaju, a przed 15 r. p.C. utworzono na nich nową prowincję - Mezję, podzieloną następnie,

kultura ceramiki sztrychowanej kultury postzarubinieck (horyzont Rachny--Ljuteź-Poczep) lipicka

Ryć. 128. Europa w okresie wczesnorzymskim (l w. - 2 pot. II w

prawdopodobnie w czasach Domicjana (81-96 r.), na dwie części: Mezję Górną (Moesia Superior) i Mezję Dolną (Moesia Inferior). Stamtąd wojska rzymskie w I w. p.C. ingerowały w sprawy państwa bosporańskiego na Krymie; w następnym stuleciu Rzymianie utrzymywali swe garnizony w innych punktach położonych na północnych wybrzeżach Morza Czarnego, m.in.

232

- Zarys historii Cesarstwa Rzymskiego i ludów..

w Olbii. U schyłku I stulecia a.C. północna granica państwa rzymskiego biegła wzdłuż Dunaju. Równocześnie z podbojami ziem położonych wzdłuż Dunaju armie rzymskie podejmowały działania wojenne skierowane przeciwko plemionom germańskim, zamieszkującym obszary nad Renem oraz w dorzeczu Wezery, a częściowo także i Łaby. Po odparciu groźnego najazdu Sugambrów i Tenkterów (16 r. a.C.), w wyniku którego spustoszone zostały ziemie położone na lewym brzegu Renu, na północny zachód od Akwizgranu, Rzym rozpoczął przygotowania do wielkiej ofensywy skierowanej przeciw plemionom germańskim, zamieszkującym obszary między Renem a Łabą. W latach 12-9 a.C. wojskom rzymskim udało się albo podbić te ludy, albo nakłonić je do uległości. Oddziały rzymskie pod wodzą Druzusa dotarły wówczas do Łaby, a wzdłuż rzeki Lippe założono kilka obozów wojskowych, odkrytych przez archeologów m.in. w Haltern, Oberaden i Anreppen. Kontrolowanie przez Rzymian tych terenów trwało jednak krótko. W 9 r. p.C. armia rzymska pod wodzą namiestnika Germanii Publiusza Kwintyliusza Warusa, szacowana na ponad 20 tyś. żołnierzy, została doszczętnie rozbita przez wojska germańskie dowodzone przez Arminiusza - wodza plemienia Cherusków. Miejsce tej bitwy, określane przez historyków rzymskich jako Las Teutoburski, zostało ostatnio odkryte w Kalkriese koło Osnabriick. Po tej klęsce Rzymianie wycofali się poza linię Renu i od tej pory jego środkowy i dolny bieg stanowił granicę dzielącą państwo rzymskie od zachodniej strefy Barbaricum. Dla dziejów środkowej Europy bardzo istotne znaczenie miały zmiany, jakie zaszły u schyłku I w. a.C. na ziemiach położonych na północ od środkowego Dunaju. W wyniku ekspansji Rzymian germańscy Markomanowie porzucili swe siedziby nad górnym Renem i na początku ostatniego dziesięciolecia a.C., zapewne w 9 r. a.C., zasiedlili teren Kotliny Czeskiej, gdzie powstało ich silne państwo rządzone przez Marboda (Maroboduusa). Historycy rzymscy przekazali nieco danych o organizacji tego państwa i zasięgu jego wpływów, obejmujących zamieszkałe w dorzeczu Łaby plemiona swebskie - Semnonów i Longobardów, a także zajmujących południową część ziem polskich Lugiów. Marbod, według Wellejusza Paterkulusa, „wszystkie pobliskie ludy bądź w wojnie ujarzmił, bądź na mocy układów poddał swemu zwierzchnictwu" (Historia rzymska II, 108; tłum. E. Zwolski). Markomanowie dysponowali wielką armią liczącą ponoć 70 tyś. pieszych wojowników i 4 tyś. jeźdźców. Jak podaje Wellejusz Paterkulus, Marbod przygotowywał ją „do zadań większych niż stojące aktualnie przed jego • państwem" (Historia rzymska II, 109; tłum. E. Zwolski). W oczach Rzymian Markomanowie stanowili siłę zdolną zagrozić prowincjom Cesarstwa, dlatego też w ó r . p.C. podjęte zostały przygotowania do wielkiej ofensywy. Armie rzymskie miały uderzyć na państwo Marboda z dwu kierunków: od południa, znad Dunaju, oraz z zachodu, znad górnego Renu. Te plany udaremniło powstanie plemion panońskich, stłumione przez Rzymian dopiero po trzech latach walk, w 9 r. p.C. Potęgą Markomanów zachwiała wojna z Cheruskami dowodzonymi przez Arminiusza (17 r. p.C.), a dwa lata później nastąpił upadek Marboda 233

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

i wyraźne osłabienie markomańskiego państwa. Jednocześnie urosło w siłę inne ple mię germańskie - Kwadowie, zajmujące tereny południowych Moraw i pohidniowo-zachodniej Słowacji. Lud ten, podobnie jak Markomanowie należący do grupy plemion swebskich, pod naciskiem ofensywy wojsk rzymskich porzucił w 9 r. a.C. swoje siedziby nad dolnym Menem i wraz z Markomanami podjął wędrówkę do środkowej Europy. Wzrost znaczenia Kwadów przypada na czasy panowania ich władcy Wanniusza. Oba wspomniane swebskie plemiona odegrały bardzo istotną rolę w procesie zmian kulturowych na obszarach europejskiego Barbaricum u progu nowej ery, przekazując na północ impulsy z terenu państwa rzymskiego drogą ożywionej wymiany handlowej oraz poszerzania swej strefy wpływów politycznych. Okres panowania dynastii julijsko-klaudyjskiej (trwający do 68 r.) nie przyniósł zmian na mapie politycznej środkowej i zachodniej Europy; granica między Rzymem a Barbaricum biegła nadal wzdłuż linii Renu i Dunaju. Za czasów Tyberiu-sza (14-37 r.) podjęte zostały działania wojenne skierowane przeciwko Cheruskom i innym plemionom, które brały udział w bitwie w Lesie Teutoburskim. Wyprawy pod wodzą Germanika, prowadzone w 15-16 r., zostały uwieńczone sukcesem Rzymu. Wojska rzymskie przekroczyły wówczas Wezerę i po pokonaniu Germanów wycofały się za Ren. W ciągu tych kampanii oddziały rzymskie dotarły do miejsca bitwy w Lesie Teutoburskim, gdzie pochowano szczątki poległych żołnierzy armii Warusa. Akcje militarne Rzymu nie doprowadziły jednak do ponownego włączenia terenów położonych na prawym brzegu Renu do Cesarstwa; za panowania Klaudiusza natomiast doszło do podboju części Wielkiej Brytanii (43 r.). Dalsze działania wojenne na jej terenie, prowadzące do zajęcia nowych obszarów, miały miejsce za czasów dynastii Flawiuszów (69-96 r.) i zostały zakończone w 84 r., kiedy to północna granica rzymskiej Brytanii sięgnęła linii rzek Solway-Tyne. W 69-70 r. na obszarach nadreńskich wybuchło wielkie powstanie Batawów pod wodzą Juliusza Cywilisa, do których przyłączyły się inne plemiona germańskie osiadłe nad Renem oraz niektóre ludy wschodniogalijskie, m.in. Trewero-wie. Ważne wydarzenia rozegrały się w czasach panowania Domicjana, który w 82-83 r. toczył zacięte walki z Chattami - plemieniem zajmującym tereny na północ od Menu, w przybliżeniu między rzekami Lahn i Fuldą. W wyniku tych walk zakończony został podbój obszarów między górnym biegiem Dunaju a Renem (tzw. Agn Decumates). Jednocześnie rozpoczęto budowę chroniącego podbite tereny limesu - początkowo dość prostych fortyfikacji o długości ok. 550 km, które były z czasem rozbudowywane i umacniane. Termin „limes" (łac. granica), oznaczający właściwie połączenie lub drogę biegnącą między fortyfikacjami rozmieszczonymi na linii granicznej, używany był jako określenie granicy rzymskiej, biegnącej zarówno wzdłuż rzek, wierzchołkami wzniesień i gór, jak i wytyczonej bez uwzględnienia tego typu naturalnych barier. Wspomniany lądowy odcinek granicy Agri Decumates nosił nazwę limesu górnogermańsko-retyckiego, oddzielał bowiem od południowo-zachodnich części Barbaricum dwie prowincje - Górną Germanię oraz część Recji. Obozy wojskowe rozlokowane 234

Zarys historii Cesarstwa Rzymskiego i ludów..

w pobliżu limesu, powstające obok nich osiedla o charakterze cywilnym, a z czasem także miasta rzymskie, stawały się ośrodkami, które, m.in. na drodze wymiany handlowej, umożliwiały rozwój kontaktów z mieszkańcami Barbaricum. Rozbudowa umocnień limesu nie zawsze zapewniała skuteczną ochronę granic Cesarstwa. W czasach Domicjana zagrożone zostały prowincje nad dolnym Dunajem. Po najazdach sarmackiego plemienia Roksolanów (68-70 r.) została zaatakowana przez Daków Mezja (85-89 r.). Dakowie, pod wodzą Decebala, stworzyli silne państwo na terenie Siedmiogrodu, ze stolicą w Sarmizegetusie, o wysoko rozwiniętej organizacji i gospodarce. Decebal starał się korzystać z wzorców rzymskich, o czym świadczy m.in. wzmianka Kasjusza Diona (Historia rzymska LXVII, 7,4) o warunkach pokoju zawartego przez Rzymian z Dakami w 89 r. Na mocy tego układu Rzymianie mieli dostarczyć Dakom „specjalistów od spraw wojny i pokoju". Państwo Daków zostało podbite w wyniku wojen prowadzonych w latach 101-106 przez Trajana (98-117 r.), a na jego terenie utworzono nową prowincję - Dację (106 r.).

Ryć. 129. Rekonstrukcja umocnień limesu rzymskiego.

W czasach panowania dynastii j ulijsko-klaudyjskiej, Flawiuszów i Antoninów Rzymianie prowadzili aktywną politykę wobec ludów zamieszkujących Barbaricum w pobliżu granic Cesarstwa, m.in. zgodnie z zasadą „dziel i rządź", co poświadcza Tacyt, pisząc w swych Rocznikach o podsycaniu konfliktów między Markomanami a Hermundurami i Chattami lub też między Markomanami Marboda i Cheruskami Arminiusza. Wzdłuż limesu powstawały „państwa", określane jako klienckie, zależne od Rzymu, narażone na jego interwencje i niekiedy zobowiązane do pewnych świadczeń na rzecz Cesarstwa. Stopień ich 235

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

zależności od Rzymu był różny i ulegał zmianom. Przykładem takiego państwa klienckiego może być państwo Kwadów, zajmujące obszary na lewym brzegu środkowego biegu Dunaju, w południowych Morawach i przyległej do nich południowej części Słowacji. O stopniu zależności Kwadów od Rzymu świadczy m.in. moneta wybita ok. 140 r., w czasach panowania Antonina Piusa (138-161 r.), z napisem REX QUADIS DATUM, lub też przytoczony przez Kasjusza Diona (Historia rzymska LXXVII, 20, 3) fakt, że w 213 r. król Kwadów Gabiamarus, oskarżony przez swych poddanych, został stracony z rozkazu cesarza Karakalli (212-217 r.). Przytoczyć można uwagę Tacyta, odnoszącą się do Kwadów i Marko-manów, że „...siłę i potęgę królom gwarantuje powaga Rzymu. Rzadko wspomagamy ich orężem, częściej pieniędzmi, lecz nie mniejsze przez to jest ich znaczenie" (Germania 42; tłum. S. Hammer). Istnienie tych państw pozwalało na utrzymywanie spokoju w rejonach nadgranicznych. Kontakty polityczne między prowincjami Cesarstwa a przylimesową strefą Barbaricum sprzyjały rozwojowi wymiany handlowej. Przenikanie wyrobów rzymskich poza limes odbywało się także w inny sposób, np. poprzez przekazywanie ich w charakterze darów ówczesnym elitom barbarzyńskim. Dzięki tego typu stosunkom politycznym kupcy rzymscy mogli prowadzić działalność handlową poza granicami Cesarstwa, co poświadcza Tacyt pisząc w Rocznikach (II, 62) o ich aktywności w stolicy państwa Marboda. Z drugiej zaś strony, handlarze wywodzący się z plemion zamieszkujących Barbaricum mogli działać w granicach państwa rzymskiego. Informuje o tym Pliniusz (Historia naturalna XXXVII, 43), pisząc o Germanach przywożących bursztyn do Panonii, a także Tacyt (Germania 41), który wspomina germańskich Hermun-durów handlujących na terenie Recji. Kontakty polityczne Rzymu nie ograniczały się jedynie do plemion zamieszkujących strefę przylimesową. W 92 r. Domicjan, prowadząc walki nad środkowym Dunajem z Markomanami, Kwadami i sarmackimi Jazygami, sprzymierzył się z Lugiami, którzy, jak już wspomniano, mieszkali na terenie ziem polskich, i przesłał im, jak podaje Kasjusz Dion, symboliczne w istocie posiłki w postaci stuosobowego oddziału jeźdźców. Jeśli przyjmiemy, że rzeczywiście dotarły one do Lugiów, byłby to jedyny znany przypadek obecności rzymskich wojsk na ziemiach polskich. W tym samym czasie, w 91 lub 92 r., do Domicjana dotarło poselstwo germańskiego plemienia Semnonów, zajmującego -jak się powszechnie przyjmuje - tereny dorzecza Haweli. Dowodem prowadzenia przez Rzym aktywnej polityki w stosunku do ludów zamieszkujących obszary przylimesowe są tzw. „stacje" rzymskie, zakładane od początku II w., odkryte na północ od Dunaju: w Dolnej Austrii, południowych Morawach i południowo-zachodniej Słowacji. Określenie funkcji tych obiektów, jak i dokładnego okresu ich budowy i użytkowania jest nadal przedmiotem dyskusji. Ich zabudowa wzniesiona została na wzór rzymski, przy użyciu rzymskich materiałów, zupełnie obcych ówczesnej architekturze mieszkańców Barbaricum. Położenie części tych stanowisk w miejscach wyraźnie dominujących w terenie, o walorach strategicznych, sugeruje niektórym archeologom ich militarną funkcję. Jednakże obecność oddziałów rzymskich, 236

Zarys historii Cesarstwa Rzymskiego i ludów..

stacjonujących w obrębie niektórych z tych stacji, poświadczona jest jednoznacznie tylko w okresie walk prowadzonych przez Rzymian na obszarach położonych poza granicami ich państwa w czasie wojen markomańskich (166-180 r.). Budowano je zapewne w innych, nie militarnych celach, związanych z działalnością gospodarczą i kontrolą polityczną tych przygranicznych terenów. Mogły one spełniać pewną rolę w zaopatrywaniu licznych rzymskich oddziałów wojskowych, stacjonujących nad środkowym Dunajem. W okresie panowania dynastii Antoninów, zwłaszcza w czasach Hadriana (117-138 r.), Rzym doprowadził do umocnienia swoich granic poprzez rozbudowę i ulepszanie fortyfikacji limesu lub budowę nowych umocnień, m.in. tzw. wału Hadriana - fortyfikacji o długości blisko 120 km, oddzielających Brytanię od nie podbitej przez legiony rzymskie górzystej Kaledonii. W latach 166-180 doszło nad środkowym Dunajem do wielkich konfliktów zbrojnych, określanych jako wojny markomańskie. Wzięło w nich udział wiele ludów zamieszkujących obszary na lewym brzegu środkowego biegu Dunaju, a także plemiona zajmujące tereny odległe od granic Cesarstwa - np. Longobardo-wie mieszkający wówczas nad dolną Łabą. W latach bezpośrednio poprzedzających wybuch wojen miały miejsce znaczne ruchy ludnościowe w głębi środkowoeuropejskiego Barbaricum. Wskazuje na to informacja, według której granica rzymska niepokojona była przez plemiona, „które szły wyparte przez dalej mieszkających barbarzyńców" (Scriptores Historiae Augustae, Vita Marci 14). Owe ruchy ludnościowe, wędrówki plemion w kierunku południowym na początku drugiej połowy II w., zostały potwierdzone przez wyniki studiów źródeł archeologicznych pochodzących z terenu Polski. W wojnach markomańskich najistotniejszą rolę odegrali Markomanowie, Kwadowie i sarmaccy Jazygowie, jednakże oprócz nich, poza wspomnianymi Longobardami, w walkach brały udział także inne ludy: Hermundurowie, Burowie, Obiowie, Naristowie, Kotynowie. Pierwsza faza wojen toczyła się pomyślnie dla tych plemion; ich wojska zdołały dotrzeć nawet do Akwilei i Opitergium (dzisiejszego Oderzo koło Wenecji), które zostało wówczas doszczętnie zniszczone. Najbardziej ucierpiały przygraniczne prowincje Cesarstwa - Panonia, Noricum, częściowo także Recja. W następnych latach, po mobilizacji sił rzymskich, działania wojenne przeniesione zostały na lewy brzeg Dunaju. Informacje o tym, zawarte w źródłach pisanych, m.in. we wspomnianym • dziele Kasjusza Diona, potwierdziły zarówno dokonane w ostatnich latach odkry-; da rzymskich obozów marszowych w południowo-zachodniej Słowacji, w południowych Morawach oraz w Dolnej Austrii, jak też inskrypcja wyryta na skale i w Laugaricio (dzisiejszym Trenczynie nad Wagiem), informująca, że na przełomie 179 i 180 r. przezimował tam oddział rzymski (vexillatio), dowodzony przez [M. Yaleriusa Maximianusa, legata II legionu Adiutrix, stacjonującego wówczas j w Aąuincum - mieście znajdującym się na terenie dzisiejszego Budapesztu. [Wojny markomańskie zakończone zostały bezpośrednio po śmierci Marka i Aureliusza (161-180 r.) zawarciem pokoju przez jego następcę, Kommodusa 1 ( 1 80-192 r.). 237

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Ryć. 130. Obozy wojskowe i „stacje" rzymskie nad środkowym Dunajem.

Wojny markomańskie z pewnością wywarły istotny wpływ na rozwój stosunków między Rzymem a ludami zamieszkującymi Barbaricum. Kontakty militarne musiały w jakimś stopniu przyczynić się do przybliżenia kultury rzymskiej szerokim masom tamtejszej ludności, zwiększyć popyt na wyroby produkowane w granicach Cesarstwa, a tym samym przyczynić się do dalszego rozwoju wymiany handlowej. Nie bez znaczenia dla rozwoju kulturowego Barbaricum był fakt, że do niewoli Kwadów, Jazygów i innych plemion biorących udział w wojnach z Rzymem dostawali się liczni mieszkańcy rzymskich prowincji, o czym świadczą źródła historyczne. Według Kasjusza Diona, na mocy układów pokojowych zawartych w czasie wojen markomańskich Kwadowie mieli zwrócić 50 tyś., a Jazygowie ponad 100 tyś. wziętych do niewoli Rzymian. Część pojmanych Rzymian mogła trafić na tereny odległe od granic Cesarstwa. Trudno określić, co decydowało o wartości jeńców rzymskich - czy była to wyłącznie ich wartość handlowa, jako niewolników, czy byli oni argumentem przetargowym w negocjacjach, czy też traktowano ich jako siłę roboczą i używano do prostych prac, nie wymagających specjalnych kwalifikacji. Nie można też wykluczyć, że na ocenę ich wartości mogły wpływać umiejętności pojmanych, pozwalające w niektórych przypadkach na podjęcie wyspecjalizowanej produkcji rzemieślniczej lub innej działalności, nie znanej dotychczas bliżej mieszkańcom Barbaricum. 238

— Zarys historii Cesarstwa Rzymskiego i ludów..

Zakończenie wojen markomańskich pokojem Kommodusa w 180 r. nie stanowi wyraźnej cezury w stosunkach między Cesarstwem a plemionami zamieszkującymi przylimesową strefę Barbaricum. Już w 188 r. rozpoczęły się nad środkowym Dunajem kolejne walki, wznowione następnie w latach 196-203 i 214-215. W ciągu III stulecia nastąpiła konsolidacja części plemion germańskich, zamieszkujących zachodnie strefy Barbaricum; powstały wielkie związki plemienne -Alamanów, Franków i Sasów. Ich najazdy na zachodnie prowincje Cesarstwa oraz wojny Rzymian z Gotami, toczone nad dolnym Dunajem, prowadziły do pogłębiania się kryzysu państwa rzymskiego w III stuleciu. Walki z Alamanami, niepokojącymi limes górnogermańsko-retycki, toczone były już przez Karakallę w 213 r.; wówczas też ich nazwa pojawiła się po raz pierwszy w źródłach pisanych. Niejasności dotyczące pochodzenia Alamanów i ich pierwotnych siedzib wyjaśniło w pewnym stopniu dokonane ostatnio odkrycie inskrypcji rzymskiej w Augs-burgu, wskazującej, że utożsamiać ich należy z plemionami swebskimi z dorzecza Łaby. Wskazuje na to określenie Jutungów, jednego z odłamów Alamanów, jako Semnonów, a więc ludu należącego do plemion swebskich, który miał na początku okresu rzymskiego swoje siedziby w dorzeczu Haweli. Wielkie najazdy Alamanów, rozpoczęte w latach 234-235, powtarzały się kilkakrotnie, m.in. za rządów Filipa Araba (244-249 r.) i Galiena (253-268 r.), a następnie Aureliana (270-275 r.) i Probusa (276-282 r.). Obejmowały one Agri Decumates, Recję, Galię, a także północną Italię. Rezultatem tych najazdów było nie tylko spustoszenie wielkich obszarów Cesarstwa, ale także utracenie przez Rzym Agri Decumates na początku drugiej połowy III w. Wielkie zagrożenie granicy nadreńskiej ze strony Alamanów pojawiło się ponownie w połowie IV stulecia. Na początku drugiej połowy III w. germańscy Frankowie rozpoczęli pustoszące : Galię najazdy, podczas których docierali aż na teren Hiszpanii. Niepokoje miały miejsce także nad środkowym Dunajem, gdzie walki wszczynane były zarówno przez sarmackich Jazygów, jak i przez plemiona swebskie. Na początku III stulecia na terenach nadczarnomorskich pojawiły się, wywo-| dzące się ze Skandynawii, plemiona gockie, zaliczane do tzw. ludów wschodnio-f germańskich. Nieco później przybyli na te tereny spokrewnieni z Gotami Gepidowie. Wędrówka owych ludów ze Skandynawii na południe wiodła przez ziemie polskie. Wielkie najazdy Gotów i sprzymierzonych z nimi plemion na tereny położone na południe od dolnego biegu Dunaju rozpoczęły się w 238 r., a ich nasilenie przypadło na lata 248-251. Według relacji gockiego historyka Jordanesa (VI w.) armia gocka, która w 250 r. pod wodzą Kniwy przekroczyła granicę Cesarstwa, liczyła 70 tyś. ludzi. Wyprawa ta zakończyła się klęską Rzymian pod Abrittus (dzisiejszy Razgrad w północno-wschodniej Bułgarii) i śmiercią dowodzącego rzymskimi wojskami cesarza Decjusza (251 r.). W 257 r. najazdy .Gotów i współdziałających z nimi ludów spustoszyły Bałkany i objęły Grecję, a wojska Herulów zniszczyły Ateny. Z najazdami tymi wiąże się fakt wycofania wojsk rzymskich z Dacji w końcu lat pięćdziesiątych III w. i migracja z tej prowincji ludności cywilnej. Prowincja owa została przez Rzymian definitywnie opusz239

Najdawniejsze dzieje ziem polskich -—————————————

—————————————————

czona w 271 r. Poza najazdami lądowymi plemiona gockie, a w większym stopniu inne ludy (Boranowie, Herulowie, Peucynowie, Gepidowie), podejmowały wyprawy morskie, docierając do wschodnich wybrzeży Morza Czarnego, do nadmorskich miast Azji Mniejszej, a także na tereny położonych w głębi Anatolii oraz do Grecji, aż po Peloponez. Dopiero podczas wyprawy w 269 r. Goci ponieśli dotkliwą klęskę pod Naissus (dzisiejszy Nisz), która na pewien czas położyła kres zagrożeniu prowincji nad dolnym Dunajem. Wojny toczone przez plemiona zamieszkujące Barbaricum z Rzymem w III w., prowadząc do zniszczenia znacznych obszarów Cesarstwa oraz niewielkiego w istocie zmniejszania się jego terytorium, znalazły też pewne odbicie w źródłach archeologicznych z terenu Barbaricum. Na obszarze środkowych Niemiec, w Turyngii, odkryto pochodzące z drugiej połowy III stulecia bogate pochówki, które ze względu na zestaw towarzyszących szczątkom darów grobowych oraz inne cechy określane sąjako groby „książęce". Znalezione w nich importy, m.in. złote monety wybite w mennicach galijskich, wskazywać mogą, że owi „książęta" pozyskali je dzięki służbie swych oddziałów w wojsku uzurpatorów galijskich na początku drugiej połowy III stulecia (Postumusa i jego następców). Służbę licznych zaciężnych oddziałów germańskich - ingentia Germanorum auxilia - w armii Postumusa potwierdzają źródła pisane (Scriptores Historiae Augustae, Vita Yictorini 6, 2). Możemy jednak przypuszczać, że znalezione w tych grobach importy rzymskie trafiły do Barbaricum w wyniku wspomnianych wypraw Ala-manów. Najazdy plemion barbarzyńskich w III stuleciu i dokonywane przez nich grabieże nie pozostawiły jednak wyraźnych śladów w materiale archeologicznym z terenów Barbaricum. Nie możemy wskazać takiej fali napływu rzymskich zabytków, którą można byłoby wiązać jednoznacznie z łupami zagarniętymi na terenach prowincji rzymskich. Łączy się to m.in. z faktem, że tylko częściowo odtwarzamy zasięg i skutki zbrojnych konfliktów między plemionami zamieszkującymi Barbaricum a Rzymem. Intensywność zbrojnych konfrontacji, ich częstotliwość oraz udział w nich różnych plemion sprawiają, że łączenie poszczególnych grup rzymskich przedmiotów z konkretnymi, ściśle określonymi wydarzeniami, tj. z kolejnymi najazdami plemion z Barbaricum, jest bardzo problematyczne. Znane są jednak pojedyncze znaleziska, które jednoznacznie wskazują na fakt, że dzięki wyprawom na tereny prowincji przenikały do Barbaricum wyroby rzymskie. Z łupami zrabowanymi przez Alamanów w drugiej połowie III w. na terenie Galii można łączyć znaleziska, na które natrafiono w Neupotz i w Hagen-bach nad górnym Renem, w dawnym korycie tej rzeki. Wydobyte przedmioty znajdowały się zapewne w łodzi, która zatonęła podczas przeprawy przez rzekę. Analiza znalezisk wskazuje, że są to łupy zrabowane, m.in. na terenach położonych daleko od limesu, aż w południowej Akwitanii. Wojny toczone w III w. odbiły się także na charakterze wymiany handlowej prowadzonej między Rzymem a ludnością środkowej i północnej Europy; w drugiej połowie tego stulecia uległa ona wyraźnemu osłabieniu. Przyczyną tych zmian było m.in. zniszczenie na terenach prowincji rzymskich ośrodków produkcji wyrobów sprzedawanych poza 240

Zarys historii Cesarstwa Rzymskiego i ludów...

granice Cesarstwa, np. naczyń ceramicznych, zdobionych dekoracją reliefową, określanych jako terra sigillata, które napływały w dużej ilości na obszary środkowoeuropejskiego Barbaricum aż do pierwszych dziesięcioleci III w. Pod koniec tego stulecia, w czasach panowania Dioklecjana (284-305 r.), nastąpiła stabilizacja państwa rzymskiego, jednakże następne dziesięciolecia znów obfitowały w walki prowadzone nad Renem i Dunajem. Wojska rzymskie w c/asach Konstantyna Wielkiego (306-337 r.) odpierały najazdy Franków nad dolnym Renem i Alamanów nad górnym biegiem tej rzeki; nad środkowym i dolnym Dunajem prowadzone były wojny z plemionami sarmackimi i gockimi. Na lata czterdzieste i pięćdziesiąte IV w. przypada nasilenie walk w strefie nadreńskiej, m.in. w 352 r. miała miejsce wielka wyprawa Alamanów pod wodzą Chnodomara na Galię, łupionąjednocześnie przez Franków. Skuteczne działania skierowane przeciwko Alamanom podejmowały wojska rzymskie pod wodzą KonstancjuszaII(337-361 r.) i Juliana Apostaty (361-363 r.); plemiona alamańskie poniosły wówczas (357 r.) wielką klęskę pod Argentoratum (Strasburgiem). Nie położyła ona jednak kresu dalszym najazdom Alamanów, a wojska rzymskie rozlokowane wzdłuż granicy nadreńskiej musiały jednocześnie odpierać najazdy Franków. Nad dolnym Renem toczone były walki z Sasami; plemiona te podejmowały równocześnie wyprawy morskie, łupiąc wybrzeża Galii i Brytanii. Z kolei na terenach położonych nad środkowym Dunajem dochodziło do walk z plemionami swebskimi i Sarmatami. Walczył z nimi Konstancjusz II w 358 r., następne walki prowadzone były w czasach panowania Walentyniana I (364-375 r.). Rządy tego cesarza przyniosły okres pewnej stabilizacji i umocnienia granic Cesarstwa po rozgromieniu przez niego Alamanów w latach 366-368 i w trakcie kolejnych wojen (370-371 r.) oraz po odparciu najazdów Kwadów i Sarmatów. Wówczas to, jak podaje rzymski historyk Ammian Marcellinus, założone zostały obozy wojskowe w kraju Kwadów (Rerum gestarum libr i XXXI, XXVI, 4). Ponadto nad środkowodunajskim odcinkiem limesu w 378 r. miały miejsce walki z Sarmatami. Jednakże począwszy od 376 r., czyli od czasu osiedlenia się Wizygotów, a wkrótce potem znacznej części Ostrogotów w granicach państwa rzymskiego, nastąpiła zasadnicza zmiana układu sił u wschodnioeuropejskich granic Cesarstwa. W końcu IV w. pojawił się nowy, bardzo groźny przeciwnik - Hunowie, a po upadku ich potęgi w 455 r. stałym zagrożeniem w ostatnich dziesięcioleciach historii Cesarstwa Zachodniorzymskiego stały się liczne plemiona wschodniogermańskie. Kontakty militarne między plemionami Barbaricum a państwem rzymskim ; w okresie późnego Cesarstwa nie ograniczały się wyłącznie do zbrojnych konfron-\ tacji. Stopniowo następował proces barbaryzacji armii rzymskiej. Już w czasach ; pryncypatu, w ciągu dwu pierwszych stuleci p.C., Rzym stosował politykę uzupeł-\ niania swych sił zbrojnych o kontyngenty „barbarzyńskich" żołnierzy, włączanych j pod rzymskie dowództwo zarówno na mocy układów pokojowych narzucanych | przez Rzym pokonanym plemionom, jak i poprzez rekrutację takich oddziałów t spośród grup ludności osadzanej w granicach Cesarstwa. Udział jednostek germań-[ skich i sarmackich w służbie rzymskiej potwierdzony jest w czasach panowania 241

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Marka Aureliusza i Kommodusa. Między innymi jeden z punktów układu pokojowego, zawartego w 180 r. z Markomanami i Kwadami, nakazywał tym ostatnim dostarczyć Rzymowi 13 tyś. żołnierzy. Były to więc stosunkowo duże oddziały; dla porównania można dodać, że w drugiej połowie II w. granicy Górnej Germanii, o długości ok. 320 km, strzegło niewiele ponad 20 tyś. żołnierzy legionów i oddziałów pomocniczych. Znacznie więcej informacji o służbie mieszkańców Barba-ricum w armii rzymskiej przynoszą źródła pisane odnoszące się do drugiej połowy III stulecia, a zwłaszcza do IV i V w. Zwiększanie liczebności armii rzymskiej, związane z jej reorganizacją zapoczątkowaną przez Galiena, natrafiało na trudności z poborem odpowiednio dużej liczby rekrutów spośród obywateli rzymskich. Znalazło to odbicie w wydanym przez Dioklecjana zarządzeniu o obowiązku służby wojskowej, dotyczącym synów weteranów i żołnierzy. Trudności z uzupełnianiem stanu liczebnego armii Cesarstwa stały się główną przyczyną korzystania w coraz to większym stopniu z żołnierzy rekrutujących się z barbarzyńskich plemion, osiadłych na terenie państwa rzymskiego. Byli to zarówno jeńcy (dediticii), jak i całe plemiona lub też inne większe grupy ludności podlegające zwierzchnictwu rzymskiej administracji (foederati), następnie sprzymierzeńcy (socii) - ludy formalnie niezależne, praktycznie jednak podporządkowane Cesarstwu, grupy osadzane przede wszystkim jako ludność rolnicza z obowiązkiem służby wojskowej (laeti) oraz pojedyncze osoby albo grupy, dobrowolnie przybyłe na tereny prowincji i służące w armii rzymskiej (gentiles). Taką politykę prowadził Rzym od czasów Oktawiana Augusta, kiedy to niektóre plemiona germańskie zostały przesiedlone na lewy brzeg Renu. Na większą skalę stosowano jąod czasów panowania Probusa. Proces ten nasilił się w IV stuleciu, gdy na ziemiach Cesarstwa znalazły swoje siedziby wielkie rzesze Germanów i Sarmatów (Alanów). W okresie późnego Cesarstwa znaczną rolę odegrały formacje zaciężne, składające się z ludności plemion mieszkających poza rzymskimi granicami. Od końca IV w. armia rzymska składała się w znacznym stopniu z wojsk obcych, których żołnierze w niewielkim tylko stopniu ulegali wpływom cywilizacji rzymskiej. Źródła pisane dostarczają wielu informacji o oddziałach lub wręcz całych armiach, składających się z różnych plemion germańskich, głównie gockich, a także z Alamanów, Franków, Sasów, Wandalów, Herulów i plemion swebskich, oraz innych ludów - Sarmatów i Hunów. Oficerowie „barbarzyńscy" w służbie rzymskiej nie zawsze stali na czele formacji składających się z żołnierzy tej samej przynależności plemiennej, co ich dowódca. Przykładem może być Frank o imieniu Bauto -dowódca oddziałów złożonych z Hunów i Alanów, sformowanych gdzieś na', terenie Panonii i walczących m.in. w Recji, w obronie granicy Cesarstwa przed i najazdem Jutungów w 383 r. Ten fakt ilustruje pośrednio, jak wielkim zmianom uległa armia rzymska u schyłku IV stulecia w porównaniu do sytuacji w siłach j zbrojnych Cesarstwa w okresie pryncypatu. O wzroście znaczenia barbarzyńców! w armii w IV w., a zwłaszcza od drugiej połowy tego stulecia, świadczą dobitnie j wysokie pozycje zajmowane w rzymskiej hierarchii wojskowej przez oficerów j pochodzenia germańskiego. Były wśród nich osoby, które odegrały bardzo istotną j 242

Zarys historii Cesarstwa Rzymskiego i ludów...

rolę w dziejach późnego Cesarstwa, pełniąc najwyższe funkcje wojskowe i skupiając jednocześnie w swych rękach faktyczną władzę w państwie rzymskim. Jak wspomniano, u schyłku IV stulecia doszło do zasadniczej zmiany sytuacji u wschodnioeuropejskich granic Cesarstwa. W 375 r. wielkie masy Hunów przekroczyły Wołgę i uderzyły na potężne państwo ostrogockie Hermanaryka, zajmując tereny stepów nadczarnomorskich. Pochodzenie Hunów i ich pierwotne siedziby nie są bliżej znane; identyfikuje się ich z ludem Xiongu (Hsiang-nu), o którym donoszą źródła chińskie z I tysiąclecia a.C. Lud ten zamieszkiwał tereny wschodniej Mongolii i Mongolii Wewnętrznej, skąd w III w. a.C. dokonywał wielkich najazdów na Chiny. Uderzenie Hunów na państwo Hermanaryka, sięgające swymi wpływami środkowej Europy, aż do wybrzeży Bałtyku, doprowadziło do zasadniczych zmian w układzie sił na obszarach położonych na północ od Morza Czarnego, następnie zaś nad dolnym i środkowym Dunajem. Rok 375, który zapoczątkował wielkie przeobrażenia na europejskiej mapie etnicznej i zmianę politycznego układu sił w znacznej części Europy, przyjmuje się jako koniec okresu wpływów rzymskich i początek okresu wędrówek ludów. Wydarzenia zapoczątkowane inwazją huńską znalazły odbicie w zasadniczych zmianach sytuacji politycznej, kulturowej, a także etnicznej na bardzo rozległych obszarach, w pewnym stopniu również na terenie środkowej Europy. Początek tych przemian zwięźle przedstawił św. Ambroży: „Hunowie uderzyli na Alanów, Alanowie na Gotów, Goci na Tajfa-lów i Sarmatów". Część plemion gockich (Ostrogoci) dostała się po 375 r. pod panowanie Hunów; inny odłam tych plemion (Wizygoci) osiedlił się za zgodą władz rzymskich w granicach Cesarstwa. Wkrótce jednak doszło do wszczętej przez Wizygotów wojny, w wyniku której została pokonana w 378 r. pod Adriano-polem (Edirne) armia rzymska, a dowodzący nią cesarz Walens (364-378 r.) poległ. Wizygoci, na podstawie zawartego w 382 r. traktatu (foedus), pozostali w obrębie granic państwa rzymskiego, tworząc podwaliny własnej państwowości. Opuścili jednak teren północnych Bałkanów i pod wodzą Alaryka skierowali się ku Italii, zajmując 24 sierpnia 410 r. Rzym. W trakcie dalszej wędrówki dotarli do południowej Italii, skąd po śmierci Alaryka wyruszyli na północ, przez Galię do Hiszpanii. W 418 r. centrum ich państwa znajdowało się w Tuluzie. Upadek państwa wizygockiego nastąpił po bitwie pod Youille, w pobliżu Poitiers (507 r.), gdy armia wizygocka została pokonana przez wojska Franków. Historia plemion ostrogockich związana była aż do początku drugiej połowy V w. z dziejami Hunów. Podporządkowani im Ostrogoci wchodzili w skład państwa Attyli, pod którego rządami Hunowie osiągnęli szczyt swej potęgi. Na początku V stulecia Hunowie wraz z podległymi im plemionami zajęli teren Kotliny Karpackiej. Stamtąd ich wpływy kulturowe i polityczne sięgały daleko na północ, po południową część ziem polskich. Według Priskosa z Panion (Historia) władza Attyli miała sięgać aż po „wyspy na Oceanie", tj. po Morze Bałtyckie; Jordanes natomiast wspomina o uzależnieniu od Attyli „królestw Scytii i Germanii" (Getica 257). Ekspansja Hunów na obszary położone nad środkowym Dunajem stała się jedną z przyczyn przekroczenia w 405-406 r. granic Cesarstwa przez ludy 243

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

zajmujące tereny na północ od środkowego Dunaju. Najpierw nastąpiła inwazja różnych grup barbarzyńców, głównie Gotów, podążających pod wodzą Radagaisa (Radagaista) w kierunku Italii. Następnie Wandalowie, plemiona swebskie oraz Alanowie podjęli wędrówkę na zachód, by w końcu 406 r. przekroczyć Ren i przedostać się przez Galię w 409 r. do Hiszpanii. Plemiona swebskie założyły tam państwo na terenie Galicji (Galicia), które istniało do końca VI w., Alanowie i Wandalowie natomiast osiedlili się w centralnej części Półwyspu Iberyjskiego. Walki z Wizygotami zaważyły z pewnością na podjęciu przez Wandalów pod wodzą Gejzeryka (Genzeryka) decyzji o opuszczeniu Hiszpanii. W 429 r. przeprawili się przez Gibraltar i założyli państwo w północnej Afryce, skąd podejmowali wyprawy na Italię, m.in. łupiąc w 455 r. Rzym. Afrykańskie państwo Wandalów zniszczone zostało w latach trzydziestych VI w. przez wojska bizantyjskie Justyniana (527-565 r.), dowodzone przez Belizariusza. W pierwszej połowie V w. jedną z kluczowych ról w Europie odgrywali Huno-wie, dysponujący - wraz z podległymi im plemionami - znaczną siłą militarną. Groźba najazdów na Bałkany zmusiła Cesarstwo Wschodniorzymskie do płacenia Hunom wysokiego dorocznego trybutu. Cesarstwo Zachodniorzymskie, którego polityką kierował umiejętnie Aecjusz, wykorzystywało oddziały huńskie do odpierania Wizygotów i Burgundów. Burgundowie zajmowali wówczas tereny nad górnym Renem, a ich walki z Hunami w latach trzydziestych V w. znalazły odzwierciedlenie w starogermańskim eposie Pieśń o Nibelungach (pochodzącym z początku XIII w.). W 451 r. doszło do wielkiej konfrontacji zbrojnej Hunów z Cesarstwem Zachodniorzymskim. W armii rzymskiej, która odniosła sukces w bitwie na Polach Katalaunijskich nad Marną, w pobliżu miasta Chalons-sur-Marne, i zmusiła Hunów do wycofania się na wschód, główną część wojsk stanowiły oddziały wizygockie, obok których walczyli także Frankowie, Burgundowie, Sasi i Alanowie. W skład armii huńskiej natomiast wchodzili Ostrogoci i Gepidowie. W 453 r. zmarł Attyla i wkrótce nastąpił upadek jego państwa. Do ostatecznej klęski Hunów przyczyniła się bitwa nad rzeką Nedao w Panonii (454 lub 455 r.), gdzie ujarzmione dotychczas ludy pod przywództwem Gepidów rozgromiły huńskie oddziały. Barwny opis tej bitwy zawiera dzieło gockiego historyka Jordanesa: „Cóż za widowisko! Gota potrząsa włóczniami, Gepida szaleje z mieczem w dłoni, Rug łamie oszczepy w swej ranie, jako piechur popisuje się Sweb, jako strzelec Hun, swoje oddziały sposobi do boju ciężkozbrojny Alan i lekkozbrojny Herul" (Getica 261, tłum. E. Zwolski). Wkrótce nastąpił kres Cesarstwa Zachodnio-rzymskiego. W 476 r. Odoaker, stojący na czele oddziałów germańskich złożonych ze Skirów, Rugiów i Herulów, odsunął od władzy młodocianego Romulusa Augustusa (475-476 r.), a sam ogłosił się królem Italii. Kres jego panowania nastąpił u schyłku V w., gdy Italię zajęli Ostrogoci pod wodzą Teodoryka (493 r.), zakładając tam swoje państwo ze stolicą w Rawennie. Wpływy państwa ostrogockiego sięgały daleko poza Półwysep Apeniński; poświadczone są nawet kontakty Teodoryka z mieszkańcami południowych wybrzeży Bałtyku - Estiami. 244

Zarys historii Cesarstwa Rzymskiego i ludów...

Po śmierci Teodoryka w 526 r. nastąpił upadek jego państwa; całkowitemu zniszczeniu uległo ono wskutek działań armii bizantyjskiej - najpierw pod wodzą Belizariusza, a następnie Narzesa (552 r.). Na dworze Teodoryka powstały dwa wielkiej wagi dzieła historyczne. Jednym z nich była nie zachowana praca O pochodzeniu i dziejach Gotów (De origine actibusąue Gothorum\ znana też pod tytułem Historia Gotów) autorstwa Kasjodora, wysokiego urzędnika dworu ostrogockiego, drugim - wspomniana Getica, czyli O pochodzeniu i dziejach Gotów (De origine actibusąue Getarum; nazywana też Historią gocką) Jordanesa, stanowiąca skróconą wersję dzieła Kasjodora. Getica ma olbrzymią wartość dla studiów nad okresem rzymskim na ziemiach polskich, zawiera bowiem informacje o historii plemion gockich w okresie ich pobytu w dorzeczu Wisły, a także o wchodzących z nimi w kontakty innych ludach. Ten szkic obrazu sytuacji politycznej i etnicznej Europy po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego należy uzupełnić informacjami o wydarzeniach, jakie rozgrywały się wówczas nad środkowym Dunajem. Po rozbiciu Hunów główną siłę we wschodniej części Kotliny Karpackiej stanowili Gepidowie, w Panonii zaś plemiona ostrogockie, które jako sojusznicy (foederati) Cesarstwa Wschodnio-rzymskiego utworzyli swoje krótkotrwałe królestwo nad Sawąi Drawą. Na zachód od ich siedzib, nad Dunajem w Dolnej Austrii, do 488 r. istniało państwo Rugiów, rozbite przez wojska Odoakra. Kolebkę tego ludu umieszcza się w Norwegii, skąd Rugiowie przywędrowali na południowe wybrzeża Bałtyku, a następnie udali się dalej na południe, wchodząc w skład państwa Attyli. Po rozbiciu Rugiów wyludnione obszary ich państwa, Rugilandu, zostały zasiedlone przez Longobar-dów - inne plemię germańskie przybyłe z północy, z dorzecza Łaby. Początkowo Longobardowie pozostawali pod dominacją Herulów, osiadłych w tym czasie w południowych Morawach. Sytuacja uległa zmianie w latach 505-508, gdy Longobardom udało się pokonać Herulów, a część pobitego ludu podjęła wędrówkę do swej pierwotnej ojczyzny w Skandynawii. Mapę etniczną terenów nad środkowym Dunajem po upadku państwa Attyli uzupełniają plemiona Swebów, mieszkających w południowej Słowacji, oraz Sarmatów, zajmujących północno--wschodnią część Kotliny Karpackiej. W 565 r. państwo Gepidów zostało zniszczone przez Longobardów oraz przybyłych z terenu Azji Awarów, którzy po opuszczeniu przez Longobardów w 568 r. Panonii i ich wywędrowaniu do Italii stali się dominującą siłą polityczną w Kotlinie Karpackiej. W literaturze archeologicznej data pojawienia się Awarów w Kotlinie Karpackiej przyjmowana jest dość powszechnie za koniec okresu wędrówek ludów. Wydarzenia w południowej części Europy i w Kotlinie Karpackiej nie pozostawały bez echa dla plemion „barbarzyńskiej", północnej i środkowej części naszego kontynentu. Ludy, których kolebki znajdowały się niegdyś w północnej lub też środkowej Europie, przemierzające następnie obszary państwa rzymskiego lub zajmujące tereny byłych prowincji Cesarstwa, utrzymywały w większym lub mniejszym stopniu kontakty z pobratymcami, pozostającymi w swych ojczyznach. W jakimś stopniu o kontaktach tych mogą świadczyć znaleziska numizmatyczne 245

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

- złote solidy ze strefy środkowoeuropejskiej i nadbałtyckiej, interpretowane jako pochodzące z trybutów płaconych Germanom, którzy znajdowali się wówczas w kręgu państwa Attyli. O istnieniu związków z macierzystymi obszarami informują - niewątpliwie tylko w bardzo ograniczony sposób - źródła pisane. Są to jednak dane odnoszące się do czasów, w których struktury polityczne i etniczne na pograniczu rzymsko-barbarzyńskim uległy daleko idącym zmianom w stosunku do sytuacji panującej w okresie wpływów rzymskich. Można tu przytoczyć odnotowaną przez Prokopiusza z Cezarei (Historia wojen 1,22) informację dotyczącą Herulów, którzy w 512 r. podjęli powrotną wędrówkę na północ Europy, do ziemi przodków. Nie należy jednak sądzić, że kontakty barbarzyńców, którzy weszli w orbitę wpływów politycznych państwa rzymskiego, z ich pobratymcami mieszkającymi poza granicami Cesarstwa mogły w wyraźny sposób wpłynąć na zmianę obrazu kulturowego Barbaricum. Wiąże się to nie tylko z dalszym istnieniem u schyłku Cesarstwa Zachodniorzymskiego mniej lub bardziej stabilnego limesu oddzielającego Rzym od Barbaricum i znacznymi odległościami, jakie dzieliły środkową czy też północną Europę od strefy cywilizacji śródziemnomorskiej. W tym przypadku istotne znaczenie miał fakt, że owe „barbarzyńskie" armie, współdziałające z Rzymem lub też występujące przeciw niemu, oraz całe „barbarzyńskie" ludy osiadłe w granicach państwa rzymskiego zachowały daleko idącą odrębność i w niewielkim tylko stopniu ulegały wpływom kultury rzymskiej. Ta odrębność przejawiała się m.in. w ich przywiązaniu do własnych, pogańskich religii lub też, w późniejszym okresie, w przyjęciu przez niektóre z tych ludów arianizmu. Podkreślały ją niewątpliwie stroje i zwyczaje „barbarzyńców" obce kulturze rzymskiej. Integrację ludów wywodzących się spoza granic imperium utrudniały narastające fale wrogości społeczeństwa rzymskiego, przeradzające się w niektórych przypadkach w krwawe akty przemocy skierowane przeciwko barbarzyńskiej ludności, żyjącej niekiedy już od kilku pokoleń w granicach Cesarstwa.

246

Barbaricum w świetle źródeł historycznych

Barbaricum w świetle źródeł historycznych

Dokonane przez Rzymian podboje, w wyniku których granica Cesarstwa oparta została o linię Renu i Dunaju, walki prowadzone z mieszkańcami terenów położonych poza limesem, aktywna działalność dyplomatyczna Cesarstwa w stosunku do plemion zamieszkujących strefę przylimesową, a także kontakty handlowe z Barbaricum znalazły odbicie w dziełach historyków rzymskich. Źródła pisane zawierają nie tylko informacje o wojnach toczonych z ludami zamieszkującymi obszary położone poza limesem i o polityce prowadzonej w stosunku do tych plemion; znajdujemy w nich także dane pozwalające na podjęcie próby rekonstrukcji mapy etnicznej europejskiego Barbaricum w okresie rzymskim. Niektóre z tych dzieł, mając charakter geograficzny lub geograficz-no-etnograficzny, umożliwiają konfrontację wyników żmudnej analizy źródeł archeologicznych z obrazem barbarzyńskiej Europy rysującym się na podstawie rozproszonych i niezbyt licznych danych, przekazanych przez pisarzy starożytnych. Niejednokrotnie wydarzenia znane ze źródeł pisanych, mające miejsce poza granicami Cesarstwa, nie znajdują potwierdzenia w materiałach archeologicznych lub też są w nich prawie niedostrzegalne. Wiele wydarzeń historycznych, jak też politycznych i etnicznych przemian o istotnym znaczeniu, które zaszły na obszarach europejskiego Barbaricum, zwłaszcza w regionach odległych od granic Cesarstwa i od szlaków handlowych łączących w jakiś sposób świat cywilizacji śródziemnomorskiej ze strefą barbarzyńską, nie zostało odnotowanych w znanych nam przekazach historycznych. O przebiegu wielu ważnych wydarzeń, jakie rozgrywały się w głębi Barbaricum, nie dowiemy się prawdopodobnie nigdy. Wiedzę o nich mogą jedynie wzbogacić w jakimś stopniu nowe odkrycia antycznych inskrypcji oraz dalszy postęp badań archeologicznych. 247

Najdawniejsze dzieje ziem polskich —- —

AVA EYROPE (cntńttt Samw 3 iafiteft fletowi

ebwoiwfam.Para ',
"r* Olbu a*: borvftoite n^draS dit b« bo*

łt THAVRICEOffiRSOŃES Tbcodotia mAxiin»ditb«bora^ i^ 13* ee diflac ab atuindria dfafl ocafumm , * .

Ryć. 1 3 1 . Fragment Geografii Ptolemeusza i jego mapy (wydana 16 VIII 1482, Ulm Leonardus Holle; ze zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej).

Więcej dostępnych nam informacji historycznych dotyczy zachodniej strefy Barbaricum; dane odnoszące się do terenów środkowej Europy są mniej pełne, a w przypadku Skandynawii bardzo skąpe. Do najważniejszych źródeł rzymskich, napisanych w języku łacińskim lub greckim, należą: dzieło Strabona pt. Geografia (Geographika), niewielka praca Pomponiusza Meli z pierwszej połowy I w. p.C. pt. Geografia opisowa (De chorographia) oraz cytowane j uż, wielkie, encyklopedyczne opracowanie Pliniusza Starszego - Historia naturalna. Osobne miejsce zajmują dzieła Korneliusza Tacyta, autora prac historycznych: Roczników (Annales) i Dziejów (Historiae), obejmujących czasy panowania dynastii julijsko-klaudyjskiej (Annales} i okres od panowania Galby do Domicjana, tj. lata 69-96 (Historiae). W 98 r. powstało jego niewielkie, jednakże niezmiernie ważne dla studiów nad europejskim Barbaricum okresu wczesnorzymskiego, dzieło pt. De origine et situ Germanorum, nazywane w skrócie Germanią. Tacyt wykorzystał w nim w znacznym stopniu dane zawarte w nie zachowanej pracy Pliniusza Starszego Bellorum Germaniae libri XX, napisanej ok. 40 lat wcześniej niż Germania - tak więc Tacytowy opis sytuacji panującej w Barbaricum, a zwłaszcza w jego części zachodniej, odnieść możemy do starszego okresu, czyli do ok. połowy I w. p.C. lub czasów nieco wcześniejszych. Germania określana jest jako traktat o charakterze etnograficznym. Ta uwaga odnosi się zwłaszcza do rozdziałów l -27, zawierających zarówno liczne wiadomości o zwyczajach, religii, ustroju i stosunkach społecznych, uzbrojeniu, sposobach walki oraz gospodarce, jak i pewne dane o szczegółach życia codziennego ówczesnych mieszkańców terenów położonych na wschód od Renu i na północ od górnego i środkowego biegu Dunaju. Następne 248

Barbaricum w świetle źródeł historycznych

rozdziały (28-47) zawierają opis rozmieszczenia ludów na obszarze zachodnio-i środkowoeuropejskiego Barbaricum, zaczynający się informacjami o sytuacji na zachodnich krańcach omawianych terenów, a kończący ogólnymi danymi o pograniczu środkowej i wschodniej Europy. Tacyt nie tylko wylicza znane mu plemiona, lecz przekazuje także mniej lub bardziej dokładne dane o ich siedzibach, a ponadto w niektórych przypadkach informuje o panujących między nimi stosunkach oraz o pewnych charakterystycznych cechach tych ludów. Bardzo wielu informacji o europejskim Barbaricum, w tym również odnoszących się do środkowej Europy, dostarcza pochodzące z ok. połowy II w. p.C. dzieło geografa i astronoma Klaudiusza Ptolemeusza z Aleksandrii pt. Geografia (Geographike hyphegesis), zawierające opis całego znanego autorowi świata. Istotną część tej pracy stanowią wykazy długości i szerokości geograficznych znanych mu miejscowości, gór i rzek, a także siedzib różnych ludów. Ptolemeusz opierał się na starszych źródłach (m.in. na pracy greckiego geografa Marinosa z Tyru), głównie pochodzących z początku II w., w tym także na różnego rodzaju nie zawsze wiarygodnych i dokładnych opisach podróży. Między innymi dlatego też Geografia zawiera szereg nieścisłości i błędów. Niestety, nie zachowały się mapy sporządzone przez Ptolemeusza; znamy je tylko częściowo z kopii sporządzonych w średniowieczu. Dla badań historii środkowej Europy, zwłaszcza wydarzeń w strefie środkowo-dunajskiej, w których brały udział plemiona wywodzące się z środkowoeuropejskiego Barbaricum, bardzo istotne znaczenie ma wspomniane dzieło Kasjusza Diona - Historia rzymska (Romaike historia], obejmujące dzieje państwa rzymskiego do 229 r. p.C. Znaczna jego część nie zachowała się, a zaginione partie możemy jedynie fragmentarycznie odtworzyć na podstawie późniejszych wyciągów dokonanych przez historyków bizantyjskich. Ważne miejsce wśród omawianych prac źródłowych zajmuje także wymieniony już zbiór biografii cesarzy rzymskich od Hadriana do Numeriana, powstały -jak się obecnie przyjmuje - w V w., nazywany Historia Augusta, a częściej Scripto-res Historiae Augustae. Mimo dyskusji nad stopniem wiarygodności tego źródła należy stwierdzić, że w sposób bardzo istotny uzupełnia ono wiedzę o historii II i III stulecia, w tym także o wydarzeniach, w których brały udział plemiona zamieszkujące środkowoeuropejskie Barbaricum. Wymienione prace nie wyczerpuj ą listy źródeł historycznych, wykorzystywanych przy odtwarzaniu dziejów europejskiego Barbaricum. Wspomnieć należy o wystawionej na widok publiczny po 12 r. a.C. mapie imperium rzymskiego, opracowanej przez Marka Wipsaniusza Agryppę, znanej jedynie ze wzmianek Pliniusza oraz dwóch komentarzy do niej z IV w., czy też o cytowanym poprzednio krótkim dziele Wellejusza Paterkulusa Historia rzymska (Historia Romana), opracowanym i wydanym w czasach Tyberiusza. W studiach nad dziejami ziem polskich wykorzystywane są informacje zawarte w pochodzącej z końca II lub z początku III w., a przeredagowanej zapewne w końcu IV stulecia mapie noszącej nazwę Tabula Peutingeriana, znanej, niestety, tylko z jej średniowiecznych 249

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Ryć. 132. Tabula Peutingeriana - część pierwsza (zbiory Biblioteki Jagiellońskiej).

