Wojciech Drewniak Historia bez cenzury 2

Spis treści Kilka słów na początek............................................................................................... 5 Rozdział 1. Cnotliwy Koksu – Zawisza Czarny..................................................9 Rozdział 2. Człowiek-orkiesrta – Jan Zamoyski..........................................23 Rozdział 3. Torbohetman – Stanisław Żółkiewski......................................39 Rozdział 4. Pół-człowiek, pół-łomot – Stefan Czarniecki.......................56 Rozdział 5. Ciacho i bestia – Tadeusz Kościuszko.........................................70 Rozdział 6. JP na 100% - Józef Poniatowski....................................................86 Rozdział 7. Wystrzałowy generał - Józef Bem.............................................107 Rozdział 8. To on – Typ niepokorny – Tadeusz Rozwadowski.................121 Rozdział 9. Leśny postrach – Henryk „Hubal” Dobrzański.......................137 Rozdział 10. Jaja ze stali – Witold Pilecki..........................................................151 Rozdział 11. Mission impossible – Niedźwiedź Wojtek..................................171 Indeks tematyczny Rozważny i romantyczny....................................................................................... 188 Indeks nazwisk Spis ważnych (i tych mniej istotnych) postaci występujących w książce (poza bohaterami rozdziałów)............................................................................. 192

Może ukąszenie świni boli, lecz to rany po leszczynie goją się dłużej

Kilka słów na początek

M

inął rok od pierwszej książki Historia Bez Cenzury, a mimo to kilka rzeczy się przez ten czas nie zmieniło. Przede wszystkim nadal najciężej pisze mi się wstęp. Nawet nie masz pojęcia, ile razy w tym miejscu już coś było, ale jednak uznałem, że to skasuję. Teraz jednak wszystko wskazuje na to, że pójdzie gładko, bo to, co powyżej napisałem, dało mi do myślenia. Otóż nie tylko moja niechęć do wstępów w książkach pozostała taka sama. Bez zmian pozostała przede wszystkim ogromna radocha z pisania. Mogłem pisać, jak chciałem i jak długo mi się podobało, ale o ile za pierwszym razem zastanawiałem się, czy Ci się to spodoba, tak tu miałem już trochę mniejszą spinę. Pierwsza część Historii Bez Cenzury spotkała się z tak niesamowitym odbiorem z Waszej strony, że mimo iż znam trochę słów (na co dowodem jest owa książka), to nie do końca umiem to opisać. Zdecydowana większość opinii była taka, że HBC w wersji książkowej jest super, a ewentualną wadą jest to, że czyta się za szybko. Przyznam, że odetchnąłem wtedy z ulgą, bo gdyby trzeba było zmienić styl, to byłaby wtopa. Czemu? Bo inaczej po prostu opowiadać o historii nie umiem. To ten sam historyczny rock and roll znany Ci z internetowego programu i poprzedniej książki. W tej nie znajdziesz dowodu mojej literackiej metamorfozy i osiągnięcia większego stopnia wrażliwości twórczej. To jakby prosić Slayera, żeby nagrał balladę. Po czesku. Niby by mogli, ale kto by tego chciał, skoro to, co robią, jest dobre i naturalne? Jednak ta książka nie jest taka sama jak pierwsza. Przede wszystkim opowiada o innych osobach. To ważne, przyznaj-

my. Poza tym, żeby książka nie skończyła się tak szybko, jak poprzednia, rozdziałów jest więcej, co też raczej nikogo martwić nie powinno. Przede wszystkim jednak starałem się nie oceniać bohaterów tak kategorycznie, jak w poprzedniej książce. Może więc część z Was będzie zdziwiona, że czasem rozdziały urywają się jak hejnał mariacki, ale to nie dlatego, że nie chciało mi się pisać zakończeń. Pomyślałem, że każdy powinien zrobić je po swojemu. Pewnie, że moje nastawienie do każdej z tych osób da się wyczuć, bo nie ma czegoś takiego jak pełen obiektywizm. Natomiast wszyscy mają prawo mieć własne zdanie i postanowiłem to podkreślić, pozwalając każdemu z Was dopowiedzieć sobie ostatni, podsumowujący akapit rozdziału… No dobra, w paru przypadkach nie mogłem się powstrzymać, ale w większości swój plan wykonałem. Wiecie, co jest totalnie najgorsze we wstępach do książek? Te wszystkie podziękowania. Kogo to obchodzi? Tu jednak chciałbym, żebyście jeszcze chwilę wytrzymali, bo to strasznie ważne. Naturalnie wielkie dzięki dla całej reszty ekipy Historii Bez Cenzury, dla dobrych ludzi ze Znaku i… tu pewnie wiele osób zaczęłoby wymieniać swoich bliskich. Ale moi bliscy i tak wiedzą, że im dziękuję. Natomiast szczególne podziękowania należą się z mojej strony dziesięciu niesamowitym facetom i jednemu niedźwiedziowi, którzy swoimi życiorysami napisali tę książkę. Każdy z jej bohaterów był bezdyskusyjnie niesamowity. Najwspanialsze w tworzeniu było to, że podczas dokładnego poznawania, a później opisywania tych gości czasem aż nie dowierzałem, że takie koksy istniały naprawdę. Jednak nie dość, że mieli jaja ze stali i niesamowite przygody, to jeszcze ich wkład w historię naszego narodu jest nieoceniony. Bo kim byliby królowie z poprzedniej książki, gdyby nie tacy ludzie jak przedstawione tutaj Polskie Koksy, bohaterowie od brudnej roboty? To książka napisana dla Waszej przyjemności, ale też ku ich pamięci. A czym sobie na to

zasłużyli? Koniec pierdzielenia, przekonajcie się sami. Wojtek Drewniak

Rozdział 1 Cnotliwy Koksu – Zawisza Czarny

„N

iech mnie los uchowa przed Zawiszą z Garbowa!” Kto tak mawiał? Nie wiem, zmyśliłem ten cytat przed chwilą. Ale z drugiej strony masie osób mogło to swego czasu przejść przez myśl, bo nasz Zawisza był prawdziwym postrachem i każdy musiał się z nim liczyć – od Krzyżaków po samego papieża. Kiedy się urodził? Nie mam pojęcia. Ale pocieszam się tym, że nikt inny też nie wie. Tak jest, nie znamy dokładnej daty narodzin jednego z naszych największych rycerzy. Powszechnie uważa się, że na świat przyszedł około 1370 roku jako jedno z dzieci swojej matki (wiem, Ameryki nie odkryłem) i ojca – Mikołaja z Garbowa. Niestety senior rodu zmarł, zanim jego synowie rozpoczęli swoje rycerskie kariery, ale gdyby nie wartości, które im wszczepił, i odrobina uśmiechu od losu, to nie jest wykluczone, że ich losy potoczyłyby się inaczej. Bo według jednej z legend dotyczących dzieciństwa Zawiszy w okolicach roku Pańskiego 1390 miała miejsce akcja, która wyjaśniałaby, jak to się stało, że bohater tego rozdziału był takim wirtuozem miecza. Otóż razem z dwoma swoimi braćmi (Jankiem i Piotrkiem) i ojcem wracali sobie z Węgier do domu. Nagle zobaczyli, że na jednym z gościńców grupa rzezimieszków zaatakowała jakiegoś podróżnika. Ojciec kazał chłopakom ruszyć z pomocą, bo niestety świat wtedy nie wyglądał jak na filmach, że jak bohatera napada ekipa łotrów, to podchodzą do niego pojedynczo. Gdyby tak było, to napadnięty nie miałby większych problemów, albowiem kiedy chłopaki przepędzili już bandytów, okazało się, że ich ofiarą padł sam Ippolito. Kto to był? Włoski mistrz szermierki, absolutny wymiatacz, u którego szkolić chciał się chyba każdy z

ówczesnych wyższych sfer. Ktoś taki jak ten gość ze śmiesznym wąsikiem, który na początku Gry o tron szkolił Aryę Stark. W każdym razie facet był tak niepojęcie wdzięczny za uratowanie życia, że w ramach zadośćuczynienia postanowił zostać osobistym trenerem chłopaków. Zafundował im naprawdę elitarne treningi, które trwały przez dwa lata, a po ich zakończeniu Zawisza, Janek i Piotras byli chyba najlepiej wyszkolonymi młodymi rycerzami w królestwie. Dobrze się składało, bo czasy szły ciężkie, ale nie uprzedzajmy faktów. Jak wyglądał Zawisza? Kurde, no sorry, ale też nie wiadomo. Jego ksywa – „Czarny” – pochodzi od tego, że był brunetem i to jest jedyna pewna rzecz w kwestii jego aparycji. Ale to były czasy, kiedy nie uroda decydowała o tym, czy się stawało sławnym, czy nie. Wtedy trzeba sobie było na renomę znacznie mocniej zapracować. Głównie przestrzeganiem rycerskich cnót i wiernością, czego na bank Zawiszy odmówić nie można. Pierwszą potwierdzoną w źródłach wzmianką o naszym koksie jest dokument Jagiełły z 1397 roku, w którym król potwierdza sprzedaż ziemi Piotrkowi z Garbowa, a ten z kolei ręczy za swoich braci, wśród których wymieniony zostaje właśnie Zawisza. Wiem, może nie było to najciekawszych kilkanaście wyrazów w Waszym życiu, ale pomyślałem, że warto wreszcie rzucić jakimś konkretem. Aha, no i ważne jest też to, że mimo iż wspomniano o nim w dokumencie, to wcale nie jest powiedziane, że był wtedy w Polsce. Bo tak się złożyło, że wielką karierę zrobił najpierw za granicą, a dopiero potem mocno doceniono go w kraju. Trochę jak Behemoth. Otóż Zawisza formalnie służył jako rycerz i dworzanin Władkowi Jagielle, ale rycerz był bardziej wolnym zawodem, niż może się wydawać, i nasz koks postanowił też poudzielać się trochę dla króla Węgier – Zygmunta Luksemburskiego. Początki łatwe nie były, bo brał udział w przegranej kampanii, ale nawet w obliczu braku zwycięstwa Zawisza nie porzu-

cił Zygmunta, mimo że duchowni zaserwowali klątwę wszystkim, którzy go wspierali. Taka lojalność nie uszła uwadze węgierskiego króla, który bardzo od tej pory cenił naszego Zawiszę i chciał przyjąć go na służbę. Problem był jednak taki, że o ile raz na jakiś czas można sobie było pojechać i powalczyć u innego króla na umowę o dzieło, to przyjęcie do służby było już sporym zobowiązaniem, tym bardziej że takie same plany wobec Zawiszy miał Władek Jagiełło. Sytuacja mogła się wydawać skomplikowana. Ale nie dla naszego bohatera. Zawisza miał bardzo jasno nakreślone priorytety i mimo że król Węgier na pewno lepiej by mu płacił, to zawsze kiedy stawał przed wyborem – wybierał służbę ku chwale polskiego króla, a nie łatwy hajs od Zygmunta Luksemburskiego. Oczywiście to nie znaczy, że dla węgierskiego króla nie robił zleceń, ale kiedy przychodziło co do czego, to nie wahał się ani chwili. Tak właśnie było w 1408 roku, kiedy to pod rozkazami Zygmunta tłukł się w najlepsze w Bośni. Kiedy jednak dowiedział się, że polski król zwołuje rycerzy na wojnę przeciwko Zakonowi, czym prędzej ruszył do kraju. Co więcej – za nim podążyło niemało innych rycerzy. Gość imponował swoją postawą. Tak sobie myślę, że niby między wierszami sobie to powiedzieliśmy, ale żeby nie pozostawić wątpliwości, krótko sobie to wyjaśnijmy – Zawisza, jeżdżąc na Węgry, nie zdradzał naszego kraju. Związki tych dwóch państw już wtedy miały pewną tradycję, bo sięgały one panowania Ludwika Andegaweńskiego, czyli teścia Zygmunta Luksemburskiego, a co dla nas ważniejsze – króla Polski i Węgier jednocześnie. Zatem służenie na tych dworach równocześnie nie było czymś karygodnym. OK, jak wyjaśnione, to jedziemy dalej, bo my tu gadu-gadu, a zbliża się bitwa pod Grunwaldem. Zawisza wziął w niej udział jako kapitan naszej reprezentacji. Według Długosza był jednym z dziewięciu rycerzy, któ-

rzy jechali na czele chorągwi krakowskiej. Co to znaczy? Że grał w ataku. Chorągiew krakowska była bezapelacyjną elitą rycerstwa z całego królestwa. Walczyli najbardziej wysunięci i mieli siać postrach już od pierwszego uderzenia. Często jednak zdarza się, że w zawodnikach pokłada się ogromne nadzieje, a ci w kluczowym momencie zawodzą. Z Zawiszą tak nie było. Wsławił się w tej bitwie, a zwłaszcza w jej najcięższym momencie, kiedy to chorągiew krakowska wypadła z rąk chorążemu i upadła jak nasze nadzieje na półfinał Euro 2016 po karnym Błaszczykowskiego. Według Długosza to właśnie: „najbardziej zaprawieni w bojach rycerze i weterani podnieśli ją natychmiast i umieścili na swoim miejscu, nie dopuszczając do jej zniszczenia”. Dzisiaj uważa się, że była to właśnie ekipa Zawiszy. Po tym, jak zanotował najlepszą akcję wygranego spotkania, należał mu się splendor i trochę odpoczynku, prawda? No niestety nie, bo musiał zapierniczać na łeb na szyję, a przede wszystkim na Węgry, które dość zaskakująco postanowiły nas najechać. O co chodziło? Ano niestety Zygmunt Luksemburski musiał się wywiązać z sojuszniczych zobowiązań i, chcąc nie chcąc, wysłał na nas swoje wojska, dowodzone zresztą przez faceta o polskich korzeniach, gościa, o którym pewnie ciężko mówiło się bez uśmiechu pod nosem – Ścibora ze Ściborzyc. Spalił on Stary Sącz i przedmieścia Nowego i tam front się zatrzymał, bo Polacy stawili opór. Sytuacja nadal była jednak dość napięta. Ze względu na dobre układy z Zygmuntem wysłano do niego właśnie Zawiszę, żeby kazał mu się uspokoić. Zadziałało? No pewnie! Jak węgierski król miał odmówić swojemu ulubieńcowi? Ostateczny pokój podpisano w 1412 roku, za co obie strony mogły dziękować właśnie Zawiszy. Efektem tego traktatu był też wielki zjazd w Budzie (wszystkim śmieszkom tłumaczę, że to część dzisiejszego Budapesztu) z udziałem obu władców, który stał się pretekstem do zorganizowania, a jakże, imprezy oraz turnieju rycerskie-

go, w którym wzięła udział absolutna śmietanka rycerstwa europejskiego. Nagrody też były nie w kij dmuchał: koń ze złotymi podkowami dla najlepszego rycerza i rumak ze srebrnymi podkowami dla najlepszego giermka. Chociaż Długosz przedstawia polskich rycerzy jako najlepszych, to tak naprawdę główne nagrody przypadły rycerzowi ze Śląska i giermkowi z Austrii. No właśnie, z tymi turniejami w życiu Zawiszy to w ogóle jest dziwna sprawa. Co powiecie na taką historię? Jeszcze przed bitwą pod Grunwaldem o Zawiszy Czarnym usłyszał Jan Aragoński, syn samego króla Aragonii Ferdynanda. Jan był najwspanialszym rycerzem w Europie – nigdy nie przegrał. Zatem fakt, że zaprosił polskiego rycerza do pojedynku w Perpignan, był dla Zawiszy wielkim zaszczytem. Nikt jednak nie wierzył, że może wygrać. W Aragonii żartowano i pytano: „Zavissius Niger? Co to za zwierzę?…”. Jak jednak zdziwić się musieli, kiedy polski rycerz zwalił z konia niepokonanego dotąd rycerza. Łzom nie było końca, a Zawisza do końca pobytu w tamtych stronach poruszać się musiał z ochroną, by zwolennicy Jana nie zrobili mu krzywdy.

To jedna z historii o udziale Zawiszy Czarnego w turniejach rycerskich, które można spotkać w wielu miejscach. Jednak jeśli porównamy te piękne opowieści z faktami, okaże się, że pojedynek w Perpignan wcale nie był tak ważnym turniejem. Chociażby dlatego, że skoro turniej miał miejsce w 1415 roku, to Jan Aragoński był wtedy Jankiem Aragońskim – miał 18 lat. Trochę nie wierzę, żeby w takim wieku być niepokonanym rycerzem. Zawisza walczył więc albo z dzieciakiem (i jeżeli był to dla niego pierwszy turniej, to rzeczywiście mógł być wcześniej niepokonany), albo z innym Janem, ale nie był to jakiś turbokoks, a jedynie wystawiony przez króla Aragonii zwycięzca jednego z turniejów. Historia o „Zavissusie Ni-

grze” i średniowiecznych kibolach została natomiast dopisana po latach… Niestety większość opowieści o wyczynach Zawiszy na turniejach to podobne domysły i legendy, bo na bank potwierdzony jest jego udział tylko w dwóch tego typu imprezach. Jednak nie ma się co martwić, gdyż wychodzi na to, że nasz bohater nie potrzebował chałtur (chociaż zapewne korzystał z nich często), żeby stać się sławnym. Swoją markę ciężko wypracował na polach bitew, ale i jako poseł. Tak, bo zażegnanie konfliktu na linii Zygmunt– Władysław nie było jedynym dyplomatycznym epizodem w życiu naszego bohatera. Władysław Jagiełło ufał naszemu koksowi na tyle, że wysyłał go jako swojego reprezentanta w naprawdę ważnych sprawach. Na przykład dwa razy był posłem na procesach polsko-krzyżackich. Tak jest, walki równie lub nawet bardziej agresywne niż na polach bitew toczyliśmy z nimi w sądach. Jako że procesy między dwoma państwami to dość poważna sprawa, za duża na możliwości prokuratury rejonowej w przysłowiowych Kielcach, to sędziami w tego typu procesach bywali inni królowie. Patrząc na to, kto tym razem miał rozwiązać spór, nasi mogli być pewni, że wygraną mają w kieszeni, bo był to nie kto inny, jak sam… Zygmunt Luksemburski. Wyobraźcie więc sobie zawód Zawiszy, kiedy jego wieloletni szef, ale i kumpel, nagle zaczął kombinować, wykręcać się, aż wreszcie wydał wyrok na korzyść Krzyżaków. Większość Polaków strzeliła focha i oburzona wyjechała, ale Zawisza nadal wierzył w rozsądek króla Węgier. Głupi był Zygmunt, jeśli myślał, że Zawisza potulnie skuli głowę. Kiedy nasz bohater uznał, że dalsze pertraktacje nie mają sensu, to stwierdził wprost, że ma gdzieś takiego przyjaciela. Nie uznał wyroku sądu i ryzykując nie tylko stratą kumpla, ale wręcz pozyskaniem nowego wroga, wyjechał. Zygmunt był pewnie zdruzgotany, ale puścił to płazem, bo wiedział, że taki kozak jak Zawisza może mu się jeszcze kiedyś przydać. Miał zresztą

rację. Morał tej historii jest jednak taki, że Zawisza w obronie polskich interesów nie bał się powiedzieć, co myśli, nawet największym ówczesnego świata, w tym… samemu papieżowi. Miało to miejsce w czasie soboru w Konstancji. Krzyżacy nie marnowali żadnej okazji, żeby dopierdzielić Polakom, również wizerunkowo. W związku z tym zatrudnili pewnego dominikanina o lekkim piórze, by ten napisał tak zwany paszkwil, czyli taki utwór, który kogoś obraża. Nie trzeba być geniuszem, żeby domyślić się, że miał on obrażać Polaków, a poza tym srogo dostało się personalnie królowi i mocno obsmarowana została unia polsko-litewska. Pech Krzyżaków polegał na tym, że jednym z posłów był tam, a jakże, Zawisza Czarny z Garbowa. Razem z resztą polskiej ekipy chciał ukarania autora i spalenia „dzieła”, ale każdy – z papieżem Marcinem V na czele – miał ich gdzieś. Swoją drogą trochę nieładnie z jego strony, bo poznał naszego rodaka już wcześniej. Zawisza był jego ochroniarzem po wyborze w 1417 roku. Tak czy inaczej nasz koks tradycyjnie nie dawał za wygraną i razem z kumplami, żeby zwrócić na siebie uwagę, zakłócili ceremonię zakończenia soboru. Papież kazał im pokornie zamknąć ryje pod groźbą ekskomuniki, ale chyba zapomniał, z kim ma do czynienia. Wyobraźcie sobie jego zdziwienie, a w zasadzie bardziej przerażenie, kiedy podczas spokojnego popołudnia 4 maja drzwi do jego papieskiej komnaty wyleciały z hukiem z futryny, a w powstałej w ten sposób dziurze stanął wściekły polski rycerz. Teraz już nie było miejsca na uprzejmości – Zawisza kazał papieżowi podpisać przygotowany wcześniej dokument, na mocy którego dominikanin musiał odszczekać to, co napisał. Cel został osiągnięty, a papieska sutanna pewnie powędrowała do prania. Kolejny raz Europę obiegła wiadomość, że z naszym koksem nikt, ale to NIKT nie powinien zadzierać. Nie oszukujmy się jednak, bo nawet największy twardziel

potrzebuje odrobiny spokoju i czułości. Kiedy Zawisza wrócił z Konstancji, postanowił się nieco ustatkować. Prawdopodobnie w 1419 roku ożenił się z Barbarą z Radolina. Specjalnie napisałem „ożenił się”, a nie na przykład „pojął za żonę”, bo ich związek należał do tej wąskiej grupy średniowiecznych małżeństw, które naprawdę się kochały, a nie zostały zaaranżowane, żeby hajs się zgadzał. Co nie znaczy, że się nie zgadzał, bo Zawisza Czarny na bitwach dorobił się sporego majątku, który, jak się okazało, potrafił nieźle inwestować. Historia tego, jak nabywał kolejne majątki, jest nudna jak szkolny podręcznik do historii, więc sobie darujemy. Warto w każdym razie wiedzieć, że pod koniec życia nasz bohater był właścicielem ponad 20 wsi i dwóch zamków. Nieźle jak na gościa, który wcale nie pochodził z nie wiadomo jak zamożnej rodziny. Tym bardziej imponujące jest, że tak zawrotna kariera nie zawróciła mu w głowie. Przeciwnie – jeśli nie miało się nic na sumieniu, ale potrzebowało się kasy, to można było walić do Zawiszy jak w dym. Nasz koks masę razy był żyrantem zastawów czy pożyczek dla innych rycerzy. Był zresztą perfekcyjnym poręczycielem, bo miał kabony jak lodu i wszyscy wiedzieli, że nie ma dla niego rzeczy ważniejszej niż honor, toteż nie było opcji, żeby w razie czego wykręcał się od spłacania kolegów. Stratę paru groszy Zawisza na pewno łatwiej by ścierpiał niż ujmę na honorze. Był też gościem, który nie patrzył na to, skąd ktoś pochodzi. Nie interesowało go, czy ktoś jest dzieckiem samego króla, czy może szarym mieszczaninem, bo wychodził z prostego założenia, że prawo do szlachectwa może dać nie tylko szczęśliwe urodzenie się w odpowiedniej rodzinie, ale też dokonania. To była postawa godna naśladowania, a tak się złożyło, że mieliśmy wtedy króla, który to wiedział i potrafił docenić. Za swoje zasługi Zawisza dostał kilka urzędów od Jagiełły, w tym jeden, który pewnie nie wszystkich by ucieszył – staro-

sty na pograniczu polsko-krzyżackim. Jak łatwo się domyślić, nie była to najbezpieczniejsza okolica w kraju, ale Władysław wiedział, co robi – pokazywał Krzyżakom, że w razie ataku, już na dzień dobry, będą musieli zmierzyć się z największym europejskim koksem. Który swoją drogą organizował też naprawdę tęgie imprezy. Chyba najbardziej srogą imprezą, jaką zrobił, a przynajmniej najbardziej sławną, była ta z marca 1424 roku. Okazja była nie byle jaka, bo akurat koronowano czwartą żonę Jagiełły – Zośkę Holszańską. Oficjalna impreza też była niczego sobie, bo trwała prawie tydzień. W jej trakcie były rycerskie pokazy, masa jedzenia i inne bzdety, ale to after party, które zorganizował Zawisza w domu pewnego Czecha, zyskało status legendarnego melanżu. Goście byli prima sort, bo na domówkę wpadli między innymi: Zygmunt Luksemburski, król Danii, Norwegii i Szwecji Eryk VII Pomorski, książęta mazowieccy i śląscy oraz legat papieski. Pewnym problemem dla niektórych było to, że impreza miała miejsce w piątek, no a jak to tak w post… Zawisza jednak słusznie uznał, że przecież alkohol nie jest z mięsa, a na zagrychę będą ryby. Impreza była tak dobra, że mówiono o niej na wielu europejskich dworach, a koks z Garbowa zyskał sławę już nie tylko jako wybitny rycerz i poseł, ale i organizator imprez lub – jak to się ponoć ładnie określa – animator kultury. Kultury picia. Jednak gość z takim charakterem mimo fajnej żony i okazji do imprezowania nigdy nie usiedzi zbyt długo na miejscu. Tym bardziej, że był cholernie ambitny i, jak już ustaliliśmy, nie było dla niego nic ważniejszego niż kodeks rycerski, który dość jasno ustalał też stosunek do wiary. Średniowieczny rycerz musiał bronić chrześcijaństwa, co zresztą było całkiem opłacalnym finansowo zajęciem, a bonus w postaci wiecznego zbawienia też wydawał się kuszącą opcją. Zawisza co prawda urodził się już wiele lat po wyprawach krzyżowych do Ziemi Świętej, ale dla chcącego nic trudnego. Akurat tak

się szczęśliwie złożyło, że w Czechach panoszyli się heretycy zwani husytami, a najazd pacyfikacyjny planował kumpel Zawiszy, znany nam już Zygmunt Luksemburski. No i jak tu nie skorzystać? Mało brakło i Zawisza zakończyłby nie tylko karierę, ale i żywot na tej wyprawie, bo może i spędził masę czasu na polach bitewnych, ale dopiero tam, w Czechach, spotkał się z zaciętością charakterystyczną tylko dla walk religijnych. Husyci mieli głęboko w swoich czeskich okrężnicach szacunek dla jeńców. Kiedy więc wojska Zygmunta zaczęły przegrywać, znaczna część sił spierniczyła w obawie przed okrutną śmiercią z rąk heretyków. Ci, którzy nie zdążyli uciec, zabarykadowali się w jednym z miast. Nawet król zmiękł i w nocy uciekł, ale nasz Zawisza gardził takim tchórzostwem. Razem z garstką podobnie odważnych gości odparł szturm na miasto… i bardzo chciałbym napisać, że zmienili losy walk, lecz byłbym kłamczuchem. Po kilku dniach zostali złapani, ale Czesi miło ich zaskoczyli, bo nie zabili ich w bestialski sposób, a tylko triumfalnie obwieźli po okolicy i uwięzili w Pradze. Zawisza wyszedł za kaucją dopiero po kilku miesiącach i wydawać by się mogło, że już wystarczy mu tych przygód w walce o chwałę chrześcijaństwa, ale nieee, skądże… Bo już w 1427 roku Zawisza wesoło podskakiwał sobie w siodle, jadąc obok Zygmunta Luksemburskiego celem sprawienia lania Turkom, z którymi nigdy wcześniej nie walczył. Co go podkusiło? Znamy go już na tyle dobrze, że w sumie śmiało obstawiać można, że kodeks rycerski, ale i jak by to nie zabrzmiało – chęć rozwijania się. To był kompletnie nowy przeciwnik, więc nasz koks chciał się po prostu sprawdzić. Tak zmotywowany zajechał z wojskiem pod twierdzę Golubiec, dość ważną, bo ten, co ją miał, kontrolował dość spory kawał terytorium nad Dunajem. Oblężenie trwało strasznie długo i zaczęło się całkiem pozytywnie, bo flota Zygmunta wygrała z tureckimi okrętami,

ale co z tego, skoro finał oblężenia był dość tragiczny. „Paniczny odwrót” to najlżejsze określenie, jakiego można użyć. Prawda była taka, że europejscy rycerze dali się zaskoczyć i część spierniczyła, a ci którzy mieli mniej szczęścia, zostali otoczeni nad brzegiem rzeki. Niestety był wśród nich również Zawisza. Kiedy Zygmunt Luksemburski zdał sobie z tego sprawę, w te pędy posłał łódź, żeby wyciągnąć z tego bałaganu swojego ulubionego rycerza, ale… Panie Długosz, czyń pan swoją powinność: Ale Zawisza jako nader gorliwy strażnik honoru rycerskiego, uważając za rzecz niegodną opuszczanie swych towarzyszy, których już zobaczył w szponach śmierci, wybrał niebezpieczne pozostanie z nimi. Nie zważając zatem na własne bezpieczeństwo, odesławszy przysłaną przez króla Zygmunta łódź, wkłada lśniącą zbroję i dosiadłszy małego konia, w eskorcie dwu tylko pieszych, wywijając kopią, ruszył przeciw wojsku tureckiemu. Otoczony natomiast przez Turków został ujęty, ponieważ z powodu lśniącej zbroi i połowy czarnego orła, który nosił jako herb na rycerskim stroju okrywającym zbroję, uważano go za króla lub księcia.

Podobno, odsyłając łódź wysłaną na ratunek, koks z Garbowa miał powiedzieć: „Nie ma takiej łodzi, która mogłaby przewieźć mój honor”. No spoko, w każdym razie efekt tego był taki, że teraz był w tureckiej niewoli, której jednak, jak przystało na twardziela, się nie bał. Ja bym się na przykład bał jak cholera, ale może dlatego, że nie mam takich kumpli jak Zawisza, któremu pomagała świadomość, że Zygmunt zapłaci każde pieniądze, żeby go z tej niewoli wykupić. I tak by pewnie było, gdyby nie ludzka zachłanność. Bo panowie Turkowie zaczęli się między sobą kłócić, który z nich tak w zasadzie będzie miał prawo do zgarnięcia okupu za tak znakomitego jeńca. W sumie nie ma im się co dzi-

wić, bo za kasę, jakiej można się było spodziewać za naszego rycerza, można było do końca życia żyć prawie jak sam sułtan. Sytuacja zrobiła się mocno nerwowa, aż w końcu jeden z zainteresowanych, kiedy poczuł, że ma coraz mniejsze szanse na zgarnięcie hajsu, uznał, że jak on nie dostanie okupu, to nie dostanie go nikt… i odciął Zawiszy głowę. A jak było naprawdę? Bo Długosz czasem lubił przegiąć pałę w swoich opisach. Jednak w tym przypadku jest spora szansa, że to prawda, tym bardziej że kilku Polaków wróciło z tej wyprawy do kraju i po latach mogli te informacje przekazać kronikarzowi. Oczywiście drugą opcją jest to, że nasz bohater zginął w walce. Bezdyskusyjne natomiast jest to, że zakończył żywot właśnie w czasie oblężenia feralnej twierdzy. Jakby jednak nie zginął, śmierć Zawiszy tylko uzupełniła „wzorcową” bohaterską biografię. Śmierć za wiarę była ukoronowaniem wielu lat postępowania zgodnie z rycerskimi cnotami i w zasadzie trudno sobie wyobrazić bardziej poprawny, choć smutny koniec tej historii. Ale czy taki znowu totalny koniec? No nie do końca. Bo chociaż ród tego najsłynniejszego polskiego rycerza wygasł w męskiej linii jeszcze w średniowieczu, to po kądzieli (czyli po prostu w linii damskiej) miał się całkiem nieźle. W czasach potopu Szwedzi ukradli biskupowi włocławskiemu taki dywan na ścianę, na którym były wyrysowane herby jego przodków aż do piątego pokolenia. Znajdziemy tam herb Czarnej Zawiszanki – jedynej wnuczki Zawiszy Czarnego. Ale to nadal nie koniec, bo jego geny odziedziczyli też ludzie tak ważni dla naszej historii, jak Stasiek Koniecpolski czy, uwaga, major Henryk „Hubal” Dobrzański! Trochę szkoda, że w szkole zamiast o Zawiszy Czarnym, który był prawdziwym wzorem rycerskiej postawy, woli się nam wciskać jakąś pieśń o Rolandzie, co nie? Przeczytać o tym koksie to mało. Jego trzeba zobaczyć!

https://www.youtube.com/watch?v=b-DiY8wzoAg

Rozdział 2 Człowiek-orkiesrta – Jan Zamoyski

O

tym gościu wspomnieliśmy już sobie co nieco w poprzedniej książce. Poznaliśmy go jako wiernego kompana Stefka Batorego, bez którego nasz król nie odniósłby tylu sukcesów. Jest jednak dużo więcej fajnych rzeczy, które w życiu zrobił. Na przykład jako student został... rektorem. Zbudował też sobie miasto (i to wcale nie jedno), otworzył uczelnię i jest świetnym dowodem na to, że karierę robią nie tylko goście, którzy machają szabelką tam i nazad. Równie dużo albo nawet więcej można dla swojego kraju ugrać chłodnym umysłem, spokojem i orientacją w aktualnych wydarzeniach. Co nie znaczy, że jak się Zamoyski wściekł, to nie umiał poprowadzić wojska! Przed Wami prawdziwy człowiek orkiestra. Podobnie jak w przypadku Zawiszy Czarnego kariera Zamoyskiego to takie „od połówki do bohatera”. Czemu nie od zera? No bo jednak nie urodził się jako dziecko chłopa, tylko w szlacheckiej rodzinie, która jednak nie była na tyle zamożna, żeby sam fakt urodzenia się w niej gwarantował życiowy sukces. W sumie opowiedzmy sobie o początkach jego rodu, bo nie zawsze źródła dają nam taki komfort. Otóż jednym z pierwszych przedstawicieli tej rodziny był Florian Szary z Szarzyn, który w 1331 roku miał przyjemność bić się w bitwie pod Płowcami. Chociaż w sumie nie wiem, czy „przyjemność” to najlepsze określenie, bo został w tej bitwie ranny włócznią i to nie raz, a trzy razy. Władysław Łokietek docenił to poświęcenie i nadał Florianowi herb Jelita, w którym – wbrew pozorom – nie było wcale jelit, a trzy złote kopie. Fakt, przez łata ten herb trochę się rozmył, bo po jakimś czasie używało go ponad 200 rodzin, ale to właśnie dzięki Janowi Zamoyskiemu

stał się taki dobrze znany. Po przeczytaniu powyższych kilku zdań ktoś może słusznie zapytać: „Co z tego?”. Bardzo słusznie, bo faktycznie nawet gdybyśmy bardzo chcieli, to źródłosłów nazwiska Zamoyski nijak nie łączy się z „Szary”. Ale spokojnie, już zmierzamy do rozwikłania tej zagadki. Otóż sto lat przed narodzinami bohatera tego rozdziału jego pradziadek kupił sobie we wschodniej części kraju posiadłość Staropolskie Zamosczie. To już brzmi bardziej znajomo, co? To właśnie od tej miejscowości, która stała się rodzinnym gniazdem, jego synowie zaczęli używać nowego nazwiska. Swoją drogą ktoś, kto mieszka we Wrocławiu czy innym Szczecinie, może się teraz zastanawiać, po jakiego grzdyla ktoś miałby z własnej woli ochotę osiedlać się we wschodniej Polsce? Wierzcie lub nie, ale w tym okresie wschód naszego kraju, zwłaszcza Ruś Czerwona, był jak Ameryka. Serio. Duże powierzchnie, małe zaludnienie i w związku z tym dużo prościej było się tam dorobić. Tak się złożyło, że rodzina Zamoyskich miała od pokoleń smykałkę do biznesu i krok po kroku bogaciła się, kupując kolejne miejscowości, w tym Skokówkę, w której 19 marca 1542 roku na świat zawitał nasz Janek. Co prawda matka naszego koksa pożegnała ziemski padół parę lat po urodzeniu małego Zamoyskiego, ale jego ojciec wychował go najlepiej jak umiał. Nie oszczędzał na edukacji syna – najpierw wysłał go do szkoły w nieodległym Krasnymstawie (gdzie dzisiaj robią spoko jogurty), a później wysłał go w podróż po zachodniej Europie, żeby sobie pooglądał, jak w wielkim świecie wygląda prowadzenie państwa i generalnie życie ludzi na poziomie. Jasiek miał całkiem spore szczęście, bo na praktyki trafił do Franciszka II, który potem został królem Francji, Nasz bohater był paziem, więc musiał w zasadzie robić różne głupoty, na które nikt inny, wyżej postawiony nie miał ochoty. Większość z nas była na praktykach, więc wie, jak to jest. Ja

na przykład kiedyś musiałem wyrywać mech spomiędzy schodów pod pewnym pomnikiem w Lublinie. Ale OK, bo się zapędziłem z tą dygresją, wracamy do Janka, który oprócz paziowania chciał maksymalnie wykorzystać swój pobyt. Chadzał zatem w wolnych chwilach na tamtejsze uczelnie i słuchał sobie wykładów. Uczył się też matmy, co warto podkreślić, bo to ewenement jak na szlachcica. Matmą u nas w kraju w wyższych sferach generalnie gardzono, na czym później skorzystał Zamoyski. Kiedy inni jak zawsze liczyli na to, że „jakoś to będzie”, on chłodno kalkulował i zawsze był krok przed konkurencją. Eurotrip naszego Janka wcale nie ograniczał się tylko do Francji. Później trafił do Strasburga, gdzie uczył się w protestanckiej szkole znanego humanisty... STOP CO?! Jak to protestanckiej?! A właśnie, tutaj pewna niespodzianka, bo jakoś tak się utarło, że jak szlachcic, to katolik. No nie do końca, to wcale nie była reguła, na co najlepszym dowodem jest właśnie ojciec Janka Zamoyskiego, który był kalwinistą i w takim duchu starał się wychowywać syna. Czy mu się udało? Nie. Po pewnym czasie Janek uznał, że w Strasburgu mu źle albo zimno, w sumie nie wiem, w każdym razie ważne jest to, że postanowił przenieść się na uniwersytet w Padwie. Nie dość, że cieplej, to jeszcze była to jedna z najlepszych uczelni, na której uczyło się sporo wielkich Polaków i wykrętów zarazem, jak Kopernik czy Kochanowski. Co to ma do jego wiary? A to, że wtedy były tam dwie grupki imprezowiczów – Niemcy i Polacy. Ci pierwsi byli protestantami i trochę większymi mułami, więc nasz bohater uznał, że jak ma się dobrze bawić, to już zmieni to wyznanie, żeby Polacy z niego nie szydzili, i będzie się kumplował z rodakami. Jak więc widać, podejście do spraw wiary miał bardzo luźne i tolerował wszelkie wyznania do momentu, aż ktoś mu nie podpadł. Tak naprawdę, pomimo całej tej super podróży, to dopiero właśnie w Padwie zaczął się rozkręcać i odkrył w sobie

wielki talent oratorski... czyli prościej rzecz ujmując – potrafił mówić tak, że ludzie mu ufali. To cholernie cenny dar, jeśli ktoś miał ambicje polityczne. No, ale od czegoś trzeba było zacząć. Pierwszą swoją mowę publiczną pierdyknął w dość trudnych warunkach – na pogrzebie jednego z profesorów. Jednak zrobił takie wrażenie, że wszyscy prawie zapomnieli na moment, po co tam przyszli. Jednak poza tym, że umiał spoko opowiadać, to był zwyczajnie fajnym gościem, którego bardzo lubiano. Do tego stopnia, że jako student został... rektorem. Jednak nie cieszmy się zbyt pochopnie, bo wtedy we Włoszech trochę inaczej wyglądało i rektora wybierano spośród studentów. Co absolutnie nie znaczy, że to była tylko taka nic nie znacząca fucha. Jako rektor nasz młody Jan stał się w Padwie drugą co do ważności osobą. Pierwszą, naturalnie, był biskup. A, no i jeszcze jedno – jako rektor nie musiał zdawać egzaminów, ale i tak pierdyknął pracę dyplomową na 168 stron, żeby nikt mu nie zarzucił, że prześlizgnął się przez uniwersytet jak naoliwiony pingwin przez lodowisko. Kiedy wrócił do Polski, miał już tak dobre CV, że momentalnie dostał robotę w królewskiej kancelarii Zygmunta Augusta, gdzie mocno mu się poszczęściło. Dostał pracę, która u większości z nas pewnie wywołałaby ekspresowy zgon z nudów – miał uporządkować Archiwum Skarbu Koronnego. Jednak on, zamiast przejmować się najnudniejszą robotą świata, dostrzegł w niej plusy – pracował bardzo dokładnie i przy okazji wybornie poznał polskie prawo. Nawet lepiej niż wuj Stefan z Klanu. Wkrótce jednak miały się ze światem pożegnać dwie ważne dla niego osoby – żona (i to zaledwie po paru latach małżeństwa) i król Zygmunt August, który swoim zjazdem do bazy narobił nieporównywalnie większego zamieszania. Czemu? Bo nie za bardzo miał kto po nim objąć tron. Zaczęły się spory i różne pomysły, jak ten problem rozwiązać, ale darujmy sobie opisywanie przepychanek sejmowych, bo to po pro-

stu głupie. Ważne jest to, co ustalono na końcu – że władca zostanie wybrany spośród panujących zza granicy. Z poprzedniej książki wiemy, że spośród kilku kijowych kandydatów (pomijając Batorego, który jeszcze wtedy nie miał szans) wybrano zdecydowanie najgorszego – Francuza, Heńka Walezego. Nasza szlachta nie była jednak aż tak bardzo głupia i postanowiła się zabezpieczyć na wypadek, gdyby obcy władca nie podszedł wystarczająco poważnie do rządzenia Polską, Stworzyli więc szereg warunków, na które władca musiał się zgodzić i tylko wtedy można go było koronować – pacta conventa i artykuły henrykowskie. Oczywiście przy ich redagowaniu brał udział nasz Jan, który – jak już wiemy – ogarniał prawo jak mało kto. Poza tym władał biegle francuskim, bo przecież paziował długo na tamtejszym dworze, więc to właśnie naszego bohatera wysłano z poselstwem do Henryka. Kiedy tylko się poznali, nowy przyszły król od razu podpadł Zamoyskiemu. Naszemu koksowi bardzo nie spodobało się, że Francuzik próbuje negocjować warunki, które miał przyjąć bez wahania. Najmocniej ponoć był zły o to, że musi zagwarantować w Polsce wolność religijną. To dziwi tym mocniej, że Henryk dobrze wiedział, jak wojny o wyznanie niszczą jego ojczyznę, a mimo to chciał przenieść na nasz grunt ten sam chaos. Polacy jednak nie odpuścili i Walezy zmiękł. Zresztą nie po raz ostatni, ale na opis jego panowania szkoda tu stron. Porządził kilka miesięcy, a kiedy dowiedział się, że zwolniła się fucha króla Francji, uciekł z Polski i zostało nam po nim tylko powiedzenie: „Król Henricus wyrządził Polakom psikus”. Chociaż w sumie nie, bo został jeszcze problem, co teraz zrobić. Druga elekcja, czyli wybieranie króla, miała miejsce w 1575 roku i to był absolutnie przełomowy moment w życiu naszego bohatera. Oto bowiem po pewnych przepychankach na władcę wybrano Stefana Batorego, którego Zamoyski mocno wspierał. Jednak Batory nie był kolejną magnacką

gnidą, a gościem ceniącym w swoim otoczeniu przede wszystkim ekspertów. Tu jednak nie było problemu, momentalnie poznał się na talencie i wiedzy Janka i od tej pory chłopaki byli jednym z najskuteczniejszych duetów w dziejach. Na czym polegała ich współpraca? Stefan był człowiekiem czynu, nienawidził kuluarowych przepychanek i papierkowej roboty. To wszystko załatwiał za niego Zamoyski – urabiał opozycję i pozwalał szefowi robić swoje. Był takim Douglasem z House of Cards. Z tą różnicą, że nie patrzył w oczy, jak z kimś gadał, i nie pił alkoholu. Król bardzo doceniał starania Zamoyskiego i nie szczędził mu nagród. Co chwila nadawał swojemu najlepszemu pracownikowi nowe ziemie, miasta, wsie... No właśnie, opowiedzmy sobie o jego majątku, bo Jan z czasem stał się posiadaczem naprawdę niesamowitego bogactwa. Pod koniec życia miał 11 miast (kolejne 12 dzierżawił) i ponad 200 wsi (kolejnych 612 dzierżawił). Wszystkie jego ziemie zajmowały 17,5 tysiąca kilometrów kwadratowych, czyli mniej więcej tyle, co dzisiejszy Kuwejt! Jak tym wszystkim zarządzać? Nie wiem, ale on jakoś potrafił. Nie był to jednak ulubiony typ szefa. Był tym pracodawcą, który patrzy księgowym przez ramię i generalnie wpieprza się człowiekowi w robotę, zasypując go masą głupich pytań. Może jednak jest to jakiś sposób na trzymanie finansów w ryzach, bo każdy się pilnował, a kasa nie ginęła nie wiadomo gdzie. A ile tej kabony było? Rocznie jakieś 300 tysięcy złotych, czyli równowartość 6 tysięcy koni pociągowych. Trochę tych pieniędzy wydawał na wyprawy wojenne i na łatanie dziury budżetowej, ale bez problemu starczało mu też na utrzymanie u siebie sztabu ludzi, wśród których był lekarz, prywatny piwowar, rzeźnicy, kucharze i masa innych. To, co mu zostało, a nie było tego wcale mało, inwestował dalej – budował młyny, tartaki, cegielnie, huty, taką fabrykę skór do oprawiania książek i jeszcze mógłbym dużo wymie-

niać... Jednak jego najtrwalszymi inwestycjami, których zazdrościli mu totalnie wszyscy, były miasta. Na przykład Tomaszów kazał zbudować na cześć swojego syna Tomasza, bo kto bogatemu zabroni. Najbardziej znanym z jego miast jest jednak Zamość. Co w nim takiego niezwykłego? Nasz bohater miał wielki sentyment do Padwy, gdzie studiował. Jednak obowiązki w kraju uziemiły go na tyle mocno, że nie mógł tam sobie wyjechać, w związku z czym postanowił, że zbuduje sobie taką małą Padwę u siebie. Zatrudnił absolutnych debeściaków od projektowania i stosunkowo szybko mógł cieszyć się swoim nowym ulubionym miastem. Nie chciał jednak, żeby miasto świeciło pustkami. Pewnie, że mógł zatrudnić tysiące statystów jak w Truman Show, ale to nie było w jego stylu. Chciał, by miasto naprawdę żyło. Przede wszystkim nowych mieszkańców zwolnił z czynszów i podatków, co pocztą pantoflową napędziło mu kolejnych. Poza tym ludzie czuli się tam bezpiecznie, bo Zamość był ufortyfikowany jak cholera, chociaż budowę umocnień zakończono już po śmierci Jana. W każdym razie, mimo że na wschodzie, było bezpiecznie. To było ważne również dla kupców, którzy chętnie zjeżdżali do miasta zachęcani przez Zamoyskiego. A jakby tego było mało, to jeszcze sobie w mieście pierdyknął uniwersytet. Dobrze pamiętał, jak ważna dla jego kariery była edukacja i chciał umożliwić ją swoim rodakom, którzy nie szastali aż takim hajsem, żeby pozwolić sobie na drogie wyjazdy za granicę. W akcie fundacyjnym akademii padły słowa: „Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie... Nadto przekonany jestem, że tylko edukacja publiczna zgodnych i dobrych robi obywateli”. Gość naprawdę się w to zaangażował, a jego uczelnia przetrwała 180 lat i „wyprodukowała” masę mądrych ludzi. Cała ta działalność sprawiła, że Zamoyski zyskał wielu kumpli w środowisku artystów. Ale takich prawdziwych artystów, a nie jakichś zasmarkanych bardów grających po

