Yaa Gyasi - Droga do domu

Copyright © 2016 by YNG Books, Inc. All rights reserved © Copyright for the Polish translation by Wydawnictwo Literackie, 2016 Tytuł oryginału: "Homegoing" PROJEKT GRAFICZNY OKŁADKI: Urszula Gireń ILUSTRACJE: Na okładce wykorzystano zdjęcie z agencji Jenny Boot / Arcangel REDAKTOR PROWADZĄCY: Jolanta Korkuć REDAKCJA: Paweł Ciemniewski KOREKTA: Ewa Kochanowicz, Małgorzata Wójcik, Barbara Żebrowska

Wydawnictwo Literackie Sp. z o.o. ul. Długa 1, 31-147 Kraków bezpłatna linia telefoniczna: 800 42 10 40 księgarnia internetowa: www.wydawnictwoliterackie.pl e-mail: [email protected] fax: (+48-12) 430 00 96 tel.: (+48-12) 619 27 70 ISBN: 978-83-08-05863-3 Konwersję do wersji elektronicznej wykonano w systemie Zecer Wszelkie prawa zastrzeżone. Niniejszy plik jest objęty ochroną prawa autorskiego i zabezpieczony znakiem wodnym (watermark). Uzyskany dostęp upoważnia wyłącznie do prywatnego użytku. Rozpowszechnianie całości lub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci bez zgody właściciela praw jest zabronione.

Spis treści

CZĘŚĆ PIERW​SZA EFFIA ESI QUEY NESS JAMES KOJO ABENA

CZĘŚĆ DRUGA H AKUA WIL​LIE YAW SONNY MAR​JO​RIE MAR​CUS

Abu​sua te se kwae; se wo aky​ire a wo hunu se ebom; se wo ben ho a na wo hunu se nnua no bia sisi ne baabi nko. Rodzina jest jak las; jeśli sto​isz na zewnątrz, jest gęsty i jed​no​lity, kiedy jesteś w środku, widzisz, że każde drzewo zaj​muje swoje wła​sne miej​sce. Przy​sło​wie Akan

Dla moich rodzi​ców i braci

CZĘŚĆ PIERW​SZA

EFFIA Tej nocy, pod​czas któ​rej Effia Otcher uro​dziła się w wil​got​nym upale Fan​te​land, obszary gra​ni​czące z gospo​dar​stwem jej ojca tra​wił gwał​towny pożar lasu. Roz​prze​strze​niał się szybko, two​rząc wypa​lony trakt, który miał prze​trwać wiele dni. Czer​pał życio​dajne siły z powie​trza, spał w jaski​niach i ukry​wał się na drze​wach, pochła​niał wszystko, co sta​nęło na jego dro​dze, nie przej​mu​jąc się znisz​cze​niami, które za sobą zosta​wiał, aż dotarł do wio​ski, poło​żo​nej w regio​nie Asante. Tam znik​nął, wta​pia​jąc się w noc. Ojciec Effii, Cobbe Otcher, zosta​wił nowo naro​dzone dziecko pod opieką swej pierw​szej żony, Baaby, żeby prze​ko​nać się, czy ogień znisz​czył jego bataty, naj​cen​niej​szą znaną w oko​licy roślinę uprawną zapew​nia​jącą prze​trwa​nie tam​tej​szym rodzi​nom. Stra​cił sie​dem bata​tów — odczuł brak każ​dego z nich jako cios wymie​rzony w jego rodzinę. Wie​dział, że wspo​mnie​nie o poża​rze, który spa​lił bataty, a potem uciekł, będzie prze​śla​do​wało jego samego, jego dzieci, i dzieci jego dzieci, dopóki nie wyga​śnie ta linia rodziny. Kiedy wró​cił do sza​łasu Baaby i zastał krzy​czącą wnie​bo​głosy Effię, dziew​czynkę uro​dzoną w cza​sie noc​nego pożaru, spoj​rzał na żonę i powie​dział: — Nie będziemy ni​gdy wię​cej roz​ma​wiać o tym, co się dziś wyda​rzyło. Miesz​kańcy wio​ski zaczęli mówić, że dziecko uro​dziło się z ognia i to dla​tego Baaba nie ma mleka. Effię kar​miła druga żona Cobbe’ego, która uro​dziła syna trzy mie​siące wcze​śniej. Effia nie chciała jej ssać, a kiedy to robiła, raniła ostrymi dzią​słami ciało wokół sutek kobiety, która po jakimś cza​sie znie​chę​ciła się i prze​stała dopusz​czać ją do piersi. Z tego powodu Effia wychu​dła i zaczęła przy​po​mi​nać pokrytą skórą kupkę cien​kich kości, a jej usta upodob​niły się do dużej czar​nej dziury, z któ​rej wydo​by​wały się okrzyki głodu sły​szalne w całej wsi, nawet wtedy, kiedy Baaba usi​ło​wała je stłu​mić, zaty​ka​jąc buzię dziecka swą szorstką dło​nią. — Kochaj ją — pole​cił Cobbe, jakby miłość była czymś tak pro​stym jak zgar​nia​nie jedze​nia z meta​lo​wego tale​rza i wkła​da​nie go do ust. Baaba śniła po nocach o tym, że zosta​wia nie​szczę​sne dziecko w ciem​nym lesie, żeby bóg Nyame mógł z nim zro​bić, co zechce. Effia dora​stała. W lecie, które przy​szło po jej trze​cich uro​dzi​nach, Baaba uro​dziła pierw​szego syna. Chło​piec otrzy​mał imię Fiifi i był tak gruby, że cza​sem, kiedy Baaba nie patrzyła, Effia toczyła go po pod​ło​dze jak piłkę. Kiedy Baaba pozwo​liła jej nosić dziecko na rękach, dziew​czynka upu​ściła je już pierw​szego dnia. Chłop​czyk ude​rzył o zie​mię poślad​kami, wylą​do​wał na brzu​chu i rozej​rzał się po wszyst​kich obec​nych w izbie, jakby nie wie​dząc, czy powi​nien się roz​pła​kać. Naj​wy​raź​niej odrzu​cił ten pomysł, ale Baaba, która mie​szała wła​śnie banku, wyjęła z garnka kijek i zaczęła nim bić Effię po nagich ple​cach. Przy każ​dym ude​rze​niu na skó​rze dziew​czynki zosta​wały gorące, lep​kie resztki banku, które parzyły jej ciało. Kiedy Baaba skoń​czyła, Effia szlo​chała i krzy​czała, bo była pokryta bli​znami. Fiifi, który leżał na brzu​chu i koły​sał się lekko w obie strony, patrzył z pod​łogi na sio​strę wiel​kimi jak spodki oczami, ale nie wydał żad​nego dźwięku. Po powro​cie do domu Cobbe zastał w nim inne żony opa​tru​jące obra​że​nia Effii i natych​miast domy​ślił się, co zaszło. On i Baaba kłó​cili się do póź​nej nocy. Effia sły​szała ich głosy przez cienką ściankę sza​łasu, w któ​rym leżała na pod​ło​dze, zapa​da​jąc co jakiś czas w gorącz​kowy sen. W jej śnie Cobbe był lwem, a Baaba drze​wem. Lew wyry​wał drzewo z korze​niami i ciskał nim o zie​mię. Drzewo wycią​gało gałę​zie na znak pro​te​stu, a lew kolejno je wyła​my​wał. Leżące drzewo zaczy​nało pła​kać czer​wo​nymi mrów​kami, które wybie​gały z wąskich szpar w jego korze i gro​ma​dziły się na mięk​kiej ziemi wokół pnia. I tak zaczął się cykliczny rytuał. Baaba biła Effię. Cobbe bił Baabę. Kiedy Effia skoń​czyła dzie​sięć lat,

mogłaby opo​wie​dzieć dzieje wszyst​kich blizn na swoim ciele. Latem 1764 roku Baaba zła​mała na jej ple​cach pęd batata. Wio​sną 1767 roku Baaba ude​rzyła ją kamie​niem w lewą stopę, łamiąc wielki palec, który od tej pory odsta​wał pod dziw​nym kątem od reszty. Każ​dej bliź​nie na ciele Effii towa​rzy​szyła bliź​nia​cza bli​zna na ciele Baaby, ale to nie powstrzy​mało matki od bicia córki ani ojca od bicia matki. Sytu​ację pogar​szała roz​kwi​ta​jąca uroda Effii. Kiedy dziew​czynka miała dwa​na​ście lat, uro​sły jej piersi; dwa wysta​jące z torsu kawałki ciała, mięk​kie jak doj​rzały owoc mango. Męż​czyźni z wio​ski wie​dzieli, że wkrótce pojawi się krew i tylko cze​kali na moment, w któ​rym będą mogli popro​sić Baabę i Cob​bego o rękę córki. Zaczęli przy​no​sić pre​zenty. Jeden z nich robił lep​sze wino pal​mowe niż jaki​kol​wiek inny miesz​ka​niec wsi, a sieci innego zawsze były pełne ryb. Człon​ko​wie rodziny Cob​bego jadali jak boga​cze dzięki roz​kwi​ta​ją​cej kobie​co​ści Effii. Ich brzu​chy i ręce ni​gdy nie były puste. W 1775 roku Adwoa Aidoo została pierw​szą w wio​sce dziew​czyną, o któ​rej rękę popro​sił jeden z bry​tyj​skich żoł​nie​rzy. Miała jasną skórę i ostry język. Co rano, po kąpieli, nacie​rała całe ciało ole​jem koko​so​wym, nie omi​ja​jąc miejsc pod biu​stem i mię​dzy nogami. Effia nie znała jej dobrze, ale zoba​czyła ją nagą pew​nego dnia, kiedy Baaba kazała jej zanieść olej pal​mowy do jej sza​łasu. Miała gładką, lśniącą skórę i wspa​niałe włosy. Kiedy biały męż​czy​zna zja​wił się po raz pierw​szy, jej matka popro​siła rodzi​ców Effii, by opro​wa​dzili go po wio​sce, bo Adwoa musi przy​go​to​wać się na spo​tka​nie. — Czy mogę pójść z wami? — spy​tała Effia, bie​gnąc za rodzi​cami. Usły​szała jed​nym uchem „nie” swo​jej matki, a dru​gim „tak” swego ojca. Ojciec posta​wił na swoim, więc Effia sta​nęła po chwili przed pierw​szym bia​łym męż​czy​zną, jakiego widziała w życiu. — On się cie​szy, że cię widzi — powie​dział tłu​macz, gdy biały męż​czy​zna wycią​gnął do niej rękę. Nie podała mu swo​jej, lecz scho​wała się za nogą ojca i bacz​nie go obser​wo​wała. Jego kurtka, ozdo​biona na przo​dzie rzę​dem lśnią​cych, zło​tych guzi​ków, opi​nała się na wydat​nym brzu​chu. Miał tak czer​woną twarz, że jego kark przy​po​mi​nał pło​nący pień. Był gruby, a z jego czoła i z paska nie​o​wło​sio​nej skóry nad górną wargą kapały kro​ple potu. Effia porów​nała go w myślach do desz​czo​wej chmury: bez​barw​nej, nasy​co​nej wodą i bez​kształt​nej. — On chciałby zoba​czyć wio​skę — powie​dział tłu​macz, kiedy wszy​scy ruszyli z miej​sca. Zatrzy​mali się naj​pierw przy zagro​dzie rodzi​ców Effii. — Tu miesz​kamy — powie​działa do męż​czy​zny, który uśmiech​nął się do niej tępo. Jego zie​lone oczy przy​sła​niała mgła. Nie rozu​miał. Nie zrozu​miał nawet wtedy, kiedy prze​mó​wił do niego tłu​macz. Cobbe trzy​mał Effię za rękę, kiedy on i Baaba opro​wa​dzali bia​łego męż​czy​znę po zagro​dzie. — Tutaj, w tej wio​sce — tłu​ma​czył Cobbe — każda żona ma wła​sną chatę. Dzieli ją ze swo​imi dziećmi. Gdy nad​cho​dzi noc, którą mąż ma spę​dzić z tą żoną, przy​cho​dzi do jej chaty. Kiedy bia​łemu męż​czyź​nie prze​tłu​ma​czono te słowa, jego źre​nice nabrały wyrazu, a Effia zdała sobie nagle sprawę, że spoj​rzał on na sprawę z innej strony. Dostrzegł w końcu glinę, z któ​rej zbu​do​wano ściany chaty, i słomę pokry​wa​jącą dach. Szli dalej przez wio​skę, poka​zu​jąc bia​łemu męż​czyź​nie główny plac i zro​bione z wydrą​żo​nych pni małe rybac​kie łódki, które męż​czyźni nosili na odle​głe o kilka mil wybrzeże. Effia zmu​szała się do oglą​da​nia wszyst​kiego nowymi oczami. Czuła zapach nasy​co​nego mor​ską solą wia​tru, który doty​kał wło​sków w jej nosie, czuła dotyk szorst​kiej jak tarka kory drzewa pal​mo​wego, dostrze​gała głę​boką czer​wień obec​nej wszę​dzie gliny. — Baaba — spy​tała, gdy wyprze​dza​jący ich męż​czyźni ode​szli tro​chę dalej. — Dla​czego Adwoa wycho​dzi za tego męż​czy​znę? — Bo tak powie​działa jej matka. W kilka tygo​dni póź​niej biały męż​czy​zna przy​je​chał ponow​nie, by zło​żyć wyrazy sza​cunku matce

Adwoi, a wszy​scy inni miesz​kańcy wio​ski zgro​ma​dzili się, by zoba​czyć, co jej wrę​czy. Cena narze​czo​nej była usta​lona na pięt​na​ście fun​tów. Męż​czy​zna spro​wa​dził z Twier​dzy cenne towary, które nie​śli na ple​cach człon​ko​wie ple​mie​nia Asante. Cobbe usta​wił Effię tuż za sobą i razem oglą​dali słu​żą​cych nio​są​cych tka​niny, proso, złoto i wyroby żela​zne. Kiedy wra​cali do swej zagrody, Cobbe odcią​gnął Effię na bok, pusz​cza​jąc przo​dem swoje żony i pozo​stałe dzieci. — Czy rozu​miesz, co się przed chwilą stało? — spy​tał. Idąca przed nimi Baaba chwy​ciła Fii​fiego za rękę. Brat Effii skoń​czył nie​dawno jede​na​ście lat, ale umiał już wspiąć się na pień palmy przy pomocy samych tylko rąk i nóg. — Biały męż​czy​zna przy​był, by zabrać ze sobą Adwoę — odparła Effia, a jej ojciec kiw​nął pota​ku​jąco głową. — Biali męż​czyźni miesz​kają w Twier​dzy na Cape Coast. Han​dlują z naszymi ludźmi. — Żela​zem i pro​sem? Ojciec poło​żył dłoń na jej ramie​niu i poca​ło​wał ją w czoło, ale kiedy się wypro​sto​wał, dostrze​gła w jego oczach tro​skę i odnio​sła wra​że​nie, że myśli o czym innym. — Tak, dosta​jemy żelazo i proso, ale musimy dawać im coś w zamian. Ten męż​czy​zna przy​był z Cape Coast, żeby poślu​bić Adwoę. Jego śla​dem pójdą inni, któ​rzy będą się zja​wiać i zabie​rać stąd nasze córki. Ale ja, moja droga, pla​nuję dla cie​bie lep​szą przy​szłość niż mał​żeń​stwo z bia​łym czło​wie​kiem. Poślu​bisz męż​czy​znę z naszej wio​ski. W tym momen​cie Baaba odwró​ciła się, a Effia dostrze​gła w jej oczach złość. Spoj​rzała na ojca, by się prze​ko​nać, czy on też ją zauwa​żył, ale Cobbe nie powie​dział ani słowa. Effia wie​działa, kogo chcia​łaby poślu​bić, i miała wielką nadzieję, że jej rodzice wybiorą tego samego męż​czy​znę. Abe​eku Badu miał zostać następcą wodza wio​ski. Był wysoki, miał skórę w kolo​rze pestki awo​kado i wiel​kie dło​nie z dłu​gimi, szczu​płymi pal​cami, któ​rymi gesty​ku​lo​wał z szyb​ko​ścią bły​ska​wicy za każ​dym razem, kiedy zaczy​nał coś mówić. W ciągu minio​nego mie​siąca czte​ro​krot​nie odwie​dził ich zagrodę, a pod koniec tygo​dnia miał zjeść z Effią wspólny posi​łek. Abe​eku przy​niósł kozę. Jego słu​żący nie​śli bataty, ryby i wino pal​mowe. Baaba i inne żony roz​pa​liły pale​ni​ska i roz​grzały olej. Powie​trze było gęste od zapa​chów. Tego ranka Baaba splo​tła włosy Effii. Dwa dłu​gie zwi​nięte war​ko​cze ster​czące po obu stro​nach poło​żo​nego na środku głowy prze​działka. Wyglą​dała teraz jak silny, samo​wolny baran. Effia nama​ściła ole​jem swe nagie ciało i ozdo​biła uszy zło​tem. Pod​czas posiłku sie​działa naprze​ciwko Abe​eku, a on rzu​cał na nią pełne zachwytu ukrad​kowe spoj​rze​nia, które spra​wiały jej wielką przy​jem​ność. — Czy byłeś na zarę​czy​nach Adwoi? — spy​tała Baaba, kiedy wszy​scy męż​czyźni zostali już obsłu​żeni, więc kobiety mogły w końcu zacząć jeść. — Tak, byłem tam, ale bar​dzo krótko. Szkoda, że Adwoa opu​ści wio​skę. Byłaby z niej dobra żona. — Czy będziesz pra​co​wał dla Bry​tyj​czy​ków, kiedy zosta​niesz wodzem? — spy​tała Effia. Cobbe i Baaba rzu​cili jej gniewne spoj​rze​nia, więc opu​ściła głowę, ale kiedy ją unio​sła, zoba​czyła, że Abe​eku się uśmie​cha. — My pra​cu​jemy z Bry​tyj​czy​kami, Effia, a nie dla nich. Na tym polega han​del. Kiedy zostanę wodzem, będziemy na​dal robić to, co do tej pory: uła​twiać han​del mię​dzy Bry​tyj​czy​kami a ludźmi z ple​mie​nia Asante. Effia kiw​nęła głową. Nie była pewna, co to zna​czy, ale widząc miny rodzi​ców, uznała, że postąpi naj​le​piej, nie otwie​ra​jąc ust. Abe​eku Badu był pierw​szym męż​czy​zną, któ​remu pozwo​lono ją odwie​dzić. Roz​pacz​li​wie chciała wzbu​dzić w nim pożą​da​nie, ale nie wie​działa jesz​cze, jakim on jest męż​czy​zną i jakiej potrze​buje kobiety. W swo​jej cha​cie mogła pytać ojca i Fii​fiego, o co chciała. Ale Baaba zacho​wy​wała mil​cze​nie i wyma​gała tego samego od niej, i to Baaba wymie​rzyła jej poli​czek, kiedy spy​tała,

dla​czego nie trak​tuje jej tak, jak inne matki trak​tują swoje córki. Czuła miłość matki, albo raczej coś, co ją przy​po​mi​nało, tylko wtedy, kiedy nic nie mówiła, nie zada​wała pytań i sta​rała się być nie​zau​wa​żalna. Może tego samego wyma​gał Abe​eku. Abe​eku skoń​czył posi​łek. Uści​snął dło​nie wszyst​kich człon​ków rodziny i zatrzy​mał się przy matce Effii. — Daj​cie mi znać, kiedy ona będzie gotowa — powie​dział do niej. Baaba przy​ci​snęła dłoń do piersi i z powagą kiw​nęła głową. Cobbe i inni męż​czyźni odpro​wa​dzili Abe​eku do wyj​ścia, a reszta rodziny poma​chała mu na poże​gna​nie. Tej nocy Baaba obu​dziła Effię, która spała na pod​ło​dze ich chaty. Dziew​czyna poczuła w uchu cie​pło jej odde​chu. — Kiedy pojawi się twoja krew, Effia, musisz to ukryć — szep​nęła jej matka. — Masz powie​dzieć o tym mnie i nikomu innemu. Czy mnie rozu​miesz? — Wrę​czyła córce kilka pie​rza​stych liści palmy, z któ​rych zro​biła mięk​kie, zwi​nięte tam​pony. — Noś je w sobie i codzien​nie oglą​daj. Kiedy zro​bią się czer​wone, masz mi o tym powie​dzieć. Effia spoj​rzała na liście, które trzy​mała Baaba w wycią​gnię​tych rękach. Nie się​gnęła po nie od razu, ale kiedy ponow​nie pod​nio​sła wzrok, dostrze​gła w oczach matki coś w rodzaju despe​ra​cji. Ponie​waż zła​go​dziło to w pewien spo​sób wyraz twa​rzy Baaby, uznała, że sta​now​czość matki jest dowo​dem tro​ski o jej dobro, więc zasto​so​wała się do jej pole​ce​nia. Codzien​nie spraw​dzała, czy liście nie robią się czer​wone, ale one nie​zmien​nie były zie​lono-białe. Kiedy nade​szła wio​sna, wódz wio​ski zacho​ro​wał, a wszy​scy uważ​nie obser​wo​wali Abe​eku, by się prze​ko​nać, czy jest już gotowy do prze​ję​cia obo​wiąz​ków. W ciągu ostat​nich mie​sięcy poślu​bił dwie kobiety, Mądrą Are​kuę i Mil​li​cent, córkę kobiety z ple​mie​nia Fante i bry​tyj​skiego żoł​nie​rza. Żoł​nierz umarł na febrę, zosta​wia​jąc żonie i dwójce dzieci bogac​two, z któ​rym mogli zro​bić, co chcieli. Effia marzyła o dniu, w któ​rym wszy​scy miesz​kańcy wio​ski zaczną ją nazy​wać Piękną Effią, bo tak mówił do niej Abe​eku w rzad​kich momen​tach, w któ​rych pozwa​lano mu z nią roz​ma​wiać. Biały mąż matki Mil​li​cent nadał żonie nowe imię. Była ona pulchną, tęgą kobietą, któ​rej zęby lśniły bielą na tle czar​nej jak noc skóry. Po śmierci męża posta​no​wiła prze​nieść się z Twier​dzy do wio​ski. Ponie​waż biali męż​czyźni nie mogli zapi​sy​wać w testa​men​tach pie​nię​dzy swoim afry​kań​skim żonom z ple​mie​nia Fante i ich dzie​ciom, zosta​wiali je innym żoł​nie​rzom i kole​gom, a oni wypła​cali je wdo​wom. Matka Mil​li​cent dostała kawa​łek pola, a także dość pie​nię​dzy, by zacząć życie od nowa. Ona i Mil​li​cent czę​sto odwie​dzały Effię i Baabę, gdyż — jak mówiła — miały nie​ba​wem nale​żeć do tej samej rodziny. Effia ni​gdy nie widziała kobiety o tak jasnej skó​rze, jaką miała Mil​li​cent. Jej czarne włosy się​gały do połowy ple​ców, a oczy miały zie​lony odcień. Rzadko się uśmie​chała, mówiła gar​dło​wym gło​sem i miała dziwny akcent, typowy dla ple​mie​nia Fante. — Jak było w Twier​dzy? — spy​tała pew​nego dnia Baaba matkę Mil​li​cent, kiedy wszyst​kie cztery kobiety zasia​dły do poczę​stunku, zło​żo​nego z orzesz​ków ziem​nych i bana​nów. — W porządku, w porządku. Tam​tejsi męż​czyźni, och, oni dbają o kobiety! Nie wiem, co robiły ich bry​tyj​skie żony. Mówię ci, mój mąż patrzył na mnie tak, jak​bym była wodą, a on ogniem, który trzeba co noc uga​sić. Kobiety zaśmiały się gło​śno. Mil​li​cent posłała Effii ukrad​kowy uśmiech, a Effia chciała ją zapy​tać, jak jej jest z Abe​eku, ale zabra​kło jej odwagi. — I płacą dobrą cenę, prawda? — spy​tała Baaba, pochy​la​jąc się w stronę matki Mil​li​cent, ale Effia i tak ją dosły​szała. — Ha, mówię wam, mój mąż zapła​cił matce dzie​sięć fun​tów, a to było pięt​na​ście lat temu! Powiem ci, sio​stro, że pie​nią​dze się przy​dały, ale ja się cie​szę, że moja córka wyszła za męż​czy​znę z ple​mie​nia Fante. Może jakiś żoł​nierz zechciałby zapła​cić dwa​dzie​ścia fun​tów, ale wtedy nie zosta​łaby żoną wodza. Mało tego, musia​łaby miesz​kać w Twier​dzy, daleko ode mnie. Nie, nie, lepiej wyjść za męż​czy​znę

z naszej wio​ski i mieć przy sobie swoje córki. Baaba kiw​nęła głową i spoj​rzała na Effię, która pospiesz​nie odwró​ciła wzrok. Tej nocy, zale​d​wie w dwa dni po jej pięt​na​stych uro​dzi​nach, poja​wiła się krew. Nie był to potężny przy​pływ fal oce​anu, jakiego spo​dzie​wała się Effia, lecz raczej powolna kapa​nina kro​pel desz​czu, ude​rza​ją​cych o dach chaty. Umyła się i cze​kała na odej​ście ojca, który spę​dzał tę noc z Baabą, żeby powia​do​mić matkę. — Baaba — powie​działa, poka​zu​jąc jej zabar​wione na czer​wono liście palmy — mam już krew. — Kto jesz​cze o tym wie? — spy​tała matka, przy​kła​da​jąc palec do ust. — Nikt. — Niech więc tak zosta​nie. Czy mnie rozu​miesz? Jeśli kto​kol​wiek zapyta, czy zosta​łaś już kobietą, masz powie​dzieć, że nie. Effia kiw​nęła głową. Odwró​ciła się, żeby odejść, ale chęć pozna​nia prawdy parzyła jej żołą​dek jak roz​ża​rzony węgiel. — Dla​czego? — spy​tała w końcu. Baaba wło​żyła palce do ust córki i wbiła ostre paznok​cie w czu​bek jej języka. — Za kogo ty się uwa​żasz, skoro myślisz, że możesz mnie prze​py​ty​wać? Jeśli mnie nie posłu​chasz, zadbam o to, żebyś ni​gdy wię​cej nie powie​działa ani słowa. Puściła język Effii, a dziew​czyna przez całą noc czuła smak swo​jej krwi. W następ​nym tygo​dniu zmarł stary wódz. Wia​do​mo​ści o jego pogrze​bie zostały roze​słane do wszyst​kich sąsied​nich wio​sek. Obrzędy miały trwać mie​siąc i zakoń​czyć się cere​mo​nial​nym obję​ciem funk​cji wodza przez Abe​eku. Kobiety z wio​ski przy​go​to​wy​wały jedze​nie od wschodu do zachodu słońca; robiono bębny z naj​szla​chet​niej​szego drewna i popro​szono naj​lep​szych śpie​wa​ków, by uświet​nili uro​czy​stość swo​imi gło​sami. Uczest​nicy pogrzebu zaczęli tań​czyć czwar​tego dnia pory desz​czo​wej i nie odpo​częli, dopóki zie​mia pod ich sto​pami cał​ko​wi​cie nie wyschła. Pod koniec pierw​szej suchej nocy Abe​eku został uko​ro​no​wany i stał się Oman​hi​nem, wodzem wio​ski ple​mie​nia Fante. Był ubrany w szaty z boga​tych tka​nin i miał przy sobie obie swoje żony. Effia i Baaba stały w tłu​mie widzów obok sie​bie, a Cobbe prze​cha​dzał się wśród zebra​nych. Effia sły​szała, jak mru​czy pod nosem, że ona, jego córka, naj​pięk​niej​sza dziew​czyna w wio​sce, rów​nież powinna być w cen​trum uwagi. Abe​eku, jako nowy wódz, chciał zro​bić coś wspa​nia​łego, coś, co zwróci uwagę na wio​skę i zapewni jej siłę, z którą należy się liczyć. Już w trze​cim dniu rzą​dów wezwał do swego gospo​dar​stwa wszyst​kich męż​czyzn. Kar​mił ich przez całe dwa dni i upi​jał pal​mo​wym winem, dopóki ich wybu​chy śmie​chu i zapal​czywe okrzyki nie dotarły do wszyst​kich chat. — Co oni robią? — spy​tała Effia. — To nie twoja sprawa — odparła jej matka. W ciągu dwóch mie​sięcy, które upły​nęły od pierw​szego krwa​wie​nia Effii, Baaba prze​stała ją bić. W nie​które dni, kiedy przy​go​to​wy​wały jedze​nie dla męż​czyzn albo kiedy Effia przy​no​siła wodę, a Baaba zanu​rzała w niej zło​żone dło​nie, przy​cho​dziło jej do głowy, że w końcu zacho​wują się tak, jak powinny zacho​wy​wać się matka i córka. Ale kiedy indziej na twarz Baaby powra​cał nie​chętny gry​mas, a Effia uświa​da​miała sobie, że nowa łagod​ność matki ma tylko tym​cza​sowy cha​rak​ter. Dzika bestia jej gniewu została oswo​jona tylko na chwilę. Cobbe wró​cił z narady, nio​sąc długą maczetę. W jej zło​tym uchwy​cie były wyrzeź​bione litery, któ​rych nikt nie potra​fił odczy​tać. Był tak pijany, że wszyst​kie żony i dzieci trzy​mały się od niego na odle​głość dwóch stóp, a on sta​wiał nie​pewne kroki i wyma​chi​wał ostrym narzę​dziem we wszyst​kie strony. — Prze​le​jemy krew, żeby zapew​nić tej wio​sce bogac​two! — krzy​czał. Kiedy Fiifi sta​nął wewnątrz kręgu, rzu​cił się na niego nie​spo​dzie​wa​nie, ale chło​piec nie był już tłu​stym nie​ru​cha​wym dziec​kiem, więc

zręcz​nie się uchy​lił, a ostrze maczety prze​cięło powie​trze o kilka cali o niego. Fiifi był naj​młod​szym uczest​ni​kiem narady. Wszy​scy wie​dzieli, że będzie z niego zna​ko​mity wojow​nik. Widzieli, jak wspina się na palmy. Spra​wiał wra​że​nie czło​wieka, który nosi swe mil​cze​nie jak złotą koronę. Kiedy ojciec wyszedł, a Effia była pewna, że matka już zasnęła, cicho pode​szła do posła​nia brata. — Obudź się — szep​nęła, a on ją ode​pchnął. Nawet przez sen był sil​niej​szy niż ona. Zato​czyła się do tyłu, ale zręcz​nie jak kot odzy​skała rów​no​wagę. — Obudź się — powtó​rzyła. Fiifi gwał​tow​nie otwo​rzył oczy. — Nie zawra​caj mi głowy, star​sza sio​stro — powie​dział. — Co się sta​nie? — spy​tała Effia. — To sprawa męż​czyzn. — Ty nie jesteś jesz​cze męż​czy​zną. — A ty nie jesteś jesz​cze kobietą — odwark​nął Fiifi. — Bo ina​czej spę​dza​ła​byś tę noc z Abe​eku jako jego żona. Wargi Effii zaczęły ner​wowo drżeć. Odwró​ciła się, żeby wró​cić na swoją stronę chaty, ale Fiifi chwy​cił ją za rękę. — Poma​gamy Bry​tyj​czy​kom i ludziom z ple​mie​nia Asante w ich han​dlu. — Och — mruk​nęła Effia. To samo usły​szała z ust ojca i Abe​eku kilka mie​sięcy wcze​śniej. — Czy chcesz powie​dzieć, że oddamy bia​łym ludziom złoto i tka​niny naszego ple​mie​nia? Fiifi jesz​cze moc​niej zaci​snął dłoń na jej przed​ra​mie​niu. — Nie bądź głu​pia — powie​dział. — Abe​eku zawarł sojusz z jedną z naj​bar​dziej potęż​nych wio​sek ple​mie​nia Asante. Pomo​żemy im sprze​da​wać ich nie​wol​ni​ków Bry​tyj​czy​kom. I tak poja​wili się w wio​sce biali męż​czyźni. Grubi i chu​dzi, czer​woni i opa​leni. Cho​dzili w mun​du​rach, z sza​blami przy boku, zawsze czuj​nie roz​glą​da​jąc się na wszyst​kie strony. Przy​by​wali, by zba​dać war​tość towaru, który obie​cał im Abe​eku. W ciągu kilku dni, które upły​nęły od uro​czy​sto​ści uko​ro​no​wa​nia nowego wodza, Cobbe zaczął się mar​twić, że nie dotrzyma obiet​nicy doty​czą​cej kobie​co​ści Effii. Bał się, że Abe​eku zapo​mni o niej i wybie​rze inną dziew​czynę z wio​ski. Zawsze mówił, że chciałby, aby jego córka została pierw​szą, naj​waż​niej​szą żoną, ale teraz nawet nadzieje na trze​cią wyda​wały się coraz bar​dziej odle​głe. Codzien​nie pytał Baabę, co się dzieje z Effią, a Baaba codzien​nie odpo​wia​dała mu, że dziew​czyna nie jest jesz​cze gotowa. Był tak zde​spe​ro​wany, że pozwo​lił córce odwie​dzać pod opieką matki raz w tygo​dniu gospo​dar​stwo Abe​eku, by przy​po​mnieć wodzowi, jak bar​dzo zachwy​cał się kie​dyś jej twa​rzą i figurą. Gdy przy​szły tam pew​nego wie​czora, powi​tała je przy bra​mie gospo​dar​stwa Mądra Are​kua, pierw​sza z żon Abe​eku. — Wybacz, Mama — powie​działa do Baaby. — Nie spo​dzie​wa​li​śmy się dziś waszej wizyty. Są tu biali męż​czyźni. — Możemy odejść — oznaj​miła Effia, ale Baaba chwy​ciła ją za rękę. — Jeśli nie masz nic prze​ciwko temu, wola​ły​by​śmy zostać — powie​działa, a Are​kua spoj​rzała na nią w dziwny spo​sób. — Mój mąż będzie zły, jeśli wró​cimy zbyt wcze​śnie — dodała, jakby było to wystar​cza​ją​cym uspra​wie​dli​wie​niem. Effia wie​działa, że matka kła​mie. Cobbe nie wysy​łał ich tu tego wie​czora. To Baaba, usły​szaw​szy o poby​cie bia​łych męż​czyzn, uparła się, żeby tam pójść i zło​żyć swe usza​no​wa​nie. Are​kua poczuła litość i poszła spy​tać Abe​eku, czy obie kobiety mogą zostać. — Będzie​cie jadły z kobie​tami, a jeśli wejdą tam ci męż​czyźni, nie wolno wam się odzy​wać —  powie​działa po powro​cie. Potem ruszyła przo​dem, wska​zu​jąc im drogę. Mijały kolejne chaty i w końcu weszły do tej, w któ​rej spo​ży​wały posi​łek żony. Effia usia​dła obok Mil​li​cent i zauwa​żyła, że jej ciąża zaczyna być widoczna, choć brzuch nie jest jesz​cze więk​szy od orze​cha koko​so​wego. Are​kua przy​go​to​-

wała gulasz z ryby w oleju pal​mo​wym, więc obie z matką zanu​rzyły w naczy​niu palce, które zabar​wiły się na poma​rań​czowo. Po chwili weszła do pomiesz​cze​nia młoda słu​żąca, któ​rej Effia ni​gdy dotąd nie widziała. Była drobna jak dziecko i nie odry​wała wzroku od pod​łogi. — Pro​szę cię, Mama — powie​działa do Are​kui. — Biali męż​czyźni chcą, żeby opro​wa​dzić ich po zagro​dzie. Wódz Abe​eku mówi, że macie się przy​go​to​wać i zadbać o swój wygląd. — Przy​nieś nam szybko tro​chę wody — pole​ciła Mil​li​cent, a kiedy dziew​czyna wró​ciła z peł​nym wia​drem, wszyst​kie kobiety opłu​kały ręce i usta. Effia popra​wiła włosy, obli​zu​jąc dło​nie i przy​gła​dza​jąc nimi wysta​jące kosmyki. Kiedy skoń​czyła, Baaba kazała jej sta​nąć mię​dzy Mil​li​cent a Are​kuą, przed innymi kobie​tami, a ona robiła, co mogła, by wydać się jak naj​mniej​sza i nie zwra​cać na sie​bie uwagi. Nie​ba​wem nade​szli męż​czyźni. Abe​eku wyglą​dał tak, jak powi​nien wyglą​dać wódz. Spra​wiał wra​że​nie siła​cza, który mógłby unieść dzie​sięć kobiet wysoko nad głowę, w stronę słońca. Za nim weszli do sza​łasu dwaj biali męż​czyźni. Effia domy​śliła się, że jeden z nich musi być wodzem bia​łych, bo widziała, jak zerka na niego ten drugi, zanim się poru​szy lub otwo​rzy usta. Ten biały wódz nosił taki sam mun​dur jak inni, ale jego kurtkę zdo​biła więk​sza ilość lśnią​cych zło​tych guzi​ków i para epo​le​tów na ramio​nach. Wyda​wał się star​szy niż Abe​eku i mimo że jego kasz​ta​nowe włosy były przy​pró​szone siwi​zną, stał tak pro​sto, jak powi​nien stać przy​wódca. — To są nasze kobiety — oznaj​mił Abe​eku. — Moje żony i dzieci, ich matki i córki. Niż​szy i bar​dziej nie​śmiały biały męż​czy​zna wysłu​chał jego słów, nie odry​wa​jąc od niego wzroku, a potem odwró​cił się do swego towa​rzy​sza i powie​dział mu coś w ich dziw​nym języku. Biały wódz pochy​lił głowę i uśmiech​nął się do wszyst​kich kobiet, a potem przyj​rzał się uważ​nie każ​dej z nich i powi​tał ją w łama​nym narze​czu fante. Kiedy Effia usły​szała jego powi​ta​nie, nie mogła powstrzy​mać się od chi​chotu. Inne kobiety uci​szyły ją i było widać, że ich policzki płoną z zaże​no​wa​nia. — Ja się dopiero uczę — powie​dział biały wódz, nie spusz​cza​jąc wzroku z Effii, która miała wra​że​nie, że jego fante kale​czy jej uszy. Patrzył na nią chyba przez kilka minut, a ona poczuła, że jej skóra robi się jesz​cze bar​dziej gorąca, bo dostrze​gła w jego spoj​rze​niu rosnącą lubież​ność. Ciem​no​brą​zowe kręgi jego źre​nic wyglą​dały jak duże garnki, w któ​rych mogłyby uto​pić się małe dzieci, a on patrzył na nią tak, jakby chciał ją zatrzy​mać w swych prze​past​nych oczach. Jego policzki szybko nabrały barwy. Odwró​cił się do dru​giego bia​łego męż​czy​zny i coś do niego powie​dział. — Nie, ona nie jest moją żoną — oznaj​mił Abe​eku, nie ukry​wa​jąc iry​ta​cji, kiedy drugi biały prze​tłu​ma​czył mu słowa swego prze​ło​żo​nego. Effia zwie​siła głowę, zroz​pa​czona tym, że zro​biła coś, co nara​ziło Abe​eku na wstyd, oraz tym, że on nie może jej nazwać swoją żoną. Bar​dzo chciała zła​mać obiet​nicę, którą dała Baabie, i oznaj​mić, że jest już kobietą, ale zanim zdą​żyła otwo​rzyć usta, męż​czyźni ode​szli. Zauwa​żyła tylko, że biały wódz odwraca głowę, by posłać jej uśmiech, i poczuła się jesz​cze bar​dziej wytrą​cona z rów​no​wagi. Nazy​wał się James Col​lins i był nie​dawno mia​no​wa​nym guber​na​to​rem Twier​dzy Cape Coast. Zanim minął tydzień, poja​wił się ponow​nie w wio​sce i popro​sił Baabę o rękę Effii. Wście​kłość, jaką wzbu​dziła jego pro​po​zy​cja w Cobbe, wypeł​niła cały sza​łas niczym gorąca para. — Prze​cież ona jest przy​rze​czona Abe​eku! — wrza​snął do Baaby, kiedy wyznała mu, że roz​waża tę ofertę. — Tak, ale Abe​eku nie może jej poślu​bić, dopóki nie pojawi się krew, na którą już tak długo cze​kamy. Mówię ci, mężu, że ona została chyba prze​klęta przez ten pożar, że jest demo​nem, który ni​gdy nie sta​nie się kobietą. Zasta​nów się nad tym. Jakie stwo​rze​nie jest piękne, ale nie​do​ty​kalne? Wszyst​kie znaki kobie​co​ści są widoczne, ale na​dal nic z tego nie wynika. Biały męż​czy​zna poślubi ją bez względu na to. On nie wie, czym ona jest. Tego dnia, nieco wcze​śniej, Effia pod​słu​chała roz​mowę matki z bia​łym męż​czy​zną. Był gotów zapła​cić

Baabie trzy​dzie​ści fun​tów z góry i dwa​dzie​ścia pięć szy​lin​gów mie​sięcz​nie w wymien​nych towa​rach jako pre​mię za narze​czoną. To było wię​cej, niż byłby w sta​nie ofia​ro​wać Abe​eku, wię​cej niż kie​dy​kol​wiek zapro​po​no​wano za jaką​kol​wiek inną kobietę z ple​mie​nia Fante w tej i sąsied​niej wio​sce. Effia przez cały wie​czór sły​szała kroki ojca. Kiedy obu​dziła się następ​nego ranka, dotarł do niej ten sam dźwięk: mia​rowy rytm jego stóp, stą​pa​ją​cych po twar​dej gli​nie pod​łogi. — Musimy wmó​wić Abe​eku, że to był jego pomysł — powie​dział w końcu. Zapro​szono więc wodza do ich gospo​dar​stwa. Usiadł koło Cob​bego, a Baaba przed​sta​wiła mu swoją teo​rię: że ogień, który znisz​czył tak znaczną część rodzin​nego majątku, znisz​czył też dziecko. — Ona ma ciało kobiety, ale w jej duszy czai się coś złego — oznaj​miła, splu​wa​jąc na zie​mię, by nadać swoim sło​wom więk​szą wagę. — Jeśli ją poślu​bisz, ona ni​gdy nie uro​dzi ci dzieci. Jeśli ożeni się z nią biały męż​czy​zna, będzie myślał o naszej wio​sce życz​li​wie, a twoje han​dlowe kon​takty na tym zyskają. Abe​eku zasta​na​wiał się przez chwilę, deli​kat​nie pocie​ra​jąc swą brodę. — Zawo​łaj​cie mi tu waszą piękną córkę — zażą​dał w końcu. Druga żona Cob​bego przy​pro​wa​dziła Effię. Dziew​czyna drżała, a żołą​dek tak bar​dzo ją bolał, że bała się, czy nie dosta​nie bie​gunki na oczach wszyst​kich zebra​nych ludzi. Abe​eku wstał i usta​wił się tuż przed nią. Prze​su​nął pal​cami po całym kra​jo​bra​zie jej twa​rzy, po wzgór​kach policz​ków i jaski​niach nosa. — Ni​gdy jesz​cze nie uro​dziła się pięk​niej​sza kobieta — powie​dział w końcu, a potem odwró​cił się do Baaby. — Ale widzę, że masz słusz​ność. Jeśli ten biały męż​czy​zna ją chce, może ją sobie zabrać. To poprawi nasze sto​sunki han​dlowe. I będzie korzystne dla wio​ski. Cobbe, choć był wiel​kim i sil​nym męż​czy​zną, zaczął pła​kać, ale Baaba zacho​wała nie​wzru​szoną postawę. Po wyj​ściu Abe​eku pode​szła do Effii i podała jej czarny kamienny wisio​rek, który lśnił tak jasno, jakby był pokryty zło​tym pyłem. Wsu​nęła go córce do rąk, a potem pochy​liła się tak nisko, że jej usta dotknęły ucha Effii. — Weź go z sobą, kiedy będziesz odcho​dzić — powie​działa. — To jest kawa​łek two​jej matki. Kiedy Baaba w końcu się odsu​nęła, Effia dostrze​gła na jej twa​rzy prze​bły​sku​jące zza uśmie​chu uczu​cie ulgi. * Effia prze​cho​dziła obok Twier​dzy Cape Coast tylko raz w życiu, gdy obie z Baabą odwa​żyły się wyjść z wio​ski i wyru​szyć do mia​sta, ale bramę prze​kro​czyła dopiero w dniu swego ślubu. Na pozio​mie par​teru była kaplica, tam​tej​szy ksiądz połą​czył ją i Jamesa Col​linsa węzłami mał​żeń​skimi, każąc jej powta​rzać słowa, które nic dla niej nie zna​czyły, w języku, któ​rego nie rozu​miała. Nie było tań​ców, uczto​wa​nia, jaskra​wych kolo​rów, natłusz​czo​nych fry​zur ani sta​rych kobiet z pomarsz​czo​nymi, odsło​nię​tymi pier​siami, roz​rzu​ca​ją​cych monety i powie​wa​ją​cych chu​s​tecz​kami. Nie zja​wili się nawet krewni Effii, bo odkąd Baaba prze​ko​nała ich, że dziew​czyna jest złą wróżbą, nikt nie chciał mieć z nią nic wspól​nego. Tego dnia, kiedy wyru​szyła do Twier​dzy, Cobbe uca​ło​wał ją w czu​bek głowy i poma​chał jej na poże​gna​nie, wie​dząc, że jego zro​dzone w dniu pożaru prze​czu​cia doty​czące roz​padu rodziny i prze​rwa​nia cią​gło​ści rodo​wodu, zaczną się spraw​dzać już tu i teraz od momentu zespo​le​nia jego córki z bia​łym męż​czy​zną. James Col​lins zro​bił ze swej strony wszystko, by Effia dobrze się czuła. Dostrze​gała jego sta​ra​nia. Kazał swo​jemu tłu​ma​czowi nauczyć go nowych słów w języku Fante, żeby mógł jej mówić, jaka jest piękna, i obie​cy​wać naj​lep​szą opiekę, na jaką będzie go stać. Podob​nie jak Abe​eku nazy​wał ją Piękną Effią. Gdy cere​mo​nia ślubna dobie​gła końca, opro​wa​dził ją po Twier​dzy. Na par​te​rze, przy pół​noc​nej ścia​nie, znaj​do​wały się miesz​ka​nia i maga​zyny. Cen​tralna część mie​ściła plac defi​lad, kwa​tery żoł​nie​rzy

i war​tow​nię. Obej​rzeli też zagrodę na bydło, sadzawkę, szpi​tal, warsz​tat sto​lar​ski, kuź​nię i kuch​nię. Twier​dza przy​po​mi​nała małe, samo​dzielne mia​sto. Effia, pełna podziwu, szła za Jame​sem, prze​su​wa​jąc dło​nią po pięk​nych meblach wyko​na​nych z ciem​nego jak skóra jej ojca drewna i jedwab​nych zasło​nach, tak deli​kat​nych, że przy​po​mi​nały poca​łu​nek. Chci​wie chło​nęła wszyst​kie szcze​góły, a kiedy zatrzy​mali się na szczy​cie wieży, na któ​rej stały wiel​kie, czarne, zwró​cone ku morzu armaty, zdała sobie sprawę, że chcia​łaby odpo​cząć, zanim James zapro​wa​dzi ją na schody, wio​dące do jego kwa​tery, i oparła głowę na jed​nym z dział. Wtedy wła​śnie poczuła na sto​pach powiew powie​trza wyla​tu​ją​cego z małych otwo​rów w ziemi. — Co jest pod nami? — spy​tała męża, a on, kale​cząc język Fante, powie​dział jej, że „ładu​nek”. Kolejny powiew powie​trza przy​niósł z sobą słaby odgłos pła​czu. Tak słaby, że Effia nie była pewna, czy się nie prze​sły​szała, więc przy​klę​kła i przy​ło​żyła ucho do kraty. — James, czy tam są jacyś ludzie? — spy​tała męża. James pod​szedł do niej szyb​kim kro​kiem, pod​niósł ją z ziemi, chwy​cił mocno za ramiona i spoj​rzał jej w oczy. — Tak — powie​dział obo​jęt​nym tonem. Było to jedyne słowo w języku Fante, jakie nauczył się popraw​nie wyma​wiać. Effia wyrwała mu się i odwza​jem​niła jego prze​ni​kliwe spoj​rze​nie. — Jak może​cie ich trzy​mać tam na dole, kiedy oni pła​czą? — spy​tała. — Och, wy biali ludzie. Mój ojciec ostrze​gał mnie przed waszymi oby​cza​jami. Zawieź mnie do domu. Natych​miast zawieź mnie do domu! Nie zda​wała sobie sprawy, że krzy​czy, dopóki James nie zatkał jej ust dło​nią, naci​ska​jąc na nie tak mocno, jakby chciał wtło​czyć jej słowa na powrót do gar​dła. Trzy​mał ją w obję​ciach przed dłuż​szą chwilę, dopóki się nie uspo​ko​iła. Nie była pewna, czy zro​zu​miał to, co do niego powie​działa, ale czu​jąc na war​gach ucisk jego pal​ców, zdała sobie sprawę, że jest on zdolny do zada​wa​nia bólu, a ona powinna być zado​wo​lona, że jego bru​tal​ność nie jest zwró​cona prze​ciwko niej. — Chcesz wra​cać do domu? — spy​tał James sta​now​czym tonem, choć znie​kształ​cał nie​które słowa. — Twój dom nie jest lep​szy. Effia ode​rwała jego dłoń od swych ust i spoj​rzała na niego badaw​czo. Pamię​tała radość matki wywo​łaną przez jej wypro​wadzkę i uświa​do​miła sobie, że James ma rację. Nie mogła wró​cić do domu. Wzięła się w garść i kiw​nęła głową. Mąż szyb​kim kro​kiem popro​wa​dził ją w stronę scho​dów. Jego kwa​tera mie​ściła się na naj​wyż​szym pię​trze. Okna wycho​dziły na morze. Statki han​dlowe przy​po​mi​nały dro​biny pyłu w nie​bie​skim, mokrym oku Atlan​tyku, ale były tak odda​lone, że nie dało się okre​ślić odle​gło​ści dzie​lą​cej je od Twier​dzy. Kiedy oboje z Jame​sem weszli do pokoju, Effia obser​wo​wała przez chwilę jeden z tych stat​ków. Tylko dzięki migo​tli​wemu, żół​temu świa​tłu na wodzie z tru​dem dostrze​gała jego syl​wetkę. Był długi i ukształ​to​wany w taki spo​sób, że przy​po​mi​nał wydrą​żoną łupinę orze​cha koko​so​wego. Chciała spy​tać Jamesa, co prze​wozi, i dowie​dzieć się, czy przy​pływa, czy odpływa, ale była znu​żona pró​bami roz​szy​fro​wy​wa​nia jego fante. James coś do niej mówił. I uśmie​chał się przy tym, jakby pro​po​nu​jąc zawar​cie pokoju. Potrzą​snęła głową, usi​ło​wała powie​dzieć mu, że nie rozu​mie, a on wska​zał wtedy sto​jące w lewym kącie pokoju łoże. Usia​dła. Zanim opu​ściła tego ranka wio​skę, uda​jąc się do Twier​dzy, Baaba wyja​śniła jej, czego będzie ocze​ki​wał od niej mąż w noc poślubną. Odnio​sła jed​nak wra​że​nie, że nikt nie wyja​śnił tego Jame​sowi. Kiedy do niej pod​szedł, drżały mu ręce, a ona dostrze​gła na jego czole kro​ple potu. To ona poło​żyła się na łóżku jako pierw​sza. To ona unio​sła spód​nicę. Postę​po​wali tak przez kilka tygo​dni, a przy​jem​ność zwią​zana z mał​żeń​skim rytu​ałem przy​tę​piła w końcu bole​sną tęsk​notę za rodziną. Effia sama nie wie​działa, dla​czego James działa na nią uspo​ka​ja​jąco. Może dla​tego, że zawsze odpo​wia​dał na jej pyta​nia i oka​zy​wał jej czu​łość. A może dla​tego, że nie

miał obo​wiąz​ków wobec innych żon, więc wszyst​kie jego noce nale​żały do niej. Kiedy po raz pierw​szy wrę​czył jej pre​zent, roz​pła​kała się. Wziął od niej czarny, kamienny wisio​rek, który dała jej Baaba, i dobrał do niego sznu​rek, żeby mogła nosić go na szyi. Dotyk tego kamie​nia zawsze przy​no​sił jej wielką pocie​chę. Effia wie​działa, że nie powinna kochać Jamesa, a w jej gło​wie roz​brzmie​wały cią​gle echem słowa ojca, który powie​dział, że chciałby, aby była czymś wię​cej niż pocho​dzącą z ple​mie​nia Fante żoną bia​łego męż​czy​zny. Pamię​tała też o tym, że omal nie stała się kimś. Baaba biła ją przez całe życie i dbała o to, żeby czuła się nikim, a ona wal​czyła z nią swoją urodą. Ta mil​cząca, lecz potężna broń dopro​wa​dziła ją do stóp wodza. Matka posta​wiła jed​nak na swoim: wygry​zła ją nie tylko z domu, ale i z wio​ski, więc teraz jedy​nymi kobie​tami z jej ple​mie​nia, jakie widy​wała, były żony innych żoł​nie​rzy. Sły​szała, że Anglicy nazy​wają je nie „żonami”, lecz „nałoż​ni​cami”. Słowo „żona” było zare​zer​wo​wane dla bia​łych kobiet po dru​giej stro​nie Atlan​tyku. Wyraz „nałoż​nica” miał zupeł​nie inne zna​cze​nie; żoł​nie​rze posłu​gi​wali się nim, by zacho​wać czy​ste ręce i nie nara​zić się swemu Bogu, isto​cie wystę​pu​ją​cej w trzech posta​ciach, ale pozwa​la​ją​cej im na posia​da​nie tylko jed​nej żony. — Jaka ona jest? — spy​tała Effia Jamesa pew​nego dnia. Roz​ma​wiali w obu języ​kach. Wcze​snym ran​kiem, przed wyj​ściem na kon​trolę funk​cjo​no​wa​nia Twier​dzy, James uczył ją angiel​skiego, a wie​czo​rem, gdy leżeli w łóżku, ona uczyła go fante. Tej nocy prze​su​wał pal​cem wzdłuż jej krę​go​słupa, a ona śpie​wała mu pio​senkę, którą nuciła wie​czo​rami Baaba jej bratu Fiifi, pod​czas gdy ona w kącie na swoim posła​niu uda​wała, że śpi i nie przej​muje się tym, iż jest zawsze spy​chana na drugi plan. James zaczy​nał powoli zna​czyć dla niej wię​cej, niż powi​nien zna​czyć mąż dla żony. Pierw​sze słowo, jakiego nauczyła go na jego prośbę, brzmiało „kochać”, a on powta​rzał je każ​dego dnia. — Ma na imię Anne — odparł, prze​su​wa​jąc palec z ple​ców Effii na jej wargi. — Od dawna jej nie widzia​łem. Pobra​li​śmy się dzie​sięć lat temu, ale spę​dzi​łem więk​szość tych lat poza domem. W grun​cie rze​czy pra​wie jej nie znam. Effia wie​działa, że James ma też w Anglii dwoje dzieci. Pię​cio​let​nią Emily i dzie​wię​cio​let​niego Jimmy’ego. Zostali poczęci, kiedy prze​by​wał na urlo​pach i mógł zoba​czyć się z żoną. Ojciec Effii miał dwu​dziestkę dzieci. Stary wódz — nie​mal setkę. Nie mie​ściło jej się w gło​wie, że męż​czy​zna może się zado​wo​lić tak nie​licz​nym potom​stwem. Zasta​na​wiała się, jak te dzieci mogą wyglą​dać. Była też cie​kawa, co pisze do Jamesa Anne w swo​ich listach. Przy​cho​dziły nie​re​gu​lar​nie, cza​sem co cztery mie​siące, cza​sem co mie​siąc. James czy​ty​wał je przy biurku wie​czo​rami, kiedy ona uda​wała, że śpi. Nie wie​działa, co w nich jest, ale kiedy James wra​cał po ich prze​czy​ta​niu do łóżka, kładł się jak naj​da​lej od niej. Teraz, kiedy żadna siła zawarta w liście nie zabra​niała mu się do niej zbli​żyć, opie​rał głowę na jej lewej piersi. Kiedy mówił, jego oddech był gorący i wędro​wał jak wiatr po jej brzu​chu, aż do miej​sca poło​żo​nego mię​dzy nogami. — Chciał​bym mieć z tobą dzieci — oznaj​mił, a Effia skur​czyła się wewnętrz​nie w oba​wie, że nie będzie w sta​nie speł​nić tego życze​nia. Mar​twiło ją też podej​rze​nie, że ponie​waż była źle trak​to​wana przez Baabę, sama sta​nie się nie​do​brą matką. Powie​działa już Jame​sowi o pod​stę​pie Baaby, która kazała jej utrzy​my​wać w tajem​nicy swoją kobie​cość, żeby wszy​scy męż​czyźni z wio​ski uznali, że nie nadaje się na żonę, ale on po pro​stu wyśmiał jej lęki i powie​dział: — Tym lepiej dla mnie. Effia zaczy​nała jed​nak podej​rze​wać, że jej matka miała rację. Stra​ciła dzie​wic​two w noc poślubną, ale choć minęło kilka mie​sięcy, na​dal nie była w ciąży. Klą​twa mogła mieć korze​nie w kłam​stwie, ale wydać owoc prawdy. Sta​rzy miesz​kańcy wio​ski opo​wia​dali jej o kobie​cie, która była jakoby prze​klęta. Miesz​kała pod palmą na pół​nocno-zachod​nim krańcu osady i nikt ni​gdy nie odzy​wał się do niej po imie​niu. Stra​ciła matkę, która umarła pod​czas porodu, żeby ona mogła żyć. Kiedy miała dzie​sięć lat, nio​sła kie​dyś gar​nek wrzą​cego oleju z jed​nego sza​łasu do dru​giego. Jej ojciec drze​mał na tra​wie, a ona, pewna że zdoła przejść nad nim, potknęła się, chlu​snęła mu gorą​cym ole​jem w twarz i oka​le​czyła go do końca

życia, czyli na dwa​dzie​ścia pięć dni. Wygnana z domu błą​kała się przez lata po Zło​tym Wybrzeżu i wró​ciła dopiero jako prze​piękna sie​dem​na​sto​latka o tajem​ni​czej uro​dzie. Choć nie miała rodziny i była nędzarką, pewien mło​dzie​niec, który znał ją, gdy była młoda, zapro​po​no​wał jej mał​żeń​stwo, bo myślał, że nie spro​wa​dza już śmierci w każde miej​sce, w któ​rym się pojawi. Poczęła w ciągu mie​siąca, ale dziecko, które przy​szło na świat, było mie​szań​cem. Miało nie​bie​skie oczy oraz jasną skórę i umarło po czte​rech dniach. Tego wie​czora opu​ściła dom swo​jego męża i zamiesz​kała pod palmą, a kara, którą sobie wymie​rzyła, trwała do końca jej życia. Effia wie​działa, że starsi miesz​kańcy wio​ski opo​wia​dali o tym wszyst​kim tylko po to, by ostrzec dzieci i nakło​nić je do ostroż​nego obcho​dze​nia się z gorą​cym ole​jem, ale była cie​kawa, jak zakoń​czyła się histo​ria z naro​dzi​nami mie​szańca. Jakim cudem to dziecko, rów​no​cze​śnie białe i czarne, mogło mieć taką złą moc, żeby nara​zić matkę na wygna​nie i zmu​sić ją do zamiesz​ka​nia w pal​mo​wym gaju? Kiedy Adwoa wyszła za bia​łego żoł​nie​rza, a Mil​li​cent i jej matka zaczęły odwie​dzać wio​skę, Cobbe trak​to​wał je wynio​śle. Zawsze mówił, że zespo​le​nie kobiety z męż​czy​zną ozna​cza rów​nież zespo​le​nie się dwóch rodzin. Akt ten obej​mo​wał przod​ków i ich dzieje, ale rów​nież grze​chy i klą​twy. Dzieci były ucie​le​śnie​niem tego związku i dźwi​gały wszyst​kie zwią​zane z tym cię​żary. Jakie grze​chy nosił na bar​kach ten biały męż​czy​zna? Baaba mówiła, że klą​twą Effii jest nie​speł​niona kobie​cość, ale to Cobbe prze​po​wia​dał zerwa​nie linii rodo​wo​do​wej. Effia nie mogła oprzeć się myśli, że wal​czy z wła​snym łonem, ze zro​dzo​nymi z ognia dziećmi. — Jeśli szybko nie dasz temu męż​czyź​nie dziecka, on cię odstawi z powro​tem do rodziny — mówiła Adwoa. Ona i Effia nie były przy​ja​ciół​kami, kiedy miesz​kały w wio​sce, ale teraz widy​wały się jak naj​czę​ściej, bo każda cie​szyła się, że ma kogoś, kto ją rozu​mie, kto sły​szy kojące dźwięki wła​snego języka. Po opusz​cze​niu wio​ski Adwoa uro​dziła już dwoje dzieci. Jej mąż, Todd Phil​lips, utył jesz​cze bar​dziej od dnia, w któ​rym Effia widziała go w sta​rej cha​cie rodziny Adwoi, a już wtedy był czer​wony na twa​rzy i obfi​cie się pocił. — Mówię ci, odkąd tu zamiesz​ka​łam, ten Todd każe mi stale leżeć na ple​cach — mówiła Adwoa. —  Zapewne już w tej chwili spo​dzie​wam się nowego dziecka. — Ale on ma taki duży brzuch! — Effia zadrżała z obrzy​dze​nia, a Adwoa wybuch​nęła śmie​chem i zakrztu​siła się orzesz​kami ziem​nymi, które oby​dwie jadły. — Brzuch nie jest czę​ścią ciała, któ​rej używa się przy robie​niu dzieci — powie​działa. — Dam ci kilka korzeni, które zebra​łam w lesie. Kiedy będziesz się z nim kła​dła, scho​waj je pod łóż​kiem. Kiedy on wej​dzie dziś wie​czo​rem do sypialni, musisz być jak dzi​kie zwie​rzę. Jak lwica. Ona oddaje się swo​jemu lwu, który myśli, że tu cho​dzi o niego, a tym​cza​sem cho​dzi o nią, jej dzieci, jej przy​szłość. Sztuczka polega na tym, żeby mu wmó​wić, że jest kró​lem dżun​gli, ale co zna​czy król? W grun​cie rze​czy to ona jest kró​lem, kró​lową i wszyst​kim, co się mię​dzy nimi mie​ści. Dziś wie​czo​rem zadbamy o to, żebyś zasłu​żyła na swój przy​do​mek, Piękna Effie. Korze​nie, które przy​nio​sła Adwoa, wyglą​dały prze​dziw​nie. Były duże i poskrę​cane, a kiedy ode​rwało się od nich jeden splot, na jego miej​scu zja​wiał się drugi. Kiedy Effia uło​żyła je we wska​za​nym przez przy​ja​ciółkę miej​scu, miała wra​że​nie, że się roz​ra​stają i opla​tają kolejno wszyst​kie nogi łóżka, zamie​nia​jąc je w olbrzy​miego pająka, który zaraz wsta​nie i pój​dzie. — Twój mąż nie może ich zoba​czyć — tłu​ma​czyła Adwoa, poma​ga​jąc jej upchnąć oporne korze​nie, które upar​cie wysta​wały spod łóżka i dały się poskro​mić dopiero po dłu​giej walce. Potem Adwoa przy​go​to​wała Effię na spo​tka​nie z Jame​sem. Uło​żyła i wygła​dziła jej włosy, pokro​piła oliwą skórę i zabar​wiła czer​woną glinką policzki oraz wargi. Effia posta​rała się, żeby pokój ład​nie pach​niał, więc kiedy tego wie​czora wszedł do niego James, uno​siła się w nim woń buj​nej roślin​no​ści i uro​dzaj​nej ziemi mogą​cej rodzić owoce. — Co to wszystko zna​czy? — spy​tał. Na​dal miał na sobie mun​dur, a Effia, widząc zmięte klapy, domy​śliła się, że ma za sobą ciężki dzień. Pomo​gła mu zdjąć kurtkę i koszulę, a potem przy​warła do niego

całym cia​łem, tak jak nauczyła ją Adwoa. Zanim uświa​do​mił sobie swoje zasko​cze​nie, chwy​ciła go za ramiona i pchnęła na łóżko. Od pierw​szej nocy, jaką ze sobą spę​dzili, nie czuł się tak onie​śmie​lony, tak zasko​czony obfitą kształt​no​ścią jej ciała, w niczym nie​przy​po​mi​na​ją​cego utrwa​lo​nego w pamięci ciała jego żony. Poczuł pod​nie​ce​nie i wdarł się ener​gicz​nie do jej wnę​trza, a ona zaci​snęła oczy naj​moc​niej, jak umiała, i zaczęła wodzić języ​kiem po jego war​gach. Jego ruchy sta​wały się coraz bar​dziej gwał​towne, a oddech coraz gło​śniej​szy i cięż​szy. Kiedy zaczęła go dra​pać po ple​cach, wydał stłu​miony okrzyk. Ugry​zła go w ucho i szarp​nęła jego włosy, a on naparł na nią tak mocno, jakby chciał prze​bić się na drugą stronę. Kiedy otwo​rzyła oczy, by na niego spoj​rzeć, dostrze​gła na jego twa​rzy coś, co przy​po​mi​nało ból, coś, co uszla​chet​niło ten żywio​łowy akt, prze​sła​nia​jąc brzy​dotę potu, krwi i wil​goci, jakie mu towa​rzy​szyły. Zdała sobie sprawę, że skoro ona była tego wie​czora zwie​rzę​ciem, to on był nim rów​nież. Kiedy skoń​czyli, Effia leżała przez chwilę z głową na ramie​niu Jamesa. — Co to jest? — spy​tał jej mąż, odwra​ca​jąc głowę. Prze​su​nęli łóżko, więc wysta​wały teraz spod niego trzy odnogi korze​nia. — Nic — odparła Effia. James zerwał się i zaj​rzał pod łóżko. — Co to jest, Effia? — spy​tał ponow​nie, sta​now​czym tonem, jakiego ni​gdy dotąd nie sły​szała. — Nic. Korzeń, który dała mi Adwoa. Na płod​ność. James zaci​snął usta. — Posłu​chaj, Effia, nie chcę w tym domu żad​nego voodoo ani czar​nej magii. Moi ludzie nie mogą się dowie​dzieć, że pozwa​lam nałoż​nicy ukła​dać pod łóż​kiem jakieś dziwne korze​nie. To jest nie​zgodne z chrze​ści​jań​stwem. Effia sły​szała już w jego ustach to słowo. Chrze​ści​jań​stwo. Dla​tego dawał im w kaplicy ślub poważny męż​czy​zna w czar​nej sza​cie, który potrzą​sał głową za każ​dym razem, kiedy na nią spoj​rzał. James mówił też już przed​tem o voodoo, myśląc, że w tych prak​ty​kach uczest​ni​czą wszy​scy Afry​ka​nie. Nie mogła opo​wia​dać mu bajek o pająku Anansi ani histo​rii, które znała od sta​rych miesz​kań​ców wio​ski, bo budziły one w nim nie​po​kój. Po prze​nie​sie​niu się do Twier​dzy odkryła, że tylko biali ludzie mówią o „czar​nej magii”. Jakby magia miała kolor. Effia widziała kie​dyś wędrowną cza​row​nicę, która nosiła z sobą węża owi​nię​tego wokół jej szyi i ramion. Ta kobieta miała syna. Śpie​wała mu wie​czo​rem koły​sanki, trzy​mała go za ręce i kar​miła, tak samo jak wszyst​kie inne kobiety. Nie było w niej nic ciem​nego. Effia nie rozu​miała tej instynk​tow​nej potrzeby nazy​wa​nia jed​nych rze​czy „dobrymi”, a innych „złymi”, „bia​łymi” lub „czar​nymi”. W jej wio​sce wszystko było wszyst​kim. Wszystko dźwi​gało cię​żar wszyst​kiego innego. Następ​nego dnia Effia wyznała Adwoi, że James zauwa​żył korze​nie. — To nie​do​brze — powie​działa jej przy​ja​ciółka. — Czy powie​dział, że jest w nich zło? Effia kiw​nęła pota​ku​jąco głową, a Adwoa trzy​krot​nie mla​snęła języ​kiem. — Todd powie​działby to samo. Ci męż​czyźni nie potra​fi​liby odróż​nić dobra od zła, choćby byli samym Nyame. Myślę, że to nie przy​nie​sie skutku, Effia. Przy​kro mi. Effii nie było przy​kro. Doszła do wnio​sku, że skoro jest nie​płodna, musi się z tym pogo​dzić. James stał się wkrótce zbyt zajęty, by poświę​cać uwagę spra​wom dzieci. Twier​dza ocze​ki​wała na wizytę holen​der​skich ofi​ce​rów, wszystko musiało więc dzia​łać bez zarzutu. James budził się długo przed Effią, by poma​gać pra​cow​ni​kom maga​zy​nów z impor​to​wa​nymi towa​rami i nad​zo​ro​wać okręty. Effia spę​dzała coraz wię​cej czasu na zwie​dza​niu ota​cza​ją​cych Twier​dzę wio​sek, na spa​ce​rach po lesie i poga​węd​kach z Adwoą. W dniu ocze​ki​wa​nego przy​by​cia Holen​drów spo​tkała się po połu​dniu z przy​ja​ciółką i kil​koma innymi nałoż​ni​cami tuż pod Twier​dzą. Zatrzy​mały się w cie​niu kępy drzew, by zjeść gulasz z bata​tów i oleju pal​mo​wego. Towa​rzy​szyła im Sarah, mie​szana nałoż​nica Sama Yorka. I nowa nałoż​nica o imie​niu Eccoah. Była wysoka i szczu​pła, a cho​dziła w taki spo​sób, jakby jej nogi były zro​bione z cien​kich gałą​zek, jakby

mógł ją prze​ła​mać w pół i prze​wró​cić powiew wia​tru. Tego dnia Eccoah leżała w wąskiej smu​dze cie​nia palmy. Poprzed​niego dnia Effia pomo​gła jej zapleść włosy, które teraz, w pro​mie​niach słońca, wyglą​dały jak milion małych węży​ków uno​szą​cych się nad jej głową. — Mój mąż nie potrafi pra​wi​dłowo wymó​wić mojego imie​nia — wyznała Eccoah. — Chce do mnie mówić Emily. — Jeśli chce do cie​bie mówić Emily, pozwól mu na to — pora​dziła jej Adwoa. Z czte​rech obec​nych tam kobiet ona naj​dłu​żej była nałoż​nicą i zawsze wyra​żała swe opi​nie gło​śno i otwar​cie. Wszy​scy wie​dzieli, że jej mąż prak​tycz​nie leży u jej stóp. — To lep​sze niż słu​cha​nie, jak stale kale​czy twój ojczy​sty język. — Mój ojciec też był żoł​nie​rzem — powie​działa Sarah, zanu​rza​jąc łok​cie w pia​sku. — Kiedy umarł, Mama prze​nio​sła się z nami z powro​tem do wio​ski. Przy​by​łam tu, by wyjść za Sama, ale on nie musiał się mar​twić o moje imię. Czy wie​cie, że znał mojego ojca? Słu​żyli razem na Zamku, kiedy ja byłam jesz​cze małą dziew​czynką. Effia potrzą​snęła głową. Leżała na brzu​chu. Lubiła takie dni jak ten, bo mogła wtedy mówić w języku fante tak szybko, jak chciała. Nikt jej nie pro​sił, żeby wol​niej wyma​wiała słowa lub prze​cho​dziła na angiel​ski. — Kiedy mój mąż wycho​dzi z tych lochów, śmier​dzi jak zdy​cha​jące zwie​rzę — mruk​nęła cicho Eccoah. Wszyst​kie odwró​ciły wzrok. Nikt ni​gdy nie wspo​mi​nał o lochach. — Przy​cho​dzi do domu, śmier​dząc odcho​dami i zgni​li​zną. Patrzy na mnie takim wzro​kiem, jakby widział milion duchów i nie potra​fił się zde​cy​do​wać, czy jestem jed​nym z nich. Mówię mu, że musi się umyć, zanim mnie dotknie, a on cza​sem to robi, ale nie​kiedy rzuca mnie na pod​łogę i wci​ska się we mnie jakby coś go opę​tało. Effia usia​dła i wsparła rękę na brzu​chu. James dostał kolejny list od żony w dzień po tym, jak zna​lazł pod łóż​kiem korze​nie. Od tej pory ze sobą nie spali. Wiatr nabrał siły. Węże we wło​sach Eccoah koły​sały się na wszyst​kie strony. — Chyba wie​cie, że tam, na dole, są ludzie — powie​działa, uno​sząc cien​kie jak gałązki ręce. — Tam są kobiety, które wyglą​dają tak jak my, a nasi mężo​wie muszą się nauczyć, jak nas od nich odróż​niać. Wszyst​kie umil​kły. Eccoah oparła się o drzewo, a Effia obser​wo​wała rząd mró​wek, które prze​cho​dziły po jed​nym z jej war​ko​czy​ków, bio​rąc go zapewne za kolejny frag​ment świata przy​rody. Po owym pierw​szym dniu spę​dzo​nym przez Effię w Twier​dzy James ni​gdy nie roz​ma​wiał z nią o trzy​ma​nych w lochu nie​wol​ni​kach, ale czę​sto opo​wia​dał jej o zwie​rzę​tach. To one były naj​waż​niej​szym towa​rem, sprze​da​wa​nym tu przez ludzi z ple​mie​nia Asante. Małpy i szym​pansy, a nawet nie​kiedy lam​party. Oraz ptaki, takie jak żura​wie czy papugi ara, które ona i Fiifi pró​bo​wali chwy​tać jako dzieci, prze​mie​rza​jąc lasy w poszu​ki​wa​niu jakie​goś nie​zwy​kłego ptaka o pięk​nych pió​rach, odróż​nia​ją​cych go od reszty. Przez wiele godzin wypa​try​wali choćby jed​nego takiego ptaka, ale prze​waż​nie go nie znaj​do​wali. Zasta​na​wiała się, ile może być wart taki okaz, bo w Twier​dzy wszyst​kie zwie​rzęta miały swoją cenę. Widziała kie​dyś, jak James spoj​rzał na żura​wia przy​nie​sio​nego przez pew​nego dostawcę z ple​mie​nia Asante i stwier​dził, że jest on wart cztery funty. Była cie​kawa, jakie są ceny ludz​kich zwie​rząt. Ile byli warci. Wie​działa oczy​wi​ście, że w lochach trzy​mani są ludzie. Ludzie, któ​rzy mówili innym niż ona narze​czem, wzięci do nie​woli pod​czas ple​mien​nych wojen, ludzie, któ​rzy zostali upro​wa​dzeni. Ale ni​gdy nie zasta​na​wiała się, dokąd są stąd prze​wo​żeni. Ni​gdy też nie pró​bo​wała sobie wyobra​zić, co musi myśleć na ich widok James. Była cie​kawa, czy wcho​dzi do tych lochów i widzi podobne do niej kobiety, które wyglą​dają i pachną tak samo jak ona. Czy po powro​cie do niej prze​śla​duje go wizja tego, co tam zoba​czył.

Effia uświa​do​miła sobie nie​ba​wem, że jest w ciąży. Była wio​sna, a z rosną​cych pod Twier​dzą drzew zaczy​nały spa​dać owoce mango. Jej lekko wysta​jący brzuch też przy​po​mi​nał miękki, nabrzmiały owoc. Kiedy powie​działa o tym Jame​sowi, był tak szczę​śliwy, że wziął ją na ręce i tań​czył z nią po miesz​ka​niu. Ude​rzyła go w plecy i popro​siła, żeby posta​wił ją na pod​ło​dze, bo ina​czej roz​trzęsą to dziecko na kawałki, on więc speł​nił jej życze​nie, a potem pochy​lił się i zło​żył poca​łu​nek na jej led​wie zary​so​wa​nym brzu​chu. Ale ich radość prze​sło​niły nie​ba​wem wie​ści z jej rodzin​nej wio​ski. Cobbe był chory. Tak chory, że nie było wia​domo, czy dożyje do przy​by​cia Effii. Nie wie​działa, kto wysłał list z wio​ski, bo był zaadre​so​wany do jej męża i napi​sany łamaną angielsz​czy​zną. Nie było jej w domu od dwóch lat i nie miała przez ten czas wia​do​mo​ści od żad​nego z człon​ków rodziny. Wie​działa, że posta​rała się o to Baaba. W sumie zasko​czyło ją to, że ktoś pomy​ślał, by powia​do​mić ją o cho​ro​bie ojca. Droga do wio​ski zajęła jej trzy dni. James nie chciał, by odby​wała ją samot​nie w tym sta​nie, ale nie mógł jej towa​rzy​szyć, więc wysłał z nią ich słu​żącą. Kiedy przy​były na miej​sce, wszystko w wio​sce wyglą​dało ina​czej. Barwy koron drzew wyda​wały się mniej żywe, ich jaskrawe zie​le​nie i brązy jakby przy​bla​dłe. Inne były też dźwięki. Wszystko, co daw​niej sze​le​ściło, zasty​gło teraz w bez​ru​chu. Abe​eku zapew​nił wio​sce tak pomyślny roz​wój, że miała ona przejść do histo​rii jako jeden z naj​waż​niej​szych ryn​ków han​dlu nie​wol​ni​kami na całym Zło​tym Wybrzeżu. Nie miał czasu na spo​tka​nie z Effią, ale gdy zja​wiła się w gospo​dar​stwie ojca, zastała tam przy​słane przez niego dary: słod​kie wino pal​mowe i złoto. Przy wej​ściu stała Baaba. Effia odnio​sła wra​że​nie, że matka posta​rzała się od dnia jej wyjazdu o sto lat. Na​dal miała gniewny wyraz twa​rzy, ale na jej skó​rze były widoczne teraz setki drob​nych zmarsz​czek, a jej paznok​cie były tak dłu​gie, że przy​po​mi​nały zakrzy​wione szpony. Bez słowa wpro​wa​dziła Effię do pokoju, w któ​rym leżał umie​ra​jący ojciec. Nikt nie wie​dział, jaka cho​roba powa​liła Cob​bego. Wezwano do niego apte​ka​rzy i sza​ma​nów, a nawet chrze​ści​jań​skiego księ​dza z Twier​dzy i popro​szono ich o posta​wie​nie dia​gnozy oraz modły nad łożem cho​rego, ale żadne uzdro​wi​ciel​skie metody i żadne lekar​stwa nie mogły go wyrwać z objęć śmierci. Fiifi stał obok cho​rego, deli​kat​nie ście​ra​jąc pot z jego czoła. Effia zaczęła nagle szlo​chać i dygo​tać. Wycią​gnęła rękę do ojca i zaczęła gła​skać jego zie​mi​stą skórę. — On nie może mówić — szep​nął Fiifi, zer​ka​jąc prze​lot​nie na jej nabrzmiały brzuch. — Jest zbyt słaby. Effia kiw​nęła głową, nie prze​sta​jąc szlo​chać. Fiifi odrzu​cił nasiąk​niętą szmatkę i chwy​cił sio​strę za rękę. — Star​sza sio​stro, to ja napi​sa​łem do cie​bie ten list. Mama nie chciała two​ich odwie​dzin, ale ja pomy​śla​łem, że powin​naś mieć szansę zoba​cze​nia się z ojcem, zanim wstąpi do Asa​mando. Cobbe zamknął oczy i wydał jakiś słaby pomruk, który prze​ko​nał Effię, że istot​nie wzywa go Zie​mia Duchów. — Dzię​kuję ci — powie​działa do brata. Kiw​nął głową. Potem ruszył w kie​runku wyj​ścia, ale zatrzy​mał się przy drzwiach chaty: — Powin​naś wie​dzieć, że ona, to zna​czy Baaba, nie jest twoją matką. Ojciec spło​dził cię ze słu​żebną dziew​czyną, która w noc two​ich naro​dzin ucie​kła i wbie​gła w ogień. To ona zosta​wiła ci ten kamień, który nosisz na szyi. Fiifi wyszedł z sza​łasu. Cobbe nie​ba​wem umarł, na​dal trzy​many za rękę przez córkę. Miesz​kańcy wio​ski mówili potem, że cze​kał ze śmier​cią na przy​by​cie Effii, ale ona wie​działa, że cała sprawa jest bar​dziej skom​pli​ko​wana. Że trzy​mał go przy życiu nie​po​kój, który teraz prze​szedł na nią. Nie​po​kój, który wypełni jej życie i życie jej dziecka. Wytarła łzy i wyszła przed chatę, na słońce. Baaba sie​działa zgięta wpół na pniu zwa​lo​nego drzewa,

trzy​ma​jąc za rękę syna, a Fiifi stał obok niej, spo​kojny teraz jak polna mysz. Effia chciała powie​dzieć coś do matki, może prze​pro​sić ją za to, że ojciec zmu​szał ją przez wszyst​kie te lata do dźwi​ga​nia tak cięż​kiego brze​mie​nia, ale zanim zdą​żyła otwo​rzyć usta, Baaba odkaszl​nęła i splu​nęła na zie​mię tuż obok jej stóp. — Jesteś niczym zni​kąd. Nie masz matki, a teraz nie masz ojca. — Spoj​rzała na jej brzuch i zaśmiała się. — Cóż może wyro​snąć z niczego?

ESI Smród był nie​zno​śny. W kącie pła​kała jakaś kobieta i można było odnieść wra​że​nie, że od kon​wul​syj​nych drga​wek popę​kają jej kości. Oni tego wła​śnie chcieli. Dziecko się zapa​sku​dziło, a jego matka, Afua, nie miała mleka. Była naga i miała tylko skra​wek szmatki, którą dali jej han​dla​rze, żeby wycie​rała ciek​nące sutki, ale pomy​lili się. Brak pokarmu u matki ozna​czał brak pokarmu dla dziecka. Wia​domo było, że dziecko zacznie nie​ba​wem pła​kać, a jego głos zosta​nie stłu​miony przez gli​niane ściany i zagłu​szony przez krzyki setek ota​cza​ją​cych je kobiet. Esi prze​by​wała w prze​zna​czo​nym dla kobiet lochu Twier​dzy Cape Coast od dwóch tygo​dni. Spę​dziła w nim swoje pięt​na​ste uro​dziny. Czter​na​ste obcho​dziła w samym sercu kra​iny Asante, na tere​nie gospo​dar​stwa ojca, Wiel​kiego Męż​czy​zny. Był on naj​lep​szym wojow​ni​kiem w wio​sce, więc wszy​scy przy​szli zło​żyć wyrazy usza​no​wa​nia jego córce, która z każ​dym mija​ją​cym dniem robiła się coraz pięk​niej​sza. Kwasi Nnuro przy​niósł sześć​dzie​siąt bata​tów. Wię​cej niż ofia​ro​wał dotąd jaki​kol​wiek inny kan​dy​dat do jej ręki. Esi miała go poślu​bić w lecie, kiedy słońce wędruje wysoko i daleko, kiedy można robić pal​mowe wino z owo​ców drzew, na któ​rych wierz​chołki wspi​nają się naj​zręcz​niej​sze dzieci, obej​mu​jąc ramio​nami pień w taki spo​sób, jakby go czule ści​skały. Myślała o tych rze​czach, kiedy chciała zapo​mnieć o Twier​dzy, ale nie spo​dzie​wała się, że przy​nie​sie jej to choć odro​binę rado​ści. Pie​kło narzu​cało jej tok wspo​mnień, a każdy piękny moment prze​cho​dził przez umysł, a potem spa​dał na zie​mię jak zgniły owoc mango, dosko​nale bez​u​ży​teczny, bez​u​ży​tecz​nie dosko​nały. Do lochu wszedł jakiś żoł​nierz i zaczął prze​ma​wiać. Musiał trzy​mać się za nos, by nie zwy​mio​to​wać. Kobiety go nie rozu​miały. W jego gło​sie nie było gniewu, ale one nauczyły się ucie​kać na widok tego mun​duru i tej skóry, która miała barwę miąż​szu kokosa. Żoł​nierz powtó​rzył swoje słowa, tym razem gło​śniej, jakby natę​że​nie dźwięku uła​twiało zro​zu​mie​nie. Wyraź​nie ziry​to​wany, zro​bił kilka kro​ków w głąb pomiesz​cze​nia. Wdep​nął w odchody i zaklął. Wyrwał dziecko z koły​ski, jaką two​rzyły ramiona Afui, a ona zaczęła pła​kać. Ude​rzył ją w twarz, więc uci​chła pod wpły​wem naby​tego odru​chu. Obok Esi sie​działa Tansi. Wspól​nie odbyły drogę do Twier​dzy. Teraz kiedy nie musiały bez prze​rwy iść ani mówić ści​szo​nym gło​sem, Esi poznała lepiej towa​rzyszkę podróży. Tansi ukoń​czyła nie​dawno szes​na​ście lat. Nie odzna​czała się urodą, ale była wytrzy​mała i odporna, a jej ciało zda​wało się zbu​do​wane na moc​nym fun​da​men​cie. Esi bała się żywić jakie​kol​wiek nadzieje, ale skry​cie liczyła na to, że biali ludzie pozwolą im zostać razem przez dłuż​szy czas. — Dokąd oni zabie​rają to dziecko? — spy​tała cicho. Tansi splu​nęła na gli​nianą pod​łogę i umo​czyła palec w śli​nie. — Z pew​no​ścią je zabiją — odparła. Dziecko zostało poczęte przed cere​mo​nią ślubną Afui. Wódz wio​ski sprze​dał je za karę han​dla​rzom. Afua powie​działa o tym Esi zaraz po przy​by​ciu do lochu, kiedy jesz​cze była pewna, że zaszła jakaś pomyłka, a rodzice zaraz po nią przyjdą. Teraz, sły​sząc słowa Tansi, Afua zaczęła znowu pła​kać, ale nikt zda​wał się jej nie sły​szeć. Łzy były tu codzien​no​ścią. Pły​nęły z oczu wszyst​kich kobiet. Padały na pod​łogę tak obfi​cie, że glina zamie​niała się w błoto. Esi śniło się nocami, że wszyst​kie pła​czą chó​rem, że błoto zamie​nia się w rzekę, która zmywa je do oce​anu. — Tansi, pro​szę cię, opo​wiedz mi jakąś histo​rię — bła​gała Esi. Ale znowu im prze​rwano. Żoł​nie​rze

przy​nie​śli tę samą owsianą papkę, jaką kar​miono je w wio​sce ple​mie​nia Fante, w któ​rej trzy​mano Esi. Esi umiała już poły​kać ją w taki spo​sób, żeby się nie krztu​sić. Nie dosta​wały innego poży​wie​nia, a ich żołądki bywały czę​ściej puste niż pełne. Miała wra​że​nie, że owsianka prze​cho​dzi przez nią bez zatrzy​my​wa​nia się. Pod​łoga była pokryta ich feka​liami, wyda​ją​cymi nie​zno​śny fetor. — Ach, moja sio​stro, jesteś zbyt doro​sła na bajki — powie​działa Tansi, kiedy żoł​nie​rze wyszli, ale Esi wie​działa, że nie​długo spełni jej prośbę. Tansi lubiła brzmie​nie wła​snego głosu. Przy​cią​gnęła głowę Esi do swo​jego łona i zaczęła bawić się jej wło​sami, wycią​ga​jąc pokryte kurzem kosmyki, tak kru​che, że łamały się jak gałązki. — Czy znasz opo​wieść o tka​ni​nie kente? — spy​tała. Esi sły​szała ją już wiele razy, w tym dwu​krot​nie od samej Tansi, ale potrzą​snęła prze​cząco głową. Pyta​nie o to, czy zna jakąś histo​rię, było czę​ścią nar​ra​cji. — Dwaj męż​czyźni z ple​mie​nia Asante poszli pew​nego dnia do lasu — zaczęła Tansi. — Byli z zawodu tka​czami, ale wybrali się na polo​wa​nie, żeby zdo​być mięso. Kiedy dotarli do lasu, żeby opróż​nić swoje pułapki, spo​tkali zło​śli​wego pająka Anansi, który prządł piękną paję​czynę. Przy​glą​dali mu się uważ​nie, oce​nia​jąc jego pracę, i wkrótce zro​zu​mieli, że paję​czyna to nie​zwy​kłe i cudowne dzieło, a tech​nika pająka jest bez​błędna. Wró​cili do domu i posta​no​wili robić tka​niny w taki spo​sób, w jaki Anansi przę​dzie swą sieć. Tak naro​dziło się kente. — Jesteś dosko​nałą opo​wia​daczką — powie​działa Esi. Tansi roze​śmiała się i zaczęła sma​ro​wać popę​kaną skórę na kola​nach i łok​ciach bło​tem, które zmie​szała ze swoją śliną. Ostat​nią histo​rią, jaką zaba​wiała Esi, była rela​cja o tym, jak została porwana przez ludzi z pół​nocy, któ​rzy wyrwali ją z mał​żeń​skiego łoża pod nie​obec​ność męża, prze​by​wa​ją​cego na woj​nie. Została upro​wa​dzona wraz z kil​koma innymi kobie​tami, ale reszta nie prze​żyła. Nad ranem Afua umarła. Jej skóra była sina — Esi wie​działa, że wstrzy​mała oddech, cze​ka​jąc, aż zabie​rze ją Nyame. Wszyst​kie kobiety cze​kała za to kara. Żoł​nie​rze przy​szli, ale Esi nie wie​działa już, jaka jest pora. Gli​niane ściany lochu zacie​rały czas. Tu nie docho​dziło świa​tło sło​neczne. Ciem​ność była dniem, nocą i wszyst​kim, co znaj​do​wało się mię​dzy nimi. W zaj​mo​wa​nym przez kobiety lochu był cza​sem taki ścisk, że musiały wszyst​kie poło​żyć się na brzu​chu, żeby zna​la​zło się na nich miej​sce dla nowo przy​by​łych. To był jeden z takich dni. Któ​ryś z żoł​nie​rzy kop​nię​ciem wywró​cił Esi na zie​mię i naci​snął butem jej kark tak mocno, że nie mogła odwró​cić głowy — wdy​chała tylko zale​ga​jący pod​łogę kurz, zmie​szany z odpad​kami. Nie​które z upro​wa​dzo​nych kobiet pła​kały tak gło​śno, że żoł​nie​rze bili je do utraty przy​tom​no​ści. Kła​dziono je na leżą​cych jak mar​twy cię​żar. Kiedy ogłu​szone odzy​ski​wały świa​do​mość, nie prze​le​wały już łez. Esi poczuła, że leżąca na niej kobieta oddaje mocz, który spływa mię​dzy nogami ich obu. Esi nauczyła się dzie​lić swoje życie na Przed Twier​dzą i Teraz. Przed Twier​dzą była córką Wiel​kiego Męż​czy​zny i jego trze​ciej żony, Maame. Teraz była kurzem. Przed Twier​dzą była naj​ład​niej​szą dziew​czyną w wio​sce. Teraz była powie​trzem. Jej miej​scem uro​dze​nia była mała osada leżąca w samym sercu kra​iny Asante. Wielki Męż​czy​zna wydał ucztę, która odbyła się pod gołym nie​bem i trwała cztery noce. Zarżnięto pięć kóz i goto​wano je tak długo, aż ich twarde skóry stały się mięk​kie. Mówiono, że Maame nie prze​stała pła​kać i wychwa​lać imie​nia Nyame aż do końca obcho​dów i że nie wypu​ściła ani na chwilę z rąk maleń​kiej Esi. „Ni​gdy nie wia​domo, co może się wyda​rzyć” — powta​rzała upar​cie. W owym cza​sie Wielki Męż​czy​zna był znany jako Kwame Asare. Ojciec Esi nie był wodzem, ale cie​szył się takim samym sza​cun​kiem, gdyż ucho​dził za naj​lep​szego wojow​nika, jakiego kie​dy​kol​wiek widziała kra​ina Asante, a w wieku dwu​dzie​stu pię​ciu lat miał już pięć żon i dzie​się​cioro dzieci. Wszy​scy miesz​kańcy wio​ski wie​dzieli, że jego nasie​nie jest silne. Jego syno​wie, jesz​cze jako mali chłopcy, byli już twar​dymi zapa​śni​kami, a jego córki — wiel​kimi pięk​no​ściami.

Esi dora​stała w atmos​fe​rze bło​giej szczę​śli​wo​ści. Sąsie​dzi porów​ny​wali ją do doj​rza​łego owocu mango, bo była tro​chę popsuta, ale na​dal słodka. Rodzice niczego jej nie odma​wiali. Wie​dziano, że kiedy nie mogła spać, jej ojciec, potężny wojow​nik, nosił ją nocami po wsi na rękach. Kiedy umiała już cho​dzić, prze​cha​dzała się mię​dzy cha​tami róż​nych gospo​darstw, trzy​ma​jąc ojca za mały palec, który wyda​wał się jej gruby jak gałąź drzewa. Wio​ska była mała, ale stale się roz​ra​stała. W ciągu pierw​szego roku wspól​nych spa​ce​rów docie​rali w ciągu zale​d​wie dwu​dzie​stu minut do lasu, który oddzie​lał ich od reszty kra​iny Asante, ale z bie​giem lat był on odpy​chany od wio​ski coraz dalej i dalej, więc w pią​tym roku droga zaj​mo​wała im nie​mal godzinę. Esi uwiel​biała ich wspólne wyprawy do lasu. Słu​chała z zachwy​tem opo​wie​ści o tym, że gęsta dżun​gla przy​po​mina tar​czę, gdyż osła​nia ich od nie​przy​ja​ciół. Ojciec zapew​niał ją, że on i inni wojow​nicy znają ten las lepiej niż układy linii, któ​rymi pobruż​dżone są ich wła​sne dło​nie. I to przy​no​siło korzy​ści — śle​dze​nie linii dłoni nie pro​wa​dziło doni​kąd, nato​miast las pro​wa​dził wojow​ników do innych wio​sek, które mogli pod​bi​jać, by roz​bu​do​wać swą potęgę. — Kiedy doro​śniesz, Esi, nauczysz się wspi​nać na te drzewa przy pomocy samych rąk — powie​dział jej pew​nego dnia, kiedy wra​cali do wio​ski. Esi unio​sła wzrok. Miała wra​że​nie, że wierz​chołki drzew doty​kają nieba, więc zaczęła się zasta​na​wiać, dla​czego ich liście są zie​lone, a nie nie​bie​skie. Kiedy miała sie​dem lat, ojciec wygrał bitwę, dzięki któ​rej był odtąd nazy​wany Wiel​kim Męż​czy​zną. Tym​cza​sem dotarły do nich pogło​ski, że wojow​nicy z sąsied​niej wsi zdo​byli na wypra​wie łupy w postaci złota i kobiet. Napa​dli nawet na bry​tyj​ski maga​zyn, prze​chwy​tu​jąc proch i musz​kiety. Wódz Nnuro, przy​wódca wio​ski, w któ​rej miesz​kała Esi, wezwał na naradę wszyst​kich spraw​nych fizycz​nie męż​czyzn. — Czy sły​sze​li​ście już te nowiny? — zapy​tał, a oni zaczęli wyda​wać groźne pomruki, ude​rzać swymi włócz​niami o twardą zie​mię i gło​śno krzy​czeć. — Te świ​nie z pół​noc​nej wio​ski kro​czą dum​nie jak kró​lo​wie. Miesz​kańcy całej kra​iny Asante będą mówić, że to ci z pół​nocy zra​bo​wali strzelby Bry​tyj​czy​kom. Że to oni są naj​po​tęż​niej​szymi wojow​ni​kami na całym Zło​tym Wybrzeżu. Czy na to pozwo​limy? — Nie! — krzyk​nęli męż​czyźni, tupiąc i potrzą​sa​jąc gło​wami. Kwaku Agyei, naj​roz​sąd​niej​szy z nich, uci​szył zebra​nych i zabrał głos. — Posłu​chaj​cie! Możemy wyru​szyć na wyprawę prze​ciwko tym z pół​nocy, ale nie mamy strzelb ani pro​chu. I co możemy zyskać? Może liczni miesz​kańcy kra​iny Asante będą gło​sić chwałę naszych wro​gów z pół​nocy, ale prze​cież nie prze​staną wychwa​lać rów​nież nas! Jeste​śmy od dzie​siąt​ków lat naj​po​tęż​niej​szą wio​ską. Nikt nie zdo​łał się prze​drzeć przez dżun​glę, żeby rzu​cić nam wyzwa​nie. — Czyż więc mamy cze​kać, aż wąż z pół​nocy wpeł​znie na nasze pola i ukrad​nie nasze kobiety? —  spy​tał ojciec Esi. Obaj męż​czyźni stali po prze​ciw​le​głych stro​nach pomiesz​cze​nia, dla​tego uczest​nicy narady, usta​wieni mię​dzy nimi, odwra​cali na prze​mian głowy w ich kie​runku, by się prze​ko​nać, co zwy​cięży — rozum czy siła. — Ja tylko mówię, żeby​śmy się za bar​dzo nie spie​szyli, bo może to ujaw​nić naszą sła​bość. — Ale kto jest słaby? Kto z nas jest słaby? — spy​tał ojciec Esi. Wska​zał kolejno wojow​ni​ków, któ​rzy nazy​wali się Nana Addae, Kojo Nyarko i Kwa​bena Gyimah. — Ty? A może ty? Męż​czyźni potrzą​snęli gło​wami, a potem wszy​scy zaczęli gwał​tow​nie się mio​tać, wzno​sząc bojowe okrzyki, które roz​brzmiały echem w całej wio​sce. Usły​szała je Esi poma​ga​jąca w gospo​dar​stwie Maame sma​żyć banany. Usły​szała je i upu​ściła dwa pla​stry owo​ców tak gwał​tow​nie, że olej z garnka oblał nogę jej matki. — Auua! — krzyk​nęła kobieta, strą​ca​jąc rękami olej i dmu​cha​jąc na opa​rze​nie. — Ty głu​pia dziew​czyno! Kiedy się nauczysz, że przy ogniu trzeba zacho​wać ostroż​ność? Esi sły​szała te poucze​nia już wiele razy. Maame panicz​nie bała się ognia. — Uwa​żaj z ogniem —  powta​rzała jej czę​sto. — Naucz się z niego korzy​stać, ale nie dopusz​czaj go do sie​bie zbyt bli​sko. — To był przy​pa​dek — wark​nęła Esi. Chciała jak naj​szyb​ciej wyjść na dwór i wysłu​chać do końca dys​ku​sji wojow​ni​ków. Ale matka wycią​gnęła rękę i wykrę​ciła jej ucho.

— Do kogo mówisz takim tonem? — wysy​czała z gnie​wem. — Myśl, zanim coś zro​bisz! Zasta​nów się, zanim coś powiesz. Esi prze​pro​siła matkę, a Maame, która ni​gdy nie umiała gnie​wać się na córkę dłu​żej niż przez kilka sekund, poca​ło​wała ją w czu​bek głowy. Krzyki męż​czyzn sta​wały się coraz bar​dziej dono​śne. Tę histo​rię znali wszy​scy miesz​kańcy wio​ski. Esi przez cały mie​siąc pro​siła ojca, by opo​wia​dał ją każ​dego wie​czora. Leżała z głową na jego kola​nach, słu​cha​jąc rela​cji o wypra​wie wojow​ni​ków, któ​rzy wyru​szyli na pod​bój pół​noc​nej wio​ski tego samego wie​czora, pod​czas któ​rego roz​legł się okrzyk wojenny. Ich plan był pro​sty: chcieli zdo​być osadę i zra​bo​wać to, co zostało zra​bo​wane. Ojciec Esi opo​wia​dał jej o gru​pie dowo​dzo​nych przez sie​bie męż​czyzn, którą pro​wa​dził przez dżun​glę, dopóki nie dotarli do kręgu wojow​ni​ków strze​gą​cych zdo​by​tych nie​dawno skar​bów. Ojciec i jego ludzie ukryli się za drze​wami. Ich stopy poru​szały się z lek​ko​ścią leżą​cych na ziemi liści. Kiedy doszło do star​cia z wojow​ni​kami pół​noc​nej wio​ski, wal​czyli dziel​nie, ale na nic się to nie zdało. Zostali poj​mani i zamknięci w cha​tach, które stały się wię​zien​nymi bara​kami. Kwaku Agyei i jego zwo​len​nicy mieli dość rozumu, by prze​cze​kać w lesie nie​udany atak zapal​czy​wych wojow​ni​ków. Potem pod​kra​dli się do ukry​tych przez nie​przy​ja​ciela strzelb, szybko je zała​do​wali i pode​szli do miej​sca, w któ​rym prze​trzy​my​wano ich roda​ków. Choć byli nie​liczni, zdo​łali wmó​wić wro​gom, że za nimi idzie potężny oddział. Kwaku Agyei powie​dział im, że jeśli jego misja nie zakoń​czy się powo​dze​niem, ich wio​ska będzie ata​ko​wana co noc aż do końca czasu. „Jeśli to nie będą ludzie z zachodu, ich miej​sce zajmą biali ludzie” — oznaj​mił, demon​stru​jąc w uśmie​chu czarną szparę mię​dzy przed​nimi zębami. Miesz​kańcy pół​nocy poczuli, że nie mają wyboru, więc muszą ustą​pić. Puścili ojca Esi oraz innych wojow​ni​ków, któ​rzy oddali pięć spo​śród zra​bo​wa​nych strzelb. Męż​czyźni wra​cali do wio​ski w mil​cze​niu, a ojca Esi gry​zły wyrzuty sumie​nia. Kiedy dotarli do skraju osady, zatrzy​mał Kwaku Agyei, padł przed nim na oba kolana i pochy​lił nisko głowę. — Prze​pra​szam cię, mój bra​cie — powie​dział. — Ni​gdy wię​cej nie przy​stą​pię pochop​nie do walki, kiedy będzie ist​niała szansa na poro​zu​mie​nie. — Tylko wielki męż​czy​zna potrafi się przy​znać do swego sza​leń​stwa — odparł Kwaku Agyei, a potem wszy​scy ruszyli w stronę wio​ski, pro​wa​dzeni przez skru​szo​nego Wiel​kiego Męż​czy​znę, który wła​śnie zyskał nowe imię. Do Esi wró​cił więc Wielki Męż​czy​zna, ten, któ​rego znała w okre​sie swego dora​sta​nia. Nie​wpa​da​jący łatwo w gniew, panu​jący nad sobą, ale naj​dziel​niej​szy z wszyst​kich wojow​ni​ków. Zanim Esi skoń​czyła dwa​na​ście lat, ich mała wio​ska wygrała pod wodzą Wiel​kiego Męż​czy​zny ponad pięć​dzie​siąt pięć ple​mien​nych wojen. Wszy​scy widzieli łupy, jakie przy​no​sili z pola walki wojow​nicy: błysz​czące złoto, barwne tka​niny w dużych brą​zo​wych wor​kach i jeń​ców w żela​znych klat​kach. Wła​śnie ci jeńcy budzili jej naj​więk​sze zain​te​re​so​wa​nie, gdyż za każ​dym razem byli wysta​wiani na pokaz w cen​tral​nym punk​cie wio​ski. Oglą​dali ich naj​czę​ściej mło​dzi, silni wojow​nicy, ale nie​kiedy rów​nież kobiety i dzieci. Nie​któ​rzy z nie​wol​ni​ków tra​fiali do miesz​kań​ców wio​ski jako służba domowa, kucha​rze i sprzą​taczki, ale ponie​waż utrzy​my​wa​nie tak wiel​kiej liczby ludzi stało się trudne, trzeba było pozbyć się ich nad​miaru w inny spo​sób. — Mamo, co dzieje się z jeń​cami, któ​rzy stąd zni​kają? — spy​tała Esi pew​nego dnia, idąc w ślad za Maame przez główny plac i pro​wa​dząc na powro​zie kozę, która miała być ich obia​dem. — O takich spra​wach mogą roz​ma​wiać tylko chłopcy — odparła matka, uni​ka​jąc jej wzroku. — Ty nie musisz o tym myśleć. W cza​sach, któ​rych się​gała pamięć Esi, a może jesz​cze wcze​śniej, Maame odma​wiała wybra​nia sobie słu​żą​cej lub słu​żą​cego z grona jeń​ców, któ​rych co mie​siąc pro​wa​dzono przez osadę. Kiedy jed​nak liczba nie​wol​ni​ków stale rosła, Wielki Męż​czy​zna zaczął na nią nale​gać. — Słu​żąca mogłaby ci poma​gać w goto​wa​niu — mówił.

— W goto​wa​niu pomaga mi Esi. — Ale ona jest moją córką, a nie jakąś dziew​czyną, którą można pomia​tać. Esi uśmiech​nęła się. Kochała matkę, ale zda​wała sobie sprawę, że nie pocho​dziła ona ze zna​czą​cej rodziny i nie miała żad​nych krew​nych, więc zdo​by​cie takiego męża jak Wielki Męż​czy​zna było dla niej uśmie​chem losu. Wie​działa też, że jej ojciec oca​lił Maame od jakie​goś nie​szczę​ścia, ale nie miała poję​cia, na czym ono pole​gało. Była pewna, że jej matka jest gotowa zro​bić dla niego nie​mal wszystko. — W porządku — powie​działa Maame. — Esi i ja wybie​rzemy jutro jakąś dziew​czynę. Zro​biły to i nazwały ją Abro​noma, czyli Gołą​beczka. Miała ona naj​ciem​niej​szą skórę, jaką Esi widziała w życiu. Zawsze spusz​czała wzrok i choć znała nie​źle język Twi, rzadko się nim posłu​gi​wała. Nie wie​działa, ile ma lat, ale Esi domy​ślała się, że nie jest wiele star​sza od niej. Na początku Abro​noma fatal​nie radziła sobie z domo​wymi obo​wiąz​kami. Roz​le​wała olej, nie​chluj​nie zamia​tała, nie znała dobrych bajek dla dzieci. — Ona jest bez​na​dziejna — powie​działa Maame do Wiel​kiego Męż​czy​zny. — Musimy ją ode​słać. Sie​dzieli na dwo​rze, kąpiąc się w pro​mie​niach połu​dnio​wego słońca. Wielki Męż​czy​zna odchy​lił głowę do tyłu i zaśmiał się tak dono​śnie, że jego głos przy​po​mi​nał grzmot z okresu pory desz​czo​wej. — Dokąd ją chcesz ode​słać? Nie​wol​nika można nauczyć porządku tylko w jeden spo​sób. — Odwró​cił się do Esi, która usi​ło​wała wspiąć się na palmę tak, jak robiły to inne dzieci, ale miała zbyt krót​kie ręce, by objąć pień. — Esi, przy​nieś mi moją rózgę. Rózga była zro​biona z dwóch sple​cio​nych ze sobą pędów trzciny. Była star​sza niż dzia​dek Esi ze strony ojca, bo prze​cho​dziła z poko​le​nia na poko​le​nie. Wielki Męż​czy​zna ni​gdy nie ude​rzył nią Esi, ale widziała, jak bije nią swo​ich synów. I sły​szała świst, z jakim odry​wała się ona od ciała. Ruszyła w stronę zagrody, ale Maame zastą​piła jej drogę. — Nie! Wielki Męż​czy​zna spoj​rzał na żonę i uniósł rękę. W jego wzroku zami​go​tał gniew, tak prze​lotny jak obło​czek pary uno​szący się nad patel​nią, na którą spada kro​pla zim​nej wody. — Co to zna​czy: nie? — Chcia​łam… chcia​łam tylko powie​dzieć, że powin​nam to zro​bić ja. Wielki Męż​czy​zna opu​ścił rękę. Przez dłuż​szą chwilę patrzył badaw​czo na żonę, a Esi pró​bo​wała odgad​nąć sens wymiany ich spoj​rzeń. — No dobrze — powie​dział Wielki Męż​czy​zna. — Ale jutro przy​pro​wa​dzę ją tutaj. Każę jej prze​nieść wodę od podwó​rza do tam​tego drzewa i jeżeli choć kro​pla upad​nie na zie​mię, zro​bię, co trzeba. Czy mnie sły​szysz? Maame kiw​nęła głową, a Wielki Męż​czy​zna potrzą​snął głową. Zawsze mówił wszyst​kim, któ​rzy chcieli go słu​chać, że roz​pu​ścił swoją trze​cią żonę, uwie​dziony jej piękną twa​rzą i smut​nym wyra​zem oczu. Maame i Esi weszły do chaty i zna​la​zły Abro​nomę, która leżała zwi​nięta na bam​bu​so​wej pry​czy, przy​po​mi​na​jąc ptaka, od któ​rego pocho​dziło jej imię. Maame obu​dziła ją i kazała wstać. Potem wycią​gnęła rózgę, którą dał jej Wielki Męż​czy​zna, rózgę, któ​rej ni​gdy nie uży​wała, i spoj​rzała na Esi ze łzami w oczach. — Pro​szę cię, zostaw nas same. Esi wyszła z chaty, a potem przez kilka minut sły​szała ude​rze​nia rózgi i towa​rzy​szące im krzyki dwóch kobiet. Następ​nego dnia Wielki Męż​czy​zna zapro​sił wszyst​kich miesz​kań​ców swej zagrody i kazał im obser​wo​wać Abro​nomę, która miała prze​nieść na gło​wie wia​dro wody od podwó​rza do drzewa, nie roz​le​wa​jąc ani kro​pli. Esi usta​wiła się wraz z całą rodziną, czyli czte​rema przy​rod​nimi mat​kami i dzie​wiątką przy​rod​niego rodzeń​stwa, na wiel​kim podwó​rzu, cze​ka​jąc na dziew​czynę, która nio​sła wodę ze stru​mie​nia w dużym czar​nym kuble. Potem Wielki Męż​czy​zna kazał Abro​no​mie ukło​nić się wszyst​kim zebra​nym

i ruszyć w kie​runku drzewa. Szedł obok niej, by się upew​nić, że niczego nie prze​oczy. Esi widziała, że dziew​czyna drży, usta​wia​jąc wia​dro na swej gło​wie. Maame przy​ci​snęła córkę do piersi i uśmiech​nęła się do skła​da​ją​cej ukłon Abro​nomy, ale ona odpo​wie​działa jej spoj​rze​niem, nasy​co​nym lękiem i pustką. Gdy wia​dro dotknęło jej głowy, cała rodzina zaczęła z niej szy​dzić. — Ni​gdy jej się to nie uda! — zawo​łała Amma, pierw​sza żona Wiel​kiego Męż​czy​zny. — Patrz​cie, ona wyleje całą wodę i sama się w niej utopi — powie​dział Kojo, naj​star​szy syn. Gołą​beczka zro​biła pierw​szy krok, a Esi wstrzy​mała oddech. Ona nie potra​fi​łaby prze​nieść na gło​wie nawet jed​nego kawałka drewna, ale widziała, jak matka nosiła ide​al​nie okrą​gły owoc kokosa, który nie tylko się nie sta​czał, ale był tak nie​ru​chomy, jakby sta​no​wił prze​dłu​że​nie czaszki. — Gdzie się tego nauczy​łaś? — zapy​tała wtedy matkę, a ona odpo​wie​działa: — Kiedy musisz, jesteś w sta​nie nauczyć się wszyst​kiego. Nauczysz się latać, jeśli będzie ci to mogło prze​dłu​żyć życie choćby o jeden dzień. Abro​noma wysu​nęła głowę do przodu, zła​pała rów​no​wagę i ruszyła. Wielki Męż​czy​zna szedł obok niej, szep​cząc do jej ucha obraź​liwe słowa. Dotarła do drzewa sto​ją​cego na skraju lasu, zakrę​ciła i ruszyła z powro​tem w kie​runku widzów. Kiedy zna​la​zła się na tyle bli​sko, że Esi widziała znów wyraź​nie jej twarz, zauwa​żyła, że ma mokry od potu nos i oczy pełne łez. Odnio​sła wra​że​nie, że pła​cze rów​nież nie​sione na gło​wie wia​dro, na któ​rego brze​gach skra​plała się woda. Kiedy Abro​noma zdej​mo​wała je z głowy, zaczęła się trium​fal​nie uśmie​chać. Może był to powiew wia​tru, może jakiś spra​gniony kąpieli owad, a może dziew​czy​nie drgnęła ręka, ale zanim kubeł dotknął ziemi, wypa​dły z niego dwie kro​ple. Esi zer​k​nęła na Maame, która bła​gal​nie patrzyła na Wiel​kiego Męż​czy​znę, ale w tym momen​cie reszta rodziny zaczęła gło​śno krzy​czeć, doma​ga​jąc się kary. Kojo zain​to​no​wał pio​senkę: Gołą​beczka nie prze​szła próby. Jak ją teraz potrak​to​wać? Zadaj jej ból, wojow​niku, bo ina​czej będziesz żało​wać! Wielki Męż​czy​zna się​gnął po rózgę, a po chwili sło​wom pio​senki zaczął towa​rzy​szyć rytm ude​rzeń spa​da​ją​cej na ciało trzciny i jej gło​śny świst. Tym razem Abro​noma nie krzy​czała. — Gdyby jej nie zbił, wszy​scy uzna​liby go za sła​bego czło​wieka — powie​działa Esi. Po tym wyda​rze​niu Maame była nie​po​cie​szona i z pła​czem mówiła do córki, że Wielki Męż​czy​zna nie powi​nien był bić Gołą​beczki za tak drobny błąd. Esi zli​zy​wała zupę ze swych zabar​wio​nych na poma​rań​czowo pal​ców. Matka zapro​wa​dziła Abro​nomę do chaty i zro​biła maść na jej rany, a teraz dziew​czyna leżała na pry​czy i spała. — Sła​bego czło​wieka, tak? — powtó​rzyła Maame i spoj​rzała na córkę z taką nie​chę​cią, jakiej Esi ni​gdy dotąd nie widziała w jej oczach. — Tak — szep​nęła Esi. — Nie myśla​łam, że dożyję chwili, w któ​rej moja wła​sna córka będzie mówiła takie rze​czy. Ei bo! Chcesz wie​dzieć, kto jest słaby? Ten, kto trak​tuje dru​giego czło​wieka w taki spo​sób, jakby był jego wła​ści​cie​lem. A silny wie, że każdy należy do sie​bie. Esi poczuła się bole​śnie dotknięta. Powie​działa tylko to, co na jej miej​scu powie​działby każdy miesz​ka​niec wio​ski, a Maame ją za to skar​ciła. Miała ochotę wybuch​nąć pła​czem, przy​tu​lić się do matki, zare​ago​wać jakoś na jej słowa, ale Maame wyszła z izby, by dokoń​czyć prace domowe, do któ​rych Abro​noma tego wie​czora nie była zdolna. Aku​rat w tym momen​cie Gołą​beczka zaczęła się poru​szać. Esi podała jej wodę i pomo​gła odchy​lić głowę w taki spo​sób, żeby mogła ją wypić. Rany na ciele były jesz​cze świeże, a maść zro​biona przez

Maame pach​niała lasem. Esi wytarła pal​cami kąciki ust Abro​nomy, ale dziew​czyna ode​pchnęła jej rękę. — Zostaw mnie w spo​koju — powie​działa. — Przy​kro mi… przy​kro mi z powodu tego, co się stało. On jest dobrym czło​wie​kiem. Abro​noma splu​nęła na gli​nianą pod​łogę. — Twój ojciec jest Wiel​kim Męż​czy​zną, co? — spy​tała, a Esi przy​tak​nęła ruchem głowy, mimo wszystko dumna ze swego ojca, choć widziała, co nie​dawno zro​bił. Gołą​beczka zaśmiała się z gory​czą. — Mój ojciec też był Wiel​kim Męż​czy​zną, a teraz popatrz, kim jestem. Pomyśl o tym, kim była twoja matka. — Kim była moja matka? — Czyż​byś tego nie wie​działa? — spy​tała Abro​noma, rzu​ca​jąc jej pełne zdu​mie​nia spoj​rze​nie. Esi, która ni​gdy w życiu nie roz​stała się z matką na dłu​żej niż godzinę, nie wyobra​żała sobie, by Maame mogła kryć przed nią jakąś tajem​nicę. Znała dobrze dotyk jej ciała i jej zapach. Wie​działa, ile barw mają tęczówki jej oczu i ile ma krzy​wych zębów. Spoj​rzała na Abro​nomę, a dziew​czyna potrzą​snęła głową z drwią​cym uśmie​chem. — Twoja matka była nie​wol​nicą pew​nej rodziny z ple​mie​nia Fante. Została zgwał​cona przez swego pana, bo on też był Wiel​kim Męż​czy​zną, a Wielcy Męż​czyźni mogą robić, co im się podoba, byle nie oka​zać sła​bo​ści, prawda? Esi odwró​ciła wzrok, a Abro​noma ści​szyła głos. — Nie jesteś pierw​szą córką swo​jej matki. Przed tobą uro​dziła się inna. A w naszej wio​sce mówi się, że roz​łą​czone sio​stry są jak kobieta i jej odbi​cie, są ska​zane na pozo​sta​wa​nie po prze​ciw​nych stro​nach stawu. Esi chciała dowie​dzieć się cze​goś wię​cej, ale nie zdą​żyła o nic spy​tać, bo do izby weszła Maame. — Esi, chodź tutaj i pozwól Gołą​beczce spać. Jutro rano wsta​niesz wcze​śnie i pomo​żesz mi sprząt​nąć dom. Esi zro​zu​miała, że Abro​noma musi odpo​czy​wać. Odsu​nęła się od niej i spoj​rzała badaw​czo na matkę. Jej ramiona były jak zwy​kle opusz​czone, a oczy nie​spo​kojne. Nagle poczuła ogromny wstyd. Przy​po​mniała sobie dzień, w któ​rym po raz pierw​szy ujrzała doro​słych miesz​kań​ców osady, któ​rzy pluli na prze​trzy​my​wa​nych w cen​tral​nym punk​cie wio​ski jeń​ców. Jakiś męż​czy​zna powie​dział wtedy: — Ci z pół​nocy nie zasłu​gują nawet na to, żeby uwa​żać ich za ludzi. Są brudną zie​mią, na którą trzeba pluć. Esi miała wtedy pięć lat. Jego słowa zabrzmiały w jej uszach jak lek​cja, więc prze​cho​dząc tam​tędy następ​nym razem, zebrała w ustach tro​chę śliny i obry​zgała nią małego chłopca, tulą​cego się do matki. Dziecko krzyk​nęło coś gło​śno w nie​zro​zu​mia​łym dla niej języku, a ona poczuła się nie​swojo, nie dla​tego że je opluła, ale na myśl o tym, co powie​dzia​łaby na takie zacho​wa​nie jej matka. Teraz nie mogła wyrzu​cić z wyobraźni wizji meta​lo​wej klatki, w któ​rej trzy​mano jej matkę. I tulącą się do niej sio​strę, któ​rej ni​gdy nie dane było jej poznać. W ciągu następ​nych mie​sięcy Esi usi​ło​wała zaprzy​jaź​nić się z Abro​nomą. Zaczęła współ​czuć Gołą​beczce, która stała się tym​cza​sem ide​alną słu​żącą. Odkąd została zbita, nie upu​ściła ani okru​szyny, nie roz​lała ani kro​pli wody. Wie​czo​rami, kiedy dziew​czyna miała już czas wolny od pracy, Esi usi​ło​wała wydo​być z niej tro​chę wię​cej infor​ma​cji doty​czą​cych prze​szło​ści swo​jej matki. — Nie wiem nic wię​cej — mówiła Abro​noma, zamia​ta​jąc pod​łogę pękiem gałą​zek lub cedząc olej pal​mowy. — Nie dręcz mnie! — krzyk​nęła kie​dyś dopro​wa​dzona do skraj​nej iry​ta​cji. Esi na​dal usi​ło​wała jed​nak nawią​zać z nią przy​ja​zne sto​sunki. — Co mogę dla cie​bie zro​bić? — pytała. — Co mogę zro​bić? Docze​kała się odpo​wie​dzi dopiero po kilku tygo​dniach nale​gań.