A.mmian Marcellinus

250

przerysów. Wśród nielicznych wielkich dzieł historycznych, odnoszących się do okresu późnego Cesarstwa, wymienić należy Dzieje (Rerum gestarum libriXXXI) Ammiana Marcellina, podstawowe źródło dla historii lat 353-378. Zawiera ono m.in. interesujące wiadomości o polityce Walentyniana I w strefie środkowodunąj-skiej oraz informacje geograficzne o tych terenach, a także informacje dotyczące zwyczajów niektórych ludów, np. Hunów. W odtwarzaniu przebiegu wydarzeń z okresu wędrówek ludów w strefie środkowodunajskiej, częściowo także i na innych terenach środkowej Europy, pomocne są dane zawarte w dziełach historyków bizantyjskich. Wspomnieć tu należy o relacji Priskosa z Panion (Historia), który jako sekretarz poselstwa bizantyjskiego gościł w 449 r. na dworze Attyli. Zawiera ona m.in. opis siedziby władcy huńskiego i panujących tam obyczajów. Dla odtworzenia sytuacji etnicznej w środkowej Europie na początku VI w. kapitalne znaczenie mają dane przekazane przez Prokopiusza z Cezarei (Historia wojen), informujące o powrotnej wędrówce Herulów ze strefy środkowodunajskiej do skandynawskiej ojczyzny w 512 r. i wskazujące jednoznacznie, że obszary położone na północ od zachodnich Karpat zajęte były wówczas przez plemiona słowiańskie. Badania dziejów środkowej Europy w pierwszych stuleciach p. C. oparte są nie tylko na dziełach autorów greckich i rzymskich. Dla poznania historii plemion gockich, w tym także tego jej okresu, gdy przebywały one na ziemiach polskich,

Barbaricum w świetle źródeł historycznych

Ryć. 133. Tabula Peutingeriana - część druga (zbiory Biblioteki Jagiellońskiej).

niezwykle istotne znaczenie ma wspominane już dzieło Jordanesa Getica, napisane w połowie VI w. na dworze ostrogockim Teodoryka w Rawennie. Dla odtworzenia wydarzeń rozgrywających się w Barbaricum w pierwszych stuleciach p.C. sięgamy też do kronik dziejów innych ludów, wywodzących się z terenów północnej lub środkowej Europy. Wymienić tu można pochodzące z VIII w. dzieło Pawła Diakona pt. Historia Longobardów (Historia Longobardorum). Dzięki temu, że do 9 r. p.C. Rzymianie sprawowali kontrolę nad obszarami położonymi na wschód od Renu, a później podejmowali wyprawy na te obszary, dysponujemy znacznie większym zasobem danych o zachodnioeuropejskiej części Barbaricum, pozwalających na rekonstrukcję jej mapy etnicznej i zachodzących na niej zmian. Nie bez znaczenia jest także fakt, że dzięki Germanii Tacyta znamy układ stosunków plemiennych, widziany częściowo oczami Pliniusza, który jako oficer odbywał służbę nad Renem i brał udział w akcjach zbrojnych podejmowanych przez Rzym na terenach położonych na wschód od nadreńskiego odcinka limesu. Dodać należy, że Rzymianie musieli posiadać pewne informacje również o odległych od limesu strefach Barbaricum. W 5 r. p.C. flota rzymska opłynęła Jutlandię, docierając do Cieśnin Duńskich, a być może jeszcze dalej, do zachodnich akwenów Bałtyku. Jak podaje Pliniusz w Historii naturalnej (XXXVII, 3, 45), w czasach Nerona (54-68 r.) z Carnuntum wyruszyła nad Bałtyk ekspedycja po bursztyn bałtycki, którą dowodził rzymski ekwita - „eques Romanus". Informacje 251

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Ryć. 134. Sytuacja etniczna w Europie w l-ll w.

dotyczące obszarów w głębi Barbaricum docierać mogły także za sprawą poselstw przybywających na teren Cesarstwa. Przykładem może być wspomniane poselstwo Semnonów do Domicjana (91 lub 92 r.) z królem tego ludu - Masyosem i wieszczką Ganną, którzy „przybyli przed oblicze Domicjana i wrócili zyskawszy sobie jego poważanie" (Kasjusz Dion Historia rzymska LXVIII, 5,3; tłum. M. Borowska i K. Holzman, wg J. Kolendo). Można sądzić, że właśnie z tym wydarzeniem wiązać należy dokładny opis miejsca kultu i obrzędów religijnych tego plemienia, zawarty w Germanii (39), a zapewne również inne informacje przekazane przez Tacyta, odnoszące się do ośrodka kultu bogini Nerthus (Matki-Ziemi) i obrzędów Nahanarwalów (Germania 40; 43). Zachodnią część europejskiego Barbaricum zajmowały plemiona germańskie, składające się - według Tacyta - z trzech grup: Ingweonów - zamieszkujących tereny położone przy wybrzeżach Morza Północnego, Hermionów - zajmujących obszary w głębi lądu, oraz Istweonów, do których zaliczają się pozostałe ludy. W strefie nadreńskiej istotną rolę odgrywali Batawowie mający swoje siedziby w delcie Renu, inicjatorzy wielkiego powstania plemion germańskich i wschodnio-galijskich (69 r.) skierowanego przeciw Rzymowi. Od północnego wschodu sąsiadowali oni z Fryzami, dalej zaś, nad dolną Wezerą mieszkali Chaukowie. Na południe od Chauków, między rzekami Ems i Wezerą, umieszcza się siedziby Angriwariów i Chazuariów. Obszary nad środkową Wezerą zajmowali Cherusko252

Barbaricum w świetle źródeł historycznych

wie, których od strefy nadreńskiej dzieliły tereny zajęte przez szereg mniejszych plemion, m.in. Brukterów i Marsów. Dalej ku południowi, między rzekami Lahn, Fuldą i Menem, znajdowały się siedziby Chattów. Dalsze rozdziały Germanii przynoszą informacje o Swebach, którzy „zajmują większą część Germanii i są prócz tego na oddzielne szczepy według specjalnych nazw podzieleni, chociaż oznacza się ich ogólnym imieniem Swebów" (Germania 39; tłum. S. Hammer). Na pierwszym miejscu Tacyt wymienia wśród nich plemię Semnonów, określając je jako lud najdawniejszy i najznakomitszy. Siedziby Semnonów znajdowały się w dorzeczu Haweli. Tereny położone nad dolnąŁabązasiedlone były przez Longo-bardów, którzy od północy sąsiadowali z kilkoma niewielkimi plemionami, wspólnie wyznającymi kult bogini Nerthus. Tereny środkowych Niemiec, a zapewne także obszary położone dalej na południe, po Dunaj, zajmowali Hermundurowie. W dalszej części opisu Swebii, w rozdziałach 42-46, wymienia Tacyt najpierw sąsiadujących z Hermundurami Naristów, potem Markomanów i Kwadów, następnie zajmujących tereny górskie Osów, Marsygnów, Kotynów i Burów, którzy „z krajem Markomanów i Kwadów od tyłu graniczą" (Germania 42; tłum. S. Hammer). Tacyt jednoznacznie podkreśla odrębność Kotynów i Osów, pisząc, że pierwsi z nich posługuj ą się językiem celtyckim, drudzy zaś panońskim. Ponadto wspomina o Kotynach, że ci „na domiar wstydu, pracuj ą jeszcze w kopalniach żelaza", a o Marsygnach i Burach powiada, że „językiem i trybem życia mocno przypominaj ą Swebów" (Germania 43; tłum. S. Hammer). Marsygnowie, Kotyno-wie, Osowie i Burowie zajmowali więc zapewne jakieś regiony zachodnich Karpat. Oddzielało ich od północnych sąsiadów pasmo górskie, przecinające i dzielące całą Swebię, identyfikowane z Sudetami i zachodnimi Karpatami.

Autorzy antyczni o ziemiach polskich Poza Karpatami miało swoje siedziby wiele ludów, wśród których największe obszary zamieszkiwali Lugiowie identyfikowani z ludnością kultury przeworskiej, obejmującej wówczas większość terenów południowej i środkowej Polski. Nazwa „Lugiowie" pojawiła się po raz pierwszy w dziele Strabona (Geographika VII, 1), który przekazał informację, że ten, wielki jego zdaniem, lud podlegał zwierzchnictwu markomańskiego państwa Marboda, podobnie jak Semnoni i kilka bliżej nie znanych plemion: Zumowie, Butonowie (Gotonowie?), Mugilonowie i Sibino-wie. Następna wzmianka o Lugiach odnosi się do czasów Klaudiusza (41-54 r.), do roku 50. Według Tacyta (Annales III, 29) „niezliczone mnóstwo" Lugiów przyczyniło się do upadku kwadzkiego państwa Wanniusza. Kolejną informację o Lugiach zawdzięczamy przekazowi Kasjusza Diona (Historia rzymska LXVII, 5,2), który pisał o wydarzeniach z lat 91 i 92, kiedy to Lugiowie, prowadząc wojnę ze Swebami, zwrócili się do Domicjana z prośbą o posiłki. Pod nazwą „Lugiowie" kryje się związek szeregu plemion (Lugiorum nomen), tworzących pewien rodzaj wspólnoty połączonej różnorakimi więzami. Utożsamiając ich 253

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

z ludnością kultury przeworskiej, możemy mówić o pewnych wspólnych cechach kulturowych, w każdym razie w zakresie kultury rekonstruowanej w oparciu o źródła archeologiczne. Tacyt wymienia pięć plemion lugijskich, określając je jako „civitates": Hariów, Helwekonów, Manimów, Helizjów i Nahanarwalów; podaje też nieco szczegółów o Nahanarwalach i Hariach. Na obszarach zajętych przez Nahanarwalów znajdowało się miejsce kultu, święty gaj. Przy opisie Hariów Tacyt podkreśla ich zawziętość, dzikość oraz groźny wygląd pomalowanych ciał wojowników, posługujących się czarnymi tarczami. Istnienie związku plemion występujących w źródłach historycznych pod wspólną nazwą „Lugiów" potwierdza także Ptolemeusz, według którego dzielili się oni na: Lugiów-Omanów, Didunów oraz Burów (Geografia II, 11, 10). Jak wspomniano, tych ostatnich Tacyt uważał za odrębny lud. Związek lugijski powstał zapewne wcześniej, niż świadczy o tym pierwsza pewna informacja o jego istnieniu, zawarta w dziele Strabona. Wskazuje na to przekaz Pawła Orozjusza (Historiarum adversuspaga-nos libri VII V, 16) z początku V w., wspominający władcę Cymbrów o imieniu Lugius. Przypuszcza się, że owo imię przejęte zostało od nazwy Lugiów, gdy Cymbrowie, jeszcze pod koniec II w. a.C., w swej wędrówce z Jutlandii na południe, w pierwszym etapie na tereny wschodnioalpejskie, przesuwali się przez obszar środkowej Europy. Rozpad związku lugijskiego lub istotne osłabienie jego znaczenia nastąpiło zapewne w II w. Może na to wskazywać brak wzmianek o Lugiach w źródłach mówiących o wojnach markomańskich i opisujących stosunkowo dokładnie ich przebieg. Być może jednak do Lugiów odnoszą się dwie późniejsze wzmianki. Pierwsza z nich pochodzi z powstałego w V w. dzieła Zosimosa Nowa historia (Historia nova), w którym znajduje się informacja o zwycięskich walkach prowadzonych przez Probusa w zachodniej części Cesarstwa, zapewne w 279 r., przeciwko Longionom (Longiones), określanym przez tego autora jako plemię germańskie (Nowa historia I, LXVII, 1). Drugą informację, być może odnoszącą się do Lugiów, zawiera Tabula Peutingeriana, w której umieszczona została nazwa „Lupiones Sarmatę". Burowie natomiast, wchodzący - według Ptolemeusza -w skład Lugiów, odnotowani zostali w czasie wojen markomańskich jako odgrywający w nich znaczącą rolę, o czym świadczy zorganizowanie przeciwko nim oddzielnej ekspedycji (Expeditio Burica CIL, III, 5937) i zawarcie przez Marka Aureliusza przymierza z tym ludem (Kasjusz Dion Historia rzymska LXXI, 18; LXXII, 3). Nie zostało dotychczas wyjaśnione, gdzie dokładnie znajdowały się siedziby Burów. Niektórzy autorzy umieszczają je na południe od głównego grzbietu zachodnich Karpat lub wręcz łączą Burów z ludnością kultury puchow-skiej, rozwijającej się na obszarach górskiej części wschodniej Słowacji. Bardziej jednak prawdopodobne wydaje się, że główny trzon populacji tej kultury stanowili celtyccy Kotynowie. Według Ptolemeusza Burowie mieli zamieszkiwać tereny położone między górami Askiburgion po źródła Wisły (Geografia II, 11, 10). Ich lokalizację w jakimś stopniu określa także Kasjusz Dion (Historia rzymska LXXI, 18; LXXII, 3), pisząc, że sąsiadowali z Kwadami, których siedziby mieściły się w południowych Morawach i w południowo-zachodniej Słowacji. Góry Aski254

Barbaricum w świetle źródeł historycznych

burgion identyfikuje się z Jesionikami w Sudetach. Trudno jest natomiast jednoznacznie stwierdzić, czy informacja Ptolemeusza o źródłach Wisły odnosi się do górnego biegu tej rzeki w Beskidzie Śląskim, czy też może chodzi tu raczej o źródła Sanu. Jak wspomniano, Lugiów identyfikuje się z ludnością kultury przeworskiej, a raczej, jak można przypuszczać, z pewną, niewątpliwie dominującą jej częścią. Zajmowali więc oni południową i być może środkową część Polski. Na tych terenach, w świetle źródeł antycznych, znajdowały się zapewne także siedziby innych ludów. Ptolemeusz wzmiankuje, że na południe od Semnonów, którzy zajmowali dorzecze Haweli, zamieszkiwali Silingowie (Geografia II, 11,10). Siedzib tych należałoby więc szukać na obszarze Łużyc, gdzie jednak aż do drugiej połowy II w. prawie zupełnie nie występują ślady osadnictwa. Nie można więc wykluczyć, że Silingowie zajmowali jakieś tereny objęte zasięgiem kultury przeworskiej, być może na Śląsku. Po raz wtóry Silingowie wymienieni zostali w źródłach pisanych z początku V w., określani jako odłam Wandalów, który wraz z innymi plemionami wandalskimi, Hasdingami oraz Swebami i Alanami, dotarł w 409 r. do Hiszpanii. Ich państwo, zajmujące teren prowincji Baetica (Andaluzja), zostało wkrótce zniszczone przez Wizygotów. Należy sądzić, że na ziemiach polskich znajdowały się siedziby innych jeszcze plemion wandalskich, których kolebkę lokalizuje się w północnej części Jutlandii, a ich odłamu w południowej Norwegii. Autorzy antyczni używali nazwy „Wandalowie" (Vandilios,Vandili) dla określenia pewnej grupy plemion germańskich (Tacyt Germania 2; Pliniusz Historia naturalna IV, 99-100). Obszary objęte ich osadnictwem po wędrówce do środkowej Europy, w czasie której doszło zapewne do konfliktu z mieszkającymi nad dolną Łabą Longobardami, nie są precyzyjnie określone. Źródła pisane lokalizują inne - poza Silingami - plemiona Wandalów na bliżej nie określonych terenach położonych między Wisłą a Odrą, być może w środkowej części tej strefy. Mamy tu na myśli relację Jordanesa dotyczącą walk prowadzonych przez Gotów po zajęciu przez nich „Gothiskandii", tj. południowych wybrzeży Bałtyku - najpierw z Ulmerugiami (Rugiami Wyspowymi), a następnie z Wandalami, których „ujarzmiając wprzęgli do rydwanu swoich zwycięstw" (Getica 26; tłum. E. Zwolski). W pierwszym okresie wojen marko-mańskich, ok. 170 r., wandalskie plemiona Hasdingów, Lakringów i Wiktofałów dotarły do granic Dacji, a Hasdingowie na mocy decyzji Rzymu zajęli następnie jakieś obszary nad górną Cisą. [Hasdingowie] Te fakty zbiegają się z mającą miejsce w tym samym czasie, bardzo dobrze czytelną w źródłach archeologicznych, ekspansją kultury przeworskiej ku południowemu wschodowi, na tereny położone nad górnym biegiem Cisy, aż po przedpole limesu dackiego, i przemawiaj ą jednoznacznie za tym, że owa przemieszczająca się ku południowemu wschodowi ludność kultury przeworskiej składała się wyłącznie lub przeważnie z plemion wandalskich. Dalsza historia plemion wandalskich jest bardzo bogata; wypada odnotować jeden z jej epizodów. W czasie wspomnianych walk Probusa z ludem określanym przez Zosimosa jako „Eongiones" doszło do bitwy nad rzeką Eigys (zapewne Lechem) w ówczesnej Recji; przeciwnikami Rzymian były wojska Wandalów 255

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

i Burgundów (Nowa historia I, LXVII], 1,2). Siedziby tych ostatnich znajdowały się w okresie wczesnorzymskim na terenie Polski, prawdopodobnie na obszarze kultury przeworskiej. Możemy więc przypuszczać, że wydarzenia opisane przez Zosimosa to jeden z etapów wspólnej wędrówki trzech grup ludności, które należały do różnych plemion wywodzących się z obszaru jednej kultury - kultury przeworskiej. Hasdingowie „.. .Astingowie [Hasdingowie], na czele których stali Raos i Raptos, przybyli do Dacji w celu osiedlenia się, licząc na uzyskanie wzamian za sojusz zbrojny pieniędzy i ziemi. Gdy tego jednak nie uzyskali, dali w zastaw kobiety i dzieci Klemensowi na tej zasadzie, że mają orężem zdobyć ziemie Kostoboków. Ich zwyciężywszy, w niemniejszym stopniu niepokoili i Dację. Bali się w tej sytuacji Lakringowie, by przerażony tym Klemens nie wprowadził ich do krainy, którą oni sami zamieszkiwali. Zaatakowali więc nie spodziewających się niczego i odnieśli znaczne zwycięstwo. W rezultacie Astingowie nie podejmowali więcej wrogich działań przeciw Rzymianom, a owszem błagali bardzo Marka pragnąc otrzymać odeń pieniądze i zażądać zwrotu ziem, w przypadku przeprowadzenia wrogich akcji przeciw jego wrogom. Oni więc wykonali co nieco z tego, co obiecali".

(Kasiusz Dion Historia rzymska LXXI, 12; tłum. M. Salamon)

Burgundowie przywędrowali do środkowej Europy z północy, zapewne ze Skandynawii, a na ich pobyt na Bornholmie wskazywać mają odnoszące się do tej wyspy stare nazwy - „Burgenda lond", „Burgundarholm". Według Pliniusza należeli oni do Wandalów (Historia naturalna IV, 99). Zgodnie z danymi Ptole-meusza Burgundów należy lokalizować na wschód od Semnonów, na północ zaś od gór Askiburgion i terenów zamieszkanych przez Lugiów (Geografia II, 11, 8). Z Burgundami, jak relacjonuje Jordanes (Getica 97), walczył król Gepidów, Fastida, rozpoczynając ok. połowy III w. swoją wędrówkę z ziem polskich na południe. Dane te przemawiają za tym, żeby siedzib Burgundów podczas ich pobytu w środkowej Europie szukać zapewne w północnej lub północno-zachod-niej części obszaru zajmowanego przez kulturę przeworską. Nie można wykluczyć, że w II stuleciu przesunęli się oni w kierunku zachodnim, na obszary krystalizującej się wówczas, m.in. pod wpływem kultury przeworskiej, nowej jednostki kulturowej kultury luboszyckiej (nazwa pochodzi od cmentarzyska w Luboszycach). Zajmowała ona tereny ziemi lubuskiej, części Dolnego Śląska, Łużyc i Brandenburgii. W pewnym stopniu to przypuszczenie może potwierdzać wzmianka zamieszczona w anonimowym dziele pt. Origo gentis Langobardorum (3, 2) - historii Longobardów powstałej w Italii w VII w., o wędrówce tego plemienia na południe, zapewne wzdłuż dorzecza Łaby, przez kraj noszący nazwę „Burgundaib". 256

— — — — —— — — ——— — — Barbaricum w świetle źródeł historycznych

Według Tacyta (Germania 44) za Lugiami, tj. na północ od nich, mieszkali Goci. Ich obecność na ziemiach polskich odnotowują także wszystkie inne ważniejsze źródła pisane, zawierające informacje o sytuacji etnicznej w dorzeczu Wisły i Odry w okresie wczesnorzymskim. Źródła podają różne nazwy tego plemienia: „Gothones" (Tacyt), „Gutones" (Pliniusz) lub „Gythones" (Ptolemeusz). Nie można całkowicie wykluczyć, że Goci wymienieni zostali w znacznie starszym źródle, mianowicie w relacji Pyteasza z Massalii, znanej z przekazu zawartego w Historii naturalnej Pliniusza, który wspomina o ludzie „Guiones", zamieszkującym północne strefy Europy, „na płytkim brzegu Oceanu zwanym Metuonis" (Historia naturalna XXXVII, 35). Te próby identyfikacji ludu „Guiones" Pyteasza z Gotami, znanymi od początku I w. p.C., budząjednak uzasadnione wątpliwości. Z pewnością jednak plemiona gockie wywodziły się ze Skandynawii, z terenu Szwecji. Poświadczają to źródła pisane (Ptolemeusz Geografia II, 11,16; Jordanes Getica 22; Prokopiusz z Cezarei Historia wojen II, 15, 26) i nazwy prowincji szwedzkich - Óstergótland i Yastergótland, a także nazwa wyspy Gotlandii lub też używane w średniowieczu określenie Gótar-Gutar, odnoszące się do mieszkańców południowej Szwecji. Po przybyciu na południowe wybrzeża Bałtyku Goci osiedlili się nad dolnym biegiem Wisły. Zapewne nie zasiedlali wybrzeża, najwyżej tylko jakiś niewielki jego odcinek. Według Tacyta bowiem „zaraz dalej nad Oceanem (tj. za Lugiami, na północ od nich) siedzą Rugiowie i Lemowiowie" (Germania 44; tłum. S. Hammer). Mówiąc o podobieństwach w uzbrojeniu (okrągłe tarcze, krótkie miecze) oraz ustroju politycznym (posłuszeństwo wobec królów) tych trzech ludów - Gotów, Rugiów i Lemowiów, Tacyt wskazuje, że łączyła ich pewna wspólnota kulturowa. Dalszych danych umożliwiających zlokalizowanie siedzib Gotów w okresie ich pobytu na ziemiach polskich dostarcza dzieło Ptolemeusza. W jego opisie Sarmacji Europejskiej, czyli obszarów ograniczonych od zachodu biegiem Wisły, a na wschodzie sięgających aż po Meotydę, czyli Morze Azowskie, wymienionych zostało szereg plemion, w tym także Goci, zamieszkujący tereny położone na południe od nadmorskiego ludu Wenedów, „koło rzeki Yistula". Według Ptolemeusza od wschodu z Gotami sąsiadowali Fennowie, dalej znajdowały się siedziby Sulonów, Frugundionów i Awarinów. O tych ostatnich plemionach trudno jest powiedzieć cokolwiek bliższego; niewykluczone, że nazwa „Frugundiones" jest synonimem Burgundów. W drugim, równolegle biegnącym z północy ku południowi ciągu plemion (katenie) wymienił Ptolemeusz „poniżej" siedzib Wenedów kilka następnych ludów: Galindów, Sudinów, Stawanów i Alanów (Geografia III, 5, 7). Powyższe dane sugerują, że osadnictwo Gotów objęło obszary nad dolną Wisłą, zapewne jednak nie na wybrzeżu Bałtyku, zajętym wówczas przez inne ludy -według Tacyta Rugiów i nie odnotowanych w innych źródłach Lemowiów (Germania 44), według Ptolemeusza natomiast przez Wenetów. Najbardziej prawdopodobne wydaje się, że Goci zasiedlili południową część dolnego Powiśla i ziemię chełmińską. Wchodzili więc w skład polietnicznej społeczności, która tworzyła kulturę wielbarską. Mniej danych pozwalających na bliższe określenie siedzib 257

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

gockich zawiera Getica Jordanesa (25-28 i 94-96). Według tego autora Goci pod wodzą króla Beriga przybyli na trzech okrętach z „wyspy Skandii", tj. ze Skandynawii, na południowe wybrzeża Bałtyku, na ziemie nazwane przez nich „Gothi-skandia", gdzie pokonali Ulmerugiów oraz, jak wspomniano, Wandalów. Jordanes pisze również o wędrówce Gepidów - ludu spokrewnionego z Gotami którzy przybyli na południowe wybrzeża Bałtyku na jednym z trzech wspomnianych okrętów, jednak „później od dwu pozostałych", a za swoją siedzibę obrali „wyspę otoczoną mieliznami rzeki Viskli. Wyspie tej nadali w rodzimym języku miano Gepedoios" (Getica 95; tłum. E. Zwolski). Według niektórych poglądów „Gepe-doios" należy identyfikować z obszarem Wysoczyzny Elbląskiej, gdzie stwierdzono rozwijające się od końca I w. intensywne osadnictwo kultury wielbarskiej. Żadne z wczesnorzymskich źródeł nie lokalizuje siedzib Gepidów w dorzeczu Wisły. Lud ten pojawił się w III w. na terenach położonych na północ od Morza Czarnego, a jego udział w walkach z Rzymem poświadczony jest przez źródła z końca tegoż stulecia. Pod koniec IV w. Gepidowie znaleźli się pod panowaniem Hunów, następnie zaś, po upadku huńskiego państwa, odgrywali istotną rolę na mapie politycznej obszarów środkowodunajskich. W czasach współczesnych Jor-danesowi dawne siedziby Gepidów zajmowali Widiwariowie „pochodzący z różnorakich ludów, które (...) utworzyły (nowy) szczep" (Getica 96; tłum. E. Zwolski). W ślad za plemionami gockimi na początku drugiej połowy III w. pojawiło się na stepach nadczarnomorskich, na wybrzeżach Morza Azowskiego, także inne plemię germańskie - Herulowie, którzy przywędrowali z terenów Skandynawii i współdziałali z Gotami w ich wyprawach na prowincje rzymskie. Szlak ich wędrówki na południe mógł przebiegać przez ziemie polskie. W świetle relacji Jordanesa Goci nad dolną Wisłą mieszkali przez okres obejmujący rządy pięciu królów, by za panowania piątego z nich - Filimera - wyruszyć w dalszą wędrówkę, do kraju nazwanego przez nich „Oium". Były to tereny położone na północ od wybrzeży Morza Czarnego. Na naszych ziemiach przebywali więc ponad półtora stulecia. Ich przybycie na początku I w. p.C. do północnej Polski poświadcza Tacyt (Roczniki II, 62, 2), a zapewne także i Strabon (Geographikd VII, l, 3), wymieniając lud Butones, identyfikowany przez niektórych badaczy z Gotami (Gothones). W pierwszych dziesięcioleciach III w., być może już na samym początku tego stulecia, plemiona gockie dotarły na stepy nadczarnomorskie. Pierwszy etap ich wędrówki znalazł zapewne swe odbicie w relacji zamieszczonej w Scriptores Historiae Augustae, a odnoszącej się do początku wojen markomańskich, to jest do lat sześćdziesiątych II w. Zgodnie z tym przekazem granice Cesarstwa niepokojone były przez różne ludy uciekające przed naporem „dalej mieszkających barbarzyńców". Wędrówkę Gotów, odtwarzaną na podstawie źródeł pisanych, potwierdzają także źródła archeologiczne. W świetle ich analizy na początku drugiej połowy II w. kultura wielbarska, której twórcami były m.in. plemiona gockie, zaczęła ekspansję w kierunku południowo-wschodnim, wypierając z prawobrzeżnego Mazowsza ludność kultury przeworskiej. Jednocześnie nastąpiło wyraźne rozrzedzenie osadnictwa wielbarskiego na Pomorzu. Powstała pod 258

Barbaricum w świetle źródeł historycznych

koniec II I w. na stepach nadczarnomorskich kultura czerniachowska, utworzona niewątpliwie przy udziale plemion gockich, wykazuje z kolei wyraźne powiązania z kulturą wielbarską. Te zmiany na mapie kulturowej są jednym ze stosunkowo nielicznych przykładów wyraźnego potwierdzenia w źródłach archeologicznych wydarzeń udokumentowanych przez pisarzy antycznych. W sąsiedztwie siedzib Gotów mieszkali Wenetowie (Wenedowie), określani przez źródła z okresu wczesnorzymskiego (Pliniusz, Ptolemeusz) jako „Yeneti", „Yenedi", „Yenedai"; przez Tacyta zaś - lokalizującego ich siedziby dalej ku południowemu wschodowi - jako „Yenethi". Najwcześniejsze informacje o tym ludzie zawdzięczamy Pliniuszowi (Historia naturalna IV, 97). Dane te, oparte, jak się przyjmuje, na wiadomościach pozyskanych w czasie wyprawy floty rzymskiej do Cieśnin Duńskich, pozwalaj ą umieścić siedziby Wenetów w rejonie ujścia Wisły. Informacje Tacyta dotyczące lokalizacji Wenetów są skąpe i ograniczają się do stwierdzenia, że ich siedziby mieściły się poza granicami Swebii, pomiędzy Fennami a Bastarnami-Peucynami. W świetle danych zawartych w Geografii Ptolemeusza (III, 5,7) lud ten zamieszkiwał obszary położone w Sarmacji nad dolną Wisłą, a więc na prawym brzegu tej rzeki, „wzdłuż całej zatoki Weneckiej", tj. Zatoki Gdańskiej. Przypuszczacie, że siedziby Wenetów rozciągały się wzdłuż południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku, być może sięgając aż po Sambie. Ku południowi ich siedziby dochodziły do „gór Weneckich" (Geografia III, 5, 5). Nazwa ta, jak przypuszczają niektórzy autorzy, może odnosić się do któregoś z pasm wzgórz morenowych na Pojezierzu Mazurskim. W ostatnich latach wysunięto przypuszczenie, że wzmiankowani przez Pliniusza i Ptolemeusza „Yenedi/ /Yenedai" i opisani w Germanii (46) Tacyta „Yenethi" nie mogą być traktowani jako ten sam lud. Zgodnie z tą hipotezą „Yenethi" Tacyta, mieszkający między Bastarnami-Peucynami i Sarmatami a Fennami, powinni zajmować obszary położone dalej na wschód, być może w dorzeczu środkowego Dniepru. Późniejsze źródło Tabula Peutingeriana - lokalizuje Wenetów na północ od Dacji, na zachód od gór „Alpes Bastarnice", określając ich jako „Yenadisarmatae", innym razem zaś w rejonie ujścia Dunaju. Według starożytnych źródeł pisanych ludy określane jako Wenetowie zamieszkiwały różne obszary Europy - m.in. północno-wschodnią Italię, Macedonię, a w czasach Cezara (Wojna galijska III, 7-17) także część Bretanii, w rejonie miasta Yannes. Ich siedziby znajdowały się także w okolicach Jeziora Bodeńskiego, noszącego nazwę „lacus Yenetus". W późniejszych okresach nazwa „Wenetowie" odnosiła się do plemion słowiańskich. W sposób jednoznaczny identyfikuje ich ze Słowianami w połowie VI w. Jordanes (Getica 34). Ten między innymi fakt wzbudził bardzo szeroką dyskusję nad sytuacją etniczną na ziemiach polskich w pierwszych wiekach p.C. i nad zagadnieniem pochodzenia Słowian. Problemy owe wymagaj ą szerszego omówienia, uwzględniającego analizę nie tylko danych zawartych w starożytnych źródłach pisanych, ale także wyników studiów opartych na źródłach archeologicznych, m.in. odnoszących się do zmian osadniczych, które zachodziły na ziemiach polskich do czasu uformowania się na tych obszarach najstarszej fazy wczesno259

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

średniowiecznego osadnictwa słowiańskiego. Omówimy to obszerniej w osobnym rozdziale. Obszary północno-wschodniej Polski oraz tereny położone dalej na wschód, objęte zasięgiem kultury zachodniobałtyjskiej, zasiedlone były przez plemiona Estiów. Tacyt poświęcił im w Germanu (45) sporo uwagi, pisząc m.in., że trudnią się zbieraniem bursztynu i że ich siedziby znajdują się nad morzem. [Estiowie] Ptolemeusz (Geografia III, 5, 10) w katenie ludów, w której jako pierwszych wymienia Wenetów, a następnie „Yeltai", wspomina także lud „Osioi". Nazwa ta być może odnosi się do opisanych przez Tacyta Estiów (Osioi - Ostoi - Aesti). Lud Estiów znany był również historykom VI stulecia. Kasjodor (Yariae V, 2) przekazał informacje o liście króla Ostrogotów, Teodoryka, skierowanym do żyjącego nad oceanem ludu „H[a]esti". Według Jordanesa Estiowie zamieszkiwali obszary położone na wybrzeżach Bałtyku, na wschód od Widiwariów (Getica 36). Autor wspomina również, że lud ten został podbity przez ostrogockiego króla Hermanaryka (Getica 120). Ptolemeusz wymienia ponadto dwa plemiona, które utożsamiamy z ludnością kręgu kultur zachodniobałtyjskich. W katenie ludów zajmujących obszary od Bałtyku po Morze Azowskie wymienił on po Wenetach ludy „Galindai" i „Soudinoi" (Geografia III, 5, 9). Lokalizację ludu „Galindai" uściśla ponadto informacja, że zajmował on obszar na wschód od Gotów. Pozwala to sądzić, że „Galindai" zamieszkiwali Pojezierze Mazurskie, gdzie mieszkał być może również lud „Soudinoi". Nie można jednak wykluczyć, że siedziby tego ostatnio wspomnianego ludu znajdowały się dalej na wschód, na pograniczu obszarów zajętych w okresie wczesno-rzymskim przez kultury kręgu zachodniobałtyjskiego i zachodnich odłamów kultury ceramiki sztrychowanej. Za lokalizacją plemion „Galindai" i „Soudinoi" na Pojezierzu Mazurskim przemawiają średniowieczne źródła krzyżackie (Piotr z Dysburga Chronica terre Prussie III, 3), wymieniając na tym obszarze terytoria plemienne „Galindo" i „Sudua". Także określenia ich mieszkańców mianem „Galindite" i „Sudovite", wskazująjednoznacznie, że chodzi tu o potomków ludów „Galindai" i „Soudinoi", wymienianych przez Ptolemeusza. Dodatkowym, bardzo istotnym argumentem jest w tym przypadku ciągłość kulturowa i kontynuacja zasiedlenia tych ziem od pierwszych stuleci p.C. po okres wczesnośredniowieczny. Informacje pochodzące ze źródeł antycznych, dotyczące barbarzyńskiej Europy, nie ograniczają się do uwag o zróżnicowaniu etnicznym i zwyczajach ludów zamieszkujących Barbaricum. Zawierają także pewne dane o geografii tych terenów. Autorom starożytnym, poza ludami zamieszkującymi obszary naszego kraju, znane były również pewne szczegóły geografii tych terenów. Wymieniają oni Wisłę („Yistla", „Yiscla", „Yistula") jako granicę między Germanią a Dacją (na mapie Agryppy), bądź miedzy Sarmacją a Azją (Pomponiusz Mela), lub jako rzekę dzielącą Germanię i Sarmację (Ptolemeusz). Wspominaliśmy już o górach Askiburgion, górach Weneckich i zatoce Weneckiej. Z wymienionych przez Ptolemeusza miejscowości najbardziej znana jest „Calisia", utożsamiana z dzisiejszym Kaliszem. Przemawiają za tym przekazane przez niego dane o odległości dzielącej 260

Barbaricum w świetle źródeł historycznych

Estiowie „Za Sujonami jest inne morze, leniwe i prawie nieruchome. Że ono otacza i zamyka krąg ziemi, jest o tyle prawdopodobne, ponieważ ostatni blask zachodzącego już słońca trwa aż do świtu i tak jest jasny, że gwiazdy zaciemnia; przydaje nadto gminne mniemanie, że słychać tam dźwięk w chwili, gdy słońce się wynurza, i widać kształty jego koni oraz promienie jego głowy. Do tego tylko punktu, a mniemanie to jest prawdziwe, sięga natura. Zwracając się więc wprawo, spotykamy na wybrzeżu Morza Swebskiego oblane nim gminy Estiów, którzy mają zwyczaje i strój Swebów, lecz język zbliżony bardziej do brytańskiego. Czczą oni matkę bogów. Jako symbol swej wiary noszą wizerunek dzika; ten, zastępując broń i wszelką inną ochronę, czciciela bogini nawet wśród nieprzyjaciół zabezpiecza. Rzadko posługują się żelazem, często pałkami. Z uprawą zboża i innych produktów ziemnych cierpliwiej się biedzą, niżby się tego oczekiwało po zwyczajnej Germanom gnuśności. Ale także morze przeszukują i jedyni wśród wszystkich Germanów zbierają po mieliznach i na samym wybrzeżu bursztyn, który oni sami nazywają glesum. Jakie są jego własności lub w jaki sposób się rodzi, tego zwyczajem barbarzyńców ani nie badali, ani nie dociekali; a nawet leżał on długo między innymi odpadkami morskimi, aż nasz zbytek nadał mu rozgłos. Im samym nie służy do żadnego użytku: zbierają go w surowym stanie, dostawiają nie obrobiony i dziwią się cenie, jaką za niego otrzymują. W każdym razie można przypuścić, że bursztyn jest żywicą drzew, ponieważ widać bardzo często w jego przezroczu jakieś żyjątka ziemne, a także lotne, które uwikławszy się w cieczy zostają w niej uwięzione, skoro potem w masę stwardnieje. Przeto jak w odległych częściach Wschodu, gdzie kadzidło i balsam się sączą, tak na wyspach i w krajach Zachodu znajdują się - sądziłbym - bardziej żyzne lasy i gaje, których soki drzewne, wyciśnięte promieniami bliskiego słońca, w stanie płynnym do najbliższego morza uchodzą i siłą burz na przeciwległe wybrzeża się wylewają. Jeżeli na podłożonym ogniu badamy naturę bursztynu, zapala się on jak łuczywo i podsyca płomień tłusty i wonny; potem rozpuszcza się w masę lepką jak smoła lub żywica. Bezpośrednio z Sujonami graniczą szczepy Sytonów. Pod każdym innym względem do nich podobne, tym jedynie się różnią, że rządzi nimi kobieta: do tego stopnia niżej stoją nie tylko od wolnych, lecz nawet od niewolników! Tu kończy się Swebia..."

(Tacyt Germania 45-46; tłum. S. Hammer).

ową „Calisię" od Dunaju i od ujścia Wisły, a ponadto usytuowanie Kalisza na tzw. szlaku bursztynowym, łączącym tereny nad środkowym Dunajem z południowymi wybrzeżami Bałtyku i pewne skupienie osadnictwa z okresu wczesnorzym-skiego odkryte w rejonie tego miasta. Jednakże, w świetle innych danych Ptoleme-usza, gdy przyjmiemy identyfikację Laugaricio (Leugaricio), miasta położonego według Geografii na północ od „Calisii", z Trenczynem nad Wagiem, gdzie 261

Najdawniejsze dzieje ziem polskich ————————————————————•— - — - — •. - •- - — ————

znajduje się znana inskrypcja z czasów wojen markomańskich, wówczas ową „Calisię" należałoby lokalizować na terenie Słowacji. W okresie rzymskim na południowo-wschodnich obszarach Europy, położonych poza granicami Cesarstwa, główną rolę odgrywały dwa ludy - Sarmaci i Dakowie. Plemiona Sarmatów (Sauromatów) po wyparciu Scytów z obszarów położonych na północ od Morza Czarnego stały się na owych terenach dominującą siłą. Znalazło to wyraz w zmianie używanych przez starożytnych autorów nazw obszarów wschodniej, czy raczej południowo-wschodniej Europy. W miejsce określenia „Scytia" zaczęto używać terminu „Sarmacja", odnoszącego się do pewnej strefy geograficznej obejmującej wielkie obszary, znacznie rozleglejsze niż tereny zajmowane przez plemiona sarmackie. Sarmacja pojawiła się na mapie Marka Wipsaniusza Agryppy, jako jedna z dwóch (obok Dacji) części dawnej Scytii. Według Pomponiusza Meli, którego praca zawiera jednak szereg nieścisłości, także w stosunku do ówczesnej wiedzy o geografii Europy, granica Sar-macji przebiegała wzdłuż Wisły, od której na wschód miała znajdować się „Asia". Dokładniejszy opis obszarów Sarmacji zawiera Geografia Ptolemeusza, według której zachodnia jej rubież przebiegała wzdłuż Wisły i „gór Sarmackich", północną zaś stanowił „Ocean" (Morze Bałtyckie) i „ziemie nieznane" (Geografia III, 5,1-2). Starożytna Sarmacja obejmowała więc tereny, które w późniejszych wiekach zasiedlone były w znacznej części przez plemiona słowiańskie. Z tego też względu w XVI-XVIII w., a nawet i nieco później, panowały poglądy o sarmackim pochodzeniu Słowian. Plemiona sarmackie zajmowały oczywiście tylko pewną część tych obszarów. Sarmaci pojawili się na stepach nadczarnomorskich jako przybysze ze wschodu, ze stepów eurazjatyckich, wypierając z tych terenów Scytów na przełomie III i II w. a.C. Początek ekspansji Sarmatów na te obszary datowany jest jednak znacznie wcześniej, już od przełomu V i IV w. a.C. Ich obecność odnotowana została wówczas na ziemiach położonych na zachód od dolnego biegu Donu. Pierwsza fala prących ku zachodowi plemion sarmackich składała się z Jazygów, którzy w I w. a.C. zajęli obszary położone na zachód od Dniepru, na początku następnego stulecia opanowali tereny nad dolnym Dunajem, a w czasach panowania Klaudiusza zasiedlili dorzecze Cisy. Jazygowie byli wielokrotnie wymieniani w źródłach pisanych w związku z licznymi wojnami toczonymi z Cesarstwem, m.in. odegrali bardzo istotną rolę w okresie wojen markomańskich. Ich osadnictwo na terenie Wielkiej Niziny Węgierskiej dotrwało do czasów inwazji huńskiej. Drugim, wielkim - zdaniem Ptolemeusza - plemieniem sarmackim byli Rokso-lanie (Geografia III, 5,7). Pierwsze informacje o tym ludzie pochodzą z końca II w. a.C., z czasów wojen toczonych przez Republikę Rzymską przeciwko królestwu pontyjskiemu. Według Strabona Roksolanie zamieszkiwali tereny położone między Donem a Dnieprem (Geographika VII, 3,17). Na początku I w. p.C. przesunęli się dalej na zachód, docierając nad dolny Dunaj. W 57 r. Roksolanie ponieśli klęskę w walkach z Rzymem, a w 69 r. odparto ich ataki na Mezję. Mimo zasiedlania oddalonych od siebie obszarów, Jazygowie i Roksolanie utrzymywali między sobą związki, o czym świadczy informacja odnosząca się do 175 r., kiedy 262

———————————————————————————— Barbaricum w świetle źródeł historycznych

to Marek Aureliusz wyraził zgodę na kontakty Jazygów z Roksolanami poprzez teren Dacji. Najpóźniejsze dane o Roksolanach pochodzą z drugiej połowy III w. Ekspansję na zachód podjęło także inne plemię sarmackie - Aorsowie, którzy w pierwszym stuleciu p.C. dotarli do terenów położonych na północ od dolnego biegu Dunaju. W końcu tego stulecia, a zwłaszcza od II w., na stepach nadczarno-morskich dominującą rolę odgrywali Alanowie, reprezentujący ostatnią falę plemion sarmackich. W III stuleciu, w wyniku starć z nacierającymi z północy ludami germańskimi, część Alanów znalazła się pod dominacją plemion gockich, następnie zaś, po 375 r. - huńskich. W 406 r. część Alanów wraz z niektórymi plemionami germańskimi podjęła wędrówkę na zachód, docierając do Hiszpanii, gdzie uległa przewadze Wizygotów. Na stepach nadczarnomorskich, na obszarach między Dnieprem a Dunajem, zajętych przez plemiona sarmackie, powstało w końcu pierwszej połowy I w. „państwo" Farsoesa, rządzone następnie przez Inismeosa. Istnienie tego „państwa" poświadczają m.in. monety wspomnianych władców wybijane w Olbii. Na północy „państwo" to sięgało po górny bieg Dniestru, skąd wpływy sarmackie docierały aż do południowo-wschodnich terenów Polski. Część plemion dackich po podboju państwa Decebala przez Trajana w wojnach •; v; zakończonych w 106 r. znalazła się pod panowaniem Rzymian i do końca istnienia prowincji Dacji, przez ponad 150 lat, ulegała w znacznym stopniu procesowi romanizacji. Inna część ludności dackiej uniknęła tego losu, wycofując się przed wojskami rzymskimi. Ci „wolni Dakowie", jak określają ich źródła starożytne, zamieszkiwali położone na północ i na wschód od granic Dacji krainy: Kriszanę, Maramuresz, a także Muntenię i południową Mołdawię. Do plemion dackich, nie podbitych przez Rzymian, należeli m.in. Kostobokowie, zajmujący prawdopodobnie część Mołdawii i Maramureszu. W 170 r. dokonali oni najazdu na Mezję Dolną, Trację i Grecję, docierając aż do Attyki, a dwa lata później ulegli przewadze wandalskich Hasdingów, którzy przy aprobacie Rzymu zajęli ich ziemie. Od początku III w. dolnodunajski odcinek limesu narażony był na najazdy innego dackiego plemienia - Karpów. Lud ten, odnotowany po raz pierwszy w źródłach w 214 r., w czasie gdy nad dolnym Dunajem toczył z nim walki Karakalla, od 238 r. uczestniczył w najazdach na prowincje rzymskie, a w latach pięćdziesiątych III w. wraz z Gotami i Tajfalami stopniowo zajął Dację. Pod naciskiem Gotów część Karpów przekroczyła limes i uzyskała w 280 r. zgodę Probusa na osiedlenie się w Mezji i Tracji. Na początku IV w. Galeriusz (305-311 r.) osiedlił pewną część tego plemienia w Panonii. Ostatnie wzmianki o Karpach pochodzą z końca tegoż stulecia. Zdaniem Ptolemeusza wielkim ludem byli Bastarnowie, odnotowywani w źródłach pisanych od III w. a.C. Liczne informacje o nich zawieraj ą ponadto dzieła Strabona, Pliniusza, Tacyta. Siedziby Bastarnów mieściły się zapewne na obszarach położonych po zewnętrznej stronie łuku Karpat. Według Strabona Bastarnowie dzielili się na szereg plemion, m.in. Atmonów i Sidonów. O tych ostatnich wspomina także Ptolemeusz, lokalizując ich w południowo-wschodniej części Germanii. Zgodnie z informacją Strabona innym odłamem Bastarnów byli 263

Najdawniejsze dzieje ziem polskich — ———

Peucynowie, których nazwa ma się wywodzić od wyspy Peuke, zapewne położonej w delcie Dunaju. Tacyt natomiast jednoznacznie identyfikuje Peucynów z Bastar-nami. W pierwszych wiekach p.C. Bastarnowie stanowili poważne zagrożenie dla granic Cesarstwa, m.in. wspomagali Daków w wojnach toczonych w czasach Trajana oraz brali udział w walkach z Rzymem w okresie panowania Marka Aureliusza. Ich aktywność uległa pewnemu osłabieniu w III w. W czasach Probusa Bastarnowie osiedlili się w granicach Cesarstwa, co związane było prawdopodobnie z wypieraniem ich z dotychczasowych siedzib przez plemiona gockie i wandalskie. Znacznie mniej danych zawierają źródła pisane o ludach zamieszkujących obszary położone na północ od strefy stepów nadczarnomorskich. Części tych informacji nie można połączyć z żadnym bliżej znanym nam ludem, poza tym lokalizacja siedzib tych plemion jest określana w sposób bardzo ogólnikowy. Przykładem mogą być wymienieni przez Ptolemeusza Hamaksiobiowie („żyjący na wozach"). Wspomnieć jednak należy, że według Ptolemeusza ziemie pomiędzy Alanami a Sudinami - zapewne nad środkowym Dnieprem - zamieszkiwali Stawanowie (Stavanoi), których, w świetle najnowszych hipotez, utożsamiać należy ze wspomnianymi przez Tacyta Wenetami (Yenethi).

264

Chronologia okresu rzymskiego i wczesnej fazy..

Chronologia okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów

L.* początkiem I w. p.C. rozpoczął się na terenie europejskiego Barbaricum nowy okres, nazywany rzymskim lub też okresem wpływów rzymskich. Jego schyłek przypada na drugą połowę IV stulecia. W wielu pracach podawana jest bardzo precyzyjna data końcowa tego odcinka chronologicznego - 375 r. Wówczas to na stepach nadczarnomorskich pojawiły się plemiona huńskie, zapoczątkowując wielkie przesunięcia ludnościowe, które objęły w różnym czasie znaczne obszary Europy, a nawet północnej Afryki. Z tego też względu następny odcinek chronologiczny nosi nazwę okresu wędrówek ludów. W jego obrębie wyróżnia się starsze stadium, określane jako wczesna faza okresu wędrówek ludów, którego koniec przypada w przybliżeniu na połowę V stulecia. Na niektórych obszarach barbarzyńskiej Europy cezura między końcem okresu rzymskiego a początkiem wczesnej fazy okresu wędrówek ludów jest trudno dostrzegalna, a charakter materiałów zabytkowych z IV stulecia w wielu przypadkach nie pozwala na określenie ich dokładnej pozycji chronologicznej. Jednocześnie, wraz ze schyłkiem okresu rzymskiego, na większości obszarów Barbaricum nie doszło jeszcze do wyraźnego załamania się rozwoju kultur rozwijających się od początku okresu wpływów rzymskich. Załamanie to, podobnie jak w przypadku jednostek kulturowych zajmujących większość terenów Polski (kultury przeworskiej, wielbarskiej i lubo-szyckiej), miało miejsce dopiero we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów. Dlatego też, mimo stosowania odmiennej terminologii dla tych etapów historii, czyli okresu wpływów rzymskich i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów, należy postrzegać odcinek dziejów naszych ziem, obejmujący w przybliżeniu pierwsze 450 lat p.C., jako pewną całość. Nazwa „okres wpływów rzymskich" wskazuje jednoznacznie, że na kulturze ludów Barbaricum w pierwszych wiekach p.C. znaczące piętno odcisnęły 265

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

oddziaływania Cesarstwa Rzymskiego. Związki z kulturami świata antycznego rzutują w istotny sposób na możliwość określenia chronologii materiałów pochodzących z terenów położonych poza rzymskim limesem. Środkowa, a częściowo i północna Europa znalazła się w zasięgu oddziaływań napływających z obszarów, dla których dysponujemy chronologią opartą na źródłach historycznych. Daje to podstawy dla podejmowania prób dokładniejszego datowania absolutnego zjawisk kulturowych na terenach, na których zasadniczą bazę dla rekonstrukcji panujących tam stosunków stanowią materiały archeologiczne. Znajomość wydarzeń, w których brały udział ludu Barbaricum, znanych ze źródeł pisanych, stwarza możliwość konfrontacji danych historycznych z wynikami studiów opartych na analizie materiałów archeologicznych. Dokładne powiązanie tych danych może mieć miejsce jedynie wówczas, gdy studia oparte na źródłach archeologicznych pozwolą na opracowanie precyzyjnego systemu chronologicznego. Charakter źródeł pochodzących z pierwszych stuleci p.C. stwarza taką możliwość. Składają się na nią nie tylko związki z kulturą rzymską; bardzo istotne znaczenie ma także pewna specyfika materiałów archeologicznych, zbliżona zresztą do obserwowanej w poprzednim odcinku chronologicznym. Chronologia okresu rzymskiego została opracowana w oparciu o analizę wielkiej liczby zespołów zwartych, zawierających zróżnicowane, bogate zestawy zabytków, przede wszystkim inwentarzy grobowych. Mniejszą rolę odegrały znaleziska pochodzące z innego typu stanowisk, w tym także z osad. Podstawą ustalenia chronologii relatywnej stała się analiza współwystępowania (lub też nie współwystępowania) różnych typów zabytków, przede wszystkim wchodzących w skład inwentarzy grobowych. Istotnym uzupełnieniem są wyniki badań nad planigrafią cmentarzysk, pozwalające w niektórych wypadkach wyróżnić różnoczasowe strefy użytkowania danej nekropoli, na podstawie analizy występowania lub braku w ich obrębie pewnych typów zabytków, a także w niektórych przypadkach różnic w zakresie obrządku pogrzebowego. Analizy tego typu są więc istotną częścią badań nad chronologią względną. Duża liczba zwartych zespołów grobowych i studia nad planigrafią cmentarzysk nie sąjednak jeszcze wystarczającym warunkiem gwarantującym ustalenie dokładnego systemu chronologicznego. Opracowanie takiego systemu umożliwia przede wszystkim specyfika materiałów archeologicznych z okresu rzymskiego: zarówno bogaty zestaw zabytków, jak i szybko następująca zmienność form większości przedmiotów wchodzących w skład analizowanych zespołów zwartych. W przypadku pewnych grup zabytków obserwujemy jednak daleko idącą zachowawczość, widoczną w braku zmienności kształtów w ciągu całego omawianego tu okresu. Dotyczy to przedmiotów, których forma uwarunkowana była przede wszystkim względami funkcjonalnymi. Przykładem może być niewielka zmienność kształtów noży używanych na terenie Barbaricum w okresie rzymskim. Na większości obszarów środkowej i północnej Europy odnotowujemy stosowanie zwyczajów związanych z grzebaniem zmarłych, zgodnie z którymi wkładano do grobów szereg przedmiotów. Są wśród nich zabytki o formach ulegających wyjątkowo częstym zmianom pod wpływem panujących wówczas prądów stylistycz266

-ousazoM MpdAj qDAuojS9J>[O siuamszjjsszjdzoj OBMOZIJBUB zgj zpfeą 'umou -Eq.reg psSzo feMoiupnjod qoBU9J9ł BU i iiMBuApuB^s M 'du guoizgjBiiz i^uidez qoi>[Bj o uuoj qn[

BIUBMOOBjdO Bjp 9IU9ZOBUZ 9ZSfolUUJ BUI '9U|B>[O| 9IUBMOOIUZOJZ 9ZSf9IUZBjAM 3Z>[BJ B 'UUOJ OSOUZ09IA\O§n{p |9§O BU teS)[9IM BU np5|§ZAV 9Z '>[BUp9f EJOP]

'5>(iujBJ90 i 9z>[B} OMOiośSzo B '9iu9iq9ZjS 'du 'n>[jAzn o§9uu9izpo9 Mojoiiupgzad §9J9ZS 9ZJ[BJ 'lUJBJJOdlUI BZOd 'BUO 9(VlLUf9qO 'BZSZR^p 9TUZOBUZ 9IDSTA\AzOO JS9f

-mAza ns9.D[o B[p qoiupoM3Zjd A\9>[jAqBz BJSI^ '9iu9fojqzn ZBJO 'A\9SBd psSzo 9MO|B}9UI j l^UldB Z B Z3 ZSBJM Z 'nfojJS pS9 ZD l AqOpZO - 9MOJ13PLU I>[jAqEZ:bfBA\Aj§pO

oSspfsuiAzj ns9x>[O n§O|Ouoaqo ntusjsAs nraBMAMooBado M 5joa taspiujojsifejsf

•qoi>[siuza A \ 9 A \ j M nsga^o n>|j^zoo E[p uzojsaaj>[BjBqo 'BIUBMO( -ijoad o§9U|is |Ajs oAq gzom ragpB^Azad o§9zo 'o§9i>[siuAz^j BMJSJBSS^ fAOuaiS} z qoAo:feuA|d ireMAfEizppo >|9in>(s BU niudojs mAuzoBuz M AjizpoqoBZ 9} AuBiui2 'qoAu

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

rzymskich grotów broni drzewcowej, występujących zarówno na terenie Norwegii, jak i na obszarze Polski. Poza analizą kształtów, sposobów wykonania i zdobienia, w tworzeniu systemów chronologicznych brane są pod uwagę ogólne cechy stylistyczne. Są one bardzo istotne, zwłaszcza przy badaniach chronologii wczesnej fazy okresu wędrówek ludów, gdy pewne charakterystyczne wątki zdobnicze i metody zdobienia były wspólne dla przedmiotów o różnych kształtach i różnej funkcji. Opracowanie precyzyjnego systemu chronologicznego musiało więc być poprzedzone żmudnymi pracami nad klasyfikacją poszczególnych grup zabytków. Najistotniejsze są niewątpliwie ustalenia w zakresie typologii zapinek. W tym przypadku opieramy się na niezastąpionej nadal pracy szwedzkiego archeologa Oskara Almgrena Studien iiber nordeuropdischen Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte (1897 r.), mimo że od czasu jej opublikowania minęło już ponad 100 lat. Podzielił on zapinki używane w okresie rzymskim na 245 typów, ujętych w siedem podstawowych grup. Dzieło Almgrena uzupełniają liczne opracowania o charakterze szczegółowym, których nawet wyselekcjonowana lista obejmowałaby kilkadziesiąt pozycji. Podobnie bogata jest literatura dotycząca innych zabytków spełniających istotną rolę w tworzeniu systemu chronologii dla okresu rzymskiego: sprzączek i metalowych okuć końców pasów, grzebieni, wisiorków, bransolet, mieczy, metalowych części tarczy (umb i imaczy), grotów broni drzewcowej, ostróg czy też ceramiki. W literaturze archeologicznej stosuje się z tego względu system skrótów, określających typy poszczególnych kategorii zabytków, np. symbol A67 oznacza typ 67 zapinek według klasyfikacji Almgrena, symbol E124 natomiast odnosi się do formy dzbana, ujętego w klasyfikacji importowanych naczyń metalowych i szklanych, Ryć. 136. Importowane naczynia z terenu kultury przeworskiej: a - brązowe (Rudki opracowanej przez Hansa na Ukrainie), b - szklane. Jiirgena Eggersa. Dla ustalenia chronologii absolutnej okresu rzymskiego podstawowe znaczenie mają zabytki pochodzenia rzymskiego, znajdowane w zwartych zespołach na terenie Barbaricum. Możliwość datowania tych rzymskich wyrobów zawdzięczamy znaleziskom pochodzącym głównie z przy-limesowej strefy prowincji Cesarstwa, w znacznej mierze z rzymskich obozów wojskowych. Największą wartość poznawczą mają w tym przypadku przedmioty znalezione w obozach, których okres użytkowania przez żołnierzy rzymskich jest dokładnie znany. Przykładem mogą być obozy wojskowe nad rzeką Lippe, funkcjonujące tylko przez kilkanaście lat. Istotne znaczenie dla datowania wyrobów rzymskich posiadają znaleziska z Pompei, o znanym precyzyjnie

268

Chronologia okresu rzymskiego i wczesnej fazy..

terminus ante quem, tj. 79 r., kiedy miasto to uległo zagładzie na skutek wybuchu Wezuwiusza. Większe możliwości określenia dokładnej chronologii poszczególnych typów wyrobów rzymskich, które docierały do Barbaricum, mamy w przypadku materiałów z I w. W tym bowiem czasie następowało przesuwanie linii limesu oraz zakładanie nowych i przebudowa już istniejących obozów wojskowych, a także powstawanie osiedli cywilnych. Część stanowisk uległa zniszczeniu wskutek wydarzeń znanych nam bliżej ze źródeł pisanych, takich jak np. opuszczenie obozów na prawym brzegu Renu w 9 r. po klęsce armii Warusa lub zniszczenie strefy nadreńskiej w wyniku powstania zainicjowanego przez Batawów w 69 r. Mniej dokładnymi danymi dysponujemy natomiast odnośnie importów rzymskich z późniejszych stuleci. Wiążę się to z kilkoma przyczynami. Po pierwsze, trudniej jest w tym okresie powiązać np. pewne warstwy zniszczeń rzymskich obozów wojskowych ze ściśle określonymi wydarzeniami znanymi ze źródeł historycznych, po drugie, w ciągu III w. nastąpił spadek liczby importów napływających do Barbaricum. Ponadto w okresie późnorzymskim zmniejszyła się produkcja w warsztatach rzemieślniczych położonych w granicach Cesarstwa, których wyroby są pomocne dla ustaleń chronologii źródeł archeologicznych z terenów położonych poza limesem. Jedną z najliczniej reprezentowanych grup importów rzymskich stanowią monety. W ich przypadku, pomijając zniszczone egzemplarze, określenie czasu powstania, tj. daty wybicia, nie nastręcza trudności. Odgrywają one jednak w ustalaniu chronologii okresu rzymskiego rolę drugorzędną, a w każdym razie nie tak istotną, jak by to wynikało z faktu, że w sposób bardzo precyzyjny możemy określić, od kiedy weszły do obiegu. Napływ monet na tereny Barbaricum i okres ich obiegu uwarunkowany był wieloma czynnikami, sprawiającymi, że monety srebrne, denary z I i II w., pozostawały w użyciu przez bardzo długi czas. Często znajdujemy je w zwartych zespołach, skarbach lub w pochówkach nawet z V w. Przykładem może być grób frankońskiego króla Childeryka I, zmarłego w 481 lub 482 r., odkryty w Tournai w Belgii, zawierający m.in. denary z II w. Większą wartość dla ustaleń chronologicznych posiadają monety wykonane z innych niż srebro metali - z brązu i złota. Wartość znalezisk monet rzymskich dla ustaleń chronologicznych zmniejsza ponadto fakt, że na większości obszarów kulturowych Barbaricum importy te bardzo rzadko wchodziły w skład inwentarzy grobowych. Ustalenia chronologii absolutnej opieramy na innych grupach produktów rzymskich napływających do Barbaricum. W ciągu I w. były to głównie naczynia metalowe, przede wszystkim brązowe, oraz zapinki i metalowe części pasów. W II i III w. zaczęły docierać na obszary Barbaricum w większej ilości inne przedmioty, odgrywające istotną rolę w studiach nad chronologią. Obok naczyń brązowych napływały wówczas naczynia szklane oraz ceramiczne, zwłaszcza terra sigillata, a także rzymskie militaria. W późniejszych fazach okresu rzymskiego liczba importów zmniejsza się wyraźnie, co wpływa na ograniczenie możliwości periodyzacji materiałów z IV i z pierwszej połowy V w. 269

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Dla badań nad periodyzacją okresu rzymskiego na terenie Barbaricum przełomowe znaczenie miały studia H. J. Eggersa, w wyniku których opracowane zostały nowe założenia metodyczne oraz system chronologii, powszechnie akceptowany dziś przez archeologów zajmujących się problematyką europejskiego Barbaricum. Ryć. 137. Fazy okresu rzymskiego i odpowiadająca im chronologia.

ok. 60 r. a.C. - pocz. l w. p.C.

