Humanizm Pico della Mirandoli i realizm Machiavellego Humanizm związan)' jest ściśle z epoką odrodzenia. Slanowil on ważny prą d kuhurowy. I'owslnl we...
Humanizm Pico della Mirandoli i realizm Machiavellego Humaniz m związan)' jest ściśle z epoką odrodzenia. Slano wil on ważny prą d kuhurowy. I'owslnl we Włoszech w XIV wieku. :1 następnie- w XV i XVI wicku roz prl.l.'slrJ:cn il s ię po ('alej Eurollic. NlllWII jego IJOchodzi od ł aci ń sk iego przy miotni ka 1IlI/IIIIIHIS - "ludzki". W Ilrl.cciwicńs l wi(' do m yś li ś redniowiecz nej, w której ('('n tra ln e miejsce zarezcrWOWllllO dIn Boga (teocentryzm), hum a ni ści na pi"rwSlym miejscu postawili cdowie k:1 (a ntropoccntrywl). \Vynlżalo się lo prl.cdc wszystkim w gloszeniu ideałów godności, wolności i indywidua l ności osoby ludzkiej. Idealem humanizmu b~· llzw. caly i zupcln y czlowiek (holIlo IoIIlS el co",plefll~"). Myś licie li lego kier unku fascynowały glównic wy bit ne jednostki - wiclcy uC'l.eni, politycy I artyści. i:mcm humani51ów obcil.:mo we Wkr lIC'1.OrI)'Ch zajmującyeh sio;; tzw. Sludiami ludi.kimi (.m«1ia l",monillB~ Studia 1<: obI:jmow;dy ';';l.)'ki i 111"1:11\111; anlyczną omz takie dl.i..'!kiny wiatry. jak: ctyka.. rcloryka. poc!yka. gramatylul i hi ~tori:J.. Najważnicjszym; ccmrami inlc1dtl~!l n}111i były miasta włrn;xic: Florencja. Ml-diol;Ul. Ulbino. Rzym i Ncapol, Za duchowego ojc:! lcgo ruchu UWa7J1 si~ poWw.-chnic poetę Franccs.a Pclnlfł,;~. Bodzie<,: do lw"Ul7.Cl1ia nowego poglądu na świal daly badania nad dorobł:.inn staroiytnoki. SpoSród dricl lilozofów przy-
M
~h
1:I(:ł:n) ~ "-:
wicitSlwie do ArySlOleksa. który koj.,lrzyl sM; ze średni\). wiecmą !iChoIaslykq. kdllo, c?dnie 7.ain1<.TCSO"·ania I"CflCSaIlS()W)h twón;ów sil;galy dalcko po;r,a gr"'.mi<.:c ~ prlez poT7.ądck lr~ciwcj f\'ncksj i, PT7-"jawialo ~i~ lu m.in. w praktykowaniu 11\,,~ii. rolnych form "TÓźbiar· SIwa. aslrologii i Ż)'do"'skicj kabaly (opierającej się na p"'-"konaniu.. b: w liczbach i 1;lcmch zawiera ~N; g~ miSl}t"1.1ly SCIlSl.
Gio.""ni Pico dclla Mir.mdola (1463---14<).4) wioski inlckl;tu;llista. cZClpaI inspiT:lcj~ Z nauk PI.:ł1U1'1:1. W)'Sull:lł 0fI Ś!l1ialy pro;ckl ogolnuświa_ tow"go zj37.du r,ł()7.()fów. Cekm Pico ddb Mirandoli bylo ....'Ypr.lCOwllnic wsp6l""'go poglądu na świal przyrody i kul1ury. Chodziło o poIączc nic ze sobą idei klasyczncgo antyku_ ,hr:;:cścijań_ stwa. islamu OrnZ judaizmu i zam kni~ci c ich w zbior~e 900 twierdzeń. co stanowiłoby syntezę calej wiedzy
67
luddicj . Wst~ do tego dzicla miała byt mo" 'D ••0 godności czlowieka-' {J)c hominis dignitate}. Filozof chciał ją wyglosić na Oł\\'an:ie zjazdu. I'l'2w>i~wzi""ic lO jednak nic WSIało zn:a· lizo"'a"", Z powodu zd..-cydowa"",go sprledwu kurii rl)'!11skicj. Pico delia Mirandola ~O!ital pol~fliony prlez [l:lpicża. Opi ~ując slwol"lCnic czlowieh. Slwicrdzil on. itlló.: zaprognął. aby znakul się k1<~. klo potl:lli wniknąć w sens tak pot<;i.ocgo dzieła. jak wsz"ełclwial. pokochać je i zachwycić sio;" nim . St"'ÓfCajcdnak nic miał w sobie ~ !'itO delia Mirandola $hUł· ..,,)"1 huma niSl)'C"ln~ konctpcJt ulowickajako mikrokO!imO!iu. i! lot y ..-olnrj. O og romnyc h moi.li..-o~ciach krut )-wn )·ch. M6... il: MOano cvow-ickowi mi.,.. to. C"~I'I:0 u· pUj:nlc. 1 b)·t tym. czy m lNhce" ~lldnego gotowego W"LOru. którego nowy twór m6glby być naśbdo"'·niclWCm. Człowiek 1111CI11 to dzielo o wyjściowo nicll51alonyrn kwakie. Iló.: bowiem nic nadal mu 7.adnej olm.'Ślonej Z góry posIxi. Człowiek został powołany. aby sam siebie 1"'OI""l)'lw ciągu calego życia. co omacza. ii jCSl ._wytWÓfCą swojej wlasnej pomyślno ki" ({olTl.mc SIlU{' ipse foberl_ To właśnie OWll zdolność do w~"""~j P=Illiany i plastycZność wyróżnia go spośród innych bytów. "Nalura wSl)'Slkich iSIOI ZOSł3Ia określon.J i uwiera si~ w granicach pr7.cz nas ustanuwiooych. Ciebie;r,aj odd:lj~ W lwe własne n;ce. abyś nalllll; sam sobie określił z~odnie z twoją wolą" - mówi Bóg do Adama. pierwszcgo z ludzi_W ICIl sposób obda· T711 człowieka dan:m wolności. Wynika Z ,cgo jednak. ie ~'(jzie on ponosił pełną odpowiedzialność za to. co sam z siebie uczyni . .. ~iCS2! n>llgl sio;" dcgcncrowoc i SlaCzać do ~u ;r;wier.lqt: i b!;dzicsz mógł odradzaC si~ i mocą swego docha wmosić si~ do rzędu iS101 boskich". No",.torsb wizja crlo" 'ieka u Pico delb Mil1lndoli ma charakler na ,,·.km!! dynamiczny. Wskazuje 0fI bowiem nie na
e> Zd ~ nicm Machincliego, pr~w dti ..-y ..-Iadc. win;"n naŚl ado ..,.t Ś .. jat zVlier,ąt, łą C"LlłC w sobie ! iłę lwa oraz sp ryt lisa
O' 00 dn! pogI~y. "tó~ Nkroló M lK:hl">l'lIi pnrd!l ....-il ..· ~ K5i fCiu M, bud ą emocje i ..-wle ..-,tpli .. ołd I nt c rp ~acje ich ą !i 1)rlKI. ne:j~ dni badac.«' twicriWt. i e t rakt~ t jtst $O tYI1l na ta mte Cl.!y. in ni - że dOl to..-nle J)ortrctuj e rl.~ dz~cel:0 ksi~i~, j{'S"lC'l~ Inni dop atruJ~ sif ..- nim dr.icla a nt )'chrLI.':kljań i klt'J:o luh od. ..-rotnie. I'ra ...d~ znallylko autor lO, kim człowickjtsl (enem;,,) - jak to CZ)111ono dotyChc7.as - lecr skupia ii~ na tym, kim mligłby SN; SlOC (potrnria). ur,,,,cZ)""istniając pelni<;: $Woich moiJi,,·ości.