karczmach. Przykład? Ależ z rozkoszą: na jego drugim weselu wystawiono Odprawę posłów greckich, którą specjalnie na tę okazję napisał sam Jan Kochanowski. To tak, jakby dzisiaj na czyimś ślubie wystąpił Roger Waters. No lepiej się nie da. A jak się bawił na tym przyjęciu sam pan młody? Średnio, ale to był u niego standard. Jak już wiemy, Zamoyski nie pijał alkoholu. Na imprezach pił z nieprzezroczystego kielicha, żeby nikt się go nie czepiał, co on tam pije i czemu tak mało. Nie był jednak tym typem, który sam nie pije i robi innym wyrzuty. Nie, na jego imprezach było zawsze w bród jedzenia i alkoholu i każdy mógł korzystać do woli, byle nie być zbyt upierdliwym i nie namawiać gospodarza do picia. Wiecie, co mam na myśli. Każdy z nas ma takiego znajomego. A skoro już jesteśmy przy piciu, to co tam ciekawego w tym czasie działo się w Rosji? Ano niewesoło, bo Iwan Groźny uznał, że bardzo chciałby mieć dostęp do Bałtyku i tak mu się spieszyło, że nawet nie wypowiedział wojny Polsce, tylko bez uprzedzenia ruszył na nas z ekipą. Batory uznał, że nikt mu nie będzie Inflant zabierał, i chciał od razu ruszyć z odsieczą, ale do tego potrzebował pomocy swojego niezawodnego Zamoyskiego. Bo to wcale nie było takie proste. Trzeba było przekonać szlachtę do zrzucenia się na wyprawę odwetową i specjalne wojsko. Jan miał gadane, więc mu się udało, chociaż musiał też obiecać co nieco szlachcie, ale to nie było aż tak istotne w kontekście faktu, że banda ruskich sadystów poczynała sobie w najlepsze na naszych ziemiach. Dzięki pomocy Zamoyskiego polskie wojsko zaserwowało efektowny kontratak i szybko zdobyło... tylko Połock – pierwszą twierdzę z brzegu, co w zupełności wystarczyło polskiej szlachcie. Uznała ona, że taki sukces w pełni nas zabezpieczy przed Iwanem i ekipą i nie ma co dalej inwestować w wojnę. Zamoyski wiedział, że musi ich od tego głupiego pomysłu odwieść, jednak tutaj tak łatwo nie będzie, bo i zagrożenie tym razem mniejsze. Na szczęście Jan dobrze wiedział, jaki jest

słaby punkt polskiej szlachty, którego choćby połechtanie zawsze gwarantuje szybką reakcję – honor. Zamoyski na spotkaniu ze szlachtą załatwił sprawę praktycznie jednym zdaniem: „Cóż powiedzą wszystkie narody, jeśli się zatrzymamy po tak świetnie rozpoczętej wyprawie?!”. Te słowa, razem z kolejnym drobnym ustępstwem załatwiły sprawę i po krótkim czasie polska armia, ku przerażeniu Iwana, znowu ruszyła. Ta wojna była też ważna w karierze naszego koksa jeszcze z jednego powodu, otóż w 1580 roku zadebiutował jako dowódca wojska. Generalnie nie był jakimś wielkim znawcą tematu, choć plan miał ambitny. Chciał zaatakować z zaskoczenia, ale ktoś doniósł, że nasi są w okolicy, i Rosjanie zamknęli się w twierdzy. Nie trwało to jednak długo. Posiedzieli dwa dni, uznali, że nie za bardzo mają szansę, i się poddali. Byli dość odważni, bo na bank wiedzieli, co Iwan robi w takich sytuacjach. Otóż rosyjski car, kiedy zdobywał twierdzę, bezlitośnie mordował załogę. Jakże więc zdziwieni i wdzięczni musieli być, kiedy nasz Zamoyski puścił ich wolno. Później nasz świeżo upieczony dowódca dołączył do króla i całkiem spoko zdobywało mu się z wojskiem kolejne twierdze aż do zawieszenia broni przez spanikowanego Iwana. Niestety car nie był zbyt konsekwentny i po krótkim czasie znowu zaatakował. Nie to, żeby Batorego to martwiło, bo i tak chciał jeszcze coś ugrać w tym starciu, a już na bank najmniej martwiło Zamoyskiego. Czemu? Bo Batory znowu kazał mu szukać u szlachty hajsu na nową wojnę, a ta nie chciała jej dać ze względu na zawieszenie broni. Skoro jednak Iwan znowu postanowił wpaść z wizytą, to powtórzyła się sytuacja z początku wojny o Inflanty i kasiora jakimś sposobem nagle się znalazła. Nasz koks miał też inny powód do zadowolenia, mianowicie taki, że wtedy właśnie jego kumpel i król zarazem mianował go... hetmanem wielkim koronnym. Było to lekkie zaskoczenie, bo, jak wiemy, Zamoyski nie miał wielkie-

go doświadczenia wojskowego, a poza tym po raz pierwszy w historii dwa najważniejsze urzędy – kanclerza i hetmana – dzierżyła jedna osoba. Można było mieć pewne obawy, ale wbrew negatywnym głosom Zamoyski naprawdę dał radę. Wszyscy niedowiarkowie przekonali się o tym podczas oblężenia Pskowa. Było demonicznie ciężko, poza tym chwyciły mrozy i ludzie zaczęli mówić o wycofaniu się. Generalnie wszyscy wpadli w takie zawieszenie i bierność, a na wojnie nie jest to najlepszy stan, bo można dać się zaskoczyć. Niestety wiedzieli o tym również Rosjanie. Nagle z twierdzy wypadły wrogie wojska i gdyby Zamoyski nie rzucił przytomnie do walki kawalerii, to byłoby przegwizdane. Jedynym efektem kontrataku Rosjan było to, że wkurzyli Jana, który uznał, że będzie tu siedział do usranej śmierci, ale nie odpuści. Nawet król się w pewnym momencie wycofał, ale zawzięty Zamoyski z wojskiem siedział dalej i jasno dawał do zrozumienia, że nigdzie się nie rusza. W końcu Rosjanie poddali się i w wyniku zawartego pokoju oddali nam Inflanty, a o Bałtyku Iwan mógł sobie znowu tylko marzyć. Po wojnie nasz bohater po raz trzeci się ożenił. Jego druga żona zmarła przy porodzie, więc to nie tak, że zmieniał sobie dziewczyny, kiedy mu się zachciało. Impreza znowu była ogromna, zjechali się naprawdę poważni dygnitarze, więc poza standardowym rzucaniem pieniędzmi w tłum i prezentacją bogactwa postanowiono pokazać im coś ekstra. Na wzór włoskich uroczystości wystawiono mitologiczne widowisko. To tylko pozornie nie jest ciekawe, już tłumaczę czemu. Otóż w tym przedstawieniu damską rolę grał chłopiec o delikatnej cerze i niewieściej urodzie, z którym za jakiś czas się w tej książce spotkamy – Stanisław Żółkiewski! Niestety tak to w naszym kraju jest, że jak tylko komuś zacznie się dobrze układać, to zaraz się znajdą jakieś zazdrosne fujary. W czasach Zamoyskiego wcale nie było inaczej. W jego przypadku bandą zazdrośników był ród Zborowskich,

który liczył na to, że za poparcie Batorego na elekcji dostaną więcej, ale większość zgarnął nasz Jan. Skoro sami byli za ciency, to zaczęli spiskować z Moskwą i Wiedniem, a głównym szefem konspiry był Samuel Zborowski, którego jednak dość szybko nakryto, pozbawiono praw i wyrzucono na zbity pysk. Niestety nie miał zamiaru się poddać i wrócił. Miał jednak na tyle mało rozumu, że trafił na obszar, którym zarządzał Zamoyski. Ten złapał go i doniósł królowi, który uznał, że dwa razy łaskawy nie będzie, i skazał Samuela na śmierć. Oburzona i przerażona zarazem ekipa Zborowskich zaczęła kombinować przeciwko Zamoyskiemu, ale Batory szybko wybił im to z głowy. Wszyscy wiedzieli, że dopóki król żyje, Jan jest nietykalny. Niestety dla nich obu ten stan nie miał trwać zbyt długo. Batory zmarł, a kulminacja konfliktu Zamoyski i kumple vs Zborowscy i sporo innej szlachty miała miejsce przy okazji kolejnego zjazdu szlachty zorganizowanego w celu wybrania króla. Nasz bohater kompletnie nie ufał wrogiemu stronnictwu i profilaktycznie ufortyfikował swój obóz. Nie było to jednak konieczne, bo w walce o wpływy Zborowscy dość skutecznie zaorali się sami. Zarysujmy sobie sytuację: po jednej stronie mamy Zamoyskiego, fajnego, lecz demonicznie bogatego i wpływowego gościa ze swoim stronnictwem, a po drugiej Zborowskich, których już popierało sporo szlachciców, a niezdecydowana część była łatwa do przeciągnięcia, bo przecież mało kto w tym kraju lubi, jak komuś bogatemu się dobrze wiedzie, co nie? Jakim więc kretynem trzeba być, żeby w takiej sytuacji w wyścigu o tron wesprzeć... Habsburga? Tej rodziny szlachta nie znosiła jeszcze bardziej niż Zamoyskiego, a poza tym nie była aż tak głupia i nie chciała oddać Niemcowi polskiego tronu (przynajmniej jeszcze nie wtedy...). Wsparła więc ekipę Jana, która zaproponowała na nasz tron Zygmunta Wazę, królewicza ze Szwecji. Wybrano go na króla, ale pojawił się pewien problem. Zborowscy postanowili

mieć ten wybór w dupie i razem z resztą wiernej im szlachty trzy dni później wybrali sobie na króla Maksymiliana Habsburga. Wojna domowa wisiała na włosku i trzeba było szybko uspokoić buntowników. Hetman ruszył w te pędy do Krakowa i wjechał tam w ostatniej chwili, bo niemieccy żołnierze już byli na miejscu i szykowali się do przyjęcia Maksymiliana. Ten jednak na miejsce nie dotarł, bo na spotkanie wyjechał mu nie orszak powitalny, a Zamoyski z wojskiem i Habsburg na kopach wyleciał na Śląsk. Kiedy do miasta wjechał właściwy kandydat do tronu, Jan powitał go serdecznie, ale w zamian za uratowanie Wazie posady otrzymał tylko kilka suchych zdań pochwały. Nasz bohater nie był zachwycony i wprost spytał jednego z kasztelanów, co to za pierdołowatą niemowę nam przywieźli ze Szwecji. Oj, nie polubili się panowie, a to był dopiero początek ich konfliktu. Mimo że nowy władca wkurzał go od pierwszego spotkania, to jak na wiernego poddanego i hetmana przystało, ruszył za Maksymilianem w pogoń na Śląsk. Co prawda było to już poza naszymi granicami, bo ziemie te należały wtedy do cesarstwa, ale Zamoyski postanowił to olać i z Keine Grenzen na ustach wjechał z wojskiem, żeby stanąć naprzeciwko sił Habsburga pod Byczyną 24 kwietnia 1588 roku. To była najważniejsza bitwa, jaką stoczył Jan, Warto zwrócić uwagę, że gdyby nasz koks żył kilka wieków później, byłby pewnie całkiem niezłym selekcjonerem piłkarskim. Możemy to wnioskować po tym, że jego wojskowa ekipa była świetnym miksem doświadczenia, było sporo weteranów z wojny o Inflanty i świeżej krwi, bo w tej bitwie dał szansę między innymi przyszłym hetmanom – Żółkiewskiemu i Chodkiewiczowi. Nigdy się nie dowiemy, jakim królem Polski byłby Maksymilian, ale wiemy z całą pewnością, że strategiem to on był do dupy. Kiedy Zamoyski zobaczył, że Habsburg ustawił wojska w półksiężyc, musiał srogo prychnąć. Bo nawet czterolatek domyśliłby się, że takie ustawienie ma na celu wciągnię-

cie ataku w centrum, a później otoczenie. Jan popatrzył z politowaniem na tę żałosną strategię, po czym nakazał atak od skrzydła, czym absolutnie zaskoczył, a następnie rozjechał wojska Habsburga do tego stopnia, że sam Maksymilian nie zdążył uciec i trafił do niewoli, a Zamoyski znowu na moment stał się ulubieńcem szlachty. Jak widać, łaska pańska na pstrym koniu jeździ. Z czasem jednak szwedzki król coraz bardziej wkurzał naszego bohatera. Chłopaki kłócili się o reformy, którymi nie będziemy sobie tutaj zaprzątać głowy. W każdym razie od pewnego momentu nie kryli się z opiniami na swój temat. Kulminacją było naubliżanie królowi przez Jana. Była to wiązanka tak mocna, że król aż wyszedł. Zamoyski co prawda władcę przeprosił, ale zrobił to pewnie tylko formalnie, a w sercu ani jednego słowa nie żałował. Jednak, jak już wiemy, w przypadku Zamoyskiego niechęć do króla to jedno, a wykonywanie rozkazów to już co innego. Z sukcesami prowadził wojsko przeciwko Tatarom, ale większym problemem był kolejny konflikt ze Szwecją, w który wplątał nas naturalnie pochodzący stamtąd król. Znowu poszło o Inflanty. Zamoyski, mimo coraz większej niechęci, ponownie jakimś cudem przegadał szlachtę, żeby sypnęli bilonem na wojsko. Tym razem trzeba było znacznie więcej kasy, bo Szwedzi mieli dość perfidną, ale skuteczną metodę walki – zajmowali porty, a później kolejne twierdze, do których dostarczali zaopatrzenie dzięki wcześniej zdobytym przystaniom. Generalnie unikali otwartych bitew i czekali ufortyfikowani, co nie ułatwiało zadania przeciwnikom. Początkowo Zamoyski miał szalony, choć nie taki głupi pomysł, żeby zbudować flotę, ale bał się, że nie zdąży, więc zebrał 20 tysięcy ludzi i mozolnie, zamek po zamku odbijał kolejne tereny. Wreszcie stanął ze swoim wojskiem pod Białym Kamieniem – twierdzą niezdobytą jak cnota Longinusa Podbipięty z Trylogii,

Oblegano ją przez miesiąc (twierdzę, żeby było jasne), ale artyleria nie dawała rady. Jednak nasz hetman był tak niesamowicie kreatywny, że aż miło. Rozkazał zasypać chrustem i drewnianymi balami okoliczne bagna. Podciągnął tam wielkie armaty i kazał pruć aż, jak to śpiewa Stachursky, „Kamień na kamieniu tutaj nie zostanie”. Nie trzeba było aż tak drastycznych rozwiązań, bo widząc, co się dzieje, Szwedzi poddali twierdzę. To niestety było już ostatnie zwycięstwo Zamoyskiego. Brało go jakieś choróbsko, więc przekazał dowództwo Chodkiewiczowi i wrócił do Zamościa. Ale jeszcze przed odjazdem z własnej kasy opłacił żołd swoim wiernym żołnierzom. Nie czuł się już na siłach, żeby dowodzić armią, ale na politykę czuł się jeszcze dostatecznie mocny. Tym bardziej, że stosunki z władcą, który docenił wreszcie talent Jana, poprawiły się. Niestety ten błogi stan nie trwał długo. Oto bowiem król postanowił pewnego dnia, że poślubi sobie Habsburżankę. No to się znowu Polacy wściekli, że ktoś im chce Niemca na tron wsadzić, a co gorsza może chcieć dążyć do absolutyzmu na wzór zachodni. A jak wśród szlachty trwoga, to nagle wszyscy stawali się przyjaciółmi Zamoyskiego, który, jak już dobrze wiemy, nie pierdzielił się w tańcu, nawet z królem. Na sejmie wyszedł na mównicę i w swoim stylu naubliżał królowi, zaznaczając, że ma złą wolę, że jest niekonsekwentny, przedkłada prywatne interesy nad dobro państwa i generalnie, że jest kretynem. Mowa była tak płomienna, że dała początek wydarzeniom, które przyniosły nam wojnę domową. Tej jednak Zamoyski już nie dożył. Zmarł 3 czerwca 1605 roku w swojej małej Padwie. Odszedł otoczony najbliższymi, a po jego śmierci całkiem trafnie sytuację podsumował pewien historyk, o dziwo Niemiec: „I miała zaiste Polska czym się chlubić, dopóki żył ów tak wielki mówca i wódz. Po jego stracie ma państwo dostateczną przyczynę do opłakiwania swej szkody, jak długo losy nie zdarzą mu drugiego podobne-

go męża”. Na szczęście po nim przyszło wielu wybitnych koksów. To przecież dopiero drugi rozdział. Podobało się? Sprawdź teraz innych polskich twardzieli!

https://www.youtube.com/user/HistoriaBezCenzuryMB

Rozdział 3 Torbohetman – Stanisław Żółkiewski

T

ego pana już przed chwilą poznaliśmy jako dziecięcego aktora u Zamoyskiego. Na szczęście jednak los poprowadził go inną ścieżką kariery. Dlaczego „na szczęście”? Bo po pierwsze, trudno by było facetowi całe życie grać małą dziewczynkę, a po drugie – i zdecydowanie ważniejsze – zapisał się w historii między innymi jako pierwszy Europejczyk, który zdobył Moskwę, legendarny dowódca, jeden z największych patriotów i gość, który kilka razy oszukał śmierć, bezczelnie parskając jej w ponury pysk. Stachu Żółkiewski był jednym z największych hardkorowców w naszej historii. Ledwo się urodził, a już mógł umrzeć. Ale OK, po kolei: przyszedł na świat w 1547 roku niedaleko Lwowa, konkretnie we wsi Turynka, gdzie spędził pierwsze lata życia. Według jednej z historii niania uznała, że na bank nic się małemu Stefkowi nie stanie, jak zostawi go samego na łące, żeby się pobawił. Tak się jednak złożyło, że tuż obok krążył oddział tatarski. Na szczęście rodzina była bardziej czujna i podobno w ostatniej chwili zabrali dzieciaka sprzed nosa Tatarom, ratując przyszłego hetmana przed porwaniem albo śmiercią. Wszystko skończyło się dobrze i nasz mały koks przez jakiś czas miał spokój. Jak spędzał ów czas? Jak to dzieciak – na nauce. Jako że do biednej rodziny nie należał, początkowo nauczyciele przychodzili do niego do domu. Później śmigał sobie do szkoły katedralnej we Lwowie, gdzie szło mu świetnie, uczył się języków i lubił czytać, co w jego przypadku jest super istotne. Bo w kwestii wiedzy na temat prowadzenia wojska był samoukiem. Polegał na tym, czego nauczył się na przykład z pa-

miętników Cezara. To trzeba docenić, bo przecież stał się jedną z najważniejszych osób w państwie, mimo że nie odbył studiów uniwersyteckich. Jak Lechu Wałęsa. A jaki był z charakteru? Niestety trudno go było polubić, bo gość od najmłodszych lat miał strasznie wysokie mniemanie o sobie. Z jakiegoś powodu uważał, że niebiosa się nim szczególnie opiekują i że jest nieomylny. Dodatkowo charakteryzowało go niezwykłe oczytanie, co również sprawiało, że na imprezie był tym typem gościa, który bez przerwy się wpieprza i poprawia, gdy ktoś inny opowiada historię, bo z jakiegoś powodu „on wie lepiej”. Strasznie irytujący typ. Charakter miał więc trudny, ale fachowcem był świetnym. No właśnie, przecież książki to nie wszystko. Jak twierdzi każdy pracodawca – potrzebne jest jeszcze doświadczenie. Gdzie je zdobywał Stasiek? U znanego nam już Zamoyskiego. Młody Żółkiewski był na przykład częścią ekipy, która pojechała do Francji do nowo wybranego króla Henryka Walezego. Upiekł wtedy dwie pieczenie na jednym ogniu, bo wyjazd ten zastąpił mu popularne wtedy objazdówki bogatych dzieciaków po Europie. Po drodze odwiedził też kraje Rzeszy, Paryż, Wiedeń... Podobało mu się? Nie. Lata później, kiedy odradzał własnemu synowi ten odpowiednik dzisiejszego Erasmusa, twierdził, że ludzie praktycznie nigdy nie przywożą do nas z Zachodu dobrych wzorców. Zapomniał jednak chyba o tym, ile nauczył się w tym czasie o sztuce wojennej, fortyfikacjach i wojskach inżynieryjnych, o których wtedy w Polsce można było pomarzyć. No ale cóż. Buce mają – wybiórczą pamięć. OK, bucem może i był, ale o okrutnym wojskowym talencie, co szybko dał po sobie poznać. Po raz pierwszy jako dowódca pokazał się zaraz po elekcji Stefana Batorego, kiedy to stanął na czele ludzi Zamoyskiego i, dowodząc nimi, brał udział w bitwie, w której polskie siły rozgromiły pięciokrotnie silniejsze wojsko z Gdańska. Gdańszczanie nie chcieli

uznać wyboru nowego króla. Naturalnie po tym łomocie zmienili zdanie. Naszemu przyszłemu hetmanowi strasznie się to wojowanie spodobało. Już po paru latach ruszył z ojcem i bratem na pierwszą wyprawę na Moskwę, a później (prowadząc już własną chorągiew) pomógł rozpierniczyć dwukrotnie większe siły pod Toropcem (to kompletnie nieistotne, gdzie to jest, generalnie w Rosji). Jednak nie był tym typem dowódcy, który rozkazywał z bezpiecznej odległości. Absolutnie nie. Był prawdziwym twardzielem, który naprawdę mało czego się bał, przez co nie raz ryzykował życiem. Na przykład pod Pskowem. To było w 1582 roku. Pewnego dnia Zamoyski pozwolił obrońcom twierdzy pochować poległych, a przy okazji postanowił wykorzystać ten czas na pertraktacje. Na rozmowy pokojowe wysłał ekipę, w której znalazł się nasz Stanisław. Miał tylko jedno zadanie – trzymać się z dala od murów. Tak, zgadliście, nie posłuchał. Kiedy poseł Zamoyskiego prowadził rozmowy, nasz koks razem z kumplem podjechali na tyle blisko murów, że któryś z przeciwników go rozpoznał. Co więcej – powiedział, komu trzeba, że ten gość to chyba krewny samego Zamoyskiego! Poseł ustalający warunki zaprzestania oblężenia był mocno zdziwiony, że Rosjanie tak przeciągają rozmowy. Nie mógł wiedzieć, że robili to po to, by na murach zebrać kilkuset strzelców, którzy po pewnym czasie mieli już Żółkiewskiego na muszkach. W pewnym momencie rozległy się strzały i... nikt nie trafił. SERIO! Zatrzymajmy się tutaj na chwilę, bo to jest jakiś żart, a nie wojsko. Nie jestem w stanie pojąć, jak to się stało, że żaden z kilkuset strzelców nawet nie ranił naszego koksa. Musiało to wyglądać jak każdy film akcji, gdzie bohater ucieka i mimo że pruje do niego pół wojska, jakoś udaje mu się przeżyć. Jedynym rozwiązaniem, jakie przychodzi mi do głowy, jest to, że rosyjscy strzelcy zamknięci w twierdzy kolejny dzień znowu od rana pili. Tak czy inaczej Stachu cudem przeżył i nabrał pewności, że Matka Boska nad

nim czuwa. Jak Lechu Wałęsa. To jednak nie koniec tej przygody, bo może i obyło się bez uszczerbku na zdrowiu, ale co się Stachu wystraszył, to jego. Postanowił się więc zemścić. Prosił Zamoyskiego, żeby wyprowadzić w ramach zemsty atak, ale ten nie chciał się zgodzić. Nasz koks postanowił więc poszukać sprawiedliwości gdzie indziej i poszedł do szefa artylerii, który – jak się okazało – miał zapędy terrorystyczne. Zaproponował Żółkiewskiemu stworzenie szkatułki niby pełnej kosztowności, a naprawdę wypełnionej najlepszym prochem, jaki można było dostać. Taki „prezent” wysłali do dowództwa twierdzy i z niecierpliwością nasłuchiwali upragnionego „JEBUDU! Nie musieli długo czekać. W wyniku eksplozji dwóch członków starszyzny zginęło, a wielu zostało rannych. A żeby było jeszcze śmieszniej, naszym zamachowcom uszło to na sucho, bo cała wina spadła na... dowódcę twierdzy, który przez sabotaż miał chcieć pozbyć się konkurencji. Kiedy organizm Stefana Batorego postanowił przestać żyć, Żółkiewski oczywiście poparł kandydata swojego patrona, Zamoyskiego – „pierdołowatą niemowę ze Szwecji”, którą poznaliśmy w poprzednim rozdziale. Czemu to takie ważne? Bo mało brakło i straciłby przez to życie. Jak już wiemy, były dwa stronnictwa – jedno wspierało Habsburga, a drugie Wazę. Żółkiewski ostro się udzielał, broniąc dobrego imienia zarówno szwedzkiego kandydata, jak i swojego patrona, Zamoyskiego. Kiedy skończył kolejną ze swoich ostrych przemów, postanowił, że zasłużył na chwilę relaksu i ruszył do baru. Kiedy tak sobie szedł w najlepsze, już zapewne rozmyślając, co sobie dziś wypije, tuż obok głowy przeleciał mu... Czekan. Czyli taki mały kilof. Przyznajmy, to dość niecodzienna sytuacja, ale to właśnie w takich momentach okazuje się, czy ktoś jest twardzielem, czy tylko udaje. Ja na przykład uciekłbym, zostawiając za sobą smugę kału, natomiast Żółkiewski spokojnie odwrócił się i zapytał: „A na mnież to?”. W

odpowiedzi usłyszał dość odważne: „Na ciebie, skurwysynu”. Rozbawiony tą wyszukaną ripostą Żółkiewski odparł, że żałuje, iż nie ma strzelby, którą mógłby się odegrać... Niestety takowe urządzenia posiadali poplecznicy Zborowskich, których, jak się okazało, jest naokoło bardzo wielu i właśnie otoczyli naszego koksa. Oczywiście jego obstawa też była gotowa do wałki, ale Żółkiewski wiedział, że jeśli każe pruć do Zborowskich, to rozpęta wojnę domową, bo sytuacja polityczna była naprawdę napięta. Uśmiechnął się więc tylko do nieudolnych napastników i odjechał z miną zwycięzcy. Nasz bohater po raz kolejny bez żadnego uszczerbku na zdrowiu wyszedł z opresji, ale takie szczęście nie mogło trwać wiecznie. Dobra passa została przerwana pod Byczyną. W sumie bitwa wyszła na plus, bo wygraliśmy, a Żółkiewski bardzo się temu przysłużył, bo to on dowodził husarią, która rozstrzygnęła o wyniku starcia. Niestety sam Stasiek dostał dość nieprzyjemny postrzał w kolano. Do końca życia utykał, ale była też pewna zaleta tego zranienia. Mianowicie wtedy nasz, jak wiemy, odrobinę zadufany koks uznał, że nawet taki wybraniec niebios jak on czasem miewa pecha i od tamtej pory w wyprawach towarzyszył mu osobisty medyk. Nie, nie od czasu jak strzelało do niego kilkuset ruskich, nie od momentu, jak przeleciał obok niego kilof, tylko dopiero od tego wtedy... Odważny koleżka. Jednak ostatecznie pewnie tego postrzału w kolano nie żałował, bo byczyńska ustawka okazała się wrotami do jego wielkiej kariery. To ona przesądziła o przyznaniu mu buławy hetmana i starostwa hrubieszowskiego. Rok później zasiadał już w senacie. Ale na polu osobistym też wiodło mu się całkiem spoko – ożenił się. To jednak był naprawdę niesamowity i wyjątkowy związek, bo... z miłości. Dziś to może nie jest szokujące, ale w tych czasach było czymś naprawdę rzadko spotykanym. Mamy na to dowody? Pewnie, nawet dość mocne. Po pierwsze, nie było to typowe „małżeństwo w intere-

sach”, bo jego żona pochodziła z rodziny, która finansowo nijak nie mogła się równać z familią Żółkiewskiego. Posag wniosła jedynie symboliczny. To jednak nie koniec, bo Stasiek od razu zapisał jej połowę swoich dóbr. Wiedział jednak, co robi, bo żona o dziwnym imieniu (Regina) okazała się świetnym zarządcą rodowych ziem pod nieobecność męża. A ten z racji swojej pracy wyjeżdżał dość często. No właśnie, niedługo wyjechał służbowo (czyli po prostu tłuc się) na Ukrainę. Jakie miał tam zadanie? Stłumić powstanie, które wywołał niejaki Semen Nalewajko, swoją drogą dzisiaj bohater narodowy Ukrainy. Pewnie sporo osób już sobie wyobraża, jak to nasz koks stłumił powstanie w sposób tak brutalny, że Jürgen Stroop mógłby się od niego uczyć, ale nie. Wbrew pozorom Żółkiewski nie łapał od razu za szablę. Przede wszystkim, w odróżnieniu od wielu innych magnatów, nie zakładał z góry, że kozacy to banda świrów, z którymi nie ma co pertraktować, tylko od razu trzeba się z nimi tłuc. Starał się wynegocjować bezkrwawe rozwiązanie sytuacji naprawdę długo i dopiero kiedy ze strony powstańców nie było woli porozumienia, dość spektakularnie pokonał ich w kilku starciach, a potem otoczył obóz, gdzie schowali się ci, którzy przetrwali. Żółkiewski wiedział, że były tam również kobiety, dzieci i ranni i naprawdę nie miał ochoty mieć ich na sumieniu. Jednak, żeby wypracować sobie dobrą pozycję do negocjacji, kazał ściągnąć z Kijowa naprawdę ciężkie działa i trochę z nich ponapierniczał na postrach. Podziałało? No a jak. Rozpoczęły się kolejne rozmowy. Przebiegły bardzo sprawnie i pewnie fani Żółkiewskiego uznają, że to zasługa jego talentu do pertraktowania, ale miejmy też świadomość, że sami powstańcy doskonale wiedzieli, w jak ciemnej dupie się znajdują, więc zgadzali się na wszystko, w każdym razie w wyniku negocjacji buntownicy i ich bliscy mieli zachować życie w zamian za wydanie samego Nalewajki, innych dowódców, broni i wszelkich zrabowa-

nych łupów. Wszystko skończyłoby się naprawdę dobrze, gdyby nie ukraińska szlachta, którą dowodził Żółkiewski, Totalnie zawalili sprawę i zafundowali naszemu koksowi chyba najciemniejszą kartę w biografii. Bo kiedy zapewnieni o swoim bezpieczeństwie bezbronni kozacy zaczęli się rozchodzić, żądni zemsty żołnierze przystąpili do brutalnego mordowania. Trupów nikt nie dał rady policzyć, ale były to setki ludzi zabitych w najbardziej niehonorowy sposób. Co na to hetman? Był zdruzgotany, a humoru nie poprawiło mu nawet dość makabryczne i źle wróżące na przyszłość odkrycie. Otóż w zdobytym obozie powstańców znaleziono broń i sporo innego wyposażenia nadesłanego przez... Habsburgów. Mogło to oznaczać tylko jedno – obce mocarstwo mieszało się w polskie sprawy, finansując powstania. To jednak nie miało wtedy dla Stanisława znaczenia, bo czuł się jak zdrajca i nigdy o tym nie zapomniał. Podobnie zresztą jak kozacy, którzy jakiś czas później pod Batohem roznieśli na szablach tysiące naszych bezbronnych rodaków w identycznej „niespodziance”. Lecz o tym sobie jeszcze opowiemy w odpowiednim czasie. No ale co by był z Żółkiewskiego za zawodowiec, gdyby załamał się przy pierwszej większej porażce, no nie? Na jakiś czas zmienił jednak otoczenie, bo przerzucono go na północ, gdzie miał pomóc w pokonaniu Szwedów. Chociaż formalnie dowodził tam Zamoyski, to prawda była taka, że mózgiem wielu działań był Stasiek Żółkiewski. Mogłoby się wydawać, że Szwedzi to totalnie inny przeciwnik niż ci, z którymi do tej pory mierzył się nasz koks, ale okazało się, że potrafił przełożyć swoje doświadczenia na nowy grunt. Jak już wiemy z poprzedniego rozdziału, Szwedzi uwielbiali się fortyfikować i czekać na błąd oblegających. Stasiek znalazł tu wspólny mianownik z Tatarami, na których zwalczaniu znał się jak mało kto. Uznał więc, że frontalna szarża husarii nie ma tutaj sensu i uderzył lekką jazdą na skrzydło przeciwnika. To była druga, zaraz po hiszpańskiej inkwizycji, rzecz, której nikt się nie

spodziewał. Chaos wśród Szwedów był tak wielki, że nawet nie zauważyli momentu, w którym nasza kawaleria stanęła przed nimi i wjechała w nich w najlepsze. Działo się to w okolicach dzisiejszego Tallina i gdyby nie to zwycięstwo, odbicie Białego Kamienia z poprzedniego rozdziału wcale nie poszłoby tak łatwo. Po tym sukcesie przyszedł dość trudny czas w życiu Żółkiewskiego, choć nie dawał tego po sobie poznać. Bo kiedy Zamoyski stwierdził, że Inflanty są już opanowane i może się zawijać do siebie, chciał przekazać dowodzenie właśnie Stanisławowi, ten jednak odmówił. Tłumaczył się tym, że bardziej przyda się na kresach, walcząc z Tatarami. Prawda była jednak taka, że mocno podupadł na zdrowiu i sam musiał wracać na rodzinne ziemie, żeby się trochę podleczyć. Nie trwało to wcale krótko, bo był tam dwa lata, co nie znaczy, że zajmował się tylko leżeniem w łóżku i jęczeniem. To nie ten typ człowieka. Żeby nie wyjść z formy, raz na jakiś czas pojechał sobie sprać paru Tatarów. To jednak nie koniec, bo niedługo potem zmarł jego protektor (czyli taki gość, co się za nim wstawiał), ale i przyjaciel – Zamoyski. Wszyscy podejrzewali, że Żółkiewski nie będzie się najlepiej dogadywał z królem. Zabawne jest to, że spodziewał się pewnie tego również sam władca, więc zaskoczenie musiało być spore, kiedy Żółkiewski mimo swojego charakteru uznał, że przede wszystkim jest żołnierzem i ma obowiązek być lojalnym. Inna sprawa, że doskonale wiedział, iż za tę decyzję może się spodziewać duuuużej nagrody od władcy, który bardzo potrzebował w swojej ekipie takiego koksa. Oczywiście miał rację, bo Zygmunt III w nagrodę za poparcie dał Stefanowi starostwo przemyskie i co jeszcze cenniejsze – dochody z gdańskich młynów, dodatkowo pomnażające jego majątek, o którym sobie jeszcze opowiemy. Na razie skupmy się na tym, że król też głupi nie był i inwestycja w lojalność hetmana zwróciła mu się bardzo szybko. Oto bo-

wiem w 1607 roku opozycja uznała, że nie będzie już słuchać władcy i doszło do rokoszu (czyli buntu) Zebrzydowskiego. Na nieszczęście buntowników król miał pod ręką kogoś, kto w tłumieniu powstań był bezbłędny. W bitwie pod Guzowem Żółkiewski jasno dał opozycji do zrozumienia, że z legalnie wybranym władcą i jego ekipą się nie zadziera. Jednak z rokoszanami też postąpił humanitarnie, mimo że byli szlacheckimi zdrajcami, więc pewnie gardził nimi bardziej niż kozackimi, prostymi powstańcami. Tak czy inaczej to właśnie nasz bohater przekonał króla, że nie warto robić pokazowego ćwiartowania buntowników i lepiej przy okazji pokazać, że nowy władca to równy koleżka i wybacza błędy, jeśli ktoś przyzna się do winy. Zygmunt III posłuchał i udało się zażegnać konflikt w miarę szybko i stosunkowo bezkrwawo. A za zasługi Stasiek dostał kolejny tytuł do kolekcji – tym razem wojewody kijowskiego. W tym samym roku zaczęły się też dymitriady. Jeśli miałbym się teraz rozpisywać o nich, to totalnie rozmyłoby nam to rozdział, który przecież ma się skupiać na postaci Żółkiewskiego, prawda? Ale spoko, nic straconego. Żeby zorientować się, o co w tym wszystkim chodziło, możecie teraz na chwilę odłożyć książkę i odpalić sobie odcinek Historii Bez Cenzury pod chwytliwym tytułem Rosja pod polskim butem. Śmiało. Już obejrzany? No to jedziemy dalej. Właśnie wtedy Żółkiewski odniósł jedno z największych zwycięstw nie tylko swojego życia, ale generalnie w historii naszego wojska. Chodzi o kultową bitwę pod Kłuszynem, chociaż w sumie kto ją miał wygrać, jak nie nasz koks? W końcu to on był największym specjalistą od walki z o wiele liczniejszym wrogiem, prawda? Poprowadził kilkutysięczną armię do zwycięstwa nad Rosjanami, których było, uwaga – podobno nawet dziesięć razy więcej. Właśnie to zwycięstwo otworzyło Polakom drogę do Moskwy, której zarządcą przez kolejny rok był, a jakże, nasz Stasiek.

Niestety to było ostatnie superwspomnienie z tej wyprawy, bo rządzenie zdobytym miastem wcale łatwe nie było, a poza tym wszystko się szybko spieprzyło i Polacy musieli się z Moskwy wycofać. Cały misterny plan Żółkiewskiego poszedł w piździec i nasz koksu musiał wracać do kraju. Na pocieszenie zahaczył jeszcze o Warszawę, gdzie obejrzał sobie hołd ruski, i zły na władcę wrócił do swojej Żółkwi. Dodatkowo był zawiedziony, bo mimo totalnego sukcesu pod Kłuszynem nie dostał awansu na hetmana wielkiego koronnego, czyli takiego najważniejszego hetmana. Krótko mówiąc, miał naprawdę małą motywację do roboty, ale niespodziewanie zadbali o nią jego podwładni. Jednak nie przyszli do niego i, klepiąc po plecach, nie mówili rzeczy w stylu: „Oj, szefie, będzie dobrze”. Wręcz przeciwnie – zbuntowali się. Tak jest, jego żołnierze po powrocie z Rosji zawiązali konfederację i jeździli po kraju, łupiąc go niemiłosiernie. Dziwicie się im? Ja nie do końca, bo prawda była taka, że za swoją ciężką walkę, historyczne zdobycie Moskwy i poświęcanie życia każdego dnia... nie dostali wypłaty. Też bym się zdenerwował, choć pewnie nie aż tak jak zrobił to Żółkiewski, który najbardziej na świecie nienawidził właśnie zdrady. Nasz koks dość miał już przepychanek i groźby wojny domowej, więc uznał, że tym razem sentymentów nie będzie – wiernych państwu żołnierzy poprowadził w błyskawicznej kampanii, która stłumiła bunt, a jego przywódcy zakończyli żywot pokazowo nabici na pal albo poćwiartowani, a w najlepszym wypadku ścięci. Jeśli ktoś w wojsku miał wątpliwości, że z hetmanem się nie zadziera, to po tym buncie już raczej się nie zastanawiał. Niestety dla naszego Staśka posłuszeństwo oparte na strachu nigdy nie ma prawa trwać długo, więc wszystko powoli zaczęło się sypać. Jak już jesteśmy przy sypaniu się, to jest coś, co powinniśmy sobie wyjaśnić. Otóż wiele osób, które z jakiegoś powodu nie lubią Żółkiewskiego, zarzuca mu, że poparł tajny sojusz

między Polską i... Habsburgami. Już słyszę tych ujadaczy: „Ło Matko Boska! Jak to?! On, uczeń Zamoyskiego, który przecież za największe zło uważał Habsburgów! Jak śmiał poprzeć taki układ?!”. Odpowiedź na to jest raczej nieskomplikowana i wymaga uświadomienia sobie jednej, prostej rzeczy: czasy się zmieniły. Zmieniły się dość mocno, a Żółkiewski jako jeden z niewielu nie chciał trzymać się starych sojuszy z przyzwyczajenia, tylko wolał reagować na zmieniające się warunki. A sytuacja była całkiem prosta: walczyliśmy z Rosją, na północy czaili się łakomi na Inflanty Szwedzi, a Tatarzy też rośli w siłę. Z kimś trzeba było mieć sztamę, a wtedy Habsburgowie byli jedyną dużą siłą, która mogłaby nam pomóc. Zamiast więc ujadać, że był zdrajcą, warto zdać sobie sprawę, że starał się ugrać dla Polski jak najwięcej. Ale niestety to już był początek tych czasów, kiedy naszemu bohaterowi lepiej szła dyplomacja niż działania na polu bitwy. Gdzieś zaczął znikać ten zdecydowany dowódca, który nie bał się bić z rozmachem i miał świetną orientację w terenie. Tatarzy pozwalali sobie na coraz więcej, a Stachu nie był już tak zaradny. Na szczęście zdarzały się momenty, kiedy jego talent do negocjacji wystarczał. Tak na przykład było w 1617 roku, kiedy ze swoimi wojskami zastąpił drogę koalicji turecko-tatarsko-mołdawskiej, która gdyby do nas wpadła (a było ich 50 tysięcy), to, delikatnie rzecz ujmując, byłoby mocno do dupy. Mimo że Żółkiewski umiał wałczyć z liczniejszym wrogiem, to jak już ustaliliśmy, nie był już w szczytowej formie. Postanowił więc dogadać się z szefem wrogiej ekipy. Naobiecywał mu niesamowite dary, że Polska uzna Mołdawię za turecką strefę wpływów, że nie będzie już wypraw kozackich... Chan (czyli szef przeciwnika) się zgodził i na razie był to mały traktat, który miał odwieść muzułmanów od ataku na Polskę, bo królewicz Władysław nadał starał się o moskiewski tron i wojował na wschodzie, a wojna na dwa fronty nie miała sensu. Niestety postanowienia traktatu zostały po-

twierdzone cztery lata później, chociaż według Żółkiewskiego miały być jedynie „kęsem rzuconym szczekającemu psu, który by mu kość w gardle uwięził”. Na chwilę odpuśćmy sobie dyskusję o kolejnych starciach, bo pewnie ktoś nie raz na imprezie zapytał go: „Stachu, a na tym wojowaniu to da się zarobić?”. Dało się, jeszcze jak! Klucz do kariery wojskowej tkwił jednak nie tylko w skuteczności. Trzeba też było być lojalnym, z czym Żółkiewski nie miał problemu. Kilka tytułów nadanych mu przez władców już znamy, ale to nie koniec. Przyszedł bowiem rok 1618, a z nim spełnienie wieloletnich marzeń naszego koksa. Dostał wreszcie upragniony awans na turbohetmana (hetmana wielkiego), a miesiąc później został kanclerzem wielkim koronnym. Co to oznaczało? Że gdyby ktoś dzisiaj miał taką władzę, to jednocześnie byłby ministrem obrony, spraw wewnętrznych, zagranicznych i sprawiedliwości! A jakby tego było mało, to inne ważne stanowiska obsadzili posłuszni mu ludzie. W teorii Żółkiewski stał się drugim najważniejszym człowiekiem w państwie, zaraz po królu. Jednak w praktyce to on miał więcej do gadania. Więcej władzy to też jeszcze więcej hajsu – miał pod sobą dziewięć starostw, a w okolicach swojej rodzinnej Żółkwi dodatkowe tysiąc kilometrów kwadratowych ziemi. Co na niej robił? A na przykład kazał zbudować kościół katolicki, ale też i cerkiew, żeby każde z mieszających się w tym rejonie wyznań czuło się jak u siebie w domu. Nie miał żadnych uprzedzeń religijnych. Pierdyknął sobie też elegancki pałac, kazał tworzyć ogrody, a nawet takie małe zoo. Nie był też dla swoich poddanych paniczem-sadystą. Mieszkańcom ufundował aptekę i szpital, który stał się też przytułkiem dla starców i bezdomnych. Mimo że w pracy bywał bezwzględny, to prywatnie musiał być spoko koleżką, nawet mimo trudnego charakteru. Niestety szły cholernie ciężkie czasy, bo w wyniku skumplowania się z Habsburgami Polacy strasznie wkurzyli Tur-

ków. Oczywiście tradycyjnie nowy sojusznik zrobił nas w wała, a nasi kozacy nie słuchali próśb i cały czas jeździli sobie łupić ziemie podległe Turkom. Wiadomo było, że wojna wybuchnie. Postanowiono więc uprzedzić atak przeciwnika i w 1620 roku ekipa pod dowództwem naszego Żółkiewskiego ruszyła do Mołdawii. Plan był taki, żeby stłuc Turasów pod Cecorą, jednak sytuacja okazała się mocno pogmatwana. Bo gdyby jedyny problem tkwił w większej liczebności przeciwników, jeszcze dałoby się to jakoś przeskoczyć. W końcu Stachu nie takie cuda już wyczyniał. Jednak to nie było idealnie słuchające się wojsko. Tylko część pochodziła z najsilniejszego wojska kwarcianego. Inni stanowili część prywatnych armii innych hetmanów i nie zawsze chcieli słuchać obcego szefa. A jeszcze inna część to byli kozacy, którzy generalnie trochę mieli to wszystko gdzieś. 17 i 18 września 1620 roku Żółkiewski odniósł pierwsze sukcesy w walkach, ale już 19 września ugiął się pod presją podkomendnych i wyprowadził poza wały prawie całą armię. W sumie nie wiadomo, czemu się zgodził, skoro był szefem i otwarcie uznawał ten pomysł za głupi. Widocznie lata już nie te i nie chciało mu się spierać. W każdym razie miał rację – tylko bardziej pasywne zachowanie dawało realne szanse na zwycięstwo. Trzeba jednak przyznać, że przez pewien czas podwładni Żółkiewskiego krzyczeli: „A nie mówiliśmy, stary bucu?!”. Bo faktycznie początkowo nasi jechali po Turkach jak kombajn po polu, ale skończyło się kozaczenie, jak natknęli się na rów, w którym siedziały niepojęte liczby janczarów. Jakby tych komplikacji było mało, to w pewnym momencie Mołdawianie przeszli na stronę wroga i wszystko zaczęło się totalnie chrzanić. Teraz to Stefan mógł się śmiać z młodych dowódców, ale nie było czasu na głupoty. Wojsko wycofało się... nie, sorry – spieprzyło do obozu. Atmosfera była pewnie jeszcze bardziej ponura niż w przerwie finału Ligi Mistrzów, jak Liverpool dostawał 0:3 z Mila-

nem. Dowodem na to niech będzie fakt, że pod osłoną nocy jakieś 2 tysiące ludzi uciekło, a inni zaczęli rabować obóz. Jednak nawet w tak beznadziejnej sytuacji pojawiła się nadzieja na ujście cało z tego dość poważnego burdelu. Otóż Turcy zaproponowali stosunkowo mały okup za wypuszczenie Polaków z oblężenia, ale wtedy górę wzięła ambicja naszego bohatera, który uznał, że już woli zginąć z honorem albo szablą utorować sobie ucieczkę. Postawa może i piękna, ale pozostali żołnierze pewnie nie byli zachwyceni, że w imię swoich zasad szef właśnie zaorał ich szansę na powrót do kraju i do rodzin. Tak czy inaczej rozkaz to rozkaz – Polacy otoczyli się taborami i taką mobilną fortecą wycofywali się w stronę granicy. Trzeba przyznać, że szło im to całkiem nieźle, bo mimo że Turcy próbowali, to nie byli w stanie złamać polskiego szyku obronnego. Wreszcie, po odparciu 17 (!) ataków i przebyciu ponad 150 kilometrów, nasza ekipa była już naprawdę blisko skutecznego wycofania się. Niestety wtedy stało się coś, co zawsze psuje atmosferę – ktoś puścił plotę. Ludzie zaczęli między sobą szeptać, że zaraz po przekroczeniu granicy Żółkiewski natychmiast ukarze tych, którzy po przegranej bitwie rabowali obóz. Zaczęła się panika, bo wszyscy wiedzieli, do czego jest w stanie posunąć się wściekły Stasiek. Niedługo później pojawiła się kolejna plotka. Ktoś krzyknął, że hetmani uciekają, więc i żołnierze zaczęli uciekać, a szczelny do tej pory tabor pękł. Na to tylko czekali Tatarzy, którzy szli za naszą armią. Momentalnie rzucili się do ataku i zaczął się naprawdę srogi pogrom. Żółkiewski nawet w takiej sytuacji postanowił zachować honor – nie rzucił się od razu do ucieczki, jak większość wojska, i dalej wałczył dzielnie. Szybko jednak dopadli go towarzysze broni – hetman polny Koniecpolski z porucznikiem husarskim Złotopolskim (nie, nie Dionizym), którzy uznali, że jednak hetman bardziej się krajowi przyda żywy niż dumny, ale martwy. Siłą wsadzili go na konia i szybko razem po-

gnali za uciekającym polskim wojskiem. Niestety tatarski pościg był szybszy. Następnego dnia Turcy znaleźli zwłoki naszego hetmana z raną na skroni i odrąbaną prawą ręką. Uznali, że i tak jest w zbyt dużym kawałku, i ucięli mu jeszcze głowę, którą wysłali do Istambułu jako znak triumfu islamu nad chrześcijaństwem. Kiedy w kraju się o tym dowiedziano, to, co wybuchło, nie można już nazwać paniką, lecz histerią. Nie ma się w sumie co dziwić, to była największa porażka od czasów Warny, w której też zginął wódz naszej armii. A przy okazji król, ale o tym może innym razem. Wróćmy do Żółkiewskiego. Jego żona szybko wysłała ekipę, która sprowadziła to, co z hetmana zostało, a później udało jej się odkupić od Turków głowę męża. Pochowano go w rodzinnej Żółkwi. Zdecydowanie trzeba tu wspomnieć o tekstach, które znalazły się na nagrobku naszego koksa. Pierwszy z nich to słowa Horacego: „Jak pięknie i słodko umrzeć za ojczyznę”. Lepiej chyba nie dało się podsumować życia tego gościa. Nie był oczywiście ideałem, ale swój kraj kochał jak mało kto. Ważniejszy dla mnie jest jednak drugi tekst z nagrobka, zaczerpnięty z Eneidy: „Powstanie kiedyś z kości naszych mściciel”. To niesamowite, jak dokładna była to przepowiednia. Już po dziewięciu latach na świat przyszedł jego prawnuk – Jan III Sobieski. A o tym jego wnuku, prawdziwym turbokoksie, mamy aż dwa odcinki! No to lecimy! Jan. Rycerz, który został królem.