— Wyślij wia​do​mość do mojego ojca — powie​działa Abro​noma. — Daj mu znać, gdzie jestem. Daj mu znać, gdzie jestem, a nie będę miała do cie​bie żalu. Esi nie mogła tej nocy zasnąć. Chciała zawrzeć pokój z Abro​nomą, ale gdyby ojciec dowie​dział się, o co pro​siła ją dziew​czyna, w ich cha​cie z pew​no​ścią wybu​chłaby wojna. Już teraz sły​szała, jak Wielki Męż​czy​zna krzy​czy na Maame, zarzu​ca​jąc jej, że wycho​wuje córkę na słabą kobietkę. Prze​wra​cała się na swoim posła​niu, dopóki Maame nie zaczęła jej uci​szać. — Pro​szę cię, pozwól mi spać. Jestem zmę​czona. Esi zamknęła oczy, ale na​dal widziała swoją matkę jako usłu​gu​jącą w domu nie​wol​nicę. I w końcu posta​no​wiła wysłać tę wia​do​mość. Następ​nego ranka, bar​dzo wcze​śnie, odwie​dziła posłańca, który miesz​kał na skraju osady. Co tydzień, przed wyru​sze​niem do lasu, wysłu​chi​wał jej słów i słów innych osób. Były one potem prze​ka​zy​wane z wio​ski do wio​ski przez innych posłań​ców. Esi nie wie​działa, czy ta wia​do​mość dotrze kie​dy​kol​wiek do ojca Abro​nomy. Mogła być zlek​ce​wa​żona lub zapo​mniana, zagu​biona lub znie​kształ​cona. Ale ona mogła przy​naj​mniej powie​dzieć, że speł​niła prośbę Gołą​beczki. Kiedy wró​ciła do chaty, tylko Abro​noma była już na nogach. Kiedy dowie​działa się, co zro​biła Esi, kla​snęła w dło​nie, a potem objęła ją swymi małymi rękami tak mocno, że zabra​kło jej tchu. — Czy wszystko jest już zapo​mniane? — spy​tała Esi, kiedy dziew​czyna wypu​ściła ją z objęć. — Rachunki zostały wyrów​nane — odparła nie​wol​nica, a Esi poczuła wielką ulgę, która prze​pły​nęła przez całe jej ciało jak krew i przy​pra​wiła ją o drże​nie rąk. Objęła Abro​nomę i wyobra​ziła sobie, że trzyma w ramio​nach wła​sną sio​strę. Mijały mie​siące, a wraz z ich upły​wem rosło rado​sne pod​nie​ce​nie Gołą​beczki. Wie​czo​rami, przed zaśnię​ciem, cho​dziła ner​wowo po podwó​rzu i mam​ro​tała do sie​bie: „Mój ojciec. Nad​cho​dzi mój ojciec”. Wielki Męż​czy​zna zwró​cił uwagę na jej pomruki i kazał wszyst​kim na nią uwa​żać, gdyż może być cza​row​nicą. Esi przy​glą​dała się jej uważ​nie, wypa​tru​jąc obja​wów, ale codzien​nie było to samo: „Nad​cho​dzi mój ojciec. Ja to wiem. On nad​cho​dzi”. Wielki Męż​czy​zna zagro​ził w końcu Abro​no​mie, że wytłu​cze z niej te słowa, jeśli nie prze​sta​nie ich powta​rzać, więc zamil​kła, a cała rodzina wkrótce o wszyst​kim zapo​mniała. Życie toczyło się swoim ryt​mem. Esi nie pamię​tała, by jej osada była kie​dy​kol​wiek zagro​żona. Wszyst​kie walki toczyły się z dala od domu. Wielki Męż​czy​zna i inni wojow​nicy napa​dali na nie​zbyt odle​głe wio​ski, rabo​wali, co się dało, a nie​kiedy pod​pa​lali trawy, żeby miesz​kańcy naj​bliż​szych trzech osad zoba​czyli dym i poczuli lęk przed nadej​ściem wro​gów. Ale tym razem sprawy uło​żyły się ina​czej. Wszystko zaczęło się, kiedy cała rodzina była pogrą​żona we śnie. Wielki Męż​czy​zna spę​dzał tę noc w cha​cie Maame, więc Esi musiała spać w kącie, na pod​ło​dze. Kiedy usły​szała ciche jęki i przy​spie​szone odde​chy, odwró​ciła się twa​rzą do ściany. Tylko raz, pod osłoną ciem​no​ści, zaspo​ko​iła swą cie​ka​wość i spoj​rzała w kie​runku ich posła​nia. Jej ojciec był pochy​lony nad cia​łem matki i poru​szał się z początku wolno, a potem coraz szyb​ciej. Nie widziała wiele, ale naj​bar​dziej zain​te​re​so​wały ją dźwięki. Dźwięki, które wyda​wali jej rodzice, zda​wały się kro​czyć po cien​kiej linii bie​gną​cej mię​dzy roz​ko​szą a bólem. Esi poczuła jakieś nie​okre​ślone pra​gnie​nie, które budziło w niej lęk. Ni​gdy wię​cej ich nie pod​glą​dała. Tej nocy, kiedy cała rodzina zasnęła, roz​le​gły się ostrze​gaw​cze sygnały. Wszy​scy miesz​kańcy wio​ski wie​dzieli, co ozna​cza każdy głos. Dwa prze​cią​głe zawo​ła​nia dono​siły im, że nie​przy​ja​ciel jest jesz​cze odda​lony o kilka mil; trzy krót​kie okrzyki — że stoi już u wrót. Usły​szaw​szy te trzy zawo​ła​nia, Wielki Męż​czy​zna zerwał się z łóżka i chwy​cił maczetę, która była zawsze ukryta pod posła​niem każ​dej z jego żon. — Zapro​wadź Esi do lasu! — krzyk​nął do Maame, a potem wybiegł z chaty, nie zdą​żyw​szy nawet dokład​nie okryć swej nago​ści.

Esi zro​biła to, czego ją nauczył ojciec: chwy​ciła mały nóż uży​wany przez matkę do kro​je​nia bana​nów i ukryła go w fał​dach spód​nicy. Maame sie​działa bez ruchu na kra​wę​dzi posła​nia. — Chodźmy! — zawo​łała Esi, ale matka nie ruszyła się z miej​sca. Nie wstała nawet wtedy, kiedy córka pod​bie​gła do niej i mocno nią potrzą​snęła. — Nie prze​żyję tego po raz drugi — wyszep​tała cicho. — Czego? — spy​tała Esi, w grun​cie rze​czy nie cze​ka​jąc na odpo​wiedź. Adre​na​lina krą​żyła w niej tak szybko, że jej ręce drżały. Czyżby to zamie​sza​nie było skut​kiem prze​ka​za​nej przez nią wia​do​mo​ści? — Nie prze​żyję tego po raz drugi — powtó​rzyła Maame. — Mam dość lasu. Mam dość ognia. Zaczęła się kiwać w przód i w tył, obu​rącz obej​mu​jąc swój wydatny brzuch w taki spo​sób, jakby był małym dziec​kiem. Z pomiesz​cze​nia prze​zna​czo​nego dla nie​wol​ni​ków doszedł gło​śny śmiech Abro​nomy, która nad​bie​gła po chwili tanecz​nym kro​kiem, woła​jąc: — Mój ojciec już tu jest! Mówi​łam wam, że on mnie odnaj​dzie i oto w końcu się zja​wił! Wyszła z izby i znik​nęła im z oczu. Zza drzwi chaty docho​dziły gło​śne kroki bie​ga​ją​cych i krzy​czą​cych ludzi oraz płacz​liwe jęki dzieci. Matka Esi chwy​ciła córkę za rękę i wci​snęła w jej dłoń jakiś przed​miot. Był to czarny kamień, ozdo​biony czą​stecz​kami złota i tak gładki, jakby ktoś sta​ran​nie pole​ro​wał jego powierzch​nię przez wiele lat. — Prze​cho​wy​wa​łam go dla cie​bie — oznaj​miła Maame. — Chcia​łam ci go dać w dniu ślubu. Drugi miała dostać twoja sio​stra. Kiedy pod​ło​ży​łam ogień, zosta​wi​łam go u Baaby. — Dla mojej sio​stry? — powtó​rzyła Esi, domy​śla​jąc się, że to, co powie​działa jej Abro​noma, było prawdą. Maame beł​ko​tli​wie powta​rzała jakieś słowa, któ​rych Esi ni​gdy dotąd nie sły​szała w jej ustach. Sio​stra, Baabe, Ogień. Sio​stra, Baabe, Ogień. Esi chciała zadać jej kilka dal​szych pytań, ale hałas docho​dzący z zewnątrz robił się coraz bar​dziej ogłu​sza​jący, a oczy Maame stra​ciły wyraz i poja​wiła się w nich tępa pustka. Esi spoj​rzała na matkę. Odnio​sła wra​że​nie, że widzi ją po raz pierw​szy w życiu. Ta kobieta nie była sobą. Dawna Maame bez​pow​rot​nie prze​pa​dła. Obie uświa​do​miły sobie w tej samej chwili, że bez względu na to, jak bar​dzo się kochają, cała ich miłość nie przy​wróci Maame tego, co utra​ciła. A Esi zro​zu​miała, że jej matka wola​łaby umrzeć, niż znowu ucie​kać do lasu. Umrzeć, zanim zosta​nie uwię​ziona. Umrzeć, choćby po jej śmierci uko​chana córka miała odzie​dzi​czyć owo nie​uchwytne poczu​cie utraty czę​ści wła​snej oso​bo​wo​ści. — Idź! — roz​ka​zała Maame, choć Esi cią​gnęła ją za ręce, usi​łu​jąc zmu​sić do wsta​nia z łóżka. — Idź! Esi scho​wała czarny kamień do swego zawi​niątka. Uści​skała matkę, wło​żyła jej do ręki wyjęty z fał​dów spód​nicy nóż i wybie​gła z domu. Szybko dotarła do lasu i zna​la​zła palmę, którą mogła objąć rękami. Ćwi​czyła od dawna sztukę cho​dze​nia po drze​wach, choć nie wie​działa, że przy​go​to​wuje się do tej chwili. Ści​snęła obu​rącz pień i posłu​gu​jąc się nogami, weszła tak wysoko, jak się dało. Okrą​gły księ​życ był rów​nie wielki jak lęk wypeł​nia​jący jej żołą​dek. Ni​gdy dotąd nie przy​pusz​czała, że można aż tak bar​dzo się cze​goś bać. Minęło dzie​sięć minut. Potem dwa​dzie​ścia. Czas wlókł się bar​dzo wolno. Esi czuła w rękach pie​kący ból i miała wra​że​nie, że obej​muje nie pień drzewa, lecz słup ognia. Ciemne cie​nie leżą​cych na ziemi liści zaczęły wyglą​dać groź​nie. Nie​ba​wem usły​szała roz​pacz​liwe krzyki ludzi, któ​rzy spa​dali z pobli​skich palm jak doj​rzałe owoce, a po chwili pod jej drze​wem zatrzy​mał się jakiś wojow​nik. Nie znała języka, któ​rym prze​ma​wiał, ale wie​działa, co teraz będzie. Rzu​cił w jej kie​runku kamień, potem drugi i trzeci. Czwarty pocisk tra​fił ją w bok, ale na​dal trzy​mała się pnia. Piąty ude​rzył w jej sple​cione palce, więc stra​ciła wła​dzę w rękach i spa​dła. Została zwią​zana wraz z gro​madą innych ludzi, któ​rych nie była w sta​nie poli​czyć. Nie było wśród nich miesz​kań​ców jej zagrody. Ani Maame, ani innych żon ojca, ani ich dzieci. Jej ręce zwią​zano w taki

spo​sób, że musiała trzy​mać je wycią​gnięte przed sobą jak żebraczka. Przy​glą​dała się liniom na wewnętrz​nych stro​nach swych dłoni, ale nic z nich nie mogła odczy​tać. Ni​gdy w życiu nie czuła się tak bez​radna. Ruszyli. Esi odby​wała wie​lo​mi​lowe prze​chadzki z ojcem, więc myślała, że jakoś to znie​sie. Pierw​sze godziny istot​nie nie były naj​gor​sze, ale po dzie​się​ciu godzi​nach mar​szu odci​ski na jej sto​pach zaczęły pękać, try​ska​jąc krwią, która bar​wiła leżące na ziemi liście. Sama też stą​pała po liściach zakrwa​wio​nych przez jeń​ców, któ​rzy szli przed nią. Płacz wielu jej roda​ków tłu​mił to, co mówili wojow​nicy, ale i tak by ich nie zro​zu​miała. Przy każ​dej oka​zji upew​niała się, że na​dal ma przy sobie kamień, który dała jej matka. Nie wie​działa, jak długo pozwolą im zacho​wać swoje suk​nie. Liście zale​ga​jące poszy​cie lasu były tak wil​gotne od krwi, potu i rosy, że idący przed nią mały chło​piec pośli​zgnął się i upadł. Kiedy jeden z wojow​ni​ków pomógł mu wstać, chło​piec wymam​ro​tał jakieś słowa, wyra​ża​jące wdzięcz​ność. — Za co on mu dzię​kuje? — spy​tała jakaś idąca za nimi kobieta. — Prze​cież oni nas wszyst​kich zje​dzą. Esi odchy​liła głowę do tyłu, by lepiej ją sły​szeć, bo była na wpół ogłu​szona przez wła​sny szloch, a wszyst​kie głosy tłu​miło brzę​cze​nie chmary uno​szą​cych się nad nimi owa​dów. — Kto nas zje? — spy​tała. — Biali ludzie. Tak mówi moja sio​stra. Ona mówi, że biali kupią nas od tych wojow​ni​ków, a potem ugo​tują w zupie jak kozy. — Nie! — krzyk​nęła Esi tak gło​śno, że jeden z wojow​ni​ków pod​biegł i szturch​nął ją kijem w bok. Kiedy odszedł, usi​ło​wała zapo​mnieć o bólu, przy​po​mi​na​jąc sobie kozy, które cho​dziły swo​bod​nie po ich wio​sce. Potem wyobra​ziła sobie, że chwyta jedną z nich, kła​dzie na ziemi, wiąże jej nogi i pod​rzyna gar​dło. Zadrżała na myśl o tym, że wła​śnie w taki spo​sób zabiją ją biali ludzie. — Jak masz na imię? — spy​tała idącą za nią dziew​czynę. — Nazy​wają mnie Tansi. — A mnie Esi. I tak zostały przy​ja​ciół​kami. Szli całymi dniami, od rana do wie​czora. Rany na nogach Esi nie miały dość czasu, by się zagoić, więc były stale otwarte. Wojow​nicy przy​wią​zy​wali nie​kiedy jeń​ców do drzew, a sami wycho​dzili z dżun​gli, by obser​wo​wać miesz​kań​ców mija​nych wio​sek. Nie​kiedy przy​pro​wa​dzali z tych wypraw nowych nie​wol​ni​ków. Sznur, któ​rymi zwią​zane były ręce Esi, zaczął ją parzyć. Był to dziwny ból, jakiego ni​gdy dotąd nie odczu​wała; przy​po​mi​nał zimny ogień, sma​ga​nie sło​nego wia​tru. Nie​ba​wem zapach tego wia​tru dotarł do jej nosa, a ona, pamię​ta​jąc zasły​szane opo​wie​ści, domy​śliła się, że są już bli​sko kra​iny Fante. Han​dla​rze, chcąc zmu​sić jeń​ców do szyb​szego mar​szu, bili ich kijami po nogach. Przez nie​mal połowę tygo​dnia szli w dzień i w nocy. Ci, któ​rzy nie nadą​żali, byli bici kijami i nagle — jakby pod wpły​wem magii — odzy​ski​wali siły. Kiedy nogi Esi zaczy​nały się pod nią ugi​nać, dotarli do jakiejś wio​ski zamiesz​ka​nej przez lud Fante. Zanim wszy​scy jeńcy zostali wtło​czeni do ciem​nej, wil​got​nej piw​nicy, Esi zdą​żyła ich poli​czyć. Trzy​dzie​ści pięć. Trzy​dzie​ści pięć osób połą​czo​nych sznu​rem. Mieli dość czasu, żeby się wyspać, a po obu​dze​niu zostali nakar​mieni. Dziwną owsianą papką, któ​rej Esi ni​gdy dotąd nie jadła. Nie była zachwy​cona jej sma​kiem, ale miała prze​czu​cie, że przez długi czas nie dosta​nie nic innego. Wkrótce potem do pomiesz​cze​nia weszła grupa męż​czyzn. Nie​któ​rzy z nich byli wojow​ni​kami, któ​rych Esi widziała przed​tem. Innych ni​gdy dotąd nie spo​tkała. — Więc to są ci nie​wol​nicy, któ​rych nam przy​pro​wa​dzi​li​ście? — spy​tał jeden z nowych ludzi w narze​czu fante. Esi dawno już nie sły​szała nikogo, kto mówiłby tym dia​lek​tem, ale dobrze rozu​miała jego słowa. — Wypu​ście nas! — zaczęli wołać powią​zani więź​nio​wie, mając nadzieję, że teraz ktoś zechce ich

słu​chać. Wzno​sili okrzyki w dwóch języ​kach uży​wa​nych przez miesz​kań​ców kra​iny Aka, człon​ków ple​mie​nia Fante i Asante. Dwa ple​miona, dwie gałę​zie, wyra​sta​jące z tego samego drzewa. — Wypu​ście nas! — wołali chryp​ną​cymi gło​sami, ale nie odpo​wie​działo im nic oprócz ciszy. — Wodzu Abe​eku — powie​dział inny męż​czy​zna. — Nie powin​ni​śmy byli tego robić. Nasi sprzy​mie​rzeńcy z ple​mie​nia Asante będą obu​rzeni, kiedy się dowie​dzą, że współ​dzia​łamy z ich wro​gami. Męż​czy​zna nazwany wodzem roz​ło​żył bez​rad​nie ręce. — Dziś ich wro​go​wie płacą nam wię​cej, Fiifi — powie​dział. — Jutro, jeśli to oni zapłacą wię​cej, będziemy współ​dzia​łali z nimi. Tak się buduje wio​ski. Czy to rozu​miesz? Esi przyj​rzała się męż​czyź​nie o imie​niu Fiifi. Był młody jak na wojow​nika, ale nie miała wąt​pli​wo​ści, że pew​nego dnia rów​nież zosta​nie Wiel​kim Męż​czy​zną. Potrzą​snął głową, ale nie powie​dział nic wię​cej. Wyszedł z lochu i przy​pro​wa​dził kilku nowych męż​czyzn. Byli to biali ludzie, któ​rych Esi ni​gdy dotąd nie widziała. Nie potra​fiła dopa​so​wać koloru ich skóry do żad​nego drzewa, żad​nego błota, żad​nej gliny, z jakimi miała kie​dy​kol​wiek do czy​nie​nia. — Ci ludzie nie wywo​dzą się z natury — powie​działa. — Mówi​łam ci, że oni zja​wili się po to, aby nas zjeść — mruk​nęła Tansi. Biali męż​czyźni pode​szli bli​żej. — Wsta​wać! — zawo​łał wódz, a kiedy wszy​scy jeńcy posłusz​nie dźwi​gnęli się z pod​łogi, zwró​cił się do jed​nego z bia​łych. — Niech pan spoj​rzy, guber​na​to​rze James — powie​dział. — Ludzie z ple​mie​nia Asante są bar​dzo silni. Może pan sam to spraw​dzić. Mówił w języku Fante, ale tak szybko, że Esi z tru​dem go rozu​miała i zasta​na​wiała się, czy sens jego słów może pojąć biały czło​wiek. Męż​czyźni zaczęli roz​bie​rać jeń​ców, któ​rzy na​dal mieli na sobie jakieś strzępy odzieży, i dokład​nie im się przy​glą​dać. Esi przy​po​mniała sobie o kamie​niu, ukry​tym w jej zawi​niątku, kiedy więc męż​czy​zna o imie​niu Fiifi wycią​gnął rękę, by roz​wią​zać węzeł, któ​rym je zabez​pie​czyła, try​snęła mu w twarz dłu​gim stru​mie​niem śliny. Nie zapła​kał jak poj​many do nie​woli chło​piec, któ​rego opluła na pla​cyku swej rodzin​nej wio​ski. Nie zaczął szlo​chać, nie ukrył się, nie szu​kał pocie​sze​nia. Po pro​stu otarł swoją twarz, nie odry​wa​jąc od niej wzroku. — Jak teraz postą​pisz, Fiifi? — spy​tał wódz, pod​cho​dząc bli​żej i sta​jąc obok niego. — Czy pozo​sta​wisz ten uczy​nek bez kary? Mówił cicho, więc sły​szeli go tylko Esi i Fiifi. Potem roz​legł się odgłos ude​rze​nia. Był tak gło​śny, że Esi nie wie​działa w pierw​szej chwili, czy odczuwa ból w gło​wie czy w uchu. Osu​nęła się na kolana, osła​nia​jąc twarz i pła​cząc. Kiedy Fiifi ją ude​rzył, kamień wysu​nął się z zawi​niątka, a ona ujrzała go teraz na pod​ło​dze, zaczęła więc pła​kać jesz​cze gło​śniej, chcąc odwró​cić uwagę napast​ni​ków. Upa​dła w taki spo​sób, by przy​kryć głową swój skarb, i poczuła, że jego gładka czarna powierzch​nia chło​dzi jej twarz. A kiedy męż​czyźni odwró​cili się od niej w końcu, zapo​mi​na​jąc o zawi​niątku, Esi pod​nio​sła kamień z pod​łogi i połknęła go. * Odchody zale​ga​jące pod​łogę lochu się​gały jej teraz do kostek. Ni​gdy dotąd nie prze​trzy​my​wano tu tak wiel​kiej liczby kobiet. Esi oddy​chała z tru​dem, ale zaczęła poru​szać ramio​nami w taki spo​sób, by wywal​czyć sobie tro​chę miej​sca. Leżąca obok niej kobieta prze​stała robić pod sie​bie, odkąd żoł​nie​rze podali im ostatni posi​łek. Esi przy​po​mniała sobie pierw​szy dzień w lochu, bo wtedy prze​ży​wała takie same męki. Wła​śnie tego dnia zna​la​zła w odcho​dach kamień swo​jej matki. Zako​pała go, zazna​cza​jąc to

miej​sce na ścia​nie, żeby je odna​leźć, gdy nadej​dzie sto​sowny moment. — Cicho… cicho… — uspa​ka​jała swoją sąsiadkę. — Cicho… cicho… — powtó​rzyła, opa​no​wu​jąc chęć powie​dze​nia jej, że wszystko będzie dobrze. Wkrótce potem drzwi lochu zostały uchy​lone i wpadł przez nie snop świa​tła. Weszli dwaj żoł​nie​rze. Dostrze​gła w ich zacho​wa​niu coś dziw​nego. Poru​szali się mniej spraw​nie, mniej ener​gicz​nie. Widy​wała już ludzi pija​nych pal​mo​wym winem, widziała ich zaczer​wie​nione twa​rze i zama​szy​ste gesty. Poru​szali rękami w taki spo​sób, jakby chcieli zagar​nąć nawet ota​cza​jące ich powie​trze. Żoł​nie​rze roz​glą​dali się uważ​nie, a obecne w lochu kobiety zaczęły coś do sie​bie mru​czeć. Jeden z nich chwy​cił sie​dzącą w kącie dziew​czynę i przy​parł ją do ściany. Prze​su​nął dłońmi po jej pier​siach, a kiedy opu​ścił je niżej, pły​nące z jej ust dźwięki zamie​niły się w krzyk. Stło​czone w lochu kobiety zaczęły ją szep​tem upo​mi​nać. „Bądź cicho, głu​pia dziew​czyno, bo wszyst​kie zosta​niemy pobite!” Ich szept zamie​nił się w zawo​dzący, wypeł​niony lękiem i gnie​wem głos, pły​nący z pięć​dzie​się​ciu gar​deł. Żoł​nierz obma​cu​jący dziew​czynę zaczął się pocić i wykrzyk​nął w ich kie​runku jakąś groźbę. Ich głosy stały się mniej dono​śne, ale nie uci​chły. Esi miała wra​że​nie, że ten niski, wibru​jący szmer docho​dzi z jej wła​snego brzu​cha. — Co oni robią? — pytały kobiety. — Co oni robią! Stop​niowo pod​no​siły głos, a żoł​nie​rze odpo​wie​dzieli im po chwili gło​śnym krzy​kiem. Inny męż​czy​zna cho​dził po lochu, uważ​nie oglą​da​jąc wszyst​kie więź​niarki. Kiedy pod​szedł do Esi, uśmiech​nął się, a ona przez sekundę myślała, że oka​zuje jej życz​li​wość, gdyż od dawna nie widziała niczy​jego uśmie​chu. Powie​dział coś, a potem poło​żył ręce na jej ramie​niu. Pró​bo​wała sta​wiać mu opór, ale brak jedze​nia i czę​ste chło​sty tak ją osła​biły, że nie miała nawet dość siły, by zebrać w ustach ślinę i splu​nąć w jego twarz. Roze​śmiał się gło​śno, widząc jej nie​udaną próbę, a potem chwy​cił ją za rękę i wypro​wa​dził z lochu. Kiedy wyszli na świa​tło dzienne, Esi zer​k​nęła za sie​bie. Wszyst​kie kobiety zawo​dziły i pła​kały. Zapro​wa​dził ją do swej kwa​tery, poło​żo​nej nad pomiesz​cze​niem, w któ​rym wię​zieni byli pozo​stali jeńcy. Esi tak bar​dzo odwy​kła od świa​tła, że jego blask ją ośle​piał. Nie widziała, dokąd ją pro​wa​dzi żoł​nierz. Kiedy dotarli do jego izby, wska​zał jej gestem szklankę wody, ale ona nie ruszyła się z miej​sca. Wtedy wycią​gnął palec w kie​runku leżą​cej na stole szpi​cruty. Esi kiw​nęła głową i wypiła łyk wody, ale wypły​nęła ona z jej zdrę​twia​łych ust. Żoł​nierz poło​żył ją na zło​żo​nej derce, roz​warł jej nogi i wdarł się do jej wnę​trza. Krzyk​nęła gło​śno, ale on zatkał jej usta dło​nią, a potem wło​żył palce do ust. Kiedy zaczęła je gryźć, wyda​wał się zado​wo​lony, więc prze​stała. Zamknęła oczy, zmu​sza​jąc się do odbie​ra​nia wra​żeń słu​cho​wych, a nie wzro​ko​wych. Wyobra​żała sobie, że jest na​dal małą dziew​czynką i spę​dza w cha​cie matki noc, na którą przy​pa​dały odwie​dziny ojca, że wbija wzrok w gli​nianą ścianę, by nie naru​szyć ich pry​wat​no​ści, że usi​łuje się od nich odse​pa​ro​wać i pojąć, jaka jest róż​nica mię​dzy roz​ko​szą a bólem. Kiedy skoń​czył, na jego twa​rzy odbił się taki nie​smak, jakby jej widok go brzy​dził. Miał taką minę, jakby to ona go cze​goś pozba​wiła. Jakby to ona go zgwał​ciła. Zdała sobie nagle sprawę, że ten czło​wiek zro​bił coś, co potę​pi​liby nawet inni żoł​nie​rze. Patrzył na nią w taki spo​sób, jakby jej ciało było świa​dec​twem jego hańby. Gdy nade​szła noc i zapa​dła tak dobrze jej znana ciem​ność, żoł​nierz wygnał ją ze swo​jej izby. Na​dal ją uci​szał, choć prze​stała już pła​kać. Nie chciał nawet na nią patrzeć, tylko kie​ro​wał ją popchnię​ciami w stronę lochu. Kiedy tam weszła, jęki ustały. Kobiety prze​stały szep​tać i zawo​dzić. Żoł​nierz pro​wa​dził ją na miej​sce, a wokoło pano​wała cisza.

Mijały kolejne dni. Ich rytm zmie​niał się tylko na tyle, że cza​sem dosta​wały coś do jedze​nia, a cza​sem nie. Od owego pamięt​nego wie​czora Esi cią​gle krwa​wiła. Śle​dziła cienką, czer​woną strużkę spły​wa​jącą po jej nodze. Nie chciała już roz​ma​wiać z Tansi. Nie chciała słu​chać żad​nych opo​wie​ści. Doszła do wnio​sku, że błęd​nie oce​niła zacho​wa​nie rodzi​ców pod​czas nocy, gdy poru​szali się mia​rowo w cha​cie matki. Nie było w tym żad​nej przy​jem​no​ści. Drzwi lochu otwo​rzyły się, weszli dwaj żoł​nie​rze. Esi roz​po​znała jed​nego z nich, bo widziała go w piw​nicy na tere​nie kra​iny Fante. Był wysoki, a jego włosy miały kolor zmo​czo​nej przez deszcz kory drzewa, ale zaczy​nały już siwieć. Jego kurtka była zapięta na wiele zło​tych guzi​ków, a na ramio​nach miał złote epo​lety. Esi wytę​żała umysł, usi​łu​jąc odgar​nąć wypeł​nia​jące jej głowę paję​czyny, i przy​po​mnieć sobie, jak nazy​wał tego męż​czy​znę wódz. Guber​na​tor James. Zatkał pal​cami nos i prze​szedł przez pomiesz​cze​nie, dep​cząc butami po dło​niach, udach i wło​sach. Za nim kro​czył jakiś młody żoł​nierz. Wysoki męż​czy​zna wska​zał dwa​dzie​ścia kobiet, wśród któ​rych zna​la​zła się Esi. Żoł​nierz krzyk​nął coś gło​śno, ale one go nie zro​zu​miały. Wtedy zaczął je chwy​tać za prze​guby rąk i wycią​gać spod stosu innych kobiet, a potem sta​wiać na nogi. Gdy utwo​rzyły równy rząd, guber​na​tor dokład​nie je zba​dał. Doty​kał ich piersi i wsu​wał ręce mię​dzy uda. Gdy pierw​sza z pod​da​nych oglę​dzi​nom dziew​czyn zaczęła pła​kać, powa​lił ją na zie​mię szyb​kim ude​rze​niem w twarz. W końcu pod​szedł do Esi. Przyj​rzał jej się uważ​nie, a potem zamru​gał oczami i potrzą​snął głową. Spoj​rzał na nią jesz​cze raz i zaczął ją badać, tak samo jak inne kobiety. Kiedy wsu​nął dłoń mię​dzy jej nogi, jego palce zro​biły się czer​wone. Spoj​rzał na nią ze współ​czu​ciem, jakby rozu​miał, co ją spo​tkało, choć jej wyda​wało się to wąt​pliwe. Wyko​nał jakiś gest, a żoł​nierz natych​miast zaczął wypę​dzać je z lochu. — Nie, nie, mój kamień! — zawo​łała Esi, przy​po​mniaw​szy sobie otrzy​many od matki tali​zman. Rzu​ciła się na zie​mię i zaczęła w niej kopać, ale żoł​nierz uniósł ją w górę i posta​wił na nogi, więc została z pustymi rękami. Wypro​wa​dzono je na świa​tło. Poczuła w nosie zapach oce​anu, a w gar​dle smak soli. Żoł​nie​rze popro​wa​dzili wybrane kobiety w kie​runku otwar​tej bramy, która wio​dła w stronę morza, więc nie​ba​wem zna​la​zły się na pia​sku. Zanim Esi ruszyła z miej​sca, guber​na​tor spoj​rzał na nią i uśmiech​nął się ze współ​czu​ciem. Jego uśmiech wydał się jej szczery i życz​liwy. Ale mimo to do końca życia, widząc uśmiech na twa​rzy bia​łego czło​wieka, przy​po​mi​nała sobie gry​mas żoł​nie​rza, który zawlókł ją do swo​jej kwa​tery. I zda​wała sobie na nowo sprawę, że uśmie​chy bia​łych ludzi zapo​wia​dają nie​szczę​ście.

QUEY Quey otrzy​mał wia​do​mość od swo​jego sta​rego przy​ja​ciela Cudjo i nie wie​dział, jak ma na nią zare​ago​wać. Tej nocy uda​wał, że upał nie daje mu spać, a jego kłam​stwo uwia​ry​god​niały spły​wa​jące po nim potoki potu. Ale kiedy on się nie pocił? W dżun​gli było tak gorąco i pano​wała taka wil​goć, że czuł się tak, jakby go powoli goto​wano na kola​cję. Bra​ko​wało mu Twier​dzy, wia​tru od morza. Tu, w wio​sce Effii, jego matki, pot gro​ma​dził się w jego uszach, a nawet w pępku. Pie​kła go skóra, a on wyobra​żał sobie, że komary wpeł​zają po jego sto​pach i łyd​kach aż na brzuch, by odpo​czy​wać przy wodo​poju pępka. Zasta​na​wiał się, czy komary piją pot czy tylko krew. Krew. Wyobra​żał sobie jeń​ców, zapę​dza​nych dzie​siąt​kami i dwu​dziest​kami do lochów, ich spę​tane i krwa​wiące ręce. On się do tego wszyst​kiego nie nada​wał. Był stwo​rzony do łatwiej​szego życia, z dala od pro​ce​deru nie​wol​nic​twa. Dora​stał wśród bia​łych na Cape Coast, był wykształ​cony w Anglii. Powi​nien na​dal sie​dzieć w swoim biu​rze na tere​nie Twier​dzy i pra​co​wać jako pisarz. Jego ojciec, James Col​lins, zadbał przed śmier​cią o awans syna na pod​ofi​cera, więc mógł spi​sy​wać kolumny cyfr, uda​jąc przed sobą, że nie kryją się za nimi kupo​wani i sprze​da​wani ludzie. Ale nowy guber​na​tor Twier​dzy wezwał go do sie​bie i skie​ro​wał tu, do tej dżun​gli. — Jak już wiesz, Quey, od dawna współ​pra​cu​jemy z Abe​eku Badu i innymi Murzy​nami z jego wio​ski, ale ostat​nio docie​rają do nas słu​chy, że oni zaczęli han​dlo​wać z kil​koma pry​wat​nymi fir​mami. Chcie​li​by​śmy otwo​rzyć w tej wio​sce pla​cówkę i zakwa​te​ro​wać w niej kilku naszych pra​cow​ni​ków, któ​rych obec​ność deli​kat​nie przy​po​mi​na​łaby naszym przy​ja​cio​łom, że mają wobec nas pewne zobo​wią​za​nia han​dlowe. Wybra​li​śmy cię na sta​no​wi​sko szefa nowej pla​cówki, bo two​ich rodzi​ców łączyły w prze​szło​ści dobre sto​sunki z tą wio​ską, a ty znasz język i miej​scowe zwy​czaje, więc jeste​śmy pewni, że będziesz mógł oddać naszej insty​tu​cji cenne usługi. Quey kiw​nął głową i przy​jął nowe sta​no​wi​sko, bo co innego mógł zro​bić. Ale czuł wewnętrzny opór. Jego zna​jo​mość miej​sco​wych zwy​cza​jów? Dobre sto​sunki rodzi​ców ze wspo​mnianą wio​ską? Jego matka tak bar​dzo bała się Baaby, że była tam po raz ostatni, kiedy nosiła go jesz​cze w swoim łonie. Czyli w 1779 roku, przed nie​mal dwu​dzie​stu laty. Baaba tym​cza​sem umarła, ale oni na​dal trzy​mali się z daleka od osady. Quey miał wra​że​nie, że jego nowa posada jest czymś w rodzaju kary, a prze​cież spa​dło już na niego dosyć kar. Gdy słońce w końcu wze​szło, Quey odwie​dził swo​jego wuja Fiifi. Kiedy spo​tkali się po raz pierw​szy, zale​d​wie przed mie​sią​cem, nie mógł uwie​rzyć, że taki czło​wiek jak Fiifi jest jego krew​nym. Nie cho​dziło o to, że był bar​dzo przy​stojny. Jego matkę przez całe życie nazy​wano Piękną Effią, więc był przy​zwy​cza​jony do urody. Ale Fiifi wyglą​dał jak potężny męż​czy​zna, a jego ciało było pełną wdzięku kom​po​zy​cją mię​śni. Quey, podob​nie szczu​pły i wysoki jak jego ojciec, nie odzna​czał się wielką siłą. James był potężny, ale źró​dłem tej potęgi był jego rodo​wód; Col​lin​so​wie z Liver​po​olu zbili for​tunę na budo​wie stat​ków, któ​rymi trans​por​to​wano nie​wol​ni​ków. Jego matka czer​pała siłę ze swej urody, ale źró​dłem siły Fii​fiego było jego ciało. Wyglą​dał na czło​wieka, który może się​gnąć po wszystko, czego zapra​gnie. Quey znał tylko jedną taką osobę. — Ach, oto mój syn — powie​dział Fiifi, kiedy ujrzał nad​cho​dzą​cego sio​strzeńca. — Jesteś tu mile widziany. Sia​daj, jedz! Wezwał słu​żebną dziew​czynę, która przy​nio​sła dwie miski. Zaczęła usta​wiać jedną z nich przed Fii​fim,

ale on powstrzy​mał ją tylko jed​nym spoj​rze​niem i powie​dział: — Masz naj​pierw podać jedze​nie mojemu synowi. — Prze​pra​szam — wymam​ro​tała dziew​czyna, sta​wia​jąc miskę przed Queyem, a on podzię​ko​wał jej i spoj​rzał na zawar​tość naczy​nia, w któ​rym była owsiana papka. — Wuju — powie​dział — jeste​śmy tu już od mie​siąca, a nie roz​ma​wia​li​śmy dotąd o naszych umo​wach han​dlo​wych. Mamy dość pie​nię​dzy, by kupo​wać wię​cej towaru. Znacz​nie wię​cej. Ale musi​cie nam to umoż​li​wić. Musi​cie zerwać sto​sunki han​dlowe z innymi fir​mami. Wygła​szał tę lub podobną mowę już wie​lo​krot​nie, ale wuj Fiifi zawsze go igno​ro​wał. Już pierw​szego wie​czora po przy​jeź​dzie Quey chciał poroz​ma​wiać z Badu o łączą​cych ich sto​sun​kach han​dlo​wych. Był prze​ko​nany, że im prę​dzej skłoni wodza do zawar​cia poro​zu​mie​nia, tym prę​dzej będzie mógł wyje​chać z wio​ski. Tego wie​czora Badu zapro​sił wszyst​kich męż​czyzn do swo​jej zagrody, żeby się z nimi napić. Podał im tyle wina i akpe​te​shie, że mogli w nich uto​nąć. Jeden z ofi​ce​rów, Timo​thy High​to​wer, chciał zro​bić wra​że​nie na wodzu i wypił pełną beczułkę samo​gonu, a potem upadł pod palmą jak mar​twy, dostał ataku wymio​tów i zaczął dygo​tać, twier​dząc, że widzi duchy. Poro​śnięty drze​wami dzie​dzi​niec, poło​żony przed domem wodza, zaroił się wkrótce od innych pod​wład​nych Queya, któ​rzy wymio​to​wali, spali lub szu​kali miej​sco​wych kobiet, żeby się z nimi prze​spać. Quey cze​kał na oka​zję do prze​pro​wa​dze​nia roz​mowy z Badu, sącząc swego drinka. Wypił tylko dwie czarki wina, zanim pod​szedł do niego Fiifi. — Ostroż​nie, Quey — powie​dział, wska​zu​jąc roz​gry​wa​jące się przed nimi sceny. — Zbyt duża ilość napo​jów zwala z nóg nawet sil​niej​szych męż​czyzn niż oni. Quey spoj​rzał na kubek, który trzy​mał w ręku Fiifi, i uniósł pyta​jąco brwi. — Woda — oznaj​mił jego wuj. — Jeden z nas musi być przy​go​to​wany na wszystko, co może się wyda​rzyć — dodał, wska​zu​jąc ręką Badu, który sie​dział na swoim zło​tym tro​nie i spał, opie​ra​jąc pod​bró​dek na wydat​nym brzu​chu. Quey wybuch​nął śmie​chem, a na twa​rzy Fii​fiego poja​wił się po raz pierw​szy w dzie​jach ich zna​jo​mo​ści wyraz roz​ba​wie​nia. Quey nie poroz​ma​wiał tego wie​czora z Badu, ale gdy minęło kilka tygo​dni, zorien​to​wał się, że to nie o jego względy powi​nien zabie​gać. Szybko pojął, że Badu jest figu​ran​tem, Oman​hi​nem, który w zamian za rolę, jaką odgrywa w sto​sun​kach han​dlo​wych, otrzy​muje dary od poli​tycz​nych przy​wód​ców z Lon​dynu i Holan​dii, a praw​dziwą wła​dzę posiada Fiifi. Kiedy Fiifi potrzą​snął głową, cała wio​ska zasty​gała w bez​ru​chu. Teraz Fiifi mil​czał, jak zawsze wtedy, kiedy Quey poru​szał temat han​dlu z Bry​tyj​czy​kami. Patrzył na roz​cią​ga​jącą się przed nimi dżun​glę, a Quey podą​żył za jego spoj​rze​niem. Dwa sie​dzące na drze​wach ptaki śpie​wały gło​śno dwie różne pie​śni. — Wuju, umowa, którą zawarł Badu z moim ojcem… — Czy ty to sły​szysz? — spy​tał Fiifi, wska​zu​jąc ptaki, a Quey, sfru​stro​wany nagłą zmianą tematu, przy​tak​nął ruchem głowy. — Kiedy jeden prze​staje śpie​wać, drugi zaczyna. Ich głosy stają się coraz bar​dziej dono​śne i prze​ni​kliwe. Jak myślisz, dla​czego? — Wuju, jedy​nym powo​dem naszego pobytu w tym miej​scu jest han​del. Jeśli chcesz się pozbyć Bry​tyj​czy​ków z two​jej wio​ski, musisz… — Ale ty nie sły​szysz trze​ciego ptaka, Quey. To samiczka, która w mil​cze​niu słu​cha coraz gło​śniej​szych treli obu sam​czy​ków. Ode​zwie się dopiero wtedy, kiedy one nad​we​rężą swoje głosy i zamilkną. Dopiero wtedy wybie​rze tego, któ​rego śpiew bar​dziej jej się spodo​bał. Teraz sie​dzi spo​koj​nie i pozwala im się spie​rać o to, który będzie lep​szym part​ne​rem, który da jej lep​sze nasie​nie, który będzie wal​czył w jej obro​nie, gdy nadejdą trudne czasy.

— Quey, nasza wio​ska musi dbać o swoje inte​resy tak jak ta samiczka. Wy chce​cie zapła​cić wię​cej za nie​wol​ni​ków, ale prze​cież wie​cie że Holen​drzy też zapłacą wię​cej, podob​nie jak Por​tu​gal​czycy, a nawet piraci. Kiedy wy wszy​scy zacznie​cie się prze​krzy​ki​wać, zapew​nia​jąc nas o swo​jej wyż​szo​ści, ja będę sie​dział spo​koj​nie w swo​jej zagro​dzie, jedząc fufu i cze​ka​jąc na cenę, którą uznam za zado​wa​la​jącą. A teraz nie mówmy już wię​cej o inte​re​sach. Quey wes​tchnął. A więc będzie tu przez całą wiecz​ność. Ptaki, być może wyczu​wa​jąc jego despe​ra​cję, prze​stały śpie​wać. Spoj​rzał na ich nie​bie​skie, żółte, poma​rań​czowe skrzy​dła, na zakrzy​wione dzioby. — W Lon​dy​nie nie było takich pta​ków — powie​dział cicho. — Ani takich kolo​rów. Wszystko było szare. Niebo, budynki… nawet ludzie wyda​wali się sza​rzy. — Nie wiem, dla​czego Effia pozwo​liła Jame​sowi wysy​łać cię do tego nie​nor​mal​nego kraju — mruk​nął Fiifi, potrzą​sa​jąc głową. Quey odru​chowo przy​tak​nął i powró​cił do swo​jej miski z owsianką. Quey był samot​nym dziec​kiem. Kiedy się uro​dził, jego ojciec zbu​do​wał chatę nie​da​leko Twier​dzy, żeby on, Effia i Quey mogli żyć w wygod​niej​szych warun​kach. W owych cza​sach han​del dosko​nale się roz​wi​jał. Quey ni​gdy nie widział lochów i miał bar​dzo blade poję​cie o tym, co się dzieje na niż​szych pozio​mach Twier​dzy, ale wie​dział, że inte​resy idą dobrze, bo rzadko widy​wał ojca. Spę​dzał wszyst​kie dni z Effią, która była naj​bar​dziej cier​pliwą matką na Cape Coast, na całym Zło​tym Wybrzeżu. Mówiła cicho, ale z wiel​kim prze​ko​na​niem. Ni​gdy go nie ude​rzyła, choć inne matki doku​czały jej, mówiąc, że roz​piesz​cza syna i że on ni​gdy się niczego nie nauczy. — Czego miałby się nauczyć? — odpo​wia​dała Effia. — Czego ja się kie​dy​kol​wiek nauczy​łam od Baaby? A jed​nak Quey robił postępy. Sie​dział na kola​nach matki, a ona uczyła go mówić, powta​rza​jąc każde słowo w języku Fante i po angiel​sku, potra​fił więc zro​zu​mieć pyta​nie zadane w każ​dym z tych języ​ków i odpo​wie​dzieć w innym. Ona sama nauczyła się czy​tać i pisać w pierw​szym roku życia syna, więc wkła​dała w te lek​cje wiele zapału, mocno trzy​ma​jąc w ręku jego drobną, tłu​stą dłoń i kre​śląc wspól​nie z nim całe stro​nice liter. — Jaki ty jesteś bystry! — zawo​łała, kiedy potra​fił bez jej pomocy prze​li​te​ro​wać swoje imię i nazwi​sko. W 1784 roku, gdy nade​szły jego piąte uro​dziny, opo​wie​działa mu o swoim dzie​ciń​stwie spę​dzo​nym w wio​sce Badu. Nauczył się wszyst​kich imion — Cobbe, Baaba, Fiifi. Dowie​dział się, że ist​niała inna matka, któ​rej imie​nia ni​gdy nie poznają, i że wła​śnie do tej kobiety, jego praw​dzi​wej babki, nale​żał lśniący czarny kamień, zawsze zwi​sa​jący z szyi Effii. Opo​wia​da​jąc tę histo​rię, Effia wyraź​nie się nachmu​rzyła, ale burza minęła, gdy tylko Quey wycią​gnął rączkę i dotknął jej policzka. — Jesteś moim wła​snym dziec​kiem — powie​działa. — Nale​żysz do mnie. A ona nale​żała do niego. Kiedy był mały, cał​ko​wi​cie mu to wystar​czało, ale gdy dorósł, zaczął się mar​twić, że jego rodzina jest nie​liczna. Że różni się od innych rodzin Zło​tego Wybrzeża, na któ​rym potężni męż​czyźni kon​su​mo​wali nie​stru​dze​nie mał​żeń​stwa z kolej​nymi żonami i pło​dzili gro​mady potom​ków. Marzył o tym, żeby poznać inne dzieci swego ojca — bia​łych Col​lin​sów, miesz​ka​ją​cych za Atlan​ty​kiem — ale wie​dział, że to życze​nie ni​gdy się nie spełni. Miał tylko sie​bie, swoje książki, swoją plażę, Twier​dzę i swoją matkę. — Mar​twię się tym, że on nie ma żad​nych przy​ja​ciół — powie​działa pew​nego dnia Effia do Jamesa. — Nie bawi się z innymi dziećmi z Twier​dzy. Quey stał już nie​mal na progu, wra​ca​jąc do domu po cało​dzien​nej zaba​wie na plaży, na któ​rej budo​wał z pia​sku kopię Twier​dzy, ale usły​szaw​szy swoje imię, zatrzy​mał się za drzwiami, by posłu​chać roz​mowy rodzi​ców. — Co możemy na to pora​dzić? Ty go roz​pu​ści​łaś, Effia. Musi się nauczyć odro​biny samo​dziel​no​ści.

— Powi​nien się bawić z innymi dziećmi z ple​mie​nia Fante miesz​ka​ją​cymi na wsi i wyjeż​dżać stąd od czasu do czasu. Czy nic nie przy​cho​dzi ci do głowy? — Wró​ci​łem! — zawo​łał Quey, być może tro​chę zbyt gło​śno, bo nie chciał usły​szeć tego, co odpo​wie jego ojciec. Do wie​czora zapo​mniał o całej spra​wie. Przy​po​mniał sobie tę roz​mowę rodzi​ców dopiero po kilku tygo​dniach, kiedy w Twier​dzy poja​wił się Cudjo Sac​kee. Jego ojciec, który go tam przy​pro​wa​dził, był wodzem zna​nej wio​ski ple​mie​nia Fante i naj​więk​szym kon​ku​ren​tem Abe​eku Badu. Odwie​dzał Jamesa Col​linsa, by roz​ma​wiać z nim o zwięk​sze​niu obro​tów han​dlu, a guber​na​tor popro​sił go, by zabrał ze sobą na jedno z takich spo​tkań swo​jego naj​star​szego syna. — Quey, to jest Cudjo — powie​dział James, lekko popy​cha​jąc Queya w kie​runku chłopca. — Pobaw​cie się razem, a my tym​cza​sem będziemy roz​ma​wiać. Quey i Cudjo śle​dzili wzro​kiem swo​ich ojców, któ​rzy odda​lili się w kie​runku innej czę​ści Twier​dzy. Kiedy nie​mal znik​nęli im z oczu, Cudjo zwró​cił uwagę na Queya. — Czy ty jesteś biały? — spy​tał, doty​ka​jąc jego wło​sów. Quey cof​nął się przed jego wycią​gniętą ręką, choć doty​kało go już wielu ludzi, zada​jąc mu to samo pyta​nie. — Nie, nie jestem biały — odparł cicho. — Co? Mów gło​śniej! — zażą​dał Cudjo, a kiedy Quey, nie​mal krzy​cząc, speł​nił jego życze​nie, obaj ich ojco​wie odwró​cili ku nim głowy, by prze​ko​nać się z oddali, co jest przy​czyną zamie​sza​nia. — Nie tak gło​śno, Quey — upo​mniał syna James. Quey poczuł, że jego policzki czer​wie​nieją, i zauwa​żył, że Cudjo przy​gląda mu się z wyraź​nym roz​ba​wie​niem. — A więc nie jesteś biały. W takim razie jaki jesteś? — Jestem taki jak ty — odparł Quey. Cudjo wycią​gnął rękę i zażą​dał, by Quey zro​bił to samo. Przez chwilę stali obok sie​bie ramię w ramię, nie​mal się doty​ka​jąc. — Nie jesteś taki jak ja — stwier​dził Cudjo. Quey miał ochotę się roz​pła​kać, ale powstrzy​mał go wstyd. Wie​dział, że jest mie​szań​cem, i podob​nie jak inne miesz​ka​jące w Twier​dzy dzieci bia​łych męż​czyzn z czar​nymi kobie​tami nie ma prawa uwa​żać się za peł​no​praw​nego przed​sta​wi​ciela żad​nej rasy. Nie nale​żał ani do Anglii, ani do Zło​tego Wybrzeża. Cudjo musiał dostrzec napły​wa​jące do jego oczu łzy, bo chwy​cił go za ramię. — Posłu​chaj, mój ojciec mówi, że trzy​mają tu duże armaty. Pokaż mi, gdzie one są! I choć zapro​po​no​wał Quey​owi rolę prze​wod​nika, pierw​szy ruszył przed sie​bie. Po chwili obaj prze​mknęli obok swo​ich ojców i pobie​gli w kie​runku dział. Tak zaczęła się ich przy​jaźń. W dwa tygo​dnie po ich pierw​szym spo​tka​niu Cudjo przy​słał Quey​owi wia​do​mość z zapy​ta​niem, czy chciałby odwie​dzić jego wio​skę. — Czy mogę jechać? — spy​tał matkę, a Effia, zachwy​cona per​spek​tywą tej przy​jaźni, nie​mal wypchnęła go za drzwi. Ni​gdy dotąd nie spę​dził dłuż​szego czasu w żad​nej wio​sce i był zdu​miony, że różni się ona tak bar​dzo od Twier​dzy i reszty wybrzeża Cape Coast. Nie było tam ani jed​nego bia​łego czło​wieka, ani nawet żoł​nie​rzy, któ​rzy mówili ludziom, co im wolno robić, a co jest zaka​zane. Choć dzieci nie​rzadko dosta​wały lanie, były hała​śliwe, nie​sforne i samo​wolne. Cudjo, który podob​nie jak Quey ukoń​czył dopiero jede​na​ście lat, miał dzie​wiątkę młod​szych braci i sióstr, któ​rymi dowo​dził jak wła​sną małą armią. — Rusz się z miej​sca i przy​nieś mojemu przy​ja​cie​lowi coś do jedze​nia — zawo​łał do młod​szej sio​stry, kiedy ujrzał nad​cho​dzą​cego Queya. Dziew​czynka była tak mała, że ssała jesz​cze palec, ale zawsze bez​zwłocz​nie wyko​ny​wała jego pole​ce​nia. — Hej, Quey, zobacz co zna​la​złem — powie​dział Cudjo, otwie​ra​jąc zaci​śniętą dłoń, zanim Quey zdą​-

żył się do niego zbli​żyć. Trzy​mał w niej dwa małe śli​maki wijące się mię​dzy jego pal​cami. — Ten jest twój, a ten mój — oznaj​mił, wska​zu​jąc je pal​cem. — Wysta​wimy je do wyści​gów! Zaci​snął z powro​tem dłoń i zaczął biec. Był szyb​szy, więc Quey z tru​dem za nim nadą​żał. Kiedy dotarli do prze​cinki w dżun​gli, Cudjo poło​żył się na brzu​chu i zachę​cił gestem przy​ja​ciela do pój​ścia w jego ślady. Dał Quey​owi jed​nego śli​maka i nary​so​wał na ziemi kre​skę, która miała być linią star​tową. Obaj usta​wili za nią swo​ich zawod​ni​ków, a potem wypu​ścili je z pal​ców. Przez chwilę żaden z nich się nie poru​szył. — Czy one są głu​pie? — spy​tał Cudjo, popy​cha​jąc swego śli​maka wska​zu​ją​cym pal​cem. — Jeste​ście wolne, głu​pie zwie​rzaki! Naprzód! Naprzód! — Może są po pro​stu oszo​ło​mione — powie​dział Quey, a Cudjo spoj​rzał na niego tak, jakby to on był głupi. Potem śli​mak Queya prze​kro​czył kre​skę, a zawod​nik Cudja w kilka sekund póź​niej zro​bił to samo. Śli​mak Queya nie poru​szał się wolno i opie​szale. Zacho​wy​wał się tak, jakby wie​dział, że bie​rze udział w wyścigu, że jest wolny. Wkrótce znik​nął im z oczu. Nato​miast śli​mak Cudja na​dal nie zdra​dzał ochoty do biegu, a nawet krę​cił się w kółko. Quey poczuł się nagle nie​swojo. Bał się, że Cudjo, roz​wście​czony prze​graną, każe mu opu​ścić wio​skę i ni​gdy nie wra​cać. Choć znali się od nie​dawna, wie​dział, że nie chciałby go stra​cić. Zro​bił więc jedyną rzecz, jaka przy​szła mu do głowy. Wysu​nął rękę w taki spo​sób, w jaki robił to jego ojciec, kiedy chciał przy​pie​czę​to​wać zawar​cie jakiejś umowy, a Cudjo, ku jego zdzi​wie​niu, natych​miast ją uści​snął. — Mój śli​mak był bar​dzo głupi, ale twój dobrze sobie pora​dził — przy​znał Cudjo. — To prawda, nie​źle mu poszło. — Powin​ni​śmy nadać im imiona. Mój będzie się nazy​wał Richard, bo to angiel​skie imię, a on oka​zał się tak nie​udolny jak Anglicy. Two​jego nazwiemy Kwame. — Tak, Richard jest nie​udolny jak Anglicy! — zawo​łał ze śmie​chem Quey. Zapo​mniał w ciągu sekundy, że jego ojciec jest wła​śnie Angli​kiem, a kiedy sobie to póź​niej uświa​do​mił, nic go to nie obe​szło. Świa​do​mość wła​snej toż​sa​mo​ści przy​tłu​miła w nim wszyst​kie inne uczu​cia. Chłopcy dora​stali. Quey urósł w ciągu jed​nego lata o dzie​sięć cen​ty​me​trów, a Cudjo zro​bił się musku​larny. Jego nogi i ramiona były tak umię​śnione, że spły​wa​jący po nich pot przy​po​mi​nał wzbu​rzone fale. Stał się zna​nym w całej oko​licy zapa​śni​kiem. Przy​pro​wa​dzano chłop​ców z oko​licz​nych wsi, żeby się z nim zmie​rzyli, ale on zawsze wygry​wał. — Kiedy będziesz się ze mną moco​wał, Quey? — spy​tał kie​dyś przy​ja​ciela. Quey ni​gdy nie podej​mo​wał próby sił. Nie bał się prze​gra​nej, bo wie​dział, że jest na nią ska​zany. Ale od trzech lat obser​wo​wał uważ​nie walki przy​ja​ciela i wie​dział lepiej niż kto​kol​wiek inny, do czego zdolne jest jego ciało. Krą​żąc wokół prze​ciw​nika, Cudjo poru​szał się w spo​sób bar​dzo ele​gancki. W jego mate​ma​tyce prze​mocy ramię plus szyja rów​nały się dusze​niu, a łokieć plus nos rów​nały się krwi. Cudjo ni​gdy nie zmy​lił kro​ków w tym tańcu i pano​wał nad swym umię​śnio​nym cia​łem tak per​fek​cyj​nie, że Quey odczu​wał zmie​szany z lękiem zachwyt. Od pew​nego czasu wyobra​żał sobie, że silne ramiona obej​mują go mocno i prze​wra​cają, że przy​ja​ciel leży na nim i przy​tła​cza go do ziemi. — Namów Richarda, żeby się z tobą moco​wał — powie​dział, a Cudjo wybuch​nął bez​tro​skim śmie​chem. Po wyści​gach śli​ma​ków obaj chłopcy zaczęli nada​wać imię Richard wszyst​kiemu, z czym mieli do czy​nie​nia, bez względu na to, czy było to dobre, czy złe. Kiedy byli stro​fo​wani przez matki za uży​wa​nie wul​gar​nych słów, zrzu​cali winę na Richarda. Kiedy któ​ryś z nich wygrał jakiś bieg lub zawody zapa​śni​cze, mówili, że to zasługa Richarda. Richard był przy nich, kiedy Cudjo wypły​nął zbyt daleko i zaczął

tra​cić siły. To Richard chciał, żeby on uto​nął i Richard go ura​to​wał, przy​wra​ca​jąc mu płyn​ność ruchów. — Biedny Richard! Bez trudu bym go wykoń​czył! — powie​dział kie​dyś Cudjo, napi​na​jąc mię​śnie. Quey wycią​gnął rękę i dotknął jego bicepsa. Choć nie ustą​pił on pod naci​skiem jego dłoni, rzu​cił zaczep​nie: — Czym? Tym maleń​stwem? — Co mówisz? — upew​nił się Cudjo. — Powie​dzia​łem, że to ramię jest wątłe. A mię​śnie mięk​kie jak wosk, bra​cie. Cudjo bez ostrze​że​nia, szybko jak bły​ska​wica, oto​czył ramie​niem jego szyję. — Mięk​kie? — spy​tał tak cicho, że jego głos wydał się lek​kim tchnie​niem wia​tru. — Uwa​żaj, co mówisz, przy​ja​cielu. Tu nie ma nic mięk​kiego. Quey tra​cił oddech, ale czuł, że jego policzki płoną z pod​nie​ce​nia. Cudjo przy​warł do niego bar​dzo mocno, a on miał przez chwilę wra​że​nie, że ich ciała są ze sobą zespo​lone. Włosy na jego ramio​nach sta​nęły na bacz​ność, jakby cze​ka​jąc na to, co się może wyda​rzyć. Cudjo wypu​ścił go w końcu z uści​sku i obser​wo​wał z lek​kim uśmie​chem jego próby zła​pa​nia tchu. — Czy byłeś wystra​szony? — spy​tał. — Nie. — Nie? Czy nie wiesz, że boi się mnie teraz każdy męż​czy​zna z kra​iny Fante? — Wie​dzia​łem, że nie zro​bisz mi nic złego — oznaj​mił Quey. Spoj​rzał w oczy przy​ja​ciela i dostrzegł w nich błysk nie​pew​no​ści. Ale Cudjo szybko odzy​skał pano​wa​nie nad sobą. — Czy jesteś tego pewien? — spy​tał. — Tak. — To rzuć mi wyzwa​nie. Stocz ze mną walkę. — Nie zro​bię tego. Cudjo pod​szedł do przy​ja​ciela tak bli​sko, że ich twa​rze były odda​lone od sie​bie tylko o nie​całe pół metra. — Spró​buj mnie poko​nać — powie​dział cicho, a Quey poczuł na swo​ich war​gach tchnie​nie jego odde​chu. W następ​nym tygo​dniu Cudjo miał sto​czyć ważną walkę. Jeden ze sta​cjo​nu​ją​cych w Twier​dzy żoł​nie​rzy oznaj​mił po pija​nemu, że Cudjo ni​gdy nie zdoła go poło​żyć na łopatki. — Kiedy Murzyn wal​czy z Murzy​nem, szanse są wyrów​nane — powie​dział. — Postaw​cie dzi​kusa prze​ciwko bia​łemu, a zoba​czy​cie róż​nicę. Jeden z usłu​gu​ją​cych w Twier​dzy miesz​kań​ców wio​ski usły​szał prze​chwałki tego żoł​nie​rza i powtó​rzył je ojcu Cudjo, a wódz oso​bi​ście zja​wił się tam następ​nego dnia, by na nie zare​ago​wać. — Jeśli jakiś biały czło​wiek myśli, że zdoła pobić mojego syna, niech spró​buje to zro​bić. Za trzy dni zoba​czymy, kto jest lep​szy. Ojciec Queya usi​ło​wał nie dopu​ścić do walki, twier​dząc, że ludzie cywi​li​zo​wani nie rywa​li​zują z sobą w taki spo​sób, ale żoł​nie​rze byli znu​dzeni i nie​spo​kojni, marzyli więc o mało cywi​li​zo​wa​nej roz​rywce. Cudjo przy​był na wybrzeże pod koniec tygo​dnia. Przy​pro​wa​dził ze sobą tylko ojca i sied​miu braci. Quey nie roz​ma​wiał z nim od poprzed​niego spo​tka​nia. Na​dal czuł na war​gach powiew jego odde​chu i odczu​wał dziwny nie​po​kój, choć nie potra​fiłby wyja​śnić jego przy​czyn. Zde​ner​wo​wany był rów​nież żoł​nierz, który rzu​cił wyzwa​nie czar​nemu zapa​śni​kowi. Wszy​scy miesz​kańcy Twier​dzy, któ​rzy przy​szli obej​rzeć walkę, widzieli, że trzęsą mu się ręce. Cudjo sta​nął naprze​ciw rywala i obrzu​cił go od stóp do głów tak​su​ją​cym spoj​rze​niem. Potem zer​k​nął w kie​runku sie​dzą​cego na widowni Queya, a kiedy przy​ja​ciel pozdro​wił go ruchem głowy, posłał mu uśmiech, który mówił: „Wygram tę walkę”. I tak się stało. W minutę po roz​po​czę​ciu zma​gań zaci​snął ręce na brzu​chu rywala, prze​wró​cił go i przy​-

ci​snął do ziemi. Tłum zary​czał z pod​nie​ce​nia. Na are​nie poja​wili się nowi prze​ciw​nicy, więc Cudjo powa​lił z więk​szym lub mniej​szym tru​dem jesz​cze kilku żoł​nie​rzy. W końcu wszy​scy byli już zbyt zmę​czeni lub pijani, by z nim wal​czyć, a tylko on jeden nie zdra​dzał obja​wów wyczer​pa​nia. Żoł​nie​rze zaczęli się roz​cho​dzić. Ojciec i bra​cia Cudjo zło​żyli mu gło​śne i ser​deczne gra​tu​la​cje, a potem też ruszyli w kie​runku wyj​ścia. On sam miał spę​dzić noc na Cape Coast jako gość rodzi​ców Queya. — Mogę z tobą sto​czyć walkę — powie​dział Quey, kiedy wyglą​dało na to, że wszy​scy już wyszli. Do Twier​dzy napły​wało nocne powie​trze, tro​chę ją ochła​dza​jąc, ale na​dal było tu bar​dzo cie​pło. — Teraz, kiedy ja jestem zbyt zmę​czony, żeby wygrać? — spy​tał Cudjo. — Ty ni​gdy nie byłeś zbyt zmę​czony, żeby wygrać. — Okay. Chcesz się ze mną moco​wać? To naj​pierw mnie złap! Cudjo zaczął biec, ale Quey był teraz szyb​szy niż w pierw​szych latach ich przy​jaźni. Dogo​nił Cudja przy arma​tach i rzu​cił się na niego szczu​pa​kiem, chwy​ta​jąc go za nogi i oba​la​jąc na zie​mię. Już po kilku sekun​dach ciężko dyszący Cudjo przy​ci​skał go do pod​łoża, a on roz​pacz​li​wie usi​ło​wał go z sie​bie zrzu​cić. Quey wie​dział, że powi​nien trzy​krot​nie ude​rzyć dło​nią w zie​mię, dając sygnał do zakoń​cze​nia rywa​li​za​cji, ale nie miał na to ochoty. Nie chciał tego. Nie chciał, żeby Cudjo wstał. Chciał na​dal czuć na sobie jego cię​żar. Quey powoli roz​luź​nił swoje napięte mię​śnie i poczuł, że Cudjo robi to samo. Obaj chłopcy patrzyli sobie głę​boko w oczy. Zaczęli wol​niej oddy​chać. Quey znów poczuł na war​gach oddech przy​ja​ciela i miał ochotę przy​bli​żyć swoją twarz do jego twa​rzy. — Wsta​waj​cie natych​miast — roz​ka​zał im James. Quey nie wie​dział, od jak dawna ojciec ich obser​wuje, ale usły​szał w jego gło​sie nie​znane mu dotąd brzmie​nie. Wie​dział, że prze​ma​wia on takim wład​czym tonem do służby, a także — choć ni​gdy tego nie widział — do nie​wol​ni​ków, któ​rych zamie​rza ude​rzyć, ale teraz ten ton był zabar​wiony lękiem. — Zbie​raj się do domu, Cudjo — powie​dział James. Cudjo speł​nił jego pole​ce​nie, nawet nie oglą​da​jąc się za sie​bie. W mie​siąc póź​niej, tuż przed swymi czter​na​stymi uro​dzi​nami, mimo płacz​li​wych pro​te​stów Effii, która posu​nęła się tak daleko, by pod​czas kolej​nej kłótni ude​rzyć męża w twarz, Quey wsiadł na sta​tek zmie​rza​jący do Anglii. * Sły​sza​łem, że wró​ci​łeś z Lon​dynu. Czy możemy się zoba​czyć, stary przy​ja​cielu? Quey nie mógł prze​stać myśleć o sło​wach wia​do​mo​ści, którą przy​słał mu Cudjo. Spoj​rzał w swoją miskę i zdał sobie sprawę, że pra​wie nie tknął owsianki. Fiifi skoń​czył już pierw​szą por​cję i popro​sił o następną. — Może powi​nie​nem był zostać w Lon​dy​nie — powie​dział Quey. Jego wuj uniósł głowę znad swo​jej miski i rzu​cił mu dziwne spoj​rze​nie. — Dla​czego miał​byś zosta​wać w Lon​dy​nie? — Tam było bez​piecz​niej — odparł cicho Quey. — Bez​piecz​niej? Dla​czego? Dla​tego że Bry​tyj​czycy nie włó​czą się po dżun​gli, szu​ka​jąc nie​wol​ni​ków? Dla​tego że zacho​wują czy​ste ręce, a my pra​cu​jemy? Pozwól sobie powie​dzieć, że praca, którą oni wyko​nują, jest naj​bar​dziej nie​bez​pieczna ze wszyst​kich. Quey kiw​nął głową, choć wcale nie to miał na myśli. Pod​czas pobytu w Anglii widział warunki, w jakich żyją czarni ludzie w kra​jach bia​łych. Hin​dusi i Afry​ka​nie tło​czyli się po dwu​dzie​stu lub wię​cej

w jed​nej izbie, jedli pomyje pozo​sta​wione przez świ​nie i nie​ustan​nie kasłali. Ich głosy two​rzyły istną sym​fo​nię cho​roby. Wie​dział, na jakie nie​bez​pie​czeń​stwa może być nara​żony za oce​anem, ale znał też nie​bez​pie​czeń​stwo, które cza​iło się w nim samym. — Nie bądź słaby, Quey — powie​dział Fiifi, rzu​ca​jąc mu sta​now​cze spoj​rze​nie, a on przez chwilę zaczął podej​rze​wać, że jego wuj jed​nak go zro​zu​miał. Ale Fiifi sku​pił uwagę na swej owsiance i spy​tał: — Czy nie masz nic do roboty? Quey otrzą​snął się z roz​tar​gnie​nia i zebrał myśli. Uśmiech​nął się do wuja, podzię​ko​wał mu za posi​łek i wyszedł z jego zagrody. Praca nie była ciężka. Quey i inni przed​sta​wi​ciele jego firmy spo​ty​kali się co tydzień z Badu i jego ludźmi, by doko​nać prze​glądu inwen​ta​rza, nad​zo​ro​wali wio​śla​rzy, któ​rzy zaj​mo​wali się zała​dun​kiem towaru na łodzie, i infor​mo​wali guber​na​tora Twier​dzy o kon​tak​tach Badu z innymi part​ne​rami han​dlo​wymi. Zgod​nie z har​mo​no​gra​mem pracy Quey miał tego dnia nad​zo​ro​wać wio​śla​rzy. Prze​byw​szy kilka mil, dotarł do końca wio​ski i powi​tał zatrud​nio​nych przez Bry​tyj​czy​ków mło​dych chłop​ców z ple​mie​nia Fante, któ​rzy prze​rzu​cali towar z nad​brzeż​nych wio​sek do Twier​dzy. Tego dnia na trans​port ocze​ki​wała tylko piątka powią​za​nych nie​wol​ni​ków. Naj​młod​sza z ich grona drobna dziew​czyna była ubru​dzona wła​snymi odcho​dami, ale nikt nie zwra​cał na to uwagi. Quey przy​zwy​czaił się do zapa​chu ludz​kich feka​liów, ale naj​bar​dziej dokucz​liwy był zawsze odór stra​chu. Wdzie​rał się on do jego nosa i wyci​skał mu łzy z oczu, choć już dawno nauczył się powstrzy​my​wać od pła​czu. Widząc wypły​wa​jące na morze czółna pełne nie​wol​ni​ków, myślał o swoim ojcu, który stał na przy​le​ga​ją​cym do Twier​dzy skrawku wybrzeża gotów na ich przy​ję​cie. Widok każ​dego trans​portu nie​wol​ni​ków zawsze napa​wał go wsty​dem. Zasta​na​wiał się, co czuł wtedy jego ojciec. James zmarł wkrótce po wyjeź​dzie Queya do Lon​dynu. Podróż na pokła​dzie statku była nie​wy​godna i męcząca, a Quey na zmianę albo pła​kał, albo wymio​to​wał. Przez całą drogę zasta​na​wiał się, jak jego ojciec może w taki spo​sób trak​to​wać nie​wol​ni​ków. I pamię​ta​jąc o wła​snym losie, docho​dził do wnio​sku, że James zawsze roz​wią​zuje wszyst​kie pro​blemy w taki sam spo​sób. Ładuje je na sta​tek i wysyła na morze. Był cie​kaw, co czuje jego ojciec na widok odpły​wa​ją​cego statku. Czy prze​żywa to samo co on — mie​sza​ninę lęku, wstydu i wstrętu do wła​snego ciała, do wła​snych grzesz​nych pożą​dań? Kiedy wró​cił do wio​ski, Badu był już pijany. Quey rzu​cił mu na powi​ta​nie jakiś fra​zes i pró​bo​wał go omi​nąć. Ale zro​bił to zbyt wolno, bo Badu chwy​cił go za ramię i zapy​tał: — Jak się miewa twoja matka? Powiedz jej, żeby mnie kie​dyś odwie​dziła. Quey wygiął wargi, mając nadzieję że jego gry​mas przy​po​mina uśmiech. Usi​ło​wał opa​no​wać nie​smak. Kiedy przyj​mo​wał to sta​no​wi​sko, Effia wypła​ki​wała oczy, bła​ga​jąc go, żeby odmó​wił, żeby unik​nął tej służby. Żeby w razie koniecz​no​ści zro​bił to, na co zde​cy​do​wała się kie​dyś nie​znana mu babka, ucie​ka​jąc do kra​iny Asante. — W tej wio​sce jest zło, Quey — mówiła, doty​ka​jąc pal​cami zwi​sa​jący z jej szyi czarny kamień. —  Baaba… — Baaba od dawna nie żyje — prze​rwał jej syn — a ty i ja jeste​śmy zbyt doro​śli, by wie​rzyć w duchy. Effia splu​nęła na zie​mię pod jego stopy i potrzą​snęła głową tak gwał​tow​nie, jakby chciała ją ode​rwać od reszty ciała. — Ty myślisz, że coś wiesz, ale nie wiesz nic — powie​działa. — Zło jest jak cień. Ono idzie za tobą. — Być może moja matka nie​ba​wem się tu pojawi — oznaj​mił teraz, choć wie​dział, że ona wcale nie ma ochoty na spo​tka​nie z Badu. Effia i James nie​raz się kłó​cili, a ich spory doty​czyły prze​waż​nie jego osoby, ale nie ule​gało wąt​pli​wo​ści, że łączą ich silne uczu​cia. A choć jakaś cząstka Queya nie​na​wi​dziła ojca, druga cząstka bar​dzo chciała zasłu​żyć na jego uzna​nie.

Uwol​nił się w końcu od towa​rzy​stwa Badu i poszedł dalej, powta​rza​jąc w myślach wia​do​mość od Cudja. Sły​sza​łem że wró​ci​łeś z Lon​dynu. Czy możemy się zoba​czyć, stary przy​ja​cielu? Po powro​cie z Anglii Quey był zbyt roz​trzę​siony, by pytać o Cudja, ale nie było to konieczne. Cudjo prze​jął po ojcu funk​cję wodza wio​ski, która na​dal han​dlo​wała z Bry​tyj​czy​kami. Kiedy Quey pra​co​wał w Twier​dzy jako pisarz, nie​mal codzien​nie natra​fiał na jego imię w księ​gach rachun​ko​wych. Teraz mógł bez trudu odwie​dzić daw​nego przy​ja​ciela i poroz​ma​wiać z nim tak jak za daw​nych cza​sów. Powie​dzieć mu, że nie​na​wi​dził Lon​dynu tak samo jak swo​jego ojca i miał wra​że​nie, że wszyst​kie złe rze​czy, które tam prze​żył — chłód, wil​goć, ciem​no​ści — były ele​men​tami wymie​rzo​nej prze​ciwko niemu wro​giej kam​pa​nii mają​cej na celu ode​rwa​nie go od Cudja. Ale co mógł zyskać w wyniku takiego spo​tka​nia? Czy jedno spoj​rze​nie mogło go cof​nąć do miej​sca, w któ​rym był sześć lat wcze​śniej, leżąc na pod​ło​dze Twier​dzy? Być może Lon​dyn wpły​nął na niego tak, jak sobie życzył jego ojciec, ale nie było to wcale pewne. Mijały kolejne tygo​dnie, a Quey nie odpo​wia​dał na list Cudja. Poświę​cał wszyst​kie siły swo​jej pracy. Fiifi i Badu mieli liczne kon​takty w kra​inie Asante i w regio​nach poło​żo​nych jesz​cze dalej na pół​noc. Kon​takty z Wiel​kimi Męż​czy​znami, wojow​ni​kami i wodzami, któ​rzy przy​pro​wa​dzali codzien​nie dzie​siątki nie​wol​ni​ków. Han​del tak bar​dzo się roz​wi​nął, a metody pozy​ski​wa​nia nie​wol​ni​ków stały się tak bez​względne, że nie​które ple​miona zaczęły kale​czyć twa​rze swych dzieci, żeby je odróż​nić od innych. Naj​czę​ściej chwy​tani miesz​kańcy pół​nocnych regio​nów mie​wali na twa​rzach nawet po dwa​dzie​ścia blizn, byli więc tak oszpe​ceni, że nikt nie chciał ich kupo​wać. Więk​szość nie​wol​ni​ków przy​pro​wa​dza​nych do oddziału firmy funk​cjo​nu​ją​cego w wio​sce Queya sta​no​wili jeńcy poj​mani pod​czas wojen ple​mien​nych. Tra​fiali się wśród nich rów​nież ludzie sprze​da​wani w nie​wolę przez wła​sne rodziny, a naj​rzad​szym towa​rem byli nie​wol​nicy pory​wani przez Fii​fiego pod​czas jego tajem​ni​czych wypraw na pół​noc. Fiifi czy​nił wła​śnie przy​go​to​wa​nia do jed​nej z takich eska​pad. Nie chciał powie​dzieć Quey​owi, dokąd się wybiera, ale jego sio​strze​niec wie​dział, że misja musi być szcze​gól​nie nie​bez​pieczna, bo jego wuj popro​sił o pomoc miesz​kań​ców innej wio​ski ple​mie​nia Fante. — Będzie​cie mogli zatrzy​mać całą zdo​bycz, oprócz jed​nej osoby — powie​dział Fiifi. — Weź​mie​cie tych ludzi ze sobą, kiedy roz​dzie​limy się w Dun​kwa. Quey przy​był do zagrody wuja, gdyż został przez niego wezwany. Widział wokół sie​bie wojow​ni​ków, któ​rzy stro​ili się w szaty bojowe, trzy​ma​jąc w rękach musz​kiety, maczety i dzidy. Teraz zro​bił krok do przodu, chcąc zoba​czyć, z kim roz​ma​wia gospo​darz. — Quey, to ty? Czyż​byś w końcu przy​szedł mnie powi​tać? Głos był bar​dziej głę​boki niż ten, który zapa​mię​tał, ale natych​miast go roz​po​znał. Wycią​gnął rękę do sta​rego przy​ja​ciela, zda​jąc sobie sprawę, że ona drży. Dłoń Cudjo była deli​katna, ale uścisk bar​dzo silny. Quey przy​po​mniał sobie pobyt w wio​sce Cudjo, wyścig śli​ma​ków i Richarda. — Co ty tu robisz? — spy​tał, mając nadzieję, że jego głos go nie zdra​dzi, że brzmi sta​now​czo i spo​koj​nie. — Twój wuj zapro​po​no​wał nam udział w docho​do​wej wypra​wie. Chęt​nie zgło​si​łem swój udział. Fiifi pokle​pał Cudja po ramie​niu i odszedł, by poroz​ma​wiać z innymi wojow​ni​kami. — Nie odpo​wie​dzia​łeś na mój list — powie​dział cicho Cudjo. — Nie mia​łem czasu. — Rozu​miem — mruk​nął Cudjo. Wyglą​dał tak samo jak daw​niej, ale był wyż​szy i bar​dziej musku​larny. — Twój wuj powie​dział mi, że się nie oże​ni​łeś. — To prawda. — Ja wzią​łem ślub wio​sną tego roku. Wódz musi być żonaty.

— Right — odpo​wie​dział Quey po angiel​sku, zapo​mi​na​jąc, gdzie się znaj​duje, a Cudjo wybuch​nął śmie​chem. Wziął do ręki maczetę i przy​su​nął się bli​żej do przy​ja​ciela. — Mówisz po angiel​sku jak Bry​tyj​czyk, jak Richard, co? Kiedy razem z twoim wujem zro​bimy to, co mamy do zro​bie​nia na pół​nocy, wrócę do mojej wio​ski. Będziesz tam zawsze mile widziany. Musisz mnie odwie​dzić. Fiifi wydał okrzyk wzy​wa​jący do wymar​szu, a Cudjo ruszył bie​giem w jego stronę. Ale po kilku kro​kach odwró​cił głowę i spoj​rzał na przy​ja​ciela z uśmie​chem. Quey nie miał poję​cia, jak długo potrwa wyprawa, bo nikt nie chciał mu nic powie​dzieć, ale wie​dział, że nie zaśnie, dopóki jego wuj nie wróci. Żegnał już kil​ka​krot​nie wyru​sza​ją​cych wojow​ni​ków i ni​gdy nie zada​wał żad​nych pytań, ale tym razem jego serce biło tak mocno, jakby coś uwię​zło mu w gar​dle. Czuł wyraź​nie każde jego ude​rze​nie. Dla​czego Fiifi powie​dział Cudjowi, że jego sio​strze​niec nie jest żonaty? Czy Cudjo go o to pytał? I dla​czego powie​dział, że Quey będzie mile widziany w jego wio​sce? Czy miałby miesz​kać na tere​nie jego zagrody? W jego cha​cie, jak trze​cia żona? Czy może w sza​ła​sie na skraju wio​ski, samot​nie? Jego myśli bie​gły jak sza​lone, a każ​dej z nich towa​rzy​szyło jedno ude​rze​nie serca. Minął tydzień. Potem drugi. Potem trzeci. W pierw​szym dniu czwar​tego tygo​dnia Quey został w końcu wezwany do lochu, w któ​rym trzy​mano nie​wol​ni​ków. Fiifi leżał na dwo​rze, oparty o ścianę, przy​ci​ska​jąc dłoń do dużej rany w boku, z któ​rej sączyła się krew. Jeden z leka​rzy kom​pa​nii, który naj​wy​raź​niej zja​wił się przed chwilą, wyjął grubą igłę oraz nić i zaczął zszy​wać brzegi roz​cię​cia. — Co się stało? — spy​tał Quey. Wojow​nicy Fii​fiego, któ​rzy trzy​mali straż przy drzwiach lochu, byli wyraź​nie prze​ra​żeni. Mieli w rękach maczety lub musz​kiety i zaci​skali na nich dło​nie, gdy tylko usły​szeli docho​dzący z dżun​gli sze​lest. Fiifi zaczął się śmiać, ale jego głos przy​po​mi​nał ryk kona​ją​cego zwie​rzę​cia. Lekarz skoń​czył zszy​wa​nie rany, a kiedy polał ją jakimś brą​zo​wym pły​nem, Fiifi prze​stał recho​tać i wydał okrzyk bólu. — Cicho! — syk​nął jeden z żoł​nie​rzy. — Nie wiemy, kto mógł pójść naszym tro​pem. — Co się stało? — spy​tał Quey, przy​klę​ka​jąc obok wuja. Fiifi zaci​snął zęby, a potem uniósł rękę i wska​zał drzwi lochu. — Obej​rzyj naszą zdo​bycz, mój synu. Quey wstał i pod​szedł do drzwi. Ludzie Fii​fiego podali mu latar​nię i roz​stą​pili się, żeby mógł wejść. Kiedy prze​kro​czył próg, oto​czyła go ciem​ność tak gęsta, jakby zna​lazł się we wnę​trzu bębna. Uniósł wyżej latar​nię i ujrzał nie​wol​ni​ków. Nie spo​dzie​wał się, że będzie ich tak wielu, bo nowy trans​port miał przy​być dopiero na początku następ​nego tygo​dnia. Od razu się zorien​to​wał, że nie są to jeńcy, któ​rych przy​pro​wa​dzili ludzie z ple​mie​nia Asante. To byli ludzie, któ​rych upro​wa​dził Fiifi. W kącie leżeli dwaj skuci z sobą potężni wojow​nicy, któ​rzy naj​wy​raź​niej odnie​śli pod​czas walki nie​groźne obra​że​nia. Na widok Queya zaczęli wykrzy​ki​wać obe​lgi w języku Twi i szar​pać swymi łań​cu​chami tak ener​gicz​nie, że ich zabliź​nione rany znowu zaczęły krwa​wić. Pod prze​ciw​le​głą ścianą sie​działa cicho jakaś młoda dziew​czyna. Kiedy unio​sła na niego wzrok, zoba​czył, że jej oczy są wiel​kie jak księ​życe w pełni, przy​klęk​nął więc obok niej, by ją dokład​nie obej​rzeć. Na jej policzku dostrzegł dużą owalną bli​znę. Jesz​cze przed jego wyjaz​dem do Anglii James powie​dział mu, że jest to znak, jakim pięt​no​wani są nie​któ​rzy przed​sta​wi​ciele ple​mie​nia Asante. Uświa​do​mił sobie, kim ona musi być, i wstał, nie odry​wa​jąc od niej wzroku. Kiedy wyszedł na dwór, stwier​dził, że jego wuj zemdlał z bólu, a żoł​nie​rze nie ści​skają już tak kur​czowo broni, gdyż uznali naj​wy​raź​niej, iż nikt nie szedł ich tro​pem. Quey spoj​rzał na sto​ją​cego naj​bli​żej wojow​nika, a potem chwy​cił go za ramię i mocno nim potrzą​snął. — Na miłość boską, dla​czego porwa​li​ście córkę króla Asante? Żoł​nierz opu​ścił wzrok i pokrę​cił głową, ale nie otwo​rzył ust. Quey nie wie​dział, na czym polega plan Fii​fiego, ale miał nadzieję, że okaże się on dobrze prze​my​ślany. Wie​dział, że w prze​ciw​nym razie cała

wio​ska zapłaci za jego błąd swoim życiem. Od tego dnia Quey spę​dzał wszyst​kie wie​czory w towa​rzy​stwie swego wuja, któ​rego rany powoli się goiły. Poznał szcze​góły akcji, która dopro​wa​dziła do porwa​nia. Fiifi powie​dział mu, że on i jego ludzie zakra​dli się ciemną nocą do kra​iny Asante, że wie​dzieli od jed​nego ze swych infor​ma​to​rów, kiedy dziew​czyna jest pil​no​wana przez naj​mniej​szą liczbę straż​ni​ków, że on sam został roz​cięty jak orzech koko​sowy maczetą jed​nego z nich, kiedy wycią​gnął po nią ręce, że wle​kli swych jeń​ców przez dżun​glę na połu​dnie, dopóki nie dotarli do wybrzeża. Nazy​wała się Nana Yaa i była naj​star​szą córką Osei Bonsu, naj​wyż​szego rangą władcy kró​le​stwa Asante, czło​wieka sza​no​wa​nego przez samą kró​lową Anglii, ponie​waż zmie​nił on rolę, jaką odgry​wało w han​dlu nie​wol​ni​kami Złote Wybrzeże. Nana Yaa ucho​dziła za ważne narzę​dzie poli​tycz​nych prze​tar​gów, a do prób jej porwa​nia docho​dziło już wtedy, kiedy była jesz​cze nie​mow​lę​ciem. Z jej powodu docho​dziło do wojen, któ​rych ini​cja​to​rzy chcieli ją porwać, uwol​nić lub poślu​bić. Quey był tak zanie​po​ko​jony, że nie ośmie​lił się spy​tać o los Cudja. Wie​dział, że infor​ma​tor Fii​fiego zosta​nie wkrótce schwy​tany i pod​dany tor​tu​rom, pod​czas któ​rych wyzna, kto ją upro​wa​dził. Kon​se​kwen​cje, jakie ich cze​kały, były tylko kwe​stią czasu. — Wuju, ludzie Asante nam tego nie wyba​czą. Oni będą… Fiifi nie chciał go słu​chać. Za każ​dym razem, kiedy Quey usi​ło​wał poru​szyć temat córki króla, jego wuj chwy​tał się za bok i milkł albo zaczy​nał jedną ze swo​ich dłu​gich opo​wie​ści. — Ludzie Asante byli na nas wście​kli od lat — powie​dział Fiifi. — Odkąd dowie​dzieli się, że sprze​da​li​śmy człon​ków ich ple​mie​nia przy​pro​wa​dzo​nych nam przez miesz​kań​ców pół​nocy, z któ​rymi nawią​zał kon​takt Badu. Badu oznaj​mił mi, że będziemy han​dlo​wali z tymi, któ​rzy wię​cej zapłacą. To samo powie​działem ludziom Asante, kiedy się o wszyst​kim dowie​dzieli; to samo powie​działem tobie. Gniewu ple​mie​nia Asante należy się spo​dzie​wać, Quey, i masz rację, mówiąc, że nie wolno go lek​ce​wa​żyć. Ale wierz mi, że oni są roz​sądni, ale nie tak prze​bie​gli jak my. Wyba​czą nam. Fiifi prze​stał mówić, a Quey obser​wo​wał przez chwilę jego naj​młod​szą, dwu​let​nią córkę, która bawiła się na dzie​dzińcu. Po chwili weszła słu​żąca, nio​sąc drobny posi​łek, zło​żony z orze​chów ziem​nych i bana​nów. Pode​szła do Fiifi, ale on ją powstrzy​mał. — Masz naj​pierw podać jedze​nie mojemu synowi — powie​dział spo​koj​nym tonem, patrząc na nią bez gniewu. Kobieta zło​żyła ukłon Quey​owi, uno​sząc prawą rękę, a potem podała im jedze​nie. Kiedy wycho​dziła, Quey nie mógł ode​rwać wzroku od jej koły​szą​cych się bio​der. — Dla​czego zawsze to mówisz? — spy​tał, gdy zna​la​zła się poza zasię​giem jego głosu. — Dla​czego co mówię? — Że jestem twoim synem. — Quey miał opusz​czony wzrok i prze​ma​wiał tak cicho, jakby chciał, żeby zie​mia pochło​nęła jego słowa. — Ni​gdy dotąd się do mnie nie przy​zna​wa​łeś. Fiifi zgniótł zębami sko​rupkę ziem​nego orze​cha, oddzie​la​jąc od niej ziarno, a póź​niej wypluł ją pod nogi. Potem zer​k​nął na polną drogę, wio​dącą od jego zagrody w kie​runku głów​nego placu wio​ski. Wyglą​dał tak, jakby się kogoś spo​dzie​wał. — Zbyt długo byłeś w Anglii, Quey. Chyba zapo​mnia​łeś o tym, że tutaj naj​waż​niej​sze są matki i sio​stry, a także ich syno​wie. Kiedy jesteś wodzem, twoim następcą jest syn sio​stry, bo sio​stra została zro​dzona z two​jej matki, a żona nie. Więc syn sio​stry jest dla cie​bie waż​niej​szy niż wła​sny. Ale twoja matka nie jest moją sio​strą, Quey. Nie jest córką mojej matki, a kiedy poślu​biła bia​łego czło​wieka z Twier​dzy, zaczą​łem ją tra​cić. A ponie​waż moja matka zawsze jej nie​na​wi​dziła, ja też zaczą​łem podzie​lać to uczu​cie. — Ta nie​na​wiść była z początku dobra. Skła​niała mnie do cięż​szej pracy. Kiedy myśla​łem o niej i wszyst​kich bia​łych z Twier​dzy, a potem o moich ludziach z tej wio​ski, mówi​łem sobie, że my będziemy

moc​niejsi niż biali ludzie. I bogatsi. A gdy Badu stał się zbyt zachłanny i zbyt gruby, by wal​czyć, zaczą​łem wal​czyć za niego. Ale wtedy nie​na​wi​dzi​łem two​jego ojca i two​jej matki. Nie​na​wi​dzi​łem też wła​snego ojca i wła​snej matki za to, że są takimi ludźmi, jakimi byli. Chyba zaczą​łem nie​na​wi​dzić nawet samego sie​bie. — Kiedy twoja matka po raz ostatni poja​wiła się w wio​sce z oka​zji pogrzebu mojego ojca mia​łem pięt​na​ście lat. Po jej wyjeź​dzie Baaba powie​działa mi, że ponie​waż Effia nie jest naprawdę moją sio​strą, nic się jej ode mnie nie należy. I przez wiele lat w to wie​rzy​łem, ale jestem teraz sta​rym czło​wie​kiem, więc sta​łem się mądrzej​szy, choć słab​szy. Za cza​sów mło​do​ści żaden męż​czy​zna nie zdo​łałby mnie dosię​gnąć maczetą, a teraz… — Fiifi wska​zał swą ranę i umilkł, ale po chwili odchrząk​nął i mówił dalej. —  Nie​długo to wszystko, co zostało przy mojej pomocy zbu​do​wane w tej wio​sce, prze​sta​nie nale​żeć do mnie. Mam synów, ale nie mam sióstr, więc wszystko, co pomo​głem zbu​do​wać, roz​wieje się jak pył na wie​trze. — To ja powie​dzia​łem waszemu guber​na​to​rowi — cią​gnął — żeby dał ci tę posadę, Quey, bo ty jesteś osobą, któ​rej powi​nie​nem to wszystko zosta​wić. Kocha​łem kie​dyś Effię jak sio​strę, więc choć nie pocho​dzisz od mojej matki, jesteś mi tak bli​ski, że mogę cię uznać za kogoś w rodzaju mojego naj​star​szego sio​strzeńca. Dam ci wszystko, co mam. Napra​wię błędy mojej matki. Jutro wie​czo​rem poślu​bisz Nanę Yaa, więc nawet jeśli król kra​iny Asante zjawi się tu ze swo​imi wszyst​kimi ludźmi, oni nie będą mogli się cie​bie wyprzeć. Nie mogą zabić ani cie​bie, ani żad​nego z miesz​kań​ców naszej wio​ski, bo jest to teraz twoja wio​ska i należy do cie​bie w taki sam spo​sób, w jaki nale​żała kie​dyś do two​jej matki. Zadbam o to, żebyś stał się bar​dzo potęż​nym czło​wie​kiem, więc nawet kiedy wszy​scy biali wyniosą się ze Zło​tego Wybrzeża, mury Twier​dzy zaś runą — a zapew​niam cię, że tak będzie — ty jesz​cze przez długi czas będziesz odgry​wał ważną rolę. Fiifi zaczął nabi​jać fajkę. Po chwili nad jej główką poja​wiły się białe obłoczki dymu. Nad​cho​dziła pora desz​czowa. Było jasne, że powie​trze zacznie nie​długo gęst​nieć, a miesz​kańcy Zło​tego Wybrzeża będą musieli sobie przy​po​mnieć, jak się funk​cjo​nuje w kli​ma​cie, który zawsze był tak gorący i wil​gotny, jakby chciał ugo​to​wać miej​scową lud​ność na kola​cję. Tak wła​śnie wyglą​dały zasady życia w buszu. Zja​daj albo zostań zje​dzony. Pory​waj albo zostań porwany. Zawie​raj związki mał​żeń​skie, żeby zapew​nić sobie bez​pie​czeń​stwo. Quey wie​dział, że ni​gdy nie odwie​dzi wio​ski Cudja. Nie okaże sła​bo​ści. Jego zawo​dem był han​del nie​wol​ni​kami, więc musiał pono​sić pewne ofiary.

NESS Ness nie miała żad​nej inte​lek​tu​al​nej ani ducho​wej pocie​chy, która pomo​głaby jej prze​zwy​cię​żyć wewnętrzne zała​ma​nie. Nawet Gwiazda Pół​nocna oka​zała się oszu​stwem. Codzien​nie zbie​rała bawełnę pod karzą​cym okiem połu​dnio​wego słońca. Od trzech mie​sięcy prze​by​wała w Ala​ba​mie, na plan​ta​cji Tho​masa Allana Stoc​khama. Dwa tygo​dnie wcze​śniej była w Mis​si​sipi. Rok przed​tem znaj​do​wała się w miej​scu, które zawsze nazy​wała Pie​kłem. Mimo usil​nych sta​rań, nie mogła sobie przy​po​mnieć, ile ma lat. Z wszyst​kich jej obli​czeń wyni​kało, że dwa​dzie​ścia pięć, ale każdy rok upły​wa​jący od chwili, w któ​rej wyrwano ją z ramion matki, zda​wał się trwać dzie​się​cio​le​cie. Matka Ness, nazy​wana w rodzi​nie Esi, była poważną, posępną kobietą. Ni​gdy nie sły​szano, żeby opo​wie​działa jakąś histo​rię, mającą szczę​śliwe zakoń​cze​nie. Nawet akcja bajek, które opo​wia​dała córce na dobra​noc, toczyła się na pokła​dzie łodzi, którą Esi nazy​wała Wiel​kim Okrę​tem. Ness zasy​piała, mając w wyobraźni wize​runki osób, któ​rych wrzu​cano do Oce​anu Atlan​tyc​kiego jak kotwice, nie​umo​co​wane do niczego; ani do ziemi, ani do ludzi, ani do żad​nej skali war​to​ści. Esi opo​wia​dała, że na Wiel​kiej Łodzi byli uło​żeni jedni na dru​gich, a gru​bość war​stwy docho​dziła do dzie​się​ciu ciał; kiedy umie​rał jakiś leżący nad tobą czło​wiek, jego mar​twy cię​żar ugnia​tał innych jak kucharz posłu​gu​jący się prasą do czosnku. Matka Ness, nazy​wana przez innych nie​wol​ni​ków Ponurą Esi, bo ni​gdy się nie uśmie​chała, opo​wia​dała jej o klą​twie, którą bar​dzo dawno temu rzu​ciła na nią Gołą​beczka. — Jestem prze​klęta i samotna — mam​ro​tała, zamia​ta​jąc pod​łogę — a w dodatku stra​ci​łam kamień mojej matki. Ness miała dzie​więć lat, kiedy została sprze​dana, i choć spo​ty​kała na innych plan​ta​cjach życz​li​wych nie​wol​ni​ków, czar​nych ludzi, któ​rzy się uśmie​chali, obej​mo​wali ją i opo​wia​dali ładne histo​rie, ni​gdy nie prze​stała tęsk​nić za szarą skałą serca swej matki. I zawsze koja​rzyła praw​dziwą miłość z szorst​kim spo​so​bem bycia. Tho​mas Allan Stoc​kham był dobrym panem, o ile coś takiego w ogóle ist​niało. Dawał im co trzy godziny pięć minut na odpo​czy​nek, a nie​wol​nicy pra​cu​jący w polu mogli wejść na ganek i dostać od zatrud​nio​nych w domu nie​wol​ni​ków dzba​nek pełen wody. Tego dnia, pod koniec czerwca, Ness stała w kolejce po wodę obok Tim Tama. Rodzina Stoc​kha​mów otrzy​mała go w darze od swych sąsia​dów, pań​stwa Whit​man, a Tom Allan czę​sto mówił, że Tim Tam jest naj​lep​szym pre​zen​tem, jaki kie​dy​kol​wiek dostał. Lep​szym niż kot z sza​rym ogo​nem, któ​rego dał mu brat na piąte uro​dziny, czy czer​wony wózek, jaki ofia​ro​wano mu, gdy skoń​czył dwa lata. — Jak ci minął dzień? — spy​tał Tim Tam, a Ness odwró​ciła się do niego, ale tylko nie​znacz​nie. — Czyż wszyst​kie dni nie są takie same? Tim Tam wybuch​nął gło​śnym śmie​chem, który zabrzmiał jak grzmot wzbie​ra​jący w jego brzu​chu i wycho​dzący na świat przez niebo jego ust. — Pew​nie masz rację — powie​dział. Ness nie była pewna, czy kie​dy​kol​wiek przy​wyk​nie do angielsz​czy​zny, wydo​by​wa​ją​cej się z warg czar​nych ludzi. W Mis​si​sipi Esi mówiła do niej w języku Twi, dopóki nie została przy​ła​pana przez pana. Wymie​rzył jej pięć ude​rzeń batem za każde słowo, które powie​działa w tym języku, a kiedy Ness, widząc swą ska​to​waną matkę, zanie​mó​wiła ze stra​chu, ude​rzył Esi pięć razy za każdą minutę mil​cze​nia córki. Przed tą chło​stą matka nazy​wała ją Maame, bo takie imię nosiła jej matka, ale pan uka​rał ją rów​nież za to. Bił ją batem tak długo, że zawo​łała: „My good​ness!”. Słowa te wyrwały się z jej ust samo​rzut​nie,

a nauczyła się ich z pew​no​ścią od kucharki, która akcen​to​wała nimi każde zda​nie. A ponie​waż były to jedyne angiel​skie słowa, jakie wymó​wiła Esi, nie musząc wysi​lać umy​słu, wie​rzyła mocno, że zawie​rały one jakąś boską treść. A ponie​waż naj​więk​szym darem bożym była dla niej córka, skró​ciła dru​gie z nich i nadała jej imię Ness. — Skąd pocho​dzisz? — spy​tał Tim Tam, nie prze​sta​jąc żuć kłosa psze​nicy i wyplu​wać plew. — Zada​jesz zbyt wiele pytań — powie​działa Ness, odwra​ca​jąc się do niego ple​cami. Kiedy nade​szła jej kolej, Mar​ga​ret, prze​ło​żona zatrud​nio​nych w domu nie​wol​nic, nalała jej tylko ćwierć szklanki wody. — Mamy jej dzi​siaj za mało — powie​działa, choć Ness widziała sto​jące za nią wia​dra, któ​rych zawar​tość mogłaby wystar​czyć na cały tydzień. Mar​ga​ret patrzyła na Ness, ale Ness miała wra​że​nie, że ona w grun​cie rze​czy patrzy przez nią, albo raczej, że zagląda w ostat​nie pięć minut jej prze​szło​ści, usi​łu​jąc się domy​ślić, czy roz​mowa dziew​czyny z Tim Tamem dowo​dzi jego zain​te​re​so​wa​nia jej osobą. Tim Tam odchrząk​nął. — Posłu​chaj, Mar​ga​ret — powie​dział — nie można trak​to​wać ludzi tak nie​życz​li​wie. Mar​ga​ret spoj​rzała na niego z wście​kło​ścią i zanu​rzyła czer​pak w wia​drze, ale Ness nie przy​jęła jej oferty. Ode​szła, nie zwra​ca​jąc uwagi na pozo​sta​łych uczest​ni​ków tej sceny. Być może ist​niał jakiś papier, na mocy któ​rego nale​żała do Toma Allana Stoc​khama, ale żaden papier nie zmu​szał jej do pod​po​rząd​ko​wa​nia się kapry​som innych nie​wol​ni​ków. — Nie powin​naś go trak​to​wać tak szorstko — powie​działa jedna z kobiet, gdy Ness wró​ciła na pole bawełny. Wyglą​dała na star​szą od niej i mogła mieć trzy​dzie​ści kilka lat, a jej plecy były zgięte nawet wtedy, kiedy usi​ło​wała stać pro​sto. — Jesteś tu nowa, więc nie wiesz wszyst​kiego. Tim Tam stra​cił jakiś czas temu swoją kobietę i od tej pory sam opie​kuje się małą Pinky. Ness spoj​rzała na mówiącą. Usi​ło​wała się uśmiech​nąć, ale była uro​dzona w latach, w któ​rych na twa​rzy Esi nie gościł już uśmiech, ni​gdy więc się tej sztuki dobrze nie nauczyła. Kąciki jej warg zawsze uno​siły się w górę, ale po upły​wie ułamka sekundy samo​rzut​nie opa​dały, jakby ścią​gane w dół przez smu​tek, który zako​twi​czył się kie​dyś w sercu jej matki. — Każdy z nas kogoś stra​cił — odparła Ness. Ness byłą zbyt ładna, by pra​co​wać w polu. Tak powie​dział jej Tom Allan w dniu, w któ​rym przy​wiózł ją na swoją plan​ta​cję. Kupił ją w dobrej wie​rze od przy​ja​ciela z Jack​son w sta​nie Mis​si​sipi, który zapew​nił go, że jest ona jedną z naj​lep​szych robot​nic, jakie kie​dy​kol​wiek widział, ale należy ją zatrud​niać tylko w polu. Ale on, patrząc na jej jasną skórę i lekko krę​cące się włosy spa​da​jące po ple​cach w taki spo​sób, jakby chciały oprzeć się na kształt​nych poślad​kach, doszedł do wnio​sku, że jego przy​ja​ciel chyba się mylił. Wyjął prze​zna​czony dla słu​żą​cych w domu czar​nych kobiet strój, zło​żony z bia​łej bluzki z wyso​kim koł​nie​rzy​kiem i sze​ro​kimi ręka​wami oraz czar​nej dłu​giej spód​nicy, do któ​rej przy​szyty był mały czarny far​tu​szek. Kazał Mar​ga​ret zapro​wa​dzić Ness do jakiejś bocz​nej komórki, żeby mogła się prze​brać, a Ness wyko​nała jego pole​ce​nie. Kiedy jed​nak Mar​ga​ret zoba​czyła ją w tym uni​for​mie, chwy​ciła się ręką za serce i kazała jej zacze​kać. Ness musiała przy​ło​żyć ucho do ściany, by pod​słu​chać jej roz​mowę z Tomem Alla​nem. — Ona się nie nadaje do pracy w domu — oznaj​miła Mar​ga​ret. — Tak czy owak, chcę ją zoba​czyć. Z pew​no​ścią potra​fię sam zde​cy​do​wać o tym, czy dana osoba nadaje się do pracy w moim domu, prawda? — Tak, pro​szę pana — odparła Mar​ga​ret. — Chyba tak jest, ale ja chcia​łam tylko powie​dzieć, że nie powi​nien pan tego oglą​dać. Tom Allan zaśmiał się gło​śno, a jego żona Susan, która weszła wła​śnie do pokoju, spy​tała, skąd to całe zamie​sza​nie. — Mar​ga​ret zamknęła tę nową Murzynkę w bocz​nym pokoju i nie pozwala nam jej zoba​czyć — odparł

jej mąż, a potem zwró​cił się do słu​żą​cej. — Prze​stań gadać głup​stwa i zaraz ją tu przy​pro​wadź. Susan nie róż​niła się chyba od żon innych plan​ta​to​rów i wie​działa, że skoro jej mąż spro​wa​dza do domu nową nie​wol​nicę, ona powinna mieć się na bacz​no​ści. Na całym połu​dniu znane były przy​padki męż​czyzn, któ​rzy nie ogra​ni​czali się do oglą​da​nia czar​nych dziew​cząt. — Tak, Mar​ga​ret — powie​działa. — Nie zawra​caj głowy, tylko przy​pro​wadź tę Murzynkę, żeby​śmy mogli ją obej​rzeć. Mar​ga​ret wzru​szyła ramio​nami i wyszła, kie​ru​jąc się w stronę komórki, a Ness ode​rwała ucho od ściany. — Masz iść ze mną — oznaj​miła słu​żąca. Ness posłusz​nie ruszyła za nią i po chwili sta​nęła przed dwu​oso​bową widow​nią. Kiedy Susan Stoc​kham ujrzała jej obna​żone ramiona i uda, natych​miast zemdlała, a Allan, który zdą​żył objąć żonę i ura​to​wać ją przed upad​kiem na pod​łogę, wrza​snął na Mar​ga​ret, każąc jej zabrać dziew​czynę sprzed jego oczu. Mar​ga​ret wypro​wa​dziła ją z pokoju i poszła szu​kać robo​czego stroju, a Ness sta​nęła na środku komórki i prze​su​nęła rękami po swoim ciele, jakby napa​wa​jąc się jego odra​ża​jącą nago​ścią. Wie​działa, że prze​ra​ziły ich mister​nie splą​tane bli​zny na jej nagich ramio​nach, ale one nie ogra​ni​czały się tylko do tego miej​sca. Nie, jej pokryta śla​dami ude​rzeń skóra two​rzyła jakby osobne ciało, przy​bie​ra​jące postać męż​czy​zny, który obej​mo​wał ją od tyłu i opla​tał ręce wokół jej szyi. Bli​zny zaczy​nały się od piersi, ota​czały wzgórki ramion, bie​gły dum​nie przez całe plecy. Potem muskały jej pośladki i zapa​dły w nicość. Skóra Ness nie była już w grun​cie rze​czy skórą, tylko widocz​nym i nama​cal​nym duchem jej prze​szło​ści. Wspo​mnie​niem, do któ​rego zdą​żyła już przy​wyk​nąć. Mar​ga​ret przy​nio​sła jej po chwili chustkę na głowę, brą​zową bluzę zasła​nia​jącą ramiona i czer​woną spód​nicę, która opa​dała aż do pod​łogi. — Szkoda, że tak się stało — mruk​nęła, patrząc, jak Ness się ubiera. — Przez chwilę myśla​łam, że jesteś ład​niej​sza niż ja. Dwu​krot​nie cmok​nęła ustami i wyszła z komórki. Tak więc Ness pra​co​wała w polu. Nie było to dla niej nic nowego. W Pie​kle rów​nież była zatrud​niona na roli. W Pie​kle słońce tak pra​żyło bawełnę, że kiedy się jej dotknęło, nie​mal przy​pa​lała dło​nie. Zry​wa​jąc małe białe puszki, miała wra​że​nie, że trzyma w ręku ogień, ale modliła się, by ani jed​nego nie upu​ścić. Sza​tan zawsze wszystko widział. Wła​śnie w Pie​kle nauczyła się być dobrą robot​nicą rolną i ta umie​jęt​ność zapro​wa​dziła ją aż do Tuscum​bia. Nad​szedł drugi mie​siąc jej pracy na plan​ta​cji Stoc​khama. Miesz​kała w jed​nej z chat, zaj​mo​wa​nych przez kobiety, ale nie zawie​rała żad​nych przy​jaźni. Wszy​scy wie​dzieli, że jest kobietą, która odrzu​ciła zaloty Tim Tama, a inne nie​wol​nice, które naj​pierw miały jej za złe to, że jest przed​mio​tem jego pożą​da​nia, a potem to, że wcale nie chce być tym przed​mio​tem, trak​to​wały ją tak, jakby była tylko powie​trzem, podmu​chem wia​tru, iry​tu​ją​cym szcze​gó​łem, który można zepchnąć na mar​gi​nes uwagi. Ran​kiem przy​go​to​wy​wała por​cję jedze​nia, którą zabie​rała w pole. Placki z mąki kuku​ry​dzia​nej, kawa​łek solo​nego wie​przo​wego mięsa, cza​sem — jeśli miała szczę​ście — odro​binę zie​le​niny. W Pie​kle nauczyła się jeść na sto​jąco. Zbie​rać bawełnę lewą ręką, a prawą wkła​dać do ust posi​łek. Tutaj, na plan​ta​cji Toma Allana, nie musiała jeść pod​czas pracy, ale nie umiała tego robić ina​czej. — Ona chyba myśli, że jest lep​sza niż my — zawo​łała jedna z kobiet, na tyle gło​śno, by Ness ją usły​szała. — I chce, żeby tak myślał Tom Allan — dodała druga. — Co ty, Tom Allan nawet na nią nie spoj​rzał, odkąd wygnano ją z dużego domu — stwier​dziła pierw​sza. Ness nauczyła się nie sły​szeć tych gło​sów. Usi​ło​wała przy​po​mnieć sobie język Twi, w któ​rym prze​ma​wiała do niej Esi. Uci​szała swój umysł, dopóki nie pozo​stała w nim tylko cienka, pro​sta kre​ska warg jej

matki, warg, z któ​rych pły​nęły słowa miło​ści w nie​zro​zu​mia​łym już dla niej do końca języku. Powra​ca​jące do niej zda​nia i słowa były źle dobrane, znie​kształ​cone, błędne. Pra​co​wała tak przez cały dzień, chło​nąc odgłosy połu​dnia. Natar​czywe brzę​cze​nie koma​rów, zgrzy​ta​nie cykad, ści​szone głosy plot​ku​ją​cych nie​wol​nic. Wie​czo​rem wra​cała do swego baraku i wytrze​py​wała sien​nik, by wytrzą​snąć z niego kurz, który owi​jał się wokół niej tak, jakby chciał ją uści​skać. Potem ukła​dała go na miej​scu i cze​kała na rzadko nad​cho​dzący sen, usi​łu​jąc wyprzeć z wyobraźni drę​czące sceny, które migo​tały za jej zamknię​tymi oczami. Pew​nego wie​czora, kiedy trzy​mała w rękach sien​nik, roz​le​gło się gło​śne puka​nie. Ktoś mia​rowo dobi​jał się pię​ściami do drzwi zamiesz​ka​nej przez kobiety chaty i gło​śno wołał. — Pro​szę, pomóż​cie nam! Pro​szę! Drzwi otwo​rzyła kobieta o imie​niu Mavis. Stał za nimi Tim Tam, trzy​ma​jąc w ramio​nach swą córeczkę Pinky. — Wydaje mi się, że ona cierpi na to samo, na co umarła jej matka — zawo​łał łamią​cym się gło​sem, choć w jego oczach nie było łez. Kobiety zro​biły miej​sce dla dziecka, a on poło​żył je, a potem zaczął ner​wowo cho​dzić po izbie, woła​jąc: — O Boże, Boże, Boże! — Znajdź Toma Allana i poproś, żeby wezwał dok​tora — pora​dziła mu jedna z kobiet. — Dok​tor nic nie pomógł jej matce — odparł Tim Tam. Ness stała za rzę​dem kobiet, któ​rych ramiona były tak unie​sione, jakby wybie​rały się na pole bitwy. Prze​pchnęła się przez nie i sta​nęła w cen​tral​nym punk​cie izby, by spoj​rzeć na dziecko. Pinky była mała i tak chuda, jakby całe jej ciało skła​dało się z nie​po​wią​za​nych niczym paty​ków. Jej sple​cione włosy two​rzyły na gło​wie dwa duże kłębki. Nie wyda​wała żad​nych odgło​sów, a zebrane w izbie kobiety sły​szały tylko jej szybki oddech. — Nic jej nie jest — powie​działa Ness. Wszyst​kie nie​wol​nice spoj​rzały na nią ze zdu​mie​niem, a Tim Tam zatrzy​mał się nagle w miej​scu. — Ty jesteś tu od nie​dawna — powie​dział. — Pinky nie powie​działa ani słowa od śmierci jej mamy, a teraz męczy ją czkawka. — Czkawka to tylko czkawka — oznaj​miła Ness. — Nie sły​sza​łam, żeby ktoś od niej umarł. Rozej​rzała się wokół sie​bie i stwier​dziła, że wszyst​kie sąsiadki z dez​apro​batą potrzą​sają gło​wami, ale nie miała poję​cia, co w jej zacho​wa​niu tak bar​dzo je obu​rzyło. Tim Tam odcią​gnął ją na bok i zaczął do niej ner​wowo szep​tać. — Czy te kobiety nic ci nie powie​działy? — spy​tał, a ona potrzą​snęła głową. Inne nie​wol​nice rzadko się do niej odzy​wały, a ona nauczyła się wresz​cie nie sły​szeć ich plo​tek. Tim Tam odchrząk​nął i opu​ścił głowę. — Widzisz, my wiemy, że nic jej nie jest, a czkawka to tylko czkawka, ale pró​bo​wa​li​śmy ją zmu​sić do gada​nia, więc… Jego głos ucichł stop​niowo, a Ness zro​zu​miała nagle, że cała scena była pod​stę​pem, mają​cym prze​ła​mać mil​cze​nie małej Pinky. Odsu​nęła się od Tim Tama i przyj​rzała się kolejno zgro​ma​dzo​nym kobie​tom. Potem sta​nęła w cen​tral​nym punk​cie izby obok leżą​cej na sien​niku Pinky. Dziew​czynka, która dotąd wpa​try​wała się w sufit, odwró​ciła wzrok w jej stronę i gło​śno czknęła. — Boże, sama nie wiem, jakie zro​bi​łam głup​stwo na tej plan​ta​cji, ale wszy​scy musimy dać tej dziew​czynce święty spo​kój — powie​działa Ness, nie zwra​ca​jąc się do żad​nej z obec​nych osób. — Może ona nie chce mówić, bo wie, że można wyjść na głu​pią, a może nie ma jesz​cze nic do powie​dze​nia, ale myślę, że nie zacznie się odzy​wać dziś wie​czo​rem tylko dla​tego, że wszy​scy zacho​wu​je​cie się jak akto​rzy z wędrow​nej trupy. Kobiety zaczęły ner​wowo zacie​rać ręce i szu​rać nogami, a Tim Tam zgar​bił się jesz​cze bar​dziej. Ness pode​szła do swej pry​czy, skoń​czyła wytrze​py​wać kurz z sien​nika i poło​żyła się, a Tim Tam pod​-

szedł do Pinky. — Chodźmy — powie​dział, wycią​ga​jąc do niej rękę, ale ona odsu​nęła się od niego jak naj​da​lej. —  Powie​dzia​łem, chodźmy — powtó​rzył bez​barw​nym z zaże​no​wa​nia gło​sem, ale dziew​czynka ponow​nie mu się wyrwała. Pode​szła do pry​czy, na któ​rej leżała Ness, zaci​ska​jąc oczy i marząc o tym, żeby sen przy​szedł jak naj​szyb​ciej. Ness poczuła na ramie​niu dotyk drob​nej dłoni, a kiedy zwró​ciła ku niej głowę, ujrzała jej wpa​trzone w sie​bie badaw​czo okrą​głe, wiel​kie jak księ​życ oczy. A ponie​waż wie​działa, czym jest strata, czym jest brak matki, czym jest tęsk​nota, a nawet mil​cze​nie, chwy​ciła dziew​czynkę za rękę i poło​żyła ją obok sie​bie na pry​czy. — Możesz odejść — powie​działa do Tim Tama, przy​tu​la​jąc główkę dziew​czynki do swo​jej mięk​kiej piersi. — Dziś w nocy będzie spała ze mną. Od tego wie​czora Pinky nie dała się od niej ode​rwać. Dziew​czynka wypro​wa​dziła się z chatki innych nie​wol​nic i zamiesz​kała razem z nią. Sypiała z Ness, jadała z Ness, cho​dziła z nią na spa​cery i przy​go​to​wy​wała posiłki. Na​dal się nie odzy​wała, a Ness wcale jej do tego nie nakła​niała, wie​dząc dobrze, że Pinky zacznie mówić, kiedy będzie miała coś do powie​dze​nia, a zacznie się śmiać, kiedy zoba​czy coś naprawdę zabaw​nego. Choć nie zda​wała sobie dotąd sprawy, jak bar​dzo bra​kuje jej towa​rzy​stwa, spo​kojna obec​ność dziecka wpły​wała na nią kojąco. Pinky była dziec​kiem wody — nosi​wodą. Codzien​nie, cza​sem czter​dzie​ści razy, bie​gała nad mały stru​mień, który pły​nął na obrzeżu plan​ta​cji Stoc​kha​mów. Nosiła na ple​cach deskę i przy​trzy​my​wała ją wycią​gnię​tymi do tyłu rękami w taki spo​sób, że wyglą​dała jak czło​wiek dźwi​ga​jący krzyż. Z każ​dego końca deski zwi​sały dwa srebrne wia​derka. Kiedy docie​rała nad stru​mień, napeł​niała je, przy​no​siła do dużego domu i wle​wała wodę do dużych wia​der, które stały na ganku Stoc​kha​mów. Napeł​niała też domowe wanny, żeby dzieci pań​stwa domu miały świeżą wodę na popo​łu​dniową kąpiel. I pod​le​wała kwiaty sto​jące na toa​letce Susan Stoc​kham. Potem szła do kuchni, by napeł​nić dwa wia​dra wodą, którą Mar​ga​ret zuży​wała pod​czas goto​wa​nia. Cho​dziła codzien​nie tą samą ścieżką — w dół do stru​mie​nia, w górę do domu. Pod koniec dnia jej ramiona para​li​żo​wał pul​su​jący ból, a kiedy kła​dła się wie​czo​rem do łóżka, Ness, przy​gar​nia​jąc ją do sie​bie, czuła w nich rytm jej serca. Od dnia, w któ​rym Tim Tam przy​pro​wa​dził córeczkę do baraku Ness, chcąc ją zastra​szyć i zmu​sić do mówie​nia, dziecko stale miało czkawkę. Wszy​scy prze​ści​gali się w udzie​la​niu dobrych rad. — Postaw​cie ją do góry nogami! — Powiedz​cie, żeby oddy​cha​jąc, poły​kała ślinę! — Połóż​cie jej na gło​wie dwie skrzy​żo​wane słomki! Tylko ta ostat​nia metoda lecze​nia, zapro​po​no​wana przez kobietę o imie​niu Har​riet, wyda​wała się przez jakiś czas sku​teczna. Pinky odbyła trzy​dzie​ści cztery wyprawy nad stru​mień bez jed​nego czknię​cia. Kiedy wra​cała z peł​nymi naczy​niami po raz trzy​dzie​sty piąty, Ness stała aku​rat na ganku, cze​ka​jąc na swoją por​cję wody. Na dwo​rze bawiła się dwójka dzieci pań​stwa Stoc​kha​mów — chło​piec o imie​niu Tom junior i mała Mary. Oboje wbie​gali po schod​kach na ganek, kiedy Pinky wyszła zza zakrętu, a Tom junior potrą​cił jej deskę tak mocno, że jedno z wia​de​rek wzbiło się w górę i wszy​scy obecni zostali oblani wodą. Mary zaczęła pła​kać. — Moja sukienka jest cał​kiem mokra! — zawo​łała. Mar​ga​ret, która wła​śnie skoń​czyła nale​wać wodę jed​nej z innych nie​wol​nic, odło​żyła czer​pak i zaczęła ją uspo​ka​jać, a Tom junior, który ni​gdy nie grze​szył deli​kat​no​ścią, posta​no​wił wystą​pić w obro​nie sio​stry. — Masz natych​miast prze​pro​sić Mary — powie​dział do Pinky. Oboje byli w tym samym wieku, ale Pinky prze​ra​stała go o jakąś stopę. Dziew​czynka otwo​rzyła usta, ale nie była w sta​nie wydo​być z nich ani słowa. — Ona bar​dzo żałuje — wtrą​ciła pospiesz​nie Ness.