Niccolll Mochia\"clli (1469-1~21) cale swe tycic 7.\Oo·~1 ~ rodzinną FIon.~~. Wloo;hy pr«-ch0d7.ily ..-ówczas proces bur.!liwych l.llwi1"Qwllń i prz<,mian politycznych. N:ld całym krajem dominow:,1y cztery miasta-państwa . Ka7.dy z tych ośrodków Wally był na łask~ Vlgm.nicznydl rzą dów. Rodzinnym miastem M:K:hin\'c llego od 1434 roku r.t.ądzila bogala rodzina MWycl-USzy ("!lodiei). Na pewien cms zostali oni odsuni""i od rządów przez zwolenników n:foon. W t~m okn:si<.: Mochial'dli stlił SN; powaŹl1ym m.;b:m stanu. Kil-dy ród Medyc~ pn;y ponlOCy ""Ojsk hiszpaiN;ich Z powTOl<:m dosttdl do ".t.adzy. Machiawlkgo poddmo l00urom i całko.... ici<.: oo;buni..,ood wpływu na wydar.!cnia poli1)lC1;I1C. Wtcdy po!w"",ił sil;: pisaniu prac historycznych; polityczno.filozofkznyd. a nawet !
.pot.
.;. ~·llJr.neja ,tano,..i l~ prM... dLiw~ e. ntrum kultu ... ln . lO" odrodLcnia. Mia,tem tym pnt'L dlugl~ lat a rą di.il niuwyklc ...· pł)· ,,· o ..·y rM ~lroyC' US"ły ","'Ch)" stale. kt6rych nic mo:ffi;j ani usunąć. ani poprawić .• pi· sa=. klórzy 7...jmo....ali si~ p<>lityką, są zgodni. te bżd)". klO chc:c st ........ rzyć pwtsr.o."O i nadać mu pr.o....... mu· si najpierw założył. 7.e ludzie, .ą tli i "l3WS7.<: goNN'i s....e 2m ujawnit. gdy Iylko znajdą o:Io!<:gldnym ruie nie zamierzal on zalecać w.wiosłych. lecz nicpr.ktycznych ideałów, Do5Z\.-..Ił b0wiem do wniosku. iż cl~to 10. Co p<>wszcchnic uchodzi za czyn szlachetny. OOprowadli!oby 1"lI\' dJr.ąccgo 00 porażki i upadk.u, •. Czł(lwiek. klÓ!)' pragnie za....."" i wszędzie W)'\J"-dĆ w dobrym. paŚĆ koniec7.nic musi mio;dzytymi ludlmi. kt6r7.y nic są dobrl)'··. Władca mus; wi ..-d7,Ó<;t. j.x 'lWUdzit innych. kiedy zachodzi taka p<>trl.cba. J..-dnoczcśnic na zewnątrz p<>wini ..-n ud",dzić za czł<> wicu mi!O'ii ..-mego. uczciwego. ludzkiego. pobornego i prawego . •. Nie jest koniec"",. by bią· t.<: p<>Siadał wszystkie owe zalety. lecz j .., bardz(l potrzcboc. ab)' ....ydawało si", ;-.., je p<>Si:>da. Gdy si(; je m:I i 7.aclwwujc. przynoszą szkodo;. gdy zaś ...")'daje si", 7.c si(;je ma. przyI"oI)SZą p<>Ż)'Icl< " . Pc<.o...-..: ~,."ia Z kolei. JK>WS7.I.'Chnic ""... :!ano: Z nicmoralnc i zlc. poz....alają UITl)mać si~ przy .... lao:b;y. Macru,,,,,,l1i u"OIŻlI.;-'" k:picjjt:st..iM' ~ obiJe sio; m>gi i nic przebacza ludziom.lccz karze ich. I't7.ttiwstawia ",u takiego .... 1adcę, kt60y kieruje sil;: mik>sicn.tticm i ~ .llanlziej jest godzien ...-spóIczucia ksią7.(, ktllry dal nicwieIc oowOOó...· dobrego JlOiSIW'1""3/lia. nli ci wszyscy wladcy. którzy przez s....e nadonicmc miło5ier. wSlcchnic uznawane zasady moralnOŚCi .... im;~ IXW. racji stanu. czyli Wlcdy. gdy 1.achodzi s)lluacja wyi.szcj kooicc?llości (gdy 1... • Ilro~.onc są najbardzicj fundamentalne i j;ywotne intcn:sy pańs1wa). Skuleczny władca powinicn br:Ić pn:yklad z praw panujących w świ«ic zwic·
.wszyscy
68 świadcq f.>kl. it w '1"""''3Ch poli~JJ1ych zasię gali u niego ooy W)"'o~ ,i~ spośród MedyttuSZ)' papicie Leon X i Kk.~,1O;I1S VII. N.j ....micjsz)m d7..icl..'t1l Macł!i'I\l:Ik1;
I'rioc'p,:). Został on opublikowany dopi<-ru po
aUlOOl., w 1532 roku. i od r1mI wywołal uW cfcokcic: skandalu p.1pici: KIcml~1!i VII ofICjalnie JlOI'J'il ro."rn ...,< Mnchia\'cllcgo. 1'nIca \a wy<:H!n>bni. si<; :alocydowanic SflIŃÓd innych pism polityw;nych tego okresu. D~icjc si(; u,k dlal~gf kOllC\:n\rujc si<; prl.~ ws~yslkil11 "" pmblc~lIa"h prolktycznych. juk;" musi ro;r.wi'ł zat władca. kul. )' dlCC utrl)'moc sic; prl.)' f7.ądach . .. K5ią,;ę" stanowi do Illit !l\(,nifCSl !ZW. reali7.ll\u poIitycmcgo. Prexen1Ujc lini<; po5lqlO'o''Mia skierowaną banl7.icj ,1:1 ~ic rll.'C"l.)'WiSlcj wl:my niż na karkl.lomoc próby n;alimcji uIOpijnych idealów. Mach;a,..,lt; wykazał. it. polityka ma charak\er 5wOOly i l"ląd1.i sil; wlasnymi prawami. nienk..inymi od takich SflT 1ud1Jr;;~ ak'ywnoki. jak ITUlIIność cry religia. Wbrew po.;ron:m nie oma=tło Ul. ic wydimioowal on zupełnie b~ ~-.:mo i ducho...e Z dziedziny poIilykL ~ w skali ....'lII'IOŚci pw.bawil je I13jW)1s7.q:o ~ nia i podporl:ąo:l;ował ..."3I1Qk;om ściśle poI;l)'C7~ śmicn:i
żarty opór.