270

Chronologia okresu rzymskiego i wczesnej fazy..

Postępowanie badawcze Eggersa opierało się na oddzieleniu chronologii względnej od bezwzględnej, na wyróżnieniu, na podstawie współwystępowania przewodnich typów zabytków, grup zespołów zwartych, odpowiadających stadiom chronologii relatywnej, a następnie określeniu ich chronologii bezwzględnej. Jego prace dowiodły słuszności tezy o tzw. krótkiej chronologii importów, wykazały bowiem synchroniczność zmian stylistycznych materiałów barbarzyńskich z poszczególnymi grupami importów rzymskich. Zwykle zabytkom miejscowym, charakterystycznym dla poszczególnych stadiów, towarzyszą określone zestawy importów. Oznacza to, że wyroby napływające spoza limesu pozostawały na terenach Barbaricum w obiegu i w użyciu przez krótki czas. Pozwala to na wykorzystywanie importów w datowaniu absolutnym poszczególnych stadiów chronologicznych. Rezultatem tych studiów było opracowanie przez H. J. Eggersa systemu chronologii okresu rzymskiego, który podzielony został na pięć odcinków, określanych w literaturze jako fazy: Bl (lata 1-50), B2 (50-150 r.), Cl (150-200 r.), C2 (200-300 r.) oraz C3 (300-350 r. lub nieco dłużej). Jako fazę A określa się w tym systemie młodszy okres przedrzymski. Nie należy jednak sądzić, że wyróżnione przez Eggersa, a po nim przez innych badaczy, stadia chronologiczne wykluczają się całkowicie, nie zazębiając się ze sobą. Podobnie, jak w przypadku innych okresów, musimy się liczyć z tym, że w jakimś stopniu materiały zaliczane do następujących po sobie faz pochodzą w rzeczywistości z tego samego czasu. Może to mieć miejsce np. wówczas, gdy analizujemy inwentarze dwóch grobów; w jednym z nich występują zabytki uznane za reprezentatywne dla fazy starszej, w drugim zaś - dla fazy od niej młodszej. Pierwszy z tych pochówków może zawierać wyposażenie osoby zmarłej w podeszłym wieku, pochowanej wraz z ozdobami i uzbrojeniem wykonanymi w stylu typowym dla czasów młodości tej osoby. Drugi grób natomiast może kryć np. szczątki oraz ozdoby i broń kogoś zmarłego bardzo młodo, którego wyposażenie odpowiada stylowi i nowinkom w modzie obowiązującym w tym czasie, gdy nastąpił jego zgon. Oba te zespoły zabytków interpretujemy jako różnoczasowe, a teoretycznie mogły one zostać złożone do grobów nawet w tym samym dniu. System chronologii Eggersa budzi pewne wątpliwości, m.in. z powodu nieuwzględnienia niektórych kategorii i typów zabytków barbarzyńskich, różnic lokalnych oraz zbyt daleko posuniętej generalizacji pewnych zjawisk. Od czasu powstania tego systemu zwiększyła się znacznie baza źródłowa, nastąpiły też zmiany w poglądach dotyczących datowania niektórych grup importów rzymskich, m.in. naczyń terra sigillata. Dlatego też obecnie opieramy się na nowszych ustaleniach chronologicznych, zawartych w pracach wielu autorów modyfikujących system Eggersa. W ustalaniu chronologii materiałów z obszaru środkowej Europy okresu późnorzymskiego (a więc obejmującego fazy C l , C2 i C3 w systemie Eggersa), a także następnego odcinka chronologicznego - fazy D, tj. wczesnej fazy okresu wędrówek ludów, podstawowe znaczenie mają badania Kazimierza Godłowskiego. 271

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Prace poświęcone ustalaniu chronologii okresu rzymskiego uwzględniajątakże analizę zabytków sztuki rzymskiej, na których są przedstawiane, niestety, bardzo rzadko, realistycznie oddane szczegóły uzbrojenia lub ubioru mieszkańców Barbaricum. Tego typu źródła zawierają natomiast wiele bezcennych danych, dotyczących np. szczegółów uzbrojenia i ubiorów żołnierzy rzymskich lub zestawu ozdób i wyglądu szat mieszkańców prowincji Cesarstwa. Pochodzą one ze steli nagrobnych, sarkofagów, reliefów - np. z kolumn Trajana i Marka Aureliusza czy też ze znanej rzeźby wmurowanej w ścianę katedry św. Marka w Wenecji, przedstawiającej tetrarchów. Znacznie mniejszą rolę w określaniu chronologii absolutnej okresu rzymskiego na ziemiach polskich odgrywają metody przyrodnicze, przede wszystkim ze względu na fakt, że uzyskane przy ich pomocy ustalenia są mniej precyzyjne niż dane wynikające z badań metodami historycznymi. W niektórych jednak przypadkach posługujemy się metodą radiowęglową. Ma to miejsce wówczas, gdy nie dysponujemy odpowiednimi zabytkami umożliwiającymi datowanie (np. w niektórych stanowiskach o charakterze produkcyjnym). Dla wczesnej fazy okresu wędrówek ludów posiadamy już jednak pewne dane pochodzące z badań dendrochronologicznych. Stosowanie tej doskonałej, z powodzeniem używanej w coraz to większym zakresie na innych terenach Europy, metody określania chronologii absolutnej wymaga jeszcze zarówno pozyskania większej ilości próbek drewna ze stanowisk archeologicznych z obszaru ziem polskich, jak i opracowania na ich podstawie odpowiedniej krzywej dendrochronologicznej. Stosowane obecnie podziały chronologiczne okresu rzymskiego na ziemiach polskich nie mają charakteru uniwersalnego, nie odpowiadają precyzyjnie zmianom stylistycznym, a szerzej ujmując kulturowym, jakie miały miejsce w pierwszych wiekach p.C. w całym europejskim Barbaricum. Chronologię pierwszych dziesięcioleci okresu rzymskiego odnosimy do systemu periodyzacji opracowanego na podstawie bogatych znalezisk grobowych z terenu Kotliny Czeskiej, związanych z markomańskim państwem Marboda, oraz do materiałów z południowych Moraw i południowo-zachodniej Słowacji, pochodzących z kwadzkiego państwa Wanniusza. Dla późniejszych odcinków chronologicznych okresu rzymskiego istotne znaczenie mają ustalenia oparte na znaleziskach z dorzecza Łaby i z terenu południowych Niemiec. W przypadku studiów nad wczesną fazą okresu wędrówek ludów materiały z naszych ziem odnosimy do systemu podziału tego okresu opracowanego na bazie źródłowej pochodzącej znad środkowego Dunaju. W okresie rzymskim, poza fazami oznaczanymi jako B l, B2, Cl, C2 i C3 (system Eggersa), wyróżnia się trzy główne jego stadia, określane jako: wczesny, młodszy i późny okres rzymski. Obejmują one następujące fazy: a) wczesny okres rzymski, który zawiera w sobie fazę B l (starszą fazę wczesnego okresu rzymskiego), trwającą od początku I w. p.C. do drugiej połowy tego stulecia (do ok. 80 r.), oraz fazę B2 (młodszą fazę wczesnego okresu rzymskiego), trwającą od ok. 80 r. do początku drugiej połowy II w., przy czym faza 272

———————————————————————— Chronologia okresu rzymskiego i wczesnej fazy...

B2 dzieli się z kolei na fazy: B2a (trwającą w przybliżeniu do 110-120 r.) i B2b (trwającą do początku drugiej połowy II w.); b) młodszy okres rzymski, który obejmuje: fazę Cl (starszą fazę młodszego okresu rzymskiego), składającą się z faz: Cl ą (od początku drugiej połowy II w. do lat 210-230) i Cl b (od lat 210-230 do początku drugiej połowy III w.), oraz fazę C2 (młodszą fazę młodszego okresu rzymskiego), trwającą od początku drugiej połowy III w. do początku IV w.; c) późny okres rzymski, określany jako faza C3, trwająca od początku IV w. do drugiej połowy tego stulecia. Wczesną fazę okresu wędrówek ludów, trwającą od drugiej połowy IV w. do pierwszych dziesięcioleci lub do połowy V w., określamy jako fazę D. Faza B l charakteryzuje się rozpowszechnieniem stylu silnego profilowania, widocznym zwłaszcza w formach przedmiotów metalowych. Na podstawie bogatych znalezisk grobowych z terenu Kotliny Czeskiej, a także z obszaru południowych Moraw i południowo-zachodniej Słowacji, jak też materiałów prowin-cjonalnorzymskich, przede wszystkim zapinek i norycko-panońskich części pasów, w obrębie fazy B l wyróżnia się trzy stadia chronologiczne: B l a, B i b i B l c. Pierwsze z nich zaczyna się na początku I w. p.C., lub nawet w ostatnich latach poprzedniego stulecia, i obejmuje okres 25-30 lat. Można więc łączyć je z późnym okresem panowania Oktawiana Augusta i początkiem władzy Tyberiusza. Koniec drugiego przypada na lata 50-55. Obejmuje ono część okresu panowania Tyberiusza i czasy Klaudiusza. Koniec trzeciego, datowany od schyłku lat siedemdziesiątych (ok. 80 r.), odpowiada czasom Nerona i początkowi władzy dynastii flawijskiej. Ten dokładny podział starszej fazy wczesnego okresu rzymskiego nie daje się jednak w pełni zastosować dla innych obszarów kulturowych, zwłaszcza dla terenów położonych dalej na północ od Czech, Moraw i Słowacji, gdzie dłużej utrzymywał się styl charakterystyczny dla schyłku młodszego okresu przed-rzymskiego. Na podstawie materiałów kultury przeworskiej można wydzielić jedynie starsze i młodsze stadium fazy B l. Mniej dokładnie datować możemy materiały pochodzące z młodszej fazy wczesnego okresu rzymskiego (B2). Na podstawie znalezisk kultury przeworskiej i zabytków pochodzących z dorzecza Łaby, można wskazać w jej obrębie dwa stadia chronologiczne, określane jako fazy B2a i B2b. W przypadku materiałów kultury wielbarskiej zarysowuje się podział na trzy różnoczasowe horyzonty. Różnice lokalne utrudniają opracowanie dokładnego, ponadkulturowego schematu periodyzacji tego odcinka chronologicznego. Faza B2a reprezentowana jest przez niewielką liczbę form zabytków, w większości wykazujących nawiązania stylistyczne do typów przewodnich starszej fazy okresu wczesnorzymskiego. Fazę B2b, określaną jako rozwinięte stadium fazy B2, charakteryzuj ą odmienne cechy stylistyczne. W miejsce silnego profilowania rozpowszechnia się nowy styl, polegający na wykonywaniu przedmiotów metalowych o mniej niż poprzednio wysmukłych kształtach, bardziej przysadzistych, szerokich. Znajduje to odbicie w zmianie form szeregu rodzajów 273

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

zabytków metalowych. Zmiany te mają charakter interregionalny, a rysująca się wówczas cezura stylistyczna jest bardziej widoczna, niż w przypadku porównywania zestawu form przewodnich z fazy B l i z początku fazy B2. Początek młodszego okresu rzymskiego charakteryzuje się przede wszystkim pojawieniem się nowych form zapinek. W tym czasie dają się zauważyć pewne różnice regionalne. Na całym obszarze Barbaricum stwierdzamy użytkowanie form Ryć. 138. Umba (szczyty tarcz) z okresu wczesnorzymskiego. nawiązujących do wcześniejszych tradycji. Jednocześnie na części tych terenów, m.in. w północnej Europie i w strefach kulturowych związanych z basenem Bałtyku, obserwujemy rozwój nowych tendencji stylistycznych. Przejawiają się one w występowaniu form określonych jako barokowe, co znajduje wyraz np. w tzw. karniszowym profilowaniu, a w większym stopniu w bogactwie zdobienia za pomocą granulacji, filigranu, inkrustacji z użyciem srebra i złota lub też pokrywaniu niektórych zabytków, przede wszystkim ozdób i części stroju, ornamentowanymi blaszkami. Nie są to jedyne różnice terytorialne obserwowane w zakresie zmian stylistycznych zachodzących na przełomie faz B2 i C l. Z tego też względu, mimo funkcjonowania ogólnego schematu periodyzacji opartego na ustaleniach H.J. Eggersa, odnośnie do poszczególnych kultur stosuje się oddzielne, nieco różniące się między sobą

Ryć. 139. Ztota klamerka esowata i zapinki srebrne.

systemy podziałów chronologicznych, obejmujące młodszy i późny okres rzymski. Na terenie kultury przeworskiej wyróżnia się grupę zabytków charakterystycznych dla stroju kobiecego, które stanowią przewodnie formy horyzontu chronologicznego określanego jako faza B2/C l. Jest on młodszy niż rozwinięte stadium fazy B2 i pokrywa się częściowo z fazą Clą, tzn. że należy go w pewnym stopniu synchro-nizować z pochówkami męskimi, zawierającymi zabytki typowe dla fazy Clą. 274

Chronologia okresu rzymskiego i wczesnej fazy...

Ryć. 140. Bransoletka z miniaturkami narzędzi i złoty wisiorek koszyczkowaty (Opatów).

Na fazę C l ą przypada największe nasilenie napływu importów rzymskich, wśród których szczególne znaczenie dla określenia chronologii znalezisk z drugiej połowy II w. i pierwszych dziesięcioleci następnego stulecia maj ą naczynia terra sigillata. Przede wszystkim na ich podstawie określa się koniec fazy C l ą na lata 210-230. Jednak pewne formy przewodnie dla następnej fazy (C l b) weszły w użycie wcześniej niż podana tu data kończąca fazę Clą. Poświadczają to przedstawienia mieszkańców Barbaricum na zabytkach sztuki rzymskiej pochodzących z końca II w., z elementami uzbrojenia, które zaczęto powszechnie używać poza limesem w okresie rozpowszechnienia się innych form, charakteryzujących już fazę C l b. Koniec fazy C l b przypada na początek drugiej połowy III w. (najpóźniej na lata 260-270) i rysuje się dość wyraźnie w materiałach archeologicznych z terenu kultury przeworskiej oraz kręgu nadłabskiego, a także w znaleziskach pochodzących z północnoeuropejskiego Barbaricum. Natomiast w kulturze wielbarskiej i w zachodniobałtyjskim kręgu kulturowym cezura między fazami Cl i C2 zaznacza się słabo, a bliższe datowanie materiałów z obu faz młodszego okresu rzymskiego jest możliwe tylko w odniesieniu do stosunkowo nielicznych zabytków. Fazę C2 reprezentuje najpełniej horyzont późnorzymskich grobów „książęcych". Jest ona datowana, przede wszystkim na podstawie monet znalezionych we wspomnianych grobach, od drugiej połowy III w. do początku czwartego stulecia (w przybliżeniu od lat 260-270 do 300-310). Faza C3 uchwytna jest przede wszystkim w materiałach z dorzecza Łaby i z południowych Niemiec oraz w znaleziskach związanych z germańskim osadnictwem na lewym brzegu dolnego Renu. Zaznacza się też w północnej Europie, jednak na tych terenach cezura dzieląca ją od następnego stadium chrono275

umoi.req.reg psgzo [9iupoqoBZ i feuooujod AV qoAuzoAjsAj9ł>re.reqo 'MO>[}AqBZ A\odA; ipAzouApgfod 'uriu BIUBAUJ o§9f 9p>re.ii AV 9iuBA\od3}sAA\ oj BU 9fnzB>|SĄ\ 'M y\I IlJflteOOd pO Ao^fB AU} S3J5[0 091M B 'f 3 9 ZBJ 9 Z5[B} 9fnuif9qO 'Q B ZBJ OJ[Bf 9IU|9§O

ojsSzo Auois3J>[o XuzoT§o[ouojqo juozXaoq aż 'oizpT3S Buzop\[ 'ojjso 5is "fefnsAa siu AzBjpod szsfoiuzBjAM 'azsjoj^ 9iq5jqo oSaf y\\ "(Mopni jjsMOJp&M BZBJ BUSSZOM - fózOEUl) Q EZBJ 0>[Bf 9IufAzAo9jd 3 ZSMB Z 9IU 9UEJS9J5JO '9UZOlgoiOUOJlJD UinTpBJS

sreMJjoSnjp jssf gujAMipn i{OBJBzsqo ąoAj B^J • f9i>[SJ9T§5Ą\ AUTZIJSJ f9i>[|9i^ z IJDI>[OBUUBS UOTUI9|d Ajn}|n>[ 9 Z^BJ AzoAjOp BJ B§BMf} • :b>(SMOqOBIUJ9 ZD 9jn}[n>[

zszjd qoAj5fez qoBU9J9} BU 'iiunuin-g M i 9iurea>[fi BU SZJJBJ B 'Adojng f9Mo>|poas psSzo f9iupoqosM ąoBuofgj qoAuui M ZBJO qoi>[Siod qoBiui9iz BU 'M ^\ 9iMO{od fezsMjgid i AI M AuzoAjsi[Ajs TOMZOJ JSBIUJOIBU reSaiągzad 9iui}Aj uiAuu] Ą\ 'A\0>[}AqB Z M pdAj pSO UpOJO UZOJ 5lS B IU3 ZSJ9IUUIZ T UUOJ BIU30||OUp9fn O §9UM9d Z ZBJO qoA|JBlU Z UJ9 IUB ZB SOdAA\ Z qoAuB Z:felA\ Z M OfB Z9 AA\ Z 9IS9J>(B Z AV UB TIU Z 9 Z 'UrilJ 93MB)[TUAA\ 'q9 AuZO I§ O[OOOjqO q9BJO|BM O MO^BU9JBUl OMJSpąn 9JhqD90

qoBU9J9j qoAouj BU £3 9ZB j ^oAog^ojf MO~>[Moq9od z qoAofepoqood q9Breu9}BLu eujAAvqon jsgf JSBIUIOJBU fempruj 9iuzoBuz 'qoAuu9i§Bq qoB>jsiA\ouBis BU i uojq ąoAuozBSodAM A\oqoa§ q9BZJBju3Avui A\ ojjjAj 9iuzBjAM 9is 9fnsAa o§9uzoi§O|

M M

•(osoiuez) Mopn| >|9MOjpśM ns9j>|o AZBJ feusazoM z qje>i

qo|>|S|od aiejz afejzp szsfaiuMepfeN

Chronologia okresu rzymskiego i wczesnej fazy...

dla fazy C3. Innym, nie mniej ważnym argumentem jest fakt, że z tak rozumianym zakresem fazy D łączyć należy większość materiałów kultury czerniachowskiej, której rozwój urywa się gwałtownie bezpośrednio po 375 r., na skutek inwazji plemion huńskich. Do omawianego tutaj horyzontu znalezisk należą również zabytki typowe dla fazy D, wyraźniej wyodrębniające się na innych terenach (m.in. przedmioty noszące znamiona stylu Sósdala-Untersie-benbrunn). W kręgu kultur zachod-niobałtyjskich młodszą pozycję chronologiczną w obrębie tego horyzontu zajmują zabytki zdobione ornamentyką stempelkową, m.in. o motywach gwiaździstych. Można sądzić, że ta środkowoeuropejska faza Ryć. 142. Złoty naszyjnik z wczesnej fazy okresu wędrówek D rozwijała się do pierwszej połowy V ludów (Rędzina). w. W ostatniej ćwierci IV w. lub u schyłku tego stulecia na terenach od Skandynawii po dorzecze środkowego Dunaju rozwijał się nowy, widoczny w zdobnictwie, prąd stylistyczny, określany jako styl Sósdala-Untersiebenbrunn. Jego genezy należy dopatrywać się w wytwórczości warsztatów prowin-cjonalnorzymskich. Charakteryzuje się on występowaniem zróżnicowanej ornamentyki stempelkowej i zdobieniem motywami głów i protomów (przednich części ciała) zwierzęcych. Okres stosowania tego stylu był stosunkowo krótki i trwał do końca pierwszej ćwierci V w. Czas upowszechnienia się stylu Sósdala-Untersiebenbrunn pokrywa się w niewielkim stopniu ze stosowaniem młodszego stylu, tzw. polichromicznego. Polegał on na bogatym zdobieniu złotych, srebrnych lub wykonanych ze srebra i następnie pozłacanych przedmiotów przy zastosowaniu inkrustacji, do której używano zazwyczaj kolorowego szkła lub półszlachetnych kamieni. Ten rodzaj zdobienia wywodzi się z obszarów położonych na północ od wybrzeży Morza Czarnego, a jego rozpowszechnienie w środkowej Europie związane jest ze zmianami Ryć. 143. Srebrna zapinka z pierwszej połowy V w. (Świelino).

277

Najdawniejsze dzieje ziem polskich ————————————————————————————————

sytuacji politycznej i z wędrówką Hunów. Jest on szczególnie często spotykany na zabytkach pochodzących z Kotliny Karpackiej. Zanik stylu polichromicznego nastąpił pod koniec V w. Zabytki zdobione zarówno w stylu Sósdala-Untersiebenbrunn, jak i w stylu polichromicznym to przeważnie przedmioty o dużej wartości materialnej, dostępne dla przedstawicieli wyższych warstw społecznych i nie używane na ogół przez inne grupy ludności. Z tego też powodu znaczną część materiałów archeologicznych, reprezentujących formy prostsze i związanych z ową mniej zamożną ludnoścą, datować możemy tylko w obrębie szerszych ram chronologicznych. Panujące wówczas niepokoje i migracje nie sprzyjały rozwojowi stabilnego osadnictwa, a tym samym i produkcji rzemieślniczej. Na wielu obszarach doszło w tym czasie do dalszych zmian w zakresie zwyczajów pogrzebowych, wskutek czego zubożało wyposażenie większości grobów. W związku z tym nasze możliwości bliższego datowania materiałów z końca IV w. i pierwszej połowy V w. są nader ograniczone, a istniejące systemy periodyzacji tego odcinka chronologicznego opierają się na niezbyt szerokiej bazie źródłowej, związanej głównie z pochówkami przedstawicieli ówczesnych elit. Dla licznych i bogatych znalezisk z drugiej połowy IV w. i pierwszej połowy V stulecia, pochodzących z obszarów nad dolnym Renem i położonych na wybrzeżach Morza Północnego, opracowany został podział - o znaczeniu przede wszystkim regionalnym - w którym materiały z grobów kobiet i z pochówków mężczyzn usystematyzowane zostały w obrębie trzech stadiów chronologicznych. Na terenie Skandynawii, Danii i północnych Niemiec wyznacznikiem początku wczesnej fazy okresu wędrówek ludów są zapinki typu Nydam oraz wczesne typy tzw. zapinek krzyżowatych (młodsze warianty tych zapinek staną się przewodnimi formami w następnym okresie). Dla terenów polskich najbardziej przydatny jest system chronologii wczesnej fazy okresu wędrówek ludów oparty głównie na analizie materiałów ze strefy środkowodunajskiej. Według tego podziału faza Dl obejmuje okres od 375 r. do schyłku IV w.; faza D2, charakteryzująca się m.in. występowaniem stylu Sósdala-Untersiebenbrunn, datowana jest z przełomu IV i V w.; przełom faz D2 i D3 i faza D3 obejmują okres trwający w przybliżeniu do połowy V stulecia. Na początku wspomnianych faz do form przewodnich należą wielkie fibule typu Smolin-Laa an der Thaya wykonane ze srebrnej blachy, u ich schyłku zaś pojawiają się zabytki zdobione techniką polegającą na wycinaniu ornamentów, charakteryzujących się ostrymi, wyraźnie zaznaczonymi krawędziami. Ten typ zdobienia, określany powszechnie niemieckojęzycznym terminem „Kerbschnitt", upowszechnił się około połowy V w. w Skandynawii, gdzie nadano mu nazwę stylu Sjórup-Nydam.

278

Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich...

Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów na ziemiach polskich i na terenach ościennych IN a początku I w. p.C. tereny położone na wschód od Renu i na północ od Dunaju znalazły się w orbicie oddziaływań rzymskich, których efektem było powstanie nowego obrazu kulturowego Barbaricum. Zmiany, jakie zaszły na początku okresu rzymskiego, miały jednak znacznie mniej radykalny charakter niż te, które doprowadziły w wyniku procesu latenizacji do ukształtowania się kultur młodszego okresu przedrzymskiego. Podobnie jak w dwóch ostatnich stuleciach a.C., także w okresie rzymskim na terenie Barbaricum wskazać możemy na rozwój pewnych kręgów czy też regionów kulturowych, które częściowo pokrywają się z istniejącymi w młodszym okresie przedrzymskim. Wpływ kultury rzymskiej, w tym również podlegających romanizacji środowisk celtyckich, które znalazły się na terenach prowincji Cesarstwa, zachowując jednak przez długi czas swoje charakterystyczne cechy, doprowadził do silniejszej unifikacji kulturowej Barbaricum. Ujednolicenie kulturowe strefy środkowo- i północno-europejskiej w okresie rzymskim było także wynikiem sytuacji panującej u schyłku młodszego okresu przedrzymskiego, kiedy istniały zbliżone do siebie kultury, tworzące już wówczas pewne kręgi, czy też regiony kulturowe. Obok wpływów kultury rzymskiej doprowadziło to do wyraźnej unifikacji kulturowej, obejmującej tereny położone poza granicami państwa rzymskiego w zachodniej, środkowej i częściowo północnej Europie, ku wschodowi sięgającej po dorzecze Wisły. Tereny położone dalej na wschód, w leśnej i leśno-stepowej strefie wschodniej Europy, wykazywały mniej zaawansowany poziom rozwoju gospodarczo-społecznego oraz pewien konserwatyzm. Podlegały one w znacznie mniejszym stopniu wpływom kultury rzymskiej. W porównaniu do sytuacji panującej pod koniec I w. a.C. na obszarach środkowo- i północnoeuropejskiego Barbaricum, w okresie wczesnorzymskim nastąpiły pewne zmiany. Na ziemiach polskich, na terenach zajmowanych przez krąg 279

- Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich...

wskazać dwa regiony. Jeden z nich pokrywa się z zasięgiem kultury przeworskiej, drugi natomiast, otaczając jej teren łukiem od południa, zachodu i północy, odpowiada szeroko rozumianemu kręgowi nadłabskiemu i kulturze wielbarskiej. Ta ostatnia sąsiaduje z subprowincją kulturową zamieszkaną przez ludy bałtyjskie i fińskie, zajmującą tereny położone w pobliżu wybrzeży Bałtyku - w przybliżeniu od ujścia Wisły po południową Finlandię. Subprowincję tę charakteryzuje wyraźnie zaznaczające się zróżnicowanie lokalne. Wymienione poprzednio tereny północno-europejskie, mimo nawiązań do kultur środkowej Europy, tworzą następny krąg kulturowy, w którego obrębie wyróżniaj ą się z kolei pewne regiony. Granice między nimi kształtują się często w sposób niezbyt ostry, co stanowi jeden z powodów, dla których materiały północnoeuropejskie nie doczekały się przeprowadzenia szczegółowych podziałów terytorialnych i wydzielenia w ich obrębie jednostek kulturowych. Za oddzielną prowincję kulturową, określaną jako krąg Germanów reńsko-wezerskich, uważać należy tereny między Renem a dorzeczem Łaby. Odrębną strefę stanowią obszary położone u południowych wybrzeży Morza Północnego, przede wszystkim ze względu na specyficzne warunki osadnicze i typ gospodarki. W środkowoeuropejskim Barbaricum osobne miejsce zajmowała kultura pu-chowska z obszaru górzystej, północnej części Słowacji oraz jednostki związane z dackim kręgiem kulturowym, jak np. kultura lipicka nad górnym Dniestrem. Teren Wielkiej Niziny Węgierskiej zasiedlony był od około połowy I w. p.C. przez plemiona sarmackie (Jazygów), których kultura miała wiele odrębnych cech, wyróżniających ją wyraźnie od wspomnianych poprzednio prowincji kulturowych. W młodszych okresach jej rozwoju nastąpiło pewne zacieśnienie kontaktów plemion sarmackich z innymi ludami Barbaricum. Kultura pokrewnych Jazygom plemion sarmackich rozwijała się na stepach nadczarnomorskich. W III stuleciu doszło tam do wykształcenia się kultury czerniachowskiej, której zasięg objął także tereny Mołdawii i część Rumunii. Na powstanie tej kultury złożyły się zarówno miejscowe elementy sarmackie, jak i wyraźnie czytelne wpływy kultury wielbarskiej, ekspandującej ku południowemu wschodowi od początku młodszego okresu rzymskiego. Rozwój kultury czerniachowskiej przypadł na okres dominacji Gotów na stepach nadczarnomorskich, a jej schyłek łączyć należy z upadkiem gockiego państwa Hermanaryka, w wyniku ekspansji plemion huńskich. Na terenach wschodniej Europy obserwujemy występowanie kultur charakteryzujących się niższym, w stosunku do poprzednio wymienionych, stopniem rozwoju gospodarczego. Przejawia się on w przeżywaniu tradycji kulturowych okresu przedrzym-skiego i w bardzo ograniczonym przejmowaniu nowych impulsów, przenikających z terenu państwa rzymskiego. Do takich jednostek należy kultura zarubiniecka w swej schyłkowej fazie z okresu wczesnorzymskiego i powstałe na jej podłożu grupy tzw. horyzontu Rachny-Ljuteż-Poczep, a zwłaszcza kultura ceramiki sztry-chowanej i kultura dnieprzańsko-dźwińska, reprezentujące model gospodarczo-społeczny niewiele odbiegający od istniejącego we wczesnej epoce żelaza. Proces kształtowania się nowego stylu i rozpowszechniania cech kulturowych, charakterystycznych dla okresu wczesnorzymskiego, nie objął jednocześnie 281

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

wszystkich obszarów Barbaricum. Na początku okresu rzymskiego główną rolę w rozpowszechnianiu nowych prądów stylistycznych odegrały swebskie plemiona Markomanów, zajmujących wówczas Kotlinę Czeską, a następnie Kwadów, zamieszkujących obszar południowo-zachodniej Słowacji i południowych Moraw. Na ich terenach powstały wtórne centra, z których wpływy kultury prowincjonalnorzymskiej sięgały dalej na północ, w głąb Barbaricum. Markomanowie, a następnie Kwado-wie, utrzymując stosunki polityczne i gospodarcze z państwem rzymskim, przejęli nowe prądy stylistyczne, powstałe w prowincjach rzymskich położonych w pobliżu ich naddunajskich siedzib. Na tych terenach doszło do wykształcenia się na lokalnym podłożu celtyckim specyficznego stylu, charakteryzującego się tendencją do silnego profilowania i stosowania ażuru, widocznego zwłaszcza na przykładzie ozdób i części stroju. Rozpowszechnianie owego stylu w głąb Barbaricum ułatwiał rozwój wymiany handlowej - najpierw w ramach tzw. czeskiej, a następnie słowackiej fali napływu importów rzymskich. Dzięki związkom międzyplemiennym nowy styl rozprzestrzenił się przede wszystkim w dorzeczu Łaby i na Pomorzu Zachodnim, wkrótce objął także inne rejony Barbaricum. Precyzyjne określenie chronologii tych zjawisk jest trudne; przyjmuje się jednak, że do pełnego ukształtowania się nowego, wczesnorzymskiego stylu na terenach środkowoeuropejskiego Barbaricum doszło w drugim dziesięcioleciu I w. p.C. Na początku okresu rzymskiego nie nastąpiły żadne istotne zmiany w osadnictwie, stosunkach gospodarczych i wierzeniach ludności kultury przeworskiej. Nie uległ także wyraźniejszej zmianie jej zasięg. W porównaniu z poprzednim odcinkiem chronologicznym pojawiły się wyraźne różnice stylistyczne, widoczne zwłaszcza w formach zabytków metalowych oraz w mniejszym stopniu w ceramice. Pojawienie się nowego stylu związane było, jak już wspomniano, z oddziaływaniami kultury rzymskiej poprzez obszary Czech i Moraw oraz południowo--zachodniej Słowacji, przede wszystkim wynikającymi z kontaktów handlowych. Pewną rolę mogły odegrać także wpływy polityczne państwa Marboda, obejmujące, w świetle źródeł pisanych, tereny południowej Polski. Faza B la rysuje się na obszarze zajętym przez kulturę przeworską niezbyt czytelnie; poświadczają ją stosunkowo nieliczne znaleziska. W następnych stadiach tej fazy (Bib) obserwujemy dość wyraźne zwiększanie się gęstości osadnictwa i wyodrębnianie pewnych skupisk osadniczych. Przykładem może być zwarta struktura osadnicza na Kujawach, oddzielona pasmami pustek od innych stref osadniczych kultury przeworskiej i od sąsiadującej z nią od północy kultury wielbarskiej. W fazie B l rozpoczął się proces zajmowania przez ludność kultury przeworskiej nie zasiedlonych poprzednio terenów, m.in. Śląska Opolskiego i części Dolnego Śląska. Nadal jednak pozostawały nie objęte osadnictwem znaczne obszary w obrębie jej granic: większa część Górnego Śląska, górne dorzecze Pilicy i Warty. W zachodniej Małopolsce, na terenach zajmowanych w młodszym okresie przedrzymskim przez grupę tyniecką, uformowało się w fazie B l zwarte skupienie osadnicze, wykazujące z jednej strony powiązania z istniejącym tam wcześniej osadnictwem celtyckim, z drugiej zaś - z ekspandującą na tereny 282

—————————————————————————— Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich...

podkrakowskie kulturą puchowską. Elementy kultury lateńskiej, zanikające na tym obszarze na początku okresu rzymskiego, w fazie B l poświadczone są tylko przez pojedyncze znaleziska celtyckiej ceramiki malowanej w obiektach kultury przeworskiej. Zwraca uwagę fakt, że na owym terenie stwierdzono brak większych cmentarzysk z okresu rzymskiego, poza nekropolą w Kryspinowie koło Krakowa, gdzie odkryto ok. 120 pochówków. Z tego terenu znamy poza tym pojedyncze groby lub też nieliczne, niewielkie cmentarzyska, co pozostaje w wyraźnej dysproporcji do istniejącej sieci osadniczej. Niewielka stosunkowo liczba materiałów sepulkralnych w zachodniej Małopolsce jest zapewne świadectwem istnienia jeszcze wówczas pewnych tradycji wywodzących się z wierzeń celtyckich, zgodnie z którymi ludność grupy tynieckiej, zasiedlająca te tereny w poprzedniej fazie, stosowała obrządek pogrzebowy nieuchwytny dla archeologa. Z kilku cmentarzysk małopolskich znamy czworokątne konstrukcje rowkowe o bliżej nie określonej funkcji, wiązane z przeżywaniem się obrzędowości celtyckiej. W materiałach kultury przeworskiej zauważamy pewne, niezbyt jednak silne, powiązania z kulturą puchowską, której osady odkryto w rejonie Krakowa, na prawym brzegu Wisły. Wpływy te są widoczne w zestawach ceramiki wchodzącej w skład inwentarzy grobowych na wspomnianym cmentarzysku w Kryspinowie.

Ryć. 145. Czworokątne obiekty rowkowe na cmentarzyskach z okresu przedrzymskiego i okresu wczesnorzymskiego.

W północnej części Mazowsza, w górnym dorzeczu Wkry i Orzyca, istniało skupienie osadnicze nazywane grupą nidzicką. Charakteryzowało się ono zwyczajem umieszczania na cmentarzyskach kamiennych konstrukcji, bruków i kręgów. W grobach męskich rzadko występują tam części uzbrojenia, co wyraźnie odbiega od zwyczajów pogrzebowych istniejących na innych obszarach kultury przeworskiej. Pewne różnice w stosunku do niej znajdują wyraz również w występowaniu w grupie nidzickiej pochówków szkieletowych. Przypuszcza się, że odmienność tej grupy wynikała w pewnym stopniu z kontaktów z kulturą wielbarską, 283

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

oddziałującą silnie, zwłaszcza w fazie B2, na ludność kultury przeworskiej prawobrzeżnego Mazowsza. Na pozostałych terenach kultury przeworskiej nie stwierdzono wyraźniej szych różnic w zakresie zwyczajów pogrzebowych i form zabytków. Pewne odrębne cechy, niezbyt silnie zaznaczone, mająjedynie znaleziska znad górnego Dniestru, gdzie niektórzy badacze skłonni są wyróżnić lokalną grupę kultury przeworskiej. W fazie B2 na większości obszarów zajętych przez kulturę przeworską nastąpił znaczny wzrost gęstości osadnictwa oraz miało miejsce kształtowanie się nowych skupisk osadniczych. Wyraźniej niż poprzednio zaznaczyła się w tym okresie pewna odrębność wschodniej części kultury przeworskiej, czego dowodem jest nieco inny zestaw form zabytków metalowych, zwłaszcza zapinek, a częściowo także typów ceramiki. W ciągu trwania fazy B2 zanikła grupa nidzicka, a jej miejsce zajęło osadnictwo kultury wielbarskiej. W tym czasie miała również miejsce ekspansja kultury przeworskiej ku południowemu wschodowi, na teren wschodniej Słowacji, i dalej ku południowi, na obszary położone w górnym dorzeczu Cisy. Jednocześnie zacieśniły się kontakty obszarów zajętych przez kulturę przeworską z terenami Moraw, Dolnej Austrii i Czech, a także z dorzeczem Łaby, a zwłaszcza Haweli. U schyłku okresu wczesnorzymskiego rozpoczęło się zasiedlanie terenów położonych w obrębie kultury przeworskiej, na których nie stwierdzono wcześniej związanych z nią stanowisk. Na początku młodszego okresu rzymskiego zaszły zasadnicze zmiany na wschodnich obszarach zajmowanych dotychczas przez kulturę przeworską. Zaniknęła ona na terenach prawobrzeżnego Mazowsza, po ujście Wieprza, i na Podlasiu, a jej miejsce zajęło osadnictwo kultury wielbarskiej. Jednocześnie jednak nastąpił wzrost ekspansji kultury przeworskiej na tereny wschodniej Słowacji, Ukrainy Zakarpackiej, północno-wschodnich Węgier i północ-no-zachodniej Rumunii. Nasilenie tego zjawiska obserwujemy od przełomu faz B2 i Cl oraz w ciągu trwania fazy Clą. W fazie Clb typowe dla kultury przeworskiej materiały spotykamy rzadziej nad górną Cisą. Od tego okresu datować należy ekspansję kultury przeworskiej na obszary polskiej strefy Ryć. 146. Grób popielnicowy z cmentarzyska w Kryspinowie. beskidzkiej. W fazie C2 zaszły niewielkie zmiany zasięgu kultury przeworskiej, która przesunęła się wówczas na teren północnej Wielkopolski, zamieszkiwany uprzednio przez ludność kultury wielbarskiej. W ciągu trwania fazy D nastąpił proces wyraźnego zmniejszania się liczby stanowisk kultury przeworskiej w północnej części jej zasięgu. Znaczne rozrzedzenie sieci osadniczej pojawiło

284

Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich..

się równocześnie na terenach zajętych przez kulturę luboszyckąoraz na obszarach prawobrzeżnego Mazowsza i Podlasia, położonych w granicach zasięgu kultury wielbarskiej. Na terenie Małopolski, Śląska i na Lubelszczyźnie istniała nadal gęsta sieć osadnicza, której zanik rozpoczął się dopiero od przełomu IV i V w. lub od początku V stulecia. Ludność kultury przeworskiej w okresie wczesnorzymskim kontynuowała zwyczaje pogrzebowe istniejące w starszych fazach jej rozwoju. Dominowało nadal ciałopalenie, zmieniły się jednak proporcje ilościowe między grobami jamowymi a popielnicowymi. Te ostatnie stały się z upływem czasu liczniejsze, zwłaszcza w młodszym odcinku fazy B2 i w fazie Clą. Obserwujemy jednak dość wyraźne różnice regionalne, które dotyczą w niektórych przypadkach cmentarzysk położonych w niedalekiej od siebie odległości. Obok grobów popielnicowych, czystych i obsypanych resztkami stosu, występują również takie, w których pierwotnie spalone kości znajdowały się w pojemniku wykonanym z materiału organicznego. W większości przypadków groby nie były zaznaczane na powierzchni w sposób dla nas obecnie uchwytny. Tylko w niektórych rejonach zajętych przez kulturę przeworską odkrywamy kamienne stele, konstrukcje w postaci bruków, czworokątnych ogrodzeń lub ułożonych z kamieni kręgów. Ludność kultury przeworskiej rzadko chowała zmarłych pod kurhanami; wyjątkiem są pojedyncze groby „książęce" oraz kamienne nasypy przykrywające szczątki w miejscu ich kremacji - tzw. kurhany siedlemińskie, pochodzące z młodszego okresu rzymskiego. Rzadko spotykane są groby szkieletowe. Zasięg ich występowania pokrywa się dość dokładnie (poza grupą nidzicką) ze strefami wcześniejszego osadnictwa lateńskiego. Ponadto występują one na obszarach, gdzie silne były oddziaływania celtyckie. Stosowanie inhumacji stwierdzamy także w przypadku grobów „książęcych". Sporadycznie groby szkieletowe występują też w fazach C2 i D. [Jakuszowice] W późnych stadiach rozwoju kultury przeworskiej prawie zupełnie zanikły groby popielnicowe, aczkolwiek na niektórych cmentarzyskach stosowano nadal, niemal wyłącznie, ten typ pochówków. Dominują groby jamowe, różniące się jednak znacznie od starszych, klasycznych grobów tego typu. Na ogół jamy były wówczas niedużych rozmiarów i zawierały niewielką część stosu. Groby owe stanowiąw pewnym stopniu formę przejściową do tzw. pochówków warstwowych, w których odkrywamy warstwę utworzoną przez rozsypywane w jednym miejscu pozostałości stosu po kolejnych kremacjach. W północnej części Górnego Śląska i na ziemi częstochowskiej stwierdzono na kilku cmentarzyskach istnienie czworokątnych rowków, o bokach długości 2-3 m, otaczających miejsce kremacji i zawierających szczątki wielu spalonych tam osób. W kulturze przeworskiej w okresie rzymskim utrzymywał się zwyczaj wyposażania zmarłych w liczne przedmioty, a w stosunku do młodszego okresu przedrzymskiego nastąpiło ilościowe i jakościowe wzbogacenie inwentarzy grobowych. W końcowych fazach rozwoju kultury przeworskiej obserwujemy natomiast ubożenie wyposażenia grobów. W okresie rzymskim 285

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Jakuszowice

Z ziem południowej Polski pochodzą znaleziska świadczące o kontaktach ludności tych obszarów z państwem huńskim w pierwszej połowie V w. Dane zawarte w źródłach pisanych (Jordanes, Priskos) wskazują nawet na możliwość istnienia na tym obszarze lokalnych ośrodków osadniczych znajdujących się pod kontrolą Hunów. Jest to w pewnym stopniu potwierdzone przez znalezisko grobowe z Jakuszowic koło Kazimierzy Wielkiej, datowane z początku V stulecia, które stanowi jeden z najbardziej interesujących śladów osadnictwa z terenów zajętych przez kulturę przeworską. W 1 9 1 1 r. na głębokości 6 m natrafiono przypadkowo na bardzo bogato wyposażony grób mężczyzny, pochowanego wraz z koniem. W skład inwentarza grobowego wchodziły m.in.: długi, masywny miecz z resztkami pochwy pokrytej złotą folią z wybijanym ornamentem rybiej łuski; tzw. magiczna zawieszka (pendent) w postaci bursztynowego krążka zwieńczonego almandynem, osadzonym w złotej oprawie; okucia symbolicznego łuku refleksyjnego wykonane ze złotej folii; metalowe, bogato zdobione części stroju i ozdoby (w tym sprzączki i okucia końca pasa) oraz metalowe części rzędu końskiego. Przedmioty te wykonano ze srebra i ze złota. Zwraca uwagę fakt, że

Ryć. 147. Zabytki znalezione w grobie „książęcym" w Jakuszowicach. Bursztynowa gałka miecza (a), części rzędu końskiego (b), ozdoby i części stroju (c).

286

Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich...

część wspomnianych sprzączek i ozdób (lunul) wykonano w tzw. stylu polichromicz-nym, tj. ozdobiono je półszlachetnymi kamieniami - czerwonymi almandynami. Większość elementów rzędu końskiego zdobiona jest natomiast ornamentem stempelkowym z zastosowaniem techniki niello, nawiązującym do interregionalnego stylu Sósdala-Untersiebenbrunn. Formy zabytków, jak i ich cechy stylistyczne pozwalająokreślić pochodzenie omawianego zespołu z pierwszego trzydziestolecia V w. W literaturze pochówek z Jakuszowic określany jest często jako „grób huński", przede wszystkim z uwagi na obecność w jego inwentarzu zdobionego złotą folią łuku refleksyjnego, którego symboliczne i rytualne znaczenie poświadczone jest w środowisku huńskim. Tego typu łuki znane są z bogatych grobów arystokracji huńskiej z terenu Kotliny Karpackiej, a także ze znalezisk o charakterze ofiarnym. Pochowany w Jakuszowicach mężczyzna, zmarły w bardzo młodym wieku, należał zapewne do grupy naczelników plemiennych, pozostającej niewątpliwie w kontaktach z Hunami i adoptującej szereg zwyczajów możnowładców huńskich w okresie bezpośrednio poprzedzającym rozkwit potęgi tych koczowników w czasach Attyli. W sąsiedztwie „książęcego" grobu w Jakuszowicach odkryto osadę ludności kultury przeworskiej, której najmłodsza faza współczesna jest wspomnianemu pochówkowi. Nie natrafiono w niej dotychczas na pozostałości siedziby owego lokalnego władcy. Jakuszowicka osada odznacza się jednak bogactwem materiałów zabytkowych ze wszystkich faz jej rozwoju, począwszy od młodszego okresu przedrzymskiego po wczesną fazę okresu wędrówek ludów. Szczególnie licznie reprezentowane są monety rzymskie, przede wszystkim denary (1 1 0 egzemplarzy), a także inne importy rzymskie: fibule, szklane paciorki, fragmenty szklanych naczyń, pierścieni i kamieni do gry, ułamki ceramiki terra sigillata, fragmenty kolczug. Bogactwo ludności zamieszkującej osadę w Jakuszowicach wynikało m.in. z intensywnej wytwórczości rzemieślniczej - metalurgicznej, zwłaszcza obróbki metali kolorowych, w tym szlachetnych - złota i srebra, a także garncarskiej, w której posługiwano się kołem, oraz z rozwoju bursztyniarstwa, rogownictwa i tkactwa.

Ryć. 148. Paciorek twarzowy z osady w Jakuszowicach.

Z terenu kultury przeworskiej pochodzą inne jeszcze znaleziska, świadczące o kontaktach z państwem huńskim ludności zamieszkującej w pierwszej połowie Vw. obszary południowej Polski. Z Małopolski znany jest odkryty w Przemęczanach

287

Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich.

•••**'

Ryć. 150. Przedmioty z okresu rzymskiego pochodzące ze stanowisk kultury przeworskiej (ostrogi, krzesiwa, zapinki i grzebień).

Dzięki znaleziskom grobowym dysponujemy wielką liczbą inwentarzy, pozwalających na określenie zestawów przedmiotów użytkowanych przez ludność kultury przeworskiej. Cechą charakterystyczną owych inwentarzy jest wysoki udział zabytków wykonywanych z żelaza, podczas gdy na innych obszarach kulturowych do produkcji tych samych przedmiotów używano na ogół metali kolorowych. Dotyczy to zwłaszcza ozdób i części stroju: zapinek, sprzączek i okuć końca pasa. Wśród innych ozdób wymienić należy szpile kościane o profilowanych główkach, wisiorki o zróżnicowanych kształtach (wiaderkowate, koszyczkowate, kapsułko-wate), sporadycznie spotykane naszyjniki i bransolety oraz bransoletki wykonywane z kawałków rzymskich kolczug, z przyczepianymi do nich miniaturkami narzędzi. Stosunkowo licznie reprezentowane są paciorki, najczęściej szklane i bursztynowe. Przez cały czas rozwoju kultury prze worskiej stosowany był zwyczaj wyposa żania zmarłych w broń. W okresie rzymskim model uzbrojenia nie uległ w stosunku do poprzedniego większym zmianom - nadal najczęściej spotykaną kategorią były groty Ryc 151 Zapinka srebrna pochodząca z cmentarzyska broni drzewcowej. w Opatowie.

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

W okresie wczesnorzymskim i na początku młodszego okresu rzymskiego używano zarówno grotów bez zadziorów, jak i z zadziorami. Często w grobach z tego czasu znajdują się oba rodzaje grotów lub też dwa groty tego samego typu, z których jeden jest szerszy i dłuższy, drugi zaś węższy i krótszy. Dowodzi to faktu, że często w skład uzbrojenia ówczesnych wojowników wchodziły włócznia i oszczep. W okresie wczesnorzymskim używano zarówno mieczy obosiecznych, jak i jednosiecznych. Te ostatnie, mniej liczne, wyszły z użycia z końcem fazy B2. Wśród mieczy obosiecznych zwraca uwagę duży udział importów rzymskich, zwłaszcza w fazach B2 i Clą . Są pośród nich egzemplarze o głowniach inkrustowanych, z wyobrażeniami m.in. rzymskich bóstw - Marsa, Wiktorii lub też symboli zwycięstwa. Wiele tych rzymskich mieczy odznacza się bardzo wysoką jakością. Niektóre zostały wykonane przy zastosowaniu bardzo skomplikowanych technik, polegających na niezwykle precyzyjnym skuwaniu zróżnicowanego materiału - miękkiego żelaza i twardej stali. W młodszym i późnym okresie rzymskim w inwentarzach grobowych występuje tylko jeden grot broni drzew-cowej, częściej natomiast spotykamy groty strzał. Zdaje się to wskazywać na zmianę sposobu walki, na wprowadzenie łuku w miejsce oszczepu w walce prowadzonej z pewnej odległości. Broń ochronna reprezentowana jest, tak jak w młodszym okresie przedrzymskim, przez metalowe części tarcz, umba i imacze, rzadziej okucia brzegów tarcz, a ponieważ często w grobach znajdujemy samo tylko umbo lub też sam imacz, świadczy to, że niekiedy owe części tarczy wykonywano z materiałów organicznych. Potwierdzają ten fakt znaleziska bagienne z terenu północnoeuropejskiego Barbaricum, gdzie spotykamy umba wykonane np. z plecionki lub kawałka drewna. Wśród znalezisk broni zwraca uwagę grot z zadziorami

Ryć. 152. Inkrustowany miecz rzymski (Hromówka na Ukrainie).

z Rozwadowa, z wykonanym za pomocą inkrustacji napisem runicznym. Z obszarów środkowej Europy znamy poza tym tylko dwa tego typu znaleziska -z terenu kultury luboszyckiej oraz z Suszyczna koło Kowla, z grobu, który wiązać należy z kulturą przeworską. Egzemplarze owe nie były importowane ze strefy północnoeuropejskiej; przemawia za tym w sposób jednoznaczny przeworski typ 290

Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich... Ryć. 153. Wczesnorzymski grot (Kryspinów) - z lewej. Inkrustowany grot z napisem runicznym TILARIDS, pochodzący z grobu kultury przeworskiej (Suszyczno koło Kowla) - z prawej.

ornamentyki. Zwraca uwagę fakt, że znaleziska te należy synchronizować z początkiem rozwoju pisma runicznego na obszarach północnoeuropejskiego Bar-baricum. Wymienione grupy zabytków pochodzące z cmentarzysk i ze stanowisk osadowych uzupełnia szereg innych typów przedmiotów. Bogaty jest m.in. zestaw narzędzi, licznie spotykamy przybory toaletowe (kościane lub rogowe grzebienie, metalowe szczyp-czyki). Zarówno duża liczba przedmiotów metalowych, przede wszystkim żelaznych, jak i różnorodność form ceramiki, od fazy Clb masowo wytwarzanej na kole garncarskim, są świadectwem rozwoju produkcji rzemieślniczej. Na początku okresu rzymskiego na terenach zajętych poprzednio przez kulturę oksywską doszło do wykształcenia się nowej jednostki, zwanej kulturą wielbarską. Nazwa jej pochodzi od cmentarzyska odkrytego w Malborku-Wielbarku, które dostarczyło materiałów charakterystycznych dla całego prawie okresu rozwoju tej kultury. W starszej literaturze archeologicznej kultura wielbarską nazywana była gocko-gepidzką, a następnie wschodniopomorsko-mazowiecką. Powstała ona w wyniku stopniowego przekształcania się starszego, oksywskiego podłoża, przy oddziaływaniu wpływów kultury rzymskiej, docierających przede wszystkim poprzez środowisko kultury przeworskiej. W odróżnieniu od przemian, jakie miały miejsce w kulturze przeworskiej na początku I w. p.C., proces zmian zachodzących na terytorium objętym zasięgiem kultury oksywskiej miał charakter bardziej radykalny. Obserwowane od początku okresu rzymskiego różnice między kulturą przeworską a wielbarską są czytelniej sze, niż w przypadku kultury przeworskiej i kultury oksywskiej w młodszym okresie przedrzymskim. Pełne ukształtowanie kultury wielbarskiej nastąpiło dopiero w ciągu fazy B2, jej schyłek zaś przypada na wczesną fazę okresu wędrówek ludów. W rozwoju tej jednostki wyróżnia się dwie fazy chronologiczne: lubowidzką (nazwa pochodzi od cmentarzyska w Lubowidzu), obejmującą okres wczesnorzymski i początek młodszego okresu rzymskiego, i cecelską (od cmentarzyska w Cecelach), odnoszącą się do pozostałych faz rozwoju kultury wielbarskiej. W granicach zasięgu kultury wielbarskiej wydziela się sześć stref osadniczych. W okresie wczesnorzymskim zajmowała ona 291

BZJOJ/\[ po ooujod BU suozojod Ajezsąo BU 'Ibi5[S.req|3iM Aanj|n>[ psouptij fsuzoiu -jsopiM pBpfs M ipAotapoipM 'ipi>po§ uoiuisjd ^MO.ipSM ipAiresid ipBjpoaz M EuozopBiMsod z 5is 9ZBIM 9u(XoBJ§ira Aipru 9X 'f9p[SJOM3zjd Ajni|n>( OMJOIU -p^so zszjd 9j5fez A^jsoz 'E^sjodoJipiM Buooujod 5[Bf 'AjBzsąo 3aoj>|9iu B 'ipra -3J9} IjoAuUSZpJ fgf BU BMpIUpeSO pSOJS9§ 9IU9ZSfolUUlZ O^ldfejSBU 9IUS9ZOOUp9f -EIS9|OJ I B|uA{OyV\ OSSZO '9ISB|pOJ 'BZjdaiy^ SlOSfh Od 9ZSA\OZBJ\[ 9UZ9ZjqOMBjd

- f3T>[SJOA\9Zjd Xjnjjnj[ osoupnj Z9zad sezoipAjop guojpgiSBz Auajgj BUO B^fąo -uiTupoąosM-OMomprąod n>[um9T>[ AV foiJjsjBąpiM Xanj[n?[ efsireds^p 9is B{5z9odzoa ' • y d 'AV [j AMOjod foiSmp n^zood BU -fj 'o§9i5[SuiXza ns9Jj[o oSgzspojm i o§9u -S9ZDM giuiopzjd BJ\[ -f9i>|oXzaAd iLU9iz BU ojAa^po B>[STMOUB}S 9}5iunsXM poąoBz BU f9TzpjBqfBU JSBTUIOIBU 'AuAq hmo§ i T^SBJ Bzogzaop op {Tzpoąoop SSTSBZ (bf 9IZpOqOSM BJSI 'I>[S|Odo>|[9Iy\\

f9UOO U|Od ZBJO O§9]>[SU9rB J5[ I O§9p[Sqn ZSB }[

AzJ9 IZ3lbd 'B ZJO IUOJ O§9MO5[pOJS 'fep[SlITUi:plp IUI9 TZ I BJSTM OJ O§9UJO Q Au9J9J

•(BI.O BZBJ :-M ni -zood - -M n -jod 2) o68!>|swAzj nsej>|o o6azspo|iu L|oe>|}taood M ip|>|S|od noBiaiajz eu BMOjn)|n>( Bfosn^g '^g\, -oAy

iifiHf :r #W^S W

SpafS

'

r

' /«W "••>'?TMi li

W1

r" ~"

H

Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich.