https://www.youtube.com/watch?v=SCXPqNym2OQ Jan. Król, który pozostał rycerzem.

https://www.youtube.com/watch?v=pfxNE6evC1w

Rozdział 4 Pół-człowiek, pół-łomot – Stefan Czarniecki

T

en rozdział będzie jak fílm Mortal Kombat. Może i bez erotyki i pijackich akcji, natomiast znajdziecie w nim pod dostatkiem krwi i... chciałem napisać „bicia”, aie nie. Stefan Czarniecki się nie bił. On się napierdziełał. Bez litości. Miał żelazne zasady, jeśli chodzi o lojalność, natomiast żeby puścić z dymem wieś czy miasto razem z każdym, kto się nawinął, to już nie stanowiło większego problemu. Czas poznać jednego z największych i najbardziej bezwzględnych polskich dowódców, który trafił do naszego hymnu obok takich celebrytów, jak Napoleon, Dąbrowski czy oczywiście ojciec, co do swej Basi mówił zapłakany. Urodził się w 1599 roku... chyba że nie. Bo inni biografowie twierdzą, że w 1604 roku, więc w sumie to diabli wiedzą. Na pocieszenie pewne jest, kto go spłodził – Krzychu Czarniecki i Kaśka Rzeszowska – typowe małżeństwo ze średnio bogatej szlachty. W zasadzie nie ma się co dziwić, że w domu się nie przelewało, jak narobili sobie jedenaścioro dzieci. Rodziców nie było stać na to, żeby Stefana wysłać do Akademii, a tym bardziej na modną wtedy zagraniczną wyprawę, żeby chłopak liznął trochę zachodniej kultury. Nic natomiast nie stało na przeszkodzie, żeby młody Stefek spróbował kariery wojskowej. Oficjalnie na kartach historii nasz koks zadebiutował w 1621 roku, czyli gdy miał już przynajmniej 17 lat. Czego się o nim dowiadujemy? Że walczył wśród kultowych lisowczyków, o których można powiedzieć sporo dobrego, ale równie dużo złego. Bo taka prawda, że goście w swoich czasach byli znani cywilom z grabieży i brutalności wobec każdego, kto się im napatoczył. Wśród takich starszych kolegów Czarniec-

ki wyrobił sobie na pewno silny charakter, ale co ważniejsze – poczucie własnej wartości, bo dowódcy lisowczyków bardzo często byli marnego pochodzenia, co nie przeszkadzało im w sukcesach. Młody Stefan codziennie niemal utwierdzał się w przekonaniu, że pochodzenie to nie wszystko. Chyba że idziesz na prawo albo medycynę. Każdy z nas, czy nam się to podoba, czy nie, zrobił w życiu przynajmniej jedną rzecz, której się później wstydził. Nawet taki gość jak Czarniecki. I nie chodzi tu o palenie dziesiątek wsi z ich mieszkańcami, bo to mu akurat nie przeszkadzało. Chodzi natomiast o to, że jako młody chłopak walczył pod Chocimiem ramię w ramię z Kozakami, których potem nienawidził jak psów. Pomijając jednak towarzyszące mu później uczucie zażenowania na myśl o tym epizodzie, miało to też swoje plusy. Doskonale poznał sposoby ich walki. Na czym polegały? Gdyby ktoś planował walkę z siedemnastowiecznymi Kozakami, to może te informacje okażą się przydatne. Po pierwsze, w starciach używali taborów, czyli takich mobilnych obozowisk, które piekielnie ciężko było zdobyć. Po drugie, co w sumie mnie nie dziwi, bardzo nie lubili walczyć z polską jazdą, która miała wtedy zasłużoną reputację postrachu absolutnie każdego wojska w Europie. No i na koniec – generalnie unikali walnego, decydującego starcia w otwartym polu, co dla ówczesnej szlachty i dzisiejszych kiboli jest jakimś nieporozumieniem. Konkluzja z tego taka, że Kozacy byli bardzo, ale to bardzo trudnym przeciwnikiem. Stefek zbierał doświadczenia na różnych frontach, w tym w walkach przeciwko Szwedom. I tu mamy dość zabawną historię, którą warto wyjaśnić. Otóż kiedy nasz bohater zrobił się już sławny, przez lata opowiadano o tym, jak jeszcze przed potopem dzielny Czarniecki tłukł przodków ABBY aż miło. To wszystko prawda, przy czym chodzi o... Pawła Czarnieckiego, brata naszego koksa. A Stefan dopiero się rozkręcał u jego boku. Talent miał ogromny, więc kariera zapierniczała jak

Kubica w GP Kanady. Zasłużył się choćby w wojnie z Moskwą w łatach 30. XVII wieku, chociaż metody, jakimi się posługiwał, raczej nie zachwyciłyby ówczesnych organizacji ochrony praw człowieka. Ale że takowe nie istniały, to Czarniecki mógł działać tak, jak lubił – ogniem i mieczem (nie, Henryk Sienkiewicz nie zapłacił za lokowanie tutaj jego powieści), czyli niemal terrorystycznymi metodami puszczania z dymem całych osad. Może i po trupach, ale wyniki osiągał bardzo dobre, co naturalnie zauważano i Stefan zgarniał kolejne tytuły i ziemie. Jakie? Kogo to obchodzi. Wystarczy nam wiedza, że awansował. Poza tym ożenił się i dorobił dwóch córek, które ponoć trzymał krótko do tego stopnia, że jedna z nich miała mieć do siebie pretensje o własną płeć, mówiąc: „O, jak żałuję, żem się nie urodziła mężczyzną, abym naśladowała czyny i dziedziczyła sławę ojcowską”. Jakoś tak mu te kampanie wojenne i sprawy rodzinne namieszały w głowie, że z tego wszystkiego zapomniał o tym, czego nauczył się, wałcząc razem z Kozakami. Kiedy przyszło mu zmierzyć się z nimi pod Kumejkami... to dostał potężne łańsko, w wyniku którego 40% jego oddziału nie nadawało się do dalszej walki. Z drugiej jednak strony może to i dobrze, że dostał zimny prysznic na względnie małą skalę, bo ta przegrana wybudziła go z letargu, a czasy szły ciężkie. Niejaki Chmielnicki zorganizował na Ukrainie powstanie. Czarniecki ruszył do tłumienia buntu pod rozkazami Stefana Potockiego. Na początku wszystko szło spoko, ale pewnego kwietniowego dnia stanęli pod Żółtymi Wodami naprzeciwko piętnastotysięcznej armii Kozaków i Tatarów. A naszych było maksimum 3,5 tysiąca. Jednak to nie przewaga liczebna sprawiła, że była to jedna z większych przegranych w tamtym okresie. Ale OK, od początku: przede wszystkim nie bano się takiego ogromu przeciwników, bo dobrze wiedziano, że powstańcy są beznadziejnie uzbrojeni i kijowo wy-

szkoleni. Zresztą, co ja będę mówił, mamy źródła: Orda lich i nieśmiała i niepozorna w kożuchach i siermiężnikach, bez szabel, bez łuków, najwięcej z masłakami, to jest kość wsadzona w gibkie drzewo, co jest gorszego niźli szabla. Jednak nawet z tak prymitywną bronią było ich tylu, że mogliby naszych po prostu zadeptać, w związku z czym polskie wojsko okopało się i czekało dwa tygodnie na odpowiedni moment na uderzenie. Niestety sytuacja robiła się niewesoła, bo Kozacy wałczący po naszej stronie zaczęli spierniczać do powstańców, i najrozsądniejszą opcją stały się rokowania. Na pogadankę do szefa tamtejszych powstańców ruszył Czarniecki i jeszcze dwóch posłów, ale nie zdążyli nic zaproponować, bo momentalnie ich aresztowano. Buntownicy mieli już swój brutalny plan i nie zamierzali go zmieniać. Na czym polegał? Kozacy z uśmiechami na twarzach powiedzieli Polakom, że nie ma sprawy, przyjmują warunki kapitulacji i żołnierze spokojnie mogą sobie wracać do kraju... po czym kiedy tylko nasze wojsko zaczęli to robić, powstańcy uderzyli na niespodziewających się niczego Polaków i zmasakrowali ich w sposób niepojęty. Brzmi znajomo? Niestety tak, to była zemsta za dokładnie taki sam numer, który Polacy zaserwowali im jakiś czas wcześniej, a opowiadaliśmy sobie o nim w rozdziale o Żółkiewskim. Warto o tym pamiętać. Czarniecki, któremu prawdopodobnie niewola uratowała życie, został wykupiony, ale za długo wolnością się nie nacieszył. Kozacy znowu go capnęli i wpakowali do lochów na kawał czasu. Jak długo? Wystarczająco, by ludzie zaczęli gadać, że Stefan nie żyje. Plotki okazały się na tyle skuteczne, że zaczęto nawet rozdawać jego urzędy. Wtedy okazało się jednak, że Czarniecki wytrzymał głód, choroby i widok mordowanych kolegów i wrócił. Wściekły jak pan Stonoga po wybo-

rach prezydenckich. Był tak nabuzowany energią i chęcią zemsty, że niektórzy mieli do niego pretensje, że w bitwie pod Beresteczkiem dał się ponieść emocjom i walczył ze swoimi ludźmi nie tylko tam, gdzie powinien, ale też latał wte i wewte za spierniczającymi powstańcami, waląc ich szablą bez litości. Tak czy inaczej udało się przepędzić buntowników o spory kawałek. Niestety kolejnym dużym starciem była bitwa pod Batohem, która nie jest najweselszą kartą w naszej historii. Polaków zaatakowano w nocy, a hetman Kalinowski dowodził tak chaotycznie, że nasi zaczęli tłuc się sami ze sobą, co raczej nie poprawiło sytuacji. Jakby samej porażki było mało, syn Chmielnickiego wykupił po tym starciu od Tatarów wszystkich polskich jeńców, których złapali, i kazał ich wymordować. W sumie życie straciło jakieś 8,5 tysiąca chłopaków. Tyle dobrego, że nie Czarniecki. Miał dużo szczęścia, bo ukrył go jakiś wojownik, a potem w zamian za okup wypuścił. O ile nasz koks już po wyjściu z niewoli był wściekły, to chyba nie ma słowa na opisanie tego, jaką zionął nienawiścią po bitwie pod Batohem. Uznał, że to, co pokazywał Wcześniej, nie daje buntownikom wystarczająco do myślenia i od tej pory miał stać się arcywładcą zniszczenia i panem terroru. Bardzo szybko zorganizował odwetową akcję pacyfikacyjną, w której dła przykładu też pozbawił życia około 8 tysięcy osób. Co oczywiście nie znaczy, że wszystko od tej pory szło gładko. Smaka na zemstę nasz koks miał ogromnego, ale po jednej z akcji to właśnie z odczuwaniem pełni smaków mógł mieć spory problem. Stało się to podczas oblegania kolejnej z miejscowości. Tu jednak nazwa nie ma znaczenia. Istotne jest to, że Stefanowi w pewnym momencie skończyła się cierpliwość. Chwycił za szablę i ruszył jako pierwszy na umocnienia. Nie miał żadnej zbroi, a z oczu biła mu chęć zabijania. Co na to oblegani? Zaserwowali mu strzał ze strzelby prościutko w sam ryj. W wy-

niku konfrontacji z ołowiem naszemu bohaterowi urwało spory kawał podniebienia i żołnierze musieli znosić go z pola bitwy. O dziwo Czarniecki przeżył, ale kiedy tylko odzyskał przytomność, zapytał, czy szturm się udał. Gdy w odpowiedzi usłyszał, że po jego efektownym postrzale Polacy trochę zmiękli i przerwali atak... to krew go zalała (dosłownie) i znowu zemdlał. Tak czy inaczej przeżył ten swój akt heroizmu, czy jak kto woli głupoty, i od tej pory był takim ówczesnym Robokopem, bo dziurę w podniebieniu załatano mu... kawałem blachy. Czarniecki szybko wrócił do formy i bardzo dobrze się złożyło, bo kiedy wydawało się, że razem z zakończeniem powstania Chmielnickiego przyjdą spokojne czasy to z wizytą do nas postanowili wpaść Szwedzi. Jak doszło do tego znanego wszystkim potopu, który według niektórych spustoszył nasz kraj bardziej niż II wojna światowa? Cóż, generalnie można było tego uniknąć, bo Szwedzi mieli dla nas całkiem spoko ofertę. Wyobraźmy sobie rozmowę szwedzkiego władcy Karola X Gustawa z naszym królem Janem Kazimierzem. Oczywiście to wszystko odbywało się przez poselstwa, ale żeby było śmieszniej, to wyobraźmy sobie ich rozmowę przez puste kubki po jogurtach połączone nitką rozpiętą nad Bałtykiem (bo telefonów jeszcze nie było) : God morgon, Janek. – No elo, co tam? – Słuchaj, mam taką propozycję. Bo mam wrażenie, że nam obu trochę jest nie na rękę, że Rosja tak urosła w siłę. Ma teraz całą prawobrzeżną Ukrainę, to tylko kwestia czasu, jak was zaatakują. Albo nas. To proponuję zrobić tak: pomogę ci pokonać ruskich. Razem skopiemy im tyłki i będzie super. – Dobra, dobra. Tak za darmo? – No nie do końca, bo strasznie mi się podoba twoja

Kurlandia i Prusy, wiesz? Ale jak mi je oddasz i razem pokonamy Rosję, to sobie odbijesz te straty na wschodzie. Co ty na to? – Wiesz co.., nie. Nie oddam ci ziem, które Rosjanie i tak mi zabiorą przy pierwszym ataku, a poza tym nie chcę się zrzekać tytułu króla Szwecji, który dostałem po ojcu i noszę go dumnie, mimo że i tak nie mam żadnych szans na przejęcie u was władzy. – Serio...? – Yep... – OK, to szykuj kąpielówki, frajerze! Szwedzkie wojska dosłownie nas zalały, stąd właśnie nazwa: potop szwedzki. Sytuacja była beznadziejna do tego stopnia, że kolejni dowódcy wymiękali i składali przysięgę na wierność Karolowi Gustawowi. Ale nie Czarniecki. Dostał za zadanie obronić Kraków, co robił, jak umiał najlepiej, do momentu, w którym uznał, że dalsza walka nie ma sensu, a król był bezpieczny... bo uciekł z kraju. W każdym razie Stefan dostał pełnię władzy nad wojskiem do czasu, aż zdradzieccy hetmani wrócą na naszą stronę. Tak faktycznie zaczęło się po pewnym czasie dziać, ale Czarniecki nie oddawał władzy przez rok, na wypadek gdyby komuś znowu do łba przyszło zdradzić kraj. Nie tylko lojalnością bardzo przyplusował u króla. Był też autorem taktyki, która pozwoliła nawiązać walkę ze Szwedami. Nauczony doświadczeniem uznał, że frontalny atak na umocnionego przeciwnika nie jest zawsze świetną opcją. Wziął sprawę na chłodno i postanowił wykorzystać to, że Szwedzi naprawdę perfidnie traktowali absolutnie każdego, kogo spotykali na drodze swojego marszu. Łupili dwory, pałace, ale też chłopskie chaty. Absolutnie każdej warstwie społecznej dały się we znaki narzucone kontrybucje. Czarniecki pomyślał, że to doskonała okazja, żeby poza regularnym woj-

skiem do walk włączyć też chłopstwo i mieszczan. Podziałało? No a jak! W wyniku zaproponowanej przez naszego koksa wojny szarpanej, czyli z użyciem partyzantki, już na początku 1656 roku cała południowa Polska była wolna od Szwedów. Regularne wojsko dowodzone przez Stefana też radziło sobie całkiem w porządku. Najlepszym przykładem jest to, czego dokonali pod Warką. Wrogimi wojskami dowodził w tamtym rejonie pewien Fryderyk, który niby wiedział, że Polacy na niego idą, ale uznał, że nie ma bata, żeby żołnierze Czarnieckiego przekroczyli Pilicę, która ich od niego dzieliła, a dodatkowo była wezbrana przez wiosenne roztopy. Ale nie z Polakami takie numery – nasi chłopcy znaleźli nieznany powszechnie bród na rzece, przeprawili się i uderzyli. Po trzech atakach ze Szwedów nie było co zbierać – 2 tysiące ciał legło na polu bitwy, a wielu trafiło do niewoli. To pierwsza wygrana Polaków w otwartym polu w czasie potopu. Sukces był wielki, ale niestety za bardzo namieszał w głowie Janowi Kazimierzowi, który stwierdził, że teraz będzie z górki, i postanowił wydać Szwedom bitwę na polach praskich. Władca uznał, że to lepsze niż nudna wojna szarpana. Nasz koks starał się przekonać króla, że ta ponoć „nieskuteczna” metoda „położyła u stóp Waszej królewskiej Mości 12 tysięcy głów nieprzyjaciół”, ale ten nie słuchał. Wyobraźcie sobie jego zdziwienie, kiedy to nasze wojska dostały niepojęte lańsko pod Warszawą. Oczywiście Czarniecki mógł rzucić: „A nie mówiłem?!”, po czym odwrócić się na pięcie i triumfalnie odejść w kierunku zachodzącego słońca. Uznał jednak, że lepiej będzie udowodnić królowi, iż naprawdę warto słuchać jego rad. Jak to zrobił? Wziął swoje wojsko i dzień po porażce na polach praskich pokonał Szwedów pod Okuniewem. A gdyby król miał jeszcze jakieś obiekcje, to niedługo potem Stefek odbił go ze szwedzkiej pułapki w Gdańsku. Jan Kazimierz nie miał wątpliwości, że to jego najlepszy żołnierz, i

chciał go mianować hetmanem, ale wniosek nie przeszedł, bo zablokowali go... magnaci. Uznali, że Stefan jest prostym szlachcicem bez wspaniałego rodowodu, więc na bank hetmanem byłby kijowym. To właśnie wtedy trochę oburzony Czarniecki miał krzyknąć w odpowiedzi: „Jam nie z soli ani z roli, ale z tego, co mnie boli”. Chodziło mu o to, że nieważne, jak wiele ran odniósł za ojczyznę, skoro nie ma ogromnych ziem jak Potoccy czy żup solnych jak Lubomirscy. Swoją drogą to właśnie Lubomirski został wtedy hetmanem, za co po jakimś czasie odwdzięczył się królowi... buntem. Czarniecki może i by się obrażał, ale zawsze kiedy miał do wyboru obrażanie się i spuszczenie komuś łomotu, to wybierał to drugie. I tak już latem 1657 roku ścigał siły siedmiogrodzkie (to tam, gdzie dzisiaj Rumunia) dowodzone przez Rakoczego, które postanowiły nas trochę złupić i spierniczały ile sił w nogach z prawie dwoma tysiącami wozów załadowanych zrabowanymi kosztownościami. Nie dość, że odzyskał zagrabione rzeczy, to jeszcze ze swoimi chłopakami wymusił na Rakoczym okup w wysokości 1,2 miliona złotych i zwrot jeńców. Za taki hajs można było wtedy dzierżawić 100 knajp przez 24 lata. Nic dziwnego, że żołnierze lubili z nim jeździć na wyprawy, skoro można było się tak obłowić. Ale nie tylko za dobre zarobki cenili swojego szefa. Był po prostu jednym z nich. Większość dnia spędzał na koniu, nie dbał o luksusy czy wymyślne żarcie. Uwielbiał wpierniczać Wędzonkę, spał przykryty filcowym kocem, a zamiast poduszki używał siodła. Po prostu swój chłop. Po uporaniu się z rabusiami Rakoczego nasz bohater stwierdził, że w sumie dawno się nie napierdzielał z nikim na północy, więc ruszył na Pomorze, żeby pomóc królowi Danii w walce ze Szwedami. Niestety, zanim zdążył dojechać na miejsce, przodkowie wynalazców klocków LEGO już się poddali. Stefan uznał jednak, że nie po to przejechał taki kawał drogi, żeby nikomu nie dać w mordę. W związku z czym wy-

myślił, że razem ze swoją ekipą złupi brandenburską Nową Marchię (dzisiaj wschód Niemiec i zachód Wielkopolski). W zasadzie nie byłoby w tym nic dziwnego, bo przez kawał czasu była ona sojuszniczką Szwedów, przy czym, no właśnie... Na mocy nowych traktatów pokojowych przeszła na stronę Polski. Czarniecki udawał jednak, że nic o tym nie wie, i przez 10 dni napierdzielał tam, kogo tylko popadnie, mszcząc się za poparcie dla Szwedów w czasie potopu. Warto dodać, że niedługo potem podpisano pokój ze Szwedami, w wyniku którego może nie ponieśliśmy wielkich strat terytorialnych, ale inne statystyki były dość smutne: zginęło 20% ludności, w Krakowie została 1/3, a w Warszawie 1/2 mieszkańców. W zasadzie było się za co mścić. Czarniecki miał sporo szczęścia, że żył w czasach, kiedy nowa wojna wybuchała średnio co 10 minut, bo chłop naprawdę nie mógł usiedzieć na miejscu, W 1660 roku znowu śmigał w najlepsze na polu bitwy. Tym razem przy współudziale litewskich wojsk bił Moskali. Z jakim skutkiem? Odbił kilka województw, które nam zabrano, i totalnie zmasakrował wrogie wojska pod Połonką. Naszych było 13 tysięcy i 7 dział, a Rosjan 20 tysięcy i 60 dział. Łomot był tak okrutny, że przeciwnicy stracili ponoć nawet 16 tysięcy ludzi i wszystkie działa. Swoją drogą pościg za spierniczającymi Rosjanami prowadził jeden z bohaterów Sienkiewicza – Samuel Kmicic, któremu nasz noblista postanowił na swoje potrzeby zmienić imię na Andrzej. Ta wyprawa wojenna dała też kolejny dowód na to, jak charyzmatycznym przywódcą był Czarniecki. Litwini, którzy byli podkomendnymi hetmana litewskiego Pawła Sapiehy, olewali swojego szefa i przechodzili pod rozkazy Stefana. Sukces walk z Moskwą był tak wielki, że nasz koks zapomniał na chwilę o wrodzonej skromności i w drodze powrotnej wjechał do Warszawy na czele parady wojskowej tak szpanerskiej, że w Korei Północnej mogą sobie o takich pomarzyć. Przez ulice miasta przedefilowały oddziały

niosące 115 zdobytych moskiewskich chorągwi, prowadząc wozy z łupami, a także naprawdę wysoko postawionych dygnitarzy wziętych w niewolę. Na Zamku Królewskim Stefana przyjął kwiecistą mową kanclerz wielki koronny, który porównał Czarnieckiego do Fabiusza i Mariusza – wielkich wodzów rzymskich. Nazwał go też zbawcą i wybawicielem ojczyzny. Niestety od tego miejsca kariera Stefana zaczyna powoli chylić się ku upadkowi, a wszystko przez to, że dał się chłopina wciągnąć w politykę. W 1661 roku wziął udział w elekcji vivente reggae, przepraszam, rege. Tak jak większość senatorów poparł francuskiego kandydata, oczywiście nie za darmo, bo przytulił za to pokaźną sumę od jego ojca, z zawodu króla Francji. Do elekcji w końcu nie doszło, ale pierwszy syf pozostał. Kasa na koncie również. Od tej pory zaczęto patrzeć na Czarnieckiego uważniej i coraz więcej osób czepiało się, że jakim niby prawem dostaje od króla kolejne ziemie i tytuły. W dwa lata stał się jedną z najbardziej hejtowanych na salonach osób. Doszło nawet do tego, że domagano się od niego zwrotu części majątków. Pod taką presją kompletnie nie poszły mu kolejne wyprawy – na Zadnieprzu i na Ukrainie, gdzie nie poprawiło mu humoru nawet ulubione puszczanie z dymem wsi. Zaginął gdzieś ten wojskowy geniusz. Jednak na szczęście dla naszego bohatera w tym okresie osądzono kogoś, kto miał znacznie więcej na sumieniu niż on. Pamiętacie, jak napisałem, że hetman Lubomirski po jakimś czasie pozwolił sobie zorganizować bunt? Udało się go stłumić, a sejm walny skazał jego przywódcę na banicję i utratę urzędów. Etat hetmana pozostał więc wolny. Król na tę pozycję mianował oczywiście Czarnieckiego, ale nie tylko dlatego, że już dawno sobie na to zasłużył. Chodziło też o to, że Lubomirski miał sporo kumpli i trzeba się było liczyć z wojną domową po wyrzuceniu go z roboty. W ocenie króla tylko Stefan był w stanie okiełznać ten potencjalny chaos. W

taki oto sposób Czarniecki został hetmanem. Na sześć tygodni przed swoją śmiercią... Co ciekawe, nasz koks wcale nie dowiedział się o tym od razu, bo akurat był w tym czasie zajęty tłumieniem kolejnego powstania. Nie oszczędzał się tam. Dostał kilka ran postrzałowych, ale nie wywarło to na nim większego wrażenia. W sumie nie ma się co dziwić, po odstrzeleniu podniebienia pewnie niewiele jest w stanie zaskoczyć człowieka. Ewentualnie właśnie nadanie tytułu hetmana. Bo kiedy nasz bohater się o tym dowiedział, odparł: Wszak nieraz to mówiłem, iż wtenczas mi dadzą buławę, kiedy ani siła do wojny, ani ręka do szabli zdolne będą. Jeżeli mi jednak Bóg użyczy zdrowia, starać się będę o to, aby król jegomość nie żałował łaski, którą na mnie zlewa. A jeżeli przyjdzie umrzeć, ta buława będzie chyba ozdobą grobowca, który mię przywali. Krótko mówiąc, uznał, że służba nie drużba i trzeba tego Lubomirskiego prewencyjnie zaatakować, zanim ten zbierze zbrojną ekipę swoich kumpli. Niestety nie zdążył. Czarniecki zmarł 16 lutego 1665 roku pod Lwowem. Podobno kiedy konał, do izby przyprowadzono najbliższą mu istotę: konia. Wiemy towarzysz hetmana nie chciał jeść ani pić i padł niedługo po swoim panu, któremu jednak na „wieczny odpoczynek” przyszło czekać dłuuuugie lata. Pochowano go w rodzinnej Czarncy, w kościele, który zresztą sam ufundował. Jednak w 1794 roku wpadli tam Prusacy i roztrzaskali trumnę Stefana. Dopiero po 30 latach rozbitą czaszkę hetmana dołączono do reszty ciała i pochowano w grobowcu. To wcale nie koniec, bo do dzisiejszego miejsca spoczynku przeniesiono go w 1937 roku. W tym wydarzeniu brał udział choćby marszałek Edward Rydz-Śmigły i masa innych osób, która uczciła pamięć tego wspaniałego człowieka

o żelaznych zasadach... i żelaznym podniebieniu. Zobacz, o kim jeszcze opowiadamy!

https://www.youtube.com/user/HistoriaBezCenzuryMB

Rozdział 5 Ciacho i bestia – Tadeusz Kościuszko

P

atrzcie, to Tadek, co mu niedoszły teść skopał zadek!” – nie wiem, czy dokładnie tymi słowami szydzono z Kościuszki po jego nieudanej próbie pozyskania żony, ale nie zdziwiłbym się, gdyby tak było. Pewny natomiast jestem tego, że po kilku latach już raczej nikt się z niego nie nabijał, bo Tadeusz Kościuszko bardzo szybko zrobił zawrotną karierę jako bohater dwóch narodów, a dziewczyny lgnęły do niego tak, że musiał przed nimi uciekać. Tadeusz Bonawentura Kościuszko (swoją drogą dziwne jest to „Bonawentura” w środku, prawda?) pochodził ze szlacheckiej rodziny Przy czym nie wiadomo, czemu była szlachecka, bo protoplasta rodu dostał majątek od Zygmunta Starego za „nieznane zasługi”. Tak czy inaczej w tej familii przyszedł na świat 4 lutego 1746 roku. Gdzie? Na terenie dzisiejszej Białorusi. Chętnie bym tu coś napisał o jego rodzicach, ale tak się składa, że to nie oni mieli największy wpływ na kształtowanie się własnego dziecka. Jak by to nie zabrzmiało, Tadeusza ukształtowali wujkowie. Jeden z nich był podróżnikiem i kiedy tylko bywał u Kościuszków w domu, opowiadał młodemu chłopakowi o tym, co widywał na świecie. Pewnie stąd brak uprzedzeń bohatera tego rozdziału do dalekich podróży. Inny wujek był z kolei jezuitą, a zatem dobrze wiedział, jak ważna jest edukacja, i uczył chłopaka języków obcych. A jak już przy edukacji jesteśmy, to musimy sobie jasno powiedzieć, że Tadeusz nie zawsze był prymusem. Kiedy skończył Kolegium Jezuitów w Brześciu, postanowił spróbować swoich sił w nowo otwartej Szkole Rycerskiej, której założenie było jedyną fajną rzeczą, jaką zrobił najgorszy polski król (wszyscy wiemy, kto to taki). Dostał się? No

tak, ale ledwo, bo przyjęto go z 79. pozycji, którą zajął na 80osobowej liście i gdyby nie poparcie Czartoryskich, raczej by się nie dostał. To jednak wcale nie koniec obalania mitów o edukacji Tadeusza. Jego ultrasi lubią podkreślać, że był tak wybitny, że od razu trafił do czwartej albo piątej klasy Korpusu Kadetów. Nie żeby to było kłamstwo, ale chodzi po prostu o to, że ze względu na wyższy wiek kandydatów, niż początkowo zakładano... po prostu nie tworzono niższych klas. Ale OK, bo przez to obalanie mitów ktoś może pomyśleć, że Kościuszko to przereklamowany nieudacznik. Tymczasem to właśnie w Szkole Rycerskiej zabrał się na poważnie do roboty. Powiedzieć, że się uczył, to za mało, Tadek zakuwał jak dziki osioł i szalenie go to kręciło. Miał zresztą swoje sposoby na to, by maksymalnie wydłużyć dzień roboczy i jak najdłużej być w stanie chłonąć wiedzę. Kto wie, może komuś się to przyda przed sesją, więc wymienię; przywiązywał sobie sznurek do ręki tak, żeby stróż przechodzący w nocy korytarzem mógł go za niego pociągnąć i obudzić. A jak już Tadek wstał, to mył się w zimnej wodzie, po czym nalewał jej sobie do miski, w której trzymał stopy... Nie wiem, jak wytłumaczyć taki zapał do nauki. Może nikt mu nie powiedział, że są drugie terminy? Ale Kościuszko nie był tą osobą, która jest zawsze przygotowana, ale na lekcji się nie odzywa, bo się wstydzi. Nie, nie. Tadek od początku przejawiał naprawdę potężną charyzmę. Przykład? No spoko: na jednej z imprez napatoczył się wojewoda podlaski, który pewnie trochę popiwszy, naubliżał jednemu z kadetów. Chłopaki ujęli się za swoim kolegą, nie kiedy nie udało im się przekonać wojewody-buca do przeproszenia, opracowali plan, jak go publicznie upokorzyć. Niestety któryś z chłopaków najwyraźniej się, używając grypsery, rozpruł i o całym planie dowiedział się sam król. Wezwał Kościuszkę na dywanik, bo nie było tajemnicą, że to on nieformalnie szefował całej ekipie. Czy Kościuszko potulnie podwi-

nął ogon? E tam, poszedł do króla na pewniaka i tak go zbajerował, że to wojewoda na polecenie samego króla szybciutko musiał przepraszać obrażonego przez siebie kadeta. W sensie kandydata na oficera, a nie tego Opla. To, jak Kościuszko przykładał się do nauki i jaki miał wpływ na innych, oczywiście nie umknęło dyrekcji szkoły. Nie dość, że zaproponowano mu robotę, to jeszcze po ukończeniu nauki, jako najlepszy absolwent, został wysłany na zagraniczne stypendium do Francji. Niby ekstra opcja i na bank Tadeusz też się cieszył... mniej więcej do momentu, kiedy po przyjeździe na miejsce okazało się, że to stypendium w Akademii Królewskiej Malarstwa i Rzeźby. To tak, jakbyście zamówili w knajpie piwo, a podano by wam kakao. I to jeszcze na zimno. Przez krótki moment Kościuszko starał się przekonać sam siebie do tego pomysłu, lecz nijak nie widział się w roli malarza. Chciał kształcić się na inżyniera, ale to nie było takie proste. Nie mógł wstąpić do żadnej z paryskich szkół wojskowych, bo nie dość, że przekraczało to jego możliwości finansowe, to co ważniejsze – był cudzoziemcem. Jednak nasz Tadek już wtedy był zbyt dużym twardzielem, żeby się poddać. Uczył się sam, a poza tym chodził na prywatne korki do profesorów ze szkół wojskowych. Przez pięć lat. To masa czasu, w którym sporo może się wydarzyć, co potwierdziłby... każdy Polak mieszkający wtedy w kraju. Bo właśnie wtedy miał miejsce pierwszy rozbiór. Ktoś z oburzeniem może zapytać: „A czemu Tadeusz wtedy nie walczył za Polskę?!”. Odpowiedź jest prosta, choć smutna: poza garstką ludzi skupioną wokół sławnego Rejtana... nikt nie walczył. Kościuszko pewnie w jakiś tam sposób przejmował się tym, co działo się w ojczyźnie, ale był młodym chłopakiem i miał inne sprawy na głowie – był zakochany. Jeszcze przed wyjazdem do Francji poznał bardzo fajną dziewczynę – Ludwikę Sosnowską, córkę przyjaciela rodziny.

Młodzi zakochali się w sobie i, wybiegając nieco w przyszłość, była to jedyna odwzajemniona miłość w życiu Tadeusza. Ich związek przetrwał próbę czasu i odległość związaną z wyjazdem Kościuszki. Wszystko wydawało się zmierzać do szczęśliwego zakończenia jakimś eleganckim weselem, bo nawet ojciec Ludwiki (już wtedy hetman), wiedząc, że Kościuszko ma problemy z kasą, zatrudnił go jako korepetytora. Co więc poszło nie tak? Ano okazało się, że tatuś Sosnowski przehandlował własną córkę w karty. Jak to się stało? Ojciec pewnie jej tłumaczył argumentami typu „jakoś tak wyszło”, ale prawda wyglądała trochę inaczej. Otóż pewnego wieczora pan Sosnowski grał sobie w najlepsze z księciem Lubomirskim, który został dość widowiskowo ograny. Książę, mając już zastawioną pewnie z połowę majątku, nie chciał jednak dać się upokorzyć i zainspirowany zapewne kilkoma głębszymi kieliszkami wpadł na pomysł: „Ej, hetman. To może zróbmy tak – daruj mi te pół majątku, co to przed chwilą wygrałeś, a ja w zamian każę się mojemu synowi ożenić z twoją córką, co? Wiesz, jak waszą rodzinę to wywinduje na salony?”. Sosnowski, który niniejszym otrzymuje nagrodę najgorszego ojca w tej książce, uznał, że to w zasadzie super pomysł i inwestycja w politykę dynastyczną, a że córka jest szczęśliwie zakochana w kimś innym, no to już trudno. Kiedy Sosnowski następnego dnia wytrzeźwiał i zdał sobie sprawę z tego, co zrobił, postanowił zachować się jak dorosły i... udawać, że nic się nie stało. Tadeuszowi nic nie mówił do czasu, aż ten nie wykonał wszystkich zleconych prac. Kiedy Tadek wywiązał się z obowiązków, szczęśliwy, że teraz jego oświadczyny zostaną na bank przyjęte, usłyszał od niedoszłego teścia: „Synogarlice nie dla wróbli, a córki magnackie nie dla drobnych szlachetków”, czyli po prostu „za wysokie progi, prostaku! Tadeusz jednak, jak to miał w zwyczaju, nie poddał się. Nie z takimi kozakami już sobie radził, w

związku z czym uznał, że zastosuje podryw po cygańsku – porwał swoją ukochaną. Sosnowski z ekipą bardzo szybko jednak ich dogonili i sprali Kościuszkę jak Pudzian Najmana albo nawet mocniej. He, he, ciekawe, czy po tej akcji koledzy mówili na hetmana „Kopiec Kościuszki”. W każdym razie, żeby uniknąć podobnych akcji w przyszłości, córka Sosnowskiego, a bardziej jego karta przetargowa na salony, czekała na swój ślub w klasztorze, a Tadeusz, kiedy tylko pozbierał się po łomocie, stwierdził, że nic tu po nim, i uciekł do Ameryki, zostawiając w kraju rozkochaną dziewczynę i masę długów. Jak potoczyły się sprawy w USA? Jak w filmie. Jakoś tak łatwiej wszystko poszło, można powiedzieć, że od pucybuta do milionera. Tadeusz miał w tym wszystkim trochę szczęścia, bo tak się złożyło, że akurat wtedy Amerykanie tłukli się o niepodległość i bardzo potrzebowali takich fachowców jak nasz bohater. W związku z tym Kościuszko z miejsca dostał robotę – miał ufortyfikować fragment Filadelfii, co zrobił tak dobrze, że lokalni dowódcy poklepywali go z uznaniem po ramieniu. Jest wiele osób, w tym polityków, którzy uznaliby to za swoje szczytowe osiągnięcie i do końca życia nie zrobiliby nic, żeby drażnić swoich amerykańskich znajomych. Ale Kościuszko miał swoje zdanie i nie bał się zadawać z ludźmi, których uważał za wartościowych, a których Amerykanie niekoniecznie lubili. Tak jest, chodzi o Indian. Jeszcze w trakcie pobytu w Filadelfii naszego bohatera odwiedził wódz o dość specyficznej ksywie Little Turtle. Kościuszko polubił gościa i dał mu na odchodne parę pistoletów. Nauczył go posługiwać się nimi i polecił, żeby bez wahania użył ich przeciw każdemu, kto będzie chciał podbić jego lud. Co na to Amerykanie? Nic, bo im nie powiedział. Po tym epizodzie Tadek ruszył dalej tłuc się za wolność Amerykanów, elegancko fortyfikował różne obozy, co zapewniło im choćby wygraną pod Saratogą. Kościuszko dosta-

wał coraz ambitniejsze zadania, aż wreszcie uznano go za gościa, który zna się na budowaniu lepiej niż sam Donald Trump, i polecono mu budowę twierdzy West Point. Co naturalnie wykonał bezbłędnie ku zachwytowi samego Jurka Waszyngtona. O Amerykanach można powiedzieć dużo złego, ale na pewno potrafią docenić porządnie wykonaną robotę i nie inaczej było w czasach naszego bohatera. W uznaniu zasług awansowano go na generała brygady, do tego dorzucono „trochę” ziemi, a dokładnie 250 hektarów, i obietnicę naprawdę tęgiego hajsu, który faktycznie dostał, ale dopiero po kilkunastu łatach. Co z nim zrobił? Mimo że dość mocno by mu się przydał, to odesłał go z poleceniem przeznaczenia funduszy na wykupienie wolności i wykształcenie Murzynów. Taki był z niego równy koleżka. Pamiętacie, jak wspomniałem o tym, że Ludwika Sosnowska była jedyną odwzajemnioną miłością w życiu Kościuszki? No właśnie, bo to by sugerowało, że prób związania się z jakąś dzierlatką było więcej, prawda? Owszem. Tylko niestety znowu trafił na kijowego ojca swojej wybranki. Otóż Tadeusz zakochał się w córce jednego z najbogatszych generałów, od którego usłyszał podobne słowa, co od Sosnowskiego. Wiedząc, jak może się to skończyć, nasz odważny, lecz jednak niegłupi bohater nie zaryzykował tym razem cygańskiego podrywu... No ale chyba nie myślicie, że został prawiczkiem do końca życia, co? Bo my tu sobie rozprawiamy o jego poważnych, choć nieudanych planach wobec dziewczyn, które kochał... co absolutnie nie znaczy, że nie miał przelotnych romansów. Taka partia jak on? Wykluczone. Bo trzeba sobie jasno powiedzieć, że ponoć z Kościuszki było nie lada ciacho i podkochiwała się w nim masa dziewczyn. Nie to, żeby Tadek ich amorów unikał – rwał je na pęczki, grając na pianinie, żartując, cytując poezję, a także malując portrety tych, które na niego leciały. Czyli jednak to malar-

skie stypendium we Francji nie okazało się aż tak bezużyteczne. Ale żeby nie było, że kłamię, to może jakiś przykład, hm? Trudno o pewniejsze źródło, bo wspominał o tym sam Kościuszko w liście do swojego kumpla. Otóż na pewnej imprezie trzy nieco już podpite i zdecydowanie napalone dziewczęta poprosiły, by nasz koks namalował ich portret. Kiedy skończył, poprosiły o kolejny, tym razem bez ubrań. Co na to Kościuszko? Oddajmy mu głos: „Ta nieoczekiwana zmiana przyprawiła mnie prawie o ekstazę”. W zasadzie trudno się chłopu dziwić i być może doszłoby do scen, których opisanie w tej książce wymagałoby jakiegoś ostrzeżenia na okładce, ale niestety alkohol zrobił swoje. Dziewczyny tak okrutnie się nawaliły, że Kościuszko najpierw był tylko lekko zażenowany, ale gdy oblazły go jak kleszcze grzybiarza (przy czym ryzyko, że któraś za chwilę zwymiotuje, było dość duże...), nasz Tadek postanowił spierniczać. Nie musiał biec jakoś bardzo szybko, bo jak wspomina w tym samym liście, dziewczyny były tak zrobione, że nie były w stanie go gonić. Ktoś, kto zobaczyłby, nie znając kontekstu, jak Kościuszko – singiel – ucieka przed trzema napalonymi dziewczynami, mógłby pomyśleć: „Ej, może gość jest gejem?”. 1 wiecie co? Nie byłby w tym osądzie osamotniony. Serio, pojawiło się kilka takich teorii, ale wszystkie one są kijem podparte. Głównym argumentem miało być to, że swojego czasu Tadeusz dzielił łóżko z generałem Johnem Patersonem, ale było to w trakcie srogiej zimy i panowie po prostu uznali, że w ten sposób szanse na to, że nie zamarzną, będą znacznie większe. Inni uważali, że dziwne jest to, jak zachowuje się w towarzystwie podwładnych, no ale fakt, że uprawiał ze swoimi żołnierzami zapasy, o niczym przecież jeszcze nie świadczy. Więc kiedy usłyszycie, że ktoś wygaduje teorie o homoseksualnych zapędach Kościuszki, to powiedzcie mu śmiało, że jest głupi. No dobra, ileż można w tej Ameryce siedzieć? Kościuszko

zatęsknił za ojczyzną, wrócił do rodzinnej miejscowości, gdzie zastał brata marnotrawnego. Okazało się bowiem, że jego brat Józef przepierdzielił dosłownie wszystko, co zostawili im w spadku rodzice: od budynków po majtki (nie, nie przesadzam). Co prawda Józek stwierdził z całą powagą, że no dobra, trochę się nie popisał, ale wysmażył Tadeuszowi kwit, w którym poświadcza, że jest mu winny masę pieniędzy. Tylko co z tego, skoro nie miał skąd ich wziąć. Nasz bohater ze łzami w oczach mógł się tym świstkiem papieru najwyżej podetrzeć. Ale przecież nie byłby sobą, gdyby się załamał, prawda? Znowu miał trochę szczęścia, bo mimo że w naszej historii bywały weselsze okresy, to akurat wtedy działał Sejm Wielki. Szanuję Wasz czas, więc nie będę się tutaj wdawał w jego postanowienia. Najważniejsze dla nas, a tym bardziej dla Kościuszki jest to, że zapadła tam decyzja o powstaniu armii, co z kolei dało pracę Tadkowi, który naprawdę był wtedy bez grosza. Sytuacja znacznie się poprawiła, bo za posadę generała wojsk koronnych zgarniał 12 tysięcy złotych rocznie, czyli 1200 kontuszy szytych na miarę. Sejm Wielki generalnie miał spoko pomysły, żeby Polskę odbudować. Zawsze jednak, jak komuś strzeli do głowy taka szczytna idea, to momentalnie odzywają się ci, którym było, jest i pewnie będzie to nie w smak – naturalnie Rosja i Niemcy. Nieuczciwie jednak zwalać winę za bałagan w państwie tylko na nich. Wśród Polaków też znalazłoby się trochę koszmarnie bogatych panów, którym nie uśmiechała się żadna rewolucja. Po prostu za dużo mogli na niej stracić. Byli wśród nich Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski i Franciszek Ksawery Potocki. Pomyślałem, że warto wymienić kilka największych szmat w naszej historii. To oni i im podobni przygotowali w miasteczku Targowica dokument, który znosił Konstytucję 3 Maja, ale co gorsza – gwarantem tej konfederacji była Katarzyna II, caryca Rosji. W praktyce oznaczało to, że

jeśli „ustawa” nie wejdzie w życie, to Kaśka ma prawo w obronie wolnej Polski wjechać z armią i rozprawić się z „rewolucjonistami”. Brzmi tak znajomo, że jak to mawia pan Zbigniew: „Szkoda strzępić ryja”. W przeciwieństwie jednak do wizyty z 17 września 1939 roku tego ataku się spodziewaliśmy. Zaczęto więc szykować się do wojny, a nasz Tadek został szefem jednej z trzech dywizji. Stało się to na początku maja, więc praktycznie od razu musiał brać się do roboty, bo 18 maja Rosjanie pojawili się u nas w liczbie około 100 tysięcy żołnierzy. Nie dość, że przewaga wroga była demoniczna, to jeszcze nasi litewscy przyjaciele zrobili nas w wała i ich armia nie stawiła praktycznie żadnego oporu. Nawet jednak w tak nierównej walce udało się co nieco ugrać i zaskoczyć przeciwnika. Nasi wygrali choćby bitwę pod Zieleńcami. Ktoś zapyta: „No, spoko, ale co z tego?”. Nic. Faktycznie nijak to nie wpłynęło na wynik dalszych starć, ale nasi postawili się dużo silniejszym i walczyli bez kompleksów, a na pamiątkę tego wydarzenia ustanowiono kultowy Order Virtuti Militari. Tadek Kościuszko, a w zasadzie powinienem napisać generał Tadeusz Kościuszko, znalazł się na pierwszej w historii liście odznaczonych tym orderem. Naprawdę można się załamać, kiedy człowiek wypruwa sobie żyły w walce o kraj, a nagle dowiaduje się, że sam król, który z założenia powinien być największym patriotą w kraju... dołącza do zdrajców z Targowicy i rozkazuje przerwać walkę z rosyjskimi przyjaciółmi, bo przecież oni chcą nam tylko pomóc. Wiele osób stwierdziło, że w takich warunkach nie ma co w gównie rzeźbić, skoro nawet największy akt miłości do kraju zostaje zaorany przez beznadziejnego władcę. W związku z tym ci, którym na Polsce zależało, zaczęli z niej... wyjeżdżać. Serio, to nie tak głupie, jak się może wydawać. Lepiej było organizować powstanie za granicą, nie ryzykując bycia aresztowanym albo zdradzonym przez podstawionych

agentów. I aresztowanym. Z tego samego założenia wyszedł też Kościuszko. Tym bardziej, że akurat wtedy Francja nadała mu honorowe obywatelstwo w uznaniu zasług w walce o wolność. Ogólnie rzecz biorąc, to dobre podsumowanie: jakim wrakiem była wtedy elita rządząca w Polsce, jeśli starania naszych rodaków bardziej doceniają Francuzi niż rodzime władze. Tadek ostro działał z innymi patriotami przy organizowaniu nowego powstania i starał się jak mógł, żeby zapewnić nam pomoc, jednak wbrew temu, co twierdzą Bracia Figo Fagot, Francuz nie zawsze jest dobry. Jeden z nich zdradził państwom zaborczym, że Polacy za granicą coś kombinują, i całą konspirację na jakiś czas szlag trafił. Jakby tego było mało, na początku 1793 roku Rosja i Prusy podpisały dość ważne porozumienie, na mocy którego zabrały nam trochę ziem. Tak, chodzi o drugi rozbiór Polski, po którym nasz kraj okrojono do powierzchni nieco mniejszej niż dzisiejsza Białoruś, a w kraju zostało jakieś 4 miliony obywateli, czyli tyle, co w Portoryko (tak, też musiałem sprawdzić, gdzie to jest). Jeśli jest w tej sytuacji jakikolwiek plus to to, że goście z Targowicy dopiero wtedy zrozumieli, jak dali się wydymać zaborcom, a upadająca gospodarka zaczynała ciągnąć ich za sobą. Sytuacja była beznadziejna, ale pozostała jeszcze garstka ludzi, która nie chciała siedzieć biernie. W tym, a jakże – Tadek. Kościuszko boleśnie się jednak przekonał, że między teorią i praktyką bardzo często zachodzą dość poważne zgrzyty. Mianowicie w czerwcu 1793 roku skończył opracowywać koncepcję pod roboczym tytułem (który oczywiście sam nadałem): Jak zrobić skuteczne powstanie w tych beznadziejnych warunkach. No i jak to bywa na papierze – nie było się do czego przyczepić, wszystko składało się w całość, Ale w teorii to i komunizm był spoko. W każdym razie nasz bohater przesłał swoją koncepcję do kraju, a po jakimś czasie otrzymał ją z powrotem zweryfikowaną o faktyczną, a nie wyidealizowaną

ocenę warunków w Polsce. W sumie nie ma co się dziwić, jak się nie jest na miejscu, to nawet najlepszy informator nie odda w pełni, jak się sprawy mają. Kościuszko nie był zachwycony, bo Polacy na miejscu sugerowali, żeby powstanie rozpocząć jak najszybciej, a Tadek upierał się, żeby to jeszcze odwlec i lepiej się przygotować. I niby miał rację, ale znowu tylko w teorii. Co się takiego działo w kraju, że tamtejsi patrioci tak cisnęłi Kościuszkę na powstanie? Po pierwsze, rosyjskie służby, przodkowie KGB, nie próżnowały i były już bardzo blisko wykrycia spisku. Poza tym podjęto też decyzję o zmniejszeniu polskiego wojska, żeby chłopakom nic głupiego (na przykład powstanie) do łbów nie strzeliło. Trudno się dziwić, że w takiej sytuacji co chwila wysyłano do Tadeusza ponaglenia, że jak nie zaczną powstania teraz, to lada dzień wszystko się posypie. W końcu nasz bohater ugiął się i mimo że szanse były marne, to ruszył do Krakowa zostać dowódcą jednego z najbardziej desperackich powstań w naszej historii. W sumie trochę zabawne jest to, że my tu już całkiem nieźle poznaliśmy Tadeusza, no bo trzeba przyznać, że do marca 1794 roku wiódł dość ciekawe życie... a większość Polaków w tamtych czasach usłyszała o nim dopiero wtedy. Swoją drogą, jeśli ktoś myślał, że to Piłsudski był pierwszym naczelnikiem w naszej historii, to jest w błędzie. Tadek został bowiem Najwyższym Naczelnikiem Siły Zbrojnej Narodowej, czyli gościem z pełną władzą nad wojskiem. Co z nią zrobił? Przede wszystkim wykazał się rewelacyjną otwartością umysłu i podszedł do kwestii przewagi liczebnej przeciwnika „na chłopski rozum”. I to dosłownie. Uznał bowiem, że czemu by nie wciągnąć chłopstwa do regularnej armii powstańczej. Ja wiem, że nie był to pierwszy w historii przypadek, kiedy rolnicy próbowali walczyć ze złą władzą (jak również nie ostatni), ale to Kościuszko robił co mógł, żeby jak największe ich oddziały stały ramię w ramię z regularnym wojskiem.