nym.l'oIilyu stanowiła dla niego P""~ konkm. n:t urnócjI."trIOŚĆ - Slluk" 5pIlI ...vv.,..,ia .... Iao:b;y. kgozasług:t b)'ło
tlkh: ..."Pro....~;.., IIO'A~ lakio:go (ii $/(110). bez względu na J1MU.RcY w nim ~n.\j. """ ...-dV....e paru....... winno byt SU"'"a"CIlIlC (nio:zalcino.: od innych paiww i i"'tylucji religijnych). Mach;". "clli u....aŻllI.le win. powinien 7.acOOWać cal· ku.... it:t kontrolI; n;sd podh:llłyn' mu tetylOrium i ....ykDfZys1ać ..."SZ)'StkK: dosu;pnc środki, ab)' osiągnąć ten zamiar. Machi~\'dli jako pn:yklad skuuxzncglJ polityka pt"~clstawia C=HIJ!.lurg;~. m,,;.... stanu dą'1I"cgu do 7jedO\OC"Lenia drobny~h państewek wioskich. nic uni\.:ająccgo prl)' Iym pl7J:nlOCy, pt"lekupslwB. morderstwa i 7.dra· dy. 1'0st"JlOwanic lO w;,bud1.alo po.... S1L'CllIlą pogank; wobt.'C jCllo osoby. 7..a C1»SÓW Wlljej dzia. lal ności dyplomatycmcj MlIO;hiavelli utrl.)'lTl)'Wal .tale kontakty Z Bol"lli~ i Z bliska prl)'glądal "i~ temu. w jaki sposób sprlIwujc swoje rI.ądy. l\.Iachia",lIi l"\'~cnlOwal na wsk.u pesymist)"cmą wizji; MtUf)' czlowkk •. W pr~cciwicil st .... ;.., do autorów doty.;l>c"/.asuwych ro1;ptllw polily<:zny
lI:_. .
c:> Komenluj'l( mir rortuny .... lud ~kim f)'ciu.
Machla,'elli s"' lerd~ ł: _I,udi.ił nie ~n~j 'l za. my!ilów fortu ny ani jej dróg za"il)'( h Il aJemu)ch i dl alego n ~ powin ni nigd y t radt ud ~itl. n;" po"'i nni nigdy Uprtnla"" at !i"Jth "l~lkó ..; thocb)' spolblo Ich naJ .. lęk u. niH:
rlj~. t le fMuny. czyli Ila~liwtgo trafu. Oznac:za (100 (lkrdło",," S)'lU.1CK
luny nic da się JX7.CWid7.icć. nie można leż się pt"LcciVo'Slltwit. ~7.nOŚĆ p<>lityC11Eia ,,-spóIOOI)' interesów. 00 JlOZ"....iklby ogranÓC7,yĆ 1ic7b; nc:hIJ.,.-ait ~ Gionnni Pie(l delia Mirandola b)'ł w5Z«h_ Stronnie wykS71alconym ...·Ioskim toologiem. filorofcm i humani$l.\, klóry idealy nowego JI!1I.du próbowal um~cpiC we wloskim spol«zcń· slwie. Dlialający w Iym ~mym czasie Niecol" Machiavdli. norerocki hislOf)'k. fi107.0fi dyplomata. wybitny piiar.: polilyczny. p.-zed§lawil w ~wojcj najslynniejS-l."cj pracy .. Książ~·· motywy dliuluń ludzkich , z ktÓ!)'~h naj .... a:miej'zy· mi były t.ądza władzy i p<>Siadani •.
j~
Filozofia chrześcijańska Erazma z Rotterdamu Erazm l ROllcrdamu ( wla śc. Gerhard Gerhards, ok. 1469- 1536) byl pos l ll ci ą niezwykle k on tro w ersyj n ą. Dla j edn yc h stan owił
ni
za ś
wy roczni \!
mora lną
i
naj wyżs zy
grupy l1nicznej, ErnzlIl prl.y,zynil si~ do tcgo. żc opane na !óChola.
a ulO ryl cl nauko wy, in-
podcj rzc wuli go o propagowanie zgubn ych herezji, odno-
sząc s i ę
do nlegu z
wrogo ści ą
i pogard II_ Ho le nd erski
m yś liciel
jako t )'PO\\'y przedstawiciel od rodzenia rozwija ł swój talent w wiciu dziedzin ac h. Prowa d ził b og:lI ą ko res po nd e n cję z setkami wybitnyc h polityków, uczon yc h i teologów. Częs t o z as i ęga li u niego rad)' monarc howie i dostojnicy K ościoł a .