Czarnego. W wyniku owej ekspansji powstała na terenie Kotliny Hrubieszowskiej lokalna grupa, nazywana masłomęcką (nazwa pochodzi od cmentarzyska w Masło-męczu), charakteryzująca się przede wszystkim pewnymi odrębnymi cechami obrządku pogrzebowego. Przemiany, jakie zaszły u progu okresu rzymskiego na Pomorzu, uwidoczniły się wyraźnie w obrządku pogrzebowym. Polegały one m.in. na wprowadzeniu inhumacji, przy utrzymującej się nadal kremacji. Ta właśnie cecha, tj. birytualizm obrządku pogrzebowego, uważana jest powszechnie za jedną z bardziej charakterystycznych cech kultury wielbarskiej. W rzeczywistości jednak obserwujemy wyraźną przewagę grobów ciałopalnych, występującą na zdecydowanej większości cmentarzysk tej kultury. W fazie B2 osadnictwo kultury wielbarskiej zajmowało słabo zasiedlone poprzednio tereny Wyżyny Kaszubskiej, gdzie zakładano cmentarzyska z kurhanami, stelarni kamiennymi i konstrukcjami w postaci kamiennych kręgów, a także brukami, często o trójkątnym zarysie (cmentarzyska w Odrach i Węsiorach). Podobne konstrukcje naziemne znane są również z cmentarzysk z innych terenów, m.in. z Grzybnicy. Występowanie tego typu kurhanów i kręgów uznać należy za świadectwo powiązań obszarów kultury wielbarskiej z terenami skandynawskimi, gdzie podobne konstrukcje znane są od epoki brązu. Wiele uwagi poświęcono problemowi pochodzenia i funkcji kręgów kamiennych, dopatrując się w nich miejsc zgromadzeń, narad sędziowskich - na co mogą wskazywać pośrednio średniowieczne sagi skandynawskie - lub też praktyk

Ryć. 155. Krąg kamienny (Grzybnica) i stela kamienna (Leśno) z cmentarzysk ludności kultury wielbarskiej.

obrzędowych. Budowa tych konstrukcji mogła poprzedzać początek użytkowania znajdujących się w tym samym miejscu cmentarzysk. W młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim najbardziej zbliżone do wielbarskich konstrukcje kamienne znane są z terenu Szwecji - z Gotlandii oraz z prowincji 293

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Uppland i Óstergótland. Cmentarzyska na Wyżynie Kaszubskiej zostały porzucone na początku młodszego okresu rzymskiego; młodsze materiały spotykane na tych nekropolach sąnieliczne. Porzucanie cmentarzysk wynika z podjęcia wspomnianej ekspansji ludności kultury wielbarskiej ku południowemu wschodowi. W fazie cecelskiej wznoszone były kurhany rostołckie, o dużych kamiennych nasypach, często kryjące bogato wyposażone pochówki. Z terenu kultury wielbarskiej znane są pochówki szkieletowe umieszczane w trumnach, wykonanych z wydrążonych kłód dębowych, niekiedy złożonych z dwóch połówek pnia. Groby takie, głównie z okresu wczesnorzymskiego i początku młodszego okresu rzymskiego, mają swe analogie na terenie północnej Europy. Pochówki w trumnach znane są także z grobów podkurhanowych typu rostołckiego. Bogato wyposażony szkieletowy pochówek z Pielgrzymowa umieszczony był w drewnianej komorze zbudowanej w konstrukcji zrębowej. Specyficzne formy grobów stwierdzono na cmentarzyskach grupy masło-męckiej. Natrafiono tam na pochówki zbiorowe, groby intencjonalnie naruszone

Ryć. 156. Grób szkieletowy i jego inwentarz pochodzące z wczesnej fazy okresu wędrówek ludów (Masłomęcz).

(w niektórych przypadkach wielokrotnie), pochówki cząstkowe, z naruszonym porządkiem anatomicznym (z przemieszczonymi częściami szkieletu), oraz groby, w których obok kości ludzkich znalazły się kości zwierzęce. Formy niektórych innych grobów są świadectwem wpływów sarmackich. Inną charakterystyczną cechą kultury wielbarskiej jest specyficzny typ wyposażania zmarłych. W pochówkach nie występują prawie zupełnie przedmioty żelazne, brak więc broni i narzędzi. W grobach mężczyzn sporadycznie spotykamy ostrogi. Na Mazowszu, w fazie cecelskiej, zakładano cmentarzyska, na których chowano jedynie kobiety i dzieci - wskazują na to wyposażenie grobów i analizy antropologiczne. Być może zmarłych mężczyzn grzebano zgodnie z rytuałem, który nie pozostawiał uchwytnych dla archeologa śladów. Ludność kultury wielbarskiej używała zróżnicowanych ozdób i części stroju, wykonywanych z metali kolorowych: brązu, srebra, a czasem złota. Rozkwit wy294

Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich...

Ryć. 157. Ozdoby i części stroju ludności kultury wielbarskiej.

twórczości takich przedmiotów nastąpił w fazie B2 i na początku fazy Cl. Konwencja stylistyczna, w której powstawały wówczas wyroby o szczególnie dekoracyjnym charakterze, bogato zdobione filigranem i granulacją, określana jest jako „styl barokowy". Do charakterystycznych zabytków kultury wielbarskiej należą bransolety zakończone stylizowanymi głowami węży, wisiorki gruszko-wate, klamerki esowate, srebrne paciorki i tzw. wisiory opasane. Zabytki te są świadectwem powiązań obszarów Pomorza z kręgiem nadłabskim, podobnie jak niektóre późnorzymskie formy naczyń oraz wspomniane cmentarzyska, znane także z pewnych obszarów kręgu nadłabskiego, na których chowano wyłącznie kobiety i dzieci. Mimo istnienia ożywionych kontaktów handlowych wzdłuż szlaku bursztynowego, biegnącego przez obszary zasiedlone przez ludność kultury przeworskiej i kultury wielbarskiej, granica między tymi dwiema jednostkami kulturowymi rysuje się w sposób ostry. Jedynie na terenie Mazowsza w końcu okresu wczesno-rzymskiego, w strefie przygranicznej obu kultur, miało miejsce wyraźne przenikanie wpływów wielbarskich do środowiska kultury przeworskiej. Dowodem tego są przede wszystkim wielbarskie ozdoby spotykane w inwentarzach grobów kultury przeworskiej. Występujące w tego typu zespołach grobowych uzbrojenie nosi pewne cechy stylistyczne, nietypowe dla pozostałych znalezisk kultury przeworskiej. Różnice owe, wyraźne w porównaniu ze znaleziskami broni 295

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

z innych terenów kultury prze-worskiej, można więc uznać właściwie za jedyne znane nam źródło informujące o uzbrojeniu ludności kultury wielbarskiej. Wspomniane cechy stylistyczne tego uzbrojenia wskazują, że mogło być podobne do używanego w kręgu nad-łabskim lub też w strefie zachodnich wybrzeży Bałtyku. Do innych cech wyróżniających kulturę wielbarską należy zestaw Ryć. 158. Naczynia używane przez ludność kultury wielbarskiej (Pruszcz Gdański, Kościelna Jania, Żukczyn). form ręcznie lepionych naczyń, wykazujący m.in. powiązania z późno-rzymską ceramiką z kręgu nadłabskiego, czy też znikoma ilość ceramiki robionej na kole, zapewne importowanej z terenu kultury czerniachowskiej. W młodszym odcinku fazy B2 na obszarach nad środkową Odrą, pozbawionych na ogół śladów starszego osadnictwa z okresu wczesnorzymskiego, ukształtowała się kultura luboszycka. W następnych stadiach swego rozwoju zajmowała ona tereny Górnych i Dolnych Łużyc, północnej części Dolnego Śląska, południowej Brandenburgii, ziemi lubuskiej i wschodniej Saksonii. Jej schyłek nastąpił we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów. Inwentarze tej kultury wskazuj ą na silne powiązania z kulturą przeworską i wielbarską, w mniejszym stopniu z kręgiem nadłabskim, a w późniejszych fazach również ze Skandynawią. Obecność wielu elementów charakterystycznych dla kultury przeworskiej, np. typ inwentarzy grobowych, pozwala wiązać te dwie jednostki w jeden krąg kulturowy. Proces krystalizowania się kultury luboszyckiej łączony jest z migracją grup ludności kultury przeworskiej, a zapewne także i wielbarskiej. Przypuszczenia te potwierdzone są częściowo przez obecność elementów przeworskich w rozwiniętym stadium fazy B2 na terenach położonych dalej na zachód - w dorzeczu Haweli, a w okresie późnorzymskim nad środkową Łabą. Znaleziska przeworskie z terenu kręgu nadłabskiego mogą być jednak śladem relacji kulturowych o innym charakterze i nie wiązać się z przesunięciami grup ludności. Ludność kultury luboszyckiej praktykowała kremację, chowając swoich zmarłych w grobach jamowych, rzadko podkurhanowych, o konstrukcji ziemno--kamiennej. Zwraca uwagę występowanie grobów warstwowych. W końcowym stadium rozwoju tej kultury pojawiły się pochówki szkieletowe, co interpretuje się jako wpływ kręgu nadłabskiego. Na jednym z cmentarzysk (Luboszyce) odkryto wyłącznie groby kobiet i małych dzieci. Inwentarze grobowe zbliżone są do zestawów zabytków spotykanych w pochówkach ludności kultury przeworskiej, chociaż charakterystyczna jest dla nich duża liczba toporów w grobach męskich. Podobnie jak w kręgu nadłabskim, broń taka wchodziła w skład uzbro-

296

Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich...

jenia wojowników. Ceramika robiona na kole z terenu kultury luboszyckiej różni się wyraźnie formą i sposobem zdobienia od naczyń toczonych, pochodzących z innych środkowoeuropejskich obszarów kulturowych. Nad dolną Odrą w okresie wczesnorzymskim rozwijała się niewielka grupa nazywana gustowską (nazwa pochodzi od cmentarzyska w miejscowości Gustów na Rugii), zbliżona do kultury wielbarskiej. Podobieństwa grupy gustowskiej do kultury wielbarskiej widoczne są w obrządku pogrzebowym (birytualizm, umieszczanie pochówków szkieletowych w kłodach, brak w inwentarzach grobowych broni i narzędzi) oraz w typach wykonywanych przedmiotów. Jednocześnie widoczne są wyraźne powiązania grupy gustowskiej z kręgiem nadłabskim, zwłaszcza w fazie B l, na co wskazuj ą formy zapinek oraz przejęcie przez ludność grupy gustowskiej niektórych form naczyń, a także charakterystycznego dla kręgu nadłabskiego sposobu ich zdobienia ornamentem wykonywanym za pomocą radełka. Na obszarach zajmowanych przez grupę gustowską wyraźnie zaznaczona jest najwcześniejsza faza wpływów rzymskich. Na tereny te docierała bowiem poprzez obszary zajmowane przez krąg nadłabski pierwsza, tzw. czeska, fala importów. Do najbardziej znanych stanowisk grupy gustowskiej należy wielkie cmentarzysko w Lubieszewie. Jest to właściwie kompleks stanowisk sepulkralnych, składający się z wielkiego płaskiego cmentarzyska, użytkowanego od starszego okresu przedrzymskiego po okres wczesnorzymski, oraz dwóch nekropoli z kilkoma podkurhanowymi grobami „książęcymi" z faz Bl i B2. Znalezione w nich szkieletowe pochówki wyróżniają się bogactwem wyposażenia i pewnymi cechami o inter-regionalnym charakterze, właściwymi podobnym bogatym grobom z innych obszarów kulturowych. Odkrycia w Lubieszewie sprawiły, że wszystkim tego typu wczesnorzymskim grobom „książęcym" nadano nazwę „grobów typu lubieszewskiego". W okresie wczesnorzymskim na terenach środkowego i częściowo dolnego Nadodrza miało miejsce nakładanie się wpływów kultury przeworskiej i kręgu nadłabskiego. Proces ten znalazł odbicie w materiałach, przede wszystkim znaleziskach grobowych, zaliczanych do grupy lubuskiej. We wczesnej fazie jej rozwoju istniała przewaga powiązań z kręgiem nadłabskim, w fazie B2 bardziej zaznaczyły się wpływy kultury przeworskiej. W schyłkowym stadium rozwoju grupy lubuskiej dotarły na zajmowany przez nią obszar również wpływy kultury wielbarskiej. Zanik grupy nastąpił na początku młodszego okresu rzymskiego -została ona wchłonięta przez kulturę luboszycką. W III w. w strefie przybrzeżnej środkowego Pomorza oraz w dorzeczu Parsęty i Regi uformowała się nowa jednostka kulturowa, nazywana grupą dębczyńską. Jej rozwój trwał w zasadzie do schyłku IV lub początku V w.; liczba znalezisk pochodzących z pierwszej połowy V w. jest znacznie mniejsza. Grupa ta wykazuje wyraźne wpływy kręgu nadłabskiego, widoczne w zestawie form ceramicznych oraz w typach zabytków metalowych, ozdób i części stroju. W inwentarzach grobowych brak jest broni, a większość pochówków, tworzących małe cmentarzyska, to groby szkieletowe. Są wśród nich bogate groby nawiązujące do interkulturowego horyzontu późnorzymskich pochówków „książęcych" typu 297

fatupoipSM psSzo ipraopi ijoAuMsd i fsMo^pcus psSzo ^ -fei^sjoAtezjd Ajrn|n>[ Xiraj9j 3i Bu^fsuBds^g z uii>[}sXzsM spszjd girezeiMz 'pzoiupBSO pais 3iu9zozs9§Bz suzBaAM ąo^jBcLiB^} M opdfejsBu o§si>[suiAzj ns3J>[o oSazspojai BTUBAUJ ngfep y^ •p[sjodojBj/\[ qoBJBZsqo qoAuui BU ZSIUMOJ o§3i>[su.iXzj -pgzad ns9J>[o oSazspojiu po znfgfouozpJsiMis 'gDAjugLUBiuo qoi i uAzoeu ipBuuoj 'H§O[OUq03} M SUZOOplM 'O§3T5|OBp n§3.q AA\X^dA\ 9IS A|AZOBUZBZ U]j>[SUlXzj -OUS9ZOM 91S9J>[O AV MOJBZSqO l(3AuBIA\BUlO IOS9ZO folUpO^OSM 9yV\ 'UJ:>]SMO>[BJ>[ -pod 9TUO(9J M 9Zł[B} JS9f 9UOZDpBIMSod OMJ9UIpBSO f9JOJł[ '["9|>[SA\Oqond Ajnj(n>( XMBJ>[U9 JBpBU 5TS A{BflA\ZOJ LUIJ[SUjXzjOUS9ZDA\ 9IS9J>[0 M f9f>[OBdjB)[ 9IJ9JJS f9IU

-poqoBZ j^ •iui>[SuiAzj 9is9x>jo M qoBjBdJB^>[ qop[S|od M f9Avojnj|n>[ ifoBnjAs BIUEM -oaijsuo>[9az Aqojd 9p5(pod BU A^TjoMzod 9iizoi§ojo9ip.re BiuBpBą 9zsA\ojNj •^lMBuApUB>[S 9 Z BIUB Z^IMOd fof fes SUZOOpIM

fói>[suXzoq5p XdtuS nfoMzoj ąoBZBj qoAzsf9iuzod f& 'A\ozj^B7-u9q9|ssBH-Buri9q

fwii 3»,t

*,

msm

11

Hoi>|S|od oiajz afejzp

— Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich...

strefy beskidzkiej wyróżnia się materiały typu Wietrzno-Solina, pochodzące z faz B2 i Clą, charakteryzujące się obecnością elementów kultury przeworskiej i kultur dackich. W młodszym okresie rzymskim w materiałach ceramicznych pochodzących ze stanowisk nad górnym Sanem wyraźnie widoczne są wpływy dackiego kręgu kulturowego. Ich obecność wiąże się z ekspansją ku północy dackiego plemienia Karpów. Na obszarach nadpopradzkich u schyłku okresu rzymskiego i we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów pojawiło się osadnictwo poświadczone jedynie przez wysoko położone, niewielkie osady, określane jako siedziby ludności grupy północnokarpackiej, która wykazuje podobieństwa m.in. do kultur zajmujących tereny nad środkowym Dunajem oraz obszarów połud-niowo-wschodniej Europy. Podobne osadnictwo istniało w tym samym czasie w północnej, górskiej części Słowacji. Na terenie kręgu zachodniobałtyjskiego stwierdzono istnienie w okresie rzymskim kilku lokalnych grup kulturowych. Jedną z nich jest kultura bogaczewska, której początek odnieść należy do młodszego okresu przedrzymskiego. W schyłkowej jego fazie, w wyniku nasilenia się oddziaływania latenizacji, idącej poprzez środowisko kultury przeworskiej, pojawiały się płaskie cmentarzyska ciałopalne. Zasięg kultury bogaczewskiej w okresie największego jej rozkwitu -u schyłku wczesnego i na początku młodszego okresu rzymskiego - obejmował Pojezierze Mrągowskie, północny skraj Równiny Mazurskiej, Krainę Wielkich

Ryć. 160. Bransoleta i zapinki pochodzące z kręgu kultury zachodniobałtyjskiej.

Jezior Mazurskich, Pojezierze Ełckie i część Pojezierza Suwalskiego. W jej obrębie zaznaczają się regionalne różnice, znajdujące wyraz m.in. w obrządku pogrzebowym. Szczególnie wyraźnie widoczne są na terenie Suwalszczyzny, gdzie oprócz płaskich grobów ciałopalnych występują pochówki podkurhanowe, szkieletowe, którym towarzyszą niekiedy pochówki koni. Inwentarze kultury bogaczewskiej wskazują na rozwój lokalnej produkcji brązowniczej i emalierskiej. Przypuszcza się, że miejscowa ludność wytwarzała niektóre typy szklanych paciorków. W stosunku do przedmiotów wykonywanych, a także używanych przez ludność kultury przeworskiej, obserwujemy mniejszą liczbę wyrobów żelaznych. Zwraca uwagę pojawienie się w młodszym okresie rzymskim zwyczaju wkładania do 299

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

grobów brązowych monet rzymskich. Zestaw ozdób i części stroju używanych przez ludność kultury bogaczewskiej nosi pewne specyficzne cechy, wyrażające się obecnością form nie spotykanych na innych obszarach kulturowych. W ciągu trwania młodszego okresu rzymskiego na terenie Suwalszczyzny, w dorzeczu Czarnej Hańczy, doszło do wykrystalizowania się odrębnej jednostki kulturowej - kultury sudowskiej, której genezę łączy się m.in. z wpływami Ryć. 1 6 1 . Naszyjnik pochodzący z kręgu kultury zachodniobałtyjskiej. kulturowymi z obszarów bałtyjskich, położonych na wschód od Niemna. Na terenie Sambii i przyległych obszarach rozwijała się grupa sambijsko-natangijska, określona ostatnio jako kultura Dollkeim-Kovro-vo, odznaczająca się zróżnicowanym, bogatym zestawem inwentarzy zabytków. Łączy się to niewątpliwie z zamożnością miejscowej ludności, wynikającą z prowadzenia handlu bursztynem, którego najbogatsze złoża znajdowały się na Sambii. Występują tam birytualne cmentarzyska, na których pochówkom wojowników towarzyszą często szkielety koni. W młodszym okresie rzymskim, podobnie jak na terenie Mazur, licznie występują w grobach rzymskie monety. Na ożywione kontakty z państwem rzymskim we wcześniejszym okresie wskazują importy rzymskie ze strefy norycko-panońskiej, stanowiące niekiedy inspirację dla lokalnej produkcji ozdób i części stroju. Ludność kultury bogaczewskiej utożsamiana jest ze wzmiankowanymi w antycznych źródłach pisanych Galindami, społeczność kultury sudowskiej -z plemieniem Sudowów, mieszkańcy Sambii - z Estiami. W dorzeczu Łaby na początku okresu rzymskiego doszło do powstania na bazie lokalnego podłoża jastorfskiego nowej jednostki kulturowej - kręgu nadłab-skiego. W obrębie tego kręgu wyróżnia się grupy lokalne, wyraźnie wyodrębniające się zwłaszcza w okresie późnorzymskim. Do specyficznych cech kręgu nadłabskiego w okresie wczesnorzymskim należy ceramika zdobiona charakterystycznym dla tych obszarów ornamentem wykonywanym radełkiem i pewne formy zapinek, które rzadziej były używane na innych obszarach środkowoeuropejskiego Barbaricum. W obrządku pogrzebowym prawie wyłącznie stosowano ciałopalenie. Występują głównie groby popielnicowe czyste, bez przystawek, niekiedy przykrywane misą. Model wyposażania zmarłych jest zbliżony do obserwowanego w kulturze przeworskiej, jednak mniej jest z omawianego terenu znalezisk broni. Zwraca uwagę obecność tzw. grobów zastępczych, tj. skupisk przedmiotów wchodzących zwykle w skład inwentarzy grobowych, przy jednoczesnym braku szczątków zmarłego. Specyfiką cmentarzysk kręgu nadłabskiego jest występowanie w grobach, podobnie jak w przypadku kultury Jastorf, tzw. żywicy urnowej - grudek organicznej, żywicznej substancji, która podczas kremacji mogła wydzielać wonne zapachy. Za jeden z elementów przeżywania się tradycji jastorfskiej 300

— Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich...

uznać należy grupowanie grobów męskich i kobiecych w oddzielnych strefach tego samego cmentarzyska lub też - w niektórych przypadkach - występowanie osobnych nekropoli dla każdej płci. Od początku młodszego okresu rzymskiego następowały na tym terenie bardzo wyraźne przemiany, znajdujące wyraz zarówno w przeobrażeniach struktur osadniczych, jak i w pojawieniu się nowych prądów stylistycznych. Przemiany stylistyczne widoczne są m.in. w upowszechnieniu nowych form ceramiki i zaprzestaniu, prawie na całym obszarze, zdobienia naczyń ornamentem wykonywanym radełkiem. Porzucono wiele cmentarzysk, zmianom uległa także sieć osadnicza. Istotne zmiany zaszły również w obrządku pogrzebowym, m.in. poczynając od tego okresu bardzo rzadko wyposażano groby mężczyzn w broń. Z terenu środkowych Niemiec (Hassleben, Leuna), z fazy C2, pochodzą bogate groby „książęce"; w ich inwentarzach znajdują się między innymi liczne importy rzymskie. Groby te są świadectwem istnienia ośrodków władzy, dla których pracowały lokalne warsztaty, produkujące m.in. ceramikę, zgodnie z rzymską technologią i ściśle według rzymskich wzorców (Haarhausen w Turyngii). W Kotlinie Czeskiej u progu okresu rzymskiego powstało prężne centrum osadnicze związane z markomańskim państwem Marboda, najwcześniej adaptujące rzymskie wzorce i stanowiące ośrodek redystrybucji przedmiotów pochodzenia rzymskiego oraz przenoszenia wpływów kultury prowincjonalnorzymskiej na inne obszary Barbaricum. Kultura Markomanów wykazuje bardzo silne powiązania z terenem kręgu nadłabskiego. Jak już wspomniano, okres rozwoju tego ośrodka trwał bardzo krótko; jego upadek nastąpił wraz z załamaniem się potęgi Markomanów. Wówczas główną rolę w południowej części Barbaricum zaczął pełnić ośrodek kwadzki w południowo-zachodniej Słowacji - tzw. regnum Yannia-num. Silne powiązania z kręgiem nadłabskim terenów Czech, Moraw i południowo-zachodniej Słowacji widoczne są przez cały okres wpływów rzymskich i wczesną fazę okresu wędrówek ludów. W okresie wczesnorzymskim na terenie północnej, górzystej części Słowacji rozwijała się nadal kultura puchowska. Jej upadek nastąpił w ciągu II w., a zajmowane przez nią tereny zostały częściowo zajęte przez osadnictwo wiązane z Kwadami. We wschodniej części Słowacji, w dorzeczu górnej Cisy oraz nad górnym Dniestrem istniały w początkach okresu rzymskiego lokalne grupy wykazujące powiązania z dackim kręgiem kulturowym (tzw. kultura zemplińska i kultura lipicka). W okresie późnorzymskim na terenach położonych po zewnętrznej stronie łuku Karpat, przede wszystkim na obszarach między górnym Seretem i górnym Prutem, rozwijała się kultura kurhanów karpackich, nazwana tak z uwagi na charakterystyczną formę grobów, wykazująca także powiązania z kręgiem kultur dackich. Niewielkie skupienie stanowisk kultury kurhanów karpackich istniało również nad górną Cisą. Na rozległych obszarach dorzecza Dniepru - sięgających po Desnę i Doniec w północno-wschodniej strefie stepowej, wybrzeża Morza Czarnego na południu i Mołdawię na zachodzie - ukształtowała się w III w. kultura czerniachowska. 301

Najdawniejsze dzieje ziem polskich -

Ryć. 162. Europa u schyłku okresu rzymskiego (IV w.).

Objęła ona swoim zasięgiem także tereny wschodniego Siedmiogrodu i Besarabię. Jak wspomniano, na powstanie kultury czerniachowskiej złożyło się kilka czynników: miejscowy substrat sarmacki, lokalne elementy wywodzące się z kręgu dackiego i strefy leśno-stepowej oraz impulsy z nadczarnomorskich ośrodków cywilizacji antycznej. Dla ujednolicenia tego zróżnicowanego podłoża i wykrystalizowania się nowej jakości kulturowej na wspomnianych obszarach zasadnicze znaczenie miał wpływ kultury wielbarskiej, związany z ekspansją plemion gockich. Jedną z charakterystycznych cech kultury czerniachowskiej był birytualizm. Obok ciałopalnych grobów jamowych występują licznie groby szkieletowe, o różnej orientacji. Znane są także pochówki warstwowe, o innym nieco charakterze niż te, które znamy z terenu kultury przeworskiej. Jako wpływ podłoża sarmackiego interpretować należy pochówki niszowe. Bardzo rzadko natrafiamy w grobach czerniachowskich na broń, występują natomiast części stroju, a w mniejszej liczbie ozdoby. Zwraca uwagę liczebność i różnorodność znajdowanych w grobach amuletów. Z terenu kultury czerniachowskiej znamy szeroki zestaw form naczyń wykonywanych na kole. W omawianej strefie często występują naczynia szklane, najczęściej pucharki oraz amfory gliniane, których 302

Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich...

znaleziska poświadczaj ą handel winem ze strefą nadczarnomorską, a także monety rzymskie. Na uwagę zasługują odkrycia w południowej strefie kultury czernia-chowskiej architektury kamiennej, powstałej niewątpliwie pod wpływem cywilizacji antycznej. Ludność kultury czerniachowskiej rozwinęła na szeroką skalę rolnictwo, produkcję rzemieślniczą (zwłaszcza garncarstwo posługujące się kołem), a także metalurgię. Poświadczona jest ponadto lokalna produkcja szkła (Komarów nad Dniestrem). Gwałtowne załamanie się rozwoju kultury czerniachowskiej nastąpiło na skutek ekspansji na obszary nadczarnomorskie plemion huńskich. W strefie leśnej i w części strefy leśno-stepowej wschodniej Europy na początku okresu rzymskiego nie stwierdzono wyraźnych zmian kulturowych. Model gospodarczy nie ulegał na tych obszarach żadnym istotnym przemianom w stosunku do istniejącego w okresie przedrzymskim. Na terenach położonych na północ od zasięgu kultury czerniachowskiej doszło w III stuleciu do ukształtowania się jednostki archeologicznej określanej jako kultura kijowska, której genezę wiąże się z tzw. horyzontem postzarubinieckim. Zasięg kultury kijowskiej obejmował teren prawego dorzecza Dniepru oraz dorzeczy Desny i Sejmu. W jej obrębie wyróżnia się kilka grup lokalnych: środkowodnieprzańską, naddesneńską, górnodnieprzańską i dnieprzańsko-dońską. Kultura kijowska znana jest głównie ze stanowisk osadowych - nieliczne pochówki reprezentowane są przez ubogo wyposażone groby jamowe. Charakterystyczna jest dla tej jednostki niewielka liczba znalezisk zabytków metalowych. Potwierdzona jest jednak rodzima produkcja żelaza, obróbka metali kolorowych i emalierstwo. Miejscową ceramikę wykonywano wyłącznie bez użycia koła garncarskiego. Można stwierdzić, że kultura kijowska reprezentuje do pewnego stopnia pośredni etap rozwoju pomiędzy kulturami środkowoeuropejskiego Barbaricum a społecznościami strefy leśnej wschodniej Europy, kontynuującymi tradycje wywodzące się z wczesnej epoki żelaza.

Rozwój gospodarczo-społeczny ziem polskich w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim Wraz z początkiem młodszego okresu przedrzymskiego na ziemiach polskich dokonały się zmiany w strukturze gospodarki rolnej. Model reprezentowany przez kultury o tradycjach wywodzących się z wczesnej epoki żelaza uległ wyraźnym przeobrażeniom. Zmniejszyła się rola gospodarki wypaleniskowej, zaszły też zmiany w sposobach uprawy ziemi, poświadczone zanikiem wcześniej spotykanych narzędzi motykowych. Przeważa pogląd, że dominującym systemem uprawy ziemi w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim była gospodarka przemienno-odłogowa, a znacznie mniejsze znaczenie miał wcześniej rozpowszechniony, przerzutowo-wypaleniskowy system upraw. Na podstawie źródeł archeologicznych, pochodzących z naszych ziem, nie sposób określić bliżej, jak wielki był obszar, który zajmowano pod uprawę prowadzoną przez jedną rodzinę lub mieszkańców jednej osady. Takimi danymi dysponujemy tylko w przypadku 303

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

północno-zachodnich stref Barbaricum, gdzie zachowały się do dzisiaj ślady systemów pól, zaznaczonych niskimi wałami ułożonymi z kamieni. Wskazują one, że jedna rodzina mogła uprawiać pola rozmieszczone na obszarze o powierzchni do ok. 30 ha. Dane te wahają się jednak w odniesieniu do poszczególnych stanowisk. Ziemię uprawiano przy użyciu dwóch typów radła: rylcowego i przypuszczalnie płozowego. Używania tych narzędzi dowodzą znaleziska ich części - krojów płużnych i radlić. Odkrycia poziomów pól uprawianych w okresie rzymskim, zachowanych pod nasypami kurhanów, wskazują, że stosowano orkę poprzeczną lub wielokierunkową. Ówczesne narzędzia umożliwiały spulchnianie ziemi jedynie przez rycie bruzd. Rozpowszechnienie radlić i krojów płużnych, które nastąpiło w młodszych fazach okresu rzymskiego, można wiązać w pewnym stopniu ze zmianami osadniczymi, jakie zaszły wówczas na obszarach zajmowanych przez kulturę przeworską. Dysponowanie lepszymi narzędziami pozwoliło na rozwój gospodarki rolnej na terenach pokrytych np. ciężkimi glebami, których uprawianie wymagało odpowiednio dostosowanych radeł. Przejawem postępu w rolnictwie w młodszych fazach okresu rzymskiego był rozwój produkcji narzędzi żniwnych - półkosków i ulepszonych sierpów, a także używanie żaren rotacyjnych. Uprawiano przede wszystkim żyto, mniejsze nieco znaczenie miały takie zboża, jak proso, jęczmień, owies i różne odmiany pszenicy. Poza tym wysiewano kilka innych gatunków roślin, m.in. strączkowych, a także len i konopie. Rozpowszechnienie uprawy owsa nastąpiło za pośrednictwem ludności grupy tynieckiej, która pierwsza na naszych ziemiach wprowadziła ten rodzaj zboża. Odkrycia kości zwierzęcych w osadach pozwalają określić strukturę hodowli, odgrywającej niewątpliwie istotną, lecz mniejszą niż rolnictwo rolę w gospodarce. Hodowano przede wszystkim bydło rogate, a w dalszej kolejności trzodę chlewną. Udział znajdowanych kości koni i owiec waha się dość wyraźnie: na niektórych obszarach, np. w kulturach kręgu zachod-niobałtyjskiego, ponad 1/3 kości zwierząt hodowlanych stanowią szczątki owiec lub kóz. Niewielki jest na ogół udział kości koni - wynosi on od kilku do kilkunastu procent, ale dane te nie odzwierciedlają zapewne rzeczywistej roli koni w hodowli (m.in. ze względu na fakt, że nie były one zwierzętami konsumpcyjnymi). Konie odznaczały się małym lub średnim wzrostem, co sugeruj ą badania osteologiczne, wykazując jednocześnie, że hodowane wówczas bydło także miało niewielkie rozmiary. Potwierdzają to uwagi Ryć. 1 6 3 . Wczesnorzymski kamień żarnowy Tacyta, który nisko oceniał wygląd koni i wołów (Kraków-Mogiła). hodowanych przez Germanów (Germania 5, 6; Annales IV, 72). Kości znalezione w Haarhausen sugerują natomiast, że na tamtych terenach hodowano znacznie większe rasy bydła. Być może odnalezione w Haarhausen kości należały do zwierząt ze stada sprowadzonego z terenu prowincji rzymskich.

304

!T

———— Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich.

Oprócz wspomnianych gatunków zwierząt, hodowano także kury i psy, a w kilku osadach znaleziono kości gęsi, kaczek i kotów. Znaleziska w osadach wskazują wyraźnie, że łowiectwo i rybołówstwo spełniały w tym okresie rolę zupełnie drugorzędną. W młodszym okresie przedrzymskim i okresie rzymskim udział kości zwierząt łownych w większości przypadków wynosi zaledwie kilka procent. Najczęściej polowano na sarny i jelenie, rzadziej na dziki. Prócz tego spotykamy niekiedy kości turów lub żubrów, bobrów oraz - sporadycznie - innych zwierząt. Całkiem znikomy udział stanowią natomiast wśród znalezisk kości ptasie. W okresie wpływów rzymskich nastąpił rozwój wyspecjalizowanych gałęzi produkcji rzemieślniczej. Nadal jednak wielkie znaczenie miała wytwórczość przydomowa, zaspokajająca podstawowe, codzienne potrzeby - w tym m.in. produkcja lepionych ręcznie naczyń. W produkcji garncarskiej zaszły w ciągu okresu rzymskiego daleko idące zmiany, polegające na powstaniu dużych ośrodków produkcyjnych, [ceramika toczona] Już w grupie tynieckiej funkcjonowały centra produkcji garncarskiej, wytwarzające wysokiej jakości naczynia malowane. W rejonie podkrakowskim stwierdzono istnienie co najmniej trzech takich ośrodków, powstałych u schyłku młodszego okresu przedrzymskiego, które zaspokajały potrzeby szerokiego kręgu odbiorców. Z pewnością wytwórczość tego typu, zakrojona na wielką skalę, prowadzona była od fazy Cl b przez wyspecjalizowanych rzemieślników, a produkty ich warsztatów znajdowały licznych odbiorców. Te same uwagi odnoszą się do ośrodków produkcji żelaza, z których największy istniał w północno-wschod-niej części Gór Świętokrzyskich, sięgając na północ po dorzecze Iłżanki. Początek jego rozwoju przypadł na młodszy okres przedrzymski, nasilenie produkcji - na II i III w. Dotychczas stwierdzono tam blisko 3000 stanowisk hutniczych, a liczbę istniejących dyma-rek szacuje się na ok. 300 tyś. W ośrodku świętokrzyskim wy stępuj ą charakterystyczne stanowiska produkcyjne -tzw. zorganizowane piecowiska, na których znajdowało się niekiedy po kilkadziesiąt dymarek, rozmieszczonych w ciągach dwóch do czterech pieców, w dwu równoległych rzędach. Rudy żelaza pozyskiwano z miejscowych, dobrych jakościowo złóż, eksploatowanych częściowo metodami górniczymi. Wskazują na to odkrycia dokonane w kopalni „Staszic" w Rudkach, gdzie natrafiono na fragmenty sztolni i pionowych szybów z okresu rzymskiego, schodzących do głębokości ok. 20 m i zabezpieczonych drewnianą obudową. Zapewne Ryć. 164. Dymarka z okresu rzymskiego (Pokrzywnica). eksploatację podziemną prowadzono także

305

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

ceramika toczona

Jednym z przejawów dynamicznego rozwoju gospodarczego społeczeństw środkowoeuropejskiego Barbaricum w młodszym i późnym okresie rzymskim było upowszechnienie miejscowej wytwórczości ceramicznej, w której posługiwano się kołem garncarskim. Na początku III w. na terenie kultury przeworskiej dokonały się istotne zmiany w produkcji ceramiki. Obok nadal istniejącej indywidualnej produkcji naczyń lepionych ręcznie, powstały wielkie ośrodki garncarskie, wyrabiające w znacznym stopniu ceramikę o ujednoliconych formach i ornamentyce, formowaną za pomocą koła garncarskiego. Taki sposób wytwarzania naczyń znany był na naszych ziemiach jeszcze w okresie przed-rzymskim, ale kół garncarskich używali w owym czasie jedynie Celtowie. Dopiero po upływie ponad dwóch stuleci od zaniku osadnictwa celtyckiego, w wyniku zmian w zakresie stosunków gospodarczo--społecznych, przejęto ze śródziemnomorskiego kręgu kulturowego wzorce technologiczne i organizacyjne, pozwalające na masową produkcję naczyń toczonych. Impulsy te docierały prawdopodobnie również poprzez środowisko dackie Ryć. 165. Ceramika toczona kultury przeworskiej. - jak się przypuszcza - w następstwie ekspansji ludów zamieszkujących dorzecze Odry i Wisły ku południowemu wschodowi w czasie wojen markomańskich. Upowszechnienie się ceramiki toczonej nastąpiło tylko na obszarach środkowoeuropejskiego Barbaricum, przede wszystkim w jego strefie południowej. Na innych obszarach kulturowych, jak np. na terenach zajętych przez kulturę wielbarską lub w północnej części kręgu nadłabskiego, znaleziska naczyń robionych na kole są bardzo rzadkie. Brak ponadto na tych terenach śladów poświadczających lokalną produkcję ceramiki formowanej nową techniką. W kulturze przeworskiej produkcja naczyń przy użyciu koła skupiała się w kilku ośrodkach. Do najlepiej poznanych należy duże centrum istniejące w 111-IV w. na lewobrzeżnej terasie Wisły koło Krakowa, w rejonie Nowej Huty i Igołomi. Odkryto tam ponad 150 pieców służących do wypału tego rodzaju ceramiki. Badania prowadzone w ostatnich latach Ryć. 166. Piec garncarski (Strzelce Małe).

306

Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich.

ujawniły istnienie w zachodniej Małopolsce, nad dolną Rabą, podobnej wielkości ośrodka produkcji ceramiki toczonej. Mniejsze centra, wytwarzające w okresie późnorzymskim ceramikę formowaną na kole, znane są m.in. z Górnego i Dolnego Śląska, Wielkopolski, a także zapewne z Kujaw. Brakjest podstaw dla rekonstrukcji kół używanych przez ówczesnych garncarzy. Przypuszcza się, że mogły to być koła dwutarczowe, o napędzie nożnym. Przy użyciu koła wytwarzano trzy podstawowe rodzaje ceramiki. Pierwszy z nich stanowiły naczynia wykonane z gliny ilastej, o gładkich powierzchniach, pełniące zapewne funkcje zastawy stołowej - ta kategoria wyrobów ma najbardziej zróżnicowane formy i techniki zdobienia, a także najbogatsze wątki ornamenta-cyjne. Ryć. 167. Piec garncarski (Zofipole). Najczęściej spotyka się zdobienie wykonane techniką wyświecania - w postaci linii falistych lub zygzakowatych oraz ukośnej kratki i jodełki; tylko sporadycznie pojawiają się inne motywy, w tym zoomorficzne i antropomorficzne. Drugi rodzaj

Ryć. 168. Ręcznie lepiona ceramika kultury przeworskiej - tzw. stołowa i kuchenna.

obejmuje tzw. ceramikę kuchenną, mającą szorstkie powierzchnie. Odrębny rodzaj tworzą wielkie naczynia zasobowe, wywodzące się z tradycji świata śródziemnomorskiego. Ceramikę wypalano w piecach dwukomorowych, o pionowym ciągu, konstruowanych na planie koła i częściowo lub całkowicie zagłębionych w ziemię. W ośrodku igołomskim występują wyłącznie piece o komorze dolnej przedzielonej pionową przegrodą, podtrzymującą gliniany ruszt. W innych ośrodkach dominują piece o rusztach wspartych na centralnie umieszczonym słupie. W piecach tych, opalanych drewnem, osiągano temperaturę Ok. 950 °C. Najczęściej wypalano w nich ceramikę w tzw. atmosferze redukcyjnej, tzn. bez dostępu tlenu. W ten sposób uzyskiwano produkty o charakterystycznych szarych, „siwych" powierzchniach (tzw. ceramikę „siwą").

307

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

w innych miejscach, ale większość surowca pozyskiwano jednak ze złóż powierzchniowych. Badania metaloznawcze poświadczają, że przedmioty wykonane z żelaza pochodzącego ze złóż świętokrzyskich rozprzestrzeniały się na cały prawie teren zajęty przez kulturę przeworską i zaspokajały potrzeby znacznej części jej ludności. Obok ośrodka świętokrzyskiego istniały także inne duże centra produkcji żelaza, m.in. na lewobrzeżnym Mazowszu i na Śląsku. Znaleziska żużli w obrębie licznych osad wskazująna istnienie rozwiniętej, przydomowej produkcji tego metalu. Od początku młodszego okresu rzymskiego inwentarze kultur wykształconych w wyniku oddziaływań procesu latenizacji charakteryzuje duża liczba przedmiotów żelaznych, będących świadectwem nie tylko rozwiniętej lokalnej produkcji żelaza, ale także wysokich umiejętności ówczesnych kowali. Znamy dość liczne znaleziska ich narzędzi: kowadeł, młotków, kleszczy, pilników, tłoczków i masywnych przecinaków. Części uzbrojenia znajdowane w niektórych inwentarzach grobowych obok narzędzi, świadczą o wysokiej pozycji społecznej tych kowali-wojowników. Niektóre z wymienionych typów narzędzi kowalskich mają mniejsze rozmiary, co pozwala przypuszczać, że posługiwali się nimi rzemieślnicy trudniący się wyrobem niewielkich przedmiotów, wykonywanych z metali kolorowych (np. ozdób). Istniały z pewnością także warsztaty produkujące dla określonego kręgu odbiorców, na zamówienie ówczesnej arystokracji plemiennej. W przypadku kowalstwa, obróbki metali kolorowych i złotnictwa, a także włókiennictwa, rogowiar-stwa, emalierstwa i innych dziedzin rzemiosła nie stwierdzono istnienia dużych, wyodrębnionych centrów rzemieślniczych. Mimo to podobieństwa między niektórymi znaleziskami odkrywanymi na różnych, niekiedy oddalonych od siebie, stanowiskach mogą wskazywać nie tylko na siłę oddziaływań aktualnie istniejących prądów stylistycznych, lecz świadczyć także o pochodzeniu wyrobów z jednego warsztatu, którego produkty cieszyły się szerokim popytem. Mimo że dysponujemy wielką Ryc. 169. Pilniki znalezione na cmentarzysku kultury przeworskiej liczbą źródeł archeologicznych z (Chmielów Piaskowy). młodszego okresu przedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich, trudno jest nam dokonać wiarygodnej analizy struktur osadniczych i panujących w tym czasie stosunków demograficznych. Wynika to z braku możliwości dokładnego sklasyfikowania chronologicznego wszystkich materiałów zabytkowych, w sposób pozwalający na zrekonstruowanie sytuacji istniejącej w okresie życia tylko jednego pokolenia. Określenie wielkości grup ludzkich użytkujących dane cmentarzysko, gdzie z reguły chowano zmarłych przez kilka dziesiątków lat, wiąże się nie tylko z trudnościami datowania, np. grobów bez wyposażenia, ale także z oszacowaniem liczby pochówków zupełnie zniszczonych albo liczby członków danej społecz-

308

Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich..

al ba N n y

ności pochowanych poza cmentarzyskiem. Na znacznie większe trudności przy tego typu studiach natrafiamy w przypadku badań osad, gdzie często nie potrafimy określić, jaka była rzeczywista liczba istniejących współcześnie domów (np. o konstrukcji zrębowej, nie zagłębionych w ziemię), a jednocześnie dysponujemy, ze względu na charakter materiałów z osad, mniejszymi możliwościami precyzyjnego datowania. W oparciu o te niezbyt dokładne podstawy, uznaje się dość powszechnie, że wielkość grupy użytkującej określone cmentarzysko liczyła 40-60, znacznie rzadziej ok. 100 osób. Znane są jednak i małe cmentarzyska, z pewnością użytkowane przez mniej liczne grupy. W różny sposób kształtuje się rozmieszczenie stanowisk. W Ryć. 170. Przęśliki ze stanowisk kultury przeworskiej. niektórych rejonach, np. na lessowej terasie lewego brzegu Wisły w rejonie podkrakowskim, obserwujemy wielkie zagęszczenie osadnictwa, na innych obszarach sytuacja układa się zgoła odmiennie, a poszczególne znane nam osiedla oddzielone są od siebie szerokimi, nie zasiedlonymi pasami pustek. Poglądy dotyczące gęstości zaludnienia różnią się dość znacznie. Przytacza się szacunkowe dane, według których gęstość zaludnienia wahała się od 1-2 do 10 osób na km2. Z całą pewnością wartości te kształtowały się odmiennie w poszczególnych, mniej lub bardziej intensywnie zasiedlonych, skupiskach osadniczych. W młodszym okresie przedrzymskim i okresie wpływów rzymskich ludność środkowo-i północnoeuropejskiego Barbaricum mieszkała w osadach otwartych. Do wyjątków należą pochodzące z młodszego okresu przedrzymskie-go obronne osiedla odkryte w Danii (Borremose i Borrebjerg). Niewielkie osady obronne znane są natomiast w kulturze kurhanów zachodnio-bałtyjskich i w kulturach obszarów wschodniej Ryć. 1 7 1 . Rekonstrukcja zagrody z obronnego osiedla kultury puchowskiej (Liptowska Mara na Słowacji).

309

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Europy. Osiedla z ziem polskich różnią się między sobą wielkością - obok dużych, zajmujących teren o powierzchni kilku hektarów, istniały osady mniejsze (1-3 ha) oraz tzw. osiedla jednodworcze. Ten typ osadnictwa potwierdza Tacyt, pisząc: „Jest dostatecznie wiadome, że ludy germańskie nie zamieszkuj ą żadnych miast, a nawet nie znoszą, aby ich domy z sobą się stykały. Mieszkają oddzielnie i w różnych stronach, według tego, jak sobie upodobająjakieś źródło, pole lub gaj. Wsi nie zakładają, jak to u nas w zwyczaju, z łączonych lub przyległych do siebie budynków; każdy otacza własny dom wolnym placem - czy to ma być środek zaradczy na wypadek ognia, czy też skutek nieumiejętności budowy" (Germania 16; tłum. S. Hammer). Są to zazwyczaj osiedla użytkowane przez dłuższy czas, dlatego też na ogół nie sposób nawet w przybliżeniu zrekonstruować ich rozplanowania w poszczególnych fazach rozwoju. W niektórych przypadkach można jednak dopatrywać się pewnych elementów planowej, regularnej zabudowy. Składała się ona z domostw o powierzchniach wahających się od ok. 20 do 40 m2. Znacznie rzadziej spotykamy większe budowle, zapewne nie pełniące funkcji zwykłych domów mieszkalnych. Budynki wznoszono z drewna: albo w konstrukcji zrębowej, albo z zastosowaniem różnych typów konstrukcji skipowych. Niewiele natomiast możemy powiedzieć o budynkach gospodarczych. Zupełnie inny typ rozplanowania osiedli i konstrukcji domostw istniał w północnej i częściowo zachodniej strefie Barbaricum. Typowym dla tamtych terenów budynkiem był długi dom, podzielony na dwie części - mieszkalną i przeznaczoną na stajnię oraz inne cele gospodarcze. Wyraźnie rysujące się skupienia osadnicze odpowiadają na ogół obszarom zasiedlonym przez tzw. małe plemiona. Są one zapewne odpowiednikiem struktur społecznych określanych przez Tacyta jako „civitates", a wchodzących w skład większej jednostki - „populus" (ludu). Zarówno źródła pisane, jak i znaleziska archeologiczne pozwalają na podjęcie prób rekonstrukcji struktury społecznej ludności Barbaricum. Ojej zróżnicowaniu świadczą przytaczane poprzednio informacje o „królach" poszczególnych ludów: Marbodzie, Arminiuszu, Wanniuszu, Hermanaryku i wielu innych - pochodzące od pisarzy starożytnych. Najwięcej danych na temat struktury społecznej ludności Barbaricum zawiera Germania Tacyta. Mimo że zawarty w niej opis odnosi się głównie do sytuacji istniejącej w zachodniej części Barbaricum, możemy jego uwagi z dużym prawdopodobieństwem odnieść także do mieszkańców innych rejonów barbarzyńskiej Europy, gdzie rozwijał się bardzo podobny model kulturowy. Z informacji tych wyłania się dość złożony obraz struktury społecznej barbarzyńskich ludów. Tacyt wymienia władców, tzw. „reges", następnie wodzów, naczelników, sędziów, wolnych członków rodów, z których z kolei wywodzą się najprzedniejsi, a prócz tego niewolników i wyzwoleńców. Różnice społeczne między tymi warstwami, jak też zakres ich władzy i przywilejów, nie rysują się u Tacyta w sposób wyraźny. Autor pisze m.in.: „Królów wybieraj ą na podstawie szlachectwa rodu, wodzów na podstawie męstwa. Lecz królowie nie posiadają nieograniczonej ani dowolnej władzy, a wodzowie mocą przykładu raczej niż rozkazu stoją na czele" (Germania 7; tłum. S. Hammer). 310

Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich.

Oprócz danych przekazywanych przez źródła pisane, o strukturze społecznej informuj ą także materiały archeologiczne, przede wszystkim znaleziska grobowe. Na cmentarzyskach stwierdzamy wyraźne różnice w wyposażeniu, konstrukcji i usytuowaniu niektórych grobów w stosunku do innych pochówków. Przy odtwarzaniu stosunków społecznych na podstawie materiałów grobowych musimy jednak zawsze mieć na uwadze, że owej rekonstrukcji dokonujemy patrząc przez pryzmat zwyczajów pogrzebowych i rytuałów związanych z grzebaniem zmarłych. Nie możemy jednocześnie określić, w jakim stopniu deformują one obraz istniejącej niegdyś rzeczywistej struktury społecznej. Na niektórych cmentarzyskach pochodzących z młodszego okresu przedrzym-skiego obserwujemy różne skupienia pochówków, odpowiadające zapewne rodzinom lub rodom, które zachowywały pewną odrębność w ramach społeczności użytkującej konkretną nekropolę. Na podstawie wyposażenia pochówków z tego okresu można wyodrębnić przede wszystkim groby osób zajmujących najwyższą pozycję społeczną. Zróżnicowanie jest wyraźniejsze w przypadku materiałów grobowych z okresu rzymskiego, kiedy wyróżniają się zwłaszcza wspominane poprzednio groby „książęce". W I w. p.C. były to groby lubieszewskie, znane z ziem polskich - z Pomorza i z zachodnich terenów objętych przez osadnictwo kultury przeworskiej, a także z Moraw, Czech, dorzecza Łaby, Danii i południowej Norwegii. Tworzą one niewielkie skupienia grobów, w których chowano niekiedy przedstawicieli kolejnych pokoleń ówczesnych „książąt" i ich rodzin. Pochówki owe mają wiele wspólnych, „ponadplemiennych" cech, wyróżniających je spomiędzy grobów pozostałych grup społecznych. Są to groby szkieletowe, zazwyczaj przykryte kurhanem, w których zmarły umieszczony był w komorze; zgromadzone w niej wyposażenie składało się z zestawów kosztownych przedmiotów pochodzenia rzymskiego i cennych wyrobów rodzimej produkcji. Brak jest wśród nich uzbrojenia, które w tym czasie powszechnie towarzyszyło pochówkom mężczyzn. Uznaje się, że taki typ pochówków jest świadectwem przenikania - za pośrednictwem państwa Markomanów - pewnych wpływów rzymskich, będących odbiciem polityki prowadzonej przez Rzym wobec lokalnych władców plemion Barbaricum. Darowizny przekazywane przedstawicielom elit społecznych służyły zarówno wywieraniu wpływu na ich orientację polityczną, jak i odpowiedniemu zaakcentowaniu rangi pozyskanych dzięki darom sprzymierzeńców w ich rodzimym środowisku. Potwierdzają to uwagi Tacyta o obdarowywaniu przez Rzymian posłów i naczelników barbarzyńskich srebrnymi naczyniami (Germania 5). Drugi, wyraźnie wyodrębniający się horyzont grobów „książęcych" w środkowej Europie, określany jako Leuna-Hassleben-Zakrzów, pochodzi z fazy C2 i ma mniej ujednolicony charakter aniżeli poprzedni. W obrębie pozostałych materiałów grobowych wskazać możemy pochówki osób należących do warstwy odpowiadającej zapewne wspomnianej przez Tacyta grupie wolnych członków rodów, a także groby o uboższym wyposażeniu lub pozbawione darów grobowych. Należy uznać je za pochówki osób zajmujących niższe pozycje społeczne. Taka interpretacja zakłada jednak, że inwentarz grobowy jest bezpośrednim odbiciem 311

Najdawniejsze dzieje ziem polskich ——

Ryć. 172. Zabytki z grobu „książęcego" typu lubieszewskiego (Łęg Piekarski).

pozycji majątkowej i społecznej, a obserwowane różnice w jego strukturze nie są związane z innymi czynnikami. Biorąc pod uwagę zarówno źródła pisane, jak i dane wynikające z analizy znalezisk archeologicznych, możemy sądzić, że dominujące znaczenie polityczne w obrębie plemion posiadali „książęta" i naczelnicy sprawujący władzę nad mniejszymi jednostkami struktur społecznych. O losach danych grup decydowało ponadto zgromadzenie wszystkich dorosłych wolnych mężczyzn, w mniejszym lub większym stopniu kierowane przez wyłonionych z jego grona przywódców. Pozostali członkowie tych społeczności - niewolnicy i wyzwoleńcy, niezbyt zapewne liczni - nie mieli wpływu na podejmowane decyzje. Strukturę społeczną ówczesnych ludów Barbaricum określa się jako ustrój rodowo-plemienny, w którym zasadniczą rolę odgrywali wolni, pełnoprawni członkowie grup plemiennych. Podkreśla się jednocześnie mające wówczas miejsce kształtowanie się więzi terytorialnych. Źródła archeologiczne pozwalają zrekonstruować wierzenia ludności Barbaricum jedynie w sposób bardzo niepełny i wyrywkowy. Materiały sepulkralne wskazują jednoznacznie, jak miało to miejsce w starszych okresach, na istnienie wiary w życie pośmiertne, o czym świadczy wznoszenie konstrukcji grobowych 312

——————— ————— ———— ————--— Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich.

i wyposażanie zmarłych w żywność oraz przedmioty użytkowane przez nich za życia. Zgodnie z wierzeniami Celtów, pod wpływem ich kultury, rozpowszechnił się zwyczaj niszczenia darów grobowych, które tym samym, podobnie jak zmarły człowiek, zyskiwały i nną formę, pozwalającą służyć właścicielowi w nowym wymiarze egzystencji. Niektóre pochówki szkieletowe, zawierające np. szczątki kostne z odciętymi i przemieszczonymi głowami, są świadectwem bliżej nam nie znanych praktyk magicznych. Bardzo niewiele wiemy na temat ówczesnych miejsc kultu. Może to mieć związek z poświadczonymi przez Tacyta obrzędami kultowymi odbywającymi się nie w budowlach pełniących rolę świątyń, lecz w gajach i lasach. Pisze on między innymi: „W oznaczonym czasie wszystkie ludy tej samej krwi, reprezentowane przez poselstwa, gromadzą się w lesie uświęconym wróżbami ich przodków i odwieczną grozą religii, aby ofiarą ludzką w imieniu państwa złożoną obchodzić okropną prymicję barbarzyńskiego obrządku" (Germania 39; tłum. S. Hammer). Cytowany fragment pochodzi z rozdziału zawierającego informacje o politycznej roli ośrodka kultu, który integrował pokrewne plemiona swebskie. Podobną wiadomość o istnieniu świętego gaju przekazał Tacyt, opisując skomplikowane obrzędy ludów oddających cześć bogini Nerthus (Germania 40). Pisząc o plemionach należących do związku lugijskiego, czyli o ludności kultury przeworskiej, wspomina on obrządki Nahanarwalów, odbywające się również w gaju, „który jest siedzibą dawnego kultu. Przewodniczy [...] kapłan w niewieścim stroju, lecz jako bogów wymieniają uczeni, stosownie do rzymskich pojęć, Kastora i Polluksa; taka jest istota tych bóstw, a imię - Alkowie. Żadnych nie stawia się im posągów, żaden ślad na obecność kultu nie wskazuje; w każdym razie czci się ich jako dwóch braci, jako dwóch młodzieńców" (Germania 43; tłum. S. Hammer). Z terenu Kujaw pochodzą jednak odkrycia świadczące o istnieniu tam obiektów o charakterze sakralnym. W jednym z nich znajdowało się pomieszczenie z glinianą podłogą, ze śladami białego malowania na niej, dodatkowo ozdobioną rytym ornamentem w kształcie koła; w innym podobnym obiekcie ornament miał kształt dwóch wpisanych w siebie kwadratów. Obok budynków znaleziono pochówki psów i świń. Składano tam zatem ofiary ze zwierząt, a zapewne i z ludzi, na co wskazują pokawałkowane kości ludzkie odkryte w obrębie zespołu sakralnego. Inny charakter ma obiekt kultowy odkryty w Otalążce, będący pewnego rodzaju świątynią. Dzieliło go na dwie części koryto niewielkiej rzeczki. Na jej lewym brzegu znaleziono kamienny kopczyk otoczony kręgiem zbudowanym z kamieni oraz ślady palenisk, a wśród nich liczne fragmenty naczyń i wyselekcjonowane kości zwierząt hodowlanych. Mogło to być miejsce, gdzie odbywały się obrzędowe uczty i gdzie składano ofiary. Na drugim brzegu, na wyraźnie wyodrębnionym cyplu, znajdowała się zapewne właściwa „świątynia", składająca się z dużego, kamiennego kopca oraz z konstrukcji słupowej i rusztowego pomostu połączonych kładką. Z terenu ziem polskich pochodzi pewna liczba znalezisk broni i innych przedmiotów interpretowanych jako dary o charakterze 313

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

kultowym, składane w rzekach, jeziorach lub bagnach. Zwyczaj ten, wspomniany przez Tacyta w jego opisie kultu bogini Nerthus, był rozpowszechniony w pół-nocnoeuropejskim Barbaricum. Na terenie Szlezwika-Holsztynu, na Półwyspie Jutlandzkim, wyspach duńskich na Bałtyku, a także na Olandii i w południowej Skandynawii archeolodzy natrafiają na znaleziska bagienne, w których znajdują się dary ofiarowane bóstwom przez ówczesnych mieszkańców tych ziem. W toń jezior wrzucano uzbrojenie i cały dobytek pokonanych przeciwników. Zwyczaje te rozpowszechniły się zwłaszcza od początku III w.