— Nie mówi​łem do cie​bie — upo​mniał ją chło​piec. Mary, która prze​stała już pła​kać, spoj​rzała na Pinky uważ​nie. — Tom, prze​cież wiesz, że ona nie mówi — powie​działa do brata. — Nic się nie stało, Pinky. — Ona będzie mówić, kiedy ja jej każę — oznaj​mił Tom junior, odpy​cha​jąc sio​strę na bok. — Masz prze​pro​sić Mary — powtó​rzył. Słońce było tego dnia wysoko i pano​wał upał. Ness zauwa​żyła, że dwie mokre plamki, pozo​sta​wione przez kro​ple wody na sukience Mary zdą​żyły już wyschnąć. Pinky, w któ​rej oczach wzbie​rały łzy, otwo​rzyła usta, ale wydo​była się z nich tylko gorącz​kowa fala gło​śnych czknięć. Tom junior potrzą​snął głową. Wszedł do domu, przy​cią​ga​jąc uwagę wszyst​kich świad​ków zaj​ścia, i wró​cił po chwili z brzo​zową, dwu​krot​nie wyż​szą niż on, laską pana Stoc​khama. Nie była gruba, ale tak ciężka, że z tru​dem uno​sił ją w dwóch rękach, ale nie byłby w sta​nie się nią zamach​nąć. — Gadaj, czar​nu​chu! — pole​cił, a Mar​ga​ret prze​stała nale​wać wodę i wbie​gła do domu, woła​jąc: —  Och, Tomie junio​rze, idę poszu​kać two​jego taty! Pinky czkała i szlo​chała rów​no​cze​śnie, z tru​dem chwy​ta​jąc oddech, więc tak czy owak nie byłaby w sta​nie wymó​wić ani słowa. Tom junior z wiel​kim tru​dem uniósł laskę jedną ręką i usi​ło​wał się nią zamach​nąć, ale Ness, która stała za nim, chwy​ciła za jej koniec i choć poczuła ból w dło​niach, mocno szarp​nęła ją do tyłu. Tom junior upadł na zie​mię i został prze​su​nięty o jakiś cen​ty​metr. Na ganku poja​wiła się zdy​szana Mar​ga​ret. Obu​rącz ści​skała swoją klatkę pier​siową. Za nią szedł Tom Allan Stoc​kham. — Co się tu dzieje? — spy​tał, a Tom junior zaczął pła​kać. — Ona chciała mnie ude​rzyć, tatu​siu! — zawo​łał gło​śno. — Pan kła​mie, pani​czu Tom — usi​ło​wała mu prze​rwać Mar​ga​ret. — To pan… Tom Allan uniósł rękę, by ją uci​szyć, i spoj​rzał na Ness. Może przy​po​mniał sobie pokry​wa​jące jej ramiona bli​zny, któ​rych widok zmu​sił jego żonę do spę​dze​nia reszty dnia w łóżku, a jego powstrzy​my​wał przez cały tydzień od jedze​nia kola​cji. Może zasta​na​wiał się, co musiała zro​bić ta czarna dziew​czyna, by zasłu​żyć na takie epo​lety, i nie mógł sobie wyobra​zić, że byłaby ona zdolna do popeł​nie​nia aż tak poważ​nego prze​stęp​stwa. Jego synek leżał na ziemi i miał popla​mione krót​kie spodenki, a Pinky, który była nie​mową, gło​śno pła​kała. Ness była pewna, że on widzi wyraź​nie, co się zda​rzyło, ale wspo​mnie​nie o jej bli​znach wzbu​dziło w nim wąt​pli​wo​ści. Murzynka z takimi bli​znami i jego leżący na ziemi syn. Doszedł do wnio​sku, że nie ma wyboru. — Nie​ba​wem się tobą zajmę — powie​dział do Ness, a wszy​scy zaczęli się zasta​na​wiać, co miał na myśli. Ness wró​ciła tego wie​czora do swo​jej izby, wpeł​zła do łóżka i zamknęła oczy, cze​ka​jąc na moment, w któ​rym nęka​jące ją co noc żywe obrazy zasty​gną w bez​ru​chu i ustą​pią miej​sca ciem​no​ści. Leżąca obok niej Pinky zaczęła czkać. — O Boże, ona znowu zaczyna! — zawo​łała jedna z nie​wol​nic. — Czy nie mie​li​śmy dość kło​po​tów jak na jeden dzień? Kiedy jej się odbija, nie można odpo​cząć. Zawsty​dzona Pinky zasło​niła usta dło​nią, jakby chcąc zbu​do​wać tamę dla dźwię​ków. — Nie zwra​caj na nie uwagi — szep​nęła Ness, nie będąc pewna, czy mówi do Pinky czy do sie​bie. —  Myśle​nie o tym tylko pogar​sza sprawę. Pinky zaci​snęła powieki. Z jej ust wydo​była się nowa fala czknięć. — Daj​cie jej spo​kój — powie​działa Ness, sły​sząc szmer gniew​nych jęków, a kobiety speł​niły jej pole​ce​nie. Wyda​rze​nia minio​nego dnia posiały w nich podwójne ziarno uzna​nia i współ​czu​cia dla Ness; ziarno, które pod​le​wały sza​cun​kiem dla sie​bie samych. Nie miały poję​cia, co zrobi Tom Allan. W nocy, kiedy w końcu wszyst​kie zasnęły, Pinky przy​tu​liła się do gład​kiej skóry, którą Ness miała na

brzu​chu, ona zaś objęła dziew​czynkę i pozwo​liła sobie na nawrót wspo​mnień. Jest ponow​nie w Pie​kle. Została wydana za męż​czy​znę o imie​niu Sam, który przy​był pro​sto z Lądu i nie mówi po angiel​sku. Pan Pie​kła, wcie​lony Sza​tan, ogo​rzały męż​czy​zna ozdo​biony grzywą siwych wło​sów, woli, żeby jego nie​wol​nicy pobie​rali się „ze względu na ubez​pie​cze​nie”, a ponie​waż Ness jest w Pie​kle od nie​dawna i nikt jesz​cze nie zgło​sił chęci jej poślu​bie​nia, została wybrana na pocie​szy​cielkę nowego nie​wol​nika, Sama. Począt​kowo nie odzy​wają się do sie​bie. Ness nie rozu​mie jego dzi​wacz​nego języka, ale go podzi​wia, gdyż jest naj​pięk​niej​szym męż​czy​zną, jakiego widziała w życiu. Jego skóra jest tak czarna i gładka, że samo jej oglą​da​nie budzi w niej ape​tyt. Sam ma wiel​kie, umię​śnione ciało afry​kań​skiego zwie​rzę​cia i nie chce się pod​dać rygo​rom uwię​zie​nia, choć otrzy​mał powi​talny pre​zent w postaci Ness. Ness wie, że Sza​tan musiał zapła​cić za niego mnó​stwo pie​nię​dzy, więc ocze​kuje cięż​kiej pracy, ale Sam nie daje się nikomu poskro​mić. Już pierw​szego dnia wdaje się w bójkę z innym nie​wol​ni​kiem i opluwa jed​nego z gapiów, więc zostaje posta​wiony na pod​wyż​sze​niu i otrzy​muje na oczach wszyst​kich tak okrutną chło​stę, że w zale​wa​ją​cej zie​mię krwi można by wyką​pać dziecko. Sam nie chce się uczyć angiel​skiego. Sza​tan, chcąc go uka​rać za trwa​nie przy czar​nym języku, wymie​rza mu co wie​czór nową chło​stę i odsyła go do mał​żeń​skiego łoża z ranami, które zostają otwarte na nowo, zanim zdą​żyły się zagoić. Roz​wście​czony do sza​leń​stwa Sam demo​luje pew​nej nocy kwa​terę, którą zaj​muje razem z Ness. Ich izba zostaje zruj​no​wana, a powia​do​miony o tym Sza​tan przy​bywa, by wymie​rzyć karę. — Ja to zro​bi​łam — mówi Ness. Spę​dziła noc ukryta w kącie izby, patrząc, jak męż​czy​zna, który, jak usły​szała, jest jej mężem, zamie​nia się w zwie​rzę, za jakie uwa​żają go inni. Sza​tan nie oka​zuje lito​ści, choć wie, że ona kła​mie. Mimo że Sam kil​ka​krot​nie usi​łuje wziąć winę na sie​bie. Zostaje tak pobita, że pejcz wrzyna się pod koniec egze​ku​cji w jej ciało jak w słod​kie cia​sto, a potem kop​nię​ciem powa​lona na zie​mię. Kiedy Sza​tan odcho​dzi, Sam pła​cze, a Ness jest pół​przy​tomna. Sam gorącz​kowo wypo​wiada jakieś słowa, które brzmią jak modli​twa, a Ness nie rozu​mie, o co mu cho​dzi. Sam bie​rze ją ostroż​nie na ręce i kła​dzie na pry​czy. Potem wycho​dzi z domu, żeby poszu​kać miesz​ka​ją​cego w odle​gło​ści ośmiu kilo​me​trów zie​la​rza, a uzdro​wi​ciel przy​nosi różne korze​nie, liście i bal​samy, które wciera w plecy tra​cą​cej co jakiś czas przy​tom​ność Ness. Jest to pierw​sza noc, jaką Sam spę​dza z nią na posła​niu. Kiedy Ness budzi się rano, czuje ból zaognio​nych ran i dostrzega Sama, który sie​dzi w nogach pry​czy i nie odrywa wiel​kich, zamglo​nych przez znu​że​nie oczu od jej twa​rzy. — Prze​pra​szam — mówi i są to pierw​sze słowa wypo​wie​dziane przez niego do kogo​kol​wiek po angiel​sku. W ciągu następ​nego tygo​dnia pra​cują na polu obok sie​bie, pod czuj​nym okiem Sza​tana, który jed​nak nie oka​zuje im wro​go​ści. Wie​czo​rami wra​cają na posła​nie, ale śpią po jego prze​ciw​le​głych stro​nach, nie doty​ka​jąc się. W nocy odczu​wają cza​sem lęk, że Sza​tan śle​dzi ich rów​nież pod​czas snu; Sam przy​tula ją wtedy do sie​bie i oboje cze​kają na moment, w któ​rym metro​nom stra​chu, przy​spie​sza​jący wer​bel jej serca, tro​chę zwolni. Słow​nik Sama obej​muje już takie sfor​mu​ło​wa​nia jak „nie martw się” i „spo​koj​nie” oraz ich imiona. W ciągu mie​siąca posze​rzy się o słowo „kochać”. Po mie​siącu, kiedy ich rany tward​nieją i zamie​niają się w bli​zny, kon​su​mują w końcu swoje mał​żeń​stwo. Sam unosi ją w górę z taką łatwo​ścią, jakby zamie​niła się w jedną ze szma​cia​nych lalek, dzie​cię​cych zaba​wek. Współ​ży​cie z męż​czy​zną jest dla niej nowym doświad​cze​niem, ale ona wyobraża sobie, że Sam nie jest męż​czy​zną. Dla niej stał się czymś więk​szym, samą wieżą Babel, tak bli​ską Boga, że musi zostać zbu​rzona. Kiedy on prze​suwa dło​nie po jej pokry​tych bli​znami ple​cach, odwza​jem​nia jego piesz​czotę, a gdy mocno objęci osią​gają zgodny rytm ciał, nie​które rany zaczy​nają się otwie​rać. Zaczy​nają krwa​wić i stają się młodą parą, połą​czoną świę​tym, a zara​zem nieświę​tym aktem mał​żeń​skim. Zaczy​nają zgod​nie oddy​chać, a potem leżą obok sie​bie, dopóki nie usły​szą pia​nia kogu​tów wzy​wa​ją​cych ich do

powrotu na pola. Gdy tylko myśli Ness tro​chę się uspo​ko​iły, obu​dził ją palec Pinky, który poczuła na swoim ramie​niu. Odwró​ciła głowę i spoj​rzała na dziew​czynkę. — Ness, Ness, czy ty mia​łaś zły sen? — Nie — odparła, usi​łu​jąc ukryć zdu​mie​nie. — Wyglą​da​łaś tak, jak​byś miała zły sen — oznaj​miła Pinky, wyraź​nie roz​cza​ro​wana, że nie usły​szy jed​nej z inte​re​su​ją​cych histo​rii, jakie cza​sem opo​wia​dała jej Ness, kiedy budziły ją kosz​mary. — To było coś bar​dzo złego — odparła Ness. — Ale to nie był sen. * Pia​nie koguta oznaj​miło nadej​ście poranka. Nie​wol​nice zamiesz​ku​jące barak zaczęły się zbie​rać do pracy, wymie​nia​jąc szep​tem przy​pusz​cze​nia na temat losu Ness. Żadna z nich nie widziała ni​gdy, żeby Tom Allan wymie​rzył komuś publicz​nie karę chło​sty, ale liczne spo​śród nich były świad​kami lub ofia​rami takiego wyda​rze​nia na innych plan​ta​cjach. Ich pan miał słaby żołą​dek, a widok krwi przy​pra​wił go o mdło​ści. Kiedy Tom chciał uka​rać jakie​goś nie​wol​nika, robił to dys​kret​nie w miej​scu, w któ​rym mógł zamknąć oczy pod​czas egze​ku​cji, a potem poło​żyć się i odpo​cząć. Ale ten przy​pa​dek wyda​wał się odbie​gać od normy. Ness była jedną z nie​licz​nych nie​wol​nic kie​dy​kol​wiek zgro​mio​nych przez niego publicz​nie. Wie​działa, że poczuł się upo​ko​rzony, widząc, że jego syn leży na brud​nej ziemi, a Pinky, choć na​dal mil​czy, nie została w żaden spo​sób skar​cona. Ness, bacz​nie obser​wo​wana przez wszyst​kie nie​wol​nice, wró​ciła na to samo pole, na któ​rym pra​co​wała poprzed​niego dnia. Według powszech​nej opi​nii plan​ta​cja Toma Allana była bar​dziej roz​le​gła niż inne oko​liczne posia​dło​ści ziem​skie, a zebra​nie plo​nów z jed​nego rzędu bawełny trwało co naj​mniej dwa dni. Tim Tam pod​szedł znie​nacka od tyłu do Ness i dotknął jej ramie​nia, a ona odwró​ciła głowę. — Sły​sza​łem, że Pinky zaczęła wczo​raj mówić. Pew​nie powi​nie​nem ci za to podzię​ko​wać. Za to i za wszystko inne. Ness spoj​rzała na niego i zdała sobie sprawę, że ten czło​wiek zawsze coś żuje, zawsze mię​dli coś w ustach. — Nic mi nie jesteś winien — powie​działa, pochy​la​jąc się ponow​nie nad krza​kiem bawełny. Tim Tam zer​k​nął w kie​runku ganku, by spraw​dzić, czy nie poja​wił się już na nim Tom Allan. — Tak czy owak, jestem ci wdzięczny — oznaj​mił, a jego słowa zabrzmiały szcze​rze. Ness rzu​ciła na niego spoj​rze​nie i odkryła, że on znowu się uśmie​cha, roz​su​wa​jąc swe sze​ro​kie wargi, by zro​bić miej​sce dla zębów. — Mogę poroz​ma​wiać w two​jej spra​wie z panem Tomem. On nic ci nie zrobi. — Do tej pory nie pro​si​łam nikogo o obronę, więc nie zamie​rzam tego robić teraz — mruk​nęła Ness. — Odejdź i zawra​caj głowę komu innemu. Mar​ga​ret wygląda na osobę, która będzie zado​wo​lona, jeśli oka​żesz jej wdzięcz​ność. Tim Tam prze​stał się uśmie​chać, zło​żył jej lekki ukłon i wró​cił do swo​jego rzędu bawełny. Po kilku minu​tach Tom Allan wyszedł na ganek i zaczął się roz​glą​dać. Wszy​scy spoj​rzeli ukrad​kiem na Ness. Ona zaś była przy​tło​czona przez taki sam lęk, jaki nękał ją nie​kiedy w głębi nocy, pod​czas plagi koma​rów. Czuła obec​ność cze​goś groź​nego, ale nie widziała samego nie​bez​pie​czeń​stwa. Spoj​rzała w kie​runku ganku i stwier​dziła, że Tom Allan wygląda z tej odle​gło​ści jak mała plamka. Zasta​na​wiała się, czy wezwie ją do sie​bie już tego ranka, czy będzie jesz​cze zwle​kał, każąc jej cze​kać na swą decy​zję. Ni​gdy nie lubiła na nic cze​kać. Oboje z Samem spę​dzili na ocze​ki​wa​niu wiele dni. Kiedy zaczął się poród, Ness kazała Samowi cze​kać za drzwiami. Uro​dziła Kojo pod​czas nie​zwy​kłej dla połu​dnia zimy. Śnieg, o któ​rym ni​gdy dotąd nie sły​szano, zasy​pał plan​ta​cję na cały tydzień, zagra​ża​jąc plo​nom, roz​wście​cza​jąc posia​da​czy ziem​skich i ska​zu​jąc nie​wol​ni​ków na bez​czyn​ność.

Ness zna​la​zła się w izbie poro​do​wej w środku nocy, pod​czas naj​więk​szych opa​dów. Kiedy położna przy​była tam w końcu i otwo​rzyła drzwi, do pomiesz​cze​nia wpadł lodo​waty wiatr nio​sący kłęby płat​ków śniegu, które topiły się na sto​łach, na krze​słach i na brzu​chu Ness. Kojo nale​żał do dzieci, które w trak​cie ciąży obi​jają się o ściany macicy swo​jej matki, i opu​ścił ją w taki sam spo​sób. Ness krzy​czała gło​śno, przy​po​mi​na​jąc sobie opo​wie​ści innych nie​wol​ni​ków doty​czące jej wła​snych naro​dzin. Wyni​kało z nich, że Esi nie powie​działa nikomu o zbli​ża​ją​cym się poro​dzie; po pro​stu ukryła się za jakimś krza​kiem i przy​kuc​nęła. Nie​wol​nicy twier​dzili też, że jej pierw​szy wybuch pła​czu poprze​dził jakiś dziwny dźwięk i przez lata spie​rali się o to, jak on brzmiał. Jeden twier​dził, że przy​po​mi​nał łopot skrzy​deł ptaka. Inny upie​rał się, że był to duch, który pomógł Ness w przyj​ściu na świat, a potem z łosko​tem odszedł. Jesz​cze inny mówił, że ten dźwięk wydała sama Esi. Że ode​szła na bok, bo chciała w samot​no​ści nacie​szyć się dziec​kiem, zanim je ktoś jej odbie​rze. Że ten dźwięk był wybu​chem jej gło​śnego śmie​chu, a ponie​waż ni​gdy się nie śmiała, nikt go nie roz​po​znał. Ness nie mogła sobie wyobra​zić, że kto​kol​wiek mógłby się śmiać pod​czas porodu. Kiedy położna wycią​gnęła w końcu Kojo na świat, zaczął wrzesz​czeć zadzi​wia​jąco gło​śno jak na czło​wieka o tak małych płu​cach. Sam, który został na dwo​rze i ner​wowo cho​dził po śniegu, dzię​ko​wał swym przod​kom w języku ple​mie​nia Yoruba i cze​kał na moment, w któ​rym będzie mógł go wziąć na ręce. A ona dopiero wtedy zro​zu​miała, że jej matka mogła wybuch​nąć śmie​chem. Po naro​dzi​nach syna Sam stał się czło​wie​kiem, jakiego pra​gnął w nim widzieć Sza​tan. Był ule​gły, ciężko pra​co​wał i rzadko wda​wał się w bójki lub był przy​czyną kło​po​tów. Pamię​tał dzień, w któ​rym Sza​tan zbił Ness za jego sza​leń​stwo, i chwilę, kiedy po raz pierw​szy wziął na ręce Kojo, nazwa​nego przez rodzi​ców Jo, i obie​cał sobie, że ni​gdy nie narazi chłopca na bole​sne prze​ży​cia. Potem Ness poznała Aku i powie​działa Samowi, że będzie w sta​nie dotrzy​mać tej obiet​nicy. Sie​działa w tyl​nej ławce kościoła w dzień Wiel​kiej Nocy — czyli w jedyną nie​dzielę, pod​czas któ​rej Sza​tan pozwa​lał swym nie​wol​ni​kom odbyć z górą dwu​dzie​sto​ki​lo​me​trową wyprawę do poło​żo​nej na skraju mia​sta świą​tyni czar​nych bap​ty​stów — i cze​kała na począ​tek kaza​nia. Nie​świa​do​mie zaczęła nucić krótką pio​senkę w języku Twi, którą śpie​wała wie​czo​rami jej matka, kiedy nie​wol​ni​cza praca była szcze​gól​nie nużąca albo kiedy została zbita za rze​komą krnąbr​ność, leni​stwo lub nie​udol​ność. Gołą​beczka nie prze​szła próby. Jak ją teraz potrak​to​wać? Zadaj jej ból, wojow​niku, bo ina​czej będziesz żało​wać! Nie wie​działa, co śpiewa, bo Esi ni​gdy nie wyja​śniła jej zna​cze​nia tych słów, ale jakaś sie​dząca przed nią kobieta odwró​ciła się i coś szep​nęła. — Prze​pra​szam, ale nie rozu​miem — mruk​nęła Ness. Kobieta prze​ma​wiała do niej w języku jej matki. — A więc pocho​dzisz z ple​mie​nia Asante, ale nawet o tym nie wiesz — stwier​dziła kobieta. Podob​nie jak Esi miała akcent, w któ​rym lśniła świe​tli​sta lek​kość Zło​tego Wybrzeża. Przed​sta​wiła się jako Aku i wyja​śniła, że pocho​dzi z kra​iny Asante i była przez jakiś czas trzy​mana na Zamku, tak samo jak matka Ness, a potem wysłana naj​pierw na Kara​iby, a potem do Ame​ryki. — Wiem, gdzie jest boczne wyj​ście — szep​nęła. Kaza​nie miało się za chwilę zacząć, więc Ness wie​działa, że nie ma wiele czasu. Następna Wiel​ka​noc przy​pa​dała dopiero za rok, a do tego czasu obie mogły zostać sprze​dane, lub nawet umrzeć. Ich dola nie gwa​ran​to​wała dłu​giego życia. Musiały dzia​łać szybko. Aku ści​szo​nym gło​sem opo​wie​działa Ness o wielu ludziach z ple​mie​nia Akan, któ​rych prze​pro​wa​dziła na pół​noc drogą wol​no​ści. Robiła to tak wiele razy, że otrzy​mała przy​do​mek Nyame Nsa, zna​czący w języku Twi Pomocna Ręka Boga. Ness wie​działa, że nikt ni​gdy nie zdo​łał uciec z plan​ta​cji Sza​tana, ale

słu​cha​jąc tej kobiety czczą​cej tego samego boga, któ​rego czciła jej matka, zapra​gnęła, by jej rodzina zro​biła to jako pierw​sza. Jo miał rok, kiedy Ness zaczęła pla​no​wać wyprawę mającą zapew​nić wol​ność jej rodzi​nie. Aku powie​działa jej, że prze​pro​wa​dzała już na pół​noc dzieci, nawet takie, które pła​kały, doma​ga​jąc się kar​mie​nia pier​sią, więc Jo nie będzie żad​nym pro​ble​mem. Ness i Sam roz​ma​wiali o tym pod​czas wszyst​kich spę​dza​nych wspól​nie nocy. „Nie można wycho​wy​wać dziecka w Pie​kle” — powta​rzała cią​gle Ness, przy​po​mi​na​jąc sobie, że została ukra​dziona wła​snej matce. I nie wie​dząc, jak długi czas będzie mogła spę​dzić ze swym uko​cha​nym syn​kiem, który zapo​mni po roz​sta​niu dźwięk jej głosu i rysy jej twa​rzy z tej samej przy​czyny, z jakiej ona zapo​mniała szcze​góły doty​czące Esi. Kiedy Sam w końcu się zgo​dził, prze​słali Aku wia​do​mość, że są gotowi, że będą cze​kać na jej sygnał — starą pio​senkę w języku Twi śpie​waną w lesie tak cicho, jakby nio​sły ją ze sobą popy​chane przez wiatr liście. Cze​kali więc. Ness, Sam i Kojo pra​co​wali w polu cię​żej niż któ​ry​kol​wiek z innych nie​wol​ni​ków, więc nawet Sza​tan zaczął się uśmie​chać, kiedy sły​szał ich imiona. Spę​dzili na cze​ka​niu jesień, a potem zimę, nad​słu​chu​jąc dźwięku, który powie im, że nad​szedł czas, modląc się, by nie zostali sprze​dani i roz​łą​czeni, zanim otrzy​mają swoją szansę. Nie zostali, ale Ness czę​sto myślała, że może byłoby lepiej, gdyby stało się ina​czej. Usły​szeli pio​senkę wio​sną. Była tak cicha, że Ness nie była pewna, czy nie uro​dziła się w jej wyobraźni, ale Sam chwy​cił jedną ręką Jo, a drugą swoją żonę i wkrótce wszy​scy troje zna​leźli się po raz pierw​szy za swej pamięci na ziemi, która nie nale​żała do Sza​tana. Pod​czas tej pierw​szej nocy prze​byli tak długą drogę, że pęk​nię​cia na sto​pach Ness zamie​niły się w otwarte rany. Widząc zakrwa​wione liście, modliła się o deszcz, który unie​moż​liwi psom podą​ża​nie ich tro​pem. Kiedy wze​szło słońce, wspięli się na drzewa. Ness nie robiła tego od dzie​ciń​stwa, ale szybko odzy​skała tę umie​jęt​ność. Przy​wią​zała Jo chustką do swo​ich ple​ców i dotarła do naj​wyż​szej gałęzi. Gdy otwie​rał usta, żeby zapła​kać, przy​ci​skała go mocno do piersi. On nie​ru​cho​miał wtedy, a ona zaczy​nała się nie​po​koić, tęsk​nić za jego pła​czem. Ale musieli trwać w bez​ru​chu, bez​ru​chu, o jakim mówiła jej matka, opo​wia​da​jąc o Wiel​kim Statku. Bez​ru​chu przy​po​mi​na​ją​cym śmierć. Mijały kolejne dni, a oni kryli się w lesie na drze​wach i w wyso​kiej tra​wie na polach. Ale Ness poczuła wkrótce bijące od ziemi cie​pło i instynk​tow​nie, tak jak czło​wiek postrze​ga​jący powie​trze lub miłość, zdała sobie sprawę, że ściga ich Sza​tan. — Czy możesz zaopie​ko​wać się dziś w nocy Kojo? — spy​tała Aku. — Tylko na jedną noc. Moje plecy nie są w sta​nie go dłu​żej dźwi​gać. Aku rzu​ciła jej dziwne spoj​rze​nie, ale ona wie​działa, czego chce, i nie zamie​rzała zmie​niać zda​nia. Tego ranka zja​wiły się psy. Dyszały ciężko i dra​pały pazu​rami pień drzewa, na któ​rym schro​niła się Ness. Z daleka docho​dziło gwiz​da​nie. Stara połu​dniowa pio​senka doszła do ich uszu, zanim dostrze​gli nad​cho​dzą​cego Sza​tana. — Wiem, że gdzieś tu jeste​ście! — oznaj​mił dono​śnym gło​sem. — I chęt​nie na was pocze​kam! Ness odwró​ciła się w stronę Aku, która sie​działa jesz​cze wyżej niż ona, trzy​ma​jąc na rękach małego Jo. — Nie schodź na dół, cokol​wiek się wyda​rzy! — zawo​łała, kale​cząc język Twi. Sza​tan pod​szedł jesz​cze bli​żej, spo​koj​nie nucąc jakąś melo​dię. Ness wie​działa, że jest gotów cze​kać w nie​skoń​czo​ność. Wie​działa też, że dziecko nie​ba​wem zacznie pła​kać, doma​ga​jąc się jedze​nia. Spoj​rzała w kie​runku drzewa, na któ​rym sie​dział Sam, i poczuła nadzieję, że on wyba​czy jej to, co z jej winy teraz nastąpi. Potem zsu​nęła się w dół. Była już na ziemi, kiedy zdała sobie sprawę, że Sam zro​bił to samo. — Gdzie jest chło​pak? — spy​tał Sza​tan, gdy jego ludzie zaczęli ich wią​zać.

— Nie żyje — odparła Ness, mając nadzieję, że w jej oczach odbija się wyraz, jaki widziała w spoj​rze​niu innych zbie​głych i schwy​ta​nych nie​wol​nic, które zabiły swe dzieci, by je uwol​nić. Sza​tan uniósł jedną brew i zaśmiał się leni​wie. — Szkoda — powie​dział. — Myśla​łem, że mam choć kilku god​nych zaufa​nia czar​nu​chów. Ale to dowo​dzi, że się myli​łem. Potem popro​wa​dził Ness i Sama z powro​tem do Pie​kła. Kiedy tam doszli, wszyst​kich nie​wol​ni​ków zwo​łano w pobliże słupa, przy któ​rym wymie​rzano karę. Roze​brano oboje do naga i zwią​zano Sama tak mocno, że nie mógł ruszyć nawet pal​cem, a potem zmu​szono go do oglą​da​nia chło​sty, w wyniku któ​rej ciało Ness pokryły bli​zny, a ona stała się zbyt brzydka, by kie​dy​kol​wiek można ją zatrud​nić jako poko​jówkę. Gdy egze​ku​cja dobie​gła końca, Ness leżała na ziemi, a jej rany były zasy​pane kurzem. Nie mogła dźwi​gnąć głowy, więc Sza​tan pod​niósł ją w taki spo​sób, by zoba​czyła dal​szy prze​bieg wyda​rzeń. Wszy​scy musieli widzieć roz​wi​jany sznur, pochy​loną gałąź drzewa i głowę, która ode​rwała się od ciała. A teraz, ocze​ku​jąc na karę, którą zechce jej wymie​rzyć Tom Allan, mimo woli przy​po​mniała sobie ten dzień. Głowę Sama, prze​chy​loną w lewo i zwi​sa​jącą bez​wład​nie z szyi. Pinky weszła na ganek, na któ​rym sie​dział Tom Allan, nio​sąc wodę. Kiedy się odwró​ciła, by wyru​szyć ponow​nie nad stru​mień, zer​k​nęła w kie​runku Ness, ale Ness nie zatrzy​mała długo jej spoj​rze​nia. Nie prze​rwała zry​wa​nia bawełny. Od dnia, w któ​rym widziała głowę Sama, ta czyn​ność stała się dla niej czymś w rodzaju modli​twy. Pochy​la​jąc się, mówiła: „Boże, wybacz mi moje grze​chy”. Zry​wa​jąc kłę​bek bawełny, mówiła: „Strzeż nas ode złego”. A gdy się pro​sto​wała, doda​wała: „I chroń mojego syna, gdzie​kol​wiek on jest”.

JAMES Na dwo​rze małe dzieci śpie​wały Eh-say, shame-ma-mu i tań​czyły wokół ogni​ska, a ich gład​kie, nagie brzu​chy błysz​czały w świe​tle pło​mieni jak drobne kule. Śpie​wały, ponie​waż nade​szła wia​do​mość, że ludzie z ple​mie​nia Asante mają głowę guber​na​tora Char​lesa Mac​Car​thy’ego. Trzy​mali ją na włóczni przed pała​cem nowego wodza jako ostrze​że​nie dla Bry​tyj​czy​ków: tak się sta​nie z każ​dym, kto rzuci im wyzwa​nie. — Hej, małe dzieci, czy wy nie wie​cie, że jeśli Asante pobiją Bry​tyj​czy​ków, zwrócą się z kolei prze​ciwko nam, ple​mie​niu Fante? — spy​tał James. Chwy​cił w obję​cia jedną z dziew​czy​nek i łasko​tał ją, dopóki wszyst​kie dzieci nie zaczęły się śmiać i bła​gać go o litość. Wtedy puścił dziecko i kon​ty​nu​ował swój wykład z poważ​nym wyra​zem twa​rzy. — Tu, w naszej wio​sce, będzie​cie bez​pieczne, bo ja pocho​dzę z kró​lew​skiej rodziny. Nie wolno wam o tym zapo​mi​nać. — Tak, James — odparły dzieci. Na dro​dze pro​wa​dzą​cej do wio​ski uka​zał się ojciec Jamesa, pro​wa​dzący ze sobą jakie​goś bia​łego z Twier​dzy. Gestem naka​zał Jame​sowi, żeby wszedł z nimi do zagrody. — Czy ten chło​piec powi​nien to sły​szeć, Quey? — spy​tał biały czło​wiek, zer​ka​jąc na Jamesa. — On jest męż​czy​zną, a nie chłop​cem. Kiedy mnie zabrak​nie, on przej​mie moje obo​wiązki. Wszystko, co mówisz mnie, możesz rów​nież powie​dzieć jemu. Biały męż​czy​zna kiw​nął głową i spoj​rzał uważ​nie na Jamesa. — Twój dzia​dek, ojciec matki, Osei Bonsu, który był wodzem, nie żyje — oznaj​mił. — Ludzie z ple​mie​nia Asante mówią, że to my go zabi​li​śmy, żeby pomścić śmierć guber​na​tora Mac​Car​thy’ego. — A czy tak było? — spy​tał James, odwza​jem​nia​jąc badaw​cze spoj​rze​nie nie​zna​jo​mego i czu​jąc, że w jego żyłach zaczyna się burzyć krew. Biały męż​czy​zna odwró​cił wzrok. James wie​dział, że Bry​tyj​czycy od lat pod​że​gali do wojen ple​mien​nych, bo mieli świa​do​mość, iż wszy​scy jeńcy zostaną im sprze​dani jako nie​wol​nicy. Jego matka mówiła zawsze, że Złote Wybrzeże przy​po​mina zupę z orzesz​ków ziem​nych. Jej rodacy, pocho​dzący z ple​mie​nia Asante, byli bulio​nem, a rodacy jego ojca, ludzie z ple​mie​nia Fante — orzesz​kami, przed​sta​wi​ciele zaś innych ple​mion, które zaczy​nały się od wybrzeża oce​anu i się​gały głę​boko w busz aż na odle​głą Pół​noc, byli mię​sem, pie​przem i jarzy​nami. Kiedy nade​szli biali ludzie i dodali ogień, kocio​łek był już pełny po brzegi. Teraz miesz​kańcy Zło​tego Wybrzeża mogli jedy​nie sta​rać się o to, by jego zawar​tość nie kipiała i nie wyle​wała się na zewnątrz. James nie byłby zasko​czony, gdyby się oka​zało, że biali zabili jego dziadka, by pod​nieść tem​pe​ra​turę. Odkąd jego matka została porwana i wydana za jego ojca, w wio​sce pano​wały strasz​liwe upały. — Twoja matka chce jechać na pogrzeb — powie​dział Quey, a James roz​pro​sto​wał dłoń, którą przed​tem nie​świa​do​mie zaci​snął w pięść. — To zbyt nie​bez​pieczne, Quey — oznaj​mił biały męż​czy​zna. — Może cię nie ochro​nić nawet kró​lew​ski sta​tus Nana Yaa. Oni wie​dzą, że twoja wio​ska jest z nami sprzy​mie​rzona już od lat. To jest po pro​stu zbyt nie​bez​pieczne. Quey opu​ścił wzrok, a jego syn po raz kolejny usły​szał nagle głos swo​jej matki mówią​cej mu, że ojciec jest sła​bym czło​wie​kiem, nie​sza​nu​ją​cym ziemi, po któ​rej cho​dzi. — Poje​dziemy — oznaj​mił James. — Nasi przod​ko​wie ni​gdy by nam nie wyba​czyli, gdy​by​śmy nie byli na pogrze​bie króla Asante.

Quey powoli kiw​nął głową. — Przy​naj​mniej tyle możemy zro​bić — mruk​nął. Biały męż​czy​zna wymie​nił z nimi uścisk dłoni, a James i jego rodzice wyru​szyli naza​jutrz na pół​noc, do Kumasi. Jego babka Effia została w domu z młod​szymi dziećmi. Kiedy jechali przez dżun​glę, James trzy​mał na kola​nach strzelbę. Ostatni raz miał broń w ręku pięć lat temu, w dniu swo​ich dwu​na​stych uro​dzin. Ojciec zabrał go wtedy do lasu i kazał mu strze​lać do skraw​ków mate​riału, które roz​wie​sił na róż​nych odle​głych drze​wach. Powie​dział wtedy synowi, że męż​czy​zna musi się nauczyć trak​to​wa​nia broni w taki sam spo​sób, w jaki trak​tuje kobiety — deli​kat​nie i z czu​ło​ścią. Teraz, jadąc przez dżun​glę i obser​wu​jąc rodzi​ców, James zasta​na​wiał się, czy ojciec kie​dy​kol​wiek obej​mo​wał deli​kat​nie lub czule matkę. Wojna, która była nor​mal​nym zja​wi​skiem na Zło​tym Wybrzeżu, okre​ślała też rela​cje panu​jące w małym światku jego zagrody. Nana Yaa, która jechała z nimi w powo​zie, cicho pła​kała. — Czyż nie jedziemy tam tylko dzięki mojemu synowi? — spy​tała cicho. James nie​opatrz​nie powie​dział jej, o czym roz​ma​wiał poprzed​niego dnia ojciec z bia​łym czło​wie​kiem. — A czy w ogóle mia​ła​byś tego syna, gdyby nie ja? — odburk​nął ojciec. — Co takiego? — mruk​nęła matka. — Nie rozu​miem tego ohyd​nego języka Fante, któ​rym prze​ma​wiasz. James uniósł oczy ku niebu. Wie​dział, że tak będzie do końca podróży. Pamię​tał kłót​nie, które wybu​chały mię​dzy rodzi​cami, kiedy był małym chłop​cem. Matka krzy​czała gło​śno, kry​ty​ku​jąc jego imię. — James Richard Col​lins! — wrzesz​czała. — James Richard Col​lins! Co z cie​bie za Aka, żeby dać synowi trzy białe imiona? — O co ci cho​dzi? — odpo​wia​dał jego ojciec. — Prze​cież on tak czy owak będzie księ​ciem dla naszych ludzi i dla bia​łych! Dałem mu potężne imię. James wie​dział już wtedy, że jego rodzice ni​gdy się nie kochali. Było to mał​żeń​stwo poli​tyczne, pod​trzy​my​wane przez obu​stronne poczu​cie obo​wiązku, choć i ono zda​wało się nie​kiedy zbyt słabe. Kiedy mijali mia​sto Edumfa, matka wspo​mniała o tym, że Quey nie byłby nawet męż​czy​zną, gdyby nie stry​jeczny dzia​dek Jamesa, nie​ży​jący już Fiifi. Spory rodzi​ców czę​sto pro​wa​dziły do Fii​fiego i do decy​zji, jakie podej​mo​wał w imie​niu Queya i jego rodziny. Po kilku dniach podróży zatrzy​mali się, by spę​dzić noc w Dun​kwa u Davida, przy​ja​ciela ojca z okresu jego pobytu w Anglii. David prze​niósł się przed laty na Złote Wybrzeże ze swą bry​tyj​ską żoną. Dzie​liło ich jesz​cze wiele dni, a może tygo​dni, od leżą​cego w głębi dżun​gli miej​sca, w któ​rym było zło​żone ciało dziadka Jamesa i w któ​rym wszy​scy mieli wspo​mi​nać z sza​cun​kiem jego życie. — Quey, mój bra​cie! — zawo​łał David na widok rodziny Jamesa. Miał okrą​gły brzuch i przy​po​mi​nał olbrzy​miego kokosa. James, który jako dziecko roz​ci​nał orze​chy i wypi​jał ich zawar​tość, zasta​na​wiał się przez sekundę, co wypły​nę​łoby z Davida Cudjo, gdyby zro​bić w nim dziurę. Ojciec i gospo​darz kla​snęli nawza​jem w swoje dło​nie i zaczęli roz​ma​wiać. James zawsze zauwa​żał, że im dłu​żej się nie widzą, tym dono​śniej do sie​bie prze​ma​wiają, jakby usi​łu​jąc zrów​no​wa​żyć siłą głosu upływ czasu i dzie​lącą ich odle​głość. Nana Yaa ski​nęła głową żonie Davida, Kathe​rine, a potem zna​cząco odchrząk​nęła. — Moja żona jest bar​dzo zmę​czona — powie​dział Quey, więc zja​wiły się słu​żące, aby zapro​wa​dzić ją do pokoju. James ruszył za nimi w nadziei, że jemu rów​nież uda się odpo​cząć, ale Cudjo natych​miast go zatrzy​mał. — Hej, James, jesteś już wiel​kim męż​czy​zną. Sia​daj. Poga​damy. Zawsze go tak nazy​wał. James pamię​tał dzień, w któ​rym jako czte​ro​la​tek potknął się o jakąś nie​do​strze​galną prze​szkodę — może mrówkę — upadł na zie​mię, roz​bi​ja​jąc sobie górną wargę. Z jego piersi natych​miast wyrwał się gło​śny płacz. David pod​niósł go jedną ręką, otrze​pał drugą z kurzu, a potem posta​wił przed sobą na stole i spoj​rzał mu w oczy.

— Jesteś teraz wiel​kim męż​czy​zną, James — powie​dział. — Nie możesz pła​kać z powodu byle dro​bia​zgu. Trzej męż​czyźni sie​dzieli przy roz​pa​lo​nym przez słu​żą​cych ogni​sku, popi​ja​jąc pal​mowe wino. James miał wra​że​nie, że jego ojciec wygląda tro​chę sta​rzej, tak jakby trzy​dniowa podróż dodała mu trzy lata. Zaczy​nał podej​rze​wać, że jeśli podróż potrwa trzy​dzie​ści dni, David będzie wyglą​dał tak staro jak dzia​dek tuż przed śmier​cią. — Na​dal więc daje ci popa​lić, co? — zapy​tał David. — Mimo że zabra​łeś ją na pogrzeb Osei Bonsu! — Moja żona ni​gdy nie jest zado​wo​lona… — odparł Quey. — Tak jest zawsze, kiedy żenisz się dla pozy​cji, a nie z miło​ści. Biblia mówi… — Nie musisz mi powta​rzać, co głosi Biblia, bo, jak chyba pamię​tasz, sam ją stu​dio​wa​łem — prze​rwał mu z drwią​cym uśmie​chem Quey. — Prawdę mówiąc, bywa​łem obecny na lek​cjach reli​gii czę​ściej niż ty. Ale tamta reli​gia jest mi nie​po​trzebna. Wybra​łem ten kraj, tych ludzi i te zwy​czaje, a odrzu​ci​łem wszystko, co bry​tyj​skie. — Wybra​łeś? — powtó​rzył cicho David. — A może tego wyboru doko​nał za cie​bie ktoś inny? Quey zer​k​nął na syna, a potem odwró​cił wzrok. James przy​po​mniał sobie, co zawsze powta​rzała ojcu matka, kiedy była naprawdę zła. „Jesteś tak miękki, że łatwo pękasz. Jesteś sła​bym czło​wie​kiem”. — A ty, James? — cią​gnął Cudjo. — Jesteś już nie​mal na tyle doro​sły, by wypra​wić ci wesele. Mamy zacząć poszu​ki​wa​nia panny mło​dej, czy masz już kogoś na oku? Mru​gnął poro​zu​mie​waw​czo do chłopca, a potem, jakby jego oko było połą​czone z gar​dłem, wybuch​nął tak żywio​ło​wym śmie​chem, że zakrztu​sił się wła​sną śliną. — Nana Yaa i ja wybra​li​śmy dla niego dobrą żonę, którą poślubi, gdy nadej​dzie wła​ściwy czas —  oznaj​mił Quey. David kiw​nął lekko głową, uniósł do ust tykwę z winem i zaczął je wle​wać do gar​dła, poru​sza​jąc mia​rowo grdyką. James, nie odry​wa​jąc od niego wzroku, wzdry​gnął się z nie​chę​cią. Kiedy był jesz​cze małym chłop​cem, jego nie​ży​jący już stry​jeczny dzia​dek Fiifi zawarł tajne poro​zu​mie​nie z jego ojcem i wspól​nie wybrali dla niego przy​szłą żonę. Nazy​wała się Amma Atta i była córką następcy tronu, na któ​rym zasia​dał wtedy Abe​eku Badu. Ich zwią​zek miał być ostat​nią pozy​cją na spo​rzą​dzo​nej przez Fiifi liście pla​no​wa​nych inge​ren​cji w życie Queya. I speł​nie​niem obiet​nicy, którą zło​żył przed laty Cobbe Otcher swej córce, Effii Otcher Col​lins. Że jej krew połą​czy się kie​dyś z krwią kró​lew​skiego rodu ple​mie​nia Fante. Ślub miał się odbyć w przed​dzień osiem​na​stych uro​dzin Jamesa, a Amma Atta miała zostać jego pierw​szą, naj​waż​niej​szą żoną. Amma rów​nież dora​stała w wio​sce, więc znał ją od uro​dze​nia — jako dzieci bawili się razem czę​sto w pobliżu zagrody wodza. Ale z bie​giem czasu zaczy​nała go coraz bar​dziej iry​to​wać. Cho​dziło o dro​bia​zgi; kiedy mówił coś zabaw​nego, śmiała się zawsze o sekundę za długo, jakby chcąc dać mu do pozna​nia, że wcale jej to nie roz​ba​wiło. A poza tym tak obfi​cie namasz​czała włosy ole​jem pal​mo​wym, że gdy pod​czas wspól​nej zabawy otarły się one o jego ramię, czuł ten zapach jesz​cze w jakiś czas po roz​sta​niu. Już w wieku pięt​na​stu lat zdał sobie sprawę, że ni​gdy nie poko​cha takiej kobiety, ale jego opi​nia nie miała zna​cze​nia. Przez chwilę wszy​scy trzej w mil​cze​niu popi​jali wino. Ptaki sie​dzące na drze​wach nawo​ły​wały się do snu. Po nagiej sto​pie Jamesa prze​szedł pająk, a on przy​po​mniał sobie legendy o Anan​sim, które jego matka na​dal opo​wia​dała swoim młod​szym synom i cór​kom. „Czy zna​cie opo​wieść o Anan​sim i śpią​cym ptaku?” — pytała z prze​wrot​nym uśmie​chem, a oni krzy​czeli chó​rem: „Nie!”, zasła​nia​jąc twa​rze dłońmi, by ukryć roz​ba​wie​nie, wywo​łane wła​snym kłam​stwem. Bo wszy​scy sły​szeli tę histo​rię już wiele razy. A teraz uczyli się, że legenda jest po pro​stu kłam​stwem, które ucho​dzi czło​wie​kowi bez​kar​nie. Cudjo ponow​nie uniósł tykwę do ust, odchy​la​jąc się w tył w taki spo​sób, żeby wysą​czyć ją do końca. Potem czknął i otarł wargi grzbie​tem dłoni. — Ile jest prawdy w tych pogło​skach? — spy​tał. — Czy Bry​tyj​czycy rze​czy​wi​ście zamie​rzają wkrótce

znieść nie​wol​nic​two? Quey wzru​szył ramio​nami. — W roku naro​dzin Jamesa wszy​scy w Twier​dzy mówili, że han​del nie​wol​ni​kami został zaka​zany, więc nie wolno nam już sprze​da​wać swo​ich nie​wol​ni​ków do Ame​ryki. Ale czy to powstrzy​mało ple​miona od ich sprze​da​wa​nia? Czy to skło​niło Bry​tyj​czy​ków do opusz​cze​nia kraju? Czy nie widzisz, że obecna wojna mię​dzy ple​mie​niem Asante a Bry​tyj​czy​kami potrwa długo i nie skoń​czy się za mojego i two​jego życia, ani nawet za życia Jamesa? Mój bra​cie, tu cho​dzi o coś wię​cej niż nie​wol​nic​two. Tu cho​dzi o to, kto będzie wła​ści​cie​lem tej ziemi i tych ludzi, kto będzie miał wła​dzę. Nie możesz wbić noża w kozła, a potem powie​dzieć: „Wycią​gnę go powoli, żeby wszystko poszło gładko, żeby nie było zamie​sza​nia”. Zawsze popły​nie krew. James sły​szał tę lub podobną prze​mowę już wiele razy. Bry​tyj​czycy nie sprze​da​wali już nie​wol​ni​ków do Ame​ryki, ale nie​wol​nic​two się nie skoń​czyło, a jego ojciec naj​wy​raź​niej nie prze​wi​dy​wał jego końca. Nastę​po​wała jedy​nie wymiana fizycz​nych kaj​dan, które krę​po​wały ręce, na nie​wi​dzialne okowy krę​pu​jące umysł. James nie rozu​miał tego, kiedy był młod​szy i kiedy skoń​czył się legalny, a zaczął nie​le​galny wywóz nie​wol​ni​ków. Ale teraz już to rozu​miał. Bry​tyj​czycy nie zamie​rzali opu​ścić Afryki nawet wtedy, kiedy han​del nie​wol​ni​kami usta​nie. Wła​dali Twier​dzą i choć jesz​cze nie mówili tego gło​śno, zamie​rzali rów​nież wła​dać tą zie​mią. Następ​nego ranka ruszyli w dal​szą drogę. James stwier​dził, że matka wygląda tak, jakby nocny odpo​czy​nek popra​wił jej nastrój. Pod​czas podróży nuciła coś nawet cicho pod nosem. Mijali mia​steczka i wio​ski zbu​do​wane jedy​nie z paty​ków i gliny. Korzy​stali z życz​li​wo​ści ludzi, z któ​rymi Quey kie​dyś współ​pra​co​wał, albo kuzy​nów kuzy​nów, któ​rych Nana Yaa ni​gdy nawet nie poznała; ludzi, któ​rzy ofe​ro​wali im swoje pod​łogi na spo​czy​nek i odro​binę pal​mo​wego wina. Im bar​dziej zanu​rzali się w głąb tej kra​iny, tym wyraź​niej James dostrze​gał, jakie wra​że​nie robił na miesz​kań​cach buszu kolor skóry jego ojca. — Czy ty jesteś biały? — spy​tała jakaś dziew​czynka, prze​su​wa​jąc wycią​gnię​tym pal​cem po lekko brą​zo​wej ręce Queya, jakby w nadziei, że zdoła tchnąć w nią odro​binę koloru. — A jak myślisz? — odpo​wie​dział Quey w kiep​skim, ale zro​zu​mia​łym języku Twi. Dziew​czynka zachi​cho​tała i powoli potrzą​snęła głową, a potem pobie​gła w kie​runku grupki innych dzieci, które stały wokół ogni​ska i obser​wo​wały tę scenę, ale były zbyt nie​śmiałe, by zadać to samo pyta​nie. Kiedy o zmroku dotarli do Kumasi, powi​tał ich Kofi, naj​star​szy brat Nana Yaa, oto​czony swo​imi straż​ni​kami. — Akwa​aba — powie​dział. — Jeste​ście tu mile widziani. Zapro​wa​dzono ich do wiel​kiej zagrody nowego króla, w któ​rej naroż​niku służba przy​go​to​wała dla nich pokój. Kofi sie​dział z nimi, kiedy spo​ży​wali rado​śnie powi​talny posi​łek, i rela​cjo​no​wał im wyda​rze​nia, do jakich doszło w mie​ście po ich wyjeź​dzie z rodzin​nej wio​ski. — Przy​kro mi, sio​stro, ale nie mogli​śmy tak długo zwle​kać z pochów​kiem — oznaj​mił, a Nana Yaa kiw​nęła głową. Wie​działa, że ciało zosta​nie pogrze​bane, zanim przy​będą na miej​sce, aby nowy wódz mógł objąć swój urząd. Chciała tylko zdą​żyć na poże​gnalne uro​czy​sto​ści. — A co powiesz o Otum​fuo Osei Xaw? — spy​tała. Wszy​scy byli tro​chę nie​ufni wobec nowego króla. Ponie​waż trwała wojna, musieli wybrać go szybko, tuż po pogrze​bie dziadka Jamesa. Nikt nie wie​dział, czy ta decy​zja nie okaże się szko​dliwa dla ple​mie​nia i nie wpły​nie nie​ko​rzyst​nie na losy wojny. — Dobrze sobie radzi jako wódz — odparł Kofi. — Nie martw się, sio​strzyczko. On zadba o to, żeby nasz ojciec został potrak​to​wany z należ​nymi mu hono​rami. James, słu​cha​jąc słów wuja, zauwa​żył, że nie zwraca on uwagi na jego ojca. Nawet wtedy, kiedy się roz​glą​dał, ni​gdy nie spoj​rzał w oczy Queya. Przy​po​mi​nał dzi​kiego kota, który poru​sza się po ciem​nej

dżun​gli tylko w opar​ciu o instynkt, omi​ja​jąc kłody drewna i kamie​nie, które mu zagra​żały lub o które się kie​dyś bole​śnie ude​rzył. Uro​czy​sto​ści poże​gnalne roz​po​częły się następ​nego dnia. Nana Yaa opu​ściła pałac, zanim James i inni męż​czyźni się obu​dzili, i dołą​czyła do pocho​dzą​cych z jej rodziny kobiet, któ​rych gło​śny płacz ogła​szał nadej​ście dnia pogrzebu. W połu​dnie wszyst​kie te kobiety, ubrane na czer​wono i ozdo​bione wień​cami z nyanya oraz rafii, kon​tra​stu​ją​cymi z ich uma​za​nymi gliną czo​łami, cho​dziły po uli​cach, zawo​dząc tak gło​śno, by mogli je usły​szeć wszy​scy miesz​kańcy mia​steczka. Tym​cza​sem James, jego ojciec i inni męż​czyźni prze​brali się w czer​wono-czarne żałobne szaty. Wzdłuż całego pałacu kró​lew​skiego stał rząd dobo​szy, któ​rzy mieli bęb​nić aż do świtu. Męż​czyźni zaczęli ryt​micz​nie śpie​wać, a potem tań​czyć kete, adowa i dan​su​omu. Ich popisy rów​nież miały trwać do bia​łego rana. Cała rodzina zmar​łego króla sie​działa w jed​nym rzę​dzie i była witana przez wszyst​kich wcho​dzą​cych żałob​ni​ków. Ich kolejka, na któ​rej czele stała pierw​sza żona dziadka Jamesa, koń​czyła się dopiero w środku głów​nego placu mia​sta. Sto​jący ludzie ści​skali dło​nie wszyst​kich człon​ków rodziny i skła​dali kon​do​len​cje. James stał obok swego ojca. Sta​rał się pamię​tać o tym, że ma być wypro​sto​wany i patrzeć każ​demu żałob​ni​kowi pro​sto w oczy, aby poka​zać, że jest czło​wie​kiem god​nym krwi pły​ną​cej w jego żyłach. Żałob​nicy mam​ro​tali wyrazy żalu, a on je przyj​mo​wał, choć ni​gdy nie miesz​kał w kra​inie Asante i znał dziadka tylko na tyle, na ile czło​wiek może znać wła​sny cień. Zmarły był dla niego posta​cią, którą można zoba​czyć, ale nie można jej dotknąć ani prze​nik​nąć do jej duszy. Kiedy mijali ich ostatni żałob​nicy, słońce było już w naj​wyż​szym punk​cie swej drogi po nie​bie. James uniósł rękę i przy​mknął oczy, by odgar​nąć zale​wa​jący je pot, a kiedy je otwo​rzył, ujrzał naj​pięk​niej​szą dziew​czynę, jaką kie​dy​kol​wiek widział. — Niech stary król znaj​dzie pokój w kra​inie duchów — powie​działa do niego, ale nie się​gnęła po jego rękę. — Co to zna​czy? — spy​tał James. — Nie poda​jesz mi ręki? — Z całym sza​cun​kiem, nie uści​snę dłoni han​dla​rza nie​wol​ni​kami — oznaj​miła dziew​czyna, patrząc mu w oczy, a on nie mógł ode​rwać wzroku od jej twa​rzy. Jej włosy były upięte w kok na czubku głowy, a szpara mię​dzy przed​nimi zębami nada​wała wypo​wia​da​nym przez nią sło​wom lekko świsz​czące brzmie​nie. Żałobna szata była szczel​nie owi​nięta wokół ciała, ale lekko opusz​czona z przodu, więc James widział górną część piersi. Powi​nien był spo​licz​ko​wać ją za bez​czel​ność i zło​żyć na nią skargę, ale za nią stali następni żałob​nicy, a kolejka musiała się posu​wać. Pozwo​lił jej więc przejść i pró​bo​wał śle​dzić ją wzro​kiem, ale nie​ba​wem wto​piła się w tłum i znik​nęła. Stra​cił ją z oczu, ale nie mógł o niej zapo​mnieć. Nie potra​fił też sku​pić uwagi na kolej​nych żałob​ni​kach, któ​rzy pod​cho​dzili w miarę prze​su​wa​nia się kolejki, by zło​żyć mu kon​do​len​cje. Był na zmianę to obu​rzony, to zawsty​dzony jej sło​wami. Zasta​na​wiał się, czy uści​snęła dłoń jego ojca, jego wuja… Jakie miała prawo decy​do​wać o tym, kto jest han​dla​rzem nie​wol​ni​kami? Przez całe życie słu​chał spo​rów swo​ich rodzi​ców, któ​rzy kłó​cili się o to, kto jest lep​szy: ludzie z ple​mie​nia Asante czy ludzie z ple​mie​nia Fante, ale ich dys​ku​sje ni​gdy nie doty​czyły nie​wol​ni​ków. Asante mieli siłę, bo chwy​tali nie​wol​ni​ków. Fante byli bez​pieczni, bo nimi han​dlo​wali. Skoro dziew​czyna nie chciała uści​snąć jego dłoni, to z pew​no​ścią nie powinna też doty​kać wła​snej. Kiedy w końcu stary król, Osei Bonsu został zło​żony w miej​scu wiecz​nego spo​czynku, ude​rzono w gong, by miesz​kańcy wio​ski dowie​dzieli się, że jest już po wszyst​kim, mogą więc wró​cić do swych nor​mal​nych zajęć. Człon​ko​wie rodziny nie mogli tego zro​bić jesz​cze przez czter​dzie​ści dni. Tyle dni wła​śnie mieli nosić żałobne szaty, prze​glą​dać i dzie​lić mię​dzy sie​bie otrzy​mane dary i śle​dzić uważ​nie poczy​na​nia następcy króla. Rodzice Jamesa zamie​rzali wyru​szyć w drogę powrotną za kilka dni, nie miał zatem wiele czasu na

poszu​ki​wa​nia dziew​czyny, która nie chciała mu podać ręki. Odwie​dził swego kuzyna Kwame. Kwame zbli​żał się do dwu​dziestki i miał już dwie żony. Był gru​bym męż​czy​zną o bar​dzo ciem​nej skó​rze, mówił bar​dzo gło​śno i czę​sto pił, ale odzna​czał się życz​li​wo​ścią i lojal​no​ścią. James odwie​dził jego rodzinę wraz z rodzi​cami tylko raz, kiedy miał sie​dem lat. Bawił się wtedy z Kwame w sali, w któ​rej stał Złoty Tron ich wspól​nego dziadka; sali, do któ​rej wyraź​nie zaka​zano im wstępu. Ludzie wcho​dzący do niej bez zapro​sze​nia bywali zabi​jani. Pod​czas tej zabawy James prze​wró​cił nie​chcący któ​rąś z lasek dziadka. Doszło do jed​nego z tych zbie​gów oko​licz​no​ści, które można przy​pi​sać tylko dzia​ła​niu złych duchów: laska upa​dła na lampę, w któ​rej pło​nął ogień pal​mowy, i zapa​liła się. Choć chłopcy pospiesz​nie ją uga​sili, cała rodzina poczuła dym i przy​bie​gła, by zoba​czyć, co się stało. — Kto jest za to odpo​wie​dzialny?! — krzyk​nął ich dzia​dek. Był kró​lem kra​iny Asante od tak dawna, że jego głos nie wyda​wał się już ludzki i przy​po​mi​nał raczej ryk lwa. James natych​miast opu​ścił wzrok, prze​ko​nany, że Kwame na niego donie​sie. Był w pew​nym sen​sie czło​wie​kiem obcym, bo odwie​dzał wio​skę tylko raz na kilka lat. Kwame musiał stale prze​by​wać w pobliżu Lwa, więc był nara​żony na gwał​towne ataki jego gniewu. Ale Kwame nie powie​dział ani słowa. Nawet kiedy matki poło​żyły ich na kola​nach i zaczęły mia​rowo bić, Kwame mil​czał. — Kwame, muszę zna​leźć pewną dziew​czynę — oznaj​mił teraz James, a Kwame wybuch​nął gło​śnym śmie​chem. — Drogi kuzy​nie, przy​sze​dłeś do wła​ści​wego czło​wieka. Znam wszyst​kie dziew​czyny w wio​sce. Jak wyglą​dała? James opi​sał ją dokład​nie, a kuzyn powie​dział mu, kim jest i gdzie może ją zna​leźć. James poszedł zatem szu​kać dziew​czyny, którą widział tylko raz. Wie​dział, że kuzyn zachowa jego tajem​nicę dla sie​bie. Kiedy zna​lazł dziew​czynę, szła aku​rat w kie​runku rodzin​nej chaty, nio​sąc na gło​wie wia​dro z wodą. Nie wyda​wała się zdzi​wiona jego wido​kiem — wtedy poczuł pew​ność, że pod​czas ich krót​kiego spo​tka​nia zro​bił na niej rów​nie silne wra​że​nie jak ona na nim. — Czy mogę ci pomóc? — spy​tał, wska​zu​jąc wia​dro, a ona z prze​ra​że​niem potrzą​snęła głową. — Nie, pro​szę nie. To nie jest odpo​wied​nia praca dla pana. — Mów do mnie James. — James — powtó​rzyła, obra​ca​jąc w ustach nie​znane jej imię, sma​ku​jąc je tak, jakby było kawał​kiem kwa​śnego melona, szczy​pią​cym ją w język. — James. — A jak ty się nazy​wasz? — Ako​sua Men​sah — odparła, nie zwal​nia​jąc kroku. Nie​liczni miesz​kańcy mia​sta, któ​rzy roz​po​znali Jamesa, przy​sta​wali, by mu się przyj​rzeć lub zło​żyć ukłon, ale więk​szość nie zwra​cała na nich uwagi, pochło​nięta tak codzien​nymi zaję​ciami jak zdo​by​wa​nie wody i drewna do swo​ich ognisk. Sto​jący na obrzeżu mia​sta i ukryty w buszu dom Ako​sui był odda​lony od stru​mie​nia o pięt​na​ście kilo​me​trów. James zamie​rzał po dro​dze dowie​dzieć się jak naj​wię​cej o tajem​ni​czej dziew​czy​nie. — Dla​czego nie chcia​łaś podać mi ręki pod​czas pogrzebu króla? — Już ci powie​dzia​łam. Nie uści​snę dłoni han​dla​rzowi nie​wol​ni​ków z ple​mie​nia Fante. — Więc uwa​żasz mnie za han​dla​rza nie​wol​ni​ków? — spy​tał James, usi​łu​jąc stłu​mić wdzie​ra​jący się do jego głosu gniew. — Pocho​dzę z ple​mie​nia Fante, ale czy nie należę rów​nież do ple​mie​nia Asante? Czyż mój dzia​dek nie był waszym kró​lem? — Jestem jed​nym z trzy​na​ściorga dzieci — oznaj​miła, patrząc na niego z uśmie​chem. — Teraz zostało nas tylko dzie​się​cioro. Kiedy byłam małą dziew​czynką, nasza wio​ska toczyła wojnę z inną. Wro​go​wie upro​wa​dzili trzech moich braci. Przez kilka minut szli obok sie​bie w mil​cze​niu. James współ​czuł dziew​czy​nie, ale wie​dział rów​nież, że wszystko, co traci się w życiu, jest jego czę​ścią. Nawet jego matka, choć ważna osoba, została kie​dyś

porwana, ukra​dziona swo​jej rodzi​nie i oddana w ręce innej. — Czy gdyby wasza wio​ska wygrała wojnę, nie upro​wa​dzi​li​by​ście trzech braci kogoś innego? — spy​tał, nie mogąc opa​no​wać pokusy. Ako​sua odwró​ciła wzrok. Wia​dro, które nio​sła na gło​wie, było tak sta​bilne, że zaczął się zasta​na​wiać, co mogłoby je strą​cić. Może wiatr? Może jakiś owad? — Wiem, co myślisz — odpo​wie​działa w końcu. — Wszy​scy biorą w tym udział. Asante, Fante, Ga, Bry​tyj​czycy, Holen​drzy i Ame​ry​ka​nie. Masz prawo tak myśleć. Nauczono nas takiego rozu​mo​wa​nia. Ale ja nie chcę myśleć w taki spo​sób. Kiedy moi bra​cia i inni ludzie zostali upro​wa​dzeni, moja wio​ska obcho​dziła po nich żałobę i zaczęła wal​czyć z dwu​krot​nie więk​szą zacię​to​ścią. I czego to dowo​dzi? Że chcemy pomścić tych, któ​rzy utra​cili życie, zwięk​sza​jąc liczbę zabi​tych? To nie ma dla mnie sensu. Zatrzy​mali się, żeby mogła popra​wić swoją szatę, a James i tym razem robił, co mógł, by nie patrzeć na jej piersi. — Kocham mój lud, James — oznaj​miła po chwili, a on miał wra​że​nie, że jego imię na jej języku nabiera nie​opi​sa​nej sło​dy​czy. — Jestem dumna z tego, że należę do ple​mie​nia Asante, tak samo, jak ty jesteś dumny, że nale​żysz do ple​mie​nia Fante, ale kiedy stra​ci​łam braci, posta​no​wi​łam, że ja, Ako​sua, będę swoim wła​snym naro​dem. Słu​cha​jąc jej słów, James poczuł, że wzbiera w nim jakieś uczu​cie, któ​rego ni​gdy dotąd nie poznał. Gdyby mógł, słu​chałby jej do końca świata. Gdyby mógł, przy​łą​czyłby się do wspo​mnia​nego przez nią narodu. Szli dalej. Słońce scho​dziło coraz niżej, a James wie​dział już, że nie zdąży wró​cić do domu przed zapad​nię​ciem nocy. Zwol​nili kroku tak bar​dzo, że ich stopy w isto​cie wcale się nie prze​miesz​czały, tylko sunęły powoli naprzód, a ich ciała wyda​wały się uno​szone bez​wład​nie przez chmary brzę​czą​cych wokół nich koma​rów. — Czy jesteś już komuś przy​rze​czona? — spy​tał James, a Ako​sua spoj​rzała na niego nie​śmiało. — Mój ojciec uważa, że nie powinno się nikomu przy​rze​kać dziew​czyny, dopóki jej ciało nie da znać, że jest gotowe, a ja nie mia​łam jesz​cze krwi. James pomy​ślał o swej pozo​sta​wio​nej w rodzin​nej wio​sce przy​szłej żonie, wybra​nej dla niego ze względu na jej pozy​cję. Wie​dział, że ni​gdy nie zazna przy niej szczę​ścia, a ich mał​żeń​stwo będzie tak pozba​wione miło​ści i pełne gory​czy jak zwią​zek jego rodzi​ców. Ale wie​dział też, że ojciec i matka ni​gdy nie pozwolą mu poślu​bić Ako​sui, nawet gdyby miała zostać jego trze​cią czy czwartą żoną. Nic nie miała i była kobietą zni​kąd. Nic zni​kąd. Tak mawiała jego babka Effia, wie​czo​rami, kiedy wyda​wała się naj​bar​dziej smutna. James nie pamię​tał dnia, w któ​rym nie byłaby ubrana od stóp do głów na czarno, ani nocy, pod​czas któ​rej nie sły​szałby jej tłu​mio​nego pła​czu. Kiedy był jesz​cze małym chłop​cem, spę​dził z nią kie​dyś kilka dni w jej domku sto​ją​cym nie​da​leko Twier​dzy. W środku nocy obu​dził go odgłos jej pła​czu. Pod​biegł wtedy do niej, zarzu​cił jej swe drobne ręce na szyję i uci​skał ją tak mocno, jak tylko umiał. — Dla​czego pła​czesz, Mama? — spy​tał, doty​ka​jąc pal​cami jej twa​rzy, by schwy​tać kilka łez i zdmuch​nąć je, wypo​wia​da​jąc rów​no​cze​śnie jakieś życze​nie. Tak robiła jego matka, kiedy zaczy​nał pła​kać. — Czy znasz opo​wieść o mojej matce, która nosiła imię Baaba? — spy​tała, bio​rąc go na kolana i koły​sząc w prawo i w lewo. Tej nocy James usły​szał tę histo​rię po raz pierw​szy, ale by​naj​mniej nie ostatni. A teraz chwy​cił rękę Ako​sui i zatrzy​mał ją w miej​scu. Wia​dro, które nio​sła na gło​wie, zachwiało się lekko, a ona unio​sła ręce, by je pod​trzy​mać. — Chcę się z tobą oże​nić — oznaj​mił James. Byli zale​d​wie o kilka kro​ków od jej chaty. Widział ją przez zaro​śla. Małe dzieci moco​wały się w bło​cie, sma​ru​jąc sobie nawza​jem twa​rze. Jakiś sto​jący nie​opo​dal męż​czy​zna ści​nał maczetą wysoką trawę.

Jej ostrze, ude​rza​jąc o glebę, wstrzą​sało za każ​dym razem zie​mią. James miał wra​że​nie, że czuje pod sto​pami jej drga​nie. — Jak mógł​byś mnie poślu​bić, James? — spy​tała Ako​sua. Wyda​wała się teraz nie​spo​kojna i zer​kała co chwilę w kie​runku swej ocze​ku​ją​cej rodziny. Wie​działa, że jeśli nie przy​nie​sie w porę wody, matka ją zbije i będzie na nią uja​dała aż do świtu. Jej rodzice nie uwie​rzą, że spę​dziła czas z wnu​kiem króla Asante, a jeśli dopusz​czą do sie​bie taką myśl, uznają to za zapo​wiedź kło​po​tów. — Kiedy nadej​dzie krew, nikomu o niej nie wspo​mi​naj. Musisz to zataić. Jutro wyjeż​dżam, ale przy​jadę po cie​bie i razem wyje​dziemy z tego mia​sta. Zaczniemy nowe życie w jakiejś małej wio​sce, w któ​rej nikt nie będzie nas znał. Ako​sua na​dal zer​kała w stronę swego domu, a on zda​wał sobie sprawę, że jego słowa brzmią jak słowa sza​leńca: żądał od niej rezy​gna​cji z cze​goś bar​dzo cen​nego. W ple​mie​niu Asante obchody doj​rza​ło​ści były poważną sprawą. Rytu​alne uro​czy​sto​ści mające uczcić osią​gnię​cie przez dziew​czynę kobie​co​ści, trwały cały tydzień. Od tej pory jej życie pod​le​gało ści​słym regu​łom. Mie​siącz​ku​ją​cym kobie​tom nie wolno było wcho​dzić do budyn​ków, w któ​rym stały trony, ani prze​kra​czać nie​któ​rych rzek. Miesz​kały w oddziel​nych budyn​kach i w dniach, w któ​rych krwa​wiły, malo​wały prze​guby rąk białą gliną. Gdyby kto​kol​wiek odkrył, że jakaś kobieta zata​iła mie​siączkę, wymie​rzono by jej bar​dzo surową karę. — Ufasz mi? — spy​tał James, wie​dząc, że nie ma prawa zada​wać jej takiego pyta​nia. — Nie — odparła po namy​śle Ako​sua. — Na zaufa​nie trzeba zasłu​żyć. Nie ufam ci. Widzia​łam, co robi z męż​czy​znami wła​dza, a ty pocho​dzisz z bar​dzo potęż​nej rodziny. James poczuł zawrót głowy. Był bli​ski omdle​nia. — Ale — cią​gnęła Ako​sua — zaufam ci, jeśli po mnie wró​cisz. James zro​zu​miał sens jej słów i kiw​nął z namy​słem głową. Miał wró​cić do swej wio​ski pod koniec mie​siąca, a ter​min jego ślubu był wyzna​czony na koniec roku. Trwała wojna, a on nie miał gwa​ran​cji, że jego życie i jego uczu​cia nie ule​gną zmia​nie. Lecz wysłu​chaw​szy tego, co powie​działa Ako​sua, wie​dział, że po nią wróci. James nie mógł wytłu​ma​czyć Ammie, dla​czego nie chce spać w cha​cie. Byli mał​żeń​stwem od trzech mie​sięcy, a jemu koń​czył się zapas wymó​wek. W noc poślubną powie​dział jej, że jest chory. Potem, przez cały tydzień, życie zwal​niało go z obo​wiązku wymy​śla​nia wykrę​tów, bo gdy się do niej zbli​żał, jego penis leżał bez​wład​nie mię​dzy nogami, nawet pod​czas tych nocy, w które upi​nała włosy tak, jak lubił, i nacie​rała piersi oraz uda ole​jem koko​so​wym. Przez dwa następne tygo​dnie uda​wał, że jest zbyt zaże​no​wany, by do niej podejść, ale nie​ba​wem i to go zawio​dło. — Musisz pójść do sza​manki — powie​działa Amma. — Są zioła, które leczą tę przy​pa​dłość. Jeśli rychło nie zajdę w ciążę, ludzie pomy​ślą, że coś jest ze mną nie w porządku. Miał wobec niej wyrzuty sumie​nia. Mówiła prawdę. Kiedy nie docho​dziło do poczę​cia, zawsze była to wina kobiety, kara za nie​wier​ność lub roz​wią​złość. Ale w ciągu tych kilku nie​dłu​gich mie​sięcy James dobrze poznał swoją żonę, więc wie​dział, co nie​ba​wem nastąpi. Amma zacznie opo​wia​dać całej wio​sce, że to z nim coś jest nie w porządku, a jego rodzice dowie​dzą się, iż ich syn nie speł​nia mał​żeń​skich obo​wiąz​ków. Już teraz sły​szał zawo​dze​nie swej matki. „Och, Nyame, co ja zro​bi​łam, żeby na to zasłu​żyć? Naj​pierw słaby mąż, a teraz słaby syn!”. James wie​dział, że jeśli chce pozo​stać wierny wspo​mnie​niom o Ako​sui, musi nie​ba​wem wymy​ślić jakiś spo​sób roz​wią​za​nia pro​blemu. Kur​czowo trzy​mał się tych wspo​mnień. Upły​nął nie​mal rok od dnia, w któ​rym obie​cał, że po nią wróci, a on nie miał nawet cie​nia planu, który umoż​li​wiłby mu dotrzy​ma​nie danego słowa. Wojow​nicy z ple​mie​nia Asante wygry​wali kolejne bitwy z Bry​tyj​czy​kami, a miesz​kańcy jego wio​ski zaczy​nali po cichu mówić, że może zdo​łają poko​nać bia​łych ludzi. Co się wtedy sta​nie? Czy na miej​sce pole​głych Bry​tyj​czy​ków przy​będą nowi? Kto ich będzie chro​nił, jeśli na ich dro​dze staną wojow​nicy Asante, pra​gnący w końcu pomścić krzywdy, jakich doznali od nich Abe​eku Badu i Fiifi? Zawarli sojusz z Bry​tyj​czy​kami

już dawno temu, więc może biali ludzie o nim zapo​mnieli? James nie zapo​mi​nał o dziew​czy​nie imie​niem Ako​sua. Widział ją co noc we snach — pod jego powie​kami poja​wiały się jej wargi, oczy, nogi i pośladki. Chata, którą zbu​do​wał dla sie​bie, Ammy i przy​szłych żon stała na skraju rodzin​nej zagrody. A on pamię​tał, jak dobrze się czuł w mie​ście swego dziadka, wśród ludzi z ple​mie​nia Asante. I na​dal odczu​wał cie​pło bijące od roda​ków jego matki. Im dłu​żej prze​by​wał w kra​inie Fante, tym bar​dziej chciał ją opu​ścić. Być pro​stym rol​ni​kiem, jak ojciec Ako​sui, a nie poli​ty​kiem, takim jak jego ojciec. Ojciec, któ​rego dzia​ła​nia na rzecz Bry​tyj​czy​ków i ludzi z ple​mie​nia Fante zapew​niły mu przed laty pie​nią​dze i wła​dzę, ale nie​wiele wię​cej. — James, czy ty mnie słu​chasz? — spy​tała Amma, nie prze​sta​jąc mie​szać pie​przo​wej zupy. Jej bio​dra prze​sła​niał kawa​łek tka​niny, ale była nisko pochy​lona nad garn​kiem, więc wyda​wało się, że jej nagie piersi lada chwila w nim zatoną. — Tak, kocha​nie, masz rację — powie​dział James. — Jutro spo​tkam się z Mam​pa​nyin. Amma, wyraź​nie zado​wo​lona, kiw​nęła głową. Mam​pa​nyin była naj​waż​niej​szą sza​manką w pro​mie​niu setek kilo​me​trów. Młode żony zwra​cały się do niej, kiedy chciały pota​jem​nie zabić star​sze żony. Młodsi bra​cia pro​sili ją o pomoc, kiedy chcieli zostać wybrani spad​ko​bier​cami z pomi​nię​ciem star​szych braci. Miesz​kańcy tere​nów poło​żo​nych mię​dzy wybrze​żem oce​anu a rosną​cymi w głębi kon​ty​nentu dżun​glami przy​cho​dzili do niej, kiedy mieli jakiś pro​blem, któ​rego nie mogły roz​wią​zać same modli​twy. Ojciec Jamesa i inni męż​czyźni zawsze nazy​wali tę kobietę sza​manką, a jej wygląd zda​wał się uspra​wie​dli​wiać tę opi​nię. Miała tylko cztery przed​nie kły, tak ide​al​nie usy​tu​owane w samym środku ust, jakby wspól​nie wygnały z nich wszyst​kie inne zęby i trium​fal​nie zajęły cen​tralne miej​sce. Była zawsze zgar​biona i poru​szała się przy pomocy laski z twar​dego, czar​nego drewna, ozdo​bio​nej rzeźbą owi​nię​tego wokół niej węża. Jedno jej oko zawsze spo​glą​dało w bok, a James, choć usil​nie się sta​rał, prze​su​wa​jąc głowę w prawo i lewo, nie potra​fił go skło​nić do oka​za​nia mu choćby odro​biny życz​li​wo​ści. — Co tu robi ten czło​wiek? — spy​tała Mam​pa​nyin, zwra​ca​jąc się do powie​trza. James odchrząk​nął, nie będąc pewny, czy zdoła wydo​być głos, a Mam​pa​nyin splu​nęła na zie​mię gęstą od flegmy śliną. — Czego ten czło​wiek chce od Mam​pa​nyin? Czy nie może zosta​wić jej w spo​koju? Prze​cież on nawet nie wie​rzy w jej nad​ludz​kie zdol​no​ści. — Ciotko Mam​pa​nyin, przy​by​wam z mojej wio​ski na prośbę żony. Ona chcia​łaby, żebym zaży​wał jakieś zioła, które umoż​li​wią nam spło​dze​nie dziecka. — Wyćwi​czył tę mowę pod​czas podróży, bo chciał spra​wić wra​że​nie czło​wieka pra​gną​cego zapew​nić szczę​ście żonie i sobie, ale teraz zabra​kło mu słów. Sły​szał w swym gło​sie nie​pew​ność, nawet lęk, i prze​kli​nał za to samego sie​bie. — Aha, on nazywa mnie ciotką? Czło​wiek, któ​rego rodzina sprze​daje naszych ludzi bia​łym, żeby mogli ich wywieźć za gra​nicę. Ośmiela się nazy​wać mnie ciotką. — Robili to mój ojciec i dzia​dek, ale nie ja. — Nie dodał, że wła​śnie dzięki ich poczy​na​niom sam nie musiał pra​co​wać. Żył, korzy​sta​jąc ze sławy i wpły​wów rodziny. — W skry​to​ści swych myśli nazy​wasz mnie sza​manką, prawda? — spy​tała, łypiąc na niego zdro​wym okiem. — Wszy​scy nazy​wają cię sza​manką. — Powiedz mi, czy to Mam​pa​nyin poło​żyła się i roz​ło​żyła nogi przed bia​łym czło​wie​kiem? Biali ludzie pew​nie opu​ści​liby ten kraj, gdyby nie zakosz​to​wali naszych kobiet. — Biali ludzie nie wyjadą, dopóki można tu zara​biać pie​nią​dze. — A więc teraz mówisz o pie​nią​dzach, co? Mam​pa​nyin już powie​działa, że wie, jak twoja rodzina zara​bia pie​nią​dze. Wysy​ła​jąc two​ich braci i sio​stry do Abu​ro​ky​ire, gdzie są trak​to​wani jak zwie​rzęta. — Ame​ryka nie jest jedy​nym miej​scem, w któ​rym ist​nieje nie​wol​nic​two — powie​dział cicho James. Sły​szał kie​dyś, jak jego ojciec tłu​ma​czył to Davi​dowi, gdy ten zaczął się roz​wo​dzić nad zbrod​ni​czo​ścią ame​ry​kań​skiego Połu​dnia, o któ​rej prze​czy​tał w bry​tyj​skich abo​li​cjo​ni​stycz​nych gaze​tach. „Mój bra​cie

— mówił wtedy Cudjo — spo​sób trak​to​wa​nia nie​wol​ni​ków w Ame​ryce jest nie​wy​obra​żalny. Nie​wy​obra​żalny. U nas nie ma takiego nie​wol​nic​twa. Po pro​stu go nie ma”. James poczuł, że pie​cze go skóra, choć słońce zapa​dło się już pod zie​mię. Miał ochotę odwró​cić się na pię​cie i odejść. Błą​ka​jące się oko Mam​pa​nyin osia​dło na odle​głym drze​wie, potem na nie​bie, a w końcu spoj​rzało w jakieś miej​sce, poło​żone w pobliżu jego lewego ucha. — Ja nie chcę robić tego, co robiła moja rodzina. Nie chcę jed​no​czyć się z Bry​tyj​czy​kami. Sza​manka ponow​nie splu​nęła i sku​piła na nim spoj​rze​nie swego wędrow​nego oka, a on zaczął się pocić. Potem odwró​ciła od niego wzrok, jakby prze​ko​nana, że już go przej​rzała na wylot. — Twój penis nie funk​cjo​nuje, bo ty nie chcesz, żeby funk​cjo​no​wał. Moje leki są tylko dla tych, któ​rzy cze​goś pra​gną. Ty mówisz o tym, czego nie chcesz, ale nie wspo​mi​nasz o tym, czego chcesz. Było to pyta​nie. James nie był pewien, czy może liczyć na jej dys​kre​cję, ale wie​dział, że przej​rzała go na wylot swym krzy​wym okiem. Naprawdę na wylot. A ponie​waż nie potra​fił o wła​snych siłach wywo​łać ruchu Ziemi, posta​no​wił zaufać sza​mance i popro​sić ją o pomoc. — Chcę porzu​cić swoją rodzinę i prze​nieść się do kra​iny Asante. Chcę poślu​bić Ako​suę Men​sah i pra​co​wać jako rol​nik w jakiejś małej dziu​rze. Mam​pa​nyin zaśmiała się gło​śno. — Syn Wiel​kiego Męż​czy​zny chce żyć w małej dziu​rze? Weszła do swej chaty, zosta​wia​jąc go na dwo​rze. Kiedy wró​ciła, miała w rękach dwa małe gli​niane naczy​nia, wokół któ​rych brzę​czały muchy. James poczuł bijący od nich zapach. Kobieta usia​dła na krze​śle i zaczęła mie​szać zawar​tość jed​nego z garn​ków wska​zu​ją​cym pal​cem, który po chwili obli​zała. James wzdry​gnął się z obrzy​dze​nia. — Jeśli nie chcesz swo​jej żony, to po co bra​łeś z nią ślub? — spy​tała Mam​pa​nyin. — Byłem zobo​wią​zany do zawar​cia tego mał​żeń​stwa, żeby nasze rodziny mogły się w końcu zjed​no​czyć — odparł James. Czyż to nie było oczy​wi​ste? Czyż ona sama tego nie powie​działa? Był synem Wiel​kiego Męż​czy​zny. Musiał robić pewne rze​czy, i to w spo​sób rzu​ca​jący się w oczy, żeby wszy​scy wie​dzieli, że jego rodzina jest na​dal ważna. To, czego chciał, czego naj​bar​dziej pra​gnął, nie było istotne. Ale prze​cież jego ojciec miał sied​miu innych synów, któ​rzy mogli utrzy​mać związki mię​dzy rodziną Otche​rów a rodziną Col​lin​sów. On nato​miast pra​gnął być czło​wie​kiem bez nazwi​ska. — Chcę porzu​cić moją rodzinę w taki spo​sób, żeby ona o tym nie wie​działa — oznaj​mił. Mam​pa​nyin splu​nęła do garnka i ponow​nie zamie​szała jego zawar​tość, a potem spoj​rzała na Jamesa swym zdro​wym okiem. — Czy to jest moż​liwe? — Ciotko, podobno potra​fisz spra​wić, że to, co jest nie​moż​liwe, staje się moż​liwe. Mam​pa​nyin znowu wybuch​nęła śmie​chem. — Ha, ale to samo mówią o Anan​sim, o Nyame, o bia​łym czło​wieku. Ja potra​fię spra​wić, żeby to, co jest moż​liwe, stało się dostępne. Rozu​miesz róż​nicę? Kiw​nął pota​ku​jąco głową, a na jej twa​rzy po raz pierw​szy od chwili jego przy​by​cia poja​wił się uśmiech. Przy​wo​łała go do sie​bie gestem, a on pod​szedł, mając nadzieję, że nie każe mu jeść tego, co jest w tym śmier​dzą​cym garnku. Ruchem ręki pole​ciła mu zająć miej​sce obok sie​bie, a on bez słowa to uczy​nił. Rodzice byliby nie​za​do​wo​leni, gdyby wie​dzieli, że jego sie​dzi​sko jest niż​sze, co suge​ro​wało, że ona jest wyżej uro​dzona. Nie​mal sły​szał głos swej matki, woła​ją​cej do niego „wstań!”, ale na​dal sie​dział, a wła​ści​wie klę​czał na wska​za​nym miej​scu. I myślał: „Oby Mam​pa​nyin była w sta​nie dopro​wa​dzić do tego, że głos matki ani ojca ni​gdy wię​cej nie ode​zwie się w mojej gło​wie”. — Przy​sze​dłeś, żeby pytać mnie, co masz robić, ale prze​cież już wiesz, jak odejść w taki spo​sób, żeby nikt o tym nie wie​dział — powie​działa sza​manka. James mil​czał. Rze​czy​wi​ście wymy​ślił już kilka spo​so​bów, aby prze​ko​nać rodzinę, że wyje​chał do Asa​mando, pod​czas gdy wyru​szy w inne miej​sce. Naj​lep​szym z tych spo​so​bów, choć naj​bar​dziej nie​bez​-

piecz​nym, było wzię​cie udziału w nie​koń​czą​cej się woj​nie mię​dzy ple​mie​niem Asante a Bry​tyj​czy​kami. Wszy​scy wie​dzieli, że ta wojna wydaje się nie mieć końca, a biali ludzie są słabsi, niż powszech​nie uwa​żano, choć mają w rękach wielką, zbu​do​waną z kamieni Twier​dzę. — Ludziom się wydaje, że przy​cho​dzą do mnie po radę — cią​gnęła Mam​pa​nyin. — Ale tak naprawdę przy​cho​dzą do mnie po pozwo​le​nie. Jeśli cze​goś pra​gniesz, zrób to. Wiem jedno: Asante będą nie​długo w Efutu. Nie patrzyła już na niego. Jej wzrok był sku​piony na zawar​to​ści garnka. James zdał sobie sprawę, że sza​manka nie może znać pla​nów Asante. Ich ple​mię miało naj​po​tęż​niej​szą armię w całej Afryce. Mówiono, że kiedy biali ludzie po raz pierw​szy zoba​czyli wojow​ni​ków Asante, ich nagie piersi i luźne prze​pa​ski na bio​drach, wybu​chali śmie​chem i mówili: „Tak się powinny ubie​rać nasze kobiety”. Cheł​pili się swo​imi kara​bi​nami i mun​du​rami, zapi​na​nymi na guziki kurt​kami i spodniami. Potem wojow​nicy Asante wyrzy​nali ich set​kami, wyci​nali serca bia​łych dowód​ców i zja​dali je, żeby nabrać siły. Widziano przy​naj​mniej jed​nego bry​tyj​skiego żoł​nie​rza, który ucie​ka​jąc przed nie​do​ce​nio​nym nie​przy​ja​cie​lem, zmo​czył spodnie, będące nie​gdyś przed​mio​tem jego dumy. Jeśli wszystko, co mówiono o armii Asante, było prawdą, to nie mogła ona być tak fatal​nie zor​ga​ni​zo​wana, by sza​manka z ple​mie​nia Fante znała jej plany. James wie​dział, że jej wędru​jące oko zna​la​zło się w Efutu, w przy​szło​ści. I że ono dostrze​gło go tam w tym samym momen​cie, w któ​rym on dostrzegł pra​gnie​nie swego serca. Ale mimo to nie wyru​szył do Efutu. Kiedy wró​cił do domu, cze​kała tam na niego Amma. — Co powie​działa Mam​pa​nyin? — Powie​działa, że musisz oka​zać mi cier​pli​wość — odparł, a jego żona, wyraź​nie nie​za​do​wo​lona, gło​śno par​sk​nęła. Wie​dział, że spę​dzi resztę dnia, plot​ku​jąc na jego temat ze swymi przy​ja​ciół​kami. Przez tydzień czuł się nie​szczę​śliwy. Zaczął mieć wąt​pli​wo​ści doty​czące Ako​sui i stra​cił pew​ność, że marzy o pro​stym życiu. Czy jego obecne życie było aż tak złe? Mógł zostać w wio​sce i kon​ty​nu​ować dzieło swego ojca. Był na to nie​mal zde​cy​do​wany, kiedy pew​nego wie​czora odwie​dziła go babka. Effia była starą damą, ale na jej pomarsz​czo​nej twa​rzy można było jesz​cze dostrzec ślady mło​do​ści. Choć ojciec Jamesa stał się ważną osobą w jej wio​sce, odma​wiała upar​cie wypro​wa​dze​nia się z Cape Coast, z domku, który zbu​do​wał jej mąż. Oznaj​miła, że ni​gdy wię​cej nie zamieszka w miej​scu, które stwo​rzyło zło. Kiedy wszy​scy sie​dzieli przy posiłku pod gołym nie​bem na tere​nie zagrody Queya, James czuł na sobie badaw​czy wzrok babki. Nie prze​stała go obser​wo​wać nawet wtedy, kiedy służba zebrała potrawy i nakry​cia, a jego rodzice udali się na nocny spo​czy​nek. — Co ci dolega, moje dziecko? — spy​tała, kiedy w końcu zostali sami. James nie odpo​wie​dział. Zje​dzone nie​dawno fufu ugnia​tało go w żołądku jak ciężki kamień. Miał wra​że​nie, że zaraz zacznie wymio​to​wać. Spoj​rzał na babkę. Mówiono, że była nie​gdyś wyjąt​kowo piękna i że guber​na​tor Twier​dzy gotów był spa​lić ich całą wio​skę, aby ją zdo​być. Dotknęła czar​nego kamien​nego wisiorka, który nosiła na szyi, a potem się​gnęła po rękę wnuka. — Czy nie jesteś szczę​śliwy? James poczuł, że lada chwila się roz​pła​cze. Uści​snął lekko dłoń babki. — Jestem sła​bym męż​czy​zną, tak jak mój ojciec — powie​dział. Spo​dzie​wał się reak​cji Effii, ale ona na​dal mil​czała. — Chcę zostać swoim wła​snym ple​mie​niem. Wie​dział, że ona nie zro​zu​mie jego słów, ale odniósł wra​że​nie, że je usły​szała. Usły​szała go, choć mówił szep​tem. Przez chwilę patrzyła na niego w mil​cze​niu, a potem zaczęła mówić. — Pra​wie wszy​scy jeste​śmy słabi. Spójrz na małego chłopca. Uro​dzony przez matkę, uczy się od niej, jak jeść, cho​dzić, mówić, polo​wać, bie​gać. Nie wymy​śla nowych spo​so​bów dzia​ła​nia. Trzyma się sta​-

rych. Tak wła​śnie wszy​scy przy​cho​dzimy na świat, James. Jeste​śmy słabi i bez​silni, roz​pacz​li​wie pra​gniemy się cze​goś nauczyć i zostać nową osobą. — Uśmiech​nęła się do wnuka. — Ale co mamy zro​bić, jeśli nie podoba nam się ta osoba, którą zosta​li​śmy? Sie​dzieć bez​czyn​nie? Ja myślę, James, że zawsze można zna​leźć nową drogę. Na​dal się uśmie​chała. Za ich ple​cami zacho​dziło słońce. James pozwo​lił sobie w końcu na chwilę sła​bo​ści i roz​pła​kał się w obec​no​ści babki. Następ​nego dnia oznaj​mił rodzi​nie, że zamie​rza towa​rzy​szyć Effii w dro​dze powrot​nej na Cape Coast, ale zamiast tego wyru​szył do Efutu. Zna​lazł pracę u leka​rza, któ​rego znała jego babka, bo był zatrud​niony u Bry​tyj​czy​ków, kiedy ona miesz​kała w Twier​dzy. James powie​dział mu, że jest wnu​kiem Jamesa Col​linsa i to wystar​czyło — natych​miast dostał posadę i miesz​ka​nie. Lekarz był Szko​tem, tak sta​rym, że z tru​dem cho​dził pro​sto; gro​ziło mu zara​że​nie się wszyst​kimi cho​ro​bami, które leczył. Prze​niósł się do Efutu, prze​pra​co​waw​szy zale​d​wie rok w kom​pa​nii. Opa​no​wał bie​gle język Fante, zbu​do​wał od fun​da​men​tów swoją zagrodę i pozo​stał w sta​nie wol​nym, choć liczne miej​scowe kobiety przy​pro​wa​dzały mu w jed​no​znacz​nym celu swoje młode córki. Był zagadką dla miesz​kań​ców mia​steczka, któ​rzy jed​nak polu​bili go z cza​sem i obda​rzyli czu​łym przy​dom​kiem Biały Dok​tor. Zada​nie Jamesa pole​gało na utrzy​my​wa​niu czy​sto​ści w ambu​la​to​rium. Chatka, w któ​rej prak​ty​ko​wał Biały Dok​tor, stała obok jego domu i była tak mała, że w grun​cie rze​czy wcale nie potrze​bo​wał pomocy Jamesa. James zamia​tał, spro​wa​dzał leki, prał pościel. W nie​które dni przy​go​to​wy​wał pro​sty, wie​czorny posi​łek dla sie​bie i szefa. Sia​dali wtedy na podwórku przy​le​ga​ją​cym do zaku​rzo​nej drogi, a Biały Dok​tor opo​wia​dał histo​rie, zwią​zane z jego poby​tem w Twier​dzy. — Jesteś bar​dzo podobny do swo​jej babki — powie​dział, dra​piąc się po gęstych siwych wło​sach. —  Jak ją nazy​wali miej​scowi? Piękna. Piękna Effia, zga​dza się? James kiw​nął głową, usi​łu​jąc doj​rzeć babkę oczyma Dok​tora. — Twój dzia​dek nie posia​dał się z rado​ści, że może ją poślu​bić. Pamię​tam, że w dniu poprze​dza​ją​cym jej przy​by​cie do Twier​dzy zapro​wa​dzi​li​śmy Jamesa o zacho​dzie słońca do sklepu kom​pa​nii i wypi​li​śmy nie​mal całą nową dostawę alko​holu. James musiał tłu​ma​czyć swoim prze​ło​żo​nym w Anglii, że sta​tek, któ​rym go prze​wo​żono, zato​nął albo został prze​chwy​cony przez pira​tów. Coś w tym rodzaju. To była dla nas wszyst​kich wspa​niała noc. Mała rewolta w Afryce… — Jego twarz przy​brała marzy​ciel​ski wyraz, a James zaczął się zasta​na​wiać, czy ten stary czło​wiek osta​tecz​nie prze​żył przy​gody, któ​rych naj​wy​raź​niej poszu​ki​wał na Zło​tym Wybrzeżu. On sam w ciągu mie​siąca zna​lazł to, czego poszu​ki​wał. Sygnał roz​legł się w środku nocy. War​tow​nicy mia​sta Efutu bie​gali z gło​śnym tupo​tem od chaty do chaty, krzy​cząc gło​śno, że nad​cho​dzą wojow​nicy ple​mie​nia Asante. Sta​cjo​nu​jące tu jed​nostki bry​tyj​skie i oddziały wojow​ni​ków ple​mie​nia Fante wezwały posiłki, ale lęk, jaki James dostrzegł w oczach war​tow​ni​ków, prze​ko​nał go, że wojow​nicy Asante są zbyt bli​sko, by pomoc mogła nadejść w porę. W tym cza​sie wio​ski roz​siane na obsza​rze kra​iny Fante, kra​iny Ga i Den​ky​ire żyły w stra​chu przed najaz​dami wojow​ni​ków Asante. Żoł​nie​rze bry​tyj​scy sta​cjo​no​wali na prze​mian w mia​stach i wio​skach ota​cza​ją​cych Cape Coast. Mieli oni unie​moż​li​wić wojow​ni​kom Asante sku​teczny szturm na Twier​dzę, ale atak na mia​sto Efutu, leżące zale​d​wie o tydzień od wybrzeża, był groź​nym sygna​łem ostrze​gaw​czym. — Musisz ucie​kać! — zawo​łał James do Bia​łego Dok​tora. Stary czło​wiek zapa​lił lampę oliwną sto​jącą obok jego posła​nia i czy​tał w jej świe​tle oprawną w skórę księgę, popra​wia​jąc co chwilę spa​da​jące mu na czu​bek nosa oku​lary. — Zabiją cię, kiedy cię zoba​czą. Nie będą zwra​cać uwagi na twój wiek! Biały Dok​tor prze​wró​cił stronę. Nie pod​no​sząc wzroku na Jamesa, poże​gnał go ruchem ręki. — Lepiej już idź, chłop​cze. Uwa​żaj na sie​bie. James potrzą​snął głową i wypadł z chaty. Mam​pa​nyin powie​działa mu, że będzie wie​dział, co robić, gdy nadej​dzie czas, ale on nie​mal dusił się z prze​ra​że​nia. Bie​gnąc, czuł, że po nogach spływa mu jakiś

cie​pły płyn. Nie był w sta​nie sku​pić myśli. Nie potra​fił myśleć na tyle szybko, by uło​żyć jakiś plan. Sam nie wie​dział, kiedy wokół niego roz​le​gły się strzały. Ptaki wzbiły się w powie​trze, a ich skrzy​dła utwo​rzyły na nie​bie czarno-czer​wono-nie​biesko-zie​lone chmury. James chciał się ukryć. Nie mógł sobie przy​po​mnieć, dla​czego uwa​żał swoje dawne życie za tak nie​udane. Prze​cież mógł się nauczyć miło​ści do Ammy. Bar​dzo długo obser​wo​wał złe strony mał​żeń​stwa swych rodzi​ców, więc był pewien, że musi ist​nieć coś lep​szego. A może się mylił? Oddał swoje szczę​ście w ręce sza​manki. Swoje życie. A teraz był pewien, że je straci. Obu​dził się w dżun​gli, w jakimś nie​zna​nym mu miej​scu. Bolały go ręce i nogi, a on miał wra​że​nie, że na głowę spadł mu kamień. Cał​ko​wi​cie oszo​ło​miony sie​dział bez ruchu przez nie​zli​czone minuty. Potem nagle ujrzał wojow​nika z ple​mie​nia Asante, który pod​szedł tak cicho, że James dostrzegł go dopiero, gdy ten sta​nął nad nim. — A więc żyjesz? — stwier​dził ze zdzi​wie​niem obcy. — Jesteś ranny? — Nie — odparł James. Nie mógł prze​cież powie​dzieć takiemu wojow​ni​kowi, że boli go głowa. — Jesteś wnu​kiem Osei Bonsu, prawda? Pamię​tam cię z jego pogrzebu. Ni​gdy nie zapo​mi​nam twa​rzy. James marzył tylko o tym, żeby ten czło​wiek mówił ciszej, ale nie ode​zwał się. — Co robi​łeś w Efutu? — Czy kto​kol​wiek wie o tym, że żyję? — spy​tał James, igno​ru​jąc zadane mu pyta​nie. — Nie. Jeden z wojow​ni​ków ude​rzył cię w głowę kamie​niem. Nie rusza​łeś się, więc rzu​cili cię na stos zwłok. Nie wolno nam go doty​kać, ale roz​po​zna​łem twoją twarz i wycią​gną​łem cię, żeby ode​słać twoje ciało rodzi​nie. Ukry​łem cię tutaj, żeby nikt nie wie​dział, że dotkną​łem umar​łych. Nie wie​działem, że żyjesz. — Posłu​chaj mnie — popro​sił James. — Ja zgi​ną​łem w tej woj​nie. Oczy męż​czy​zny zro​biły się tak wiel​kie, że przy​po​mi​nały dwa oto​czone poświatą księ​życe. — Co takiego? — Musisz mówić wszyst​kim, że zgi​ną​łem w tej bitwie. Czy możesz to dla mnie zro​bić? Wojow​nik potrzą​snął głową. Potem wie​lo​krot​nie odmó​wił, ale w końcu powie​dział, że spełni jego prośbę. James wie​dział, że dotrzyma słowa. I posta​no​wił, że ni​gdy wię​cej nie wyko​rzy​sta swej pozy​cji po to, by narzu​cić komuś wła​sną wolę. Przez resztę mie​siąca szedł do kra​iny Asante. Sypiał w jaski​niach i krył się w koro​nach drzew. Korzy​stał z pomocy spo​ty​ka​nych w buszu ludzi, mówiąc im, że jest bied​nym rol​ni​kiem, który zgu​bił drogę. A kiedy po czter​dzie​stu dniach wędró​wek dotarł wresz​cie do Ako​sui, dowie​dział się, że ona na niego czeka.