D
o uk$llo/lowlmia
światopoglądu
Era-
przyczyniły si~ .... znaczący sposób liczne podróże. FiIOlQf pr7.cbywał m.in. w Anglii. gdzie 19prry-
zma z ROllcrdamu
jaźni! si~ ~
mkimi OSQbiSloki ami. jak: Thomas "Iorc (Morus. 1478- 1535). twórca głośnego dziela .• Utopia" (I S16). omz wybitny humanista John Colet (14ó6- 1519), Colet usiln ie nakł~nial Em7.ma do podj,eia poważnych badań nad Nowym Tc>tmuentcm, Adresatami wi,k_ szoki jego pism micii być nic tylko przedstaw'ieicie elit intelektualnych. obeznani z naukową tcnninologią.lecz taHe 7.w'Yk li ludzie. bc( w'Yksztalccnia, 1'0 ł'lIZ pierA's7.y Er.um z Rot. terdamu zwrócil na siebie u"'ag" jako autor zbioru lacinskich i IIrcck ich maksym _Przysło wia- (•.Adagia". 1500). W wersji pc' ucj p"'ca [a obejmol"al3 pon3d 3 Iysiące SCllleocji opa. trzonych prqpiSDmi U(zonego_ Najbardziej kontrowersyjnym tekstem była (prleznaclonn pierwotnie db prywatnego kn:gu odbiorców) satyra "Pochwała glupoty" (1511 l. Prl.e!lstnwilt ona przcmuw~ wyimaginownnej bollini Glupoty (SllIllillOw'al W tym dziele nadU-tytia i s7.alc!iSlwa f""L~'Ilsla· wieicli tóinych klas spol""zny<:h. Holcrkkrski humani5UI 5UlrJł si" jednak wykuae. iż wbrew potOC1.Rym mniemaniom głupota nic zaW-s:1.e musi być zja,,-isk iem jedoo1.R3Cxnic negalY",_ nym. Pcw-na do~ gluflOly w ludzkim Ży<:iujnt cZ)'mś kOfliCC"luym. jeśl i nic d~cmy Upł'7.oX s", swego C"lktwi..'C"LCt\s.tV.'11 , pdku instytu_ cji Kościoła. jak i struktur panSIwa winna pole_ gać na powrocie do WlOrcÓW klasycznych. w wi,ksl.ości zupomnianych w śn:dniowicrzu. Uwaiał on. ~ pod.~wwowym środk iem słw.ąże
c:> Il oknm,n;kl un on)' EnlZm z RO ll u d ll m u był j cd n y m z n.J "·y hl l n l~jS"~)'( h prlt dSla..-Id di ~n t!ia n i o"'l'go h uma_ niz mu . " ~ tulo" al on mo ra in. otlno"f t h ncldj a ń st ... a ... d uc h u prtt~l ot y I tolera n tj i cym popmwie życia ludzkiego jest rl.Clclna cdukacja. Byl jednak z&.:eydow·anym prz""iwnikiem mctody scholastycznej. którn od o.aSÓw śrcdniow'iecu domioował3 na uniwcrs)1etach. określając manien; nmEzallia fi· Iozofii i toologi i. W SZC"LCgólny 5posób doIyeZ)'1o to doktryny Jana Ounsa SzkOla (Johannes Ou ns Scows. ok. 1266---1308), charaktcry-I.ującej s,~ skompli· kowanym. S7.tuc?nym j,zykiem i ro~_budow'lIlą do pr~cs:Jdy terminolollią.
Wielką ułomnością
sc holastyków był w oczach holenderskiego my. ślieiel~ brJk kultury literackiej. Ich prace pozbawione byly jakicgokolwiek rctoryc~.ocgo polotu i troski o sty l. 1:nl7.ł11 7. Rotlerdamu m-icrdził, te lO pisarstwo jcSl po prostu nudne. zim"". a na_ wct ni""h llljne. Na wszystkich ówczesnych uczclniach nauczano wprll ...mie tzw. IrMllffl. sk ladająccgo si, z trz""h nauk o';"Z)'ku (dialektyki. grnmatyki i n:lOf)'ki). lecz nacisk kładzio00 pr7.cdc wszystkim na sprawność logicmej argumenl~cji. Filozof holen~ Najpo pul orn lej szy m tekslcm Era1_ma l Rotterd am u był~ " P~h ... ala glupoI)'~. FiJozor ... ironio.nym tonie uw.al obludf nMll1archó.... j ~ Io,,'Mć sponi"" loczOflych priu UC'IDnyeh ijasknt\\"~ u dut)'d l prLCdstl ""irit'li hi~ran:hil kokielnej
derski byl n.1tom;ast prlekonany. że prllwdl.iwy I~-olog musi byt nic tyle sprnwnym dialektykiem. ,o prl.ede wszySlkim kompetentnym r,lologiem . Filologi" ""Idy do nl,uk humanistyC1.nych i obejmuje badanie nad j"zykielll pewnej
Schol:L~lyka
w IImicmaniu E=JIllI ~ ROIll-rtla_ nic tylko całkowilC prl.CCiwicń)two pT'Jw'd1iw'Cj Hlowfii chm:ścijaliskicj: najgorsze było 10. ii: darnsib ona w tanXIru ducha Sl'Czm:j poboł.ności_ kj crotow; rcprc<:enW1CL mOlyy.owani nicz(ww'l docicltJi,,'Okią i pyc~ usilowali
,nu
$laIkIwiła
Stosune k do rdormacj l Emzm z ROllerdamu w sZc1.cllólny sposób prqgolOwujqc krytyczne wyda·
si~ zasłużył.