314

Wpływy państwa rzymskiego na ludy Barbaricum

Wpływy państwa rzymskiego na ludy Barbaricum

\N przedstawionym zarysie historii kontaktów państwa rzymskiego z ludami zamieszkującymi tereny europejskiego Barbaricum oraz w rozdziale dotyczącym podstaw chronologii okresu rzymskiego naszkicowana została rola, jaką odegrały w dziejach środkowej i północnej Europy wpływy rzymskie. Były one jedną z ważniejszych przyczyn zmian kulturowych i gospodarczo-społecznych zachodzących w Barbaricum w pierwszych stuleciach p.C. W źródłach archeologicznych związki z państwem rzymskim są najlepiej poświadczone przez znaleziska importów, na ogół interpretowanych jako świadectwo kontaktów handlowych. Część wyrobów rzymskich znajdowanych poza granicami imperium nie dotarła tam jednak drogą wymiany, lecz jako dary, łupy wojenne lub płacone mieszkańcom Barbaricum trybuty. W niektórych przypadkach trudno jest jednoznacznie stwierdzić, czy dane znalezisko jest importem, czy też tylko wiernym naśladownictwem wyrobów rzymskich i zostało wyprodukowane w warsztacie działającym na terenie Barbaricum (dotyczy to m.in. niektórych form zapinek, paciorków szklanych i pewnych militariów). Terminem „importy rzymskie" określane są często również wyroby pochodzące z warsztatów celtyckich działających w granicach państwa rzymskiego. Uwaga ta odnosi się do okresu podbojów przez Rzymian terenów celtyckich i do czasów bezpośrednio po ich zajęciu, kiedy tradycje kulturowe i struktury gospodarki Celtów nie uległy jeszcze przekształceniom na skutek romanizacji. Wymiana z Barbaricum odbywała się wzdłuż szlaków handlowych - tym terminem określamy główne kierunki dalekosiężnego handlu. Przebieg szlaków odtworzyć możemy tylko w pewnym przybliżeniu, opierając się na rozmieszczeniu rzymskich centrów handlowych w strefie przylimesowej oraz na analizie rozprzestrzenienia na terenie Barbaricum wyrobów pochodzenia rzymskiego. 315

Najdawniejsze dzieje ziem polskich ——

Ryć. 173. Kierunki prowadzenia wymiany handlowej w okresie rzymskim.

W badaniach tych uwzględnia się również geografię osadniczą Barbaricum oraz warunki naturalne (przełęcze górskie, doliny rzek lub też obszary trudno dostępne, jak np. tereny pokryte bagnami lub wysokie pasma gór) wpływające istotnie na możliwości rozwoju dalekosiężnych kontaktów. Kierunki, w których biegły szlaki handlowe, uwarunkowane były przez położenie terenów atrakcyjnych dla ówczesnych kupców - dotyczy to np. obszarów, na których występował bursztyn. Dla terenów środkowoeuropejskich podstawowe znaczenie w wymianie handlowej z państwem rzymskim miał tzw. szlak bursztynowy, odgrywający już w poprzednich okresach bardzo ważną rolę w kontaktach naszych ziem z południem Europy. Łączył on obszary położone nad północnym Adriatykiem ze strefą południowobałtycką. Możemy stosunkowo dokładnie określić jego przebieg przez tereny prowincji rzymskich, natomiast na obszarze znajdującym się poza limesem odtwarzamy go tylko w przybliżeniu. Z rzymskich centrów handlowych położonych nad środkowym Dunajem szlak bursztynowy prowadził początkowo przez Kotlinę Czeską i środkowy Śląsk ku południowym wybrzeżom Bałtyku. Po upadku państwa Markomanów i przeniesieniu centrum wymiany na teren kwadzkiego państwa Wanniusza biegł on przez Morawy, Górny Śląsk, dorzecze Prosny, Kujawy

316

Wpływy państwa rzymskiego na ludy Barbaricum

aż do ujścia Wisły i na Sambie. Nie był to, oczywiście, jedyny szlak łączący prowincje rzymskie z Barbaricum. Ważną rolę odgrywała wymiana handlowa prowadzona wzdłuż wybrzeży Morza Północnego. Tą drogą docierała znaczna cześć wyrobów rzymskich odkrytych w strefie północnoeuropejskiej, a niekiedy także u południowych wybrzeży Bałtyku. Dla ziem środkowej Europy istotne były też Ryć. 174. Naczynie terra sigillata (Lisów). kontakty handlowe (m.in. szlakiem przebiegającym wzdłuż Dniestru) z terenami położonymi nad Morzem Czarnym. Z zachodnioeuropejskich prowincji położonych nad górnym Renem i Dunajem niektóre wyroby (naczynia terra sigillata) docierały wzdłuż Dunaju do rzymskich centrów handlowych w Panonii i stamtąd, szlakiem bursztynowym, dalej na północ, w głąb Barbaricum. Lista importów rzymskich jest długa, lecz tylko niektóre wyroby produkowane w prowincjach napływały na tereny Ryć. 175. Rzymskie klucze z cmentarzysk Barbaricum w większych ilościach. Najliczniejszą grupę kultury przeworskiej (Giebułtów, Kopki). stanowią monety i paciorki. Bardzo często występują naczynia metalowe, szklane i ceramiczne. W dalszej kolejności wymienić należy ozdoby, części stroju i militaria. Rzadziej natomiast spotyka się na obszarze Barbaricum inne wyroby rzymskie, ja k np. klucze, kłódki, cyrkle, niektóre narzędzia, przybory toaletowe i dzwonki. Znaleziono również pojedyncze posążki bóstw, których kult rozwijał się na terenie państwa rzymskiego. Ponadto potwierdzony jest napływ tkanin, a na niektóre obszary wina, o czym świadczą znaleziska amfor. Początek napływu importów rzymskich na tereny Barbaricum przypada na I w. a.C. Wówczas, zwłaszcza w drugiej połowie tego stulecia, na terenach środkowoeuropejskich pojawiły się produkowane Ryć. 1 7 6 . Szklana miseczka millefiori z grobu typu w Italii naczynia brązowe, m.in. situle i dzbany. W tym „książęcego" samym czasie napływały wyroby pochodzące zapewne z lubieszewskiego (Dębe). Recji, z tamtejszych warsztatów celtyckich - brązowe kotły z żelaznym brzegiem. Wyraźne nasilenie napływu importów obserwuje się w pierwszej połowie I w. p.C., w okresie rozwoju dwóch państw swebskich - najpierw Markomanów, a po jego upadku Kwadów. Za ich pośrednictwem napływajądo Barbaricum dwie pierwsze fale wyrobów rzymskich (czeska i słowacka), docierających już wówczas na tereny Danii i południowej części Półwyspu Skandynawskiego. W tym okresie importy rzymskie miały stosunkowo wąski krąg odbiorców, w dużej mierze ograniczający się do ówczesnych elit społecznych. Świadczy o tym wyposażanie grobów „książęcych" typu lubieszewskiego w kosztowne wyroby rzymskie, a potwierdza informacja Tacyta: „Można u nich widzieć srebrne naczynia, podarowane ich posłom i naczelnikom" (Germania 5; tłum. S. Hammer). Na teren

317

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Barbaricum docierały wówczas przede wszystkim naczynia brązowe, niekiedy także srebrne i szklane, a ze strefy norycko-panoń-skiej - niektóre ozdoby i części stroju. Rzadko spotykamy inne wyroby rzymskie, jak np. ceramikę, w tym produkowane w środkowej Galii naczynia terra sigillata. Za czasów panowania Nerona miała miejsce wspomniana wyprawa ekwity Ryć. 177. Rzymskie naczynia brązowe ze stanowisk kultury przeworskiej. rzymskiego po bursztyn na południowe wybrzeża Bałtyku. To jedyne tego rodzaju znane nam przedsięwzięcie zostało opisane przez Pliniusza: „Niedawno się przekonano, że to wybrzeże Germanii, z którego jest przywożony bursztyn, znajduje się w odległości prawie 600 mil (889 km) od Carnuntum w Panonii. Żyje jeszcze ekwita rzymski wysłany dla zdobycia bursztynu przez Julianusa zarządzającego igrzyskami gladiatorskimi cesarza Nerona. Odwiedził on miejsca handlowe (comercia) i wybrzeża, przywożąc takie ilości bursztynu, że nawet siatka służąca do powstrzymywania zwierząt i osłaniania podium miała w każdym węzełku bursztyn. Broń zaś, mary i cały sprzęt, używany przez jeden dzień, był z bursztynu [...]. Najcięższa bryła bursztynu ważyła 13 funtów (4,26 kg)" (Historia naturalna VI, 3; tłum. J. Kolendo). Ta informacja dowodzi nie tylko tego, że Rzymianin ów dotarł aż do wybrzeży bałtyckich, ale potwierdza także fakt, że w wymianie handlowej prowadzonej przez mieszkańców Barbaricum bursztyn odgrywał bardzo istotną rolę. W największych ilościach sprowadzano go na tereny rzymskie od końca I do III w.; w drugiej połowie III stulecia napływ został w bardzo wyraźny sposób zahamowany przez wydarzenia polityczne i związany z nimi kryzys gospodarczy. Import bursztynu wzrósł w IV w. i trwał także później, o czym świadczy list króla ostrogockiego Teodoryka do Estiów, napisany przez Kasjodora ok. 514--517 r.: „Toteż poszukując was, z serdecznymi pozdrowieniami zawiadamiamy, że bursztyny, które dostarczyliście przez pośredników, przyjęto z wdzięcznością" (Yariae V, 2; tłum J. Kolendo). Trudno jest natomiast określić, jakie wyroby i surowce, poza wspomnianym bursztynem, napływały z Barbaricum na teren państwa rzymskiego. Źródła pisane zawierają na ten temat niewiele danych. Zgodnie z nimi (np. Tacyt Annales IV, 72) można sądzić, że przywożono do imperium skóry, bydło, konie i zboże. Towary te mogły pochodzić tylko ze strefy położonej w pobliżu limesu. Pewne znaczenie miał także handel niewolnikami, o czym wspomina Tacyt, pisząc: „Tak więc oddawali naprzód same woły, potem pola, wreszcie swoje małżonki albo dzieci w niewolę" (Annales IV, 72; tłum. S. Hammer). Warto w tym miejscu wspomnieć także o informacji Jordanesa, dotyczącej sprowadzania futer na teren państwa rzymskiego z północnej Europy: „Suehans (...) za pośrednictwem innych niezliczonych ludów posyłają na użytek Rzymian »szafirowe« skóry, sławne ze swej wspaniałej czerni" (Getica 21; tłum. E. Zwolski).

318

Wpływy państwa rzymskiego na ludy Barbaricum

Ryć. 178. Skarb srebrnych denarów rzymskich (Nietulisko Matę).

Na początku okresu rzymskiego na tereny położone poza limesem docierały także monety rzymskie. Pierwsze rzymskie emisje, głównie republikańskie denary, znalezione w środkowej Europie, pochodzą z II-I w. a.C. Nie znamy jednak daty ich napływu, trudno bowiem określić, jak długo pozostawały w obiegu. Przyjmuje się, że na tereny Barbaricum zaczęły one docierać w końcu I w. a.C. Monety rzymskie wybijane przed panowaniem Flawiuszów (tj. przed 69 r.) należąjednak do rzadkich znalezisk. Tym bardziej więc zwraca uwagę odkryty w Połańcu skarb, zawierający 148 denarów, z których najmłodsze wybite zostały w czasach Oktawiana Augusta. Być może monety te należy uznać za dowód udziału grup wojowników lugijskich w wydarzeniach, jakie miały miejsce w czasach Mar-boda nad środkowym Dunajem. Bardzo interesujące informacje o funkcji monet rzymskich u ludów mieszkających w Barbaricum przynosi Germania Tacyta. Według jego słów, mieszkańcy strefy przylimesowej „znają się na pewnych gatunkach naszych monet i wolą je", natomiast ludy w głębi Barbaricum „w sposób prostszy i dawniejszy posługują się wymianą towarów". Ponadto Tacyt pisze, że Germanie „pieniądze lubią stare i długo będące w obiegu, jak denary karbowane lub z wyobrażeniem rydwanu. Na srebro nawet chętniej polują niż na złoto, nie z zamiłowania, lecz ponieważ zapas srebrników wygodniejszy jest w użyciu dla tych, którzy kupują tylko przedmioty pospolitej i małej wartości" (Germania 5; tłum. S. Hammer). Z terenu ziem polskich znana jest wielka liczba monet rzymskich, które szacuje się na ok. 70 tyś. egzemplarzy. Znaczna ich część pochodzi - jak wspomniano - ze skarbów liczących w niektórych przypadkach ponad 3 tyś. denarów. Monety te odkrywane są dość często w osadach. Możemy sądzić, że znajdowały się nie tylko w posiadaniu zamożniejszych grup, lecz docierały do szerszych kręgów społecznych, pełniąc w jakimś zakresie funkcje pieniężne.

319

Najdawniejsze dzieje ziem polskich ———————————-• • - - — —————————

————

W końcu fazy B2 zmienia się struktura towarów przywożonych z państwa rzymskiego. W tym czasie zanikły groby „książęce" typu lubieszewskiego, zawierające bogate zestawy importów. Obok występujących nadal kosztownych naczyń spotykamy egzemplarze o znacznie mniejszej wartości, docierające do szerszych warstw społecznych. Natrafiamy na nie często w grobach o przeciętnym wyposażeniu. Poszerzył się także zasięg napływu importów produkowanych zarówno w Italii, jak i w prowincjach, zwłaszcza w Galii, które na większą skalę zaczęły docierać do strefy północnoeuropejskiego Barbaricum. Z drugiej połowy II w. pochodzi największa liczba odnalezionych skarbów monet rzymskich - przede wszystkim denarów. Znamy wiele skarbów z terenu Barbaricum zawierających najmłodsze emisje, pochodzące z czasów poprzedzających reformę monetarną Septymiusza Sewera (193-211 r.), w wyniku której obniżono zawartość srebra w denarach do 47%. Ta dewaluacja uważana była za jedną z przyczyn, dla których późniejsze denary, o niższej zawartości srebra, jako monety o mniejszej dla mieszkańców Barbaricum wartości spotykane są na terenach położonych poza limesem bardzo rzadko. Na zahamowanie napływu denarów wpłynęły zapewne i inne przyczyny. Rzym, borykając się z wewnętrznymi kłopotami ekonomicznymi, przestał wypłacać subsydia niektórym plemionom, a jednocześnie, w dobie kryzysu gospodarczego Cesarstwa w III w., ograniczenie liczby monet kursujących w obrębie prowincji nie sprzyjało przedostawaniu się ich poza limes w ramach wymiany handlowej. Denary wybite w I i II stuleciu pozostawały w Barbaricum przez dłuższy czas w obiegu - często do IV-V w. W okresie największego nasilenia napływu importów - w drugiej połowie II i na początku III w. - sprowadzano z państwa rzymskiego znaczne ilości zdobionych ornamentem reliefowym i pokrytych polewąnaczyń terra sigillata. W Barbaricum popularne były przede wszystkim wyroby pochodzące z dużych ośrodków produkcji tych naczyń, znajdujących się w Rheinzabern nad Renem, koło Spiry (Górna Germania), oraz w Westerndorf i w filii tego ośrodka w Pfaffenhofen (Recja). Produkty te dostarczane były najpierw do Panonii, a stamtąd do Barbaricum. Podobnie j a k proste formy naczyń brązowych (np. tzw. kociołki ubogiego człowieka), spotykamy często naczynia terra sigillata w grobach o zupełnie przeciętnym wyposażeniu, co poświadcza fakt, że stały się wówczas dostępne dla bardzo szerokich warstw społecznych. Niektóre ludy Barbaricum przejawiały jednak całkowity brak zainteresowania określonymi wyrobami rzymskimi, m.in. naczyniami terra sigillata. W środkowej Europie znaleziska tej ceramiki są bardzo liczne na Wielkiej Nizinie Węgierskiej, Morawach, w zachodniej Słowacji oraz na obszarze kultury przeworskiej, natomiast w bardzo ograniczonym zakresie terra sigillata docierała na teren kręgu nadłabskiego i kultury wielbarskiej oraz do północnej Europy. Stwierdzono także zróżnicowanie terytorialne w napływie rzymskich militariów - niektórych typów mieczy i metalowych części ich pochew. Różnice wynikaj ą częściowo z odmiennych upodobań estetycznych poszczególnych ludów; np. na terenach, gdzie preferowano używanie brązu, spotykamy wykonane z tego metalu części rzymskich pochew mieczy, natomiast już na 320

Wpływy państwa rzymskiego na ludy Barbaricum

obszarach zajętych przez kulturę przeworską, gdzie udział przedmiotów rodzimej produkcji wykonanych z brązu jest mniejszy, wspomniane tu rzymskie wyroby wykonane są na ogół z żelaza. Uderzający jest w owym okresie wzrost liczby mieczy importowanych z terenu państwa rzymskiego, przy rzadko spotykanych innych typach rzymskich militariów. W kilku bogatszych grobach i w znaleziskach bagiennych o charakterze kultowym pochodzących ze strefy północnoeuropejskiego Barbaricum natrafiono na kolczugi oraz na pojedyncze rzymskie hełmy. Natomiast w pochówkach kobiecych pochodzących z początku młodszego okresu rzymskiego, przede wszystkim z obszaru kultury przeworskiej, występują bransoletki wykonywane z kawałków rzymskich kolczug. W pierwszej połowie III w. bardzo ważnym wtórnym ośrodkiem dystrybucji wyrobów rzymskich stał się teren Zelandii, skąd importy docierały do wszystkich centrów osadniczych w północnoeuropejskim Barbaricum. W ciągu III stulecia wymiana osłabła, a część importów stanowiły zapewne łupy, trybuty i subsydia lub też żołd wypłacany mieszkańcom Barbaricum służącym w armii rzymskiej. Zmieniła się także struktura importów, m.in. w końcu III w. przestano sprowadzać naczynia terra sigillata, a w większych niż poprzednio ilościach spotykamy złote monety. Te ostatnie znajdowane są m.in. w grobach „książęcych" z fazy C2. Zahamowanie napływu i zmiana struktury importów spowodowane były pogłębianiem się w drugiej połowie III w. kryzysu politycznego i gospodarczego państwa rzymskiego - w pewnej mierze wskutek wojen prowadzonych z mieszkańcami Barbaricum, które dotknęły szczególnie tereny położone nad limesem. Przypomnieć tu należy najazdy germańskich Alamanów, które przyczyniły się do upadku ośrodków produkujących naczynia terra sigillata w Górnej Germanii i Recji. W IV i V w. radykalnie zmniejszyła się liczba importowanych naczyń metalowych. Stosunkowo często używano w tym okresie na obszarze Barbaricum naczyń szklanych, przede wszystkim pucharków, charakterystycznych dla strefy obejmującej tereny od Ukrainy po Skandynawię. Przypuszcza się, że część z nich mogła być produkowana poza granicami państwa rzymskiego, w lokalnych warsztatach, których istnienie potwierdza wspomniane poprzednio odkrycie osady w Komarowie nad Dniestrem, gdzie produkowano szkło. Na początku IV w., w czasach panowania dynastii konstantyńskiej (306-361 r.), nastąpiło ponowne ożywienie kontaktów między Barbaricum a prowincjami rzymskimi, czego dowodem jest zwiększenie liczby znalezisk monet rzymskich - złotych solidów, a także monet brązowych. Te ostatnie zdają się potwierdzać trwającą nadal wymianę handlową. Znaczną część znalezisk monet z owego okresu mogła być żołdem wypłacanym barbarzyńskim żołnierzom służącym w armii rzymskiej. Napływ monet brązowych od końca IV w. stał się bardzo rzadki, solidy natomiast napływały nadal, przez całe V stulecie, aż do początku następnego wieku. Znaleziska ich koncentrują się w zachodniej strefie Bałtyku, co częściowo wiąże się ze wspomnianym wyżej handlem futrami. Większość tych znalezisk traktować jednak należy jako żołd barbarzyńskich żołnierzy, łupy lub trybuty pozyskane na południu Europy. 321

Najdawniejsze dzieje ziem polskich —

Trudno jest określić pełny zakres i głębokość zmian, jakie nastąpiły wskutek oddziaływań rzymskich na obszarach położonych poza limesem. W większym stopniu przeobrażenia uchwytne są w kulturze materialnej, natomiast zanalizowanie ich zasięgu w sferze kultury duchowej na podstawie źródeł archeologicznych jest w znacznej mierze ograniczone. Najbardziej widocznym efektem kontaktów z kulturą rzymską są, pomijając importy, przemiany stylistyczne zachodzące w Barbaricum. Społeczeństwa zamieszkujące obszary środkowej i północnej Europy wykazywały jednak pewną zachowawczość, która przejawiała się w przejmowaniu dopiero po dłuższym okresie kontaktów niektórych innowacji technicznych. Podobnie jak w przypadku wpływów kultury lateńskiej, struktury gospodarczo-społeczne istniejące w Barbaricum w okresie rzymskim stanowiły poważną przeszkodę, uniemożliwiającą przejęcie na większą skalę wzorców kulturowych świata antycznego. Wpływ na kulturę duchową musiał zaznaczać się silniej w przypadku plemion zamieszkujących w strefie przylimesowej, pozostających w bliskich kontaktach politycznych i gospodarczych z państwem rzymskim. Przypomnieć można informację Wellejusza Paterkulusa o Marbodzie, który swoje państwo „przez ustawiczne ćwiczenia ujął w karby prawie rzymskiej organizacji" (Historia rzymska II, 109; tłum. E. Zwolski).

Ryć. 179. Złote monety rzymskie znalezione na terenach zajętych przez kulturę przeworską (Witów, Skroniów) - solid Walentyniana III z okresu 425-455 r., śr. 2 1 , 9 mm (a) i solid Teodozjusza z 443 r., śr. 2 1 , 1 2 mm (b), aureus Dioklecjana z 290 r., śr. 17,27 mm (c).

Na przejmowanie nowych prądów kulturowych w większym stopniu podatne były elity społeczne, m.in. ze względu na fakt, że pozostawały w bliższych kontaktach politycznych z Rzymem. Bardzo znamiennym przykładem przenikania do środowisk barbarzyńskich pewnych elementów kultury rzymskiej są charakterystyczne zestawy importowanych naczyń, znalezione we wczesnorzymskich grobach „książęcych" typu lubieszewskiego (komplety dzbanów i mis do obmywania rąk, srebrne puchary i rogi do picia wina); świadczą one o tym, że ówczesne 322

Wpływy państwa rzymskiego na ludy Barbaricum

elity przejęły od Rzymian niektóre zwyczaje związane ze sposobem ucztowania. Jako przykład przenikania zwyczajów rzymskich związanych z rozrywkami posłużyć mogą liczne znaleziska szklanych i kościanych „kamyków" do gry, a także tabliczki przypominające obecne szachownice. Niewątpliwie świadectwem wpływów docierających z południa Europy na teren Barbaricum jest pojawienie się w drugiej połowie II w. pisma runicznego, używanego jednak na omawianych terenach w okresie rzymskim w bardzo ograniczonym stopniu. Dysponujemy znikomą liczbą danych, które mogłyby zobrazować przenikanie wierzeń religijnych z terenu państwa rzymskiego poza limes. Niektóre figurki bóstw, których kult istniał w Cesarstwie, pochodzące ze znalezisk bagiennych i mające wotywny charakter, mogą być świadectwem pełnienia w Barbaricum przez te przedmioty funkcji kultowych. Sąto jednak tylko przypuszczenia. Mimo długotrwałych kontaktów militarnych, prowadzenia wojen, a w późniejszych okresach podejmowania przez barbarzyńców służby w armii rzymskiej, nie nastąpiły w omawianych czasach zasadnicze zmiany w uzbrojeniu i sposobach walki mieszkańców Barbaricum, chociaż wpływ rzymski w tym zakresie jest czytelny. Wymienić można m.in. znaczny udział mieczy rzymskich w uzbrojeniu ówczesnych wojowników oraz taki sam, jak w Cesarstwie, rytm zmian form tego rodzaju uzbrojenia, przejęcie przez mieszkańców Barbaricum na początku młodszego okresu rzymskiego pewnych typów umb lub też zmianę form grotów broni drzewcowej w okresie późnorzymskim, wskazującą na przystosowanie jej do walki z ciężkozbrojnym, zaopatrzonym w pancerz przeciwnikiem. Używanie na wzór rzymski pancerzy i hełmów nie zostało jednak zaadaptowane przez plemiona zamieszkujące Barbaricum. Wpływy rzymskie zaznaczyły się także w rozwoju produkcji rzemieślniczej. Wspomnieć tu należy o upowszechnieniu się w pierwszej połowie III w. produkcji naczyń Ryć. 180. „Kamyki" i kości do gry pochodzące z cmentarzysk kultury przeworskiej (Opatów, Mokra). wykonanych przy użyciu koła garncarskiego. Rozwój tej wytwórczości wiąże się także z kontaktami z dackim kręgiem kulturowym. Ceramika toczona, jak mówiliśmy wyżej, wytwarzana była jedynie w południowej strefie Barbaricum. Trudno jest ocenić, jaką rolę w organizacji i wdrażaniu nowych procesów technologicznych odegrali rzymscy specjaliści działający na terenie Barbaricum. Ich obecność poświadczona jest przez ośrodek produkcji ceramiki w Haarhausen, wytwarzający naczynia według rzymskich wzorców i technologii. Być może należy liczyć się z podobną sytuacją w przypadku ośrodka produkującego szkło w Komarowie nad Dniestrem. Do grona rzymskich specjalistów mogli należeć dobrowolnie przybywający poza li mes mieszkańcy prowincji, zachęcani

323

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

możliwościami, jakie stwarzało im w Barbaricum istnienie centrów władzy gwarantujących stabilność sytuacji politycznej i ekonomicznej oraz zapewniających zbyt ich produktów. Uwaga ta może odnosić się do wspomnianego ośrodka w Haarhausen, funkcjonującego w czasach sprawowania na tych ziemiach władzy przez „książąt", których pochówki odkryto w środkowoniemieckich grobach typu Leuna-Hassleben. Specjalistami mogli być także jeńcy zagarniani przez mieszkańców Barbaricum, np. w czasie wojen markomańskich lub najazdów na tereny prowincji rzymskich w następnych stuleciach.

324

Okres wędrówek ludów na ziemiach polskich...

Okres wędrówek ludów na ziemiach polskich - początek wczesnośredniowiecznego osadnictwa słowiańskiego

(Jkres wędrówek ludów obejmuje w przybliżeniu lata 375-568. Jego początek synchronizujemy z ekspansjąhuńskąna tereny stepów nadczarnomorskich, koniec natomiast - z pojawieniem się Awarów w Kotlinie Karpackiej. Zmiany kulturowe w środkowej Europie nastąpiły jednak dopiero w ciągu V w., wraz z zanikiem kultur o tradycjach okresu rzymskiego, co na niektórych obszarach miało miejsce w ciągu pierwszej połowy lub około połowy tego stulecia. Dlatego też w systemie periodyzacji, odnoszącym się do naszych ziem, początek stadium nazywanego późną fazą okresu wędrówek ludów datuje się w przybliżeniu od 450 r. W tym czasie na terenach zajmowanych poprzednio przez państwo rzymskie zaznaczył się wyraźny regres gospodarczy: upadło rzemiosło, handel, ośrodki miejskie -następował proces określany jako ogólna barbaryzacja kultury. Na dawnych ziemiach Cesarstwa powstały prężne państwa germańskie. W Italii od schyłku V w. istniało królestwo ostrogockie; szczyt jego potęgi przypadł na czasy panowania Teodoryka, koniec zaś nastąpił w 552 r. - około ćwierć wieku po śmierci tego władcy. Nad środkowym Dunajem po upadku potęgi huńskiej czołową rolę odgrywały przez pewien czas plemiona Rugiów, Herulów, a później Longo-bardów, którzy w 568 r. wywędrowali do Italii. Wschodnią część Kotliny Karpackiej zajmowali Gepidowie, aż do zasiedlenia tych terenów przez Awarów w 565-567 r. Od początku VI w. nad dolnym Dunajem pojawiły się nowe ludy -Słowianie. Zachodnią Europę zdominowali Frankowie, którzy w latach trzydziestych VI w. podporządkowali sobie Turyngów, Alamanów i Burgundów. Dla tych bardzo rozległych obszarów zajętych przez różne plemiona, czy też państwa germańskie, charakterystyczna była kultura określana jako „merowińska", wywodząca się niewątpliwie w jakimś stopniu z kultury późnego antyku. Jest ona uchwytna przede wszystkim w inwentarzach pochówków szkieletowych, 325

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Ryć. 1 8 1 . Europa we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów.

tworzących niekiedy wielkie nekropole, nazywane cmentarzyskami rzędowymi, które są charakterystyczne dla wielu ludów germańskich - Franków, Alamanów, Burgundów, Longobardów, Turyngów, Bajuwarów i Gepidów. Ta rozległa prowincja kulturowa obejmowała obszary zachodniej i środkowej Europy: Kotlinę Karpacką, Morawy, Czechy, Brandenburgię, Saksonię. Tylko część ludów germańskich - m.in. Sasi, Fryzowie oraz plemiona z terenów północnej części kręgu nadłabskiego - stosowała zwyczaj palenia zmarłych. Groby na cmentarzyskach rzędowych, usytuowane w kierunku wschód-zachód, oprócz szczątków zmarłych, umieszczanych zawsze w taki sposób, by głowa skierowana była ku zachodowi, zawierały bogaty inwentarz składający się z części stroju, ozdób, niektórych przedmiotów codziennego użytku, a w przypadku grobów męskich z broni. Do przewodnich zabytków tego okresu należą zapinki określane jako palczaste, wykonane techniką odlewania, zazwyczaj o dużych rozmiarach, bogato zdobione, z półkolistą lub prostokątną tarczką zaopatrzoną w liczne palczaste wyrostki. Zdobiono je rozpowszechnionym na tych rozległych obszarach typem ornamentyki określanym jako styl zwierzęcy, który swoim zasięgiem objął także tereny położone poza strefą kultury merowińskiej. Rozwinął się on zwłaszcza w Skandynawii, skąd pochodzą liczne znaleziska reprezentujące najpóźniejsze, silnie stylizowane formy tego typu ornamentyki. Jednocześnie stosowano, pod wpływem oddziaływań wschodnich, technikę zdobienia cloisonne, polegającą na umieszczaniu półszlachetnych kamieni albo szkiełek w komórkach wykonanych z drutu lub metalowych pasków. Mimo znacznych podobieństw, możemy wyróżnić grupy 326

Okres wędrówek ludów na ziemiach polskich...

zabytków charakterystycznych dla poszczególnych ludów, np. bogato zdobione sprzączki z prostokątną płytką, zakończone charakterystycznym dla Gepidów wyobrażeniem stylizowanej głowy orła. Znaleziska grobowe z merowińskiej strefy kulturowej pozwoliły na opracowanie dokładnej ich chronologii. Datowanie wyróżnionych faz w obrębie kultury merowińskiej umożliwiły w znacznym stopniu odkrycia grobów osób znanych ze źródeł historycznych. Takim odkryciem było natrafienie w Tournai (zachodnia Belgia) na bardzo bogato wyposażony grób zmarłego w 481 lub 482 r. frankońskiego króla Childeryka I. O tym, że był to z pewnością pochówek owego władcy, świadczy m.in. pierścień z napisem CHILDERICIREGIS. Wyposażenie o bardzo podobnym charakterze zawierał odkryty w Siedmiogrodzie, koło Cluj, grób władcy gepidzkiego o imieniu Omharus, nie wymienionego jednak w przekazach pisanych. Znamy także dokładnie datowane groby z VI w. Należy do nich pochówek Arnegundy, jednej z żon króla Franków Chlotara I, panującego w latach 558--561, odkryty w bazylice Saint-Denis na przedmieściach Paryża. Z katedry w Kolonii pochodzą natomiast dwa pochówki datowane w oparciu o metodę dendrochronologiczną z ok. połowy VI w. Znaleziska te, a także niektóre inne zespoły grobowe zawierające monety, pochodzące m.in. z cmentarzysk rzędowych, są podstawą dokładnego datowania stadiów chronologicznych kultury merowińskiej. Zupełnie odmienny charakter mają znaleziska archeologiczne z tego okresu pochodzące z ziem polskich. Na obszarach zajętych poprzednio przez osadnictwo kultury przeworskiej obserwujemy daleko idące zmiany. W dorzeczu górnej Wisły,

Ryć. 182. Europa w pierwszej połowie VI w.

327

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Ryć. 183. Zabytki pochodzące z grobu Childeryka l.

gdzie w ciągu pierwszej połowy V w. istniało stosunkowo gęste osadnictwo, brak jest jakichkolwiek śladów zasiedlenia z drugiej połowy tego stulecia. Do najpóź-niejszych znalezisk należy skarb złotych i srebrnych przedmiotów odkryty 328

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

ku terenom środkowych Niemiec, zajmowanym przez plemię Warnów, Herulowie mieli przejść przez rozległe, nie zasiedlone obszary. Przypuszcza się, że owe pozbawione osadnictwa tereny mogły znajdować się na Śląsku i Łużycach. Podobnie na Mazowszu i Podlasiu brak jest śladów przemawiających za istnieniem na tych obszarach osadnictwa z V w., poza nieliczną grupą zespołów pochodzących być może z początku tego stulecia. Inaczej natomiast kształtowały się stosunki osadnicze na terenie środkowej Polski, w dorzeczach Warty, w środkowym biegu Prosny oraz Bzury. Stwierdzono tam rozproszone i nieliczne zabytki różnego typu, świadczące o istnieniu w drugiej połowie V w., a częściowo także na początku następnego stulecia, osadnictwa związanego z tradycjami kultur okresu rzymskiego. Zabytki takie pochodzą m.in. z niewielkiego cmentarzyska w Oszczywilku, na którym znajdowały się trzy pochówki szkieletowe z drugiej połowy V w. lub z przełomu V i VI stulecia. Nieco młodszy jest domniemany szkieletowy pochówek z miejscowości Mniszki (ok. połowa VI w.). Poza tym z omawianego okresu pochodzą dwa znaleziska osadowe. W Piwonicach odkryty został szklany puchar (z drugiej Ryć. 185. Część skarbu z pierwszej potowy V w. połowy V w.), z osady w Przywozie natomiast (Mło-teczno). Złoty medalion Konstancjusza II z lat pochodzi bogato zdobiony kolec sprzączki (ze 335-337, zapinka, łańcuch i wisiorki koszyczkowate. schyłku V lub początku VI w.). Wymienić należy także skarb odkryty w Konarzewie, zawierający m.in. monetę wschodniorzymskiego cesarza Zenona (474-491 r.), wybitą przez Odoakra. Pojedyncze zabytki z V w. pochodzą z Wielkopolski. Należy do nich znaleziona w nieznanej miejscowości zapinka palczasta oraz solid Leona I (457-474 r.) z Jarosławca. W Radziejowie (Kujawy) natrafiono na brązową zapinkę palczasta z przełomu V i VI w. Ponadto odnotować należy znany skarb brakteatów skandynawskich z Wapna, z drugiej połowy V lub ewentualnie z początku VI w. Znaleziska te, stosunkowo nieliczne, są dowodem istnienia dalekosiężnych kontaktów z południową Europą, z obszarami osadnictwa germańskiego z dorzecza Łaby oraz ze Skandynawią. O powiązaniach z północną Europą wyraźnie świadczą materiały archeologiczne z obszaru Pomorza, gdzie sytuacja osadnicza na początku późnej fazy okresu wędrówek ludów kształtowała się odmiennie niż na omówionych poprzednio terenach, czego dowodzą stosunkowo liczne znaleziska pochodzące z drugiej połowy V w. i pierwszej ćwierci VI stulecia. Poza nielicznymi materiałami osadowymi i znaleziskami grobowymi, w tym pochówkami z bronią, z Pomorza pochodzą

330

Okres wędrówek ludów na ziemiach polskich...

przede wszystkim monety - późnorzymskie i wczesnobizan-tyjskie złote solidy oraz ozdoby. Przypuszcza się, że w większości stanowiły one depozyty o charakterze kultowym. Pomorze należało do szerszej strefy, charakteryzującej się licznymi znaleziskami solidów; strefa ta obejmowała połud-niowo-zachodnie wybrzeża Bałtyku oraz Gotlandię, Olan-dię, Bornholm, a częściowo także Ryć. 186. Srebrna moneta Zenona, południową część Półwyspu Skandynawskiego. Napływ wybita przez Odoakra (Konarzewo). solidów na Pomorze ustał na początku VI w., kończąc się na emisjach Anastazjusza(491-518 r.). Podobna sytuacja miała miejsce na Olandii i na Bornholmie, dłużej natomiast trwał napływ solidów do innych części tej strefy, zwłaszcza na Gotlandię, skąd pochodzą stosunkowo liczne egzemplarze wybite w czasach Justyna (518-527 r.) i Justyniana I (527-565 r.). Przyjmuje się, że napływ tych monet do strefy bałtyckiej, a także na obszary północnego dorzecza Łaby i graniczące z nimi tereny położone na zachód od Odry następował poprzez Kotlinę Karpacką. Występowanie solidów na wymienionych terenach ma związek z kontaktami, jakie utrzymywały plemiona germańskie, zajmujące wówczas ziemie nad środkowym Dunajem, ze swymi pobratymcami zamieszkującymi obszary nad Bałtykiem. Były to zarówno powiązania handlowe (m.in. eksport futer z północy Europy), jak i migracje pewnych grup ludności. Podkreślić należy, że całkowite zahamowanie napływu rzymskich solidów nastąpiło w połowie VI w., tj. w okresie, gdy na terenach położonych nad środkowym Dunajem doszło do zachwiania istniejącej sytuacji - zniszczenia państwa Gepidów, odejścia Longobardów do Italii i opanowania Kotliny Karpackiej przez Awarów. Odmiennie natomiast kształtowały się stosunki osadnicze w rozwiniętej fazie okresu wędrówek ludów na obszarach zajętych przez krąg kultur zachodniobałtyj-skich. Mimo krótkotrwałego osłabienia dynamiki procesów osadniczych, stwierdzamy na tych terenach ciągłość rozwoju kulturowego w okresie wędrówek ludów. W omawianym czasie kultura zachodniobałtyjska rozszerzała swój zasięg w kierunku zachodnim, przekroczyła l i ni ę Pasłęki i zajęła tereny położone na prawym brzegu dolnej Wisły. Ekspansja na te obszary przebiegała dwufazowo. Nekropole założone w drugiej połowie V w. były użytkowane krótko, do początku VI w. Następną falę osadnictwa, która nasunęła się ze wschodu na tereny położone między Pasłęka a dolną Wisłą, poświadczają założone w drugiej połowie VI i w VII w. nowe cmentarzyska. Do najciekawszych zjawisk kulturowych okresu wędrówek ludów związanych z kręgiem zachodnio-bałtyjskim należy grupa olsztyńska. Jej początek przypada na drugą połowę V w., rozwój natomiast na VI i VII stulecie. Zajęła ona teren Pojezierza Mazurskiego, gdzie wcześniej (w okresie rzymskim) istniała kultura bogaczewska, a także pewną część ziem znajdujących się poprzednio poza zasięgiem Ryć. 187. Zapinki grupy olsztyńskiej (Tumiany).

331

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Ryć. 188. Zapinka grupy olsztyńskiej (Nowinka).

Ryć. 189. Brązowa sprzączka do pasa i popielnica pochodzące z cmentarzysk grupy olsztyńskiej (Kosewo, Tumiany).

332

kręgu zachodniobałtyjskiego, tj. tereny należące do kultury wielbarskiej. Grupa olsztyńska znana jest przede wszystkim ze stanowisk sepulkralnych, które tworzą płaskie cmentarzyska ciałopalne z grobami popielnicowymi i jamowymi. Spotykamy na nich także pochówki koni umieszczane pod grobami męskimi. Tego typu obiekty grobowe tworzą na niektórych cmentarzyskach oddzielne strefy. Do najbardziej znanych i najbogatszych cmentarzysk grupy olsztyńskiej należą nekropole odkryte w Tumianach i w Kielarach. W inwentarzach grobów grupy olsztyńskiej występują zabytki o formach interregionalnych, świadczące o dalekosiężnych powiązaniach tej grupy ludności, reprezentowane przede wszystkim przez bogato zdobione zapinki płytowe, często srebrne, niekiedy pozłacane, oraz różne typy sprzączek wykonanych z brązu i pozłacanego srebra. Najbardziej efektownym tego typu zabytkiem jest sprzączka znaleziona na cmentarzysku w Kosewie koło Mrągowa, zdobiona stylizowanymi wyobrażeniami głów orłów lub gryfów i wysadzana granatami. Bardzo charakterystyczną dla grupy olsztyńskiej kategorią zabytków są tzw. urny okienkowe - naczynia używane w charakterze popielnic, z prostokątnymi lub okrągłymi otworami imitującymi okna, interpretowane jako dowód powiązań z obszarami zajętymi przez Sasów, tzn. z terenami nad dolną Łabą, obszarami Półwyspu Jutlandzkiego oraz z częścią Anglii zasiedloną przez plemiona saskie, gdzie popielnice okienkowe używane były w V-VI w. Dalekosiężne kontakty grupy olsztyńskiej poświadczają także zabytki metalowe, ozdoby i części stroju należące do horyzontu interregionalnej kultury germańskiej z końca V oraz z VI i VII w. Świadczą one o ożywionych kontaktach ludności grupy olsztyńskiej z terenami zachodniej Europy i Skandynawii oraz z południową i południowo-wschodnią Europą- obszarami naddunajskimi i nadczarnomorskimi. Te właśnie powiązania posłużyły jako argument świadczący o tym, że twórcami grupy olsztyńskiej była jakaś grupa Germanów, Gotów lub Herulow, która wracając na północ, osiedliła się na Pojezierzu Mazurskim. Obecnie jednak uznaje się związek tej grupy z bałtyjskim plemieniem Galindów, mając na uwadze jej genezę wywodzoną ze starszego, lokalnego podłoża kulturowego oraz silne związki z obszarem wschodnich wybrzeży Bałtyku. Interre-gionalne kontakty uznawane są za wyraz powiązań handlowych oraz świadectwo reemigracji pewnego odłamu Galindów, którzy po pobycie w południowej Europie powrócili do swych pierwotnych siedzib.

•qoAMCunjjmi >[3jsoup9fB}[ip[ 3is BiuzpjAAY qoBJBZsqo qoAj EJ^ '^łs!AV PP9-1? °P ZB AjB§3is JSBIUIOJBU unupoqoBz-ouooiifod n>pjru3i}[ M 'Mojuy umuojAaaj z 5is AjB>[Ajs 9izpoi[osA\ EU Aqizp3is qo/aoj5[ 'MOUS/WEI^S ZBJO 'njdsiuQ i njjs 9iuQ o§9MO>[pojs 3zo9zjXzp5iiu 9Mod3js-ous3{ ąoAo^fnuifBz 'Mpiuy AllJEJpO SZOIUpESBZ BA\p BU 5jS H'!9 ?2 ? 9}UBIMO|S (611 '17£ P31J3{) SSUBpJOf ) "M [y^ Z

-SjsAM uAzoBU AdaiS fouzoi[ 'fouBMo^yiunz op auoteaiBN; -3iuzo5j o^jAj qoAuoid9| 'M9>|uaBg qoAuBiqBpzo 9iu Auuoj a^sojd 'SUBMOOTUZOJZ OJBUJ zazad BUB/wojuazaadsj 'B>(iaiBJ9o SIUZO^AM siMBjd oj AAvo>[}AqBz ^BUSJBIU qora z Ao:fezpoqooj 'qoAA\ -oqoj§ >[STZ3|Buz qoAzouApgfod sz>|B} B 'PBSO iui>[isAzsA\ apgzad '^SIMOUBJS 5qzofi fe>[I3IA\3IU OMO>[UnSOJS Z3Zjd OfBJSOZ SUOZOpBIMSOd 0} OMJDIUpBSO 'AV JA P ° H0 ^ 11 -ZDI§0|03qOJB ppOJZ 9IA\BJSpod BU JS3J" AuBM OJBp 'q3I>[S[Od q3BIUJ3IZ BU UEIAYOJS fejnj[n>| feUZ03IM OIUp3JSOUS3Z3M Z pBZ^IM BUZOUJ 3JO1>[ 'BM}3IUpBSO ^SJ^ZSOJ •(•M HA 'tod op i A po) ip!>jS|od LioBjaieE eu o6ai>|suBiMO(S BMpjupeso eze^ ezsjBjsfBN '061. '3^y

»i

11 •L)OI>|S|Od qOB!LU9!Z BU MOpn| >)9MOJp5/V\ S9J>JO

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

W części zachodniej, na terenach obejmujących prawobrzeżne dorzecze Dniepru i prawobrzeżne dorzecze Pry-peci, sięgających w kierunku południowym po górny Boh i Dniestr, na zachodzie zaś po południowo-wschod-nią Polskę, wyróżniono kulturę praską. Wschodnia jej część określana jest w literaturze jako typ (lub kultura) Korczak. Następna kultura - Pień-kowka, zajmująca rozległe obszary między Dońcem na wschodzie, dolnym Dunajem Ryć. 1 9 1 . Wczesnosłowiańska ceramika typu na zachodzie oraz środkowym biegiem praskiego. Suły i górnym biegiem Rosi na północy, łączona jest najczęściej ze słowiańskimi Antami. Na północ od niej, w dorzeczu górnego Dniepru i Desny, lokalizowana jest kultura Kołoczin, również wiązana z najwcześniejszym stadium rozwoju kultury słowiańskiej. Na owych terenach istniały uprzednio, od III do początku V w., wspomniane grupy kultury kijowskiej: środkowodnieprzańska, naddesneńska, górnodnieprzańska i dnieprzańsko-dońska, związane genetycznie z tzw. horyzontem postzarubinieckim. Porównanie ogólnego modelu tych kultur -kijowskiej i wczesnosłowiańskiej pozwala sądzić, że genezy kultury słowiańskiej należy dopatrywać się w miejscowym, starszym podłożu kulturowym. Formowanie się kultur wczesnośredniowiecznych Słowian następowało zapewne na szerszym terytorium, rozciągającym się od podnóża Karpat Wschodnich aż po Prypeć i lewobrzeże środkowego Dniepru. Proces ten przebiegał w końcu IV w. i w V stuleciu, przypuszczalnie z niewielkim udziałem elementów wywodzących się z innego, starszego podłoża kulturowego - kultury czerniachowskiej i kultury kurhanów karpackich. Na północ od omawianej strefy, równolegle z kulturami wczesnosłowiańskimi, rozwijała się kultura Bancerowszczina-Tuszemla, zajmująca obszary nad górnym Dnieprem, górną Dźwiną i górnym Niemnem, uznawana dawniej przez niektórych badaczy również za wczesnosłowiańską. Obecnie przeważa pogląd o jej związkach z plemionami bałtyjskimi. Kontrowersje te wynikają w znacznej mierze z krańcowo różnego określenia przez językoznawców okresu wyodrębnienia się języka słowiańskiego ze wspólnoty bałto-słowiańskiej. Część lingwistów reprezentuje pogląd, że wyodrębnienie to nastąpiło dopiero w pierwszej połowie I tysiąclecia p.C. Niektórzy uznają nawet, że miało to miejsce w połowie tego tysiąclecia. Kultury praską, Pieńkowka oraz Kołoczin różnicuje przede wszystkim udział w ich inwentarzach zabytków nieco odmiennych form przewodnich - lepionych ręcznie garnkowatych naczyń. W kulturze Pieńkowka i częściowo w typie Korczak zaznacza się obecność elementów stepowych, reprezentowanych głównie przez niezbyt liczne ozdoby. Jedną ze wspólnych cech wszystkich kultur

334

Okres wędrówek ludów na ziemiach polskich...

wczesnosłowiańskich jest słabo rozwinięta produkcja rękodzielnicza. Inwentarze ceramiczne zawierają jedynie naczynia wykonane bez użycia koła garncarskiego. Nieliczne okazy naczyń toczonych, odkrywane w ni ekt ó rych obiektach wczesnosłowiańskich, uważa się najczęściej za pochodzące z importu. Na terenach zajętych przez omawiane kultury nie stwierdzono większych centrów produkcji żelaza. Niewielka jest także liczba i zestaw form przedmiotów metalowych, reprezentowanych przez żelaz ne noże, pojedyncze haki, haczyki do wędek, jak i niezbyt liczne brązowe ozdoby, między innymi Ryć. 192. Ceramika z wczesnosłowiańskiego skarbu zapinki palczaste i niewielkie zawieszki (Kraków--Mogiła). trapezowate. W skład tych inwentarzy wchodzą także gliniane przęśliki, ciężarki tkackie, kamienne osełki i rogowe grzebienie. Na wspomnianych terenach występują niezbyt duże, otwarte osady i tylko w przypadku pojedynczych stanowisk wysuwane są przypuszczenia, że istniejące tam fortyfikacje wiązać należy z wczesnośredniowiecznymi grodziskami z końca VI lub z VII w. W omawianym okresie na całym prawie terytorium zajętym przez Słowian dominowała tendencja do umieszczania osad w pobliżu cieków wodnych, jednak już poza zasięgiem dolin zalewowych, gdzie nie groziło im zniszczenie przez wodę. Na ślady osad natrafia się najczęściej Ryć. 193. Wczesnosłowiańskie naczynie na terasach nadzalewowych rzek lub niewielkich typu Korczak (Kraków-Wyciąże). wzniesieniach nad zabagnionymi terenami, z reguły z południową wystawą (tzn. skierowanych ku południowi). Na terenie Polski widoczny jest wyraźny związek pomiędzy rozlokowaniem osad wczesnosłowiańskich a urodzajnością gleb. Ówcześni osadnicy starali się w miarę możności lokować swe siedziby w pobliżu regionów o zróżnicowanych zbiorowiskach zwierzęcych i roślinnych, zapewniających optymalne warunki pozyskiwania niezbędnych surowców i żywności. Zdecydowana większość przebadanych dotychczas osad wczesnosłowiańskich z ziem polskich, w przeciwieństwie do obszarów dzisiejszej Ukrainy, to osiedla niewielkie, liczące po kilka obiektów mieszkalnych i gospodarczych. Jedynie w odniesieniu do kilku stanowisk z Krakowa-Nowej Huty można wysuwać przypuszczenie, że były to osady większe. Zabudowa przeważającej części osiedli nie miała regularnego charakteru, tylko w przypadku kilku stanowisk dostrzegalne są pozostałości zabudowy gniazdowej, a jedno z nich (w Żukowicach) pozwala

335

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Ryć. 194. Rekonstrukcja wczesnosłowiańskiej ziemianki (Kraków-Wyciąże).

zakładać ist nienie pustego wewnętrznego placu. Największym odkrytym dotychczas skupieniem osadniczym jest zespół jedenastu wczesnosłowiańskich osad, odkryty na lewym brzegu Wisły, pomiędzy Krakowem-Nową Hutą a Igołomią. W osadach wczesnosłowiańskich najczęściej odkrywanym typem budynku mieszkalnego jest czworokątna półziemianka lub ziemianka o powierzchni od l O do ponad 15 m2, z paleniskiem lub tzw. piecem kamiennym, umieszczonym w jednym z narożników. Niekiedy natrafia się w trakcie wykopalisk na pozostałości konstrukcji drewnianych, szalujących wgłębione w ziemię ściany chat. Były to ścianki zrębowe, rzadziej plecionkowe lub sumikowo-łątkowe. Dachy tych domostw wsparte były albo na pionowych słupach wkopanych w narożnikach chat, albo budowano je na tzw. sochę i siemię. Brak jest przesłanek pozwalających na rekonstrukcję wyposażenia opisanych domostw. Należy zaznaczyć, iż w obiektach wczesnosłowiańskich z terenu Polski nie zachowały się przedmioty wykonane z materiałów organicznych (drewna, wikliny, kory, skóry, futer, tkanin), co zuboża obraz kultury materialnej ówczesnych Słowian. Obecność zabytków wykonanych z tych surowców w warstwach wielu grodów polskich z X-XII1 w. pozwala sądzić, że również w przedstawianym tutaj okresie Słowianie wytwarzali z nich liczne przedmioty. Poza ziemiankami lub półziemiankami, w osadach wczesnosłowiańskich wznoszono najprawdopodobniej budynki nie zagłębione w ziemię - prostokątne chaty o konstrukcji zrębowej oraz owalne lub czworokątne chaty plecionkowe. Jako pozostałości tych budowli interpretuje się ślady licznych, owalnych jam, odkrywane w obrębie osad. Obiektom mieszkalnym towarzyszyły różnego rodzaju jamy zasobowe. Niektóre obiekty są pozostałościami pomieszczeń 336

————————————————————————— Okres wędrówek ludów na ziemiach polskich.

gospodarczych, w których mogły chronić się zwierzęta hodowlane. W kilku przypadkach natrafiono na pozostałości wolno stojących, glinianych pieców kopułowych, służących zapewne do wypieku chleba. Ludność słowiańska stosowała ciałopalny obrządek pogrzebowy. Pochówki były najczęściej pojedyncze, zgrupowane na niewielkich cmentarzyskach. Szczątki zmarłych chowano na ogół w popielnicach, rzadziej spotykamy groby jamowe. Miejsca pochówków z reguły nie były oznaczane na powierzchni gruntu, a odkrywany inwentarz grobowy jest ubogi. Uderza dysproporcja pomiędzy stosunkowo dużą liczbą osad odkrytych na terenach zajętych przez wymienione kultury słowiańskie a niewielką liczbą znanych stanowisk sepulkralnych. Gospodarka Słowian opierała się na rolnictwie, z dużym udziałem hodowli. Uprawiano przede wszystkim proso i pszenicę - dotychczas nie została definitywnie rozstrzygnięta kwestia, czy uprawy miały głównie charakter wypaleniskowy, czy też stały. Jeśli chodzi o hodowlę, to dominującą rolę należy przypisać bydłu, znacznie mniejszą natomiast świniom, owcom i kozom. Analiza źródeł pisanych i archeologicznych pozwala wnosić, że stosunkowo duże znaczenie odgrywało łowiectwo, rybołówstwo i zapewne zbieractwo. Ten sam model kultury wczesnosłowiańskiej obejmował ziemie polskie. Najwcześniej osadnictwo słowiańskie dotarło na tereny południowo-wschodniej Polski, w dorzecze Sanu, nad górną Wisłę w rejon Krakowa, do Kotliny Sądeckiej, a pojedyncze stanowiska znamy także z okolic Sandomierza, Lublina, z Mazowsza i z Górnego Śląska. Nieco młodsze skupienia osadnicze odkryto na terenie Dolnego Śląska, m.in. w rejonie Żukowic. Wspomniane obszary zostały zasiedlone przez Słowian w ciągu drugiej połowy V i w VI w. U schyłku VI w., a może na początku VII stulecia, osadnictwo słowiańskie pojawiło się na terenie Pomorza Zachodniego. W tym okresie jego obszary, a zapewne także część Wielkopolski i Dolnego Śląska wchodziły w obręb tzw. grupy Sukow-Dziedzice. Materiały tej grupy występują również na zachód od środkowej i dolnej Odry. Wywodzi się ona częściowo z kultury praskiej, jednak jej geneza nie została dotychczas ostatecznie wyjaśniona. Wymienione obszary charakteryzuje całkowity brak znalezisk grobowych. Oznacza to, że Słowianie stosowali wówczas formy pochówków, których nie sposób określić za pomocą metod archeologicznych. Z V-VII w. brak jest także charakterystycznych dla pozostałej części Słowiańszczyzny czworokątnych półziemianek lub ziemianek. Zapewne domostwa na tych terenach wznoszono głównie na powierzchni gruntu, techniką zrębową lub plecionkową. Początek wczesnośredniowiecznego osadnictwa słowiańskiego na terenie Polski należy synchronizować z okresem wielkiej wędrówki Słowian, która objęła znaczne obszary środkowej i południowej Europy. Pierwsza fala migrujących plemion słowiańskich dotarła już w latach trzydziestych VI w. nad dolny Dunaj, skąd następnie wdzierały się one coraz szerszą falą na południe - na Bałkany po Peloponez, a nawet na wyspy wschodniej części Morza Śródziemnego. W tym samym czasie Słowianie osiedlili się także na terenie wschodniej Słowacji. Na Morawy i do Czech dotarli w drugiej połowie VI stulecia, co wynikało pośred337

Najdawniejsze dzieje ziem polskich ——

Ryć. 195. Europa w drugiej połowie VI w.

nio z przybycia na teren Kotliny Karpackiej Awarów i z wywędrowania Longobardów do Italii. W międzyrzeczu Odry i Łaby Słowianie osiedlili się najwcześniej około połowy VI w., w Meklemburgii zaś - na początku VII stulecia. Należy podkreślić, że dla dużej grupy plemion słowiańskich osiedlonych w środkowej (początkowo także i wschodniej) Europie ogromne znaczenie miało przybycie Awarów na teren dzisiejszych Węgier. Awarowie dotarli na przedpole wschodniej Europy ok. 558 r., a już w 567-568 r., wykorzystując konflikt między Longobardami i Gepidami, osiedlili się nad środkowym Dunajem i Cisą. Koczownicy awarscy, przypominający - pod względem zwyczajów i trybu życia -późniejszych Tatarów, stanowili aż do schyłku VIII w. jeden z najbardziej wpływowych czynników życia politycznego tej części Europy. Źródła pisane wskazują wyraźnie na ich dominację nad licznymi plemionami słowiańskimi. Krótki, kilkudziesięcioletni okres załamania tzw. pierwszego kaganatu awarskiego (po nieudanym oblężeniu Konstantynopola w 626 r.) zapisał się w dziejach Słowian pierwszą próbą utworzenia ponadplemiennej organizacji politycznej - powstaniem tzw. państwa Samona, najprawdopodobniej z centrum na terenie Moraw. Jeszcze przed osiedleniem się na terenie dzisiejszych Węgier Awarowie dwukrotnie podejmowali wyprawy przeciwko Frankom (w latach 562 i 566-567), które zakońRyc. 196. Brązowe okucie awarskie pochodzące z Kopca Krakusa w Krakowie.