Nasz generał-koks wiedział też, że poczucie przynależności narodowej u chłopstwa nie jest jakieś ogromne i że trudno je będzie przekonać do walki tylko o to, żeby przywrócić stary ład. Bo prawdę mówiąc, chłopu było wszystko jedno, czy to Rosjanin, czy Polak napierdziela go batem po plecach. Natomiast kiedy usłyszeli, że Tadeusz wydał Uniwersał Połaniecki, na mocy którego między innymi wreszcie mieli mieć wolność osobistą i gwarancję, że nie można ich eksmitować... momentalnie nadziali kosy na sztorc i poszli bić się o taki układ. To był bardzo prosty, ale skuteczny pomysł, który działa od wieków – bo lepiej się walczy, medząc, że ugra się przy okazji też coś dla siebie. Sorry, ale niestety tak było, jest i będzie. Czy zmotywowani chłopi z kosami jakkolwiek pomogli? No pewnie, że tak! Wszyscy wiemy, że pod Racławicami daliśmy ruskim popalić do tego stopnia, że później ktoś namalował na ten temat całkiem niemały obraz. Niestety potem już tak kolorowo nie było. Ostatnią bitwą, w której brał udział Kościuszko, była ta pod Maciejowicami. Tu w sumie powinniśmy się na chwilę zatrzymać, żeby wspomnieć o pewnej plotce. Otóż w kilku miejscach można znaleźć teorię, że Polacy przegrali tę bitwę, no bo w sumie ciężko jest wygrać, gdy dowódca jest nawalony jak stodoła. Sytuacja jest jednak prostsza, niż się wydaje, bo Kościuszko wcale pijany nie był. Dużo łatwiej zwalić winę na kogoś, niż przyznać, że Polacy byli w tym starciu gorsi, bo dwukrotnie mniej liczni. Żeby było jeszcze ciekawiej, to losy tej bitwy mogły się mimo wszystko potoczyć inaczej, gdyż całkiem niedaleko stacjonowały 4 tysiące żołnierzy dowodzonych przez Adama Ponińskiego, którzy popędzili kolegom z pomocą, ale zwyczajnie nie zdążyli. Tutaj mamy trochę mniej zaszczytną kartę w biografii Kościuszki, bo nasz bohater do końca życia atakował Ponińskiego za to, że mu nie pomógł, i to biednego Adama winił za klęskę. Nawet kiedy sąd go uniewinnił, to gdy tylko ktoś o Ponińskim

przy Tadku wspominał, nasz bohater wściekał się i próbował udowodnić winę Adama w całym zajściu. Wszyscy jednak i tak wiedzieli, że w ten niezgrabny sposób stara się jakoś zmniejszyć rozmiar swojej porażki. No ale OK, bo my tu sobie zaserwowaliśmy obszerną dygresję, a przecież bitwa w toku! Kiedy Tadeusz zorientował się, że szanse na zwycięstwo mają mniejsze niż zespół Boys na nagrodę Grammy, próbował ze swoimi żołnierzami uciec z pola bitwy. Niestety Rosjanie okazali się szybsi – grupa pościgowa dopadła ich pod Krępą i otoczyła. Kościuszko próbował się bronić, ale szybko dostał szablą w cymbał i urwał mu się film jak pani od polskiego w piosence Kazika. Kiedy odzyskał przytomność, był akurat opatrywany po kilku godzinach leżenia na polu bitwy. Rosjanie nie dawali mu zbyt wielkich szans na przeżycie, ale znowu zrobił im na złość i jakoś dał radę. Kiedy dochodził do siebie zamknięty w jakiejś piwnicy pod zamkiem, rozwiązano oddziały powstańcze. A gdy nasz bohater poczuł się lepiej, dobrzy Rosjanie wysłali go do popularnego kurortu, często odwiedzanego w tamtym okresie przez Polaków – Twierdzy Pietropawłowskiej w Petersburgu. Wiele osób zarzuca Kościuszce, że w przeciwieństwie do Józefa Poniatowskiego, którego poznamy w następnym rozdziale, złożył przysięgę wiernopoddańczą carowi, za co ów wypuścił go z pierdla. Prawda jest jednak taka, że to były dwie totalnie różne sytuacje. Sam Tadeusz może i by się nie zgodził na taki układ z Pawłem I Romanowem (bo to on był wtedy carem), ale dzięki jego przysiędze na wolność wyszło też 20 tysięcy polskich żołnierzy, których bez cienia przesady kochał jak własnych synów, co zresztą, jak wiemy z ich pamiętników, odczuwali bardzo wyraźnie i byli mu wdzięczni jak cholera. Lata po uwolnieniu to tułaczka gościa zawiedzionego porażką powstania, którym kierował. Pewnie wiele osób tłumaczyło mu, że to nie jego wina, że czynników była masa, a i

szanse od samego początku mizerne, niemniej jednak, i tak musiało to wszystko boleć. Tadeusz podróżował po USA, Francji (gdzie próbował coś dla Polski ugrać u Napoleona, któremu słusznie nie ufał), aż wreszcie osiadł w Szwajcarii, gdzie dość niespodziewanie skontaktował się z nim Aleksander, nowy car Rosji. Czego chciał? Ano tak się złożyło, że najpotężniejsi władcy Europy, po tym jak pokonali Napoleona, ustalali wtedy strefy wpływów. Aleksander chciał stworzyć Królestwo Polskie, które oczywiście miałoby być marionetką Rosji, ale chciał ten temat mimo wszystko obgadać z Tadeuszem. Gdyby taki bohater jak on poparł utworzenie tego państwa, wówczas jego rodacy może by tak nie wybrzydzali. Co na to Kościuszko? Początkowo był zainteresowany, ale kiedy dowiedział się, że to królestwo ma mieć mniejsze terytorium niż Księstwo Warszawskie, to parsknął śmiechem i cały ambitny plan cara poszedł wiadomo w co. Tadeusz Kościuszko zmarł niedługo później, bo 15 października 1817 roku, ale nawet śmierć nie przeszkodziła mu w podróżowaniu. Co więcej, zyskał umiejętność bycia w dwóch miejscach naraz! Jego ciało po ekshumacji ze szwajcarskiego cmentarza trafiło na Wawel, natomiast serducho przejechało się ze Szwajcarii do Włoch, potem z powrotem, aż wreszcie przez Austrię i Czechosłowację po 110 latach trafiło do ojczyzny, która wtedy już znowu była wolnym krajem. Przeczytane? Teraz obejrzyj przygody Tadeusza!

https://www.youtube.com/watch?v=KpuKIUVmUiY

Rozdział 6 JP na 100% - Józef Poniatowski

T

en gość jest pewnie zmorą wszystkich „turbo-patriotów”, którzy uważają, że rano, jeszcze przed myciem zębów, trzeba odśpiewać hymn, ucałować flagę, zapłakać nad przypadającą danego dnia rocznicą jakiejś przegranej bitwy, po czym zapakować sobie moralnego kija w kakao i zacząć kolejny dzień śmiertelnie poważnego i smutnego patrioty. A tu proszę, ten cały Józef Poniatowski swoim życiem pokazał, że w miłości do ojczyzny chodzi o coś zupełnie innego. Ba! Udowodnił, że można być naprawdę luźnym gościem, imprezować, rwać dziewczyny, a jak przyjdzie odpowiedni moment, to patriotyzm wystrzeli w nas sam. „To ja, typ niepokorny”, mógł o sobie mówić już od pierwszych sekund, bo (pewnie ku średniemu zachwytowi matki) postanowił zameldować się na świecie... o 3:00 rano. Dzieciństwa wcale nie miał łatwego, choć OK – o pieniądze martwić się nie musiał, ale nie to jest najważniejsze. Józek stracił ojca w wieku 10 lat, lecz nie to było najgorsze, a fakt, że od tego momentu kloszem nakryła go nadopiekuńcza i znerwicowana matka, z którą mieszkał w Austrii i Czechach. Nie ona jedna postanowiła uszczęśliwiać syna na siłę, bo do zabawy włączył się też jego stryj – z zawodu najgorszy król Polski – Stanisław August Ciota Poniatowski. Z jakiegoś powodu król bardzo sobie upodobał młodego bratanka. Dobrał mu nauczycieli i popchnął na wojskową drogę, której on sam się zwyczajnie bał. Jednak Stasiek nie byłby sobą, gdyby czegoś nie spieprzył. Dał przykaz, by w Szkole Rycerskiej nie przemęczano jego ulubieńca. Władze stwierdziły, że króla trzeba słuchać, i dały Józkowi tylko

szczątkowe wykształcenie, nawet pisać po polsku za dobrze nie umiał. Swoje imię zapisywał „Jusef”, chociaż w sumie nie on ostatni miał problemy z pisaniem prostych słów, co może potwierdzić przynajmniej jeden z byłych prezydentów. Jak już sobie wspomnieliśmy, pierwsze lata życia spędził za granicą. Był w szoku, kiedy pierwszy raz przyjechał do Polski. Przeżył wstrząs podobny do tego po przeprowadzce z Nowego Jorku do Radomia. Poza tym w ojczyźnie panował polityczny, nie bójmy się tego słowa, burdel. Poniatowski nigdy się z tym nie pogodził, co jednak nie znaczy, że nie korzystał z pokus, które w tym imprezowym kraju na niego czekały, o nie! Jego pierwszym dużym melanżem był ślub siostry. Para młoda okazała się dość nietypowa, bo pan młody był tak gruby, że nie był w stanie spleść przed sobą rąk, a jego wybranka... nie miała oka. Poza tym nasz bohater bywał również gościem na legendarnych obiadach czwartkowych, które jak już sobie w poprzedniej części książki wspomnieliśmy, były jedną wielką farsą. Ich uczestnicy przychodzili tam poopowiadać sprośne wierszyki, nażreć się i schlać. Z okresu imprezowej inicjacji Józefa zachował się też wspaniały dowód na to, jakim hipokrytą był król. Pisał bowiem listy do swojego bratanka, w których przestrzegał go przed... rozrzutnością i towarzystwem. Czyli dokładnie przed tym, co sam miał na sumieniu. Najbardziej jednak zapadły Józkowi w pamięć imprezy na politycznych salonach, na które też stryjek go wkręcał. Brał między innymi udział w spotkaniu z carycą Katarzyną II. Można by pomyśleć, że to w sumie spoko, zawsze fajnie przybić sobie piątkę z celebrytką, ale nasz Józef wtedy właśnie po raz pierwszy tak wyraźnie zauważył, jak bardzo żenującym władcą jest król Stasiek i że „państwo polskie istnieje tylko teoretycznie”. Ale to nie koniec rzeczy, które dość mocno go zdenerwowały, bo na tych imprezach spotykał też wielu doświadczonych wojskowych i szybko zdał sobie sprawę... że

gówno go w tej Szkole Rycerskiej nauczyli. Postanowił więc zapisać się na staż w armii austriackiej, Lepiej wybrać nie mógł, bo była jedną z najlepszych w tamtym okresie, czego zdecydowanie nie można powiedzieć o polskim wojsku. Zanim jednak podniosą się krzyki typu „Zdrajca! ” itp,, wyjaśnijmy sobie: Józef nie chciał się od Polski odwracać. Jechał do Austrii się szkolić, ale przed wyjazdem przysiągł, że wróci i stanie do walki, jeśli tylko ojczyzna, a raczej to, co z niej zostało, będzie w potrzebie. No ale przecież na stażu się człowiek nie tylko szkoli, co nie? Co prawda najlepsze balety i szczyt imprezowej formy były jeszcze przed Józkiem, ale powoli zaczynał się rozkręcać. Raz na przykład założył się z nowymi kolegami, że w pełnym rynsztunku, na koniu pokona wezbraną rzekę. Wtedy akurat mu się udało, ale nie uprzedzajmy faktów. Tak, tu mógłbym zasadzić spory spoiler, jeśli chodzi o finał tej historii, ale po co psuć zabawę i już tutaj pisać, że utonął, próbując przekroczyć rzekę na koniu... O kurna. Przepraszam. No nic, trudno, do tego finału jeszcze sporo się wydarzy. Na przykład to, że Józef wreszcie dostał okazję, żeby sprawdzić się w boju. Sytuacja polityczna w tamtym konkretnym momencie wyglądała tak, że Austria miała sztamę z Rosją (niestety nie pierwszy i nie ostatni raz). Kiedy więc przodkowie Włodka Putina wypowiedzieli wojnę Turcji, austriackie wojsko ruszyło z pomocą. A w nim Józef Poniatowski. To miała być ostatnia wojna w tak zwanym „starym porządku”, ale tego nikt jeszcze wtedy nie wiedział. Józef naprawdę dawał radę. Uczył się sporo i wykazywał się dużym męstwem, jednak – jak sam się przekonał – jest bardzo cienka granica między męstwem a głupotą. Zresztą komu ja to tłumaczę, zwróćmy się do wszystkich czytelniczek tej książki. Hej, dziewczyny, znacie przynajmniej jednego takiego typa, który za wszelką cenę stara się popisać, a wychodzi na idiotę, prawda? No właśnie. Dokładnie tak zacho-

wał się na tej wojnie Józek Poniatowski. No bo jak inaczej wytłumaczyć fakt, że kiedy nie znalazł ochotników do szturmu na turecką twierdzę, to sam postanowił dać przykład – złapał pałasz i brawurowo ruszył na umocnienia... po czym po kilku minutach bardzo szybko znoszono go z pola walki z ciężkimi ranami. Miał sporo szczęścia, że przeżył, i naprawdę mocny charakter, że po takiej przygodzie nadal chciał walczyć. Ale co z tego, że chciał, skoro całą zabawę popsuł mu, a jakże, stryjek-król, który jak tylko dowiedział się o akcji bratanka, to kazał go sprowadzić do domu, bo bał się, że... stanie mu się krzywda. Józef miał prawo się oburzyć, kiedy zresztą po części zgodnie z umową, wcielono go do polskiej armii. Chyba najmniejszej i najgorszej w Europie tamtych lat. To tak, jakby dziś Messi przeniósł się z Barcelony do Iskry Stolec (tak, jest taki klub). Można się kapinkę załamać, co nie? Jakby tego było mało, król nie przestawał się mieszać w jego sprawy. Żeby zapewnić mu lepszy start w krajowym wojsku, chciał znowu wymusić na podwładnych obdarowanie bratanka jakimś wysokim stanowiskiem, ale tutaj doszło do pierwszego mocniejszego zaiskrzenia na linii Poniatowski – Poniatowski. Józef stwierdził, że chyba króla zdrowo posrało. Odznaczenia i awanse chciał uzyskiwać wyłącznie zasłużenie i nie jest mu potrzebna żadna protekcja. Miał rację, bo i tak szybko awansował. Ekspresowo mianowano go generałem, czyli osiągnął ten sam stopień, co dużo bardziej doświadczony Tadek Kościuszko. No, ale jak już ustaliliśmy, w polskim wojsku nie działo się wtedy za wiele, więc cóż robić jak nie imprezować? Jako że na brak pieniędzy nie mógł narzekać (bo co by o królu nie mówić, to nie pozwalał, żeby jego bratanek biedował), to i okazji do ich wydawania nie marnował. Zawsze miał na sobie najmodniejsze ciuchy, grał w karty za gruby hajs, ale to nie wszystko. Kolega mi mówił, że jak się popije, to u człowieka zwiększa się skłonność do głupich zakładów. Jak

się okazuje, nie jest to nic nowego, bo na przykład raz Józef założył się z kumplami, że przejedzie przez Warszawę na golasa na koniu. Przejechał? Pewnie, że tak! A jak już przy koniach jesteśmy, to nasz bohater miał najlepszą furę w mieście. Otwarty powóz zaprzężony w osiem wybornych koni sam właściciel nazywał „kabrioletem whisky”. Gdyby Józef żył dzisiaj, zbankrutowałby dość szybko, biorąc pod uwagę, ile musiałby zapłacić za mandaty. Delikatnie mówiąc, nie przejmował się innymi użytkownikami ruchu. Na czele z pieszymi. No ale chyba nikt nie myśli, że w życiu takiego imprezowicza nie pojawiały się dziewczyny? Rwał laski na potęgę i to takie z naprawdę tęgimi nazwiskami, jak Lubomirska czy Potocka, jednak to nie one najmocniej zamieszały mu w głowie. Można tak powiedzieć tylko o jednej dziewczynie w jego życiu, chociaż umówmy się – Józek to nie był wzór wiernego partnera, ale o tym za moment, bo opowiedzmy sobie jeszcze o pannie, co mu tak w tej głowie zamieszała. Miała na imię Zelja i była śpiewaczką operową. Nie będziemy się tu rozwodzić nad ich relacjami, bo liczą się czyny, nie słowa, Jak bardzo był w niej zakochany? Tak bardzo, że odmówił czworokąta z trzema pięknymi dziewczętami. To chyba wystarczy. W 1791 roku Zelii i Józefowi urodził się syn, ale nasz bohater nie do końca zachował się zgodnie z oczekiwaniami, bo uznał, że w sumie to on pilnie musi się zbierać do swojej jednostki, a że służba nie drużba, to nara. Później oczywiście interesował się, co tam u nich słychać, ale nie jakoś przesadnie. Jego dziecko wychowało się pod opieką matki i przyjaciół. Za jedną z najpiękniejszych chwil w życiu uznawał Józef ustanowienie Konstytucji 3 Maja. Oczywiście głupi nie był i doskonale się domyślał, jakie mogą być konsekwencje takiego wybryku Polaków. Z drugiej strony nie wszyscy muszą wiedzieć, więc wyjaśnijmy to sobie – nieunikniony atak Rosji. Ale nawet mając świadomość mało wesołej przyszłości, Józef

nie wystraszył się i do tego samego namawiał swoich żołnierzy słowami: „Kiedy już się zdobyło na czyn tak ważny, należy mieć odwagę utrzymać to dzieło”. Spoko by było, gdyby król Polski też wychodził z podobnego założenia, jednak Stanisław August Ciota Poniatowski nie umywał się do swojego bratanka. Naturalnie, zgodnie z przewidywaniami, Rosjanie zaatakowali i zaczęła się regularna wojna, w której wojsko do boju prowadził nie kto inny jak nasz Józek. Był świetnym dowódcą, ale nie miał ochoty wyrzekać się wygód, do których zdążył się już przyzwyczaić. W sumie w swoim obozie wojskowym miał 36 koni. Namiotów dla niego i dla jego służby było 15, a jedzenie było bardzo wykwintne, chociaż starał się to ukrywać. Pamiętacie scenę z Kilerów Dwóch, w której naczelnik więzienia jadał w stołówce z więźniami, ale do swojej miski miał cichaczem nalany „żurek ze Szeratona”? Tak samo robił Józef, jednak zamierzony efekt osiągnął – żołnierze lubili szefa, co jeszcze nie raz pokazali. To naturalnie nie koniec, bo wojna wojną, a chuć chucią. Generał Poniatowski lubił czasami wymknąć się z obozu w cywilnych ciuchach i uderzyć w balet. Zanotowano, że często zdarzały mu się „wesołe z damami ukraińskimi zabawy”. Jeśli ktoś jest zniesmaczony, to niech się ogarnie. To były jego prywatne sprawy i dopóki nie przekładały się negatywnie na jego pracę, to nic nam do tego. A tak się akurat składa, że dowodził świetnie. Biorąc pod uwagę skromne możliwości i bezdyskusyjną przewagę wroga, radził sobie naprawdę nieźle. Nikogo jednak chyba nie obchodzą takie rzeczy jak dokładny stan wojsk czy uzbrojenie. Skupmy się więc na czymś, co jest dużo ciekawsze, a często właśnie przykryte grubą warstwą nudnego pierdzielenia zwanego statystykami. Otóż nasz bohater zdobył się na naprawdę wyjątkowy gest: wysłał 500 talarów na potrzeby... rosyjskich jeńców, by mieli dobre warunki. O to samo poprosił następnie dowódcę wrogich wojsk, załączając

notatkę: „Milej bić się tam, gdzie z obu stron szacunek”. Co jeszcze ciekawsze (i nie tak często wśród rosyjskiego dowództwa spotykane), Rosjanin docenił ten gest i faktycznie w tym konflikcie obie strony traktowały jeńców fair, I co? Fajniejsza historia niż zestawienie cyferek, nie? Na tym jednak miłe gesty się skończyły i wojska tłukły się na poważnie, ale wiecie dla kogo Józef był najbardziej bezwzględny? Dla zdrajców i dezerterów. Karał bez cienia litości, co sprawiło, że chłopaki chodzili jak w zegarku. Nasz bohater, dysponując fatalnie wyposażoną resztką wojska, sprał ruskich pod Zieleńcami, co niestety nie miało przełożenia na wynik tej wojny, ale podkreślmy sobie, że to pierwsze polskie zwycięstwo wojskowe od czasów Jana III Sobieskiego! Józek był ostatnią osobą, która chciała się poddać, i nie mógł zdzierżyć, że, wojsko nie ma oparcia w królu. Opieprzył go listownie, stwierdzając choćby, że „gdyby wspierał kraj od początku wojny, to albo byśmy poginęli z honorem, albo Polska byłaby znów mocarstwem. A teraz nie wiem, co nastąpi”. Już nie wspominając o tym, jak okrutnie zmieszał go z błotem za chęć pertraktowania z Targowicą, którą uważał za największe ścierwo, a każdy z jej członków zasługiwał według Józefa na śmierć. Poniatowski chciał rozkręcić partyzantkę, współpracować z Litwą, byleby się tylko nie poddać, ale stryjek skutecznie mu to utrudniał. Zamiast broni przesyłał mu... medale dla wojskowych. A kiedy król otwarcie przyłączył się do tej feralnej Targowicy i kazał wojsku dać sobie spokój z dalszymi walkami, wtedy już całkiem trafił Józefa jasny pieron. Chciał zorganizować zasadzkę i porwanie króla, ale ktoś mądry wybił mu to z głowy, uświadamiając, że niewiele to już zmieni... i pewnie też to, że całą kasę, którą Józef posiadał, miał właśnie od króla, a imprezować za coś trzeba. W każdym razie nasz bohater natychmiast złożył dymisję, a kilka dni później król wypędził go z Warszawy. Józef wyjechał do Austrii, gdzie odreagowywał w typowy

dla siebie sposób (tak jest, imprezując), ale i znalazł sobie nowe hobby – trollowanie. Pisał listy do członków Targowicy i w dość bezpośredni sposób ubliżał im i ich rodzinom. Nawet tak kreatywne zajęcie pewnie kiedyś by mu się znudziło, na szczęście jednak nadarzyła się okazja, żeby wrócić na wojskowe tory i znowu walczyć za ojczyznę. W kraju właśnie wybuchło powstanie kościuszkowskie. Wyglądało to na idealną okazję, żeby wrócić i zostać bohaterem, ale sprawy potoczyły się tak źle, jak chyba nikt, a zwłaszcza on się nie spodziewał. Udział w tym powstaniu popsuł mu opinię w sposób wręcz apokaliptyczny. Po pierwsze, nie trawili się wzajemnie z innymi dowodzącymi Dąbrowskim i Zajączkiem, a konflikt trzech generałów nigdy nic dobrego nie wróży. Jednak jeszcze gorsze było to, że kompletnie olał ostrzał odcinka, którego obroną dowodził, i zamiast reagować... pojechał do króla na balet. W tym czasie wrogowie przejęli dwie warownie, osiem dział i zaopatrzenie. I tak, jak tylko dowiedział się, jak poważna jest sytuacja, to wrócił i ruszył do obrony, lecz bić się po pijaku to nie najlepszy pomysł. Nie dość, że sam ledwo przeżył, to zawiódł na całej linii jako wojskowy. Ale to nie koniec! Chcąc zachować resztki honoru, podał się do dymisji. Zapomniał jednak o jednej rzeczy – miał tak silną pozycję i był tak łubiany przez wojsko, że przykład z niego wzięła cała dywizja. Z ponad 6 tysięcy żołnierzy pozostało 300. Zgadnijcie, kogo oskarżono o wywołanie zbiorowej dezercji. Sytuacja zrobiła się napięta jak plandeka na Żuku, a Józef w obawie przed linczem musiał pokornie spierniczać do Austrii. Tak, można by tutaj odwrócić kota ogonem i napisać, że cierpiał i było mu przykro. Pewnie, że było. Nawet nie chciał nosić żadnych orderów. Mówił: „Jak mogę nosić ordery z napisem »za godność króla«, skoro król jest więźniem?”. Ale co sam spieprzył, to jego. Do tej pory poznaliśmy Józefa Poniatowskiego na tyle dobrze, że wszyscy pewnie spodziewają się, iż tradycyjnie już

postanowił odreagować stres, rzucając się w wir imprez. Ale nie, nie tym razem. Chłop się załamał. Ten okres po upadku powstania kościuszkowskiego był chyba najsmutniejszym w jego życiu. Świadomość tego, jak spierniczył sobie opinię i że w Polsce teraz już nie lubi się dwóch Poniatowskich, nie dawała mu spokoju. Uznał zatem, że wróci do pruskiej już Warszawy i stopniowo odbuduje swoją markę. Zanim jednak los przyniósł kolejną okazję, żeby nasz koks mógł zabłysnąć jako wojskowy, trzeba było się czymś zająć. Postanowił więc przywrócić swoją opinię króla parkietu i tutaj, drodzy Państwo, przechodzimy do imprezowego szczytu Józka Poniatowskiego. Nasz bohater prawdopodobnie założył pierwszy klub-imprezownię w Polsce. W jego pałacu w Jabłonowie było 45 pokoi, w tym sala do bilarda. Tam razem ze swoją ekipą rozkręcali niepojęte wręcz imprezy Nie było jakiegoś planu dnia. Wstawało się późno, potem polowało, grało w bilard czy tam inne karty, polowało, jadło się wyborne żarcie (Józef uwielbiał szpinak – jak Popeye... albo jak ja), a potem impreza do rana. I tak non stop. O tym, jak legendarne były to balety, niech świadczy fakt, że pewnego razu na imprezę przyjechał sympatyczny francuski grubasek, późniejszy król Ludwik XVIII. Tak mu się hulanki spodobały, że został... na cztery lata. Sam Józef, jeśli akurat nie imprezowa!, spędzał czas w swoich ogromnych stajniach, gdzie trzymał kilkadziesiąt koni tej samej, gniadej maści (to jak z Ferrari – niby można mieć różne kolory, ale i tak każdy normalny weźmie czerwone). Oczywiście miał też absolutnie wszystko, co można było do konia przymocować – dorożki, bryczki... nawet 50 Cent w szczycie swojego bogactwa nie posiadał tak imponującego garażu. Może porozbiorowa Polska formalnie króla nie miała, za to króla melanżu – na bank. Ten tryb życia sporo go kosztował. Nie tylko finansowo, ale i fizycznie. Od wódy wyłysiał (jak nie napiszę kto w piosence nie napiszę kogo), co starał się

kryć za pomocą peruki, ale nie trzeba było fachowego oka, żeby zauważyć, że nasz Józek zwyczajnie się zapuścił. Sam pewnie by tej sytuacji nie chciał zmieniać, bo w sumie było mu dobrze, ale rok 1806 odmienił los nie tylko jego, ale i całej Europy. Wtedy to właśnie pewien knypek z Francji, bardziej znany jako Napoleon, ruszył na wschód, w zasadzie w jeden dzień rozbijając pruską armię. Bonaparte wiedział jednak, że nie przez cały czas będzie tak łatwo. Przebywał daleko od swoich francuskich rezerw, więc pomoc Polaków na obcej ziemi była mu niezbędna. Nie będziemy się tu wdawać w dywagacje na temat tego, czemu chyba tylko my w Europie (OK, jeszcze Francuzi) uważamy go za bohatera i czy jego obietnice dane naszym przodkom były cokolwiek warte. Skupmy się na tym, co było wtedy, a było tak, że nawet mgliste obietnice brzmiały dla wielu Polaków lepiej niż ruski but. Wśród tych wielu był też Józef Poniatowski. Jak to się stało, że zaczął pracować dla Napoleona i do końca pozostał mu wierny? Tak jak dobre kluby piłkarskie, Bonaparte też miał swoich skautów, którzy o Józefie poinformowali go już wcześniej. Faktycznie mogło imponować, że poza kijowym epizodem w powstaniu kościuszkowskim dał się poznać jako dobry dowódca i lojalny żołnierz. Tylko że takich CV to Napoleon miał na biurku tysiące. Co więc sprawiło, że dostrzegł w Poniatowskim nie tylko sojusznika, ale wręcz dowódcę sojuszników? Wartość, którą cenił sobie szczególnie mocno – honor. Jak już ustaliliśmy – Poniatowski głupi nie był. To znaczy Józef, a nie Stanisław August. Dobrze wiedział, że obiecanki Napoleona nie są zbyt wiele warte, jednak zdecydował się stanąć po jego stronie, żeby w ten sposób zmazać plamę na swoim nazwisku. I nie chodziło tylko o własne wyrzuty sumienia, ale głównie o to, co zrobił jego pierdołowaty wujek. Taka postawa może zaimponować i faktycznie Napoleon był pod spo-

rym wrażeniem. Od tej pory Bonaparte dawał naszemu bohaterowi niemożliwe do wykonania zadania... i za każdym razem musiał być w sporym szoku, kiedy okazywało się, że Józek znowu dał radę. Na dzień dobry miał zorganizować polski kontyngent dla armii Napoleona... tak ze 40 tysięcy chłopa. 1 uświadommy sobie: nie polegało to tylko na zorganizowaniu tylu mężczyzn. Trzeba im jeszcze było skądś wyczarować mundury, broń, wyżywienie, stworzyć na to wszystko magazyny. To była masakrycznie ciężka praca, ale nie jedyna, jaką musiał wykonać. Bo musiał też opracować listę (jego zdaniem) wartościowych wojskowych, z której generał Dąbrowski miał sobie wybrać współpracowników. Inaczej mówiąc, to Józef decydował, komu dać szansę znalezienia się w kadrze dowódczej, a komu nie. A skoro już sobie o tym wspomnieliśmy, warto też podkreślić, że Poniatowski potrafił wyciągać wnioski i unieść się ponad prywatną urazę. Tutaj mamy tego najlepszy przykład. Mimo że nie trawili się (jak pamiętamy) z Zajączkiem i Dąbrowskim, to dla dobra sprawy i mając na uwadze, do czego doprowadziły ich kłótnie, zakopał wojenny topór. Jeszcze tylko raz poważnie się z nimi pokłócił, jednak w sprawie, w której miał absolutną rację. Mianowicie chłopaki potulnie przytaknęli Napoleonowi i zgodzili się na to, żeby polscy żołnierze nosili francuską kokardę. Poniatowski prawie eksplodował ze złości i jasno postawił sprawę: Polacy nie będą nosić cudzych barw. Mają mieć wyraźnie podkreśloną odrębność i niezależność. Co najważniejsze – swój cel osiągnął. Mimo tego, że Józef miał czasem problemy z rozrzutnością, Napoleon cenił go coraz mocniej. Szybko przyszedł kolejny awans – na Ministra Wojny. Czy Józef się cieszył? „Tak średnio, bym powiedział, tak średnio”. Bo nienawidził papierkowej roboty, której od tej pory miał trzy razy tyle. Znalazł jednak sposób na to, żeby robota była mniej upierdliwa. Prze-

niósł swoje biuro do znanego nam już pałacu-imprezowni. Jak mu się znudziła papierologia, to schodził sobie na szybki balet i znowu hyc do pracy. No bo chyba nie myśleliście, że przestał imprezować?! Każda okazja była dobra. Raz z kumplami rozkręcili tańce z okazji... śniadania. Impreza była tak potężna, że dźwięki dotarły aż do siedziby biskupa, a że było to w czasie adwentu, to Józef dostał srogi opieprz. Naturalnie, wszystkie ceremonie odznaczenia też były świetnymi okazjami do tego, żeby się napić. Była jednak pewna różnica w porównaniu z imprezowym Józefem wcześniej, a tym, który pracował dla Napoleona. Na naprawdę odjechano inby pozwalał sobie tylko w towarzystwie bliskich przyjaciół. Na większości salonowych imprez był świadomym swojej pozycji gościem. Potrafił upilnować nie tylko siebie, ale i innych. Kiedy zauważył, że pewien oficer wziął do tańca damę bez jej zgody, zadbał o to, żeby ów żołnierz trafił na 24 godziny do aresztu. Ale to nie wszystko, bo kiedy tylko na imprezie pojawiał się ktoś znaczący (np. francuscy wysłannicy), Józef starał się pomagać polskiej sprawie, jak tylko umiał, co z reguły oznaczało wyjątkowo hojną gościnność, bo w kraju może i bieda, ale jego piwnice zawsze były pełne flaszek. No ale nawet najlepsza impreza nie trwa wiecznie. Przyszedł rok 1808, kiedy to Austriacy postanowili zaatakować Napoleona. Bonaparte był kapinkę w dupie, bo większość jego sił była wtedy zajęta walkami w Hiszpanii. Co w związku z tym zrobił? Zabrał znaczną część ekipy Poniatowskiego, bo wierzył (zresztą słusznie), że główne walki rozegrają się na terenie Niemiec. Józef został z kilkoma tysiącami ludzi i modlił się pewnie, żeby Austriacy nie zczaili się, że mają szansę bez problemu zająć Warszawę... Niestety modły nie zostały wysłuchane i zaatakowali w kwietniu 1809. Doradcy sugerowali Józefowi, żeby razem z tymi żołnierzami, którzy mu zostali, zamknął się w twierdzach „i może

jakoś to będzie”. Józef nie był polskim piłkarzem i nie wierzył w matematyczne szanse. Musiał zrobić coś nieszablonowego. Poza tym wiedział, że nie najlepiej zmotywuje żołnierzy, jeśli jego pierwszą decyzją w tym starciu będzie wycofanie się. Postanowił więc bohatersko... oddać Warszawę. Ale spokojnie. To był dopiero pierwszy etap planu-niespodzianki. W zamian za brak oporu polskie wojsko mogło ewakuować cały sprzęt. Faktycznie, tak jak można się było spodziewać, osiedli w twierdzach. Przy czym Austriacy spodziewali się, że Poniatowski będzie pokornie czekał na odbicie przez Napoleona. Nie sądzili, że prawdopodobnie właśnie wtedy nasz Józef wymyślił sformułowanie „YOLO” i postanowił wcielić je w życie. Czekał tylko na odpowiedni moment... Ten nadszedł stosunkowo szybko, bo Austriacy zaczęli dostawać łomot na niemieckim froncie, a poza tym część sił musieli przeznaczyć na pilnowanie Warszawy. W całej Galicji zostawili tylko 10 tysięcy żołnierzy. Z taką liczbą dało się już walczyć. Jak wiadomo „nikt nie spodziewa się hiszpańskiej inkwizycji”, ale stacjonujący wtedy w Warszawie Austriacy mogli równie dobrze krzyknąć, że „nikt nie spodziewał się polskiego kontrataku!”. Bo to właśnie zarządził Józef, gdy uznał, że przyszedł dobry czas na lańsko. Chociaż w zasadzie był to triumfalny pochód przez austriacki zabór. Gdzie tylko polskie wojsko się pojawiło, tam witano je z radością, a chłopi zaciągali się w jego szeregi. To nie wszystko, bo Józek zabezpieczył te tereny też „prawnie”. Tworzył lokalne władze, które przysięgały wierność Napoleonowi. W traktacie pokojowym z 1809 roku Księstwo Warszawskie zostało poszerzone o wszystkie wyzwolone ziemie, czyli o prawie cały austriacki zabór. A to wszystko dzięki wielkim jajom Józefa Poniatowskiego. Wielcy tego świata długo byli pod wrażeniem tego wyczynu Polaka... i tutaj uwaga, bo wjeżdża moja prywatna teoria. Napoleon to był ambitny gość. OK, to nie jest jeszcze

teoria, tylko fakt, to raz, a dwa – dopiero wprowadzenie. W każdym razie wyobraźcie sobie sytuację, w której Bonaparte dowiaduje się, jak spektakularną akcję zrobił Józef. Diabli wiedzą, czy gdzieś nie pojawiło mu się w głowie: „Noż w mordę! Taki Poniatowski z mizernym wojskiem doszedł aż pod Kraków... To co? Ja nie dojdę pod Moskwę?!”. Poza moją teorią mamy jeszcze garść faktów, które sprawiły, że spokój w Europie nie trwał długo. O co głównie poszło? O kasę i... Anglię. Otóż Napoleon chciał zmusić Anglików do uległości, wykorzystując fakt, że mieszkali na wyspie. Nakazał więc wszystkim swoim sojusznikom, czy jak kto woli podbitym państwom, zerwanie kontaktów handlowych z przodkami Monty Pythona. Nie spodobało się to wielu, a najbardziej Rosji, która zarabiała masę kasy na sprzedawaniu Anglikom zboża. Na takie straty w budżecie car Aleksander I nie mógł sobie pozwolić. Poza tym od dawna uważał, że Napoleon za mocno kozaczy i czas go wreszcie uspokoić, Bonaparte też wiedział, że wojna o totalną dominację w Europie jest tylko kwestią czasu, więc zaczął mobilizację do wielkiej wojny. Kiedy dzielny i waleczny Poniatowski się o tym dowiedział... to zbladł. Był dzielny i waleczny, a nie głupi. W przeciwieństwie do Napoleona uważał za poważną lukę w planie fakt, że duża część francuskich wojsk dalej walczy w Hiszpanii (a jak wiadomo, wojna na dwa fronty z reguły nikomu nie wychodzi na dobre). Gdyby wojna wybuchła w 1810 roku, to przeciwko dwustutysięcznej armii Rosji Napoleon mógłby rzucić w pierwszej fali tylko 60 tysięcy ludzi plus ekipę zorganizowaną przez Poniatowskiego. Krótko mówiąc, Rosjanie rozjechaliby ich koncertowo. Poniatowski wiedział, że jest dobrym wojskowym, ale nie cudotwórcą, i nie da rady odpierać ataku i czekać na łaskawą pomoc reszty napoleońskiego wojska, które musiałoby przejść przez prawie cały kontynent... Postanowił się więc udać do Paryża i uświadomić Małemu, że chy-

ba kapinkę się przeliczył. Ale nie pojechał z samym opieprzem, bo miał też alternatywny pomysł. Józef powiedział Napoleonowi, że dużo lepszą opcją od beztroskiego marszu na Moskwę będzie rozegranie wojny na Wołyniu i Ukrainie. Tam na bank łatwiej byłoby o zaopatrzenie, a przy odrobinie szczęścia do pomocy udałoby się jeszcze zaangażować Turcję. Francuski knypek kazał mu jednak się nie wymądrzać i wracać, bo ma armię do przygotowania. Może się wydawać, że zaprawiony w podbojach Napoleon uznał to za kolejny krok na swojej drodze do ultracesarstwa. Prawda jednak była taka, że przez swoje pasmo sukcesów gość przestał realnie oceniać szanse, w przeciwieństwie do Poniatowskiego. Józef zdawał sobie sprawę, o jaką stawkę będzie to gra, więc ostro zabrał się do roboty. Prawie cały czas poświęcał na organizację wojska. O tym, jak poważnie traktował zaistniałą sytuację, niech świadczy fakt, że nasz król parkietu ograniczył swoje imprezowe życie do tylko dwóch popijaw w tygodniu i to maksimum do 22:00. Poza tym, co już jest totalnym wyznacznikiem pojmowania powagi sytuacji – spisał testament. Nie zapomniał w nim nawet o swojej służbie (podostawali odprawy w wysokości, od półrocznej do trzyletniej pensji) i warszawskich ubogich, którym też zapisał niemały hajs. Napoleon zawalił sprawę jeszcze w jednym aspekcie. Bo fakt, przed atakiem na Rosję miał tę słynną Wielką Armię, ale z tych 380 tysięcy ludzi (plus ponad 100 tysięcy koni) nie wszyscy chcieli się bić za Francję. Były tam też wojska austriackie i pruskie, które Bonaparte zmusił do udziału w wojnie z Rosją. Jednak za jego plecami trzy czarne orły się dogadały. Ustalono, że żołnierze austriaccy i pruscy nie będą zbyt ambitnie wojować z Rosjanami, bo po pierwsze wszystkie strony miały już dość Napoleona, a po drugie żadne z tych państw nie życzyło sobie na mapie Polski w jakiejkolwiek formie.

Wreszcie w czerwcu 1812 roku Wielka Armia ruszyła na Rosję. Kto się cieszył najbardziej? Wcale nie Francuzi, a najprawdopodobniej Polacy. Nie tylko dlatego, że mieli nadzieję na odzyskanie niepodległości, ale głównie dlatego, że nie trzeba będzie utrzymywać tych setek tysięcy ludzi na naszych ziemiach. Kosztowało to więcej, niż ktokolwiek się wcześniej spodziewał, więc fakt ich ruszenia na wschód był wielką ulgą finansową. Sam Józef dokonał organizacyjnego cudu, bo malutkie Księstwo Warszawskie wystawiło największy kontyngent ze wszystkich sojuszników Napoleona. Poniatowski wiązał z tą wojną ogromne nadzieje, chociaż wiedział, że sytuacja może potoczyć się różnie, tym bardziej że warunki od początku nie rozpieszczały. Pamiętacie, w jakich warunkach mieszkał Józef podczas swoich pierwszych kampanii? Kilkanaście namiotów i tak dalej. No właśnie. Tutaj dosłownie od początku brakowało wszystkiego. Łatwo w takich warunkach o załamkę. Wiedział o tym doskonale car Aleksander I, który też cenił sobie talent Poniatowskiego. Postanowił się więc z naszym bohaterem skontaktować. Olek proponował Józefowi najwyższe honory, że go złotem obsypie, a nawet proklamuje Królestwo Polskie. Poniatowski odpowiedział jednak krótkim „nie”. Po pierwsze dlatego, że honor i lojalność stawiał ponad wszystko, a po drugie dlatego, że dobrze wiedział, ile są warte rosyjskie obietnice. Warto też podkreślić jedną rzecz w kontekście polskiego kontyngentu w Wielkiej Armii. Wojna to rzecz straszna, a żołnierze nie zawsze zachowują się godnie, często wręcz jak zwierzęta. O krzywdach, które wojsko wyrządzało przez wieki cywilom, mógłbym tu pisać i pisać. Tym bardziej warto jasno dać do zrozumienia, że Polacy w całej tej ekipie byli wzorem do naśladowania. Czemu? Bo tak chłopaków wychował sobie Poniatowski. Żołnierze uwielbiali go, gdyż był równym gościem, wiecie, jednym z tych, co krzyczą: „Za mną!”, za-

miast: „Naprzód!”. Ale poza tym był nieprzebłagany, jeśli ktoś coś przeskrobał. Bali się nawet myśleć, co by się stało, gdyby szef dowiedział się, że podnieśli rękę na cywila. To samo tyczy się momentu, kiedy Wielka Armia zaczęła plądrować to, co zostało z Moskwy... Sam Poniatowski pozwolił sobie wtedy na przywłaszczenie tylko jednej, podróżniczej książki. No ale OK, w naszej opowieści jeszcze do Moskwy nie doszli, więc wracamy do wydarzeń. Bonaparte zdawał się nie zauważać, że jego armia kurczy się z dnia na dzień przez głupie gonienie rosyjskiej armii i wchodzenie coraz bardziej w głąb kraju. Dowód? Ależ proszę: kiedy Józef zasugerował, że może jednak lepsza będzie inna opcja niż marsz na Moskwę, Napoleon powiedział, że jeśli jeszcze raz zasugeruje inne rozwiązanie... to każe go rozstrzelać. Jak skończył się marsz na Moskwę dla już nie tak wielkiej Wielkiej Armii, wszyscy wiemy. A jakby jeszcze spalonej Moskwy było mało, to dodatkowo Rosjanie zaczęli kontratak i trzeba było spierniczać w popłochu. Gdyby nie Poniatowski, wcale nie jest wykluczone, że wielki Napoleon nie wróciłby z tej wyprawy żywy. Poniatowski i jego ekipa nie raz uratowali resztę Wielkiej Armii podczas tego odwrotu, na przykład pod Winkowem. Podczas innego starcia naszego bohatera przygniótł koń i to tak poważnie, że „krew z ust i nosa trysnęła” i generalnie był tak obolały, że nie mógł już siedzieć w siodle. Obrazkiem podsumowującym dramat tego odwrotu spokojnie mógłby być ten z narady Józefa i Napoleona, podczas której jeden mógł tylko leżeć, a drugi nie był w stanie ustać bez laski. No ale mimo wszystko się udało. Pomyje z Wielkiej Armii w grudniu przybyły do Warszawy. Napoleon pod niebiosa wychwalał zasługi Józefa, a ten pewnie zaciskał pięści. W sumie trudno się naszemu bohaterowi dziwić. Przez głupie ambicje i idiotyczne rozkazy francuskiego kurdupla zginęły niepojęte wręcz liczby żołnierzy. Znając temperament Poniatowskiego,

możemy przypuszczać, że prawdopodobnie dość mocno chodziło mu po głowie, czy nie zafundować Napoleonowi jakiegoś ciosu w pysk, jednak darował sobie. Z dwóch powodów: po pierwsze, jak już wiemy, ale zawsze warto to podkreślić: lojalność i honor stawiał na pierwszym miejscu, a po drugie, dobrze wiedział, że porażka w Rosji wcale nie oznaczała końca wojny, o nie. Rosja złapała wiatr w żagle i zyskiwała sojuszników, którzy też chcieli raz na zawsze skończyć z Napoleonem. Ekipa Aleksandra I już w styczniu 1813 roku przekroczyła granice Księstwa Warszawskiego, więc Józef nie miał czasu na depresję, odpoczynek czy inne pierdoły. Po raz kolejny dokonał organizacyjnego cudu, chociaż to powinniśmy nazwać jakoś inaczej – turbocudem. Bo z niedobitków po kampanii rosyjskiej i nowych rekrutów, przy ogromnych problemach finansowych, w 10 tygodni zorganizował trzydziestotysięczną armię, z którą ruszył w kierunku Lipska, gdzie miała się odbyć bitwa decydująca o kształcie świata... wiecie, jak ta pod koniec Władcy pierścieni. Do bitwy narodów (bo tak historia nazwała ustawkę pod Lipskiem), pośród innych wojsk Napoleona, stanęło 8 tysięcy polskich żołnierzy. Chwila, coś tu nie gra, prawda? No bo przecież przed momentem pisałem, że było ich 30 tysięcy. To prawda, ale część zdezerterowała albo zginęła podczas mniejszych bitew, takich supportów głównego starcia, podczas którego Józef znowu dostał niemożliwe do realizacji zadanie. Miał powstrzymać trzykrotnie liczniejsze skrzydło przeciwnika... i oczywiście znowu mu się udało, jednak nie bez strat. Zginęła 1/3 jego ludzi, a i on sam nieźle oberwał, jednak to nie był koniec jego roboty w tej bitwie. Wyobraźcie sobie dialog Napoleona z jego doradcami, który mógł brzmieć mniej więcej tak: – Szefie, ostry łomot dostajemy. – No... widzę. Kicha trochę. To co robimy?