... = rn
d ~
Ell"'l
... 70
leksIu powinien m i eć doslęp ka i dy chrzcścijaealkowilą neutralnoŚĆ. Mimo że w pewnym nin. bez W?gl<;:du na 10. cry nalcży on do Sianu momellci~ zoSlal zmuszony do podj",ia pole· duchownego. czy jest osobą świecką. W ty'" miki z L.utrem. nigdy si" nic Wabył najcgo pocelu należy przckładać Pi smo Swi"le na j~zyki t~p icni c. Gdy w roku 1520 papicź L.eon X oglo.. pospolile··. Wprawdzie leklura jest naj- .~..."",,,,:sił bull~ ,. E ~su'l:c Domine'·. w którcj pobardziej owocna wledy. gdy crytamy ją ~ twierdził oficja lnie ekskomunik" L.uw oryginale. ale l<"jIicj. icby ludzie protra. Erazm nic uznallej dccy;:ji. Jcgo ~danicm oba Kośc ioly chrzcicijaliskie poslulat filozor z ,,'c zwykłą starannością śc i pozll3li Pismo S ... i"te choćby w najmniej doskonal)"m prlck ład.lic. wytnają 10 samo wyznani~ ... iary. zgłębiał grcrkic n;kopis), Nowcllo Teslall...,'" nif gd yby mieli nic poznać go Wsr.clkie ro:r.nicc mają cMrakterdrugolU. W um sposób zapoczątkowa ł badania Rau_ w ogóle. POSIula! 1(1l .....,idił rz<;::nlstawio~ zostały zasady interprestaoowiła apel o 011110"·" jednanie i w§{IÓIJll1lca elu-zctacji ksiU kanoniczn)'Ch. W drogim wydaniu Nową;o Testamentu (1 5 19) Erazm odwaź-ył tycia religijnego bez dą· ~ [rum z Rotterda mu i:enia do naruncnia jedsi" zastąpić kaooniczny (lf'lckład św i"tcgo pr/')l:O!owal do druku noności Kokiola. o tylc wyHieronima (tzw. Wulgata) własn ~m przckła walon.ki Ilruklad No" tgO stąpienie L.ulm bc"lpośred dcm łacinskim . T~~ l a m e n l u na lac in r, nio zmiernoło do w)'f1l.Ż Jest nC<.:lą mamicnną, iż Now~ Testame nt " ",.h ud l il,, ~ n sa cj t w calej nej ko nfronlacji i wypoopracowany prlC7. En.zmu. ukauł si~ rok EuropIe. 1>l.l e ł o 10 ukazalo s i ę ,,·iedzenia posłuszcńslwa prled wydarlcniem. kt6re stanowi ło począlek w 1516 r. w Bar.ylei. ZastOSOWIpapieżowi . Efeklem lego rcfOml3Cji. Chodzi tu o 3 ł pal dzien.ikn 15 17 no w nIm po raz piern·.-/.)· metoroku. w kt6rym Marcin L.uter przybił swoje 95 by ł bolesny podzial na kadr fiI" lOI:kl nrj krylyki teksIu lolików i prolesIamów oraz tez do drŁwi kościoła w Wil!cnberd ~c. Tw6rbrutalne wujny i przcślado ezość holcndcrskiego my ślidcla bez w~lpienin śc ijan ro?nych wyznań. Jako wania religijne. Od począl pnygotowalJ intclcktu~lny llrunl pod rueh rcnaukowiec stamł się '.uchować ku zwolennicy rcfomlaeji formacyjny w Euro pie. Sum L.llter p rzyznawuł niezalei:nOŚć i bc~SlronnoŚĆ. sIa rali si~ prleeiągnąc otwarcie. ii dzida Erazlllu ośmieliły go i zainunikajilC oficjalnych deklaracji Emzma l Rotterdamu na ~pirowały do podj~cia zadania odnowy Koswojego sta nowiska. Postawa swoją sl ron<;:. śc i oła . Chod li lo tu prlcdc wuystkim o takie la ściągn~la na niCi>'/) 1I"·altowlIC ataki mdyka_ Po<;zątkowo holenderski myśliciel odnosił postulaly. jak: na,,·olywnnie do po"·rolU do lów 7. obu z"·aśnionych obozów. Podczas gdy si~ pozytywn ie do IWórców oowcgo ruchu. ewangdie:zm;j prostoly. uznanie gloszcnia D0katolicy wid7.icli w nim ulajonego luteranina. W l iśc ie do papie;'.a lCQna X nic zawaha! si~ brej No,,·iny za podStD"·OWYobowią~ck chrzepro":staoci uzna li tl0 1.3 zdrajcę idei reforma..,ji nawet okrcllic l ulm mianem ..poI".i:ncj Irąby ścijani na. odrzucenic kullu Świ"lych. reł ikwii o ra1. ~;wyk k:ilo kon fomliSlę i \Chóru. z mocą propagującej ewangelicznc prawdy~. i obr.tzÓw. potn:cba po$t6w i odbywania dalcWicie pism Erazma zna lazło si ~ na indeWielki humanisla slam ł si<;: jednak U1Cho,,·ać kich p idgrzylTłt:k . krylyka hicrarchii i instytu_ ksic k s iąg 7.a ka1.anyc h. Szczególne zgorsze· cj i kokielnych. Prlcjawiało si" 10 m.in. w ponic budził jcgo stosunck do najwybilniej · daniu w w:tlpliwoM celibatu dllCho,,'nych i ży ny..,h postaci Sla rotytnośc i . Erazm zrównycia zakonnego oraz w pomnicjncniu roli zewal rang:t pogańskich męi:ów Sianu. poetów wn<;:tmoych OOrl"dów i sakrament6w. O dyi myślicieli (la kich. jak: KalOn. Horacy czy slansic Eno:ma do sakramcnlÓW kościelnych Wergi liusz):tt świ~ tymi i do klorami Kościo najdobitniej ś,,'iadczy fakt. iż Idąc na łożu ł a. W jcdnym z jego pism znajduje si" ZIUl · śmicn:i. z",zygoo,,'. ł z pnyj~ia OSlalniemienn y zwrot. stanowiący obrazoburczą go namaszczen ia . parafrlll" katolickich fOmluł: .• Święty SoPodobnie jak L.ull"T. Erazm 1. Rotterdakralesic, módl si~ u nami!~. Stwicrdze· mu u"·ażat Ze istolą religii j~1 osobisty nie takie by ło bez wąlpienia swoislą proi bezpośredni slosunek wicl7.ąccj jednowokacją. Chodzi lo o obudzenie z mostki do 110ga. Obaj uznawali beznolnello letargu .. Ielnich·· chrzekijan. "-zgl..,Jny priorylet Pisma Swi"tellO jnW ten sposób Era7.m sIaral s ię zwrocić ko podSlawowcgo i mi arodajncgo uwag" swo im w spółbraciom, iż postatJ-ódla wiedzy O Bogu. Erazm odrzuwa etyczna i świ:l deelWO życia Iyeh. cil panujące w in."t!niowk"czu przekoklórty nigdy nic poznali objawienia. nanie. i ż do lckl!lry Biblii uprawni~ni niejednokroInie ma eharak.lcr o wiele są jedynie pr~cdstuwicidc dil kodoskonalszy od osób u zn:,jącyeh sicbie ścicl ny~h. władający laciną i obe~ na za naśladowców JCZllsa i aposlołów. ni w teologii . JeIlO zdaniem do lego Bohmerowie s tarożYlno sci prakly ko· wali cnoI". idąc 1.a wewn~lrznym. przy_ <;t ł'r ac r h ol c nderskł c j.(o fil Ol ob. rodzonym prawcm , kl6re si" ujawnia były In~ plracj ll dl a f" ·ÓrcÓ", rd" rnl aw g łosic rOlumu . Wynika l lego.:Ze "aIUcji. Jedn oc:zd nie t: ra1. m ~ R" u erda nl u T"J lud1.ka g.a ma w sobie jest dobra. Każda nI gd y nie lu .... 1 1. K"śd"łenl kl1o ll
n;a No ... e~o Tcstmnc1ltu i d1.icł Ojców
Kośc io.