KOJO Ktoś obra​bo​wał starą „Alice”, co ozna​czało, że poli​cja będzie węszyć wokół statku i pytać wszyst​kich zatrud​nio​nych na nim mary​na​rzy, czy coś wie​dzą o tej spra​wie. Ale repu​ta​cja Jo była krysz​ta​łowa. Pra​co​wał na jed​nost​kach pły​wa​ją​cych w oko​li​cach Fell’s Point od nie​mal dwóch lat i ni​gdy nie przy​spo​rzył nikomu żad​nych kło​po​tów. Gdy jed​nak docho​dziło do rabunku, wszy​scy czar​no​skó​rzy doke​rzy byli spę​dzani w jedno miej​sce i prze​słu​chi​wani. Jo miał tego dosyć. Zawsze robił się ner​wowy w obec​no​ści poli​cjantów i ludzi noszą​cych mun​dury. Kie​dyś scho​wał się nawet za koron​kową zasłoną na widok nad​cho​dzą​cego listo​no​sza. Ma Aku twier​dziła, że stał się taki pod​czas ich wspól​nej włó​częgi po lasach. Ucie​ka​jąc przed łow​cami nie​wol​ni​ków, wędro​wali wtedy od mia​sta do mia​sta, dopóki nie dotarli do bez​piecz​nego schro​nie​nia w sta​nie Mary​land. — Kryj mnie, Poot — popro​sił Jo kolegę, choć wie​dział, że poli​cjanci nie zauważą jego nie​obec​no​ści. Nie odróż​niali jed​nej czar​nej twa​rzy od innej. Jeśli Poot się ode​zwie, kiedy wywo​łają jego imię, a potem zrobi to po raz drugi w zastęp​stwie Jo, nie dostrzegą róż​nicy. Zesko​czył z pokładu i spoj​rzał na roz​cią​ga​jącą się za jego ple​cami piękną zatokę Che​sa​pe​ake i na wiel​kie, impo​nu​jące jed​nostki zacu​mo​wane w pobliżu stoczni Fell’s Point. Kochał widok tych stat​ków, kochał świa​do​mość, że wła​sno​ręcz​nie brał udział w ich budo​wie i utrzy​ma​niu, choć Ma Aku mówiła zawsze, że on i inni wyzwo​leni Murzyni nie powinni na nich pra​co​wać, gdyż jest to nie​do​bre juju. Uwa​żała, że robią coś złego, budu​jąc takie same statki jak te, które nie​gdyś przy​wio​zły ich do Ame​ryki. Prze​szedł się po Mar​ket Street i kupił nóżki wie​przowe w naroż​nym skle​pie Jima poło​żo​nym tuż obok muzeum. Kiedy z niego wycho​dził, jakiś pocią​gowy koń zerwał się z uprzęży i pognał przed sie​bie, o mało nie roz​dep​tu​jąc sta​rej kobiety, która pod​cią​gała wła​śnie spód​nicę, by przejść na drugą stronę ulicy. — Czy nic się pani nie stało? — spy​tał Jo, pod​bie​ga​jąc do niej i poda​jąc jej ramię. Przez chwilę wyda​wała się oszo​ło​miona, ale potem posłała mu sze​roki uśmiech. — Wszystko w porządku, dzię​kuję — odparła uprzej​mie. Ruszył w dal​szą drogę. Wie​dział, że Anna sprząta jesz​cze dom, wraz z Ma Aku. Miał też świa​do​mość, że powi​nien tam pójść i pomóc obu kobie​tom, bo Anna znowu spo​dziewa się dziecka, a Ma Aku jest bar​dzo stara i cią​gle kaszle albo skarży się na bóle. Ale już od dawna nie pozwo​lił sobie na spa​cer po Bal​ti​more, na wdy​cha​nie chłod​nej mor​skiej bryzy, na oglą​da​nie miesz​ka​ją​cych w tej dziel​nicy, pra​cu​ją​cych tu i korzy​sta​ją​cych z życia Murzy​nów, wśród któ​rych byli nie​wol​nicy, ale byli też ludzie cał​kiem wolni. Jo był już kie​dyś nie​wol​ni​kiem — jako małe dziecko. Ale gdy widział jakie​goś nie​wol​nika w Bal​ti​more, miał wra​że​nie, że pamięta te czasy. I myślał o tym, jak wyglą​da​łoby jego życie, gdyby Ma Aku nie zapew​niła mu wol​no​ści. Z jego doku​men​tów wyni​kało, że nazywa się Kojo Fre​eman, Kojo Wolny Czło​wiek. To nazwi​sko nosiła połowa miesz​ka​ją​cych w Bal​ti​more byłych nie​wol​ni​ków. Wie​lo​krot​nie powta​rzane kłam​stwo staje się prawdą. Znał Połu​dnie — podob​nie jak matkę i ojca, Ness i Sama — tylko z opo​wie​ści Ma Aku. Jej rela​cje nie były dla niego czymś nad​zwy​czaj​nym. Nie tęsk​nił za tym, czego nie znał, czego nie mógł dotknąć rękami lub poczuć ser​cem. Bal​ti​more było kon​kretne i nama​calne. Nie miało nic wspól​nego z nie​koń​czącą się pracą na roli i cią​głymi chło​stami. Było por​tem, hutą, linią kole​jową. Było cząstką pierw​szych kawał​ków wie​przo​winy, jakie jadł Kojo, cząstką uśmie​chów jego sied​miorga dzieci, a nawet ósmego, które miało dopiero przyjść na świat. Było cząstką Anny. Poślu​bił ją jako szes​na​sto​latkę, będąc od niej o trzy lata

star​szy, i od tej pory pra​co​wał codzien​nie od szes​na​stu lat. Myśl o Annie skło​niła go do wizyty w domu Mathi​sona, w któ​rym obie z Ma tego dnia sprzą​tały. Kupił kwia​tek od Sta​rej Bess na rogu Pół​noc​nej i Szes​na​stej — trzy​ma​jąc go w ręku, doszedł do wnio​sku, że może wresz​cie zapo​mnieć o poli​cji obec​nej na jego statku. — Czyżby nad​cho​dził mój mąż? — zawo​łała na jego widok Anna. Zamia​tała ganek mio​tłą, która wyda​wała się zupeł​nie nowa. Jej ładny, brą​zowy kij był tylko tro​chę ciem​niej​szy niż skóra Anny, a wszyst​kie włosy szczotki stały na bacz​ność. Ma Aku czę​sto im mówiła, że na Zło​tym Wybrzeżu mio​tły nie miały kijów. Kijem było ciało zamia​ta​ją​cego, które poru​szało się i zgi​nało spraw​niej niż drew​niany patyk. — Coś ci przy​nio​słem — oznaj​mił Jo, wrę​cza​jąc żonie kwia​tek, a ona wzięła go do ręki, pową​chała i uśmiech​nęła się. Łodyga ude​rzyła ją lekko w brzuch, który zaczy​nał już wysta​wać spod sukienki. Jo przy​ło​żył dłoń do tego miej​sca i zaczął je maso​wać. — Gdzie jest Ma? — spy​tał. — W środku. Sprząta kuch​nię. Jo poca​ło​wał żonę i ode​brał z jej rąk mio​tłę. — Więc idź jej pomóc — powie​dział, kie​ru​jąc ją ku wnę​trzu domu lek​kim klep​nię​ciem w pośladki. Wła​śnie te pośladki prze​ko​nały go do niej przed dzie​więt​na​stu laty i na​dal robiły na nim wra​że​nie. Ujrzał je na Straw​berry Alley, a ponie​waż przy​cią​gały jego wzrok z magne​tyczną siłą, szedł za nimi przez całe cztery odcinki ulicy. Ich ruch wyda​wał się nie​za​leżny od reszty ciała i można było odnieść wra​że​nie, że kie​ruje nim jakiś inny mózg. Obie pół​kule zde​rzały się ze sobą mia​rowo, a potem odska​ki​wały na boki, by po chwili powró​cić na poprzed​nie miej​sca. Kiedy Jo miał sie​dem lat, spy​tał Ma Aku, co ma zro​bić męż​czy​zna, kiedy spodoba mu się jakaś kobieta, a ona gło​śno się zaśmiała. Jego Ma ni​gdy nie była taka jak inne matki. Wyda​wała się tro​chę dziwna, tak ode​rwana od rze​czy​wi​sto​ści, jakby na​dal marzyła o kraju, z któ​rego została wyrwana przed wielu laty. Czę​sto wpa​try​wała się w morze i wyglą​dała wtedy tak, jakby zamie​rzała do niego wsko​czyć i poszu​kać drogi do domu. — No cóż, Kojo, na Zło​tym Wybrzeżu mówią, że kiedy męż​czyź​nie spodoba się jakaś kobieta, musi się oświad​czyć, skła​da​jąc dary jej ojcu — odparła wtedy synowi. Jo był aku​rat zako​chany w dziew​czynce o imie​niu Mira​bel, więc w następną nie​dzielę, pod​czas nabo​żeń​stwa, wrę​czył jej ojcu żabę, którą poprzed​niego wie​czora zła​pał nad rzeczką. Ma Aku śmiała się bar​dzo gło​śno, a pastor i obda​ro​wany męż​czy​zna zarzu​cili jej, że uczy Jo sta​rych afry​kań​skich cza​rów, i usu​nęli ich ze wspól​noty wier​nych. Kiedy Jo ujrzał Annę, szedł po pro​stu za jej poślad​kami, dopóki się nie zatrzy​mały. Wtedy pod​szedł bli​żej, by przyj​rzeć się jej twa​rzy. Miała piękną, kar​me​lową cerę i dłu​gie jak koń​ski ogon kru​czo​czarne włosy, które zawsze zapla​tała w war​kocz. Powie​dział jej, że ma na imię Jo, i spy​tał, czy może się do niej przy​łą​czyć. Zgo​dziła się i prze​spa​ce​ro​wali wspól​nie całe Bal​ti​more. Dopiero w kilka mie​sięcy póź​niej wyznała mu, że pokłó​ciła się tego wie​czora z matką, któ​rej obie​cała pomoc w pra​cach domo​wych i nie dotrzy​mała słowa. Mathi​so​no​wie byli starą, białą rodziną. Ojciec pana Mathi​sona miesz​kał nie​gdyś na sta​cji kolejki pod​ziem​nej i nauczył syna uczyn​no​ści oraz życz​li​wo​ści wobec ludzi. W rodzi​nie pani Mathi​son były pie​nią​dze, więc po ślu​bie oboje z mężem kupili duży dom, w któ​rym zatrud​niali Annę, Ma Aku oraz gro​madę czar​nej służby z Bal​ti​more i oko​lic. Dom miał dwa poziomy i dzie​sięć pokoi. Jego sprzą​ta​nie zaj​mo​wało wiele godzin, zwłasz​cza że Mathi​so​no​wie byli pedan​tami. Tego dnia Kojo wziął na sie​bie część pracy, więc myjąc okna w salo​nie, sły​szał roz​mowę Mathi​sona z innymi abo​li​cjo​ni​stami. — Jeśli Kali​for​nia przy​łą​czy się do Unii jako wolny stan, pre​zy​dent Tay​lor będzie miał mnó​stwo kło​po​tów z połu​dnio​wymi sece​sjo​ni​stami — mówił Mathi​son. — A Mary​land będzie w samym środku kon​fliktu — oznaj​mił inny głos.

— I wła​śnie dla​tego tu, w Bal​ti​more, musimy robić wszystko, co w naszej mocy, żeby dopro​wa​dzić do eman​cy​pa​cji nie​wol​ni​ków. Potra​fili tak roz​ma​wiać godzi​nami. Na początku Jo lubił ich słu​chać. Ci potężni biali ludzie, gotowi brać stronę jego i jego afry​kań​skich braci, budzili w nim nadzieję, ale z bie​giem lat coraz lepiej wie​dział, że moż​li​wo​ści nawet tak szla​chet​nych osób, jakie zbie​rały się w domu Mathi​sona, są ogra​ni​czone. Kiedy sprzą​ta​nie dobie​gło końca, Jo, Anna i Ma Aku ruszyli w stronę swego małego miesz​ka​nia poło​żo​nego przy Dwu​dzie​stej Czwar​tej ulicy. — Och, moje plecy! — jęk​nęła Ma, masu​jąc część ciała, w któ​rej od wielu lat odczu​wała bóle. —  Nie​źle się dziś namę​czy​li​śmy — dodała w języku Twi, zwra​ca​jąc się do Jo. Było to odwieczne, dobrze znane okre​śle​nie, odno​szące się do odwiecz​nego, dobrze zna​nego stanu. Jo podał sta​rej kobie​cie dłoń i pomógł jej wejść po schod​kach. W domu bawiły się dzieci. Agnes, Beu​lah, Cato, Daly, Eurias, Feli​city i Gra​cie. Wyglą​dało na to, że Jo i Anna chcą mieć jedno dziecko na każdą literę alfa​betu. Zamie​rzali nauczyć swoje potom​stwo czy​ta​nia tych liter i wycho​wać je na ludzi, któ​rzy będą dzie​lić się tą umie​jęt​no​ścią z innymi. Wszy​scy miesz​kańcy domu nazy​wali nowe dziecko „H” i cze​kali na moment, w któ​rym przyj​dzie ono na świat, przy​no​sząc ze sobą swe imię. Jo był dobrym ojcem. Chciał w ten spo​sób spła​cić dług wobec wła​snych rodzi​ców, któ​rzy nie zdo​łali się wyzwo​lić. Spę​dził wiele nocy, usi​łu​jąc wyobra​zić sobie swo​jego ojca. Czy był odważny? Wysoki? Dobry? Mądry? Czy był pra​wym i uczci​wym czło​wie​kiem? Jakim byłby ojcem, gdyby dano mu szansę nim zostać na wol​no​ści? Jo spę​dzał teraz więk​szość nocy z uchem przy brzu​chu śpią​cej żony, usi​łu​jąc poznać tro​chę lepiej „H” jesz​cze przed dniem naro​dzin. Obie​cał Annie, że będzie obecny w życiu swych dzieci, choć jego ojciec nie mógł mu tego zapew​nić. A Anna, która ni​gdy nie chciała, żeby jej ojciec był obecny w jej życiu, wie​dząc, jakim jest czło​wie​kiem i jakie kło​poty zwia​sto​wała jego obec​ność, uśmie​chała się teraz tylko i kle​pała Jo po ple​cach. Ale Jo trak​to​wał te zapew​nie​nia poważ​nie. Przy​glą​dał się swoim dzie​ciom przez kilka godzin dzien​nie, wie​czo​rem, zanim poszły spać, i co rano, zanim wyru​szył do pracy w dokach. Agnes była osobą nio​sącą pomoc. Tak dobrego cha​rak​teru nie miała żadna ze zna​nych mu kobiet, nawet Anna czy jego ste​rana życiem matka. Beu​lah była pięk​no​ścią, choć jesz​cze o tym nie wie​działa. Cato był miękki jak na chłopca, więc Jo codzien​nie usi​ło​wał wzmoc​nić jego cha​rak​ter. Daly był wojow​ni​kiem, a Eurias zbyt czę​sto padał jego ofiarą. Feli​city była tak nie​śmiała, że nawet zapy​tana nie potra​fiła wymó​wić wła​snego imie​nia, a Gra​cie była jed​nym wiel​kim kłęb​kiem miło​ści. Życie z Ma, Anną i dziećmi to wszystko, o czym marzył jako samotne dziecko, kiedy błą​kał się od kry​jówki do kry​jówki, szu​ka​jąc kolej​nych zajęć i usi​łu​jąc skło​nić kobietę, którą nazy​wał matką, do wypeł​nia​nia macie​rzyń​skich obo​wiąz​ków, narzu​co​nych jej przez los. Ma Aku zaczęła kasłać. Agnes natych​miast do niej pode​szła, by poło​żyć ją do łóżka. Miesz​ka​nie skła​dało się z dwóch pokoi: jeden, prze​dzie​lony zasłoną, zaj​mo​wali Jo i Anna, a w dru​gim mie​ścili się wszy​scy inni. Ma Aku, ciężko wzdy​cha​jąc, uło​żyła się na mate​racu, a po kilku minu​tach jej kasz​lowi zaczęło akom​pa​nio​wać chra​pa​nie. — Tato! Tato! — zawo​łała mała Gra​cie, chwy​ta​jąc za nogawkę spodni Jo. On zaś pochy​lił się i uniósł ją w górę tak łatwo, jakby była skrzynką z narzę​dziami, którą zosta​wił na statku. Wie​dział, że nie​ba​wem sta​nie się zbyt duża na takie zabawy. I pomy​ślał, że chyba nowe dziecko ma przyjść na świat w samą porę. Agnes pomo​gła Annie kłaść małe dzieci do snu, a wkrótce potem poszła ich śla​dem i zasnęła. Jo sie​dział w mał​żeń​skiej sypialni za zasłoną, kiedy weszła Anna, masu​jąc swój brzuch, który był jesz​cze tak mały, że pra​wie nie odczu​wała swego stanu. — Na statku była dziś poli​cja — powie​dział Jo. — Podobno ktoś znowu go obra​bo​wał. Anna roz​bie​rała się, skła​dała czę​ści swo​jej gar​de​roby i ukła​dała je na krze​śle, które stało obok mate​-

raca. Zamie​rzała ubrać się tak samo następ​nego dnia. W tym tygo​dniu nie zdą​żyła zro​bić pra​nia, a w poprzed​nim zabra​kło jej pie​nię​dzy. Miała nadzieję, że przy​naj​mniej jej dzieci, cho​dzące do chrze​ści​jań​skiej szkoły, nie będą śmier​dzieć. — Czy to cię wystra​szyło? — spy​tała, a Jo, szybko jak bły​ska​wica, wstał, chwy​cił ją w ramiona i pocią​gnął za sobą na mate​rac. — Nic nie jest w sta​nie mnie wystra​szyć, kobieto — powie​dział, a ona wybuch​nęła śmie​chem, i zaczęła uda​wać, że chce się wyrwać z jego objęć. Poca​ło​wali się, a potem Jo pospiesz​nie zdjął z Anny wszystko, co jesz​cze miała na sobie. Zakosz​to​wał jej smaku i raczej poczuł, niż usły​szał dreszcz roz​ko​szy, jaki prze​biegł przez jej ciało. Tłu​miła swe jęki, żeby nie obu​dzić dzieci, a ponie​waż miała ich sied​mioro i spę​dziła z Jo wiele nocy, opa​no​wała tę sztukę do per​fek​cji. Poru​szali się cicho i szybko, mając nadzieję, że ciem​ność ukryje ich poczy​na​nia, jeśli któ​reś dziecko, nie mogąc spać, wyj​rzy zza zasłony. Jo obu​rącz trzy​mał pośladki Anny w namięt​nym uści​sku. Wie​dział, że do końca życia będzie się cie​szył darem, jakim było obej​mo​wa​nie jej ciała. Następ​nego ranka Jo wró​cił do pracy na pokła​dzie „Alice”. Poot pod​szedł do niego, by podzie​lić się z nim swym śnia​da​niem zło​żo​nym z kawałka chleba kuku​ry​dzia​nego i ryby. — Czy już tu byli? — spy​tał Jo. Od wcze​snego ranka przy​go​to​wy​wał pakuły do uszczel​nia​nia pokładu, mocząc kono​pie w sosno​wej żywicy. Zwi​jał je jak linę i ukła​dał w miej​scu łącze​nia się desek. Odkąd skie​ro​wano go do tej pracy, posłu​gi​wał się tymi samymi narzę​dziami — wła​snym łomem i drew​nia​nym młot​kiem. Uwiel​biał dźwięk, który wyda​wały oba te narzę​dzia, kiedy wci​skał pakuły w szpary mię​dzy bel​kami, łagod​nie je ubi​ja​jąc, by wypeł​niały odstępy i chro​niły sta​tek przed prze​cie​ka​niem. — Taak, byli. Zada​wali jak zwy​kle te same pyta​nia. Nie było naj​go​rzej. Podobno zna​leźli faceta, który to zro​bił. — Poot przy​szedł na świat jako czło​wiek wolny i miesz​kał w Bal​ti​more od uro​dze​nia. Pra​co​wał na pokła​dzie „Alice” od mniej wię​cej roku, a przed​tem uczest​ni​czył w budo​wie chyba wszyst​kich stat​ków, jakie cumo​wały w tutej​szym por​cie. Był jed​nym z naj​lep​szych uszczel​nia​czy pokła​dów. Mówiono, że gdy tylko przy​łoży ucho do statku, wie, w któ​rym miej​scu należy pod​jąć pracę. Jo pra​co​wał pod jego kie​run​kiem i dzięki temu wie​dział o stat​kach wszystko, co trzeba. Posma​ro​wał gorącą smołą cały kadłub, a potem zaczął go pokry​wać mie​dzia​nymi płyt​kami. Kiedy zaczy​nał uczyć się tej sztuki, omal nie zgi​nął pod​czas pod​grze​wa​nia smoły. Roz​pa​lił zbyt duży ogień, który był tak gorący jak oddech dia​bła i wkrótce zaczął tra​wić drewno pokładu. Jo spoj​rzał na wodę w zatoce, a potem na pożar, który zagra​żał już całemu stat​kowi i zaczął się modlić o cud. Tym cudem oka​zał się Poot. Bły​ska​wicz​nie uga​sił ogień i uspo​koił szefa, mówiąc mu, że jeśli wyrzuci Jo, on także odej​dzie z pracy. Teraz Jo wie​dział już, jak się zaj​mo​wać ogni​skiem, które roz​pa​lał na statku. Skoń​czył pracę przy kadłu​bie i ocie​rał pot z oczu, kiedy zoba​czył Annę. Stała na nad​brzeżu i machała do niego ręką. Rzadko spo​ty​kała się z nim po zakoń​cze​niu pracy, bo koń​czyła zaję​cia wcze​śniej niż on, więc ucie​szył się na jej widok. Gdy zebrał narzę​dzia i ruszył w jej kie​runku, wyczuł, że stało się coś złego. — Pan Mathi​son powie​dział, żebyś wró​cił do domu naj​szyb​ciej, jak możesz — oznaj​miła Anna. Mięła w dło​niach chu​s​teczkę, a on nie​na​wi​dził tego nawyku, bo jej zde​ner​wo​wa​nie zawsze mu się udzie​lało. — Czy Ma dobrze się czuje? — spy​tał, chwy​ta​jąc ją za ręce i potrzą​sa​jąc nimi, dopóki się nie uspo​ko​iły. — Tak. — Więc o co cho​dzi? — Nie wiem — odparła. Spoj​rzał na nią badaw​czo — mówiła prawdę. Była zde​ner​wo​wana, bo sprzą​tała dom Mathi​sona już od sied​miu lat, a on dotąd raczej nie chciał widy​wać się z Jo, nie miała więc poję​cia, o co może mu teraz cho​dzić.

Od domu Mathi​so​nów dzie​liło ich kilka kilo​me​trów; szli tak szybko, że narzę​dzia Jo grze​cho​tały w jego skrzynce. Jo szedł tro​chę przed nią, sły​szał więc tupot jej drob​nych stóp, kiedy sta​rała się nadą​żyć za jego dłu​gimi kro​kami. Gdy dotarli do domu, powi​tała ich kasz​lem ocze​ku​jąca na ganku Ma Aku. Obie wpro​wa​dziły Jo do salonu, gdzie ocze​ki​wał go Mathi​son w towa​rzy​stwie kilku innych bia​łych męż​czyzn. Wszy​scy sie​dzieli na bia​łych kana​pach, któ​rych poduszki była tak wypchane, że wyglą​dały jak małe wzgó​rza lub grzbiety słoni. — Kojo! — powi​tał go pan domu, wsta​jąc, by podać mu rękę. Sły​szał kie​dyś, jak Ma Aku zwró​ciła się tak do Jo i zapy​tał ich, co to zna​czy. Kiedy Ma wyja​śniła, że jest to imię, jakie noszą chłopcy z ple​mie​nia Asante uro​dzeni w ponie​dzia​łek, zaczął kla​skać w dło​nie z takim zapa​łem, jakby usły​szał dobrą pio​senkę, i od tej pory zawsze tak wła​śnie się zwra​cał do Jo. „Ode​bra​nie imie​nia to pierw​szy krok” — oznaj​mił wtedy z powagą. Z tak wielką powagą, że Jo nie odwa​żył się zadać pyta​nia: pierw​szy krok do czego? — Witam, panie Mathi​son. — Pro​szę cię, sia​daj — pan Mathi​son wska​zał mu wolne krze​sło. Jo poczuł się nagle nie​pew​nie. Jego spodnie były popla​mione zaschniętą smołą i wyglą​dały tak, jakby miały w sobie tysiąc dziur. Bał się więc, że pobru​dzi krze​sło, przy​spa​rza​jąc pracy Annie i Ma Aku, które przyjdą naza​jutrz, by posprzą​tać dom. O ile do tej pory nie stracą swo​ich miejsc zatrud​nie​nia. — Prze​pra​szam, że cię nara​zi​łem na długi spa​cer, ale moi obecni tutaj przy​ja​ciele przed​sta​wili mi pewne nie​po​ko​jące wia​do​mo​ści. Tęgi biały męż​czy​zna odchrząk​nął i zaczął mówić, a Jo obser​wo​wał z zain​te​re​so​wa​niem ruchy jego grdyki. — Dowie​dzie​li​śmy się, że Połu​dniowcy i Zwo​len​nicy Wol​nej Ziemi przy​go​to​wali nową ustawę, która — jeśli zosta​nie przy​jęta — zobo​wiąże siły porządku funk​cjo​nu​jące na Pół​nocy do aresz​to​wa​nia wszyst​kich ludzi podej​rza​nych o to, że są zbie​głymi nie​wol​ni​kami, i odsy​ła​nia ich na Połu​dnie, nie​za​leż​nie od tego, jak dawno stam​tąd ucie​kli. Wszy​scy obecni patrzyli na niego wycze​ku​jąco, więc kiw​nął głową. — Nie​po​koję się o cie​bie i twoją matkę — dodał pan Mathi​son, a Jo zer​k​nął w kie​runku drzwi, przy któ​rych przed chwilą stała Anna. Wie​dział, że zapewne wró​ciła już do sprzą​ta​nia i jest teraz bar​dzo zanie​po​ko​jona, bo nie wie, co chciał powie​dzieć mu Mathi​son. — Jako zbie​go​wie może​cie mieć więk​sze kło​poty niż Anna i wasze dzieci, które są wolne z mocy prawa. Jo ponow​nie kiw​nął głową. Nie potra​fił sobie wyobra​zić, że ktoś mógłby poszu​ki​wać jego i Ma Aku po upły​wie tylu lat. Nie znał nawet imie​nia swego daw​nego pana i nie mógł pamię​tać jego twa​rzy. Wie​dział tylko od Ma, że Ness nazy​wała go Sza​ta​nem. — Powi​nie​neś prze​nieść się z rodziną dalej na pół​noc — oznaj​mił pan Mathi​son. — Do Nowego Jorku, może nawet do Kanady. Jeśli ta ustawa przej​dzie, może stać się przy​czyną nie​wy​obra​żal​nego cha​osu. — Czy oni zamie​rzają mnie zwol​nić? — spy​tała Anna. Była już późna noc, a oni sie​dzieli na swoim mate​racu. Wszyst​kie dzieci poszły spać, więc Jo mógł jej w końcu powie​dzieć, po co wzy​wał go Mathi​son. — Nie, oni chcą nas po pro​stu ostrzec. — Ale prze​cież twój dawny pan umarł. Nie pamię​tasz, że powia​do​mił nas o tym Ruthie? Jo pamię​tał. Kuzyn Anny, Ruthie, wysłał wia​do​mość, która obie​gła kilka plan​ta​cji i dotarła do Ma Aku za pośred​nic​twem skrzynki kon​tak​to​wej. Czło​wiek, który był wła​ści​cie​lem Ma, umarł. Usły​szaw​szy o tym, wszy​scy ode​tchnęli tro​chę swo​bod​niej. — Pan Mathi​son mówi, że to nie ma zna​cze​nia. Jego ludzie na​dal mogą ją dopaść, jeśli tylko zechcą. — A jak wygląda moja sprawa? I sprawa dzieci?

Jo wzru​szył ramio​nami. Wła​ści​ciel Anny adop​to​wał ją, a potem wyzwo​lił, zwra​ca​jąc wol​ność rów​nież jej matce. Miała praw​dziwe doku​menty, a nie sfał​szo​wane jak Jo i Ma Aku. Wszyst​kie dzieci uro​dziły się w Bal​ti​more jako wolne. Nie gro​ziło im to, że kto​kol​wiek będzie ich szu​kać. — Tylko Ma i ja mamy powód do nie​po​koju. Ty wcale o tym nie myśl. Jo wie​dział, że Ma Aku ni​gdy nie opu​ści Bal​ti​more. Skoro nie mogła wró​cić na Złote Wybrzeże, nie pocią​gały jej żadne nowe kraje — ani Kanada, ani nawet Raj, o ile taki ist​niał na Ziemi. Kiedy posta​no​wiła zdo​być wol​ność, odrzu​ciła myśl o moż​li​wo​ści jej utraty. Gdy był mały, Jo czę​sto podzi​wiał ostry nóż, który nosiła w fał​dach swej opoń​czy. Miała go przy sobie jako nie​wol​nica ple​mie​nia Asante, potem jako nie​wol​nica Ame​ry​ka​nów, a w końcu jako kobieta wolna. W miarę jak przy​by​wało mu lat, coraz lepiej rozu​miał kobietę, którą nazy​wał Ma. I coraz wyraź​niej zda​wał sobie sprawę, że zacho​wa​nie wol​no​ści wymaga cza​sem nie​wy​obra​żal​nego poświę​ce​nia. Leżąca w dru​gim pokoju Beu​lah zaczęła jęczeć przez sen. Mie​wała nocne lęki, które poja​wiały się w nie​re​gu​lar​nych odstę​pach czasu i mogły trwać mie​siąc albo dwa dni. Cza​sem bywały tak drę​czące, że budziły ją wła​sne okrzyki prze​ra​że​nia. Kiedy indziej miała na ramio​nach zadra​pa​nia, będące śla​dami nie​wi​dzial​nych bitew. Nie​kiedy spała nie​ru​chomo, ale po jej twa​rzy spły​wały łzy, a zapy​tana, co jej się śniło, zawsze wzru​szała ramio​nami i mówiła „nic”. Tego dnia Jo zaj​rzał do pokoju dzieci i zauwa​żył, że dziew​czynka poru​sza nogami w taki spo​sób, jakby bie​gła. Może od tego wszystko się zaczęło, pomy​ślał. Może Beu​lah dostrzega coś wyraź​niej pod​czas tych nocy, w cza​sie któ​rych nękają ją owe sny, może ta mała czarna dziew​czynka wal​czy przez sen z prze​ciw​ni​kiem, któ​rego nie potrafi rano opi​sać, bo w świe​tle dnia wygląda on tak samo, jak ota​cza​jący ją świat. Nie​uchwytne zło. Nie​wy​obra​żalna nie​spra​wie​dli​wość. Beu​lah ucieka przez sen, jakby coś ukra​dła, choć w isto​cie ocze​kuje od snu tylko spo​koju i jasno​ści ducha. Tak, pomy​ślał Jo, tak się to wszystko zaczęło, ale gdzie i kiedy się skoń​czy? * Jo posta​no​wił zostać wraz z rodziną w Bal​ti​more. Anna była w zbyt zaawan​so​wa​nej ciąży, by opusz​czać mia​sto, w któ​rym wszy​scy byli zako​rze​nieni, a poza tym na​dal czuli się tu bez​piecz​nie. Ludzie szep​tali o pro​jek​cie ustawy. Nie​które rodziny spa​ko​wały się w oba​wie przed jej uchwa​le​niem i wyje​chały na pół​noc. Zro​biła tak stara Bess sprze​daw​czyni kwia​tów na Pół​noc​nej Ulicy. A także kole​dzy Jo ze statku, Eve​rett, John i Dothan. — Cho​lerna strata! — powie​dział Poot w dniu, w któ​rym na sta​tek weszli trzej mający ich zastą​pić Irland​czycy. — A czy ty nie myśla​łeś kie​dyś o tym, żeby wyje​chać? — spy​tał Jo, a Poot par​sk​nął z pogardą. — W taki czy inny spo​sób chcę być pocho​wany w Bal​ti​more. Mogą wrzu​cić moje zwłoki do Che​sa​pe​ake Bay. Jo wie​dział, że jego przy​ja​ciel nie żar​tuje. Poot zawsze mówił, że Bal​ti​more jest wspa​nia​łym mia​stem dla czar​nego czło​wieka. Byli tu czarni por​tie​rzy, nauczy​ciele, kazno​dzieje i han​dla​rze. Żaden silny czło​wiek nie musiał być słu​żą​cym ani fur​ma​nem. Mógł wziąć wła​sne sprawy w swoje ręce. Mógł coś napra​wiać albo sprze​da​wać. Mógł zro​bić coś z niczego i spu​ścić to coś na morze. Poot zaczął uszczel​niać pokłady, kiedy był jesz​cze nasto​lat​kiem i czę​sto mówił żar​tem, że lubi trzy​mać w ręku mło​tek pra​wie tak bar​dzo jak obej​mo​wać kobietę. Był żonaty, ale nie miał dzieci — nie miał syna, któ​rego mógłby uczyć zawodu. Statki były jego dumą. I było jasne, że ni​gdy nie wyje​dzie z Bal​ti​more. I więk​szość zamiesz​ka​łych w Bal​ti​more czar​nych została na miej​scu. Mieli dość ucie​ka​nia i byli przy​zwy​cza​jeni do cze​ka​nia. Więc cze​kali, żeby się prze​ko​nać, co nadej​dzie. Brzuch Anny na​dal się powięk​szał. Dziecko H dawało o sobie codzien​nie znać, zacie​kle ude​rza​jąc rękami i nogami o jego wnę​trze.

— On chyba zosta​nie bok​se​rem — stwier​dził dzie​się​cio​letni Cato, przy​kła​da​jąc ucho do brzu​cha matki. — Nie ma mowy — oznaj​miła Anna. — W tym domu nie będzie żad​nej prze​mocy. Pięć minut póź​niej Daly kop​nął Euriasa w pisz​czel i dostał od matki takie lanie, że do końca dnia krzy​wił się, kiedy musiał usiąść. Agnes skoń​czyła szes​na​ście lat i dostała posadę sprzą​taczki w kościele Meto​dy​stów na Caro​line Street, a Beu​lah co wie​czór roz​ko​szo​wała się rolą naj​star​szego dziecka w domu, ale tylko przez godzinę, dopóki Agnes nie wró​ciła z pracy. — Timmy mówi, że on i pastor John ni​gdzie się nie wybie​rają — oznaj​miła pew​nego wie​czora Agnes. Był sier​pień 1850 roku, a Bal​ti​more tonęło w lep​kim upale. Agnes co wie​czór wra​cała do domu, wycie​ra​jąc pot z gór​nej wargi, szyi i czoła. Timmy był synem pastora, a Jo wraz z całą resztą rodziny musiał co wie​czór wysłu​chi​wać mel​dun​ków Agnes, doty​czą​cych tego, co ten chło​piec pomy​ślał, powie​dział lub zro​bił w ciągu minio​nego dnia. — Czy wobec tego mogę zakła​dać, że ty też ni​gdzie się nie wybie​rasz? — spy​tała z iro​nicz​nym uśmie​chem Anna, a Agnes pospiesz​nie wybie​gła z domu. Powie​działa, że idzie po cze​ko​ladki dla dzieci, ale wszy​scy wie​dzieli, że matka dotknęła jej czu​łego miej​sca. Ma Aku roze​śmiała się gło​śno, gdy dziew​czyna zatrza​snęła za sobą drzwi. — To dziecko nie wie nic o miło​ści — mruk​nęła nie​wy​raź​nie. Jej śmiech prze​ro​dził się nie​ba​wem w kaszel, musiała się więc pochy​lić do przodu, by nad nim zapa​no​wać. — A co ty wiesz o miło​ści, Ma? — spy​tał z czu​łym uśmie​chem Jo, cału​jąc żonę w czoło. Ma pogro​ziła mu pal​cem. — Nie pytaj mnie, co wiem, a czego nie wiem. Nie jesteś jedy​nym czło​wie​kiem, który kie​dy​kol​wiek kogoś dotknął lub został dotknięty. Teraz z kolei Anna wybuch​nęła śmie​chem, a Jo puścił jej rękę, którą przed chwilą czule ści​skał, czu​jąc się tro​chę zdra​dzony. — Co masz na myśli, Ma? — Nie​ważne — odparła sta​ruszka, deli​kat​nie potrzą​sa​jąc głową. W dwa tygo​dnie póź​niej Timmy zja​wił się w dokach, by popro​sić Jo o rękę Agnes. — Czy masz jakiś zawód, chłop​cze? — spy​tał Jo. — Będę duchow​nym jak mój ojciec. Jo wes​tchnął z nie​chę​cią. Odkąd on i Ma Aku zostali wyrzu​ceni za sza​mań​skie prak​tyki, był w kościele tylko raz, i to w dniu wła​snego ślubu. Gdyby Agnes wyszła za syna kazno​dziei, musiałby tam pójść ponow​nie, a potem odwie​dzać go nie wia​domo ile razy. Tam​tego dnia, gdy przed kościo​łem bap​ty​stów wrę​czył żabę ojcu Mira​bel i musiał wraz z Ma Aku prze​być pię​cio​ki​lo​me​trową drogę do domu, nie mógł powstrzy​mać się od pła​czu. Ma Aku zno​siła to przez kilka minut, ale potem zła​pała go za ucho, wcią​gnęła w boczną uliczkę i obrzu​ciła badaw​czym spoj​rze​niem. — Dla​czego beczysz, chłop​cze? — spy​tała. — Bo pastor powie​dział, że prak​ty​ku​jemy afry​kań​skie czary. — Był jesz​cze zbyt mały, by wie​dzieć, co to zna​czy, ale wystar​cza​jąco duży, by znać poczu​cie wstydu, a tego dnia najadł się go po uszy. Ma Aku splu​nęła przez lewe ramię, co robiła tylko wtedy, kiedy coś wzbu​dziło jej praw​dziwy nie​smak. — Kto ci powie​dział, że masz z tego powodu pła​kać? — spy​tała, a on wzru​szył bez​rad​nie ramio​nami, usi​łu​jąc powstrzy​mać się od pocią​ga​nia nosem, które zda​wało się ją jesz​cze bar​dziej zło​ścić. — Posłu​chaj mnie uważ​nie: gdyby oni nie wybrali boga bia​łych ludzi i nie odrzu​cili bogów ple​mie​nia Asante, nie gada​liby takich głupstw. Jo wie​dział, że ocze​kuje od niego potwier​dze​nia, więc skwa​pli​wie kiw​nął głową, a ona po chwili

zaczęła mówić dalej. — Bóg bia​łych ludzi jest taki jak biały czło​wiek. On myśli, że jest jedy​nym bogiem, tak jak biały czło​wiek myśli, że jest jedy​nym czło​wiekiem. Ale uważa się za lep​szego boga niż Nyame czy Chu​kwu, czy kto​kol​wiek inny tylko dla​tego, że mu na to pozwa​lamy. Nie wal​czymy z nim. O nic go nie pytamy. Biały czło​wiek powie​dział nam, że on taki jest, a my się zgo​dzi​li​śmy, ale czy zda​rzyło się kie​dyś, żeby to, co zachwa​lał nam biały czło​wiek, oka​zało się dla nas naprawdę dobre? Oni mówią, że jesteś afry​kań​skim sza​ma​nem, i co z tego? Co z tego? Kto im powie​dział, kim jest cza​row​nik? Jo prze​stał pła​kać, a Ma Aku wytarła rąb​kiem swej szaty białe plamy po łzach z jego policzka. Potem chwy​ciła go za ramię i pocią​gnęła za sobą w kie​runku domu, nie prze​sta​jąc mam​ro​tać pod nosem. Teraz Jo nie spusz​czał z oczu rąk Timmy’ego, które wyraź​nie drżały. Timmy był szczu​płym, wątłym chłop​cem, a jego deli​katne dło​nie ni​gdy nie zostały popa​rzone gorącą smołą ani nie miały odci​sków od łomu. Timmy pocho​dził z rodziny wol​nych ludzi i podob​nie jak jego rodzice uro​dził się i dora​stał w Bal​ti​more. — Jeśli Aggie tego chce… — wybą​kał w końcu Jo. Mło​dzi ludzie pobrali się w następ​nym mie​siącu, a tego samego dnia przy​jęta została Ustawa o zbie​głych nie​wol​ni​kach. Anna szyła suk​nię dla Agnes nocami przy bla​sku świecy. Kiedy wyru​szała rano do domu pań​stwa Mathi​son, była zaspana i miała zaczer​wie​nione oczy. Dziecko H, które nosiła w brzu​chu, było ogromne, musiała więc sze​roko roz​sta​wiać nogi, by utrzy​mać rów​no​wagę, a jej stopy były tak spuch​nięte, że wyle​wały się z pan​to​fli jak nie​miesz​czący się w for​mie chleb, do któ​rego dodano zbyt wiele droż​dży. Ślub odbył się w kościele Timmy’ego, a wszyst​kie nale​żące do para​fii kobiety przy​go​to​wały kró​lew​ski posi​łek, choć nie​któ​rzy mówili szep​tem, że Timmy poślu​bia dziew​czynę, któ​rej rodzice nie cho​dzą na nabo​żeń​stwa nawet do kon​ku​ren​cyj​nej świą​tyni meto​dy​stów sto​ją​cej po dru​giej stro​nie ulicy. Beu​lah, w czer​wo​nej sukni, stała obok Agnes, a brat Timmy’ego, John junior, obok pana mło​dego. Ślubu udzie​lił im ojciec Timmy’ego, pastor John. Nie zakoń​czył cere​mo​nii w przy​jęty spo​sób, ogła​sza​jąc, że są mężem i żoną, więc mogą się poca​ło​wać, lecz kazał wszyst​kim zebra​nym wycią​gnąć ręce w stronę mło​dej pary, a sam udzie​lił jej bło​go​sła​wień​stwa. Kiedy wypo​wia​dał słowa: „…a wszy​scy wyznawcy Boga mówili…”, w drzwiach kościoła poja​wił się jakiś mały chło​piec, woła​jąc: „Ustawa prze​gło​so​wana! Ustawa prze​gło​so​wana!”. Wypo​wia​dane przez część zebra​nych słowo „Amen” zabrzmiało nie​wy​raź​nie i nie​szcze​rze. Nie​któ​rzy w ogóle nie odpo​wie​dzieli na bło​go​sła​wień​stwo pastora. Jesz​cze inni zaczęli się ner​wowo krę​cić, a pewien męż​czy​zna, chcąc wyjść, wstał tak gwał​tow​nie, że cała ławka się zachwiała. Agnes zer​k​nęła z nie​po​ko​jem na Jo, a on obrzu​cił ją naj​bar​dziej uspo​ka​ja​ją​cym spoj​rze​niem, na jakie potra​fił się zdo​być. Jej lęk szybko zgasł, choć zbio​rowy strach sta​wał się coraz bar​dziej odczu​walny. Pastor John dokoń​czył obrzędy ślubne, a potem zebrani wyru​szyli na ucztę, przy​go​to​waną przez Ma, Annę i inne kobiety. W ciągu kilku tygo​dni dotarła do nich wia​do​mość, że James Ham​let, który zbiegł z Bal​ti​more, został zatrzy​many w Nowym Jorku i ska​zany na depor​ta​cję. Biali ludzie pisali o tym w gaze​tach „New York Herald” i „Bal​ti​more Sun”. Był pierw​szym, ale wszy​scy wie​dzieli, że za nim pójdą inni. Setki ludzi zaczęły prze​no​sić się do Kanady. Jo wybrał się kie​dyś do Fell’s Point, ale nie zastał tam morza czar​nych twa​rzy, które kon​tra​sto​wały zwy​kle z tur​ku​so​wymi wodami zatoki. Mathi​son zadbał o to, by cała ich rodzina dys​po​no​wała doku​men​tami potwier​dza​ją​cymi prawo do wol​no​ści, ale Jo znał ludzi, któ​rzy mieli wszyst​kie papiery w porządku, a mimo to ucie​kali. Mathi​son odbył kolejną roz​mowę z Jo. — Chcę się upew​nić, że wiesz, co ryzy​ku​jesz — powie​dział do niego. — Jeśli cię zła​pią, sta​niesz przed sądem, ale twoje zezna​nia nie będą się w ogóle liczyć. Wezmą pod uwagę tylko to, co będzie miał

do powie​dze​nia biały czło​wiek. Pamię​taj​cie o tym, że macie zawsze nosić przy sobie wasze doku​menty, rozu​miesz? Jo kiw​nął pota​ku​jąco głową. Na Pół​nocy orga​ni​zo​wano wiece i pro​te​sty, w któ​rych brali udział nie tylko Murzyni. Biali ludzie przy​łą​czali się do nich na nie​spo​ty​kaną dotąd skalę. Połu​dnie — mimo że liczni jego miesz​kańcy nie chcieli mieć z tym nic wspól​nego — prze​nio​sło tę kam​pa​nię na forum Pół​nocy. Teraz biali ludzie mogli być uka​rani grzywną za poda​nie Murzy​nowi posiłku lub zapew​nie​nie mu pracy albo dachu nad głową, jeśli był on w świe​tle prawa zbie​głym nie​wol​ni​kiem. A skąd oni mogli wie​dzieć, kto był ucie​ki​nie​rem, a kto nie? Sytu​acja sta​wała się nie​moż​liwa, a ci, któ​rzy posta​no​wili zacho​wać neu​tral​ność, odkryli wkrótce, że jest to nie​moż​liwe. Codzien​nie rano, zanim oboje z Anną wyszli do pracy, Jo ćwi​czył z dziećmi oka​zy​wa​nie doku​men​tów. Odgry​wał w cza​sie tych prób rolę bia​łego sze​ryfa. Trzy​ma​jąc dło​nie na bio​drach, pod​cho​dził do nich kolejno, nawet do małej Gra​cie, i pytał naj​groź​niej​szym gło​sem, na jaki umiał się zdo​być: „Dokąd idziesz?”. A one się​gały do kie​szeni, które Anna przy​szyła do ich sukie​nek i spodni, a potem, mil​cząc pokor​nie, wrę​czały mu swoje papiery. Kiedy zaczął te próby, dzieci wybu​chały śmie​chem, myśląc, że jest to jakaś zabawa. Nie wie​działy, jak bar​dzo Jo boi się ludzi w mun​du​rach, nie miały poję​cia, jak się czuje czło​wiek, który leży cicho, sta​ra​jąc się nie oddy​chać pod deskami pod​łogi w domu rodziny kwa​krów, sły​sząc nad głową gło​śne kroki łowcy nie​wol​ni​ków. Jo robił, co mógł, żeby jego dzieci nie odzie​dzi​czyły po nim tego lęku, ale teraz żało​wał, że nie mają w sobie nawet drob​nej jego cząstki. — Za bar​dzo się przej​mu​jesz — mówiła Anna. — Prze​cież nikt nie będzie szu​kał dzieci. Ani nawet nas. Dziecko miało się naro​dzić lada dzień. Jo zauwa​żył, że jego żona stała się bar​dziej pobu​dliwa niż kie​dy​kol​wiek dotąd i krzy​czy na niego z powodu naj​mniej​szych dro​bia​zgów. Miała ape​tyt na ryby i cytryny. Cho​dząc, pod​trzy​my​wała obu​rącz swoje plecy i była roz​tar​gniona. Jed​nego dnia zapo​mi​nała o klu​czach, innego dnia o mio​tle. Jo bał się, że kie​dyś wyj​dzie z domu bez doku​men​tów. Pew​nego dnia zauwa​żył, że wycho​dząc na targ, zosta​wiła zmięte papiery na swo​jej stro​nie posła​nia i skrzy​czał ją za to tak gło​śno, że zaczęła pła​kać. Miał z tego powodu wyrzuty sumie​nia, ale wie​dział, że dzięki temu Anna ni​gdy wię​cej o nich nie zapo​mni. W jakiś czas potem nie wró​ciła w porę do domu. Jo pobiegł do ich pokoju, by się upew​nić, czy znowu nie zosta​wiła doku​men​tów, ale ni​gdzie ich nie zna​lazł. Sły​szał w uszach jej łagodny głos powta​rza​jący: „Za bar​dzo się przej​mu​jesz. Za bar​dzo się przej​mu​jesz”. Kiedy Beu​lah przy​pro​wa​dziła do domu resztę dzieci, spy​tał je, czy nie widziały swo​jej matki. — Tato, czy dziecko H jest już w dro​dze? — chciał się dowie​dzieć Eurias. — Może — odparł z roz​tar​gnie​niem Jo. Nie​ba​wem wró​ciła do domu Ma Aku, masu​jąc obu​rącz swój kark. Rozej​rzała się po miesz​ka​niu i natych​miast odkryła przy​czynę zamie​sza​nia. — Gdzie jest Anna? — spy​tała. — Mówiła, że w dro​dze do domu chce kupić sar​dynki. Ale Jo był już nie​mal za drzwiami. Pobiegł do sklepu spo​żyw​czego, do pie​karni, do sklepu z tka​ni​nami. Potem odwie​dził targ rybny, szewca i szpi​tal. Zaj​rzał do stoczni, do muzeum i do banku. Wszy​scy mówili mu, że nie widzieli tego dnia jego żony. Wtedy po raz pierw​szy w życiu, zapu​kał do drzwi bia​łego czło​wieka. Otwo​rzył mu je sam pan Mathi​son. — Nie ma jej w domu od rana — wykrztu​sił Jo, sta​ra​jąc się poko​nać ucisk w gar​dle. Od dawna już nie pła​kał i nie chciał prze​le​wać łez w obec​no​ści bia​łego czło​wieka, nawet takiego, który oka​zał mu wiele pomocy. — Wra​caj do dzieci, Jo. Zaraz zacznę jej szu​kać. Ale ty idź do domu.

Jo kiw​nął głową i chwiej​nym kro​kiem ruszył przed sie​bie. Był tro​chę oszo​ło​miony, ale zaczął myśleć o tym, jak wyglą​da​łoby jego życie bez Anny, kobiety, którą bar​dzo kochał od dawna. Wszy​scy śle​dzili wyda​rze​nia zwią​zane z ustawą nazy​waną już „pra​wem psów goń​czych”. Wszy​scy sły​szeli o psach, porwa​niach i pro​ce​sach sądo​wych. Sły​szeli o nich, ale uwa​żali, że zasłu​żyli na wol​ność. Zapła​cili za nią, kry​jąc się po lasach i leżąc pod pod​ło​gami. Czy ta cena nie była wystar​cza​jąco wysoka? Jo nie chciał przy​jąć do wia​do​mo​ści tego, co uświa​da​miał już sobie powoli w głębi serca. Że Anna i dziecko H znik​nęli z jego życia. Nie potra​fił się zmu​sić do bier​nego ocze​ki​wa​nia na wynik poszu​ki​wań Mathi​sona. Mathi​son miał wpraw​dzie zna​ko​mite konek​sje w spo​łecz​no​ści boga​tych bia​łych ludzi, ale Jo znał świat bie​da​ków, czar​nych i bia​łych imi​gran​tów, więc wie​czo​rami, po całym dniu pracy na statku, zaczął cho​dzić po uli​cach Bal​ti​more, usi​łu​jąc zdo​być jakieś infor​ma​cje. Wszę​dzie, gdzie się udał, otrzy​my​wał tę samą odpo​wiedź. Widziano Annę tego ranka, poprzed​niego dnia, przed trzema dniami. W dniu, w któ​rym znik​nęła, była u Mathi​so​nów do szó​stej wie​czo​rem. Potem prze​pa​dła. Nikt jej nie widział. Timmy, nowy mąż Agnes, był zdol​nym arty​stą. Nary​so​wał z pamięci por​tret Anny, który zda​niem Jo zna​ko​mi​cie odda​wał podo​bień​stwo. Następ​nego dnia rano Jo wziął go ze sobą do Fell’s Point. Obszedł sto​jące w stoczni statki, poka​zu​jąc robot​ni​kom nary​so​waną czar​nym węglem podo​bi​znę swo​jej żony. Ale wszy​scy wyra​żali tylko współ​czu​cie. Zabrał por​tret na pokład „Alice”. Wszy​scy jego kole​dzy wie​dzieli, jak wygląda Anna, ale prze​kor​nie uda​wali, że uważ​nie oglą​dają por​tret, a potem mówili mu to, co już wie​dział. Że oni też jej nie widzieli. Zaczął wkła​dać rysu​nek do kie​szeni przed wyj​ściem do pracy. Tutaj zatra​cał się w ryt​mie drew​nia​nego młotka ude​rza​ją​cego w żela​zny łom. Ten dobrze znany dźwięk tro​chę go uspo​ka​jał. Potem, pew​nego dnia, kiedy pod​grze​wał smołę, rysu​nek wyśli​zgnął się z jego kie​szeni. Zanim zdą​żył wycią​gnąć rękę, jego dolna kra​wędź zanu​rzyła się w smo​li​stej mazi. Kiedy usi​ło​wał ją zetrzeć, przy​kle​iła się do jego pal​ców, a potem, kiedy otarł znad oka pot, przy​lgnęła do jego twa​rzy. — Muszę wyjść — powie​dział do Poota, gorącz​kowo wyma​chu​jąc kawał​kiem papieru, w nadziei że osu​szy go ruch powie​trza. — Nie możesz opusz​czać tylu dni pracy, Jo — oznaj​mił Poot. — Oni przyjmą na twoje miej​sce któ​re​goś z tych Irland​czy​ków i co wtedy zro​bisz? Jak nakar​misz dzieci? Ale Jo biegł już w stronę nad​brzeża. Idąc w kie​runku sklepu z meblami na Ali​ce​anna Street, poka​zy​wał rysu​nek wszyst​kim mija​nym oso​bom. Był tak roz​ko​ja​rzony, że pod​su​nął go pod nos jakiejś wycho​dzą​cej ze sklepu bia​łej kobie​cie. — Pro​szę — powie​dział — czy widziała pani moją żonę? Szu​kam mojej żony. Kobieta odsu​nęła się od niego powoli. Na jej twa​rzy odbiło się prze​ra​że​nie, ale nie prze​stała patrzeć mu pro​sto w oczy, jakby bojąc się, że kiedy odwróci wzrok, on uzna to za zachętę do ataku. — Odejdź ode mnie — wykrztu​siła, wycią​ga​jąc przed sie​bie rękę. — Szu​kam mojej żony. Pro​szę, niech pani spoj​rzy na ten rysu​nek. Czy nie widziała pani mojej żony? Kobieta potrzą​snęła prze​cząco głową i poru​szyła wycią​gniętą ręką. Nie spoj​rzała ani razu na por​tret i chyba nie słu​chała tego, co do niej mówi. — Mam dzieci — powie​działa. — Niech pan nie robi mi krzywdy. Jo poczuł nagle silny uścisk kogoś, kto pod​szedł do niego od tyłu. — Czy ten czar​nuch panią naga​buje? — spy​tał jakiś męż​czy​zna. — Nie, panie poli​cjan​cie. Ale bar​dzo panu dzię​kuję. — Kobieta ode​tchnęła z wyraźną ulgą i ode​szła, a poli​cjant odwró​cił Jo w taki spo​sób, żeby zoba​czyć jego twarz. A prze​ra​żony Jo nie śmiał pod​nieść na niego wzroku, więc uniósł trzy​many w ręku rysu​nek. — Pro​szę, sir, to moja żona. Jest w ósmym mie​siącu ciąży, a ja nie widzia​łem jej już od kilku dni. — Twoja żona, co? — powtó​rzył poli​cjant, wyry​wa​jąc mu z ręki por​tret. — Nie​brzydka czar​nuszka,

co? Czy mogę sobie zabrać ten rysu​nek? Jo na​dal nie mógł zmu​sić się do spoj​rze​nia w jego twarz, ale potrzą​snął prze​cząco głową. Tego dnia już raz nie​malże stra​cił por​tret i nie wie​dział, co pocznie, jeśli straci go po raz drugi. — Pro​szę, sir. Mam tylko jeden. Nagle usły​szał sze​lest roz​dzie​ra​nego papieru. Uniósł wzrok i zoba​czył nos, uszy i pasma wło​sów Anny na ula​tu​ją​cych w podmu​chu wia​tru strzę​pach. — Mam dosyć tych wszyst​kich zbie​głych czar​nu​chów, któ​rym się wydaje, że są ponad pra​wem —  wark​nął poli​cjant. — Jeśli twoja żona była zbie​głą nie​wol​nicą, to zasłu​żyła na to, co ją spo​tkało. A co z tobą? Czy też jesteś ucie​ki​nie​rem? Mogę cię wysłać tam, gdzie spo​tkasz twoją żonę. Jo z tru​dem wytrzy​mał badaw​czy wzrok poli​cjanta. Czuł, że całe jego ciało zaczyna drżeć. Był to nie​do​strze​galny wewnętrzny dygot, któ​rego nie umiał powstrzy​mać. — Nie, pro​szę pana — wymam​ro​tał z prze​ra​że​niem. — Mów gło​śniej! — Nie, pro​szę pana. Uro​dzi​łem się jako wolny czło​wiek, tu, w Bal​ti​more. — Więc idź do domu — mruk​nął z pogardą poli​cjant, a potem odwró​cił się i odszedł. A wewnętrzny dygot, który odczu​wał Jo, zaczął ustę​po​wać dopiero wtedy, kiedy usiadł na gołej ziemi i spró​bo​wał opa​no​wać drże​nie. — Powiedz mu to, co powie​dzia​łeś mnie — roz​ka​zał Mathi​son. Od znik​nię​cia Anny minęły trzy tygo​dnie, a cała scena roz​gry​wała się w salo​nie Mathi​sona. Ma Aku była chora i nie mogła u niego sprzą​tać, ale Jo wstą​pił w dro​dze do pracy, żeby go zapy​tać, czy nie ma jakichś wia​do​mo​ści na temat Anny. Mathi​son trzy​mał obie ręce na ramio​nach murzyń​skiego chłopca, który nie był chyba o wiele star​szy niż Daly. Prze​ra​żony swą obec​no​ścią w domu bia​łego czło​wieka nie​mal posza​rzał ze stra​chu, a jego ręce drżały ner​wowo, ale pod​niósł wzrok i spoj​rzał na Jo. — Widzia​łem, jak jakiś biały męż​czy​zna wciąga do swo​jego powozu cię​żarną kobietę. Mówił, że ma zbyt wielki brzuch, żeby dojść do domu, więc ją pod​wie​zie. Jo pochy​lił się, by spoj​rzeć pro​sto w twarz dygo​czą​cego dziecka. Uniósł pod​bró​dek chłopca i zmu​sił go do pod​nie​sie​nia wzroku, a potem patrzył w jego oczy tak długo, jakby szu​kał w nich śla​dów zagi​nio​nej przed trzema tygo​dniami Anny. Potem nagle się wypro​stował. — Sprze​dali ją — powie​dział do Mathi​sona. — Tego nie wiemy na pewno, Jo. Może musieli oddać ją pod opiekę leka​rza. Była w świe​tle prawa wolną kobietą i spo​dzie​wała się dziecka. Jego głos nie brzmiał prze​ko​nu​jąco. Szu​kali już Anny we wszyst​kich szpi​ta​lach i u wszyst​kich położ​nych, a nawet pytali o nią sza​ma​nów. Nikt nie widział ani żony Jo, ani dziecka H. — Sprze​dali ją razem z dziec​kiem — oznaj​mił Jo. W tym momen​cie czarny chło​piec wyrwał mu się nagle i wybiegł z domu Mathi​sona szybko jak strzała, zanim zdą​żyli mu podzię​ko​wać. Można było przy​pu​ścić, że będzie opo​wia​dał kole​gom o swo​jej wizy​cie w wiel​kim domu bia​łego czło​wieka, który wypy​ty​wał go o jakąś Murzynkę. Że przed​stawi swoją rolę w spo​sób bar​dziej dla sie​bie pochlebny. Powie im, że stał wypro​sto​wany i prze​ma​wiał sta​now​czym tonem, a biały czło​wiek uści​snął mu potem rękę i wrę​czył dwu​dzie​sto​pię​cio​cen​tówkę. — Będziemy dalej szu​kać, Jo — obie​cał Mathi​son, patrząc na pustą prze​strzeń, którą pozo​sta​wił po sobie chło​piec. — Sprawa nie jest skoń​czona. Znaj​dziemy ją. Jeśli będę musiał, pójdę do sądu, Jo. Możesz na to liczyć. Jo już go nie sły​szał. Mały ucie​ki​nier nie domknął drzwi, a teraz wpa​dał przez nie wiatr. Krą​żył wokół wiel​kich, bia​łych kolumn pod​trzy​mu​ją​cych dom i przy​bie​rał formę wąskiego stru​mie​nia powie​trza, który mie​ścił się w uchu Jo. Mówił mu, że do Bal​ti​more nade​szła jesień, którą będzie musiał spę​dzić samot​nie,

bez Anny, opie​ku​jąc się chorą Ma i sió​demką swych dzieci. Kiedy wró​cił do domu, wszyst​kie już na niego cze​kały. Agnes przy​pro​wa​dziła Timmy’ego. Jo podej​rze​wał, że córka jest w ciąży, ale boi mu się do tego przy​znać, bo nie chce go zmar​twić, nie chce zakłó​cić wspo​mnień, zwią​za​nych z nie​obecną od trzech tygo​dni matką. Boi się, że jej radość z powodu tej odro​biny szczę​ścia jest nie​sto​sowna, a nawet godna potę​pie​nia. — Jo! — zawo​łała Ma Aku z sypialni, którą odstą​pił jej, kiedy zaczęła odczu​wać sil​niej​sze bóle. Wszedł do jej pokoju. Leżała na ple​cach, ze zło​żo​nymi na piersi rękami, wpa​tru​jąc się w sufit. Spoj​rzała w jego stronę i prze​mó​wiła do niego w języku Twi, co robiła czę​sto, kiedy był dziec​kiem, ale pra​wie ni​gdy, odkąd poślu​bił Annę. — Na​dal nic nie wia​domo? — spy​tała, a kiedy kiw​nął pota​ku​jąco głową, ciężko wes​tchnęła. — Prze​ży​jesz to, Jo. Nyame nie stwo​rzyła sła​bych ludzi z ple​mie​nia Asante, więc znaj​dziesz w sobie dość sił, choćby biali i czarni miesz​kańcy tego kraju usi​ło​wali wyma​zać tę część two​jej osoby. Przod​kami two​jej matki byli silni, potężni ludzie. Ludzie, któ​rych nie można zła​mać. — Ty jesteś moją matką — odparł Jo, a Ma Aku z tru​dem odwró​ciła się w jego stronę i roz​warła ramiona. Poło​żył się obok niej, wsparł głowę na jej piersi i zapła​kał jak za cza​sów swego dzie​ciń​stwa. Wtedy w jego marze​niach czę​sto poja​wiali się rodzice. Pła​kał z tęsk​noty za Samem i Ness. Uspo​ka​jały go tylko opo​wie​ści o nich, nawet jeśli były smutne. Ma Aku mówiła mu, że Sam pra​wie się nie odzy​wał, ale kiedy otwie​rał usta, pły​nęły z nich czułe i mądre słowa, a Ness miała na ciele naj​strasz​liw​sze bli​zny, jakie kie​dy​kol​wiek widziała. Jo bał się, że cią​głość jego rodziny została na zawsze prze​rwana. Nie miał poję​cia, kim byli jego przod​ko​wie i kim byli przod​ko​wie przod​ków. Jeśli ist​niały jakieś opo​wie​ści doty​czące jego pocho​dze​nia, to on ni​gdy ich nie usły​szał. Kiedy czuł z tego powodu ból, Ma Aku przy​tu​lała go do sie​bie i zamiast histo​rii rodzin​nych opo​wia​dała mu dzieje róż​nych ple​mion. Nad​mor​skiego ple​mie​nia Fante, pocho​dzą​cego z głębi lądu ple​mie​nia Asante, ple​mie​nia Akan. Leżąc obok tej kobiety, czuł, że jest z kimś zwią​zany. Kie​dyś mu to wystar​czało. * Minęło dzie​sięć lat. Ma Aku ode​szła. Agnes miała troje dzieci, Beu​lah była w ciąży, a Cato i Feli​city byli już po ślu​bie. Eurias i Gra​cie, naj​młodsi z całej gro​madki, jak naj​szyb​ciej zna​leźli pracę, zmu​sza​jącą ich do zamiesz​ka​nia poza domem. Mówili, że chcą w ten spo​sób zmniej​szyć cię​żar, jaki dźwi​gał ich ojciec, ale on znał prawdę. Jego dzieci nie mogły już znieść jego bli​sko​ści, a on, choć nie​chęt​nie się do tego przy​zna​wał, nie mógł znieść ich obec​no​ści w domu. Jego pro​ble​mem była Anna. Widział ją w każ​dym zakątku Bal​ti​more, w każ​dym skle​pie, na każ​dej ulicy. Cza​sem dostrze​gał wycho​dzące zza rogu kształtne pośladki i szedł za nimi przez wiele odcin​ków ulicy. Kie​dyś ude​rzono go za to w twarz. Była zima, a ta kobieta, która miała skórę tak jasną jak śmie​tanka, do któ​rej dolano tylko kro​plę kawy, skrę​ciła za róg ulicy i tam się na niego zacza​iła. Zdzie​liła go tak szybko, że nie był pewien, kto wymie​rzył mu poli​czek, dopóki nie ruszyła w dal​szą drogę, a on nie dostrzegł ponow​nie kuszą​cego ruchu jej bio​der. Poje​chał do Nowego Jorku. Był już wtedy jed​nym z naj​lep​szych uszczel​nia​czy pokła​dów na całym obsza​rze Che​sa​pe​ake Bay, ale nie mógł dłu​żej patrzeć na statki. Kiedy brał do ręki dłuto albo czuł zapach smoły, pakuł czy konopi, od razu zaczy​nał myśleć o swoim daw​nym życiu, o swej kobie​cie i swych dzie​ciach. I nie potra​fił udźwi​gnąć cię​żaru tych myśli. W Nowym Jorku podej​mo​wał się każ​dej pracy, jaką mógł zdo​być, choć nie​raz bywał wyzy​ski​wany. Zatrud​niał się naj​czę​ściej jako cie​śla lub hydrau​lik. Wynaj​mo​wał pokój od pew​nej nie​mło​dej Murzynki, która goto​wała mu posiłki i z wła​snej ini​cja​tywy prała jego odzież. Więk​szość wie​czo​rów spę​dzał w knaj​pie, w któ​rej bywali tylko czarni. Wszedł do niej pew​nego wietrz​nego, gru​dnio​wego wie​czora, usiadł na swym zwy​kłym miej​scu i prze​-

su​nął dło​nią po gład​kim bla​cie drew​nia​nego baru. Był on wyko​nany w spo​sób per​fek​cyjny, a Jo zawsze podej​rze​wał, że zro​bił go jakiś Murzyn spę​dza​jący w Nowym Jorku pierw​sze dni swo​jej wol​no​ści. Ów Murzyn był pew​nie tak zachwy​cony pracą na wła​sny rachu​nek, że wło​żył w to dzieło całe swoje serce. Lekko kule​jący bar​man nalał mu drinka i posta​wił go przed nim, zanim Jo zdą​żył zło​żyć zamó​wie​nie. Sie​dzący obok Jo męż​czy​zna machał poranną gazetą, która teraz była już tro​chę zmięta i wil​gotna, gdyż poło​żył ją na mokrym bla​cie albo roz​lał na nią kilka kro​pli ze swego kie​liszka. — Połu​dniowa Karo​lina ogło​siła dziś sece​sję — powie​dział, nie zwra​ca​jąc się do nikogo z obec​nych. A ponie​waż nikt nie zare​ago​wał na tę infor​ma​cję, obrzu​cił wzro​kiem nie​licz​nych klien​tów knajpy. —  Będzie wojna. Bar​man zaczął wycie​rać blat jakąś szmatą, która wydała się Jo bar​dziej brudna niż bar. — Nie będzie żad​nej wojny — oznaj​mił. Jo już od lat sły​szał gada​ninę o nad​cho​dzą​cej woj​nie. Nie​wiele go ta papla​nina obcho​dziła i sta​rał się nie brać w niej udziału. Uni​kał miesz​ka​ją​cych w Nowym Jorku zwo​len​ni​ków Połu​dnia, a jesz​cze bar​dziej nad​gor​li​wych bia​łych z Pół​nocy, któ​rzy wyma​gali od niego, żeby w bar​dziej hała​śliwy i agre​sywny spo​sób bro​nił swego prawa do wol​no​ści. Tym​cza​sem Jo nie był już ani agre​sywny, ani roz​wście​czony. Sam nie wie​dział, czy to, co prze​ży​wał daw​niej, było wście​kło​ścią. Uwa​żał to uczu​cie za zbędny balast, do niczego nie​pro​wa​dzący i bez więk​szego zna​cze​nia. W grun​cie rze​czy odczu​wał tylko zmę​cze​nie. — Mówię wam, że to zły znak — mówił nie​zna​jomy męż​czy​zna. — Jeśli jeden połu​dniowy stan wystąpi z Unii, reszta pój​dzie za jego przy​kła​dem. Nie będziemy mogli nazy​wać się Sta​nami Zjed​no​czo​nymi Ame​ryki, jeśli połowa sta​nów odej​dzie. Będzie wojna, zapa​mię​taj​cie moje słowa. — Niczego nie będę zapa​mię​ty​wał — odparł bar​man, uno​sząc wzrok ku niebu. — A jeśli nie masz pie​nię​dzy na następ​nego drinka, to radzę ci, żebyś prze​stał gadać i zbie​rał się do wyj​ścia. Męż​czy​zna par​sk​nął gło​śno i zwi​nął swoją gazetę. Prze​cho​dząc obok Jo, pokle​pał go po ple​cach. A kiedy Jo odwró​cił się w jego stronę, mru​gnął do niego poro​zu​mie​waw​czo w taki spo​sób, jakby łączyła ich jakaś wspólna sprawa, jakby znali jakąś tajem​nicę, nie​do​stępną dla reszty świata. Ale Jo nie miał poję​cia, o co może mu cho​dzić.

ABENA Wra​ca​jąc do rodzin​nej wio​ski z nasio​nami w ręku, Abena roz​my​ślała o swoim wieku. Ani w jej osa​dzie, ani w żad​nej innej, poło​żo​nej na całym kon​ty​nen​cie (a także sąsied​nim), nikt nie sły​szał o dwu​dzie​sto​pię​cio​let​niej kobie​cie, która nie byłaby zamężna. Ale w jej wio​sce męż​czyźni byli nie​liczni i żaden z nich nie chciał zary​zy​ko​wać bliż​szego związku z córką Pechowca. Ojciec Abeny ni​gdy nie zbie​rał plo​nów. Rok po roku, nie​za​leż​nie od pla​no​wa​nego ter​minu żniw, zie​mia wyplu​wała tylko zepsute rośliny albo nie rodziła niczego. Nikt nie wie​dział, skąd bie​rze się ten pech. Abena ści​snęła w dłoni drobne, okrą​głe, twarde nasiona. Kto by się domy​ślił, że może z nich wyro​snąć całe pole? Nie była wcale prze​ko​nana, czy w tym roku los jej ojca się odmieni. Ale była pewna, że ma prawo odzie​dzi​czyć po nim jego przy​do​mek. Nazy​wano go czło​wie​kiem bez nazwi​ska. Pechow​cem. A teraz jego kło​poty prze​szły na nią. Nawet jej przy​ja​ciel z dzie​ciń​stwa, Ohene Nyarko, nie chciał, by została jego drugą żoną. Choć ni​gdy tego nie powie​dział, domy​ślała się, że jego zda​niem nie była warta bata​tów i wina, jakie musiałby zapła​cić za prawo jej poślu​bie​nia. Leżąc bez​sen​nie w cha​cie, którą zbu​do​wał dla niej ojciec, zasta​na​wiała się cza​sem, czy nie ciąży na niej jakaś klą​twa. Klą​twa nie​ma​jąca nic wspól​nego z bra​kiem nazwi​ska czy ota​cza​ją​cymi osadę nie​uro​dzaj​nymi polami, lecz zwią​zana bez​po​śred​nio z jej osobą. — Stary Czło​wieku, przy​nio​słam nasiona, o które pro​si​łeś — powie​działa, wcho​dząc do chaty rodzi​ców. Wypra​wiła się do sąsied​niej wio​ski, bo jej ojciec po raz kolejny miał nadzieję, że zmiana nasion przy​nie​sie odmianę losu. — Dzię​kuję ci — powie​dział. Matka Abeny zamia​tała. Stała pochy​lona, opie​ra​jąc dłoń na dol​nym odcinku ple​ców. W dru​gim ręku ści​skała wiązkę pal​mo​wych liści i poru​szała nimi zama​szy​ście w rytm muzyki, któ​rej nikt oprócz niej nie sły​szał. Abena odchrząk​nęła ner​wowo. — Chcia​ła​bym odwie​dzić Kumasi — oznaj​miła. — Chcia​ła​bym je zoba​czyć, tylko jeden raz, zanim umrę. Ojciec gwał​tow​nie pod​niósł na nią wzrok znad trzy​ma​nych w ręku nasion, które obra​cał w dłoni, przy​kła​dał do ucha i doty​kał ustami w taki spo​sób, jakby mógł je usły​szeć lub poczuć ich smak. — Nie — powie​dział sta​now​czym tonem. Jej matka nie wypro​sto​wała się, ale prze​stała zamia​tać. Abena nie sły​szała już sze​le​stu liści na gli​nia​nej pod​ło​dze. — Nad​szedł czas, bym odbyła tę podróż — oznaj​miła Abena, nie spusz​cza​jąc wzroku. — Nad​szedł czas, żebym poznała ludzi, któ​rzy miesz​kają w innych wio​skach. Będę nie​długo bez​dzietną starą kobietą, która nie widziała nic oprócz tej i sąsied​niej osady. Chcę odwie​dzić Kumasi. Zoba​czyć, jak wygląda duże mia​sto, przejść obok pałacu króla ple​mie​nia Asante. Na dźwięk słów „króla ple​mie​nia Asante” jej ojciec zaci​snął dłoń w pięść, miaż​dżąc trzy​mane w gar​ści nasiona na drobny pro​szek, który prze​sy​py​wał się mię​dzy jego pal​cami. — Po co chcesz oglą​dać pałac króla ple​mie​nia? — ryk​nął z gnie​wem. — Czyż nie należę do tego ple​mie​nia? — spy​tała, chcąc go skło​nić do wyzna​nia prawdy, do wyja​śnie​nia, skąd bie​rze się ten typowy dla ple​mie​nia Fante akcent i jasny odcień jego skóry. — Czyż moja rodzina nie pocho​dzi z Kumasi? Trzy​masz mnie tu, przy twoim pechu, jak więź​nia. Nadali ci przy​do​mek Pecho​wiec, ale powinni cię nazy​wać Czło​wie​kiem Zhań​bio​nym, Tchó​rzem lub Kłamcą. Co wybie​rasz,

Stary Czło​wieku? Ojciec ude​rzył ją w lewy poli​czek tak mocno, że zmiaż​dżone nasiona, które trzy​mał w dłoni, obsy​pały jej twarz jak puder. Auto​ma​tycz​nie dotknęła bolą​cego miej​sca. Ni​gdy dotąd jej nie ude​rzył. Każde inne dziecko z wio​ski było bite za tak drobne wykro​cze​nia jak wyla​nie wody z nie​sio​nego wia​dra lub za tak poważne prze​winy jak sypia​nie z kimś przed ślu​bem. Ale jej rodzice ni​gdy nie bili córki. Trak​to​wali ją jak osobę równą sobie, pytali o zda​nie i oma​wiali z nią wspólne plany. Jedyną rze​czą, jakiej jej zabra​niali, była wyprawa do Kumasi, do poło​żo​nego w głębi kra​iny Fante miej​sca, w któ​rym miesz​kał król ple​mie​nia Asante. Tym​cza​sem ona, choć nie lubiła Wybrzeża i nie sza​no​wała ludzi z ple​mie​nia Fante, była bar​dzo dumna z ple​mie​nia Asante. Jej duma wzra​stała z każ​dym dniem, bo codzien​nie docie​rały do niej wia​do​mo​ści o męstwie wojow​ni​ków Asante w walce z Bry​tyj​czy​kami, o ich sile, o ich nadziei na utwo​rze​nie wol​nego kró​le​stwa. Jak daleko się​gała pamię​cią wstecz, rodzice zawsze wymy​ślali jakieś pre​tek​sty do odmowy. Mówili, że jest za młoda. Że jej krew jesz​cze nie nade​szła. Że nie jest zamężna. Że ni​gdy nie wyj​dzie za mąż. Abena zaczęła podej​rze​wać, że rodzice zabili kogoś w Kumasi albo byli poszu​ki​wani przez straż​ni​ków króla, może nawet przez niego samego. Potem prze​stało ją to obcho​dzić. Otarła z twa​rzy pył, w który zamie​niły się zmiaż​dżone nasiona, i zaci​snęła dłoń w pięść, ale zanim zdą​żyła się nią posłu​żyć, jej matka pode​szła od tyłu i chwy​ciła ją za rękę. — Dosyć tego — powie​działa. Stary Czło​wiek wyszedł z chaty z opusz​czoną głową. Abena poczuła na odsło​nię​tej szyi powiew chłod​nego wia​tru i zaczęła pła​kać. — Usiądź — pole​ciła matka, wska​zu​jąc opusz​czony przed chwilą przez ojca sto​łek. Abena wyko​nała pole​ce​nie i uważ​nie przyj​rzała się matce, która w wieku pięć​dzie​się​ciu dwóch lat nie wyglą​dała sta​rzej niż ona. Była na​dal tak piękna, że miesz​ka​jący w wio​sce mło​dzi ludzie szep​tali do sie​bie i gwiz​dali, kiedy pochy​lała się przy czer​pa​niu wody. — Twój ojciec i ja nie jeste​śmy mile widziani w Kumasi — powie​działa do córki takim tonem, jakim prze​ma​wia się do sta​rej kobiety, któ​rej wspo​mnie​nia, będące daw​niej twar​dymi, kształt​nymi poczwar​kami, zamie​niły się w motyle i odle​ciały, by ni​gdy nie powró​cić. — Ja pocho​dzę z Kumasi, ale jako młoda dziew​czyna wyszłam za two​jego ojca wbrew woli rodzi​ców. On po mnie przy​szedł. Prze​był długą drogę z kra​iny Fante. — Dla​czego twoi rodzice nie chcieli, żebyś za niego wyszła? — spy​tała Abena, potrzą​sa​jąc z nie​do​wie​rza​niem głową. Matka poło​żyła rękę na jej dłoni i czule ją pogła​skała. — Twój ojciec był… — Prze​rwała, szu​ka​jąc wła​ści​wych słów. Abena wie​działa, że jej matka nie chce ujaw​nić cudzej tajem​nicy. — Był synem Wiel​kiego Męż​czy​zny, wnu​kiem dwóch bar​dzo Wiel​kich Męż​czyzn. Nie chciał życia, które zostało dla niego wybrane przez innych, więc posta​no​wił iść wła​sną drogą. Chciał, żeby jego dzieci mogły zro​bić to samo. To wszystko, co mogę powie​dzieć. Odwiedź Kumasi. Twój ojciec nie będzie cię zatrzy​my​wał. Matka wyszła z chaty, by poszu​kać ojca, a Abena obrzu​ciła wzro​kiem czer​wone gli​niane ściany chaty. Jej ojciec powi​nien być Wiel​kim Męż​czy​zną, ale wybrał taki los. Okrą​głą budowlę z czer​wonej gliny, sło​miany dach, małą chatę, w któ​rej mie​ściło się tylko kilka stoł​ków zro​bio​nych z pni drzew. Ota​cza​jąca ją jałowa zie​mia ni​gdy nie zasłu​żyła na nazwę farmy. Decy​zja ojca nara​ziła ją na wstyd, na haniebny los nie​za​męż​nej, bez​dziet​nej kobiety. Posta​no​wiła wybrać się do Kumasi. * Wie​czo​rem, gdy tylko upew​niła się, że rodzice już zasnęli, wymknęła się z chaty, by odwie​dzić zagrodę

Ohene Nyarko. Jego pierw​sza żona, Mefia, goto​wała przed sza​ła​sem wodę. Była spo​cona, bo stała w kłę​bach uno​szą​cej się nad garn​kiem pary. — Sio​stro Mefio, czy twój mąż jest w domu? — spy​tała Abena, a Mefia prze​wró​ciła oczami i wska​zała jej drzwi chaty. Gospo​dar​stwo Ohene Nyarko co rok przy​no​siło plony. Choć wio​ska miała tylko trzy kilo​me​try na trzy, choć miesz​kańcy byli tak pozba​wieni zna​cze​nia i mieli tak mało ziemi, że nikogo nie nazy​wano Wodzem ani Wiel​kim Męż​czy​zną, Ohene był powszech​nie sza​no​wany. Gdyby nie uro​dził się tu, mógłby gdzie indziej zajść bar​dzo daleko. — Twoja żona mnie nie​na​wi​dzi — powie​działa Abena. — Ona myśli, że na​dal z tobą sypiam — odparł Ohene z prze​wrot​nym bły​skiem w oczach. Abena miała ochotę go ude​rzyć. Na wspo​mnie​nie tego, co kie​dyś mię​dzy nimi zaszło, wzdry​gnęła się z zaże​no​wa​nia. Byli nie​gdyś psot​nymi, nie​roz​łącz​nymi dziećmi. Ohene odkrył, że kijek, który ma mię​dzy nogami, potrafi robić różne sztuczki, które poka​zał Abe​nie, kiedy jej rodzice wyszli, by jak co tydzień wyże​brać u star​szy​zny odro​binę jedze​nia. — Widzisz? — spy​tał, kiedy oboje wpa​try​wali się w rosnący pod wpły​wem dotknię​cia kijek. Oboje widzieli to samo zja​wi​sko u swo​ich ojców. Ohene dostrzegł je, kiedy jego ojciec prze​cho​dził z chaty jed​nej żony do chaty następ​nej, a Abena w domku rodzi​ców, zanim zamiesz​kała samot​nie. Ale nie mieli poję​cia, że Ohene potrafi zro​bić to samo. — Co przy tym czu​jesz? — spy​tała, a on wzru​szył ramio​nami i lekko się uśmiech​nął, dając jej do pozna​nia, że to uczu​cie jest przy​jemne. Rodzice zawsze jej pozwa​lali mówić to, co myśli, i się​gać po to, czego pra​gnie. Do tej pory jej mgli​ste aspi​ra​cje były ogra​ni​czone do myśle​nia o chłop​cach. Teraz zapra​gnęła cze​goś nowego. — Połóż się na mnie! — zażą​dała, przy​po​mi​na​jąc sobie o tym, co robili wie​lo​krot​nie przez nią pod​pa​try​wani rodzice. Wszy​scy miesz​kańcy wio​ski zawsze się z nich wyśmie​wali, mówiąc, że Pecho​wiec jest zbyt biedny, by wziąć sobie drugą żonę, ale Abena znała prawdę. Pod​czas tych nocy, które spę​dzała na posła​niu w kącie skrom​nej chatki, uda​jąc, że śpi, sły​szała jak ojciec szep​cze: „Ako​sua, ty jesteś dla mnie jedna, jedyna”. — Nie możemy tego zro​bić przed cere​mo​nią ślubu! — oznaj​mił wstrzą​śnięty Ohene. Wszyst​kie dzieci sły​szały opo​wie​ści o ludziach, któ​rzy kła​dli się ze sobą przed uro​czy​stymi zaślu​bi​nami. Boha​te​rami naj​bar​dziej dra​stycz​nych byli męż​czyźni, któ​rych penisy zamie​niały się w drzewa jesz​cze wewnątrz kobiet i wypusz​czały gałę​zie, unie​moż​li​wia​jące im wyj​ście z ich ciał. Mniej wyszu​kane i bar​dziej wia​ry​godne mówiły o wygna​niu, karach i hań​bie. Ale tego wie​czora Abena zdo​łała w końcu prze​ko​nać Ohene, który tak długo sztur​mo​wał nie​zręcz​nie otwór wlo​towy, że w końcu prze​bił się przez prze​szkodę i prze​nik​nął do jej wnę​trza. Poczuła ból, a on zaczął wdzie​rać się głę​biej… raz… drugi raz… a potem nic. Nie usły​szeli gło​śnych jęków ani pomru​ków, jakie wydzie​rały się z ust ich rodzi​ców. Ohene wyszedł po pro​stu w taki sam spo​sób, w jaki wszedł. W tam​tych cza​sach to ona była sil​niej​szą stroną i potra​fiła go namó​wić do wszyst​kiego. Dziś jed​nak ten potęż​nie zbu​do​wany męż​czy​zna stał przed nią z drwią​cym uśmie​chem na ustach, wie​dząc, że zamie​rza go popro​sić o przy​sługę, ale nie potrafi się do tego zmu​sić. — Chcę, żebyś mnie zapro​wa​dził do Kumasi — wykrztu​siła w końcu Abena. Wie​działa, że jako kobieta nie​za​mężna postą​pi​łaby nie​roz​waż​nie, odby​wa​jąc tę podróż samot​nie. Zda​wała też sobie sprawę, że nie może liczyć na swo​jego ojca. Ohene Nyarko wybuch​nął gło​śnym śmie​chem. — My dar​ling, nie mogę z tobą teraz jechać do Kumasi. Podróż trwa dłu​żej niż dwa tygo​dnie, a wkrótce nadejdą desz​cze. Muszę dbać o moje gospo​dar​stwo.

— Prze​cież i tak zrzu​casz więk​szość pracy na swo​ich synów — mruk​nęła Abena. Była wście​kła, kiedy mówił do niej „my dar​ling”, zawsze wyma​wia​jąc te słowa po angiel​sku. Nauczyła Ohene tego zwrotu, kiedy byli dziećmi, bo usły​szała kie​dyś, jak używa go jej ojciec, i dowie​działa się od niego, co on zna​czy. Była wście​kła, że Ohene Nyarko nazywa ją swoją drogą, kiedy jego żona gotuje dla niego na dwo​rze wie​czorny posi​łek, a jego syno​wie zaj​mują się gospo​dar​stwem. Uwa​żała, że Ohene postę​puje nie​go​dzi​wie, pozwa​la​jąc jej od tylu lat nosić piętno hańby i oglą​dać jego pola, któ​rych wygląd wska​zy​wał wyraź​nie, iż będzie mógł sobie nie​długo pozwo​lić na drugą żonę. — No tak, ale kto nad​zo​ruje moich synów? Jakiś duch? Jeśli bataty nie wyro​sną, nie będę mógł cię poślu​bić. — Skoro nie oże​ni​łeś się ze mną dotąd, to ni​gdy tego nie zro​bisz — szep​nęła Abena, zasko​czona tym, że w jej gar​dle two​rzy się szybko wielka, twarda gruda. Nie zno​siła jego żar​tów na temat ich mał​żeń​stwa. Ohene Nyarko cmok​nął gło​śno i przy​gar​nął ją do swej klatki pier​sio​wej. — Nie płacz — powie​dział. — Zabiorę cię do sto​licy kra​iny Asante, żebyś mogła ją zoba​czyć, zgoda? Nie płacz, my dar​ling. Ohene Nyarko był czło​wie​kiem, który dotrzy​muje słowa, pod koniec tygo​dnia wyru​szyli więc oboje do Kumasi, domu Asan​te​hene. Po przy​by​ciu na miej​sce wszystko wydało się Abe​nie nowe i nie​znane. Zagrody były oto​czone kamien​nymi murami, a w każ​dej stało pięć lub sześć chat. Były one tak wyso​kie, że przy​po​mniały jej opo​wie​ści matki o trzy​me​tro​wych olbrzy​mach, które pory​wały nie​grzeczne dzieci z pokry​tej gliną ziemi. Abena wyobra​żała sobie żyjące w tym mie​ście rodziny olbrzy​mów, które nosiły wodę i roz​pa​lały ogni​ska, by goto​wać te nie​grzeczne dzieci w zupie. Kumasi zda​wało się roz​cią​gać bez końca. Abena ni​gdy nie była w miej​scu, w któ​rym nie znała imion wszyst​kich miesz​kań​ców. Skrawki ziemi, upra​wiane przez znane jej rodziny, były bar​dzo małe, ni​gdy więc nie widziała gospo​dar​stwa, któ​rego nie umia​łaby zmie​rzyć wła​snym okiem. Tutaj, na dużych i uro​dzaj​nych polach uwi​jały się tłumy pra​cow​ni​ków. Miesz​kańcy Kumasi sprze​da​wali w cen​trum mia​sta swoje wyroby na tar​gach, jakich ni​gdy dotąd nie widziała, gdyż były relik​tami minio​nej epoki regu​lar​nego han​dlu z Bry​tyj​czy​kami i Holen​drami. Po połu​dniu prze​cho​dzili obok pałacu Asan​te​hene. Był tak roz​le​gły, że mógł zda​niem Abeny pomie​ścić z górą setkę miesz​kań​ców: żon, dzieci, nie​wol​ni​ków i gości. — Czy możemy zoba​czyć Złoty Tron? — spy​tała, a Ohene Nyarko zapro​wa​dził ją do sali, w któ​rej trzy​mano tę świę​tość za szklaną płytą, żeby nikt nie mógł jej dotknąć. Tron miał w sobie sun​sum, czyli duszę całego narodu Asante. Pokryty czy​stym zło​tem, został zesłany z nieba wprost na kolana pierw​szego Asan​te​hene, który nazy​wał się Osei Tutu. Nikomu nie wolno było na nim usiąść; zakaz ten obej​mo​wał nawet samego wodza. Abena sta​rała się pano​wać nad uczu​ciami, ale poczuła, że z oczu płyną jej łzy. Przez całe życie słu​chała w rodzin​nej wio​sce opo​wie​ści star​szy​zny o tym tro​nie, lecz ni​gdy nie widziała go na wła​sne oczy. Oboje z Ohene Nyarko zwie​dzili cały pałac, a potem wyszli przez złotą bramę. Sta​nęli w niej twa​rzą w twarz z jakimś nie​wiele star​szym od jej ojca męż​czy​zną, który miał na sobie kente i pod​pie​rał się laską. Na widok Abeny przy​sta​nął i zaczął wpa​try​wać się w jej twarz. — Czy ty jesteś duchem? — spy​tał, pod​no​sząc głos nie​mal do krzyku. — Czy to ty, James? Mówili, że stra​ci​łeś życie w cza​sie wojny, ale ja wie​dzia​łem, że to nie może być prawda! — Wycią​gnął prawą rękę i zaczął gła​skać Abenę po twa​rzy. Robił to tak długo i natręt​nie, że Ohene Nyarko musiał w końcu strą​cić jego dłoń z jej policzka. — Stary Czło​wieku, czy nie widzisz, że to kobieta? Nie ma tu żad​nego Jamesa. Męż​czy​zna potrzą​snął głową w taki spo​sób, jakby chciał odzy​skać ostrość widze​nia, a kiedy spoj​rzał ponow​nie na Abenę, w jego oczach było tylko zakło​po​ta​nie.

— Prze​pra​szam — wymam​ro​tał, a potem chwiej​nym kro​kiem ruszył przed sie​bie. Gdy tylko odszedł, Ohene Nyarko chwy​cił Abenę za rękę i wypro​wa​dził ją przez bramę na gwarną ulicę mia​sta. — Ten sta​ruch był chyba ślepy — mruk​nął pod nosem. — Ciszej! — popro​siła Abena, choć męż​czy​zna nie mógł go sły​szeć. — On pew​nie pocho​dzi z kró​lew​skiej rodziny. — Tak samo jak ty — par​sk​nął Ohene Nyarko, wybu​cha​jąc drwią​cym śmie​chem. Poszli dalej. Ohene Nyarko chciał przed wyjaz​dem kupić narzę​dzia rol​ni​cze od jakichś miesz​kań​ców Kumasi, ale Abena nie zamie​rzała tra​cić czasu w towa​rzy​stwie nie​zna​jo​mych ludzi i wolała zwie​dzać mia​sto, więc usta​lili miej​sce i czas wie​czor​nego spo​tka​nia, a potem każde z nich ruszyło w swoją drogę. Abena szła tak długo, że poczuła pie​cze​nie stóp, więc zatrzy​mała się na chwilę, by zna​leźć ulgę w cie​niu palmy. — Prze​pra​szam, Ma — powie​dział do niej ktoś w łama​nym języku Twi. — Chciał​bym z tobą poroz​ma​wiać o chrze​ści​jań​stwie. Abena pod​nio​sła wzrok i ujrzała ciem​nego, musku​lar​nego męż​czy​znę. Przyj​rzała mu się uważ​nie, ale nie zna​la​zła na jego twa​rzy oznak przy​na​leż​no​ści do jakie​go​kol​wiek ze zna​nych jej ple​mion. — Jak się nazy​wasz? — spy​tała. — Kim są twoi ludzie? Męż​czy​zna uśmiech​nął się i potrzą​snął głową. — Nie​ważne, jak się nazy​wam i kim są moi krewni. Chcę ci poka​zać pracę, jaką wyko​nu​jemy w tym mie​ście. Ruszył przed sie​bie, a Abena, wie​dziona cie​ka​wo​ścią, poszła za nim. Zapro​wa​dził ją na pusty pla​cyk, który aż pro​sił się o zabu​dowę, bo zakłó​cał ład ota​cza​ją​cych go domów. Abena dostrze​gła po chwili innych ciem​no​skó​rych męż​czyzn, któ​rzy zno​sili w to miej​sce stołki z pni drzew, ale choć przy​glą​dała się im uważ​nie, nie miała poję​cia, z jakiego pocho​dzą ple​mie​nia. Potem zja​wił się jakiś biały męż​czyzna. Był pierw​szym bia​łym męż​czyzną, jakiego widziała w życiu. Choć wszy​scy szep​tali, że jej ojciec ma w sobie tro​chę bia​ło​ści, ona widziała w nim zawsze tylko tro​chę jaśniej​szą wer​sję sie​bie samej. Ale oto teraz stał przed nią praw​dzi​wie biały czło​wiek, o któ​rym mówili miesz​kańcy jej wio​ski, czło​wiek, który przy​był na Złote Wybrzeże po złoto oraz nie​wol​ni​ków, reali​zu​jąc swoje zamie​rze​nia w bez​względny spo​sób, kła​miąc, krad​nąc, obie​cu​jąc ple​mie​niu Fante swoje popar​cie, a ple​mie​niu Asante wpływy i wła​dzę. Zawsze zna​lazł jakiś spo​sób zdo​by​cia tego, na czym mu zale​żało. Gdy han​del nie​wol​ni​kami w końcu ustał, doszło do dwóch wojen mię​dzy wojow​ni​kami z ple​mie​nia Asante a Angli​kami. Biały czło​wiek, któ​rego z powodu wszyst​kich spro​wa​dzo​nych przez niego nie​szczęść nazy​wano Abro Ni, nik​czem​ni​kiem, nie był tu już mile widziany. A jed​nak sie​dział na stołku z pnia oba​lo​nego drzewa, prze​ma​wia​jąc do ciem​no​skó​rych męż​czyzn z nie wia​domo jakiego ple​mie​nia. — Kto to jest? — spy​tała Abena naj​bliż​szego z nich. — Ten biały? To Misjo​narz. Misjo​narz spoj​rzał teraz w jej stronę, uśmiech​nął się i wezwał ją gestem do sie​bie, ale słońce zaczęło już zacho​dzić za palmy rosnące po zachod​niej stro​nie mia​sta, więc wie​działa, że czeka na nią Ohene Nyarko. — Muszę iść — powie​działa do nie​zna​jo​mego męż​czy​zny, widząc, że Misjo​narz wstaje i jest gotów ruszyć w jej stronę. — Pro​szę cię, zostań! — zawo​łał obcy. — Zaj​mu​jemy się budo​wa​niem kościo​łów w całej pro​win​cji Asante. Możesz do nas przyjść, jeśli kie​dy​kol​wiek uznasz, że możemy ci się na coś przy​dać. Ale ona już bie​gła w kie​runku umó​wio​nego miej​sca spo​tka​nia. Kiedy się tam zja​wiła, Ohene Nyarko kupo​wał pie​czone bataty od jakiejś dziew​czyny z buszu. Dziew​czyny, która — podob​nie jak Abena — 

przy​była z małej wio​ski ple​mie​nia Asante w nadziei, że zoba​czy coś nowego i poprawi swój los. — Witaj, kobieto z Kumasi! — powie​dział Ohene Nyarko, kiedy dziew​czyna posta​wiła z powro​tem na swo​jej gło​wie duży gli​niany gar​nek pełen bata​tów i ode​szła, koły​sząc bio​drami. — Spóź​ni​łaś się. — Widzia​łam bia​łego czło​wieka — oznaj​miła, opie​ra​jąc się o mur czy​jejś zagrody i usi​łu​jąc uspo​koić oddech. — Męż​czy​znę, który służy Kościo​łowi. Ohene Nyarko cmok​nął z nie​sma​kiem i splu​nął na zie​mię. — Prze​klęci Euro​pej​czycy! Czy oni nie mają dość rozumu, by trzy​mać się z daleka od kra​iny Asante? Czy nie pobi​li​śmy ich w ostat​niej woj​nie? Nie chcemy tego, co usi​łują nam dawać, cokol​wiek by to było! Mogą zanieść swoją reli​gię ludziom z ple​mie​nia Fante, bo i tak ich wszyst​kich wykoń​czymy! Abena z roz​tar​gnie​niem kiw​nęła głową. Męż​czyźni z jej wio​ski czę​sto roz​ma​wiali o trwa​ją​cym kon​flik​cie mię​dzy Bry​tyj​czy​kami a ple​mie​niem Asante. Twier​dzili, że biali ludzie, popie​rani przez ple​mię Fante, nie mają prawa wcho​dzić do ich kraju i mówić im, że nie należy on już do nich. Byli to wie​śniacy, rol​nicy, któ​rzy ni​gdy nie byli świad​kami żad​nej wojny, a w więk​szo​ści nie widzieli nawet Zło​tego Wybrzeża, któ​rego tak bar​dzo chcieli bro​nić. Pod​czas jed​nego z takich wie​czo​rów Papa Kwa​bena, jeden z naj​star​szych miesz​kań​ców wio​ski, zaczął mówić o han​dlu nie​wol​ni​kami. — Wie​cie co, mia​łem na Pół​nocy kuzyna, który został upro​wa​dzony ze swo​jej chaty w środku nocy. Ktoś go po pro​stu porwał, a my nie wiemy kto. Jakiś wojow​nik z ple​mie​nia Asante? Czy może ktoś z ple​mie​nia Fante? Nie mamy poję​cia. I nie wiemy, dokąd go zagnali! — Do Twier​dzy — powie​dział cicho ojciec Abeny, a wszy​scy spoj​rzeli w jego kie​runku. Pecho​wiec. Ten, który pod​czas narad męż​czyzn z wio​ski zawsze sie​dział z tyłu, trzy​ma​jąc na kola​nach córkę, jakby była synem. Pozwa​lali mu na to, gdyż budził ich litość. — Jakiej twier​dzy? — spy​tał Papa Kwa​bena. — Na wybrzeżu kra​iny Fante stoi twier​dza, którą nazy​wają Nad​brzeż​nym Zam​kiem. Tam wła​śnie prze​trzy​my​wali nie​wol​ni​ków przed ich wysła​niem do Abu​ro​ky​ire, do Ame​ryki, na Jamajkę. Han​dla​rze z ple​mie​nia Asante przy​pro​wa​dzali tam swoje ofiary, a pośred​nicy z ple​mion Fante, Ewe lub Ga trzy​mali ich przez jakiś czas, a potem sprze​da​wali temu, kto dawał wię​cej: Bry​tyj​czy​kom lub Holen​drom. Wszy​scy byli… wszy​scy jeste​śmy winni. Wszy​scy męż​czyźni kiw​nęli pota​ku​jąco gło​wami, choć nie wie​dzieli, co to jest twier​dza i co to jest Ame​ryka, ale nie chcieli wyjść na głup​ców w kon​fron​ta​cji z Pechow​cem. Ohene Nyarko wypluł przy​pa​lony kawa​łek batata i poło​żył dłoń na ramie​niu Abeny. — Czy coś ci dolega? — spy​tał. — Myśla​łam o moim ojcu. Na twa​rzy Ohene Nyarko poja​wił się cień uśmie​chu. — Ach, o Pechowcu… Cie​kawe, co by powie​dział, widząc cię teraz ze mną. Że jego drogi „syn”, czyli Abena, znowu robi coś, czego jej dawno zaka​zał — wybuch​nął gło​śnym śmie​chem, a potem dodał —  pozwól mi odpro​wa​dzić cię teraz do domu i oddać pod jego opiekę. Droga powrotna upły​nęła im szybko i spo​koj​nie. Potęż​nie zbu​do​wany Ohene Nyarko szedł przo​dem, toru​jąc drogę przez dżun​glę, pełną nie​bez​pie​czeństw, o któ​rych Abena nawet nie śmiała myśleć. Pod koniec dru​giego tygo​dnia dostrze​gli już na hory​zon​cie odle​głe zarysy swej rodzin​nej wio​ski. — Może byśmy tu usie​dli, żeby nabrać sił? — zapro​po​no​wał Ohene Nyarko, wska​zu​jąc miej​sce, w któ​rym naj​wy​raź​niej odpo​czy​wali już inni wędrowcy. Był to kawa​łek odsło​nię​tego terenu, na któ​rym pnie powa​lo​nych drzew utwo​rzyły coś w rodzaju jaskini. — Czy nie możemy iść dalej? — spy​tała Abena. Zaczy​nała już tęsk​nić za domem i rodzi​cami. Odkąd wymó​wiła pierw​sze słowo, nie miała przed nimi tajem​nic i nie mogła się docze​kać momentu, w któ​rym opo​wie im o swej wypra​wie, choć wie​działa, że ojciec będzie obu​rzony. Będzie roz​gnie​wany, ale zechce

jej wysłu​chać. Rodzice się sta​rzeli, nie mieli już czasu na skry​wa​nie swych uczuć. — Mamy przed sobą jesz​cze cały dzień podróży — odparł Ohene Nyarko, który zaczął już ukła​dać na ziemi ich bagaże — a ja jestem zmę​czony, my dar​ling. — Nie mów tak do mnie — wark​nęła Abena, upusz​cza​jąc swoje rze​czy na zie​mię i sia​da​jąc w zacie​nio​nej gro​cie z pni. — Prze​cież to prawda. Nie chciała tego powie​dzieć, usi​ło​wała wtło​czyć sobie te słowa do gar​dła, ale one przedarły się już przez barierę jej ust. — Więc dla​czego się ze mną nie oże​nisz? — Roz​ma​wia​li​śmy już o tym — przy​po​mniał Ohene Nyarko, sia​da​jąc obok niej. — Oże​nię się z tobą, kiedy zbiorę następne obfite plony. Moi rodzice zawsze mówili, że nie powi​nie​nem żenić się z kobietą, która pocho​dzi z nie​zna​nej mi rodziny. Że to spro​wa​dzi​łoby hańbę na moje dzieci, gdy​by​śmy je w ogóle mieli. Ale teraz prze​stali już mnie pouczać. Nie obcho​dzi mnie to, co mówią miesz​kańcy naszej wio​ski. Nie obcho​dzi mnie to, że twoja matka była uwa​żana za nie​płodną, dopóki nie uro​dziła cie​bie. Nie obcho​dzi mnie to, że jesteś córką bez​i​mien​nego męż​czy​zny. Oże​nię się z tobą, gdy tylko moja zie​mia powie mi, że jestem na to gotowy. Abena nie śmiała na niego spoj​rzeć. Patrzyła na korę palm, na zaokrą​glone, zacho​dzące na sie​bie czwo​ro​boki. Każdy był inny, a mimo to wszyst​kie były takie same. Ohene Nyarko ujął ją pod brodę i skie​ro​wał jej twarz w swoją stronę. — Musisz być cier​pliwa — powie​dział. — Byłam cier​pliwa, kiedy bra​łeś ślub z pierw​szą żoną. Moi rodzice są tak sta​rzy, że zaczy​nają się gar​bić. Nie​długo upadną jak te drzewa i co wtedy będzie? Sama nie wie​działa, czy wywo​łała to myśl o samot​no​ści bez rodzi​ców, czy o obec​nej samot​no​ści, ale zanim zdą​żyła się opa​no​wać, po jej twa​rzy zaczęły spły​wać łzy. Ohene Nyarko poło​żył dło​nie na jej policz​kach i otarł łzy kciu​kami, ale one padały tak szybko, że za nimi nie nadą​żał, więc posłu​żył się ustami i sca​ło​wał bie​le​jące ślady. Po chwili ich usta się spo​tkały. Jego usta nie były takie, jakie zapa​mię​tała z cza​sów ich wspól​nego dzie​ciń​stwa — cien​kie i zawsze suche, bo nie chciał ich sma​ro​wać ole​jem. Były peł​niej​sze i stały się pułapką dla jej wła​snych ust, dla jej języka. Poło​żyli się obok sie​bie w zacie​nio​nej gro​cie. Abena zdjęła swą szatę i usły​szała, że Ohene Nyarko wstrzy​muje oddech i też zaczyna się roz​bie​rać. Przez chwilę patrzyli na sie​bie w mil​cze​niu, porów​nu​jąc swe ciała do tych, które pamię​tali z prze​szło​ści. Wycią​gnął do niej rękę, a ona wzdry​gnęła się, pamię​ta​jąc ich ostat​nie zbli​że​nie. Leżała wtedy na pod​ło​dze chatki swych rodzi​ców, patrząc na sło​miany dach i zasta​na​wia​jąc się, czy jest w tym wszyst​kim coś jesz​cze oprócz bólu, który tak prze​wa​żał nad przy​jem​no​ścią, że nie mogła zro​zu​mieć, dla​czego docho​dzi do tego we wszyst​kich chat​kach jej wio​ski, w kra​inie Asante, na całym świe​cie. Teraz Ohene Nyarko przy​ci​snął jej ramiona do twar​dej, czer​wo​nej gliny. Ugry​zła go w rękę, a on wydał gniewny pomruk i puścił ją, ale ona ponow​nie przy​cią​gnęła go do sie​bie. Poru​szał się tak, jakby odgry​wał sceny zare​je​stro​wane w jego gło​wie. A ona wpu​ściła go do sie​bie. I pozwo​liła sobie zapo​mnieć o wszyst​kim oprócz niego. Kiedy skoń​czyli, poło​żyła głowę na jego piersi, która stała się oddy​cha​jącą poduszką. Jego serce dud​niło w jej uchu. Abena spę​dziła kie​dyś cały dzień, nawad​nia​jąc pola swo​jego ojca: szła do stru​mie​nia, zanu​rzała w nim wia​dro, a potem wra​cała i stop​niowo napeł​niała zbior​nik. Zapa​dał zmrok, a ona miała wra​że​nie, że bez względu na to, ile przy​nie​sie wody, zawsze jest jej za mało. Następ​nego ranka wszyst​kie rośliny umarły i zamie​niły się w zeschłe liście, zaśmie​ca​jące skra​wek ziemi przy​le​ga​jący do ich chaty. Miała wtedy zale​d​wie pięć lat. Nie rozu​miała tego, że nawet naj​bar​dziej usilne sta​ra​nia zmie​rza​jące

do utrzy​ma​nia cze​goś przy życiu mogą oka​zać się nie​sku​teczne. Wie​działa tylko tyle, że ojciec codzien​nie rano dogląda roślin i odpra​wia nad nimi modły, ale co rok docho​dzi do nie​unik​nio​nej kata​strofy, a ojciec, w któ​rego oczach ni​gdy nie widziała łez, który trak​to​wał każde nie​po​wo​dze​nie jako nową szansę, unosi wysoko głowę i zaczyna od nowa. Więc wtedy zapła​kała za niego. Zna​lazł ją w chatce i usiadł obok niej. — Dla​czego pła​czesz? — spy​tał. — Wszyst​kie rośliny umarły, a prze​cież mogłam im pomóc! — wykrztu​siła przez ści​śnięte od szlo​chu gar​dło. — Abena, co zro​bi​ła​byś ina​czej, gdy​byś wie​działa, że rośliny mogą umrzeć? Zasta​na​wiała się przez chwilę, a potem otarła nos grzbie​tem dłoni i odpo​wie​działa: — Przy​nio​sła​bym wię​cej wody. Ojciec ski​nął głową. — Więc przy​nieś następ​nym razem wię​cej wody, ale teraz nie płacz. W twoim życiu nie powinno być miej​sca na wyrzuty sumie​nia. Jeśli w chwili, w któ​rej coś robisz, jesteś pewna słusz​no​ści swo​jego postę​po​wa​nia, to dla​czego masz go póź​niej żało​wać? Abena kiw​nęła głową, choć nie rozu​miała jego słów. Ale już wtedy zda​wała sobie sprawę, że on mówi bar​dziej do sie​bie niż do niej. Teraz kiedy jej głowa drgała w ryt​mie odde​chów i bicia serca Ohene Nyarko, a ona czuła na skó​rze spły​wa​jącą po niej kro​plę ich wspól​nego potu, przy​po​mniała sobie te słowa i posta​no​wiła niczego nie żało​wać. * W roku, w któ​rym Abena odwie​dziła Kumasi, wszy​scy miesz​kańcy jej wio​ski prze​żyli nie​uro​dzaj. To samo wyda​rzyło się w roku następ​nym. I przez kolejne cztery lata. Osada zaczęła się wylud​niać. Nie​któ​rzy byli tak zde​spe​ro​wani, że prze​no​sili się na budzącą grozę Pół​noc. Prze​kra​czali Woltę, szu​ka​jąc nie​upra​wia​nej ziemi, ziemi, która się od nich nie odwró​ciła. Ojciec Abeny był tak stary, że nie mógł już wypro​sto​wać grzbietu ani rąk. Nie był w sta​nie upra​wiać pola. Więc Abena robiła to za niego, bez​rad​nie obser​wu​jąc zruj​no​waną glebę, która rok po roku rodziła tylko śmierć. Miesz​kańcy wio​ski gło​do​wali. Mówili, że jest to akt pokuty, ale wie​dzieli, że nie mają innego wyboru. Nawet poro​śnięte nie​gdyś bujną roślin​no​ścią pola Ohene Nyarko zamie​niły się w nagie skrawki ziemi, więc jego obiet​nica, że poślubi Abenę po naj​bliż​szych dobrych zbio​rach poszła w nie​pa​mięć. Na​dal się widy​wali. W pierw​szym roku, kiedy nie wie​dzieli jesz​cze, jak wypadną żniwa, robili to otwar​cie. — Bądź ostrożna — mówiła do Abeny matka, kiedy Ohene Nyarko wykra​dał się ran​kiem z chaty jej córki. — To jest złe juju. Ale Abena wcale się tym nie przej​mo​wała. Co z tego, że ludzie o tym wie​dzą? Co z tego, że może zajść w ciążę? Prze​cież nie​długo będzie żoną Ohene Nyarko, a nie tylko naj​star​szą przy​ja​ciółką, zamie​nioną w kochankę. Ale w tym roku rośliny Ohene Nyarko umarły jako pierw​sze, a ludzie zaczęli się dra​pać po gło​wach i pytać dla​czego. Kiedy wygi​nęły ich wła​sne uprawy, nie​któ​rzy doszli do wnio​sku, że musi być wśród nich jakaś cza​row​nica. Inni podej​rze​wali, że nie​uro​dzaj jest opóź​nio​nym dowo​dem na to, że obec​ność Pechowca musiała ich prę​dzej czy póź​niej nara​zić na kło​poty. Pod koniec dru​giego złego roku kobieta o imie​niu Aba dostrze​gła Ohene Nyarko na ścieżce, pro​wa​dzą​cej do wsi od strony chaty Abeny. — To Abena! — zawo​łała pod​czas naj​bliż​szej narady miesz​kań​ców, wpa​da​jąc do pomiesz​cze​nia peł​-

nego sta​rych męż​czyzn i przy​ci​ska​jąc dło​nią swój falu​jący biust. — To ona spro​wa​dziła zło na Ohene Nyarko, a teraz to zło roz​prze​strze​nia się na nas wszyst​kich! Starcy wysłu​chali zeznań Ohene Nyarko i Abeny, a potem przez osiem godzin roz​wa​żali różne warianty postę​po​wa​nia. Postawa Ohene Nyarko, który obie​cał Abe​nie mał​żeń​stwo po naj​bliż​szych uda​nych zbio​rach, wydała im się racjo​nalna. Nie widzieli w niej nic złego, ale nie mogli pozwo​lić na to, by cudzo​łó​stwo pozo​stało bez​karne, bo bali się, że dora​sta​jące dzieci uzna​łyby je za przy​jętą normę postę​po​wa​nia. Z kolei naj​bar​dziej prze​sądni na​dal obar​czali Abenę winą za nie​uro​dzaj. Uwa​żali, że skoro nie poczęła dziecka, musi być rów​nie jałowa jak ich zie​mia, ale wie​dzieli też, że jeśli ją wygnają z wio​ski, Ohene Nyarko nie pomoże im w rekul​ty​wa​cji pól. W końcu pod​jęli decy​zję i ogło​sili ją publicz​nie. Abena zosta​nie wygnana z wio​ski, jeśli zaj​dzie w ciążę albo jeśli nie​uro​dzaj potrwa sie​dem lat. Nato​miast jeżeli zbiorą dobre plony, zanim doj​dzie do któ​re​goś z tych dwóch wyda​rzeń, pozwolą jej zostać. — Czy twój mąż jest w domu? — spy​tała Abena żonę Ohene Nyarko trze​ciego dnia szó​stego złego roku. Prze​była krótką drogę w poto​kach ulewy, ale gdy doszła na miej​sce, deszcz ustał. Mefia spoj​rzała na nią, ale jej nie odpo​wie​działa. W isto​cie nie odzy​wała się do niej od dnia kłótni z mężem, pod​czas któ​rej bła​gała go przez cały wie​czór, by zerwał z Abeną, bo okrywa hańbą rodzinę, a on odpo​wia​dał jej, że nie może zła​mać danego słowa. Mimo to Abena przy każ​dej oka​zji usi​ło​wała odno​sić się do niej jak naj​uprzej​miej. Kiedy mil​cze​nie stało się nie​zno​śnie krę​pu​jące, Abena weszła do chaty Ohene Nyarko, który był zajęty ukła​da​niem jakichś rze​czy w małej tor​bie z tka​niny kente. — Dokąd się wybie​rasz? — spy​tała. — Idę do Osu. Podobno ktoś spro​wa​dził tam nową roślinę. Mówią, że ona będzie dobrze rosła w naszych warun​kach. — Co ja pocznę, kiedy ty będziesz w Osu? Oni pew​nie wyrzucą mnie stąd, gdy tylko odej​dziesz. Ohene Nyarko odło​żył torbę, chwy​cił Abenę w ramiona i uniósł w górę tak wysoko, że ich twa​rze zna​la​zły się na tym samym pozio​mie. — Jeśli to zro​bią, będą mieli ze mną do czy​nie​nia, gdy tylko wrócę. Posta​wił ją z powro​tem na pod​ło​dze. Jego dzieci zbie​rały na dwo​rze korę z drzew man​go​sta​no​wych i robiły z niej nada​jące się do żucia laski, które można było sprze​dać w Kumasi i zamie​nić na żyw​ność. Abena wie​działa, że Ohene Nyarko jest tym zaże​no​wany. Nie miał nic prze​ciwko, żeby jego dzieci robiły coś poży​tecz​nego, ale wsty​dził się, że robią to, bo nie jest w sta​nie ich wyży​wić. Tego dnia kochali się pospiesz​nie, a Ohene Nyarko wyru​szył wkrótce potem w drogę. Abena poszła do domu. Zastała w nim rodzi​ców, któ​rzy sie​dzieli przed pale​ni​skiem, pie​kąc orze​chy ziemne. — Ohene Nyarko mówi, że w Osu jest nowa roślina, która bar​dzo dobrze się roz​wija. Poszedł po nią i obie​cał, że ją nam poda​ruje. Matka kiw​nęła głową, a ojciec wzru​szył ramio​nami. Abena wie​działa, że są zawsty​dzeni jej postę​po​wa​niem. Kiedy wydano wyrok doty​czący jej przy​szłego wygna​nia, rodzice usi​ło​wali namó​wić star​szy​znę do ponow​nego roz​pa​trze​nia sprawy. Pro​sili też Ohene Nyarko, żeby się z nią oże​nił bez względu na wyso​kość plo​nów. Wtedy i obec​nie Pecho​wiec był naj​star​szym męż​czy​zną we wsi. Nale​żał mu się sza​cu​nek, choć nie pozwo​lono mu wejść w skład star​szy​zny, gdyż nie pocho​dził z tej wio​ski. — Mamy tylko jedno dziecko! — mówił Stary Czło​wiek, ale star​szy​zna odwró​ciła się do niego ple​cami. — Co ty zro​bi​łeś? — spy​tała tego wie​czora pod​czas kola​cji matka Abeny, zasła​nia​jąc rękami zapła​kaną twarz, a potem uno​sząc je ku niebu. — A co ja zro​bi​łam, żeby zasłu​żyć na takie dziecko? Ale wtedy mieli za sobą dopiero dwa lata nie​do​brych zbio​rów. Abena zapew​niała ich, że rośliny wyro​sną, a Ohene Nyarko ją poślubi. Teraz ich jedyną pocie​chą było to, że Abena odzie​dzi​czyła naj​wy​raź​niej bez​płod​ność matki, klą​twę rodzinną Sta​rego Czło​wieka, lub coś — cokol​wiek to było — co unie​-

moż​li​wiało jej poczę​cie dziecka. — Nic tutaj nie wyro​śnie — mówił Stary Czło​wiek. — Ta wieś jest skoń​czona. Nikt nie może dłu​żej żyć w takich warun​kach. Nikt nie znie​sie następ​nego roku odży​wia​nia się orze​chami i korą drzew. Oni myślą, że ska​zali na wygna​nie tylko cie​bie, ale ta zie​mia wydała taki sam wyrok na nas wszyst​kich. Patrz​cie uważ​nie. To tylko kwe​stia czasu. Ohene Nyarko wró​cił w tydzień póź​niej z nowymi nasio​nami. Roślina nazy​wała się kakao, a on twier​dził, że te ziarna zmie​nią wszystko. Mówił, że ple​mię Aku​apem zamiesz​ku​jące Wschodni Region czer​pie już korzy​ści z nowej rośliny, sprze​da​jąc ją zamor​skim bia​łym przy​by​szom w ilo​ściach, które przy​po​mi​nają dobre czasy han​dlu. — Nie macie poję​cia, ile kosz​to​wały mnie te nasionka! — oznaj​mił Ohene Nyarko, uno​sząc zia​renka na dłoni, żeby każdy mógł je zoba​czyć, poma​cać i pową​chać. — Ale naszej wio​sce to się opłaci. Zaufaj​cie mi. Będą musieli zapo​mnieć o nazwie Złote Wybrzeże i nazwać nas Kaka​owym Wybrze​żem! I miał rację. Jego nasiona już po kilku mie​sią​cach wypu​ściły pędy, pokryte zło​tymi, zie​lo​nymi i poma​rań​czo​wymi owo​cami. Zacie​ka​wieni miesz​kańcy wio​ski, któ​rzy ni​gdy nie widzieli cze​goś podob​nego, tak bar​dzo chcieli doty​kać zia​ren i zaglą​dać do ich wnę​trza, że Ohene Nyarko i jego syno​wie zaczęli spać na dwo​rze i pil​no​wać swego pola. — Ale czy ono nas wyżywi? — zasta​na​wiali się natręci, odpę​dzani przez Ohene Nyarko i jego dzieci. W ciągu tych pierw​szych mie​sięcy uprawy kakao Abena widy​wała Ohene Nyarko coraz rza​dziej, ale jego nie​obec​ność była jej na rękę. Im cię​żej pra​co​wał w swoim gospo​dar​stwie, tym szyb​ciej mógł się docze​kać dobrych plo​nów, które z kolei miały być zapo​wie​dzią ich rychłego ślubu. Kiedy się widy​wali, mówił tylko o upra​wie kakao i o ponie​sio​nych kosz​tach. Jego dło​nie miały nie​znany jej dotąd słod​kawy, zie​mi​sty, ciemny zapach. Gdy się roz​sta​wali, czuła go w miej​scach, któ​rych doty​kał: na dużych, ciem​nych krę​gach, ota​cza​ją​cych jej sutki lub za uszami. Roślina wywie​rała wpływ na całe oto​cze​nie. W końcu Ohene Nyarko oznaj​mił, że nad​szedł czas żniw, więc wszy​scy miesz​kańcy wyszli w pole, by pra​co​wać pod jego kie​run​kiem, w myśl wska​zó​wek, jakie dali mu rol​nicy ze Wschod​niego Regionu. Roz​bi​jali owoce kaka​ow​ców i znaj​dy​wali w ich wnę​trzu słodką mia​zgę, w któ​rej pły​wały małe, fio​le​towe nasionka. Ukła​dali je na liściach banana i przy​kry​wali kolejną war​stwą liści. Kiedy skoń​czyli, Ohene Nyarko ode​słał ich do domów. — Nie zdo​łamy się tym wyży​wić — szep​tali wie​śniacy, wra​ca​jąc do swych chat. Nie​które rodziny, znie​chę​cone tym, co zna​la​zły wewnątrz owo​ców kaka​owca, zaczęły już pako​wać swój doby​tek. Ale pozo​stałe przy​były na pole po pię​ciu dniach i roz​rzu​ciły sfer​men​to​wane zia​renka na słońcu, które miało je wysu​szyć. Kiedy tak się stało, wszy​scy miesz​kańcy wsi przy​nie​śli torby z tka​niny kente, do któ​rych zała​do​wano suche ziarna. — Co dalej? — pytali się nawza​jem, zer​ka​jąc na Ohene Nyarko, który ukła​dał torby w swo​jej szo​pie. — Teraz odpocz​niemy — oznaj​mił gru​pie ocze​ku​ją​cych. — Jutro pójdę na targ i sprze​dam, co będę mógł. Spał tej nocy w cha​cie Abeny, tak otwar​cie i śmiało, jakby byli mał​żeń​stwem od pięć​dzie​się​ciu lat lub dłu​żej, a jego zacho​wa​nie obu​dziło jej nadzieje. Ale leżący obok niej na pod​ło​dze czło​wiek nie był już pew​nym sie​bie męż​czy​zną, który obie​cał ratu​nek całej wio​sce. Męż​czy​zna, któ​rego poznała, zanim jesz​cze zaczęli zasła​niać swoje bio​dra tka​niną, pła​kał i drżał. — Co będzie, jeśli to się nie uda? — pytał, kry​jąc głowę na jej łonie. — Jeśli nie zdo​łam ich sprze​dać? — Cicho, prze​stań tak mówić! Oni na pewno je kupią. Muszą je kupić. Ale on tak gło​śno pła​kał i tak sil​nie drżał, że nie dosły​szała, kiedy powie​dział „Tego też się boję”. Lecz nawet gdyby te słowa dotarły do jej uszu, nie wie​dzia​łaby, co ma na myśli. Następ​nego ranka wyszedł, zanim się obu​dziła. Ocze​ku​jący na jego powrót miesz​kańcy schwy​tali

i zabili małą, chudą kozę, a potem goto​wali ją przez cały dzień, w nadziei że tro​chę zmięk​nie. Młod​sze dzieci, prze​ko​nane, że są szyb​kie i sprytne, pró​bo​wały kraść na wpół surowe kawałki mięsa za ple​cami swo​ich matek, ale kobiety, obda​rzone szó​stym zmy​słem, pozwa​la​ją​cym prze​wi​dzieć złe zacho​wa​nie potom​stwa, chwy​tały je za ręce i trzy​mały nad ogniem tak długo, aż zaczy​nały pła​kać i obie​cy​wać poprawę. Ohene Nyarko nie wró​cił ani tego, ani następ​nego wie​czora. Zja​wił się trze​ciego dnia, po połu​dniu. Cią​gnął za sobą na sznu​rze cztery utu​czone, oporne kozy, które beczały tak gło​śno, jakby czuły zapach rzeź​nic​kiego noża. Torby, w któ​rych wyniósł z wio​ski ziarna kaka​owe, były teraz pełne bata​tów, orze​chów kola, oleju pal​mo​wego i licz​nych naczyń z pal​mo​wym winem. Wie​śniacy zor​ga​ni​zo​wali uro​czy​stość, jakiej ich osada nie widziała od lat. Rado​snym okrzy​kom i tań​com towa​rzy​szył błysk licz​nych nagich piersi. Sta​rzy męż​czyźni i stare kobiety tań​czyli adowa, lekko koły​sząc bio​drami i wyma​chu​jąc rękami tak ener​gicz​nie, jakby byli gotowi brać coś od Ziemi, a potem jej to odda​wać. Ich żołądki chyba się ostat​nio skur​czyły, bo szybko wypeł​niło je jedze​nie, ale oni na​dal je napy​chali i pili słod​kie pal​mowe wino. Pecho​wiec i Ako​sua, bar​dzo zado​wo​leni, że złe dni w końcu minęły, obej​mo​wali się, patrząc na tań​czą​cych uczest​ni​ków uro​czy​sto​ści i na dzieci, które kle​pały się w takt muzyki po peł​nych brzu​chach. W trak​cie uro​czy​sto​ści Abena spoj​rzała na Ohene Nyarko, który wpa​try​wał się w miesz​kań​ców uko​cha​nej wio​ski. Na jego twa​rzy, oprócz wiel​kiej dumy, malo​wało się coś jesz​cze, coś, czego nie potra​fiła nazwać. — Świet​nie się spi​sa​łeś — powie​działa, pod​cho​dząc do niego bli​żej. Przez całą noc trzy​mał się od niej z daleka, a ona myślała, że nie chce na nich zwra​cać uwagi miesz​kań​ców wio​ski, któ​rzy mogliby zacząć się zasta​na​wiać, jak wygląda w świe​tle ostat​nich wyda​rzeń kwe​stia jej wygna​nia. Lecz ona myślała tylko o jed​nej spra​wie. Nie powie​działa o tym nikomu, ale była o cztery dni spóź​niona. I choć zda​rzało się to już wcze​śniej, a ona wie​działa, że może zda​rzyć się ponow​nie, teraz podej​rze​wała, że naszedł jej czas. Chciała, żeby Ohene Nyarko zade​kla​ro​wał swą miłość do niej ze szczy​tów dachów. Żeby teraz, kiedy wszy​scy miesz​kańcy wio​ski byli naje​dzeni i roz​ba​wieni, powie​dział: „Oże​nię się z tobą. I to nie jutro, lecz dziś. Natych​miast. Ta uro​czy​stość będzie poświę​cona tobie i mnie”. Ale on powie​dział tylko: — Witaj, Abena. Czy się naja​dłaś? — Tak, dzię​kuję ci. Kiw​nął głową i z tykwy wypił kolejny łyk wina. — Dobrze się spi​sa​łeś, Ohene Nyarko — powie​działa, wycią​ga​jąc rękę, by pokle​pać go po ramie​niu, ale jej dłoń natra​fiła na pustkę. W tym momen​cie zdała sobie sprawę, że uni​kał spoj​rze​nia jej w oczy. — Dla​czego się odsu​ną​łeś? — spy​tała, robiąc krok do tyłu. — Co? — Nie pytaj „co” takim tonem, jak​bym była sza​lona. Pró​bo​wa​łam cię dotknąć, a ty się odsu​ną​łeś. — Spo​koj​nie, Abena. Nie rób sceny. Nie zro​biła sceny. Odwró​ciła się i ruszyła przed sie​bie. Minęła tań​czą​cych ludzi i zapła​ka​nych rodzi​ców, a kiedy ujrzała pod​łogę swej chaty, poło​żyła się na niej, ści​ska​jąc jedną dło​nią swe serce, a drugą swój brzuch. W takiej pozy​cji zastała ją star​szy​zna, która przy​była rano, by jej obwie​ścić, że może zostać w wio​sce. Złe lata skoń​czyły się przed upły​wem siód​mego roku od jej cudzo​łó​stwa, a ona nie poczęła jesz​cze dziecka. Uznano też, że plony Ohene Nyarko przy​nio​sły mu tak duży dochód, iż może on speł​nić w końcu swoją obiet​nicę.