– No, proponujemy odwrót, ale żeby go zabezpieczyć, to potrzeba ze dwóch dni... – ILE?! – No, dwa, i to najbiedniej... – Zlećcie to Poniatowskiemu. On to zrobi dobrze. I przede wszystkim szybciej. Tym razem Bonaparte miał rację, Józef Poniatowski stanął na czele tego, co zostało z polskiej ekipy, by osłaniać odwrót resztek Wielkiej Armii przez ostatni czynny most na rzece Elsterze. Jako że most był zawalony przez spierniczających Francuzów, to Józef, widząc nacierającego na drugim brzegu wroga, rzucił się na koniu przez wodę... to była jego ostatnia szarża. Jest kilka teorii na temat tego, co się wydarzyło z Józefem: 1. Śmiertelnie trafili go wrogowie. 2. W wyniku odniesionych ran i może jakiejś kolejnej zasłabł i spadł z konia. 3. [Najsmutniejsza, ale niestety prawdopodobna] W ferworze walki, a raczej panicznej ucieczki i walenia na oślep śmiertelnie trafili go uciekający Francuzi... Nigdy się nie dowiemy, co tak naprawdę spowodowało, że Poniatowski spadł z konia do wody. Jego ciało wyłowiono z rzeki dopiero po trzech dniach. Razem z nim zginął jego korpus i skończyła się egzystencja nie tylko polskiej armii, ale i polskiej sprawy przy boku Napoleona. Jednak Józef wypracował sobie swoim życiem taką opinię jako żołnierz, że na jego pogrzebie doszło do fenomenalnej sytuacji... Salwę honorową strzelili nawet Rosjanie. Pamiętano o nim doskonale jeszcze przez kolejne lata, więc i my tego nie spieprzmy – pamiętajmy o jednym z najbardziej zajebistych patriotów w naszej historii. 100% zdrowego polskiego patriotyzmu? Tylko u nas!

https://www.youtube.com/watch?v=zAZVPSqSg8s

Rozdział 7 Wystrzałowy generał - Józef Bem

Z

czym Wam się kojarzy nazwisko Bem? Mnie na przykład w pierwszej kolejności z panią Ewą i najgorszą piosenką w historii – SMS-y. Na szczęście kolejnym skojarzeniem jest już Józek Bem, gość, który uwielbiał walić z grubej rury i który scementował naszą długą przyjaźń z Węgrami, a przywiązanie do kraju było dla niego ważniejsze od religii. Bo nie tylko Kościuszko był w naszej historii bohaterem dwóch narodów. Urodził się w 1794 roku, w święto liczby π, czyli 14 marca. Matematycznej ciekawostki nikt się tu nie spodziewał, co? W każdym razie w Polsce nie był to najweselszy czas, bo wszystko już leciało na łeb na szyję i nasz kraj miał być za moment wymazany z mapy. Mały Józio dorastał w spokojnej atmosferze (pomijając rozbiór ojczyzny) i uczył się całkiem nieźle. Wyjątkowo mocno lubił matnię i historię, szczególnie wojskowości. Już parę razy zdarzyło mi się wspomnieć, że młodym chłopakom nie w głowie polityka i wojaczka, bo jak się dorasta, to są inne priorytety. Tutaj jednak było inaczej. Kiedy nasz Józek miał 15 lat, znalazł się w tłumie wiwatującym na cześć idących przez Kraków żołnierzy, którzy odbili miasto w wyniku „akcji YOLO” Józefa Poniatowskiego, o której już sobie wspomnieliśmy w rozdziale jemu poświęconym. Ten widok zrobił takie wrażenie na naszym młodym bohaterze, że od razu wypalił do ojca z pytaniem, czy może się zaciągnąć do wojska. Ojciec bez większego wahania się zgodził. Swoją drogą ciekawe, jak potoczyłaby się historia Bema, gdyby zadał to pytanie mamie. Józef szybko zwrócił uwagę dowództwa – wystrzałowo znał matmę i języki obce, więc skierowali go do artylerii. To

był strzał w dziesiątkę (tego typu żartów jeszcze trochę się w tym rozdziale pojawi, więc nastawcie się psychicznie). Szło mu naprawdę świetnie i czuł, że ten rodzaj wojsk to jego powołanie. Szybko został podporucznikiem i przeniesiono go do elitarnej szkoły, gdzie na roku było tylko 12 miejsc – Szkoły Elementarnej Inżynierów i Artylerii. Tam uczył się pod okiem francuskich oficerów. Szkołę skończył z odznaczeniem i jako porucznik mógł rozpocząć regularną służbę, a zaczęła się naprawdę z grubej rury (no co, ostrzegałem przecież). Józefa skierowano do obrony twierdzy gdańskiej, a potem wysłano razem z Napoleonem na Moskwę. Na szczęście Bem został w Rydze (gdzie miał ze swoimi ludźmi pilnować porządku) i nie musiał iść na ten potworny marsz, który bez sensu pozbawił życia setki tysięcy łudzi. Korzystając z wolnej chwili, nasz koks postanowił zaatakować wrogi posterunek i wziął 50 Rosjan do niewoli. Czy spotkała go jakaś nagroda? A pewnie, na jakiś czas aresztowano go za złamanie dyscypliny, z której zachowaniem nasz Józek jeszcze nie raz miał mieć problem. Wyszedł jednak w samą porę, żeby wziąć udział w osłanianiu tego, co zostało z armii Napoleona i w popłochu spierniczało na zachód. Wielu żołnierzy zawdzięcza życie piekielnej ekipie Bema. Nie przesadzam, naprawdę jego kompania dostała przydomek „piekielnej kompanii artylerii”, bo w kluczowych momentach pojawiała się znikąd i ratowała wszystkich z tęgich tarapatów. Jak Gandalf w Hobbicie. Po tym dość pracowitym okresie Bem postanowił pojechać do rodzinnego domu chwilę odsapnąć, ale nie miał za dużo czasu na relaks, bo kiedy tylko dowiedział się o formowaniu polskiego wojska, wystrzelił (dobra, od teraz przestaję podkreślać te żarty, żeby było jeszcze śmieszniej!) w te pędy do Krakowa, gdzie dostał przydział i kolejną karę za posiadanie dyscypliny w okolicach okrężnicy. Albowiem w 1816 roku wbrew regulaminowi nasz bohater wziął udział w pojedynku. W sumie dostał nauczkę bardzo szybko, bo wyszedł z

tej konfrontacji z ciężkim postrzałem kości udowej i do końca życia utykał jak doktor House. Cały ten epizod mógłby wpłynąć bardzo poważnie na karierę Bema, bo najpierw karnie przeniesiono go do innego garnizonu, a potem sam złożył prośbę o wycofanie ze służby. Znowu wrócił do rodzinnego domu, a tam czekała na niego nowa żona jego ojca. Była jędzą. Jak wielką? Na tyle wielką, że Józek uznał, iż w wojsku jest lepiej. Mimo że zarządzał nim wtedy Wielki Książę Konstanty, który traktował polskich żołnierzy jak śmieci. Tak czy inaczej zimnej macosze Józefa my i Węgrzy sporo zawdzięczamy. Warto coś sobie jasno podkreślić: Józef Bem nie był kolejnym żołnierzem, który lubił się tłuc tym, czym mu akurat kazali. Nie, nasz bohater uwielbiał kombinować i zawsze szukał innowacji. Jeszcze w czasie wojen napoleońskich pierwszy raz spotkał się z użyciem rac i rakiet dla celów wojskowych. Od tej pory pozytywnie oszalał na tym punkcie, widząc w broni rakietowej przyszłość, czym wyprzedził o całą epokę większość wojskowych w swoich czasach. Badał możliwości użycia tej nowoczesnej wtedy broni, a swoją wiedzę zawarł w książce Uwagi o rakietach zapalających. Dopiął też swego i dzięki jego staraniom w 1823 roku utworzono Korpus Rakietników – pierwszą w Polsce jednostkę, która specjalizowała się w napierniczaniu rakietami. Co więcej – robiła to nawet lepiej niż siostry Radwańskie. Naturalnie nie było tak, że kariera Józka stanowiła pasmo sukcesów, to nie życiorys Kim Ir Sena. Na przykład w 1819 roku nasz Józef kombinował sobie z komponowaniem nowego materiału wybuchowego, czego efektem była eksplozja prosto w japę naszego koksa. Przez chwilę bano się o jego wzrok, ale na szczęście skończyło się tylko na bliznach, które podobno i tak wyszły mu na dobre, bo dodały męskości jego ponoć mało charakterystycznej twarzy. Za kolejny niewypał w swoim życiorysie Józef mógł uznać moment, gdy Rosjanie wpadli na trop spisku niepodległościowego, w którym nasz

koks oczywiście uczestniczył. Został aresztowany i już pewnie myślał o bezkresach Syberii, ale wstawił się za nim jeden z generałów. Dobrze wiedział, jaki wkład ma Bem w rozwój artylerii. Skończyło się na karnym przeniesieniu na prowincję. Co ciekawe, bardzo mu się tam spodobało. Odkrył w sobie zamiłowanie pedagogiczne – uczył tamtejszych żołnierzy czytać i pisać, ale też zarażał ich swoją pasją do wojsk rakietowych. Chłopaki tak go uwielbiali, że to właśnie podczas tego dyscyplinarnego zesłania dostał od swoich podopiecznych ksywę „Ojciec Bem”, która od tej pory towarzyszyła mu aż do końca życia. Niestety pedagogiczna przygoda Józefa została brutalnie ucięta, bo po zmianie cara i buncie dekabrystów znowu się komuś przypomniało o udziale Bema w spisku. Wtedy, żeby uniknąć odejścia w atmosferze skandalu, sam złożył rezygnację i zamieszkał we Lwowie, gdzie pracował na budowie i wydał książkę o maszynach parowych. Ale znowu przyszedł czas, że trzeba było złapać za broń. Wybuchło powstanie listopadowe, Bem przyjechał w te pędy do Warszawy, gdzie z miejsca awansowano go na majora i mianowano dowódcą artylerii. Miał pod sobą niezbyt dużą ekipę, ale razem potrafili wyczyniać prawdziwe cuda. Słowo „razem” jest tu o tyle istotne, że Józef traktował żołnierzy jak kolegów i postępował z nimi jak z równymi sobie, co wbrew pozorom wcale nie skutkowało rozluźnieniem dyscypliny, a sprawiało, że podopieczni szli za nim w ogień. Chociaż w zasadzie bardziej ten ogień serwowali – artyleryjski. Warto tutaj wspomnieć o dwóch bitwach, w których Józef błysnął. Pierwszą z nich była ta pod Iganiami, kiedy to 11 tysięcy żołdaków wojsk rosyjskich zaopatrzonych w 40 dział dostało srogo po rajtach w starciu z 7 tysiącami żołnierzy i 12 działami Bema. Jak to się stało? Przez brawurę Bema, która tym razem wyszła mu na korzyść. Polskie wojska miały zaczekać na wsparcie ekipy dowodzonej przez Skrzyneckiego,

ale te nie nadchodziły. Wtedy nasz bohater namówił głównodowodzącego, że po co czekać na wsparcie, skoro może jakoś to będzie. O dziwo uzyskał zgodę, ale po kilku chwilach mógł tego żałować, bo polskie natarcie szybko traciło impet... Wtedy jednak Bem wyjechał ze swoją artylerią przed piechotę i zaczęli napierdzielać w Rosjan ogniem gęstszym niż blasty w This Is The War, Nie przerywając ognia, parli do przodu i w zasadzie wyglądało to bardziej jak atak kolumny czołgów. Przeciwnicy zaczęli w panice uciekać. W tym momencie na pole bitwy dotarł Skrzynecki z posiłkami, ale uznał, że nie ma sensu się już angażować, bo Bem tak pozamiatał, że nie ma nic do dodania. Po wszystkim nasz bohater dostał awans, lecz nie cieszył się nim w samotności, bo wyprosił też odznaczenia wojskowe dla swoich wiernych żołnierzy. Drugą wartą odnotowania bitwą była ta pod Ostrołęką, oj tam to się DZIAŁO (sorry, tego nie mogłem nie podkreślić), choć niestety nie zakończyła się tak wesoło, jak opisana powyżej. Tym razem to Polacy musieli zawijać się z pola bitwy w trybie przyspieszonym, ale kiedy Rosjanie byli już pewni zwycięstwa, nagle z tumanów kurzu wzbitych przez naszą uciekającą piechotę wyjechała... tak jest – kawaleria z Bemem na czele. Ku zaskoczeniu, a raczej przerażeniu przeciwników, zaczęli do nich pruć z armat z naprawdę bliska i choć efekt w postaci martwych Rosjan nie był powalający, to ta nagła zmiana sytuacji i ogromny huk spowodowały niemałą panikę u wroga. To pozwoliło uciec reszcie polskiego wojska na bezpieczną odległość. Po skończonej akcji Józef dostał nie tylko awans i Order Virtuti Militari, ale też coś znacznie ważniejszego – sławę wśród przeciwników, którzy od tej pory bali się go jak samego diabła, o czym się jeszcze zresztą przekonamy. Nasz Józef był wielkim zwolennikiem pomysłu, żeby wydać Rosjanom walkę na linii Bzury, ale inni generałowie uznali to za bzdury (rym zamierzony) i postanowili bronić

Warszawy. Jak się okazało, był to pomysł mocno kijowy, bo Rosjanie sprali nas dość ostro. Bem pojawił się na polu bitwy dopiero drugiego dnia walk. Bardzo chciałbym napisać czemu, ale nie wiadomo. Sytuacja wyglądała podobnie jak pod Ostrołęką, więc nasz bohater pomyślał, że znów zastosuje brawurowy wjazd artylerią między szeregi wroga, ale tym razem nie wyszło. Pomimo przegranej Bem dalej chciał walczyć. Nie tylko zresztą on, bo wśród żołnierzy chęć była spora, ale starym dziadom z dowództwa przestało się już chyba chcieć i wybrali na swojego nowego szefa generała Rybińskiego, co praktycznie równało się zakończeniu walk. Wojsko dostało rozkaz wycofania się do Prus i złożenia tam broni. Po upadku powstania nasz Józek trafił do Francji, gdzie pomagał ściągać innych powstańców. Chciał stworzyć polskie legiony, ale na chwilę wmieszał się też w politykę. Razem z Adamem Czartoryskim próbował coś ugrać dla Polski na Zachodzie, lecz szybko zorientował się, że polityka to straszny syf. Niemniej jednak tak zleciało mu aż 15 lat życia, w czasie których nie robił nic ciekawego. Jak więc musiał się ucieszyć, kiedy w Europie wybuchła Wiosna Ludów – ogromna rewolucja, która dawała wielu narodom nadzieję na odzyskanie niepodległości. Ostre rozróby zaczęły się między innymi na Węgrzech i w tym buncie Bem dostrzegł też szansę dla Polski. Nie zastanawiał się długo – ruszył w te pędy do naszych gulaszowych bratanków. Po drodze jednak postanowił zahaczyć o Wiedeń, gdzie starał się pomóc tamtejszym buntownikom. Zresztą sami wiedeńczycy, kiedy dowiedzieli się, kim jest, poprosili go o objęcie nad nimi dowództwa. Można by tutaj zażartować, że w sumie znalazł się w takiej sytuacji jak Jan III Sobieski. Przy czym byłby to słaby żart, bo sytuacja była totalnie inna. W dużym skrócie: Sobieski miał szanse, a Bem nie za bardzo. Po pierwsze, miasto nie było ufortyfikowane, a po drugie, buntownicy nijak się mieli do regularnego i dobrze uzbrojonego

wojska, które niebawem podeszło pod miasto. Na szczęście cesarscy żołnierze nie byli zbyt bystrzy, bo kiedy po kapitulacji miasta wchodzili do środka, w tym momencie, przez jedną z bram wyjechał powóz z przebranym za woźnicę Bemem. Gdy austriacka policja zaczęła go szukać, nasz bohater właśnie przekraczał węgierską granicę. Wiosna Ludów trafiła na Węgrzech na bardzo podatny grunt. Kiedy tylko pojawiła się okazja na uwolnienie się od Austriaków, patriotyczne powstanie eksplodowało niczym wspomniany już proch w twarz ciekawskiego Bema. No właśnie, skoro już przy naszym bohaterze jesteśmy – od razu udał się do lidera buntowników – Ludwika Kossutha. Józef zaproponował stworzenie polskiego legionu z naszych rodaków, którzy tak jak on przybyli pomóc Węgrom. Ludwik był jednak bardziej analitycznie myślącym typem niż często porywczy Józek i mądrze uznał, że jeśli do walk włączy się oficjalna polska formacja, to momentalnie na pomoc Austrii ruszy jej sojuszniczka – Rosja, a walka na dwa fronty z takimi przeciwnikami raczej nie byłaby najlepszym pomysłem. Postanowiono więc wcielić Polaków do węgierskich oddziałów. Józefowi powierzono dowództwo nad Armią Siedmiogrodzką. Nasz koks ochoczo ruszył do Transylwanii, gdzie na ulice wyszły tłumy ludzi pragnących zobaczyć swojego nowego dowódcę, osnutego sławą charyzmatycznego postrzeleńca. 1 pewnie gdy go zobaczyli, trochę się zawiedli. W sumie nie ma się co dziwić, bo jak się słyszy o gościu, który wjeżdża z armatami w środek cudzego wojska, to w wyobraźni od razu maluje nam się facet o posturze Pudziana, który poci się testosteronem na ordery wbite bezpośrednio w skórę... Tymczasem z powozu wysiadł niski typek o dość ubogim owłosieniu, w cywilnych ciuchach i jeszcze utykający na jedną nogę. O ile jednak może faktycznie nie stał się obiektem westchnień tamtejszych dziewczyn, to żołnierze polubili go z miejsca. Stanął przed nimi i powiedział:

Moi panowie! Rząd węgierski zamianował mnie głównodowodzącym w Siedmiogrodzie. Domagam się od was bezwzględnego posłuszeństwa. Kto nie będzie słuchał, tego każę rozstrzelać. Potrafię także nagradzać. Skończyłem. Chłopaków urzekła ta prostota wypowiedzi, a jednocześnie poczucie, że gość naprawdę nie boi się Walki pomimo świadomości, że przeciwnik jest dużo silniejszy. Józek od razu zabrał się do roboty – razem ze swoimi ludźmi bez kompleksów tłukł cesarskie wojska, czym jeszcze bardziej zaskarbiał sobie miłość lokalnych mieszkańców, o żołnierzach, którzy do tej pory zaznawali tylko porażek, nie wspominając. W ciągu kilku pierwszych dni 1848 roku Bem rozbił całkowicie wszystkie wojska Austriaków i opanował północny Siedmiogród. Wtedy postanowił zwrócić się na południe, skąd... wojska austriackie – jak tylko dowiedziały się, że z północy idzie Bem – od razu uciekły. Niestety zdobywanie miast kończyło się zwykle pozostawieniem części wojsk na straży, w garnizonach, więc i tak małe siły Józefa (już wtedy generała) były coraz szczuplejsze, a powstańcy zaczęli się odbijać od ufortyfikowanych twierdz, w których opór okazywał się coraz silniejszy. Józefowi zostało do dyspozycji już tylko 1,5 tysiąca żołnierzy i osiem, dział bez amunicji. Zaczął się więc zabierać do odwrotu, co nie przeszkadzało jego wojskom raz na jakiś czas zrobić partyzanckiego psikusa Austriakom. W końcu jednak do odwrotu nie doszło, bo pojawiły się posiłki. Może i były skromne, ale nasz generał już nie takie cuda wyprawiał. Postanowił wydać wojskom cesarskim bitwę w okolicach Szaszvaros (najbardziej węgierskie słowo, jakie znam). Okazało się, że kapinkę się przeliczył, bo Austriaków pojawiło się dziesięć razy tyle co buntowników, którzy mieli tylko 5 dział i minimum amunicji. Jednak im bardziej przesrana sytuacja, tym nasz bohater

odwalał bardziej nieprzewidywalne akcje, Kiedy z garstką ludzi osłaniał odwrót, a kolejny austriacki batalion zaczynał właśnie zdobywać jego ostatnie dwie armaty, nasz koks wskoczył na nie i z batem w ręce ryczał na cały głos: „Precz! Precz stąd z powrotem! To moje działa!”. Austriacy zatrzymali się na chwilę i popatrzyli po sobie, a na ich twarzach malowało się pytanie: „Chryste, co to za debil?”. Ten krótki moment wystarczył jednak, żeby węgierska jazda zaskoczyła ich i uratowała obie armaty i Bema przed niechybną zgubą. Swoją drogą w tej walce Józef został ranny w rękę i trzeba mu było amputować palec. Jak zareagował na wieści, które przekazał mu lekarz? W swoim stylu: „I tak niewiele miałem z niego pożytku, odejmij go pan, doktorze”. Niestety po tych ekscesach Bem musiał przez jakiś czas dochodzić do siebie, a wredni Austriacy nie chcieli na niego poczekać z kolejnym atakiem. Chodziło o zdobycie mostu, który w zasadzie otwierał drogę do Siedmiogrodu. Józef wiedział, jakie to ważne, i starał się rozkazywać zdalnie, ale niestety było to potwornie trudne. Znacznie liczniejsze oddziały cesarskie zdołały wejść na most i wydawałoby się, że już jest pozamiatane, aż tu nagle, jak w filmie akcji, na polu bitwy pojawił się nasz koks. Żołnierze o mało co się nie posrali – węgierscy z radości, a austriaccy ze strachu. Józef ryknął: „Naprzód, moi chłopcy!”, a chłopcy ruszyli, krzycząc: „Niech żyje Bem! Niech żyje Ojczyzna!”. Tłukli przerażonych Austriaków, jakby wstąpiła w nich jakaś bestia, i po kilku godzinach Siedmiogród znów należał do nich. Ta akcja odbiła się tak niesamowitym echem, że udekorowano Bema najwyższym z możliwych orderów... ale, ale, to nie był taki zwykły „najwyższy z możliwych orderów”! Dodatkowo został on podobno ozdobiony największym diamentem wyjętym z korony królów węgierskich, na którego miejsce włożono złotą blaszkę z napisem „Józef Bem”. Węgierski pułkownik, który wręczał mu to odznaczenie, powiedział: „Nie jestem mówcą, a nawet gdy-

bym nim był, nie potrafiłbym w tej chwili pięknie przemawiać. Niech więc Pan pozwoli ucałować mi swą rękę, która krwawiła za moją ojczyznę”. Z kolei głównodowodzący powstańców węgierskich pisał potem do Józefa: „Ojczyzna moja uznaje pańskie wielkie zasługi i jest panu winna niespożytą wdzięczność”. Taka sława nie namieszała jednak Bemowi w głowie, nadał jadał wspólnie ze swoimi żołnierzami i walczył z nimi w pierwszej linii, zagrzewając do walki. Superważne jest jednak to, że starał się też, żeby na terenie przez niego kontrolowanym dobrze mieli również cywile. Wprowadził na przykład nakaz zapłaty za pobierane przez wojsko towary, co poskutkowało tym, że było za co żyć, a kolejni cywile przyłączali się do buntowników. Co więcej, sława Bema szybko wybiegła poza granice i nie minęło wiele czasu, aż pojawiło się naprawdę sporo Polaków, którzy zaczęli formować swoje legiony. To jednak nie koniec, bo Józef wziął pod opiekę również węgierskie dobro narodowe. Chodzi o Sandora Petöfiego, który dołączył do wojsk Bema na początku 1849 roku. Kto to był? Taki węgierski Mickiewicz – ich najwybitniejszy poeta romantyczny. Koniecznie chciał walczyć za ojczyznę i służyć pod Bemem. Panowie szybko się zakumplowali i Józef wkrótce mianował Sandora swoim adiutantem. Co ciekawe, wcale nie dlatego, że był zdolnym wojskowym. Nasz bohater uznał po prostu, że poeta jest zbyt cenny dla Węgrów, żeby mógł pozwolić mu zginąć, więc lepiej, gdy będzie go miał na oku. Zanotował nawet: „Jeżeli padnie najdzielniejszy nawet z moich żołnierzy, to Węgrzy dadzą mi na jego miejsce innego, ale nikt nie zwróci mi mojego ukochanego Petöfiego”. Sandor zresztą nie pozostawał mu dłużny, bo pisał o Józku tak: „Bemowi zawdzięczam więcej niż ojcu. Ojciec dał mi życie, a Bem honor”. Panowie byli też siebie warci jeszcze z jednego powodu – każdy z nich robił czasem coś nieprzemyślanego, zanim się dobrze zasta-

nowił, czy to aby nie jest głupi pomysł. I tak właśnie skończył Petöfi – mimo zakazu Bema rzucił się w wir bitwy pod Segesvar, gdzie dość szybko zakończył żywot. Ta walka była zresztą jednym z ostatnich akordów Bema w walkach na Węgrzech. Z tą różnicą, że on jednak przeżył. Tak czy inaczej na pomoc Austrii przyszła Rosja, a car Mikołaj I, który znany był z tego, że się nie pierdzieli w tańcu, rzucił na powstańców 200 tysięcy dobrze wyszkolonych i uzbrojonych żołnierzy. Nasz koks oczywiście robił, co mógł, i to nawet z pewnymi sukcesami, ale przewaga wroga była za duża. Jedną bitwę skończył nieprzytomny na polu walki, a później było już za późno, żeby ratować rewolucję. Nawet pomimo tego, że Węgrzy zrobili z niego dowódcę powstania., Bem razem z wiernymi mu oficerami postanowił opuścić Węgry i udał się w pozornie tylko zaskakującym kierunku, jakim była Turcja. W Polsce nie za bardzo mógł się pokazać, bo mając w papierach nie tylko regularne walki z Rosją, ale też udział w powstaniu przeciw sojusznikowi, a potem... kolejne walki z Rosją, mógł się spodziewać ekspresowego aresztowania i w najlepszym wypadku dożywotniego zwiedzania nieskończonych syberyjskich przestrzeni. Tymczasem w Turcji, która miała kosę z Rosją, mógł sporo ugrać. Chciał tam tworzyć polskie legiony i dalej walczyć za ojczyznę. Nie było to jednak takie proste. Przede wszystkim nawet największe doświadczenie i najbardziej wystrzałowe CV nie mogło sprawić, że będzie w Turcji traktowany poważnie, jeśli nie zmieni wiary na islam. Poza tym Rosjanie cisnęli Turków, żeby wydali im Bema. Żeby mieć jakiekolwiek uzasadnienie odmówienia tej prośbie, Turcja również jasno zasugerowała, że bez zmiany wyznania się nie obejdzie. Józef podszedł do tego z wielkim luzem. Uznał, że skoro tego wymaga sytuacja, to w sumie co mu tam i bez spin zmienił wiarę. Rosjanie jednak z zadziwiającym uporem nadal cisnęli.

Skoro nie mieli już szans na sprowadzenie i ukaranie Bema, to przynajmniej starali się wymusić na Turcji zakaz tworzenia polskich legionów. Niestety udało im się, a nasz bohater został dla świętego spokoju odesłany (ale jako wolny człowiek, żeby było jasne) do twierdzy Aleppo, położonej w zasadzie na skraju pustyni. Józef zaczął się uczyć tureckiego. Nie sprawiało mu to większych problemów, bo talent do języków miał spory. Lubił też zwiedzać okolicę, która tylko pozornie była nudna. Szybko bowiem odkrył, że są tam spore złoża saletry, mogące zaopatrzyć turecką armię w materiały wybuchowe. Chciał rozkręcić przedsiębiorstwa mające dać pracę uchodźcom z Polski i Węgier. To jednak nie koniec jego przygód w Aleppo, bo Murat Pasza (tak się po zmianie wyznania nazywał Józef, ale my dla wygody dalej będziemy nazywać go tak, jak do tej pory) wziął udział w jeszcze jednej bitwie. Tym razem przeciwko koczowniczym Beduinom, którzy otoczyli miasto. Tureccy generałowie nie dawali rady, aie wtedy Bem wziął sprawy w swoje ręce – najpierw ostrzelał Beduinów (a jakże, z artylerii), ale główną siłę ognia skupił na ich... koniach, które stały sobie z boku. Kiedy zaczęły spierniczać, Beduini rzucili się za nimi w pościg, a wtedy z twierdzy wypadła konnica i wytłukła koczowników. Lokalni dowódcy dziękowali Bemowi, jak tylko mogli, ale ten, w lekko bezczelnym stylu, rzucił tylko: „Spędziłeś całe życie w Azji, a nie wiesz, że lud koczowniczy dba o swoje konie, a nie o wojowników?”. Niestety stan zdrowia naszego bohatera pogarszał się coraz bardziej. Odnowiły się stare rany, pustynny klimat też nie rozpieszczał, a na dodatek koks zachorował na malarię. Wiedząc, co się święci, napisał listy pożegnalne, a potem... nie ułatwiał pracy lekarzom. Odmawiał przyjmowania leków, a kiedy wreszcie zgodził się współpracować, było za późno. Zmarł 10 grudnia 1850 roku. Został pochowany na tureckiej ziemi, wedle zwyczajów

islamu. Trumnę z ciałem generała nieśli kolejno Polacy, Węgrzy i Turcy – jego towarzysze broni. Ciekawe i trochę dziwne było to, że choć Bem był artylerzystą, to nie padła ani jedna salwa. To niedopatrzenie naprawili dopiero Polacy. Prochy Bema powróciły do ojczyzny w 1929 roku, kiedy to odnaleziono jego grób w ówczesnej już Syrii. Uznano jednak, że Józef nie byłby zachwycony, gdyby w swojej ostatniej drodze nie zahaczył o Węgry. Trumnę ze szczątkami generała wiózł specjalny pociąg, który wychodzili oglądać Węgrzy z całego kraju, żeby chociaż na moment oddać cześć gościowi, będącemu tak samo ich bohaterem, jak naszym. Kiedy pociąg wjechał do Polski, został powitany, a jakże – salwami. A potem hymnami Węgier, Turcji i już wtedy niepodległej Polski. A tak z ciekawości... Ktoś policzył, ile w tym rozdziale było artyleryjskich żartów? Ja nie, ale mam nadzieję, że bawiliście się wystrzałowo. Nie tylko Józef to wystrzałowy gość. Sprawdź, kto jeszcze był niezłym przekrętasem!

https://www.youtube.com/user/HistoriaBezCenzuryMB

Rozdział 8 To on – Typ niepokorny – Tadeusz Rozwadowski

J

ak to się stało, że ten zajebisty dowódca-wynalazca i Józef Piłsudski byli przez kawał czasu kumplami, a nagle stanęli po dwóch stronach barykady (i to dosłownie)? Jak to się stało, że Tadka wtrącono do pierdla mimo tego wszystkiego, co zrobił dla polskiego wojska? Rozwadowski miał naprawdę ciekawe życie. Fakt, może nie było usłane romansami, ale na pewno nie można powiedzieć, że było nudne. Przed nami opowieść o chyba najbardziej niedocenianym i najskromniejszym spośród bohaterów tej książki. Podobnie jak kilku innych opisanych tutaj facetów pochodził z takiej rodziny, że w zasadzie nie powinien nas dziwić fakt, że Tadek, który przyszedł na świat 19 maja 1866 roku, zrobił karierę jako wojskowy i był patriotą. No bo popatrzmy: jeden z jego przodków tłukł podobno Krzyżaków pod Grunwaldem, więc kto wie, może na afterze po bitwie przodkowie Rozwadowskiego i Hubala co nieco razem wypili. To oczywiście nie koniec, bo dziadek naszego bohatera walczył w powstaniu listopadowym, z kolei ojciec i stryj bili się o wolność w powstaniu styczniowym. Gdyby Rozwadowscy mieli gdzieś w domu gablotę z odznaczeniami, byłoby ich tam naprawdę sporo, w tym kilka Virtuti Militari. Oczywiście nasz Tadek dorzuciłby do nich kolejne ordery, ale do tego jeszcze dojdziemy. Nie ma chyba potrzeby uświadamiać sobie, że wychowując się w takiej rodzinie, dostał od ojca końską dawkę patriotycznych wzorców. Równie ważną rzeczą, jaką przekazał mu pan Tomisław (bo tak miał jego ojciec na imię), było zamiłowanie do wojska, a szczególnie do kawalerii, w której służył. Co prawda w austriackiej, ale pamiętajmy, który był rok – o

wolnej Polsce można było sobie pomarzyć, co oczywiście robiło wtedy wiele osób, w tym coraz częściej nasz mały Tadzio. W swoim młodym rozumku wytłumaczył sobie, że aby walczyć kiedyś o Polskę, musi szkolić się w najlepszych możliwych szkołach i że służba w obcej armii nie wyklucza wcale patriotyzmu, skoro naszego państwa aktualnie nie drukuje się na mapach. Trzeba przyznać, że to całkiem spoko dedukcja jak na kilkunastoletniego chłopaka, no ale jak już ustaliliśmy, wzorce w domu miał w pytę. Jak Tadek pomyślał, tak zrobił – po skończeniu gimbazy we Lwowie dostał się do szkoły kawalerii na Morawach, której nazwa jest trudna i kompletnie nieistotna. Tak czy inaczej uczył się tak świetnie, że trafił potem na Wojskową Akademię Techniczną. Ostatnio słyszałem takie powiedzenie, że „kto na Wacie studiuje, ten się w cyrku nie śmieje”. Co prawda dotyczyło to tej polskiej uczelni, a my mówimy o cesarskiej w Modling. W każdym razie jeśli któregoś z polskich studentów to pocieszy, tam też władze uczelni często nie ułatwiały wychowankom życia. Na przykład najlepszym studentem na roku według wewnętrznego, niepisanego prawa zawsze powinien być Austriak. Czemu? Bo tego wymagał wojskowy honor. Aż tu pewnego dnia pojawił się na uczelni nasz koks, który radził sobie tak rewelacyjnie, że nikt nie miał nawet ćwierć argumentu przeciwko temu, żeby uznać go za najlepszego studenta. Tym samym nie do końca pewnie zadowolone władze musiały złamać swoją głupią zasadę i naszego Tadka obwołano prymusem. To wcale nie koniec jego edukacyjnej kariery. Mógłbym napisać drugie tyle, co powyżej, ale zamiast tego wolę Wam opowiedzieć, czemu Rozwadowski ożenił się trochę z przymusu z brzydką babą. Przyspieszmy więc nieco z tą jego nauką: na jakiś czas trafił do Krakowa, potem do elitarnej Wyższej Szkoły Wojennej w Wiedniu, gdzie szkolenie było bardzo ciężkie, ale Tadek zaciskał zęby i w trudnych chwilach po-

wtarzał sobie, że „Polsce może się to przydać”. Następnie trafił do Budapesztu, gdzie wojskowości uczył samego arcyksięcia. Cały czas rozwijał się jako kawalerzysta... a skoro już przy kawalerach jesteśmy, to jak to było z tym ślubem na siłę? Różne są powody zawierania małżeństwa. Z miłości, z wpady, dynastyczne, finansowe, ale żeby ktoś się hajtał „z honoru”, to już rzadkość. A tak właśnie było w przypadku Rozwadowskiego. W 1894 roku ożenił się z Maryśką Komorowską. Ojciec nie był zachwycony, bo nie dość, że dziewczyna nie była szczególnie urodziwa i mądra, to jeszcze była... kuzynką Tadeusza. Nasz koks uznał jednak, że to wszystko jest nieważne, bo jakiś czas wcześniej obiecał umierającej matce Marii, że zaopiekuje się jej córką. Nasz bohater zrobił ojcu szach-mat, mówiąc mu, że skoro teraz ma coś przeciwko ślubowi, to po co całe dzieciństwo wpajał mu, że honor jest najważniejszy. Pan Tomisław uznał, że z tym argumentem nie wygra, a poza tym co on się martwi, to Tadeusz przecież będzie się z nią męczył. Oczywiście miał rację, bo Maria nie była ani ładna, ani inteligentna. Tyle dobrego, że umiała się w miarę nieźle zachować w towarzystwie i przestrzegać salonowej etykiety, co bardzo się przydało, kiedy Tadeusz został attaché wojskowym (czyli prościej mówiąc, przedstawicielem austriackiego wojska) w Bukareszcie. Tadek nadawał się do tej roboty doskonale, bo znał pięć języków, był dobrze wychowany, a jego dodatkowe atuty były takie, że lubił polować i grać w karty, dzięki czemu mógł przy tych okazjach poznawać nowych, ważnych ludzi. Szczególnie mocno zakumplował się z księciem Ferdynandem – rumuńskim następcą tronu (tak, Rumunia była monarchią). Nasz rodak szczególnie zaimponował Ferdkowi podczas jednego z polowań, kiedy z mniej więcej 300 metrów odstrzelił ptakowi głowę, a pamiętajmy, że ówczesna broń nijak się miała pod względem celności do tej dzisiejszej. Oczywiście robota przedstawiciela wojskowego nie pole-

gała tylko na przyjemnych spotkaniach. Rozwadowskiego wysłano tam, żeby w kuluarach zbierał informacje o tym, co knuje Rosja, Turcja i co tam słychać w państwach bałkańskich. Nasz bohater doskonale wywiązywał się z obowiązków i pisał obszerne raporty, choć... raz zrobił wyjątek. Pewnego dnia na biurko jego szefa trafiło wyjątkowo krótkie sprawozdanie z przeprosinami Rozwadowskiego: „Dzisiaj piszę zwięźle, bo żona rodzi mi dziecko”. Co na to jego przełożony? Cóż, nie spodziewajmy się zbyt wielkiej wyrozumiałości po austriackim wojskowym – oburzony napisał na marginesie; „Gówno mnie obchodzą jego sprawy rodzinne” i przekazał raport wyżej. Z drugiej strony nie był jednak aż tak zły bo kiedy miał podpisać wniosek o awans Rozwadowskiego, też w swoim stylu zrobił notatkę na marginesie, aie tym razem napisał: „Der Erste unter allen”, czyli „Pierwszy pośród wszystkich”. To chyba nam wystarczy za dowód na to, że Tadek swoją misję w Bukareszcie wykonał elegancko. W 1907 roku wrócił z Bukaresztu i został dowódcą jednego z pułków artylerii. Mógł sobie trochę odpocząć, co nie znaczy, że się obijał. To nie był typ leniucha – wolny czas spędzał na zastanawianiu się, jak by tu uskutecznić działania jego ulubionych wojsk, czyli, jak już wiemy, artylerii. Jednak na samym myśleniu się nie skończyło, bo to właśnie w tym czasie nasz Tadek wymyślił dość rewolucyjne rzeczy, takie jak armatni aparat celowniczy czy granato-szrapnel. Co to takiego? Spokojnie, to wbrew pozorom dość proste, choć na pewno nikt z nas nie chciałby zaznać działania tej broni osobiście. Otóż to taki pocisk, który eksplodował dwa razy. Raz, kiedy był w powietrzu – wtedy jego część wybuchała i zasypywała przeciwnika gradem specjalnych kulek, a drugi raz, kiedy trafił w cel (wtedy wybuchał główny ładunek). Jak mortar w Wormsach, tylko odwrotnie. W każdym razie tym wynalazkiem zdobył sobie sporą popularność w wojskowym światku, a jego pomysł wykorzystywany jest do dzisiaj w formie poci-

sków odłamkowo-burzących. Spokój nie trwał jednak długo, bo w 1914 roku wybuchła pieruńsko jebitna rozpierducha, którą dziś znamy jako I wojnę światową. Oczywiście nasz bohater ruszył na front, bo poza tym, że był po prostu do tego zobowiązany jako wojskowy, to podobnie jak inni w tamtym okresie czuł, że to doskonały moment na powrót Polski na mapę. Niektórzy tak się tym podjarali, że często przeginali w interpretacji różnych zjawisk. Na przykład kiedy przed wyruszeniem na front wojsko wzięło udział w mszy, a w jej trakcie słońce słupem światła oświetliło biskupa Sapiehę mówiącego o Polsce... to nawet sam Rozwadowski miał się dać ponieść fali zbiorowej radości, że to niby sam Bóg łaskawie spojrzał na ciemiężonych Polaków. Cóż, każdy widzi to, co chce widzieć. Wracając do Rozwadowskiego, póki co walczył w armii austriackiej. Nie przeszkadzało mu to ani trochę, po pierwsze dlatego, że Polski nadał jeszcze nie było, a po drugie, bo mógł walczyć z Rosjanami, których nienawidził najbardziej na świecie. Serio, uważał ich za największe zło, które trzeba zwalczać przy każdej możliwej okazji, a tych miał w najbliższym czasie dostać całkiem sporo. Pierwsza poważna nadarzyła się pod Annopolem, gdzie to właśnie artyleria Rozwadowskiego okazała się kluczowa. Co takiego się tam stało? Już tłumaczę. Otóż po zdobyciu rosyjskich pozycji austriaccy dowódcy osiedli na laurach i wstrzymali dalsze ataki. To wystarczyło. Rosjanom, żeby się przegrupować i wyprowadzić kontratak. Zaczęli napierdzielać z dział na pozycje, gdzie znajdowała się też ekipa dowodzona przez Rozwadowskiego. Ostrzał był tak potworny, że dzielni austriaccy dowódcy... uciekli! Tadek oczywiście miał o wiele większe jaja i został na miejscu. Ale to nie wszystko – uznał, że nie ma się co poddawać, bo choć sytuacja jest ciężka, to jeszcze da się coś z tego ugrać. Nasz bohater przejął dowództwo nad całą dywizją. Ale nie siłą, bo

wszyscy się z radością zgodzili, nawet starsi stopniem dowódcy piechoty. Dobrze wiedzieli, że Rozwadowski to gość nie w kij dmuchał i z takim szefem można iść na ruskich. Tadeusz ogarnął sprawnie oddziały, choć jako artylerzysta wiedział, że najgorsze miało dopiero nadejść. Zauważył bowiem, że wojsko wroga jeszcze się wstrzeliwuje. Co to znaczy? Że jeszcze nie są tak celni, jak mogliby być, i dopiero ustawiają działa. Nasz koks szybko też zorientował się, że Rosjanie dobrze kombinują i chcą skupić ostrzał na najsłabszym ogniwie jego wojsk. Na szczęście po jego stronie był czas, bo dzień się już kończył i przeciwnik musiał przerwać strzelanie. Rozwadowski wiedział, że jeśli przez noc czegoś nie zrobi, to Rosjanie, z dobrze już nastawionymi celownikami, zmiotą ich, gdy tylko zacznie świtać. Miał jednak pewien dylemat... Wydanie jakiegokolwiek polecenia byłoby złamaniem rozkazu dowódcy całej armii, który zakazywał podejmowania jakichkolwiek działań ofensywnych. Swoją drogą dość dziwny rozkaz, co nie? W każdym razie Rozwadowski uznał, że szybciej zaryzykuje sąd wojskowy niż śmierć swoich żołnierzy. Nakazał swoim chłopakom pod osłoną nocy zaatakować rosyjską piechotę. Rosjanie kompletnie nie spodziewali się jakiegokolwiek ataku, a tym bardziej tak dobrze skoordynowanego, bo uderzyła na nich nie tylko piechota, ale i artyleria, które wspólnymi silami rozpiździły w pył rosyjskie wojsko i w ramach bonusu wzięły jeszcze tysiąc jeńców. To jednak nie koniec niespodziewanych zmian akcji w kontekście tej bitwy. Po udanej akcji nagle „odnalazł się” wcześniejszy dowódca dywizji. Tak, ten, który wcześniej uciekł razem z innymi mięczakami. Sporządził on raport z bitwy dla swoich przełożonych, w którym... zrobił z siebie bohatera odpowiedzialnego za sukces. Stwierdził, że to on uratował dywizję i utrzymał front. A Rozwadowski? Całkowicie pominąć się go nie dało, więc dowódca-kłamczuch o nim wspomniał, ale bardziej w stylu: „No i był tam jeszcze taki