338

czyły się nad Łabą bez większych korzyści dla obu stron konfliktu. Istotne jest nato-

Okres wędrówek ludów na ziemiach polskich.

miast, iż trasa tych zbrojnych wypraw musiała prowadzić przez ziemie południowej Polski, zamieszkane już wówczas przez Słowian. Kontakty z kaganatem awarskim w pierwszej połowie VII w. znajdują potwierdzenie w materiałach archeologicznych. Na terenie dwóch osad w Krakowie-Nowej Hucie odkryto niewielki skarb przedmiotów brązowych i tzw. rozsupływacz węzłów wykonany z rogu. W jaki sposób przedmioty te dostały się na teren Małopolski, nie wiadomo. Brak też przesłanek do rozstrzygnięcia kwestii ewentualnej zależności ówczesnych plemion słowiańskich z terenu Polski od kaganatu awarskiego. Warto jednak zauważyć, iż także w VIII w. utrzymywały się kontakty mieszkańców Ryć. 197. Grodzisko w Naszocowicach (pot. VIII - pół. IX w.). Polski z kaganatem, czego dowodem jest odkrycie kilku zabytków awarskich z tego okresu. W ciągu VII w. w kulturze plemion słowiańskich zamieszkujących ziemie polskie nastąpiły pewne zmiany, które znalazły wyraz m.in. we wzroście gęstości zaludnienia. Około połowy tego stulecia rozpoczęto wyrabianie naczyń za pomocą wolnoobrotowego koła garncarskiego, a nieco wcześniej zaczęto umieszczać na ceramice proste wątki ornamentacyjne. W tym samym czasie nastąpiły pewne zmiany w obrządku pogrzebowym. Zostały założone pierwsze cmentarzyska kurhanowe, z pochówkami umieszczanymi na wierzchołkach nasypów. Zapewne także w pierwszej połowie VII w. powstały pierwsze osady obronne -grodziska z fortyfikacjami drewniano-ziemnymi (Szeligi pod Płockiem i Haćki na Podlasiu). Problem datowania początków wymienionych stanowisk, jak też i ich funkcja, są nadal dyskutowane. W VII stuleciu nie nastąpiły jakieś istotne, gwałtowne zmiany w stosunkach gospodarczych i społecznych. Wymieniane przemiany miały charakter ewolucyjny także w okresach następujących po fazie wczesnosłowiańskiej. W VII-X w. miało miejsce stopniowe zagęszczanie sieci osadniczej, rozpowszechnił się zwyczaj umieszczania spalonych szczątków zmarłych na nasypach kurhanów i produkcja naczyń przy użyciu koła garncarskiego. Najbardziej widocznym przejawem zachodzących przemian było jednak wznoszenie grodów. Rozwój osadnictwa grodowego datowano poprzednio od VII w., ale obecnie, po weryfikacji tych ustaleń metodą dendrochronologiczną, możemy przypuszczać, że budowę grodów na większą skalę rozpoczęto dopiero w VIII w. Zjawiska owe są ułamkowym jedynie odbiciem procesów, które w ciągu VIII i IX stulecia

339

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

doprowadziły do powstania u Słowian pierwszych organizmów państwowych. W przypadku ziem polskich, pomijając epizod związany z tzw. państwem Wiślan z IX w., procesy owe wpłynęły na powstanie w drugiej połowie X w. państwa Mieszka I.

340

Zagadnienia etniczne - problem etnogenezy Słowian

Zagadnienia etniczne -problem etnogenezy Słowian

-L/zieje ziem polskich w epoce żelaza odtwarzamy przede wszystkim na podstawie analizy źródeł archeologicznych. Dane zawarte w dziełach historyków greckich i rzymskich uzupełniają je tylko w niewielkim stopniu, ale właśnie źródła pisane stanowią podstawę podejmowanych prób rekonstrukcji mapy etnicznej naszych ziem w końcu I tysiąclecia a.C. i w następnych pięciu stuleciach. Bez informacji przekazanych przez pisarzy starożytnych możliwości poznania struktury etnicznej ludów zamieszkujących tereny Polski przed okresem wczesnośredniowiecznym byłyby bardzo ograniczone. Źródła archeologiczne pochodzące z epoki żelaza, podobnie jak i z poprzednich okresów, są anonimowe i nie wskazująbezpośrednio, do jakiej grupy lub grup językowych należeli twórcy kultur, które istniały na ziemiach polskich w ciągu ostatnich wieków a.C. i w następnych stuleciach - w okresie wpływów rzymskich. Tylko w niektórych przypadkach owe anonimowe materiały archeologiczne mogą w jakimś, ograniczonym niewątpliwie, stopniu wskazywać na przynależność etniczną ich twórców. Może to mieć miejsce wówczas, gdy między badanym przez nas odcinkiem dziejów a okresem, w którym przynależność etniczna żyjącej wówczas ludności została w sposób jednoznaczny określona przez źródła pisane, istnieje niezakłócona ciągłość osadnicza i kulturowa. W takim przypadku możemy przypuszczać, że twórcami interesującej nas kultury byli przodkowie ludności dobrze znanej z przekazów historycznych. Opieranie się na takim założeniu prowadzić może jednak do konstruowania hipotez, które nie odzwierciedlaj ą rzeczywistego obrazu zmian etnicznych zachodzących na danych obszarach, gdyż możliwości poznawcze procesów historycznych wyłącznie na podstawie źródeł archeologicznych są w znacznym stopniu ograniczone. Musimy mieć na uwadze, że zmiany etniczne, nawet o zasadniczym charakterze, nie muszą bynajmniej znajdować 341

Najdawniejsze dzieje ziem polskich —

odbicia w źródłach archeologicznych. Może to mieć miejsce np. wówczas, gdy nowa, obca grupa ludności zdobywa dominującąpozycję w stosunku do rdzennych mieszkańców danych terenów, przejmując jednocześnie ich model kulturowy. Także różnice między poszczególnymi plemionami mogły zaznaczać się w takiej sferze kultury, która znajduje się poza zasięgiem badań opartych na pozostających do naszej dyspozycji materiałach archeologicznych. Należą do niej np. pewne cechy stroju, zwyczaje, wierzenia czy stosunki społeczne, nie mówiąc już o różnicach językowych. W jaki więc sposób i w jakim stopniu możemy próbować odpowiedzieć na pytania: kto zasiedlał ziemie polskie przed okresem wczesnośredniowiecznym i jaki był stosunek tej ludności do Słowian z początku średniowiecza? Czy można mieszkańców ziem polskich z okresu rzymskiego (i wcześniejszych odcinków pradziejów) uznać za przodków owych wczesnośredniowiecznych Słowian, czy też reprezentowali oni jakieś inne grupy etniczne, i czy jesteśmy w stanie określić bliżej te grupy? Z tego ostatniego pytania wyłączyć możemy z pewnością nosicieli kultury lateńskiej, tj. Celtów, którzy w okresie przedrzymskim utworzyli enklawy osadnicze w południowej Polsce. Jak już wspomniano w rozdziale omawiającym zróżnicowanie kulturowe ziem polskich w młodszym okresie przedrzymskim, współtwórcą specyficznej enklawy zajmującej część zachodniej Małopolski, tj. grupy tynieckiej, była także inna ludność, związana z kulturą przeworską. Ta uwaga o mieszanym charakterze struktury etnicznej odnosi się w pewnym, niewątpliwie mniejszym, stopniu do osadnictwa celtyckiego także na Górnym Śląsku. Akceptując poglądy głoszące, że twórcami kultury pu-chowskiej byli celtyccy Kotynowie lub że stanowili oni znaczącą jej część, winniśmy przyjąć obecność Celtów także w tych rejonach zachodniej Małopolski, na których rejestrujemy ślady osadnictwa puchowskiego. W okresie rzymskim możemy liczyć się z penetracjąpołudniowo-wschodniej Polski przez niewielkie grupy ludności dackiej. Odnośnie starszych okresów - źródła archeologiczne wskazująna pobyt na naszych ziemiach grup scytyjskich najeźdźców we wczesnej epoce żelaza. Z rozważań etnicznych wykluczamy ludność kręgu kultur zachodniobał-tyjskich. Ciągłość kulturowa i osadnicza na obszarach zajmowanych przez tę jednostkę archeologiczną - trwająca od młodszego okresu przedrzymskiego do okresu wczesnośredniowiecznego - oraz wspomniane wcześniej dane przekazane przez Ptolemeusza, odnoszące się do plemion „Galindai" i „Soudinoi", identyfikowanych ze średniowiecznymi plemionami Galindiae i Sudovitae (Galindowie i Sudinowie), wskazują jednoznacznie, że chodzi tu o przodków plemion pruskich. Określenie przynależności etnicznej ludności zajmującej pozostałe strefy kulturowe na ziemiach polskich w okresie rzymskim i w poprzedzających go odcinkach pradziejów jest znacznie trudniejsze. Problem ten pozostaje nadal przedmiotem badań i dyskusji, w których oprócz archeologów biorą udział przedstawiciele innych dyscyplin, m.in. językoznawcy. 342

Zagadnienia etniczne - problem etnogenezy Słowian

Poza źródłami archeologicznymi i pisanymi, w badaniach dotyczących zagadnień etnicznych uwzględniać należy wyniki studiów antropologów, paleodemografów, a zwłaszcza lingwistów; wyniki ich prac powinny mieć w omawianych tu badaniach decydujące znaczenie. W przypadku studiów dotyczących struktury etnicznej ziem polskich w okresach poprzedzających początek wczesnego średniowiecza, a więc odnoszących się do zagadnień etnogenezy Słowian, hipotezy lingwistów odgrywają jednak rolę drugorzędną, a w każdym razie znacznie mniejszą, niż ujmując rzeczy teoretycznie, należałoby sądzić. Złożyły się na to przede wszystkim dwie przyczyny. Jako pierwszą wymienić należy nieścisłości lub wręcz błędy w proponowanych przez lingwistów ustaleniach chronologicznych. Same studia językoznawcze nie pozwalają bowiem na określenie, w jakim czasie nastąpiły analizowane przez nich zmiany językowe, np. pojawienie się topo- i hydronimów związanych z określoną grupąjęzykową. Językoznawcy opieraj ą więc datowanie na różnych przesłankach zaczerpniętych z innych dyscyplin naukowych, w tym m.in. z archeologii, co często prowadzi do wysnuwania przez nich wniosków o bardzo kontrowersyjnym charakterze. Drugą ze wspomnianych przyczyn są daleko posunięte rozbieżności hipotez lingwistycznych, często przeciwstawnych lub wręcz wykluczających się wzajemnie, co ujawnia się m.in. w studiach dotyczących problemu określenia praojczyzny Słowian. Informacje zawarte w źródłach pisanych, na podstawie których można byłoby wnioskować o strukturze etnicznej ludności zamieszkującej ziemie polskie we wczesnej epoce żelaza i okresie przedrzymskim, są nader skąpe. Pochodzące z nich przekazy w sposób mniej lub bardziej dokładny informują o ludach zamieszkujących jakieś bliżej nieokreślone obszary w szeroko pojętych granicach środkowej i wschodniej Europy. Dlatego też, gdy idzie o ludność zamieszkującą dorzecze Odry i Wisły we wczesnej epoce żelaza i okresie przedrzymskim, nasze możliwości określenia, do jakiej grupy językowej należeli twórcy kultury łużyckiej i pomorskiej są znikome lub wręcz żadne i ograniczają się do stwierdzenia, że mogli oni należeć do tzw. staroeuropejskiej grupy językowej, której zapewne nie można identyfikować z żadną ze znanych nam grup języków indoeuropejskich. W bogatej literaturze archeologicznej, a także w różnego typu pracach o charakterze popularnonaukowym, spotykamy zupełnie odmienne opinie, charakteryzujące się bardzo jednoznacznymi stwierdzeniami, np. o prasłowiańskości grodu biskupińskiego. Poglądy te zakładają, że ziemie polskie były kolebką plemion słowiańskich, a twórcami kultury łużyckiej (lub - według innych badaczy - tylko jej wschodniej części) były plemiona Prasłowian. Neoautochtoniczną teorię pochodzenia Słowian rozwinął i ugruntował znakomity polski archeolog, profesor Józef Kostrzewski. Jak wspomniano, jego poglądy opierały się na założeniu istnienia ciągłości osadniczej i kulturowej na ziemiach polskich od okresu rozwoju kultury łużyckiej po okres wczesnośredniowieczny, w którym obecność plemion słowiańskich na naszych ziemiach nie budzi już żadnych wątpliwości. Dla zwolenników poglądów Kostrzewskiego potwierdzeniem 343

Najdawniejsze dzieje ziem polskich —

tej teorii były dane zawarte w źródłach pisanych, interpretowane jako dowody obecności Słowian w dorzeczu Wisły w okresie rzymskim. Teoria neoautochto-niczna (wywodząca się z teorii autochtonicznej lub z tzw. autochtonizmu romantycznego, głoszonego przez badaczy w XIX w. i opartego na mało, z naszego punktu widzenia, naukowych przesłankach) została sformułowana po I wojnie światowej. Jej powstanie było niewątpliwie inspirowane teoriami archeologów niemieckich, wywodzących się ze szkoły Gustafa Kossinny - twórcy metody etnicznej w archeologii, zakładającej identyfikację kultur archeologicznych z określonymi ludami. Poglądy polskich neoautochtonistów przeciwstawiały się tezom badaczy niemieckich, opartym w znacznej mierze na przesłankach nie znajdujących potwierdzenia w źródłach archeologicznych i wykorzystywanych m.in. przez niemiecką propagandę nazistowską. Stąd też teoria o prakolebce Słowian na naszych ziemiach, oparta zresztą na podstawach metodologicznych szkoły etnicznej, rozwinięta w latach czterdziestych i wczesnych latach pięćdziesiątych XX w., w pewnym stopniu zabarwiona jest, czemu trudno się dziwić, stosunkiem emocjonalnym, co daje się zauważyć również w późniejszych dyskusjach dotyczących tego zagadnienia. Z teorią neoautochtonistów ścierają się bowiem poglądy badaczy twierdzących, że terenów, na których doszło do wykrystalizowania się Słowiańszczyzny, należy szukać na obszarach położonych poza dorzeczami Wisły i Odry, na wschód od naszych ziem. Wśród zwolenników wspomnianych ostatnio teorii, noszących nazwę allochtonistycznych, wymienić należy dwóch wybitnych uczonych - etnografa Kazimierza Moszyńskiego oraz przedwcześnie zmarłego, znakomitego archeologa - Kazimierza Godłowskiego. Zgodnie z koncepcjąneoautochtonistów na ziemiach polskich istniała ciągłość kulturowa i osadnicza, łącząca m.in. okres rzymski i wczesną fazę okresu wczesnośredniowiecznego. Dokładniejsze studia prowadzą jednak do zgoła odmiennych wniosków, przy czym pominiemy tu analizę źródeł archeologicznych z obszaru zachodniobałtyjskiego. Na pozostałych obszarach stwierdzamy zasadnicze różnice obrazu kulturowego schyłkowej fazy kultur okresu rzymskiego i najstarszej fazy wczesnośredniowiecznej kultury Słowian. Uwidaczniają się one w różnych dziedzinach, a także w poziomie rozwoju rzemiosła. Przykładem może być zanik produkcji naczyń przy użyciu koła garncarskiego i działalności centrów wytwórczości tego typu ceramiki wraz ze schyłkiem kultury przeworskiej. W najwcześniejszej fazie rozwoju kultury wczesnośredniowiecznych Słowian używano jedynie ceramiki lepionej ręcznie. Jest ona ponadto reprezentowana przez bardzo wąski, ubogi zestaw form, ograniczający się praktycznie do garnków określanych jako tzw. typ praski. Ich podobieństwo do zbliżonych formą naczyń kultury przeworskiej, rozpowszechnionych zresztą głównie w młodszym okresie rzymskim, a więc nie w schyłkowym stadium rozwoju tej kultury, nie może stanowić istotnego argumentu przemawiającego na korzyść koncepcji neoautochtonistów. Nie chodzi tu wyłącznie o wspomniane datowanie owych materiałów. Zbieżność formy odnosi się bowiem w tym przypadku do typu naczyń używanych powszechnie również i w innych okresach, a także na innych obszarach. Podobnie jak w przypadku 344

Zagadnienia etniczne - problem etnogenezy Słowian

niektórych typów narzędzi znanych z okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wczesnośredniowiecznego, mamy do czynienia z grupą zabytków, których forma uwarunkowana jest przede wszystkim względami funkcjonalnymi. Dalsze różnice widoczne są nie tylko w strukturze gospodarki, ale - co bardzo istotne - również w zwyczajach pogrzebowych, osadnictwie i typie budownictwa, uzbrojeniu, a także - na ile pozwalając tym sądzić źródła archeologiczne i nieliczne przekazy pisane - w zakresie struktury społecznej. Zanik kultur okresu rzymskiego przyniósł zasadniczą, kompleksową zmianę modelu kulturowego i zarazem jego wyraźny regres. Uwagi te potwierdzaj ą różnice w charakterze ekspozycji sal wystawowych wszystkich muzeów archeologicznych, pokazujących reprezentatywne zespoły zabytków z okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów, pochodzące z obszarów kultur przeworskiej, wielbarskiej lub luboszyckiej oraz znaleziska z początku wczesnośredniowiecznego osadnictwa słowiańskiego na ziemiach polskich. Cezura kulturowa między okresem rzymskim (rozumianym tutaj łącznie z wczesną fazą okresu wędrówek ludów) a początkami wczesnego średniowiecza jest interpretowana dwojako. Może ona wskazywać na zasadnicze zmiany ludnościowe, jakie nastąpiły między schyłkiem rozwoju najmłodszych faz kultur okresu rzymskiego a początkiem wczesnego średniowiecza, a więc na zmiany o charakterze etnicznym, wynikające z zaniku osadnictwa ludności kultur wywodzących się z okresu rzymskiego i z przybyciem na te tereny plemion słowiańskich u progu okresu wczesnośredniowiecznego. Mniej przekonująca wydaje się hipoteza, że owa cezura związana jest z szeregiem przemian gospodarczych i społecznych, których przyczyn należy doszukiwać się w opuszczeniu naszych ziem przez pewną część ludności, oraz z upadkiem ośrodków kultury rzymskiej w prowincjach Cesarstwa, czyli zanikiem kontaktów ze światem kultur antycznych. Poza cezurą kulturową, oba okresy dzieli także wyraźna luka osadnicza. Już u schyłku rozwoju kultury przeworskiej, w końcu IV i na początku V stulecia widoczny jest znaczny spadek ilości stanowisk. Ten proces zaznaczył się nawet nieco wcześniej, w sposób bardziej wyraźny, w części północnej zasięgu osadnictwa przeworskiego. Jest on również czytelny w zmianach struktury osadnictwa kultury wielbarskiej. Od początku wczesnej fazy okresu wędrówek ludów nastąpiło także załamanie się osadnictwa kultury luboszyckiej. Można przypuszczać, że procesy owe były wywołane częściowo wielkimi przesunięciami ludności, zainicjowanymi ekspansjąhuńską. W obliczu zagrożenia najazdami Hunów, powstawania pustek osadniczych - stref, w których nastąpił spadek gęstości osadnictwa na skutek tych najazdów, a także wyraźnego osłabienia obrony granic państwa rzymskiego, wiele ludów zaczęło szukać nowych, bezpieczniejszych, a przede wszystkim bogatszych, bardziej atrakcyjnych terenów osadniczych. Przykładem takich przemieszczeń może być inwazja różnych plemion pod wodzą Radagaisa do Italii w 405 r. lub też podjęta rok później wielka wędrówka plemion swebskich, Wandalów i Alanów, wzdłuż Dunaju do Galii, a następnie dalej na zachód, do Hiszpanii, gdzie źródła pisane odnotowują na początku V w. obecność 345

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

jednego z odłamów plemion wandalskich - Silingów, wspominanych wcześniej przez Ptolemeusza. Jak wynika z jego przekazu, lud ten w okresie wczesno-rzymskim zamieszkiwał przypuszczalnie jakąś część terenu zajętego przez kulturę przeworską. Można sądzić, że w wielkim procesie przemian ludnościowych zachodzących w Europie u schyłku IV i na początku V stulecia brała także udział ludność zamieszkująca nasze ziemie i że charakteryzujące tamte czasy migracje spowodowały wyludnienie południowej i środkowej części ziem polskich w drugiej połowie V w. Nie było to, oczywiście, całkowite wyludnienie naszych ziem. Istnienia bardzo rozrzedzonego osadnictwa, szczątkowego w porównaniu z osadnictwem późnorzymskim, do wodzą pojedyncze stanowiska datowane z drugiej połowy V w., których brak jest jednak w południowo-wschodniej Polsce. W świetle pochodzących z naszych ziem źródeł archeologicznych wraz ze schyłkiem cyklu kultur ukształtowanych w okresie rzymskim nastąpiła zasadnicza zmiana ludnościowa. Przeważająca część twórców tych kultur opuściła ziemie polskie, a na wyludnione lub zasiedlone już tylko w bardzo niewielkim stopniu tereny przybywać zaczęły, po upływie około pół wieku, plemiona Słowian. Ten proces zasiedlania ziem polskich przez plemiona słowiańskie, aczkolwiek w świetle analizy źródeł archeologicznych datowany od początku VI w., mógł w rzeczywistości rozpocząć się nieco wcześniej - bezpośrednio po migracjach ludności kultur wywodzących się z okresu rzymskiego. Charakter źródeł archeologicznych pochodzących z najstarszej fazy wczesnośredniowiecznej kultury Słowian nie pozwala precyzyjnie określić początku ich osadnictwa na ziemiach polskich. Można w tym miejscu odwołać się do przykładu ekspansji słowiańskiej w kierunku południowo-zachodnim. Na obszarach zachodnio-bałkańskich i wschodnioalpejskich osadnictwo słowiańskie jest poświadczone przez źródła pisane od końca VI w., natomiast analiza znalezisk archeologicznych z tego okresu pozwala uchwycić jedynie zanik kultury późnoantycznej, a pojawienie się zabytków słowiańskich datujemy dopiero z końca VIII w. Dyskusja nad obrazem etnicznym naszych ziem przed okresem wielkiej wędrówki plemion słowiańskich, rozpoczętej w VI w., dotyczy także interpretacji danych zawartych w źródłach pisanych. Najwięcej kontrowersji wzbudza określenie przynależności etnicznej plemion określanych jako Wenetowie (Wene-dowie), wspominanych w źródłach z okresu wczesnorzymskiego, a następnie z VI w. Obraz zróżnicowania etnicznego ziem polskich, jaki zarysowuje się na podstawie przekazów pisanych, został już przedstawiony. Uderza w nim fakt, że mimo dobrej znajomości sytuacji etnicznej na terenach środkowoeuropejskiego Barbaricum, którą posiedli autorzy starożytni, dysponujący ponadto sporą liczbą danych o geografii etnicznej Skandynawii, brak w ich przekazach jakiejkolwiek informacji, w sposób bezsporny poświadczającej obecność plemion słowiańskich na naszych ziemiach w okresie rzymskim. Dane zawarte w źródłach pisanych wskazuj ą jednocześnie, w sposób nie budzący wątpliwości, na obecność na tych terenach plemion germańskich i bałtyjskich, a na sąsiadujących obszarach 346

Zagadnienia etniczne - problem etnogenezy Słowian

celtyckich. Nikt więc nie kwestionuje pobytu na ziemiach polskich germańskich Gotów, Gepidów, Rugiów i Lemowiów, a także plemion wandalskich i Burgundów. Musimy się ponadto liczyć z tym, że przez obszary dorzecza Odry i Wisły przebiegał szlak wędrówki jeszcze innych plemion germańskich, wywodzących się z północnych stref europejskiego Barbaricum. Dotyczy to zwłaszcza Herulów, którzy po klęskach, jakie ponieśli na początku VI w. nad środkowym Dunajem, zdecydowali się powrócić do swej skandynawskiej ojczyzny, przemierzając nasze ziemie prawdopodobnie tym samym lub podobnym szlakiem, jakim przybyli niegdyś z północy, gdy kierowali się ku granicom państwa rzymskiego. W świetle przekazów pisanych, w okresie wczesnorzymskim południowa, a najprawdopodobniej także i środkowa części Polski zajęte były przez związek plemienny Lugiów. Biorąc pod uwagę słowa Tacyta, piszącego: „latissime patet Lugiorum nomen" („związek lugijski rozciąga się na ogromnych obszarach"; Germania 43; tłum. J. Kolendo), a także uwzględniając wspomnianą lokalizację tych plemion, można je utożsamiać z ludnością kultury przeworskiej. Obecnie przeważają poglądy o celtyckim pochodzeniu nazwy Lugiów. Wskazuje się na zbieżność ich nazwy z imieniem celtyckiego boga Luga, a także z noszącymi wyraźnie celtycki charakter nazwami miejscowości (Lugudunum, Lugi-dunum), zlokalizowanych na obszarach zajmowanych przez plemiona celtyckie. Innym argumentem jest wspomniane poprzednio imię wodza Cymbrów - Lugiusa, władcy germańskiego plemienia, które podlegało silnym wpływom celtyckim. Odnotować należy także opinie niektórych językoznawców, dowodzące słowiańskiego pochodzenia nazwy Lugiów, obecnie jednak odosobnione i krytykowane. Różnica zdań w dyskusji nad etymologią nazwy Lugiów może być jednym z przykładów ilustrujących trudności, na jakie napotyka archeolog lub przedstawiciel innej dyscypliny, próbujący wykorzystać w swoich studiach wyniki analiz językoznawczych. Struktura ludności tworzącej kulturę przeworską była wieloetniczna. W jej skład wchodziły, w świetle źródeł pisanych, plemiona germańskie - Wandalowie, a być może także Burgundowie. Obecność elementów germańskich w obrębie związku lugijskiego, zaliczanego przecież przez Tacyta (Germania 43) do plemion swebskich, potwierdzają wymienione przez tego autora nazwy ludów wchodzących w skład „Lugiorum nomen". Jako germańską (według innych badaczy -„prawie na pewno germańską") traktuje się nazwę Hariów; zapewne taką samą etymologię mają nazwy dwu innych szczepów wchodzących w skład Lugiów -Nahanarwalów i Helwekonów. Istnieją także rozbieżności poglądów co do pochodzenia nazwy „Calisia", być może związanej z obecnym Kaliszem, a więc z terenem zajętym przez kulturę przeworską - oczywiście, jeśli nie przyjmiemy wspomnianej uprzednio hipotezy dotyczącej lokalizacji na Słowacji tej wymienionej przez Ptolemeusza miejscowości. Badania językoznawców nie doprowadziły do sformułowania powszechnie akceptowanego poglądu, tak więc nadal pozostaje zagadnieniem spornym, czy jest to nazwa słowiańska, celtycka, czy też należy j ą łączyć z jakąś inną grupą językową. 347

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Tak więc trudno jest bliżej scharakteryzować strukturę ludności wchodzącej w skład związku lugijskiego. Naszym zdaniem należy liczyć się z tym, że w skład Lugiów, a tym samym owej wieloetnicznej ludności kultury prze-worskiej, wchodziły trzy podstawowe grupy etniczne. Jedną z nich, stanowiącą być może trzon tej ludności, tworzyły ludy należące do nieznanej grupy językowej, która nie przetrwała do czasów historycznych. Byliby to zapewne potomkowie plemion zamieszkujących omawiane tu tereny w poprzednich okresach. Można ich więc określać jako ludy należące do grupy języków staroeuropejskich. Z tymi właśnie staroeuropejskimi językami wiąże się m.in. nazwy prawie wszystkich większych rzek w środkowej Europie, których dzisiejsze brzmienie jest wynikiem dostosowania do specyfiki językowej ludów osiadłych w późniejszych okresach nad brzegami tych rzek. Uwaga ta dotyczy zapewne również Wisły. Jako klasyczny przykład takiego dostosowywania brzmienia poprzedniej nazwy do języka nowych grup etnicznych, adaptujących zastaną nazwę, przytacza się zmianę używanego w świecie cywilizacji antycznej określenia „Danubis", „Danubius", „Damwius" na słowiańską nazwę „Dunaj". Drugą grupą etniczną wchodzącą w skład związku lugijskiego byli zapewne Celtowie. W ograniczonym stopniu może na to wskazywać hipoteza odnosząca się do nazwy „Lugiowie". Należy także pamiętać o roli, jaką odegrali Celtowie w momencie formowania się kultury przeworskiej na początku młodszego okresu przedrzymskiego, a następnie o ich związkach z ludnością przeworską aż do załamania się w końcu I w. a.C. znaczenia gospodarczego i politycznego plemion celtyckich. Jeśli przyjmiemy poprawność hipotezy uzasadniającej istnienie w języku gockim pewnych zapożyczeń celtyckich (lub podobnych do celtyckich), które dotyczą określeń odnoszących się do sfery militarnej i politycznej, może to wskazywać na obecność elementów celtyckich w obrębie kultury przeworskiej -w strukturze związku lugijskiego, gdyż zapożyczenia tego typu mogły przeniknąć do języka Gotów tylko w okresie ich pobytu na ziemiach polskich, w wyniku kontaktów z kulturą przeworską. Trzecią grupę w obrębie ludności kultury przeworskiej stanowiły plemiona germańskie. Ich pojawienie się w środowisku przeworskim miało miejsce zapewne w młodszym okresie przedrzymskim, może w czasie wędrówki z dorzecza Łaby przez ziemie polskie ku południowemu wschodowi plemion Bastarnów i Skirów utożsamianych z częścią ludności kultury Poienesti-Łukaszewka. Ani analiza źródeł archeologicznych, ani też danych zawartych w dziełach pisarzy antycznych nie pozwala odpowiedzieć nawet na ogólnie sformułowane pytania: który z ludów odgrywał dominującą rolę w obrębie związku lugijskiego, który z nich nadał zasadnicze rysy kulturze przeworskiej, lub też jak daleko postąpiła integracja tych różnych elementów etnicznych. Kultura przeworską w okresie wczesnorzymskim wykazuje bardzo niewielkie zróżnicowanie wewnętrzne. W jej obrębie możemy wskazać na dwie niewiele różniące się między sobą strefy - zachodnią i wschodnią. Przyczyny owych różnic należy upatrywać m.in. we wpływach kultury wielbarskiej na wschodnią część kultury przeworskiej. 348

Zagadnienia etniczne - problem etnogenezy Słowian

Nie ma jednak podstaw do łączenia którejkolwiek z tych stref z określoną etnicznie częściąpopulacji kultury przeworskiej lub do wysnuwania wniosków o dominacji któregoś z wymienionych poprzednio elementów etnicznych w zachodniej czy wschodniej części obszaru objętego zasięgiem tej kultury. Podejmowane próby umieszczenia wymienionych przez Tacyta plemion, wchodzących w skład związku lugijskiego, wzdłuż szlaku bursztynowego nie spotkały się z akceptacją, ponieważ brak jest podstaw umożliwiających taką lokalizację. Terenów zajętych przez poszczególne „civitates", o których wspomina Tacyt, należy szukać wśród skupień osadniczych rysujących się na mapie stanowisk kultury przeworskiej. Jednak tylko w jednym przypadku istnieją przesłanki pozwalające łączyć być może konkretne plemię z określonym skupieniem osadniczym. Jeśli założymy identyczność wspomnianych przez Tacyta (Germania 43) Helwekonów z Elweonami, wymienionymi przez Ptolemeusza (Geografia II 9,9) i lokalizowanymi przez niego w rejonie Kujaw, możemy to plemię utożsamiać z ludnością, która utworzyła kujawskie skupienie osadnicze, wyraźnie wyodrębnione i noszące pewne swoiste cechy. Według Ptolemeusza, związek lugijski tworzyły także inne plemiona, m.in. Buro wie, określani przez Tacyta jako odrębny lud. Przyjmując, zgodnie z danymi Ptolemeusza, że Burowie wchodzili w skład ludności kultury przeworskiej, należałoby ich umieszczać w południowej części jej zasięgu, zgodnie z przytoczonymi poprzednio danymi o ich siedzibach, jak i z informacjami o walkach Burów z Cesarstwem, prowadzonych w czasach Trajana u granic Dacji oraz w strefie środkowodunajskiej w okresie wojen markomańskich. Poza Lugiami źródła pisane umieszczają na naszych ziemiach drugi, wielki, zdaniem Ptolemeusza, lud - Wenetów (Wenedów). Jak wspomniano, określenie ich przynależności etnicznej stanowi jeden z głównych punktów dyskusji dotyczącej mapy etnicznej ziem polskich przed okresem wczesnośredniowiecznym. Punktem wyjścia dla zwolenników poglądów autochtonistycznych było z jednej strony przyjęcie lokalizacji siedzib Wenetów (Wenedów) zgodnie z danymi Pliniusza i Ptolemeusza, tj. nad dolną Wisłą, nad Zatoką Gdańską, z drugiej -jednoznaczna identyfikacja Wenetów (Wenedów) ze Słowianami, po raz pierwszy poświadczona w połowie VI w. (Jordanes Getica 34, 119). Wenetami nazywali plemiona słowiańskie w późniejszych czasach Germanie i Finowie. Prowadziło to do powstania hipotezy, zgodnie z którą na ziemiach polskich w I i II w. żyły plemiona słowiańskie reprezentowane przez wielki, zgodnie ze świadectwem Ptolemeusza, lud Wenetów. Jednak sprawa przynależności etnicznej Wenetów nie rysuje się w sposób tak jednoznaczny. Ich nazwa nie jest słowiańska. Jako Wenetów określa się ponadto plemiona zamieszkujące różne regiony Europy, a zapewne także i Anatolii. Najprawdopodobniej pod nazwą „Wenetowie" kryje się więc jakiś lud indoeuropejski, spokrewniony z grupą italoceltycką lub może z iliryjską, którego język nie jest nam znany, nie przetrwał bowiem do czasów historycznych. Ekspansja tego ludu objąć musiała rozległe obszary Europy, czego świadectwem sąjedynie jego nazwy rozrzucone na różnych, oddalonych od siebie 349

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

ziemiach. Podkreślić nadto należy, że źródła rzymskie z I i II w. wskazuj ą jednoznacznie na istnienie w tym czasie dwóch różnych ludów określanych jako Wenetowie (Wenedowie). Jednym z nich byli „Yenedi" Pliniusza i „Yenedai" Ptolemeusza, mieszkający nad brzegami Bałtyku i należący być może do ludów bałtyjskich. W takim przypadku „Yenedai" byliby jednym z ludów zachodnio-bałtyjskich, do których też, zgodnie z danymi Ptolemeusza, należałoby zaliczyć plemiona określane jako „Osioi", „Galindai" i „Soudinoi". Oznaczałoby to identyczność „Yenedai" Ptolemeusza z „Aesti" Tacyta. Jako drugi odrębny lud traktować należy „Yenethi", znanych z przekazu Tacyta. Wskazuje na to zarówno charakterystyka tego ludu zamieszczona w Germanii, jak i wskazówki dotyczące jego siedzib. Tacyt wyraźnie lokalizuje „Yenethi" na innych obszarach niż Pliniusz i Ptolemeusz, poza granicami Swebii, między Bastarnami-Peucynami a Fennami, a więc na terenach położonych dalej na wschód, tj. już we wschodniej Europie. Musieli oni zajmować obszary strefy leśnej na północ od stepów nadczarnomorskich, być może dorzecze środkowego Dniepru. W takim przypadku można byłoby ich łączyć z ludnością postzarabinieckiego horyzontu Rachny--Ljuteż-Poczep. Na podstawie przytoczonych danych nie sposób ustalić, gdzie w okresie rzymskim znajdowały się siedziby plemion Prasłowian lub Słowian. Najwcześniejsza informacja o wydarzeniach, w których niewątpliwie brały udział plemiona słowiańskie, pochodzi z dzieła Jordanesa, powstałego w VI stuleciu (Getica 34; 119). Odnosi się ona do walk toczonych w drugiej połowie IV w. przez Ostrogotów z Wenetami, „którzy, chociaż pośledni żołnierze, lecz mnogością silni, zrazu próbowali stawiać opór. Cóż jednak wskóra rzesza nieotrzaskanych z rzemiosłem wojennym, kiedy i Bóg dopuszcza, i rzesza zbrojnych nadejdzie. Wenetowie [...] pochodząc z jednego pnia występują dzisiaj pod trzema nazwami: Wenetów, Antów i Sklawenów" (Getica 119; tłum. E. Zwolski). Jordanes w innej części swojego dzieła (Getica 34-35) lokalizuje siedziby tych plemion we wschodniej i części środkowej Europy, po zewnętrznej stronie łuku Karpat. Na zachód ich siedziby sięgały źródeł Wisły, dalej ku południowemu wschodowi zajmowali „niezmierzone przestrzenie". Zwraca uwagę zbieżność lokalizacji Słowian, po raz pierwszy określonych w sposób jednoznaczny, z rozmieszczeniem plemion wymienionych przez Ptolemeusza w opisie Sarmacji, których nazwy ze znacznym prawdopodobieństwem wskazują, że należy je łączyć ze Słowianami (Stawanowie, Suewoni, Serbowie). Na pytanie, czy obszary, na których obecność Słowian wskazuje bezspornie dopiero źródło z połowy VI w., były terenem macierzystym plemion słowiańskich, odpowiada w sposób, naszym zdaniem, przekonujący analiza źródeł archeologicznych. Uchwytną w źródłach archeologicznych kulturę ludów słowiańskich z okresu, gdy wkroczyły na karty historii i zaczęły od początku VI w. swą wielką ekspansję, obejmującą tereny od Łaby po Półwysep Bałkański, charakteryzuje jednolity model kulturowy. Na obszarze świata słowiańskiego obserwujemy daleko idące podobieństwo w zakresie osadnictwa, wierzeń i rytuałów pogrzebowych, rozwoju 350

Zagadnienia etniczne - problem etnogenezy Słowian

produkcji rękodzielniczej i całej struktury gospodarczo-społecznej, a także zestawu przewodnich form zabytków ruchomych. Mimo tego ujednolicenia, w obrębie słowiańskiej prowincji kulturowej wyróżnia się kilka jednostek: kulturę Pieńkow-ka, zajmującą obszary od Dońca na wschodzie po dolny Dunaj na zachodzie, kulturę praską- zlokalizowaną w dorzeczu środkowego Dniepru, Prypeci, górnego Dniestru i w południowo-wschodni ej Polsce, oraz kulturę Kołoczin - rozmieszczoną na północ od kultury Pieńkowka. Wszystkie te jednostki wykazuj ą wyraźną odrębność w stosunku do kultur europejskiego Barbaricum okresu rzymskiego -przeworskiej, wielbarskiej i czerniachowskiej. Dzieląca je cezura ma taki sam charakter, jak wzmiankowana wyżej przerwa w rozwoju kultur archeologicznych pomiędzy schyłkową fazą rozwój u kultury przeworskiej a najstarszą fazą wczesnośredniowiecznego osadnictwa słowiańskiego na ziemiach polskich. Krąg praskiej prowincji kulturowej odpowiada już niewątpliwie poświadczonemu w źródłach pisanych osadnictwu słowiańskiemu. Obszary, na których rozwinęła się kultura typu praskiego oraz typu Pieńkowka, objęte były w okresie wpływów rzymskich w znacznej części przez kulturę czerniachowską i kulturę kurhanów karpackich, a częściowo przez kulturę przeworską. Na obszarze późniejszej kultury Kołoczin, prawdopodobnie w dorzeczu Dniepru, istniały w okresie rzymskim postzarubinieckie grupy kulturowe, reprezentowane m.in przez kulturę kijowska, zajmującą rozległe tereny górnego, a częściowo także środkowego dorzecza Dniepru. Kultura kijowska różni się w sposób zasadniczy od kultur z obszarów środkowoeuropejskiego Barbaricum, terenów Skandynawii czy też zachodniej strefy barbarzyńskiej Europy przede wszystkim pod względem struktury gospodarki, a także zwyczajów pogrzebowych, osadnictwa oraz budownictwa. Jej ogólny model kulturowy odpowiada natomiast dokładnie strukturom charakteryzującym najwcześniejszą fazę kultury Słowian z VI i VII w. Pozwala to sądzić, że wykrystalizowanie się pierwszej fazy kultury plemion słowiańskich nastąpiło na bazie wspomnianych postzarubinieckich grup kulturowych w ciągu V w., zapewne na początku tego stulecia. Za obszar macierzysty Słowian uznać więc należy tereny położone na wschód od naszych ziem, w górnym i częściowo środkowym dorzeczu Dniepru. Stamtąd właśnie rozpoczęła się migracja plemion słowiańskich, która objęła również tereny Polski. Zasiedlanie dorzeczy Wisły i Odry przez przesuwających się od wschodu Słowian postępowało stopniowo. Kierunek tej ekspansji wyznacza zanikanie śladów starszego osadnictwa, najpierw w południowo-wschodniej Polsce, najpóźniej zaś na Pomorzu. Określenie na podstawie źródeł archeologicznych dokładnej daty pojawienia się osadnictwa słowiańskiego na południowo--wschodnich ziemiach polskich jest bardzo trudne; zapewne mogło to mieć miejsce już w drugiej połowie V w. Sugestia taka wynika z zaniku w połowie tego stulecia, lub może nieco później, wszelkich śladów osadnictwa związanego z tradycjami okresu późnorzymskiego. Dłużej natomiast, do początku VI w., tego typu ślady przetrwały na Pomorzu, gdzie osadnictwo związane z tradycjami okresu rzymskiego poświadczone jest przede wszystkim przez znaleziska solidów bizantyjskich. 351

Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Do czasów tych odnosi się wzmianka Prokopiusza z Cezarei o wędrówce Herulów w 512 r. do skandynawskich siedzib, kiedy „przeszli oni w poprzek przez wszystkie ludy Sklawinów" (Historia wojen II, 15; tłum. M. Plezia). Przekaz ten potwierdza, że na początku VI w. tereny położone na północ od Karpat, a więc i ziemie polskie, zasiedlone były przez plemiona słowiańskie.

352

Podziękowania

Podziękowania

-Trzy przygotowaniu ilustracji wykorzystano zbiory i archiwalia znajdujące się w następujących placówkach naukowych: Instytucie Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Instytucie Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Zakładzie Archeologii Małopolski Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Katedrze Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Katedrze Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, Muzeum Archeologicznym w Krakowie, Muzeum Archeologicznym w Gdańsku, Muzeum Archeologicznym w Poznaniu, Muzeum Archeologicznym i Etnograficznym w Łodzi, Muzeum Okręgowym w Koszalinie, Muzeum Okręgowym Ziemi Kaliskiej w Kaliszu, Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie, Rheinisches Landesmuseum w Bonn. Udostępnienie tych materiałów autorzy zawdzięczają uprzejmości wielu Koleżanek i Kolegów, którym pragniemy wyrazić swą głęboką wdzięczność. W szczególności nasze podziękowania kierujemy do mgr. J. Andrzejowskiego, mgr B. Baczyńskiej, dr. T. Baranowskiego, dr A. Bittner-Wróblewskiej, dr. hab. J. M. Burdukiewicza, dr. hab. J. Chochorowskiego, drhab. T. Dąbrowskiej, dr H. Dobrzańskiej, pro f. dr. hab. G. Domańskiego, dr M. Kaczanowskiej, dr. hab. A. Kokowskiego, prof. dr. hab. M. Gedla, prof. dr. hab. R. Grygla, mgr. K. Hahuły, prof. dr. hab. J. Jaskanisa, prof. dr. hab. S. K. Kozłowskiego, prof. dr. hab. J. Kruka, prof. dr. hab. L. Krzyżaniaka, prof. dr. hab. J. Machnika, mgr. A. Matoga, mgr. J. Okońskiego, mgr. Sz. Orzechowskiego, mgr. H. Panera, mgr. M. Pietrzaka, mgr P. Poleskiej, dr. J. Poleskiego, mgr B. Reyman, dr. J. Rydzewskiego, mgr. M. Stąporka, dr. hab. P. Valde-Nowaka, dr. K. Walenty, mgr. T. Wichmana. Osobne podziękowania, za pomoc w przygotowaniu ilustracji do rozdziałów IX-XVII, pragniemy przekazać mgr. T. Bochnakowi, mgr U. Margos i J. Teledze-Zagórskiej.

353

———————————————————————— Wybrana literatura do poszczególnych rozdziałów Wybrana literatura do poszczególnych rozdziałów I. Prehistoria, protohistoria, archeologia Binford L.R., For theory building in archaeology, New York 1977 Clarke D.L., Analytical archaeology, London 1978 (wydanie II) Coles J., Archeologia doświadczalna, Warszawa 1977 Daniel G.E., A hundred and flfty years oj archaeology, Cambridge 1976 Djindjian F., Methodes pour l'archeologie, Paris 1991 Donato G., Hensel W., Tabaczyński S., Teoria i praktyka badań archeologicznych, t. I, Warszawa 1982 Gallay A., L'archeologie demain, Paris 1986 Gardin J.C., Une archeologie theoriąue, Paris 1979 Hodder L, Orton C., Spatial analysis in archaeology, Cambridge 1976 Hodder L, Czytanie przeszłości, Poznań 1995 Maetzke G., Pleszczyńska E., Tabaczyński S., Sekwencje stratygraficzne i problemy datowania stanowisk wielowarstwowych, „Archeologia Polski", t. 27, z. l, 1982 Models in archaeology, red. D.E. Clarke, Eondon 1972 Schnapp A., L'archeologie aujourd'hui, Paris 1980 Spatial archaeology, red. D.E. Clarke, Eondon 1977 Tabaczyński S., Kultura i kultury w problematyce badań archeologicznych, „Archeologia Polski", t. 21, z. 2, 1976 Unconventional Archaeology, red. R. Schild, Warszawa 1980 UrbańczykP.,O możliwościach poznawczych archeologii, „Przegląd Archeologiczny", t. 29, 1981 II. Krótki zarys dziejów badań nad prehistorią i protohistoria ziem polskich Abramowicz A., Urny i ceraunie, Eódź 1979 Kostrzewski J., Dzieje polskich badań prehistorycznych, Poznań 1949 Kostrzewski J., Z dziejów badań archeologicznych w Wielkopolsce, Wrocław 1958 Nosek S., Zarys historii badań archeologicznych w Małopolsce, Wrocław 1967 III. Periodyzacja i chronologia pradziejów ziem polskich Kultury i ludy dawnej Europy, red. S.K. Kozłowski, Warszawa 1981 Godłowski K., Kozłowski J.K., Historia starożytna ziem polskich, Warszawa 1985 (wydanie VI) Pradzieje ziem polskich, red. J. Kmieciński, t. I, cz. l i 2, Eódź 1989 Prahistoria ziem polskich, red. W. Hensel, t. I-V, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975-1981 Prehistoria ziem polskich, red. J. Kostrzewski, „Encyklopedia Polska Polskiej Akademii Umiejętności", Kraków 1939-1945 IV. Antropogeneza i okres paleolitu Bar-Yosef O., The role of Western Asia in modern human origins, „Philosophical Transactions of the Royal Society of Eondon", ser. B, t. 337, 1992 Betley-Konecka K., Chmielewski W., Madeyska T., The Palaeolithic siteKraków-Zwierzyniec in the light of investigations 1972-1974, „Biuletyn Instytutu Geologicznego", t. 305, 1977 Bordes F., Lecons sur le Paleolithiąue, vol. 1-3, „Cahiers du Quaternaire", Bordeaux 1988 (wydanie II) Burdukiewicz J.M., Pakiet M., Szynkiewicz A., Dane litostratygraficzne i malakologiczne z rejonu stanowiska paleolitycznego Rusko 42 gm. Strzegom, „Śląskie Sprawozdanie Archeologiczne", t. 38, 1996 Burdukiewicz J.M., Późnoplejstoceńskie zespoly zjednozadziorcami w Europie Zachodniej, Wrocław 1981 Burdukiewicz J.M., Winnicki J., Trzebnica - najstarsze ślady obecności człowieka na ziemiach polskich, Trzebnica 1988

355

Najdawniejsze dzieje ziem polskich Chmielewska M., Późny paleolit pradoliny warszawsko-berlińskiej, Wrocław 1978 Chmielewski W., La civilisation de Jerzmanowice, Wrocław 1961 Chmielewski W., Les ensembles micoąuo-prondnikiens en Europę centrale, „Geographia Polonica", t. 17, 1969 Czwartorzęd - osady, metody badań, stratygrafia, red. L. Lidner, Warszawa 1992 Ginter B., Wydobywanie, przetwórstwo i dystrybucja surowców i wyrobów krzemiennych w schyłkowym paleolicie północnej części Europy środkowej, „Przegląd Archeologiczny", t. 22, 1974 Hublin J., Tillier M.A., Aux origines de Homo sapiens, Paris 1991 Iprimi abitanti delia valle Padano: Monte Poggiolo nel ąuadro delia conoscenze europee, red. C. Peretto, Milano 1992 Jelinek J., Wielki atlas prahistorii człowieka, Warszawa 1977 Kozłowski J.K., L'art de la prehistoire en Europę orientale, Paris 1992 Kozłowski J.K., Le deuxieme Pleniglaciaire et l ' e v o l u t i o n de l'art paleolithiąue, „UAnthropologie", t. 101, 1997 Kozłowski J.K., The Balkans in the Middle and Upper Palaeolithic: the gate to Europę or a cul-de-sac, „Proceedings of the Prehistorie Society", t. 58, 1992 Kozłowski J.K., The Gravettian in Central and Eastern Europę, „Advances in World Archaeology", t. 5, 1986 Kozłowski J.K., Kozłowski S.K., Epoka kamienia na ziemiach polskich, Warszawa 1977 Kozłowski J.K., Kozłowski S.K., Le Paleolithiąue en Pologne, Grenoble 1996 Kozłowski S.K., Cultural differentiation of Europę from lOth to 5th millennium B. C., Warszawa 1975 Królik H., Schild R., Rydno - afinal Palaeolithic ochrę mining complex, „Przegląd Archeologiczny", t. 29, 1982 L'Homme de Neandertal. La mutation, red. J.K. Kozłowski, Liege 1988 La prehistoire dans le monde, red. J. Garanger, Paris 1992 La prehistoire de la Grandę Plaine de l'Europe, red. J.K. Kozłowski, S.K. Kozłowski, „Archaeologia Interregionalis", vol. I, 1981 Leakey R., Pochodzenie człowieka, Warszawa 1995 Les premiers europeens, red. E. Bonifay, B. Yandermeersch, Paris 1991 Malinowski A., Strzałko J., Antropologia, Warszawa-Poznań 1982 Mellars R, The Neanderthal Legacy, Princeton 1996 Praslov N.D., Soffer O., From Kostenki to Clovis, New York 1993 Roerbroeks W., van Kolfschotten T., The earliest occupation of Europę: a short chronology, „Antiąuity", t. 68, 1994 Sachse-Kozłowska E., The Polish Aurignacian assemblages, „ F oli a Quaternaria", vol. 50, 1978 Schild R., Terminal Palaeolithic of the North European Plain: a review of lost chances, potentials and hopes, „Advances in World Archaeology", t. 3, 1984 Sobczyk K., Osadnictwo graweckie w dolinie Wisly pod Krakowem, Kraków 1995 Stringer C., Gamble C., In search ofthe Neanderthals: solving the puzzle of human origins, London 1993 Sulgostowska Z., Pradzieje międzyrzecza Wisły, Niemna i Dniestru u schyłku plejstocenu, Warszawa 1989 Szymczak K., Północno-wschodnia prowincja surowcowa kultury świderskiej, Łódź 1992 The Magdalenian Family from Maszycka Cave, red. S.K. Kozłowski, „ Jahrbuch des Rómisch-Germanische Zentralmuseums Mainz", fasc. 2, 1996 The use oftools by human andnon-human Primates, red. A. Berthełet, J. Chavaillon, Oxford 1993 The World at 18 000years B.P., red. C. Gamble, O. Soffer, t. I i II, London 1990

356

Wybrana literatura do poszczególnych rozdziałów V. Mezolit na ziemiach polskich Kozłowski S.K., Pradzieje ziem polskich od IXdo V tyś. p.n.e., Warszawa 1972 Kozlowski S.K., The Mesolithic in Poland - a new approach, Warszawa 1989 Królik H., Marczak M., Schiłd R., Późny mezolit -próba wieloaspektowej analizy otwartych stanowisk piaskowych, Wrocław 1975 Wiąckowska H., Społeczeństwa lowiecko-rybackie wczesnego holocenu, w: Prahistoria ziem

polskich, 1.1, red. W.Chmielewski, W. Hensel, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975 VI. Neolityzacja Europy: pojawienie się rolnictwa i hodowli Bogucki R, Forest Farmers andStockherders. Early Agriculture and its conseąuences in NorthCentral Europę, Cambridge 1988

Chapman J., The origin offarming in South East Europę, „Prehistoire Europeenne", t. 8, 1994 Czerniak L., Rozwój społeczeństw późnej ceramiki wstęgowej na Kujawach, Poznań 1980 Czerniak L., Wczesny i środkowy okres neolitu na Kujawach, Poznań 1994 Godłowska M., Próba rekonstrukcji rozwoju osadnictwa neolitycznego w rejonie Nowej Huty,

„Materiały Archeologiczne Nowej Huty", t. 5, 1976 Grygiel R., The household cluster as a fundamenta! social unit ofthe Brześć Kujawski Group

ofthe Lengyel culture in the Polish Lowland, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi", t. 31, 1986 Hunters in Transition, red. M.Zvelebil, Cambridge 1986 Kalicz N., Kóros-Starcevo-Kulturen und ihre Beziehungen żur Linienbandkeramikkultur,

„Nachrichtung aus Niedersachsens Urgeschichte", t. 52, 1983 Kamieńska J., Kozłowski J.K., Entwicklung und Gliederung der Lengyel und Polgar-Kulturgruppen inPolen, Kraków 1990 Kozłowski }.K.,Bałkańsko-dunajski model neolityzacji. Neolit i początki epoki brązu na Ziemi

Chełmińskiej, Grudziądz 1994 Kozłowski J.K., Kultura malicka, „Rozprawy Wydziału II Polskiej Akademii Umiejętności", Kraków 1996 Kruk J., Gospodarka w Polsce poludniowo-wschodniej w V-IH tyś. p.n.e., Wrocław 1980 Kruk J., Studia osadnicze nad neolitem wyżyn lessowych, Wrocław 1973 Kruk J., Milisauskas S., Bronocice - osiedle obronne ludności kultury lubelsko-wołyńskiej,

Wrocław 1985 Kruk J., Milisauskas S., Neolithic economy in Central Europę, „Journal of World Prehistory", t. 3, 1989 Kulczycka-Leciejewiczowa A., Osadnictwo neolityczne w Polsce poludniowo-zachodniej,

Wrocław 1993 L'Atlas du Neolithiąue Europeen, red. J.K. Kozłowski, Liege 1994

Le Rubane et le Cardial, red. D.Cahen, M.Otte, Liege 1990 Lech J., O rewolucji neolitycznej i krzemieniarstwie. Wokól neolityzacji dorzecza Wisły i Odry,

cz. 11, „Archeologia Polski", t. 33, 1988 Początki neolityzacji Polski poludniowo-zachodniej, red. W. Wojciechowski, Wrocław 1979

The Neolithic in Poland, red. T. Wiślański, Wrocław 1970 Wojciechowski W., Periodyzacja młodszych kultur naddunajskich na Górnym Śląsku w świetle badań w Machowie, Wrocław 1987 VII. Eneolit - kształtowanie się protocywilizacji południowo-wschodniej Europy Czerniak L., Kosko A., Z badań nad genezą i rozwojem kultury pucharów lejkowatych na

Kujawach, Poznań 1993 Die Trichterbecherkultur - neue Forschungen und neue Hypothesen, red. D.Jankowska,

t. I i II, Poznań 1991 Jankowska D., Kultura pucharów lejkowatych na Pomorzu środkowym, Poznań 1980 Jankowska D., Społeczności strefy poludniowo-zachodniobaltyckiej w dobie neolityzacji,