— On się ze mną nie ożeni — zawo​łała z pod​łogi Abena, dygo​cząc ner​wowo i trzy​ma​jąc się dwiema rękami za dwa bole​sne miej​sca, czyli za brzuch i serce. Człon​ko​wie star​szy​zny podra​pali się po gło​wach i spoj​rzeli na sie​bie z namy​słem. Podej​rze​wali, że Abena osza​lała w końcu, po tylu latach ocze​ki​wa​nia. — Co to ma zna​czyć? — spy​tał jeden z nich. — On się ze mną nie ożeni — powtó​rzyła, a potem prze​wró​ciła się na bok w taki spo​sób, że widzieli tylko jej plecy. Star​szy​zna pospie​szyła do chaty Ohene Nyarko. On przy​go​to​wy​wał się już do następ​nego sezonu upraw, oglą​da​jąc i prze​bie​ra​jąc nasiona, któ​rymi zamie​rzał się podzie​lić z wszyst​kimi innymi rol​ni​kami z wio​ski. — A więc wam to powie​działa — mruk​nął, nie pod​no​sząc wzroku znad nasion. Jeden sto​sik dla Sar​pong​sów, jeden dla Gyasich, jeden dla Asa​rów, jesz​cze jeden dla Kan​ka​mów… — O co cho​dzi, Ohene Nyarko? Przy​go​to​wał już wszyst​kie stosy. Tego popo​łu​dnia miały je od niego ode​brać głowy wszyst​kich rodzin, a potem posiać je na swo​ich skraw​kach ziemi i cze​kać, aż wyro​sną z nich i zakwitną dziwne młode drzewa, dzięki któ​rym ich wieś sta​nie się tak zasobna jak daw​niej, a może jesz​cze bogat​sza. — Aby zdo​być nasiona kakao, musia​łem obie​cać pew​nemu czło​wie​kowi z Osu, że poślu​bię jego córkę. Cena, jakiej żądają jej rodzice, jest tak wysoka, że pochło​nie wszystko, co zaro​bi​łem na han​dlu kakao. Nie mogę w tym roku oże​nić się z Abeną. Będzie musiała pocze​kać. Abena, która w końcu wstała z pod​łogi swo​jej chatki i otrze​pała kolana oraz plecy, wie​działa, że cze​kać nie będzie. — Odcho​dzę, Stary Czło​wieku — powie​działa Abena. — Nie mogę tu dłu​żej zostać i robić z sie​bie pośmie​wi​ska. Dość już wycier​pia​łam. Jej ojciec zasło​nił drzwi chaty wła​snym cia​łem. Był stary i słaby, wie​działa, że star​czy go dotknąć i upad​nie na zie​mię. — Nie możesz jesz​cze odejść — powie​dział. — Jesz​cze nie teraz. Powoli cof​nął się od drzwi, nie spusz​cza​jąc jej z oka. Kiedy się nie poru​szyła, pod​niósł z pod​łogi łopatę, poszedł na skraj ich skrawka ziemi i zaczął kopać. — Co ty robisz? — spy​tała Abena. Pecho​wiec był już spo​cony. Poru​szał się tak wolno, że zro​biło się jej go żal. Wzięła z jego rąk łopatę i zaczęła kopać. — Czego szu​kasz? Ojciec ukląkł i zaczął roz​grze​by​wać zie​mię rękami, pozwa​la​jąc jej prze​są​czać się przez jego palce. Kiedy skoń​czył, w jego dło​niach został tylko czarny, kamienny naszyj​nik. Abena osu​nęła się na kolana i zaczęła go oglą​dać. Błysz​czał jak złoto i był chłodny w dotyku. Ojciec chrząk​nął gło​śno, usi​łu​jąc odzy​skać oddech. — Nale​żał do mojej babki, a two​jej pra​babki, która miała na imię Effia. A ona dostała go od swo​jej matki. — Effia — powtó​rzyła Abena. Po raz pierw​szy w życiu usły​szała imię któ​re​goś ze swych przod​ków i roz​ko​szo​wała się jego sma​kiem. Miała ochotę powta​rzać je w nie​skoń​czo​ność. Effia. Effia. — Mój ojciec był han​dla​rzem nie​wol​ni​kami i boga​tym czło​wie​kiem. A ja posta​no​wi​łem opu​ścić kra​inę Fante, bo nie chcia​łem uczest​ni​czyć w tym, co robiła moja rodzina. Chcia​łem pra​co​wać samo​dziel​nie. Wiem, że nazy​wają mnie Pechow​cem, ale ja co rok uwa​ża​łem się za szczę​ścia​rza, bo mia​łem tę zie​mię i wyko​ny​wa​łem godną pracę, a nie bra​łem udziału w hanieb​nych poczy​na​niach mojej rodziny. Kiedy tutejsi wie​śniacy dali mi skra​wek pola, byłem tak szczę​śliwy, że zako​pa​łem ten kamień, by podzię​ko​wać ziemi. — Nie będę cię zatrzy​my​wał, jeśli chcesz odejść, ale pro​szę, żebyś go wzięła ze sobą. Oby ci słu​żył tak dobrze, jak słu​żył mnie.

Abena wło​żyła naszyj​nik i uści​skała ojca. Jej matka stała w drzwiach chaty. Abena pode​szła do niej, by ją rów​nież uści​skać. Następ​nego ranka wyru​szyła do Kumasi, a kiedy dotarła do tam​tej​szego kościoła misjo​na​rzy, dotknęła zwi​sa​ją​cego z jej szyi kamie​nia i podzię​ko​wała swoim przod​kom.

CZĘŚĆ DRUGA

H Potrzeba było trzech poli​cjan​tów, żeby oba​lić H na zie​mię, a czte​rech, żeby zakuć go w łań​cu​chy. — Ja nic nie zro​bi​łem! — krzy​czał, kiedy wcią​gnęli go do celi, ale mówił tylko do powie​trza, które zosta​wili za sobą. Ni​gdy nie widział ludzi, któ​rzy by tak pospiesz​nie odcho​dzili. Naj​wy​raź​niej ich wystra​szył. Zaczął szar​pać za kraty, prze​ko​nany, że zdo​łałby je wygiąć lub wyła​mać, gdyby tylko zechciał. — Uspo​kój się, zanim cię zabiją — pora​dził mu współ​wię​zień. H roz​po​znał tego czło​wieka, bo widy​wał go wcze​śniej na mie​ście. Być może dzier​ża​wił nawet do spółki z nim jedną z oko​licz​nych farm. — Nikt mnie nie może zabić — oznaj​mił H. Na​dal napie​rał na kratę. Odniósł wra​że​nie, że metal zaczyna ustę​po​wać pod jego pal​cami. Potem poczuł na ramie​niu rękę towa​rzy​sza nie​doli. Odwró​cił się tak szybko, że współ​wię​zień nie zdą​żył ani drgnąć, ani pomy​śleć. Chwy​cił go za gar​dło. H miał ponad metr osiem​dzie​siąt wzro​stu; uniósł męż​czy​znę tak wysoko w górę, że jego głowa ocie​rała się o sufit. Gdyby uniósł go wyżej, wybiłby w nim dziurę. — Ni​gdy wię​cej mnie nie doty​kaj — powie​dział H. — Czy ty myślisz, że ci biali ludzie cię nie zabiją? — spy​tał męż​czy​zna, wydo​by​wa​jąc z sie​bie bar​dzo wolno słowa. — A co ja takiego zro​bi​łem? Upusz​czony z nagła męż​czy​zna upadł na kolana i z tru​dem chwy​tał oddech. — Mówią, że zacze​pia​łeś białą kobietę. — Kto tak mówi? — Poli​cjanci. Sły​sza​łem, jak się zma​wiali, zanim po cie​bie poszli. — Kogo według nich zacze​pia​łem? — spy​tał H, sia​da​jąc obok męż​czy​zny na pod​ło​dze. — Corę Hobbs. — Nie roz​ma​wia​łem z żadną Corą Hobbs — wark​nął H w nowym przy​pły​wie wście​kło​ści. Skoro już posą​dzano go o kon​takty z jakąś białą kobietą, to wolałby, żeby cho​dziło o kogoś ład​niej​szego niż córka czło​wieka, od któ​rego dzier​ża​wił kie​dyś zie​mię. — Chło​pie, zasta​nów się — powie​dział współ​wię​zień, patrząc na niego tak pogar​dli​wie, że choć był mniej​szy i star​szy, H z nie​wia​do​mych powo​dów poczuł przed nim nagle lęk. — Nie​ważne, czy ją zacze​pia​łeś, czy nie. Wystar​czy, jeśli oni powie​dzą, że to byłeś ty. Nic wię​cej nie muszą robić. Myślisz, że skoro jesteś wielki i napa​ko​wany, to nic ci nie grozi? Biali nie mogą na cie​bie patrzeć, bo jesteś wolny i robisz, co ci się podoba. Nikt nie lubi widoku takiego czar​nego męż​czy​zny jak ty, który cho​dzi dumny jak paw. Jakby nie miał w sobie ani odro​biny stra​chu. — Męż​czy​zna oparł głowę o ścianę celi i przy​mknął oczy. — Ile mia​łeś lat, kiedy wojna się skoń​czyła? H pró​bo​wał to obli​czyć, ale ni​gdy nie znał się dobrze na rachun​kach, a Wojna Domowa była tak dawno, że cyfry two​rzyły wielki stos, któ​rego czu​bek znaj​do​wał się poza jego zasię​giem. — Nie jestem pewien. Chyba koło trzy​na​stu. — Mhhmmm. Tak wła​śnie myśla​łem. Byłeś młody. Nie​wol​nic​two jest dla cie​bie tylko drob​nym frag​men​tem prze​szło​ści, co? Skoro nikt ci tego dotąd nie powie​dział, to ja będę pierw​szy. Wojna może minęła, ale się nie skoń​czyła. Nie​zna​jomy męż​czy​zna ponow​nie zamknął oczy i poru​szył w obie strony opartą o ścianę głową. Wyda​-

wał się zmę​czony; H zaczął się zasta​na​wiać, od jak dawna sie​dzi w tej celi. — Nazy​wam się H — powie​dział w końcu, jakby wycią​ga​jąc rękę do zgody. — H to nie jest żadne imię — oznaj​mił współ​wię​zień, otwie​ra​jąc oczy. — Nie mam innego — wyja​śnił H. Męż​czy​zna zasnął po chwili, a on słu​chał chra​pa​nia i obser​wo​wał wzno​sze​nie się i opa​da​nie jego klatki pier​sio​wej. W dniu, w któ​rym wojna dobie​gła końca, H opu​ścił plan​ta​cję swego daw​nego pana i roz​po​czął marsz z Geo​r​gii do Ala​bamy. Chciał odkryć obrazy i dźwięki pasu​jące do jego nie​dawno pozy​ska​nej wol​no​ści. Był szczę​śliwy z powodu swej swo​body. Tę samą radość prze​ży​wali wszy​scy, któ​rych znał. Ale nie trwało to długo. H spę​dził następne cztery doby w aresz​cie hrab​stwa. Dru​giego dnia straż​nicy wypro​wa​dzili z celi jego towa​rzy​sza. Nie wie​dział, dokąd go zabrali. Kiedy w końcu przy​szli po niego, nie powie​dzieli mu, o co jest oskar​żony, tylko oznaj​mili, że musi przed wie​czo​rem zapła​cić dzie​się​cio​do​la​rową grzywnę. — Zaosz​czę​dzi​łem tylko pięć dola​rów — powie​dział H. Zebra​nie takiej sumy zajęło mu pięć lat pracy na dzier​ża​wio​nej ziemi. — Może zechce ci pomóc rodzina — mruk​nął zastępca sze​ryfa, ale był już odwró​cony tyłem i szedł w kie​runku następ​nego więź​nia. — Nie mam rodziny — powie​dział H do nikogo. Prze​szedł z Geo​r​gii do Ala​bamy zupeł​nie sam. Był przy​zwy​cza​jony do braku towa​rzy​stwa, ale Ala​bama prze​kształ​ciła jego samot​ność w coś w rodzaju fizycz​nego bytu. Mógł jej dotknąć, ukła​da​jąc się wie​czo​rem do snu. Była w sty​li​sku jego motyki, w kłę​busz​kach uno​szą​cej się w powie​trzu bawełny. Miał osiem​na​ście lat, kiedy poznał swoją kobietę o imie​niu Ethe. Był już wtedy tak wielki, że nikt go nie zacze​piał. Kiedy wcho​dził do jakie​goś pomiesz​cze​nia, wszy​scy roz​stę​po​wali się, żeby zro​bić mu miej​sce. Ale Ethe zawsze stała przy swoim zda​niu. Była naj​bar​dziej twardą kobietą, jaką w życiu znał, a zwią​zek z nią trwał dłu​żej niż jaki​kol​wiek inny w życiu H. Popro​siłby ją teraz o pomoc, ale Ethe nie roz​ma​wiała z nim od dnia, w któ​rym zwró​cił się do niej, uży​wa​jąc imie​nia innej kobiety. Oszu​ku​jąc ją i okła​mu​jąc, postą​pił nie​słusz​nie. Na​dal cią​żyła na nim ta hańba. Sły​szał o czar​nych kobie​tach, które odwie​dzały w aresz​cie swo​ich synów lub mężów, po czym były wpro​wa​dzane przez poli​cjan​tów do bocz​nego pokoju i dowia​dy​wały się, że ist​nieją inne spo​soby uisz​cze​nia grzywny. Uwa​żał, że będzie lepiej dla Ethe, jeśli znik​nie z jej życia. Następ​nego ranka, o świ​cie, w upalny lip​cowy dzień 1880 roku, został skuty z dzie​się​cioma innymi męż​czy​znami i sprze​dany przez stan Ala​bama do pracy w kopalni węgla poło​żo​nej na przed​mie​ściach Bir​ming​ham. Kiedy roz​legł się okrzyk: „Następny!” — poli​cjant popchnął H i usta​wił go przed obli​czem zarządcy szybu. H widział już wcze​śniej inspek​cję, jakiej pod​dano wszyst​kich dzie​się​ciu sku​tych z nim męż​czyzn, z któ​rymi został tu przy​wie​ziony. Nie był zresztą pewien, czy wszy​scy zasłu​gują na miano męż​czyzn. Już pod​czas podróży pocią​giem zwró​cił jego uwagę naj​wy​żej dwu​na​sto​letni chło​piec, który sie​dział, ner​wowo drżąc, w kącie wagonu. Teraz, kiedy sta​nął przed zarządcą szybu, zro​bił w spodnie i prze​le​wał potoki łez — wyglą​dał tak, jakby miał się roz​pu​ścić w kałuży, wzbie​ra​ją​cej u jego stóp. Był chyba zbyt młody, by kie​dy​kol​wiek widzieć taką szpi​crutę, jaka leżała na biurku zarządcy. Choć mógł wie​dzieć o ist​nie​niu podob​nych narzę​dzi — zapewne wystę​po​wały one tylko w maka​brycz​nych opo​wie​ściach jego rodzi​ców. — Ten to praw​dziwy wiel​ko​lud, co? — spy​tał poli​cjant, uci​ska​jąc ramiona H, żeby zarządca zoba​czył, jakie są twarde. H był naj​wyż​szym męż​czy​zną w pomiesz​cze​niu. Pod​czas całej podróży pocią​giem usi​ło​wał wymy​ślić jakiś spo​sób uwol​nie​nia się od łań​cu​chów. Zarządca gwizd​nął z uzna​niem. Wstał z krze​sła, obszedł H i chwy​cił go za ramię. H rzu​cił się na niego, ale zatrzy​mały go kaj​dany. Nie był w sta​nie zerwać łań​cu​chów, ale wie​dział, że gdyby odzy​skał moż​li​-

wość poru​sza​nia rękami, skrę​ciłby kark zarządcy w ułamku sekundy. — Ho! ho! — zawo​łał szty​gar. — Wygląda na to, że będziemy go musieli nauczyć dobrych manier. Ile za niego chce​cie? — Dwa​dzie​ścia dola​rów mie​sięcz​nie — odparł poli​cjant. — Prze​cież dobrze wiesz, że nie pła​cimy wię​cej niż osiem​na​ście nawet za naj​lep​szych ludzi. — Sam powie​dzia​łeś, że jest wielki. Mogę się zało​żyć, że ten prze​trwa długi czas. Nie umrze w kopalni jak inni. — Nie może​cie tak postę​po​wać! — krzyk​nął H. — Jestem wolny! Jestem wol​nym czło​wie​kiem! — Chwi​leczkę! — prze​rwał mu szty​gar. Spoj​rzał uważ​nie na H, a potem wycią​gnął spod płasz​cza nóż i zaczął nim pocie​rać kamienną osełkę, która leżała na jego biurku. — Nie ma cze​goś takiego jak wolny czar​nuch — powie​dział, pod​cho​dząc do H i przy​kła​da​jąc nóż do jego szyi. H poczuł dotyk chłod​nego ostrza, które nie​mal prze​biło jego skórę. — Damy ci za niego dzie​więt​na​ście — oznaj​mił zarządca, zwra​ca​jąc się do poli​cjanta. Potem powoli prze​su​nął ostrzem po szyi H, na któ​rej poja​wiła się cienka, pro​sta, czer​wona strużka mająca zapewne pod​kre​ślić jego słowa. — Może jest wielki, ale będzie krwa​wił tak samo jak wszy​scy inni. Pod​czas wielu lat, jakie H prze​pra​co​wał na plan​ta​cjach, ni​gdy nie przy​szło mu do głowy, że pod zie​mią może być coś wię​cej niż tylko brud, woda, robaki i korze​nie. Teraz prze​ko​nał się, że ist​nieje tam całe mia​sto. Więk​sze i bar​dziej roz​le​głe niż jakie​kol​wiek hrab​stwo, w któ​rym kie​dy​kol​wiek miesz​kał lub pra​co​wał. Jego miesz​kań​cami byli wyłącz​nie czarni męż​czyźni i chłopcy. Zamiast ulic były tu szyby, a zamiast domów komory. A wszyst​kie pomiesz​cze​nia wypeł​niał węgiel. Naj​trud​niej było wydo​być pierw​szą tonę. H spę​dził na kola​nach wiele godzin i całych dni. Pod koniec pierw​szego mie​siąca miał wra​że​nie, że łopata jest prze​dłu​że​niem jego ręki. Na jego ple​cach, wokół łopa​tek, poja​wiły się nowe mię​śnie, które wyro​sły chyba tylko po to, żeby udźwi​gnąć dodat​kowy cię​żar. H i inni męż​czyźni, wraz ze sta​no​wią​cymi prze​dłu​że​nie ich rąk łopa​tami, byli opusz​czani szy​bem do kopalni leżą​cej o jakieś dwie​ście metrów niżej. Gdy tylko zna​leźli się w pod​ziem​nym mie​ście, roz​po​czy​nali pię​cio-, sied​mio- lub dzie​się​cio​ki​lo​me​trowy marsz, by dotrzeć do pokładu, na któ​rym mieli tego dnia pra​co​wać. H był potęż​nie zbu​do​wany, ale zwinny. Potra​fił leżeć na boku i wśli​zgi​wać się do szcze​lin i wnęk. Umiał też czoł​gać się na kola​nach i rękach przez tunele wyro​bisk, dopóki nie dotarł do wła​ści​wej komory. Po przy​by​ciu na miej​sce prze​rzu​cał łopatą około sied​miu ton węgla, przez cały czas klę​cząc lub leżąc na brzu​chu lub boku. Kiedy on i inni więź​nio​wie wycho​dzili z kopalni, zawsze byli pokryci czar​nym, gry​zą​cym pyłem, który wże​rał się bole​śnie w skórę. H myślał cza​sem, że ten pie​kący ból pod​pali złoża węgla i sta​nie się przy​czyną ich tra​gicz​nej śmierci. Ale nie tylko pył sta​no​wił zagro​że​nie dla życia gór​nika. Wię​zienny straż​nik nie​rzadko wymie​rzał chło​stę tym pra​cow​ni​kom, któ​rzy nie wyko​nali dzie​się​cio​to​no​wej normy. Pewien towa​rzysz nie​doli H prze​rzu​cił w ciągu dnia 5415 kilo​gra​mów węgla, ale po jego zwa​że​niu oka​zało się, że do prze​wi​dzia​nej normy bra​kuje 84,5 kilo​grama. Zarządca kopalni kazał nie​szczę​śni​kowi oprzeć obie ręce na ścia​nie wyro​bi​ska i bił go batem tak długo, dopóki bie​dak nie umarł. Biali straż​nicy nie usu​nęli ciała przez dwa następne dni, więc pokryte czar​nym pyłem zwłoki stały się ostrze​że​niem dla reszty więź​niów. Stropy kopalni nie​jed​no​krot​nie się zała​my​wały, grze​biąc żyw​cem wielu ska​zań​ców. Wybu​chy pyłu zabi​jały setki męż​czyzn i chłop​ców. H nie​jed​no​krot​nie pra​co​wał przez cały dzień obok czło​wieka, z któ​rym skuto go poprzed​niego wie​czora, a naza​jutrz dowia​dy​wał się, że stra​cił on życie z nie​zna​nych nikomu powo​dów. H zawsze marzył o prze​no​si​nach do Bir​ming​ham. Od zakoń​cze​nia wojny był dzier​żawcą i sły​szał wie​lo​krot​nie, że w tym mie​ście czarny czło​wiek może sta​nąć na nogi. Pra​gnął więc tam zamiesz​kać i w końcu roz​po​cząć praw​dziwe życie. Ale jak wyglą​dał teraz jego byt? Kiedy był nie​wol​ni​kiem, jego pan (jeśli chciał, by pie​nią​dze, które za niego zapła​cił, jakoś się zwró​ciły) musiał przy​naj​mniej dbać o utrzy​ma​nie

go przy życiu. Teraz, gdyby H umarł, wła​ści​ciele kopalni wzię​liby na jego miej​sce po pro​stu kogoś innego. Był mniej wart niż zwy​kły muł. H nie pamię​tał cza​sów, w któ​rych był wolny, i już nie wie​dział, czy bra​kuje mu samej wol​no​ści, czy też doty​czą​cych jej wspo​mnień. Cza​sem, leżąc na dłu​giej drew​nia​nej pry​czy, którą dzie​lił z pięć​dzie​się​cioma kil​koma innymi więź​niami sku​tymi w taki spo​sób, że mogli się prze​wra​cać na drugi bok tylko rów​no​cze​śnie, usi​ło​wał przy​po​mnieć sobie prze​szłość. Zmu​szał się do myśle​nia o wszyst​kich rze​czach, które potra​fił jesz​cze przy​wo​łać z pamięci. Naj​czę​ściej przy​po​mi​nał sobie Ethe. Jej obfite kształty, wyraz jej oczu, kiedy czule do niej prze​ma​wiał, ból i lęk, które budziła w nim myśl o jej utra​cie. Cza​sem, kiedy spał, łań​cu​chy ocie​rały się o jego ciało w taki spo​sób, że czuł na nim dotyk jej rąk. Zawsze go to dzi​wiło, bo prze​cież metal bar​dzo róż​nił się od skóry. Nie​mal wszy​scy zatrud​nieni w kopalni czarni ska​zańcy prze​żyli to samo co on. Byli nie​wol​ni​kami i wpraw​dzie na jakiś czas odzy​skali wol​ność, ale potem znów ją utra​cili. Timo​thy, przy​kuty do łań​cu​cha krę​pu​ją​cego także ruchy H, został aresz​to​wany przed wła​snym domem, który zbu​do​wał po woj​nie. Na pobli​skim polu przez całą noc szcze​kał jakiś pies, więc wyszedł na dwór, by go uci​szyć. Następ​nego ranka poli​cja aresz​to​wała go za zakłó​ca​nie spo​koju. Inny współ​wię​zień, Solo​mon, tra​fił do wię​zie​nia za kra​dzież pię​cio​cen​tówki i został ska​zany na dwa​dzie​ścia lat. Od czasu do czasu jeden ze straż​ni​ków przy​pro​wa​dzał bia​łego aresz​tanta. Nowy wię​zień zosta​wał przy​kuty do jakie​goś Murzyna i przez pierw​sze kilka minut skar​żył się na swój los. Mówił, że zasłu​guje na lep​sze trak​to​wa​nie niż czar​nu​chy. Bła​gał straż​ni​ków, któ​rych nazy​wał bia​łymi braćmi, żeby oka​zali mu litość i nie nara​żali go na tak wielką hańbę. Na zmianę prze​kli​nał i pła​kał. Ale kiedy musieli zje​chać do kopalni, rychło odkry​wał, że jeśli chce prze​żyć, musi zaufać czar​nym współ​więź​niom. H został kie​dyś skuty z bia​łym więź​niem o imie​niu Tho​mas, któ​rego ręce tak bar​dzo się trzę​sły, że nie mógł unieść łopaty. Tho​mas był w kopalni dopiero od kilku dni, ale wie​dział już, że jeśli nie wykona normy, on i jego kolega otrzy​mają chło​stę, która może skoń​czyć się śmier​cią. Drżą​cymi rękami uniósł w górę kilka kilo​gra​mów węgla, a potem zała​mał się, zaczął pła​kać i upadł na kolana, beł​ko​cząc nie​wy​raź​nie, że nie chce umie​rać pod zie​mią na oczach samych czar​nu​chów. H patrzył na niego przez chwilę w mil​cze​niu, a potem pod​szedł i schy​lił się po jego łopatę. Trzy​ma​jąc ją w jed​nej ręce, a swoją w dru​giej, wyko​nał za nich obu dzienną normę wydo​by​cia. — Jesz​cze ni​gdy nie widzia​łem, żeby ktoś łado​wał węgiel dwiema rękami — powie​dział potem z uzna​niem zarządca kopalni, który obser​wo​wał uważ​nie to wyda​rze​nie. H w odpo​wie​dzi kiw​nął tylko głową. Potem szty​gar kop​nął Tho​masa, który na​dal sie​dział na ziemi, cicho pła​cząc, i mruk​nął do niego: — Ten czar​nuch wła​śnie ura​to​wał ci życie. Tho​mas pod​niósł wzrok na H, ale H nie powie​dział do niego ani słowa. Już w nocy, leżąc na nie​wy​so​kiej pię​tro​wej pry​czy obok dwóch przy​ku​tych do niego łań​cu​chem męż​czyzn, H zdał sobie sprawę, że nie jest w sta​nie poru​szać rękami. — Co się stało? — spy​tał Joecy, widząc że jego sąsiad zastygł w bez​ru​chu. — Nie mam czu​cia w rękach — wyszep​tał z prze​ra​że​niem H, a Joecy kiw​nął ze zro​zu​mie​niem głową. — Nie chcę umie​rać, Joecy. Nie chcę umie​rać. Nie chcę umie​rać. Nie chcę umie​rać — powta​rzał H, nie mogąc się zmu​sić do zamilk​nię​cia. Po chwili zdał sobie sprawę, że po jego twa​rzy spły​wają łzy zmie​szane z pyłem węglo​wym. — Nie chcę umie​rać. Nie chcę umie​rać. — Bądź cicho! — powie​dział Joecy, obej​mu​jąc go ser​decz​nie, choć łań​cu​chy krę​po​wały jego ruchy i zło​wrogo brzę​czały. — Dziś w nocy nikt nie umrze. Nikt. Obaj rozej​rzeli się wokół sie​bie, by spraw​dzić, czy nie obu​dzili pozo​sta​łych. Wszy​scy sły​szeli o tym, że H ura​to​wał bia​łego współ​więź​nia. Ale wszy​scy wie​dzieli rów​nież, że nie może on liczyć na pobła​ża​nie ze strony zarządcy. I że będzie musiał jak zwy​kle wyko​nać swą normę. Następ​nego dnia H pra​co​wał na dzien​nej zmia​nie i ponow​nie został skuty z Tho​ma​sem. On i jego kole​dzy z poran​nej szychty obu​dzili się przy świe​tle cien​kiego księ​życa, któ​rego oba rogi zagięte były ku

górze w taki spo​sób, że przy​po​mi​nał on jasny uśmiech na ciem​nej twa​rzy nocy. Dostali w kan​ty​nie kubek kawy i ochłap mięsa oraz torbę z dru​gim śnia​da​niem, a potem zostali opusz​czeni na dno kopalni około sie​dem​dzie​się​ciu metrów pod zie​mią. H i Tho​mas musieli jesz​cze przejść trzy kilo​me​try pod​ziem​nym kory​ta​rzem, zanim zna​leźli się w komo​rze, w któ​rej mieli fedro​wać węgiel. W jed​nym pomiesz​cze​niu pra​co​wali zazwy​czaj tylko dwaj ludzie, ale ze względu na bar​dzo trudne warunki wydo​by​cia nad​zorca przy​dzie​lił im do pomocy jesz​cze dwóch gór​ni​ków. Jed​nym z nich był Joecy, a dru​gim ska​za​niec nazy​wany Bykiem — nie dla​tego, że był potęż​nie zbu​do​wany i groź​nie wyglą​dał, lecz dla​tego że człon​ko​wie Klanu osma​lili mu kie​dyś twarz, chcąc pozo​sta​wić na niej trwałe piętno, świad​czące o jego nik​czem​nym cha​rak​te​rze. H sta​rał się zacho​wy​wać tak jak zwy​kle, ale ponie​waż nie miał wła​dzy w obo​la​łych rękach, nie mógł ode​brać ani kawy, ani mięsa, ani torby z dru​gim śnia​da​niem, więc natych​miast podą​żył w kie​runku windy. Chciał prze​trwać pora​nek, nie zwra​ca​jąc na sie​bie niczy​jej uwagi, i zacho​wać odro​binę ener​gii na moment, w któ​rym będzie musiał pod​jąć pracę. Tego dnia ręba​czem był Joecy. Nie odzna​czał się pokaź​nym wzro​stem, bo mie​rzył nie​wiele ponad metr sześć​dzie​siąt, ale znał struk​turę pokła​dów węgla lepiej niż jaki​kol​wiek gór​nik, z któ​rym H kie​dy​kol​wiek pra​co​wał. Cie​szył się ogól​nym sza​cun​kiem i odsia​dy​wał siódmy rok swego ośmio​let​niego wyroku, pra​cu​jąc z takim samym zapa​łem jak na początku odby​wa​nia kary. Mówił czę​sto, że po odzy​ska​niu wol​no​ści pój​dzie śla​dem innych czar​nych ska​zań​ców i zosta​nie w kopalni jako płatny robot​nik. Prawo zabra​niało kara​nia chło​stą wol​nych gór​ników. Tego dnia wyro​bi​sko było wyso​kie tylko na trzy​dzie​ści kilka cen​ty​me​trów. H widy​wał ludzi, któ​rzy wci​skali się w tak cia​sną prze​strzeń, ale po chwili zaczy​nali się dusić i dosta​wali drga​wek, więc trzeba ich było wycią​gać. Pewien czło​wiek dotarł kie​dyś do połowy kory​ta​rza, ale utknął w nim, spa​ra​li​żo​wany i na wpół udu​szony przez strach. Wezwano na pomoc Joecy’a, ale kiedy dotarł on do miej​sca wypadku, uwię​ziony gór​nik już nie żył. Joecy nie prze​jął się by​naj​mniej panu​jącą na wyro​bi​sku cia​snotą. Wpeł​znął w cia​sny kory​tarz i leżąc na ple​cach zaczął kru​szyć skałę od spodu. Po jakimś cza​sie przy​ło​żył do niej ucho, usi​łu​jąc — jak zawsze mówił — zna​leźć kawa​łek pokładu, który nie zawali mu się na głowę i nie pogrze​bie go pod swoim cię​ża​rem. Kiedy mu się to udało, wywier​cił w nim dziurę, wetknął do niej laskę dyna​mitu i pod​pa​lił lont. Gdy nastą​pił wybuch, Tho​mas i Byk chwy​cili kilofy i zaczęli roz​bi​jać skałę na drob​niej​sze kawałki, które mieli wspól​nie zała​do​wać na wago​niki. H usi​ło​wał unieść łopatę, ale jego ramiona nawet nie drgnęły. Pod​jął ponowną próbę, kon​cen​tru​jąc całą uwagę na swych bar​kach, przed​ra​mio​nach, prze​gu​bach, pal​cach. Bez skutku. Byk i Tho​mas począt​kowo patrzyli na niego w mil​cze​niu, ale kiedy Joecy zaczął szu​flo​wać łopatą przy​pa​da​jący na H stos węgla, Byk poszedł za jego przy​kła​dem. Po chwili przy​łą​czył się do nich Tho​mas. Każdy z nich wyko​ny​wał swoją normę i część normy, przy​pa​da​ją​cej na H. — Dzię​kuję ci za wczo​raj​szą pomoc — powie​dział Tho​mas, kiedy skoń​czyli. H na​dal odczu​wał ból w ramio​nach. Miał wra​że​nie, że zamie​niły się one w kamienne bryły, przy​cią​gane do jego ciała przez siłę cięż​ko​ści. Skwi​to​wał słowa Tho​masa kiw​nię​ciem głowy. Kie​dyś marzył o zabi​ja​niu bia​łych ludzi w taki sam spo​sób, w jaki oni zabi​jali czar​nych. Widział w snach sznury, baty, drzewa i szyby kopalń. — Dla​czego nazy​wają cię H? — spy​tał Tho​mas. — Nie wiem — odparł H. Od dawna myślał tylko o tym, jak uciec z kopalni. Obser​wo​wał kory​ta​rze pod​ziem​nego mia​sta i zasta​na​wiał się, czy ist​nieje jakaś droga pro​wa​dząca na zewnątrz, ku wol​no​ści. — Co to zna​czy: nie wiem? Prze​cież ktoś musiał nadać ci takie imię. — Mój dawny pan powie​dział mi kie​dyś, że tak mówiła do mnie mama. Zanim się uro​dzi​łem, pro​sili ją, żeby wymy​śliła dla mnie jakieś sto​sowne imię, ale odmó​wiła. Ode​brała sobie życie. Mój pan mówił, że zanim umarła, musieli mnie wyciąć z jej brzu​cha.

Tho​mas nie ode​zwał się wtedy, tylko ponow​nie kiw​nął głową, by wyra​zić swą wdzięcz​ność. W mie​siąc póź​niej, kiedy umarł na gruź​licę, H nie pamię​tał już jego imie​nia, pamię​tał tylko minę, jaką Tho​mas zro​bił, kiedy H pod​niósł jego łopatę. Tak toczyło się życie w kopalni. H nie wie​dział, gdzie jest teraz Byk. Liczni ska​zańcy byli prze​no​szeni z miej​sca na miej​sce, wynaj​mo​wani przez jedną z nowych firm lub wchła​niani przez inną. Łatwo było zyskać przy​ja​ciół, ale nie dało się ich utrzy​mać przy sobie. H dowie​dział się kie​dyś, że Joecy skoń​czył odpra​co​wy​wać swój wyrok — więź​nio​wie opo​wia​dali sobie o tym, że ich dawny kolega stał się jed​nym z wol​nych gór​ni​ków, o któ​rych wszy​scy sły​szeli, ale w grun​cie rze​czy nie marzyli nawet o tym, by kie​dy​kol​wiek awan​so​wać do ich grona. * H prze​rzu​cił ostat​nią tonę węgla jako ska​za​niec w 1889 roku. Nie​mal przez cały czas swego uwię​zie​nia był zatrud​niony w Rock Slop, a cięż​kiej pracy i naby​tym umie​jęt​no​ściom zawdzię​czał to, że wyrok skró​cono mu o cały rok. W dniu, w któ​rym winda wywio​zła go na świa​tło dzienne, a straż​nik zdjął łań​cu​chy z jego nóg, spoj​rzał pro​sto w słońce, pra​gnąc zapa​mię​tać te pro​mie​nie na wypa​dek, gdyby w wyniku jakie​goś okrut​nego pod​stępu tra​fił ponow​nie do pod​ziem​nego mia​sta. Patrzył tak długo, aż słońce zamie​niło się w jego oczach w tuzin żół​tych punk​tów. Myślał o powro​cie do domu, ale zdał sobie sprawę, że nie wie, gdzie jest jego dom. Na plan​ta​cjach, na któ​rych daw​niej pra​co​wał, nic na niego nie cze​kało, a on nie miał żad​nych krew​nych. Pierw​szego wie​czora swej ponow​nie odzy​ska​nej wol​no​ści szedł przed sie​bie, dopóki nie zna​lazł się w miej​scu, z któ​rego nie widać było ani jed​nej kopalni i w któ​rym pył węglowy nie przy​wie​rał już do jego noz​drzy. Wszedł do pierw​szego baru, w któ​rym dostrzegł wielu czar​nych, i choć miał nie​wiele pie​nię​dzy, zamó​wił drinka. Bio​rąc tego ranka prysz​nic, zmył z kostek ślady łań​cu​chów i usu​nął spod paznokci czarny pył. Oglą​dał się w lustrze, dopóki nie był pewien, że nikt nie roz​po​zna w nim daw​nego gór​nika. Sącząc swego drinka, dostrzegł jakąś kobietę. Przy​szło mu do głowy, że jej skóra ma barwę szy​pu​łek bawełny. Tęsk​nił za tym kolo​rem, bo od nie​mal dzie​się​ciu lat znał tylko czerń węgla. — Prze​pra​szam, panienko, czy mogłaby mi pani powie​dzieć, gdzie jestem? — spy​tał uprzej​mie. Nie roz​ma​wiał z kobietą od dnia, w któ​rym zwra​ca​jąc się do Ethe użył imie​nia innej dziew​czyny. — Czy nie spoj​rzał pan na szyld, zanim pan tu wszedł? — spy​tała z uśmie​chem nie​zna​joma. — Chyba nie. — Jest pan w barze Pete’a, panie… — Nazy​wam się H. — Panie „nazy​wam się H”. Roz​ma​wiali przez godzinę. H dowie​dział się, że dziew​czyna ma na imię Dinah i mieszka w Mobile, ale przy​je​chała do Bir​ming​ham, by odwie​dzić kuzynkę, bar​dzo pobożną kobietę, która nie zno​siła widoku piją​cych pobra​tym​ców. H wpadł wła​śnie na pomysł, by zapro​po​no​wać jej mał​żeń​stwo, kiedy do roz​mowy włą​czył się jakiś obcy męż​czy​zna. — Wyglą​dasz na siła​cza — powie​dział nie​zna​jomy. — Chyba nim jestem — odparł H, kiwa​jąc głową. — Co trzeba zro​bić, żeby być taki mocny? — spy​tał męż​czy​zna, a H wzru​szył ramio​nami. — No dalej, pod​wiń rękaw, pokaż nam swoje mię​śnie. H zaczął się śmiać, ale kiedy spoj​rzał na Dinah, dostrzegł w jej oczach błysk zain​te​re​so​wa​nia, więc pod​wi​nął rękaw. Oboje kiw​nęli z uzna​niem gło​wami, ale męż​czy​zna pod​szedł po chwili bli​żej.

— Co to jest? — spy​tał, szar​piąc koszulę H i roz​dzie​ra​jąc tanią tka​ninę, z któ​rej była uszyta. — Dobry Boże! — jęk​nęła Dinah, zasła​nia​jąc usta dło​nią. H wygiął szyję, chcąc zer​k​nąć na swoje plecy, ale natych​miast zdał sobie sprawę, że nie musi ich oglą​dać. Od znie​sie​nia nie​wol​nic​twa minęło nie​mal dwa​dzie​ścia pięć lat, wolni ludzie nie powinni mieć na grzbie​cie świe​żych śla​dów ude​rze​nia batem. — Wie​dzia​łem! — zawo​łał męż​czy​zna. — Wie​dzia​łem, że to jeden z tych ska​zań​ców, któ​rych zatrud​niają w kopal​niach. Nie mogło być ina​czej! Dinah, nie trać wię​cej czasu na roz​mowy z tym czar​nu​chem! Posłu​chała go. Ode​szła razem z nim i sta​nęła na odle​głym końcu baru. H odwi​nął rękaw i zdał sobie sprawę, że jako czło​wiek napięt​no​wany nie może wró​cić do wol​nego świata. Prze​niósł się do Pratt City, mia​sta czar​nych i bia​łych — byłych ska​zań​ców. Uwię​zio​nych nie​gdyś gór​ni​ków, któ​rzy byli teraz wol​nymi gór​ni​kami. Już pierw​szego wie​czora zaczął zada​wać pyta​nia i w ten spo​sób odna​lazł Joecy’ego. Przy​ja​ciel miesz​kał w Pratt City z żoną, która w ślad za nim prze​pro​wa​dziła się tutaj z dziećmi. — Czyż​byś był czło​wie​kiem samot​nym? — spy​tała żona Joecy’ego, sma​żąc soloną wie​przo​winę, którą H chęt​nie pochła​niał, jakby chcąc wyna​gro​dzić sobie to, że od co naj​mniej dzie​się​ciu lat nie jadł praw​dzi​wego posiłku. — Dawno temu mia​łem kobietę o imie​niu Ethe, ale myślę, że ona nie chce o mnie sły​szeć. Żona przy​ja​ciela spoj​rzała na niego ze współ​czu​ciem; domy​ślił się, że ona zna jego histo​rię, bo sama poślu​biła męż​czy​znę, któ​rego biali ludzie pozba​wili wol​no​ści i uczy​nili ska​zań​cem. — Mały Joe! — zawo​łała żona Joecy’ego, a gdy po chwili zja​wił się drobny chło​piec, dodała z dumą: — On umie pisać. H przyj​rzał się jej synowi, który mógł mieć naj​wy​żej jede​na​ście lat. Miał musku​larne nogi i pogodne spoj​rze​nie. Był bliź​nia​czo podobny do ojca, ale rów​no​cze​śnie czymś się od niego róż​nił. „Może nie skoń​czy jako czło​wiek zmu​szony do fizycz​nej pracy — pomy​ślał H. — Może będzie nale​żał do nowego gatunku czar​nych, umie​ją​cych wyko​rzy​sty​wać swój umysł”. — On napi​sze do two​jej kobiety — powie​działa pani domu. — Nie ma takiej potrzeby — oznaj​mił H. Pamię​tał, że pod​czas ich ostat​niego spo​tka​nia Ethe wybie​gła z pokoju tak pospiesz​nie, jakby ści​gał ją jakiś zły duch. Żona Joecy’ego mla​snęła dwa razy języ​kiem, a potem zro​biła to po raz trzeci. — Nie chcę słu​chać takich głupstw — powie​działa sta​now​czym tonem. — Ktoś musi się dowie​dzieć, że jesteś już wol​nym czło​wie​kiem. Choćby jedna osoba na świe​cie. — Z całym sza​cun​kiem, pro​szę pani, mam sie​bie i niczego wię​cej nie potrze​buję. Żona Joecy’ego patrzyła na niego przez długą chwilę — dostrzegł w jej spoj​rze​niu litość i gniew, ale wcale się tym nie prze​jął. Nie zmie​nił swego zda​nia, a ona w końcu prze​stała na niego nale​gać. Następ​nego ranka Joecy poszedł z nim do kopalni, by zapy​tać, czy nie potrze​bują wol​nego robot​nika. Bry​ga​dzi​stą był nie​jaki pan John. Kazał H zdjąć koszulę. Obej​rzał mię​śnie jego ramion i ple​ców, a potem cicho gwizd​nął. — Każdy męż​czy​zna, który prze​żył dzie​sięć lat pracy w Rock Slope jest godny uwagi — powie​dział, nie spusz​cza​jąc z H badaw​czego spoj​rze​nia nie​bie​skich oczu. — Czy zawar​łeś jakiś pakt z dia​błem? — On jest po pro​stu dobrym robot​ni​kiem — wtrą​cił Joecy. — Umie ciężko pra​co​wać i myśleć. — Czy możesz za niego ręczyć, Joecy? — spy​tał Pan John. — Tylko ja jestem od niego lep​szy — odparł Joecy. H opu​ścił biuro z kilo​fem w dłoni. Życie w Pratt City było trudne, ale H ni​gdy nie zaznał łatwiej​szego. Nie widział dotąd takiego mia​sta. Biali i czarni miesz​kali z rodzi​nami w tych samych dziel​ni​cach, nale​żeli do tych samych związ​ków zawo​do​wych, wal​czyli o te same sprawy. Praca w kopal​niach nauczyła ich, że jeśli chcą prze​trwać, muszą na

sobie wza​jem​nie pole​gać. Takie myśle​nie towa​rzy​szyło im, kiedy zaczy​nali budo​wać osadę, a ponie​waż nie znali nikogo oprócz swych kole​gów, byłych współ​więź​niów, i wie​dzieli, jak wygląda życie w Bir​ming​ham, usi​ło​wali wycią​gnąć wnio​ski z prze​szło​ści, o któ​rej skąd​inąd chcieli jak naj​szyb​ciej zapo​mnieć. H wyko​ny​wał tę samą pracę co przed​tem, ale dosta​wał za nią pie​nią​dze. Nie​gdyś spółka węglowa pła​ciła za niego, jako za pierw​szo​rzęd​nego gór​nika, pań​stwo​wemu wię​zie​niu dzie​więt​na​ście dola​rów mie​sięcz​nie. Teraz pie​nią​dze — nie​raz aż czter​dzie​ści dola​rów mie​sięcz​nie — tra​fiały do jego kie​szeni. Pamię​tał, jak mało udało mu się zaosz​czę​dzić przez dwa lata pracy na plan​ta​cji Hob​bsa; zda​wał sobie sprawę, że w jakiś nie​mal per​wer​syjny spo​sób kopal​nia była jedną z naj​lep​szych rze​czy, jakie mu się przy​tra​fiły. Nauczyła go nowego, cen​nego zawodu. Wie​dział, że jego ręce już ni​gdy nie będą zmu​szone do zbie​rana bawełny lub upra​wia​nia ziemi. Joecy i jego żona postą​pili szla​chet​nie, pozwa​la​jąc mu wpro​wa​dzić się do sie​bie, ale on miał już dość miesz​ka​nia z rodzi​nami innych ludzi. W ciągu pierw​szego mie​siąca pobytu w Pratt City spę​dzał więk​szość wol​nego od pracy czasu na sąsia​du​ją​cej z miesz​ka​niem Joecy’ego działce, na któ​rej zaczął budo​wać wła​sny dom. Pew​nego wie​czora obra​biał tam wła​śnie drewno, kiedy odwie​dził go Joecy. — Dla​czego jesz​cze nie zapi​sa​łeś się do związku? — spy​tał. — Przy​dałby nam się czło​wiek tak ener​giczny jak ty. H dostał dobre drewno od innego daw​nego przy​ja​ciela z okresu nie​wol​ni​czej pracy w kopalni i chciał je jak naj​szyb​ciej wyko​rzy​stać, ale mógł budo​wać swój dom tylko od ósmej wie​czo​rem do trze​ciej nad ranem. Resztę czasu spę​dzał pod zie​mią. — Ja już taki nie jestem — mruk​nął. Choć bli​zna po nacię​ciu, jakie zro​bił na jego szyi nóż nad​zorcy, była nie​wi​doczna, na​dal od czasu do czasu prze​su​wał dło​nią po tym miej​scu, by nie zapo​mnieć, że biały czło​wiek na​dal może go zabić za nic. — Ah, nie jesteś już taki, co? Nie pleć głupstw, H. Wal​czymy o sprawy, które mogą mieć zna​cze​nie także dla cie​bie. Nie musisz być samotny w tym domu, który tu budu​jesz. Zwią​zek może ci się przy​dać. Pod​czas pierw​szego zebra​nia, w jakim H kie​dy​kol​wiek brał udział, sie​dział na samym końcu sali ze skrzy​żo​wa​nymi na piersi rękami. Prze​ma​wia​jący do zebra​nych lekarz mówił im o pylicy płuc. — Pył węglowy, który po pracy pokrywa wasze ciało, prze​nika też do jego wnę​trza. Wywo​łuje cho​robę. Powin​ni​ście wal​czyć o skró​ce​nie szycht i lep​szą wen​ty​la​cję. H zde​cy​do​wał się na wstą​pie​nie do związku dopiero po mie​siącu, ale nie prze​ko​nała go do tego gada​nina Joecy’ego. Wciąż bał się, że zgi​nie w kopalni — odzy​skana wol​ność nie stłu​miła tego lęku. Kiedy spusz​czano go do szybu, zawsze wyobra​żał sobie wła​sną śmierć. Inni gór​nicy zapa​dali na nie​znane mu cho​roby, o któ​rych ni​gdy przed​tem nawet nie sły​szał. Doszedł więc do wnio​sku, że teraz, kiedy jest czło​wie​kiem wol​nym, może przy​naj​mniej zadbać o to, by podej​mo​wane przez niego ryzyko było choć czę​ściowo opła​calne. — Powin​ni​śmy wal​czyć o pod​wyż​sze​nie sta​wek — oznaj​mił pew​nego dnia. Na sali roz​legł się szmer. Gór​nicy odwra​cali głowy, by zoba​czyć, kto prze​mó​wił. Gdy zorien​to​wali się, że to ten, który tak długo nie zabie​rał głosu na zebra​niach, zaczęli szep​tać: „To H, który pra​co​wał dwiema łopa​tami… Czy to naprawdę on?”. — Panie dok​to​rze, nie jeste​śmy w sta​nie unik​nąć wdy​cha​nia tego pyłu — cią​gnął H. — Do dia​bła, prze​cież więk​szość ludzi, któ​rzy sie​dzą na tej sali, jest już w poło​wie drogi do śmierci. Więc zanim wypra​wią nas na tam​ten świat, niech nam przy​naj​mniej za to zapłacą. Za jego ple​cami roz​legł się gwar, a po chwili przed zebra​nymi sta​nął chło​piec, który stra​cił nogę. Miał nie wię​cej niż czter​na​ście lat — H czuł, że potrafi sobie wyobra​zić całe jego dotych​cza​sowe życie. Może zaczy​nał jako sor​to​wacz i sie​dział pochy​lony nad tonami węgla, oczysz​cza​jąc uro​bek z kamieni i łup​ków.

Potem prze​ło​żeni awan​so​wali go na hamul​co​wego, bo zauwa​żyli pew​nego dnia, że potrafi szybko bie​gać. Musiał nadą​żać za wago​ni​kami i zatrzy​my​wać je, kli​nu​jąc ich koła, ale pew​nego dnia jeden wago​nik nie sta​nął w wyzna​czo​nym miej​scu, tylko wysko​czył z szyn, miaż​dżąc jego nogę i całą przy​szłość. Kiedy leka​rze ją obcięli, pew​nie dodat​ko​wym źró​dłem zmar​twie​nia była dla niego świa​do​mość, że nie pój​dzie w ślady ojca i ni​gdy nie zosta​nie pierw​szo​rzęd​nym gór​ni​kiem. Lekarz spoj​rzał na oka​le​czo​nego chłopca, a potem ponow​nie prze​niósł wzrok na H. — Nie zro​zum​cie mnie źle; nie mówię, że pie​nią​dze nie są ważne. Ja tylko mówię, że praca mogłaby być o wiele bar​dziej bez​pieczna. I że warto też wal​czyć o ludz​kie życie. Odchrząk​nął, a potem zaczął znowu mówić o pylicy płuc. Wra​ca​jąc tego wie​czora do domu, H roz​my​ślał o kale​kim chłopcu, o tym, jak łatwo mu przy​szło odtwo​rze​nie jego histo​rii. Jak łatwo życie skrę​cało w tę, a nie inną ścieżkę. Jesz​cze nie​dawno mówił swemu towa​rzy​szowi z celi, że nic nie jest w sta​nie go zabić, a teraz na każ​dym kroku dostrze​gał wła​sną śmier​tel​ność. Jak by wyglą​dało jego życie, gdyby w mło​do​ści nie był tak aro​gancki? Gdyby nie został aresz​to​wany? Gdyby we wła​ściwy spo​sób trak​to​wał swoją kobietę? Był już w tym wieku, że powi​nien mieć wła​sne dzieci, małe gospo​dar​stwo i udane życie. Nagle poczuł, że z tru​dem oddy​cha, że nagro​ma​dzony przez dzie​się​cio​le​cia pył węglowy prze​nika z jego płuc do gar​dła i zaczyna go dusić. Zgiął się w pół i długo kasz​lał, a kiedy prze​stał, dotarł z tru​dem do domu Joecy’ego i zapu​kał do drzwi. Otwo​rzył je wyraź​nie zaspany Mały Joe. — Mój tatuś nie wró​cił jesz​cze z zebra​nia, wujku H. — Nie przy​sze​dłem po to, żeby zoba​czyć się z twoim tatą, synu. Chcę… chcę cię pro​sić, żebyś napi​sał pewien list. Czy możesz to dla mnie zro​bić? Mały Joe kiw​nął głową, a potem wszedł do domu, przy​niósł przy​bory do pisa​nia i skle​cił list pod dyk​tando H: Droga Ethe. To ja, H. Jestem teraz wolny i miesz​kam w Pratt City. H wysłał list następ​nego dnia, z samego rana. — Musimy ogło​sić strajk — powie​dział biały czło​nek związku. Zebra​nie odby​wało się jak zwy​kle w sali para​fial​nej, a H sie​dział w pierw​szym rzę​dzie. Lista pro​ble​mów wyda​wała się nie​skoń​cze​nie długa, a strajk był pierw​szym kro​kiem, jaki przy​szedł zgro​ma​dzo​nym do głowy. H słu​chał uważ​nie szmeru apro​baty, który prze​biegł przez całe pomiesz​cze​nie. — Kto zwróci uwagę na nasz strajk? — spy​tał, bo teraz coraz czę​ściej zabie​rał głos pod​czas tego rodzaju zebrań. — Oświad​czymy im, że nie będziemy pra​co​wać, dopóki nie pod​wyż​szą płac lub nie zapew​nią nam więk​szego bez​pie​czeń​stwa. Będą musieli nas wysłu​chać — odparł biały związ​ko​wiec, a H skwi​to​wał jego odpo​wiedź pogar​dli​wym prych​nię​ciem. — Czy zda​rzyło się kie​dyś, żeby biały czło​wiek wysłu​chał czar​nego? — Prze​cież tu jestem i uważ​nie cię słu​cham, prawda? — No tak, ale ty jesteś byłym prze​stępcą. — Tak samo jak ty. H rozej​rzał się po sali. Było w niej około pięć​dzie​się​ciu męż​czyzn, czarni mieli nad bia​łymi nie​znaczną prze​wagę liczebną. — Za co cię ska​zali? — spy​tał H, prze​no​sząc wzrok na bia​łego. Jego opo​nent nie odpo​wie​dział od razu. Pochy​lił głowę i tak długo chrzą​kał, że H zasta​na​wiał się, czy w ustach tam​tego została choćby odro​bina śliny. — Zabi​łem czło​wieka — mruk​nął w końcu nie​chęt​nie. — Ha, zabi​łeś czło​wieka! Czy wiesz, za co dorwali mojego przy​ja​ciela imie​niem Joecy, który sie​dzi z nami na tej sali? Za to, że nie prze​szedł na drugą stronę ulicy, choć nad​cho​dziła biała kobieta. Dostał

dzie​więć lat. Ty dosta​łeś taki sam wyrok za zabój​stwo. Ale my nie jeste​śmy takimi prze​stęp​cami jak ty. — Tak czy owak, musimy ze sobą współ​pra​co​wać — oznaj​mił biały męż​czy​zna. — Tak samo jak w kopalni. Nie możemy ina​czej postę​po​wać na górze, a ina​czej na dole. Nikt się nie ode​zwał. Wszy​scy odwró​cili głowy, by się prze​ko​nać, co powie lub zrobi H. On zaś kiw​nął po namy​śle głową, a następ​nego dnia roz​po​czął się strajk. Pierw​szego dnia w kopalni zja​wiło się tylko pięć​dzie​się​ciu gór​ni​ków. Wrę​czyli zarząd​com listę swo​ich żądań: wyż​sze stawki, lep​sza opieka nad cho​rymi, krót​szy czas pracy. Listę spi​sali biali człon​ko​wie związku, a syn Joecy’ego, Mały Joe, odczy​tał ją na głos czar​nym, żeby wie​dzieli, że nie odbiega ona od tego, co zostało usta​lone. Zarządcy stwier​dzili w odpo​wie​dzi, że wolni gór​nicy mogą być łatwo zastą​pieni przez ska​zań​ców. Tydzień póź​niej przy​je​chał do kopalni fur​gon pełen czar​nych więź​niów. Wszy​scy mieli mniej niż szes​na​ście lat; wyglą​dali na tak prze​ra​żo​nych, że H miał ochotę zre​zy​gno​wać ze strajku, by zapo​biec dal​szym aresz​to​wa​niom mają​cym uzu​peł​nić liczbę poten​cjal​nych robot​ni​ków. Pod koniec tygo​dnia obie strony poro​zu​miały się tylko w jed​nej spra​wie: usta​lili, że nie może dojść do żad​nych zabójstw. Ale do kopalni na​dal zwo​żono świeżo osą​dzo​nych ska​zań​ców. Było ich tak wielu, że H zasta​na​wiał się, czy na Połu​dniu jest jesz​cze choć jeden czarny czło​wiek, który nie sie​dział kie​dyś w wię​zie​niu. Zarząd zwal​niał nawet tych wol​nych robot​ni​ków, któ​rzy nie brali udziału w strajku, więc liczni spo​śród nich rychło przy​łą​czyli się do pro​te​stu. H spę​dzał wiele godzin w domu Joecy’ego i Jane, pozna​jąc treść tablic ze straj​ko​wymi hasłami. — Co tu jest napi​sane? — pytał chłopca, wska​zu​jąc deskę, na któ​rej nama​lo​wano smołą jakieś litery. — „Żądamy pod​wyż​sze​nia zarob​ków” — odpo​wia​dał Mały Joe. — A tu? — „Nie chcemy dłu​żej cho​ro​wać na gruź​licę”. — Gdzie ty się nauczy​łeś tak dobrze czy​tać? — dzi​wił się H. Bar​dzo polu​bił chłopca, ale jego widok uświa​da​miał mu bole​śnie, że nie ma wła​snego syna. Odór smoły, którą Mały Joe malo​wał napisy na tablicz​kach, podraż​nił wło​ski w nosie H. Odkaszl​nął, a z jego ust wypły​nęła strużka czar​nej śliny. — Zanim zabrali mojego tatę, cho​dzi​łem do szkółki w Hunt​sville — odparł chło​piec. — Kiedy go aresz​to​wali, powie​dzieli, że cała nasza rodzina za bar​dzo zadziera nosa. Że wła​śnie dla​tego tato nie prze​szedł na drugą stronę ulicy, kiedy nade​szła ta biała kobieta. — A co ty o tym myślisz? — spy​tał H, ale Mały Joe wzru​szył tylko ramio​nami. Następ​nego dnia obaj zanie​śli tablice na miej​sce strajku. Przed kopal​nią stało na mro​zie około stu pięć​dzie​się​ciu męż​czyzn. Wszy​scy patrzyli na prze​cho​dzącą obok nową grupę ska​zań​ców, któ​rzy mieli być opusz​czeni do szybu. — Wypu​ście te dzieci! — zawo​łał gło​śno H. Jeden z ocze​ku​ją​cych na windę chłop​ców zro​bił w spodnie. H przy​po​mniał sobie nagle sku​tego z nim pod​czas podróży pocią​giem mło​dego ska​zańca, który moczył się i pła​kał, gdy posta​wiono go przed zarządcą kopalni. — Prze​cież to tylko dzieci! Wypu​ście je na wol​ność! — Czy zamier​za​cie skoń​czyć z tymi głup​stwami i wró​cić do pracy? — odkrzyk​nął któ​ryś z zarząd​ców kopalni. Chło​piec rzu​cił się rap​tem do ucieczki. H dostrzegł go kątem oka, a potem usły​szał huk wystrzału. Straj​ku​jący prze​rwali nagle kor​don utwo​rzony przez sto​ją​cych w sze​regu bia​łych zarząd​ców. Zbu​rzyli obu​dowę szy​bów i wrzu​cili do nich węgiel z wago​ni​ków, a potem poła​mali same wago​niki. H zdał sobie nagle sprawę, że trzyma za gar​dło jakie​goś bia​łego i unosi go nad wlo​tem do prze​past​nego szybu. — Pew​nego dnia świat dowie się, co tu zro​bi​li​ście — powie​dział do niego, zaci​ska​jąc uchwyt. Biały zarządca jesz​cze bar​dziej wytrzesz​czył swe nie​bie​skie oczy, z któ​rych wyzie​rał paniczny lęk.

H miał ochotę wrzu​cić go do pod​ziem​nego mia​sta, ale opa​no​wał tę pokusę. Nie był prze​cież prze​stępcą, za jakiego został uznany przez sąd. Biali zarządcy ustą​pili dopiero po sze​ściu mie​sią​cach strajku. Pod​wyż​szyli zarobki o pięć​dzie​siąt cen​tów. Ucie​ka​jący chło​piec był jedyną śmier​telną ofiarą bata​lii. Pod​wyżka płac sta​no​wiła skromne zwy​cię​stwo, ale została zaak​cep​to​wana przez wszyst​kich. W dzień po śmierci chłopca straj​ku​jący przy​stą​pili do porząd​ko​wa​nia pola bitwy. Chwy​cili za łopaty, odna​leźli ciało zastrze​lo​nego i pocho​wali je na cmen​ta​rzu dla ubo​gich. Kiedy w końcu zło​żono je do grobu, w miej​scu, w któ​rym spo​czy​wały setki innych bez​i​mien​nych ska​zań​ców, H poczuł ulgę. Nie wie​dział, co myśleli inni. Po związ​ko​wym zebra​niu, na któ​rym ogło​szono pod​wyżkę, H i Joecy wró​cili pie​chotą do swo​jej dziel​nicy. H odpro​wa​dził przy​ja​ciela, a potem udał się do wła​snego domu tuż obok. Kiedy dotarł na miej​sce, zoba​czył, że fron​towe drzwi są otwarte na oścież, a z wnę​trza wydo​bywa się dziwny zapach. Na​dal miał przy sobie kilof pokryty węglo​wym pyłem, więc uniósł go nad głową w prze​ko​na​niu, że zło​żył mu wizytę zarządca kopalni. Potem cicho zakradł się do wnę​trza domu, gotowy na wszystko. Zoba​czył Ethe. Miała na sobie far​tuch, a jej głowa była owi​nięta chustką. Odwró​ciła się od pieca, na któ​rym goto​wała jakieś jarzyny, i sta​nęła z nim twa​rzą w twarz. — Możesz to odło​żyć — powie​działa spo​koj​nym tonem. H zdał sobie sprawę, że na​dal trzyma w ręku kilof, więc opu​ścił go znad głowy i poło​żył na pod​ło​dze. — Dosta​łam twój list — oznaj​miła Ethe, a on kiw​nął głową. Oboje stali przez chwilę bez ruchu, patrząc na sie​bie w mil​cze​niu. Potem Ethe odzy​skała głos. — Musia​łam iść do pani Ben​ton, która mieszka na tej samej ulicy, żeby mi go prze​czy​tała. Potem poło​ży​łam go na stole. Prze​cho​dzi​łam obok niego codzien​nie i myśla​łam o tym, co powin​nam zro​bić. Tak minęły dwa mie​siące. Sło​nina na dnie garnka zaczęła skwier​czeć. H nie wie​dział, czy Ethe to sły​szy, bo oboje na​dal nie odry​wali od sie​bie wzroku. — Musisz to zro​zu​mieć, H. W dniu, w któ​rym nazwa​łeś mnie imie​niem tej kobiety, pomy​śla​łam sobie: czy nie dość już wycier​pia​łam? Czy nie ode​brano mi wszyst​kiego, co kie​dy​kol​wiek do mnie nale​żało? Mojej wol​no​ści? Mojej rodziny? Mojego ciała? A teraz ktoś chce ode​brać mi imię? Czy nie zasłu​ży​łam na to, żeby być Ethe… przy​naj​mniej dla cie​bie, jeśli nie dla nikogo innego? Moja mama sama nadała mi to imię. Spę​dzi​łam z nią sześć lat, zanim sprze​dano mnie do Luizjany na plan​ta​cję trzciny cukro​wej. Wszystko, co mi po niej zostało, to moje imię. Tylko ono było moją wła​sno​ścią. A ty chcia​łeś mi ode​brać nawet to. Nad garn​kiem zaczął zbie​rać się dym. Wzno​sił się coraz wyżej, a jego kłęby tań​czyły wokół głowy Ethe, cału​jąc jej wargi. — Przez długi czas nie mogłam ci wyba​czyć. A kiedy byłam już gotowa do cie​bie wró​cić, biali ludzie ska​zali cię za coś, czego nie zro​bi​łeś. Nie mogłam zna​leźć nikogo, kto by mi pora​dził, jak cię wycią​gnąć z wię​zie​nia. Więc co mia​łam zro​bić? No powiedz mi, co mia​łam zro​bić… Odwró​ciła się od niego i pod​bie​gła do garnka. Zaczęła skro​bać łyżką jego dno, ale to, co wyskro​bała było czarne jak smoła. Pod​szedł do niej, objął ją mocno i uniósł lekko w górę. Nie była tak ciężka jak góra węgla, na któ​rej dźwi​ga​niu upły​nęła mu trze​cia część życia. Ethe oka​zała się bar​dziej oporna niż kamienne bryły. Przy​warła do niego ple​cami dopiero wtedy, kiedy gar​nek został wyskro​bany do czy​sta.

AKUA Kiedy Akua wrzu​cała pokro​jo​nego batata do skwier​czą​cego oleju pal​mo​wego, sły​szała dźwięk, który za każ​dym razem budził w niej dreszcz. Był to odgłos głodu, wyda​wany przez olej poże​ra​jący chci​wie wszystko, co mu ofe​ro​wano. Ucho Akui rosło. Nauczyła się roz​róż​niać dźwięki, któ​rych ni​gdy przed​tem nie sły​szała. Dora​stała w szkole pro​wa​dzo​nej przez misjo​na​rzy, któ​rzy uczyli ją, że powinna przy​cho​dzić do Boga z wszyst​kimi kło​po​tami, pro​ble​mami i lękami, kiedy więc przy​była do Edweso, gdzie zoba​czyła i usły​szała bia​łego czło​wieka poże​ra​nego przez ogień, otrze​pała swe kolana, uklę​kła i ofia​ro​wała ten obraz oraz towa​rzy​szące mu dźwięki Bogu. Ale Bóg nie chciał ich zatrzy​mać. Jej lęki powra​cały co noc w postaci prze​ra​ża​ją​cych kosz​ma​rów, w któ​rych ogień poże​rał wszystko, w któ​rych się​gał od wybrzeży kra​iny Fante aż po kra​inę Asante. W jej snach miał on postać kobiety przy​ci​ska​ją​cej do piersi dwójkę dzieci. Kobieta z Ognia zano​siła dwie małe dziew​czynki w głąb lasu, a one nagle zni​kały, smu​tek kobiety zaś zabar​wiał na poma​rań​czowo, czer​wono i nie​bie​sko wszyst​kie drzewa i krzewy znaj​du​jące się w zasięgu wzroku. Akua nie pamię​tała dnia, w któ​rym pierw​szy raz widziała ogień, ale pamię​tała dzień, w któ​rym po raz pierw​szy jej się przy​śnił. Było to w 1895 roku, w szes​na​ście lat po tym, jak jej cię​żarna matka Abena zanio​sła ją w swoim brzu​chu do misjo​na​rzy w Kumasi, a w pięt​na​ście lat po śmierci Abeny. Wtedy ten ogień był tylko prze​lot​nym roz​bły​skiem. Teraz Kobieta z Ognia popa​dła w sza​leń​stwo. Ucho Akui rosło, więc w nocy sypiała teraz na ple​cach lub na brzu​chu, ni​gdy na boku, bo bała się, że je zgnie​cie. Była pewna, że sny wpeł​zają przez jej rosnące ucho, że w ciągu dnia są sprzę​żone z odgło​sami sma​że​nia, a nocami lokują się w jej umy​śle, więc spała na ple​cach, by uła​twić im dostęp. Choć bowiem bała się tych nowych odgło​sów, wie​działa, że musi je sły​szeć. Pew​nej nocy obu​dziła się z krzy​kiem, bo kosz​mar znowu ją nawie​dził. Dźwięki wydo​by​wały się z jej ust jak oddech, jak dym z fajki. Leżący obok niej mąż, Asa​moah, też się zbu​dził i pospiesz​nie się​gnął po maczetę, którą zawsze miał bli​sko sie​bie. Spoj​rzał na pod​łogę, by się upew​nić, że śpią na niej dzieci, póź​niej na drzwi, w któ​rych mógł poja​wić się jakiś intruz, a w końcu zer​k​nął na żonę. — Co to wszystko zna​czy? — spy​tał. Akua zadrżała, bo nagle poczuła chłód. — Znów mia​łam ten sen — odparła. Nie zda​wała sobie sprawy, że pła​cze, dopóki Asa​moah jej nie objął. — Ty i inni przy​wódcy nie powin​ni​ście byli spa​lić tego bia​łego męż​czy​zny — wyszep​tała do jego piersi, a on natych​miast ją ode​pchnął. — Czyż​byś bro​niła bia​łego czło​wieka? Ener​gicz​nie potrzą​snęła głową. Odkąd wybrała go sobie na męża, znała jego lęki. Bał się, że biali misjo​na​rze zamie​nią ją w słabą kobietę, pozba​wią ją czę​ści przy​mio​tów zwią​za​nych z przy​na​leż​no​ścią do ple​mie​nia Asante. — Nie, nie cho​dzi mi o to — odparła. — Cho​dzi o ten ogień. On mi się cią​gle śni. Asa​moah mla​snął języ​kiem. Miesz​kał w Edweso przez całe życie. Nosił na policzku zna​mię przy​na​leż​no​ści do ple​mie​nia Asante, z któ​rej był bar​dzo dumny. — Co mnie obcho​dzi jakiś pożar, kiedy oni wygnali naszego Asan​te​hena? — spy​tał z iry​ta​cją. Akua nie potra​fiła mu odpo​wie​dzieć. Król Prem​peh I od lat nie pozwa​lał Bry​tyj​czy​kom zapa​no​wać nad kra​iną Asante, upar​cie twier​dząc, że jej miesz​kańcy muszą zacho​wać suwe​ren​ność. Został za to aresz​to​wany i wygnany. Nad całą kra​iną Asante od mie​sięcy wzbie​rał gniew. Wie​działa jed​nak, że jej sny nie

uśmie​rzą gniewu, który wrzał w sercu jej męża. Posta​no​wiła więc sypiać na ple​cach lub brzu​chu, żeby Asa​moah ni​gdy wię​cej nie usły​szał jej krzy​ków. Akua miesz​kała w zagro​dzie, którą dzie​liła z teściową, Naną Ser​wah, i swymi dziećmi — Abee i Amą Ser​wah. Zaczy​nała każdy pora​nek od zamia​ta​nia. Lubiła tę czyn​ność, gdyż była powta​rzalna i dzia​łała na nią uspo​ka​ja​jąco. Nale​żała do jej obo​wiąz​ków rów​nież w szkole, ale ponie​waż były tam gli​niane pod​łogi, misjo​narz zawsze pytał ze śmie​chem „Jak można zamia​tać kurz z kurzu?”, a ona zasta​na​wiała się, jak wyglą​dają pod​łogi w jego kraju. Gdy sprzą​ta​nie dobie​gło końca, poma​gała innym kobie​tom w przy​go​to​wy​wa​niu potraw. Abee miała dopiero cztery lata, ale lubiła trzy​mać w rękach wielki tłu​czek i uda​wać, że też jest bar​dzo przy​datna. — Popatrz, mamo! — wołała, przy​tu​la​jąc długi uchwyt do swego drob​nego ciałka. Tłu​czek był wyż​szy od niej i zagra​żał jej utratą rów​no​wagi. Jej młod​sza sio​strzyczka, Ama Ser​wah, miała wiel​kie, błysz​czące oczy i stale prze​no​siła wzrok z tłuczka na drżącą z pod​nie​ce​nia sio​strę, a potem na matkę. — Jesteś bar​dzo silna! — mówiła Akua, a Nana Ser​wah cmo​kała z zachwy​tem. — Zaraz się prze​wróci i zrobi sobie krzywdę — mówiła teściowa Akui, wyry​wa​jąc tłu​czek z rąk Abee i potrzą​sa​jąc głową. Akua wie​działa, że Nana Ser​wah nie apro​buje jej postę​po​wa​nia wobec córek. Teściowa mówiła bowiem czę​sto, że kobieta, którą matka oddała na naukę do bia​łych ludzi, ni​gdy nie będzie umiała wycho​wać wła​snych dzieci. Mniej wię​cej o tej porze Nana Ser​wah wysy​łała ją zwy​kle na targ po skład​niki potraw, które będą przy​rzą​dzały dla Asa​mo​aha i innych męż​czyzn. Ci bowiem spę​dzali całe dnie na dwo​rze, nara​dza​jąc się i ukła​da​jąc plany. Akua lubiła cho​dzić na targ. Mogła tam w końcu zebrać myśli, bez nara​ża​nia się na kry​tyczne spoj​rze​nia miesz​ka​ją​cych w zagro​dzie kobiet i sta​rych męż​czyzn, któ​rzy wyśmie​wali jej zwy​czaj wpa​try​wa​nia się w jakiś punkt na ścia​nie chaty. „Z nią jest coś nie w porządku” — mówili gło​śno, z pew​no​ścią zasta​na​wia​jąc się, dla​czego Asa​moah wziął ją za żonę. Ale ona nie patrzyła tępo w prze​strzeń — słu​chała wszyst​kich dźwię​ków, jakie miał do zaofe​ro​wa​nia świat, wszyst​kich ludzi, zamiesz​ku​ją​cych nie​wi​doczne dla innych obszary. I myślała. W dro​dze na targ zatrzy​my​wała się czę​sto w miej​scu, w któ​rym miesz​kańcy mia​steczka spa​lili bia​łego czło​wieka. Bez​i​mien​nego włó​częgę, który zna​lazł się w nie​wła​ści​wym miej​scu w nie​wła​ści​wym cza​sie. Na początku nic mu nie gro​ziło, bo leżał pod drze​wem, osła​nia​jąc twarz od słońca trzy​maną w rękach książką. Ale potem Kofi Poku, zale​d​wie trzy​letni chłop​czyk, sta​nął przed Akuą, która wła​śnie miała spy​tać tego męż​czy​znę, czy się zgu​bił lub potrze​buje pomocy, wycią​gnął swój mały wska​zu​jący palec i krzyk​nął: „Obroni!”. Na dźwięk tego słowa Akua nad​sta​wiła uszu. Kiedy usły​szała je po raz pierw​szy, była w Kumasi. Jakiś dzie​ciak, który nie cho​dził do misyj​nej szkoły, nazwał tak pew​nego misjo​na​rza, a ten stał się czer​wony jak zacho​dzące słońce i odszedł. Akua miała wtedy zale​d​wie sześć lat. Dla niej to słowo zawsze ozna​czało po pro​stu bia​łego czło​wieka. Nie miała poję​cia, dla​czego misjo​narz tak się prze​jął, i jak zawsze przy takich oka​zjach zaczęła żało​wać, że nie pamięta swo​jej matki. Ona być może zna​łaby odpo​wie​dzi na wszyst​kie pyta​nia. Ale ponie​waż jej już nie było, Akua poszła tego wie​czora ukrad​kiem do sto​ją​cej na skraju mia​sta chaty cza​row​nika, który podobno pamię​tał przy​by​cie pierw​szych bia​łych ludzi na Złote Wybrzeże. — Zasta​nów się — popro​sił sza​man, kiedy opo​wie​działa mu, co się stało. W szkole misyj​nej ucznio​wie nazy​wali bia​łych Nauczy​cie​lami lub Wie​leb​nymi, a o kobie​tach mówili Panna. Akua została oddana pod opiekę Misjo​na​rza, kiedy umarła jej matka. To była jedyna szkoła, która zgo​dziła się ją przy​jąć. — To słowo nie brzmiało od początku „obroni”. Skła​dały się na nie dwa wyrazy: „abro” i „ni”. — Nik​czemny czło​wiek? — spy​tała Akua, a cza​row​nik kiw​nął pota​ku​jąco głową. — Dla Akan jest on nik​czem​nym czło​wie​kiem, czło​wie​kiem, który krzyw​dzi innych. Ple​miona Ewe z połu​dnio​wego wschodu nazy​wają tak pod​stęp​nego psa, który udaje, że jest łagodny, a potem cię gry​zie.

— Misjo​narz nie jest nik​czemny — powie​działa Akua. Cza​row​nik zawsze nosił w kie​szeni orze​chy. Dzięki temu Akua miała oka​zję go poznać. Po śmierci matki opła​ki​wała ją na ulicy. Nie zda​wała sobie jesz​cze sprawy z roz​mia​rów swo​jej straty. Pła​kała zawsze wtedy, kiedy matka ją opusz​czała, by pójść na targ lub nad morze. Opła​ki​wa​nie roz​sta​nia było dla niej nor​malną sprawą, ale tym razem trwało całe przed​po​łu​dnie, a mimo to matka nie poja​wiła się ponow​nie, by ją uci​szyć, objąć, uca​ło​wać jej twarz. Sza​man zoba​czył tego dnia zapła​kaną dziew​czynkę i dał jej orze​szek kola. Żując go, uspo​ko​iła się, przy​naj​mniej na jakiś czas. Teraz wrę​czył jej kolejny orze​szek i spy​tał: — Dla​czego Misjo​narz nie jest nik​czemny? — Bo jest bożym czło​wie​kiem. — A ty uwa​żasz, że boży ludzie nie są nik​czemni, prawda? Akua kiw​nęła pota​ku​jąco głową. — A czy ja jestem nik​czemny? — spy​tał cza​row​nik. Nie wie​działa, co mu odpo​wie​dzieć. W dniu, w któ​rym poczę​sto​wał ją orzesz​kiem, zauwa​żył ich Misjo​narz. Zła​pał ją za rękę i odcią​gnął na bok, a potem zabro​nił roz​ma​wiać z ludźmi jego pokroju. Cza​row​nik nie prze​stał bowiem modlić się do przod​ków, tań​czyć, zbie​rać roślin, kamieni, krwi i kości, które skła​dał w ofie​rze swoim boż​kom. Nie był ochrzczony. Akua wie​działa, że jest uwa​żany za nik​czem​nika, a ona będzie miała olbrzy​mie kło​poty, jeśli misjo​na​rze odkryją, że na​dal się z nim widuje. Ale zda​wała sobie sprawę, że jego dobroć, jego miłość różni się od dobroci i miło​ści tych, któ​rzy pro​wa​dzą szkołę. Jest w jakiś spo​sób bar​dziej gorąca i praw​dziwa. — Nie, ty nie jesteś nik​czemny — odparła. — Nik​czem​nego czło​wieka poznaje się po jego czy​nach, Akua. Biały czło​wiek zasłu​żył sobie w tym kraju na takie okre​śle​nie. Zapa​mię​taj to sobie. Zapa​mię​tała. Pamię​tała o tym wtedy, kiedy Kofi Poku wska​zał śpią​cego pod drze​wem bia​łego czło​wieka i zaczął krzy​czeć „Obroni”. Pamię​tała o tym, kiedy zebrał się tłum, kiedy doszło do wybu​chu gniewu, który wzbie​rał w wio​sce od mie​sięcy. Jej miesz​kańcy obu​dzili bia​łego czło​wieka i przy​wią​zali go do drzewa. A potem wznie​cili ogień, żeby go spa​lić. On zaś wołał przez cały czas po angiel​sku: „Pro​szę, jeśli ktoś z was mnie rozu​mie! Wypu​ście mnie! Jestem tylko podróż​ni​kiem! Nie mam nic wspól​nego z rzą​dem! Nie mam nic wspól​nego z rzą​dem!”. Akua nie była jedyną osobą w tłu​mie zna​jącą język angiel​ski. Nie była też jedyną, która nie zro​biła nic, by pomóc temu męż​czyź​nie. Kiedy Akua wró​ciła do zagrody, pano​wało tam wiel​kie zamie​sza​nie. Czuła je w powie​trzu, które wyda​wało się robić coraz gęst​sze, cięż​kie od hałasu i lęku, cięż​kie od dymu ze skwier​czą​cych potraw i brzę​cze​nia much. Nana Ser​wah, pokryta war​stwą potu, pospiesz​nie zwi​jała pomarsz​czo​nymi rękami nale​śniki z fufu prze​zna​czone dla gro​mady przy​by​łych męż​czyzn. Teraz pod​nio​sła wzrok i dostrze​gła Akuę. — Akua, co się z tobą dzieje? Dla​czego sto​isz bez​czyn​nie? Chodź nam pomóc. Trzeba nakar​mić tych męż​czyzn przed następną naradą. Akua otrzą​snęła się z letargu i usia​dła obok teścio​wej, a potem zaczęła for​mo​wać papkę z manioku w równe, okrą​głe miseczki i poda​wać je następ​nej kobie​cie, która wle​wała do nich zupę. Męż​czyźni krzy​czeli tak gło​śno, że nie można było wyłu​skać z ich wrza​sku poszcze​gól​nych wypo​wie​dzi. Wszyst​kie dźwięki się zle​wały. Obu​rze​nie. Wście​kłość. Akua dostrze​gła swo​jego męża, ale nie śmiała mu się przy​glą​dać. Wie​działa, że jej miej​sce jest przy teścio​wej, przy innych kobie​tach i przy sta​rych męż​czy​znach. Że nie powinna się w niego docie​kli​wie wpa​try​wać. — Co się dzieje? — spy​tała szep​tem Nanę Ser​wah, która myła ręce w sto​ją​cym obok niej pojem​niku z wodą, a potem wycie​rała je w swój zawój.

— W Kumasi był dziś bry​tyj​ski guber​na​tor Fre​de​rick Hodg​son — odparła szep​tem teściowa, pra​wie nie poru​sza​jąc ustami. — Oznaj​mił, że nie pozwolą wró​cić z wygna​nia Kró​lowi Prem​pe​howi I. Akua gwał​tow​nie wcią​gnęła powie​trze do ust. Tego wła​śnie wszy​scy się bali. — Ale to jesz​cze nie wszystko — cią​gnęła Nana Ser​wah. — Powie​dział, że musimy mu dać Złoty Tron, żeby mógł na nim sie​dzieć lub ofia​ro​wać go w darze swo​jej kró​lo​wej. Dło​nie, które Akua trzy​mała nad garn​kiem, zaczęły drżeć, hała​śli​wie obi​ja​jąc się o jego ściany i zakłó​ca​jąc ide​alny kształt krąż​ków fufu. A więc gro​ziło im coś gor​szego niż to, czego się wszy​scy bali, coś gor​szego niż nowa wojna, niż śmierć kil​ku​set następ​nych ofiar. Byli wojow​ni​kami i wojna była dla nich chle​bem powsze​dnim. Ale nie mogli znieść myśli o tym, że biały czło​wiek zabie​rze im Złoty Tron, zabi​ja​jąc ducha ple​mie​nia Asante. Nana Ser​wah wycią​gnęła rękę i dotknęła jej dłoni. Był to jeden z nie​licz​nych życz​li​wych gestów, jakie wyko​nała wobec niej teściowa. Obie wie​działy, co nad​cho​dzi i co to ozna​cza. W następ​nym tygo​dniu doszło w Kumasi do spo​tka​nia przy​wód​ców ple​mie​nia Asante. Z prze​cieku infor​ma​cji wyni​kało, że jego uczest​nicy byli zbyt ugo​dowi i nie potra​fili osią​gnąć poro​zu​mie​nia co do spo​sobu pro​wa​dze​nia nego​cja​cji z Bry​tyj​czy​kami. Yaa Asan​te​waa, Kró​lowa Matka Edweso, wstała w pew​nej chwili z miej​sca i wezwała do walki, mówiąc, że jeśli nie zro​bią tego męż​czyźni, zastą​pią ich kobiety. Więk​szość męż​czyzn znik​nęła przed nadej​ściem poranka. Asa​moah uca​ło​wał córki, a potem objął i poca​ło​wał rów​nież swoją żonę. Akua obser​wo​wała go, kiedy się ubie​rał i kiedy wycho​dził z chaty. Wraz z nim wyru​szyło dwu​dzie​stu innych miesz​kań​ców wio​ski. Nie​liczni pozo​stali na miej​scu męż​czyźni sie​dzieli w zagro​dzie, cze​ka​jąc, aż ktoś ich nakarmi. Mąż Nany Ser​wah, teść Akui, przez całe życie trzy​mał w nocy przy łóżku maczetę ze złotą rączką, a kiedy umarł, Nana Ser​wah prze​cho​wy​wała ją w miej​scu, w któ​rym sypiał. Maczeta zastę​po​wała jego ciało. Kiedy do Edweso dotarł apel Kró​lo​wej Matki, naka​zu​ją​cej miesz​kań​com chwy​cić za broń, Nana Ser​wah wycią​gnęła tę maczetę i zabrała ją ze sobą do zagrody. Na widok sta​rej kobiety trzy​ma​ją​cej w ręku ogromną broń wszy​scy męż​czyźni, któ​rzy jesz​cze nie wyru​szyli w pole, by wal​czyć o sprawę ple​mie​nia Asante, opu​ścili wio​skę. I tak zaczęła się wojna. Misjo​narz trzy​mał na swoim biurku długą, cienką szpi​crutę. — Nie będziesz już sie​działa w kla​sie z innymi dziećmi — powie​dział do Akui. Minęło zale​d​wie kilka dni od czasu, kiedy jakiś chło​piec nazwał Misjo​na​rza Obroni, ale Akua pra​wie tego nie pamię​tała. Tego ranka nauczyła się pisać swoje angiel​skie imię, Debo​rah. Było ono dłuż​sze niż imiona wszyst​kich innych dzieci z jej klasy, więc jego wyka​li​gra​fo​wa​nie kosz​to​wało ją wiele wysiłku. — Od dziś ja sam będę ci udzie​lał lek​cji. Czy to rozu​miesz? — Tak — odparła. Była prze​ko​nana, że Misjo​narz dowie​dział się o jej umie​jęt​no​ści pisa​nia i posta​no​wił trak​to​wać ją odtąd w spo​sób spe​cjalny. — Sia​daj — pole​cił Misjo​narz. Usia​dła. Misjo​narz wziął z biurka szpi​crutę i wycią​gnął ją w kie​runku Akui. Koń​cówka szpi​cruty była odda​lona tylko o kilka cen​ty​me​trów od jej nosa. Widziała ją bar​dzo wyraź​nie i kiedy skon​cen​tro​wała na niej spoj​rze​nie, poczuła przy​pływ lęku. — Jesteś grzesz​nicą i poganką — oznaj​mił Misjo​narz, a ona przy​tak​nęła ruchem głowy. Nauczy​ciele mówili to uczniom już wcze​śniej. — Twoja matka nie miała męża i była w ciąży, kiedy przy​szła do mnie, bła​ga​jąc o pomoc. Pomo​głem jej, bo tego chciałby ode mnie Bóg. Ale ona była grzesz​nicą i poganką, tak samo jak ty. Akua ponow​nie przy​tak​nęła ruchem głowy. Lęk zaczął osia​dać w jej żołądku, przy​pra​wia​jąc ją o mdło​ści.

— Wszy​scy miesz​kańcy czar​nego kon​ty​nentu muszą odrzu​cić pogań​stwo i zwró​cić się ku Bogu. Muszą być wdzięczni Bry​tyj​czy​kom, któ​rzy przy​byli tutaj, by nauczyć ich cno​tli​wego życia. Tym razem Akua nie przy​tak​nęła. Nie odry​wała wzroku od Misjo​na​rza, ale nie umia​łaby opi​sać spoj​rze​nia, jakim ją obrzu​cił. Potem kazał jej wstać i pochy​lić się do przodu, a póź​niej ude​rzył ją pięć razy szpi​crutą. Zanim pozwo​lił jej odejść, musiała wyra​zić żal za grze​chy i powta​rzać „Boże, bło​go​sław kró​lową”. W końcu zwy​mio​to​wała, wyrzu​ca​jąc z sie​bie zale​ga​jący w jej brzu​chu lęk. Jedyne słowo, jakie przy​cho​dziło jej przez cały czas do głowy, brzmiało „głodny”. Misjo​narz wyglą​dał na czło​wieka głod​nego, na czło​wieka, który pożarłby ją, gdyby to było moż​liwe. Akua codzien​nie budziła córki, kiedy słońce jesz​cze spało. Ubie​rała się i pro​wa​dziła dzieci polnymi dro​gami do miej​sca, w któ​rym zbie​rały się już Nana Ser​wah, Acose, Mam​bee i wszyst​kie inne kobiety z Edweso. Akua miała naj​sil​niej​szy głos, więc to ona into​no​wała pieśń: Awu​rade Nyame kum dom Oboo adee Nyame kum dom Ennee yere​ko​kum dom afa adee Oboo adeee Nyame kum dom Soso be hunu, megy​ede be hunu. Śpie​wały, cho​dząc po uli​cach. Młod​sza córka Akui, Ama Ser​wah, wydzie​rała się naj​gło​śniej i naj​bar​dziej fał​szo​wała, a jej słowa były nie​wy​raź​nym beł​ko​tem, dopóki nie dotarła do swego ulu​bio​nego frag​mentu, pod​czas któ​rego jej śpiew zamie​niał się we wrzask: „BOŻE, STWÓRCO, POKO​NAJ WOJ​SKA NIE​PRZY​JA​CIÓŁ!”. Kobiety usta​wiały ją cza​sem na czele pochodu, a ona tupała gwał​tow​nie nóż​kami, dopóki Akua nie wzięła jej na ręce, by ją nieść przez całą resztę drogi. Po zakoń​cze​niu śpie​wów Akua wra​cała do domu, myła się, a potem dzieci, sma​ro​wała ciało białą glinką będącą sym​bo​lem jej popar​cia dla wysiłku wojen​nego, jadła i ponow​nie zaczy​nała śpie​wać. Kobiety goto​wały dla męż​czyzn na zmianę, więc zawsze mogły im coś wysłać. Akua spała w nocy sama i na​dal śnił się jej ogień. Teraz, kiedy Asa​moah odszedł, znów zaczęła budzić się z krzy​kiem. Akua i Asa​moah byli mał​żeń​stwem od pię​ciu lat. Jak się poznali? On był han​dla​rzem, miał kram w Kumasi. Pew​nego dnia zoba​czył ją pod szkołą misyjną i zatrzy​mał się, żeby z nią poroz​ma​wiać. Od tej pory robił to codzien​nie. A po upły​wie dwóch tygo​dni spy​tał, czy chce go poślu​bić i zamiesz​kać w Edweso, bo wie​dział, że jest sie​rotą i nie ma wła​snego domu. Akua nie widziała w nim nic szcze​gól​nego. Nie był tak przy​stojny jak męż​czy​zna o imie​niu Akwasi, który przy​cho​dził co nie​dzielę do kościoła i stał nie​śmiało z tyłu, uda​jąc, że nie zauważa sta​rań matek, które pod​su​wały mu swoje córki. Asa​moah wyda​wał się też nie​zbyt lotny, bo całe jego życie było zwią​zane ze spraw​no​ścią fizyczną — z tym, co złowi, co zbu​duje, co udźwi​gnie, żeby zabrać na tar​go​wi​sko. Widziała kie​dyś, jak sprze​dał dwa kente za cenę jed​nego, bo nie umiał popraw​nie poli​czyć pie​nię​dzy. Asa​moah nie był naj​lep​szym wybo​rem, ale gwa​ran​to​wał sta​bi​li​za​cję, więc Akua chęt​nie przy​jęła jego oświad​czyny. Do tej pory myślała, że będzie musiała zostać z Misjo​na​rzem na zawsze i kon​ty​nu​ować dziwny układ uczen​nicy i nauczy​ciela, poganki i zba​wi​ciela, ale gdy poja​wił się Asa​moah, doszła do wnio​sku, że może jej życie ułoży się ina​czej, niż sobie dotąd wyobra​żała. — Zaka​zuję ci — oznaj​mił Misjo​narz, kiedy mu o tym powie​działa. — Nie możesz mi tego zaka​zać — odparła Akua. Teraz, kiedy miała plan dający nadzieję na inne wyj​ście, poczuła przy​pływ odwagi. — Ty… ty jesteś grzesz​nicą — wyszep​tał Misjo​narz, ukry​wa​jąc twarz w dło​niach. — Jesteś poganką! — dodał, pod​no​sząc głos. — Musisz pro​sić Boga, żeby zechciał wyba​czyć ci twoje grze​chy.

Akua nie odpo​wie​działa. Zaspo​ka​jała głód Misjo​na​rza przez nie​mal dzie​sięć lat. Teraz chciała zająć się swo​imi spra​wami. — Proś Boga o wyba​cze​nie swo​ich grze​chów! — ryk​nął Misjo​narz, rzu​ca​jąc w nią szpi​crutą. Szpi​cruta ude​rzyła ją w lewy bark i upa​dła na pod​łogę. Akua zer​k​nęła na nią i spo​koj​nie wyszła. Sły​szała za ple​cami głos Misjo​na​rza: „On nie jest bożym czło​wie​kiem. On nie jest bożym czło​wie​kiem”. Ale Akua nie żywiła sym​pa​tii do Boga. Miała szes​na​ście lat, a cza​row​nik umarł zale​d​wie rok wcze​śniej. Odwie​dzała go, gdy tylko udało jej się wyrwać z rąk Misjo​na​rza. Mówiła mu, że im wię​cej dowia​duje się od Misjo​na​rza o Bogu, tym wię​cej ma wąt​pli​wo​ści. Poważ​nych wąt​pli​wo​ści. Skoro Bóg jest tak wielki i potężny, to dla​czego musi do nich przy​cho​dzić za pośred​nic​twem bia​łego czło​wieka? Dla​czego nie powie im o sobie sam, nie da im odczuć swej obec​no​ści w taki spo​sób, jaki jest opi​sany w Księ​dze, wywo​łu​jąc pożary buszu i wskrze​sza​jąc umar​łych? Dla​czego jej matka ucie​kła do tych misjo​na​rzy, dla​czego wybrała bia​łych ludzi? Dla​czego nie miała rodziny? Ani przy​ja​ciół…? Kiedy zada​wała te pyta​nia Misjo​na​rzowi, on odma​wiał odpo​wie​dzi. Z kolei cza​row​nik powie​dział jej, że może chrze​ści​jań​ski Bóg sam jest wąt​pli​wo​ścią, wiel​kim i migo​czą​cym zbio​rem pytań. Ta suge​stia ni​gdy nie wydała jej się zado​wa​la​jąca. Kiedy cza​row​nik umarł, Bóg rów​nież prze​stał ją zado​wa​lać. Asa​moah był nato​miast realny. Nama​calny. Jego ramiona były tak grube jak pędy batata, a jego skóra rów​nie brą​zowa. Jeśli Bóg był pyta​niem: „dla​czego?”, to Asa​moah był odpo​wie​dzią „tak, tak”. Teraz, kiedy nade​szła wojna, Akua zauwa​żyła, że Nana Ser​wah trak​tuje ją lepiej niż kie​dy​kol​wiek dotąd. Codzien​nie napły​wały do nich wie​ści o śmierci tego czy innego męż​czy​zny, a one wstrzy​my​wały oddech, prze​ko​nane, że na ustach posłańca pojawi się prę​dzej czy póź​niej imię Asa​moah. Edweso opu​sto​szało. Pod nie​obec​ność męż​czyzn zatra​ciło swego ducha. Akua myślała cza​sem, że nie zmie​niło się tak wiele, ale potem dostrze​gała puste pola, gni​jące bataty, szlo​cha​jące kobiety. Jej sny też sta​wały się coraz gor​sze. Wystę​pu​jąca w nich Kobieta z Ognia ubo​le​wała z powodu śmierci jej dzieci. Cza​sem prze​ma​wiała do Akui, cza​sem zda​wała się ją wzy​wać. Wyda​wała się zna​joma, Akua chciała zada​wać jej pyta​nia. Chciała się dowie​dzieć, czy Kobieta z Ognia znała spa​lo​nego bia​łego męż​czyznę. Czy każdy czło​wiek, który miał kon​takt z ogniem, jest czę​ścią tego samego świata. Czy ktoś ją wołał. Ale nie mogła wydo​być głosu i budziła się z krzy​kiem. Jakby miała mało tego całego zamie​sza​nia, była w ciąży. Sądząc po kształ​cie i wadze jej brzu​cha, co naj​mniej w szó​stym mie​siącu. Pew​nego dnia, w dru​giej poło​wie wojny, Akua goto​wała bataty, które miały zostać wysłane żoł​nie​rzom. Nie mogła się zmu​sić do ode​rwa​nia oczu od ognia. — Znowu próż​nu​jesz? — spy​tała Nana Ser​wah. — Myśla​łam, że już z tym skoń​czy​łaś. Czy nasi wojow​nicy wal​czą po to, żebyś mogła wpa​try​wać się w ogień i wrzesz​czeć po nocach, budząc swoje dzieci? — Nie, Ma — odpo​wie​działa Akua, wyry​wa​jąc się z odrę​twie​nia. Ale następ​nego dnia zacho​wała się podob​nie i ponow​nie została zbesz​tana przez teściową. Gdy to samo powtó​rzyło się przez dwa kolejne dni, Nana Ser​wah uznała, że Akua jest chora i musi zostać w swo​jej cha​cie, dopóki przy​pa​dłość nie opu​ści jej ciała. Jej córki miały zamiesz​kać tym​cza​sowo u Nany Ser​wah. Pod​czas pierw​szego dnia swo​jego wygna​nia do chaty Akua była zado​wo​lona z chwili wytchnie​nia. Odkąd męż​czyźni wyru​szyli na wojnę, nie miała chwili odpo​czynku — zawsze masze​ro​wała po uli​cach mia​sta, śpie​wa​jąc bojowe pie​śni, lub wyle​wała poty, sto​jąc nad wiel​kim garn​kiem. Zamie​rzała powstrzy​mać się od snu, dopóki nie zapad​nie wie​czór. Chciała leżeć w tym miej​scu, w któ​rym odpo​czy​wał zwy​kle Asa​moah, usi​łu​jąc odtwo​rzyć w myślach jego zapach. Miała nadzieję, że będzie on jej towa​rzy​szył aż do nocy, która rzuci na wnę​trze chaty swój zło​wrogi cień. Ale po kilku godzi​nach zasnęła, a w jej śnie znów poja​wiła się Kobieta z Ognia. Była teraz więk​sza, a jej włosy przy​po​mi​nały dziki gąszcz rudych i nie​bie​skich zaro​śli. Robiła się coraz bar​dziej wyraźna. Nie ogra​ni​czała się już do pale​nia wszyst​kiego, co zna​la​zło się w jej zasięgu, lecz reago​wała na obec​ność Akui. Tak, jakby ją widziała.