ła
(m.in. świ~t yc h : Hieronim:., C)'pri a"lI. Hil~ rcgo i Orygc nc~a). W jego o pinii c hrl.cścij"ń. SIWO winno si~ ocz~j.cić Z obc)'ch nalccinl~i i zabobonó ....·• )aórc gromadziły s i~ stopniowo pm,1. cale wiek i jego dócjów, Drogą do lego był .. powrót do kort.c,,;" , Rcałi1;ująC poWyżsly
C"
~
Sceptycyzm Montaigne' a Francuski lIIo ra lista Michr l Ey1lucm dl' Mo ntaigne ( 1533- 1592) byl wybitnym zn a wcą naIU~' ludzkil'j . Swoje pr'lC myś l c ni a s pisywa ł w form ie lu ź n yc h szkiców (esejów). dOI~' C7.ą c~'c h najprlcrói.nicjszych tematów. Wieli właś-. nil' sposob powsl a ł~' slynne ., PróbyM( księgi 1- 3, 1580-88. wyd. uz up('lniollc 1595). kl Órl' weszły na sia lI' do ka no ll u lilcralllry e uropej skiej. N ajwll z n icjszą częścią lego d ziela jest l'Sl'j ••Apo logia Rajmunda Scbond" (1580). w kl6r)'1II zas ta la przed sta wio na islola nowo;i;~'tncgo sce ptycyzmu. Dzieło Mont,tignc'a pełne jc~1 bły skotliwych dygresji i O\lnic~ict'\ do utworów 'lUlP'ÓW Slam~)'lnych. O ,kali jq~o fas
~.mu
""
dzio.;ki
XV ł
~ Iu n l a l ~ n e był
ł,n.l" b ta"k i elt'lll
najsccl" Y9 '-
w.
m),śleniu
Spokój ducha Monla;b"''' program,,"·u nic wdawał si~ w nicroz· !i(rqgalnc sflO1"Y mctafi· Z)"'7.nC i unibł abstrakcyjnych spckul:ICji. które ce· chowały filo7.ofi~ schola. stycmą. J~go 7.d"nicm I" kie ru~w"żan ia nic prączyni,,· N aj " ażni cjs7.yn'
d~ ic
~ lo"I3ignc'a s~
_1' r6(_ ': _~ i ~-). Francu_ki pi s~rL ~ a)lOC';.ą lk ow~ ł ... I ~ n sposób lil~r.H:kll ror mt esc-ju. •:Sl"'j ma st ru kt urę szkicu li lo/.orl(""r,ntlo"'. p....Len l ująn.-go progl"ll mo"u osohiMy pu nki widze nia aUIOra. W prll'Cl,,·;.,osl,,·ic do _'mchJ ch- lno ktaló,,' nau km'J ch. ncj od"oIujc -;ę d o arI)"sl)"un~'ch środ k6w ... yr.uu '" żaden sposób do popraw)' AaSZq,oo Ź)'Cia. Dlalego przm1yślenia Montaignc'a dotyczyły rll-C1:)' prnktYC7.llych_ Punktcm odnie5ienia był dla niego głO'l zdro...,cgo rozsądku i ""iUiwa obSCN"aCja zja"·isk.. Nald)' zajJl1O"'3Ć sio,; Iylko Iymi faktami życia łudzkiego. które przyjmują WSzyKy. niezależnie od stanowi:;lo;3. Co wi""ej. lepiej unikać podejmowania lematów. klóre mogłyby pro"·aod1.ić do rozniecenia nicpotrzcbnych konfliktów lub umocnić postawy f3natycmc. Te· orelyczny dogltl.ltym\ oo..'i"", wiął.c sio; 7-wykk z pr~dladowani"m tych wszystkich. którą my· ślą inxzej. Francuski filozof cenił lakic wa"ości. jak tolcmncja i wyrozum iałość. Winniśm)' S7.atlOWOC prlckonutlia innc niż naSlC i prtcdsta,,"icieti od mic nnych ku ltur. I'mwdziwu fi lozofia powinn;, udzi di ć odpowiedzi na pytanie. jak dobrze żyć i dobrle urnier~Ć. Mont" igne nawiązywał do dorobku my~ l icie· li ~-poI
==
1JJ o
ł'iłowf7.auwa
śmierci
e1.lowiek zaczyna doswc!!,> krótkie~1) ryci.:o. Znamlt:niem prJ"'dówCIlO m,.-drca 7.aR"Ttt po... inna b)i post~"-a oboj!;tności wubcr oGIcZ3jącyeh 1.'0 1jawisk. O>uw.i lu o ,.spokój duszy i ciab " (Im'. alardksja). TrlCba wprn"'dóe kor;ystał z dóbr lcw ..... rlllych i posługi ...aI' s~ ra"C";.ami, ....<:1. nic ""lery si~ do nieh prlY"·iąZ)·...ać. Roz"'alając 7.a];ó1dnicnie granic nas:zcj wic:dzy. Monlaignc dochodri do .."ioItopień jego pcwności rm.·oo sil; >topnio ..'; J1C"'nołci sądu prleci ...""1.'O. Jed)ll1)"Ttt SCl\SO\"n)m 7xhowanielll w takiej syt.....:ji nlOk b)i Iylku 7.a,,·il"S7.enic sądu. \V tym :;lanic oJos.konalcj IÓw ......-agi ducllJ niC"a..oo nic Iwicn.llimy ani nic~mu nic zapr~o:'Czam)'. W 1)"Ttt kUlltd śck nic d;.iwi je.:o slwierw.cnic. iż .Jylko szalei",y SlI pe ... ni i WI."Cydowani··. Choc;:t;l MOIIL1i];,,,, IIwat~wowym ŻTÓdlem roz'laniJ ludzkiego są zmysły. prl)'"lllUwa l jednoezdnie. ii. ic h ,wi;,dl"Ctwo ch"r.. ktcry7.uje nk:rone do pewl\o!go ~tunku istot ijako takie r0zbawione po...szcchllC.'j " ·amoki. S"'iadcclwro\ tCb'O jl"Sl istni<;nic " ·"'Iu alternat),wnych Systl-mów lilo7.orlC7.Il)"Ch. l ktÓf)"Ch hMy rości sobie pro.1cnsj~ do posiadania prd"·d)'. Każdy laki s)'· :;l'"rIt musi op;,:rnć si~ na pl"\\1\Cj lic7.bic 7.a107.eoi. klórych prJ"'tUj,,"QŚĆ ""kły pr.ryjąć z góry. choć nie da sio;: ich dowieśt. T,..tCba taI:k pam;""t3C. ii. bMy prlcdrniot nas:o:cgo pom:mia "'" wie .... Stron i aspcklÓW. U..)'poklając jl.'dcn z nkh. tra· cimy z oczu porostalc. Otacllljące nas rlecL)" zmicniajl( si~ nieltilannic i nie sposób uchw)"C'" ieh scr.lych własności. Jcdooc:~cśnie, gdy OOdamy bez uprA-dz~-ti sam)"Ch skbie. mo:icmy dotrlce do pewnych nicDl,icru,ycło i ro""S:I...-chn)"Ch n-ch kondycji Iudzl,:~j. Czlowiek nie jcsl stat)"Cmym b)llcm - jego i>lnknic cechują brak trwałości. niruSlannc ~Iltwanie sio,; i I\J1.Wó;. ccn~1Ć k:t;ldą eh"'il~
eo
ją sio,;
t) 'tju cm tl e
"'<:no; ,,"()I~ii. a nic ro1.Umu.