Rozwadowski. Też walczył, ale generalnie bez szału”. Co zrobił Tadeusz, kiedy się dowiedział? No właśnie nie za wiele, bo był niesamowicie skromny i nie lubił agresywnie walczyć o zaszczyty. A poza tym czuł też chyba, że takie kłamstwo raczej długo się nie utrzyma, bo przecież o ucieczce dowódcy wiedzieli wszyscy i wcześniej czy później ktoś szepnie słówko komu trzeba w sztabie. Oczywiście Rozwadowski się nie mylił i choć trwało to cztery lata, to po dokładnym śledztwie za swoje zasługi w bitwie nasz bohater dostał najwyższe bojowe odznaczenie, jakie można było dostać w Austrii – Krzyż Kawalerski Orderu Marii Teresy. To swoją drogą całkiem ciekawe odznaczenie, bo nadawane za wyczyny w bardzo wyjątkowych okolicznościach. Można było je otrzymać za waleczność i zwycięstwa dokonane z własnej inicjatywy – w tym wbrew rozkazowi lub bez rozkazu. Wielka Wojna dopiero się jednak rozkręcała. Nasz bohater jeszcze wielu rzeczy miał dokonać i wielu ludzi spotkać. Na przykład... Józefa Piłsudskiego. Stało się to 2 listopada 1914 roku i chłopaki szybko przypadli sobie do gustu. Momentalnie dostrzegli, że mogą rozmawiać merytorycznie i szczerze o wojskowych sprawach, a ich pierwsza pogadanka potoczyła się tak dobrze, że skończyli naprawdę późno w nocy. Poza tym Piłsudski zawdzięczał sporo Rozwadowskiemu, bo ten przecież był wysoko postawionym gościem w austriackim wojsku i mógł blokować pomysły swoich kolegów na uwalenie legionów Piłsudskiego i rozsianie żołnierzy po innych wojskach. Po jakimś czasie front się ustabilizował, jednak o ile dla żołnierzy jest to dobra wiadomość (bo nie trzeba bez przerwy przemierzać naprawdę sporych odległości z wcale nie lekkim wyposażeniem), to dla cywilów zawsze zwiastuje to wielkie problemy związane z obecnością głodnego i niewyżytego wojska. Poza tym bardzo często w czasie wojny wszystkie strony konfliktu zwyczajnie mają cywilów w dupie. Inaczej

zachowywał się Rozwadowski i robił, co mógł, żeby jego podopieczni nie gnębili miejscowej ludności, lecz nie znalazł w tym zbyt wielu sojuszników. Koledzy mówili mu: „Tadek, weź wyluzuj. Wojna to wojna, a wojsku też coś się od życia należy”. Nasz bohater jednak nie słuchał i może faktycznie zdał sobie sprawę, że kijem Wisły nie cofnie, ale przynajmniej sam chciał mieć czyste sumienie. Wielu zwykłych ludzi zawdzięczało życie jego działaniom w tamtym okresie. W 1915 roku trafił na front pod Gorlicami, który był jak każdy inny w tym czasie – walki trwały długo i w zasadzie ani jedna, ani druga strona nie umiała zdobyć przewagi. Czemu? Bo starcia piechoty wspieranej przez artylerię były prowadzone w sposób zwyczajnie głupi. Jak to wyglądało? Otóż jedna strona najpierw pruta z dział w stronę wroga, a w tym czasie piechota zajmowała dogodne pozycje. Kiedy już była gotowa, ustawał ostrzał i chłopaki ruszali na pozycje wroga, przy czym... w międzyczasie wroga piechota, która pochowała się przed ostrzałem, wracała na miejsca i teraz razem ze swoją artylerią pruła do biegnących na nich żołnierzy. I tak do usranej śmierci... Na szczęście nasz koks dostrzegł, jakie to wszystko głupie, i wpadł na prosty, ale rewelacyjnie skuteczny pomysł. Uznał, że wcale nie trzeba przerywać ataku artylerii podczas szturmu piechoty. Wystarczy stopniowo przesuwać ostrzał w głąb sił przeciwnika, a żołnierzom dawać w tym czasie zdobywać ostrzelane pozycje i atakować spanikowanego i ogłuszonego wroga. Piechurzy nie byli pewnie zachwyceni, kiedy dowiedzieli się o nowej taktyce, bo to faktycznie nic przyjemnego, jak człowiekowi nad głową latają artyleryjskie pociski, ale szybko okazało się, że to wcale nie taki znowu wyrok śmierci. Sprawnie prowadzony ostrzał sprawiał, że działa waliły nawet 100 metrów przed nacierającymi Austriakami, nie robiąc im krzywdy. Żaden rosyjski piechur nie odważył się nawet wystawić głowy z okopu, więc zdobywanie pozycji

było teraz dużo łatwiejsze. Generał (bo już wtedy miał taki stopień) Rozwadowski zrobił furorę tym posunięciem, ale nie osiadł na laurach. Kolejny wojenny show zrobił na oczach samego księcia pruskiego, kiedy rozniósł rosyjską dywizję, używając tym razem tylko artylerii. Nasz bohater mógł dostać kolejną ciekawą funkcję, ale tym razem na drodze stanęły jego własne priorytety. Otóż po odzyskaniu Lwowa i reszty Galicji Rozwadowski stał się kandydatem do zostania jej namiestnikiem. Chętnych do tej roboty było dwóch, więc cesarz osobiście postanowił sprawdzić, który z nich lepiej nadaje się do roboty. Honorowy Tadek uznał, że osobista audiencja u samego Franciszka Józefa to zbyt dobra okazja, żeby zmarnować ją na własne potrzeby. Zamiast więc chwalić swoje zalety, opowiedział władcy o tym, jak żołnierze cesarza traktują cywilów. Cesarz był przerażony (albo przynajmniej takiego udawał), po czym kazał Rozwadowskiemu stworzyć raport i obiecał, że się tym zajmie. Swoją postawą Tadeusz bardzo przyplusował u władcy, natomiast niesamowicie podpadł Naczelnemu Dowództwu, bo jak by nie było, narobił do własnego gniazda. Oczywiście namiestnikiem Galicji też nie został, ale znając jego system wartości, na bank nie żałował, że wykorzystał spotkanie z cesarzem tak, a nie inaczej. Wojna trwała dalej, więc Tadek wrócił na front, gdzie jednym z korpusów dowodził generał Golia. Straszna pipa – nieudolny, niezdecydowany, głupi, a przy tym okropnie zarozumiały. Raz po raz jego ludzie dostawali po dupskach, aż wreszcie Rozwadowski nie wytrzymał i powiedział, że jeśli dostanie dowództwo nad jego artylerią, to w 48 godzin upora się z problemami, których ta pierdoła nie umie rozwiązać. Golia oczywiście odmówił, ale nasz bohater i tak nie mógł patrzeć na tę żenadę i wykonał trochę frajerski ruch. Co prawda w dobrej intencji, ale nadal frajerski – napisał skargę na Golię do wyższego dowództwa, w której opisał nieporadność swo-

jego „kolegi”. Dowództwo postanowiło przyznać Tadeuszowi dowództwo na czas ataku. Nasz koks oczywiście swoje zadanie wzorowo wykonał. Niestety ten burak Golia nie nabrał ani trochę pokory i nadal podejmował głupie decyzje. Pała się jednak przegięła, kiedy zarządził ewakuację cywilów w czasie naprawdę tęgich mrozów. Wiele osób, zwłaszcza dzieci, zaczęło umierać, a na to Rozwadowski nie mógł już bezczynnie patrzeć. Znowu napisał więc raport do przełożonych, w którym opisał traktowanie cywilów przez Golię jak śmieci. Wiadomo było, że panowie nie mogą razem służyć obok siebie, bo któryś któregoś w końcu zabije, i trzeba było jednego z nich odwołać. Padło oczywiście na Rozwadowskiego. Czemu to takie oczywiste? Bo takie decyzje wydawało przecież główne dowództwo, które bardzo nie lubiło naszego Tadeusza, od kiedy ten nakablował na nie u cesarza. To była zbyt dobra okazja na zemstę, żeby jej nie wykorzystać. 1 marca 1916 roku dowództwo przeniosło Tadeusza. Jednak nie na inny odcinek frontu, a w stan spoczynku, W ten sposób uwolnili się od zagrożenia kolejnymi donosami żądnego sprawiedliwości wojskowego. Generał Rozwadowski, jak to było w jego zwyczaju, nie lubił się obijać, nawet jeśli miał wreszcie na to czas. Skupił się na pomaganiu legionom, w których imieniu interweniował u samego cesarza. W końcu jednak przyszedł moment, kiedy Rozwadowski nareszcie mógł się zająć swoim niepodległym krajem. 28 października 1918 roku powołano go na stanowisko szefa Sztabu Generalnego. Już dzień później ogłosił dekret o powszechnej służbie wojskowej, dzięki czemu można było szybko zacząć tworzyć oddziały wojskowe w odradzającym się kraju. A były one dość mocno potrzebne, bo znowu trzeba było stoczyć walki o ulubione miasto Tadeusza – Lwów. Udało się? Jasne, że tak, chociaż nie bez problemów. Rozwadowski i jego ludzie wytrzymali jednak ciężkie starcia i Lwów udało się utrzymać. Niestety w CV nie mógł sobie potem wpi-

sać, że walki o Lwów zakończył jako ostateczny zwycięzca, bo pod koniec musiał zrzec się dowództwa na rzecz generała Iwaszkiewicza. Jak już wiemy, Tadek nie należał do osób, którym zależało na splendorze, więc nie walczył o laury i podziękowania, ale ludzie i tak swoje wiedzieli. Kiedy wyjeżdżał ze Lwowa, żegnały go tłumy, a później założono fundację jego imienia, która zajmowała się wspieraniem wdów i sierot po obrońcach nie tylko Lwowa, ale i całych Kresów. Rozwadowski odwalił też kawał porządnej dyplomatycznej roboty na powojennej konferencji pokojowej w Paryżu. W sumie nie powinno nas to dziwić, bo przecież doświadczenie w tego typu robocie nabył w czasie misji w Rumunii, o której już sobie opowiadaliśmy. W każdym razie to jest też osiągnięcie Tadeusza, o którym mało kto wie, bo i on sam przecież nie lubił się chwalić. Gdyby jednak nie on i Romek Dmowski, to prawdopodobnie doszłoby do powstania autonomicznej Galicji Wschodniej. Poza tym Rozwadowski nawiązał również bardzo dobre kontakty z francuskim marszałkiem Fochem, który po znajomości nie strzelił focha, tylko zgodził się na prewencyjny atak Polaków na bolszewików. O tym ataku wspomniałem już w poprzedniej książce, więc nie ma się co powtarzać. W dużym skrócie uderzenie było skuteczne i nasze wojska dotarły do Kijowa, jednak potem bolszewicy zdrowo się wściekli i mszyli do kontrataku niczym grzyb w łazience zamalowany farbą olejną. Serio, wiem, co piszę. Front zbliżał się do Warszawy i sytuacja była naprawdę mało wesoła. Jednak mimo to Rozwadowski zaskakująco optymistycznie podchodził do tematu. Był bardzo pewny polskich żołnierzy, którym kazał się przegrupować. Nie był jednak głównodowodzącym, miał nad sobą Piłsudskiego, z którym nie zawsze się zgadzał. Tadek dobrze wiedział, że stawka jest zbyt wysoka, żeby własne ego stawiać nad losami nie tylko swojego kraju, ale i całej Europy. Lojalnie stosował się do poleceń szefa, a ten był z kolei otwarty na sugestie Rozwa-

dowskiego. Pierwsza próba odebrania bolszewikom inicjatywy miała miejsce nad Bugiem i niestety do udanych nie należała. Co prawda Polacy odnieśli kilka mniejszych sukcesów, ale trzeba się było przegrupować i spróbować wdrożyć inny plan. Jednak, szukając w tym wszystkim plusów, nawet te skromne zwycięstwa nad Bugiem pokazały żołnierzom, że są w stanie dać radę. Do tej pory przecież tylko się cofali pod naporem wroga. To strasznie ważne, zwłaszcza że kluczowa bitwa zbliżała się nieubłaganie. Naturalnie chodzi o Bitwę Warszawską. Według wielu źródeł to właśnie Tadek Rozwadowski miał przedstawić Piłsudskiemu dwa plany rozegrania bitwy, z których Wódz Naczelny wybrał ten o ataku znad Wieprza. Rozkaz wydano w nocy z 8 na 9 sierpnia, a jak wyglądało jego wykonanie i wynik bitwy? O tym możecie się dowiedzieć z poprzedniej książki. Tutaj w kontekście naszego bohatera ważniejsze jest podkreślenie czego innego: choć formalnie to Piłsudski dowodził i przyklepywał rozkazy, nie możemy być pewni, czy bez pomocy Rozwadowskiego zwycięstwo byłoby możliwe. Oczywiście tym razem również nasz koks absolutnie nie pchał się przed szereg i uważał, że po prostu robił to, co do niego należało. Zwycięstwo pod Warszawą nie było jeszcze końcem wojny. Żeby komuchom nic do łbów nie strzeliło i żeby się nie zdecydowali na ponowny atak, chłopaki pogonili ich jeszcze przez sporo kilometrów. Rozwadowski ogarniał kontrofensywę we wschodniej Małopolsce i na Wołyniu, a Piłsudski nad Niemnem. Chłopaki jednak coraz częściej się spierali i kiedy Tadeusz uznał, że kraj jest już bezpieczny, 1 kwietnia 1921 roku podał się do dymisji. To jednak nie znaczyło, że pozwolono mu przejść w stan spoczynku. Został inspektorem II Armii i był odpowiedzialny między innymi za to, żeby wszędzie szkolono żołnierzy na takim samym poziomie, oraz za organizowanie ćwiczeń. Poświęcał się całym serduchem, mimo że

na karku miał już sześćdziesiątkę. Swoją drogą, wiecie, jak to jest – im człowiek starszy, tym coraz bardziej ma gdzieś wszelkie nowinki technologiczne. Ale nie Rozwadowski. Tadeusz był jednym z pierwszych wojskowych w naszym kraju, który doceniał nową jak na tamte czasy broń pancerną. Zabiegał o jak najszybsze włączenie jej w stan polskiego wojska, lecz nie zapominał przy tym, że same maszyny nie walczą. Był mentorem takich późniejszych gwiazd wojskowości jak Sikorski, Sosabowski, Kleeberg czy Kutrzeba. Jak to się w takim razie stało, że jego karierę inspektora zakończyło aresztowanie? Złożyły się na to dwa czynniki – fakt, że nie lubił się już z Piłsudskim, który był wtedy na fali, oraz – co ważniejsze – bezgraniczne oddanie swoim obowiązkom. Otóż kiedy Józef postanowił dokonać zamachu majowego, to właśnie Tadeusza mianowano dowódcą obrony Warszawy. Jednak jak już wiemy, Piłsudski nie dość, że miał społeczne poparcie, to jeszcze więcej wojska – 4300 żołnierzy, podczas gdy Rozwadowski 1700 i wcale nie mógł być pewny, czy któryś z nich nie przejdzie na stronę buntowników (bo za takich uważał ekipę Józefa). Gdyby to od Tadeusza zależało, to Warszawy by nie oddał, nie licząc się ze stratami. Skąd to wiemy? Bo wydał rozkaz rozprawienia się z zamachowcami, ale... nie miał go kto spełnić. Poza tym sam prezydent Wojciechowski podał się do dymisji, czym zakończył przewrót majowy i być może uratował kraj przed wojną domową. Naszego koksa aresztowano za to, że stanął po stronie rządu. Nie mógł liczyć na żadne specjalne traktowanie – jego cela była brudna, zimna i obleśna, ale nie to w tym wszystkim jest najgorsze, bo wiele wskazuje na to, że Rozwadowskiego próbowano otruć. Hipotezy są dwie – pierwsza mówi, że ściany w jego celi pomalowano specjalną farbą z arszenikiem. Inni z kolei twierdzą, że generała otruto już po wyjściu z pierdla – wracając do Warszawy, miał dostać kanapkę z drobno pocię-

tym końskim włosiem, co miało doprowadzić do owrzodzenia żołądka. Niestety dowodów na to, czy faktycznie tak było, nie mamy i pewnie nigdy mieć nie będziemy. Skąd zatem w ogóle takie podejrzenia? Kiedy po roku więzienia przyjechał do Lwowa, żeby tam zamieszkać i spokojnie spędzić emeryturę, witający go ludzie zobaczyli cień człowieka, o którym krążyły legendy. Był bardzo wyniszczony, jeśli nie przez otrucie, to przez sam pobyt w więzieniu. Pamiętajmy, że nie był już najmłodszym facetem. Wiedział, że do wojska już nie wróci, aie i tak chciał pomóc. Uznał, że stworzy obszerną pracę o potrzebach polskiego wojska. Założył, że może gdy minie okres hejtu na jego osobę, ktoś ją przeczyta i uzna za przydatną. Dziś znamy ten tekst jako Testament wojskowy generała Rozwadowskiego. Co między innymi się tam znalazło? Choćby pomysł stworzenia dobrze uzbrojonych sił szybkiego reagowania na atak niemiecki i rosyjski. Ba! Wyznaczył nawet datę rozpoczęcia wojny – 1936 rok, nie pomylił się zatem znacznie. Generał zaczął coraz poważniej chorować, głównie siadał mu żołądek, ale lekarze nie mieli pojęcia, co mu jest. Zawieziono go do Warszawy, żeby może tam ktoś mu pomógł, ale było już za późno. Tadeusz Rozwadowski zmarł 18 października 1928 roku. Jak już wiemy, władze państwowe nie pałały sympatią do naszego generała, więc godzinę pogrzebu wyznaczono na ranek, żeby wiele osób chcących go pożegnać było w tym czasie w pracy. Ludzie jednak przyszli, a skromny za życia generał został pożegnany między innymi przez krążące nad konduktem żałobnym wojskowe samoloty (za których poderwanie do lotu na tę okazję dowódca lwowskiego lotnictwa zapłacił stanowiskiem), a po ceremonii jeden z naszych największych bohaterów na wieki spoczął tam, gdzie wyraźnie sobie zażyczył. Na cmentarzu obrońców Lwowa, pośród tych, którzy podobnie jak on, po prostu robili to, co do nich należało.

Przekonaj się, jakich jeszcze koksów nosiła polska ziemia!

https://www.youtube.com/user/HistoriaBezCenzuryMB

Rozdział 9 Leśny postrach – Henryk „Hubal” Do

P

ora na rozdział o facecie, którego nazwisko padło już na początku tej książki. Nie pamiętasz? To ja zaczekam, a Ty zerknij na ostatni akapit w rozdziale o Zawiszy Czarnym. Już? No i czad. Jednak fakt, że w żyłach Hubala płynęła krew naszego największego rycerza, to nie wszystko. Bo dobre geny jeszcze nie gwarantują sukcesu. Dobrzański służył w Legionach Piłsudskiego, później w kampanii wrześniowej, a potem został jednym z pierwszych dowódców partyzantki w czasie II wojny światowej. A poza tym miał też cholernie mocny sen i nie znał się na żartach... To, że Heniek był potomkiem Zawiszy Czarnego, to tylko wierzchołek góry lodowej, bo generalnie jego geny to niesamowita wręcz kumulacja patriotyzmu. Bohaterowie pojawiali się w jego rodzinie od lat zarówno po stronie ojca, jak i matki. Moglibyśmy to załatwić powyższym skrótem myślowym, ale CV przodków naszego koksa jest tak imponujące, że zasługuje na opisanie: pradziadek Henryka – pułkownik Łukasz Dobrzański służył w armii Księstwa Warszawskiego i pod rozkazami Napoleona został odznaczony Orderem Virtuti Militari, Legią Honorową i medalem św. Heleny. Syn Łukasza, swoją drogą też Łukasz, był oficerem armii austriackiej, a w powstaniu styczniowym brał udział jako adiutant generała Mariana Langiewicza, To nie wszystko, bo w oddziale tego generała służył ponadto jego drugi syn – Roman, który poległ w boju. Trzeci syn – Michał walczył w powstaniu w Pułku Żuawów Śmierci i zginął w lutym 1863 roku. A po stronie matki? Jej dziadek był oficerem polskim w czasie powstania listopadowego, a ojciec brał udział w powstaniu styczniowym.

Grubo, co? W sumie nie powinno więc zbytnio dziwić, że w rodzinie z takimi tradycjami przyszedł na świat kolejny bohater. A stało się to 22 czerwca 1897 roku. Wcale nie miał łatwego dzieciństwa i w zasadzie całe swoje wychowanie zawdzięczał matce. Czyżby był półsierotą? Nie, chociaż faktycznie o jego ojcu w rodzinie mówiono jak o osobie zmarłej, bo kiedy okazało się, że jego spółka robiła jakieś przewały finansowe, za co został skazany na opuszczenie zaboru, to rodzina (od pokoleń przecież honorowa jak cholera) uznała, że nie będzie się do takiego nicponia przyznawała. Tak czy inaczej mama jakoś dała radę go wychować, choć trzeba przyznać, że łatwo na bank nie miała. Przyszły „Hubal” nie był takim zwykłym, grzecznym dzieckiem, które tylko siedzi i czyta książki. To znaczy tak też robił, bo uwielbiał na przykład Trylogię Sienkiewicza. Znacznie częściej jednak niż na czytaniu można było go przyłapać, jak odwalał jakieś srogie psoty z kolegami. Albo sam. Tak, Henio wcale nie potrzebował towarzystwa, żeby przyprawić matkę o stan przedzawałowy. Raz na przykład, w wieku ośmiu lat, spadł z konia, bo uznał, że na bank da radę przeskoczyć na nim... krowę. Jak się domyślacie, nie do końca się udało, a jedynym, co zyskał, był opieprz i wstrząs mózgu. Jednak nawet to nie zabiło w nim ogromnej pasji do koni, o której jeszcze nie raz wspomnimy. Uwielbiał te zwierzaki tak bardzo, że jak żadnego nie było w pobliżu, a on chciał akurat pojeździć, to łapał za warkocze swoją siostrę cioteczną (dla krakusów – chodzi o kuzynkę oczywiście) i kazał jej biegać przed sobą, mając przy tym iście końską dawkę zabawy. Po pewnym czasie jego rodzina przeprowadziła się do Krakowa, a sam Henryk dołączył do drużyny strzeleckiej. Takie drużyny oficjalnie były klubami sportowymi, ale pod tą przykrywką szkoliły młodych Polaków na wypadek powstania i walki o niepodległość. Nasz bohater strzelał celująco, ale matury to już sobie nie ustrzelił, mimo że sam twierdził ina-

czej, więc od razu wyjaśnijmy to małe kłamstwo Dobrzańskiego. Otóż Henrykowi najwyraźniej strasznie zależało na tym, żeby myślano, że dostał się na studia. Takie informacje o sobie rozpowszechniał w wojsku, gdzie twierdził, że dostał się na agronomię na UW a tymczasem w sprawozdaniu ze szkoły średniej zapisano, iż Henryk „nie zgłosił się do egzaminu”, czyli, krótko mówiąc, nie podszedł do matury. Jak by jednak nie było, i tak na pierwszy wykład by nie poszedł (tak, są ludzie, którzy chodzą na wykłady), bo w wakacje wybuchła I wojna światowa. Pod koniec września walki zbliżyły się do Krakowa i rodzina postanowiła spierniczać do Czech. Ale nie do tego państwa, bo technicznie to go wtedy nie było. Chodzi mi o podkrakowski majątek wuja naszego koksa, który nazywał się właśnie Czechy. Tam jednak Heniek nie zagrzał długo miejsca. Wziął szablę od swojego wuja i ruszył na wojnę po stronie... Austriaków. Zanim ktoś podniesie krzyk oburzenia, że „Jak to?! Czemu nie po stronie Polski?!”, to przypominam, że formalnie Polski wtedy nie było. Byli za to Polacy, którzy doskonale wiedzieli, że takiej okazji na odzyskanie niepodległości już dawno nie było – przecież wszyscy nasi zaborcy prali się w największej wojnie od lat! W związku z tym hasła o „zerwaniu kajdan” padały na jeszcze bardziej podatny grunt niż wcześniej, a nasi przodkowie po raz kolejny postanowili złapać za broń. Wśród nich był też nasz Henryk, który przed opuszczeniem ciepłego rodzinnego kurwidołka poszedł do kościoła, gdzie, jak zapisano: „Ksiądz, pamiętający rok 63, błogosławił broń i żołnierza. Baby chlipały, a stryj szron z wąsów obcierał”. Dobrzański najpierw musiał zaliczyć kurs podoficerski, ale to nudne, więc przejdźmy do jego chrztu bojowego w 2. Pułku Ułanów Legionów Polskich. Ułani to ci sławni żołnierze, którzy jeździli na koniach. No chyba że akurat nie było koni, jak to miało miejsce w oddziale Henryka. Musiał więc walczyć jak piechur – w okopach. Oczywiście dał radę. Jednak

nie tylko dlatego był kozakiem z krwi i kości. No bo jak inaczej opisać faceta, który przespał obrzucenie jego posterunku granatami? Serio, podobno tylko przebudził się, zapytał, co się stało, odwrócił na drugi bok i znowu usnął. Podczas kolejnych bitew wykazał się jednak znacznie większym zaangażowaniem, po czym została mu pamiątka w postaci brązowego medalu „za waleczność”. Podejrzewam, że jedyną pamiątką, jaka mnie zostałaby po takiej akcji jak ta z granatami, to co najwyżej brązowe gacie. Potem sytuacja trochę się popierniczyła, bo Austriacy dogadali się ze swoimi sojusznikami i na mocy tego porozumienia legiony trafiły pod dowództwo Niemców. Oczywiście mało kto lubi, jak rozkazuje mu Niemiec, i nie inaczej było wtedy – dwie z trzech brygad legionów strzeliły focha i uznały, że nie będą składać przysięgi na wierność nowemu dowództwu... Ale nie nasz Dobrzański. On akurat był w tej ekipie, która się Niemcom, że tak powiem, „oddała”. Choć nie na długo. Bo kiedy nasi dowiedzieli się o kolejnej próbie wsadzenia Polakom noża w plecy za pomocą traktatu brzeskiego, uznali, że oni to pierniczą i idą do Rosji. Ale nie wszystkim się udało – część dezerterów, w tym Dobrzańskiego, dopadli Austriacy i osadzili w obozach. Obozach dla internowanych, a nie obozach koncentracyjnych. To jeszcze nie ta wojna. W każdym razie warunki w tych miejscach również szałowe nie były i nasz Heniek się pochorował, co koniec końców wyszło mu na dobre. Trafił bowiem do szpitala i szybko zorientował się, że w porównaniu z obozem jest słabiuśko pilnowany, co szybko wykorzystał. Tak jest, uciekł. Do Polski trafił pod przykrywką – jako pomocnik palacza w lokomotywie. Po takiej wojennej eskapadzie wypadałoby odpocząć i zebrać siły, ale czasy były wyjątkowe i nie za bardzo możliwa była ta opcja. Do Henryka szybko dotarła informacja, że zaczyna się spełniać marzenie tylu Polaków – tworzyło się wojsko polskie. Stał się więc częścią 2. Pułku Ułanów, dostał

awans i szkolił rekrutów, a kiedy zaczęły się rozruchy w okolicach Lwowa, razem z chłopakami pojechał walczyć nie tylko o to miasto, ale i o Przemyśl. To jednak nie koniec, bo później stwierdził też, że pomoże w walce o Pomorze (he, he) i tam również z sukcesami udzielał się w odbijaniu go z niemieckich rąk. Wielka Wojna skończyła się, niepodległość powróciła, ale wcale nie oznaczało to spokoju, bo w 1920 roku komuniści postanowili roznieść na zachód swoją rewolucję. Na szczęście na ich drodze stanęli Polacy, w tym oczywiście nasz bohater. W walkach z bolszewikami odznaczył się nie lada, bo tylko dzięki jego uderzeniu pod Bielawiejką nie udało się komuchom otoczyć naszych głównych sił, ale to nie koniec. Był taki most, o który walki toczyły się dwa dni, w końcu przyjechał nasz bohater i załatwił sprawę w kilka godzin. Zdobył też rosyjskie gniazdo karabinów maszynowych, co umówmy się, nie jest pewnie najprostszą sprawą. Takich ekstremalnych wyczynów była cała masa i kiedy już kurz po uciekających Rosjanach opadł. Dobrzański dostał za swoje zasługi Order Virtutti Militari. A miał dopiero 24 lata! Nie ma się co dziwić, że po takich osiągnięciach na froncie proponowano mu start do Szkoły Sztabu Generalnego, ale Henryk odmówił. Wreszcie miał trochę spokoju i chciał wrócić do swojej wielkiej pasji, którą, jak pamiętacie, były konie. Mało brakło i skończyłoby się to tragicznie. Ale nie dla niego albo dla któregoś ze zwierzaków, tylko dla jego znajomych. Nie jeździł rekreacyjnie, tylko wyczynowo. Startował w zawodach jeździeckich w kraju i za granicą. Wygrywał raz za razem, więc nie dziwi, że trafił nawet do reprezentacji Polski, z którą pojechał między innymi do Londynu, gdzie wydarzyło się coś na swój sposób zabawnego. W swojej konkurencji jako jedyny dwukrotnie przejechał bezbłędnie. Był pewny, że dostanie nagrodę indywidualną i wściekł się jak diabli, kiedy Anglicy mu jej nie przyznali. Koledzy Henryka podchodzili do

tego z większym luzem i postanowili porobić sobie jaja ze swojego spiętego ziomka. Po powrocie do hotelu Dobrzański był nadal zamulony jak Hillary Clinton po wyborach, ale wtedy boy hotelowy przyniósł paczkę dla naszego bohatera. Dumny Henryk powiedział do siedzących w pokoju kolegów; „No, moi kochani, omyliliśmy się. Za wcześnie osądziliśmy Anglików. O! To naprawdę dżentelmeni wysokiej klasy”. Otworzył paczkę, będąc pewnym, że znajdzie zasłużoną nagrodę, ale zamiast niej ujrzał tam... wazon, który jego kumple zawinęli chwilę wcześniej z korytarza i zapakowali do paczki. Chłopaki ryknęli śmiechem, ale radość nie trwała długo, bo Henryk wściekł się jak chyba nigdy w życiu. Rozpieprzył wazon o podłogę i rzucił się w stronę swojej walizki. Na szczęście jego koledzy wiedzieli, że ma tam pistolet, i pouciekali z pokoju, zanim ich pozabijał. A jak później wspominali, szanse na to były naprawdę wysokie. Trzeba jednak przyznać, że Anglicy naprawili po jakimś czasie swój błąd i późniejszy król Jerzy wysłał Henrykowi złotą papierośnicę z tekstem: „Dla najlepszego jeźdźca spośród oficerów wszystkich narodów”. Kto wie, może też bał się o swoje życie, po tym, jak usłyszał, do czego zdolny jest niezadowolony Dobrzański. To jednak nie koniec dość ekstremalnych historii związanych ze sportową karierą naszego bohatera. Warto jeszcze wspomnieć o innych zawodach, w których brał udział. W 1927 roku pierwszego dnia imprezy spadł z konia. Stracił przytomność i ocknął się w szpitalu. Nie zagrzał tam jednak długo miejsca, bo... uciekł. Wsiadł do taksówki, pojechał na zawody, przejechał trasę bezbłędnie i wygrał. Po zawodach dopadli go lekarze i zaciągnęli do szpitala, gdzie okazało się, że wygrał, mając złamanych kilka żeber. Prawdziwy sportowiec – twardziel, nie to, co niektórzy dzisiaj. Zwłaszcza wielu piłkarzy-symulantów. Skoro już widzimy, jak poważnie podchodził do swojej

sportowej kariery, to w sumie wypadałoby ją sobie podsumować garścią statystyk: wyczynowe jeżdżenie zakończył w 1928 roku, a w tym czasie reprezentował Polskę na 11 międzynarodowych zawodach. W 60 konkursach, w których wziął udział, sześć razy wygrał, 30 razy zajął inne nagradzane miejsca. Na naszym podwórku też dawał popalić konkurencji, bo w Polsce wygrał 21 razy, a w czołówce meldował się aż 90 razy. Szacun! Na szczęście inni też to docenili i za swoje sportowe zasługi Dobrzański dostał awans na majora. Po zakończeniu sportowej kariery postanowił się ustatkować. Służył w 20. Pułku Ułanów, gdy na jednej imprezie poznał o 12 lat młodszą Zośkę, z którą szybko wziął ślub. To znaczy względnie szybko, bo po dwóch latach. Dzisiaj tyle czeka się na salę weselną. Byli fajną parą, spędzali masę czasu razem, podróżowali, wygrywali konkursy tańca i bardzo się kochali. Nie dziwi więc, że po pewnym czasie na świat zawitała ich córka – Krysia. Stała się oczkiem w głowie tatusia, który uczył ją jeździć na kucyku, zanim jeszcze ogarnęła, jak się chodzi. Nasz koks był bardzo szczęśliwy, jednak ta sytuacja nie mogła niestety trwać w nieskończoność. Razem z najbliższymi musiał przenieść się do Hrubieszowa, gdzie został kwatermistrzem, a jego przełożonemu, dowódcy pułku, bardzo nie podobało się, że priorytetem Henryka jest rodzina. Co nie trudno było zauważyć. W sumie można się wściec, jak twój podwładny wydaje rozkaz wybudowania wcale nie takich tanich kortów tenisowych... Jednak nie w trosce o zdrowie żołnierzy, ale dlatego, że jego żona lubi ten sport. To jednak nie koniec, bo sytuacji raczej nie ułatwiał fakt, że Dobrzański miał naprawdę trudny charakter. Kolejny raz dał temu dowód, kiedy dowódca, zresztą słusznie, opieprzył go za to, że zabrakło jedzenia dla żołnierzy. Nasz bohater wprost nienawidził, jak mu się zwraca uwagę, w związku z tym postanowił odpłacić się szefowi z nawiązką – zamówił cały wagon żarcia, którego nie było gdzie magazynować. Dowódca

uznał, że pała została przegięta. Po stosunkowo niedługim czasie Henryka przeniesiono do Wilna. Tam jednak los wcale się do niego nie uśmiechnął. Wręcz przeciwnie – wypinał się na niego coraz mocniej. Dobrzański nie mógł się dogadać z dowództwem, a za plecami mówiono o nim „wieczny major” – szans na awans z takim charakterem nikt mu nie dawał. To jednak nie wszystko, bo trudny charakter udzielał się również po pracy – nie minęło wiele czasu, a z domu wyjechała jego żona. Zabrała też córkę. Henryk zamknął się w sobie i pisał w zasadzie tylko do matki, która stała się wtedy jego najlepszą kumpelą. Żalił się jej i zwierzał, że zastanawia się nawet nad opuszczeniem armii, ale niebiosa miały inne plany. OK, nie wiem, jak niebiosa, ale na bank Niemcy i Rosjanie, którzy właśnie wtedy zaatakowali nasz kraj. Dobrzański został zastępcą dowódcy 110. Pułku Ułanów, który wałczył z Rosjanami. Niestety zostali rozbici, a dowódca zdecydował o rozwiązaniu oddziału. Co na to nasz bohater? Uznał, że to chyba jakiś żart. Razem z wierną mu częścią żołnierzy postanowił wycofać się do Warszawy, żeby bronić stolicy. A iłu tych wiernych żołnierzy mu zostało? Szału nie było – jakichś 13, może 15 ułanów. Nie jest to ogromna siła bojowa, ale chłopaki wiedzieli, że każda pomoc przyda się przy bronieniu stolicy Niestety nie zdążyli. Byli już praktycznie pod miastem, kiedy dowiedzieli się, że Warszawa skapitulowała. Wielu chłopaków się załamało, spuścili głowy i uznali, że to koniec wojny. Ale nie Dobrzański. Plan miał prosty; zrobić oddział z tych, którzy mimo wszystko nadał chcieli się bić. Miał zamiar przedrzeć się ze swoimi ludźmi do Francji, żeby tam dołączyć do aliantów i walczyć dalej z Niemcami. Wiedział jednak, że to będzie cholernie trudne zadanie, więc napisał list do córki. Może nie był on pożegnalny, ale jak się go czyta, to jednak człowiek ma wrażenie, że Henryk między wierszami chciał przygotować córkę na najgorsze. Zresz-

tą oceńcie sami: Może Bozia da, że jeszcze danym mi będzie córeczkę osobiście ucałować, uściskać i do serca przytulić. Tatuś idzie w świat spełniać swój twardy, ale niemniej zaszczytny obowiązek wobec Ojczyzny. Żegnam Ciebie, Krysiuniu i Mamusię oraz błogosławię Was Obie i do serca serdecznie tulę. Zawsze Wasz Henryk 1 X 1939. Chłopaki, których było już wtedy w oddziale tylko w okolicach dziesięciu, ruszyli w długą drogę. Daleko jednak nie zaszli, bo w jednej ze wsi zauważyli coś ciekawego. A konkretnie niemieckie ciężarówki. Dobrzański stwierdził, że co tak mają stać, jak mogą płonąć, i podzielił oddział na trzy grupy, które z fantazją i nieziemską odwagą zaatakowały dużo liczniejszą niemiecką ekipę. Jaki był wynik starcia? Dwóch naszych poległo, za to Niemców dwudziestu, a ich samochody, tak jak sobie zażyczył dowódca – spalono. Dobrzański miał też na uwadze losy rodzin swoich kompanów. Zadecydował, że on sam i jego skromna ekipa przyjmą pseudonimy. W ten sposób przestawali być znani z nazwiska, Niemcy nie mogli mścić się na ich rodzinach, a przynajmniej było to dużo trudniejsze. To właśnie od tego momentu o Henryku Dobrzańskim możemy mówić Hubal. Ksywę wziął od swojego rodowego przydomka. Wtedy też, czyli pod koniec października, zdecydował, że jednak nie opuści kraju. Uznał, że na wiosnę alianci przyjdą nam z pomocą i wtedy Polska będzie potrzebowała swoich żołnierzy, żeby te działania wspierali. Podjął decyzję, że w trakcie zimy zbierze większą ekipę i nadal będzie prowadził walkę. Plan był ambitny, ale chyba nawet sam Hubal nie przewidywał, jakie stworzy partyzanckie imperium. Większości z nas określenie „partyzanci” kojarzy się z ra-

czej niewielką, może kilkunastoosobową ekipą brudnych i często chaotycznie działających żołnierzy, którzy jedzą mech i żyją w na szybko wykopanych ziemiankach. Czasem tak bywało, ale nie w tym przypadku. Ekipa Hubala stacjonowała we wsi Gałki i rozrosła się tak bardzo, że na początku 1940 roku liczyła już 300 osób! Dobrzański podzielił żołnierzy na piechotę i kawalerię, a wioska zmieniła się w prawdziwy obóz wojskowy, do którego Niemcy bali się nawet zbliżać. Nie przeszło to oczywiście bez echa, bo Henryk został pochwalony przez generała Tokarzewskiego, który kazał mu tworzyć kolejne oddziały. A swoją drogą, skoro już ustaliliśmy, że chłopaki nie siedzieli całymi dniami w ziemiankach, to jak wyglądało ich życie codzienne? Był to w zasadzie regularny obóz warowny Wojska Polskiego, a zatem życie toczyło się tam w trybie garnizonowym – rano pobudka, potem karmienie koni (tak, najpierw jadły zwierzaki), następnie mycie, dopiero potem śniadanie, później ćwiczenia, obiad, czas wolny i wieczorny capstrzyk. Nie wiesz, co to jest capstrzyk? Spoko, sam musiałem sprawdzić. To taki sygnał na trąbce, który oznacza koniec dziennych zajęć, po których nasz bohater bardzo lubił ze swoimi starszymi stopniem kolegami grać w... dupniaka. To dość specyficzna gra, która polegała na tym, że człowiek się wypinał i któryś z uczestników zasadzał mu kopa w dupsko. Po czym osoba obdarowana kopniakiem musiała zgadnąć, od kogo dostała... Cóż, co kto lubi. W każdym razie ta gra była popularna również po wojnie. Kto oglądał Rejs, ten wie. A co myśleli o swoim dowódcy ci zwykli żołnierze, którzy byli za niscy stopniem, żeby bezkarnie kopać Hubala w zad? Uwielbiali go. Mimo przecież mało wesołej sytuacji, jaką jest wojna, podobno był bardzo pogodny. Dużo gadał ze swoimi podwładnymi, interesował się, co u nich słychać i skąd pochodzą. Nigdy się nie wywyższał i nie miał przerostu ambicji. Oczywiście czasem się wkurzał i wtedy naprawdę lepiej było

nie stawać na jego drodze. Na szczęście żołnierze mieli pewne ułatwienie w rozpoznawaniu, czy szef ma dobry humor, czy może lepiej omijać go z daleka. Podobno kiedy Dobrzański się wściekał, to na jego czole pojawiała się dość spora, pionowa zmarszczka. To był wyraźny znak, że lepiej zejść mu z oczu w trosce o własne zdrowie. Jednak kiedy Hubal miał dobry dzień, czasem lubił się nawet otworzyć przed żołnierzami i wtedy na przykład opowiadał o tym, co chciałby robić po wojnie. Wiele razy ponoć wspominał, że marzy mu się safari w Afryce. Lubił polować, ale na niego też się czajono. I o zgrozo wcale nie chodzi mi teraz o Niemców, a o jego rodaków. Bo w marcu 1940 roku Hubal dostał rozkaz demobilizacyjny, czyli rozwiązujący cały jego oddział. Nie miał pojęcia, co się stało, przecież jeszcze trzy miesiące temu został za swoje działania pochwalony! Kompletnie nie zgadzał się z decyzją. Ktoś powie: „No i co z tego, że się nie zgadzał? Był żołnierzem i miał wykonać rozkaz!”. Niby tak, ale jak już ustaliliśmy, jego charakter nie należał do najłatwiejszych. Poza tym wiemy też, że to nie był debiut Hubala w kwestii niezastosowania się do poleceń dowództwa. Podobno powiedział: „Sam rozkazu nie wykonam, ale wszystkim moim żołnierzom daję wolną rękę”. Trochę się musiał wkurzyć, kiedy większość odeszła, a on został z jakimiś 70 wiernymi chłopakami. Najgorsze miało jednak dopiero nadejść. Mroźna zima się kończyła i Niemcy postanowili, że kiedy tylko warunki się poprawią, wezmą się za bardzo śmiało pogrywających sobie partyzantów. Na ich nieszczęście nawet w znacznie zredukowanej liczbie ludzie Hubala byli cholernie groźni. Nasz koks na czele swojej ekipy sprał Niemców dwa razy – 30 marca i 1 kwietnia. Wtedy Niemców trafił szlag. Uznali, że tak dłużej bawić się nie będą, i na partyzantów Hubala zebrali 8 tysięcy żołnierzy, którzy zaczęli ich okrążać. Najlepsze jednak jest to, że naszym udało się uciec, chociaż piechota Dobrzańskiemu się lekko rozproszyła i od tej pory

miał już pod swoim dowództwem tylko konnych. Tymczasem Niemców telepało już z nerwów, bo nadal nie potrafili zwalczyć Hubala i jego chłopaków O Niemcach można wiele złego powiedzieć, ale nie to, że nie są pomysłowi. Niestety. Uznali bowiem, że jeśli nie mogą wykończyć ich fizycznie, to złamią ich moralnie, bo dobrze wiedzieli, że najważniejszą rzeczą dla polskiego żołnierza jest honor, a Dobrzański był tego najlepszym przykładem. Niemcy w ramach kary za działania partyzantów zaczęli pacyfikować okoliczne wsie. Przy czym „pacyfikować” oznacza po prostu palić domy i mordować niewinnych ludzi. Po kilku dniach Hubal dowiedział się, że w wyniku działalności jego ekipy spalono dwie wsie, a Związek Walki Zbrojnej za to, że nie zastosował się do rozkazu demobilizacji, wydał na niego wyrok... śmierci. Hubal załamał się na myśl, że przez niego zginęli ludzie, a rodacy traktują go jak zbrodniarza. Dobrze, że nie znał prawdy, która była o wiele gorsza. Bo w odwecie za działania jego partyzantów Niemcy spacyfikowali wcale nie dwie, a 31 wsi, w których wymordowali ponad 700 osób... W każdym razie od tej pory Hubal postanowił nie narażać więcej niewinnych ludzi i przestał ze swoją ekipą stacjonować po wsiach. Na to tylko czekali Niemcy, którzy zaczęli ich coraz mocniej okrążać. Nie była to jednak sytuacja bez wyjścia. 28 kwietnia do miejsca, gdzie stacjonowali partyzanci, przybył zaprzyjaźniony leśniczy. Przywiózł dla majora Dobrzańskiego cywilne ciuchy i powiedział, żeby Heniek się nie wygłupiał, tylko je założył i przeczekał hitlerowskie oblężenie w jednej z okolicznych wsi. Generalnie pomysł był doskonały i w zasadzie był jedynym słusznym wyjściem z tej sytuacji, bo w bezpośrednim starciu z kilkoma tysiącami Niemców jego ludzie nie mieli przecież szans. Lepiej byłoby przeczekać, a potem kontynuować walkę. Ale niestety Hubal był uparty i uznał, że honor nie pozwala mu zdjąć munduru, który będzie nosił do

końca życia. Nie wiem, może nikt mu nie powiedział, że to tak tylko na chwilę? W każdym razie nasz koks odmówił i podjął decyzję, że postara się wyprowadzić swój oddział z okrążenia. 30 kwietnia 1940 roku oddział Hubala zatrzymał się w lesie w okolicach Anielina. Wszyscy padali ze zmęczenia, więc wystawiono tylko jednego wartownika, który jednak przysnął sobie co nieco, a po przebudzeniu jego oczom ukazał się najgorszy widok, jaki można sobie wyobrazić jako pierwszy po drzemce – Niemca mierzącego do Ciebie z karabinu. Niezwykłą zagadką jest, jakim cudem wartownik wyrwał ów karabin i uciekł, ostrzegając resztę oddziału. Swoją drogą Niemcy prawdopodobnie dowiedzieli się o miejscu stacjonowania chłopaków od jakiegoś konfidenta. Nasi zaczęli się wycofywać, ale tego dnia Niemcy strzelali jeszcze celniej niż w pamiętnym meczu z Brazylią. Części żołnierzy udało się uciec. Sam Hubal, wsiadając na konia, dostał kulę prosto w serce. Hitlerowcy zabrali ciało naszego bohatera i kiedy ustalili, że to faktycznie ten legendarny przywódca partyzantów, bez jakiegokolwiek szacunku spalili zwłoki, a to, co z nich zostało, zakopali w jakimś przypadkowym miejscu (poszukiwania grobu Hubala trwają w zasadzie do dzisiaj). Żołnierze, którym udało się uciec, dowiedzieli się o śmierci szefa jeszcze tego samego wieczoru. Musiało ich to pewnie strasznie zasmucić, ale z drugiej strony uznali też chyba, że nie mogą zrobić tego dowódcy i tak po prostu się poddać. Zacisnęli zęby i walczyli jeszcze przez prawie dwa miesiące. To dłużej niż Francja. Na wieść o jej poddaniu się oddział w końcu się rozwiązał. A może małe co nieco w języku Szekspira? W dodatku o tym, że my, Polacy, zawsze byliśmy FIRST TO FIGHT!

https://www.youtube.com/watch?v=7lu3xMj0HfQ

Rozdział 10 Jaja ze stali – Witold Pilecki

N

o hej. Też jesteś jednym z tych, którzy zamiast czytać od początku, od razu przeskoczyli do tego rozdziału? Spoko, nic się nie stało. Generalnie tym, którzy tak zrobili, się nie dziwię, gdyż o Pileckim sporo się ostatnio mówi. I bardzo dobrze. To jeden z najodważniejszych ludzi, o jakich słyszałem. Facet, który zasłużył na to, żeby wreszcie go doceniono po latach milczenia o jego zasługach. Życiorys rotmistrza powinien być przedstawiany młodym ludziom, bo jak mało co uświadamia dwie rzeczy. Po pierwsze, że miłość do ojczyzny potraö wykrzesać w nas niepojęte wręcz pokłady odwagi, a po drugie, co również warto wiedzieć od najmłodszych lat, że życie to niesprawiedliwa dziwka. Nasz turbobohater przyszedł na świat 13 maja 1901 roku w Ołońcu, który tak wtedy, jak i teraz leży na terenie dzisiejszej Rosji. Ale zara... jak to w Rosji? Już tłumaczę: po pierwsze – Polski wtedy nie było. Byli natomiast Polacy, w tym ojciec naszego Witka, pan Julian Pilecki. Byt wykształconym leśnikiem, ale jako Polak pod zaborami nie miał szans na znalezienie dobrej roboty i awans na ojczystych ziemiach. Mieszkał więc w Rosji z żoną i coraz większą gromadką dzieci i to właśnie one były powodem wyjazdu z powrotem do kraju. Bo mimo że rodzice starali się wychowywać małych Pileckich na polskich patriotów, to wcale nie było to takie łatwe, kiedy naokoło żyli sami Rosjanie, z których dziećmi bawiły się ich pociechy. Bardzo szybko zaczęły wtrącać do swojej polszczyzny rosyjskie słówka i wtedy rodzice uznali, że „nie będzie ruski pluł nam w twarz i dzieci nam rusyfikował”. Pan Julian został na miejscu, żeby pracować, a reszta rodziny 'wyjechała na