— Gdzie są twoje dzieci? — spy​tała. Akua była zbyt wystra​szona, by jej odpo​wie​dzieć. Czuła, że jej ciało leży na posła​niu. Czuła, że śni, ale nie potra​fiła zapa​no​wać nad lękiem. Nie mogła go zmu​sić do zma​te​ria​li​zo​wa​nia się i obu​dze​nia jej ze snu. Nie mogła go zmu​sić do obla​nia Kobiety z Ognia wodą i usu​nię​cia jej z tych kosz​ma​rów. — Powin​naś zawsze wie​dzieć, gdzie są twoje dzieci — cią​gnęła Kobieta. Akua zadrżała ze stra​chu. Następ​nego dnia pró​bo​wała opu​ścić chatę, ale Nana Ser​wah posa​dziła przy drzwiach Gru​basa. Był zbyt opa​sły, by brać udział w woj​nie, którą toczyli jego rodacy, ale ze względu na swe roz​miary nada​wał się do blo​ko​wa​nia wej​ścia. — Pro​szę! — wołała Akua. — Pozwól​cie mi zoba​czyć moje dzieci! Ale Gru​bas nie ruszył się z miej​sca. Sto​jąca obok niego Nana Ser​wah zawo​łała: — Będziesz mogła je zoba​czyć, kiedy wró​cisz do zdro​wia! Akua wal​czyła do końca dnia. Łomo​tała do drzwi, ale Gru​bas się nie poru​szył. Krzy​czała, ale on się do niej nie odzy​wał. Łomo​tała gło​śno, ale jego uszy nie chciały jej usły​szeć. Od czasu do czasu sły​szała kroki Nany Ser​wah, która przy​no​siła mu jedze​nie i wodę do picia. On jej dzię​ko​wał, ale nie mówił nic wię​cej. Spra​wiał wra​że​nie czło​wieka, który zna​lazł wła​sny spo​sób walki z nie​przy​ja​cie​lem. Wojna sta​nęła u drzwi Akui. Gdy zapadł zmrok, Akua była zbyt prze​ra​żona, by coś mówić. Sku​liła się w kącie chaty i bła​gała o litość wszyst​kich zna​nych jej bogów. Chrze​ści​jań​skiego Boga, któ​rego misjo​na​rze zawsze opi​sy​wali jako istotę groźną, a zara​zem miło​sierną. Nyame, wszyst​ko​wie​dzą​cego i wszyst​ko​wi​dzą​cego boga kra​iny Akan. Modliła się też do Asase Ya oraz jej dzieci, Bia i Tano. Modliła się nawet do Anan​siego, choć był on tylko szar​la​ta​nem, któ​rego ludzie dla żartu umiesz​czali w swo​ich opo​wie​ściach. Modliła się gło​śno i żar​li​wie, żeby nie zasnąć, a rano była zbyt osła​biona, by moco​wać się z Gru​ba​sem. Zbyt słaba, by wie​dzieć, czy on na​dal sie​dzi pod drzwiami. Została w cha​cie przez tydzień. Ni​gdy nie rozu​miała, co mają na myśli misjo​na​rze, kiedy mówią, że potra​fią cza​sem spę​dzić na modli​twie cały dzień, ale teraz robiła to samo. Modli​twa nie była dla niej świę​to​ścią. Była mie​sza​niną pro​stych zdań, wygła​sza​nych po angiel​sku lub w języku Twi. Nie trzeba było jej odma​wiać na kola​nach ani ze zło​żo​nymi rękami. Dla Akui modli​twa była gorącz​kową dekla​ma​cją, języ​kiem tych pra​gnień serca, o któ​rych ist​nie​niu nie wie​dział nawet umysł. Była gli​nianą pod​łogą, któ​rej szorstki dotyk czuła na swych ciem​nych dło​niach. Była kule​niem się w ciem​nym kącie chaty. Była dwu​sy​la​bo​wym wyra​zem, który wie​lo​krot​nie wymy​kał się z jej ust. Ogień. Ogień. Ogień. Misjo​narz nie wyra​ził zgody na to, by Akua wypro​wa​dziła się z sie​ro​cińca i wyszła za Asa​mo​aha. W dniu, w któ​rym powie​działa mu o jego oświad​czy​nach, prze​stał udzie​lać jej lek​cji, prze​stał jej mówić, że jest poganką, prze​stał nawet zmu​szać ją do wyra​ża​nia żalu za grze​chy i powta​rza​nia „Boże, bło​go​sław kró​lową”. Ale nie prze​stał jej obser​wo​wać. — Nie możesz mnie tu zatrzy​mać — powie​działa Akua, zbie​ra​jąc resztkę swych rze​czy roz​rzu​co​nych po pokoju. Asa​moah miał po nią przy​być jesz​cze przed zmro​kiem. Edweso cze​kało. Misjo​narz sta​nął w drzwiach, trzy​ma​jąc w ręku szpi​crutę. — Co to? — spy​tała. — Będziesz mnie bił, dopóki nie zgo​dzę się zostać? Musiał​byś mnie zabić, żeby mnie tu zatrzy​mać. — Powiem ci prawdę o two​jej matce — oznaj​mił Misjo​narz po chwili mil​cze​nia. Upu​ścił szpi​crutę na pod​łogę i pod​szedł do Akui tak bli​sko, że poczuła w jego odde​chu zapach ryby. Przez dzie​sięć lat nie zbli​żył się do niej na odle​głość prze​kra​cza​jącą dłu​gość tej szpi​cruty. Przez dzie​sięć lat odma​wiał odpo​wie​dzi na pyta​nia doty​czące jej rodziny. — Powiem ci wszystko, co będziesz chciała wie​dzieć. Akua cof​nęła się o krok, a on zro​bił to samo i opu​ścił wzrok. — Twoja matka, Abena, nie chciała żało​wać za grze​chy. Przy​szła do nas w ciąży. Jej grze​chem byłaś

ty, ale ona nie chciała wyra​zić żalu. Pluła na Bry​tyj​czy​ków. Zacho​wy​wała się aro​gancko i napa​stli​wie. Myślę, że była dumna ze swo​ich grze​chów. Myślę, że nie żało​wała ani tego, że jest w ciąży, ani swo​jego związku z twoim ojcem, choć on nie dbał o nią tak, jak powi​nien dbać męż​czy​zna. Misjo​narz mówił cicho; tak cicho, że nie była pewna, czy w ogóle go sły​szy. — Kiedy się uro​dzi​łaś, zapro​wa​dzi​łem ją nad wodę, żeby ją ochrzcić. Nie chciała tam iść, ale wymo​głem to na niej siłą. Rzu​cała się, kiedy nio​słem ją przez las w kie​runku rzeki. Rzu​cała się, kiedy opusz​cza​łem ją do wody. Rzu​cała się i rzu​cała, a potem nagle zasty​gła w bez​ru​chu. — Uniósł głowę i w końcu spoj​rzał na Akuę. — Ja tylko chcia​łem, żeby wyra​ziła żal za grze​chy. Ja… tylko chcia​łem, żeby wyra​ziła żal… Misjo​narz zaczął pła​kać. Jej uwagę przy​cią​gnął nie tyle widok jego łez, ile dźwięki, jakie wyda​wał. Były tak prze​ra​ża​jąco prze​peł​nione bólem, jakby ktoś prze​mocą wyry​wał mu je z gar​dła. — Gdzie jest jej ciało? — spy​tała Akua. — Co zro​bi​łeś z cia​łem? Dźwięki uci​chły, a Misjo​narz odzy​skał głos. — Spa​li​łem je w dżun​gli. Spa​li​łem je razem z jej wszyst​kimi rze​czami. Boże, wybacz mi! Boże, wybacz mi! Dźwięki roz​le​gły się ponow​nie. Tym razem towa​rzy​szyły im gwał​towne drgawki, pod któ​rych wpły​wem Misjo​narz upadł na pod​łogę. Akua musiała prze​kro​czyć jego ciało, żeby wyjść z tego domu. Asa​moah wró​cił pod koniec tygo​dnia. Akua usły​szała go, zanim jesz​cze zna​lazł się w jej polu widze​nia. Czuła, że coś przy​tła​cza ją do ziemi. Jej ręce i nogi były tak cięż​kie, jak kłody drewna zale​ga​jące pod​łoże ciem​nego lasu. Od strony drzwi dobiegł szloch Nany Ser​wah, która krzy​czała: — Mój syn! Mój syn! Mój syn! Potem Akua usły​szała nowe dźwięki. Gło​śny krok. Chwila ciszy. Gło​śny krok. Chwila ciszy. — Co tu robi Gru​bas? — spy​tał Asa​moah. Jego głos był tak dono​śny, że chciała się poru​szyć, ale miała wra​że​nie, że znowu żyje w prze​strzeni tego złego snu, że nie może zmu​sić swego ciała do zro​bie​nia tego, co pod​su​wał jej umysł. Nana Ser​wah była tak pochło​nięta szlo​chem, że nie mogła odpo​wie​dzieć na pyta​nie syna. Gru​bas wstał z miej​sca. Jego ogromny brzuch prze​stał zasła​niać drzwi. Asa​moah wszedł do chaty, ale Akua na​dal nie była w sta​nie się pod​nieść. — Co to wszystko zna​czy? — ryk​nął Asa​moah, a jego matka, prze​ra​żona, prze​stała nagle zawo​dzić. — Ona była chora. Była chora, więc musie​li​śmy… Głos zamarł w jej ustach; Akua ponow​nie usły​szała ten dźwięk. Gło​śny krok. Chwila ciszy. Gło​śny krok. Chwila ciszy. Potem sta​nął przed nią Asa​moah, ale zamiast dwóch nóg ujrzała tylko jedną. Przy​kuc​nął ostroż​nie, żeby ich oczy zna​la​zły się na tym samym pozio​mie. Zro​bił to tak zręcz​nie, że Akua zaczęła się zasta​na​wiać, kiedy po raz ostatni widział swą odciętą nogę. Wyda​wał się przy​zwy​cza​jony do jej braku. Zauwa​żył jej nabrzmiały brzuch i zadrżał. Potem wycią​gnął do niej rękę, a ona zaczęła jej się przy​glą​dać. Nie spała od tygo​dnia. Miała wra​że​nie, że po jej dłoni cho​dzą mrówki, więc chciała je strzą​snąć, zanim sple​cie swoje drobne palce z jego ogrom​nymi pal​cami. Asa​moah wstał i spoj​rzał na matkę. — Gdzie są dziew​czynki? — spy​tał. Nana Ser​wah, która na widok leżą​cej na ziemi syno​wej zaczęła znowu szlo​chać, pobie​gła po swoje wnuczki. Po chwili do chaty weszły Ama Ser​wah i Abee. Akua nie dostrze​gła żad​nych zmian w ich wyglą​dzie. Obie ssały palce, choć ona, chcąc je od tego odzwy​czaić, nacie​rała ich czubki ostrą papryką rano,

w połu​dnie i wie​czo​rem. Ale one polu​biły pikantne przy​prawy. Nie wyj​mu​jąc pal​ców z ust i nie wypusz​cza​jąc z rączek dłoni swej babki, spoj​rzały na Asa​mo​aha, a potem prze​nio​sły wzrok na Akuę. Abee bez słowa owi​nęła swe drobne ciałko wokół nogi ojca, w taki spo​sób, jakby ona była gru​bym pniem drzewa lub pędem jej ulu​bio​nego fufu. Jej młod​sza sio​stra, Ama Ser​wah, pode​szła bli​żej do Akui i domy​śliła się, że matka pła​kała, bo kapało jej z nosa, a usta przy​po​mi​nały wlot do jaskini. Dziew​czynka pogła​skała kolano ojca, ale zro​biła jesz​cze krok w stronę matki i poło​żyła się obok niej na pod​ło​dze. Akua czuła bicie ser​duszka córki, które zsyn​chro​ni​zo​wało swój rytm z ryt​mem jej wła​snego, zła​ma​nego serca. Wycią​gnęła rękę i objęła dziecko, a potem wstała i rozej​rzała się po pomiesz​cze​niu. * Wojna skoń​czyła się we wrze​śniu, a znaki na nie​bie i ziemi wska​zy​wały na to, że ple​mię Asante ponio​sło klę​skę. Pano​wała taka susza, że w gli​nie przy​le​ga​ją​cej do zagrody Akui two​rzyły się dłu​gie szcze​liny. Plony zmar​niały i bra​ko​wało jedze​nia, bo kobiety oddały całe zapasy wal​czą​cym męż​czy​znom. Zro​biły to, bo zapew​niano je, że wszystko wróci do nich w postaci dostatku wol​no​ści. Yaa Asan​te​waa, waleczna Kró​lowa Matka Edweso, została zesłana na Seszele — żaden z miesz​kań​ców mia​steczka ni​gdy wię​cej jej nie zoba​czył. Akua, wędru​jąc po oko​licy, prze​cho​dziła cza​sem obok jej pałacu i zasta​na​wiała się, co by było, gdyby sprawy uło​żyły się ina​czej. W dniu, w któ​rym wstała z pod​łogi, nie odzy​wała się do nikogo, ale nie pozwo​liła dzie​ciom ani mężowi znik​nąć z jej pola widze​nia. W ten spo​sób roz​bita rodzina trzy​mała się razem, mając nadzieję, że bli​skość wszyst​kich jej człon​ków zale​czy rany będące pozo​sta​ło​ścią ich oso​bi​stej wojny. Począt​kowo Asa​moah nie zbli​żał się do niej, a ona nie chciała, by jej doty​kał. Prze​strzeń pozo​sta​wiona przez jego nogę była dla niej udręką. Kiedy leżeli obok sie​bie w nocy, nie wie​działa, jak uło​żyć swe ciało. Daw​niej przy​wie​rała do niego, spla​ta​jąc jedną nogę z jego nogami, ale teraz nie umiała zająć wygod​nej pozy​cji, a jemu udzie​lała się jej ner​wo​wość. Nie potra​fiła prze​spać spo​koj​nie całej nocy — on z kolei cier​piał z powodu jej bez​sen​no​ści i wywo​ła​nej przez nią depre​sji, więc Asa​moah uda​wał, że śpi, sta​ra​jąc się równo oddy​chać. Mąż odwra​cał się cza​sem w jej stronę i patrzył na nią bez słowa. Czuła na sobie jego badaw​czy wzrok, a jeśli przy​pad​kiem otwo​rzyła oczy lub zmy​liła rytm odde​chów, on grzmią​cym gło​sem kazał jej zasnąć. Kiedy udało jej się go oszu​kać, cze​kała na jego równy oddech i dopa​so​wy​wała do niego swój, a potem leżała w ciem​no​ści, marząc o tym, by nie nawie​dziła jej Kobieta z Ognia. Cza​sem zapa​dała w lekką drzemkę, zanu​rza​jąc cho​chlę letargu w płyt​kim sta​wie kra​iny snów i mając nadzieję, że nie zoba​czy Kobiety, dopóki się nie obu​dzi. Pew​nej nocy Asa​moah prze​stał ją nakła​niać do snu i zaczął muskać ustami jej szyję. — Wiem, że nie śpisz — wyszep​tał. — Wiem, że od pew​nego czasu nie sypiasz, Akua. Na​dal pró​bo​wała uda​wać, igno​ru​jąc powiew jego cie​płego odde​chu, sta​ra​jąc się mia​rowo wcią​gać powie​trze do płuc. — Akua — mruk​nął Asa​moah. Odwró​cił się w taki spo​sób, że jego usta doty​kały jej ucha. Dźwięk wła​snego imie​nia podzia​łał na nią jak mocne ude​rze​nie pałeczki w bęben. Nie odpo​wie​działa nawet wtedy, kiedy on kil​ka​krot​nie powtó​rzył jej imię. Kiedy po raz pierw​szy wyszła z domu po tygo​dniu swego wygna​nia, mijani przez nią miesz​kańcy mia​steczka odwra​cali głowy, zaże​no​wani i zawsty​dzeni tym, że pozwa​lali Nanie Ser​wah trak​to​wać ją w taki spo​sób. Jej teściowa przy każ​dym spo​tka​niu wybu​chała szlo​chem tłu​mią​cym jej prośby o wyba​cze​nie. Kofi Poku, chło​piec, który wska​zał pal​cem złego bia​łego czło​wieka, ska​zu​jąc go w ten spo​sób na spa​le​nie, wyszep​tał na widok Akui słowa: „Sza​lona kobieta”. Sza​lona kobieta. Żona Oka​le​czo​nego Męż​czy​zny. Tej nocy Oka​le​czony Męż​czy​zna odwró​cił Sza​loną Kobietę na plecy i prze​nik​nął w głąb jej ciała, naj​pierw bru​tal​nie, a potem bar​dziej deli​kat​nie. Kiedy otwo​rzyła oczy, zauwa​żyła, że poru​sza się wol​niej niż dotąd, opie​ra​jąc swe ciało na rękach. Pot, kapiący z czubka jego nosa, spa​dał na jej czoło, a potem sączył

się na pod​łogę. Kiedy skoń​czył, odwró​cił się od niej i zaczął pła​kać. Ich córeczki, z pal​cami w ustach, spały po dru​giej stro​nie izby. Akua też się odwró​ciła. Poczuła, że jest wyczer​pana. Zasnęła. Rano, kiedy uświa​do​miła sobie, że nie śnił jej się ogień, poczuła, że wraca do zdro​wia. A w kilka tygo​dni póź​niej, kiedy Nana Ser​wah jedną ręką wycią​gnęła spo​mię​dzy jej nóg małego Yawa, a drugą prze​cięła pępo​winę, Akua usły​szała gło​śny, żało​sny płacz swego syna. I pomy​ślała, że on będzie cały i zdrowy. Stop​niowo zaczęła się odzy​wać coraz czę​ściej. Rzadko zapa​dała w sen, ale kiedy to robiła, zaczy​nała błą​dzić w luna​tycz​nym tran​sie. Cza​sem budziła się pod drzwiami, cza​sem na posła​niu swo​ich córek. Sen był krótki, więc gdy tylko dobie​gał końca, natych​miast odzy​ski​wała świa​do​mość. Wra​cała na swoje miej​sce, kła​dła się obok Asa​mo​aha i patrzyła na wyko​nany ze słomy i gliny dach chaty, dopóki przez szcze​liny nie zaczy​nały wpa​dać pro​mie​nie słońca. Jej wędrówki budziły cza​sem Asa​mo​aha z głę​bo​kiego snu. Chwy​tał wtedy za swą maczetę, a potem przy​po​mi​nał sobie o odcię​tej nodze i opa​dał na posła​nie. Akua podej​rze​wała w takich chwi​lach, że jej mąż czuje się zdru​zgo​tany — z powodu swo​jej żony i swo​jego nie​szczę​ścia. Nie ufała sąsia​dom, a jedy​nymi isto​tami, które budziły w niej radość, były wła​sne dzieci. Ama Ser​wah nie beł​ko​tała już jak dwu​latka, lecz wyma​wiała popraw​nie całe słowa. Teraz nikt nie zwra​cał uwagi na to, że Akua odbywa dłu​gie spa​cery z dziećmi, bie​rze jakąś gałąź za węża lub zosta​wia na ogniu potrawy, pozwa​la​jąc im się przy​pa​lić. Sąsie​dzi, któ​rzy szep​tem nazy​wali ją Sza​loną Kobietą, musieli to robić za ple​cami Nany Ser​wah, bo gdy tylko usły​szała te prze​zwi​ska, obrzu​cała ich obe​lgami, które były rów​nie bole​sne jak ude​rze​nia batem. Akua przed każ​dym spa​ce​rem pytała córki, dokąd chcą iść. Zawi​jała małego Yawa w swoją szatę i cze​kała na ich decy​zję. Czę​sto obie dziew​czynki wybie​rały tę samą drogę. Chciały przejść obok pałacu Yai Asan​te​wai, który został zacho​wany jako dowód czci należ​nej jego byłej wła​ści​cielce. Dziew​czynki lubiły zatrzy​my​wać się pod bramą i śpie​wać pie​śni uło​żone po woj​nie. Naj​bar​dziej lubiły tę: Koo koo hin koo Yaa Asan​te​waa ee! Obaa basia Ogy​ina apremo ano ee! Waye be egyae Na Wabo Mmo​den Akua nuciła cza​sem cicho słowa tej pie​śni, koły​sząc małego Yawa w rytm melo​dii i wychwa​la​jąc kobietę, która szła do boju, nie lęka​jąc się armat. Dziew​czynki musiały czę​sto odpo​czy​wać i robiły to naj​chęt​niej pod olbrzy​mimi drze​wami. Tam też Akua spę​dzała dłu​gie popo​łu​dnia, drze​miąc w skraw​kach cie​nia. — Kiedy stanę się Starą Damą, chcę być taka jak Yaa Asan​te​waa! — oznaj​miła pew​nego dnia Ama Ser​wah. Obie dziew​czynki były już zbyt zmę​czone mar​szem, a w pobliżu rosło tylko drzewo, pod któ​rym spa​lono nie​gdyś bia​łego męż​czy​znę. Czerń przy​pa​lo​nej kory zda​wała się piąć od korzeni w górę i się​gać naj​niż​szych gałęzi. Akua nie chciała się zatrzy​my​wać w tym miej​scu, ale mały synek cią​żył jej tak bar​dzo, jakby dźwi​gała dzie​sięć narę​czy bata​tów. Przy​sta​nęła więc i poło​żyła się na ple​cach, kła​dąc małego Yawa obok sie​bie. Na​dal nabrzmiały brzuch zasła​niał przed jej wzro​kiem obie dziew​czynki. — Czy o tobie też będą śpie​wali pie​śni? — spy​tała córkę, a Ama Ser​wah zaczęła się gło​śno śmiać. — Tak! — zawo​łała. — Będą mówili: spójrz​cie na tę Starą Damę, Amę Ser​wah. Czyż ona nie jest silna i piękna? — A kim ty zosta​niesz, Abee? — zwró​ciła się Akua do dru​giej córki, osła​nia​jąc oczy przed sil​nymi

pro​mie​niami połu​dnio​wego słońca. — Yaa Asan​te​waa była Kró​lową Matką, córką Wiel​kiego Męż​czy​zny — odparła Abee. — Dla​tego śpie​wają o niej pie​śni. Ama Ser​wah i ja jeste​śmy tylko cór​kami Sza​lo​nej Kobiety wycho​wa​nej przez bia​łych ludzi. Akua nie umiała poru​szać się tak szybko jak kie​dyś. Nie wie​działa, czy jest to wina dziecka, które gdy rosło w jej brzu​chu, pochła​niało pokarm i ener​gię, czy sku​tek tygo​dnio​wego wygna​nia, które spę​dziła na pod​ło​dze chaty. Miała ochotę zerwać się na nogi i spoj​rzeć córce w oczy, ale mogła tylko prze​wra​cać się z boku na bok, dopóki nie roz​ko​ły​sała swego ciała na tyle, żeby usiąść i spoj​rzeć na Abee, która bawiła się kawał​kiem oddar​tej z drzewa kory. — Kto ci powie​dział, że jestem sza​lona? — spy​tała, a córka, która naj​wy​raź​niej nie zda​wała sobie sprawy z zagro​że​nia, wzru​szyła tylko ramio​nami. Akua chciała wybuch​nąć gnie​wem, ale nie potra​fiła zna​leźć w swoim ciele wystar​cza​ją​cej dawki ener​gii. Miała ochotę zasnąć. Zapaść w praw​dziwy sen. Dwa dni przed​tem zapo​mniała o wrzu​co​nych do oleju bata​tach, bo oczy jej się same zamy​kały. Zanim Nana Ser​wah potrzą​snęła nią, bataty spa​liły się na węgiel. Ale teściowa Akui nie powie​działa ani słowa. — Wszy​scy mówią, że jesteś sza​lona — mruk​nęła dziew​czynka. — Nana krzy​czy na nich cza​sem, kiedy to sły​szy, ale oni i tak powta​rzają. Akua oparła głowę na kamie​niu i nie ode​zwała się, dopóki nie usły​szała rów​nych, cichych odde​chów obu córek uno​szą​cych się nad nią jak drobne motyle. Kiedy tego wie​czora Akua przy​pro​wa​dziła dzieci do domu, Asa​moah sie​dział w cen​tral​nym punk​cie ich zagrody i jadł posi​łek. — Jak się mają moje dziew​czynki? — spy​tał, gdy córki pod​bie​gły do niego, by je uści​skał. Akua została nieco z tyłu, obser​wu​jąc dzieci. Dzień był upalny, więc Ama Ser​wah zaczęła odwi​jać swój zawój, zanim jesz​cze wpa​dła do chaty. Powie​wał on za jej ple​cami jak flaga. — Jak się miewa mój syn? — zwró​cił się Asa​moah do żony, widząc na jej ple​cach zawi​nię​tego w tka​ninę Yawa. Akua pode​szła bli​żej, żeby mógł pogła​skać dziecko. — Z woli Nyame czuje się dobrze — odparła, a Asa​moah wydał pomruk zado​wo​le​nia. — Chodź​cie coś zjeść — powie​dział. Zawo​łał matkę, a ona zja​wiła się w ciągu kilku sekund. Mimo pode​szłego wieku na​dal poru​szała się szybko i miała na tyle dobry słuch, by wyczuć w gło​sie naj​star​szego syna nutę pona​gle​nia. Weszła do izby i powi​tała Akuę ski​nie​niem głowy. Już od kilku dni nie wybu​chała na jej widok pła​czem. — Musisz jeść, żebyś miała pożywne mleko — powie​działa, myjąc ręce w misce, zanim przy​stąpi do robie​nia fufu. Akua zja​dła tak dużo, że jej brzuch wyraź​nie się powięk​szył. Wyglą​dał tak, jakby można było go prze​kłuć, powo​du​jąc wypływ słod​kiego mleka z pępka. Wyobra​ziła sobie stru​mień tego mleka opłu​ku​jący jej stopy. Podzię​ko​wała Nanie Ser​wah, dźwi​gnęła się ze stołka, na któ​rym dotąd sie​działa, i podała ręce mężowi, żeby uła​twić mu wsta​nie z miej​sca. Potem przy​tu​liła do sie​bie dziecko i wró​ciła z nim do wła​snej chaty. Dziew​czynki już spały, a ona zdała sobie sprawę, że zazdro​ści im łatwo​ści, z jaką wstę​pują do kra​iny snów. Obie ssały palce, choć ich matka co rano nacie​rała je papryką. Leżący obok niej Asa​moah prze​wró​cił się z boku na bok, ale tylko dwa razy. Sypiał teraz lepiej niż w pierw​szych dniach po powro​cie z wojny. Cza​sem w środku nocy usi​ło​wał objąć obu​rącz ducha swo​jej nogi, a potem, odkryw​szy, że jego ręce są puste, zaczy​nał cicho pła​kać. Kiedy się budził, Akua ni​gdy o tym nie wspo​mi​nała. Teraz zebrała się na odwagę i zamknęła oczy. Wyobra​ziła sobie, że leży na pia​sku na plaży Cape Coast. Sen przy​cho​dził do niej jak fale. Naj​pierw muskał języ​kiem jej palce od nóg, opuch​nięte stopy, obo​lałe kostki. Zanim dotarł do ust, nosa i oczu, prze​sta​wała się go oba​wiać.

Kiedy wkro​czyła do kra​iny snów, odkryła, że jest na tej samej plaży. Była na niej tylko raz w życiu, w towa​rzy​stwie misjo​na​rzy, któ​rzy pro​wa​dzili szkołę. Chcieli otwo​rzyć nową pla​cówkę w pobli​skim mia​steczku, ale odkryli, że jego miesz​kańcy nie są wobec nich nasta​wieni przy​jaź​nie. Akua była zafa​scy​no​wana kolo​rem wody. Nie umiała go nazwać, bo nie był podobny do niczego, co kie​dy​kol​wiek widziała w swoim świe​cie. Nie przy​po​mi​nał zie​leni drzew ani błę​kitu nieba, nie można go było porów​nać z barwą kamieni, bata​tów czy gliny. Akua, na​dal prze​by​wa​jąc w kra​inie snów, pode​szła do brzegu falu​ją​cego oce​anu. Zanu​rzyła palce nóg w wodzie, która była tak zimna, że miała ochotę jej skosz​to​wać, tak chłodna jak powiew ostrej bryzy, który draż​nił jej gar​dło. Potem bryza zro​biła się nagle gorąca, bo ocean sta​nął w ogniu. A wie​jący w jej gar​dle wiatr zaczął wiro​wać i nabie​rać mocy tak szybko, że po chwili prze​stał się mie​ścić w jej ustach i musiała go wypu​ścić na zewnątrz. Wypluty przez nią powiew zato​nął w głębi oce​anu i zaczął nim koły​sać. A potem wiru​jący wiatr i wzbu​rzony ocean zamie​niły się nagle w kobietę, którą Akua tak dobrze znała. Tym razem Kobieta z Ognia nie była roz​wście​czona. Gestem zapro​siła Akuę do morza, a ona, choć czuła lęk, zro​biła pierw​szy krok. Jej stopy zda​wały się pło​nąć. Kiedy unio​sła nogę, dotarł do niej swąd wła​snego ciała. Mimo to szła na​dal za Kobietą, która zapro​wa​dziła Akuę do miej​sca przy​po​mi​na​ją​cego jej chatę. W rękach kobiety poja​wiła się para pło​ną​cych dzieci, które obej​mo​wała wtedy, kiedy Akua ujrzała ją we śnie po raz pierw​szy. Przy​ci​skała je do sie​bie obiema rękami, a ich główki spo​czy​wały na jej pier​siach. Krzyki dzieci były bez​dź​więczne, ale Akua widziała dźwięk wydo​by​wa​jący się z ich ust jak obłoczki dymu z ulu​bio​nej fajki cza​row​nika. Miała ochotę przy​tu​lić do sie​bie te maleń​stwa, więc wycią​gnęła do nich ręce, które natych​miast zapło​nęły. Mimo to pochwy​ciła dzieci i trzy​mała je w ramio​nach, doty​ka​jąc pło​ną​cymi pal​cami ich czar​nych, spa​lo​nych warg oraz kędzio​rów ognia zastę​pu​ją​cych ich włosy. Czuła w sobie wielki spo​kój, a nawet była zado​wo​lona, że Kobieta z Ognia odna​la​zła w końcu swoje dzieci. A teraz nie pró​bo​wała ich jej wyry​wać. Patrzyła na nią, pła​cząc ze szczę​ścia. Jej łzy przy​po​mi​nały barwą tro​chę nie​bie​ską, a tro​chę zie​loną wodę oce​anu, którą Akua zapa​mię​tała w cza​sów swej mło​do​ści spę​dzo​nej w kra​inie Fante. Potem kolor zaczął przy​bie​rać na sile. Łzy stały się bar​dziej zie​lone i bar​dziej nie​bie​skie. Ich potoki uga​siły ogień tra​wiący ręce Akui. A dzieci zaczęły zni​kać. — Akua, Sza​lona Kobieta! Akua, Sza​lona Kobieta! Sły​sząc dźwięk wła​snego imie​nia, poczuła w brzu​chu rosnący cię​żar nie​po​koju. Zaczęła otwie​rać oczy i zorien​to​wała się, że widzi wokół sie​bie Edweso. Była nie​siona przez co naj​mniej dzie​się​ciu męż​czyzn, któ​rzy uno​sili ją nad swymi gło​wami. Dopiero po chwili poczuła ból, a opu​ściw​szy wzrok, zoba​czyła, że jej ręce i stopy są popa​rzone. — Zła kobieta! — zawo​łała jedna z miesz​ka​nek mia​steczka idą​cych za męż​czy​znami. — Nik​czem​nica! — krzy​czały inne. Za nimi podą​żał wsparty na lasce kulawy Asa​moah, sta​ra​jąc się dotrzy​mać im kroku. Akua odzy​skała głos, kiedy zaczęto ją przy​wią​zy​wać do pło​ną​cego drzewa. — Bra​cia, pro​szę was! Powiedz​cie mi, co się dzieje! — Ona chce wie​dzieć, co się dzieje! — wrza​snął do zgro​ma​dzo​nych męż​czyzn jeden z człon​ków star​szy​zny, Antwi Agyei. Kiedy obwią​zy​wali sznu​rem prze​guby Akui, poczuła ból popa​rzo​nych nad​garst​ków i zaczęła prze​raź​li​wie krzy​czeć. — Oto widzimy zło, które nie dostrzega wła​snego zła! — krzy​czał Antwi Agyei, a zebrani tłum​nie miesz​kańcy mia​steczka zaczęli gło​śno ude​rzać nogami w twardą zie​mię. Potem zaci​snęli sznur wokół bio​der Akui. — Zna​li​śmy ją jako Sza​loną Kobietę, ale dopiero teraz poka​zała nam kim jest. Złą, nik​czemną kobietą. Została wycho​wana przez bia​łych ludzi, więc niech umrze jak jeden z nich. Asa​moah prze​pchnął się przez tłum i pod​szedł bli​żej.

— Pro​szę was… — zaczął nie​pew​nie. — Chcesz bro​nić kobiety, która zabiła twoje dzieci? — prze​rwał mu Antwi Agyei. Jego gniew odbił echem okrzyki zebra​nych, ich tupa​nie, ich okla​ski, ich roz​pusz​czone języki. Akua nie potra​fiła zebrać myśli. Kobieta, która zabiła wła​sne dzieci? Kobieta, która zabiła wła​sne dzieci? Prze​cież ona spała. Ona nadał musiała być pogrą​żona we śnie. Asa​moah zaczął szlo​chać. Spoj​rzał w oczy Akui i dostrzegł w nich bła​ga​nie o odpo​wiedź na liczne pyta​nia. — Yaw żyje. Chwy​ci​łem go na ręce, zanim umarł, ale byłem w sta​nie wynieść tylko jedno dziecko. —  Mówił do tłumu, ale nie spusz​czał wzroku z Akui. — Mój syn będzie jej potrze​bo​wał. Nie może​cie mi jej ode​brać. Spoj​rzał na Antwi Agyei, a potem na resztę miesz​kań​ców Edweso. Ci, któ​rzy dotąd spali, obu​dzili się i dołą​czyli do sąsia​dów, bo chcieli zoba​czyć, jak pło​nie zła kobieta. — Czyż nie stra​ci​łem już wystar​cza​jąco dużej czę​ści mojego ciała? — pytał Asa​moah. Zgro​ma​dzeni ludzie prze​cięli nie​ba​wem sznury, któ​rymi przy​wią​zali Akuę do drzewa i roze​szli się. Akua i Asa​moah wró​cili do chaty o wła​snych siłach. Nana Ser​wah i lekarz opa​try​wali rany Yawa. Chłop​czyk krzy​czał z bólu, a jego głos zda​wał się dobie​gać z jakie​goś miej​sca, znaj​du​ją​cego się poza jego cia​łem. Nikt nie chciał powie​dzieć Akui, gdzie są Abee i Ama Ser​wah. Nikt nie ode​zwał się do niej ani sło​wem.

WIL​LIE Była jesienna sobota. Wil​lie stała w głębi kościoła, trzy​ma​jąc w jed​nej ręce otwarty śpiew​nik, a drugą ude​rza​jąc ryt​micz​nie w swoją nogę. Sio​stra Ber​tha i sio​stra Dora, dwie tęgie, życz​liwe kobiety wie​rzące świę​cie, że lada dzień zostaną wzięte żyw​cem do nieba, prze​wo​dziły altom i sopra​nom. — Wil​lie, musisz zapa​mię​tać się w śpie​wie — powie​działa sio​stra Ber​tha. Wil​lie przy​szła do kościoła zaraz po sprząt​nię​ciu domu. Wcho​dząc, zdjęła swój far​tuch, ale nie wie​działa, że na​dal ma tłu​stą plamę na czole. Car​son sie​dział wśród słu​cha​czy; podej​rze​wała, że jest znu​dzony. Cią​gle pytał, kiedy pój​dzie do szkoły, ale ona nie mogła na to pozwo​lić, dopóki nie doro​śnie do niej mała Jose​phine. Kiedy mu to powie​działa, spoj​rzał na nią, mru​żąc lekko oczy. Marzyła cza​sem, żeby wysłać go na Połu​dnie i ulo​ko​wać u swej sio​stry Hazel. Może nie mia​łaby nic prze​ciwko temu, żeby przy​gar​nąć dziecko, w któ​rego spoj​rze​niu jest tyle nie​na​wi​ści. Ale Wil​lie wie​działa, że ni​gdy nie będzie w sta​nie tak postą​pić. W listach do rodziny pisała, że wszystko idzie dobrze, a Robert daje sobie radę. Hazel odpi​sy​wała jej, zapo​wia​da​jąc swoją rychłą wizytę, ale Wil​lie wie​działa, że ni​gdy się na nią nie zdo​bę​dzie. Czuła się dobrze na Połu​dniu. Nie chciała mieć nic wspól​nego z Pół​nocą. — Tak, musisz pozwo​lić na to, żeby Pan zdjął z two​ich bar​ków krzyż, który na nich dźwi​gasz —  dodała sio​stra Dora. Wil​lie uśmiech​nęła się i zanu​ciła frag​ment pie​śni. — Czy jesteś gotowy? — spy​tała Car​sona, kiedy zeszła ze sceny. — Już od dawna — odparł chło​piec. Oboje wyszli z kościoła. Był chłodny, jesienny dzień, a znad rzeki wiał ożyw​czy wiatr. Na uli​cach nie było wiel​kiego ruchu. Wil​lie zwró​ciła uwagę na jakąś bogatą kobietę o maho​nio​wej skó​rze, wystro​joną w futro z szo​pów, które wyda​wało się mięk​kie jak obłok. Gdy doszli do Lenox, co druga mar​kiza osła​nia​jąca wej​ście do lokalu zapo​wia​dała, że w czwar​tek, pią​tek i sobotę będzie tu grał Duke Elling​ton. — Pospa​ce​rujmy jesz​cze przez chwilę — zapro​po​no​wała Wil​lie. Car​son naj​pierw wzru​szył ramio​nami, a potem wyjął ręce z kie​szeni i wydłu​żył krok, więc domy​śliła się, że w końcu powie​działa coś, co go zado​wo​liło. Zatrzy​mali się, by prze​pu​ścić kilka samo​cho​dów. Gdy Wil​lie unio​sła wzrok, dostrze​gła w oknie jakie​goś budynku miesz​kal​nego szóstkę dzie​cia​ków. Była to istna pira​mida dzieci, z któ​rych naj​star​sze i naj​więk​sze stały z tyłu, a naj​młod​sze z przodu. Wil​lie poma​chała do nich przy​jaź​nie, ale jakaś kobieta odpę​dziła je od okna i zasu​nęła zasłonę. Oboje z Car​so​nem prze​szli na drugą stronę ulicy. Wyglą​dało na to, że tego dnia w Har​le​mie zgro​ma​dziły się setki ludzi. Może nawet tysiące. Tro​tu​ary ugi​nały się pod ich cię​ża​rem, a nie​które wręcz pękały. Wil​lie dostrze​gła jakie​goś śpie​wa​ją​cego na ulicy męż​czy​znę, któ​rego skóra miała barwę her​baty z mle​kiem. Sto​jąca obok niego ciemna jak kora drzewa kobieta kla​skała w ręce i poru​szała ryt​micz​nie głową. Har​lem przy​po​mi​nał wielką czar​no​skórą orkie​strę gra​jącą na tak wielu cięż​kich instru​men​tach, że ugi​nała się pod nimi scena. Dotarli do Siód​mej Alei i skrę​cili na połu​dnie. Minęli zakład fry​zjer​ski, który Wil​lie zamia​tała od czasu do czasu, by zaro​bić parę cen​tów, oraz kilka barów i jedną lodziar​nię. Wil​lie się​gnęła do torebki i nie wyj​mo​wała z niej dłoni, dopóki nie poczuła w pal​cach twar​dego metalu. Rzu​ciła pięciocen​tówkę Car​so​nowi, a chło​piec uśmiech​nął się do niej chyba po raz pierw​szy od lat. W sło​dy​czy jego śmie​chu była pewna dawka gory​czy, bo przy​po​mi​nał on Wil​lie dni upły​wa​jące pod zna​kiem jego nie​prze​rwa​nego

pła​czu. Dni, w któ​rych na świe​cie nie było nikogo oprócz ich dwojga, a ona wie​działa, że jej towa​rzy​stwo mu nie wystar​cza. Z tru​dem wystar​czało jej samej. Chło​piec pobiegł teraz po wafel z lodami, a kiedy wró​cił, nio​sąc go w ręku, ruszyli w dal​szą drogę. Gdyby Wil​lie mogła iść dalej Siódmą Aleją na połu​dnie i dotrzeć aż do Pratt City, zapewne by to zro​biła. Car​son deli​kat​nie obli​zy​wał swoją por​cję lodów, rzeź​biąc języ​kiem jej kształt. Okrą​żał ją powoli, a potem przy​glą​dał jej się uważ​nie i znowu zaczy​nał ją lizać. Nie pamię​tała już kiedy wyda​wał jej się ostat​nio taki szczę​śliwy. Tak łatwo było wpro​wa​dzić go w dobry nastrój: wystar​czyła pię​cio​cen​tówka i prze​chadzka. Gdyby spa​ce​ro​wali w nie​skoń​czo​ność, może ona też poczu​łaby się szczę​śliwa. Może uda​łoby jej się zapo​mnieć o oko​licz​no​ściach, w wyniku któ​rych wylą​do​wała w Har​le​mie, daleko od Pratt City, daleko od domu. Wil​lie nie była czarna jak węgiel. Widziała w życiu dosyć węgla, by mieć taką pew​ność. W dniu, w któ​rym Robert Cli​fton przy​szedł z ojcem na zebra​nie związku, myślała tylko o tym, że to naj​biel​szy czarny chło​piec, jakiego widziała. Temat kar​na​cji ją zaab​sor​bo​wał, jej wła​sna skóra zaczy​nała jej coraz bar​dziej przy​po​mi​nać pył, który codzien​nie przy​no​sił ojciec z kopalni za paznok​ciami lub w fał​dach ubra​nia. Wil​lie śpie​wała hymn pań​stwowy pod​czas zebrań związku już od pół​tora roku. Jej ojciec, H, był tu przy​wódcą, więc nie​trudno było go do tego prze​ko​nać. W dniu, w któ​rym poja​wił się Robert, Wil​lie prze​by​wała na zaple​czu kościoła, ćwi​cząc gamy. — Jesteś gotowa? — spy​tał jej ojciec. Zanim go nakło​niła do zmiany zda​nia, pod​czas zebrań związku nie śpie​wano hymnu naro​do​wego. Wil​lie kiw​nęła pota​ku​jąco głową i prze​szła do świą​tyni, w któ​rej cze​kali wszy​scy człon​ko​wie związku. Mimo bar​dzo mło​dego wieku zda​wała sobie sprawę, że jest naj​lep​szą śpie​waczką w Pratt City, może nawet w całym Bir​ming​ham. Wszy​scy, nie wyłą​cza​jąc kobiet i dzieci, przy​cho​dzili na zebra​nia po to, by usły​szeć ten pozor​nie stary, zdarty głos emi​to​wany przez jej dzie​się​cio​let​nie ciało. — Pro​szę wstać i wysłu​chać hymnu — powie​dział H, a wszy​scy zebrani speł​nili jego pole​ce​nie. Kiedy po raz pierw​szy zaśpie​wała tę pieśń, jej ojciec miał łzy w oczach. Sły​szała póź​niej, jak jakiś męż​czy​zna mówił do dru​giego: „Popatrz na tego faceta od dwóch łopat. Chyba nie jest już taki twardy jak kie​dyś, co?”. Teraz Wil​lie śpie​wała hymn, a zebrani patrzyli na nią z zachwy​tem. Wyobra​żała sobie, że dźwięk dobiega z jaskini poło​żo​nej na samym dnie jej wnętrz​no​ści, że podob​nie jak ojciec oraz inni obecni w kościele męż​czyźni jest gór​ni​kiem, że sięga daleko w głąb sie​bie, by wydo​być na powierzch​nię coś cen​nego. Kiedy skoń​czyła, wszy​scy słu​cha​cze okla​ski​wali ją na sto​jąco i gwiz​dali z zachwytu, dzięki czemu zyskała pew​ność, że zdo​łała dosię​gnąć kamie​ni​stego dna jaskini. Potem gór​nicy roz​po​częli swoje obrady, a ona znu​dzona sie​działa na kola​nach ojca, marząc o tym, by zaśpie​wać ponow​nie. — Wil​lie, śpie​wa​łaś dosko​nale dziś wie​czo​rem — powie​dział jakiś męż​czy​zna, kiedy zebra​nie dobie​gło końca. Wil​lie stała obok swej sio​stry Hazel przed kościo​łem, obser​wu​jąc ojca, który żegnał roz​cho​dzą​cych się ludzi. Nie poznała tego męż​czy​zny, gdyż dopiero od nie​dawna pra​co​wał w kopalni jako wolny czło​wiek, a przed​tem był ska​zań​cem zatrud​nio​nym na kolei. — Chciał​bym ci przed​sta​wić mojego syna Roberta. On jest nie​śmiały, ale uwiel​bia słu​chać, kiedy śpie​wasz. Robert wyszedł zza ple​ców ojca, który powie​dział: „Życzę dobrej zabawy” i popchnął chło​paka lekko w jej kie​runku, a potem ruszył w stronę domu. Skóra ojca Roberta miała barwę kawy z mle​kiem, ale jego syn koja​rzył się Wil​lie ze śmie​tanką do kawy. Widy​wała w Pratt City wielu bia​łych i czar​nych ludzi, ale ni​gdy nie zetknęła się z tymi dwoma kolo​rami w jed​nej rodzi​nie, w jed​nym czło​wieku. — Masz ładny głos — powie​dział Robert, nie odry​wa​jąc wzroku od ziemi i wzbi​ja​jąc kop​nię​ciem nie​-

wielki obłok kurzu. — Przy​cho​dzi​łem tu po to, żeby cię słu​chać. — Dzię​kuję — wymam​ro​tała Wil​lie, a on w końcu spoj​rzał na nią i uśmiech​nął się, naj​wy​raź​niej zado​wo​lony z tego, że prze​ła​mał barierę mil​cze​nia. — Dla​czego twoje oczy tak wyglą​dają? — spy​tała ze zdu​mie​niem Wil​lie, nie zwra​ca​jąc uwagi na swą sio​strę Hazel, która ukryła się za jej nogą i obser​wo​wała Roberta zza tej natu​ral​nej osłony. — Jak? Wil​lie szu​kała odpo​wied​niego spo​sobu opi​sa​nia jego oczu, ale zdała sobie sprawę, że nie może tego zro​bić przy pomocy jed​nego słowa. Koja​rzyły się jej one z wie​loma rze​czami. Przy​po​mi​nały jej czy​ste kałuże wody, do któ​rych obie z Hazel lubiły cza​sem wska​ki​wać, albo lśniący pan​cerz dźwi​ga​ją​cej źdźbło trawy zło​tej mrówki, którą widziała kie​dyś na wzgó​rzu. Jego oczy zmie​niały się w jej oczach, a ona nie wie​działa, jak mu to opi​sać, więc tylko wzru​szyła ramio​nami. — Czy ty jesteś biały? — spy​tała Hazel, a Wil​lie ode​pchnęła ją od sie​bie. — Nie — odparł Robert. — Ale mama mówi, że mamy w naszej krwi dużo bieli. Cza​sem poka​zuje się to dopiero po upły​wie pew​nego czasu. — To nie jest w porządku — mruk​nęła Hazel, potrzą​sa​jąc głową. — Twój tata jest stary jak zie​mia. To też nie jest w porządku — odpa​ro​wał Robert, a Wil​lie bez namy​słu go popchnęła. Zachwiał się i usiadł na ziemi, patrząc na nią z wyrzu​tem swymi brą​zo​wo​zie​lo​no​zło​tymi oczami, ale ona się tym wcale nie prze​jęła. Jej tata był jed​nym z naj​lep​szych gór​ni​ków, jakich kie​dy​kol​wiek widziało mia​sto Bir​ming​ham. Był świa​tłem jej życia i ona była dla niego tym samym. Opo​wia​dał jej wiele razy, jak cze​kał na jej naro​dziny, a kiedy się zja​wiła, był tak szczę​śliwy, że jego wiel​kie, węglowe serce omal nie stop​niało. Robert wstał, zro​bił krok do tyłu i otrze​pał się z kurzu. — Och! — zawo​łała Hazel, zado​wo​lona z kolej​nej oka​zji do zawsty​dze​nia Wil​lie. — Powiem mamie, co zro​bi​łaś! — Nie rób tego — popro​sił Robert. — Nic się nie stało. Nic się nie stało — powtó​rzył, nie odry​wa​jąc wzroku od Wil​lie. To szturch​nię​cie prze​ła​mało jakąś dzie​lącą ich barierę i od tego czasu stali się sobie tak bli​scy, jak tylko mogą być dwie różne osoby. Kiedy skoń​czyli szes​na​ście lat byli parą, jako osiem​na​sto​lat​ko​wie wzięli ślub, a w wieku dwu​dzie​stu lat mieli już dziecko. Miesz​kańcy Pratt City mówili o nich jed​nym tchem, łącząc ich imiona w taki spo​sób, że brzmiały jak jedno imię: Rober​ti​Wil​lie. W mie​siąc po naro​dzi​nach Car​sona ojciec Wil​lie zmarł, a kilka tygo​dni póź​niej ode​szła jej matka. Gór​nicy nie żyli długo. Wil​lie miała przy​ja​ciółki, któ​rych ojco​wie zmarli, kiedy one jesz​cze pły​wały w brzu​chach matek, ale wie​dza o tym nie łago​dziła jej bólu. W ciągu pierw​szych kilku dni sza​lała z roz​pa​czy. Nie chciała patrzeć na Car​sona, nie chciała nosić go na rękach. W nocy, kiedy dziecko spało, Robert obej​mo​wał ją mocno i sca​ło​wy​wał jej nie​koń​czące się potoki łez. — Kocham cię, Wil​lie — szep​tał, ale jego miłość w jakiś spo​sób skła​niała ją do jesz​cze gło​śniej​szego pła​czu, bo nie chciała uwie​rzyć w to, że na świe​cie opusz​czo​nym przez jej rodzi​ców może jesz​cze wyda​rzyć się coś dobrego. Wil​lie into​no​wała pie​śni śpie​wane przez kon​dukt pogrze​bowy, a płacz i szloch żałob​ni​ków docie​rały do pod​ziem​nych kory​ta​rzy kopalni. Ni​gdy dotąd nie prze​żyła takiego smutku, ni​gdy nie zetknęła się z mocą oddzia​ły​wa​nia setek ludzi, któ​rzy zebrali się, by poże​gnać jej rodzi​ców. Kiedy into​no​wała pieśń, jej głos drżał tak bar​dzo, jakby trzę​sło się coś w jej wnę​trzu. — Będę nosiła koronę — śpie​wała, a jej dono​śny głos odbi​jał się od dna szybu i wra​cał do uszu wszyst​kich uczest​ni​ków kon​duktu, obcho​dzą​cego kopal​nie. Kiedy mijali stary cmen​tarz dla ubo​gich, na któ​rym spo​czy​wały setki bez​i​mien​nych, pozba​wio​nych twa​rzy męż​czyzn i chłop​ców, Wil​lie poczuła zado​wo​le​nie, że jej ojciec umarł jako czło​wiek wolny. Że osią​gnął cho​ciaż tyle.

— Będę nosiła koronę — zaśpie​wała ponow​nie, trzy​ma​jąc na rękach Car​sona. Akom​pa​nio​wał jej jego żało​sny płacz, a rytm jego serca był jej metro​no​mem. Śpie​wa​jąc, zoba​czyła nuty, które wyfru​wały z jej ust jak motyle, uwal​nia​jąc ją po czę​ści od brze​mie​nia smutku. I w końcu uwie​rzyła, że jakoś to prze​żyje. Pratt City stało się nie​ba​wem dro​biną pyłu w oku Wil​lie. Nie mogła się od niego uwol​nić. Wie​działa, że Robert też marzy o wyjeź​dzie. Zawsze był tro​chę zbyt deli​katny, żeby pra​co​wać w kopalni węgla. Tak przy​naj​mniej mówili zarządcy za każ​dym razem, kiedy pro​sił ich o posadę, czyli mniej wię​cej raz w roku od jego trzy​na​stych uro​dzin. Więc pra​co​wał jako sprze​dawca w jed​nym z tutej​szych skle​pów. Potem, po naro​dzi​nach Car​sona, sklep prze​stał mu wystar​czać. Potra​fił spę​dzić cały dzień, skar​żąc się na los subiekta. — W tym zawo​dzie nie ma honoru — powie​dział pew​nego wie​czora do Wil​lie, która sie​działa obok niego, trzy​ma​jąc na kola​nach synka usi​łu​ją​cego zła​pać świa​tło odbite w jej kol​czy​kach. — Hono​ro​wym zawo​dem jest gór​nic​two. Wil​lie zawsze była prze​ko​nana, że mąż zgi​nie w kopalni, jeśli tylko trafi mu się szansa zje​cha​nia do szybu. Jej ojciec prze​stał pra​co​wać pod zie​mią na wiele lat przed śmier​cią. A był dwa razy więk​szy niż Robert i dzie​się​cio​krot​nie sil​niej​szy. Pra​wie do końca życia cier​piał na ataki kaszlu, pod​czas któ​rych z jego ust wycie​kał stru​myk czar​nej śliny, twarz kur​czyła się, a oczy wycho​dziły z orbit, więc Wil​lie miała wra​że​nie, że stoi za nim jakiś nie​wi​dzialny czło​wiek, zaci​ska​jący dło​nie na jego gar​dle, żeby go udu​sić. Ni​gdy mu jed​nak tego nie powie​działa. Robert zaczął cho​dzić ner​wowo po pokoju. Wiszący na ścia​nie zegar spóź​niał się o pięć minut, a tyka​nie dużej wska​zówki przy​po​mi​nało Wil​lie nie​syn​chro​niczne dźwięki wyda​wane przez jakie​goś czło​wieka, klasz​czą​cego w dło​nie pod​czas nabo​żeń​stwa, któ​remu towa​rzy​szą śpiewy i tańce. I coraz bar​dziej ją to iry​to​wało. — Powin​ni​śmy się prze​nieść. Poje​chać na pół​noc, do jakie​goś mia​sta, w któ​rym mógł​bym się nauczyć nowego zawodu. Teraz, kiedy nasi rodzice ode​szli, nic nas nie zatrzy​muje w Pratt City. — Nowy Jork — powie​działa Wil​lie pod wpły​wem nagłego impulsu. — Har​lem. Te słowa zabrzmiały w jej uszach zna​jomo. Ni​gdy nie była w tym mie​ście, ale czuła w swym życiu jego obec​ność. Było to coś w rodzaju prze​czu​cia albo wyprze​dza​ją​cej pamięci. — Nowy Jork, co? — spy​tał z uśmie​chem Robert. Wziął na ręce Car​sona, który zaczął pła​kać, zasko​czony nagłym ogra​ni​cze​niem dopływu świa​tła. — Może uda​łoby ci się zna​leźć jakąś pracę. Ja mogę śpie​wać. — A więc chcesz zostać śpie​waczką? — Robert zaczął machać pal​cem przed nosem Car​sona, który podą​żał wzro​kiem za ruchami jego dłoni. — Co o tym myślisz, synku? Mama na sce​nie? Opu​ścił palec i poła​sko​tał synka po mięk​kim brzu​chu. Chło​piec wybuch​nął gło​śnym śmie​chem, a ojciec poszedł za jego przy​kła​dem. — Wiesz co, mama? — spy​tał. — Ten pomysł chyba mu się spodo​bał. Każdy znał kogoś, kto wybie​rał się do Nowego Jorku. I każdy znał kogoś, kto już tam był. Wil​lie i Robert znali Joe Tur​nera z cza​sów, kiedy był on jesz​cze Małym Joe, bystrym syn​kiem Joecy’ego z Pratt City. Teraz pra​co​wał w Har​le​mie jako nauczy​ciel. Zapro​wa​dził ich do swego miesz​ka​nia przy 134. ulicy. Wil​lie do końca życia nie miała zapo​mnieć swo​jego pierw​szego pobytu w Har​le​mie. Pratt City było mia​stem gór​ni​czym, a wszyst​kie jego sprawy sku​piały się na tym, co zale​gało pod zie​mią. W Har​le​mie głów​nym punk​tem zain​te​re​so​wa​nia było niebo. Budynki, znacz​nie licz​niej​sze i wyż​sze niż wszyst​kie domy, jakie Wil​lie do tej pory widziała, stały tuż obok sie​bie, cia​sno stło​czone. Pierw​szy wchło​nięty przez nią haust tutej​szego powie​trza oka​zał się czy​sty; pył węglowy nie wpa​dał do nosa, nie prze​ni​kał do gar​dła, nie czuło się jego smaku. Już samo oddy​cha​nie było fascy​nu​jącą przy​godą. — Przede wszyst​kim musimy zna​leźć jakiś lokal, w któ​rym będę mogła śpie​wać, Mały Joe — powie​działa do gospo​da​rza Wil​lie, gdy wnie​śli do jego miesz​ka​nia ostat​nią z ich trzech wali​zek. — Sły​sza​łam

te panienki na rogu ulicy i jestem od nich lep​sza. Ja to po pro​stu wiem. Miesz​ka​nie było nie​duże, ale Joe nie był w sta​nie pła​cić całego czyn​szu, więc powie​dział, że jest szczę​śliwy, mogąc go dzie​lić z przy​ja​ciółmi. — Miejmy nadzieję, że śpie​wasz lepiej niż ta dziew​czyna z rogu ulicy — oznaj​mił ze śmie​chem. —  Prze​cież cho​dzi wła​śnie o to, żebyś wydo​stała się z ulicy i wystę​po​wała w lokalu. — To nie jest naj​pil​niej​sza sprawa, jaką musimy zała​twić — wtrą​cił Robert zajęty dotąd koły​sa​niem Car​sona, żeby powstrzy​mać go od pła​czu. — Pierw​szym zada​niem będzie zna​le​zie​nie pracy dla mnie. Przy​po​mi​nam wam, że to ja jestem męż​czy​zną. — Och, dobrze o tym wiemy — mruk​nęła Wil​lie, mru​ga​jąc do niego poro​zu​mie​waw​czo, a Joe uniósł wzrok ku niebu. — Tylko nie spro​wa​dzaj​cie na razie żad​nych nowych dzieci do tego domu — mruk​nął z uśmie​chem. Tej nocy, i przez wiele następ​nych, Wil​lie, Robert i Car​son spali na jed​nym mate​racu, w małym salo​niku miesz​ka​nia Joego, poło​żo​nego na trze​cim pię​trze wyso​kiego cegla​nego budynku. Na sufi​cie nad ich posła​niem była duża brą​zowa plama, ale tej pierw​szej nocy nawet ona wyda​wała się Wil​lie piękna. W budynku miesz​kali nie​mal wyłącz​nie czarni, z któ​rych więk​szość przy​była nie​dawno z Luizjany, Mis​si​sipi i Tek​sasu. Wcho​dząc do niego po raz pierw​szy, Wil​lie usły​szała cha​rak​te​ry​styczną mowę miesz​kańca Ala​bamy, który usi​ło​wał prze​pchnąć sze​roką kanapę przez wąskie drzwi. Z dru​giej strony tych drzwi dobie​gał głos kogoś, kto miał taki sam akcent i naj​wy​raź​niej kie​ro​wał całą ope​ra​cją, mówiąc: „bar​dziej w lewo… tro​chę w prawo”. Następ​nego ranka Wil​lie i Robert zosta​wili Car​sona pod opieką Małego Joe, bo chcieli pocho​dzić po Har​le​mie i spraw​dzić, czy w ich sąsiedz​twie nie ma jakichś ogło​szeń o wol​nych miej​scach pracy. Cho​dzili godzi​nami po całej dziel​nicy, obser​wu​jąc ludzi i wymie​nia​jąc uwagi o tym, co wyda​wało im się nowe i nie​zwy​kłe lub dobrze znane. Skrę​ciw​szy za lodziar​nią w boczną ulicę, dostrze​gli na drzwiach sklepu tabliczkę z infor​ma​cją, że jest to punkt rekru​ta​cyjny, więc weszli do niego, by spy​tać o pracę dla Roberta. Wil​lie potknęła się w progu o wysta​jącą listwę, ale Robert chwy​cił ją w ramiona, pomógł jej odzy​skać rów​no​wagę i w prze​lo​cie poca​ło​wał jej poli​czek. Ona zaś spoj​rzała w oczy sprze​dawcy i poczuła bijący od niego chłód, który prze​nik​nął całe jej ciało i zamie​nił brzuch w komorę pełną węgla. — Prze​pra​szam pana, sir — zaczął Robert. — Widzia​łem tę wywieszkę na drzwiach… — Jesteś żonaty z czarną kobietą? — prze​rwał mu męż​czy​zna, obrzu​ca​jąc go badaw​czym spoj​rze​niem. Robert spoj​rzał na Wil​lie. — Pra​co​wa​łem już kie​dyś w skle​pie — powie​dział cicho. — Na Połu​dniu. — Tutaj nie ma dla cie​bie pracy — oznaj​mił sprze​dawca. — Chcę powie​dzieć, że mam doświad​cze​nie… — Tutaj nie ma dla cie​bie pracy — powtó​rzył męż​czy​zna, tym razem bar​dziej opry​skli​wym tonem. — Chodźmy stąd, Robert — powie​działa Wil​lie. Była już w poło​wie drogi do drzwi, kiedy męż​czy​zna powta​rzał swoje pierw​sze zda​nie. Nie roz​ma​wiali z sobą przez dwie prze​cznice. Minęli jakąś restau​ra​cję z wywieszką „Otwarte”, ale Wil​lie nie musiała patrzeć na Roberta, by wie​dzieć, że do niej nie wstą​pią. Nie​długo zna​leźli się pod domem, w któ​rym miesz​kał Mały Joe. — Dla​czego wra​ca​cie tak szybko? — spy​tał, kiedy weszli. Car​son, zwi​nięty w kłę​bek, spał na mate​racu. — Wil​lie chciała spraw​dzić, jak się miewa dziecko. Uznała, że należy ci się odpo​czy​nek od małego. Prawda, Wil​lie? Wil​lie zauwa​żyła, że Joe przy​gląda jej się z nie​do​wie​rza​niem, ale odpo​wie​działa: — Tak, to prawda. Robert odwró​cił się na pię​cie i wyszedł z pokoju.

Wil​lie usia​dła obok śpią​cego dziecka i zaczęła mu się przy​glą​dać. Nie była pewna, czy będzie w sta​nie przy​glą​dać mu się przez cały dzień, posta​no​wiła więc spró​bo​wać. Ale po jakimś cza​sie ogar​nął ją dziwny, nie​wy​tłu​ma​czalny lęk. Bała się, że chłop​czyk nie oddy​cha pra​wi​dłowo. Że nie czuje głodu, więc nie zacznie pła​kać, żąda​jąc pokarmu. Że nie będzie jej odróż​niał od wszyst​kich innych kobiet miesz​ka​ją​cych w tym nowym, wiel​kim mie​ście. Obu​dziła go tylko po to, żeby usły​szeć jego płacz. I dopiero wtedy, kiedy zaczął kwi​lić, naj​pierw cicho, a potem bar​dzo gło​śno, zdo​łała się odprę​żyć. — Oni myśleli, że jest biały — powie​działa do Joego. Czuła na sobie jego wzrok, kiedy przy​glą​dała się Car​so​nowi. — Rozu​miem — mruk​nął Joe, kiwa​jąc głową, a potem wyszedł z pokoju, zosta​wia​jąc ją samą z dziec​kiem. Wil​lie nie​cier​pli​wie cze​kała na powrót Roberta. Po raz pierw​szy zaczęła się zasta​na​wiać, czy wyjazd z Pratt City nie był błę​dem. Myślała o Hazel, od któ​rej nie miała żad​nych wia​do​mo​ści od chwili roz​sta​nia i czuła bole​sny przy​pływ tęsk​noty. Prze​żyła kolejny napad lęku, tym razem zwią​zany z samot​no​ścią. Czuła, że ona nad​cho​dzi, że będzie musiała się nauczyć z nią żyć. Nie​ba​wem wró​cił Robert. Był u fry​zjera i kazał się krótko ostrzyc. Kupił sobie nowe ubra​nie, które — jak domy​śliła się Wil​lie — pochło​nęło resztę ich oszczęd​no​ści. Ale ni​gdzie nie widziała czę​ści gar​de​roby, które miał na sobie, wycho​dząc z miesz​ka​nia. Usiadł na łóżku obok niej i pogła​skał Car​sona po ple​cach. Spoj​rzała na niego i stwier​dziła, że nie wygląda tak jak przed​tem. — Wyda​łeś pie​nią​dze? — spy​tała. Robert uni​kał jej wzroku. Nie pamię​tała, by wyda​rzyło się to kie​dy​kol​wiek przed​tem. Nawet pod​czas pierw​szego dnia ich wspól​nej zabawy, nawet wtedy, kiedy go popchnęła, nawet wtedy, kiedy upadł, zawsze patrzył jej śmiało, nie​mal zachłan​nie, pro​sto w oczy. To wła​śnie jego oczy przy​cią​gnęły jej uwagę, gdy go poznała. To wła​śnie one były pierw​szym obiek​tem jej miło​ści. — Ja nie chcę być taki jak mój ojciec, Wil​lie — powie​dział Robert, na​dal patrząc na Car​sona. — Nie chcę być czło​wie​kiem, który umie robić tylko jedną rzecz. Chcę nam zapew​nić dobre życie. Wiem, że jestem do tego zdolny. Spoj​rzał w końcu na Wil​lie. Pogła​skał ją po policzku, a potem poło​żył dłoń na jej karku. — Jeste​śmy teraz tutaj, Wil​lie — powie​dział. — Pamię​tajmy o tym. Oto co zna​czyło dla Wil​lie „bycie tutaj”: oboje z Rober​tem budzili się wcze​śnie rano. Ona ubie​rała Car​sona i odpro​wa​dzała go do miesz​ka​ją​cej niżej Bess, sta​rej kobiety, która za nie​wielką opłatą opie​ko​wała się wszyst​kimi miesz​ka​ją​cymi w budynku dziećmi. Robert golił się, cze​sał, zapi​nał koszulę. Potem oboje wyru​szali do Har​lemu, żeby szu​kać pracy. On miał na sobie eks​tra​wa​ganc​kie czę​ści gar​de​roby, ona wkła​dała to, co nosiła codzien​nie. „Bycie tutaj” ozna​czało też, że nie cho​dzili już po tro​tu​arze obok sie​bie. Robert zawsze szedł tro​chę przed nią, więc ni​gdy się nie doty​kali. Ona nie wyma​wiała już teraz jego imie​nia. Nawet gdyby prze​wró​ciła się na ulicy, gdyby zaata​ko​wał ją jakiś rabuś albo gdyby gro​ziło jej wpad​nię​cie pod samo​chód, nie ośmie​li​łaby się go zawo​łać. Zro​biła to raz, a kiedy on się odwró​cił, wszy​scy zaczęli na nich patrzeć. Począt​kowo szu​kali pracy na tere​nie Har​lemu. Robert dostał nawet posadę w jakimś skle​pie, ale po tygo​dniu doszło do nie​po​ro​zu​mie​nia. Jeden z bia​łych klien​tów spy​tał go na ucho, dla​czego nie zabie​rze do domu któ​rejś z bywa​ją​cych w skle​pie Murzy​nek. Tego wie​czora, po powro​cie do domu, Robert zaczął pła​kać. Wyznał Wil​lie, że zre​zy​gno​wał z pracy, bo zdał sobie sprawę, że ten męż​czy​zna mógł mówić o niej. Następ​nego dnia oboje wyru​szyli na poszu​ki​wa​nie pracy, ale szli razem na połu​dnie tylko przez chwilę, a potem się roz​dzie​lili — Robert skie​ro​wał swe kroki w stronę pozo​sta​łej czę​ści Man​hat​tanu. Wyda​wał się teraz tak biały, że już po kilku sekun​dach stra​ciła go z oczu, stał się jesz​cze jedną białą twa​rzą w tłu​mie innych, widocz​nych w per​spek​ty​wie ulicy. Po dwóch tygo​dniach poszu​ki​wań zna​lazł pracę

na Man​hat​ta​nie. Jej poszu​ki​wa​nia zajęły jesz​cze trzy mie​siące, ale w grud​niu pra​co​wała już jako pomoc domowa w rodzi​nie pań​stwa Mor​ri​sów, boga​tych Murzy​nów, miesz​ka​ją​cych na pogra​ni​czu Har​lemu i Man​hat​tanu. Pań​stwo Mor​ri​so​wie nie byli do końca pogo​dzeni ze swym sta​tu​sem czar​no​skó​rych, więc chcieli być na tyle bli​sko bia​łych, na ile pozwa​lały obo​wią​zu​jące w mie​ście prze​pisy. Ich skóra była zbyt ciemna, by mogli zaj​mo​wać miesz​ka​nie poło​żone choćby o jedną prze​cznicę bli​żej bia​łej czę​ści mia​sta. W ciągu dnia Wil​lie opie​ko​wała się syn​kiem pań​stwa Mor​ri​sów. Kar​miła go, kąpała i ukła​dała na drzemkę. Potem sprzą​tała od góry do dołu całe miesz​ka​nie, pamię​ta​jąc o wytar​ciu kurzu pod kan​de​la​brem, bo pani Mor​ri​sowa zawsze to spraw​dzała. Wcze​snym wie​czo​rem zaczy​nała goto​wać. Pań​stwo Mor​ri​so​wie miesz​kali w Nowym Jorku od cza​sów Wiel​kiej Migra​cji, ale jadali tak, jakby Połu​dnie było miej​scem w ich kuchni, a nie kra​iną odda​loną o wiele mil. Pani Mor​ri​sowa wra​cała zwy​kle do domu wcze​śniej niż jej mąż. Pra​co​wała jako kraw​cowa, a jej dło​nie bywały nie​raz pokłute do krwi. Kiedy się poja​wiała w miesz​ka​niu, Wil​lie wycho​dziła na swoje prze​słu​cha​nia. Miała zbyt ciemną skórę, by śpie​wać w klu​bie Jaz​zing. Powie​dziano jej to, kiedy po raz pierw​szy przy​szła na prze​słu​cha​nie. Bar​dzo wysoki i szczu​pły męż​czy​zna przy​ło​żył do jej policzka papie​rową torbę. — Za ciemna — powie​dział. Wil​lie potrzą​snęła głową. — Ale ja umiem śpie​wać, sami zoba​czy​cie. Otwo​rzyła usta i wzięła bar​dzo głę​boki oddech, by wypeł​nić balon swo​jego brzu​cha. Ale ten męż​czy​zna naci​snął go dwoma pal​cami i wypu​ścił z niej całe powie​trze. — Za ciemna — powtó​rzył. — Jaz​zing jest tylko dla jasnych dziew​cząt. — Widzia​łam, jak wcho​dził tu z puzo​nem jakiś męż​czy​zna ciemny jak śro​dek nocy. — Powie​dzia​łem: dziew​częta, kochana. Gdy​byś była męż​czy​zną, może mia​ła​byś szanse. Gdy​bym była Rober​tem… — pomy​ślała. Robert mógł dostać każdą posadę, jakiej by zapra​gnął, ale ona wie​działa, że jest zbyt zalęk​niony, żeby spró​bo​wać. Bał się, że zosta​nie zde​ma​sko​wany, prze​ra​żało go to, że nie ma odpo​wied​niego wykształ​ce​nia. Któ​re​goś wie​czora wyznał jej, że jakiś męż​czy​zna spy​tał go, dla​czego „tak dziw​nie mówi”. Od tej pory bał się ode​zwać. Nie chciał jej dokład​nie powie​dzieć, jak zara​bia na życie, ale wra​cał do domu owiany zapa​chem morza oraz mięsa. Dosta​wał co mie​siąc wię​cej pie​nię​dzy, niż ona kie​dy​kol​wiek w życiu widziała. Robert był ostrożny, a ona tro​chę dzika. Zawsze tak było. Kiedy poło​żył się obok niej po raz pierw​szy, był tak zde​ner​wo​wany, że jego penis leżał bez​wład​nie na jego lewej nodze jak kłoda na drga​ją​cej rzece uda. — Twój ojciec mnie zabije — wyszep​tał. Oboje mieli po szes​na​ście lat, a ich rodzice byli na zebra​niu związku. — Nie myślę w tej chwili o moim tacie, Robert — powie​działa, usi​łu​jąc posta​wić kłodę. Nie spusz​cza​jąc z niego wzroku, wło​żyła kolejno do ust wszyst​kie jego palce i lekko nagry​zła ich koniuszki. Potem wsu​nęła go w swoje ciało, poło​żyła się na nim i drgała mia​rowo dopóki nie zaczął bła​gać: prze​stań, nie prze​sta​waj, szyb​ciej, wol​niej. Kiedy zamknął oczy, popro​siła, żeby je otwo​rzył, by na nią patrzył. Lubiła być gwiazdą przed​sta​wie​nia. Teraz też tego pra​gnęła i dla​tego myślała o Rober​cie. Wie​działa, że będąc na jego miej​scu, byłaby mniej nie​śmiała, że potra​fi​łaby lepiej wyko​rzy​stać swoją jasną kar​na​cję. Gdyby tylko mogła, prze​nio​słaby wła​sny głos w jego ciało, w jego skórę. Sta​łaby na sce​nie klubu Jaz​zing i wsłu​chi​wała się w nad​la​tu​jące od strony widowni okrzyki zachwytu, podobne do tych, które czę​sto pod​no​siły ją na duchu, kiedy śpie​wała przy stole rodzi​ców. „Chło​pie, ależ ona potrafi wymia​tać! Ta dziew​czyna ni​gdy nie oszu​kuje!” — Posłu​chaj — powie​dział do niej jakiś wysoki, szczu​pły męż​czy​zna, prze​ry​wa​jąc jej myśli, zanim stały się zbyt posępne — potrze​bu​jemy kogoś, kto by w nocy sprzą​tał lokal. Nie​źle pła​cimy, a z tej

posady może w przy​szło​ści wynik​nąć dla cie​bie coś dobrego. Przy​jęła jego pro​po​zy​cję bez namy​słu, a po powro​cie do domu powie​działa Rober​towi, że pań​stwo Mor​ri​so​wie zaofe​ro​wali jej pracę na noc​nej zmia​nie. Nie była pewna, czy jej uwie​rzył, ale kiw​nął głową. Tej nocy spał mię​dzy nimi Car​son. Zaczy​nał już wyma​wiać nie​które słowa. Kilka dni wcze​śniej, kiedy Wil​lie ode​brała synka z miesz​ka​nia Bess, żeby zanieść go do Joego, usły​szała, że nazywa starą kobietę „Mama”. Poczuła bole​sny ucisk w gar​dle, ale bez słowa wzięła chłopca na ręce i zanio​sła na górę. — Płaca jest nie​zła — powie​działa do Roberta, wycią​ga​jąc palec Car​sona z jego ust. Chło​piec zaczął pła​kać i wołać gło​śno: „Nie!”. — Spo​koj​nie, synku — upo​mniał go Robert. — Nie odzy​waj się do mamy w taki spo​sób. — Car​son ponow​nie wetknął palec do ust i spoj​rzał na ojca wyzy​wa​jąco. — Nie potrze​bu​jemy dodat​ko​wych pie​nię​dzy — cią​gnął Robert, zwra​ca​jąc się do żony. — Zara​biamy zupeł​nie dobrze, Wil​lie. Nie​długo będzie nas stać na wła​sny kąt. Nie musisz pra​co​wać. — Cie​kawe, gdzie w takim razie będziemy miesz​kać? — wark​nęła Wil​lie, ale szybko zdała sobie sprawę, że nie chciała prze​ma​wiać tak agre​syw​nym tonem. Pomysł Roberta wyda​wał jej się atrak​cyjny: mając wła​sne miesz​ka​nie, mogłaby spę​dzać wię​cej czasu z Car​so​nem. Ale wie​działa, że ona nie nadaje się do takiego życia. Że takie życie nie jest im pisane. — Znaj​dziemy jakieś miesz​ka​nie, Wil​lie. — Jakie miesz​ka​nie? Czy ty nie widzisz, w jakim świe​cie żyjemy? To cud, że choć codzien​nie prze​kra​czasz te drzwi i sta​jesz się czę​ścią tego świata, nikt cię dotąd nie pobił za sypia​nie z Murz… — Prze​stań! — uciął Robert, a ona zdała sobie sprawę, że ni​gdy dotąd nie sły​szała w jego gło​sie takiej siły. — Prze​stań tak mówić! Odwró​cił się twa​rzą do ściany. Ona na​dal leżała na ple​cach, patrząc w sufit. Wielka brą​zowa plama zaczęła jej się wyda​wać nie​po​ko​jąco kru​cha. Miała wra​że​nie, że cała kon​struk​cja może w każ​dej chwili runąć na ich głowy. — Ja się nie zmie​ni​łem, Wil​lie — powie​dział do ściany Robert. — Nie, ale nie jesteś też już taki sam jak daw​niej. Reszta nocy upły​nęła im w mil​cze​niu. Leżący mię​dzy nimi Car​son zaczął chra​pać, tak gło​śno, jakby bur​cze​nie w żołądku wyry​wało się na zewnątrz przez jego nos. Wil​lie pomy​ślała sobie, że jego chra​pa​nie brzmi jak pod​kład muzyczny do sceny zawa​le​nia się sufitu. Poczuła lęk. Gdyby Car​son był na​dal małym dziec​kiem… gdyby miesz​kali na​dal w Pratt City, obu​dzi​łaby go bez waha​nia. Tutaj, w Har​le​mie, nie była w sta​nie się poru​szyć. Musiała leżeć bez ruchu, sły​sząc chra​pa​nie, myśląc o groź​bie kata​strofy i wal​cząc z prze​ra​że​niem. Sprzą​ta​nie klubu Jaz​zing nie było trudne. Wil​lie zosta​wiała Car​sona u Bess w porze kola​cji, a potem wyru​szała na Lenox Ave​nue pod numer 644. Praca była taka sama jak u pań​stwa Mor​ri​sów, ale rów​no​cze​śnie inna. Klub był prze​zna​czony tylko dla bia​łych klien​tów. Wyko​nawcy, któ​rzy poja​wiali się co wie​czór na sce​nie, byli tacy jak powie​dział jej tam​ten męż​czy​zna: wysocy, lekko opa​leni i zachwy​ca​jący. Dla niej zna​czyło to tyle, że muszą mieć jasną skórę, co naj​mniej metr sześć​dzie​siąt pięć wzro​stu i być mło​dzi. Wil​lie wyno​siła śmieci, zamia​tała, szo​ro​wała pod​łogi i obser​wo​wała męż​czyzn, któ​rzy z kolei obser​wo​wali wyko​naw​ców. Był to dla niej obcy, nie​znany świat. W jed​nym z nume​rów pro​gramu pewien aktor uda​wał, że jest zagu​biony w afry​kań​skiej dżun​gli. Miał na sobie spód​niczkę z trzciny, a na jego gło​wie i ramio​nach były wyma​lo​wane jakieś znaki. Zamiast mówić, wyda​wał chra​pliwe dźwięki. Od czasu do czasu napi​nał mię​śnie i ude​rzał pię​ściami w swoją klatkę pier​siową. Uniósł na rękach jedną z wyso​kich, opa​lo​nych i zachwy​ca​ją​cych dziew​cząt i posa​dził ją na swoim ramie​niu, jakby była szma​cianą lalką. Widow​nia pękała ze śmie​chu.

Wil​lie, choć pochło​nięta pracą, obej​rzała też kie​dyś skecz mający uka​zy​wać życie na Połu​dniu. Trzej akto​rzy, naj​ciem​niejsi, jakich kie​dy​kol​wiek widziała w tym klu​bie, zbie​rali na sce​nie bawełnę. Potem jeden z nich zaczął narze​kać. Skar​żył się, że słońce grzeje zbyt sil​nie, a bawełna jest zbyt biała. Usiadł na skraju sceny, leni​wie macha​jąc nogami w tę i z powro​tem, w tę i z powro​tem. Pozo​stali dwaj pode​szli do niego i poło​żyli dło​nie na jego ramio​nach. Zaczęli śpie​wać pieśń, któ​rej Wil​lie ni​gdy dotąd nie sły​szała. Wyra​żali w niej wdzięcz​ność swoim panom, któ​rzy trak​to​wali ich tak dobrze. Kiedy skoń​czyli, wszy​scy trzej zabrali się ponow​nie do zbie​ra​nia bawełny. To nie było Połu​dnie, jakie znała Wil​lie. To nie było też Połu​dnie, jakie znali jej rodzice. Słu​cha​jąc uwag męż​czyzn sie​dzą​cych na widowni, była pewna, że żaden z nich ni​gdy nie posta​wił stopy na Połu​dniu. Oni chcieli tylko się śmiać, pić alko​hol i kwi​to​wać gwiz​dami zachwytu występy dziew​cząt. Wil​lie była nie​mal zado​wo​lona, że sprząta scenę, a nie musi na niej śpie​wać. Pra​co​wała tam przez dwa mie​siące. Od czasu, gdy spy​tała Roberta, gdzie będą miesz​kać, ich sto​sunki nie ukła​dały się naj​le​piej. Teraz spę​dzał więk​szość nocy poza domem. Kiedy Wil​lie wra​cała przed świ​tem z klubu, Car​son spał samot​nie na mate​racu. Joe odbie​rał chłopca od Bess po zakoń​cze​niu swo​ich lek​cji i kładł go co wie​czór do łóżka. Wil​lie wpeł​zała na mate​rac, kła​dła się obok synka i leżała z otwar​tymi oczami, cze​ka​jąc na stu​kot butów nad​cho​dzą​cego kory​ta​rzem Roberta. Kiedy sły​szała cięż​kie kroki, widziała, że tej nocy będzie miała męża dla sie​bie. Zbli​żał się, a ona pospiesz​nie zamy​kała oczy i oboje zaczy​nali grę pozo​rów, zacho​wu​jąc się tak jak akto​rzy wystę​pu​jący na sce​nie klubu Jaz​zing. Robert cicho kładł się obok niej, a ona nie zada​wała żad​nych pytań, dając mu do pozna​nia, że na​dal w niego wie​rzy, że wie​rzy w ich zwią​zek. Któ​re​goś wie​czoru w klu​bie, gdy już wyrzu​ciła śmieci, pod​szedł do niej szef. Jak zawsze wyda​wał się ziry​to​wany. Brał udział w woj​nie, a teraz sil​nie kulał, co — jak mówił — unie​moż​li​wiało mu zdo​by​cie bar​dziej sza​cow​nego sta​no​wi​ska. Wyda​wał się szczę​śliwy tylko wtedy, kiedy mógł wyjść na dwór, oprzeć się o ceglaną ścianę budynku i wypa​lać jed​nego papie​rosa za dru​gim. — Ktoś zwy​mio​to​wał w męskiej toa​le​cie — powie​dział i wyszedł przed klub. Wil​lie kiw​nęła tylko głową. Zda​rzało się to co naj​mniej raz w tygo​dniu, a ona wie​działa, co ma robić i nie potrze​bo​wała niczy​ich pouczeń. Chwy​ciła wia​dro oraz mopa i ruszyła w kie​runku męskiego wychodka. Zapu​kała do drzwi raz, potem drugi, ale nie docze​kała się żad​nej reak​cji. — Wcho​dzę! — oznaj​miła sta​now​czym tonem. Odkryła już przed kilku tygo​dniami, że lepiej wcho​dzić do toa​let zde​cy​do​wa​nym kro​kiem, niż robić to nie​śmiało, bo pijani męż​czyźni mają skłon​ność do czę​ścio​wej utraty słu​chu. Męż​czy​zna, któ​rego zastała w toa​le​cie, z pew​no​ścią go stra​cił. Stał pochy​lony nad umy​wal​nią, mam​ro​cząc coś do sie​bie nie​zro​zu​miale. — Och, prze​pra​szam — wybą​kała Wil​lie. Odwró​ciła się, żeby odejść, ale męż​czy​zna uniósł wzrok i zoba​czył ją w lustrze. — Wil​lie? — spy​tał ze zdu​mie​niem. Poznała go natych​miast po gło​sie, ale się nie odwró​ciła. Nie zare​ago​wała na jego pyta​nie. Myślała tylko o tym, jakie to zdu​mie​wa​jące, że od razu go nie poznała. Dawno temu, kiedy byli jesz​cze zako​chaną parą i na początku ich mał​żeń​stwa, miała wra​że​nie, że zna Roberta lepiej niż sie​bie samą. Nie cho​dziło o to, że wie​działa, jaki jest jego ulu​biony kolor…, że wie​działa, co chciałby zjeść na obiad. Wie​działa o rze​czach, o któ​rych on sam jesz​cze nie miał poję​cia. Na przy​kład o tym, że nie jest czło​wie​kiem umie​ją​cym wyzwo​lić się z uści​sku nie​wi​docz​nych dłoni. Że zmie​nił się po przyj​ściu Car​sona na świat, ale nie na lep​sze. Że naro​dziny syna wzbu​dziły w nim głę​boką nie​uf​ność do samego sie​bie, że stał się czło​wie​kiem zawsze kwe​stio​nu​ją​cym wła​sne decy​zje, że nie potrafi sto​so​wać się do norm postę​po​wa​nia wyzna​czo​nych przez kocha​ją​cego go ojca, który uto​ro​wał drogę jemu i jego matce, choć zapła​cił za to wysoką cenę. Wil​lie była prze​ra​żona tym, że choć umiała dostrzec w mężu wszyst​kie te cechy, nie potra​fiła natych​miast roz​po​znać jego pochy​lo​nej nad umy​wal​nią syl​wetki

i jego zwie​szo​nej głowy. Wstrzy​mała oddech, bo do toa​lety weszli dwaj biali męż​czyźni. Jeden z nich miał szare ubra​nie, a drugi gra​na​towe. Nawet nie zwró​cili na nią uwagi. — Co ty tu tak długo robisz, Rob? — spy​tał ten gra​na​towy. — Panienki zaraz wycho​dzą na scenę. Robert spoj​rzał bez​rad​nie na Wil​lie, a męż​czy​zna w sza​rym ubra​niu poszedł za jego wzro​kiem, obrzu​cił ją tak​su​ją​cym spoj​rze​niem i zaczął się uśmie​chać. — W porządku, chłopcy — powie​dział Robert, potrzą​sa​jąc głową i usi​łu​jąc się bez​tro​sko uśmiech​nąć. — Chodźmy na salę. — Wygląda na to, że Robert już zna​lazł sobie panienkę — mruk​nął męż​czy​zna w sza​rym ubra​niu. — Ona ma tu tylko posprzą​tać — oznaj​mił jej mąż, a ona dostrze​gła jego spoj​rze​nie i dopiero teraz zdała sobie sprawę, że grozi jej nie​bez​pie​czeń​stwo. — Więc może nie musimy wra​cać na salę — mruk​nął ubrany na szaro klient, opie​ra​jąc się non​sza​lancko o ścianę, a jego kolega też wyszcze​rzył zęby w uśmie​chu. — Muszę iść — powie​działa Wil​lie, chwy​ta​jąc za mopa. — Mój szef będzie mnie szu​kał. Naśla​du​jąc Roberta, pró​bo​wała zmie​nić swój głos i mówić tak jak biali ludzie. Ale męż​czy​zna w sza​rym ubra​niu wyrwał jej mopa z ręki. — Masz tu jesz​cze sporo sprzą​ta​nia — powie​dział, piesz​czo​tli​wie prze​su​wa​jąc dło​nią po jej policzku. Potem wycią​gnął rękę w kie​runku jej piersi, ale ona splu​nęła mu w twarz. — Wil​lie, nie rób tego! — krzyk​nął Robert, a obaj męż​czyźni spoj​rzeli na niego ze zdzi​wie​niem. Męż​czy​zna w sza​rym ubra​niu ocie​rał z twa​rzy ślinę Wil​lie. — Ty ją znasz? — spy​tał ten gra​na​towy, ale jego kolega naj​wy​raź​niej rozu​mo​wał szyb​ciej niż on. Wil​lie widziała wyraz jego twa​rzy i domy​ślała się, że obraca w myślach wszyst​kie poszlaki, oce​nia odcień skóry Roberta, jego nie​na​tu​ral​nie brzmiący głos, noce, które spę​dza poza domem. — To twoja kobieta? — spy​tał, patrząc ze zdu​mie​niem na jej męża. Oczy Roberta zaczęły wypeł​niać się łzami. Jego blada twarz zro​biła się jesz​cze bled​sza i wszystko wska​zy​wało na to, że za chwilę znów zacznie wymio​to​wać. Kiw​nął bez​rad​nie głową. — W takim razie dla​czego nie podej​dziesz, żeby ją poca​ło​wać? — spy​tał szary. Lewą ręką roz​piął już spodnie, a prawą zaczął się bawić swoim peni​sem. — Nie bój się, ja jej nie dotknę. I dotrzy​mał słowa. Męż​czy​zna w gra​na​to​wym ubra​niu pil​no​wał drzwi, a Robert wyko​nał tego wie​czora całą robotę. Wszystko ogra​ni​czyło się do kilku nie​zręcz​nych poca​łun​ków i dotknięć. Zanim męż​czy​zna w sza​rym ubra​niu kazał Rober​towi zdo​być się na pene​tra​cję, zaczął nagle szybko oddy​chać i osią​gnął swój cel. Zaraz potem poczuł się znu​dzony całą sceną. — Nie masz po co przy​cho​dzić jutro do pracy, Rob — powie​dział, a potem wyszedł z toa​lety, zabie​ra​jąc ze sobą kolegę. Wil​lie poczuła powiew prze​ciągu wpa​da​ją​cego przez uchy​lone drzwi i przy​pra​wia​ją​cego ją o gęsią skórkę. Jej całe ciało było sztywne jak kłoda drewna. Robert wycią​gnął do niej rękę, a ona dopiero po sekun​dzie zdała sobie sprawę, że na​dal jest w sta​nie się poru​szać. Odsu​nęła się od niego, zanim zdą​żył ją dotknąć. — Odejdę jesz​cze dziś wie​czo​rem — powie​dział. Znowu zaczął pła​kać, a w jego piw​nych, zie​lo​nych, zło​tych oczach lśniły łzy. Wyszedł z toa​lety, zanim zdą​żyła mu powie​dzieć, że on już znik​nął z jej życia. * Car​son na​dal lizał trzy​ma​nego w ręku loda. Drugą rękę trzy​mał w dłoni Wil​lie, a dotyk jego ciała wyci​skał z jej oczu łzy. Chciała dalej iść przed sie​bie, w razie potrzeby nawet na koniec Man​hat​tanu. Już nie pamię​tała, kiedy jej synek wyda​wał się tak szczę​śliwy.

Tego samego dnia, któ​rego doszło do spo​tka​nia z Rober​tem, Joe zapro​po​no​wał jej mał​żeń​stwo, ale ona nie chciała o tym nawet myśleć. Wypro​wa​dziła się w środku nocy, zabie​ra​jąc ze sobą Car​sona, a następ​nego ranka zna​la​zła miesz​ka​nie, które było na tyle odle​głe, by mieć nadzieję, że nie spo​tka nikogo ze zna​jo​mych. Ale nie mogła opu​ścić Har​lemu — miała wra​że​nie, że dusi się na tym małym skrawku wiel​kiego mia​sta. Każdy napo​tkany czło​wiek miał twarz Roberta, ale żaden nim nie był. Car​son nie​ustan​nie pła​kał. Cza​sem wyda​wało jej się, że szlo​cha bez prze​rwy przez kilka tygo​dni. W nowym miej​scu zamiesz​ka​nia nie miała pod ręką Bess, która mogłaby się nim zaj​mo​wać, kiedy więc szła do pracy, zosta​wiała go samego, zamy​ka​jąc drzwi oraz okna i cho​wa​jąc wszyst​kie ostre przed​mioty. Kiedy w ciągu nocy zasy​piał, odkry​wała, że mate​rac jest mokry od jego łez. Wyko​ny​wała różne doraźne prace, prze​waż​nie zwią​zane ze sprzą​ta​niem, ale od czasu do czasu cho​dziła jesz​cze na prze​słu​cha​nia. Wcho​dząc na scenę, czuła się pewna sie​bie. Gdy jed​nak otwie​rała usta, nie wydo​by​wał się z nich żaden dźwięk, a ona zaczy​nała pła​kać i pro​sić obec​nych o wyba​cze​nie. Jeden z oce​nia​ją​cych występy powie​dział jej kie​dyś, że jeśli pra​gnie prze​ba​cze​nia, powinna raczej pójść do kościoła. I tak zro​biła. Nie była w kościele od wyjazdu z Pratt City, ale teraz każda wizyta wyda​wała jej się zbyt krótka. Co nie​dzielę pro​wa​dziła pię​cio​let​niego Car​sona do świą​tyni bap​ty​stów poło​żo​nej na 129. ulicy mię​dzy Ale​jami Lenoxa i Siódmą. Tam wła​śnie poznała męż​czy​znę o imie​niu Eli. Bywał w domu bożym tylko oka​zjo​nal​nie, ale para​fia​nie nazy​wali go Bra​tem Eli, bo uwa​żali, że ma w sobie „owoc ducha”. Wil​lie nie wie​działa, o jaki owoc cho​dzi. Przycho​dziła do kościoła od mie​siąca i sia​dała w ostat​nim rzę​dzie, sadza​jąc sobie Car​sona na kola​nach, choć był już na to tro​chę zbyt duży i bole​śnie ugnia​tał jej uda. Eli wszedł, oparł się o tylne drzwi i posta​wił obok sie​bie torbę z jabł​kami. — Ogień Boży spadł z Nieba i pochło​nął owce oraz słu​żą​cych; jestem jedy​nym czło​wie​kiem, który oca​lał, by wam o tym opo​wie​dzieć — mówił pastor. — Amen — odpo​wie​dział mu Eli. Wil​lie spoj​rzała na niego, a potem znów skie​ro​wała wzrok w stronę pastora, który mówił: — A potem nad​szedł wielki wiatr z pustyni, pod​pa​lił cztery kąty domu i spadł na mło​dych ludzi, któ​rzy pomarli, a tylko ja ucie​kłem, by wam o tym opo​wie​dzieć. — Niech będzie bło​go​sła​wiony Bóg — powie​dział Eli. Torba zasze​le​ściła. Wil​lie spoj​rzała w jej kie​runku i zoba​czyła, że Eli wyjął z niej jabłko. Nagryzł je i mru​gnął do niej poro​zu​mie​waw​czo, więc szybko odwró​ciła od niego wzrok. Tym​cza​sem pastor mówił: — Bóg dał i Bóg wziął, niech imię jego będzie pochwa​lone. — Amen — mruk​nęła Wil​lie. Car​son zaczął poję​ki​wać, więc pohuś​tała go na kola​nie, ale to jesz​cze bar​dziej go oży​wiło. Eli dał mu jabłko, a on chwy​cił je w obie ręce i sze​roko otwo​rzył usta. — Dzię​kuję — powie​działa Wil​lie. — Chodź ze mną na spa​cer — szep​nął Eli, wska​zu​jąc ruchem głowy drzwi kościoła. Zigno​ro​wała go, pod​trzy​mu​jąc jabłko, żeby Car​son nie upu​ścił go na pod​łogę. — Chodź ze mną na spa​cer — powtó​rzył Eli, tym razem gło​śniej. Kościelny zaczął go uci​szać. Wil​lie prze​stra​szyła się, że następ​nym razem powie to jesz​cze gło​śniej, więc wstała i poszła za nim. Kiedy wyszli na dwór, Eli chwy​cił Car​sona za rękę. Miesz​ka​jąc w Har​le​mie, nie można było omi​nąć ulicy Lenox. Była zbio​ro​wi​skiem wszyst​kiego, co brzyd​kie, brudne, wznio​słe i piękne. Mie​ścił się na niej rów​nież klub Jaz​zing. Wil​lie zadrżała z obrzy​dze​nia, gdy go mijali. — Co się stało? — spy​tał Eli. — Chyba jestem tro​chę zazię​biona — odparła Wil​lie. Miała wra​że​nie, że prze​szli cały Har​lem. Nie pamię​tała swego ostat​niego tak dłu​giego spa​ceru i nie mogła uwie​rzyć, że Car​son wytrzy​mał długą drogę. Jadł swoje jabłko i wyda​wał się zado​wo​lony. Miała ochotę uści​skać Eliego, który zapew​nił jej tę odro​binę spo​koju. — Czym się zaj​mu​jesz? — spy​tała, kiedy zna​leźli w końcu miej​sce na odpo​czy​nek.

— Jestem poetą. — Piszesz dobre wier​sze? — Eli uśmiech​nął się. Wziął z rąk Car​sona ogry​zek. — Nie — odparł — ale piszę dużo złych. Wil​lie roze​śmiała się gło​śno. — Jaki jest twój ulu​biony wiersz? Prze​su​nął się na ławce bli​żej niej; poczuła, że bra​kuje jej tchu. Nie prze​żyła cze​goś podob​nego od dnia, w któ​rym po raz pierw​szy poca​ło​wała Roberta. — Naj​lep​szą poezją, jaka ist​nieje, jest Biblia — odparł Eli. — W takim razie dla​czego nie widuję cię czę​ściej w kościele? Prze​cież chyba powi​nie​neś stu​dio​wać Biblię. Teraz z kolei on gło​śno się roze​śmiał — Poeta musi poświę​cać wię​cej czasu życiu niż stu​diom — odparł. Wkrótce odkryła, że Eli istot​nie poświęca wiele czasu temu, co nazy​wał „życiem”. W jego towa​rzy​stwie wszystko toczyło się bar​dzo szybko. Opro​wa​dził ją po całym Nowym Jorku, poka​zu​jąc jej miej​sca, o któ​rych daw​niej nawet jej się nie śniło. Chciał wszystko zjeść, wszyst​kiego spró​bo​wać. Nie przej​mo​wał się tym, że nie mieli pie​nię​dzy. Kiedy zaszła w ciążę, jego duch poszu​ki​wa​cza przy​gód jesz​cze zyskał na sile. Był pod tym wzglę​dem prze​ci​wień​stwem Roberta. Naro​dziny Car​sona skła​niały jego ojca do zapusz​cze​nia korzeni, nato​miast Eli po naro​dzi​nach Jose​phine jesz​cze bar​dziej roz​wi​nął skrzy​dła. Gdy tylko dziew​czynka przy​szła na świat, Eli odfru​nął. Za pierw​szym razem tylko na trzy dni. Kiedy wró​cił do Wil​lie, poczuła od niego alko​hol. — Jak się miewa moja dziew​czynka? — pytał, macha​jąc pal​cami przed nosem Jose​phine, która wodziła za jego ręką sze​roko otwar​tymi oczami. — Gdzie byłeś, Eli? — spy​tała Wil​lie. Była zła, ale sta​rała się nie oka​zy​wać gniewu. Pamię​tała spo​kój, z jakim zno​siła nocne powroty Roberta po jego dłuż​szej nie​obec​no​ści w domu, i nie zamie​rzała popeł​niać po raz drugi tego samego błędu. — Jesteś na mnie wście​kła, Wil​lie? — spy​tał Eli. Car​son pocią​gnął go za nogawkę spodni. — Masz dla mnie jabłka, Eli? Chło​piec robił się coraz bar​dziej podobny do Roberta, a Wil​lie nie mogła tego ścier​pieć. Tego ranka obcięła mu włosy i prze​ko​nała się, że im mniej ma ich na gło​wie, tym wyraź​niej wyziera spod nich Robert. Car​son przez cały czas postrzy​żyn kopał ją, krzy​czał i pła​kał. Dostał za to lanie, które go uspo​ko​iło, ale potem patrzył na nią tak wrogo, że sama nie wie​działa, co jest gor​sze. Wyglą​dało na to, że jej syn nie​na​wi​dzi matki z taką samą deter​mi​na​cją, z jaką ona sta​rała się nie znie​na​wi​dzić jego. — Oczy​wi​ście, że mam dla cie​bie jabłko, synku — powie​dział Eli, wyj​mu​jąc owoc z kie​szeni. — Nie mów do niego „synku” — wyce​dziła przez zęby Wil​lie, przy​po​mi​na​jąc sobie czło​wieka, o któ​rym chciała zapo​mnieć. Eli zro​bił smutną minę i otarł oczy. — Prze​pra​szam cię, Wil​lie. Czy mi wyba​czysz? Bar​dzo prze​pra​szam. — Ja mam na imię Sonny! — wrza​snął Car​son, nagry​za​jąc jabłko. — Chcę się nazy​wać Sonny! —  dodał, dła​wiąc się lekko wypły​wa​ją​cym z jego ust sokiem. Jose​phine roz​pła​kała się, więc Wil​lie wzięła ją na ręce i zaczęła koły​sać. — Widzisz, do czego dopro​wa​dzi​łeś? — spy​tała, a Eli ponow​nie zaczął wycie​rać oczy. Dzieci dora​stały. Wil​lie widy​wała cza​sem Eliego codzien​nie przez cały mie​siąc. Tak było, kiedy wier​sze pły​nęły sze​ro​kim stru​mie​niem, a brak pie​nię​dzy nie sta​wał się zbyt dotkliwy. Wil​lie wra​cała po zakoń​cze​niu pracy w tym czy innym domu i zasta​wała w całym miesz​ka​niu stosy papieru. Na nie​któ​rych kart​kach wid​niało tylko jedno słowo, na przy​kład „Odlot” albo „Jazz”. Na innych były całe wier​sze.

Kiedy Wil​lie zoba​czyła, że jeden z nich jest zaty​tu​ło​wany jej imie​niem, pomy​ślała, że jej zwią​zek z Elim może oka​zać się trwały. Lecz on na​dal zni​kał. Dopływ pie​nię​dzy się ury​wał. Począt​kowo Wil​lie zabie​rała Jose​phine z sobą do pracy, ale stra​ciła przez to dwa zle​ce​nia, więc zaczęła ją zosta​wiać z Car​so​nem, któ​rego nie potra​fiła nakło​nić do bywa​nia w szkole. W ciągu sze​ściu mie​sięcy wymó​wiono im trzy różne miesz​ka​nia, choć z dru​giej strony w tym cza​sie wszy​scy zna​jomi byli wyrzu​cani z miesz​kań i gnieź​dzili się z dwu​dzie​stoma obcymi sąsia​dami lub dzie​lili z kimś łóżko. Za każ​dym razem, kiedy zmu​szano ją do wypro​wadzki, prze​no​siła się z całym skrom​nym dobyt​kiem o jedną ulicę dalej. Mówiła nowemu gospo​da​rzowi, że jej mąż jest sław​nym poetą, choć dobrze wie​działa, że to nie​prawda: nie był ani jej mężem, ani kimś sław​nym. Pew​nego razu, kiedy wró​cił do domu na jedną noc, zaczęła na niego krzy​czeć: „Nie da się jeść wier​szy, Eli!”. Nie widziała go potem przez nie​mal trzy mie​siące. Kiedy Jose​phine miała cztery, a Car​son dzie​sięć lat, Wil​lie zapi​sała się do kościel​nego chóru. Miała ochotę to zro​bić już dawno temu, ale estrady, nawet jeśli były ołta​rzami, przy​po​mi​nały jej klub Jaz​zing. Z kolei potem, kiedy poznała Eliego, prze​stała cho​dzić do kościoła. Kiedy on zni​kał, zaczy​nała w nim na nowo bywać. W końcu poszła na prze​słu​cha​nie, ale stała z tyłu, bez​gło​śnie poru​sza​jąc ustami, z któ​rych nie wydo​by​wał się żaden dźwięk. Wil​lie i Car​son docho​dzili już do gra​nic Har​lemu. Car​son nad​gryzł wafel od loda i zer​k​nął na nią scep​tycz​nie, a ona uśmiech​nęła się, chcąc dodać mu odwagi, choć wie​działa — podob​nie jak on — że będą musieli nie​długo zawró​cić. Wtedy, kiedy kolory zaczną się zmie​niać. Ale nie zawró​cili. Wokół nich zaro​iło się od bia​łych. Wil​lie poczuła przy​pływ lęku. Chwy​ciła Car​sona za rękę. Czasy tole​ran​cji raso​wej, jaka pano​wała w Pratt City, wyda​wały się tak odle​głe, że nie była pewna, czy się jej nie przy​śniły. Teraz, tutaj, usi​ło​wała się wydać jak naj​mniej​sza, ścią​gnęła więc ramiona i opu​ściła głowę. Czuła, że Car​son zacho​wuje się tak samo. Prze​szli jesz​cze dwa odcinki ulicy, minęli miej​sce, w któ​rym czarne morze Har​lemu zamie​niało się w biały ocean reszty świata, i przy​sta​nęli na skrzy​żo​wa​niu. Wokół nich krą​żyło tak wielu ludzi, że Wil​lie była zdu​miona wła​sną spo​strze​gaw​czo​ścią, ale widziała to, co widziała. To był Robert. Klę​czał na jed​nym kola​nie i zawią​zy​wał but jakie​muś małemu, trzy- lub czte​ro​let​niemu chłop​czy​kowi, któ​rego trzy​mała za rękę biała kobieta. Miała zwi​nięte w loczki jasne włosy, tak krót​kie, że ich naj​dłuż​sze pasma zale​d​wie muskały nasadę szczęki. Robert wypro​sto​wał się. Poca​ło​wał kobietę, lekko potrą​ca​jąc sto​ją​cego mię​dzy nimi chłopca. Potem spoj​rzał w kie​runku skrzy​żo​wa​nia i ujrzał oczy Wil​lie. — Dla​czego nie prze​cho​dzimy, mamo? — spy​tał Car​son, pocią​ga​jąc za rękaw jej koszuli. — Auta już prze​je​chały. Możemy przejść na drugą stronę. Sto​jąca po dru​giej stro​nie ulicy jasno​włosa kobieta poru​szyła ustami i dotknęła ramie​nia Roberta. Wil​lie uśmiech​nęła się do niego i dopiero w tej chwili zdała sobie sprawę, że mu wyba​czyła. Miała wra​że​nie, że ten uśmiech otwo​rzył jakiś zawór, że ciśnie​nie gniewu, smutku i żalu opusz​cza jej ciało i ula​tuje w niebo. W dal. Robert odwza​jem​nił jej uśmiech, ale potem odwró​cił się, powie​dział coś do bia​łej kobiety, a póź​niej cała trójka zaczęła iść w prze​ciw​nym kie​runku. Car​son powę​dro​wał spoj​rze​niem do miej​sca, na któ​rym przed chwilą stał jego ojciec. — Mamo? — Nie, Car​son — odparła Wil​lie, krę​cąc głową. — Nie możemy iść dalej. Myślę, że trzeba wra​cać. W tę nie​dzielę kościół był zatło​czony. Wio​sną miał się uka​zać tomik wier​szy Eliego, a autor był tak szczę​śliwy, że pozo​sta​wał na miej​scu dłu​żej niż kie​dy​kol​wiek dotąd. Sie​dział w środ​ko​wej ławce obok

Car​sona, trzy​ma​jąc na kola​nach Jose​phine. Pastor pod​szedł do pul​pitu i spy​tał: — Moi para​fia​nie, czyż Bóg nie jest wielki? — Amen — odpo​wie​dzieli wierni. — Para​fia​nie, czyż Bóg nie jest wielki? — Amen. — Powia​dam wam, para​fia​nie, że Bóg prze​pro​wa​dził mnie dziś na drugi brzeg. Odło​ży​łem mój krzyż i ni​gdy wię​cej go nie pod​niosę. — Alle​luja, alle​luja! — zawo​łali wierni. Wil​lie stała w tyl​nym rzę​dzie chóru. Ręce, w któ​rych trzy​mała śpiew​nik, zaczęły nagle drżeć. Pomy​ślała o swoim ojcu H, który wra​cał co wie​czór z kopalni, nio​sąc kilof i łopatę. Przed wej​ściem do domu kładł je na ganku i zdej​mo​wał buty, bo jej matka Ethe krzy​czała na niego, kiedy wno​sił kurz do wysprzą​ta​nego domu. Powta​rzał zawsze, że naj​mil​szą chwilą dnia był dla niego moment, w któ​rym odkła​dał łopatę i mógł przy​wi​tać się ze swo​imi cze​ka​ją​cymi na niego dziew​czyn​kami. Wil​lie zer​k​nęła w kie​runku ławek. Eli huś​tał Jose​phine na kola​nie, a ona uśmie​chała się sze​roko. Ręce Wil​lie na​dal drżały. Po chwili wypu​ściła z nich śpiew​nik, a ponie​waż w kościele pano​wała kom​pletna cisza, jego ude​rze​nie o pod​łogę wydało się bar​dzo gło​śne. Wszy​scy obecni — para​fia​nie, pastor, sio​stra Dora, sio​stra Ber​tha i cały chór — odwró​cili głowy i spoj​rzeli w jej kie​runku. A ona, na​dal drżąc, zro​biła kilka kro​ków do przodu i zaczęła śpie​wać.