km hy-
fakl. iż W "l'rółxlCh"
znajduje si~ ponad 1200 cytatów łaciń:;lo;i<;h. Fili... cuski m)"'li... id unik;,1 gloszcnia olwanych i jcdnoma<.:7.nych twicnQeń, dlatell" w Aoo td.ści<; 7.:I"·a"" są Ii<;zroc - C"Lo;sID irunic"mc - ahL'jc. Mają one dać do zrozumienia uwalncmu cZ)1c1niko.... i. jakie jcsc pr,iwwiwc stano .... isko aulora w danej spr,iwic. Montaignc byl nfllS<:)'nowan), posl3Cią SoI=tcsa. Podobnie jak wi<;l ki utdtJ;i tilol.Of. od"'oł)'wał si~ do Z")·klcll". p!Moczrn.-go ;"Z)·b . miska była mu IlIkk iwi.:odoolll".>ŚĆ własnej nio:.... io.-dzy. Jq,oo zdanio."Ttt podstaw(}\O'ą Cnolą inldek· tualną C"llo"'icb jest b'OlO\O'~ wymani.:o bII,-du. jaki do5t=g1o sio,; Wc własn)'(h '"07.wv.:miach, nawet "1ed)", b-d)' nie dosl.-;.cgł go nikt inny. Taka S2CZ""fOŚĆ nic nic ujmuje prJwdT.iW\.~I1U myśłi<;il- lowi. ,.Opami",ać si~ i poprawić. ponil.-chać obron)' zlcj sprnw)' w s,lm)111 ukropie walki, oto prL)'miot)' cenne. r.tadkic i godne tilolOfu. Kto mnie pr7.)'chw)'ci na niewicdJ:)". nic mnie Iym nic po>grn,:bj" - pi!;;!ł. CZ)'sto sokmlcjskil11 w4tkictll w j"go filozof,i było t"kżc mOC,1O zaakcentuwa· ne d;p:cnie do po;.nania same];u siebie. Jego zda. niem j~-dnak p"'n" sallIOflO7.n:mie osiągmll)'. nic tylku "lagł~biając si~ w sobie. I\."C~. wkżc d;d~ki prlcgląd.lniu sil; w •.z,,·irn:iadic świm,,··. TaHe ..Próby'· mają d,amktw utworów uutobiO];nlf,e7.nych. Ich 7.asadniC"L)'n1 prl..-dmiotcl11 nic są b0wiem omawiane tam k"·l.'Slie. lecl osob:t autord. MontaijplC " . dość prowokacyjn)' sposób "ymaje: .Ja sam jo:sK~11 prledmiot"'11 ~wojcj uią:ih I nie jl"Sl e7.)'11~ nn.sądnym Ql;zekiwat. ~ po> ś.... i""ieie swó:j woln), C";..:lS na tak. blah), i ptJ$I)' IC:""'t-. W innym miejs..... dodaje. ii. to. O eZ)Illl piw:. nie jesl nieZ)'m "M,"CCj nii. lCSlawcm jq,oo urojeń. przez kt6n: nic SIara się byoojmnicj dać pozn:r.: samych rlCC"L)". Iyłko siebie.