Wileńszczyznę. Witek chodził sobie do szkoły i dobrze sobie radził, ale to mało kogo obchodzi, a na pewno nie mnie. Dużo bardziej istotne jest, że wstąpił do harcerstwa, które wtedy jeszcze było organizacją nielegalną z prostego powodu – szerzyło idee wolnościowe, co caratowi raczej średnio się podobało. Wszystkie spotkania, czy jak kto woli zbiórki, były prowadzone w tajemnicy, podobnie jak jeden z kursów, w którym uczestniczył Witek – szkolenie wojskowe. Zatem Pilecki już od najmłodszych lat nabierał doświadczenia w działaniu konspiracyjnym. Nie miał przy tym pojęcia, jak bardzo mu się to później przyda. Wiem, że może nie wszyscy uwierzą, ale jest gorsza wiadomość, jaką można usłyszeć w czasie wakacji, niż: „w sumie to już za jakiś czas znowu do szkoły”. Jaka na przykład? Chociażby: „właśnie rozpętała się cholerna wojna”. Tak jest, podobne słowa usłyszał w 1914 roku nasz Witek, przy czym jeszcze wtedy nikt nie podejrzewał, że ten konflikt okaże się I wojną światową. Powrót w rodzinne strony był trochę niebezpieczny, w związku z czym rodzina Pileckich postanowiła przeczekać wojnę u babci w okolicach Mohylewa (na wschodzie dzisiejszej Białorusi). Matka, jak większość matek, chciała, żeby jej dzieci były bezpieczne, ale Witek miał inne plany. Nie miał zamiaru biernie czekać. Ale co mógł zrobić, skoro jego harcerska ekipa była daleko? Założył własną. Utworzył zastęp, który później rozrósł się do poziomu drużyny, a potem całego hufca. Ale ich zajęcia nie polegały na paleniu ognisk i śpiewaniu, że drużynowy jest wśród nich. O nie, harcerze Pileckiego chcieli walczyć. Tak się złożyło, że nie musieli długo czekać na okazję, bo niedaleko były składy wojskowe rosyjskiej armii. Postanowili je zaatakować, tym bardziej że czas też był odpowiedni – w Rosji wybuchła rewolucja i wśród żołnierzy panowało rozprężenie albo, jak kto woli, totalna niewiedza, co się teraz będzie działo. No ale dobra, bo

nie o rewolucji mieliśmy sobie opowiedzieć, a o ataku na skład. Harcerze odwrócili uwagę strażników, weszli do magazynów, nabrali sporo ekwipunku... po czym nastąpił przypał. Wartownicy ich zauważyli i otworzyli ogień, ale chłopakom udało się uciec ze skradzionym sprzętem, którego nie kradli tylko po to, żeby dopiec ruskim. Mieli już co do niego plany. Podwędzone wyposażenie pozwoliło na wyekwipowanie ośmiu ochotników, którzy już następnego dnia, w pełnym rynsztunku, zgłosili się do I Korpusu generała DowboraMuśnickiego i powiedzieli, że chcą walczyć. Wśród nich był oczywiście Witek, który nie ostatni raz zrobił coś „na ochotnika”. Nasz bohater może i chciał walczyć, ale na chrzest bojowy musiał jeszcze poczekać. Bo póki co była wiosna 1918 roku i Wielka Wojna powoli się kończyła. To oczywiście nie znaczy, że w Europie robiło się super spokojnie. Witek, ucząc się w gimnazjum, związał się też w tym czasie z Polską Organizacją Wojskową, którą założył trochę wcześniej sam Piłsudski. Jako gość z doświadczeniem w uprzykrzaniu życia wrogom został szybko powołany pod broń i po raz pierwszy ruszył do walki o Wilno w 1919 roku. Kiedy dokładnie? W międzynarodowy dzień kaca – 1 stycznia. Starcia o Wilno załatwmy sobie stwierdzeniem, że najpierw się nie udało, bo odbili je czerwonoarmiści, a potem Polacy dali radę dzięki kultowej ekipie, w której był też nasz Witek. Ciekawe? Tak średnio. Serio, to nie jest jakaś porywająca historia, a o wiele ciekawsze mamy przed sobą, więc przejdźmy od razu do 1920 roku, kiedy to Armia Czerwona wspaniałomyślnie postanowiła przynieść nam komunizm, a jako bonus zniszczenie, terror i śmierć. Polacy nie mieli ochoty na takie prezenty, więc złapali za broń. A wśród nich był też młody Pilecki. Witek trafił pod Grodno, gdzie chyba po raz pierwszy świadomie zaryzykował własnym życiem. Razem ze swoim kumplem na własną rękę przedostał się na ziemie, które opu-

ściło już cofające się polskie wojsko. Po co? Żeby uratować ośmiu pozostałych tam kolegów. Później razem przedarli się między bolszewickimi oddziałami i dołączyli do wojska, które broniło Warszawy. Tak, nasz Pilecki brał udział w tej kultowej Bitwie Warszawskiej, a później jeszcze raz odbił Wilno. Oczywiście nie sam, tylko z wojskiem. W Europie na jakiś czas zapanował względny spokój i w związku z tym nasz koks musiał zdecydować, co teraz zrobić ze swoim życiem. Jako że był w wojennym cugu, zaczął od kursu oficerskiego, który ukończył bez większych problemów, a koledzy wspominali, że poza profesjonalnym podejściem do służby to z Pileckiego był całkiem niezły jajcarz. Kurs jednak się skończył. Pilecki trafił do rezerwy, a że żadna wojna się nie zbliżała, musiał się zająć jakąś inną robotą. Postanowił kontynuować tradycje rodzinne. Nie chodzi jednak o bycie leśnikiem, a o zarządzanie ziemiami, których Pileccy trochę mieli. Niestety jego biedniejący ojciec nie ułatwił mu roboty. Kiedy Witold przybył na rodzinne ziemie (majątek Sukurcze, jeśli to kogoś interesuje), dowiedział się, że tatko wydzierżawił pola i łąki sąsiadowi. Plan może nie był zły, bo dałoby się na tym zarobić, ale inflacja miała inne plany. Witold musiał się najeździć po sądach, zanim odzyskał ziemię, ale w końcu się udało i w rubrykę „Zawód” mógł sobie z dumą wpisywać „Rolnik”. Nie zapomniał jednak o wojsku. Cały czas aktywnie pomagał w organizowaniu naszej armii i w 1937 roku został dowódcą szwadronu... A w międzyczasie poznał też żonę, lokalną nauczycielkę, z którą dorobił się dwójki dzieci. Okazał się sprawnym biznesmenem (został prezesem mleczarni), a poza tym pracował na roli, grał na pianinie, zajmował się końmi... Generalnie względna sielanka, która jednak nie może trwać wiecznie w kraju mającym za sąsiada Niemcy, które tymczasowo przemianowały się na III Rzeszę. Czy nam się to podoba czy nie, mimo heroicznej postawy

naszych żołnierzy Wehrmacht wspomagany przez Armię Czerwoną rozjechał nasze wojska w trybie ekspresowym. Oddział Pileckiego rozbito już z 4 na 5 września, a 26 września Witold dowiedział się o rozkazie złożenia broni. Co zrobił nasz wzorowy żołnierz? Olał rozkaz i razem z innymi niedobitkami krył się po lasach. Nie zapomniał jednak o rodzinie. Cholernie się martwił o najbliższych, więc umówił się ze swoim dowódcą – majorem Włodarkiewiczem, że spotkają się na początku listopada w Warszawie. Pilecki przekroczył Bug i za wszelką cenę chciał dotrzeć do domu, który był w rejonie okupowanym, czy jak kto woli „uratowanym” przez ZSRR. Jednak nie wiedział, że jego rodziny nie ma tam już przynajmniej od 2 tygodni. Na szczęście nic im się nie stało, bo żona Pileckiego była bardzo ogarniętą babką. Bała się, że Rosjanie wywiozą ją z dzieciakami w głąb Związku Radzieckiego, co mieli w zwyczaju robić z innymi rodzinami. Podjęła więc dość kontrowersyjną decyzję – uznała, że z dwojga złego bezpieczniej będzie na ziemiach okupowanych przez hitlerowców niż przez czerwoną hołotę. Postanowiła przedostać się na ziemie Generalnego Gubernatorstwa, skąd pochodziła. Ale wiedziała też, że absolutnie nie może się przyznać, gdzie urodziły się jej dzieci. Czemu? Bo Niemcy wpuszczali tam tylko ludzi urodzonych na terenach, które okupowali. Sama widziała, jak odsyłali kobietę, która przyznała, że jej dzieci urodziły się na Kresach. Co więc postanowiła zrobić Pilecka? Podarła dokumenty dzieci. W wyniku dość poważnej rozpierduchy, jaką jest wojna, dokumenty się przecież gubią. Niemcy uwierzyli i tylko na podstawie papierów matki wpuścili ich do Ostrowi Mazowieckiej. Tam Pileccy byli bezpieczni. To znaczy matka i dzieci, bo Witold nie miał zamiaru się poddać, W tym czasie wrócił już do Warszawy i zaczynał rozkręcać konspirację. Razem z majorem Włodarkiewiczem i paroma osobami zdecydował się założyć podziemną organizację, Tajną Armię

Polską... STOP Słodki Jezu w Niebiosach, jak ja tego gówna nienawidzę. Przepraszam, ja wiem, że za tymi organizacjami kryją się żywi ludzie bla bla bla.., WIEM! Ale te nazwy nie są ważne. Zawsze, jak czytam o tym, że było kilka organizacji, z czego parę zmieniło nazwę, kolejne się łączmy, że SZP, że TAP, że ZWZ... to serio mam niepohamowaną ochotę się napić. Darujmy sobie kolejne nazwy organizacji konspiracyjnych i mówmy o nich jako o jednym Państwie Podziemnym, OK? W ten sposób Wy nie będziecie sobie zaprzątać głowy pierdołami, a mnie nie wysiądzie wątroba przy pisaniu tego rozdziału. Z góry dziękuję za wyrozumiałość :) Uf, po tej obszernej dygresji czas wrócić do głównego wątku. Gdzie skończyliśmy? A, że chłopaki zaczęli działać w podziemiu. Jak wszyscy w konspiracji, musieli przybrać pseudonimy. Trzeba przyznać, że nasz bohater zbytnio się nad swoim nie napocił, ponieważ wybrał sobie ksywę „Witold'”... Oficjalnie zatrudniony był w hurtowni kosmetycznej, udało mu się też kilka razy na krótko spotkać z rodziną, ale większość czasu poświęcał na działanie w podziemiu. Czym się zajmował? Powiedzmy, że miał co robić, bo był między innymi szefem oddziału zaopatrzenia i oddziału organizacyjno-mobilizacyjnego. Ale to dopiero początek jego konspiracyjnej kariery, a najbardziej hardkorowa misja była dopiero przed nim. W naszej historii jesteśmy bowiem w roku 1940, kiedy to Niemcy postanowili poszerzyć sieć swoich obozów koncentracyjnych o Generalne Gubernatorstwo. Rozpoczęli działanie jednego z najpotworniejszych miejsc na ziemi – obozu w Oświęcimiu. To właśnie tam postanowił przedostać się Witold Pilecki. Mało jest sytuacji, w których bardziej zasadne może być pytanie: „Po cholerę?!”. To prawda. Po co ktokolwiek z własnej woli pchałby się do ambasady piekła na Ziemi? Po pierwsze, pamiętajmy, że my dziś oceniamy to miejsce z perspektywy kilkudziesięciu lat. Większość ludzi na świecie doskonale wie, co tam się działo, ale wtedy wcale tak

nie było. W 1940 roku Oświęcim jeszcze nie kojarzył się z fabryką śmierci. Myślano, że obozy koncentracyjne to takie wielkie więzienia, w których warunki nie rozpieszczają, ale nie jest aż tak źle. Obalenie tego mitu świat zawdzięcza w ogromnym stopniu właśnie naszemu Witoldowi, który uznał, że można się albo domyślać, albo sprawdzić na własne oczy. Poza tym pomyślał, że jak już będzie na miejscu, to sprawdzi, czy dałoby radę zorganizować ucieczkę więźniów. Kiedy opowiadał o tym swoim kolegom z podziemia, to ci pewnie byh obsrani ze strachu, bo nikt inny nie miał aż takich jaj jak Witold. Podobno nawet sam Włodarkiewicz kazał się naszemu bohaterowi sto razy zastanowić, zanim się zdecyduje na ochotnika trafić do niemieckiego obozu koncentracyjnego. Ale nasz koks był już pewny. Był tak zdesperowany, że w końcu dostał zgodę na akcję. Jakie miał zadanie? Poza ogarnięciem, co tak naprawdę dzieje się w hitlerowskich, przepraszam, niemieckich obozach, miał również stworzyć tam wewnętrzny ruch oporu. Dzisiaj, kiedy wiemy co działo się w Oświęcimiu, brzmi to kosmicznie, ale warto jeszcze raz podkreślić, że Pilecki nie wiedział, a na pewno nie wiedział tego tak dokładnie, jak my. Fakt, był niesamowicie odważny, ale ta nieświadomość też miała duże znaczenie, bo kto wie, czy zdecydowałby się na akcję w pełni świadomy tego, co się w tym chorym miejscu dzieje. Spuentować można to kultowym tekstem z Poranku Kojota: „Jeżeli czegoś nie da się zrobić, potrzebny jest ktoś, kto o tym nie wie. Przyjdzie i to zrobi”. Witold szybko ogarnął sobie fałszywe dokumenty wystawione na nazwisko Tomasz Serafiński, który podobno zginął we wrześniu 1939, przy czym okazało się to nieprawdą i Witold później go spotkał, ale nie uprzedzajmy faktów. Nasz bohater z nową tożsamością dał się złapać Niemcom w łapance 19 września 1940 roku. Co to były te łapanki? Zgarnianie ludzi z ulic i domów często bez powodu i wywożenie ich do

obozów. W większości byli to mężczyźni zdolni do pracy, ale nie tylko. Taka „niemiecka ruletka”. Pilecki dostał cynk, że jest opcja uniknąć aresztowania, ale nie taki miał plan. Dał się wyciągnąć z mieszkania swojej szwagierki. Polecił jej przekazać, że rozkaz wykonał, i bez protestów dał się żołnierzom wpakować na samochód. Nie mam wątpliwości, że Pilecki wiedział, że łatwo nie będzie, ale o tym, że miał rację, przekonał się chyba szybciej, niż myślał. Bo jeszcze przed wyjazdem do obozu razem z innymi złapanymi trafił do ujeżdżalni (czyli takiej wielkiej hali, gdzie jeździ się na koniach) na powitalną przekopkę. Pojmanym kazano położyć się twarzą do ziemi i zaczęto ich traktować butami i bykowcami, czyli takimi batami. Po tym jakże typowym dla hitlerowców powitaniu zapakowano więźniów do pociągu, który ruszył w stronę Oświęcimia, czy jak wtedy mówili okupanci: Auschwitz. Do obozu Pilecki dotarł w nocy z 21 na 22 września. Dzięki lewym papierom Niemcy zapisali go w kartotece jako Tomasza Serafińskiego, dostał numer 4859, jednak wtedy jeszcze numerów nie tatuowano. Otrzymał go na tabliczce, do której jeszcze wrócimy. Nasz bohater był przerażony tym, co zobaczył i później obserwował każdego dnia. Pobyt w obozie porównywał z wylądowaniem na innej planecie. Nie wiedział jednak, że takich planet naziści stworzyli mnóstwo. Wszystko zostało zorganizowane bardzo „po niemiecku” – schematycznie i z wielką dokładnością. Niemieckie obozy koncentracyjne były machinami zaprojektowanymi z ogromną precyzją, a ich celem było nie tylko pozbawianie łudzi życia, ale wcześniej jak największe ich wykorzystanie w niewolniczej pracy. Nie chcę rozpisywać się tu na temat tego, jak wyglądało życie obozowe, bo wyszłaby nam z tego druga książka. Jeśli jednak chcecie dowiedzieć się, jak wyglądało życie na tych hitlerowskich „innych planetach”, to koniecznie przeczytajcie sobie na przykład Pięć lat Kacetu albo 485 dni na Majdanku.

To świetne, chociaż cholernie smutne książki. OK, wracamy do Pileckiego. Na powitanie ogolono mu głowę i zapakowano razem z innymi na golasa pod lodowaty prysznic. Szybko dostał też bolesną lekcję posłuszeństwa, bo kiedy jeden z funkcyjnych zobaczył, że Witold niesie tabliczkę z numerem w ręce, a nie w zębach, to zaserwował mu taki cios w szczękę, że wybił mu dwa zęby. To bolesna sprawa, ale chwilę później czekał go kolejny cios, tym razem niefizyczny, kiedy na powitalnym apelu wszyscy usłyszeń, źe jedyną drogą wyjścia z obozu jest krematorium. Nie ma się co dziwić, że nawet Pilecki, gość z jajami ze stali, drżał i bał się, o czym sam zresztą wspominał. Pobyt w obozie był testem dla absolutnie wszystkiego w człowieku. Również dla psychiki. Niemcy tak to sobie wykombinowali, że wcale nie musiało się tam roić od SS-manów. Sami byli źli, fakt, ale mieli też bardzo niebezpieczną wiedzę – że ludzie to podłe zwierzęta, którym jeśli da się choć odrobinę władzy, wtedy większości z nich potrafi grubo odwalić. Tym bardziej w tak skrajnie nienormalnych warunkach, gdzie każdego dnia walczy się o życie. Jeśli człowiek znieczulony tym codziennym oglądaniem ludzkiej krzywdy dostanie jakąś funkcję, to nagle współwięźniowie przestają się dla niego liczyć. Wystarczyła pozornie nieistotna robota i już cisnęło się swoich podwładnych, żeby osoba postawiona wyżej była zadowolona. Ta też nas tłukła i krzyczała, bo musiała bać się osoby nad nią, i tak dalej... W sumie to tak jak dziś w korporacjach, tyle źe tysiąc razy gorzej. Nasz bohater nie pozwolił się złamać i mimo że dostał funkcję sprzątającego blok, nie dał na sobie wymusić znęcania się nad zwykłymi więźniami, W związku z czym szybko skończył karierę funkcyjnego. Jasne jest też, że pobyt w obozie był ekstremalnym wyzwaniem fizycznym. Wszędzie brud, wszy i katorżnicza robota. Ludzie często nie wytrzymywali i albo padali z wycień-

czenia, albo szli złapać za druty pod napięciem, żeby już tylko skończyło się ich cierpienie. Pilecki, mimo że zawsze był w dobrej formie, też miewał tam załamania zdrowia. Pierwsze z nich przyszło dość szybko. Nasz bohater trafił do doktora Deringa, który pomógł mu dojść do siebie. O samym obozowym szpitalu jeszcze sobie opowiemy, ale wróćmy do tego, co dla Witolda było najważniejsze. Bo przecież nie zapomniał, po co przyjechał do obozu. Jak już wiemy, Pilecki miał już niemałe doświadczenie w ogarnianiu siatek konspiracyjnych, więc nawet w tak strasznych warunkach potrzebował tylko kilku tygodni, żeby zacząć tworzyć siatkę ruchu oporu w jednym z najgorszych miejsc na planecie. Początkowo nie chciał do oświęcimskiego podziemia przyjmować ludzi, którzy przed wojną mieli stopień oficera. Ktoś może to uznać za głupotę, no bo przecież tacy ludzie mogli mieć wielkie doświadczenie. Ale Witold wiedział, że Niemcy głupi nie są i doskonale zdają sobie sprawę z tego, kogo trzymają w obozie. Każdy więzień miał swoją kartę, więc jeśli hitlerowcy zaczęliby podejrzewać, że w obozie zawiązuje się jakaś konspira, to oficerowie jako pierwsi poszliby na przesłuchania, a w takich warunkach każdy mógłby zacząć sypać. Pilecki całkiem mądrze minimalizował więc ryzyko... I teraz aż mnie kusi, żeby napisać, że „ale nawet w takich warunkach w ludziach zadziałała zazdrość i nieufność”. Jednak byłbym idiotą. Bo w tamtych warunkach ludzka psychika siadała tak strasznie, że nie powinno nikogo dziwić, że w pewnym momencie oświęcimscy współpracownicy Pileckiego zaczęli podejrzewać, że szef konspiracji nie chce przyjmować innych oficerów po to, żeby zgarnąć dla siebie wszystkie potencjalne zasługi. Kiedy nasz bohater dowiedział się o podejrzeniach, zamiast się obrażać, podszedł do tego na spokojnie. Tym bardziej, że niedługo później nagiął swoją zasadę i do podziemia dołączyło dwóch pułkowników, a żeby totalnie

oczyścić się z podejrzeń, przekazał szefostwo organizacji pułkownikowi Rawiczowi. Co nie znaczy, że przestał organizować siatkę. O nie! Korzystając ze swoich wtyk, Witold często zmieniał miejsca pracy w obozie i w ten sposób rekrutował kolejne osoby. Ekipy konspiracyjne powstawały wszędzie – w stolarniach, magazynach odzieży, a nawet w pracowni rzeźbiarskiej, bo taka też była. Skoro już przy komandach (czyli grupach pracowniczych) jesteśmy, to superważne było komando elektryków. Oni przecież naprawiali esesmańskie radia, na których mogli przy okazji posłuchać alianckich rozgłośni i przekazać innym, jak wyglądała sytuacja na frontach. To było istotne dla więźniów, jednak nie tak bardzo jak przyziemne sprawy. Stąd chyba najważniejszymi wtykami konspiratorów byli ludzie w kuchni, dzięki którym dało się załatwić dodatkowe porcje żarcia. Jednak żeby ktoś nie pomyślał, że mimo skrajnie kijowych warunków wszystko szło gładko. Nie, nie. Był taki moment, kiedy całą konspirację mógł szlag trafić, a wszystko dlatego, że Pilecki naprawdę ciężko zachorował. Zapalenie płuc to nie przelewki, a w obozie koncentracyjnym to już prawie kaplica. Jednak było coś gorszego – obozowy szpital. To miejsce, gdzie nikt nie chciał trafić, bo jak się tam poszło, to szanse na powrót były naprawdę minimalne. Za to prawie pewnym można było być złapania tyfusu. Warunki panowały tam po prostu straszne. Poza tym Niemcy lubili raz na jakiś czas wpaść sobie do szpitala i zabrać kilku więźniów bezpośrednio do krematorium, „żeby się już nie męczyli”. Generalnie mało kusząca opcja, o czym wiedział też Pilecki. Próbował walczyć z chorobą na własną rękę, ale kiedy pewnego dnia stracił przytomność, trafił na rewir (czyli właśnie do szpitala). Pewnie jak wielu innych nie przeżyłby, ale znowu z pomocą przyszedł mu doktor Dering, dzięki któremu nasz koks zaczął wracać do formy. Jednak żeby doleczył się do końca, doktor,

który swoją drogą był naturalnie członkiem konspiracji, załatwił mu u siebie robotę w charakterze pielęgniarza i tu przechodzimy do kolejnego wątku, mianowicie do tego, że oświęcimski ruch oporu aktywnie walczył ze zdrajcami, a ta walka bardzo często zaczynała się właśnie w obozowym szpitalu. Czemu? Bo większość pracujących tam lekarzy była Polakami, więc łatwo było ich wciągnąć do konspiracji. Poza tym panował tam względny spokój. Poza okazjonalnymi wizytami esesmani nie pchali się jakoś do zasyfionego rewiru, bo bali się, że coś złapią. To właśnie w szpitalu zaczynano wykonywanie wyroków na tych więźniach, którzy współpracowali z obozowymi władzami. Jak to robiono? Hodowano wszy zarażone tyfusem i jeżeli ktoś za miskę zupy był w stanie donieść na współwięźnia, to właśnie na takim frajerze umieszczano śmiercionośne insekty. W obozowych warunkach była to praktycznie zbrodnia doskonała. Ale nie stanowiła jedynej formy zakończenia żywota donosicieli. Bo często też wyroki wykonywali nieświadomie sami esesmani. Jak? Poza lekarzami w uśmiercaniu konfidentów bardzo przydatni byli więźniowie zatrudnieni w obozowej kancelarii. Zdarzało się, że podmieniali oni dokumenty osób skazanych na egzekucję na papiery donosicieli, a nieświadomi niczego Niemcy nie zastanawiali się, tylko zabijali tych, których mieli na liście. Likwidowali w ten sposób własnych współpracowników. Pilecki i jego ludzie zbierali informacje, które nasz bohater przekazywał później na zewnątrz. Co takiego w nich było? Prawdziwy obraz obozowego życia, brutalności esesmanów, śmierci, głodu i bezwzględności, w które świat długo nie mógł uwierzyć, a niektórzy nie wierzą do dzisiaj. Jedną z najważniejszych przekazanych informacji była ta na temat obozu Auschwitz II założonego w Brzezince, gdzie Niemcy rozpoczęli eksterminację Żydów. Te straszne wiadomości przekazywał właśnie nasz Witold. Ale OK, jak to robił? Bo chyba nie pocztą obozową? No pewnie, że nie. Głupi nie był i wiedział,

że całą korespondencję kontrolowali Niemcy. Najczęściej meldunki przekazywali zakonspirowani więźniowie, których zwalniano z obozu. Później dużą rolę odgrywali też uciekinierzy, ale przez jakiś czas podziemna organizacja Pileckiego zdecydowanie nie wspierała ucieczek i odradzała je kolegom. Głupota? Absolutnie nie. Taka ucieczka oznaczała straszne skutki dla kolegów uciekiniera, którzy zostali w obozie. Odpowiedzialność zbiorowa dotyczyła całych komand i całych bloków (miejsc, gdzie więźniowie mieszkali). Kiedy przy apelu stan grupy się nie zgadzał, wszyscy musieli stać na baczność do momentu, aż sytuacja się wyjaśni. Nieważne, czy było zimno, czy padało. Mieli stać przez wiele godzin niemal bez ruchu i często zdarzało się, że dla wielu więźniów taki apel był ostatnim. Dopiero w 1942 roku, kiedy Niemcy znieśli odpowiedzialność zbiorową, konspiracja obozowa zaczęła organizować ucieczki, ale nie tylko to. Pilecki wymyślił sobie, że kiedy sam się wydostanie z obozu, to zrobi tak, że wszyscy więźniowie odzyskają wolność. Udało się? Spokojnie, cierpliwości, jeszcze sobie o tym powiemy. Na razie w naszej opowieści mamy rok 1943, w którym to nasz bohater postanowił, że czas zawijać się z Auschwitz. Czemu Pilecki podjął decyzję o ucieczce? Po pierwsze, jego misją było zebrać informacje, stworzyć siatkę i spadać, a nie siedzieć, ile się da. Każdy dzień w Oświęcimiu mógł być ostatnim i naprawdę nie był to przyjemny pobyt nawet dla największego twardziela. Pilecki zatem uznał, że zadanie wykonał, Dodatkowo Gestapo wpadło na trop konspiracyjnej siatki. Niemcy uznali, że odpowiedzialni muszą być za nią więźniowie z dużym stażem, a to akurat było bardzo prosto zweryfikować, bo im dłuższy staż, tym niższy obozowy numer. W związku z tym wielu starych więźniów postanowiono porozwozić po obozach na terenie Rzeszy, a pobyt w kolejnym tego typu kurorcie mało się Witoldowi uśmiechał. Udało mu

się uniknąć wywózki, bo symulował chorobę, a w międzyczasie szykował już plan ucieczki. Wbrew temu, czego uczą nas filmy, czasami łatwiej jest uciec nie samemu, ale większą ekipą. Tak właśnie planował zrobić nasz bohater. Postanowił uciec z Edwardem Ciesielskim i Janem Radziejem. Plan opracowali całkiem spójny. Uznali, że najłatwiej będzie uciec przez piekarnię, bo ta oddalona jest o jakieś dwa kilometry od głównego obozu. Datę też wybrali nieprzypadkową: wielkanocny poniedziałek. Wiedzieli, że atmosfera będzie wtedy trochę luźniejsza. Poza tym potrzebowali nieco czasu, żeby wszyscy razem mogli znaleźć się w jednym komandzie piekarzy, na tej samej nocnej zmianie, bez wzbudzania podejrzeń. Musieli też wcześniej dorobić klucz do drzwi, bo pracowali zamknięci, oraz liczyć na to, że strażnicy nie będą mieli ochoty przykładać się do roboty. Wreszcie przyszła upragniona noc. Między drugą a trzecią w nocy chłopaki z radością zauważyli, że jeden z pilnujących ich ludzi pisze list, a drugi ma ich głęboko gdzieś. Wyłączyli alarm, odkręcili blokadę drzwi, użyli dorobionego klucza i wyszli. Ale jeszcze nie uciekli. Żeby dać sobie więcej czasu po tym, jak strażnicy się zorientują, że spieprzyli sprawę, podparli drzwi od zewnątrz kamieniami i taczkami. W oknach były kraty, więc strażnicy byli praktycznie uwięzieni. Dopiero po takim zabezpieczeniu chłopaki dali w długą. W ten sposób Pilecki zakończył swój pobyt w Oświęcimiu, który później tak podsumował: Wychodząc, miałem kilka zębów mniej niż w momencie mojego tu przyjazdu i złamany mostek, zapłaciłem więc bardzo tanio za taki okres pobytu w tym sanatorium. Nie obyło się jednak bez przypału, bo w trakcie swojej pięciodniowej ucieczki natknęli się na niemiecki oddział, który za-

czął do nich pruć z karabinów. Wtedy Pilecki został ranny, na szczęście niegroźnie, a chłopakom udało się uciec. To nie była łatwa trasa dla trzech wychudzonych, przemęczonych uciekinierów z obozu koncentracyjnego. Kierowali się w stronę Bochni, czyli mieli do przejścia trochę ponad 100 kilometrów, a po drodze Wisłę, którą jednak udało im się przepłynąć, bo znaleźli jakąś łódkę. W końcu 5 maja dotarli do Bochni i Pilecki mógł sobie odpocząć, czego jednak nie zrobił, bo już następnego dnia pojechał do miejscowości, gdzie mieszkał facet, za którego nasz bohater przez trzy lata podawał się w Oświęcimiu. Prawdziwy pan Tomasz Serafiński musiał się dość mocno zdziwić, kiedy w swoich progach zobaczył gościa, który przyznał mu, że w sumie to pożyczył od niego tożsamość, ale spoko, nic się nie stało, bo teraz mu ją oddaje z zapewnieniem, że nie narobił mu przypału przez ostatnie trzy lata. Pan Tomasz miał również pełne prawo być przerażony, gdyż uciekinier z obozu posługiwał się przecież jego nazwiskiem, więc tylko kwestią czasu było, aż Niemcy zapukają do jego drzwi. To prawda, ale na szczęście udało mu się przekonać Gestapo, że to jakaś pomyłka i tym razem prawdziwy Serafiński nie wrócił do obozu. Gość, od którego Pilecki pożyczył nazwisko, okazał się bardzo równym typem, bo nie dość, że nie obraził się na Witka, to jeszcze przez jakiś czas go u siebie ukrywał, jak przystało na kolegę z AK. Co więcej, skontaktował też naszego koksa z konspiracją, żeby ten mógł wcielić w życie swój nowy plan, który pochłaniał go w całości – odbicie więźniów Oświęcimia. Jak chciał tego dokonać? Kluczem miało być powstanie w obozie, które wywołałaby stworzona przez niego siatka. Opracował dokładny plan, nie mógł się doczekać, aż przedstawi go dowództwu w Warszawie, a kiedy wreszcie to zrobił... zgody nie otrzymał. Czemu? Bo dwa miesiące wcześniej Niemcy capnęli Stefana „Grota” Roweckiego, który znał plan

Pileckiego, i bali się, że mógł już niestety nie być taki tajny. Poza tym ktoś, kto do sprawy Oświęcimia podchodził z mniejszymi emocjami niż żyjący tam przez trzy lata Witold, na chłodno wyliczył, że takie powstanie się niestety nie opłaca. To niestety była prawda, bo według wyliczeń udałoby się otworzyć obóz maksymalnie na pół godziny, a w tym czasie mogłoby uciec 200–300 osób. Pozostałe pozostawiono by same sobie, a kiedy tylko Niemcy odzyskaliby kontrolę, skala ich zemsty byłaby niepojęta. Uznano wiec, że plan Pileckiego wcielony zostanie w życie dopiero, jeśli hitlerowcy postanowią zlikwidować obóz i zaczną zabijać wszystkich jak leci. Oczywiście jeden nieudany plan absolutnie nie przekreślił zasług naszego bohatera, którego za wykonanie niepojęcie trudnej misji awansowano do stopnia, pod którym dziś kojarzy go większość z nas – rotmistrza. Jeśli jednak ktoś myślał, że wycieczka do piekła i z powrotem była ostatnią misją Pileckiego, to jest w tęgim błędzie. Czasy były takie, że nie dało się długo odpoczywać. Już wtedy podejrzewano, że jeśli Armia Czerwona wejdzie do naszego kraju, to sama z niego nie wyjdzie. Przerażające były prognozy, że mogą się u nas zagnieździć nawet na... 10 lat! Przy czym taki wynik bralibyśmy w ciemno, wiedząc, jak długo naprawdę zostali. W każdym razie trzeba było zacząć ogarniać nową konspirację antykomunistyczną. Czemu nową? Bo w sumie nikt nie wiedział, czy w Polskim Państwie Podziemnym ruscy już nie mieli jakichś wtyk albo czy komuś z do tej pory dzielnie walczących z Niemcami po prostu nie podobały się tego typu poglądy. W ten sposób zrodziła się organizacja „NIE”. Ale nie ma ona nic wspólnego z pismem wypuszczanym wiele lat później przez gościa ze śmiesznymi uszami. „NIE” było skrótem od „Niepodległość”. Pilecki, jak to miał w zwyczaju, bardzo zaangażował się w jej rozkręcanie, ale trochę utrudniło mu to walkę w Powstaniu Warszawskim, w którym też wziął udział... Walczył mimo zakazu z „góry”. Naj-

pierw działał jako szeregowy żołnierz, a później, kiedy przyznał się już, jaki naprawdę miał stopień, dostał poważniejsze zadania. Swoją karierę w powstaniu zakończył jako dowódca jednej z kompanii, ale niestety wiemy, jak koniec tego zrywu wyglądał. Nasz bohater trafił do niemieckiej niewoli. Na szczęście wojna nie potrwała już zbyt długo. Do Polski Pilecki wrócił dopiero po wojnie i po... urlopie. No co? Każdy zasługuje na trochę odpoczynku, zwłaszcza przy tak stresującej robocie, jaką całą wojnę wykonywał Witold. Przez jakiś czas mieszkał we Włoszech, odwiedził też Rzym, generalnie chillował odrobinkę. Jednak po pewnym czasie uznał, że nabrał sił i już czas wracać do kraju, bo był przecież związany przysięgą złożoną organizacji „NIE”. 8 grudnia 1945 roku przyjechał do Warszawy, tym razem jako Roman Jezierski. Nazwisko może i było znowu fałszywe, za to zdziwienie po przybyciu do ojczyzny w pełni autentyczne. O czym dowiedział się na miejscu? Że „NIE” Szlag trafił i trzeba było od nowa organizować konspirację. Pilecki wziął się zatem do roboty i zaczął rekrutować do nowej siatki swoich starych kolegów z „NIE” i Oświęcimia. Organizacja zaczynała się rozrastać, jej członkowie zbierali coraz więcej informacji o działaniach komunistów na naszych ziemiach, ale niestety stalinowskie służby były demonicznie skuteczne i szybko wpadły na trop spiskowców. Już w 1946 roku wielu z nich aresztowano i zabito. Konspiratorom zaczął się palić grunt pod nogami i koledzy namawiali, a wręcz rozkazywali Pileckiemu, żeby uciekał z kraju. Witold stwierdził jednak, że „zostanę, wszyscy nie mogą stąd wyjechać, ktoś musi tu trwać bez względu na konsekwencje”. O tych konsekwencjach miał się przekonać bardzo szybko. Skąd UB wiedziało, kim naprawdę jest Roman Jezierski? Od agenta, któremu udało się wkręcić do tajnej organizacji naszego koksa. Najpierw aresztowano Pileckiego w specjalnie zaaranżowanej pułapce, a później przeszukano jego mieszka-

nie, gdzie znaleziono broń, amunicję, notatki i ulotki antykomunistyczne. Wystarczająco dużo materiału dowodowego, żeby skazać wtedy całe miasto. Trafił do więzienia na Rakowieckiej, a to, co tam przeżył, aż strach sobie wyobrażać. Skąd to wiem? Ze słów samego Pileckiego, który podczas ostatniego widzenia z żoną powiedział jej, że w porównaniu do tego, co mu robią w katowni UB, obozy koncentracyjne „to była igraszka”. Trudno się dziwić takiej opinii – przesłuchania były długie (czasem całe dnie i noce) i bezlitosne. Pękali przy nich nawet najtwardsi, w tym nasz bohater. Torturowany przyznał się do wszystkich stawianych mu zarzutów i podpisał też oświadczenie, że wszystko powiedział „dobrowolnie i bez represji”. Po kilku miesiącach przesłuchań Pilecki usłyszał wyrok komunistycznego sądu – kara śmierci. Ale to, jak się okazało, było za niskim wymiarem kary. Bo poza tym, że skazano go za szeroko pojęte szpiegostwo, to jeszcze dołożono mu drugi wyrok śmierci za to, że niby przygotowywał jakiś zamach... I jeszcze kolejny za posiadanie broni bez zezwolenia. A gdyby tego było mało, to wymiar „sprawiedliwości” dorzucił do tego jeszcze 25 lat... i konfiskatę majątku. Ale Pilecki miał w zwyczaju się nie poddawać. Apelacja nic nie dała, lecz Witold i jego żona postanowili napisać listy do Bieruta z prośbą o ułaskawienie. Przecież nasz bohater miał wielkie zasługi dla konspiracji i walki z nazizmem. Liczono więc, że pierwszy sekretarz trochę zmięknie. Jak się okazuje, mieli rację. Szczególnie mocno za czerwone serducho złapał go list autorstwa Pileckiego, w którym opisywał swoją żołnierską drogę i to, jak bardzo przysłużył się ojczyźnie. Nawet taka łajza jak Bierut musiał to docenić i Pileckiemu złożono propozycję nie do odrzucenia. Nagle okazało się, że zarzuty wcale nie są aż tak strasznie poważne i w sumie to może nawet udałoby się uniewinnić Witolda. Wystarczyłoby tylko, gdyby wsypał i publicznie oskarżył tych,

którzy po wojnie tworzyli rząd na Zachodzie. Na to rotmistrz nie mógł się zgodzić. Uznał, że woli umrzeć z honorem, niż żyć jak szuja. Wyrok wykonano 25 maja 1948 roku, a jego wykonawcą był Piotr Śmietański o mało przyjemnej ksywie „Kat z Mokotowa”. Przynajmniej w teorii. Bo według najpopularniejszej wersji Witolda wyprowadzono po wieczornym apelu do specjalnej sali, gdzie skazańcy, schodząc po kilku stopniach w dół, dostawali strzał w tył głowy. Jednak według relacji więźniów, którzy widzieli, jak prowadzono Pileckiego na egzekucję, miał mieć usta przewiązane opaską i być prowadzony przez dwóch strażników. Nie wiadomo, czy był wtedy przytomny albo w ogóle żywy. Tak czy inaczej jego zwłoki pochowano w „kwaterze na łączce” – specjalnym miejscu, w którym UB grzebało swoje ofiary, żeby pamięć o nich zaginęła. Udało się? Absolutnie nie. Wyrok na rotmistrza unieważniono w 1990 roku, uznano go za bohatera, a w 2013 mianowano pośmiertnie na pułkownika. Jednak te wszystkie zaszczyty nie zwalniają nas z pamiętania o tym wielkim bohaterze. I mimo że dziś znajdzie się wielu takich, którzy uznają, że jest go już w popkulturze „za dużo”, to Witold Pilecki w pełni zasługuje na uwagę, którą mu się ostatnio poświęca. A nawet na jeszcze większą i mam nadzieję, że po tym rozdziale nie muszę Was do tego mocniej przekonywać. Podobnie jak do tego, że życie to czasem niesprawiedliwa dziwka. Witold to był prawdziwy patriota! Zobaczcie, czemu jesteśmy tacy zajebiści zawsze wtedy, gdy po prostu trzeba! Jak choćby w czasie II wojny światowej!

https://www.youtube.com/watch?v=QcjrzBEcJ4Q

Rozdział 11 Mission impossible – Niedźwiedź Wojtek

B

ohaterów tej książki, których do tej pory sobie omówiliśmy, łączy wiele wspólnych cech charakteru, ale też to, że byli... ludźmi. Jednak Wojtek nie zaliczał się do homo sapiens, a do Ursus arctos syriacus, a więc formalnie był niedźwiedziem. Ale prawda jest taka, że był kimś pośrodku. Tak jest, „kimś”, a nie „czymś”. Nie podejmę się osądzenia, kto był naszym najlepszym żołnierzem w historii. Ale na bank najmilszym i najbardziej niezwykłym był Miś Wojtek – wierny przyjaciel, oddany żołnierz, meloman, wyborny skrzydłowy przy podrywaniu i... wielki fan piwa. Wydaje misie, że go polubicie. Na początek tego rozdziału musimy sobie wyjaśnić, że choć to bohater niecodzienny, to wcale nie był pierwszym miśkiem w historii naszego wojska. W czasie I wojny światowej w batalionie Murmańczyków służyła biała niedźwiedzica Baśka. Jeden z kaprali oswoił ją do tego stopnia, że bawiła się z dzieciakami członków oddziału, ale też opanowała elementy musztry. Ta nauka dość mocno się przydała, bo kiedy razem z oddziałem Baśka przeszła szlak bojowy, wzięła udział w defiladzie. Niesamowite musiało być zdziwienie, kiedy ogromna niedźwiedzica stanęła przed Józefem Piłsudskim i... zasalutowała. Marszałek na bank uśmiechnął się pod bujnym wąsem. Niestety niedźwiedzica Baśka zakończyła żywot w mało wesołych okolicznościach, bo zerwała się z łańcucha i uciekła do wsi, gdzie widłami zakłuli ją przerażeni mieszkańcy, Innym niedźwiedziem w polskim wojsku był Michał, z którym się jeszcze w tym rozdziale spotkamy. Ale OK, przejdźmy do naszego głównego bohatera. Jak to się w ogóle stało, że trafił między naszych żołnierzy?