YAW Zbli​żał się duszący, pustynny wiatr. Yaw widział tumany kurzu, które wzbi​jały się znad twar​dej gli​nia​nej nawierzchni i nie​sione jego pory​wami dola​ty​wały aż do okien klasy na pierw​szym pię​trze szkoły Tako​radi, w któ​rej uczył się od dzie​się​ciu lat. Zasta​na​wiał się, jak groźne mogą być tego​roczne wichury. Kiedy miał pięć lat i miesz​kał jesz​cze w Edweso, bywały tak silne, że łamały pnie drzew. A kurz tak gęsty, że kiedy wycią​gał rękę przed sie​bie, jego palce nagle zni​kały. Zaczął prze​kła​dać swoje papiery. Przy​szedł do klasy pod​czas week​endu roz​po​czy​na​ją​cego drugi semestr, żeby spo​koj​nie pomy​śleć, może coś napi​sać. Spoj​rzał na tytuł swo​jej książki: Niech Afry​ka​nie będą wła​ści​cie​lami Afryki. Napi​sał dwie​ście stron i wyrzu​cił nie​mal tyle samo. Teraz draż​nił go nawet tytuł. Odło​żył maszy​no​pis, wie​dząc, że jeśli nie uczyni tego od razu, może zro​bić coś nie​roz​sąd​nego. Może otwo​rzyć okno i pozwo​lić na to, żeby wiatr uniósł w dal kartki papieru. — Panu potrzebna jest żona, panie Agy​ekum. A nie ta nie​mą​dra książka. Yaw jadł kola​cję w domu Edwarda Boahena po raz szó​sty w tym tygo​dniu. W nie​dzielę miał jeść ją po raz siódmy. Żona Edwarda, pani Boahen, lubiła się skar​żyć, że ma dwóch mężów, ale Yaw bar​dzo czę​sto chwa​lił jej kuch​nię, wie​dział więc, iż na​dal będzie przez nią mile widzia​nym gościem. — Po co mi żona, skoro mam panią? — spy​tał Yaw. — Ej, uwa​żaj co mówisz — upo​mniał go Edward, prze​ry​wa​jąc jedze​nie po raz pierw​szy od chwili, w któ​rej żona posta​wiła przed nim jego miskę. Edward był nauczy​cie​lem mate​ma​tyki w rzym​sko​ka​to​lic​kiej szkole Tako​radi, w któ​rej Yaw uczył histo​rii. Jako dzieci poznali się w szkole Achi​mota, a Yaw cenił ich przy​jaźń bar​dziej niż więk​szość innych rze​czy. — Nad​cho​dzi nie​pod​le​głość — oznaj​mił Yaw. Pani Boahen wydała głę​bo​kie wes​tchnie​nie. — Jeśli nad​cho​dzi, to niech w końcu przyj​dzie — powie​działa. — Mam już dość słu​cha​nia waszej gada​niny na ten temat. Co ci przyj​dzie z nie​pod​le​gło​ści, jeśli nie masz kogoś, kto ci ugo​tuje kola​cję? Szyb​kim kro​kiem ruszyła w kie​runku muro​wa​nego domku, żeby przy​nieść im jesz​cze tro​chę wody, a Yaw zaczął się śmiać. Wyobra​ził sobie pod​pis, jaki można by umie​ścić pod podo​bi​zną pani Boahen w rewo​lu​cyj​nych gaze​tach: „Typowa kobieta ze Zło​tego Wybrzeża, dla któ​rej kola​cja jest waż​niej​sza niż wol​ność”. — Powi​nie​neś zacząć oszczę​dzać na wyjazd do Anglii lub Ame​ryki, żeby się tam tro​chę dokształ​cić — powie​dział Edward. — Nie możesz prze​wo​dzić rewo​lu​cji zza nauczy​ciel​skiego pul​pitu. — Jestem już za stary, żeby jechać do Ame​ryki. I za stary, żeby prze​wo​dzić rewo​lu​cji. Poza tym, jeśli będziemy się dokształ​cać u bia​łego czło​wieka, nauczymy się tego, czego on zechce nas nauczyć. Wró​cimy tutaj i zbu​du​jemy kraj, do jakiego budowy on zechce nas prze​ko​nać. Kraj, który na​dal będzie słu​żył bia​łym. Ni​gdy nie będziemy wolni. — Jesteś zbyt mało ela​styczny, Yaw — mruk​nął Edward, krę​cąc głową. — Prze​cież musimy od cze​goś zacząć. — Więc zacznijmy od sie​bie. — To wła​śnie było tema​tem jego książki, ale nie rzekł nic wię​cej, bo wie​dział, jak będzie prze​bie​gać wymiana zdań. Obaj uro​dzili się nie​długo po wcie​le​niu kra​iny Asante do bry​tyj​skiej kolo​nii. Obaj mieli ojców, któ​rzy wal​czyli w róż​nych woj​nach wyzwo​leń​czych. Pra​gnęli tego

samego, ale mieli różne kon​cep​cje docho​dze​nia do celu. Prawdę mówiąc, Yaw nie sądził, by mógł prze​wo​dzić rewo​lu​cji z jakie​go​kol​wiek miej​sca. Był prze​ko​nany, że nikt nie prze​czyta jego książki, nawet gdyby ją ukoń​czył. Pani Boahen wró​ciła z dużą miską wody i obaj męż​czyźni zaczęli opłu​ki​wać w niej ręce. — Panie Agy​ekum, znam miłą dziew​czynę. Jest na​dal w wieku, w któ​rym może rodzić dzieci, więc nie ma powodu do obaw… — Muszę już iść — prze​rwał jej Yaw. Wie​dział, że zacho​wuje się nie​uprzej​mie. Bądź co bądź rozu​mo​wa​nie pani Boahen było słuszne. Nie miała obo​wiązku go kar​mić, ale on uwa​żał, że nie ma też prawa go pouczać. Uści​snął dłoń Edwarda, poże​gnał się z jego żoną i ruszył w kie​runku swego małego domku, poło​żo​nego na tere​nie szkol​nego kam​pusu. Kiedy zna​lazł się o pół​tora kilo​me​tra od niego, zoba​czył grupkę chłop​ców gra​ją​cych w piłkę nożną. Byli pełni ener​gii. W ich ruchach prze​ja​wiała się pew​ność sie​bie, któ​rej on ni​gdy nie poczuł, kiedy był dziec​kiem. Zatrzy​mał się i obser​wo​wał ich przez chwilę, dopóki piłka nie pole​ciała w jego stronę. Chwy​cił ją w powie​trzu i poczuł zado​wo​le​nie z oka​zji do odro​biny ruchu. Gra​jący poma​chali do niego rękami i posłali po piłkę jed​nego z nowych uczniów. Chło​piec był począt​kowo uśmiech​nięty, ale kiedy pod​szedł bli​żej, na jego twa​rzy poja​wił się lęk. Sta​nął przed Yawem, patrząc na niego w mil​cze​niu. — Chcesz swoją piłkę? — spy​tał Yaw, a chło​piec krótko kiw​nął głową, nie odry​wa​jąc od niego wzroku. Yaw rzu​cił mu piłkę, tro​chę moc​niej, niż zamie​rzał, a kiedy dzie​ciak zła​pał ją i pod​biegł do kole​gów, usły​szał pyta​nie: — Co się stało z jego twa​rzą? Zanim zdą​żyli odpo​wie​dzieć, Yaw był już daleko. Yaw uczył w tej szkole od dzie​się​ciu lat. Każdy rok prze​bie​gał tak samo. Na tere​nie szkoły poja​wiał się nowy zaciąg uczniów, któ​rych można było poznać po schlud​nych fry​zu​rach i świeżo wypra​so​wa​nych mun​dur​kach. Przy​wo​zili ze sobą swoje roz​kłady zajęć, swoje książki, nie​wiel​kie sumy pie​nię​dzy, które zdo​łali dla nich zebrać ich rodzice lub ich wio​ski. Pytali się nawza​jem, kto będzie ich uczył tego czy innego przed​miotu, a kiedy któ​ryś z nich mówił: „Pan Agy​ekum”, inny opo​wia​dał mu aneg​dotę o nauczy​cielu histo​rii zasły​szaną od star​szego brata lub kuzyna. W pierw​szym dniu dru​giego seme​stru Yaw przy​glą​dał się wcho​dzą​cym do szkoły nowym uczniom. Byli to zawsze dobrze wycho​wani chłopcy zawdzię​cza​jący przy​ję​cie do szkoły, w któ​rej mieli czer​pać wie​dzę z ksią​żek bia​łego czło​wieka, swej bystro​ści lub zamoż​no​ści rodzi​ców. Na wio​dą​cych do klas kory​ta​rzach zacho​wy​wali się bar​dzo hała​śli​wie, więc można było sobie wyobra​zić, że w swych rodzin​nych wio​skach moco​wali się, śpie​wali i tań​czyli, zanim jesz​cze wie​dzieli, co to jest książka, zanim ich rodziny odkryły, że jest to coś, czego może pra​gnąć, a nawet potrze​bo​wać dziecko. Kiedy dotarli do klas, kiedy poło​żyli pod​ręcz​niki na bla​tach swych drew​nia​nych ławek, stop​niowo mil​kli jak urze​czeni. Tego pierw​szego dnia byli tak spo​kojni, że Yaw sły​szał sie​dzące na para​pe​cie okien​nym i doma​ga​jące się nakar​mie​nia ptaki. — Co jest napi​sane na tablicy? — spy​tał Yaw uczniów pierw​szego rocz​nika. Byli to prze​waż​nie czter​na​sto- i pięt​na​sto​lat​ko​wie, któ​rzy nauczyli się pisać i czy​tać po angiel​sku jesz​cze w niż​szych kla​sach. Zaraz po obję​ciu swej posady Yaw pró​bo​wał prze​ko​nać wła​dze szkoły, że powi​nien uczyć tych chłop​ców, pro​wa​dząc zaję​cia w ich „regio​nal​nych narze​czach”, ale został wyśmiany. Wie​dział, że w tym przy​padku nadzieja mogła być uznana za matkę głup​ców. Zbyt wielka liczba będą​cych w obiegu języ​ków wyklu​czała nawet moż​li​wość pod​ję​cia tego rodzaju próby. Yaw uważ​nie przy​glą​dał się chłop​com. Zawsze się domy​ślał, który z nich pod​nie​sie jako pierw​szy rękę, bo taki uczeń prze​su​wał się do przodu razem z krze​słem i ogar​niał wzro​kiem całą klasę, by spraw​dzić, czy ktoś zechce pod​wa​żyć jego chęć zwró​ce​nia na sie​bie uwagi. Tym razem jako pierw​szy zgło​sił

się mały chło​piec o imie​niu Peter. — Tu jest napi​sane: „Histo​ria to sztuka opo​wia​da​nia” — odpo​wie​dział, uśmie​cha​jąc się z wyraź​nym prze​ję​ciem. — Histo​ria to sztuka opo​wia​da​nia — powtó​rzył Yaw. Prze​szedł mię​dzy rzę​dami przez całą klasę, patrząc uważ​nie w oczy każ​demu z uczniów. Potem zatrzy​mał się w głębi sali, zmu​sza​jąc tych, któ​rzy chcieli go widzieć, do wykrę​ce​nia szyi i zapy​tał: — Kto chce opo​wie​dzieć, skąd wzięła się na mojej twa​rzy ta bli​zna? Ucznio​wie zaczęli się ner​wowo wier​cić. Wymie​niali mię​dzy sobą zna​czące spoj​rze​nia, kasz​leli i odwra​cali od niego wzrok. — Nie bądź​cie nie​śmiali — powie​dział Yaw z uśmie​chem, kiwa​jąc zachę​ca​jąco głową. — Peter? W oczach chłopca, który jesz​cze przed chwilą był zachwy​cony, że może zabrać głos, poja​wił się lęk. Yaw zawsze lubił pierw​szy dzień spę​dzony z nową klasą. — Słu​cham, panie Agy​ekum? — Jaką sły​sza​łeś opo​wieść o mojej bliź​nie? — nale​gał Yaw, uśmie​cha​jąc się, by choć w czę​ści zła​go​dzić rosnący nie​po​kój dziecka. Peter odchrząk​nął i wbił wzrok w pod​łogę. — Mówią, że pan się naro​dził z ognia — wybą​kał. — Że dla​tego jest pan taki przy​tomny. Bo został pan przy​pa​lony ogniem. — Kto jesz​cze ma coś do powie​dze​nia? — Mówią też, że pań​ska matka zwal​czała złe duchy z Asa​mando — oznaj​mił chło​piec imie​niem Edem, nie​śmiało pod​no​sząc rękę. — A ja sły​sza​łem, że pań​ski ojciec, zmar​twiony klę​ską ple​mie​nia Asante, prze​klął bogów, a oni się na nim zemścili — dodał Wil​liam. — A mnie powie​dziano, że oka​le​czył się pan sam, żeby mieć o czym mówić w pierw​szym dniu nauki — mruk​nął chło​piec o imie​niu Tho​mas. Wszy​scy jego kole​dzy roze​śmiali się gło​śno. Yaw musiał ukryć swe roz​ba​wie​nie. Wie​dział, że plotki doty​czące jego spo​sobu pro​wa​dze​nia pierw​szej lek​cji roz​cho​dzą się po szkole. Że starsi ucznio​wie mówią młod​szym, czego się mogą po nim spo​dzie​wać. Prze​szedł ponow​nie mię​dzy rzę​dami, sta​nął pod tablicą i spoj​rzał na swo​ich pod​opiecz​nych, bystrych chłop​ców ze Zło​tego Wybrzeża mają​cych pozna​wać białą księgę w opar​ciu o wska​zówki popa​rzo​nego nauczy​ciela. — Czyja opo​wieść jest praw​dziwa? — spy​tał swo​ich uczniów. Obrzu​cili badaw​czym wzro​kiem tych, któ​rzy zabrali głos, jakby chcąc oce​nić ich wia​ry​god​ność i oddać głos na taką czy inną wer​sję przy pomocy spoj​rze​nia. Kiedy pomruki ustały, pod​niósł rękę Peter. — Panie Agy​ekum, my nie wiemy, która opo​wieść jest praw​dziwa. — Zer​k​nął na swo​ich kole​gów, na któ​rych twa​rzach zaczęło się odbi​jać zro​zu​mie​nie. — Nie możemy tego wie​dzieć, bo nas tam nie było. Yaw kiw​nął głową, a potem usiadł na swoim krze​śle i spoj​rzał na zebra​nych w kla​sie mło​dych ludzi. — Na tym polega naj​waż​niej​szy pro​blem zwią​zany z histo​rią. Nie możemy zgłę​bić tego, czego nie widzie​li​śmy na wła​sne oczy, nie sły​sze​li​śmy, nie doświad​czy​li​śmy w spo​sób bez​po​średni. Musimy pole​gać na sło​wach innych ludzi. Ci, któ​rzy żyli w zamierz​chłych cza​sach, opo​wia​dali o tych wyda​rze​niach swoim dzie​ciom, po to, żeby znały prawdę i mogły ją prze​ka​zać swoim dzie​ciom. I tak dalej, i tak dalej. Ale cza​sem mamy do czy​nie​nia z opo​wie​ściami, które są ze sobą sprzeczne. Kojo Nyarko twier​dzi, że wojow​nicy, któ​rzy napa​dli na jego wio​skę, mieli czer​wone kurtki, a Kwame Adu mówi, że one były nie​bie​skie. Komu mamy wie​rzyć? Chłopcy patrzyli na niego w mil​cze​niu, cze​ka​jąc na dal​szy ciąg wywodu. — Wie​rzymy temu, kto ma wła​dzę. To on pisze histo​rię. Więc ucząc się histo​rii, musi​cie zawsze zada​-

wać sobie pyta​nie: czyją opo​wieść pomi​jam? Czyj głos został stłu​miony po to, żeby inny głos stał się domi​nu​jący? Kiedy pozna​cie odpo​wiedź na to pyta​nie, musi​cie zna​leźć także tę inną opo​wieść. Dopiero wtedy zacznie​cie dostrze​gać bar​dziej wyraźny, choć na​dal nie​do​sko​nały obraz dzie​jów. W kla​sie pano​wała cisza. Sie​dzące na para​pe​cie ptaki na​dal cze​kały na karmę, na​dal wzy​wały matkę. Yaw dał swoim uczniom chwilę czasu na prze​my​śle​nie tego, co im powie​dział, ale kiedy żaden z nich nie zare​ago​wał, zaczął mówić dalej. — Otwórzmy pod​ręcz​nik na stro​nie… Jeden z chłop​ców zakasz​lał. Yaw spoj​rzał w jego kie​runku i dostrzegł unie​sioną rękę Wil​liama, więc zachę​cił go ruchem głowy do zabra​nia głosu. — Panie Agy​ekum, na​dal nie powie​dział nam pan, skąd pan ma tę bli​znę. Yaw poczuł na sobie wzrok wszyst​kich obec​nych, ale nie uniósł głowy. Prze​zwy​cię​żył pokusę prze​su​nię​cia dło​nią po lewej stro​nie swo​jej twa​rzy, nama​ca​nia licz​nych zgru​bień i nie​rów​no​ści, które kiedy był jesz​cze dziec​kiem, przy​po​mi​nały mu mapę. Chciał, aby ta mapa wska​zała mu drogę ucieczki z Edweso i w pew​nym sen​sie tak wła​śnie się stało. Miesz​kańcy jego wio​ski nie mogli na niego patrzeć, więc zebrali pie​nią​dze, żeby wysłać go do szkoły, ale on podej​rze​wał, że kie​ro​wała nimi rów​nież obawa, iż jego widok będzie dla nich wspo​mnie​niem ich hańby. Mapa, którą two​rzyły jego opa​rze​nia, nie dopro​wa​dziła go poza tym do żad​nego celu. Nie oże​nił się. Nie mógł być przy​wódcą. Edweso wszę​dzie podą​żało za nim. Nie dotknął swo​jej bli​zny. Deli​kat​nie odło​żył pod​ręcz​nik i zmu​sił się do uśmie​chu. — Byłem jesz​cze dziec​kiem. Wiem tylko tyle, ile usły​sza​łem. A oto co sły​szał. Że Sza​lona Kobieta z Edweso, jego wałę​sa​jąca się po oko​licy matka Akua, pod​pa​liła chatę, w któ​rej spał jako małe dziecko wraz ze swymi sio​strami. Że jego oka​le​czony ojciec, Asa​moah, zdo​łał ura​to​wać tylko swego syna. Że ten kaleka powstrzy​mał Sza​loną Kobietę od rzu​ce​nia się w ogień. Że oboje zostali wyda​leni poza gra​nice osady. Że mia​steczko zebrało pie​nią​dze i wysłało ich popa​rzo​nego syna do szkoły, kiedy był tak mały, że nie zapo​mniał jesz​cze smaku mat​czy​nego mleka. Że Oka​le​czony Męż​czy​zna umarł, kiedy jego popa​rzony syn był w szkole. A Sza​lona Kobieta na​dal żyje. Yaw nie był w Edweso od dnia, w któ​rym wyje​chał do szkoły. Przez wiele lat dosta​wał od matki listy pisane przez ludzi, któ​rych zdo​łała do tego nakło​nić. Bła​gała go, by ją odwie​dził, ale ponie​waż ni​gdy nie odpo​wie​dział na żaden z nich, po jakimś cza​sie prze​stała je przy​sy​łać. Jako uczeń spę​dzał waka​cje z rodziną Edwarda w Oseim. Trak​to​wali go jak swo​jego, a on kochał ich tak, jakby byli jego rodziną. Było to bez​kry​tyczne, wszystko wyba​cza​jące uczu​cie, przy​po​mi​na​jące miłość psa, który co wie​czór towa​rzy​szy swemu panu w dro​dze z pracy do domu i jest szczę​śliwy, że może iść obok niego. Wła​śnie w Oseim Yaw poznał pierw​szą dziew​czynę, która wzbu​dziła jego zain​te​re​so​wa​nie. W szkole naj​bar​dziej kochał roman​tycz​nych poetów, a pod​czas pobytu w Oseim całymi nocami wypi​sy​wał wier​sze Word​swor​tha i Blake’a na liściach drzew i roz​rzu​cał je wokół miej​sca, w któ​rym ta dziew​czyna czer​pała z rzeki wodę. Spę​dził w ten spo​sób cały tydzień, choć wie​dział, że słowa bia​łego Anglika nic dla niej nie będą zna​czyły, że nawet nie potrafi ich prze​czy​tać. Ni​gdy nie przyj​dzie do niego po to, by się dowie​dzieć, co jest napi​sane na tych liściach. Myślał o tym co noc. Wyobra​żał sobie, że dziew​czyna przy​nosi mu pęk liści, a on może jej zade​kla​mo​wać „Marze​nie” lub „Nocne roz​my​śla​nie”. Tym​cza​sem ona poszła do Edwarda. Prze​czy​tał jej poetyc​kie strofy, a potem powia​do​mił ją, że wypi​sał je na liściach Yaw. — On cię bar​dzo lubi — powie​dział. — Może pew​nego dnia poprosi, żebyś za niego wyszła. Ale dziew​czyna potrzą​snęła głową i cmok​nęła z wyraź​nym nie​sma​kiem. — Gdy​bym została jego żoną, moje dzieci byłyby brzyd​kie — powie​działa. Wie​czo​rem, leżąc w cha​cie obok Edwarda, Yaw wysłu​chał opo​wie​ści naj​lep​szego przy​ja​ciela, który

pró​bo​wał wytłu​ma​czyć dziew​czy​nie, że nie można odzie​dzi​czyć blizn. Teraz, zbli​ża​jąc się do pięć​dzie​siątki, Yaw nie był pewien, czy wie​rzy w praw​dzi​wość takiej wer​sji wyda​rzeń. Semestr dobiegł końca. W czerwcu Kwame Nkru​mah, przy​wódca poli​tyczny z Nkro​ful, zało​żył Conven​tion People’s Party, a Edward nie​ba​wem został jej człon​kiem. „Nie​pod​le​głość nad​cho​dzi, mój bra​cie” — mówił z rado​ścią do Yawa, który na​dal jadał cza​sem u niego i jego żony kola​cje. Ale zda​rzało się to coraz rza​dziej. Pani Boahen spo​dzie​wała się pią​tego dziecka, a ciąża była trudna. Tak trudna, że pań​stwo Boahen prze​stali przyj​mo​wać gości. Począt​kowo doty​czyło to tylko innych nauczy​cieli i przy​ja​ciół z mia​sta, ale Yaw w pew​nym momen​cie zauwa​żył, że i on zaczyna być coraz mniej chęt​nie widziany w ich domu. Przy​jął więc słu​żącą, choć — odkąd się​gał pamię​cią — zawsze był prze​ciwny obec​no​ści obcych ludzi w swoim domu. Potra​fił dość spraw​nie ugo​to​wać sobie kilka dań. Umiał też przy​no​sić wodę i prać swoje ubra​nia. Nie utrzy​my​wał domu w takim porządku, jaki musiał pano​wać w jego pokoju pod​czas pobytu w szkole, ale wcale się tym nie przej​mo​wał. Wolał bała​gan i pro​ste posiłki niż obec​ność obcej osoby, która by na niego patrzyła. — To absur​dalne! — stwier​dził Edward. — Prze​cież jesteś nauczy​cie​lem. Ludzie patrzą na cie​bie przez cały dzień. Ale Yaw uwa​żał, że to nie to samo. Sto​jąc przed klasą, nie był sobą. Był kon​ty​nu​ato​rem dłu​giej tra​dy​cji wiej​skich tan​ce​rzy i baja​rzy. Nato​miast w domu był praw​dziwy. Nie​śmiały, samotny i skrę​po​wany. Nie chciał, by kto​kol​wiek go tam widy​wał. Edward oso​bi​ście roz​ma​wiał z wszyst​kimi kan​dy​dat​kami i zatrud​nił w końcu dziew​czynę imie​niem Esther, pocho​dzącą z ple​mie​nia Akanta i miesz​ka​jącą w Tako​radi. Esther nie odzna​czała się urodą. Może była nawet brzydka. Jej oczy wyda​wały się zbyt duże w sto​sunku do głowy, a głowa zbyt duża w sto​sunku do ciała. Gdy poja​wiła się w pracy po raz pierw​szy, Yaw poka​zał jej prze​zna​czony dla niej pokój na tyłach domu i powie​dział, że spę​dza więk​szość czasu na pisa​niu. Popro​sił, żeby mu nie prze​szka​dzała, i wró​cił do swego biurka. Pisa​nie szło mu bar​dzo ciężko. Wszy​scy dzia​ła​jący na Zło​tym Wybrzeżu przy​wódcy poli​tycz​nych ruchów nie​pod​le​gło​ścio​wych, zwani Wielką Szóstką, stu​dio​wali w Ame​ryce lub Anglii i zda​niem Yawa przy​po​mi​nali Edwarda. Byli cier​pliwi, ale zde​ter​mi​no​wani, i uwa​żali, że nie​pod​le​głość rze​czy​wi​ście nad​cho​dzi. Yaw czy​tał coraz wię​cej tek​stów poświę​co​nych wol​no​ścio​wym ruchom czar​nych miesz​kań​ców Ame​ryki i był zachwy​cony pasją, jaka roz​pa​lała każde zda​nie ich ksią​żek. Chciał, aby jego tekst też roz​brzmie​wał aka​de​micką pasją. Miał jed​nak wra​że​nie, że potrafi się w nim zdo​być jedy​nie na nużący sko​wyt. — Prze… prze​pra​szam pana, sir. Yaw uniósł głowę znad książki. Stała przed nim Esther, trzy​ma​jąc w rękach długą, ręcz​nie wyko​naną mio​tłę, którą uparła się przy​nieść do jego domu, choć zapew​niał ją, że jest tu wszystko, czego będzie potrze​bo​wać do sprzą​ta​nia. — Nie musisz mówić po angiel​sku — powie​dział. — Rozu​miem, sir, ale moja sio​stra gadała, że pan jest nauczy​ciel, więc ja muszę mówić po angiel​sku. Wyda​wała się prze​ra​żona. Miała opusz​czone ramiona i ści​skała mio​tłę tak mocno, że Yaw dostrzegł czer​wone plamy u nasady jej pal​ców. Wie​dział, że jest skrę​po​wana jego wyglą​dem; żało​wał, że nie może zasło​nić twa​rzy. — Czy rozu​miesz Twi? — spy​tał w swym macie​rzy​stym języku, a ona kiw​nęła głową. — W takim razie możemy swo​bod​nie roz​ma​wiać. I tak mamy już dość angielsz​czy​zny. Miał wra​że​nie, że otwo​rzył jakąś śluzę. Napię​cie dziew​czyny znik​nęło, a on zro​zu​miał, że prze​ra​żała ją nie jego bli​zna, lecz pro​blem języka, który był wyznacz​ni​kiem i sym​bo​lem dzie​lą​cej ich prze​pa​ści,

zwią​za​nej ze sta​tu​sem spo​łecz​nym i pozio​mem wykształ​ce​nia. Prze​ra​żało ją to, że nauczy​ciel bia​łej księgi będzie od niej wyma​gał zna​jo​mo​ści bia​łego języka. Kiedy Yaw uwol​nił ją od koniecz​no​ści mówie​nia po angiel​sku, uśmiech​nęła się pogod​nie. Zdał sobie sprawę, że od lat nie widział tak pro​mien​nego uśmie​chu na niczy​jej twa​rzy. Dostrzegł pocią​ga​jącą szparę mię​dzy jej dwoma przed​nimi zębami. Odniósł wra​że​nie, że ta szpara to brama, przez którą może zaj​rzeć do gar​dła Esther, jej wnętrz​no​ści, miej​sca, w któ​rym kryje się jej dusza. — Sir, skoń​czy​łam sprzą​tać sypial​nię. Ma pan w niej mnó​stwo ksią​żek. Czy pan o tym wie? Czy prze​czy​tał pan te wszyst​kie książki? Czy umie pan czy​tać po angiel​sku? Sir, gdzie pan trzyma olej pal​mowy? Nie mogłam go zna​leźć w kuchni. To piękna kuch​nia. Co pan sobie życzy na kola​cję? Czy mam pójść na targ? Co pan pisze? Yaw zasta​na​wiał się, czy ona w ogóle oddy​cha. Jeśli tak, to nie było tego sły​chać. Prze​ło​żył strony swo​jej książki i odsu​nął ją na bok, jakby zasta​na​wia​jąc się, co odpo​wie​dzieć. — Zrób na kola​cję cokol​wiek. Wszystko mi jedno, co to będzie. Dziew​czyna kiw​nęła głową, nie oka​zu​jąc nie​za​do​wo​le​nia z tego, że odpo​wie​dział tylko na jedno z jej pytań. — Zro​bię ostrą zupę z koziego mięsa — powie​działa, opusz​cza​jąc wzrok i wodząc spoj​rze​niem po pod​ło​dze w taki spo​sób, jakby szu​kała na niej jakichś upusz​czo​nych przez sie​bie myśli. — Pójdę dziś na targ. Czy chciałby pan iść ze mną na targ? Yaw poczuł nagle gniew. A może tylko zde​ner​wo​wa​nie? Nie był pewien, więc wybrał gniew. — Dla​czego miał​bym iść z tobą na targ!? — krzyk​nął gło​śno. — Prze​cież ty pra​cu​jesz u mnie! Zamknęła usta, zatrza​sku​jąc wrota pro​wa​dzące do jej duszy. Prze​chy​liła głowę w bok i spoj​rzała na niego w taki spo​sób, jakby dopiero w tej chwili zdała sobie sprawę, że on ma twarz, a na niej bli​znę. Patrzyła na niego jesz​cze przez sekundę, a potem znów się uśmiech​nęła. — Myśla​łam, że ma pan ochotę się ode​rwać od tego pisa​nia. Moja sio​stra mówi, że nauczy​ciele są bar​dzo poważni, bo wyko​nują całą pracę w umy​śle, więc cza​sem trzeba im przy​po​mi​nać, że muszą też posłu​gi​wać się cia​łem. Czyż nie posłuży się pan swoim cia​łem, idąc na targ? Teraz z kolei uśmiech​nął się Yaw, a ona zaśmiała się gło​śno, sze​roko otwie​ra​jąc usta. Nagle poczuł nie​wy​tłu​ma​czalną chęć wycią​gnię​cia ręki, wydar​cia z tej dziew​czyny jakiejś cząstki tej rado​ści życia i zatrzy​ma​nia jej w sobie na zawsze. Poszli na targ. Tłu​ste kobiety z dziećmi przy piersi sprze​da​wały zupę, zboże, bataty, mięso. Męż​czyźni i mło​dzi chłopcy wymie​niali mię​dzy sobą różne towary. Nie​któ​rzy sprze​da​wali arty​kuły spo​żyw​cze, inni rzeźby i drew​niane bębenki. Yaw zatrzy​mał się przy kra​mie chłopca, który wyglą​dał na trzy​na​ście lat i wąskim nożem rzeź​bił na bębenku jakieś sym​bole. Jego ojciec stał obok niego i uważ​nie go obser​wo​wał. Yaw przy​po​mniał sobie, że widział go pod​czas zeszło​rocz​nego Kun​dum. Był jed​nym z naj​lep​szych per​ku​si​stów, jakich Yaw kie​dy​kol​wiek sły​szał, a teraz przy​glą​dał się synowi w taki spo​sób, jakby chciał, żeby był on jesz​cze lep​szy. — Czy lubi pan grać na bęb​nie? — spy​tała Esther. Yaw nie zda​wał sobie sprawy, że dziew​czyna go obser​wuje. Rzadko zwra​cał uwagę na zacho​wa​nie innych ludzi. Teraz uświa​do​mił sobie, że wcale nie jest roz​gnie​wany, tylko zde​ner​wo​wany. — Ja? Nie, nie. Ni​gdy się tego nie nauczy​łem. Kiw​nęła głową. Cią​gnęła za sobą na powro​zie kupio​nego chwilę wcze​śniej kozła, który od czasu do czasu zmu​szał ich do przy​sta​nię​cia, bo zapie​rał się nogami o zie​mię i upar​cie rzu​cał głową, jakby chcąc zapre​zen​to​wać swoje rogi. Dziew​czyna pocią​gnęła go moc​niej, a kozioł zabe​czał. Może chciał jej dać coś do zro​zu​mie​nia, a może tak czy owak wydałby z sie​bie głos. Yaw zdał sobie sprawę, że powi​nien coś powie​dzieć. Odchrząk​nął i spoj​rzał na Esther, ale słowa uwię​zły mu w gar​dle. Znów się uśmiech​nęła.

— Umiem robić bar​dzo dobrą zupę z koziego mięsa — powie​działa. — Naprawdę? — Tak, bar​dzo dobrą. Będzie się panu zda​wało, że zro​biła ją pań​ska matka. Gdzie jest pań​ska matka? — spy​tała, jak zwy​kle nie nabie​ra​jąc odde​chu mię​dzy zda​niami. Kozioł zatrzy​mał się nagle i gło​śno zabe​czał. Esther cia​śniej owi​nęła sznur wokół swo​jej ręki i mocno go pocią​gnęła. Yaw pomy​ślał, że może powi​nien wziąć pro​wa​dze​nie zwie​rzę​cia na sie​bie, ale nie zro​bił tego. — Moja matka jest w Edweso. Nie widzia​łem jej od dnia, w któ​rym skoń​czy​łem sześć lat. — Prze​rwał na chwilę. — To ona mi to zro​biła. — Poka​zał jej bli​znę, pochy​la​jąc się w taki spo​sób, żeby była wyraź​niej widoczna. Esther zatrzy​mała się, więc on też przy​sta​nął. Patrzyła na niego. Bał się przez chwilę, że wycią​gnie rękę i spró​buje dotknąć jego twa​rzy, ale na szczę​ście nie zro​biła tego. — Pan jest bar​dzo roz​gnie​wany — powie​działa. — Tak — odparł. Rzadko przy​zna​wał się do tego przed samym sobą, a tym bar​dziej przed kimś innym. Im dłu​żej oglą​dał się w lustrze, im dłu​żej miesz​kał samot​nie, im dłu​żej uko​chany przez niego kraj był rzą​dzony jak kolo​nia, tym bar​dziej był roz​gnie​wany. A tajem​ni​czym, mgli​stym obiek​tem tego gniewu była jego matka, któ​rej twa​rzy nie pamię​tał, ale widział jej odbi​cie w swo​jej bliź​nie. — Gniew do pana nie pasuje — powie​działa Esther. Raz jesz​cze sil​nie pocią​gnęła kozła i ruszyła przed sie​bie. Yaw poszedł z nią, słu​cha​jąc becze​nia zwie​rzę​cia. Był w niej zako​chany. Minęło pięć lat, zanim zdał sobie z tego sprawę, choć być może wie​dział to już pierw​szego dnia. Było lato i wszystko tonęło w upo​rczy​wej mgle upału, tak wszech​obec​nej, że przy​po​mi​nała cichy szum, sły​szalny żar. Yaw nie miał zajęć z uczniami pod​czas let​niej sesji, więc mógł czy​tać i pisać przez całe godziny, całe dni. Zamiast tego obser​wo​wał Esther, która usu​wała jakąś plamę z jego biurka. Uda​wał iry​ta​cję, kiedy zasy​py​wała go nie​ustan​nym stru​mie​niem pytań, ale już od pierw​szego dnia zawsze na wszyst​kie odpo​wia​dał. Kiedy nie padał deszcz, sia​dy​wał na dwo​rze w cie​niu wiel​kiego, roz​ło​ży​stego drzewa mango, a Esther nosiła wodę ze studni. Dźwi​gała ją do domu w dwóch wia​drach — śle​dził ruchy napię​tych mię​śni jej ramion i widział pokry​wa​jącą je war​stwę potu. Kiedy prze​cho​dziła obok niego, lekko się uśmie​chała, a on był tak zachwy​cony szparą mię​dzy jej zębami, że z tru​dem powstrzy​my​wał łzy. Zresztą cała sytu​acja skła​niała go do pła​czu. Postrze​gał dzie​lące ich róż​nice jak roz​le​głe, nie​prze​byte prze​pa​ście. On był wykształ​cony, ona nie. On miał bli​zny, ona była zdrowa. Każda z tych róż​nic pogłę​biała coraz bar​dziej prze​paść. Sytu​acja była bez​na​dziejna. Wobec tego nie odzy​wał się do niej. Wie​czo​rami pytała go, co chciałby zjeść na kola​cję, nad czym pra​cuje, czy dotarły do niego jakieś nowe wia​do​mo​ści na temat ruchu nie​pod​le​gło​ścio​wego, czy na​dal zamie​rza gdzieś wyje​chać, żeby się dokształ​cać… Ogra​ni​czał swoje odpo​wie​dzi do nie​zbęd​nego mini​mum. — Banku jest dziś zbyt kle​iste — powie​działa pew​nego wie​czora, kiedy sie​dzieli przy kola​cji. Począt​kowo upie​rała się przy tym, żeby jadać osobno. Twier​dziła, że wspólne posiłki byłyby czymś nie​sto​sow​nym, i miała sporo racji. Ale myśl o tym, że jada​łaby samot​nie w swoim pokoju, nie mając do kogo skie​ro​wać wszyst​kich swo​ich pytań, wyda​wała mu się jesz​cze gor​sza. Więc co wie​czór zasia​dała naprze​ciwko niego przy nie​wiel​kim drew​nia​nym stole. — Jest dobre — odparł z uśmie​chem. Żało​wał, że nie jest pięk​nym męż​czy​zną o skó​rze gład​kiej jak glina. Zda​wał sobie sprawę, że nie jest także męż​czy​zną potra​fią​cym zdo​być kobietę samą tylko siłą swej oso​bo​wo​ści. Czuł, że musi coś zro​bić. — Nie — upie​rała się. — Daw​niej uda​wało mi się o wiele lepiej. To nic. Jeśli panu nie sma​kuje, nie

musi pan go jeść. Zro​bię dla pana coś innego. Czy ma pan ochotę na zupę? Się​gnęła po jego talerz, ale on nie pozwo​lił go zabrać. — Jest dobre — powtó​rzył bar​dziej sta​now​czo. Zasta​na​wiał się, co powi​nien zro​bić, by zyskać jej względy. Od pię​ciu lat wycią​gała z niego coraz wię​cej infor​ma​cji. Pytała o jego wykształ​ce​nie, o Edwarda, o prze​szłość… — Czy chcia​ła​byś poje​chać ze mną do Edweso? — spy​tał nagle. — Do mojej matki. Esther nama​wiała go do tej wyprawy od lat, ale on zawsze odma​wiał albo igno​ro​wał jej suge​stie. Natych​miast poża​ło​wał swych słów. Nie widział nawet, czy Sza​lona Kobieta z Edweso jesz​cze żyje. — A czy pan tego chce? — spy​tała nie​pew​nie, wyraź​nie zdez​o​rien​to​wana. — Na wypa​dek gdy​bym potrze​bo​wał kogoś, kto będzie mi goto​wał pod​czas podróży — odpo​wie​dział pospiesz​nie, chcąc ukryć swoje praw​dziwe motywy. Zasta​na​wiała się przez chwilę, a potem kiw​nęła głową. Po raz pierw​szy od dnia, w któ​rym ją poznał, nie miała wię​cej pytań. Z Tako​radi do Edweso było dwie​ście sześć kilo​me​trów. Yaw wie​dział to dokład​nie, bo miał wra​że​nie, że każdy kilo​metr jest kamie​niem, który tkwi w jego gar​dle. A ponie​waż miał w ustach dwie​ście sześć kamieni, nie mógł mówić. Nawet kiedy Esther zada​wała mu jakieś pyta​nie, chcąc się dowie​dzieć, jak długo potrwa jesz​cze podróż, jak wytłu​ma​czy jej obec​ność miesz​kań​com mia​sta, co powie swo​jej matce, kiedy się z nią zoba​czy — te kamie​nie zagra​dzały drogę sło​wom. A Esther rów​nież w końcu zamil​kła. Tak słabo pamię​tał Edweso, że nie był w sta​nie stwier​dzić, czy coś się tam zmie​niło. Kiedy dotarli do mia​sta, powi​tał ich przede wszyst​kim pie​kący upał. Pro​mie​nie słońca prze​cią​gały się w powie​trzu jak kot, który odbył wła​śnie drzemkę. Na rynku stało tego dnia nie​wiele osób, ale ci, któ​rzy na nim byli, otwar​cie im się przy​glą​dali, naj​wy​raź​niej zaszo​ko​wani wido​kiem samo​chodu lub nie​zna​nych im przy​by​szów. — Na co oni patrzą? — spy​tała szep​tem Esther. Bała się tego, co może ją spo​tkać, gdy miesz​kańcy mia​sta odkryją, że podró​żuje wspól​nie z Yawem, choć nie jest jego żoną. Nie podzie​liła się z nim tymi oba​wami, ale on zda​wał sobie z nich sprawę: zauwa​żył, że drep​cze za nim ze wzro​kiem wbi​tym w zie​mię. Nie minęło wiele czasu nim jakiś naj​wy​żej czte​ro​letni chło​piec, trzy​ma​jący się dłu​giego zawoju swo​jej matki, wycią​gnął palec wska​zu​jący w kie​runku Yawa i zawo​łał: — Mama, mama, popatrz na jego twarz! Sto​jący obok ojciec dziecka chwy​cił chłopca za rękę i wark​nął: „Uspo​kój się!”, ale po chwili sam spoj​rzał we wska​za​nym przez dziecko kie​runku. Potem pod​szedł do Yawa i Esther, któ​rzy stali nie​pew​nie, trzy​ma​jąc w rękach swoje torby. — Yaw? — spy​tał. Yaw posta​wił torbę na ziemi i zbli​żył się do męż​czy​zny. — Tak — odparł — ale oba​wiam się, że cię nie pamię​tam. Uniósł rękę do czoła, by osło​nić oczy przed słoń​cem, ale zaraz ją opu​ścił, by uści​snąć dłoń nie​zna​jo​mego. — Nazy​wają mnie Kofi Poku — powie​dział tam​ten, odwza​jem​nia​jąc uścisk. — Kiedy wyje​cha​łeś, mia​łem jakieś dzie​sięć lat. To jest moja żona, Gifty, a to mój syn, Wil​liam. Yaw wymie​nił z oby​dwoj​giem uścisk dłoni, a potem odwró​cił się do Esther. — To jest moja… To jest Esther — wykrztu​sił, a ona rów​nież podała wszyst​kim rękę. — Pew​nie przy​je​cha​łeś do nas, żeby zoba​czyć Sza​loną Kobietę — powie​dział Kofi Poku i natych​miast zdał sobie sprawę ze swo​jego nie​taktu. Zasło​nił usta dło​nią. — Bar​dzo prze​pra​szam. Mia​łem na myśli… Ma Akuę. Yaw dostrzegł zmie​sza​nie w oczach swego roz​mówcy, usły​szał waha​nie w jego gło​sie i domy​ślił się,

że nie wyma​wiał on praw​dzi​wego imie​nia jego matki już od lat. Może nie wymó​wił go ni​gdy. Podej​rze​wał, że Sza​lona Kobieta z Edweso mogła zasłu​żyć na swój przy​do​mek jesz​cze przed jego naro​dzi​nami. — Nic nie szko​dzi — powie​dział. — Tak, przy​je​cha​li​śmy tu, żeby zoba​czyć się z moją matką. Żona Kofi Poku szep​nęła coś do ucha męża, a ten roz​pro​mie​nił się i spoj​rzał na nich z więk​szą sym​pa​tią. Kiedy się ode​zwał, można było odnieść wra​że​nie, że miał te słowa na końcu języka już od pew​nego czasu. — Ty i twoja żona musi​cie być zmę​czeni po podróży. Gifty i ja chcie​li​by​śmy, żeby​ście zatrzy​mali się u nas. Przy​go​tu​jemy dla was kola​cję. Yaw zaczął krę​cić głową, ale Kofi Poku mach​nął ręką w taki spo​sób, jakby chciał zigno​ro​wać jego sprze​ciw. — Sta​now​czo na to nale​gam. Poza wszyst​kim innym twoja matka nie ma usta​lo​nego porządku dnia. Postą​pił​byś nie​słusz​nie, odwie​dza​jąc ją dziś. Pocze​kaj do jutrzej​szego wie​czora. Wyślemy kogoś, kto zawia​domi ją o waszej wizy​cie. Jak można było odmó​wić? Oka​zało się, że pań​stwo Poku miesz​kają zale​d​wie o pół​tora kilo​me​tra od rynku, więc Yaw i Esther prze​byli tę drogę pie​chotą. Kiedy dotarli na miej​sce, pozo​stałe dzieci Kofiego — trzy córki i jeden syn — zaczy​nały wła​śnie jeść kola​cję. Jedna z dziew​czy​nek — naj​wyż​sza i naj​szczu​plej​sza — miała przed sobą wielki moź​dzierz. Jej brat trzy​mał w rękach tłu​czek, który był nie​mal tak wysoki jak on. Uno​sił go w górę, a potem opusz​czał z roz​ma​chem, omal nie miaż​dżąc dłoni sio​stry, ale ona, mie​sza​jąc w moź​dzierzu fufu, w porę cofała ręce. — Dobry wie​czór, dzieci! — zawo​łał Kofi Poku, a one wstały od stołu, by się przy​wi​tać z rodzi​cami. Zamarły jed​nak na widok Yawa i sze​roko otwo​rzyły oczy. Dziew​czynka, która wyglą​dała na naj​młod​szą i miała po obu stro​nach głowy ster​czące kępki wło​sów, pocią​gnęła za nogawkę spodni swego brata. — To jest syn Sza​lo​nej Kobiety. Mówiła szep​tem, ale i tak wszy​scy ją usły​szeli. Yaw nie miał już teraz wąt​pli​wo​ści, że jego histo​ria prze​szła w tym mia​steczku do legendy. Przez chwilę wszy​scy stali nie​ru​chomo, wyraź​nie zakło​po​tani. Potem Esther wycią​gnęła musku​larne ręce, wyrwała star​szemu synowi tłu​czek i ener​gicz​nie zanu​rzyła go w moź​dzie​rzu, zanim kto​kol​wiek zdą​żył coś pomy​śleć lub zro​bić. Kuli​sta por​cja fufu ule​gła spłasz​cze​niu, a kawa​łek potrawy upadł z gło​śnym pla​śnię​ciem na gli​nianą pod​łogę. — Dość tego! — krzyk​nęła Esther, kiedy wszy​scy odwró​cili głowy, by na nią spoj​rzeć. — Czy ten czło​wiek nie dość wycier​piał? Czy po to wraca do domu, żeby spo​ty​kało go coś takiego? — Wybacz​cie, pro​szę, mojemu dziecku — powie​działa pani Poku, zabie​ra​jąc głos po raz pierw​szy, odkąd ją poznali. — One sły​szały wiele opo​wie​ści. Ale takie zacho​wa​nie się nie powtó​rzy. Odwró​ciła się do piątki swo​ich dzieci, zatrzy​mu​jąc przez chwilę wzrok nawet na racz​ku​ją​cym u jej stóp nie​mow​lę​ciu, i choć nie powie​działa ani słowa wię​cej, naj​wy​raź​niej została zro​zu​miana. Kofi Poku odchrząk​nął i wska​zał gościom miej​sca przy stole. Yaw szep​nął do ucha Esther: „Dzię​kuję”. W odpo​wie​dzi wzru​szyła ramio​nami i mruk​nęła: „Niech sobie myślą, że to ja jestem sza​lona”. Zasie​dli do posiłku. Poda​wały go prze​stra​szone, ale sym​pa​tyczne dzieci. Kofi Poku i jego żona powie​dzieli im, czego mogą się spo​dzie​wać po matce Yawa. — Mieszka tylko z jedną słu​żącą w cha​cie, którą twój ojciec zbu​do​wał dla niej na skraju mia​sta. Rzadko już teraz wycho​dzi z domu, ale cza​sem pra​cuje w swoim pięk​nym ogro​dzie. Moja żona cho​dzi tam czę​sto, żeby podzi​wiać rosnące w nim kwiaty. — Czy ona się do cie​bie odzywa? — spy​tał Yaw panią Poku. — Nie, ale zawsze była dla mnie bar​dzo uprzejma — odparła Gifty, krę​cąc głową. — Dała mi nawet kie​dyś tro​chę kwia​tów, które zabra​łam do domu. Przed pój​ściem do kościoła wplo​tłam je we włosy dziew​czy​nek, bo wie​rzę, że to im zapewni szczę​śliwe mał​żeń​stwo.

— Nie martw się — dodał Kofi Poku. — Jestem pewien, że ona cię pozna. Roz​po​zna cię jej serce. Jego żona i Esther kiw​nęły gło​wami, a Yaw odwró​cił wzrok. Na dzie​dzińcu było już ciemno, ale upał nie zła​god​niał, tylko nasy​cił się brzę​cze​niem koma​rów. Yaw i Esther skoń​czyli posi​łek i podzię​ko​wali gospo​da​rzom. Kiedy zapro​wa​dzono ich do prze​zna​czo​nego dla nich pokoju, Esther uparła się, że będzie spać na pod​ło​dze, zosta​wia​jąc Yawowi twardy, sprę​ży​sty mate​rac, który uwie​rał go w plecy. Poło​żyli się i zapa​dli w sen. Spę​dzili przed​po​łu​dnie na przy​go​to​wa​niach, spa​ce​rach wokół Edweso i licz​nych posił​kach. Powie​dziano im, że matka Yawa rzadko sypia i naj​wy​raź​niej jest w lep​szej for​mie wie​czo​rem niż rano. Więc zwle​kali z odwie​dzi​nami. Esther wyje​chała z Tako​radi tylko raz w życiu, a Yaw z rado​ścią dostrze​gał w jej oczach zachwyt, wywo​łany wido​kiem nie​zna​nej miej​sco​wo​ści. Wszy​scy brali ich za mał​żeń​stwo. Yaw nie wypro​wa​dzał nikogo z błędu, a Esther też tego nie robiła, co go bar​dzo cie​szyło, choć nie wie​dział, czy powo​duje nią uprzej​mość czy pożą​da​nie. Nie odwa​żył się, by o to spy​tać. Niebo zaczęło nie​ba​wem ciem​nieć. Yaw z każdą zmianą jego barwy czuł skurcz żołądka. Esther czę​sto zer​kała na niego badaw​czo, jakby chcąc odczy​tać z jego twa​rzy jakieś wska​zówki. — Nie bój się — powie​działa. Odkąd poznali się przed pię​ciu laty, zawsze nama​wiała go do odwie​dze​nia rodzin​nych stron. Mówiła, że ma to coś wspól​nego z prze​ba​cze​niem, ale on nie był pewien, czy w ogóle wie​rzy w prze​ba​cze​nie. Sły​szał naj​czę​ściej to słowo w kościele bia​łych ludzi, który odwie​dzał rzadko z pań​stwem Boahen, a jesz​cze rza​dziej z Esther, i zaczęło ono brzmieć w jego uszach jak wyraz, który dawno temu przy​wieźli ze sobą do Afryki biali przy​by​sze. Jak zaklę​cie, któ​rego nauczyli się chrze​ści​ja​nie, by ocho​czo posłu​gi​wać się nim w kon​tak​tach z miesz​kań​cami Zło​tego Wybrzeża. Krzy​czeli „prze​ba​cze​nie” i nie​ustan​nie dopusz​czali się grzesz​nych czy​nów. Kiedy Yaw był młod​szy, zasta​na​wiał się, dla​czego biali nie gło​szą, że ludzie powinni uni​kać popeł​nia​nia grze​chów. Ale kiedy przy​było mu lat, zro​zu​miał lepiej przy​czynę tego stanu rze​czy. Prze​ba​cze​nie było czymś, co nastę​puje po popeł​nie​niu grze​chu, ele​men​tem przy​szło​ści złego uczynku. A kiedy kie​ruje się wzrok ludzi ku przy​szło​ści, ist​nieje szansa na to, że nie dostrzegą oni krzywd, jakie wyrzą​dza się im tu i teraz. Kiedy zapadł w końcu wie​czór, Kofi Poku zapro​wa​dził Yawa i Esther na skraj mia​sta, pod dom matki. Yaw domy​ślił się, że są na miej​scu, kiedy doj​rzał bogac​two pora​sta​ją​cej ogród roślin​no​ści. Sze​lesz​czące w podmu​chach wia​tru łodygi roz​kwi​tały bar​wami, jakich ni​gdy dotąd nie widział, a pod krze​wami roiło się od małych żyją​tek. — Tu was zosta​wiam — powie​dział Kofi Poku, choć nie dotarli jesz​cze do drzwi wej​ścio​wych. Według przy​ję​tego zwy​czaju gość z mia​sta, który zna​lazł się tak bli​sko czy​je​goś domu, powi​nien był przy​wi​tać się z gospo​da​rzem, aby nie zostać uzna​nym za nie​uprzej​mego, ale Yaw widział malu​jące się na twa​rzy Kofiego Poku skrę​po​wa​nie, podzię​ko​wał mu więc i zachę​cił go gestem do odej​ścia. Drzwi były otwarte, ale Yaw dwu​krot​nie do nich zapu​kał. Esther stała za jego ple​cami. Po chwili usły​szeli nie​wy​raźne pyta​nie: „Co się dzieje?” i ujrzeli jakąś kobietę, wyraź​nie star​szą niż Yaw, która pode​szła do nich, trzy​ma​jąc w rękach gli​nianą miskę. Na widok Yawa i jego bli​zny wcią​gnęła gło​śno powie​trze do płuc i upu​ściła miskę na pod​łogę. Kawałki czer​wo​nej gliny usłały całą drogę pro​wa​dzącą od drzwi aż do ogrodu. Nie​które z nich były bar​dzo małe, więc Yaw pomy​ślał, że nikt ich ni​gdy nie pod​nie​sie i zostaną wchło​nięte przez zie​mię, z któ​rej pocho​dzą. — Dzię​kujmy Bogu za wszyst​kie jego łaski! — krzy​czała kobieta, krą​żąc tanecz​nym kro​kiem po całym pomiesz​cze​niu. — Dzię​kujmy mu za to, że on żyje! Nasz Bóg ni​gdy nie śpi! Stara kobieto, Bóg przy​pro​wa​dził ci two​jego syna! Stara kobieto, Bóg przy​pro​wa​dził ci two​jego syna, więc nie będziesz musiała pójść do Asa​mando, nie zoba​czyw​szy go na oczy! Stara kobieto, chodź i popatrz! Yaw usły​szał za ple​cami jakiś hałas, dopiero po paru sekun​dach zdał sobie sprawę, że to sto​jąca za

nim Esther klasz​cze w ręce, odma​wia​jąc swą wła​sną modli​twę. Nie widział jej, ale wie​dział, że pogod​nie się uśmie​cha. Zachę​cony w ten spo​sób, zro​bił krok naprzód i wszedł do pomiesz​cze​nia. — Czy ona mnie nie sły​szy? — mruk​nęła do sie​bie kobieta, a potem odwró​ciła się gwał​tow​nie i ruszyła w kie​runku sypialni. Yaw szedł począt​kowo za nią, ale potem skie​ro​wał się w stronę pokoju dzien​nego i ujrzał sie​dzącą w rogu swoją matkę. — A więc w końcu wró​ci​łeś do domu — powie​działa z uśmie​chem. Gdyby nie wie​dział, że miesz​ka​jąca w tym domu kobieta jest jego matką, nie domy​śliłby się tego na pod​sta​wie jej wyglądu. On sam miał pięć​dzie​siąt pięć lat, z czego wyni​kało, że ona musi mieć ich sie​dem​dzie​siąt sześć, ale wyda​wała się znacz​nie młod​sza. Jej oczy świe​ciły nie​ob​cią​żo​nym przez wiek bla​skiem mło​do​ści, a z uśmie​chu prze​bi​jała zabar​wiona mądro​ścią życz​li​wość. Kiedy wstała, zauwa​żył, że jej plecy są pro​ste, a kości nie ugi​nają się pod cię​ża​rem kolej​nych lat. Kiedy ruszyła w jego stronę płyn​nym, ela​stycz​nym kro​kiem, nie dostrzegł sztyw​no​ści jej sta​wów. A kiedy go dotknęła, kiedy objęła jego dło​nie, kiedy zaci​snęła na nich swe popa​rzone ręce i pogła​skała je swymi wykrzy​wio​nymi kciu​kami, poczuł, że jej opa​rze​nia są bar​dzo, bar​dzo mięk​kie. — Syn wró​cił wresz​cie do domu. Marze​nia zawsze się speł​niają. Ni​gdy mnie nie zawio​dły. Na​dal trzy​mała w rękach jego dło​nie. Sto​jąca w drzwiach słu​żąca odchrząk​nęła. Yaw spoj​rzał w jej kie​runku i ujrzał uśmiech​niętą Esther. — Stara kobieto, zro​bimy kola​cję! — zawo​łała słu​żąca. Yaw zasta​na​wiał się, czy jej głos zawsze brzmi tak dono​śnie, czy też pod​nosi go tylko dla niego. — Pro​szę, nie rób​cie sobie kło​potu… — zaczął nie​śmiało. — Co takiego?! Jak mogłaby matka nie zabić kozła, kiedy syn wraca do domu po tylu latach? — Słu​żąca cmok​nęła z dez​apro​batą i wyszła z domu. — A ty dokąd? — spy​tał Yaw, zwra​ca​jąc się do Esther. — A kto ugo​tuje bataty, kiedy ona będzie zabi​jać tego kozła? — spy​tała prze​wrot​nym tonem i podą​żyła za słu​żącą. Po ich odej​ściu Yaw po raz pierw​szy zdał sobie sprawę, jak bar​dzo jest zde​ner​wo​wany. Owład​nęło nim nagle coś, czego nie odczu​wał od bar​dzo dawna. — Co ty robisz? — spy​tał gło​śno, gdy matka poło​żyła dłoń na jego bliź​nie i zaczęła prze​su​wać pal​cami po zro​go​wa​cia​łej skó​rze, któ​rej od nie​mal pół​wie​cza doty​kał tylko on. Nie cof​nęła ręki, choć jego głos był zabar​wiony gnie​wem. Dotknęła popa​rzo​nymi pal​cami nad​pa​lo​nego łuku brwio​wego, policzka, pod​bródka. Dopiero kiedy skoń​czyła, Yaw zaczął szlo​chać. Usia​dła na pod​ło​dze, pocią​ga​jąc go za sobą, przy​ci​snęła jego głowę do swego łona i zaczęła cicho nucić: „Mój syn! Och, mój syn! Och, mój syn!”. Trwali w tej pozy​cji przez dłuż​szą chwilę, a Yaw prze​lał w tym cza​sie wię​cej łez niż w całym swoim życiu. Kiedy matka prze​stała ogła​szać całemu światu jego przy​by​cie, odsu​nął się od niej, by na nią spoj​rzeć. — Powiedz mi, skąd mam tę bli​znę — powie​dział. Wes​tchnęła ciężko, ale nie wyda​wała się zaszo​ko​wana ani prze​stra​szona jego prośbą, tylko głę​boko zasmu​cona. — Jak mogę ci opo​wie​dzieć dzieje two​jej bli​zny, nie opo​wia​da​jąc ci przed​tem moich snów? A jak mogła​bym mówić o moich snach, nie mówiąc o mojej rodzi​nie? Naszej rodzi​nie? Yaw cze​kał. Jego matka wstała z pod​łogi i popro​siła go gestem, by poszedł za jej przy​kła​dem. Potem spoj​rzała na znaj​du​jący się za jego głową kawa​łek ściany. — Zanim jesz​cze się uro​dzi​łeś, zaczę​łam mieć kosz​marne sny. Zawsze zaczy​nały się tak samo — poja​wiała się w nich jakaś kobieta jakby stwo​rzona z ognia. Trzy​mała na rękach dwójkę dzieci, które potem zni​kały, a ona obra​cała swój gniew prze​ciwko mnie. Byłam chora, zanim jesz​cze te sny się zaczęły. Moja matka umarła na rękach Misjo​na​rza, który pro​wa​dził szkołę w Kumasi. Czy o tym wie​dzia​łeś?

Yaw potrzą​snął głową. Ni​gdy nie sły​szał tej histo​rii, a nawet gdyby dotarła do jego uszu, był wtedy za mały, żeby ją zapa​mię​tać. — Ten Misjo​narz mnie wycho​wał. Ale moim jedy​nym przy​ja​cie​lem był czarny cza​row​nik. Zawsze byłam smutną dziew​czynką, nie wie​dzia​łam, że można być kimś innym. Kiedy wyszłam za two​jego ojca, myśla​łam, że uda mi się być szczę​śliwą, a kiedy uro​dzi​łam twoje sio​stry… Jej głos nagle się zała​mał, ale unio​sła ramiona i zaczęła mówić dalej. — Kiedy uro​dzi​łam twoje sio​stry, myśla​łam, że jestem szczę​śliwa, ale potem zoba​czy​łam tego bia​łego męż​czy​znę, któ​rego spa​lono na rynku w Edweso, i wtedy zaczęły się kosz​marne sny. Wybu​chła wojna, twój ojciec wró​cił do domu bez nogi, a sny stały się jesz​cze gor​sze. Potem ty przy​sze​dłeś na świat, ale smu​tek nie minął. Usi​ło​wa​łam wal​czyć z kosz​ma​rem, ale jestem tylko czło​wie​kiem, a sen nim nie jest. Nasze siły nie były równe. Pew​nej nocy, we śnie, pod​pa​li​łam naszą chatę. Mówiono, że twój ojciec mógł ura​to​wać tylko jedno dziecko, czyli cie​bie. Ale to nie jest cała prawda. Ura​to​wał rów​nież mnie przed miesz​kań​cami mia​steczka. Przez wiele lat żało​wa​łam, że to zro​bił. Pozwa​lano mi się z tobą widy​wać tylko po to, żebym cię nakar​miła. Potem zabie​rali cię i nie chcieli mi powie​dzieć dokąd. Od tej pory miesz​kam w tym domu, a moją jedyną towa​rzyszką jest Kukua. Stara słu​żąca, jakby sły​sząc wezwa​nie swej pani, przy​nio​sła wino. Podała je naj​pierw Yawowi, a potem jego matce, ale stara kobieta odmó​wiła. Kukua wyszła z pokoju rów​nie cicho, jak się poja​wiła. Yaw wypił wino tak szybko, jakby to była woda. Potem posta​wił pusty kubek na pod​ło​dze i ponow​nie sku​pił uwagę na matce. Ona zaś wzięła głę​boki oddech i zaczęła mówić dalej. — Sny nie ustały. Wra​cały po tym poża​rze i wra​cają do dzi​siej​szego dnia. Zaczę​łam pozna​wać lepiej Kobietę z Ognia. Cza​sem, jak w dniu pożaru, zabie​rała mnie nad ocean w Cape Coast. Cza​sem na plan​ta​cję drzew kaka​owych. Cza​sem do Kumasi. Nie mia​łam poję​cia dla​czego. Chcia​łam poznać odpo​wie​dzi, więc wró​ci​łam do szkoły misyj​nej, żeby zapy​tać o rodzinę mojej matki. Misjo​narz powie​dział mi, że spa​lił wszyst​kie jej rze​czy, ale skła​mał. Zosta​wił dla sie​bie jeden przed​miot. Zdjęła z szyi naszyj​nik Effii i podała go synowi. Zalśnił w jego ręku głę​boką czer​nią. Prze​su​nął po nim dłoń, roz​ko​szu​jąc się jego gład​ko​ścią. — Zanio​słam ten naszyj​nik synowi cza​row​nika, chcąc ofia​ro​wać go naszym przod​kom, żeby prze​stali mnie drę​czyć. Kukua miała wtedy chyba czter​na​ście lat. Kiedy roz​po​czę​li​śmy rytu​alne modły, syn cza​row​nika nagle je prze​rwał. Gwał​tow​nie upu​ścił naszyj​nik na pod​łogę i spy​tał: „Czy wiesz, że w twoim rodo​wo​dzie jest zło?”. Myśla​łam, że mówi o mnie, o tym, co zro​bi​łam, więc kiw​nę​łam głową. Ale on powie​dział wtedy: „Nosisz coś, co do cie​bie nie należy”. Kiedy mu powie​działam o moich snach, oznaj​mił, że Kobieta z Ognia jest nawie​dza​ją​cym mnie przod​kiem. Że ten czarny kamień nale​żał do niej i dla​tego stał się w jego ręku gorący. Że jeśli ją wysłu​cham, ona powie mi, skąd pocho​dzę. Kazał mi się cie​szyć z tego, że zosta​łam wybrana. Yaw poczuł nowy przy​pływ gniewu. Dla​czego jego matka mia​łaby się cie​szyć z tego, że została wybrana, skoro ona była teraz znisz​czoną kobietą, a on znisz​czo​nym męż​czy​zną? Jak mogłaby być zado​wo​lona z takiego życia? Matka musiała wyczuć jego gniew. Choć była starą kobietą, pode​szła do niego, by przed nim przy​klęk​nąć. Wie​dział, że pła​cze, bo jej łzy zro​siły jego stopy. — Nie potra​fię sobie wyba​czyć tego, co zro​bi​łam — powie​działa, uno​sząc na niego wzrok. — Nie potra​fię. Ale kiedy słu​cha​łam opo​wie​ści Kobiety z Ognia, zaczę​łam rozu​mieć, że cza​row​nik miał rację. W naszym rodo​wo​dzie jest zło. Są w nim ludzie, któ​rzy zro​bili coś złego, bo nie dostrze​gali skut​ków tego zła. Nie zostali ostrze​żeni, bo nie mieli takich popa​rzo​nych rąk. Wycią​gnęła ku niemu dło​nie, a on uważ​nie je obej​rzał i roz​po​znał w jej skó​rze swoją wła​sną. — Ale teraz wiem, mój synu, że Zło rodzi zło. Ono rośnie. Ono się prze​obraża, więc cza​sem nie zda​jemy sobie sprawy, że zło świata zaczęło się od zła w naszym wła​snym domu. Przy​kro mi, że cier​pia​łeś. Przy​kro mi, że to cier​pie​nie rzuca cień na twoje życie, na kobietę, którą dopiero poślu​bisz, na dzieci,

które dopiero poczniesz. Yaw spoj​rzał na nią ze zdu​mie​niem, ale ona zbyła jego zasko​cze​nie uśmie​chem. — Kiedy ktoś robi coś złego, bez względu na to, czy to jesteś ty, czy ja, matka czy ojciec, miesz​ka​niec Zło​tego Wybrzeża czy biały czło​wiek, staje się ryba​kiem, zarzu​ca​ją​cym w wodzie sieć. Zatrzy​muje dla sie​bie tylko jedną lub dwie ryby, a resztę wypusz​cza, myśląc, że ich życie wróci do nor​mal​no​ści. Ale nikt nie zapo​mina o tym, że był kie​dyś w nie​woli, nawet jeśli teraz jest już wolny. Mimo to, Yaw, musisz się wyzwo​lić. Yaw uniósł swą matkę z kolan i zasko​czony jej lek​ko​ścią przy​ci​snął ją do piersi, ale ona nie prze​stała powta​rzać ryt​micz​nie: „Bądź wolny, Yaw. Bądź wolny”. Po chwili zja​wiły się Esther i Kukua, nio​sąc naczy​nia pełne potraw. Poda​wały je Yawowi i jego matce do póź​nej nocy. Kiedy skoń​czyli jeść, wscho​dziło już słońce.

SONNY Pobyt w aresz​cie zapew​nił Sonny’emu czas na czy​ta​nie. Zanim jego matka wpła​ciła kau​cję, upły​nęło kilka godzin, a on zdą​żył w tym cza​sie prze​kart​ko​wać Dusze czar​nych. Czy​tał to już cztery razy, ale lek​tura na​dal go nie męczyła. Prze​ciw​nie — utwier​dzała w prze​ko​na​niu, że jego pobyt tutaj, na żela​znej ławce, w zakra​to​wa​nej celi, ma jakiś sens. Za każ​dym razem, kiedy praca na rzecz NAACP 1 wyda​wała mu się stratą czasu, prze​rzu​cał wytarte strony tej książki, która wzmac​niała siłę jego prze​ko​nań. — Nie jesteś już tym zmę​czony? — spy​tała Wil​lie, wpa​da​jąc na poste​ru​nek poli​cji. Trzy​mała w jed​nym ręku swą wystrzę​pioną kurtkę, a w dru​giej mio​tłę. Odkąd Sonny się​gał pamię​cią, sprzą​tała domy poło​żone w gór​nej czę​ści Wschod​niej Strony mia​sta. Nie miała zaufa​nia do mio​teł, które trzy​mali w swych miesz​ka​niach biali ludzie, zabie​rała więc wła​sną, choć musiała ją nosić z domu na sta​cję kolejki pod​ziem​nej, a potem na ulicę i do miej​sca pracy. Kiedy Sonny był nasto​lat​kiem, widok matki dźwi​ga​ją​cej tę mio​tłę jak krzyż strasz​li​wie go krę​po​wał. Gdy trzy​mała ją w ręku, sto​jąc na skraju boiska, na któ​rym grał z kole​gami w koszy​kówkę, i wykrzy​ki​wała jego imię, zacho​wy​wał się jak apo​stoł Piotr: igno​ro​wał jej obec​ność. — Car​son! — wołała, a on nie reago​wał. Uspra​wie​dli​wiał swe postę​po​wa​nie tym, że od dawna był znany jako Sonny. Zanim spy​tał „O co cho​dzi?”, pozwa​lał jej krzyk​nąć „Car​son!” jesz​cze kilka razy. Wie​dział, że będzie za to uka​rany po powro​cie do domu. Wie​dział, że jego matka wyj​mie Biblię i zacznie pra​wić mu kaza​nia, ale wciąż zacho​wy​wał się tak samo. Kiedy poli​cjant otwo​rzył drzwi celi, Sonny wziął do ręki Dusze czar​nych, kiw​nął głową innym męż​czy​znom aresz​to​wa​nym pod​czas mar​szu i prze​szedł w mil​cze​niu obok matki. — Ile jesz​cze razy będą cię musieli zamy​kać w kry​mi​nale?! — zawo​łała za nim Wil​lie, ale on nie zwol​nił kroku. Zada​wał sobie to pyta​nie co naj​mniej sto razy. Ile razy będzie musiał wsta​wać z brud​nej pod​łogi wię​zien​nej celi? Ile godzin spę​dzi na mar​szach? Ile guzów nabije mu poli​cja? Ile listów zdoła wysłać do bur​mi​strza, guber​na​tora, pre​zy​denta? Ile jesz​cze minie dni, zanim coś się zmieni? A kiedy się zmieni, czy będzie to ozna​czało praw​dziwą zmianę? Czy Ame​ryka sta​nie się inna, czy pozosta​nie w isto​cie taka sama? W opi​nii Sonny’ego pro​ble​mem Ame​ryki nie była segre​ga​cja, lecz nie​moż​ność segre​ga​cji. Odkąd pamię​tał, zawsze usi​ło​wał uni​kać bia​łych ludzi, ale choć kraj był tak wielki, nie mógł się przed nimi schro​nić. Nawet w Har​le​mie, w któ​rym biali byli wła​ści​cie​lami wszyst​kiego, co dało się zoba​czyć, czego można było dotknąć. Sonny marzył o Afryce. Mar​cus Garvey miał sporo racji. Libe​ria i Sierra Leone… te dwa przed​się​wzię​cia były korzystne, przy​naj​mniej w teo​rii. Pro​blem pole​gał na tym, że prak​tyka odbie​gała od teo​rii. Prak​tyka segre​ga​cji na​dal ozna​czała, że w każ​dym auto​bu​sie, do któ​rego wsia​dał Sonny, miej​sca z przodu zaj​mo​wali biali ludzie, a każdy biały smar​kacz mógł mówić do niego „chłop​cze”. Prak​tyka segre​ga​cji ozna​czała, że musiał odczu​wać swą sepa​ra​cję jako nie​rów​ność i wła​śnie z tym nie mógł się pogo​dzić. — Car​son, mówię do cie​bie! — zawo​łała Wil​lie. Sonny wie​dział, że ni​gdy nie będzie na tyle doro​sły, by nie gro​ziło mu ude​rze​nie w głowę, więc odwró​cił się w stronę matki. — Co? Spoj​rzała na niego ze zło​ścią; nie pozo​stał jej dłużny. W ciągu pierw​szych kilku lat jego życia ich rodzina skła​dała się tylko z niego i z Wil​lie. Ni​gdy nie potra​fił sobie wyobra​zić swego ojca — do tej

pory nie wyba​czył tego matce. — Jesteś upar​tym głup​cem — powie​działa Wil​lie, prze​cho​dząc obok niego. — Powi​nie​neś spę​dzać mniej czasu w wię​zie​niu, a wię​cej ze swo​imi dziećmi. Oto co powi​nie​neś zro​bić. Wymam​ro​tała ostat​nie zda​nie tak cicho, że Sonny pra​wie go nie usły​szał, ale wie​działby, co powie​działa, nawet gdyby nie otwo​rzyła ust. Był na nią wście​kły, bo nie miał ojca, a ona była na niego wście​kła, ponie​waż coraz czę​ściej pogrą​żał się we wła​snym świe​cie. Sonny nale​żał w Sto​wa​rzy​sze​niu do komi​sji miesz​ka​nio​wej. Raz w tygo​dniu wspól​nie z pozo​sta​łymi człon​kami i człon​ki​niami zespołu odwie​dzał różne dziel​nice Har​lemu i pytał ludzi o ich warunki bytowe. — Mamy tu tak dużo kara​lu​chów i szczu​rów, że musimy trzy​mać szczo​teczki do zębów w lodówce —  powie​działa pewna kobieta, matka spo​rej gro​mady dzie​cia​ków. Był ostatni pią​tek mie​siąca, a Sonny miał jesz​cze kaca po czwart​ko​wym pijań​stwie. „Hmmm” — mruk​nął do kobiety, prze​su​wa​jąc dło​nią po czole w taki spo​sób, jakby mógł z niego zetrzeć pul​su​jący ból. Uda​wał, że zapi​suje w note​sie to, co do niego mówiła, ale podobne skargi sły​szał w poprzed​nim miesz​ka​niu i w tym, które odwie​dził jesz​cze wcze​śniej. W grun​cie rze​czy nie musiał odwie​dzać żad​nych lokali, by wie​dzieć, co mu powie​dzą ich loka​to​rzy. Razem z matką i z sio​strą Jose​phine gnieź​dził się kie​dyś w podob​nych, a nawet znacz​nie gor​szych warun​kach. Dobrze pamię​tał dzień, w któ​rym Eli, drugi mąż jego matki, ulot​nił się, zabie​ra​jąc ze sobą pie​nią​dze na czynsz za następny mie​siąc. Sonny trzy​mał na rękach maleńką Jose​phine, kiedy cho​dzili od domu do domu, bła​ga​jąc każ​dego, kto zechciał ich wysłu​chać, o dach nad głową. Skoń​czyli tułaczkę w miesz​ka​niu zaj​mo​wa​nym przez czter​dziestkę loka​to​rów, wśród któ​rych była scho​ro​wana stara kobieta cier​piąca na prze​wle​kłą bie​gunkę. Spę​dzała wszyst​kie wie​czory, sie​dząc w kącie, pła​cząc i wypeł​nia​jąc swoje buty wła​snymi odcho​dami, które potem zja​dały szczury. Zde​spe​ro​wana matka prze​no​co​wała z nim kie​dyś na Man​hat​ta​nie, w sprzą​ta​nym przez sie​bie apar​ta​men​cie, któ​rego wła​ści​ciele wyje​chali na waka​cje. Choć miesz​kały w nim tylko dwie osoby, było tam sześć sypialni. Sonny nie wie​dział, co ma ze sobą zro​bić na tak ogrom​nej prze​strzeni. Spę​dził cały dzień w naj​mniej​szym pokoju, bojąc się cze​go​kol​wiek dotknąć, bo wie​dział, że jeśli zostawi na czymś odci​ski pal​ców, Wil​lie będzie musiała je ście​rać. — Czy może pan nam jakoś pomóc? Sonny uniósł wzrok znad notesu i ujrzał chłopca, który pod​szedł do swo​jej matki. Był mały, ale w jego spoj​rze​niu dostrzegł coś, co suge​ro​wało, że dzie​ciak jest star​szy, niżby się wyda​wało — mógł mieć czter​na​ście lub pięt​na​ście lat. Miał naj​więk​sze oczy, jakie Sonny kie​dy​kol​wiek widział, i dłu​gie rzęsy, które przy​po​mi​nały wło​chate nogi jakie​goś prze​ra​ża​ją​cego pająka. — Nie może pan, prawda? — spy​tał chło​piec. Zamru​gał ner​wowo, a Sonny, widząc ruch paję​czych nóg, poczuł nagły przy​pływ lęku. — Nie może pan dla nas nic zro​bić, prawda? Sonny nie potra​fił zdo​być się na odpo​wiedź. Wie​dział tylko tyle, że musi stam​tąd wyjść. Głos tego chłopca roz​brzmie​wał w jego gło​wie do końca tygo​dnia, mie​siąca, roku. Nie chcąc go spo​tkać ni​gdy wię​cej, popro​sił o skre​śle​nie z listy człon​ków komi​sji miesz​ka​nio​wej. „Nie może pan dla nas nic zro​bić, prawda?” Sonny został zatrzy​many za udział w następ​nym mar​szu. I w następ​nym. I w następ​nym. Za trze​cim razem, kiedy był już skuty, jeden z poli​cjan​tów ude​rzył go pię​ścią w twarz. Czu​jąc, że jego oko szybko puch​nie, wydął wargi w taki spo​sób, jakby zamie​rzał splu​nąć, ale poli​cjant spoj​rzał w jego dru​gie oko, pokrę​cił głową i powie​dział: „Zrób to, a jesz​cze dziś będziesz mar​twy”. Kiedy matka ujrzała jego twarz, zaczęła pła​kać. — Nie po to ucie​ka​łam z Ala​bamy! — szlo​chała. Sonny miał u niej być na nie​dziel​nym obie​dzie, ale nie zja​wił się na nim. Nie poszedł też w tym tygo​dniu do pracy.

„Nie może pan dla nas nic zro​bić, prawda?” Wie​lebny Geo​rge Lee z Mis​si​sipi został śmier​tel​nie postrze​lony, kiedy usi​ło​wał zare​je​stro​wać się w urzę​dzie wybor​czym. Rosa Jor​dan została zastrze​lona w Mont​go​mery, w sta​nie Ala​bama, kiedy wsia​dła do auto​busu, w któ​rym od nie​dawna nie obo​wią​zy​wała segre​ga​cja. Była w ciąży. „Nie może pan dla nas nic zro​bić, prawda?” Sonny na​dal nie cho​dził do pracy. Sia​dy​wał na ławce obok męż​czy​zny, który sprzą​tał w zakła​dach fry​zjer​skich na Siód​mej Alei. Nie znał jego imie​nia ani nazwi​ska. Po pro​stu lubił z nim roz​ma​wiać. Może dla​tego, że ten czło​wiek nosił z sobą mio​tłę jak jego matka. Mógł z nim roz​ma​wiać tak, jak ni​gdy nie potra​fił roz​ma​wiać z nią. — Co ma zro​bić czło​wiek, który czuje się bez​silny? — pytał Sonny. — To pomaga — oznaj​mił męż​czy​zna, zacią​ga​jąc się papie​ro​sem i macha​jąc nim w powie​trzu. Wycią​gnął z kie​szeni małą foliową torebkę i wetknął ją w dłoń Sonny’ego. — A to jest jesz​cze bar​dziej sku​teczne. Sonny obra​cał przez chwilę działkę nar​ko​tyku w pal​cach. Nie odzy​wał się, a męż​czy​zna odszedł nie​ba​wem, zabie​ra​jąc ze sobą swoją mio​tłę. Sonny sie​dział na ławce pra​wie przez godzinę, prze​kła​da​jąc torebkę z ręki do ręki i myśląc o jej zawar​to​ści. Myślał o niej na​dal, idąc pie​chotą do odda​lo​nego o dzie​sięć prze​cznic domu. Myślał o niej, sma​żąc jajko na kola​cję. Skoro wszystko, co robił, niczego nie zmie​niało, to może on sam powi​nien doko​nać jakiejś zmiany. Następ​nego dnia, wcze​snym popo​łu​dniem, prze​stał o tym myśleć. Zate​le​fo​no​wał do Sto​wa​rzy​sze​nia i zre​zy​gno​wał z pracy, a potem wrzu​cił torebkę do muszli klo​ze​to​wej i spu​ścił wodę. — Jak będziesz zara​biał na utrzy​ma​nie, Sonny? — spy​tała Jose​phine. Teraz, kiedy nie miał docho​dów, nie stać go było na czynsz, więc zamiesz​kał w domu matki, obie​cu​jąc, że nie​ba​wem coś wymy​śli. Wil​lie stała nad zle​wem, myjąc naczy​nia i nucąc melo​dię jakiejś poboż​nej pie​śni. Nuciła naj​gło​śniej wtedy, kiedy chciała wyglą​dać na osobę, która nie słu​cha toczą​cej się przy stole roz​mowy. — Jakoś sobie pora​dzę — odpo​wie​dział sio​strze. — Prze​cież zawsze jakoś sobie radzę, prawda? Jose​phine, naj​wy​raź​niej dotknięta jego tonem, roz​sia​dła się wygod​niej i zamil​kła. Matka zaczęła nucić tro​chę gło​śniej i przy​stą​piła do wycie​ra​nia naczyń. — Pozwól, że ci pomogę, Mama — powie​dział Sonny, zry​wa​jąc się od stołu. Wil​lie natych​miast odpo​wie​działa, dzięki czemu domy​ślił się, że przez cały czas słu​chała roz​mowy swych dzieci. — Pytała o cie​bie Lucille — oznaj​miła. Wydał z sie​bie nie​chętny pomruk. — Chyba powi​nie​neś do niej zadzwo​nić. — Ona wie, jak mnie zna​leźć, jeśli tylko zechce. — A Angela? A Rhonda? Czy one też wie​dzą, jak cię zna​leźć? Wygląda na to, że tra​fiają do mojego domu tylko wtedy, kiedy cię tu nie ma. Sonny ponow​nie mruk​nął pod nosem. — Nie musisz nic dla nich robić, Mama. Wil​lie par​sk​nęła pogar​dli​wie. Prze​stała nucić, zaczęła śpie​wać. Sonny wie​dział, że musi jak naj​szyb​ciej wynieść się z tego domu. Skoro jego kobiety są na jego tro​pie, a mama śpiewa nabożne pie​śni, powi​nien zna​leźć sobie wła​sny kąt. Odwie​dził swego przy​ja​ciela Moham​meda, żeby poroz​ma​wiać z nim o jakiejś pracy. — Czło​wieku, powi​nie​neś wstą​pić do Narodu Islamu — oznaj​mił Moham​med. — Zapo​mnij o Sto​wa​rzy​sze​niu. Ich dzia​łal​ność jest gówno warta.

Naj​star​sza córka Moham​meda podała Sonny’emu szklankę wody, a on wzru​szył ramio​nami. Pro​wa​dzili te roz​mowy już od dawna. Sonny nie mógł przy​stą​pić do Narodu Islamu, dopóki jego matka była gor​liwą chrze​ści​janką. Nie dałaby mu chwili spo​koju. Poza tym spę​dził tak wiele czasu w tyl​nych ław​kach kościoła, że nie był cał​ko​wi​cie odporny na kon​cep​cje doty​czące gniewu bożego. Nie chciał, by obró​cił się on prze​ciwko niemu. — Islam też gówno robi — powie​dział. Moham​med miał kie​dyś na imię Johny. Spo​ty​kali się jako chłopcy na boiskach całego Har​lemu, na któ​rych ćwi​czyli rzuty oso​bi​ste. Ich przy​jaźń prze​trwała, choć mieli już za sobą czasy gry w koszy​kówkę, a ich brzu​chy znacz​nie uro​sły. Kiedy się poznali, Sonny na​dal był znany jako Car​son, choć na boisku posłu​gi​wał się łatwiej​szym do wymó​wie​nia imie​niem Sonny, które w końcu przy​jął za wła​sne. Matka nie mogła tego znieść, bo w ten spo​sób zwra​cał się do niego ojciec. Ale ponie​waż był on dla Sonny’ego czło​wie​kiem zupeł​nie obcym, nie miał sen​ty​men​tal​nego sto​sunku do tego imie​nia. Po pro​stu był zado​wo​lony, kiedy inni chłopcy wołali do niego po uda​nym rzu​cie: „Brawo, Sonny, tak trzy​mać!”. — Na rynku pracy panuje susza — powie​dział Moham​med. — Prze​cież musisz coś wie​dzieć, czło​wieku. Zgo​dzę się na wszystko. — Jak długo cho​dzi​łeś do szkoły? — Dwa lata — odparł Sonny. Prawdę mówiąc, nie pamię​tał, żeby skoń​czył dwie klasy w jed​nej szkole, bo czę​sto cho​dził na wagary, zmie​niał miej​sce zamiesz​ka​nia, był wyrzu​cany. Zde​spe​ro​wana matka pró​bo​wała go kie​dyś zapi​sać do eks​klu​zyw​nej bia​łej szkoły na Man​hat​ta​nie. Wkro​czyła do sekre​ta​riatu w oku​la​rach i odświęt​nym stroju. Kiedy Sonny zoba​czył nie​ska​zi​tel​nie czy​sty budy​nek i krę​cące się wokół niego ele​gancko ubrane dzieci, przy​po​mniał sobie funk​cjo​nu​jące na tere​nie Har​lemu rudery, w któ​rych z sufi​tów sypał się tynk, a w powie​trzu wisiał cha​rak​te​ry​styczny smród. Był zasko​czony, że w jed​nym i dru​gim wypadku cho​dziło o szkołę. Pamię​tał, że biali urzęd​nicy spy​tali jego matkę, czy ma ochotę na kawę, ale potem powie​dzieli, że nie mogą przy​jąć jej syna. Że to po pro​stu nie​moż​liwe. Pamię​tał, że kiedy wra​cali do Har​lemu, Wil​lie ści​skała jedną ręką jego dłoń, a drugą ocie​rała łzy. Chcąc ją pocie​szyć, powie​dział, że nie ma oso​bi​stego sto​sunku do szkół, bo i tak do nich nie cho​dzi, a ona odparła, że jego nie​chęć do nauki jest spo​wo​do​wana ich pozio​mem. — Dwa lata nie wystar​czą, żeby dostać jedyną posadę, o jakiej sły​sza​łem — powie​dział Moham​med. — Muszę zna​leźć jakąś pracę, Moham​med. Po pro​stu muszę. Kolega kiw​nął z namy​słem głową, a po kilku dniach dał Sonny’emu numer tele​fonu czło​wieka, który odszedł z Narodu Islamu i był teraz wła​ści​cie​lem baru. W dwa tygo​dnie póź​niej Sonny poda​wał drinki w Jazz​mine, nowym klu​bie jaz​zo​wym poło​żo​nym we wschod​niej czę​ści Har​lemu. Tego samego dnia, w któ​rym dowie​dział się, że dostał posadę, wyniósł z domu matki wszyst​kie swoje rze​czy. Nie powie​dział jej, gdzie pra​cuje, bo wie​dział, że nie apro​buje jazzu ani żad​nej świec​kiej muzyki. Śpie​wała w kościele, słu​żyła swym gło​sem Chry​stu​sowi i to było wszystko. Sonny spy​tał ją kie​dyś, czy chcia​łaby być tak sławna jak Bil​lie Holi​day, śpie​wać tak pięk​nie, żeby musieli zachwy​cić się jej gło​sem nawet biali ludzie, ale ona tylko odwró​ciła wzrok i powie​działa, żeby ostroż​nie pod​cho​dził do „tego trybu życia”. Klub Jazz​mine był zbyt nowy, by przy​cią​gać klien​tów i muzy​ków wiel​kiego for​matu. Sala wypeł​niała się zwy​kle tylko w poło​wie, więc człon​ko​wie per​so​nelu, wśród któ​rych było wielu jazz​ma​nów liczą​cych na to, że uda im się zwró​cić uwagę ludzi mogą​cych uła​twić im karierę, rezy​gno​wali przed upły​wem sze​ściu mie​sięcy. Sonny został nie​ba​wem głów​nym bar​ma​nem. Pew​nego wie​czora usły​szał wypo​wie​dzianą nie​wy​raź​nie komendę: „Podaj mi whi​sky”. Poznał po gło​sie, że to kobieta, ale nie widział jej twa​rzy. Sie​działa na samym końcu lady i pod​pie​rała obu​rącz głowę. — Nie mogę cię obsłu​żyć, kiedy cię nie widzę — odparł, a ona powoli odsło​niła twarz. — Przy​suń się

bli​żej, naleję ci drinka. Ni​gdy nie widział kobiety, która poru​sza​łaby się tak wolno. Można było odnieść wra​że​nie, że brnie przez głę​boką i mętną wodę. Mogła mieć naj​wy​żej dzie​więt​na​ście lat, ale poru​szała się jak zmę​czona życiem sta​ruszka, któ​rej kości mógł poła​mać każdy gwał​towny gest. Kiedy opa​dła na sto​jący przed nim sto​łek barowy, na​dal wyglą​dała jak osoba, któ​rej ni​gdzie się nie spie​szy. — Czyż​byś miała za sobą długi dzień? — Czyż wszyst​kie dni nie są dłu​gie? — spy​tała z uśmie​chem. Sonny podał jej drinka, a ona zaczęła go sączyć. Bar​dzo wolno. — Mam na imię Sonny — oznaj​mił. Uśmiech​nęła się ponow​nie, w jej oczach roz​bły​sło roz​ba​wie​nie. — Amani Zulema. — Co to za imię? — spy​tał, nie mogąc powstrzy​mać chi​chotu. — Moje imię. — Wstała, trzy​ma​jąc w ręku drinka, prze​szła wzdłuż całego baru i wkro​czyła na scenę. Gra​jący tego wie​czora muzycy powi​tali ją lek​kimi ukło​nami. Zanim cokol​wiek powie​działa, pia​ni​sta wstał i oddał jej swój sto​łek, a potem wraz z innymi opu​ścił scenę. Dziew​czyna posta​wiła drinka na for​te​pia​nie i prze​su​nęła rękami po kla​wi​szach. Jej ruchy cecho​wał ten sam leniwy brak pośpie​chu, który Sonny dostrzegł już wcze​śniej. Kiedy zaczęła śpie​wać, na sali zapa​dła kom​pletna cisza. Była drobną kobietą, ale miała tak głę​boki głos, że wyda​wała się o wiele wyż​sza i moc​niej zbu​do​wana. Brzmie​nie było tak gar​dłowe, jakby ćwi​czyła głos z kamie​niami w ustach. Pod​czas występu koły​sała się lekko na boki, a od czasu do czasu uno​siła i opusz​czała głowę. Kiedy zaczęła swin​go​wać, nie​liczni słu​cha​cze zare​ago​wali szme​rem podziwu, a nawet zawo​łali kilka razy „Amen!”. Prze​cho​dzący ulicą ludzie wcho​dzili do klubu, sta​wali w drzwiach i nie odry​wali od niej wzroku. Skoń​czyła gło​śnym pomru​kiem, dźwię​kiem, który zda​wał się wywo​dzić z samych trzewi, według nie​któ​rych będą​cych sie​dli​skiem duszy. Sonny’emu przy​po​mniał się zapa​mię​tany z dzie​ciń​stwa dzień, w któ​rym matka zaśpie​wała po raz pierw​szy w kościele. Miał wtedy zale​d​wie kilka lat, a Jose​phine była nie​mow​lę​ciem, które Eli trzy​mał na kola​nach. Matka upu​ściła śpiew​nik na pod​łogę, a wszy​scy wierni, zasko​czeni hała​sem, odwró​cili ku niej wzrok. Sonny miał wra​że​nie, że jego serce uwię​zło mu w gar​dle. Dotąd pamię​tał swoje zaże​no​wa​nie jej zacho​wa​niem. Ale ona zaczęła śpie​wać. „Będę nosić koronę. Będę nosić koronę”. Był to naj​pięk​niej​szy dźwięk, jaki kie​dy​kol​wiek sły​szał. W tym momen​cie poko​chał swoją matkę tak bar​dzo, jak nie kochał jej ni​gdy dotąd. Wierni wołali: „Śpie​waj, Wil​lie”, „Amen” i „Niech Bóg będzie pochwa​lony”. Sonny miał wra​że​nie, że matka nie będzie musiała cze​kać na nagrodę, którą otrzyma w Nie​bie. Widział wyraź​nie, że ona już teraz nosi swoją koronę. Amani skoń​czyła śpie​wać i uśmiech​nęła się do słu​cha​czy, któ​rzy zaczęli wzno​sić gło​śne okrzyki zachwytu i bić brawo. Zdjęła z for​te​pianu swego drinka, wypiła go jed​nym hau​stem, pode​szła ponow​nie do Sonny’ego i posta​wiła przed nim pustą szklankę. A potem bez słowa wyszła z klubu. Sonny zamiesz​kał na Wschod​niej Stro​nie jako współ​lo​ka​tor swo​ich dale​kich zna​jo​mych. Wbrew gło​sowi roz​sądku podał adres matce. To na pewno od niej dostała go Lucille, która poja​wiła się tam pew​nego dnia, nio​sąc na rękach jego córkę. — Sonny! — wołała, sto​jąc na tro​tu​arze pod budyn​kiem. W Har​le​mie mogło być ponad stu męż​czyzn o tym imie​niu — nie chciał przy​jąć do wia​do​mo​ści, że cho​dzi o niego. — Car​so​nie Cli​fton, wiem, że tam jesteś! Budy​nek nie miał tyl​nego wyj​ścia. Wie​dział, że Lucille prę​dzej czy póź​niej znaj​dzie jakiś spo​sób wtar​gnię​cia do miesz​ka​nia. Wychy​lił się więc z okna dru​giego pię​tra. — Czego chcesz, Luce? — spy​tał. Nie widział swo​jej córki od nie​mal roku. Dziecko było duże, zbyt

duże, by obcią​żać drobne ciało matki, ale Lucille zawsze potra​fiła wykrze​sać z sie​bie zapas sił. — Chcemy wejść na górę! — krzyk​nęła, a on wydał cięż​kie wes​tchnie​nie, które, jak twier​dziła Jose​phine, zawsze było jego typową reak​cją na natręt​ność kobiet. Zszedł na dół, by je wpu​ścić. Już po dzie​się​ciu sekun​dach zaczął żało​wać, że pozwo​lił Lucille wejść do swego pokoju. — Potrze​bu​jemy pie​nię​dzy, Sonny. — Wiem, że daje ci je moja mama. — Czym mam kar​mić to dziecko? Powie​trzem? Powie​trze nie jest odpo​wied​nim pokar​mem dla nie​mow​lę​cia. — Nic dla cie​bie nie mam, Lucille. — Masz to miesz​ka​nie. Wiem od Angeli, że dałeś jej coś w zeszłym mie​siącu. Sonny potrzą​snął głową, zdu​miony skłon​no​ścią swo​ich kobiet do okła​my​wa​nia rywa​lek i samych sie​bie. — Nie widzia​łem się z Angelą jesz​cze dłu​żej niż z tobą. — Co z cie​bie za ojciec! — krzyk​nęła Lucille. Sonny zaczy​nał być wście​kły. Wbrew wła​snej woli w jakiś spo​sób stał się ojcem trójki dzieci. Pierw​szym była córka Angeli, dru​gim córka Rhondy, a trze​cim córka Lucille, która w dodatku oka​zała się tro​chę opóź​niona w roz​woju. Jego matka dawała im wszyst​kim co mie​siąc tro​chę pie​nię​dzy, mimo że wie​działa, że on jest temu prze​ciwny i choć pro​sił wszyst​kie trzy kobiety, żeby prze​stały matkę nękać. Ale one go nie słu​chały. Kiedy Angela uro​dziła ich córkę Ettę, Sonny miał zale​d​wie pięt​na​ście lat, a ona czter​na​ście. Oboje mówili, że zamie​rzają się pobrać i zało​żyć nor​malną rodzinę, ale gdy rodzice Angeli odkryli, że ich córka spo​dziewa się dziecka, któ​rego ojcem jest Sonny, wysłali ją do Ala​bamy, gdzie miesz​kała aż do roz​wią​za​nia u swo​ich krew​nych. Gdy wró​ciła, nie pozwo​lili mu widy​wać się ani z nią, ani z jej córką. Sonny naprawdę chciał być dobry dla Angeli i swo​jej córeczki, ale był młody i nie miał pracy, więc doszedł do wnio​sku, że rodzice dziew​czyny mają rację, nazy​wa​jąc go nie​udacz​ni​kiem. Kiedy Angela wyszła za mło​dego pastora, który peł​nił misyjną służbę na Połu​dniu, nie​mal pękło mu serce. Pastor zosta​wiał żonę w Har​le​mie na wiele mie​sięcy. Sonny był prze​ko​nany, że gdyby on mógł zostać jej mężem, ni​gdy by się z nią nie roz​sta​wał. Gdy prze​glą​dał się w lustrze, nie dostrze​gał w sobie podo​bień​stwa do matki. Miał inny nos. Inne uszy. Kiedy był młody, pytał ją, skąd się wzięły te róż​nice, skąd się wzięła jego jasna skóra. Pytał ją o swego ojca, ale ona powta​rzała jedy​nie, że nie miał ojca. Nie ma ojca, ale jest uda​nym dziec​kiem. „Uda​nym? — pytał z gory​czą, patrząc na swoje odbi​cie w lustrze. — Uda​nym?”. — Ona już nie jest nie​mow​lę​ciem, Lucille. Popatrz na nią. Dziew​czynka cho​dziła chwiej​nym kro​kiem po miesz​ka​niu na swo​ich małych, tro​chę krzy​wych nóż​kach. Lucille rzu​ciła Sonny’emu zabój​cze spoj​rze​nie, wzięła dziecko na ręce i wyszła. — I nie proś wię​cej mojej matki o pie​nią​dze! — krzyk​nął za nią. Jej ener​giczne kroki roz​brzmie​wały na scho​dach, dopóki nie wyszła na ulicę. W dwa dni póź​niej Sonny był ponow​nie w klu​bie Jazz​mine. Pytał swo​ich współ​pra​cow​ni​ków, kiedy Amani ponow​nie wystąpi, ale nikt tego nie wie​dział. — Ona poja​wia się tam, gdzie zawieje ją wiatr — powie​dział Ślepy Louis, wycie​ra​jąc bar. Sonny musiał gło​śno wes​tchnąć, bo dodał: — Dobrze znam ten dźwięk. — Jaki dźwięk? — Trzy​maj się od niej z daleka, Sonny. — Dla​czego? — spy​tał Sonny, zasta​na​wia​jąc się, czy stary, ślepy czło​wiek może sobie wyobra​zić, że można zapra​gnąć kobiety widzia​nej tylko raz w życiu. — Wygląd to nie wszystko, trzeba pomy​śleć też o tym, co ona ma w środku — odparł Louis, jakby czy​-

ta​jąc w jego myślach. — A ta kobieta nie ma w sobie nic, czego można by zapra​gnąć. Sonny nie posłu​chał. Minęły trzy mie​siące, zanim znowu spo​tkał Amani. Cho​dził przez ten czas od klubu do klubu, mając nadzieję, że zoba​czy drobną kobietę wol​nym kro​kiem wcho​dzącą na scenę. Kiedy ją odna​lazł, sie​działa przy stole na tyłach klubu, pogrą​żona we śnie. Żeby się o tym upew​nić, musiał podejść bar​dzo bli​sko. Tak bli​sko, że usły​szał jej mia​rowe chra​pa​nie. Rozej​rzał się po sali, ale ona sie​działa w ciem​nym kącie i nikt naj​wy​raź​niej nie zwra​cał na nią uwagi. Dotknął jej ramie​nia. Nic. Szturch​nął ją tro​chę moc​niej. Na​dal nic. Za trze​cim razem prze​chy​liła głowę w bok tak wolno, jakby prze​su​wała ciężki kamień. Mru​gnęła kilka razy, powoli poru​sza​jąc powie​kami i rzę​sami. Kiedy na niego w końcu spoj​rzała, zro​zu​miał, dla​czego tak się zacho​wuje. Miała prze​krwione oczy i roz​sze​rzone źre​nice. Mru​gnęła jesz​cze dwu​krot​nie, tym razem szybko. Zdał sobie nagle sprawę, że ni​gdy nie zasta​na​wiał się nad tym, co zrobi, kiedy ją w końcu odnaj​dzie. — Śpie​wasz dziś wie​czo​rem? — spy​tał nie​śmiało. — Czy ja wyglą​dam na osobę, która śpiewa? Sonny nie odpo​wie​dział, a ona prze​cią​gnęła się i gwał​tow​nie zadrżała. — Czego ty chcesz, czło​wieku? — spy​tała, ponow​nie sku​pia​jąc na nim spoj​rze​nie. — Czego ty chcesz? — Cie​bie — przy​znał Sonny. Pra​gnął jej od dnia, w któ​rym widział ją po raz pierw​szy na sce​nie. Nie dla​tego, że zachwy​ciły go jej powolne ruchy i nie dla​tego, że jej głos budził w nim wspo​mnie​nia o naj​szczę​śliw​szych dozna​niach zwią​za​nych z jego matką. Po pro​stu poczuł, że jej śpiew otwo​rzył w nim coś, co chciał prze​żyć ponow​nie i zatrzy​mać w sobie na dłu​żej. Dziew​czyna potrzą​snęła głową i zdo​była się na lekki uśmiech. — No dobrze, więc chodźmy. Wyszli na ulicę. Ojczym Sonny’ego, Eli, lubił spa​cery, gdy tylko więc był w pobliżu, opro​wa​dzał swego pasierba, Wil​lie i Jose​phine po całym mie​ście. Sonny był prze​ko​nany, że wła​śnie dla​tego jego matka polu​biła pie​sze wędrówki. Pamię​tał dzień, w któ​rym prze​szła z nim cały Har​lem, docie​ra​jąc do bia​łej strony mia​sta. Myślał wtedy, że będą tak szli do końca świata, ale Wil​lie zatrzy​mała się nagle, a on poczuł się zawie​dziony, choć sam nie wie​dział dla​czego. Idąc teraz z Amani, mijał miej​sca, które znał z okresu swej dzia​łal​no​ści w komi​sji miesz​ka​nio​wej: jaz​zowe spe​lunki, sto​iska z tanim jedze​niem, zakłady fry​zjer​skie, meliny nar​ko​ma​nów, któ​rzy stali na uli​cach, trzy​ma​jąc w rękach nakry​cia głowy. — Jesz​cze mi nie powie​dzia​łaś, skąd wzięło się twoje imię — zagaił Sonny, kiedy omi​jali jakie​goś męż​czy​znę leżą​cego na środku ulicy. — Co chciał​byś wie​dzieć? — Czy jesteś muzuł​manką? — Nie, nie jestem muzuł​manką — odparła ze śmie​chem Amani. Sonny cze​kał na dal​szy ciąg, nie odzy​wa​jąc się. I tak powie​dział już dosyć. Nie chciał jej naci​skać, ujaw​niać swego pożą​da​nia, swej sła​bo​ści. — W języku Swa​hili Amani to har​mo​nia. Kiedy zaczę​łam śpie​wać, uzna​łam, że potrze​buję nowego imie​nia. Moja mama nazwała mnie Mary, a z takim imie​niem nie można zro​bić wiel​kiej kariery. Nie wie​rzę w te wszyst​kie Narody Islamu i ruchy na rzecz Powrotu do Afryki, ale kiedy usły​sza​łam słowo Amani, poczu​łam, że ono do mnie pasuje. Więc je sobie wzię​łam. — Nie masz nic wspól​nego z ruchem Powrotu do Afryki, ale uży​wasz afry​kań​skiego imie​nia? — Sonny pozo​sta​wił za sobą swoje poglądy poli​tyczne, ale teraz poczuł, że one w nim wzbie​rają. Amani była od niego dwu​krot​nie młod​sza. Ame​ryka, w któ​rej się uro​dziła, była inna niż Ame​ryka, w któ​rej on przy​szedł na świat. Miał ochotę pogro​zić jej pal​cem, ale prze​zwy​cię​żył w sobie tę pokusę. — Prze​cież nie możemy wró​cić, prawda? — Zatrzy​mała się i dotknęła jego ramie​nia. Wyglą​dała dziś o wiele poważ​niej niż dotąd, tak poważ​nie, jakby dopiero teraz odkryła, że jest on praw​dziwą osobą, a nie posta​cią, która jej się przy​śniła. — Nie możemy wró​cić do miej​sca, w któ​rym ni​gdy nie byli​śmy.

Ono już nie jest nasze. A to jest. — Zato​czyła ręką tak sze​ro​kie koło, jakby chciała objąć tym gestem cały Har​lem, cały Nowy Jork, całą Ame​rykę. Dotarli w końcu do nowego osie​dla, poło​żo​nego w odle​głej, zachod​niej czę​ści Har​lemu. Brama wej​ściowa do budynku nie była zamknięta, a kiedy weszli, Sonny dostrzegł rząd sto​ją​cych pod ścia​nami nar​ko​ma​nów. Wyglą​dali jak mane​kiny albo jak zwłoki, które Sonny widział kie​dyś w domu pogrze​bo​wym. Jego wła​ści​ciel ukła​dał je wtedy w trum​nie, zmie​nia​jąc poło​że​nie głów i wygi​na​jąc ręce. Teraz nie dostrzegł nikogo, kto zmie​niałby pozy​cje sto​ją​cych pod ścianą ciał, ale natych​miast uświa​do​mił sobie, że zna​lazł się w meli​nie nar​ko​ty​ko​wej. I nagle, nie​jako wbrew sobie, uświa​do​mił sobie, dla​czego Amani poru​sza się tak wolno, jakby była pogrą​żona we śnie, i dla​czego ma roz​sze​rzone źre​nice. Poczuł ner​wowe napię​cie, ale stłu​mił je, bo nie chciał, by ona zauwa​żyła, że im dłu​żej prze​bywa w jej towa​rzy​stwie, tym mniej wie​rzy w swoją zdol​ność do pano​wa​nia nad sobą. Weszli do jakie​goś pokoju. Na brud​nym mate​racu leżał w pozy​cji embrio​nal​nej przy​tu​lony do ściany męż​czy​zna. Dwie kobiety kle​pały się po ramio​nach, gotowe na zastrzyki, które miał im zro​bić inny męż​czy​zna, trzy​ma​jący w ręku strzy​kawkę. Żadne z nich nie pod​nio​sło nawet wzroku na Sonny’ego i Amani. Wszę​dzie leżały instru​menty jaz​zowe. Dwie trąbki, kon​tra​bas, sak​so​fon. Amani poło​żyła swoje rze​czy na pod​ło​dze i usia​dła obok jed​nej z dziew​czyn, która w końcu pod​nio​sła głowę i ski​nęła nią na powi​ta​nie. Amani zer​k​nęła na Sonny’ego, który na​dal stał przy drzwiach, trzy​ma​jąc rękę na klamce. Nie powie​działa ani słowa. Męż​czy​zna podał strzy​kawkę pierw​szej kobie​cie. Ona prze​ka​zała ją dru​giej. Druga prze​ka​zała ją Amani, która na​dal patrzyła na Sonny’ego, nie otwie​ra​jąc ust. Sonny widział, jak wbija sobie igłę w ramię, widział, jak jej oczy zapa​dają się w głąb czaszki. Kiedy spoj​rzała na niego ponow​nie, nie musiała nic mówić, żeby usły​szał słowa: „Oto czym jestem. Czy na​dal tego pra​gniesz?”. * — Car​son! Car​son! Wiem, że tam jesteś! Sły​szał ten głos, ale rów​no​cze​śnie go nie sły​szał. Miesz​kał w swo​jej wła​snej gło​wie, ale nie wie​dział, gdzie ona się koń​czy, a zaczyna się świat zewnętrzny. Nie chciał reago​wać na ten głos, dopóki nie będzie pewny, z któ​rej strony rze​czy​wi​sto​ści on pocho​dzi. — Car​son! Usiadł spo​koj​nie, a przy​naj​mniej tak mu się wyda​wało. Był spo​cony, a jego klatka pier​siowa uno​siła się i opa​dała. Uno​siła się i opa​dała. Czuł, że będzie musiał wziąć nie​długo nową działkę, bo ina​czej umrze. Kiedy zza drzwi dobie​gły słowa modli​twy, Sonny domy​ślił się, że jest tam jego matka. Zacho​wała się tak już kilka razy wcze​śniej, kiedy bywał prze​waż​nie przy​tomny, a nar​ko​tyki były jesz​cze bez​tro​ską zabawą, on zaś uwa​żał, że nad nimi panuje. — Panie, uwol​nij mojego syna od tej męki. Boże Ojcze, ja wiem, że on zszedł do pie​kła, ale bła​gam cię, każ mu wró​cić. Sonny mógłby uznać jej słowa za krze​piące, gdyby nie czuł się tak bar​dzo chory. Coś wstrzą​snęło jego wnętrz​no​ściami, a po chwili zaczął wymio​to​wać w kącie pokoju. — Panie — modliła się coraz gło​śniej jego matka — wiem, że możesz go wyba​wić od cier​pień. Pobło​go​sław go i pozwól mu żyć dalej. Wyba​wie​nie było wła​śnie tym, czego pra​gnął Sonny. Był czter​dzie​sto​pię​cio​let​nim ćpu​nem, zmę​czo​nym i cier​pią​cym, a cier​pie​nie zwią​zane z odsta​wie​niem nar​ko​ty​ków było za każ​dym razem bar​dziej dotkliwe niż zmę​cze​nie wywo​łane przez ich przyj​mo​wa​nie. Jego matka mówiła teraz szep​tem… a może tylko jego uszy prze​sta​wały spraw​nie funk​cjo​no​wać. Wie​dział, że nie​ba​wem sta​nie się głu​chy. Ale wie​dział też, że ktoś nie​długo wróci do domu. Że przyj​dzie któ​-

ryś z miesz​ka​ją​cych z nim nar​ko​ma​nów i może okaże się, że coś zdo​był. Było to jed​nak mało praw​do​po​dobne, więc czuł, że będzie musiał sam przejść przez rytuał szu​ka​nia ratunku. Doszedł do wnio​sku, że powi​nien zabrać się do tego od razu. Dźwi​gnął się z pod​łogi i przy​ło​żył ucho do drzwi, by się upew​nić, że matka już ode​szła. Potem wyru​szył na spo​tka​nie z Har​le​mem. Har​lem i hero​ina. Hero​ina i Har​lem. Nie potra​fił już myśleć o jed​nym bez myśle​nia o dru​gim. Oba słowa brzmiały podob​nie. Oba miały go kie​dyś zabić. Ćpuni i jazz paso​wali do sie​bie, byli wza​jemną pożywką. Teraz Sonny miał ochotę na dawkę, gdy tylko usły​szał dźwięk trąbki. Szedł 116. ulicą. Na tej ulicy nie​mal zawsze uda​wało mu się coś zdo​być. Nauczył się szybko roz​po​zna​wać ćpu​nów i dile​rów. Jego wzrok prze​śli​zgi​wał się jak reflek​tor po prze​chod​niach, dopóki na natra​fił na tych, któ​rzy mieli to, czego potrze​bo​wał. Był to rezul​tat miesz​ka​nia we wła​snej gło​wie. To go nauczyło roz​po​zna​wać ludzi, któ​rzy żyli tak samo jak on. Dostrzegł pierw​szą ćpunkę i spy​tał, czy coś ma, ale ona pokrę​ciła prze​cząco głową. Kiedy spy​tał o to samo jakie​goś męż​czy​znę, on rów​nież zaprze​czył, ale wska​zał mu dilera. Matka Sonny’ego nie dawała mu już pie​nię​dzy. Robiła to cza​sem Angela, kiedy jej świą​to​bliwy mąż zaro​bił coś eks​tra pod​czas kazno​dziej​skiego objazdu. Sonny dał dile​rowi wszystko, co miał, do ostat​niego dolara, ale dostał za to bar​dzo nie​wiele. Pra​wie nic. Chciał zro​bić sobie zastrzyk przed powro​tem do domu, bo mogła tam być Amani, która wyłu​dzi​łaby od niego nawet to pra​wie nic. Wszedł do toa​lety jakiejś knajpy, wbił sobie igłę i natych​miast poczuł, że sła​bość go opusz​cza. Kiedy wró​cił do domu, czuł się nie​mal dobrze. „Nie​mal” zna​czyło, że będzie musiał nie​długo znowu coś zdo​być, żeby wró​cić do formy, a potem zro​bić to jesz​cze raz i jesz​cze raz, i jesz​cze raz. Amani sie​działa przed lustrem, zapla​ta​jąc włosy. — Gdzie byłeś? — spy​tała. Sonny nie odpo​wie​dział. Wytarł nos grzbie​tem dłoni i zaczął prze​trzą​sać lodówkę w poszu​ki​wa​niu cze​goś do zje​dze​nia. Miesz​kali w Budyn​kach John​sona, na rogu 112. ulicy i Lexing​ton Ave​nue, a ich drzwi ni​gdy nie były zamknięte na klucz. Nar​ko​mani cho​dzili od jed​nego miesz​ka​nia do dru​giego. Jeden z nich musiał stra​cić przy​tom​ność, bo leżał na pod​ło​dze obok stołu. — Była tu twoja mama — oznaj​miła Amani. Sonny zna​lazł kawa​łek chleba i zaczął go jeść, omi​ja​jąc pleśń. Spoj​rzał na Amani, która skoń​czyła zapla​tać włosy i wstała, by obej​rzeć się w lustrze. Zaczy​nała się zaokrą​glać w pasie. — Powie​działa, żebyś przy​szedł na nie​dzielną kola​cję. — Dokąd idziesz? — spy​tał Sonny. Nie był zado​wo​lony, kiedy Amani się stro​iła. Obie​cała mu dawno temu, że ni​gdy nie sprzeda swego ciała za nar​ko​tyki. Począt​kowo wie​rzył, że będzie w sta​nie dotrzy​mać słowa, ale słowo ćpuna nie było wiele warte. Kiedy ukła​dała wie​czo​rem włosy i malo​wała twarz, cho​dził za nią cza​sem ukrad​kiem po uli​cach Har​lemu, by się upew​nić, że go nie zdra​dza. Zawsze był świad​kiem tego samego smut​nego zakoń​cze​nia: Amani bła​gała kolej​nych wła​ści​cieli klu​bów, by pozwo​lili jej zaśpie​wać, tylko jeden raz. A oni nie​mal zawsze odma​wiali. Gdy szef naj​bar​dziej ponu​rej spe​lunki w Har​le​mie pozwo​lił jej kie​dyś wejść na scenę, Sonny sta​nął pod ścianą i obser​wo​wał reak​cję widowni. Sły​szał ciszę i widział obo​jętne spoj​rze​nia słu​cha​czy. Nikt nie pamię​tał, kim ona kie​dyś była. Wszy​scy widzieli, czym jest obec​nie. — Powi​nie​neś odwie​dzić swoją mamę, Sonny. Przy​da​łoby się nam tro​chę pie​nię​dzy. — Daj spo​kój, Amani. Prze​cież wiesz, że ona nic mi nie da. — Może da. Jeśli się umy​jesz. Powi​nie​neś wziąć prysz​nic i się ogo​lić. Może wtedy coś ci da. Sonny pod​szedł do Amani. Sta​nął za nią i objął rękami jej wydatny, ale twardy brzuch. — A może ty zechcesz mi coś dać, kotku? — szep​nął jej do ucha. Zaczęła się wyry​wać, ale on ją mocno trzy​mał, więc ule​gła i przy​lgnęła do niego ple​cami. Ni​gdy jej

naprawdę nie kochał. Ale zawsze jej pożą​dał. Upły​nęło tro​chę czasu, zanim zro​zu​miał, na czym polega róż​nica. — Wła​śnie przed chwilą uło​ży​łam sobie włosy, Sonny — powie​działa, ale już wygięła lekko szyję w lewo, żeby mógł prze​su​nąć języ​kiem po jej pra​wym oboj​czyku. — Zaśpie​waj mi coś, Amani — popro​sił, kła​dąc dłoń na jej piersi. Czu​jąc jego dotyk, wydała cichy pomruk, ale nie można go było nazwać śpie​wem. Sonny prze​su​nął rękę z jej piersi w dół, na spo​tka​nie ocze​ku​ją​cej tam na niego kępki wło​sów. Wtedy Amani zaczęła nucić. „Kocham cię, Porgy. Chcę być przy tobie. Nie pozwól im mnie upro​wa​dzić, bo wpadnę w sza​leń​stwo”. Śpie​wała tak cicho, że był to nie​mal szept. Zanim jego palce dotarły do wil​got​nego miej​sca, była znów przy refre​nie. Wie​działa, że wła​ści​ciele klu​bów jaz​zo​wych, które odwie​dzi tego wie​czora, nie pozwolą jej śpie​wać, ale Sonny zawsze chęt​nie jej słu​chał. — Pójdę zoba​czyć się z mamą — obie​cał, kiedy wycho​dziła, nie zamy​ka​jąc fron​to​wych drzwi. Sonny trzy​mał foliową torebkę z nar​ko​ty​kiem w bucie. To była jego polisa ubez​pie​cze​niowa. Prze​szedł wiele prze​cznic, które dzie​liły miesz​ka​nie od domu matki, zaci​ska​jąc duży palec na pakie​ciku w taki spo​sób, jakby była to mała pięść. Zaci​skał uchwyt i zwal​niał go przy każ​dym kroku. Mija​jąc nowe osie​dla, które stały po obu stro​nach ulicy, usi​ło​wał sobie przy​po​mnieć, kiedy ostatni raz roz​ma​wiał z matką. To było w 1964 roku, pod​czas zamie​szek, a ona obie​cała mu poży​czyć tro​chę pie​nię​dzy i zażą​dała, żeby spo​tkał się z nią przed kościo​łem. „Nie chcę, żeby cię zabito albo żeby stało się coś jesz​cze gor​szego” — powie​działa, wrę​cza​jąc synowi drobną sumkę, która nie tra​fiła na kościelną tacę. Bio​rąc od niej te pie​nią​dze, zasta​na​wiał się, co może być gor​szego niż śmierć. Ale odpo​wiedź na to pyta​nie narzu​cała mu się na każ​dym kroku. Zale​d​wie kilka tygo​dni wcze​śniej nowo​jor​scy stróże prawa zastrze​lili pięt​na​sto​let​niego czar​nego ucznia, który nie popeł​nił żad​nego poważ​nego prze​stęp​stwa. Strze​la​nina wywo​łała roz​ru​chy, pod​czas któ​rych poli​cjanci zostali zaata​ko​wani przez czar​nych mło​dych ludzi i czarne kobiety. Media infor​mo​wały o tym w taki spo​sób, jakby całą winę pono​sili czarni miesz​kańcy Har​lemu. Bru​talni, obłą​kani, prze​ra​ża​jący czarni ludzie, któ​rzy mieli czel​ność się doma​gać, żeby nie strze​lano na uli​cach do ich dzieci. Wra​ca​jąc tego dnia do domu, Sonny ści​skał w gar​ści pie​nią​dze matki i miał nadzieję, że nie spo​tka jakichś bia​łych ludzi szu​ka​ją​cych oka​zji do zade​mon​stro​wa​nia swo​ich poglą​dów. Jego ciało mówiło mu coś, czego nie zdą​żył sobie jesz​cze poukła​dać w gło​wie: że w Ame​ryce naj​go​rzej jest być czar​nym. To wła​śnie było gor​sze niż śmierć; będąc czar​nym, było się po pro​stu cho​dzą​cym tru​pem. Drzwi otwo​rzyła Jose​phine. Trzy​mała na ręku dziecko, a jej drugą rękę ści​skał mały synek. — Czyż​byś zabłą​dził w nasze strony? — wark​nęła, rzu​ca​jąc mu zło​śliwe spoj​rze​nie. — Żad​nych kłótni! — mruk​nęła za jej ple​cami matka, ale Sonny był zado​wo​lony, że sio​stra trak​tuje go tak samo jak zawsze. — Jesteś głodny? — spy​tała Wil​lie. Wzięła dziecko z rąk Jose​phine i ruszyła w kie​runku kuchni. — Chciał​bym naj​pierw sko​rzy​stać z łazienki — odparł Sonny. Zamknął za sobą drzwi i usiadł na szafce, wycią​ga​jąc z buta saszetkę. Prze​by​wał w tym miesz​ka​niu nie​spełna minutę, a już był zde​ner​wo​wany. Potrze​bo​wał cze​goś, co pomoże mu prze​trwać wizytę. Kiedy wszedł do kuchni, zoba​czył, że Wil​lie już przy​go​to​wała dla niego talerz. Usiadł za sto​łem, czu​jąc na sobie badaw​czy wzrok matki i sio​stry. — Dla​czego wy nic nie jecie? — spy​tał. — Bo przy​sze​dłeś o jakieś pół​to​rej godziny za późno! — wyce​dziła przez zaci​śnięte zęby Jose​phine. Wil​lie poło​żyła rękę na ramie​niu córki, a potem wyjęła zza sta​nika mały zwi​tek bank​no​tów. — Josey, idź się przejść i kup dzie​ciom coś dobrego — popro​siła. Jose​phine rzu​ciła matce spoj​rze​nie, które zabo​lało go bar​dziej niż wszystko, co od niej dotąd usły​szał. Kryło się w nim nieme pyta​nie, czy Wil​lie będzie się czuła bez​pieczna sam na sam z synem. Gdy matka

nie​pew​nie ski​nęła głową, nie​mal pękło mu serce. Jose​phine zebrała dzieci i wyszła. Sonny ni​gdy dotąd nie zetknął się z jej młod​szym dziec​kiem, ale wie​dział o jego naro​dzi​nach od matki. Star​szego synka sio​stry widział tylko raz w życiu, kiedy spo​tkał ją przy​pad​kowo na jakiejś bocz​nej ulicy. Opu​ścił wtedy głowę i uda​wał, że jej nie zauważa. — Dzię​kuję za kola​cję, Mama — powie​dział. Jego talerz był już nie​mal pusty. Pochło​nął zawar​tość tak szybko, że zro​biło mu się tro​chę nie​do​brze. Wil​lie kiw​nęła głową i nało​żyła mu następną por​cję. — Od jak dawna nie zja​dłeś porząd​nego posiłku? — spy​tała. Sonny wzru​szył ramio​nami, a ona znów zaczęła mu się przy​glą​dać. Poczuł się nie​pew​nie, bo mała dawka zbyt szybko prze​sta​wała dzia​łać, ale nie mógł zażyć następ​nej — czę​ste wyprawy do łazienki mogły wzbu​dzić jej podej​rze​nia. — Twój ojciec był bia​łym czło​wie​kiem — powie​działa cicho Wil​lie. Sonny omal nie zakrztu​sił się kością kur​czaka, którą wła​śnie obgry​zał. — Wypy​ty​wa​łeś mnie o niego dawno temu, a ja ni​gdy ci nic nie powie​działam, więc mówię ci to teraz. Wstała, by nalać sobie her​baty ze sto​ją​cego obok zlewu dzbanka. Wypiła całą szklankę, pod​czas gdy on wpa​try​wał się w jej plecy. Potem napeł​niła ją na nowo i pode​szła z nią do stołu. — Nie był biały od początku — powie​działa. — Kiedy go pozna​łam, miał jasną skórę, bar​dziej żółtą niż czarną. Ale i tak był kolo​rowy. Sonny zakasz​lał i zaczął obra​cać kość kur​czę​cia w pal​cach. — Dla​czego nie powie​dzia​łaś mi wcze​śniej? — spy​tał. Czuł wzbie​ra​jący gniew, ale sta​rał się nad nim pano​wać. Przy​szedł tu po pie​nią​dze, więc nie mógł wda​wać się w kłót​nię. Nie teraz. — Myśla​łam o tym, żeby ci powie​dzieć. Naprawdę. Widzia​łam go tylko raz. Tego dnia, któ​rego doszli​śmy aż do 109. ulicy, pamię​tasz? Twój ojciec stał po dru​giej stro​nie ulicy ze swoją białą kobietą i swoim bia​łym dziec​kiem, więc pomy​śla​łam: może powin​nam powie​dzieć Car​so​nowi, kim jest ten męż​czy​zna, ale potem uzna​łam, że będzie lepiej, jeśli pozwolę mu odejść. Więc się nie ode​zwa​łam i wró​ci​li​śmy do Har​lemu. Sonny prze​ła​mał w pal​cach kość kur​czę​cia. — Mama, trzeba było go zatrzy​mać. Trzeba było mi powie​dzieć, to ja bym go zatrzy​mał. Nie wiem, dla​czego zawsze pozwa​lasz na to, żeby wszy​scy tobą pomia​tali. Mój ojciec, Eli, ten prze​klęty kościół. Ni​gdy o nic nie wal​czysz. Ni​gdy. Ni​gdy w życiu. Matka wycią​gnęła rękę nad sto​łem, poło​żyła mu ją na ramie​niu i ści​snęła tak mocno, że musiał spoj​rzeć jej w oczy. — To nie​prawda, Car​son. Wal​czy​łam o cie​bie. Opu​ścił wzrok na talerz, na któ​rym leżały dwa kawałki kości. Dotknął dużym pal​cem u nogi ukry​tej w bucie saszetki. — Myślisz, że cze​goś doko​na​łeś, bo cho​dzi​łeś na mar​sze? Ja też masze​ro​wa​łam. Masze​ro​wa​łam z twoim ojcem i z moim małym dziec​kiem z Ala​bamy aż do Har​lemu. Chcia​łam, żeby mój synek poznał lep​szy świat niż ten, który zna​łam ja, a przed​tem moi rodzice. Zamie​rza​łam zostać sławną śpie​waczką. Żeby Robert nie musiał pra​co​wać w kopalni dla jakie​goś bia​łego czło​wieka. To też był marsz, Car​son. Sonny zer​k​nął w kie​runku łazienki. Chciał się w niej schro​nić i opróż​nić do końca ukrytą w bucie saszetkę. Wie​dział, że nie będzie mógł sobie pozwo​lić na nową przez długi czas. Wil​lie sprząt​nęła jego talerz i nalała sobie kolejną szklankę her​baty. Piła ją dużymi łykami, sto​jąc nad zle​wem. Widział jej falu​jącą klatkę pier​siową, wie​dział, że usi​łuje nad sobą zapa​no​wać. Potem, nie spusz​cza​jąc z niego wzroku, pode​szła do stołu i usia​dła po dru​giej stro​nie. — Byłeś zawsze taki wście​kły. Nawet jako dziecko. Patrzy​łeś na mnie tak, jak​byś chciał mnie zabić, ale nie wie​dzia​łam dla​czego. Dopiero po dłu​gim cza​sie zro​zu​mia​łam, że naro​dzi​łeś się z męż​czy​zny, który mógł wybrać swój spo​sób życia, ale ty ni​gdy nie będziesz miał takiego wyboru. I że chyba wiesz o tym od dnia, w któ​rym przy​sze​dłeś na świat.