357

Najdawniejsze dzieje ziem polskich Poznań 1990 Jażdżewski K., Kultura pucharów lejkowatych w Polsce zachodniej i środkowej, Poznań 1936 Kempisty A., Schyłek neolitu i początki epoki brązu na Wyżynie Małopolskiej w świetle badań nad kopcami, Warszawa 1978 Kosko A., Udział południowo-wschodnioeuropejskich wzorców kulturowych w rozwoju niżowych społeczeństw kultury pucharów lejkowatych, Poznań 1981 Kozłowski J.K., Machnik J., U zarania kulturowej jedności w Europie środkowej (V-II tysiąclecie przed Chr.), „Prace Komisji Środkowoeuropejskiej Polskiej Akademii Umiejętności", t. 4, 1996 Kruk 1., Rozwój gospodarczo-społeczny i zmiany środowiska przyrodniczego wyżyn lessowych w neolicie (4800-1800 b.c.), „Sprawozdania Archeologiczne", t. 45, 1993 Krzak Z., Cmentarzysko kultury złockiej „Nad Wawrem " w Złotej, Wrocław 1970 Krzak Z., Geneza i chronologia kultury ceramiki sznurowej w Europie, Wrocław 1980 Krzak Z., The Złota Culture, w: The Neolithic, Wrocław 1976 Kultura pucharów lejkowatych w Polsce, red. T. Wiślański, Poznań 1981 Machnik J., Studia nad kulturą ceramiki sznurowej w Małopolsce, Kraków 1966 Sochacki Z., Kultura ceramiki promienistej w Europie, Warszawa 1980 Wiślański T., Kultura amfor kulistych w Polscepółnocno-zachodniej, Wrocław 1966 Wiślański T., Podstawy gospodarcze plemion neolitycznych w Polsce pólnocno-zachodniej, Wrocław 1969 Z badań nad kulturą ceramiki promienistej, red. J. K. Kozłowski, Kraków 1968 VIII. Epoka brązu - pomiędzy centrami cywilizacyjnymi Balkanów i Alp a Skandynawią Blajer W., Skarby z wczesnej epoki brązu na ziemiach polskich, Wrocław 1990 Bouzek J., The Aegean, Anatolia and Europę: culturał interrelations during the second millennium B.C., Jonsered 1985 Bona I., Die mittlere Bronzezeit Ungarns und ihre sudostlichen Beziehungen, Budapest 1975 Bukowski Z., Elementy wschodnie w kulturze łużyckiej u schyłku epoki brązu, Wrocław 1976 Czebrzeszuk J., Społeczności Kujaw w początkach epoki brązu, Poznań 1966 Dąbrowski J., P owiązania ziem polskich z terenami wschodnimi w epoce brązu, Wrocław 1972 Fogel J., Studia nad uzbrojeniem ludności kultury łużyckiej w epoce brązu w dorzeczu Odry i Wisły. Broń zaczepna, Poznań 1979 Gardawski A., Plemiona kultury trzcinieckiej w Polsce, „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne" , t. 5, 1959 Gediga B., Groby kultury łużyckiej we Wrocławiu-Osobowicach, Wrocław 1976 Gediga B., Motywy figuralne w sztuce ludności kultury łużyckiej, Wrocław 1970 Gediga B., Plemiona kultury łużyckiej w epoce brązu na Śląsku środkowym, Wrocław 1967 Gedl M., Epoka brązu i wczesna epoka żelaza w Europie, Kraków 1980 Gedl M., Kultura łużycka, Kraków 1975 Gedl M., Kultura przedłużycka, Wrocław 1975 Gedl M., Stujengliederung und Chronologie des Grdberfeldes der Lausitzer Kultur in Kietrz, Kraków 1979 Geneza kultury łużyckiej na terenie Nadodrza, red. J. Gediga, Wrocław 1977 Gerloff S., Zu Fragen mittelmeerlandischer Kontakte und absolute Chronologie der Friih-bronzezeit in Mitteł-und Westeuropa, „Prahistorische Zeitschrift", t. 68, 1993 Hachmann R., Die friihe Bronzezeit im westłichen Ostseegebiet und ihre mittel- und sudost-europdische Beziehungen, Hamburg 1975 Hansel B., Beitrage żur Chronologie der mittleren Bronzezeit in Karpatenbacken, Bonn 1968 Harding A.F., The Mycenaeans and Europę, London 1984 Jodłowski A., Technika produkcji soli na terenie Europy w pradziejach i we wczesnym średniowieczu. Wieliczka 1976 Kaczanowski K., Machnikowie A. i J., Osada i cmentarzysko z wczesnego okresu epoki brązu na „ Górze Klin " w Iwanowicach, Wrocław 1987

358

Wybrana literatura do poszczególnych rozdziałów Kadrów S., Gospodarka i społeczeństwo. Wczesny okres epoki brązu w Małopolsce,

Kraków 1995 Kadrów S., Machnikowie A. i J., Iwanowice, stanowisko Babia Góra, część II. Cmentarzysko z wczesnego okresu epoki brązu, Kraków 1992 Kristiansen K., Larsen T., Rowlands M., Centre and periphery in the ancient world,

Cambridge 1987 Królik H., Mościbrodzka J., Schild R., Kopalnia krzemienia czekoladowego z przełomu neolitu i epoki brązu w Polanach-Kołoniach, Wrocław 1977 Kultura trzciniecka w Polsce (Materiały z sympozjum), Kraków 1987 Machnik J., Fruhbronzezeit Polens, Kraków 1968 Machnik J., Kultury z przełomu eneolitu i epoki brązu w strefie karpackiej, Wrocław 1987 Machnik J., The earliest Bronze Agę in the Carpathian Basin, Bradford Niesiołowska-Wędzka A., Początki i rozwój grodów kultury łużyckiej, Wrocław 1974 Niesiołowska-Wędzka A., Procesy urbanizacyjne w kulturze łużyckiej w świetle oddziaływań kultur południowych, Wrocław 1989 Południowa strefa kultury łużyckiej i powiązania tej kultury z Południem, Kraków-

-Przemyśl 1982 Sarnowska W., Kultura unietycka w Polsce, t. l i 2, Wrocław 1969-1975 Sheratt A., What would a Bronze agę world system look like? Relations between temperate Europę and the Mediterranean in Later Prehistory, „Journal of European Archaeology",

t. l i 2, 1993 Valde-Nowak R, Etapy i strefy zasiedlenia Karpat polskich w neolicie i na początku epoki

brązu, Wrocław 1988 Węgrzynowicz T., Kultura łużycka na Mazowszu wschodnim i Podlasiu, „Materiały Starożytne

i Wczesnośredniowieczne", t. 2, 1973 IX. Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego Bukowski Z., Studia nad południowym i południowo-wschodnim pograniczem kultury łużyckiej,

Wrocław-Warszawa-Kraków 1969 Bukowski Z., The scythian influence in the area of Lusatian Kulturę, Wrocław-Warszawa-

-Kraków-Gdańsk 1977 Chochorowski J., Ekspansja kimmeryjska na tereny Europy Środkowej, Kraków 1993 Czopek S., Południowo-wschodnia strefa kułtury pomorskiej, Rzeszów 1992 Die Hallstattkultur - Fruhform europdischer Einheit, Steyer 1980 Epoka brązu [początki epoki żelaza, w: Pradzieje ziem polskich, red. J.Kmieciński, t. l, cz.2,

Warszawa-Łódź 1989 Gedl M., Cmentarzysko halsztackie w Kietrzu pow. Głubczyce, Wrocław-Warszawa-

-Kraków 1970 Gedl M., Die Hallstatteinflusse aufdenpolnischen Gebieten in der Friiheisenzeit, Warszawa-

-Kraków 1991 Gedl M., Epoka brązu i wczesna epoka żelaza w Europie. Archeologia pierwotna i wczesnośredniowieczna, cz. III, Kraków 1980 Gedl M., Kultura łużycka, Kraków 1975 Herodot, Dzieje, Warszawa 1959 Kimmig W., Die griechische Kolonisation im westlichen Mittelmeergebiet und ihre Wirkung auf die Landschaften des westlichen Mitteleuropa, „Jahrbuch des Rómisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz" 30, 1983, s. 5-78 Koczownicy Ukrainy, red. J.Chochorowski, Katowice 1996 Kubczak J., Kurhany arystokracji scytyjskiej, Poznań 1978 Kultura pomorska i kultura grobówpodkloszowych. Razem czy osobno?, red. T. Węgrzynowicz, Warszawa 1995 Luka L.J., Importy italskie i wschodnioalpejskie oraz ich naśladownictwa na obszarze kultury „łużyckiej" okresu halsztackiego w Polsce, „Slavia Antiąua" 6, 1959, s. 1-99

359

Najdawniejsze dzieje ziem polskich Luka L.J., Kultura wschodniopomorska na Pomorzu Gdańskim, t. l, Wrocław-Warszawa-

-Kraków-Gdańsk 1966 Niesiołowska-Wędzka A., Procesy urbanizacyjne w kulturze łużyckiej w świetle oddziaływań kultur południowych, Wrocław 1989 Okulicz J., Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII w. n.e., Wrocław-Warszawa-

-Kraków-Gdańsk 1973 Okulicz Ł., Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich we wczesnej epoce żelaza, Wrocław-

-Warszawa-Kraków 1970 Ostoja-Zagórski J., Gród halsztacki w Jankowie nad Jeziorem Pakoskim, Wrocław- Warszawa-

-Kraków-Gdańsk 1978 Ostoja-Zagórski J., Przemiany osadnicze, demograficzne i gospodarcze w okresie halsztackim

na Pomorzu, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1982 Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego, w: Prahistoria ziem polskich,

t. IV, red. J. Dąbrowski, Z. Rajewski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979 Prahistoryczny gród w Biskupinie. Problematyka osiedli obronnych na początku epoki żelaza,

Warszawa 1991 Problemy kultury pomorskiej, red. T. Malinowski, Koszalin 1979 Schlette F., Die Kunst der Hallstattzeit, Leipzig 1984

Smirnow A., Scytowie, Warszawa 1974 Ziemie polskie we wczesnej epoce żelaza i ich powiązania z innymi terenami, red. S. Czopek,

Rzeszów 1992 X. Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej Bohnsack D., Die Burgunden in Ostdeutschland und Polen wdhrend des lezten Jahr-hunderts v.Chr., Leipzig 1938

Castelin K., Keltenmunzen in Schlesien, „Arbeits und Forschungsberichte żur sachsischen Bodendenkmalpflege" 20-21, 1976, s. 221-277 Cezar G.J., Wojna galijska, Wrocław 1978 Cunliffe B., The Celtic World, Lucernę 1990 Czerska B., Osada celtycka koło wsi Nowa Cerekwia w powiecie Głubczyce w świetle najnowszych badań, „Studia Archeologiczne", t. 7, 1976, s. 96-137 Daicoviciu H., Dakowie, Warszawa 1969 Dąbrowska T., Wczesne fazy kultury przeworskiej. Chronologia - zasięg - powiązania, Warszawa 1988

Die Germanen, t. L, red. B. Kruger, Berlin 1978 Dillon M., Chadwick N., Ze świata Celtów, Warszawa 1975 Domański G., Studia z dziejów środkowego Nadodrza w III-I w. p.n.e., Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975 Duval P.M., Les Celtes, Paris 1977 Filip J., Celtic civilisation and Its Heritage, second revised edition, Praha 1976 Filip J., Keltove ve stredni Eyrope, Praha 1956 Gąssowski J., Mitologia Celtów, Warszawa 1979 Gedl M., Obiekty rowkowe na cmentarzyskach z okresu lateńskiego i wczesnego okresu wpływów rzymskich w południowej Polsce, cz. I i II, „Przegląd Archeologiczny", t. 32, 1984, s. 157-186; t. 33, 1985, s. 159-180 Godłowski K, Okres lateński w Europie. Archeologia pierwotna i wczesnośredniowieczna, cz. W, Krak ów 1977 Godłowski K., Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Wrocław-Warszawa-Gdańsk-Łódź 1985 Godłowski K., Zu Besiedlungsverdnderungen in Schlesien und den Nachbarrdumen wdhrend derjungeren vorromischen Eisenzeit, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Archeologiczne" 26, 1978, s. 107-132 Kaczanowski R, Złota moneta celtycka z osady kultury przeworskiej w Kryspinowie,

360

Wybrana literatura do poszczególnych rozdziałów woj. Kraków, „Sprawozdania Archeologiczne", t. 48, 1996, s. 119-133 Kontakte Idngs der Bernsteinstrasse (zwischen Caput Adriae und den Ostseegebieten) in der

Zeit urn Christi Geburt, red. Z. Woźniak, Kraków 1996 Kostrzewski J., Die ostgermanische Kultur der Spdtlatenezeit, cz. I i II, Leip zi g-

-Wiirzburgl919 Kruta V., Lessing E., Die Kełten, Freiburg 1978 Les Celtes, red. S. Moscati, Milano 1991 Madyda-Legutko R., Zróżnicowanie kulturowe polskiej strefy beskidzkiej w okresie lateńskim

i rzymskim, Kraków 1996 Majewicz A.F., Majewicz A., Języki celtyckie na Wyspach Brytyjskich, Wrocław 1983 Morawiecki L., Mennictwo celtyckie. Zarys mennictwa europejskiego, t. III, Kraków 1986

Moreau J., Die Welt der Kelten, Stuttgart 1958 Pięta K., Die Puchov-Kultur, Nitra 1982 Pięta K., Liptovska Mara. Yćasnohistoricke centrum severneho Slovenska, Bratislava 1996 Poleska P., Toboła G., Osada grupy tynieckiej kultury Iatenskiej na stan. 41 w Nowej Hucie-

-Krzestawicach, cz. I i II, „Materiały Archeologiczne Nowej Huty", t. 11, 1987, s. 7-119; t. 12, 1988,8.89-130 Późny okres lateński i okres rzymski, w: Prahistoria ziem polskich, t.V, red. J.Wielowiejski,

Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981 Rusanowa I.R, Simonowicz E.A., Sławianie i ich sosiedi w końce l tysiaczeletija do n.e. pierwoj połowinie I tysiaczeletija n.e., „Archieołogija SSSR", Moskwa 1993

Schlette J., Celtowie, Łódź 1987 Symposium. Ausklang der Latene-Zivilisation und Anfdnge der germanischen Besiedlung im mittleren Donaugebiet, Bratislaya 1977

Szczukin M., Na rubieże er, Sankt-Petersburg 1994 Woźniak Z., Młodsza faza kultury Iatenskiej (celtyckiej) i grupa tyniecka, w: Prahistoria ziem

polskich, t.V, red. J.Wielowiejski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981, s. 248-263 Woźniak Z., Monety celtyckie z ziem polskich, „Wiadomości Numizmatyczne", t. XI, z. 4, 1967,8.201-231 WoźniakZ., Osada grupy tynieckiej w Podlężu, woj. krakowskie, Wrocław-Warszawa-Kraków

1990 Woźniak Z., Osadnictwo celtyckie w Polsce, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970 Woźniak Z., Starsza faza kultury Iatenskiej w Polsce i jej oddziaływania, w: Prahistoria ziem

polskich, t. IV, red. J. Dąbrowski, Z. Rajewski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 1979, s. 209-220 Woźniak Z., Wczesna faza kultury przeworskiej na Wyżynie Sandomierskiej, w: Kultura

przeworska l, red. J. Gurba, A. Kokowski, 1994, s. 127-145 Woźniak Z., Wschodnie pogranicze kultury Iatenskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-

-Gdańsk 1974 Woźniak Z., Żur Chronologie der keltischen Siedlungsmaterialien aus Schlesien und Klein-polen, w: Probleme der relativen und absoluten Chronologie ab Latenezeit bis zum Friih-mittelalter, red. K. Godłowski, R. Madyda-Legutko, Kraków 1992, s. 9-19 XI. Zarys historii Cesarstwa Rzymskiego i ludów europejskiego Barbaricum

Altheim F., Geschichte der Hunnen, t. I-V, Berlin 1959-1962 Die Germanen, t. l i 2, red. B. Kriiger, Berlin 1978, 1983 Griechische und lateinische Quellen żur Fruhgeschichte Mitteleuropas bis żur Mitte des 1.

Jahrtausends u. Z., cz. 1-4, red. J. Herrmann, Berlin 1988-1992 Historycy Cesarstwa Rzymskiego. Żywoty cesarzy od Hadriana do Numeriana (Scriptores Historiae Augustae), Warszawa 1966 Kolendo J., Kontakty Rzymu z barbarzyńcami Europy Środkowej i Wschodniej, w: Starożytny

Rzym we współczesnych badaniach, red. T. Kotula, A. Kunisz, J. Wolski, Kraków 1994, s. 211 -232 Mączyńska M., Wędrówki ludów. Historia niespokojnej epoki IV i V wieku, Warszawa-

361

Najdawniejsze dzieje ziem polskich -Kraków 1996 Die Rómer an Rhein und Donau, red. R. Giinther, H. Kópstein, Berlin 1975 Strzelczyk J., Goci - rzeczywistość i legenda, Warszawa 1984 Strzelczyk J., Wandalowie i ich afrykańskie państwo, Warszawa 1992 Sulimirski T., Sarmaci, Warszawa 1979 Tacyt, Dzieła, Warszawa 1957 Wolfram H., Die Goten. Von den Anfdngen bis żur Mitte des 6. Jahrhunderts. Entwurfeiner historischen Ethnographie, Miinchen 1990 Wolfram H., Germanie, Kraków 1996 Zwolski E., Kasjodor i Jordanes. Historia Gocka, czyli scytyjska Europa, Lublin 1984 XII. Barbaricum w świetle źródeł historycznych Historycy Cesarstwa Rzymskiego. Żywoty cesarzy od Hadriana do Numeriana (Scriptores Historiae Augustae), Warszawa 1966 Kolendo J., Rejon ujścia Wisły w oczach starożytnych, w: Badania archeologiczne w woj. elbląskim w latach 1980-1983, Malbork 1987, s. 193-206 Kolendo J., W sprawie metod badań nad źródłami pisanymi dotyczącymi etnogenezy Słowian, „Barbaricum" I, 1989, s. 5-11 Kolendo J., Wenetowie w Europie środkowej i wschodniej. Lokalizacja i rzeczywistość etniczna, „Przegląd Historyczny" LXXV, z. 4, 1984, s. 637-653 ' Kolendo J., Wyprawa po bursztyn bałtycki za Nerona, „Pomerania Antiąua", t. X, 1981, s. 25-63 Kolendo J., Zróżnicowanie ludów Germanii w świetle analizy dzieła Tacyta, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Archeologiczne" 22, 1976, s. 39-50 Kolendo J., Źródła pisane w badaniach nad strefami kulturowymi i etnicznymi Europy środkowej w okresie rzymskim, w: Problemy kulturywielbarskiej, red. T. Malinowski, Słupsk 1981, s. 65-78 Kolendo J., Zródla pisane, w: Prahistoria ziem polskich, t. V, red. J.Wielowiejski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981, s. 9-17 Łowmiański H., Początki Polski. Z dziejów Słowian w pierwszym tysiącleciu n.e., t. l, Warszawa 1963 Much R., Die Germania des Tacitus, Heidelberg 1967 Nowakowski W., ,,HIC SUEBIAE FINIS" - concept ofthe border ofthe barbarous world at the East Baltic coast in the Roman Period, „Barbaricum" 2, 1992, s. 218-230 Nowakowski W., Od Galindai do Galinditae. Z badań nad pradziejami baltyjskiego ludu z Pojezierza Mazurskiego, „Barbaricum" 4, 1995 Plezia M., Greckie i łacińskie źródła do najstarszych dziejów Słowian, cz.l, Poznań-Kraków 1952 Tacyt, Dzielą, Warszawa 1957 Werner J., Bemerkungen żur mitteldeutschen Skelettgrdbergruppe Hassleben-Leuna. Żur Herkunft der ingentia aiailia Germanorum des gallischen Sonderreiches in den Jahren 259-274 n. Ch., w: Festschriftfur Walter Schlesinger l, Kóln-Wien 1973, s. 1-30 Wolfram H., Die Goten. Von den Anfdngen bis żur Mitte des 6. Jahrhunderts. Entwurfeiner historischen Ethnographie, Miinchen 1990 Zwolski E., Kasjodor i Jordanes. Historia Gocka, czyli scytyjska Europa, Lublin 1984 XIII. Chronologia okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów Almgren O., Studien iiber nordeuropdischen Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte, Stockholm 1897 Eggers H. J., Der romische Import im freien Germanien, Hamburg 1951 Eggers H.J., Żur absoluten Chronologie der rómischen Kaiserzeit im freien Germanien, „Jahrbuch des Romisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz", t. 2, 1955, s. 196-244 Godłowski K., The Chronology ofthe Łatę Roman and Early Migration Periods in Central Europę, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Archeologiczne" 11, 1970 Godłowski K., Chronologia okresu późnorzymskiego i wczesnego okresu wędrówek ludów w Polsce północno-wschodniej, „Rocznik Białostocki", t. 12, 1974, s. 8-110

362

———————————————————————— Wybrana literatura do poszczególnych rozdziałów Liana T., Chronologia względna kultury przeworskiej we wczesnym okresie rzymskim,

„Wiadomości Archeologiczne" 35, 1970, s. 429-491 Keller E., Żur Chronologie der jungkaiserzeitlichen Grabfunde aus Siidwestdeutschland und Nordbayern. Festschrift J. Werner I, Miinchen 1974, s. 247-291 Motykova-Sneidrova K., Żur Chronologie der dltesten romischen Kaiserzeit in Bóhmen,

„Berliner Jahrbuch fur Vor- und Friihgeschichte", t. 5, 1965, s. 103-174 Późny okres lateński i okres rzymski, w: Prahistoria ziem polskich, t.V, red. J. Wielowiejski,

Wrocław- Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981 Probleme der relativen und absoluten Chronologie ab Latenezeit bis zum Fruhmittelalter,

red. K.Godłowski, R. Madyda-Legutko, Kraków 1992 Tejral J., Żur Chronologie der frtihen Volkerwanderungszeit im mittleren Donauraum,

„Archaeologia Austriaca", t. 72, 1988, s. 223-304 XIV. Obraz kulturowy okresu wpływów rzymskich i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów na ziemiach polskich i na terenach ościennych Bielenin K., Starożytne górnictwo i hutnictwo żelaza w Górach Świętokrzyskich, Kielce 1992 Bona L, Das Hunnen-Reich, Stuttgart 1991 Buratyński S., Rzemieślnicza produkcja ceramiki siwej toczonej z okresu wpfywów rzymskich w Nowej Hucie i Igołomi, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Archeologiczne" 22, 1976 Czarnecka K., Struktura społeczna ludności kultury przeworskiej, Warszawa 1990 Die Germanen, t. l, red. B. Kriiger, Berlin 1978 Domański G., Kultura luboszycka między Łabą a Odrą w H-IV wieku, Wrocław-Warszawa-

-Kraków-Gdańsk 1979 Gebiihr M., Żur Definition dlterkaiserzeitlicherFurstengrdber vom Lubsow-Typ, „Prahistorische

Zeitschrift", t. 49, 1974, s. 82-128 Germanen, Hunnen und Aw aren. Schdtze der Yólkerwanderungszeit, Niirnberg 1987 Godłowski K., Kulturaprzeworska na Górnym Śląsku, Katowice-Kraków 1969 Godłowski K., Okulicz J., Prowincje kulturowe strefy środkowoeuropejskiej w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie wpływów rzymskich, w: Problemy kultury wielbarskiej,

red. T. Malinowski, Słupsk 1981, s. 27-64 Godłowski K., Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym

okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1985 Godłowski K., Strefy kulturowe w okresie rzymskim w Europie Środkowej, „Zeszyty Naukowe

Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Archeologiczne" 22, 1976, s. 13-31 Godłowski K., Studia nad stosunkami społecznymi w okresach późnolateńskim i rzymskim w dorzeczu Odry i Wisły. Próba interpretacji cmentarzysk, Warszawa-Wrocław 1960 Kobyliński Z., Struktury osadnicze na ziemiach polskich u schyłku starożytności i w początkach

wczesnego średniowiecza, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1988 Kokowski A., Grupa maslomęcka. Z badań nad przemianami kultury Gotów w młodszym okresie

rzymskim, Lublin 1995 Kultura przeworska, t. l i 3, red. J. Gurba, A. Kokowski, Lublin 1994, 1997 Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim, red. J. Gurba, A. Kokowski, t. l i 2, Lublin

1988, 1989 Kultury archeologiczne i strefy kulturowe w Europie Środkowej w okresie wpływów rzymskich,

red. K. Godłowski, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Archeologiczne" 22, 1976 Machajewski H., Materiały do badań nad obrządkiem pogrzebowym ludności grupy dębczyńskiej, Poznań 1993 Machajewski H., Z badań nad chronologią dębczyńskiej grupy kulturowej w dorzeczu Parsęty,

Poznań 1992 Madyda-Legutko R., Zróżnicowanie kulturowe polskiej strefy beskidzkiej w okresie lateńskim

i rzymskim, Kraków 1996

363

Najdawniejsze dzieje ziem polskich Makiewicz T., Formy kultu bóstw domowych na terenie Europy w starożytności, Poznań 1987 Miejsce pradziejowych i średniowiecznych praktyk kultowych w Kruszy Zamkowej, red. A. Cofta-Broniewska, Poznań 1989 Nowakowski W., Das Samland in der rómischen Kaiserzeit und seine Yerbindungen mit dem rómischen Reich und der barbarischen Welt, Marburg-Warszawa 1996 Okulicz J., Metody badań struktur osadniczych i populacyjnych okresu póżnolateńskiego i rzymskiego w Europie Środkowej, „Studia Demograficzne" 55, 1979, s. 93-110 Okulicz J., Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII w. n. e., Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1973 Pazda S., Brzeski rejon starożytnej metalurgii żelaza (IV-V w. n.e), Wrocław 1994 Pazda S., Studia nad rozwojem i zróżnicowaniem lokalnym kultury przeworskiej na Dolnym Śląsku, „Studia Archeologiczne" 10, 1980 Peregrinatio Gothica, red. J. Kmieciński, Łódź 1986 Peschel K., Anfdnge germanischer Besiedlung im Mittelgebirgsraum. Sueben, Hermunduren, Markomannen, Berlin 1978 Późny okres lateński i okres rzymski, w: Prahistoria ziem polskich, t.V, red. J. Wielowiejski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981 Problemy kultury wielbarskiej, red. T. Malinowski, Słupsk 1981 Rusanowa I.P., Simonowicz E.A., Stawianie i ich sosiedi w końce I tysiaczeletija do n.e. pierwojpołowinie I tysiaczeletija n.e., „Archieołogija SSSR", Moskwa 1993 Schindler R., Die Besiedlungsgeschichte der Goten und Gepiden im unteren Weichselraum auf'Grund der Tongefdsse, Leipzig 1940 Steuer H., Friihgeschichtliche Sozialstrukturen in Mitteleuropa, Góttingen 1982 Symposium. Ausklang der Latene-Zivilisation und Anfdnge der germanischen Besiedlung im mittleren Donaugebiet, Bratislava 1977 Śmiszko M., Kultury wczesnego okresu epoki cesarstwa rzymskiego w Malopolsce Wschodniej, Lwów 1932 Szczukin M., Na rubieże er, Sankt-Petersburg 1994 Wielowiejski J., Życie codzienne na ziemiach polskich w okresie wpływów rzymskich (I-Vw.), Warszawa 1976 Wołągiewicz R., Kultury oksywska i wielbarska, w: Prahistoria ziem polskich, t. V, red. J. Wielowiejski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981 WoydaS., Mazowiecki ośrodek hutnictwa starożytnego (Iwiekp.n.e. -Wwiekn.e.), „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej" , t. 25, nr 4, s. 471-488 XV. Wpływy państwa rzymskiego na ludy Barbaricum Bursche A., Later Roman-Barbarian Contakts in Central Europę. Numismatic Evidence, „Studien zu Fundmiinzen der Antike", t. 11, 1996 Bursche A., Moneta i kruszec w kulturze wielbarskiej w okresie późnorzymskim, „Przegląd Archeologiczny", t. 31, 1984, s. 47-90 Eggers H.J., Der rómische Import imfreien Germanien, Hamburg 1951 Godłowski K., Der rómische Handel in die Germania libera auf Grund der archdologischen Quellen, w: Untersuchungen zu Handel und Verkehr der vor- und fruhgeschichtlichen Zeit in Mittel- undNordeuropa, Teil I., „Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften in Góttingen, Phil.-Hist. Klasse" 143, 1985, s. 337-366 Godłowski K., Wymiana handlowa ludności kultury przeworskiej na Górnym Śląsku z imperium rzymskim, „Archeologia", t. 16, 1965, s. 28-62 Kaczanowski P., Importy broni rzymskiej na obszarze europejskiego Barbaricum, Kraków 1992 Kolendo J., A la recherche de l'ambrę baltiąue. L 'expedition d'un chevalier romain sous Neron, Warszawa 1981 Kolendo J., Kontakty Rzymu z barbarzyńcami Europy Środkowej i Wschodniej, w: Starożytny Rzym we współczesnych badaniach, red. T. Kotula, A. Kunisz, J. Wolski, Kraków 1994, s. 211-232 Kolendo J., Wyprawa po bursztyn bałtycki za Nerona, „Pomerania Antiąua", t. X, 1981, s. 25-26

364

- Wybrana literatura do poszczególnych rozdziałów Kontakte langs der Bernsteinstrasse (zwischen Caput Adriae und den Ostseegebieten) in der Zeit um Christi Geburt, red. Z. Woźniak, Kraków 1996 Kubiak S., Znaleziska monet rzymskich z Mazowsza i Podlasia, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979 Kunisz A., Chronologia napływu pieniądza rzymskiego na ziemie Małopolski, Wrocław-Warszawa-Kraków 1969 Kunisz A., Znaleziska monet rzymskich z Małopolski, Wrocław 1985 Kunow J., Der romische Import in der Germania libera bis zu den Markomannenkriegen, Neumiinster 1983 Lund Hansen U., Rómischer Import im Norden, Kóbenhavn 1987 Majewski K., Importy rzymskie na ziemiach słowiańskich, Wrocław 1949 Nowakowski W., Rzymskie importy przemysłowe na terytorium zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego, „Archeologia", t. 34, 1983, s. 63-104 Werner J., Das Aujkommen von Biłd und Schrift in Nordeuropa, „Bayerische Akademie der Wissenschaften, Phil.-Hist. Klasse" 4, 1966, s. 1-47 Wielowiejski J., Die spdtkeltischen und rómischen Bronzegefdssen in Polen, „Bericht der Rómisch-Germanischen Kommission", t. 66, 1985, s. 123-320 Wielowiejski J., Główny szlak bursztynowy w czasach Cesarstwa Rzymskiego, Wrocław 1980 Wielowiejski J., Kontakty Noricum i Pannonii z ludami północnymi, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970 Wołągiewicz R., Napływ importów rzymskich do Europy na północ od środkowego Dunaju, „Archeologia Polski", t. 15, 1970, s. 207-252 XVI. Okres wędrówek ludów na ziemiach polskich - początek wczesnośredniowiecznego osadnictwa słowiańskiego Germanen, Hunnen und Awaren. Schdtze der Volkerwanderungszeit, Nurnberg 1987 Godłowski K., Okres wędrówek ludów na Pomorzu, „Pomorania Antiąua" 10, 1981, s. 131-154 Godłowski K., Z badań nad zagadnieniem rozprzestrzenienia Słowian w V-Vll w. n.e., Kraków 1979 Godłowski K., Ziemie polskie w okresie wędrówek ludów. Problem pierwotnych siedzib Słowian, „Barbaricum" I, 1989, s. 12-63 Parczewski M., Die Anjdnge der friihslawischen Kultur in Polen, Wien 1993 Parczewski M., Najstarsza faza kultury wczesnosłowiańskiej w Polsce, Kraków 1988 XVII. Zagadnienia etniczne - problem etnogenezy Słowian Birnbaum H., O możliwości odtworzenia pierwotnego stanu języka prasłowiańskiego na podstawie rekonstrukcji wewnętrznej i metody porównawczej, w: American Contributions ofthe Seventh International Congres ofSlavist, Warszawa 1973, s. 33-58 Czekanowski J., Wstęp do historii Słowian, Poznań 1957 Godłowski K., Okres wędrówek ludów na Pomorzu, „Pomorania Antiąua" 10, 1981, s. 65-129 Godłowski K., Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresieprzedrzymskim i okresie rzymskim, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1985 Godłowski K., Uwagi o niektórych zagadnieniach interpretacji źródeł archeologicznych (na marginesie pracy A. Gardawskiego Plemiona kultury trzcinieckiej w Polsce^, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna" 8, 1962, s. 79-99 Godłowski K., W sprawie lokalizacji siedzib Słowian przed ich wielką wędrówką w V- VII w. (odpowiedź profesorowi Konradowi Jażdżewskiemu), „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna" 30, 1983, s. 349-372 Godłowski K., Z badań nad zagadnieniem rozprzestrzenienia Słowian w V-V11 w. n.e., Kraków 1979 Godłowski K., Zagadnienie ciągłości kulturowej i kontynuacji osadniczej na ziemiach polskich w młodszym okresie przedrzymskim, okresie wpływów rzymskich i wędrówek ludów, „Archeo-

365

Najdawniejsze dzieje ziem polskich ———————————————————————————————— logia Polski", t. 21, 1976, s. 378-401 Godłowski K., Ziemie polskie w okresie wędrówek ludów. Problem pierwotnych siedzib Słowian, „Barbaricum" I, 1989, s. 12-63 Gołąb Z., Stratyfikacja słownictwa prasłowiańskiego a zagadnienie etnogenezy Słowian, „Rocznik Slawistyczny" 38, 1977, s. 15-30 Goriunow E.A., Rannije etapy istoriisławian Dnieprowskogo Lewobierieżja, Eeningrad 1981 Jażdżewski K., Jak patrzeć na zasiedziałość i na rozprzestrzenienie Słowian w Europie środkowej i środkowo-wschodniej w starożytności i w początkach wczesnego średniowiecza ?, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna" 27, 1980, s. 195-213 Jażdżewski K., Pradzieje Europy środkowej, Wrocław 1982

Jażdżewski K., Ptoletneuszowa „Kalisia " i dzisiejszy Kalisz, „Folia Praehistorica Posnaniensia" I, 1984, s. 187-190 Kolendo J., Rejon ujścia Wisły w oczach starożytnych, w: Badania archeologiczne w woj. elbląskim w latach 1980-1983, Malbork 1987, s. 193-206 Kolendo J., W sprawie metod badań nad źródłami pisanymi dotyczącymi etnogenezy Słowian, „Barbaricum" I, 1989, s. 5-11 Kolendo J., Wenetowie w Europie środkowej i wschodniej. Lokalizacja i rzeczywistość etniczna, „Przegląd Historyczny" LXXV, z. 4, 1984, s. 637-653 Kolendo J., Źródła pisane w badaniach nad strefami kulturowymi i etnicznymi Europy środkowej w okresie rzymskim, w: Problemy kultury wielbarskiej, Słupsk 1981, s. 65-78 Kolendo J., Źródla pisane, w: Prahistoria ziem polskich, t. V, red. J.Wielowiejski, Wrocław 1981,8.9-17 Kostrzewski J., Zagadnienie ciągłości zaludnienia ziem polskich w pradziejach od połowy II tysiąclecia p.n.e. do wczesnego średniowiecza, Poznań 1961 Labuda G., Fragmenty dziejów Słowiańszczyzny Zachodniej, t. I, Poznań 1960 LabudaG., O wędrówce Gotów i Gepidów ze Skandynawii nad Morze Czarne, w: Liber losepho Kostrzewski octogenario a veneratoribus dicatus, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968, s. 213-236 Labuda G., Udział Wenetów w etnogenezie Słowian, w: Etnogeneza i topogeneza Słowian, Warszawa-Poznań 1980, s. 29-41

Labuda G., Z badań nad topogeneza Słowian, „Studia Historica Slavo-Germanica" 10, 1981, s. 199-226 Lehr-Spławiński T., O pochodzeniu i praojczyźnie Słowian, Poznań 1946 Lehr-Spławiński T., O starożytnych Lugiach, w: Rozprawy i szkice z dziejów kultury Słowian, Warszawa 1954, s. 90-95 Łowmiański H., Początki Polski. Z dziejów Słowian w I tysiącleciu n.e., t. I, Warszawa 1963 Łowmiański H., Zagadnienie słowiańskich i bałtyjskich nazw plemiennych w Sarmacji Europejskiej Ptolemeusza, „Acta Baltico-Slavica" I, 1964, s. 37-47

Maczynskij D.A., Kwoprosu o territorii obitanija sławian w I - VIwiekach, „Archieołogicze-skij Sbornik" 17, 1976, s. 82-100 Maczynskij D.A., Migracyja sławian w I tysiaczeletii n.e. (po piśmiennym istocznikam s priwleczenijem dannych archieologii), w: Formirowanije ranniefieodalnych słowiańskich narodnostiej, Moskwa 1981, s. 31-52 Maczynskij D.A., Tichanowa M.A., O miestach obitanija i naprawieni]ach dwiżenij sławian w I - VIlww. n.e., „Acta Archaeologica Carpathica" 16, 1976, s. 59-94 Milewski T., Nazwy z obszaru Polski podejrzane o pochodzenie wenetyjskie lub iliryjskie, „Slavia Antiąua" 11, 1964, s. 37-82

Miodowicz K., Współczesne koncepcje lokalizacji pierwotnych siedzib Słowian. Dane językoznawcze, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Etnograficzne" 19, 1984, s. 7-49 Moszyński K., Pierwotny zasięg języka prasłowiańskiego, Wrocław 1957 Nalepa J., Słowiańszczyzna północno-zachodnia. Podstawy jedności i jej rozpadu, Poznań 1968 Nowakowski W., „HIC SUEBIAE FINIS" - concept of the border of the barbarous world

366

Wybrana literatura do poszczególnych rozdziałów at the East Baltic coast in the Roman Period, „Barbaricum" 2, 1992, s. 218-230 Nowakowski W., Od Galindai do Galinditae. Z badań nad pradziejami baltyjskiego ludu z Pojezierza Mazurskiego, „Barbaricum" 4, 1995 Okulicz J., Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII w. n.e., Wrocław-Warszawa-

-Kraków-Gdańsk 1973 Okulicz J., Problemy pochodzenia Bałtów i Słowian w świetle źródeł archeologicznych

i językoznawczych, „Rocznik Białostocki" XVI, 1991, s. 109-143 Okulicz J., Próba identyfikacji archeologicznej ludów baltyjskich w polowie pierwszego

tysiąclecia naszej ery, „Barbaricum" I, 1989, s. 64-100 Parczewski M., Die Anfdnge der fruhslawischen Kultur in Polen, Wien 1993 Parczewski M., Najstarsza faza kultury wczesnosłowiańskiej w Polsce, Kraków 1988 Parczewski M., Początki kultury -wczesnosłowiańskiej w Polsce. Krytyka i datowanie źródeł archeologicznych, Wrocław 1988 Plezia M., Greckie i łacińskie źródła do najstarszych dziejów Słowian, cz. I, Poznań-

-Kraków 1952 Późny okres lateński i okres rzymski, w: Prahistoria ziem polskich, t. V, red. J. Wielowiejski,

Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981 Problemy etnogenezy Słowian, Kijów 1978 Rusanowa I.P., Sławianskije driewnosti V - VII w. Kultura prażskogo tipa, Moskwa 1976 Słownik Starożytności Słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów

najdawniejszych, red. W. Kowalenko, G. Labuda, T. Lehr-Spławiński, t. I - VII, Wrocław-Warszawa-Kraków 1961-1982 Strzelczyk J., Goci - rzeczywistość i legenda, Warszawa 1984 Vańa Z., Der Ursprung der Slawen im Lichte der Sprachwissenschaft und Archaologie,

„Anthropologie" 19/2, 1981, s. 161 i n. Wenskus R., Stammesbildung und Yerfassung. Das Werden der fruhmittelalterlichen gentes,

Koln-Graz 1961 Wolfram H., Die Goten. Von den Anfdngen bis żur Mitte des 6. Jahrhunderts. Entwurfeiner historischen Ethnographie, Munchen 1990 Wołągiewicz R., Kultura wielbarska -problemy interpretacji etnicznej, w: Problemy kultury

wielbarskiej, red. T. Malinowski, Słupsk 1981, s. 79-106

367

Indeksy

Indeks nazw geograficznych Kursywą wyróżniono nazwy obszarów i miejscowo* : , których lokalizacja nie jest zdecydowanie określona. d.woj. r ne województwo daw Bałtyk - patrz Morze Bałtyekie

A Abrittus - patrz Razgrad Abeurador 101 Adrianopol (Edirnc) 243, 326 Adriatyk 170,211,221,316 Afryka 9, 23, 38, 40, 47-50, 52, 53, 69, 70, 116, 244, 265 Afryka Południowa 26 Agri Decumates 232, 234, 239, 252, 316 Ahrensburg 90 Aibunar 116 Akwilcja 204, 221,237 Akwitania 194,240 Akwizgran 233 Alcsja201,202 Alpes Bastarnice 259 Alpy 20, 46, 54, 139, 141, 149, 156, 160, 164,232 Alpy Salzburskie 174 Altenburg 201 Aluta 140

Ameryka 20, 69, 120 Amóncburg 201 Anatolia 41, 45, 46, 53, 59, 69, 100, 101, 104, 127, 139, 141, 148, 154, 167, 192,240,349 Andalu/ja (Baetica) 53, 255 Anglia (Wielka Brytania) 54, 57, 58, 74, 87, 95, 154, 204, 332 Anrcppcn 233 Antarktyda 19 Aąuincum - patrz Budapeszt Aquac 238 Aquae Scxtiac (Aix-en-Provencc) 194, 195 Aramis 47 Arausio (Orange) 194, 195 Argolida 101 Arktyka 20, 33 Arles 203 Armenia 167 Amo 168 Arrabona 23K Asia 232, 326 Asia patrz Azja Askiburgion - patrz Jesioniki Atapuerca 53, 55 Ateny 239 Attyka 263 Augsburg 239 Augusta Treverorum - patrz Trewir Augustów 137 Aurignac 70, Australia 26, 69, Austria 46, 127, 154, 155, 173, 174, 198,202 Ayaricum (Bourgcs) 201 Azerbejdżan 53 A/ja (Asia) 9,40, 50, 52, 59, 60, 70, 163, 176, 245, 260, 262 Azja Mniejsza 192,240 Azja Południowa 163 Azych 53

B Baden 127 Badenia-Wirtembergia 198 Baetica - patrz Andaluzja Bałkany (Półwysep Bałkański) 38, 41, 53, 69, 70, 89, 102, 104, 114-116, 127, 129, 139, 140, 149, 167, 192, 193,239,243,244,337,350

Banat 1 6 7

Barbaricum 191, 213, 214, 225-227, 231, 232-242, 246-249, 251, 252, 260, 265-272, 274-276, 279, 281, 282, 290, 291, 300-305. 309-312, 314, 315-324, 346, 347,351 Barca 141 Barranco Leon 53 Barycz 114 Bawaria 141, 202 Bazylea201 Belgia 65, 74, 87, 95, 103, 269, 327 Belgrad (Singidunum) 104, 201 Berezyna 230 Bergamum (Bergamo) 201 Berno 201 Besarabia 226, 229, 302 Beśefkw 288 Beskid Śląski 255 Beszowa (d.woj.kieleckie) 175 Bębło (d.woj.krakowskie) 114, Biache-Samt-Yaast 59 Białoruś 91, 136 Bibracte (Mont-Beuvray) 201, 202 Bilzingsleben 54, 55, 58 Biskupin (d.woj.bydgoskie) 25, 37, 180-182 Bliski Wschód 9, 14, 33, 38, 40, 41, 52, 53, 59, 69, 70, 99, 100, 102, 116, 154, 168 Bizancjum 327, 338 Błonic (d.woj.tarnobrzeskie) 2 1 1 , 216, 221 Bochnia 161 Bodrogkeresztur 121 Boh 168,334 Bornholm (Burgcnda lond, Burgundarholm) 256, 331 Borrcbjerg 309 Borrcmose 309 Bosfor 101, 104 Brajniki 137 Brandenburgia 156, 226, 256, 296, 326 Bratysława 201, 211 Bratysława-Hrad 202 Braunsbcrg 201 Bretania 259 Brigetio 238 Brixia (Brescia) 201 Brno 54, 55, 78 Brno-Bohunice 72 Bronocicc 118, 119, 122-124, 128 Brytania (Britannia) 232, 234, 237, 241, 316, 326 Brzezinka Średzka 207 Brzezinki 133 Brzeźnik (d.woj.szczecińskie) 224 Brzoskwinia 86 Budapeszt (Aąuincum, Óbuda) 58, 141, 201, 202, 237, 238 Bug 105, 159,212,218 Bułgaria 37, 115, 116, 127, 168, 192,239 Burgenda lond - patrz Bornholm Burgos 53 Burgundaib 256 Burgundarholm - patrz Bornholm Busko 153 Buzcnol 203 Bydgoszcz 81, 147 Bystrzyca 206, 208 Bzura 330

369

Najdawniejsze dzieje ziem polskich Calisia 260-262, 347 Całowanie 88, 89, 91,92 Camulodunum (Colchester) 201 Carnuntum 238, 251,318 Cccele (d.woj.białostockie) 291 Cenabum (Orlean) 201 Center 127 Cesarstwo (Cesarstwo Rzymskie, Imperium Romanum, Rzym) 39, 46, 168, 191, 193, 196, 199, 214, 231, 232-243, 245-247, 250-252, 254, 255, 258, 262-264, 266-269, 272, 279, 302, 311, 316, 320, 322, 323, 325, 345, 349 Cesarstwo Wschodniorzymskie 244, 245, 326 Cesarstwo Zachodniorzymskie 241, 244-246, 326 Cetium 238 Chatons-sur-Marne 244 Chersonez Cymbryjski - patrz Półwysep Jutlandzki Chiny 243 Chmielów Piaskowy (d.woj.kieleckie) 308 Chojnice 96 Chorwacja 59 Cieśnina Gibraltarska (Gibraltar, Słupy Hcraklesa) 53, 189, 194,244 Cisa 104, 11 1, 121, 159, 212, 255, 262, 284, 301, 338 Cluj 327 Combe-Grenal 59 Cro-Magnon 70 Cromer 54 Cyklady 127 Cypr 154 Cyprzanów 78 Czarna Hańcza 300 Czechy 36, 86. 104, 110, 118, 120, 132, 141, 144, 145, 154, 156, 157, 174, 187, 192, 194, 202, 204, 205, 207, 209, 211, 218, 226, 227, 273, 280, 282, 284, 301, 311, 326, 337 Czcrnihów 152 Częstochowa 65 Ć Ćmielów 121 D Dacja (Dacia) 193, 232, 235, 239, 252, 255, 256, 259, 260, 262,263,316,326,349 Dalcwice 209 Dalmacja 168,232 Dania 87, 88, 96, 97, 118, 122, 125, 132, 278, 309, 311,317 Danubis - patrz Dunaj Danubius - patrz Dunaj Danuvius patrz Dunaj Dardanele 101 Darłów 125 Dąbki 125 Delfy 190, 192 Desna 90, 230, 301,303, 334 Deszczno 158 Devin201,202 Devnja 116 Dc.be (d.woj.kaliskie) 88, 98, 317 Dmamsi 52, 53 Dniepr 90, 97, 152, 164, 228, 230, 259, 262-264, 301, 303, 333,334,350,351 Dniestr 102, 109, 118, 152, 177, 218, 263, 281, 284, 301, 303,317,321,323,333,334,351 Dobre 113 Dobrudza 115, 140, 168 Dolna Austria 77, 78, 103, 113, 118, 192,236,237,245,284 Dolna Germania (Germania Inferior) 232, 252, 316 Dolna Saksonia 226

370

Dolne Łużyce 177,296 Dolne Powiśle 292 Dolni Vestonicc 77, 78 Dolny Śląsk 55-58, 88, 91, 95, 105, 110, 111, 113, 122, 123, 125, 135, 141, 145, 161, 186,206,212,217,256,282, 296, 307, 337 Domaniowice (d.woj.legnickie) 206 Don 80, 177,262 Doniec 301, 334, 351 Dordonia 81 Drawa 170,245 Dudka 126 Dunaj (Danubis, Danubius, Danuyius, Ister) 45, 68, 70, 86, 102, 104, 105, 110, 114-116, 127, 129, 139-142,145, 146, 148, 149, 154, 170, 171, 177, 189, 192-194, 196, 201, 205, 232-241, 243-245, 247, 248, 253, 259, 261-264, 272, 277,279,299, 316, 317,319,325, 331, 334, 337,338,345,347,348,351 Dunajec 73 Dunsberg 201 Duńskie Cieśniny 251, 259 Dyja 238 Dzierżysław 72, 74 Dźwina 230, 334 E Ebro 194 Egipt 167, 177 Ehringsdorf 59 Ełk 98 Ems 252 Entremont201 Estonia 95, 98, 132, 137 Etiopia 47, 50 Eurazja 20, 34, 52, 93 Europa 9, 14, 23, 24, 30, 31, 34, 35, 38-41, 46, 50, 52-55, 57, 58, 60, 61, 64, 66,67, 69, 70, 72, 73, 76-78, 81, 84, 86,88,94-104, 107, 110, 115-118, 121, 125-129, 133, 135, 136, 139-142, 145, 148, 149, 152, 154-156, 163-165, 167, 168, 170, 180, 182, 185, 188-190, 192-196, 198, 200, 202, 204-206, 211, 213, 214, 221, 223, 225-227, 229, 231-234, 240, 243-252, 254-257, 259, 260, 262, 265, 266, 271, 272, 274-277, 279-281, 290, 294, 299, 302, 303, 310, 311, 315-323, 325-327, 330-332, 337,338,343,346,348-351

Fennoskandia 96 Finlandia 137,281 Finstcrlohr201 Floriana 238 Forli 53 Francja 36, 37, 50, 53, 57-61, 65, 70, 81, 86, 87, 101, 102, 141, 154, 168, 170, 189, 190, 195, 199,203-205 Frankfurt n. Odrą 80 Fulda 234, 253

G Gać 215 Gagarino 77 Galia (Gallia) 190, 194, 195, 201, 203, 217, 232, 239-241, 243, 244, 252, 316, 318, 320, 326, 345 Galia Narbońska (Zaalpejska) 191, 195 Galia Przedalpejska 190, 191 Galicja (Galicia) 244 Galicja 36 Galiś-Lovaćka 201 Ganovce 64 Gdynia 215 Gepedoios 258

Indeksy Gergovie 201 Germania 243 Germania 233, 253, 260, 263, 318 Germania Infcrior - patrz Dolna Germania Germania Superior - patrz Górna Germania Gibraltar - patrz Cieśnina Gibraltarska Giebułtów (d.woj.krakowskie) 317 Gliwice 21 Głogowska Pradolina 81 Głogów 224, 225 Głubczyce 72, 149, 150, 157, Gniechowice 110 Gniezno 37 Gołębiewo Wielkie (d.woj.gdańskie) 222 Gomolova 201 Gorsium 238 Gorszewice 176 Gorzów 211 Gościąż 81 Gościeradów (d.woj.tarnobrzeskie) 283 Gothiskandia 255, 258 Gotlandia 257, 280, 293, 331 Góra Puławska 75 Górka Stogniowska (d. woj .krakowskie) 283 Górna Austria 190 Górna Germania (Germania Superior) 232, 234, 242, 252,316,320,321 Górne Łużyce 296 Górny Śląsk 64, 72, 75, 78, 86, 105, 111, 112, 128, 142, 149, 174, 186,208,217,282,285,307,316,337,342 Góry Świętokrzyskie 86, 88-90, 109, 305 Grabenstetten 201 Gradesznica 116 Granowo 146 Grecja 41, 58, 101-103, 127, 148, 167, 169, 192, 199,239, 240, 263 Grenlandia 19 Grimaldi 77 Grobem 60 Grodków 78 Gross-Romstedt 227 Gruzja 52, 53 Grzybnica (d.woj.koszalińskie) 293 Grzybowa Góra 88, 90-92, Gustów 297 H Haarhausen 301, 304, 323, 324 Haćki 339 Hadar 47 Hagenbach 240 Halicz 152 Hallein-Durrnberg 174, 198 Hallstatt46, 173, 174 Haltern 233 Halys 192 Hamburg 87, 90 Hasslcben301 Hawela 217, 236, 239, 253, 255, 284, 296 Heidengraben 201 Helis 193 Hengistbury 201 Herkulanum 10 Heuneburg 171 Histria 168 Hiszpania (Hispania) 37, 53, 57, 102, 154, 170, 232, 239, 243, 244, 255, 263, 326, 345 Hlinsko 128 Hochdorf 172 Holandia 87, 95, 103, 118, 122, 132

Hrazany201,202 Hromówka 290 Hron 228, 238 I lerne - patrz Irlandia Igołomia 336, 306 Iliria 193 Itżanka 305 Imperium Romanum - patrz Cesarstwo Indonezja 52 Ingolstadt 201 Inowrocław 162 Irak 60, 100 Iran 167 Irlandia (lerne) 194 Isernia 55 Islandia 194 Ister - patrz Dunaj Italia (Wiochy) 37, 4 1, 53, 57, 59, 154, 167, 168, 170, 183, 185, 189-191, 193, 199, 221, 232, 239, 243-245, 256, 259, 316, 317, 320, 325, 326, 331, 338, 345 Iwanowice (d.woj.krakowskie) 143, 145, 209 Iwno 147 Izdcbno 182 Izrael 52 ładowniki Mokre (d.woj.tarnowskie) 219 Jakuszowice (d.woj.kieleckie) 285-287 Janisławice 97 Jaramillo 53 Jarosławiec (d.woj.poznańskie) 330 Jaskinia Ciemna 67, 68 Jaskinia Jama 65 Jaskinia Jasna 73 Jaskinia Łokietka 73, Jaskinia Mamutowa 36, 73-76 Jaskinia Maszycka 36, 84-86 Jaskinia Nietoperzowa 65, 74 Jaskinia Zawalona 86 Jaskinia Zamkowa 65 Jawa 52 Jerzmanowice 65, 74, 114 Jesioniki (Askiburgion) 254-256, 260 Jezioro Biskupińskie 180 Jezioro Bodeńskie (lacus Yenetus) 259 Jezioro Halsztackie 174 Jędrychowice 150 Jędrzychowice (d.woj.wrocławskie) 288, 329 Jordanów 123, 125 Jutlandia - patrz Półwysep Jutlandzki K Kaledonia 237 Kalisz 220, 260, 261,347 Kalkriese (Las Teutoburski) 233, 234 Kamieniec (d.woj.toruńskie) 178 Kamieńczyk (d.woj.ostrołęckie) 221 Kamienna 90, 120 Kaposvar 111 Karlich 55 Karlstein 201 Karpaty 20, 73, 78, 90, 91, 104, 109, 110, 131, 140, 142-144, 149, 164, 229, 250, 253, 254, 263,298, 301, 350, 352 Karpaty Wschodnie 334 Karpaty Zachodnie 78 Karyntia 204 Katalaunijskie Pola 244, 326 Kaukaz 53, 167

371

Najdawniejsze dzieje ziem polskich Kazimierza Wielka 286 Kelheim201,202 Kenia 47, 49, 50 Kiclary (d.woj.kieleckie) 332 Kielce 68 Kielecczyzna 133 Kietrz (d.woj.opolskie) 157, 176, 208, 283 Klagenfurt 204 Klein Aspergle 198 Kocioł 147

Kolonia 327 Kolosy 1 3 3

Komarów 152, 303, 321, 323 Konarzewo (d.woj.płockie) 330, 331 Konradówka 57 Konstantynopol 338 Koobi Fora 49 Kopiec Krakusa 338 Kopki (d.woj.tarnobrzeskie) 317 Korolewo 54. 55 Kosewo (d.woj.olsztyńskie) 332 Kosticnki 77, 80 Koszycc 141 Kościelna Jania (d.woj.gdańskie) 296 Kotlina Czeska 227, 233, 272, 273, 282, 301, 316 Kotlina Hrubieszowska 293 Kotlina Karpacka 46, 89, 103, 104, 111, 140, 141, 145, 148, 159, 177,199,243,245,278,287,325,326,329,331,338 Kotlina Kłodzka 105, 145 Kotlina Sądecka 212, 337 Kotlina Żywiecka 212 Kowel290, 291 Koziarnia 74 Kozielsko 35 Kraków 32, 36, 64-68, 75, 80, 83, 84, 86, 105, 109, 1 1 1 , 114, 128. 143,208,211,283,306,337,338 Kraków-Krzesławice 211 Kraków-Mogiła 113, 114,211,304,335 Kraków-Nowa Huta 83, 109, 114, 122, 128, 335, 336, 339 Kraków-Pleszów 111, 114, 209 Kraków-Sowiniec 65 Kraków-ul.Królowej Jadwigi 65, 67, 75 Kraków-ul.Mikołaja Kopernika 68 Kraków-ul.Nad Sudołem64 Kraków-ul.Spadzista (Ylastimila Hofrnana) 75, 80, 82, 83, 88 Kraków-Wyciąże 209, 211, 335, 336 Kraków-Zwierzyniec 65, 73 Krapina 59 Kras Morawski 61 Kreżnica Jara 118, 119 Kriszana 263 Krowodrza 64 Kruszą Zamkowa 21 8 Kruszwica 37 Krym 102, 177, 194,232 Kryspinów (d.woj.krakowskie) 211, 283, 284, 291 Krzemionki Opatowskie 120, 121 Krztyna 144 Kujawy 88, 98, 103, 105, 109, 1 1 1 , 113, 118,122, 123, 125, 126, 128, 130, 146, 147, 151, 153, 162, 186, 212, 216-219, 282, 307, 313, 316, 330, 349 Kulna61,64 Kunda-Lammasmagi 98 Kurzątkowice 206