Historia Wojtka zaczęła się w 1942 roku w Iranie, gdzie trafiły oddziały Armii Polskiej tworzone z Polaków ewakuowanych z ZSRR. Podczas jednego z postojów w drodze do Palestyny naszych chłopaków obserwował pewien mały, cholernie głodny chłopaczek z zawieszonym na szyi workiem. Patrzył z zazdrością na żołnierzy jedzących w najlepsze, a kiedy ci go zobaczyli, to szkoda im się dzieciaka zrobiło i zawołali go do siebie, żeby coś podjadł. Nagle zauważyli, że w tym worku, co go miał na szyi, coś się poruszyło, a po chwili zobaczyli, jak na zewnątrz wystawił pyszczek, tak jest – miś. Miał wiele wspólnego ze swoim właścicielem – też był mały i strasznie głodny. Nasi chłopcy po persku średnio sobie radzili i dopiero na migi dowiedzieli się od dzieciaka, że matka misia została zabita przez myśliwych, którzy albo kazali chłopakowi zaopiekować się maluchem, albo ten sam go znalazł. W każdym razie los małego niedźwiadka (jeśli przeżyłby dzieciństwo) nie zapowiadał się najlepiej, bo ścieżkę zawodową mógł mieć wtedy tylko jedną – występowanie na perskich jarmarkach. To jedna z gorszych rzeczy, jaka może przydarzyć się zwierzęciu – takie niedźwiedzie były tresowane poprzez zadawanie im bólu i trzymane w nieludzkich, a w zasadzie nieniedźwiedzich warunkach. Nasi żołnierze uznali, że nie pozwolą na taki obrót spraw, i postanowili miśka odkupić. Problemem było jednak to, że nie mieli uniwersalnej waluty, czyli dolarów, i to, że właścicielem niedźwiadka był młody Arab, a ci potrafią się targować jak nikt inny na świecie. Chłopaki zrzucili się i zaproponowali za miśka trochę lokalnej waluty, szwajcarski nóż oficerski i coś, co według nich miało ostatecznie ustrzelić dzieciaka – tabliczkę czekolady. Ten jednak wcale nie był przekonany. Dopiero gdy Polacy pokazali mu ogromną wołową konserwę, którą mogliby dorzucić do puli, momentalnie się zgodził. Tak oto miś rozpoczął swoją służbę, choć ani on, ani jego nowi opiekunowie nie wiedzieli jeszcze, jak czadowe przygo-

dy razem przeżyją. Ale było jeszcze coś, czego nie wiedzieli... Kiedy emocje po zakupie supersłodkiego niedźwiadka już opadły, chłopaki zdali sobie sprawę, że... kurna, nic nie wiedzą o opiece nad zwierzęciem, które niedługo stanie się ćwierćtonowym monstrum! Uznali jednak, że nie ma co panikować i jakoś dadzą radę, a na początek trzeba nowemu koledze nadać imię. Nie chcieli kombinować z super poważnymi ksywami czy przypałowymi imionami w stylu Brajan, ewentualnie Ksawier. Uznali, że dadzą mu najpiękniejsze z męskich imion, jakie istnieje – Wojtek. Kolejną kwestią, z jaką należało się uporać, było wykarmienie miśka. Był jeszcze za młody na mięso, więc karmiono go skondensowanym mlekiem podawanym z butelki, a jakże – po wódce. Zamiast smoczka chłopaki zwinęli szmatkę i jakoś sobie radzili. Zrobili mu też własne legowisko, ale Wojtek i tak wolał spać ze swoim opiekunem. Generalnie był strasznym pieszczochem – uwielbiał włazić na kolana i to zamiłowanie, ku przerażeniu kolegów z oddziału, nie minęło, nawet kiedy był już ogromnym niedźwiedziem. Poza tym w historii niedźwiedzi nie było chyba większego fana motoryzacji niż nasz Wojtek. Uwielbiał jeździć ciężarówką, ale nie na pace – w szoferce! Zaraz obok kierowcy! Przebywanie w samochodzie tak go jarało, że często nie chciał z niego wychodzić na postojach w czasie podróży. Żołnierze pozwalali mu zostawać w aucie w charakterze zabezpieczenia antywłamaniowego i mieli rację – nic im nigdy z fury nie zginęło. Kupując małego niedźwiadka, nasi żołnierze zapomnieli też o jeszcze jednej, dość istotnej rzeczy, a mianowicie, że nie zapytali dowódcy o zgodę. Wojtas jadł sobie w najlepsze, a przy tym rósł jak na drożdżach, a nie jak na skondensowanym mleku. Dzień przypału zbliżał się nieubłaganie, aż w końcu nadszedł. Pewnego dnia Wojtek, niczym prawdziwy król lasu (bo niedźwiedź jest król lasu, tak jak lew jest król dżungli) wystraszył się jakiegoś ptaka i w popłochu spierni-

czał do swojego opiekuna. Pech chciał, że wpadł prosto w ramiona szefa kompanii. Żeby zminimalizować nieuchronny opieprz, chłopaki zaczęli dość chaotycznie tłumaczyć, skąd się wśród nich wziął niedźwiedź, ale było już za późno... Szef zakochał się w tym pociesznym zwierzaku od pierwszego zderzenia. A zaraz po nim kolejni wyżsi oficerowie. Major Chełmiński pozwolił nawet Wojtkowi spać w umywalce, którą miał w namiocie, a potem oddał cały ten namiot na potrzeby nowego, nietypowego żołnierza i jego opiekuna – Piotra Prendysza (zapamiętajmy sobie tego gościa, bo nie raz jeszcze się w tym rozdziale pojawi). Dziwi Was, że dowództwo tak łagodnie obeszło się z niedźwiedziem? Mnie na początku też, ale jakby się nad tym dłużej zastanowić, to była najlepsza z możliwych opcji – widzieli, że miś stał się maskotką oddziału, która podnosiła morale w tych mocno kijowych czasach. Jednak nie tylko żołnierze kochali Wojtka. To była w pełni odwzajemniona miłość. Zwierzak był niepojęcie wdzięczny swoim nowym kolegom za opiekę, jaką go otoczyli, i za to, że nie pozwalali mu się nudzić. Nauczyli go na przykład zabawy w berka, a kiedy podrósł, jego ulubioną rozrywką stały się... zapasy! O ile na początku żołnierze wygrywali, to gdy Wojtas stał się większy, spokojnie dawał radę nawet sześciu żołnierzom jednocześnie. Chociaż raz na jakiś czas specjalnie pozwalał komuś się pokonać, żeby nie przerywać zabawy. Kiedy oddział dotarł do Palestyny, nasz bohater postanowił nauczyć się wspinać na drzewa. Szło mu naprawdę dobrze, jednak zapomniał o nauce drogi powrotnej. Jak już wlazł na górę, nie potrafił zejść. Co wtedy robił? Wcale nie czekał na pomoc, po prostu puszczał się i spadał na pysk. Proste i skuteczne. Przynajmniej do momentu, kiedy wszedł na tyle wysoko, że po takim „zejściu” srogo się poobijał. Na tyle mocno, że w swoim niedźwiedzim rozumku uznał, iż jednak warto ogarnąć, jak się schodzi, co oczywiście szybko opanował. Ktoś się może zastanawiać, co przez cały dzień robił

niedźwiedź wśród żołnierzy. Ze wspomnień jego ludzkich towarzyszy broni możemy sobie taki typowy dzień Wojtasa odtworzyć. Nasz bohater wstawał rano, z reguły jako pierwszy w oddziale. Wychodził się przejść, a podczas tego spaceru spotykał oficera dyżurnego, który zawsze miał dla niego coś dobrego. Tak, to możemy sobie podkreślić już teraz – Wojtek uwielbiał słodycze. Po tym porannym spotkaniu nasz miś-żołnierz szedł do kantyny, gdzie opierniczał śniadanie – płatki zbożowe, suchary, mleko, dżem... czyli w zasadzie cokolwiek, co dali mu w kuchni. Nie wybrzydzał. Jaki był kolejny punkt dnia Wojtasa? Szedł się spotkać z kolegą, który dla odmiany nie należał do homo sapiens. Najlepszym kumplem Wojtasa był dalmatyńczyk, którego właścicielem był angielski oficer. Uwielbiali się ganiać po całym obozie, a pies lubił wycinać Wojtkowi swój koronny żart. Otóż prowokował niedźwiedzia, żeby ten go gonił, a kiedy misiek już go prawie dopadał, dalmatyńczyk zatrzymywał się w miejscu jak na ręcznym. Wojtek ze swoją masą nie potrafił tak wyhamować i zawsze kończyło się to efektownym wyrżnięciem na pysk i kilkoma fikołkami. Niestety Wojtek nie zawsze przestrzegał dyscypliny. Głównie dlatego, że nie był człowiekiem i nie wszystko dało się mu wytłumaczyć. Niemniej jednak powodowało to masę nie zawsze zabawnych sytuacji. Pierwszą akcją, jaką odwalił Wojtek, była jego ucieczka. W sumie to nie wiadomo, czemu postanowił skosztować innego żywota. Albo chciał zaznać wolności, co w sumie nigdy nie było mu zbyt długo dane, albo (co bardziej prawdopodobne) nie mógł już znieść tych cholernych czterdziestostopniowych upałów. W każdym razie pewnego dnia po prostu zniknął, a żołnierze ruszyli za nim w pościg... cysterną. Czemu akurat cysterną? Bo wiedzieli, że Wojtek ma słabość do kąpieli, a koledzy w gorące dni chłodzili go, polewając wodą. Wreszcie dostrzegli niedźwiedzia, ale ten nie dawał się namówić na powrót. Chłopaki od-

kręcili więc zawór w cysternie i po kilku chwilach polewania Wojtek, podążając za cysterną i licząc na kolejne kąpiele, jak na smyczy wrócił do obozu. To oczywiście dopiero początek srogich imb, które nasz bohater robił z coraz większym rozmachem. Wojtek był niezłym jajcarzem i często odstawiał kawały nie tylko swoim kolegom, ale i innym, którzy nie wiedzieli, że jest oswojony. Na przykład dziewczynom z oddziałów łączności. Pewnego dnia, przechadzając się po obozie, zauważył suszącą się damską bieliznę. Uznał, że śmiesznie będzie, jak ją sobie weźmie. A teraz wyobraźmy sobie widok półnagich dziewczyn, spierniczających w popłochu po obozie przed niedźwiedziem, który biega trochę na ślepo, bo na głowie ma damskie majtki. Widok absolutnie komiczny. Kiedy nasi żołnierze już się pośmiali, stanęli w obronie koleżanek i bielizny, która jednak na wojnie jest dość istotnym towarem. Chłopaki postanowili nie zmarnować okazji i zaprosili dziewczyny na imprezę przeprosinową, na której panny pokochały sympatycznego miśka, a panowie zdali sobie sprawę, że przy jego pomocy mogą wyrywać hurtowe wręcz liczby dziewczyn. Zabierali Wojtka na wszystkie imprezy, a na nich zachęcali dziewczyny do głaskania niedźwiedzia, trzymając je za rękę, żeby dodać im odwagi. A jak tego było za mało, popisywali się, dając miśkowi całusy albo organizując zapasy, w których czasem im się podkładał. Po łatach chłopaki zgodnie przyznawali, że Wojtek był perfekcyjnym magnesem na dziewczyny. To nie wszystko, mamy jeszcze przed sobą masę przykładów na to, jakim kawalarzem był Wojtas. Raz na przykład włamał się do składu żywności... na kacu. Było to w Boże Narodzenie. Dzień wcześniej, co nie jest tajemnicą, była Wigilia. Tak jakoś wyszło, że chłopaki trochę popili, a i Wojtkowi się poszczęściło i co nieco tego wieczoru golnął. Dobrze wiemy, że jak się wstaje na kacu, to zależnie od stanu, w jakim jesteśmy, możemy się udać w jedno z dwóch miejsc: do łazienki

lub gdy jest z nami lepiej – do kuchni, żeby coś opierniczyć. Z Wojtkiem nie było aż tak strasznie, więc instynktownie udał się do magazynu, gdzie zaczął się zajadać tym, co tylko mógł znaleźć, przy okazji niszcząc część zapasów. Chociaż z reguły darowano Wojtkowi różne przewinienia, to tym razem postanowiono go ukarać poprzez uwiązanie na łańcuchu... Ale były święta i naszym chłopakom po kilku godzinach zmiękły serducha. Jednak to nie tak, że miś Wojtek był dla żołnierzy tylko kłopotem. O nie! Raz na przykład złapał szpiega! Było to w 1943 roku. Gdzie? W łaźni, bo trzeba Wam wiedzieć, że nasz niedźwiedź-bohater uwielbiał łaźnię. Korzystał z niej razem z innymi chłopakami i bardzo szybko nauczył się jej obsługi. Momentalnie załapał, że trzeba pociągnąć za sznurek, żeby woda zaczęła lecieć, i od kiedy to pojął, już nie kłopotał kolegów, tylko sam się kąpał. Oczywiście jako że był niedźwiedziem, to i potrzeby miał trochę większe, więc często wyczerpywał cały zapas, co na bliskowschodniej pustyni nie było najweselszą niespodzianką. Od pewnego momentu zaczęto zamykać łaźnię na klucz, więc Wojtek tylko czekał, aż ktoś będzie wchodził, żeby się z nim zabrać pod prysznic. Nie wiedział o tym pewien szpieg... Otóż pewnego razu Wojtek śmigał sobie po obozie, aż tu nagle, ku wielkiej radości, zobaczył, że drzwi do łaźni są uchylone. Wbiegł czym prędzej do środka, a chwilę potem cały obóz na nogi postawił przeraźliwy krzyk arabskiego agenta, którego Wojtek znalazł w swoim ulubionym pomieszczeniu. W zasadzie Arab gdzieś w głębi serca cieszył się pewnie, że jest w łaźni, bo zapewne obsrał się po pachy. Momentalnie przyznał się do szpiegostwa, a kiedy zagrożono mu kolejnym spotkaniem z Wojtkiem, to wyśpiewał w te pędy, z kim współpracuje i że jego celem był magazyn broni. Czyn misia-żołnierza został doceniony, a w ramach nagrody za działalność kontrwywiadowczą dostał kandyzowane owoce, piwo i największą nagrodę – możliwość wzięcia długiego prysznica. Z tej ostatniej Wojtek skorzystał

do granic możliwości i następnego dnia trzeba było jechać po nową dostawę wody do obozu. Jednak przez to, że praktycznie od początku życia był w centrum uwagi, rozpieszczany przez dziesiątki osób, nasz miś stał się bardzo zazdrosny o swoją pozycję w stadzie. Okazał to z całą bezwzględnością, kiedy spotkał... niedźwiedzia Michała, o którym wspomnieliśmy sobie na początku tego rozdziału. Dwie ekipy posiadające miśki w swoich szeregach postanowiły zaaranżować ich spotkanie, ale chyba nikt się nie spodziewał, że w Wojtka wstąpi demon, jak tylko zobaczy potencjalnego konkurenta w stadzie. Michał zresztą też zachwycony nie był. Oba niedźwiedzie wyrwały się opiekunom i rzuciły na siebie. Zaczęły się naparzać, a po chwili Wojtek zaczął mieć wyraźną przewagę, kto wie, może to dzięki zapasom, które od początku życia ćwiczył z żołnierzami. To, że praktycznie od małego był wychowywany przez naszych chłopaków, prawdopodobnie uratowało życie niedźwiedzia Michała, bo już naprawdę niewiele brakowało, żeby Wojtek go udusił, ale wtedy w naszym bohaterze odezwała się jego oswojona część i posłuchał krzyków swoich opiekunów. Odepchnął konkurenta, dał się na łańcuchu odprowadzić na miejsce. A Miś Michał? Był zdecydowanie mniej ułożony niż Wojtek i oddano go do zoo w Tel Avivie w zamian za... małpkę. Liczono na to, że z taką koleżanką Wojtek łatwiej się dogada, jednak do dogadania się potrzeba woli obu stron, a szybko okazało się, że małpka Kasia to straszna pinda. Skakała Wojtkowi po głowie, zaczepiała, kiedy spał, i mimo dość sporej różnicy gabarytów nasz miś zaczął się jej w pewnym momencie bać. Uciekał przed nią przez cały obóz, a po jakimś czasie wystarczyło, że ktoś wypowiedział jej imię, a nasz misiek się stresował jak maturzysta na początku maja. Żołnierze też jej nie lubili, bo kradła im szlugi, ale były inne sprawy, którymi należało się bardziej przejmować niż małpą, bo w lutym 1944 roku nasi chłopcy wypłynęli z Aleksandrii walczyć o Monte

Cassino. A z nimi nasz dzielny wojak Wojtek. O tej bitwie słyszał chyba każdy, w sumie nie ma się co dziwić, bo starcie o Monte Cassino było jednym z największych w historii II wojny światowej, chociaż są tacy, którzy uważają, że była to bitwa totalnie bez sensu. Ale może rozwiniemy sobie to przy innej okazji, a teraz niech nas to nie interesuje. Wojtka też to średnio obchodziło – chłopaki jechali, to i on. A jakie mieli zadanie? Typowe dla kompanii zaopatrywania artylerii – mieli dostarczać amunicję do miejsc, gdzie ustawiono działa. To tylko pozornie łatwa robota, bo już samo dotarcie do pozycji artylerii po krętych drogach (kto grał w CMCR 2.0 na trasie we Włoszech, ten wie) było niełatwe, a jeśli dodamy do tego możliwość dostania porcji ołowiu od Niemca, w związku z czym (dla zminimalizowania takiej szansy) większość akcji przeprowadzano ciemną nocą, to już robi się całkiem niewesoło. Powiedzmy sobie jasno – do tej pory Wojtek żył sobie w naprawdę rajskich warunkach, nie brał udziału w poważniejszych akcjach i dopiero tutaj spotkał się z wojną. Rzucono go na naprawdę głęboką wodę i kłamstwem byłoby napisanie tu, że od razu świetnie się tam odnalazł. Na początku był przerażony – nie wychodził ze swojego namiotu, jednak z czasem przyzwyczaił się i zaczął się rozwijać jako żołnierz, czego nikt wcześniej nie przewidział. Obserwował chłopaków, którzy pracowali przy skrzyniach z amunicją, i kiedy w końcu zrozumiał, na czym polega ich zajęcie, postanowił im pomóc. Podszedł i jak gdyby robił to od dawna – wyciągnął łapy przed siebie w oczekiwaniu, aż dadzą mu skrzynię. Najlepsze jest to, że przecież nigdy go do tego nie szkolono, a Wojtek wiedział, że trzeba być naprawdę delikatnym, niosąc 45 kilogramów ładunków wybuchowych i zapalników. Chłopaki musieli być naprawdę odważni, żeby pozwolić miśkowi na tak ryzykowną pracę, ale wiecie co? Nie zawiedli się. Wojtek nigdy nie upuścił ani jednego pocisku. Co prawda trzeba było odrobinę

popracować nad jego motywacją, bo na początku ustalił sobie dość elastyczne godziny pracy – nosił ładunki do czasu, aż mu się znudziło. Potem robił przerwę, z reguły wcale nie krótką. Chłopaki jednak szybko znaleźli sposób – nauczyli Wojtka, że warto donieść skrzynię do celu, bo tam dostanie jakiś smakołyk. Od tej pory łasy na słodycze Wojtek był najbardziej wydajnym żołnierzem oddziału. Dołożył swoje niemałe co nieco do ogólnego wyniku swojej kompanii, która dostarczyła walczącym 17,3 tysiące ton amunicji, 1200 ton paliwa, 1100 ton żarcia i przyczyniła się do zwycięstwa aliantów w tym cholernie trudnym regionie. Żeby jednak ktoś sobie nie pomyślał, że pod Monte Cassino Wojtek przeszedł cudowną metamorfozę i stał się w pełni karnym żołnierzem. To nie tak. Nadal łamał dyscyplinę i czasem nie był w stanie zapanować nad swoimi instynktami, jednak szybko bywał przywoływany do porządku i to na różne sposoby. Zdarzało mu się na przykład w łowieckim szale rzucać się na pasące się zwierzaki. Kilka razy pewnie dopadłby biednego osiołka, ale opiekunowie uspokajali go (misia, nie osiołka) w ostatniej chwili. Jednak pewnego razu nie wytrzymał i rzucił się na pasącego się na polanie konia. Żołnierze byli bezsilni i mogli tylko obserwować, jak za kilka chwil Wojtek pozbawi go życia, ale pan koń nie powiedział wcale ostatniego słowa i cierpliwe czekał. A kiedy miś zbliżył się tylko na odpowiednią odległość, otrzymał tak silnego kopa w pysk, że aż się przewrócił i uciekł. Po tej bolesnej nauczce Wojtek już nie rzucał się na zwierzaki. Niedługo później nasz miś postanowił zrobić wokół siebie trochę zamieszania i wdrapał się na dźwig, który znalazł gdzieś w okolicy. Po pewnym czasie zebrał się tłum gapiów obserwujących niedźwiedzia bujającego się na tej konstrukcji, ale szybko pojawili się też polscy żołnierze, którzy sprowadzili Wojtka na ziemię (dosłownie), używając niezawodnej metody – piwa. Oj tak, Wojtek uwielbiał alkohol. Lubił cho-

dzić podpity po obozie, a najbardziej ukochał sobie właśnie piwo, które starano się mu dawkować, bo spustu wcale nie miał jakiegoś imponującego. Można by pomyśleć, że niedźwiedź potrzebuje znacznie więcej, żeby się spić jak Świnia, tymczasem do wejścia na inny poziom świadomości wystarczyła Wojtkowi tylko jedna butelka wina. A zatem wielu z nas przepiłoby niedźwiedzia. To całkiem fajna wiadomość, no nie? Swoją drogą Wojtek uwielbiał też papierosy, ale „palił” je w dość dziwny sposób. W zasadzie to je trochę jadł i trochę palił, bo połykał je w całości, ale musiały być zapalone, inaczej gardził taką używką. Dość ekstremalny sposób, który pewnie zrobiłby niezły efekt na imprezie, ale profilaktycznie jednak nie polecam zjadania zapalonych szlugów. Kiedy wojna się dla jego kompanii skończyła, nasi żołnierze uznali, że we Włoszech jest tak ładnie, iż nie będą się spieszyć z powrotem. Ten urlop był chyba najweselszym czasem w i tak dość beztroskim życiu Wojtka. Znając jego słabość do wody, raczej nie powinno dziwić, że ukochał sobie pluskanie się w Adriatyku i ani myślał wychodzić z kąpieli. Chłopaki musieli za każdym razem udawać, że już wyjeżdżają, i dopiero wtedy wystraszony misiek wybiegał z wody i doganiał kolegów w ciężarówce. Nasi żołnierze nie zapomnieli też, że Wojtek doskonale pomaga przy podrywie, więc pozwalali mu robić jeden z jego ulubionych niedźwiedzich żartów – pod wodą podpływał do grupy dziewczyn, a potem wynurzał się, powodując salwy pisków. Naturalnie wtedy do akcji wkraczali nasi chłopcy, którzy poskramiali groźnego zwierza i ratowali wdzięczne dziewczyny z opresji. Urlop jednak skończył się we wrześniu 1946 roku i nasi żołnierze, a z nimi naturalnie Wojtek, wyruszyli do Szkocji. Tam odbyła się wielka impreza na cześć walczących o Monte Cassino, wszyscy w Glasgow wiwatowali na cześć defilujących przez miasto wojskowych. Jednak po tych podniosłych chwilach okazało się, że w szkockim obozie wcale nie będzie

łatwo. To był biedny kraj, nawet jedzenie tam racjonowano, więc wyżywienie miśka, który dziennie musiał opierniczyć 20 tysięcy kalorii, wcale nie należało do łatwych. Tyle dobrego, że Wojtek nie wybrzydzał i był w stanie zjeść praktycznie wszystko (włącznie z pastą do butów, czym raz przyprawił swoich kolegów o stan przedzawałowy). Okoliczni mieszkańcy też okazali się naprawdę uczynni i przynosili dla niedźwiadka resztki z domowych stołów, co Wojtek zawsze doceniał. Nie znaczy ta jednak, że nie starał się kombinować jakiegoś dodatkowego pożywienia na własną rękę. Doprowadziło to do jego skoku życia. Pewnego dnia Wojtek postanowił włamać się do ziemi obiecanej – oczywiście chodzi o obozową kuchnię. Zawsze zamykano ją na klucz, bo wszyscy wiedzieli, że jak Wojtas tam wpadnie, to nie będzie co zbierać, a już na bank nie będzie co jeść przez najbliższe dni. Jednak nikt nie spodziewał się, że wystarczy otwarte okno, żeby zwabić kuszonego zapachami miśka. A na bank nie wiedzieli tego kucharze, których krzyk przeszył obóz... Po jakimś czasie dało się usłyszeć chyba jeszcze głośniejszy śmiech. Oto bowiem Miś Wojtek, jak Kubuś Puchatek... zaklinował się. Głowa tkwiła w środku, a reszta na zewnątrz, ale nasz niedźwiedź wcale nie chciał rezygnować. Uznał chyba, że jakoś się przeciśnie i parł do przodu, co nie ułatwiało roboty żołnierzom, którzy starali się go wyciągnąć za tylne łapy na zewnątrz. W końcu jednak się udało i jego opiekun, którego już znamy. Piotr Prendysz, opieprzył Wojtka z góry na dół. Od tej pory nasz bohater już nie próbował włamać się do kuchni, ale jako że był wielkim (dosłownie, bo ważył już wtedy ponad ćwierć tony) jajcarzem, wymyślił sobie nowy żart: kiedy widział, że drzwi do kuchni są uchylone, otwierał je na oścież i spierniczał zadowolony. Jednak życie w obozie wojskowym po wojnie nie obfitowało w rozrywki i chłopaki starali się jakoś zabawiać siebie i swojego kompana. Z nudów zrobili miśkowi ocieplaną szopę,

żeby nie musiał już mieszkać w namiocie, ale czy w namiocie, czy w szopie, jakoś trzeba było sobie urozmaicać czas. Wojtek lubił wpatrywać się w krzewy naprzeciwko swojego nowego domu, bo często śmigały tam jakieś małe gryzonie i to był taki jego telewizor. Jednak znamy już naszego niedźwiedzia na tyle, że wszyscy zdajemy sobie sprawę, że nie wytrzymałby długo bez odwalenia jakiejś grubej akcji, prawda? Pewnego dnia nasz bohater udał się na przechadzkę i tak się jakoś zamyślił, że wyszedł na drogę, którą akurat jechała ciężarówka. Jej kierowca nie miał pojęcia, że za chwilę przeżyje jeden z najstraszniejszych momentów w życiu. Wcale jednak nie chodzi o to, że w ostatniej chwili zauważył niedźwiedzia. Przytomnie odbił w lewo i wylądował w stawie obok drogi. Będąc w szoku, najwidoczniej zapomniał, że na drodze jest dość spory, pozornie dziki zwierz, i wyszedł z samochodu oszacować straty. Nie minęła dłuższa chwila, a pan kierowca spieprzał, krzycząc wniebogłosy, goniony przez niedźwiedzia. Instynkt przetrwania kazał mu uciec na drzewo... a że Wojtas nie Coralgol (jak ktoś jest za młody, to tłumaczę – największa pizda wśród niedźwiedzi), to zaczął włazić za nim. Generalnie nasz miś był zachwycony tym, że ktoś postanowił pobawić się z nim w berka na drzewie, więc ścigał go wytrwale. Niestety jak zawsze w porę pojawili się polscy żołnierze i popsuli mu zabawę. Chłopaki nie potrafili jednak złościć się na Wojtka zbyt długo. Nie minęło zatem wiele czasu, a zabrali go ze sobą do knajpy. Nie był to zresztą pierwszy raz, ale tym razem chłopaki mocno przeholowali, a najbardziej sam Wojtek. No ale nie ma się co dziwić, bo nie często do knajpy wchodzi niedźwiedź, z którym można się napić. Wszyscy więc chcieli spróbować, a Wojtek, jako że nie umiał mówić, to nie odmawiał. Pech chciał, że ochotę na drinka poczuł tego wieczora również jeden z polskich oficerów, który – kiedy wszedł do baru i zobaczył pijanych żołnierzy wraz z zalanym w trzy dupy

niedźwiedziem – to opieprzył ich, że ho, ho. Chłopaki dostali na jakiś czas zakaz wychodzenia do miasta. Jednak żeby nie było, że nasz miś-bohater był po wojnie tylko znudzonym życiem pijaczkiem. O nie! Był też melomanem! Takim na miarę swoich możliwości. Uwielbiał słuchać muzyki na żywo, do której nawet lubił się bujać, a jakby tego było mało, chłopcy odwiedzali z nim również teatr i operę. Tam jednak nie był najlepszym gościem, bo szybko zasypiał, a jako że śpiący niedźwiedź emituje różne dźwięki i zapachy, chłopaków wypraszano ze spektakli. Może są tu tacy, którzy mają mi za złe, czemu do tej pory nie wyjaśniłem, jak to się stało, że niedźwiedź został awansowany na kaprala. Problem jest jednak taki, że to wcale nie jest pewne. Mówi się, że awansowano Wojtka na kaprala, kiedy wsiadał na statek w Aleksandrii, ale według innych opowieści stopień wojskowy nadany Wojtkowi był tylko żartem żołnierzy. Miało to prawdopodobnie miejsce w trakcie przesłuchań po wojnie, na których komisja sprawdzała, czy polscy wojskowi znają angielski na tyle dobrze, żeby pracować gdzieś w cywilu. Kiedy było już po wszystkim, nasi postanowili zrobić sobie jaja z szanownej komisji i powiedzieli, że w sumie to nie przepytali jeszcze jednego kaprala. Kiedy zostali poproszeni o wezwanie go, w drzwiach ukazał się ogromny niedźwiedź. Komisja była oczywiście przerażona, a nasi żołnierze pokładli się ze śmiechu. Nie ma pewności, że w hierarchii wojskowej nasz Wojtek miał formalnie jakikolwiek stopień. Ale czy on się tym przejmował? Pewnie, że nie. Bo zwierzaki, w przeciwieństwie do ludzi, mają głęboko gdzieś tytuły. Wojtas cieszył się każdym dniem spędzanym ze swoimi kolegami, których kochał tak bardzo, że kiedy pewnego razu Piotr Prendysz wrócił do obozu po dłuższej nieobecności, misiek tak go uściskał, że mało biednego opiekuna nie zmiażdżył. Przyszedł jednak czas demobilizacji, żołnierze odchodzili do cywila i coś trzeba było z Wojt-

kiem zrobić. Wypuszczenie w las odpadało, bo przecież nigdy praktycznie nie żył w dziczy i by sobie nie poradził. Postanowiono zatem oddać go do zoo w Edynburgu. Czemu akurat tam? Niby była opcja ulokowania misia w warszawskim ogrodzie zoologicznym, ale nasi żołnierze stwierdzili, że nie zrobią ze swojego przyjaciela propagandowej maskotki komunizmu. Przyszedł więc dzień rozstania, chyba najsmutniejsza chwila w życiu tak naszego bohatera, jak i jego kolegów – 15 listopada 1947 roku. Nasi dzielni żołnierze płakali jak bobry, kiedy Wojtek po raz ostatni opuszczał obóz w Winfield. Załatwili mu jednak najlepsze warunki, jakie byli w stanie – gwarantowano, że nie będzie przenoszony i będzie miał prywatny basen. Niby super, ale misiek i tak strasznie to przeżył, kiedy Piotr Prendysz wprowadził go na wybieg, pożegnał się i zniknął. Co zrobił Wojtek? Usiadł i czekał, aż wróci, jednak to się nigdy nie stało. Prendysz, mimo że płakał ponoć przez miesiąc, uznał, że takie spotkania w niewoli i konieczność żegnania się byłyby zbyt dużym przeżyciem dla każdego z nich. Inni koledzy Wojtka przychodzili do niego w miarę możliwości i byli plagą obsługi zoo, bo łamali zakazy i włazili wprost na wybieg do swojego starego kumpla, który zmarniał, od kiedy trafił do ogrodu zoologicznego. Jego futro, które żołnierze pielęgnowali, straciło blask. Nie żeby był zaniedbywany przez obsługę, ale ta opieka nijak się miała do rozpieszczania przez polskich przyjaciół. Po 16 latach spędzonych w zoo, 2 grudnia 1963 roku, nasz bohater zmarł. Miał 22 lata, więc nie aż tak dużo jak na niedźwiedzia, jednak stres pewnie zrobił swoje. Koledzy jednak zadbali o to, by pamięć o ich towarzyszu przetrwała. Nasz koks ma swoje pomniki w Edynburgu, ale i w Grimsby, Krakowie i wielu innych miastach. Swoją drogą też macie wrażenie, że to świetny materiał na wzruszający film? Sprawdź, jak Wojtas z koleżkami spuszczają Niemcom ło-

mot pod Monte Cassino!

https://www.youtube.com/watch?v=Y9QcI9afVnc

Indeks tematyczny Rozważny i romantyczny

Arcydzieła kultury (Rozdz. 3, Rozdz. 6, Rozdz. 7, Rozdz. 11) Będziesz miał do portfolio (Rozdz. 2, Rozdz. 3, Rozdz. 4, Rozdz. 6, Rozdz. 9) Bijatyki (Rozdz. 3, Rozdz. 5) Braci się nie traci (Rozdz. 1,Rozdz. 4) Brak umiejętności pływania (Rozdz. 6) Chłop przebrany za babę (Rozdz. 2, Rozdz. 11) Ciekawe rzeczy (Całość) Ciekawostka matematyczna (Rozdz. 7) Dawna edukacja (Rozdz. 2, Rozdz. 3, Rozdz. 5, Rozdz. 6, Rozdz. 7, Rozdz. 8, Rozdz. 9, Rozdz. 10) Epickie ucieczki (Rozdz. 3, Rozdz. 5, Rozdz. 9, Rozdz. 10, Rozdz. 11) Fani różnych trunków (Rozdz. 1, Rozdz. 5, Rozdz. 11) Farciarze (Rozdz. 3, Rozdz. 4, Rozdz. 6, Rozdz. 7) Historyczne ceny (Rozdz. 2, Rozdz. 4, Rozdz. 5) Historyczne menu (Rozdz. 1, Rozdz. 4, Rozdz. 6, Rozdz. 11) Historyczne zawody sportowe (Rozdz. 9) Hobby (Rozdz. 3, Rozdz. 5, Rozdz. 6, Rozdz. 7, Rozdz. 8, Rozdz. 9, Rozdz. 10, Rozdz. 11) Honor to ważna sprawa (Rozdz. 1, Rozdz. 2, Rozdz. 3, Rozdz. 6, Rozdz. 7, Rozdz. 9, Rozdz. 10) Husaria (Rozdz. 3, Rozdz. 4) Jak laliśmy Rosjan (Rozdz. 2, Rozdz. 3, Rozdz. 5, Rozdz. 6, Rozdz. 7,Rozdz. 8, Rozdz. 9) Konflikty z papieżem (Rozdz. 1) Konflikty z Turkami (Rozdz. 1, Rozdz. 3, Rozdz. 6) Legendy rodowe (Rozdz. 1, Rozdz. 2) Lepiej późno niż wcale (Rozdz. 5) Łamanie regulaminów (Rozdz. 5, Rozdz. 7, Rozdz. 8, Rozdz.

11) Majątki magnackie (Rozdz. 1, Rozdz. 2, Rozdz. 3, Rozdz. 4) Najlepsi na czele (Rozdz. 1, Rozdz. 4, Rozdz. 6, Rozdz. 7) Nie wkurzaj koksa (Rozdz. 1, Rozdz. 2, Rozdz. 9) Obrona to mocna strona (koksów) (Rozdz. 3, Rozdz. 5, Rozdz. 6, Rozdz. 7, Rozdz. 8) Olewanie rozkazów (Rozdz. 2, Rozdz. 4, Rozdz. 8, Rozdz. 9) Podkładanie świń (Rozdz. 2, Rozdz. 3, Rozdz. 8) Podróże kształcą (Rozdz. 2, Rozdz. 5, Rozdz. 6) Pogrzeby (Rozdz. 3, Rozdz. 4, Rozdz. 7, Rozdz. 8) Polacy na Kremlu (Rozdz. 3) Polacy pod zaborami (Rozdz. 5, Rozdz. 7) Polak – twardy orzech do zgryzienia przez Niemców (Rozdz. 9) Polak, Węgier, dwa bratanki (Rozdz. 1, Rozdz. 7) Polska partyzantka (Rozdz. 4, Rozdz. 9, Rozdz. 10) Polskie wojsko od kuchni (Rozdz. 2, Rozdz. 4, Rozdz. 6, Rozdz. 7, Rozdz. 8, Rozdz. 9, Rozdz. 10) Pomoc charytatywna (Rozdz. 1, Rozdz. 5, Rozdz. 6, Rozdz. 11) Pośmiertne podróże (Rozdz. 3, Rozdz. 4, Rozdz. 5, Rozdz. 7) Powstania narodowe (Rozdz. 3, Rozdz. 4, Rozdz. 5, Rozdz. 6, Rozdz. 7, Rozdz. 8) PR i marketing (Rozdz. 2, Rozdz. 3, Rozdz. 6) Proste, ale skuteczne pomysły (Rozdz. 2, Rozdz. 5, Rozdz. 7, Rozdz. 8, Rozdz. 11) Próby przekupstwa (Rozdz. 2, Rozdz. 4, Rozdz. 5) Przymusowe „wakacje” (Rozdz. 1, Rozdz. 2, Rozdz. 3, Rozdz. 5, Rozdz. 8) Sławni potomkowie koksów (Rozdz. 1, Rozdz. 3, Rozdz. 9) „Strategiczne” odwroty (Rozdz. 1, Rozdz. 3, Rozdz. 4, Rozdz. 5, Rozdz. 7, Rozdz. 8) Śluby historyczne (Rozdz. 1, Rozdz. 2, Rozdz. 3, Rozdz. 5,

Rozdz. 6, Rozdz. 8, Rozdz. 9) Teorie spiskowe (i spiski) (Rozdz. 1, Rozdz. 2, Rozdz. 5, Rozdz. 7, Rozdz. 8, Rozdz. 10, Rozdz. 11) Turnieje rycerskie (Rozdz. 1) Uznanie i ordery (Rozdz. 5, Rozdz. 6, Rozdz. 7, 184, Rozdz. 8, Rozdz. 9, Rozdz. 10, Rozdz. 11) Walki z przodkami ABBY (Rozdz. 2, Rozdz. 4) Wezwania na dywanik (Rozdz. 1, Rozdz. 5, Rozdz. 8) Wielkie bitwy (Rozdz. 1, Rozdz. 2, Rozdz. 3, Rozdz. 4, Rozdz. 5, Rozdz. 6, Rozdz. 7, Rozdz. 8, Rozdz. 10, Rozdz. 11) Wolne elekcje (Rozdz. 2, Rozdz. 3, Rozdz. 4) Wspieranie sojuszników (Rozdz. 6, Rozdz. 7) Wyborne melanże (Rozdz. 1, Rozdz. 2, Rozdz. 6) Wyjazdy na saksy (Rozdz. 1, Rozdz. 5, Rozdz. 6, Rozdz. 7) Wynalazki (Rozdz. 7, Rozdz. 8) Wyrywanie lasek (Rozdz. 3, Rozdz. 5, Rozdz. 6, Rozdz. 8, Rozdz. 11) Wystrzałowe żarty (Rozdz. 7) Zbuduj se miasto (Rozdz. 2) Zdrady... stanu (Rozdz. 1, Rozdz. 3, Rozdz. 4, Rozdz. 5, Rozdz. 6) Zemsty (Rozdz. 3, Rozdz. 4) Zmiany nazwisk (Rozdz. 2, Rozdz. 7,Rozdz. 10, Rozdz. 11) Zmiany religii (Rozdz. 2, Rozdz. 7) Zwierzaki w armii (inne niż Miś Wojtek) (Rozdz. 54, Rozdz. 11) Żart, a nie wojsko (Rozdz. 3, Rozdz. 6) Życie w stylu YOLO (Rozdz. 4, Rozdz. 6)

Indeks nazwisk Spis ważnych (i tych mniej istotnych) postaci występujących w książce (poza bohaterami rozdziałów)

Adam Poniński – gość, którego Kościuszko szczerze nienawidził i obwiniał za swoją porażkę pod Maciejowicami (Rozdz. 5). Aleksander I Romanow – wygrał z Napoleonem, bo mu zima pomogła (Rozdz. 5, Rozdz. 6). Barbara z Radolina – żona Zawiszy. Rodziła mu dzieci i dobrze ogarniała rodzinny majątek (Rozdz. 1). Bohdan Chmielnicki – ukraiński buntownik, u nich bohater, u nas nie za bardzo (Rozdz. 4). Bolesław Bierut – prezydent, którego przywieziono nam zza Buga (Rozdz. 11). Bracia Figo Fagot – eleganckie chłopaki; odpowiedzialni za sporo przebojów, jaki za Kapitana Bombę (Rozdz. 5). Cezar – przysłowiowo przekroczył Rubikon i rzucał kośćmi, a potem Brutus był przeciwko niemu (Rozdz. 3). Doktor Dering – pomagał Pileckiemu w obozie koncentracyjnym (Rozdz. 10). Donald Trump – prezydent USA; ciekawostka: ma takie same inicjały jak Donald Tusk (Rozdz. 5). Edward Ciesielski i Jan Radziej – kumple Pileckiego, z którymi uciekł z obozu (Rozdz. 10). Edward Rydz-Śmigły – Wódz Naczelny od 1.09.1939 roku; historycy do dzisiaj spierają się, czy faktycznie był dobrym dowódcą, czy nie (Rozdz. 4). Eryk Pomorski – król Norwegii, Danii i Szwecji. Był na jednej z imprez u Zawiszy. Jeśli to kogoś interesuje, to na chrzcie dostał na imię Boguś. Mnie to na przykład nie interesuje (Rozdz. 1). Ferdynand (rumuński królewicz) – dobry kumpel Rozwadowskiego (Rozdz. 8). Ferdynand Aragoński – król Aragonii, czyli takiej mniejszej

Hiszpanii (Rozdz. 1). Florian Szary z Szarzyn – przebili mu brzuch i wypadły mu jelita, ale sam je sobie wsadził z powrotem (Rozdz. 2). Franciszek 11 – król Francji, brat Heńka Walezego; obiło mi się o uszy, że zmarł na infekcję ucha (Rozdz. 2). Franciszek Józef – władca Austro-Węgier, rządził chyba ze sto lat (Rozdz. 8). Franciszek Kleeberg – jako ostatni polski generał złożył broń (w październiku 1939 roku) (Rozdz. 8). Fryderyk Badeński – olał nasze siły i przegrał (Rozdz. 4). Gandalf – tak naprawdę to nie jest postać historyczna (Rozdz. 7). Generał Golia – pierdoła wojskowa; Rozwadowski musiał poprawiać po nim błędy, aż w końcu nie wytrzymał (Rozdz. 8). Henryk Sienkiewicz – noblista, kochał Marię i to nie jedną (Rozdz. 4, Rozdz. 9). Henryk Walezy – pierwszy król z wolnej elekcji, generalnie pierdoła, jakich mało (Rozdz. 2, Rozdz. 3). Hillary Clinton – niedoszła prezydent USA, przegrała z budowlańcem (Rozdz. 9). Iwan Groźny – morderca dzieci (własnych również), bał się Batorego (Rozdz. 2). Jakub Błaszczykowski – serio? Nie wiesz, kim jest Kuba Błaszczykowski? (Rozdz. 1). Jan Aragoński – syn króla Aragonii, czyli takiej mniejszej Hiszpanii. Nie pojedynkował się z Zawiszą, chociaż wielu tak myśli (Rozdz. 1). Jan Długosz – polski kronikarz, lubił czasem pościemniać, ale i tak gdyby nie on, to wiedzielibyśmy znacznie mniej o tamtych czasach (Rozdz. 1). Jan Farurej – brat Zawiszy Czarnego; uratował dupę włoskiemu szermierzowi, stolnik [hehe – przyp. aut.] krakowski,

jeden z największych koksów pod Grunwaldem (Rozdz. 1). Jan Henryk Dąbrowski – lubił maszerować (Rozdz. 4, Rozdz. 6). Jan III Sobieski – Lew Lechistanu, sprawi elegancko Turków pod Wiedniem, miał kazuara (Rozdz. 3, Rozdz. 6, Rozdz. 7). Jan Karol Chodkiewicz – jeden z naszych najlepszych dowódców (Rozdz. 2). Jan Kazimierz – król Polski, ale zrezygnował na własne życzenie (Rozdz. 4). Jan Kochanowski – pisał fraszki, nie wyglądają na trudne, to może i ja spróbuję: Bytem rano w sklepie, kupiłem kakao, miałem kupić bułki, lecz nic się nie stało (Rozdz. 2). Jerzy Sebastian Lubomirski – zawinął sprzed nosa buławę hetmańską Czarnieckiemu (Rozdz. 4). Jerzy Waszyngton – prezydent USA, kumpel Kościuszki (Rozdz. 5). John Paterson – generał armii amerykańskiej, spał z Kościuszką, bo było mu zimno (Rozdz. 5). Józef Lubomirski (mąż Ludwiki Sosnowskiej) – wygrał żonę w karty (Rozdz. 5). Józef Piłsudski – marszałek, bohater bardzo fajnego rozdziału poprzedniej książki (Rozdz. 5, Rozdz. 8, Rozdz. 9, Rozdz. 10, Rozdz. 11). Józef Sylwester Sosnowski – niedoszły teść Kościuszki, który sprał naszego koksa na kwaśne jabłko (Rozdz. 5), Józef Zajączek – generał, który nie lubił się z Poniatowskim, ale jak przyszło co do czego, to razem walczyli u Napoleona (Rozdz. 6). Julian Pilecki – ojciec Witolda Pileckiego (Rozdz. 10). Karol X Gustaw – szwedzki król, co zrobił nam potop (Rozdz. 4).

Katarzyna II – caryca Rosji; wbrew temu, co się o niej czasem mówi, nigdy nie uprawiała seksu z koniem (Rozdz. 5, Rozdz. 6), Kim Ir Sen – zrobił Koreę Północną, ostry świr (Rozdz. 7). Krzysztof Czarniecki i Katarzyna Rzeszowska – rodzice Czarnieckiego, pochodzili z biednej szlachty, ale ich syn i tak się dorobił (Rozdz. 4). Lech Wałęsa – gdzie jest moje sto milionów? (Rozdz. 3). Little Turtle – indiański wódz, któremu Kościuszko dał rewolwery (Rozdz. 5), Longinus Podbipięta – ten z Trylogii, który ściął 3 głowy na raz, a potem zrobili z niego durszlak (Rozdz. 2). Ludwik Andegaweński – pierwszy wspólny król Polski i Węgier; u nich rządził super, do nas przysłał matkę (Rozdz. 1). Ludwik Kossuth – ważny gość w historii Węgier, kumpel Bema, dowódca powstania (Rozdz. 7). Ludwika Sosnowska – zakochał się w niej Kościuszko, chciał jej zrobić cygański podryw, ale zamiast tego dostał łomot od jej ojca (Rozdz. 5). Major Chełmiński – udostępnił Misiowi Wojtkowi swoją umywalkę, a potem cały namiot (Rozdz. 11). Maksymilian Habsburg – kontrkandydat Batorego do Korony, był na przykład w Krasnymstawie (Rozdz. 2). Małpka Kasia – straszna małpa, Miś Wojtek się jej bał (Rozdz. 11). Marcin V – papież; zdefekował (obsrał) sutannę po wizycie Zawiszy Czarnego w jego gabinecie (Rozdz. 1). Marszałek Foch – francuski wojskowy, który podpisał pokój z Niemcami, ale wcale nie był co do tego przekonany. To on określił traktat wersalski „zawieszeniem broni na 20 lat” (Rozdz. 8). Messi – piłkarz; nie płacił podatków (Rozdz. 6).

Mikołaj I – car Rosji, pierwszy tego imienia (Rozdz. 7). Mikołaj Kopernik – wybitny astronom, lekarz; niektórzy twierdzą, że również kobieta (Rozdz. 2). Mikołaj z Garbowa – ojciec Zawiszy Czarnego, też z Garbowa (Rozdz. 1). Miś Coralgol – największa ciota wśród niedźwiedzi (Rozdz. 11). Murat Pasza – imię i nazwisko Józka Bema po zmianie wyznania na islam (Rozdz. 7). Najman – najmniejszy koks naszych czasów, dostał lańsko od Pudziana (Rozdz. 5). Napoleon – jak wielu innych chciał zawładnąć Europą, ale jak wielu innych wyłożył się na Rosji (Rozdz. 4, Rozdz. 5, Rozdz. 6, Rozdz. 7,Rozdz. 9). Niedźwiedzica Baśka – biała niedźwiedzica służąca w polskim wojsku, rozniesiona na widłach przez przerażonych chłopów (Rozdz. 11). Niedźwiedź Michał – nerwowy konkurent Misia Wojtka (Rozdz. 11). Pan Zbigniew (Stonoga) – coś się... coś się popsuło... (Rozdz. 4). Paweł Czarniecki – brat Czarnieckiego, którego losy często ludzie mylili z losami Stefana (Rozdz. 4). Paweł I Romanow – syn Katarzyny II, nie taka łajza jak jego matka (Rozdz. 5). Piotr Kruczek – brat Zawiszy Czarnego (Rozdz. 1). Piotr Prendysz – opiekun i najlepszy przyjaciel Misia Wojtka (Rozdz. 11). Piotr Śmietański – kat z Mokotowa (Rozdz. 10). Popeye – siłacz z kreskówki, lubił szpinak (Rozdz. 6). Pudzian – największy koks naszych czasów, pobił Najmana (Rozdz. 5, Rozdz. 7).

Rakoczy – zrobił na Polskę tęgi napad, ale Czarniecki szybko go dopadł (Rozdz. 4). Roger Waters – basista Pink Floydów, Mozart naszych czasów (Rozdz. 2). Roland – takie instrumenty klawiszowe, a poza tym ten francuski rycerz, o którym każą wam czytać na polskim (Rozdz. 1). Roman Jezierski – to tak naprawdę Witold Pilecki (Rozdz. 10). Samuel Kmicic – Andrzej z Potopu (Rozdz. 4). Samuel Zborowski – za bardzo sobie pozwalał, w końcu Batory z Zamoyskim posłali go do piachu (Rozdz. 2). Sandor Petöfi – taki węgierski Mickiewicz, Bem się nim opiekował, ale nie do końca się udało (Rozdz. 7). Semen Nalewajko – taki wcześniejszy Chmielnicki (Rozdz. 3). Stachursky – w zasadzie Jacek Łaszczok, studiował prawo, były DJ radiowy w Pszczynie, autor takich dzieł jak Dosko i Vademecum DJ’a (Rozdz. 2). Stanisław August Ciota Poniatowski – dalej muszę tłumaczyć? (Rozdz. 5, Rozdz. 6). Stanisław Koniecpolski – potomek Zawiszy Czarnego, chciał uratować Żółkiewskiego, ale było już za późno (Rozdz. 1, Rozdz. 3). Stanisław Sosabowski – pojechał na targ warzywny do Holandii, chociaż uważał to za głupi pomysł (Rozdz. 8). Stefan Batory – na jego widok ruscy robili pod siebie, więcej o nim w poprzedniej książce (Rozdz. 2). Stefan „Grot” Rowecki – dowódca Armii Krajowej, ukończył kurs podoficerski w Rabce (Rozdz. 10). Stefan Potocki – jeden z naszych dowódców (pod Żółtymi Wodami), nie był najlepszy, głównie dlatego, że był młody (Rozdz. 4). Ścibor ze Ściborzyc – najechał na Polskę i wrócił do domu (Rozdz. 1).

Tadeusz Kutrzeba – dowodził w bitwie nad Bzurą, największej bitwie kampanii wrześniowej (Rozdz. 8). Tomasz Serafiński – Pilecki podpierniczył mu nazwisko, którym legitymował się w Auschwitz (Rozdz. 10). Tomasz Zamoyski – od ojca dostał miasto – Tomaszów Lubelski (Rozdz. 2). Władimir Putin – rosyjski prezydent, premier, w sumie może być kim tylko ma ochotę (Rozdz. 6). Władysław IV Waza – tytułował się carem Rosji, ale tak naprawdę nim nie był (Rozdz. 3). Władysław Jagiełło – lubił rozbierać się przed mężczyznami, więcej o nim w poprzedniej książce (Rozdz. 1). Władysław Sikorski – polski wojskowy, jego śmierć do dzisiaj budzi kontrowersje (Rozdz. 8). Wuj Stefan z Klanu – rodzinny prawnik Lubiczów (Rozdz. 2). Zelja – Józef Poniatowski miał z nią dziecko, ale nie za bardzo się nim interesował (Rozdz. 6). Zofia Holszańska – z okazji jej ślubu z Jagiełłą Zawisza Czarny wyprawił tęgi balet (Rozdz. 1). Zygmunt August – ostatni z Jagiellonów, załatwił nam Unię Lubelską... w sensie dokument, a nie ten obraz (Rozdz. 2). Zygmunt III, czyli Waza – nie za dużo nam pokazał (Rozdz. 2). Zygmunt Luksemburski – pracował na kilka etatów: król Czech, Węgier, a potem jeszcze cesarz. Prywatnie kumpel Zawiszy Czarnego (Rozdz. 1). Zygmunt Stary – król Polski. Nie zawsze był stary, był czas, kiedy był młody (Rozdz. 3, Rozdz. 5).

Projekt okładki i stron tytułowych rozdziałów Piotr Cebo Fotografie autora na okładce oraz wewnątrz książki Martyna Bakun Ilustracje i grafiki wykorzystane w książce © by Sophoan Neary, CC-BY-SA-4.0 fot. Romuald Niementowski © by Jan Mehlich, CC-BY-SA-3.0 Pozostałe – Domena publiczna Opieka redakcyjna Krzysztof Chaba Researcher Paweł Chilczuk Fotoedycja Katarzyna Banasiak Weryfikacja merytoryczna Tomasz Babnis Adiustacja Aleksandra Ptasznik Korekta Agnieszka Kochanowska-Sabljak Agnieszka Mańko Indeksy Paweł Chilczuk Opracowanie typograficzne Graphito Copyright © by Agencja Produkcji Telewizyjnej i Reklamowej Big-Art Tomasz Okoń © Copyright for this edition by SIW Znak Sp. z o.o., 2017

ISBN 978-83-240-4197-8 HBC, 30-105 Kraków, ul. Kościuszki 37 Dział sprzedaży: tel. (12) 61 99 569 e-mail: [email protected]