Wypiła łyk her​baty i spoj​rzała w prze​strzeń. — Biali ludzie mają wybór. Mogą wybie​rać posadę, wybie​rać swój dom. Robią czarne dzieci, a potem roz​pły​wają się w powie​trzu w taki spo​sób, jakby ni​gdy ich nie było, jakby te czarne kobiety, z któ​rymi spali lub które zgwał​cili, same zaszły w ciążę. Biali ludzie mogą też doko​ny​wać wyboru w imie​niu czar​nych. Kie​dyś ich sprze​da​wali, a teraz wysy​łają do wię​zie​nia, jak mojego ojca, i odci​nają od wła​snych dzieci. Pęka mi serce, kiedy widzę jak ty, mój syn, wnuk mojego taty, cho​dzisz po Har​le​mie z tymi wszyst​kimi face​tami, któ​rzy pra​wie nie znają two​jego imie​nia, a tym bar​dziej two​jej twa​rzy. I myślę, że tak nie powinno być. Robisz rze​czy, któ​rych nie nauczy​łeś się ode mnie, prze​ją​łeś je od swo​jego ojca, choć go nie znasz. On z kolei nauczył się ich od bia​łych ludzi. Jest mi smutno, kiedy widzę, że mój syn jest ćpu​nem, choć odby​łam tak długi marsz, ale jest mi jesz​cze smut​niej, kiedy widzę, że podcho​dzisz do życia tak samo jak twój ojciec. Żyj dalej tak, jak żyjesz, a biały czło​wiek będzie miał uła​twione zada​nie. Nie będzie cię musiał sprze​da​wać ani wysy​łać do kopalni, ale i tak będziesz jego wła​sno​ścią. A on powie, że sam do tego dopro​wa​dzi​łeś. Że to twoja wina. Jose​phine wró​ciła, a wraz z nią jej dzieci. Miały twa​rze usma​ro​wane lodami i uśmie​chały się z zado​wo​le​niem. Jose​phine nie chciała słu​chać roz​mowy matki z bra​tem. Zapro​wa​dziła dzieci pro​sto do sypialni, by poło​żyć je do łóżek. Wil​lie wyjęła zza sta​nika plik bank​no​tów i rzu​ciła je na stół. — Po to przy​sze​dłeś, prawda? Sonny zoba​czył, że w jej oczach wzbie​rają łzy. Dotknął pal​cem nogi ukry​tej saszetki, ale prze​zwy​cię​żył chęć się​gnię​cia po pie​nią​dze. — Weź je i odejdź, jeśli chcesz — powie​działa Wil​lie. — Odejdź, jeśli chcesz. Sonny miał ochotę krzyk​nąć gło​śno, wziąć pie​nią​dze, zażyć resztkę ukry​tego w bucie nar​ko​tyku, a potem zna​leźć jakąś melinę, w któ​rej będzie mógł ćpać, dopóki nie zapo​mni wszyst​kiego, co usły​szał od matki. Ale nie zro​bił tego. Nie ruszył się z miej​sca. 1. Natio​nal Asso​cia​tion for Advan​ce​ment of Colo​ured People — Naro​dowe Sto​wa​rzy​sze​nie na rzecz Postępu Lud​no​ści Kolo​ro​wej —  przyp. red. ↩

MAR​JO​RIE — Witaj, sio​stro. Zapro​wa​dzę cię do Twier​dzy. Twier​dzy Cape Coast. 5 cedis. Ty jesteś z Ame​ryki? Pokażę ci sta​tek, któ​rym prze​wo​żono nie​wol​ni​ków. Tylko 5 cedis. Chło​piec miał chyba z dzie​sięć lat i był tylko o kilka lat młod​szy od Mar​jo​rie. Szedł za nią, odkąd w towa​rzy​stwie gospo​dyni swo​jej babki wysia​dła z tro tro. Tak dzia​łali miej​scowi: cze​kali na wysia​da​ją​cych tury​stów, żeby nakło​nić ich pod​stęp​nie do pła​ce​nia za coś, za co nie zapła​ciłby żaden miesz​ka​niec Ghany, bo wszy​scy wie​dzieli, że jest to bez​płatne. Mar​jo​rie pró​bo​wała go zigno​ro​wać, ale była zmę​czona upa​łem i na​dal czuła zapach potu innych ludzi, któ​rzy napie​rali na jej plecy, klatkę pier​siową i bio​dra pod​czas ośmio​go​dzin​nej jazdy tro tro z Akry. — Pokażę ci Twier​dzę Cape Coast, sio​stro. Tylko 5 cedis — powtó​rzył chło​piec. Nie miał na sobie koszuli; czuła bijące od niego cie​pło. Po dłu​giej podróży nie mogła znieść bli​sko​ści czy​je​goś ciała, więc zaczęła krzy​czeć, ku jej zdzi​wie​niu — w języku Twi. — Jestem z Ghany, idioto! Czy tego nie widzisz? — Ale przy​je​cha​łaś z Ame​ryki, prawda? — spy​tał chło​piec, upar​cie trzy​ma​jąc się angiel​skiego. Poczuła złość, ale nie zwol​niła kroku. Paski cięż​kiego ple​caka uci​skały jej ramiona, wie​działa, że pozo​sta​wią po sobie odgnie​ce​nia. Przy​jeż​dżała do Ghany każ​dego lata odwie​dzić swoją babkę, która prze​nio​sła się jakiś czas temu na Cape Coast, żeby być bli​żej wody. W Edweso, gdzie miesz​kała przed​tem, wszy​scy nazy​wali ją Sza​loną Kobietą, ale w Cape Coast znano ją jako Starą Damę. Tak starą — mówiono — że potra​fiła odtwo​rzyć z pamięci całą histo​rię Ghany. — Czyżby przy​je​chało do mnie moje dziecko? — spy​tała na widok Mar​jo​rie. Opie​rała się o krzywą drew​nianą laskę, któ​rej wygię​cie zda​wał się naśla​do​wać jej grzbiet, więc wyglą​dała tak, jakby zasty​gła w bła​gal​nej pozie. — Akwa​aba. Akwa​aba. Akwa​aba. — Moja Staro Damo, bar​dzo za tobą tęsk​ni​łam — powie​działa Mar​jo​rie, a potem uści​snęła ją tak mocno, że usły​szała cichy okrzyk bólu. — Hej, nie przy​je​cha​łaś chyba po to, żeby mi poła​mać kości? — Prze​pra​szam, prze​pra​szam. Stara Dama przy​wo​łała słu​żą​cego i kazała mu zaopie​ko​wać się torbą wnuczki, a Mar​jo​rie deli​kat​nie zsu​nęła z obo​la​łych ramion paski ple​caka. — Czy coś ci doku​cza? — spy​tała babka, dostrze​ga​jąc jej skrzy​wie​nie. — To tylko głup​stwo — odpo​wie​działa instynk​tow​nie Mar​jo​rie. Gdy ojciec lub babka pytali ją o samo​po​czu​cie, zawsze mówiła, że jest odporna na ból. Kiedy była małym dziec​kiem, ktoś jej powie​dział, że bli​zny na twa​rzy ojca, bli​zny na rękach i sto​pach babki naro​dziły się w wiel​kim bólu. A ponie​waż sama nie miała takich, czy choćby podob​nych blizn, ni​gdy nie potra​fiła zmu​sić się do przy​zna​nia, że coś ją boli. Kie​dyś, jako mała dziew​czynka, obser​wo​wała rosnącą plamę grzy​bicy, która zaata​ko​wała jej kolano. Ukry​wała ją przed rodzi​cami przez dwa tygo​dnie, ale cho​roba dotarła do miej​sca, w któ​rym udo prze​cho​dzi w łydkę, utrud​nia​jąc jej zgi​na​nie nogi. Kiedy w końcu poka​zała ją rodzi​com, matka zwy​mio​to​wała, a ojciec wziął ją na ręce i pognał na pogo​to​wie. Dyżurna pie​lę​gniarka prze​żyła szok, któ​rego powo​dem nie była grzy​bica, lecz bli​zna ojca Mar​jo​rie. Zapy​tała, czy to on potrze​buje pomocy. Patrząc teraz na dło​nie babki, zauwa​żyła, że opa​rze​nia są pra​wie nie​wi​doczne na tle pomarsz​czo​nej skóry. Cały kra​jo​braz ciała sta​ruszki zamie​nił się w ruiny, które porzu​ciła młoda kobieta.

Wzięły tak​sówkę i poje​chały do domu Sta​rej Damy. Babka Mar​jo​rie miesz​kała na plaży, w wiel​kim, otwar​tym bun​ga​lo​wie przy​po​mi​na​ją​cym wille nie​licz​nych pozo​sta​łych w mie​ście bia​łych ludzi. Kiedy Mar​jo​rie była w trze​ciej kla​sie, jej rodzice opu​ścili na jakiś czas Ala​bamę i poje​chali do Ghany, by pomóc Sta​rej Damie w budo​wie domu. Byli tam wiele mie​sięcy, a córkę zosta​wili pod opieką swo​ich przy​ja​ciół. Kiedy nade​szło lato i Mar​jo​rie mogła wresz​cie do nich dołą​czyć, zako​chała się w pięk​nym domu pozba​wio​nym wewnętrz​nych drzwi. Był pię​cio​krot​nie więk​szy niż miesz​kanko, które jej rodzina zaj​mo​wała w Hunt​sville. Jego fron​to​wym dzie​dziń​cem była plaża, a nie żało​sny skra​wek wyschnię​tej trawy zdo​biący znane jej dotąd podwórko. Przez całe lato nie potra​fiła zro​zu​mieć, jak jej rodzice mogli porzu​cić takie miej​sce. — Czy byłaś grzeczna, moje dziecko? — spy​tała Stara Dama, wrę​cza​jąc Mar​jo​rie kawa​łek cze​ko​lady, którą zawsze trzy​mała w kuchni. Wie​działa, że dziew​czyna prze​pada za cze​ko​ladą. Jej matka czę​sto żar​to​wała, że Mar​jo​rie musiała w chwili naro​dzin wysko​czyć z roz​łu​pa​nego nasie​nia kaka​owca. Mar​jo​rie podzię​ko​wała za przy​smak kiw​nię​ciem głowy, bo miała pełne usta. A kiedy cze​ko​lada już się sto​piła, zapy​tała: — Czy pój​dziemy dziś nad wodę? — Mów w języku Twi — upo​mniała ją ostrym tonem babka, dając jej klapsa w tył głowy. — Prze​pra​szam — wymam​ro​tała Mar​jo​rie. W domu, to zna​czy w Hunt​sville, rodzice mówili do niej w języku Twi, a ona odpo​wia​dała im po angiel​sku. Tak było od dnia, w któ​rym przy​nio​sła do domu notatkę napi​saną przez przed​szko​lankę. Jej wycho​waw​czyni napi​sała: Mar​jo​rie nie zgła​sza się do odpo​wie​dzi. Rzadko się odzywa. Czy ona zna angiel​ski? Jeśli nie, powinni się pań​stwo zasta​no​wić nad moż​li​wo​ścią prze​su​nię​cia jej do grupy, w któ​rej jest on trak​to​wany jako język obcy. A może dobrze by jej zro​bił sta​tus dziecka spe​cjal​nej tro​ski? Mamy tu dosko​nały sys​tem spe​cja​li​stycz​nego naucza​nia. Rodzice byli obu​rzeni. Ojciec czte​ro​krot​nie prze​czy​tał notatkę na głos, krzy​cząc za każ​dym razem: „Co ta głu​pia kobieta wie?”, ale od tej pory co wie​czór prze​py​ty​wali Mar​jo​rie z angiel​skiego. Kiedy pró​bo​wała odpo​wia​dać na ich pyta​nia w języku Twi, wołali: „Mów po angiel​sku” z takim upo​rem, że w końcu zaczęła myśleć w tym języku. Teraz musiała sobie przy​po​mnieć, że babka wymaga od niej zupeł​nie innej postawy. — Tak, pój​dziemy nad wodę od razu. Zanieś swoje rze​czy do pokoju. Wyprawy na plażę w towa​rzy​stwie Sta​rej Damy nale​żały do naj​więk​szych przy​jem​no​ści w życiu Mar​jo​rie. Jej babka nie przy​po​mi​nała innych babek. W nocy mówiła przez sen. Cza​sem rzu​cała się ner​wowo, cza​sem cho​dziła po pokoju. Mar​jo​rie sły​szała opo​wie​ści o tym, skąd wzięły się ślady po opa​rze​niach, jakie wid​niały na rękach i nogach babki i bli​zna na twa​rzy ojca. Wie​działa, dla​czego miesz​kańcy Edweso nazy​wają ją Sza​loną Kobietą, ale dla niej babka ni​gdy nie była sza​lona. Stara Dama mie​wała sny i wizje. Poszły na plażę. Stara Dama poru​szała się tak wolno, że nie​mal stała w miej​scu. Żadna z nich nie miała na nogach butów, gdy więc zatrzy​mały się na brzegu, fale pod​pły​nęły do ich stóp i opłu​kały prze​strzeń pomię​dzy pal​cami, oczysz​cza​jąc ją z zia​re​nek pia​sku. Mar​jo​rie zauwa​żyła, że babka zamknęła oczy i cier​pli​wie cze​kała na moment, w któ​rym wnuczka do niej prze​mówi. Po to wła​śnie tu przy​szły, po to zawsze tu przy​cho​dziły. — Czy nosisz ten kamień? — spy​tała w końcu babka. Mar​jo​rie instynk​tow​nie unio​sła dłoń i dotknęła naszyj​nika. Ojciec dał jej naszyj​nik zale​d​wie rok wcze​śniej, mówiąc, że jest już wystar​cza​jąco doro​sła, żeby o niego dbać. Nale​żał przed​tem do Sta​rej Damy, a przed​tem do Abeny, Jamesa i Queya, a jesz​cze wcze​śniej do Pięk​nej Effi. Zaczęło się to od Maame, kobiety, która wywo​łała Wielki Pożar. Ojciec powie​dział jej, że sta​nowi on część ich rodzin​nej histo​rii, więc nie powinna go ni​gdy zdej​mo​wać ani nikomu oddać. Teraz odbi​jały się w nim roz​bły​ski fal leżą​cego u ich stóp oce​anu; w czar​nym kamie​niu migo​tały złote odbla​ski. — Tak, Stara Damo.

Babka chwy​ciła ją za rękę i ponow​nie zamil​kła. Ode​zwała się dopiero po dłuż​szej chwili. — W tej wodzie jesteś ty — powie​działa. Mar​jo​rie kiw​nęła poważ​nie głową. W dniu, w któ​rym przed trzy​na​stu laty uro​dziła się po dru​giej stro​nie oce​anu, rodzice wysłali babce jej pępo​winę, a stara kobieta wrzu​ciła ją do morza. Kiedy jej syn i synowa posta​no​wili się pobrać i wyje​chać do Ame​ryki, pro​siła ich tylko o to, żeby w przy​padku naro​dzin dziecka przy​słali jej do Ghany jakąś jego cząstkę. — Nasza rodzina zaczęła się tutaj, w Cape Coast — powie​działa Stara Dama. Poka​zała pal​cem Twier​dzę. — Widy​wa​łam tę Twier​dzę w moich snach, ale nie mia​łam poję​cia dla​czego. Pew​nego dnia, kiedy przy​szłam tu nad wodę, poczu​łam, że wołają mnie duchy przod​ków. Nie​które były wolne i prze​ma​wiały do mnie z pia​sku, ale inne były uwię​zione głę​boko, głę​boko w wodzie, więc musia​łam wejść do morza, żeby usły​szeć ich głosy. Odda​la​łam się od brzegu tak bar​dzo, że woda nie​mal mnie uno​siła, bo chcia​łam spo​tkać te duchy, uwię​zione tak głę​boko w morzu, że ni​gdy nie miały być wolne. Kiedy ci ludzie żyli, nie wie​dzieli, skąd się wzięli, więc po śmierci nie mieli poję​cia, jak się dostać na suchy ląd. Wrzu​ci​łam cię tutaj, żebyś wie​działa, gdzie jest dom, jeśli twój duch kie​dy​kol​wiek zabłą​dzi. Mar​jo​rie kiw​nęła głową, a babka chwy​ciła ją za rękę, weszła do wody i zaczęła odda​lać się od brzegu. To był ich coroczny rytuał; babka zawsze przy​po​mi​nała jej, jak może tra​fić do domu. Mar​jo​rie wró​ciła do Ala​bamy ciem​niej​sza o trzy odcie​nie i cięż​sza o trzy kilo. Pod​czas pobytu u babki prze​żyła pierw​szy okres, a stara kobieta kla​skała w ręce i śpie​wała pie​śni, by uczcić kobie​cość wnuczki. Mar​jo​rie nie chciała opusz​czać Cape Coast, ale zaczy​nała się szkoła, rodzice nie pozwo​lili jej więc zostać dłu​żej. Zaczy​nała naukę w col​lege’u. Nie zno​siła Ala​bamy, a now​szy, więk​szy budy​nek szkoły tylko utwier​dził ją w tym prze​ko​na​niu. Jej rodzina miesz​kała na połu​dniowo-wschod​nim krańcu Hunt​sville. Byli jedy​nymi czar​nymi ludźmi na swoim odcinku ulicy, jedy​nymi czar​nymi ludźmi na prze​strzeni wielu mil. W nowej szkole było wię​cej czar​nych dzieci, niż spo​tkała dotąd w Ala​ba​mie, ale po kilku pró​bach nawią​za​nia roz​mowy zdała sobie sprawę, że nie należą one do tego samego gatunku czar​nych ludzi co ona. Że w isto​cie to ona należy do nie​wła​ści​wego gatunku. — Dla​czego tak dziw​nie mówisz? — spy​tała już w pierw​szym dniu nauki Tisha, przy​wód​czyni kla​so​wej paczki, obok któ​rej Mar​jo​rie usia​dła pod​czas prze​rwy obia​do​wej. — Jak? — spy​tała Mar​jo​rie, a Tisha, prze​drzeź​nia​jąc ją, powtó​rzyła jej słowo, nada​jąc mu nie​mal bry​tyj​ski akcent. J a k? Następ​nego dnia Mar​jo​rie sie​działa sama, czy​ta​jąc Władcę much, która była obo​wiąz​kową lek​turą. Trzy​mała książkę w jed​nej ręce, a wide​lec w dru​giej. Zato​piona w lek​tu​rze, nie od razu zauwa​żyła, że kawa​łek kur​czę​cia, który nadziała na wide​lec, nie dotarł do jej ust. Kiedy w końcu pod​nio​sła wzrok, zoba​czyła, że Tisha i inne czarne dziew​częta bacz​nie się jej przy​glą​dają. — Dla​czego czy​tasz tę książkę? — spy​tała Tisha. — Bo… bo nam ją zadano jako lek​turę — wyją​kała Mar​jo​rie. — B o n a m j ą z a d a n o j a k o l e k t u r ę — powtó​rzyła drwią​cym tonem Tisha, paro​diu​jąc jej akcent. — Ty mówisz jak biała dziew​czyna. Biała dziew​czyna! Biała dziew​czyna! Biała dziew​czyna! Kole​żanki Mar​jo​rie skan​do​wały to słowo, a ona czuła, że jest bli​ska pła​czu. W Gha​nie, kiedy tylko w oko​licy poja​wiał się biały czło​wiek, dzieci zawsze wyty​kały go pal​cami. Ciemna skóra dzie​cia​ków lśniła w rów​ni​ko​wym słońcu, wybu​chały śmie​chem i wycią​gały palce w kie​runku bia​łego, krzy​cząc z peł​nym zachwytu roz​ba​wie​niem: „Obroni! Obroni!”. Kiedy Mar​jo​rie była po raz pierw​szy świad​kiem takiej sceny, zauwa​żyła, że biały czło​wiek, któ​remu wyty​kano inny kolor skóry, czuł się dotknięty, a nawet ura​żony. „Dla​czego dzieci cią​gle powta​rzają to słowo?” — spy​tał przy​ja​ciela, który opro​wa​dzał go po oko​licy. Ojciec Mar​jo​rie wziął ją tego wie​czora na stronę i zapy​tał, czy zna odpo​wiedź na pyta​nie bia​łego męż​czy​zny. Wzru​szyła ramio​nami. Powie​dział jej wtedy, że to słowo ma teraz zupeł​nie inne zna​cze​nie, niż

miało daw​niej. Że mło​dzi miesz​kańcy Ghany, kraju ist​nie​ją​cego prze​cież od nie​dawna, uro​dzili się w miej​scu opusz​czo​nym przez kolo​ni​za​to​rów. A ponie​waż — w odróż​nie​niu od ludzi z poko​le​nia jego matki i star​szych — nie widy​wali codzien​nie bia​łych ludzi, słowo to nabrało dla nich innego sensu. Miesz​kali w Gha​nie, w któ​rej sta​no​wili więk​szość, w któ​rej na prze​strzeni wielu mil wszy​scy mieli tak ciemną skórę jak oni. Dla nich nazy​wa​nie kogoś „obroni” było pozba​wio​nym złych inten​cji aktem inter​pre​ta​cji rasy jako koloru skóry. Teraz, kiedy Mar​jo​rie sie​działa z opusz​czoną głową i powstrzy​my​wała wybuch pła​czu, pod​czas gdy Tisha i jej przy​ja​ciółki nazy​wały ją białą dziew​czyną, zdała sobie po raz kolejny sprawę, że tu „bia​łość” może być pochodną spo​sobu mówie​nia, a „czar​ność” muzyką w uszach pew​nych osób. W Gha​nie czło​wiek mógł być tylko tym, kim był, kim czy​nił go w oczach świata kolor jego skóry. — Nie przej​muj się tym, co one mówią — powie​działa do niej matka wie​czo​rem, głasz​cząc ją po wło​sach. — Nie przej​muj się tym, co one mówią, moja mądra, śliczna dziew​czynko. Następ​nego dnia Mar​jo​rie jadła lunch w pra​cowni nauczy​cielki angiel​skiego. Pani Pink​ston była grubą kobietą o orze​cho​wej skó​rze, a jej śmiech przy​po​mi​nał dud​nie​nie zbli​ża​ją​cego się pociągu. Zawsze miała przy sobie dużą, różową torbę, z któ​rej — jak z cza​ro​dziej​skiego cylin​dra — w nie​skoń​czo​ność wycią​gała książki. Mar​jo​rie w myślach nazy​wała je kró​li​kami. — Co oni wie​dzą? — spy​tała pani Pink​ston, poda​jąc Mar​jo​rie her​bat​nika. — O niczym nie mają poję​cia. Pani Pink​ston była ulu​bioną nauczy​cielką Mar​jo​rie, jedną z dwóch bia​łych nauczy​cie​lek w szkole, do któ​rej cho​dziło nie​mal dwa tysiące uczniów. Byłą jedyną znaną Mar​jo​rie osobą, która posia​dała książkę jej ojca: Ruina narodu zaczyna się w domach jego człon​ków. Było to dzieło jego życia. Miał sześć​dzie​siąt trzy lata, kiedy ją ukoń​czył, a sie​dem​dzie​siąt, kiedy on i jego żona docze​kali się w końcu córki. Zaczerp​nął tytuł książki ze sta​rego przy​sło​wia ple​mie​nia Asante, a poświę​cił ją pro​ble​mom zwią​za​nym z nie​wol​nic​twem i kolo​nia​li​zmem. Mar​jo​rie, która prze​czy​tała wszyst​kie książki sto​jące na pół​kach w jej rodzin​nym domu, spę​dziła kie​dyś całe popo​łu​dnie, usi​łu​jąc prze​brnąć przez książkę ojca. Ale dotarła tylko do strony dru​giej. Kiedy wspo​mniała mu o tym, powie​dział, że Mar​jo​rie zro​zu​mie ten tekst dopiero wtedy, kiedy będzie o wiele star​sza. Że ludzie potrze​bują tro​chę czasu, żeby wyraź​nie zoba​czyć pewne rze​czy. — Co myślisz o tej książce? — spy​tała pani Pink​ston, wska​zu​jąc egzem​plarz Władcy much. — Podo​bała mi się. — Ale czy ją poko​cha​łaś? Czy poczu​łaś, że tra​fia do two​jego wnę​trza? Mar​jo​rie pokrę​ciła prze​cząco głową. Nie wie​działa, co to zna​czy, że książka może tra​fić do czy​je​goś wnę​trza, ale nie powie​działa o tym nauczy​cielce, bo nie chciała jej roz​cza​ro​wać. Pani Pink​ston wybuch​nęła swym przy​po​mi​na​ją​cym dud​nie​nie pociągu śmie​chem i ode​szła, zosta​wia​jąc ją nad lek​turą. Mar​jo​rie spę​dziła trzy lata na szu​ka​niu ksią​żek, które poko​cha, które poczuje w swoim wnę​trzu. Jako uczen​nica ostat​niej klasy prze​czy​tała już nie​mal wszyst​kie książki sto​jące na połu​dnio​wej ścia​nie szkol​nej biblio​teki, czyli co naj​mniej tysiąc pozy​cji. Prze​nio​sła się na ścianę pół​nocną. — Ta jest dobra. Kiedy usły​szała słowa chłopca, zdjęła wła​śnie z półki Mid​dle​march i napa​wała się zapa​chem książki. — Lubisz powie​ści Eliot? — spy​tała. Widziała tego chłopca nie​dawno, ale nie mogła sobie przy​po​mnieć gdzie. Miał jasne włosy oraz nie​bie​skie oczy i przy​po​mi​nał jej dzie​ciaka, któ​rego zoba​czyła kie​dyś na rekla​mie płat​ków śnia​da​nio​wych Che​erios, ale był znacz​nie więk​szy. — Tylko nikomu o tym nie mów — popro​sił, przy​kła​da​jąc palec do ust, a ona mimo woli się roze​śmiała. — Mam na imię Mar​jo​rie. — A ja Gra​ham.

Uści​snęli sobie ręce. Gra​ham zaczął jej opo​wia​dać o czy​ta​nej wła​śnie książce Gołę​bie pióra. Powie​dział jej, że jego rodzina prze​nio​sła się tu nie​dawno z Nie​miec, że jego ojciec służy w woj​sku, a matka od lat nie żyje. Mar​jo​rie też musiała coś do niego mówić, ale nie mogła sobie tego przy​po​mnieć. Pamię​tała jedy​nie, że od śmie​chu bolały ją policzki. Zanim zdą​żyli się naga​dać, roz​legł się dzwo​nek sygna​li​zu​jący koniec prze​rwy obia​do​wej, więc wró​cili do klas. Od tej pory widy​wali się codzien​nie. Czy​tali w biblio​tece, gdy wszy​scy ich kole​dzy jedli lunch. Sie​dzieli bli​sko sie​bie przy wiel​kim, dłu​gim stole, przy któ​rym mogło zasiąść trzy​dzie​ści osób, choć nie mogli uspra​wie​dli​wić tej potrzeby bli​skości bra​kiem wol​nych krze​seł. Prze​stali roz​ma​wiać tak elo​kwent​nie jak pierw​szego dnia. Wystar​czało im wspólne czy​ta​nie. Gra​ham zosta​wiał jej cza​sem kartkę ze swo​imi pró​bami lite​rac​kimi. Były to prze​waż​nie krót​kie wier​sze lub frag​menty opo​wia​dań. Nie miała dość śmia​ło​ści, by poka​zać mu wła​sne utwory. Nocami, kiedy jej rodzice poszli spać, zapa​lała małą lampkę i czy​tała w jej mięk​kim świe​tle to, co napi​sał Gra​ham. — Tatu​siu, kiedy się zorien​to​wa​łeś, że lubisz mamę? — spy​tała pew​nego ranka przy śnia​da​niu. Jej ojciec prze​szedł dwa lata wcze​śniej atak serca, teraz więc zja​dał rano tylko miseczkę płat​ków owsia​nych. Był tak stary, że nauczy​ciele Mar​jo​rie zawsze brali go za jej dziadka. Wytarł usta ser​wetką i odchrząk​nął. — Kto ci powie​dział, że lubię twoją matkę? — spy​tał, a potem zaśmiał się gło​śno, kiedy Mar​jo​rie unio​sła oczy ku niebu. — Czy wiesz to od niej? Ech, Abro​noma, ty jesteś za młoda, by kogoś lubić. Kon​cen​truj uwagę na nauce. Zanim zdą​żyła zapro​te​sto​wać, wyszedł z domu, kie​ru​jąc się w stronę samo​rzą​do​wego uni​wer​sy​tetu, na któ​rym wykła​dał histo​rię. Zawsze była zła, kiedy ojciec nazy​wał ją Gołą​beczką. Był to spe​cjalny przy​do​mek, wywo​dzący się od jej imie​nia w języku Asante, który spra​wiał, że czuła się mała, nie​doj​rzała i kru​cha. Wcale nie była mała. I wcale nie była nie​doj​rzała. Jej biust był już tak duży jak biust jej matki. Tak duży, że kiedy prze​cho​dziła nago przez swoją sypial​nię, musiała go obu​rącz pod​trzy​my​wać, by nie ude​rzał o jej klatkę pier​siową. — A kogo ty lubisz? — spy​tała Esther, matka Mar​jo​rie, wcho​dząc do pokoju z narę​czem czy​stej bie​li​zny. Choć miesz​kała w Ame​ryce już od pięt​na​stu lat, nie uży​wała pralki. Prała bie​li​znę całej rodziny w kuchen​nym zle​wie. — Nikogo — odparła Mar​jo​rie. — Czyżby ktoś zapro​sił cię na bal z oka​zji zakoń​cze​nia roku szkol​nego? — spy​tała Esther z sze​ro​kim uśmie​chem. Przed pię​ciu laty obie oglą​dały w tele​wi​zji spe​cjalny pro​gram poświę​cony takim balom, a matka Mar​jo​rie była zachwy​cona. Twier​dziła, że ni​gdy w życiu nie widziała cze​goś tak pięk​nego jak dziew​częta w dłu​gich suk​niach i chłopcy w ciem​nych gar​ni​tu​rach. Teraz w oczach Esther zabły​sła iskierka nadziei, że jej córka zosta​nie jedną z takich zachwy​ca​ją​cych mło​dych istot, nato​miast Mar​jo​rie poczuła bole​sny skurcz serca. Była jedną z trzy​dzie​stu czar​nych stu​den​tek col​lege’u. W ubie​głym roku ani jedna z nich nie została zapro​szona na taki bal. — Boże, mamo, nie! — Nie jestem Bogiem i ni​gdy nim nie byłam — oznaj​miła Esther, wycią​ga​jąc z głę​bin zlewu koron​kowy sta​nik. — Jeśli jakiś chło​piec cię lubi, powin​naś dać mu do pozna​nia, że też go lubisz. Ina​czej on ni​gdy na nic się nie odważy. Miesz​ka​łam w domu two​jego ojca przez wiele, wiele lat, zanim w końcu mnie popro​sił, żebym za niego wyszła. Byłam idiotką, bo mia​łam nadzieję, że on domy​śli się moich uczuć, więc się z niczym nie ujaw​nia​łam. Kto wie, czy zro​biłby pierw​szy krok, gdyby nie wtrą​ciła się do tego Stara Dama. Ta kobieta ma silny cha​rak​ter. Tej nocy Mar​jo​rie scho​wała wiersz Gra​hama pod poduszkę, mając nadzieję, że odzie​dzi​czyła silny cha​rak​ter po babce i że napi​sane przez niego słowa prze​nikną do jej uszu i roz​kwitną w piękny sen. Pani Pink​ston orga​ni​zo​wała ogól​nosz​kolne sym​po​zjum, poświę​cone kul​tu​rze czar​nych i popro​siła Mar​-

jo​rie o prze​czy​ta​nie wier​sza z tej oka​zji. Sym​po​zjum zaty​tu​ło​wane Wody, przez które brniemy wykra​czało poza dotych​cza​sowe doświad​cze​nia szkoły. Miało się odbyć na początku maja, po zakoń​cze​niu Mie​siąca Czar​nej Histo​rii. — Chcę, żebyś przed​sta​wiła swoją opo​wieść — oznaj​miła pani Pink​ston. — Powie​działa, co dla cie​bie zna​czy bycie Afro​ame​ry​kanką. — Kiedy ja nie jestem Afro​ame​ry​kanką — zapro​te​sto​wała Mar​jo​rie. Nie potra​fiła roz​szy​fro​wać wyrazu twa​rzy nauczy​cielki, ale natych​miast wyczuła, że wyra​ziła się nie​sto​sow​nie. Chciała to wytłu​ma​czyć pani Pink​ston, ale nie wie​działa jak. Chciała jej powie​dzieć, że w jej domu ina​czej nazywa się Afro​ame​ry​ka​nów. Akata. Ludzie zwani Akata róż​nią się od Ghań​czy​ków, bo tak długo żyją z dala od ojczy​stego kon​ty​nentu, iż nie jest on już dla nich kon​ty​nen​tem ojczy​stym. Chciała wytłu​ma​czyć pani Pink​ston, że ona też czuje się wyob​co​wana, zupeł​nie jakby była Akata, bo zbyt długo prze​bywa poza Ghaną. Nie czuje już przy​na​leż​no​ści do wła​snego narodu. Ale wyraz twa​rzy nauczy​cielki powstrzy​mał ją od jakich​kol​wiek wyja​śnień. — Posłu​chaj, Mar​jo​rie, chcę ci powie​dzieć coś, czego nikt jesz​cze ci nie powie​dział. Tu, w tym kraju, nie ma zna​cze​nia, skąd pocho​dzisz, gdzie zetknę​łaś się z domi​na​cją bia​łych ludzi. Jesteś tu i teraz, a tu czarne jest czarne. — Pani Pink​ston wstała z fotela i nalała im obu po kubku kawy. Mar​jo​rie w grun​cie rze​czy nie lubiła kawy. Była zbyt gorzka, a jej smak uty​kał w gar​dle, jakby nie mógł się zde​cy​do​wać, czy chce wnik​nąć do wnę​trza ciała, czy zostać wydmu​chany przez usta. Pani Pink​ston piła kawę, a Mar​jo​rie tylko patrzyła na kubek. Miała przez moment wra​że​nie, że widzi w nim odbi​cie swo​jej twa​rzy. Tego wie​czora wybrała się z Gra​ha​mem do kina. Kiedy po nią przy​je​chał, popro​siła go, żeby zapar​ko​wał samo​chód za rogiem. Nie była jesz​cze gotowa na to, żeby powie​dzieć o wszyst​kim rodzi​com. — Dobry pomysł — przy​znał Gra​ham, a ona zaczęła się zasta​na​wiać, czy z kolei jego ojciec wie, gdzie on jest. Kiedy film się skoń​czył, Gra​ham zawiózł ją na leśną polanę. Było to jedno z tych miejsc, na któ​rych mieli się podobno spo​ty​kać mło​dzi ludzie, ale Mar​jo​rie zaglą​dała tu kilka razy i ni​gdy nikogo nie zauwa​żyła. Teraz też wokoło było pusto. Gra​ham miał za fote​lem butelkę whi​sky, a ona, choć nie zno​siła smaku alko​holu, wypiła z niej powoli jeden łyk. On wycią​gnął tym​cza​sem papie​rosa i uniósł ku niemu zapal​niczkę, a potem zaczął się nią bawić, gasząc i zapa​la​jąc. — Pro​szę cię, prze​stań — powie​działa Mar​jo​rie, kiedy zaczął machać ręką. — O co ci cho​dzi? — O tę zapal​niczkę. Czy możesz ją odło​żyć? Gra​ham spoj​rzał na nią ze zdu​mie​niem, ale się nie ode​zwał, nie musiała więc mu niczego tłu​ma​czyć. Odkąd powie​dziano jej, skąd wzięły się bli​zny na ciele ojca i babki, czuła paniczny lęk przed ogniem. Kiedy była małą dziew​czynką, Kobieta z Ognia, która śniła się jej babce, prze​śla​do​wała ją na jawie. Znała tę kobietę tylko z opo​wie​ści Sta​rej Damy, która pro​wa​dziła wnuczkę nad wodę, by podzie​lić się z nią swą wie​dzą na temat wspól​nych przod​ków, ale wyda​wało jej się, że ją dostrzega w nie​bie​skopoma​rań​czo​wych pło​mie​niach pieca, roz​ża​rzo​nego węgla, zapal​ni​czek. Bała się, że ją rów​nież zaczną nawie​dzać kosz​mary, że ona rów​nież zosta​nie wybranką przod​ków i będzie musiała słu​chać rodzin​nych opo​wie​ści. Ale złe sny ni​gdy się nie poja​wiły, lęk przed ogniem stał się więc z cza​sem mniej dotkliwy. Kiedy jed​nak widziała pło​mie​nie, jej serce na​dal zaczy​nało cza​sem bić tak mocno, jakby dostrze​gła groźny cień Kobiety z Ognia. — Jak ci się podo​bał film? — spy​tał Gra​ham, odkła​da​jąc zapal​niczkę. Mar​jo​rie wzru​szyła ramio​nami. To była jedyna odpo​wiedź, na jaką było ją stać, bo wcale nie śle​dziła fabuły filmu. Jej uwagę pochła​niała odle​głość dłoni Gra​hama od torebki z popcor​nem i od dzie​lą​cej ich prze​grody mię​dzy fote​lami. Zwra​cała też uwagę na jego śmiech, kiedy coś go roz​ba​wiło, i zasta​na​wiała

się, czy prze​chy​la​jąc głowę w jej kie​runku zachęca ją do tego, żeby zro​biła to samo lub wsparła swoją na jego ramie​niu. W ciągu kilku tygo​dni ich coraz bliż​szej zna​jo​mo​ści zachwy​cała się coraz bar​dziej błę​ki​tem jego oczu. Pisała o nich wier​sze. Błę​kitne jak woda oce​anu, jak czy​ste niebo, jak sza​firy… nie umiała tego uchwy​cić. Kiedy szli do kina, myślała o tym, że jej jedy​nymi praw​dzi​wymi przy​ja​ciółmi są nie​re​alne posta​cie z powie​ści. I o tym, że ten błę​kit​no​oki chło​piec zdjął z jej bar​ków cię​żar samot​no​ści. Następ​nego dnia pew​nie nie potrafi wymie​nić tytułu filmu, choćby była to sprawa życia lub śmierci. — Zgoda, ja myślę o nim to samo — mruk​nął Gra​ham i wypił spory łyk whi​sky. Mar​jo​rie zasta​na​wiała się, czy jest zako​chana. Skąd mogła to wie​dzieć? Jak kto​kol​wiek mógł być tego pewien? W szkole śred​niej zachwy​cała się roman​tyczną wik​to​riań​ską lite​ra​turą. Każda postać z tych powie​ści była bez​na​dziej​nie zako​chana. Wszy​scy męż​czyźni uwo​dzili, wszyst​kie kobiety były uwo​dzone. Mogła sobie wyobra​zić, jak bez​wstyd​nie wyglą​dała wtedy wznio​sła miłość. Czy teraz pole​gała ona na sie​dze​niu w samo​cho​dzie i piciu whi​sky? — Jesz​cze mi nie poka​za​łaś żad​nego swo​jego tek​stu — przy​po​mniał jej Gra​ham. Potem czknął cicho i podał jej butelkę. — Muszę napi​sać wiersz na imprezę pani Pink​ston, która odbę​dzie się w przy​szłym mie​siącu. Może pozwolę ci go prze​czy​tać. — To ma być w kilka tygo​dni po tym balu, prawda? Na myśl o tań​cach poczuła suchość w ustach. Cze​kała na dal​sze słowa Gra​hama, ale on nic nie powie​dział, więc kiw​nęła głową. — Bar​dzo chciał​bym go prze​czy​tać. To zna​czy, jeśli ty tego chcesz. — Butelka zna​la​zła się ponow​nie w jego rękach i choć było już ciemno, Mar​jo​rie widziała, że mocno zaci​ska na niej dło​nie, bo jego palce wyraź​nie poczer​wie​niały. W tym tygo​dniu zaczęły kwit​nąć gru​sze Brad​ford. Wszy​scy w szkole mówili, że ich kwiaty śmier​dzą jak nasie​nie, jak seks, jak kobieca wagina. Mar​jo​rie nie​na​wi​dziła ich zapa​chu, ale ponie​waż była jesz​cze dzie​wicą, umiała go porów​nać tylko do odoru gni​ją​cej ryby. Co rok, póź​nym latem, przy​zwy​cza​jała się do tego zapa​chu, a kiedy kwiaty opa​dały, sta​wał się on tylko odle​głym wspo​mnie​niem. Ale potem nad​cho​dziła wio​sna, a smród powra​cał. Mar​jo​rie pra​co​wała nad wier​szem dla pani Pink​ston, kiedy do jej ojca zate​le​fo​no​wano z Ghany. Stara Dama była chora. Jej opie​kunka nie potra​fiła powie​dzieć, czy sny są takie same czy inne. Sta​ruszka nie opusz​czała łóżka tak czę​sto jak daw​niej — choć prze​cież kie​dyś bała się zasnąć. Mar​jo​rie uwa​żała, że powinni natych​miast poje​chać do Ghany. Prze​stała pisać wiersz, wyrwała słu​chawkę roz​trzę​sio​nemu ojcu — za co innego dnia dosta​łaby po gło​wie — i popro​siła opie​kunkę o wezwa​nie Sta​rej Damy do tele​fonu, nawet gdyby musiała ją obu​dzić. — Czyż​byś była chora? — spy​tała babkę. — Chora? Nie​długo przyj​dzie lato i będziemy obie tań​czyć nad wodą. Jak mogła​bym cho​ro​wać? — Nie umrzesz? — Co ci powie​dzia​łam o śmierci? — Stara Dama mówiła teraz tak sta​now​czym tonem, że jej głos wyda​wał się moc​niej​szy niż na początku roz​mowy. Mar​jo​rie ści​snęła w pal​cach kabel. Stara Dama twier​dziła, że umie​rają tylko ciała. A dusze się błą​kają. Cza​sem znaj​dują Asa​mando, a cza​sem nie. Towa​rzy​szą naszym potom​kom, by pro​wa​dzić ich przez życie, a cza​sem nimi wstrzą​sać, wypro​wa​dzać ich z mgły nie​bytu, nie​ko​cha​nia. Mar​jo​rie dotknęła zwi​sa​ją​cego z jej szyi kamie​nia. Daru od przod​ków. — Obie​caj mi, że nie odej​dziesz, zanim się nie zoba​czymy — powie​działa, a sto​jący za nią Yaw poło​żył dłoń na jej ramie​niu. — Obie​cuję, że ni​gdy od cie​bie nie odejdę — odparła Stara Dama. Mar​jo​rie oddała słu​chawkę ojcu, który rzu​cił jej dziwne spoj​rze​nie. Potem wró​ciła do swego pokoju.

Na biurku leżała kartka papieru, na któ​rej zamie​rzała napi​sać wiersz. Ale wid​niały na niej tylko słowa: „Woda. Woda. Woda. Woda”. Mar​jo​rie i Gra​ham spo​tkali się ponow​nie, ale tym razem poszli do Cen​trum Kosmosu i Tech​niki Rakie​to​wej. Gra​ham ni​gdy tam nie był, a ona cho​dziła co rok, razem z rodzi​cami. Jej matka lubiła oglą​dać te wszyst​kie foto​gra​fie astro​nau​tów, któ​rymi obwie​szone były ściany, a ojciec spa​ce​ro​wał po całym muzeum i przy​glą​dał się każ​dej rakie​cie tak uważ​nie, jakby chciał się dowie​dzieć, jak ją zbu​do​wano, krok po kroku. Mar​jo​rie myślała cza​sem, że jej rodzice w pew​nym sen​sie odbyli już podróż kosmiczną i wylą​do​wali w kraju, który był dla nich tak obcy jak Księ​życ. Gra​ham igno​ro​wał napisy „Nie doty​kać”. Zosta​wiał na szkla​nych gablo​tach ohydne odci​ski pal​ców, ale one na szczę​ście zaraz zni​kały. — Ame​ryka nie mia​łaby pro​gramu bada​nia kosmosu, gdyby nie Niemcy — powie​dział. — Tęsk​nisz za Niem​cami? — spy​tała Mar​jo​rie. Gra​ham rzadko wspo​mi​nał o kraju, w któ​rym spę​dził znaczną część życia. Nie nosił go na ręka​wie w tak osten​ta​cyjny spo​sób jak nie​któ​rzy przy​by​sze z Ghany. — Cza​sem, ale rodziny woj​sko​wych są przy​zwy​cza​jone do czę​stej zmiany miej​sca pobytu. — Wzru​szył ramio​nami i dotknął pal​cami gabloty, w któ​rej pre​zen​to​wano kosmiczny strój. Mar​jo​rie wyobra​ziła sobie, że mógłby prze​pchnąć rękę przez szkło, wci​snąć się do gabloty, wło​żyć kom​bi​ne​zon, rzu​cić wyzwa​nie sile przy​cią​ga​nia i odle​cieć. — Mar​jo​rie? — Co? — Pyta​łem, czy była​byś gotowa wró​cić do Ghany. Przez chwilę myślała o swej babce i morzu. O Twier​dzy. Myślała o cha​otycz​nym ruchu samo​cho​dów i ludz​kich ciał na uli​cach Cape Coast, o tęgich kobie​tach sprze​da​ją​cych ryby z dużych, srebr​nych misek i o mło​dych kobie​tach, któ​rych piersi jesz​cze nie wze​szły, cho​dzą​cych po linii zna​czą​cej śro​dek jezdni, przy​ci​ska​ją​cych twa​rze do szyb tak​só​wek i mówią​cych: „Woda z lodu” lub „Pro​szę, jestem żebraczką”. — Chyba nie. Gra​ham kiw​nął głową i ruszył przed sie​bie, w kie​runku następ​nego okazu. Mar​jo​rie chwy​ciła go za rękę, zanim zdą​żył ją poło​żyć na gablo​cie ze szkla​nego włókna. — Kiedy tam jestem, mam prze​waż​nie wra​że​nie, że nie pasuję do tego kraju. Gdy tylko wysiądę z samo​lotu, wszy​scy mi mówią, że jestem taka sama jak oni, a rów​no​cze​śnie inna. Wyczu​wają to w powie​trzu. — Ale co? Mar​jo​rie unio​sła wzrok, szu​ka​jąc odpo​wied​niego słowa. — Może samot​ność. Albo raczej poczu​cie osa​mot​nie​nia. To, że nie jestem na swoim miej​scu ani tu, ani tam. Moja babka jest jedyną osobą, która naprawdę potrafi mnie przej​rzeć. Opu​ściła wzrok. Trzę​sła jej się ręka, więc puściła dłoń Gra​hama, ale on zaraz zaci​snął palce na jej prze​gu​bie. Gdy ponow​nie unio​sła wzrok, pochy​lił się i przy​warł war​gami do jej ust. Mar​jo​rie nie miała wia​do​mo​ści od babki już od kilku tygo​dni. Rodzice wyna​jęli dla sta​ruszki nową cało​dzienną opie​kunkę, ale wyglą​dało na to, że obec​ność pie​lę​gniarki tylko ją roz​wście​cza. Jej stan się pogar​szał. Mar​jo​rie nie wie​działa, skąd to wie, ale była tego pewna. W szkole zacho​wy​wała się spo​koj​nie. Nie pod​no​siła rąk do odpo​wie​dzi na żad​nej z lek​cji — dwie nauczy​cielki zatrzy​mały ją na kory​ta​rzu, by spy​tać, czy coś jej dolega, ale niczego się nie dowie​działy. Zamiast jadać lun​che w pra​cowni angli​stycz​nej albo czy​tać w biblio​tece, sia​dy​wała w kafe​te​rii, w naroż​niku dłu​giego, pro​sto​kąt​nego stołu, sta​no​wiąc wyzwa​nie dla wszyst​kich prze​cho​dzą​cych. Ale tylko Gra​ham pod​szedł i usiadł naprze​ciwko niej. — Dobrze się mie​wasz? — spy​tał. — Nie widzia​łem cię, odkąd…

Jego głos zamarł. Chciała, żeby dokoń​czył to zda​nie. Odkąd się poca​ło​wali. Odkąd puścił jej rękę. Tego dnia miał na sobie strój w bar​wach szkoły — ohydny oranż, sto​no​wany tylko czę​ściowo przez uspo​ka​ja​jącą sza​rość. — U mnie wszystko w porządku — mruk​nęła. — Mar​twisz się o swój wiersz? Jej wiersz był zbio​rem czcio​nek na kartce papieru, eks​pe​ry​men​tem w dzie​dzi​nie liter​nic​twa, bo wszystko napi​sała kur​sywą i wer​sa​li​kami. — Nie, wcale się nim nie przej​muję. Gra​ham kiw​nął z namy​słem głową i spoj​rzał jej w oczy. Przy​szła do tej kafe​te​rii, bo chciała być sama, choć oto​czona ludźmi. Taka sytu​acja spra​wiała jej cza​sem przy​jem​ność, na przy​kład wtedy, kiedy wysia​dała na lot​ni​sku w Akrze i ota​czało ją morze twa​rzy, wyglą​da​ją​cych jak jej wła​sna twarz. Przez pierw​sze kilka minut roz​ko​szo​wała się tą ano​ni​mo​wo​ścią, ale potem czar pry​skał. Ktoś do niej pod​cho​dził, pytał, czy może nieść jej torbę, czy ma ją zawieźć w jakieś miej​sce, czy mogłaby nakar​mić jego dziecko. Spoj​rzała ponow​nie na Gra​hama. Kątem oka zauwa​żyła, że zbliża się do nich jakaś dziew​czyna, którą widy​wała cza​sem na szkol​nych kory​ta​rzach. — Gra​ham? — spy​tała z nie​do​wie​rza​niem. — Chyba nie jadasz tu zwy​kle lun​chu, z pew​no​ścią bym cię zapa​mię​tała. Gra​ham kiw​nął głową, ale się nie ode​zwał. Dziew​czyna na​dal igno​ro​wała Mar​jo​rie, ale brak zain​te​re​so​wa​nia ze strony chło​paka skło​nił ją do spoj​rze​nia w stronę rywalki. Zer​k​nęła na nią tylko prze​lot​nie, ale Mar​jo​rie zdą​żyła zauwa​żyć wypeł​za​jący na jej twarz wyraz nie​smaku. — Gra​ham — szep​nęła, jakby zni​ża​jąc głos, miała się stać nie​sły​szalna dla Mar​jo​rie — nie powi​nie​neś tu sie​dzieć. — Co? — Nie powi​nie​neś tu sie​dzieć. Ludzie zaczną myśleć… — Ponow​nie rzu​ciła Mar​jo​rie wymowne spoj​rze​nie. — No prze​cież sam wiesz, o co cho​dzi… — Nie, nie wiem. — Po pro​stu chodź ze mną i usiądź z nami — zażą​dała, ner​wowo obrzu​ca​jąc wzro​kiem całą salę. — Jest mi dobrze tu, gdzie jestem. — Idź — wtrą​ciła się Mar​jo​rie, skła​nia​jąc Gra​hama do spoj​rze​nia w jej stronę. Wyglą​dał jak czło​wiek, który zapo​mniał, z kim się spiera. Który wal​czy tylko o to, żeby pozo​stać na miej​scu, a nie o towa​rzy​stwo sie​dzą​cej naprze​ciw niego dziew​czyny. — Idź, nie mam nic prze​ciwko temu. Gdy tylko wypo​wie​działa te słowa, poczuła, że brak jej tchu. Chciała, żeby odmó​wił, żeby trwał przy niej dłu​żej, bar​dziej upar​cie, żeby się​gnął nad sto​łem po jej rękę i prze​su​nął kciu​kami po jej pal​cach. Ale on tego nie zro​bił. Wstał, a na jego twa​rzy odma​lo​wało się coś w rodzaju ulgi. Zanim Mar​jo​rie zauwa​żyła, że ciem​no​włosa dziew​czyna chwyta go za rękę, byli już w poło​wie sali. Myślała dotąd, że Gra​ham jest tak jak ona miło​śni​kiem lek​tury i samot​ni​kiem, ale teraz zro​zu​miała swój błąd. Uświa​do​miła sobie, że on czuje się dobrze w każ​dym towa​rzy​stwie, że zawsze i wszę​dzie jest u sie​bie. * Prze​wod​nim tema​tem balu był Wielki Gatsby. Z tej oka​zji, w trak​cie deko​ro​wa​nia wnętrz, wszyst​kie pię​tra szkoły zostały zasy​pane lśnią​cymi bły​skot​kami. Gdy nad​szedł uro​czy​sty wie​czór, Mar​jo​rie sie​działa na kana​pie, wci​śnięta mię​dzy swych rodzi​ców, i oglą​dała w tele​wi​zji jakiś film. Kiedy wstała i wyszła z pokoju, żeby przy​nieść popcorn, usły​szała, że rodzice roz​ma​wiają ści​szo​nymi gło​sami o jej spra​wach. — Ona chyba jest czymś przy​gnę​biona — mruk​nął pół​gło​sem Yaw. Ni​gdy nie był dobry w szep​ta​niu; jego natu​ral​nym tonem głosu był grzmiący, głę​boki bas.

— Jest jesz​cze nasto​latką, a nasto​latki tak wła​śnie się zacho​wują — odparła Esther. Mar​jo​rie odwie​dziła kie​dyś dom opieki, w któ​rym pra​co​wała jej matka, i sły​szała roz​mowy pen​sjo​na​riu​szy. Mówili oni o nasto​lat​kach tak, jakby byli dzi​kimi zwie​rzę​tami, od któ​rych lepiej trzy​mać się z daleka. Po powro​cie na kanapę Mar​jo​rie usi​ło​wała zacho​wy​wać się bar​dziej pogod​nie, ale nie była pewna, czy jej się to udało. Zadzwo​nił tele​fon, więc szybko do niego pode​szła. Chcąc oszczę​dzić sobie ner​wo​wego napię​cia, upro​siła babkę, by dzwo​niła do niej raz w mie​siącu, choć wie​działa, że dla sta​rej kobiety może to być uciąż​liwe. Ale kiedy pod​nio​sła słu​chawkę, usły​szała głos Gra​hama. — Mar​jo​rie? Z tru​dem wcią​gnęła powie​trze, ale nie mogła wydo​być z sie​bie głosu. Bo niby co mogła mu powie​dzieć? — Żałuję, że nie idziemy razem na ten bal. Cho​dzi o to… Jego głos odpły​nął w prze​strzeń, ale to nie miało zna​cze​nia. Sły​szała wszystko już przed​tem. Szedł na bal z tą bru​netką. Chciał zapro​sić Mar​jo​rie, ale jego ojciec uznał, że byłoby to nie​sto​sowne. Szkoła zaj​mo​wała takie same sta​no​wi​sko. Mar​jo​rie sły​szała, jak Gra​ham, podej​mu​jąc ostat​nią próbę, tłu​ma​czył dyrek​to​rowi, że ona „nie jest taka jak inne czarne dziew​częta”. I z jakie​goś powodu poczuła się tym jesz​cze bar​dziej dotknięta. Tak czy owak, już go skre​śliła. — Czy mimo wszystko mógł​bym usły​szeć twój wiersz? — Odczy​tam go w przy​szłym tygo​dniu. Może go usły​szeć każdy. — Wiesz, co mam na myśli. Z salo​niku dobie​gło chra​pa​nie jej ojca. Yaw zawsze zasy​piał pod​czas oglą​da​nia fil​mów. Wyobra​ziła sobie, że leży wsparty na ramio​nach matki, a ona obej​muje go rękami. Może ona też spała, wspie​ra​jąc czoło na jego gło​wie, a jej dłu​gie loki two​rzyły kur​tynę zasła​nia​jącą ich twa​rze. To była spo​kojna, bez​pieczna miłość. Miłość, która nie wyma​gała walki ani ukry​wa​nia się. Gdy Mar​jo​rie ponow​nie spy​tała ojca, kiedy zdał sobie sprawę, że kocha Esther, oznaj​mił, iż zawsze był tego świa​domy. Że uro​dził się z tym uczu​ciem, że oddy​chał nim tak jak powie​trzem z Edweso, że sza​lało ono w nim jak har​mat​tan, pustynny wiatr. Tym​cza​sem Mar​jo​rie czuła w Ala​ba​mie dotkliwy nie​do​sta​tek miło​ści. — Muszę już iść — powie​działa. — Wołają mnie rodzice. Odło​żyła słu​chawkę i wró​ciła do salo​niku. Matka jesz​cze nie spała, wpa​try​wała się nie​wi​dzą​cym wzro​kiem w tele​wi​zor. — Kto to był, kocha​nie? — spy​tała. — Nikt — odpo​wie​działa Mar​jo​rie. Sala mie​ściła dwa tysiące widzów. Mar​jo​rie sły​szała kroki wypeł​nia​ją​cych ją stu​den​tów i natrętny szmer ich prze​po​jo​nych nudą roz​mów. Cho​dziła ner​wowo po pokoju zbyt prze​ra​żona, by wyj​rzeć przez szparę w kur​ty​nie. Tisha i jej przy​ja​ciółki ćwi​czyły obok taneczne kroki przy muzyce pły​ną​cej z prze​no​śnej wieży. — Jesteś gotowa? — spy​tała pani Pink​ston, a Mar​jo​rie wzdry​gnęła się na myśl o koniecz​no​ści sta​nię​cia przed publicz​no​ścią. Jej dło​nie już teraz tak drżały, że omal nie wypu​ściła z nich tek​stu wier​sza. — Nie — odparła. — Ow​szem, jesteś — stwier​dziła nauczy​cielka. — Nie martw się. Na pewno świet​nie wypad​niesz. —  Potem ode​szła, by spraw​dzić stan goto​wo​ści innych uczest​ni​ków występu. Kiedy pro​gram się roz​po​czął, Mar​jo​rie poczuła skur​cze brzu​cha. Ni​gdy dotąd nie wystę​po​wała przed tak liczną widow​nią, przy​pi​sy​wała więc tę dole​gli​wość tre​mie. Ból się nasi​lił, po chwili dołą​czyły do niego mdło​ści, ale po jakimś cza​sie prze​stała je odczu​wać. Znała to zja​wi​sko. Jej babka nazy​wała je prze​czu​ciem pole​ga​ją​cym na tym, że ludz​kie ciało odno​to​wuje coś, o czym świat dopiero się dowie. Mar​jo​rie prze​czu​wała cza​sem zły sto​pień z kla​sówki. Kie​dyś

miała takie objawy przed wypad​kiem samo​cho​do​wym. Innym razem poprze​dziły one odkry​cie, że zgu​biła pier​ścio​nek, który był darem od ojca. On twier​dził, że do tych wszyst​kich zda​rzeń doszłoby nie​za​leż​nie od tego, czy mia​łaby prze​czu​cia, czy też nie, i być może miał rację. Ale wie​działa jedno: tego typu objawy każą przy​go​to​wać się na naj​gor​sze. Tak więc, gotowa na naj​gor​sze, odcze​kała na zapo​wiedź pani Pink​ston i wyszła na scenę. Wie​działa, że świa​tła będą jasne, ale nie wzięła pod uwagę ema​nu​ją​cego z nich cie​pła. Miała wra​że​nie, że ogrzewa ją milion błysz​czą​cych słońc. Zaczęła się pocić, więc otarła czoło dło​nią. Poło​żyła swój tekst na pul​pi​cie. Powta​rzała sobie w wyobraźni tę scenę milion razy — w kla​sie, przed lustrem łazien​ko​wym, w samo​cho​dzie pro​wa​dzo​nym przez rodzi​ców. Ale teraz pora​ził ją dźwięk ciszy, prze​ry​wany od czasu do czasu przez czyjś kaszel lub szu​ra​nie nóg. Pochy​liła się w kie​runku mikro​fonu. Odchrząk​nęła i zaczęła czy​tać: Roz​pła​taj tę Twier​dzę, A znaj​dziesz mnie, znaj​dziesz sie​bie. My, we dwoje, czu​li​śmy pia​sek, Wiatr, powie​trze. Ktoś czuł bat, Któ​rym bito go na statku. My, dwoje czar​nych, Ja, ty. Ktoś dora​stał na plan​ta​cji kakao. Z orze​cha, Któ​rego nie​roz​cięta powłoka Na​dal krwa​wiła, My, we dwoje, brniemy naprzód. Przez wody, które wydają się inne, Ale są takie same. Toż​same z nami. Mają ten sam kolor skóry. Kto o tym wie​dział? Ani ja. Ani ty. Unio​sła wzrok. Drzwi skrzyp​nęły, wpusz​cza​jąc do sali tro​chę wię​cej świa​tła. Było dość jasno, by roz​po​znała syl​wetkę sto​ją​cego w drzwiach ojca, ale zbyt ciemno, by zoba​czyła spły​wa​jące po jego twa​rzy łzy. Stara Dama, Akua, Sza​lona Kobieta z Edweso, nie dotrzy​mała ostat​niej obiet​nicy. Umarła we śnie, któ​rego tak się zawsze bała. Chciała być pocho​wana na wzgó​rzu, z wido​kiem na morze. Mar​jo​rie miała tak dobre stop​nie, że pozwo​lono jej zwol​nić się ze szkoły aż do końca roku. Szła obok matki za męż​czy​znami, któ​rzy mieli zanieść ciało babki na szczyt wznie​sie​nia. Jej ojciec uparł się, że rów​nież będzie je dźwi​gał, choć był tak stary, że jego obec​ność była raczej utrud​nie​niem niż pomocą. Kiedy doszli do grobu, zebrani zaczęli szlo​chać. Wszy​scy pła​kali już od wielu dni, ale Mar​jo​rie powstrzy​my​wała się od wybu​chów roz​pa​czy. Męż​czyźni zaczęli kopać w czer​wo​nej gli​nie. Po obu stro​nach wiel​kiego, pro​sto​kąt​nego, coraz głęb​szego dołu poja​wiły się dwa kopce ziemi. Sto​larz zro​bił trumnę Sta​rej Damy z drewna, które miało taki sam kolor jak pod​łoże, więc kiedy ją opusz​czono, nikt nie wie​dział, gdzie ona się koń​czy, a zaczyna zie​mia. Wrzu​cono glinę z powro​tem do jamy i mocno ją ubito grzbie​tami łopat. Dźwięk ude​rzeń odbi​jał się od stoku wznie​sie​nia i spły​wał w dolinę.

Kiedy na gro​bie poło​żono tablicę, Mar​jo​rie uświa​do​miła sobie, że zapo​mniała wło​żyć do trumny swój wiersz. Wie​działa, że babka byłaby szczę​śliwa, mogąc go usły​szeć, bo był zbu​do​wany ze snów, które opo​wia​dała wnuczce, pro​wa​dząc ją nad wodę. Wycią​gnęła wiersz z kie​szeni, ale litery falo​wały w jej drżą​cych rękach, choć wiatr wcale nie był silny. Mar​jo​rie zaczęła w końcu pła​kać i rzu​ciła się na mogiłę, krzy​cząc: „Moja Mam-yee, moja Mam-e. Moja Mam-yee, moja Mam-e”. Matka pode​szła do niej i pod​nio​sła ją z ziemi. Esther opo​wia​dała jej potem, że wyglą​dała tak, jakby miała zamiar odle​cieć znad urwi​ska, sfru​nąć z wierz​chołka góry i wpaść do morza.

MAR​CUS Mar​cus nie prze​pa​dał za wodą. Kiedy po raz pierw​szy zoba​czył ocean, był jesz​cze w col​lege’u i cała ta otwarta prze​strzeń, cała masa bez​kre​snego błę​kitu się​ga​ją​cego dalej niż ludz​kie oko przy​pra​wiła go o mdło​ści. I prze​ra​ziła. Nie przy​znał się dotąd kole​gom, że nie umie pły​wać. Dzie​lący z nim pokój rudzie​lec ze stanu Maine był już ze dwa metry pod powierzch​nią Atlan​tyku, zanim on zanu​rzył w nim palce u nóg. W zapa​chu oce​anu było coś, od czego robiło mu się nie​do​brze. Kiedy wil​goć i woń soli osa​dzały się w jego nosie, miał wra​że​nie, że tonie. Czuł ten przy​po​mi​na​jący solankę osad w gar​dle, w miej​scu w któ​rym zwi​sał języ​czek. Ten osad utrud​niał mu oddy​cha​nie. Kiedy był mały, ojciec powie​dział, że czarni ludzie nie lubią wody, bo wie​dzą, że prze​wo​żono ich na nie​wol​ni​czych stat​kach. Dla​czego czarny czło​wiek miałby odczu​wać ochotę pły​wa​nia? Dno oce​anu było już usłane czar​nymi ludźmi. Gdy ojciec mówił takie rze​czy, Mar​cus zawsze cier​pli​wie kiwał głową. Sonny nie​ustan​nie gadał o nie​wol​nic​twie, o przy​mu​so​wej pracy więź​niów, o sys​te​mie, o segre​ga​cji. Nosił w sobie głę​boko zako​rze​nioną nie​na​wiść do bia​łych ludzi. Ta nie​na​wiść przy​po​mi​nała wypeł​niony kamie​niami worek — jeden kamień za każdy rok raso​wej nie​spra​wie​dli​wo​ści, będą​cej w Ame​ryce normą. Na​dal nosił ten worek na ple​cach. Mar​cus dobrze pamię​tał udzie​lane mu za młodu przez ojca lek​cje alter​na​tyw​nej histo​rii, które wzbu​dziły w nim zain​te​re​so​wa​nie dzie​jami sto​sun​ków panu​ją​cych w Ame​ryce. Dzie​lili wtedy jeden mate​rac w zatło​czo​nym miesz​ka​niu Ma Wil​lie. Wie​czo​rami, leżąc na tym mate​racu, któ​rego sprę​żyny ster​czały jak noże, Sonny opo​wia​dał synowi o tym, że w Ame​ryce wysy​łano do przy​mu​so​wej pracy Murzy​nów schwy​ta​nych w cza​sie ulicz​nych łapa​nek i o tym, że prze​pisy prawne powstrzy​my​wały banki od inwe​sto​wa​nia w czar​nych dziel​ni​cach, zabra​nia​jąc im udzie​la​nia poży​czek lub kre​dy​tów. „Czy można się więc dzi​wić, że wię​zie​nia są na​dal pełne czar​nych? — pytał. — Czy można się dzi​wić, że ist​nieją getta?”. Mar​cus dowia​dy​wał się od ojca o spra​wach, o któ​rych nie mógłby prze​czy​tać w pod​ręcz​ni​kach histo​rii, a póź​niej, kiedy pod​jął naukę w col​lege’u, prze​ko​nał się, że Sonny mówił prawdę. Że jego ojciec miał bły​sko​tliwy umysł, choć skrę​po​wany jaki​miś obcią​że​niami. Mar​cus co rano obser​wo​wał ojca, który wsta​wał, golił się i wycho​dził do leżą​cej we wschod​niej czę​ści Har​lemu kli​niki, w któ​rej leczono go meta​do​nem. Zacho​wa​nie Sonny’ego było bar​dziej prze​wi​dy​walne niż ruchy wska​zó​wek zegara. O szó​stej trzy​dzie​ści wsta​wał i wypi​jał szklankę soku poma​rań​czo​wego. O szó​stej czter​dzie​ści pięć przy​stę​po​wał do gole​nia, a o siód​mej był już za drzwiami. Dosta​wał swoją por​cję meta​donu i jechał do szpi​tala, w któ​rym pra​co​wał jako dozorca. Był naj​by​strzej​szym czło​wie​kiem, jakiego Mar​cus znał, choć ni​gdy nie wyzwo​lił się do końca spod wpływu nar​ko​ty​ków. Kiedy Mar​cus miał sie​dem lat, spy​tał kie​dyś Ma Wil​lie, co by się stało, gdyby jakiś szcze​gół roz​kładu dnia jego ojca musiał ulec zmia​nie. Co by się stało, gdyby nie dostał meta​donu. Babka tylko wzru​szyła ramio​nami. Dopiero z bie​giem lat zaczął rozu​mieć, jakie zna​cze​nie miało dla ojca trzy​ma​nie się usta​lo​nych pro​ce​dur postę​po​wa​nia. Zda​wało się od niego zale​żeć całe jego życie. Teraz Mar​cus znowu prze​by​wał bli​sko wody. Kolega z klasy zapro​sił go na przy​ję​cie nad base​nem orga​ni​zo​wane z oka​zji nowego mil​len​nium, a on, choć nie bez waha​nia, obie​cał mu, że na nie przej​dzie. Basen w Kali​for​nii był z pew​no​ścią mniej nie​bez​pieczny niż Atlan​tyk. Mógł wyle​gi​wać się na leżaku i uda​wać, że jest tam tylko dla słońca. Mógł żar​to​wać na temat swo​jej opa​le​ni​zny, a raczej jej braku.

— Uwaga, nad​la​tuje pocisk! — zawo​łał jeden z obec​nych, wska​ku​jąc do basenu i opry​sku​jąc zimną wodą nogi Mar​cusa, a on skrzy​wił się i wytarł ręcz​ni​kiem, który podał mu Diante. — Cho​lera, Mar​cus, po co my sie​dzimy tak długo na dwo​rze? Jest tu gorąco jak w pie​kle. Afry​kań​ski tro​pik. Diante zawsze narze​kał. Był arty​stą pozna​nym przez Mar​cusa na jakimś przy​ję​ciu w East Palo Alto. Od pierw​szej chwili stali się nie​roz​łączni jak bra​cia. — Spo​koj​nie, Di, jeste​śmy tu dopiero od dzie​się​ciu minut — powie​dział Mar​cus, choć też było mu już dość gorąco. — Nie pieprz, czar​nu​chu — mruk​nął Diante. — Nie zamie​rzam sma​żyć się w tym upale. Zoba​czymy się póź​niej. — Wstał i ochla​pał wodą kilku prze​by​wa​ją​cych w base​nie uczest​ni​ków przy​ję​cia. Diante zawsze pro​sił Mar​cusa, żeby zabie​rał go na szkolne imprezy, a potem wycho​dził z nich nie​mal natych​miast po przy​by​ciu. Szu​kał dziew​czyny, którą kie​dyś poznał w jakimś muzeum. Nie pamię​tał jej imie​nia, ale — jak powie​dział Mar​cu​sowi — zorien​to​wał się po jej spo​so​bie mówie​nia, że musi być stu​dentką. Mar​cus nie czuł potrzeby przy​po​mi​na​nia mu, że w oko​licy muszą być setki wyż​szych uczelni, wcale więc nie wia​domo, czy ta dziew​czyna zjawi się na któ​rymś z przy​jęć. Mar​cus robił dyplom z socjo​lo​gii na uni​wer​sy​te​cie Stan​forda. W cza​sach, w któ​rych dzie​lił mate​rac ze swym ojcem, nie wyobra​żał sobie, że kie​dy​kol​wiek zaj​dzie tak wysoko, a jed​nak mu się udało. Kiedy powie​dział o tym Sonny’emu, ojciec był tak dumny, że zaczął pła​kać. Mar​cus ni​gdy przed​tem nie widział w jego oczach łez. Mar​cus opu​ścił przy​ję​cie nie​długo po Dian​tem pod pre​tek​stem koniecz​no​ści napi​sa​nia jakiejś pracy. Prze​był pie​chotą dzie​się​cio​ki​lo​me​trową drogę do domu, a kiedy dotarł na miej​sce, miał już prze​po​coną koszulę. Sta​nął pod prysz​ni​cem w wyło​żo​nej nie​bie​skimi kafel​kami łazience i pozwo​lił wodzie ude​rzać w swoją głowę, nie uno​sząc twa​rzy w kie​runku jej źró​dła, bo na​dal bał się uto​nię​cia. — Mama pro​siła, żebym cię pozdro​wił — powie​dział Sonny. Była to ich coty​go​dniowa roz​mowa tele​fo​niczna. Mar​cus dzwo​nił do ojca w każde nie​dzielne popo​łu​dnie, bo wie​dział, że ciotka Jose​phine i wszy​scy kuzyni zawsze przy​cho​dzą po kościele do miesz​ka​nia Ma Wil​lie, żeby coś wspól​nie ugo​to​wać i zjeść. Dzwo​nił, bo tęsk​nił za Har​le​mem, za nie​dziel​nymi kola​cjami, za naboż​nymi pie​śniami, które Ma Wil​lie śpie​wała tak gło​śno, jakby wie​rzyła, że Jezus przyj​dzie za dzie​sięć minut, jeśli tylko dotrze do niego jej głos, wzy​wa​jący go na suty posi​łek. — Nie kłam — powie​dział Mar​cus. Ostatni raz widział Amani pod​czas uro​czy​stego roz​da​nia dyplo​mów szkoły śred​niej. Jego matka miała na sobie kre​ację nie​wąt​pliwe ofia​ro​waną jej przez Ma Wil​lie. Była to suk​nia z dłu​gimi ręka​wami; kiedy machała mu unie​sioną ręką, gdy wszedł na scenę po swoje świa​dec​two doj​rza​ło​ści, dostrzegł nie​mal na pewno ślady nakłuć. — Hmm — mruk​nął w odpo​wie​dzi Sonny. — Jak wam się powo​dzi? — spy​tał Mar​cus. — Wszystko u was w porządku? — Tak, wszystko jakoś leci. Wszystko dobrze. Przez chwilę obaj sły​szeli w słu​chaw​kach tylko swoje odde​chy. Żaden z nich nie miał nic do powie​dze​nia, ale żaden też nie chciał odło​żyć słu​chawki. — Czy na​dal jesteś czy​sty? — spy​tał Mar​cus. Nie zada​wał tego pyta​nia czę​sto, ale uznał, że teraz powi​nien to zro​bić. — Tak, niczego nie zaży​wam. Nie martw się o mnie. Sku​piaj się na swo​ich książ​kach. Nie myśl o mnie. Mar​cus kiw​nął głową. Dopiero po chwili zdał sobie sprawę, że ojciec nie może tego usły​szeć, więc mruk​nął „OK” i w końcu się roz​łą​czył. Potem wpadł Diante, żeby go zacią​gnąć do muzeum w San Fran​ci​sco, tego samego, w któ​rym poznał tę dziew​czynę.

— Nie wiem, dla​czego się tak do niej pod​pa​lasz, Di — powie​dział Mar​cus. Nie prze​pa​dał za zbio​rami sztuki. Ni​gdy nie wie​dział, co ma sądzić o oglą​da​nych eks​po​na​tach. Słu​chał tego, co mówił Diante o kom​po​zy​cji, kolo​rach czy odcie​niach, i kiwał głową, ale w grun​cie rze​czy wcale go to nie obcho​dziło. — Zro​zu​miał​byś to, gdy​byś ją zoba​czył — odparł Diante. Cho​dzili po muzeum, ale prawdę mówiąc, żaden z nich nie podzi​wiał dzieł sztuki. — Domy​ślam się, że musi być ładna. — Ow​szem, jest ładna, ale nie o to cho​dzi, czło​wieku. Mar​cus sły​szał to już przed​tem. Diante poznał dziew​czynę na wysta​wie Kary Wal​ker. Oboje czte​ro​krot​nie obe​szli eks​po​zy​cję wyso​kich do sufitu czar​nych papie​ro​wych syl​we​tek, zanim otarli się o sie​bie ramio​nami pod​czas czwar​tego obchodu. Roz​ma​wiali przez godzinę o jed​nym dziele, ale nie przy​szło im do głowy, żeby się sobie przed​sta​wić. — Mówię ci, Mar​cus. Będziesz nie​długo na naszym ślu​bie. Muszę tylko ją zna​leźć. Mar​cus wydał nie​wy​raźny pomruk. Diante już wie​lo​krot​nie poka​zy​wał mu na przy​ję​ciach swoje przy​szłe żony, po czym koń​czyło się na paru rand​kach. Zosta​wił przy​ja​ciela wła​snemu losowi i zaczął samot​nie snuć się po muzeum. Bar​dziej niż eks​po​naty podo​bała mu się archi​tek​tura budynku. Kręte klatki scho​dowe i białe ściany sta​no​wiły zna​ko​mite tło dla barw​nych dzieł sztuki. Panu​jąca tu atmos​fera sprzy​jała roz​my​śla​niom. Był dotych​czas w muzeum tylko raz, kiedy jego szkoła pod​sta​wowa zor​ga​ni​zo​wała obo​wiąz​kową wycieczkę. Jechali auto​bu​sem, a potem prze​szli parami kilka prze​cznic, trzy​ma​jąc się za ręce. Mar​cus pamię​tał, że nie​znana dotąd część Man​hat​tanu pełna męż​czyzn w ele​ganc​kich gar​ni​tu​rach i mod​nie ucze​sa​nych kobiet wydała mu się prze​ra​ża​jąco obca. Bile​terka muzeum uśmiech​nęła się do nich z wyso​ko​ści swej szkla​nej budki, a kiedy zadarł głowę, by jej się przyj​rzeć, nagro​dziła jego sta​ra​nia życz​li​wym gestem ręki. Gdy zna​leźli się w środku, ich nauczy​cielka, pani Mac​Do​nald, opro​wa​dziła ich po salach, demon​stru​jąc wszyst​kie eks​po​naty. W pew​nym momen​cie LaTa​via, dziew​czynka, z którą szedł w parze, puściła jego dłoń, by kich​nąć. Wyko​rzy​stał oka​zję i zawią​zał sznu​ro​wa​dło. Gdy uniósł głowę, zoba​czył, że jego klasa znik​nęła. Teraz, z per​spek​tywy czasu, wie​dział, że powi​nien był bez trudu zna​leźć gro​madkę czar​nych kaczu​szek wędru​ją​cych po wiel​kim bia​łym muzeum, ale wtedy poczuł się osa​czony przez wyso​kich obcych ludzi i prze​żył para​li​żu​jący atak paniki. Stał w miej​scu, cicho pła​cząc, dopóki nie zwró​ciła na niego uwagi jakaś para star​szych bia​łych ludzi. — Popatrz, Howard — powie​działa kobieta. Do tej pory pamię​tał kolor jej sukni, któ​rej głę​boka czer​wień obu​dziła w nim jesz​cze więk​sze prze​ra​że​nie. — Ten bie​da​czek chyba się zgu​bił. Jest bar​dzo ładny, nie uwa​żasz? — dodała, obrzu​ciw​szy go uważ​nym spoj​rze​niem. Męż​czy​zna o imie​niu Howard trzy​mał w ręku cienką laskę i stuk​nął nią lekko w nogę Mar​cusa. — Czy się zgu​bi​łeś, chłop​cze? Czy się zgu​bi​łeś? — powtó​rzył, nie docze​kaw​szy się odpo​wie​dzi. Na​dal trą​cał laską nogę chłopca, a Mar​cus miał wra​że​nie, że jesz​cze chwila i sta​ru​szek unie​sie ją w górę, aż pod sufit, a potem opu​ści mu ją z trza​skiem na głowę. Sam nie wie​dział, skąd wzięło się w nim to podej​rze​nie, ale był tak wystra​szony, że poczuł mokry stru​my​czek spły​wa​jący po nogawce jego spodni. Krzyk​nął gło​śno i rzu​cił się do ucieczki. Bie​gał po bia​łych salach, dopóki nie zła​pał go straż​nik, który wezwał przez inter​kom nauczy​cielkę i wyrzu​cił całą klasę na ulicę, co ozna​czało powrót do auto​busu, powrót do Har​lemu. — Tutaj jej nie ma — oznaj​mił Diante, gdy natra​fili na sie​bie po chwili w jed​nej z sal. Mar​cus wzniósł oczy ku niebu, jakby zada​jąc sobie pyta​nie: „Czego on się spo​dzie​wał?”, a potem obaj wyszli z muzeum. Minął mie​siąc i Mar​cus musiał wró​cić do swo​ich badań. Zwle​kał z tym do tej pory, bo nie był zado​wo​lony z ich postępu. Począt​kowo zamie​rzał skon​cen​tro​wać uwagę na sys​te​mie przy​mu​so​wej pracy więź​niów, który ukradł

tyle lat życia jego pra​dziad​kowi, czyli H, ale im bar​dziej pogłę​biał swe bada​nia, tym więk​szych roz​mia​rów nabie​rał cały pro​jekt. Jak mógł opo​wie​dzieć histo​rię pra​dziadka H, nie wspo​mi​na​jąc o swej babce Wil​lie i tysią​cach czar​nych ludzi, któ​rzy wędro​wali na Pół​noc, ucie​ka​jąc przed nie​to​le​ran​cją rasową? Skoro wspo​mniałby o Wiel​kiej Migra​cji, musiałby poru​szyć temat miast, które wchło​nęły owe masy. Musiałby napi​sać o Har​le​mie. A jak pisać o Har​le​mie, nie wspo​mi​na​jąc o nałogu nar​ko​ty​ko​wym swego ojca — o jego poby​tach w wię​zie​niu i sta​tu​sie recy​dy​wi​sty? Jeśli miałby pisać o roli hero​iny w Har​le​mie lat sześć​dzie​sią​tych, to prze​cież musiałby też poru​szyć pro​blem cracku w latach osiem​dzie​sią​tych. Z kolei pisząc o cracku, musiałby też wspo​mnieć o „woj​nie z nar​ko​ma​nią”. A temat wojny z nar​ko​ma​nią wymógłby na nim wzmiankę o tym, że nie​mal połowa jego czar​nych rówie​śni​ków miała za sobą lub przed sobą doświad​cze​nia w czymś, co stało się najbar​dziej rygo​ry​stycz​nym sys​te​mem peni​ten​cjar​nym na świe​cie. Gdyby zaś zaczął pisać o przy​czy​nach tego, że jego kole​dzy z sąsiedz​twa otrzy​my​wali pię​cio​let​nie wyroki za posia​da​nie mari​hu​any, pod​czas gdy nie​mal wszy​scy biali, z któ​rymi uczył się w col​lege’u, palili ją otwar​cie każ​dego dnia, wpadłby w taki szał, że rzu​ciłby egzem​plarz wyni​ków badań na stół pięk​nej, ale śmier​tel​nie cichej czy​telni Zie​lo​nej Biblio​teki Uni​wer​sy​tetu Stan​forda, a wów​czas wszy​scy obecni na sali spoj​rze​liby na niego ze zdu​mie​niem, dostrze​gliby jego kolor skóry oraz jego furię i pomy​śle​liby o nim to czy owo, czyli dokład​nie to samo, co uspra​wie​dli​wiało wysła​nie do wię​zie​nia jego pra​dziadka H. Róż​nica pole​ga​łaby tylko na tym, że ich spo​sób myśle​nia byłby mniej ste​reo​ty​powy. Kiedy zaczy​nał rozu​mo​wać w taki spo​sób, nie potra​fił się zmu​sić do otwar​cia choćby jed​nej książki. Nie pamię​tał już dokład​nie, kiedy odczuł prze​możną potrzebę prze​stu​dio​wa​nia i bliż​szego pozna​nia dzie​jów swej rodziny. Może doszło do tego pod​czas jed​nej z nie​dziel​nych kola​cji w domu Ma Wil​lie, kiedy jego babka kazała im wszyst​kim wziąć się za ręce i odmó​wić modli​twę? Zawsze sadzano go mię​dzy dwoma kuzy​nami albo mię​dzy jego ojcem i ciotką Jose​phine, a Ma Wil​lie nie​odmien​nie zaczy​nała swoją modli​twę od naboż​nej pie​śni. Głos babki był jed​nym z cudów świata. Budził w nim nadzieję, miłość i wiarę, a one z kolei przy​spie​szały rytm jego serca, spra​wiały, że dło​nie pokry​wał pot. Musiał puścić czy​jąś rękę, by otrzeć swoją… i swoje łzy. Sie​dząc w tym pokoju ze swoją rodziną, wyobra​żał sobie czę​sto inne oto​cze​nie i więk​szą rodzinę. Wysi​lał wyobraź​nię do tego stop​nia, że zacie​rała mu się nie​kiedy gra​nica mię​dzy rze​czy​wi​sto​ścią a wizjami innego świata. Cza​sem widział wnę​trze afry​kań​skiej chaty i jakie​goś patriar​chę, który trzy​mał w ręku maczetę. Kiedy indziej stał wśród palm, w tłu​mie gapiów, obser​wu​ją​cych młodą kobietę, która nio​sła na gło​wie wia​dro. Cza​sem bywał w zatło​czo​nym, peł​nym dzieci miesz​ka​niu, na małej, pod​upa​da​ją​cej far​mie, w pobliżu pło​ną​cego drzewa lub w jakiejś kla​sie. Widział to wszystko, pod​czas gdy jego babka modliła się i śpie​wała, modliła się i śpie​wała… Bar​dzo chciał, żeby ci wszy​scy ludzie poczęci w jego gło​wie zna​leźli się w tym pokoju, obok niego. Powie​dział o tym swo​jej babce po jed​nej z nie​dziel​nych kola​cji. Zaczęła się zasta​na​wiać, czy Mar​cus nie ma przy​pad​kiem daru jasno​wi​dze​nia. Mar​cus ni​gdy jed​nak nie mógł się zmu​sić do wiary w boga, w któ​rego wie​rzyła Ma Wil​lie, zaczął więc pozna​wać dzieje rodziny i szu​kać odpo​wie​dzi na swoje pyta​nia w spo​sób bar​dziej kon​kretny — pro​wa​dząc bada​nia i pisząc. Teraz zro​bił kilka nota​tek i wyru​szył na spo​tka​nie z Dian​tem. Jego przy​ja​ciel zre​zy​gno​wał już z szu​ka​nia tajem​ni​czej kobiety z muzeum, ale nie stra​cił zami​ło​wa​nia do przy​jęć i wyda​rzeń towa​rzy​skich. Tego wie​czora wylą​do​wali w San Fran​ci​sco. Para zaprzy​jaź​nio​nych z Dian​tem les​bi​jek otwie​rała w swym domu gale​rię sztuki, a gwoź​dziem pro​gramu był pokaz tań​ców afro​ka​ra​ib​skich. Kiedy weszli, powi​tał ich meta​liczny łomot wiel​kich, sta​lo​wych bęb​nów. Męż​czyźni, owi​nięci na bio​drach jaskra​wymi prze​pa​skami kente, trzy​mali w rękach pałeczki per​ku​syjne zakoń​czone różo​wymi kul​kami. Na końcu sze​regu stała jakaś gło​śno śpie​wa​jąca kobieta. Mar​cus prze​pchnął się do wnę​trza domu. Podej​rze​wał, że przy​ja​ciel poprosi go o ocenę wiszą​cych na ścia​nie dzieł sztuki, ale posta​no​wił nie przy​zna​wać się do tego, że tro​chę go prze​ra​żają. Diante pre​zen​to​-

wał por​tret kobiety z rogami, które były owi​nięte wokół pnia baobabu. Mar​cus nie miał poję​cia, o co w nim cho​dzi, ale stał przed malo​wi​dłem przez dłuż​szą chwilę, prze​chy​la​jąc głowę w lewo i kiwa​jąc nią nie​znacz​nie, kiedy ktoś zatrzy​my​wał się obok. Nie​ba​wem tym kimś oka​zał się Diante. Pokle​pał go kil​ka​krot​nie po ple​cach, poru​sza​jąc ręką tak szybko, że zdą​żył ją cof​nąć, zanim Mar​cus otwo​rzył usta, by popro​sić, żeby Diante nie zakłó​cał mu spo​koju. — No i co, czar​nu​chu? — spy​tał Mar​cus, odwra​ca​jąc się w jego stronę. Diante spra​wiał wra​że​nie czło​wieka zato​pio​nego we wła​snym świe​cie. Poru​szył nogami w taki spo​sób, jakby zamie​rzał odejść, ale nagle odwró​cił się i spoj​rzał na przy​ja​ciela. — Ona tu jest — powie​dział. — Kto? — Co to zna​czy kto, ty dupku? Ta dziew​czyna. Ona tu jest. Mar​cus spoj​rzał we wska​za​nym przez niego kie​runku i zoba​czył dwie sto​jące obok sie​bie kobiety. Pierw​sza, wysoka i szczu​pła, miała tak jasną skórę jak on i dłu​gie dredy się​ga​jące aż do poślad​ków. Bawiła się swymi wło​sami, owi​ja​jąc je wokół palca lub spię​trza​jąc je na czubku wła​snej głowy. Sto​jąca obok niej dziew​czyna natych​miast przy​cią​gnęła jego uwagę. Była naprawdę ciemna, w Har​le​mie okre​ślano by kolor jej skóry jako nie​bie​sko​czarny. Mocno zbu​do​wana, miała jędrne, wydatne piersi i eks​cen​tryczną fry​zurę afro, która nada​wała jej wygląd osoby tra​fio​nej nie​dawno przez pio​run. — Chodź, czło​wieku — mruk​nął Diante, rusza​jąc w stronę obu kobiet. Mar​cus pozo​stał nieco z tyłu. Widział, że Diante chce zagrać rolę chłod​nego znawcy życia, bo poru​szał się z leniwą non​sza​lan​cją. Kiedy pode​szli bli​żej, zaczął się zasta​na​wiać, która z dziew​czyn jest tą dziew​czyną. — Cześć! — powie​działa ta z dre​dami, kle​piąc Dian​tego po ramie​niu. — Wyda​wało mi się, że cię poznaję, ale nie mogłem sobie przy​po​mnieć, gdzie się spo​tka​li​śmy… —  wyją​kał Diante. Mar​cus uniósł oczy ku niebu. — W muzeum, przed dwoma mie​sią​cami — odparła z uśmie​chem. — Zga​dza się, oczy​wi​ście — przy​znał Diante. Zacho​wy​wał się teraz nie​na​gan​nie: stał pro​sto i grzecz​nie się uśmie​chał. — Jestem Diante, a to mój kolega Mar​cus. Dziew​czyna obcią​gnęła spód​nicę i zaczęła nawi​jać na palec następny pukiel wło​sów. Jej kole​żanka nie powie​działa dotąd ani słowa. Wpa​try​wała się w pod​łogę w taki spo​sób, jakby uwa​żała, że nie patrząc na obu męż​czyzn, zaprze​czy ich ist​nie​niu. — Jestem Ki — oznaj​miła dziew​czyna z dre​dami. — A to moja przy​ja​ciółka Mar​jo​rie. Na dźwięk swego imie​nia kobieta unio​sła głowę, odrzu​ca​jąc w tył zasłonę gęstych wło​sów i uka​zu​jąc piękną twarz oraz nie​zwy​kły naszyj​nik. — Miło cię poznać, Mar​jo​rie — powie​dział Mar​cus, wycią​ga​jąc rękę. * Kiedy Mar​cus był małym chłop​cem, jego matka Amani wzięła go kie​dyś do sie​bie na cały dzień. A raczej go wykra​dła, bo ani Ma Wil​lie, ani Sonny, ani reszta rodziny nie spo​dzie​wali się, że Amani, która wpa​dła tylko w odwie​dziny, wywabi dziecko z domu, obie​cu​jąc mu por​cję lodów. Jego matki nie było stać na sma​ko​łyki. Mar​cus pamię​tał, że cho​dzili od jed​nej lodziarni do dru​giej w nadziei, że ceny spadną, jeśli przejdą jesz​cze kilka kro​ków. Kiedy dotarli do daw​nej dziel​nicy Sonny’ego, Mar​cus był już pewien dwóch rze​czy: że jest w miej​scu, w któ​rym nie powi​nien się zna​leźć i że żad​nych lodów nie będzie. Matka cią​gnęła za sobą synka w tę i z powro​tem po 16. ulicy, przed​sta​wia​jąc go swoim zna​jo​mym nar​ko​ma​nom, pod​upa​dłym muzy​kom jaz​zo​wym. — Czy to twój dzie​ciak? — spy​tała jakaś bez​zębna, gruba kobieta, przy​sia​da​jąc na pię​tach w taki spo​-

sób, że ujrzał otchłań jej pustych ust. — Taak… to jest Mar​cus. Kobieta pogła​skała go i powlo​kła się dalej. Amani na​dal pro​wa​dziła go przez część Har​lemu, którą znał tylko z opo​wie​ści i za któ​rej wyba​wie​nie modlili się co nie​dzielę bywalcy kościoła. Słońce osu​wało się coraz niżej. Amani zaczęła pła​kać i krzy​czeć na Mar​cusa, popę​dzała go, żeby szedł szyb​ciej, choć i tak wytę​żał do gra​nic moż​li​wo​ści swe dzie​cięce nogi. Kiedy w końcu odna​la​zła go Ma Wil​lie, któ​rej towa​rzy​szył w poszu​ki​wa​niach Sonny, zapa​dał już zmierzch. Ojciec chwy​cił go za rękę i pocią​gnął za sobą tak ener​gicz​nie, że omal nie wyrwał mu jej ze stawu. A jego babka mocno ude​rzyła Amani w twarz, mówiąc tak gło​śno, żeby wszy​scy ją usły​szeli: „Odważ się tknąć to dziecko jesz​cze raz, a zoba​czysz, co się sta​nie”. Mar​cus czę​sto wspo​mi​nał tam​ten dzień. Na​dal był zdu​miony prze​bie​giem wyda​rzeń. Nawet nie tym, że odczu​wał lęk, kiedy nie​mal obca kobieta odcią​gała go coraz dalej od domu. Nie tym, że kiedy rodzina go zna​la​zła, poczuł się bez​pieczny i kochany. Nie tym, że zagi​nął. Był zdu​miony tym, że został odna​le​ziony. Teraz, kiedy ujrzał Mar​jo​rie, poczuł to samo. Odniósł wra​że​nie, że ona w jakiś spo​sób go odna​la​zła. Minęły kolejne mie​siące. Zwią​zek Dian​tego i Ki zmarł natu​ralną śmier​cią, pozo​sta​wia​jąc przy​jaźń Mar​cusa z Mar​jo​rie jako jedyny ślad swego ist​nie​nia. Diante stale wyśmie​wał Mar​cusa i jego uczu​cia do Mar​jo​rie, pyta​jąc: „Kiedy wresz​cie powiesz tej dziew​czy​nie, że jest dla cie​bie ważna?”. Mar​cus nie mógł wytłu​ma​czyć przy​ja​cie​lowi, że nie na tym polega pro​blem. Pro​blem pole​gał na tym, że sam nie wie​dział, o co w tym wszyst​kim cho​dzi. — A więc to jest Region Asante — powie​działa Mar​jo​rie, wska​zu​jąc wiszącą na ścia​nie mapę Ghany. — Stąd w grun​cie rze​czy pocho​dzi moja rodzina, ale moja babka prze​nio​sła się do Regionu Cen​tral​nego, czyli tutaj, żeby być bli​żej plaży. — Nie​na​wi​dzę plaż — mruk​nął Mar​cus. Mar​jo​rie uśmiech​nęła się do niego — myślał, że zaraz wybuch​nie śmie​chem, ale jej oczy przy​brały nagle poważny wyraz. — Boisz się ich? — spy​tała, powoli prze​su​wa​jąc palec z mapy na ścianę, a potem doty​ka​jąc nim czar​nego, kamien​nego naszyj​nika, który nosiła codzien​nie. — Tak, chyba się boję — odparł Mar​cus, choć ni​gdy dotąd nikomu tego nie wyznał. — Moja babka mówiła, że sły​szy głosy ludzi uwię​zio​nych na dnie oce​anu. Naszych przod​ków. Była tro​chę obłą​kana. — To wcale nie dowo​dzi obłędu. Do dia​bła, wszy​scy para​fia​nie z kościoła mojej babki widzieli kie​dyś ducha. To, że ktoś widzi, sły​szy, albo wyczuwa coś, co jest nie​do​stępne dla innych, wcale nie zna​czy, że jest obłą​kany. Babka zawsze mówiła: „Ślepy czło​wiek nie nazywa nas obłą​kanymi tylko dla​tego, że widzimy”. Teraz Mar​jo​rie naprawdę się do niego uśmiech​nęła. — Czy wiesz, czego ja się boję? — spy​tała, a on kiw​nął głową. Jej otwar​tość prze​stała go już zadzi​wiać. Podob​nie jak to, że ni​gdy nie tra​ciła czasu na zdaw​kową papla​ninę i zawsze prze​cho​dziła od razu do sedna sprawy. — Ognia. Usły​szał opo​wieść o bli​znach jej ojca już w ciągu pierw​szego tygo​dnia ich zna​jo​mo​ści, nie był więc zdzi​wiony jej sło​wami. — Moja babka mawiała, że jeste​śmy zro​dzeni z Wiel​kiego Ognia. Chcia​ła​bym wie​dzieć, co miała na myśli. — Czy odwie​dzasz cza​sem Ghanę? — Och, mia​łam mnó​stwo pracy zwią​za​nej z koń​cze​niem szkoły, naucza​niem i tak dalej. — Prze​rwała i spoj​rzała w niebo, obli​cza​jąc coś w myślach, a potem dotknęła naszyj​nika. — Nie byłam tam od śmierci babki. Dała mi to. Rodzinna pamiątka. Mar​cus ski​nął głową. Teraz wie​dział, dla​czego ni​gdy go nie zdej​mo​wała.

Robiło się późno, na Mar​cusa cze​kała praca, ale nie mógł się zmu​sić do opusz​cze​nia swego ulu​bio​nego zakątka salo​niku Mar​jo​rie. Było tam wyku​szowe okno, które dawało tyle świa​tła, że czuł na ramie​niu dotyk cie​pła. Chciał tu zostać moż​li​wie jak naj​dłu​żej. — Byłaby na mnie obu​rzona, gdyby wie​działa, że nie było mnie tam tak długo. Pra​wie czter​na​ście lat. Dopóki żyli moi rodzice, pró​bo​wali mnie skło​nić do odby​cia tej podróży, ale odej​ście babki było dla mnie zbyt bole​sne. Potem stra​ci​łam rodzi​ców i chyba prze​sta​łam dostrze​gać sens wyjazdu. Mój język Twi tak zardze​wiał, że chyba nie mogła​bym się już z nikim doga​dać. Zmu​siła się do śmie​chu, ale odwró​ciła wzrok, gdy tylko wydarł się on z jej gar​dła. Ukry​wała twarz przed Mar​cu​sem przez chwilę, która wydała mu się nie​na​tu​ral​nie długa. Słońce dotarło w końcu do miej​sca, z któ​rego nie padało już na okno. Mar​cus zorien​to​wał się, że cie​pło opusz​cza jego ramię, i odczuł jego brak. Przez resztę roku szkol​nego nie zaj​mo​wał się swo​imi bada​niami. Prze​stał wie​rzyć w ich sens. Dostał grant, który narzu​cał mu koniecz​ność wyjazdu do Bir​ming​ham, posta​no​wił więc się prze​ko​nać, co zostało z Pratt City. Poje​chał tam razem z Mar​jo​rie, ale zna​leźli tylko jakie​goś śle​pego i zapewne obłą​ka​nego starca, który twier​dził, że znał pra​dziadka Mar​cusa, czyli H, kiedy był on jesz​cze małym chłop​cem. — Mógł​byś objąć swymi bada​niami Pratt City — powie​działa Mar​jo​rie, kiedy wyszli z domu tego męż​czy​zny. — To mia​sto wydaje się inte​re​su​jące. Kiedy sta​rzec usły​szał jej głos, oświad​czył, że chce jej dotknąć. Tylko w ten spo​sób mógł poznać każdą osobę. Zdu​miony i nieco zaże​no​wany Mar​cus obser​wo​wał ślepca, który prze​su​nął dłońmi po ramio​nach dziew​czyny, a potem po jej twa​rzy, w taki spo​sób, jakby chciał ją prze​czy​tać. Zadzi​wiła go jej cier​pli​wość. W ciągu krót​kiego okresu ich zna​jo​mo​ści doszedł do wnio​sku, że wła​śnie ta cecha cha​rak​teru może ją prze​pro​wa​dzić przez nie​mal każdą burzę. Ucząc się obok niej w biblio​tece, widział kątem oka, jak pożera książkę za książką. Pisała pracę o afry​kań​skiej i afro​ame​ry​kań​skiej lite​ra​tu​rze, a kiedy zapy​tał, dla​czego wybrała wła​śnie ten temat, odparła, że są to książki, które czuje w sobie. Gdy zaś stary męż​czy​zna ją doty​kał, patrzyła na niego tak cier​pli​wie, jakby czy​tała w nim, pod​czas gdy on roz​szy​fro​wy​wał jej skórę. — Pro​blem nie polega na tym — powie​dział. — A na czym, Mar​cus? Rozej​rzeli się wokół sie​bie. Stali na miej​scu daw​nej kopalni węgla, która stała się gro​bem wielu skie​ro​wa​nych do przy​mu​so​wej pracy czar​nych ska​zań​ców. Mar​cus miał świa​do​mość, że wszyst​kie bada​nia nie zastą​pią mu wie​dzy, jaką posia​dali ci, któ​rzy prze​szli przez ten sys​tem. Odczuli go na wła​snej skó​rze. Jak mógł wytłu​ma​czyć Mar​jo​rie, że celem jego pro​jektu badaw​czego było uchwy​ce​nie ducha czasu? Uświa​do​mie​nie sobie przy​na​leż​no​ści do cze​goś, co się​gało tak daleko wstecz, że obej​mo​wało nie tylko jego i Mar​jo​rie, lecz wszyst​kich? Jak mógł wytłu​ma​czyć Mar​jo​rie, że w ogóle nie powi​nien tu być? Żywy. Wolny. Że mógł w ogóle nie przyjść na świat albo odsia​dy​wać teraz wyrok w wię​zien​nej celi. Że nie zawdzię​cza swego obec​nego sta​tusu sile swego cha​rak​teru ani wie​rze w ame​ry​kań​skie marze​nie, tylko zbie​gowi oko​licz​no​ści. Znał dzieje swego pra​dziadka H tylko z rela​cji Ma Wil​lie, ale jej opo​wie​ści zawsze skła​niały go do pła​czu i napa​wały dumą. Nazy​wali go H Dwie Łopaty. Ale jak nazy​wali jego ojca i ojca tego ojca? A jak nazy​wali ich matki? Wszy​scy byli pro​duk​tami swo​ich cza​sów, a on, Mar​cus, spa​ce​ru​jący teraz po Bir​ming​ham, był kumu​la​cją tych cza​sów. Na tym wła​śnie pole​gał pro​blem. Nie powie​dział jej tego wszyst​kiego, tylko spy​tał: — Czy wiesz, dla​czego ocean napawa mnie lękiem? Potrzą​snęła głową. — Nie dla​tego, że boję się uto​nię​cia. Choć chyba tro​chę się boję. Źró​dłem mojego lęku jest ta cała ogromna prze​strzeń. Gdzie​kol​wiek spoj​rzę, widzę błę​kit, ale nie mam poję​cia, gdzie on się zaczyna.

Kiedy jestem nad morzem, trzy​mam się jak naj​bli​żej pia​sku, bo przy​naj​mniej wiem, gdzie on się koń​czy. Mar​jo​rie ruszyła naprzód, ale nie odzy​wała się przez dłuż​szą chwilę, choć szedł tuż za nią. Może myślała o ogniu, któ​rego — jak mu wyznała — bała się naj​bar​dziej na świe​cie. Mar​cus widział tylko foto​gra​fię jej ojca, ale wyobra​żał sobie, że musiał on wyglą​dać prze​ra​ża​jąco, skoro bli​zna pokry​wała połowę jego twa​rzy. Był prze​ko​nany, że Mar​jo​rie boi się ognia z tych samych powo​dów, z jakich on boi się wody. Zatrzy​mała się pod uszko​dzoną latar​nią, która na prze​mian to zapa​lała się, to gasła. — Jestem pewna, że był​byś zachwy​cony plażą na Cape Coast. Tam jest pięk​nie. Ni​gdy nie zoba​czysz cze​goś takiego w Ame​ryce. — Żaden z człon​ków mojej rodziny ni​gdy chyba nie był za gra​nicą — odparł z uśmie​chem Mar​cus. —  Nawet nie wie​dział​bym, co robić pod​czas tak dłu​giego lotu. — Prze​waż​nie się go prze​sy​pia — odparła Mar​jo​rie. Mar​cus nie mógł się docze​kać chwili, w któ​rej opu​ści Bir​ming​ham. Pratt City od dawna nie ist​niało, a on wie​dział, że w jego ruinach nie znaj​dzie tego, czego szuka. Nie był nawet pewien, czy kie​dy​kol​wiek to znaj​dzie. — No, dobrze — powie​dział. — Więc jedźmy. * — Prze​pra​szam, sir. Czy chce pan zoba​czyć twier​dzę nie​wol​ni​ków? Zapro​wa​dzę pana do Twier​dzy Cape Coast. Dzie​sięć cedis, sir. Tylko dzie​sięć cedis. Pokażę panu piękną twier​dzę. Mar​jo​rie szyb​kim kro​kiem prze​szła przez sta​cję tro tro i popro​wa​dziła go w kie​runku tak​sówki, która miała ich zawieźć do nad​mor​skiej osady tury​stycz​nej. Zale​d​wie przed kilku dniami byli w Edweso, by uczcić miej​sce naro​dzin jej ojca. A przed kilku godzi​nami byli w Tako​radi, by oddać tę samą posługę jej matce. Wszystko tu iskrzyło się olśnie​wa​ją​cym bla​skiem, nawet zie​mia. Wszę​dzie Mar​cus dostrze​gał mie​niący się czer​wony pył. Co wie​czór stwier​dzał, że pokrywa on całe jego ciało. Teraz miał do niego dołą​czyć pia​sek. — Nie zwra​caj na nich uwagi — powie​działa Mar​jo​rie, kiedy mijali grupę chłop​ców i dziew​czy​nek, usi​łu​ją​cych go zatrzy​mać, coś mu sprze​dać lub zapro​wa​dzić go w takie czy inne miej​sce. — A ty widzia​łaś kie​dyś tę Twier​dzę? Prze​dzie​rali się przez ruchliwą ulicę, pełną szczu​płych dziew​cząt z wia​drami na gło​wach i małych gaze​cia​rzy. Miał wra​że​nie, że tło​czą się tutaj wszy​scy czarni miesz​kańcy tego kraju. Kie​rowcy trą​bili gło​śno, ale pra​wie nie posu​wali się do przodu. Kiedy udało im się zna​leźć kawa​łek wol​nej prze​strzeni, Mar​jo​rie obu​rącz odcią​gnęła uwie​ra​jące ją w ramiona paski ple​caka. — Nie, ni​gdy tam nie byłam. Jest to miej​sce, które odwie​dzają naj​chęt​niej czarni tury​ści. Wiesz, co mam na myśli — dodała, widząc jego pyta​jące spoj​rze​nie. — Prze​cież ja też jestem czarny. I jestem tury​stą. Mar​jo​rie wes​tchnęła i zer​k​nęła na zega​rek, choć nie mieli żad​nych kon​kret​nych pla​nów. Przy​je​chali, żeby zoba​czyć plażę. Mieli na jej oglą​da​nie cały tydzień. — No dobrze — powie​działa. — Zawiozę cię do Twier​dzy. Wzięli tak​sówkę do swo​jego pen​sjo​natu, by zosta​wić tam bagaże. Mar​cus wyszedł na bal​kon i zoba​czył po raz pierw​szy plażę, która zda​wała się cią​gnąć przez wiele kilo​me​trów. Pro​mie​nie słońca odbi​jały się od pia​sku, który lśnił jak bry​lanty zdo​biące złote nie​gdyś wybrzeże. Tego dnia wokół Twier​dzy krę​ciła się tylko gro​madka kobiet, które przy​sia​dały w cie​niu bar​dzo sta​rego drzewa, jedząc orze​chy i zapla​ta​jąc wza​jem​nie swoje włosy. Kiedy Mar​cus i Mar​jo​rie prze​cho​dzili

obok nich, zer​k​nęły na nich, ale nie ruszyły się z miej​sca. Mar​cus nie mógł uwie​rzyć, że naprawdę widzi to wszystko na wła​sne oczy. Jeśli kie​dy​kol​wiek ist​niała jakaś budowla, którą można było uwa​żać za nawie​dzoną, to wła​śnie miał ją przed sobą. Zewnętrzne ściany Twier​dzy lśniły czy​sto​ścią. Były tak nie​ska​zi​tel​nie białe, jakby ktoś je wyszo​ro​wał i usu​nął z nich wszyst​kie plamy. Mar​cus zasta​na​wiał się, kto i po co zadał sobie tyle trudu. Kiedy weszli do wnę​trza, budowla nabrała bar​dziej ponu​rego wyglądu. Spod poczer​nia​łego betonu wyzie​rały rdze​wie​jące frag​menty zbro​je​nia i zawiasy bram. Dołą​czyli do czte​rech osób, które wyra​ziły chęć zwie​dze​nia Twier​dzy, i zostali powi​tani przez prze​wod​nika, który był tak chudy i wysoki, że przy​po​mi​nał roz​cią​gniętą człe​ko​kształtną zabawkę z gumy. Powie​dział coś do Mar​jo​rie w języku Fante, a ona odpo​wie​działa mu w łama​nym języku Twi, któ​rym posłu​gi​wała się od tygo​dnia. — Czego on chciał? — spy​tał Mar​cus, kiedy ruszyli w kie​runku dłu​giego rzędu armat, skie​ro​wa​nych lufami w stronę morza. — Twier​dzi, że znał moją babkę. Życzył mi akwa​aba. Było to jedno z nie​licz​nych słów, jakich Mar​cus nauczył się w cza​sie tego pobytu. For​muła powi​talna, którą kie​ro​wali pod adre​sem Mar​jo​rie człon​ko​wie jej rodziny, nie​zna​jomi prze​chod​nie, a nawet ludzie, któ​rzy kon​tro​lo​wali na lot​ni​sku ich bagaże. Niektó​rzy z nich mówili tak rów​nież do niego. — Tu stał kościół — oznaj​mił prze​wod​nik, wycią​ga​jąc rękę. — Bez​po​śred​nio nad lochami. Można było obejść cały wyż​szy poziom twier​dzy, nie domy​śla​jąc się, co jest niżej. Na tym wyż​szym pozio​mie była rów​nież szkoła, do któ​rej przyj​mo​wano potom​stwo miesz​kań​ców tej oko​licy, ale była w zasa​dzie prze​zna​czona dla dzieci bry​tyj​skich żoł​nie​rzy, któ​rzy poślu​bili miej​scowe kobiety. Niektó​rzy Bry​tyj​czycy wysy​łali swo​ich synów na naukę do Anglii. Po powro​cie sta​wali się oni człon​kami lokal​nej elity. Mar​jo​rie drgnęła ner​wowo, ale Mar​cus powstrzy​mał się od spoj​rze​nia w jej kie​runku. On rów​nież czuł się nie​swojo na myśl o tym, że więk​szość ludzi spę​dzała życie na wyż​szym pozio​mie, ni​gdy nie zada​jąc sobie pyta​nia, co dzieje się niżej. Nie​ba​wem zeszli na dół i zna​leźli się w brzu​chu tej wiel​kiej, nad​mor​skiej bestii. Wszystko pokry​wał brudny osad, któ​rego nie dało się zmyć. Był zie​lony, szary, czarny, brą​zowy i bar​dzo ciemny. Nie było tu okien. Bra​ko​wało powie​trza. — To jest jeden z lochów prze​zna​czo​nych dla kobiet — powie​dział prze​wod​nik, wpro​wa​dza​jąc ich do pomiesz​cze​nia, w któ​rym na​dal uno​sił się lekki odór. — Prze​by​wało w nim zwy​kle dwie​ście pięć​dzie​siąt nie​wol​nic trzy​ma​nych tu przez jakieś trzy mie​siące. Potem wypro​wa​dzano je tą bramą. Cała grupa ruszyła za nim w kie​runku drew​nia​nych, poma​lo​wa​nych na czarno wrót. Wisiała nad nimi tablica z napi​sem: „Drzwi, przez które się nie wraca”. — Ta brama pro​wa​dzi na plażę, na któ​rej one wsia​dały na statki. One. One. Zawsze one. Bez​i​mienne „one”. Grupa zwie​dza​ją​cych stała, pogrą​żona w mil​cze​niu, jakby na coś cze​ka​jąc. Mar​cus nie miał poję​cia na co. Nagle zro​biło mu się nie​do​brze. Chciał zna​leźć się gdzieś indziej. Gdzie​kol​wiek, byle nie tu. Nie zasta​na​wia​jąc się nad tym, co robi, naparł na wrota. Sły​szał głos prze​wod​nika, który usi​ło​wał go powstrzy​mać, a potem zaczął krzy​czeć coś do Mar​jo​rie w języku Fante. Sły​szał też głos Mar​jo​rie. Poczuł jej rękę na swoim ramie​niu, ale ją ode​pchnął i nagle dostrzegł świa​tło. Wybiegł na plażę. Ujrzał setki ryba​ków, napra​wia​ją​cych jaskra​wo​tur​ku​sowe sieci. I dłu​gie, ręcz​nie cio​sane wio​słowe łodzie, roz​pro​szone po całym morzu aż po hory​zont. Powie​wały nad nimi flagi róż​nych państw albo nie​ko​ja​rzące się z żad​nym pań​stwem. Flaga w kropki obok bry​tyj​skiej, ogni​sto​po​ma​rań​czowa obok fran​cu​skiej, flaga Ghany obok ame​ry​kań​skiej. Biegł przed sie​bie, dopóki nie zoba​czył dwóch ciem​no​skó​rych męż​czyzn uwi​ja​ją​cych się przy dużym ogni​sku. Jego pło​mie​nie wystrze​lały we wszyst​kie strony i peł​zły w kie​runku wody. Męż​czyźni pie​kli w ogni​sku ryby, ale na jego widok zasty​gli w bez​ru​chu i zaczęli mu się przy​glą​dać. Usły​szał za sobą jej kroki, zanim jesz​cze ją zoba​czył. Stłu​miony odgłos stóp, ude​rza​ją​cych o pia​sek.

Zatrzy​mała się dość daleko od niego, a kiedy zaczęła mówić, jej głos, roz​wie​wany przez słony wiatr, zda​wał się dobie​gać z oddali. — Co się stało? — zawo​łała. Stał nie​ru​chomo, wpa​trzony w wodę, która pod​pły​wała aż do jego stóp, gro​żąc uga​sze​niem ognia. — Chodź do mnie — popro​sił, odwra​ca​jąc w końcu głowę, by na nią spoj​rzeć. Zer​k​nęła na ogni​sko, a on przy​po​mniał sobie jej obse​syjny lęk. — Chodź i popatrz. Pode​szła tro​chę bli​żej, ale zatrzy​mała się ponow​nie, kiedy pło​mie​nie wystrze​liły ku niebu. — Nie ma się czego bać — powie​dział, świę​cie w to wie​rząc. Wycią​gnął ku niej rękę. — Nie ma się czego bać. Pode​szła do miej​sca, w któ​rym stał, w któ​rym ogień sty​kał się z wodą. Chwy​cił ją za rękę i oboje spoj​rzeli w nie​skoń​czoną prze​strzeń. Mar​cus na​dal odczu​wał lęk, który wypro​wa​dził go z rów​no​wagi w Twier​dzy, ale wie​dział, że jest on czymś w rodzaju ognia — dzi​kim żywio​łem, który można opa​no​wać, uga​sić. Mar​jo​rie puściła nagle jego rękę. Widział, jak bie​gnie w kie​runku morza i rzuca się w burz​liwe fale, a potem znika pod wodą. Kiedy się wynu​rzyła, spoj​rzała w jego stronę, wyma​chu​jąc rękami, i choć się nie ode​zwała, wie​dział, co mówi. Wie​dział, że nade​szła jego kolej. Że teraz on musi zbli​żyć się do niej. Zamknął oczy i szedł przed sie​bie, dopóki woda nie się​gnęła mu do łydek, a potem wstrzy​mał oddech i zaczął biec. Biec pod wodą. Sły​szał nad głową szum grzmią​cych wokół niego fal. Woda dosta​wała mu się do nosa i pie​kła go w oczy. Kiedy w końcu uniósł głowę nad powierzch​nię, by zakasz​leć i wcią​gnąć do płuc powie​trze, spoj​rzał na ota​cza​jącą go bez​kre​sną powierzch​nię morza, bez​kre​sną dal czasu i prze​strzeni. Usły​szał gło​śny śmiech Mar​jo​rie, po chwili też zaczął się śmiać. Kiedy w końcu do niej dotarł, dawała się uno​sić falom, ale trzy​mała głowę nad wodą. Czarny, kamienny naszyj​nik lśnił zło​tym bla​skiem tuż pod jej oboj​czy​kiem, odbi​ja​jąc pro​mie​nie słońca. — Pro​szę, weź go sobie — powie​działa, zdej​mu​jąc klej​not przez głowę i wie​sza​jąc go na jego szyi. — Witaj w domu. Poczuł na klatce pier​sio​wej dotyk twar​dego, roz​grza​nego kamie​nia, który po chwili zaczął wypły​wać na powierzch​nię. Wziął go do ręki, zdu​miony jego wagą. Mar​jo​rie wybuch​nęła nagle gło​śnym śmie​chem, a potem ochla​pała go wodą i zaczęła pły​nąć w stronę brzegu.