L La Chaisc 59 La Ferrasie 59, 60 La Madeleinc 36, 81 La Micique 61

La Quina 59 LaTene46, 196 Lahn 234, 253 Langwedocja 191 Las Hercyński 190 Las Teutoburski - patrz Kalkriese Lascaux 32 Laugaricio - patrz Trenczyn Lauriacum 238 Laussel 77 Le Moustier 59, 60 Lech (Ligys) 255 Legnica 161 Lehringen 60 Lespugue 77 Lengyel 111 Lentia 238 Leśno (d.woj.bydgoskie) 183, 293 Leugaricio - patrz Trenczyn Leuna 301 Leyallois 59 Levoća 141 1'Hortus 59 Ligys - patrz Lech Limoges 201 Linin 137 Liny 88 Lippe 233, 268 Liptowska Mara 228, 309 Lisów (d.woj.tarnobrzeskie) 317 Litwa 88, 91, 136, 137 Londinium (Londyn) 201 Lubelszczyzna 54. 123,285 Lubieszewo 297 Lublin 118,337 Luboszyce (d.woj.zielonogórskie) 256, 296 Lubowidz (d.woj.słupskie) 291 Lugiduuum 347 Lugudunum 347 Lwów 36

Łaba 131, 135, 139, 141, 146, 170, 185, 193,216-218,224, 226, 227, 233, 237, 239, 245, 253, 255, 256, 272, 273. 275, 280-282, 284, 296, 300, 311, 330-332, 338, 350 Ładoga 137 Łazy (d.woj.wrocławskie) 179 Łęczyca 89 Log Piekarski (d.woj.konińskie) 312 Łąki Małe 145, 146 Łochyńsko (d.woj.piotrkowskie) 185 Łomża 137 Łotwa 95, 132, 137 Łużycc 141, 156, 187,212,255,256,330 Łyna 292

M Macedonia 37, 140, 193,259 Magdalensbcrg - patrz Norea Malbork-Wielbark 291 Malice 112 Małopolska 38, 105, 109, 111, 112, 114, 118, 122, 123, 134, 142, 153, 158, 161, 186, 187,206,208,209,211,217, 228, 282, 283, 285, 298, 339, 342, 307 Manching 201, 202 Maramuresz 263 Marna 244 Marsylia (Massalia) 168-170, 190 Marusza 193 Masłomęcz (d.woj.zamojskie) 293, 294

372

Indeksy Massalia - patrz Marsylia Masyw Centralny 50 Mauer 58 Mauran 60 Mauretania 232, 326 Mazowsze 78, 136, 186, 187, 216-218, 258, 283-285, 292, 294, 295, 308, 330, 337 Mazury - patrz Pojezierze Mazurskie Mediolanum (Mediolan) 201 Meiendorf 87 Meklemburgia 130, 135, 146, 226, 227, 338 Melos 101 Men 234, 253 Meotyda - patr? Morze Azowskie Metuonis - patrz Bałtyk Me/ja (Moesia) 232, 235, 252, 262, 263 Mezja Dolna (Moesia Inferior. Moesia II) 232, 263, 326 Mezja Górna (Moesia Superior, Moesia l) 232, 326 Mezopotamia 45, 115, 116, 167,232 Michatowice (d.woj.krakowskie) 114, 283 Miechów 145 Mierzanowice (d.woj.tarnobrzeskie) 142, 145, 283 Mierzeja Wiślana 136 Mierzeja Kurońska 136 Miluza 195 Mitanni 167 Mladeć 75 Młoteczno (d.woj.elbląskie) 330 Mników 86 Mniszki (d.woj.płockie) 330 Modlnica 111 Mogcntiana 238 Mokra (d.woj.częstochowskie) 288, 323 Mołdawia 103, 105, 115,216,226,229,263,281,301 Mongolia 243 Mongolia Wewnętrzna 243 Mont-Beuvray - patrz Bibracte Monte Peglia 55 Monte Poggiolo 53, 55 Morawa 102, 140,238 Morawska Brama 104, 142, 170, 177 Morawy 54, 61, 72, 73, 75, 77, 78, 86, 90, 103, 104, 109, 111, 112, 118, 120, 128, 135, 141, 142, 145, 149, 154, 157, 174, 187, 192,202,204,208,218,234,236,237, 245, 254, 272, 273, 280, 282, 284, 301, 311, 316, 320, 326-338 Mor/c Azowskie (Meotyda) 257, 258, 260 Morze Bałtyckie (Bałtyk, „Ocean", Metuonis, Morze Swcbskie)69, 81,88, 90, 96, 122, 125, 126, 132, 137, 141, 146, 149, 170, 174, 187,243-245,251,255,257--262,274,281,296,314,3 16-318,321,331,332,350 Morze Czarne 168, 169, 176, 192, 193, 229, 232, 240, 243, 258,262,277,292,301,317 Morze Egejskie 45, 101, 127, 141, 146, 148 Morze Północne 81, 96, 120, 132, 170. 185, 227, 252, 278, 281,317 Morze Swebskie - patrz Morze Bałtyckie Morze Śródziemne 10,41,53, 102, 103, 127, 139, 145, 149, 156, 162, 168,337 Mrągowo 332 Msecke Żchrovicc 205 Mukaczewo 201 Munsingen 198 Muntenia 263 Muśov 238

Naissus - patrz Nisz Namur 201 Naszocowice (d.woj.nowosądeckie) 339 Naxos 168 Neandertal 59 Neapol Scytyjski 194 Neckar 172 Nedao 244 Ncuchatel 46 Neupotz 240 Nicea 53 Nida 128, 153,208 Nidzica 124 Niemcy 54, 55, 58-60, 67, 74, 87, 105, 110, 118, 122, 132, 133, 141, 149, 154, 156, 183, 198,205,217,218,226, 240, 253, 272, 275, 278, 301, 330 Niemen 225, 230, 300, 334 Nietulisko Małe (d.woj.kieleckie) 319 Nil 115 Nisz (Naissus) 240 Nitra 78, 228 Nizina Popradzka 73 Nizina Wołoska 115, 140, 193 Niż 40, 65, 74, 93, 95, 103, 117, 122, 126, 130, 131, 133, 137, 155, 164 Niż Niemiecki 95 Niż Polski 68, 81, 87, 8 8,9 1, 92, 105, 109, 112, 117, 121, 122, 125, 159, 160 Niż Rosyjski 67, 80, 90, 95, 98, 136, 138 Niż Środkowoeuropejski 87, 88, 90, 96, 103, 132, 135 Niż Zachodnioeuropejski 74, 76 Nochowo 35 Norca (Magdalensberg) 201, 202, 204 Noreia (Neumarkt) 194, 195 Noricum 203-205, 232, 237, 252, 316 Norwegia 37, 132, 194,245,255,268,311 Noteć 224 NowaCerekwia 149,208 Nowa Huta 113, 114, 122,306 Nowa Huta-Pleszów 106 Nowinka 332 Nowy Młyn 88 Nowy Targ 73 Noviodunum (Soissons) 201 Numancja 191,201 Numidia 232, 326 Nyrax 189 Nysa Łużycka 224

O Oberaden 233 Oberleiserberg 202 Objezierze 147 Obłazowa 73, 78 Oborzysko 67 Óbuda - patrz Budapeszt Oceania 26, 34 Odra 126, 131, 141, 142, 145, 146, 148-150, 156, 157, 163, 170, 177, 187, 206, 208, 217, 218, 224, 225, 255, 257, 296, 297, 306, 331, 338, 343, 344, 347, 351 Odry 293 Olum 258 Ojców 67, 68, 73 Oka 230 Okalew 153 Okiennik 67 Oksywie 215 Olandia 280, 331,314 Olbia 168, 169, 190, 193, 233, 263 Olbrachcice 88

N Nadodrzc 297 Nadrenia 65, 86, 103, 203, 205, 218 Nadrenia-Palatynat 199

373

Najdawniejsze dzieje ziem polskich Olduvai 49, 50, 53 Olkusz 65, 161 Olszanica 107, 109, 109 Olsztyn 137 Olsztyn k. Częstochowy 65 Oława (rzeka) 206, 208 Oława (miasto) 206 OmoSO Onega98, 137 Opalenie 223 Opatów (d.woj.częstochowskie) 1 1 1 , 120, 142, 275, 289, 323 Opitergium (Oderzo) 237 Orange patrz Arausio Orastie 193 Orce 53, 55 Orońsko 89 Orzyc218, 283 Osłonki 113, 123 Osnabriick 233 Óstergotland 257, 294 Ostrava-Petfkowice 78 Ostrowiec Świętokrzyski 121 Oszczywilk (d.woj.kaliskie) 330 Oświęcim 211 Otalążka313 Ovilavis 238 P Pad 190, 194 Pakistan 50 Pakoszówka212 Palestyna 100, 167 Panonia (Pannoma) 232, 236, 237, 242, 244, 245, 252, 263, 316-318,320 Parsęta 186,222,224,297 Paryż (Lutetia) 60, 201,327 Pasłęka 292, 331 Pavlov 77 Peloponez 103,240,337 Pełczyska 209 Pergamon 192 Persja 170 Perstunka 91 Petralona 58 Peuke 264 Pfaffenhofen 320 Pfalzfeld 205 Piaseczno 67 Piekary 64-67, 86, 88 Pielgrzymowo 294 Pieńki 96 Pilica 217, 282 Pireneje (Pyrene) 54, 189, 190, 194 Piwonice (d.woj.kaliskie) 330 Płaskowyż Głubczycki 105 Płock 339 Pobiel 95 Podlasie 136, 217, 284, 285, 292, 330, 339 Podłęże (d.woj.kieleckie) 210, 211 Podole 131 Pogórze Karpackie 70, 131, 159 Poitiers 243 Pojezierze Ełckie 299 Pojezierze Kaszubskie 292 Pojezierze Krajeńskie 292 Pojezierze Mazurskie (Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, Wielkie Jeziora Mazurskie, Mazury) 126,136,187,225, 259, 260, 299, 332 Pojezierze Mrągowskie 299

Pojezierze Suwalskie 299 Pojezierze Warmińsko-Mazurskie 134 Pokrzywnica (d.woj .kieleckie) 305 Polany 144 Polany-Kolonia 121, 144 Polesie 186,212,292 Polska 9, 10,24,25, 35-38,41-44, 54, 55, 57,58, 65,67,70, 72,73,75,78,80,86-88,91,92,96,98, 103-105, 111, 112, 115, 117, 118, 120, 121, 126-128, 132, 133, 135-138, 141, 148, 150, 151, 154, 159, 160, 166, 187, 206, 212, 217, 221, 226, 237, 253, 255, 256, 258,260, 263, 265, 268, 282, 286, 287, 329, 330, 334-337, 339, 341, 342,345-347,351 Polska Południowo-Wschodnia 112 Połaniec 319 Pomorze 81, 96, 123, 125, 126, 135, 146, 151, 186, 222, 258, 292, 293, 295, 297, 311 330, 331, 351 Pomorze Gdańskie (Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Wschodnie) 126, 131, 147, 183-185, 222, 224 Pomorze Nadwiślańskie * patrz Pomorze Gdańskie Pomorze Wschodnie - patrz Pomorze Gdańskie Pomorze Zachodnie 126, 147, 175, 212, 224, 282, 337 Pompeja 10, 268 Poprad 64 Powązki 32 Powiśle 257 Poznań 36, 37, 80, 176 Półwysep Apeniński 190, 244 Półwysep Arabski 50 Półwysep Bałkański - patrz Bałkany Półwysep Iberyjski 30, 168, 170, 190, 191, 195, 207, 244 Półwysep Jutlandzki (Jutlandia, Chersonez Cymbryjski) 88, 95, 146, 194, 208, 216-218, 226, 227, 251, 254, 255, 280,314,332 Półwysep Sambijski (Sambia) 187, 225, 259, 300, 317 Półwysep Skandynawski 280, 317, 331 Prabuty 137 Praga 202 Praga-Śarka 110 Prądnik 67 Pferov 75 Pfezletice 55 Prosna316, 330 Prowansja 191, 194 Prusiek (d.woj.krośnieńskie) 329 Pruszcz Gdański (d.woj.gdańskie) 222, 296 Prut 102, 229, 301 Prypeć334, 351 Przedgórze Sudeckie 105 Przedkaukazie 176 Przemęczany (d.woj.krakowskie) 287 Przemyśl 65, 212 Przeworsk 215 Przywóz (d.woj.sieradzkie) 330 PuchoY 228 Pyrene - patrz Pireneje

R Raba 208, 307 Racibórz 78 Racibórz-Ocice 111 Racibórz-Studzienna 64 Radłowice 206 Radolinek 161 Radom 67, 89 Radziejów (d.woj.włocławskie) 330 Radzim 160 Raj 68, 69 Ratyzbona 201 Rawenna 244, 251

374

Indeksy Razgrad (Abrittus) 239 Recja (Raetia) 203, 227, 232, 234, 236, 237, 239, 242, 252, 255,316,317,320,321 Rega 224, 297 Regnum Bospori 232, 252 Reims 203 Ren 170, 194-196, 233, 234, 240-242, 244, 247, 248, 251, 252, 269, 275, 278, 279, 281, 317, 320 Republika Rzymska 191, 195, 262 Rędzina (d.woj.wrocławskie) 277 Rheinzabern 320 Rodan 168, 170, 194, 198 Rosja 137, 138 Roszowicki Las 208 Roś 334 Rozwadów 290 Równina Mazurska 299 Ruda Kościelna 120 Rudki 268 Rudki (d.woj .kieleckie) 305 Rudna Glava 116 Rugia 135,297 Rugiland 245 Rumunia 67, 102, 115, 116, 127, 141,276,281,284 Rusko 55-58 Rybniki 121 Ryft Afrykański 50 Ryżanówka 178 Rzeszów 105, 288 Rzędkowice 178 Rzucewo 136 Rzym - patrz Cesarstwo Rzym (miasto) 190, 243, 244, 326

Saccopastore 59 Saint-Acheul 57 Saksonia 141, 156, 187, 227, 296, 326 Salacea 141 Salzach 174 Salzburg 174 Sambia - patrz Półwysep Sambijski Samborzec 111 San 105, 159, 166, 180, 209, 212, 255, 299, 337 Sandomierz 37, 111, 112, 123, 134, 142,337 Sanok-Biała Góra 212 Sankt Margarethen 201 Sarmacja (Sarmacja Europejska) 257, 259, 260, 262, 350 Sarmacja Europejska - patrz Sarmacja Sarmackle góry 262 Sarmizegetusa 235 Sarnów 118, 120 Sawa 170, 193,245 Savaria 238 Sąspów 67, 68, 74, 114 Scarbantia 238 Scylla 243 Scytia 169, 243, 262 Sejm 303 Serbia 116 Seret 229, 301 Serowo-Zedmar 137 Selsey201 Shanidar 60 Siedlnica 88 Siedmiogród 103, 121, 140, 144, 160, 161, 164, 167, 192, 193, 196,235,302,327 Siegerland 203 Siemiechów (d.woj.sieradzkie) 220, 221 Sieradz 153

Sigmaringen 171 Singidunum - patrz Belgrad Śipka61,64 Skała Biśnik 74 Skandia - patrz Skandynawia Skandynawia (Skandia) 81, 139, 141, 146, 149, 213, 223, 239, 245, 248, 256-258, 267, 277, 278, 296, 314, 321, 326, 329, 330, 332, 346, 351 Skierniewice 97 Skroniów (d.woj .kieleckie) 322 Sławęcin (d.woj.krośnieńskie) 329 Słowacja 61, 69, 72, 75, 78, 90, 103, 108, 109, 111, 114, 128, 141, 142, 144, 149, 154, 155, 157, 160, 161, 196, 202, 205, 211, 212, 228, 234, 236, 237, 245, 254, 262, 272, 273, 281, 282, 284, 299, 301, 309, 320, 337, 347 Słowenia 172, 173 Słupy Heraklesa - patrz Cieśnina Gibraltarska Smolno Wielkie 95 Smuszewo (d.woj.pilskie) 182 Soleihac 55 Solutre 36 Solway 234 Solyomkut 69 Soława 170,218 Sośma 137 Sośnica 152 Spira 320 Spissky Śtvrtok 141 Spisz 73 Starachowice 90 Stare Hradisko 201, 202, 204 Stary Świat 9, 70 Stary Zamek 110 Steinheim 58 Steinsburg 201 Stellmoor 87 Strachów 107, 108 Stradonice201,202, 204 Śtramberk 61 Strasburg (Argentoratum) 241 Strzegom 55, 57 Strzegowa 73, 74 Strzelce Małe (d.woj .tarnowskie) 306 Strzelin 329 Struma 102 Suchacz 135 Sudety 86, 109, 110,253,255 Suła 334 Suszyczno 290, 291 Suwalszczyzna 299, 300 Suwałki 126 Swanscombe 58 Swebia 253, 259, 261, 280, 350 Syberia 98 Sycylia 168 Symferopol 194 Syrakuzy 168 Syria 100,232,326 Szalacska201 Szamotuły 35 Szampania 198 Szarbia (d.woj.krakowskie) 145, 283 Szczecin-Płonia 147 Szczepankowice 146 Szeleta 72 Szeligi 339 Szlezwik-Holsztyn 226, 314 Szwajcaria 46, 156, 196, 198, 200, 205 Szwecja 132,257,293

375

Najdawniejsze dzieje ziem polskich Śląsk 38, 80, 96, 1 1 1 , 118, 131, 142, 145, 146, 151, 157, 158, 174, 175, 206, 217, 218, 221, 255, 285, 288, 308, 316,329,330 Śląsk Opawski 288 Śląsk Opolski 282 Śląsk Środkowy 166 Ślęża 135, 162,206-208 Świdry Wielkie 90, 92 Świelino (d.woj.koszalińskie) 277 Świlcza (d. woj.rzeszowskie) 288, 329 T Talhof 171 Tanzania 47, 49, 50 Tarnobrzeg 216 Tartaria 116 Tautavel 58 Telamon 190, 191 Tell Ubeidiya 52 Tcsalia 101, 140, Thira 10 Thule 194 Titelberg201 Tiszapolgar 121 Tłokowo 98 Tomaszów 121, 144 Tomice 110 Toruńsko-Ebcrswaldzka Pradolina 81 Toumai 269, 327 Tracja (Thracia) 192, 193, 195, 232, 263, 326 Transdanubia 103, 1 1 1 , Trenczyn (Laugaricio, Leugaricio) 237, 238, 261 Trcwir (Augusta Trcverorum) 201, 203 Trinehera Dolina 53 Trinil 52 Tfisov201,202 Troja (Hirssalik) 45, 127, 139 Trójczycc (d.woj.przemyskie) 283 Trzciniec 152 Trzebnica 55, 56, 58 Tuluza 201, 243, 326 Tumiany 33 l, 332 Turyngia 54, 58, 86, 141, 160, 218, 227, 240, 301 Tybr 168

Tylis 192 Tyne 234 Tyniec 66 Tyras 169, 190, 193 U Ukraina67,91, 103, 105, 115, 120, 142, 152, 178,216,268,

276,290,321,335 Ukraina Zakarpacka 54, 196, 201, 284 Uppland 294 lir 45 Ural 98 Uxellodunum 201 Uzbekistan 59

V Vaćc 172 Yallonet 53, 55 Yannes 259 Yastergotland 257 Vel'ky lirabovec 69 Velemszentvid 202 Venta Miccna 53 Yercellae 194, 195 Yertesszollos 54, 58

376

Ycrulamium 201 Yinća 104 Yindobona (Wiedeń) 238 Youille 243 W Wag 78, 228,237, 238, 261 Waldalgesheim 199 Wapno (d.woj .pilskie) 330 Wardar 102, 140 Warmia 187 Warna 116 Warszawa 32, 36, 88-90, 96, 137 Warszawsko-Berlińska Pradolina 81 Warta 152, 159, 174, 224, 282, 330 Wehringcn 165 Weimar 227 Wcłtawa238 Wenecja 237, 272 Wenecka (zatoka) - patrz Zatoka Gdańska Weneckie góry 259, 260 Wesółki (d.woj.kaliskie) 219, 220 West Runton 55 Westerndorf 320 Wcttcrau218 Wezera 187, 226, 233, 234, 252 Wezuwiusz 269 Wągry 54, 55, 58, 68, 69, 72, 102, 109, 11 1 , 114, 118, 127, 141, 154, 155, 192,202,284,338 Węsiory 293 Wicina (d.woj.zielonogórskie) 177 Wiechlice 95 Wieliczka 114, 161, Wielka Brytania (Albion) 194, 196,234 Wielka Nizina Węgierska 262, 276, 281, 320 Wielkie Jeziora Ma/urskie - patrz Pojezierze Mazurskie Wielkopolska 35, 38, 78, 88, 91, 95, 105, 111, 125, 126, 135, 145, 151, 158, 174, 186, 187, 216-218, 284, 292, 307, 330, 337 Wieprz 284, 292 Wierzbica 121, 144 Wicrzchowo 73 Willendorf77, 78 Wilno 36, 88 Wirtembergia 171, 197, 201 Wisła (Viscla,Viskla, Yistla, Yistula) 66, 69, 75, 80, 83, 91, 97, 105, 106, 109, 113, 121, 131, 137, 142-145, 148, 152, 156, 159, 163, 164, 180,208,212,213,225,245, 254, 255, 257-262, 279, 281, 283, 306, 309, 317, 327, 329, 331, 333, 336, 337, 343, 344, 347, 348-351 Wisłoka 109, 159, 180 Witaszkowo (d.woj.zielonogórskie) 177, 179 Witów (d.woj.kieleckie) 89, 92, 322 Wkra218, 283 Władysławowo-Wielka Wieś (d.woj.gdańskie) 183 Włochy - patrz Italia Wołga 230, 243 Wołyń 118, 131, 159, 186,292 Woroneż 80 Woźna Wieś 137 Wójcice 78 Wrocław 55, 107, 145, 206, 209, 219 Wrocław-Książ Mały 176 Wrocław-Partynice 204 Wschód 84

Wschód 261 Wylotne 67, 68 Wymysłowo 216 Wysoczyzna Elbląska 258 Wyspa Jeleni 98

Indeksy Wyspy Brytyjskie (Pretanic) 88, 169, 190, 194 Wyżyna Europejska 74 Wyżyna Głubczycka 166, 176, 177, 187,208,209 Wyżyna Kaszubska 293, 294 Wyżyna Krakowska 109, 112 Wyżyna Krakowsko-Czestochowska 67, 86, 91, 109, 114, 144, 178 Wyżyna Miechowska 105, 112, 114, 143 Wyżyna Sandomierska 105, 112, 120, 131, 134, 143 Wyżyna Tokajsko-Preszowska 109 Wyżyna Wołyńska 68, 86, 142, 144 Wyżyny Środkowoeuropejskie 84, 86 Wzgórze Gellerta 202 Z Zachód 37, 84 Zachód 26\ Zadowice 216 Zalas 86 Zalas (Ukraina) 216 Zalew Kuroński 135 Zalew Wiślany 135 Zamość 276

Zarzyea 113 Zatoka Gdańska (Wenecka zatoka) 259, 260, 349 Zatoka Neapolitańska 168 Zavist201,202 Zawada (d.woj.tarnobrzeskie) 283 Zawichost 69 Zawiercie 178 Zelandia 97, 321 Żeliezovce 108 Zemplin 201 Zidovar201 Ziemia 9, 21, 22 Złota 37, 123, 134 Złota Pińczowska 153 Złotoryja 57, 161 Zofipole (d.woj.krakowskie) 307 Zwoleń 67 Ż Żnin 37 Żukczyn (d.woj.gdańskie) 222, 296 Żukowice 335, 337

Indeks osób ilustrac/i oraz thnnaczy. Aecjusz (ok. 390-454), wódz i polityk rzymski 244 Agryppa Marek Wipsaniusz (ok. 63 a.C. - 12 p.C.), wódz rzymski 249, 260, 262 Alaryk (ok. 370-410), król wizygocki 243 Aleksander Wielki (356-323), król macedoński 192, 193,202 Alkowie, bliźniacze bóstwa Nahanarwalów 313 Almgren Oskar (1869-1945), archeolog 268 Ambigat (V/VI w.), władca plemienia Biturygów 190 Ambroży św. (ok. 340-397), biskup Mediolanu 243 Ammian Marcellinus (ok. 330-395), historyk rzymski 241,250 Anastazjusz (431-518), cesarz bizantyjski 331 Antioch I Soter (324-261), król syryjski 192 Antoniewicz Włodzimierz (1893-1973), archeolog 36 Antonin Pius (86-161), cesarz rzymski 236 Antoninowie, dynastia cesarzy rzymskich 235, 237 Ariowist (I w. a.C), wódz germański 195, 214, 217 Arminiusz (ok. 18 a.C.-19 p.C.), wódz germański 233, 235,310 Arnegunda (zm. ok. 570), królowa frankońska 327 Attyla (zm. 453), król huński 243-246, 250, 287 Aurelian (214-275), cesarz rzymski 239 Ayicnus Festus Rurus (2 pół. IV w.), poeta rzymski 169 Bauto (IV w.), dowódca germański 242 Belizariusz (ok.500-565), wódz bizantyjski 244, 245 Bcllovcs (V/VI w.), wódz plemienia Biturygów 190 Berig (V w.), władca goeki 258 Binford R. Lcwis, archeolog 60 Bordcs Francois (1919-1981), archeolog 60 Bomwska M. 252 Boucher de Crćyecoure de Perthes Jacques (1788-1868), archeolog 36 Burdukiewicz J.M. 57 Burebista (ok. 70/60 - ok.44), władca dacki 193, 196 Cezar Gajusz Juliusz (l 00-44), wódz rzymski 195, 196,201, 202, 204, 259 Childe Vere Gordon (1892-1957), archeolog 14, 100 Childeryk I (zm. 481 lub 482), król frankoński 269, 327, 328 Chlotar l (511-561), król frankoński 327 Chnodomar (IV w.), władca alamański 241

ChochorowskiJ. 150 Chodakowski Dolega Zorian (Czarnocki Adam) (1784-1825), etnograf, archeolog 35 Clarke David, archeolog 15 Coppcns Yvcs (ur. 1934), archeolog 48 Cywilis Juliusz (I w.), dowódca rzymski 234 Dariusz I (ok. 550-486), król perski 176, 193 Decebal (zm. 106), władca dacki 193, 235, 263 Decjusz. (200-251), cesarz rzymski 239 Dioklecjan (ok. 240-316), cesarz rzymski 241, 242, 322 Dionizjusz (IV w. a.C.), tyran Syrakuz 191, 256 Długosz. Jan (1415-1480), historyk 35 Domicjan (51-96), cesarz rzymski 232, 234-236, 248, 252, 253 Dromichaites (2 pół. IV w.), wódz plemion geto-dackich 193 Druzus Juliusz Cezar (13 a.C. - 23 p.C.), wódz rzymski 23 l. 233 Eggers Hans Jurgcn, archeolog 268, 270-272, 274 Farsoes (I w.), władca sarmacki 263 Fastida (III w.), władca gcpidzki 256 Filimer (II w.), władca goeki 258 Filip Arab (zm. 249), cesarz rzymski 239 Filip II Macedoński (382-336), król macedoński 202 Flawiusze, dynastia cesarzy rzymskich 234, 319 Gabiamarus (zm. 213), władca kwadzki 236 Galba (3 a.C. - 69 p.C), cesarz rzymski 248 Galeriusz (ok. 250-311), cesarz rzymski 263 Galicn (218-268), cesarz rzymski 239, 242 Ganna (l pół. I w.), wieszczka z plemienia Semnonów 252 Gardawski Aleksander (1917-1974), archeolog 164 Gejzeryk (Genzeryk) (ok. 390-477), władca wandalski 244 Gcrmanik (15 a.C.-19 p.C.), wódz rzymski 234 Godlowski Kazimierz (1934-1995), archeolog 164,271, 344 GiygielR. 120 Hadaczek Karol (1873-1914), archeolog 215 Hadrian (76-138), cesarz rzymski 237, 249 Hammer S. 189, 193, 226, 236, 253, 257, 261, 310, 313, 317-319 Hannibal (247-183), król kartagiński 191 l lekataios z Miletu (ok. 540 - ok.480), pisarz grecki 169, l 89 Hensel Witold (ur. 1917), archeolog 164 Hermanaryk (IV w.), władca ostrogocki 243, 260, 281, 3 10

377

Najdawniejsze dzieje ziem polskich Herodot z Halikamasu (ok. 485 - ok.425), historyk grecki 169, 176, 189, 193 Hodder łan (ur. 1948), archeolog 16 Holzman K. 252 Homer (VIII w. a.C.), poeta grecki 139, 169, 170 Inismeos (I w.), władca sarmacki 263 Johanson Donald (ur. 1943), antropolog 48 Jonston Jan (1603-1675), lekarz, przyrodnik 35 Jordancs ( V I w.), hi st o r yk gocki 239, 243-245, 251, 255-260, 286, 318, 333, 349, 350 Julian Apostata (332-363), cesarz rzymski 241 Julianus 318 Justyn (zm. 527), cesarz bizantyjski 331 Justyman I (483-565), cesarz bizantyjski 244, 331, 338 Karakalla (188-217), cesarz rzymski 236, 239, 263 Kasjodor (ok. 490 ok.583), historyk gocki 245, 260, 318 Kasjusz Dion (ok. 155-235), historyk grecki 235-238, 249, 252-254 Kastor, grecki heros 313 Klemens 256 Klaudiusz (10 a.C. 54 p.C.), cesarz rzymski 193, 196, 234, 253, 262, 273 Kniwa (III w.), wód/- gocki 239 Kolendo J. 252, 3 18, 347 Kommodus (161-192), cesarz rzymski 237, 239, 242 Konik E. 204 IConstancjusz II (317-361), cesarz rzymski 241, 330 Konstantyn I Wielki (ok. 280-337), cesarz rzymski 241 Kossinna Gustaf (1858-1931), archeolog 14, 31, 344 Kostrzewski Józef (1885-1969), archeolog 36, 37, 163, 214,343 Kozłowski Leon (1892-1944), archeolog, polityk 36 Kruk Janusz, archeolog 124 Krukowski Stefan (1890-1982), archeolog 37, 38, 121 Kulczvcka-Leciejewiczowa A. 108 Lartet Edouard (1801 -1871), archeolog 36 Leakey D. Mary (ur. 1913), antropolog, archeolog 49 Leakey S.B. Louis (1903-1972), antropolog, archeolog 49 Lelewel Joachim (1789-1861), historyk 35 Leon I (400-474), cesarz wschodniorzymski 330 Leroi-Gourhan Andre (1911-1986), archeolog, etnolog 12, 37,84 Libby F. Willard (1908-1980), chemik 21 Liwiusz Tytus (59 a.C. - 17 p.C.), historyk rzymski 190,206 Lizymach (2 pół. IV w.), władca tracki 193 Ług, bóg celtycki 347 Lugius (V w.), władca cymbryjski 254, 347 Łepkowski Józef (1826-1894), archeolog 36 MachnikJ. 133 Malinowski Tadeusz, archeolog 164 Marshack Alexander, archeolog 84 Marbod (Maroboduus) (zm. 41), wódz markomański 233, 235, 236, 253, 272, 282, 301, 310, 319, 322 Marcjan (ok. 392-457), cesarz bizantyjski 329 Marek Aureliusz (121-180) , cesarz rzymski 237, 242, 254, 256, 262, 264, 272 Marek Junian Justyn (III w.), pisarz rzymski 193 Marinos z Tyru (I/II w.), geograf grecki 249 Mariusz Gajusz (156-86), wódz rzymski 194 Mars, bóg rzymski 290 Masyos (l pół. I w.), władca semnoński 252 Maximianus M. Valerius 237 Mieszko (ok. 935-992), książę polski 340 Milankovic Ivan, astronom 19 Montelius Oskar (1843-1921), archeolog 14 Morgan H. Lewis (1818-1881), etnolog 14 Moszyński Kazimierz (1887-1959), etnograf, językoznawca 344 Narzes (ok. 478-568), wódz bizantyjski 245 Neron (37-68), cesarz rzymski 251, 273, 318

378

Nerthus, bogini germańska 252, 253, 313, 314 Numerian (ok. 260-284), cesarz rzymski 249 Odoaker (ok. 433-493). wód/ germański 244, 245, 330,331 Oktawian August (63 a.C. - 14 p.C.), cesarz rzymski 191, 193, 196,214,231,242,273,319 Omharus (V w.), władca gcpidzki 327 Orozjusz Paweł (ok. 390 - ok. 423), pisarz rzymski 254 Ossowski Gotfryd (1835-1897), archeolog 36 Otte Marcel, archeolog 30 Paweł Diakon (ok. 720 - ok. 800), historyk longobardzki 251 Pazdur F. Mieczysław, fizyk 23 Piotr z Dysburga (XIV w.), kronikarz krzyżacki 260 Plezia M. 352 Pliniusz Starszy (23-79), pisarz rzymski 170, 203, 236, 248, 249, 251, 255-257, 259, 263, 318, 349, 350 Polluks, bóg grecki 313 Pompejusz Trogus (I w. a.C./l w. p.C.), historyk rzymski 193, 194 Pomponiusz Mela (I w.), geograf rzymski 248, 260, 262 Posejdonios z Apamei (ok. 135-50), filozof grecki 194 Postumus (zm. 269), cesarz rzymski w Galii 240 Priskos z Panion (V w.), historyk grecki 243, 250, 286 Probus (232-282), cesarz rzymski 239, 242, 254, 255, 263, 264 Prokopiusz z Cezarei (zm.ok.562), historyk bizantyjski 246, 250, 257, 329, 352 Protagencs z Olbii 194 Ptolemeusz Klaudiusz (ok.lOO-ok. 168), astronom, matematyk, geograf rzymski 248, 249, 254-257, 259-264, 342, 346, 347, 349, 350 Pyteasz z Massalii (IV/III w.), geograf, podróżnik grecki 194,257 Radagais (Radagaist) (V w.), władca gocki 244, 345 Raos (2 pół. II w.), władca Hasdingów 256 Raptos (2 pół. II w.), władca Hasdingów 256 Reinecke Paul (1872-1958), archeolog 196, 197 Renfrew Collin (ur. 1937), archeolog 30, 163 Romulus Augustus (ok. 470 - ok. 512), cesarz zachodniorzymski 244 Salamon M. 256 Samon (zm. 658), kupiec frankoński, władca środkowoeuropejskiego państwa słowiańskiego 338 Samsonowicz Jan (1888-1959), geolog 121 Schild Romuald (ur. 1936), archeolog 38, 89, 92 Schmidt Wilhelm (1868-1954), etnolog 14 Segoves (V/VI w.),'wódz plemienia Biturygów 190 Scptymiusz Sewer (146-211), cesarz rzymski 320 Sforza Luigi Cavalli, archeolog 102 Strabon (63 a.C. 20 p.C.), geograf grecki 193, 248, 253, 254, 258, 262, 263 Tacyt Korneliusz (ok. 55 - ok. 120), historyk rzymski 227, 228, 235, 236, 248, 280, 249, 251-255, 257-261, 263, 264, 304, 310, 311, 313, 314, 317-319, 347, 349, 350 Teodoryk (ok. 455 - 526), król ostrogocki 244, 245, 251, 260,318,325, Teodozjusz (347-395), cesarz rzymski 322 Thomsen Jiirgensen Christian (1788-1865), archeolog 39 Tobias Phillip Vallentine (ur. 1925), antropolog 48 Trajan (53-117), cesarz rzymski 193, 235, 263, 264, 272, 349 Tyberiusz (42 a.C. - 37 p.C.), cesarz rzymski 231, 324, 249, 273 Valde-Nowak Paweł (ur. 1948), archeolog 73 Yandermeersch B. 59 Walens (328-378), cesarz rzymski 243 Walentynian I (321-375), cesarz rzymski 241, 250 Walentynian I I I (419-455), cesarz zachodniorzymski 322, 329 Wanniusz (l pół. I w.), władca kwadzki 234, 253, 272, 310,316

Indeksy Warus Publiusz Kwintyliusz (ok.50 a.C.-9 p.C.), rzymski namiestnik Germanii 233, 234, 269 Wellejusz Paterkulus (ok.19 a.C.-ok.30 p.C.), historyk rzymski 233, 249, 322 Wenus, imię bogini greckiej 33, 77, 78 Wercyngetoryks (ok. 72-46), wódz galijski 202, 203

Wiktoria, bogini rzymska 290 Zawisza Jan (1820-1887), prekursor archeologii 36 Zenon (ok. 435-491), cesarz wschodniorzymski 330, 331 Zosimos (V w.), historyk grecki 254-256 Zwolski E. 233, 244, 255, 258, 318, 322, 350

Indeks nazw etnicznych Aesti - patrz Estiowie Alamanowie 239-242, 302, 321, 325-327 Alanowie 242-244, 255, 257, 263, 264, 326, 345 Ambronowie 194 Anartowie 196 Anglowic 326 Angriwariowie 252 Antowie 327, 333, 334, 350 Aorsowie 263 Astingowie - patrz Hasdingowie Atmonowie 263 Awarinowie 257 Awarowie 3!, 46, 245, 325, 331, 338 Bajuwarowie 326 Bałtowie 338 Bastarnowie 190, 191, 193, 194, 216, 259, 263, 264, 348, 350 Batawowie 234, 252, 269 Biturygowie 190 Bojowie 194, 196, 205, 207, 211 Boranowie 240 Bruktcrowie 253 Burgundowie 244, 252, 256, 257, 325-327, 347 Burowie 237, 252-254, 349 Butones - patrz Goci Butonowie (Gotonowie) 253 Celtyberowie 191 Celtowie (Galatowie, Galowie, Keltowie) 46,164,166,170, 188-197, 199, 200, 202-211,213,216,306,313,315, 342, 348 Chanowie 234, 235, 252, 253 Chaukowie 252 Chazuariowie 252 Cheruskowie 233-235, 252 Cymbrowie 194, 195, 208, 214, 254, 347 Dakowie 191, 193, 196, 235, 252, 262-264 Danowie 327 Dorowie 154 Didunowie 254 Elweonowie 349 Eskimosi 59, 87 Estiowie (Aesti, Haesti, Osioi, Ostoi) 244, 252, 260, 261, 300,318,326,350 Etruskowie 168, 189, 190, 197 Fenicjanie 170 Fennowie 252, 257, 259, 350 Finowie 349 Frankowie 239-244, 302, 325-327, 338 Frugundiones - patrz Frugundionowie Frugundionowie 257 Fryzowie 252, 302 Galaci 194 Galatowie - patrz Celtowie Galindai - patrz Galindowie Galindiae - patrz Galindowie Galindite - patrz Galindowie Galindo - patrz Galindowie Galindowie (Galindai, Galindiae, Galindite, Galindo) 257, 260, 300, 332, 342, 350

Galowie - patrz Celtowie Gepidowie 239, 240, 244, 245, 256, 258, 325-327, 331, 338, 347 Germanie 164, 194, 195, 205, 232, 234, 236, 240, 242, 246, 261,281,304,319,332,349 Getowie 190, 193, 194 Goci (Butones, Gothones, Gutones, Gythones) 239,240,243, 244, 252, 255, 257-260, 263, 281, 332, 347, 348 Gothones - patrz Goci Grecy 163, 164, 189, 193, 194,200 Guiones 257 Gutones - patrz Goci Gythones patrz Goci Haesti - patrz Estiowie Hamaksiobowie 264 Hariowie 254, 347 Harudowie 194 Hasdingowie (Astingowie) 232, 252, 255, 256, 263 Helizjowie 254 Helwekonowie 254, 347, 349 Helwetowie 204 Hermionowie 252 Hermundurowie 235-237, 252, 253, 280 Herulowie 239, 240, 242, 244-246, 250, 258, 325, 327, 329, 330, 332, 347, 352 Hetyci 45, 167 Hunowie (Xiongu, Hsiang-nu) 31, 46, 241-245, 250, 258, 278, 286, 287, 326, 345 Iberowie 170, 190, 191 Ilirowie 164, 190, 191, 193 Indoeuropejczycy 133, 163 fngweonowic 252 Istweonowie 252 Italikowie 164 Jazygowie 236-239, 252, 262, 263, 281 Jutowie 326 Jutungowie 239, 242 Karpowie 263, 299, 326 Kasyci 45 Keltowie - patrz Celtowie Kimmerowie 156, 159, 170, 176, 179 Kostobokowie 256, 263 Kotynowie 196, 205, 228, 237, 252-254, 342 Kwadowie 232,234,236-238, 241, 242, 252-254, 280, 282, 301,302,317,326 Kynesjowie 189 Eakringowie 232, 252, 255, 256 Eemowiowie 252, 257, 347 Ligurowie 189, 190 Eongiones - patrz Eongionowie Eongionowie (Longiones) 254, 255 Longobardowie 226,233,237,245,252,253,255,256,280, 325-327,331,338 Eugiowie (Eugiorum nomen, Eupiones Sarmatę) 233, 236, 252-257, 347, 348, 349 Eugiowie-Omanowie 254 Manimowie 254 Markomanowie 232,233-237,242,252,253,280,282, 301, 302,311,316,317,326

379

Najdawniejsze dzieje ziem polskich Marsowic 253 Marsyngowie 253 Mugilonowie 253

Sudowowic 300 Sudoyitae - patrz Sudinowie

Nahanarwalowie 252. 254. 347,313

Sudua - patrz Sudinowic Suchans318

Naristowic 237, 253 Obiowie 237 Osioi - patrz Estowic

Suewoni 350 Sugambrowie 233

Osowic 228, 253

Sulonowie 257

Ostoi - patrz Estiowie

Swebowie 195, 244, 245, 253, 255, 261, 326, 327. 338

Ostrogoci 241. 243. 244, 260. 326. 327, 350

Sytonowic 261 Tajfalowie 243, 263

Sujonowic (Suionowie) 252, 261

Persowie (Persas) 170 Peucynowie 193. 240. 259. 264, 350 Polacy 35. 37 Prasłowianic 35. 164. 343. 350

Protobułgarzy 327 Roksolanie 234, 262, 263 Rugiowie 244. 245, 252. 257. 325. 347 Rzymianie 170, 189-195. 199,232,233,235.237-239,247, 251. 255, 256. 263.311, 3 1 5 ,3 1 8 , 323 Sarmaci (Sauromaci) 169,177.190,191.232,241-243.245. 252. 259. 262. 302. Sasi 239-242. 244. 302, 326, 327. 332. 338 Sauromaci patrz Sarmaci Scytowie 3 1 . 169. 176, 177. 190, 193, 194,262 Scmnoni (Scmnonowie) 233. 236. 239, 252. 253, 255. 256.280 Serbowie 350 Sibinowie 253 Sidonowie 263 Silingowie 252. 255. 326. 346 Skirowic 194.216.244,348 Sklaweni 327. 333, 350, 352 Sklawini - patrz Sklaweni Skordyskowic 208 Słowianie 163. 164. 259. 262, 325. 327. 333-344, 346. 349-351 Słowiańszczyzna 337.344 Soudinoi - patrz Sudinowic Stawanowie (Stavanoi) 257. 264, 350 Sudinowic (Soudinoi. Sudovitae, Sudua) 257, 260, 264, 342. 350

Tatarzy 338

Tauryskowie 196, 205 Tenkterzy 233 Teutonowie 194. 195 Trakowic 164, 168, 190-193

Trewerowie 234 Turyngowie 325-327 Ulmcrugiowie (Rugiowie Wyspowi) 255. 258

Ycnadisarmatae - patrz Wenetowie Yandili - patrz Wandalowie Yandilios - patrz Wandalowie

Yeltai - 260 Yenedai - patrz Wenetowie Yenedi - patrz Wenetowie Yencthi 259, 264, 350

Yeneti - patrz Wenetowie Wandalowie (Yandili. Yandilios) 232, 242, 244, 252. 255. 256, 258, 326, 327, 345, 347 Wamowie 330 Wenedowie - patrz Wenetowie Wenetowie (Wenedowie, Yenadisarmatae. Yenedai, Ycncdi. Yeneti) 164, 21 5. 252. 257, 259. 260, 264, 346, 349, 350

Widiwariowie 258, 260. 327 Wiktofalowie 255 Wiślanie 340 Wizygoci 241, 243, 244, 255, 263, 326, 327. 338 Wolkowie-Tektosagowie 205 Z umowie 253

Indeks kultur archeologicznych ahrensburska kultura 90,91, 95 amfor kulistych kultura 29. 44, 121,125. 129-131.134 As/ód grupa kulturowa 111 atlantyckie kultury 155

badeński kompleks (kultura) 44, 124, 127. 128, 134 balanowska kultura 132 bałtyjskie kultury 327. 329. 333

Bancerowszc/ina-Tuszemla kultura 327, 334 Basarabii kultura 169 białowicka grupa kultury łużyckiej 183, 187

bogac/cwska kultura 299, 300, 331 Bockstein typ „przemysłu" kamiennego 67 brandenbursko-lubuska grupa kultury łużyckiej 158 Brommc-Eyngby kultura (kultura łowców reniferów) 88-91 bryndzcńska kultura 72

brzesko-kujawska grupa kultury Icndziclsko-polgarskiej 122, 123,130 Castro kultura 169 cccclska grupa (faza) kultury wiclbarskiej 291, 294 ceramiki linearnej wschodni krąg kulturowy 101, 104, 109 ceramiki linearnej zachodni krąg kulturowy (kultura ceramiki wstęgowej, kultura ceramiki wstęgowej rytej) 29, 44, 101, 103- 11 1, 124 ceramiki promienistej kultura 128 ceramiki sztrychowanej kultura (ceramiki kreskowanej kultura) 191.210. 230. 232. 260. 280, 281,302

380

ceramiki wstęgowej kłutej kultura 1 1 0 - 1 1 2 , 125 ceramiki zdobionej ornamentem stcmpelkowym i kanelowaniem kultura 155 Ćcrnavoda kultura 127 chełmińska grupa kultury łużyckiej 175, 177 chojnicko-pieńkowska kultura 44, 96 czarnoleska kultura 155 czerniachowska kultura 259, 276, 277. 281. 296, 301-303. 334,351 czcmiczyńska grupa kulturowa 216 dacki krąg kulturowy 281,298, 299, 301, 302, 323 desnańska kultura 90, 91 dębczyńska grupa kulturowa 166, 297, 298, 302 diakowska kultura 169, 191. 230. 232, 302 dniepro-doniecka kultura 136 dnicprzańsko-dońska grupa kultury kijowskiej 303. 334 dnieprzańsko-dżwińska kultura 169,191,230,232,281,302 Dollkeim-Kovrovo kultura (grupa sambijsko-natangijska)300 dolnoreńska kultura 154 Dubiczaj faza kultury dniepro-donicckiej 137 Duero kultura 169 Duvcnscc kultura 95 egejska kultura 163 El-Argarkultural40 cpigrawecka kultura (technokompleks) 43.73. 81.84, 86, 89

- Indeksy 296-298, 302, 329, 345 lubowidzka grupa kultury cpisznurowych kultur krąg 142, 145, 152 wielbardzkicj 291 lubuska grupa kulturowa 166, 280, 297 Ertcbólle kultura 44, 125, 126, 137 łupawska grupa kultury pucharów lejkowatych 122, 126 Este kultura 169 łużycka kultura 37, 149, 154-157, 159-164, 166, 169, 174, Ezero kultura 127 176-183, 185, 187, 188,208,343 madziarowska kultura EzeroYo kultura 140 148, 149 magdalcńska kultura 43, 81, 84, 86-88 Maglemose fatianowska kultura 132, 133 (maglemoski) kompleks kulturowy 96,97, 136 malicka kultura Federmesser kompleks kulturowy 89 112-114, 117, 118, 121 masłomącka grupa kultury wielbarskicj francusko-katalońska kultura 154 293, 294 Melaun kultura 169 merowińska kultura 325, 327 Fiizesabony kultura 139 micrzanowicka kultura (przykarpacki krąg kultur episznuGava kultura 155, 156, 159 rowych) 140, 142-145, 147, 148, 153 mikocki Germanów reńsko-wczerskich kultura 232, 281 kompleks kulturowy 61, 64-68, 72 miłogradzka kultura Glasinac kultura 155 169, 228 modlnicka grupa kultury lendzielsko-polgarskiej Glina Ill-Schneckenberg kultura 140, 142 111 mogiłowe kultury 148-155, 157, 162 moszczińska Golasecca kultura 169 kultura 327 gorodecka kultura 169, 230, 232, 302 mustierski kompleks kulturowy 61, 64-66, 72, 73 górnodnieprzańska grupa kultury kijowskiej 303, 334 mykcńska kultura 139 górnodnieprzańska grupa kultury zarubinieckiej 228 naddesneńska grupa kultury kijowskiej 303, 334 nadłabski krąg górnośląsko-małopolska grupa kultury łużyckiej 158, 161, kulturowy 232, 275, 281, 295-297, 300-302, 164, 175, 178, 180 306, 320 górzycka grupa kultury łużyckiej 175, 187 grawecka kultura nadodrzańska grupa kultury ceramiki sznurowej 135, 186 (kompleks) 43, 66, 73, 76-78, 80, 81, 83 grobów jamowych nadodrzańska grupa kultury Jastorf 166,210, 212,222,224, kultura 29, 215 grobów jednostkowych kultura 29, 132 grobów 226, 280 kloszowych kultura 186, 187, 206, 212, 215-217 grzebykowej Narva kultura 44, 137 neolit kardialny (kultury z ceramiką typu ceramiki kultura 44 gubińska grupa kultury Jastorf (grupa impresso-cardiitm) łużycka) 166, 186, 101, 103 210,212,217,224-226,300 neolit preeeramiczny 100 nidzi cka grupa kultury Gumelnka kultura 116, 127 przeworskiej 218, 219, 225, Gumelnita-Cucuteni-Tripoljc krąg kulturowy 115, 116 283-285 guslowska grupa kulturowa 166, 280, 292, 297 halsztacka niemeńska kultura 44, 136, 137 nordyjskic kultury 140, 155, kultura 167, 169-172, 174, 175, 179, 180 hamburska kultura 158, 160, 169, 187 nowoccrekwiańska grupa kulturowa 149, 87, 88, 90 helladzka kultura 163 Iberyjska kultura 169 iwieńska 150 ocieka grupa kultury lendzielsko-polgarskiej 111 kultura 147 janisławicka kultura 44, 97, 98 Jastorf kultura ojcowski (prądnicki) „przemysł" kamienny 67 oksywska (jastorfski krąg kulturowy) 186, 187, 191, kultura 166, 191, 210, 212, 215, 216, 218, 222210, 212, 213, 216-218, 223, 224, 226, 227, 229 226,280,291 olsztyńska grupa kręgu kultur jerananowicka kultura 43, 72, 74, 76 jordanowska zachodniobałtyjskich 166,329, kultura 122 juchnowska kultura 169, 191, 230 331-333 karpacka kultura (grupa wschodnia kultur mogiłowych) 149 oryniacka kultura (kompleks) 66, 70, 72, 73, 75 Otomani kaszubska (wschodniopomorska) grupa kultury łużyckiej kultura 139, 141, 145, 153 pav!ovski kompleks 159, 175, 183 kulturowy (Pavlovien) 76, 78 perstuńska kultura 91 katakumbowych grobów kultura 140 katalońska kultura pól Pieńkowka kultura 327, 334, 351 pilińska kultura 154, popielnicowych 169 kijowska kultura 302, 303, 334, 351 157 kimmeryjski horyzont kulturowy 156 kobylska grupa plcszowska gaipa kultury lendzielsko-polgarskiej , 114 kulturowa 227 Kołoczin kultura 327, 334, 351 komornicka płońska grupa kulturowa 147 podmokelska grupa kultura 44, 95, 96 Korczak kultura (typ kulturowy) 334, 335 kulturowa 227 Poienesti-Łukaszcwka kultura kostienkowski kompleks kulturowy (Kostienkien) 76, 80 191,216,218,226,229,348 poleska grupa kultury krakowsko-sandomierska grupa kultury ceramiki sznurowej zarubinieckiej 228, 229 polgarska kultura (nadcisańska kultura) 134, 142 111 , 122 południowo-wschodnia grupa pucharów kujawska grupa kultury przcworskiej (kruszańska kultura) 218 lejkowatych 122 południowo-wschodnio-halsztacka kultura kundajska kultura 44, 98 kurhanów karpackich kultura 301, 170, 173, 174 południowoniemiecka grupa kultur pól 302, 334, 351 kurhanów zachodniobałtyjskich kultura 166, popielnicowych 169, 186, 187, 154, 155 191,210,212,225 pomorska kultura (wschodniopomorska kultura, wcjhekusztanowicka kultura 169 rowsko-krotoszyńska kultura, grobów skrzynkowych lateńska kultura (kultura celtycka, kultura Celtów) 187,189, kultura, urn twarzowych kultura) 166, 169, 183-188, 195-197, 199-201, 205-209, 212-214, 216-221, 223, 206, 212, 215-217, 222, 224, 229 224, 227-229, 283, 322, 342 postz arubi nie cki horyzont kulturowy 232, 303, 334, lendzielska kultura 106, 111-114, 117, 118, 121-123, 125 350,351 lendzielsko-polgarski kompleks kulturowy 44, 111, 123, 124 pól popielnicowych kultura 152-157, 162, 164, 169, 171 lipicka kultura 232, 281, 301 północno- i wschodnioeuropejskie kultury strefy leśnej lubaczowska grupa kultury ceramiki sznurowej 134, 135 (kultury strefy leśnej) 134, 135, 137, 140, 145, 152, 153, lubclsko-wołyńska grupa kręgu lendziclsko-polgąrskiego 122 155,229,281,302,309 północnokarpacka grupa kulturowa lubos/ycka kultura 166, 256, 265, 280, 285, 290, 292, 299

381

Najdawniejsze dzieje ziem polskich praska kultura 327, 334, 337, 351 przedłużycka kultura (grupa wschodnia kultur mogiłowych, śląsko-wielkopolska grupa kultur mogiłowych) 149-152, 157 przejściowe kompleksy kulturowe 70, 72, 74 przcworska kultura (wenedzka kultura, wandalska kultura) 166, 191, 208-210, 212, 214-228, 232, 253-256, 258, 265, 268, 273-275, 280-292, 295-300, 302, 304, 306-309,311,313,317,318,320-323,327,329,342, 344-349, 351 pucharów dzwonowatych kultura 140-143 pucharów lejkowatych kultura 29, 44, 106, 113, 117-126, 128, 130, 136, 137 puchowska kultura 166, 191, 210-212, 221, 228, 232, 254, 280,281,283,298,301,309,342 Rachny-Ljuteż-Poczep horyzont kulturowy 232, 281, 350 rzuccwska (grupa) kultura 134-136 sambijska grupa kultury kurhanów zachodniobartyjskich 225 samborzecko-opatowska grupa kultury kręgu polgarsko--lendziclskiego 1 11 , 112 sarnowska faza kultury pucharów lejkowatych 122 sasko-łużycka grupa kultury łużyckiej 157, 158, 175 scyto-sarmacki krąg kulturowy 229 siedmiogrodzka grupa kulturowa 169 Star Carr kultura 95 straubinska kultura 141 sudowska kultura 300 subapenińska kultura 155 Sukow-Dziedzice typ kulturowy 337 szarecka faza kultury ceramiki wstęgowej rytej 110 szatelperońska kultura 72 szelecka kultura (Szeletien) 43, 72-74 sznurowej ceramiki kultura 44, 124, 128, 129, 131-133, 135, 142, 143, 147,153, 163 sznurowej ceramiki paneuropejski horyzont kulturowy 132, 141 sznurowej ceramiki środkowoeuropejski horyzont kulturowy 133-135 śląska grupa kultury ceramiki sznurowej 135 śląska grupa kultury łużyckiej 157, 158, 174-179 ś lasko-morawska grupa kultury pucharów lejkowatych 122 środkowodnieprzańska grupa kultury kijowskiej 303, 334 środkowodnieprzańska grupa kultury zarubinieckiej 228 środkowodnieprzańska kultura 132, 133 środkowodunajska kultura (grupa wschodnia kultur mogiłowych) 149, 154 środkowopolska grupa kultury amfor kulistych 130, 131 świderska kultura 90-92, 95, 98 Tajo kultura 169 tarnobrzeska grupa kultury łużyckiej 159, 175, 180, 187 Terramare kultura 155 toporów bojowych kultura 29, 132

382

toporów łódkowatych kultura 29 trzciniecka kultura (kompleks kulturowy Trzciniec-Koma-rów-Sośnica) 152-155, 157, 159, 164, 180 tyniecka grupa kultury lateńskiej (celto-przeworska grupa kulturowa) 166, 208-212, 221, 282,283, 304, 305, 342 ugrofińskich ludów kultury 169, 191, 232, 302 ulucka kultura 72 unictycka kultura 139-142, 145-148 urn dornkowych kultura 169, 183 ustowska grupa kultury pucharów lejkowatych 122, 126 Yekerzug kultura 169 Vi l lano va kultura 169 vinczański prąd kulturowy (Yinća kultura) 101, 104, 116 warmińsko-mazurska grupa kultury łużyckiej 159, 187 wielbarska kultura (gocko-gepidzka kultura, wschodnio-pomorsko-mazowiecka kultura) 166, 215, 232, 257-259, 265, 273, 275, 280-285, 291-298, 302, 306, 320,332,345,348,351 wielkowiejska grupa kulturowa 183, 184 wieterzowska kultura 149 Wietrzno-Solina typ kulturowy 166, 280, 299 wschodnia grupa kultur mogiłowych 149 wschodnia grupa kultur pucharów lejkowatych 122 wschodnia grupa kultury amfor kulistych 130, 131 wschodnia grupa kultury łużyckiej 159, 175 wschodniohalsztacka kultura 170, 174, 177 wschodniokarpacki krąg kulturowy 153 wschodniomazurska grupa kultury kurhanów zachodniobartyjskich 225 wschodniowielkopolska grupa kultury łużyckiej 175, 178-180, 185 wyciąsko-złotnicka grupa kręgu lendzielsko-polgarsktego 122 wysocka kultura 155 z ceramiką malowaną kultury 101, 102, 127 z ostrzami trzoneczkowatymi kompleks (technokompleks) 88-92, 95 z ostrzami tylcowymi kompleks (technokompleks) 89, 90 z tylczakami hakowatymi kompleks 92, 95 zachodnia grupa kultur mogiłowych 149 zachodnia grupa kultury amfor kulistych 130, 131 zachodniobałtyjskich kultur krąg (kultura zachodnio-bałtyjska) 166, 232, 260, 275, 277, 280, 292, 298-300, 302, 304, 309, 331, 332, 342, 344 zachodniohalsztacka kultura 170, 190, 196 zachodniomazurska grupa kultury kurhanów zachodniobałtyjskich 225 zachodniopomorska grupa kultury łużyckiej 159 zarubiniecka kultura 191, 212, 228-230, 281 zemplińska kultura 301 złocka kultura 134