o\Ii~ hd
""yh lln ł~J sl.y n,
Cdo"i~k
i
n~Iu ra
Człowick ~tnr\()"'i C7.~ŚĆ prqrody. Ni~j~st on lcp,7)' ani 1I01"li7)' od po~ostltłych istol ż)'\')'ch. Zdaniem MUll wi.:nc·;' nic m;, w tym "wicrwe· niu nic pon i"l.ająe~];u. Pl"7.ekonJnie u nas/.cj r;.c· komcj wy.b,zuści wobec zwiemIt. swnowiącc oollmat calcj kultury emopejskicj. jcsI w ostat."CO':I1)"11) rozmchunku jl-d)"nic objawcm nienasy. concj mcgalomanii . W "';'(;"C'o/wiSIOŚCi. nic wicmy. w jaki sposób posl"'lCgają nas inne iSlot)' ty· wc. Nic jest w)'k l\lC"~onc. iż odbicr.lj~ nas jolko istot)' godnc poiało""Jnia ...Gd)' bawio;: si~ 7. moj~ kotk~. klo wic. cZ)' prl)"padkicm to nie ona bard7.iej bawi si~ 7.1: mrą niżja z nią'!- _ ~tan:l wiał si~ francuski mYŚlieiel. Prly.tnawllł wpra"·' dlie. lo::: l.ad1lC.' lC Z"·icr;.ąt nic ma rw.umu i wyoblUni IWÓf"C"l~j. kdnak nie ]łO"'inniim)' zapomi· nać. iż ~ inlelekl i wi~ któr:t zgromar.\lili-
§ > S l'<:I
... 71
-d =
,\tonIA;l!nr _ rcnu an <;o wy humwnlstw. nituslannit n~wi~,ywal lO' . ..·oj cj Iw6rclokl do mOlll llt)"c h idu "",,' starol)"lncj Gl"ffji I ~' mn. Jl"J.,'O l dan il'm dorobtk f lltlkl I nl)"cl nfj , l alłO .. 1 pod, 'lI"Owy pl1nkt olhliail'nia do ocen)' ~ja"'isk d,icj ~c)"t h 'ir '" ;tR0 tl~s.ath ó
rn
~
wszcchslrorUly i obcjnl(M"": ..-~h:go Zwróci l on """nb'\;. 1C oprócz umy>1u 11:I1ci.)' Ii:$aa!cić takżc ciało. Prl)·d.:tic s~ da lego suro ...y ln:ninll flZ)"Cllly. klóoy 7..1[11"3 ... ia mkxlricfrcfyw 00 ll1OSlC11ia ". prz)'S7.lości ~. i ciapicIi. Ce ...'m nauki jest uzyskanie ...-LCJ; wychowanI:.:! ~i l)"cio...cj. siły i pr:I"'O!Ici charnlm."TU. Korl.)"Śt.jaką t"lio... ick odniósł Z n:Il.IC"I".II1la. naldy OCI.""11ix. biorąc pod ""-"31,'1; śv.illdo.·r;two jego ~ I~ ty.;ia. Monl:ligne b)1yko-.o.lll ó..'C".a:;sny system S7.kolniet""3. wktóoym na pieJ,,",;zym micjsru sUlwimlO rurbycie [lI""LC"Z UCZJ1i:t ogromnej ilości bczu;i;yl"'C"l.nych "'iadamości (erudycja). klÓl"c jed)l1ic obciąbiy jego parnil,;ć i dom:J.gaiy sil,; po"l3r"7;I1lia JlC"l1ych fOrmuł. bez ich pclncgo "lI"'WlIIllir:nia. ludric ...-J:Cz \O nic pouafrą myśleć w SfXI"Ób samoW:iclny. 7...amias111.'gO nicusIannic po-.o."OIują sir;: na rw:mailc ")"RIC"mie. ksiąfti i na:«adują innych. .• Nie Iu~ lej pożyczonej i "yh.irr.mcj mądrości: choćbyśmy na ....'1 mogli >laĆ s~ Ot"lOIlyrni UC7.I)IIOścią dnrllieh. mądrry możcmy być jedynie ... Iasną mądrości~" - pisal. J~ zdaniem mlodli ludzie w sall1)"Ch sobie znaleźliby "·S7.)'Slko. C"I.Cgo poIrl.Cbują, gd)'by ich w lyI1I ,,-yt..·ic"l.OOO. KaMy z nich od sart"lCjIO początl:u "mim nauc"l)'t sil,; ...ybi<"I3Ć i lUlJÓ;iniać m;,,'"Ilq r.teaami. Dłatego trn:ba mu winicn
być
człowiek".
8t"l
-
72
Im)'. niejednokrotnie ,,"iotą do SIanu niepokoju do wytwOI"Wlia nicbc7.pittznych urojcri. Cala
I
naS1.a
~ywilizacja
jest prl.)'kloo.m tego Stanu.
Prowadzi ona bowiem do ,,; clIst,mnego wy!warlan;a sztucznych polr/.cb. kh I'\:luhalcm są m\K:lIlC przyjemności i cic'l'icnia. W lej S)1U3cj' najlcp50'lym rozwią;mnicm jCSl uzymanie lego. co naturalne. Omacza 10. że nigdy nic po"'mniim)' przyzna...'aĆ picrwszci5lwa ab5trak· 9jnym wartościom duchowym na l7.C<'Z kon. kretnych poIrZeb cielesnych.
.i"
Pol ilyk~
I religia
w SrCTlC polityki Momuignc był obrońcą zakoosc,wlItywnych. Jego zdaniem "1"'O,,"a.
n;CU(hrt)flnic prowadzi do 1.lUT11\1U i nickoouolo";mą,'O "żreia prLI:mocy. Nic ma tak SLC"L)1l1)"Cł1 itIci. ktÓ!'c 1łSpro,,"icdliwialyby pIlŚwM;ttnic ,,-las-
nego
życia
sam
był
lub odbi=nic go innym. I\.loll1aignc
naocznym
ś,,·;a.dkiem
brutalnych ...·nlk
rdigijnych i polityc7.ncgO rozdarcia kraju_ Żył w okresie okrutnej konrronlncji katoli ków ; proIcslnnlów. Echem Iyeh [lI""l.ei.)'ć jcsl jego Iwierdzrnie. il: .J1igdzie nie ma lak doskOOillcj nienaWiści jak między eh~ijan:l1ni. W całych SIarot.ym)"Ch dzi~""h nie majduj~ nic straszliwsze,,.o lI3d 10. czego doświ3de"l..amy Wdcgo dnia". To. co ludzie biorą za pe....nik. nie jest niczym wil;ecj niz zbiorem oowoln)"Ch opinii i IlIniemań. Naldy akce!,"'w"" panuj'I'X UStawy i in,tynx:j<: spokt:~nc. gdyż zapewniają onc poriljdck i lx:zpi ..-cl.C1·,stwo. Nic wolno obalx rtąd6w. nawet " .ó.."C1.llS. t,'
Mimo sceplyeyzmu Monlaii:nc 5lanowCZO alei:on i doslrl.cgal cclowlJśt proklyk relii:ijnych. To umanic J:I""~nie wątpienia różni go od mdykalnych sceptyków SI~l"Qżytności. lakich jak J'yrron z Elidy (ok. 365- ok. 275 p.n.e.) . W spr1l"·ach. ktÓI"C [lI""/.ckrnc/..1j~ prlyrodwllC zdolności naszego umy.lu. winniśmy 0Jl'I"l<'Ć sil,; na lJ\sadaedsGlwicie_ 10m kościclnej c'-"1lZU/)'. aby sprnwdziti. c"!.y l'f7.Y1X'dkiclll nic 1.11wicrają one jakidś b1~ dów moralnyc h. Chodzi lU o IZW. im{Jrimillllf (Iac . .• Nil-ch bl;d.l:ic odbite!""). klóre ~7.a ofkjalne pozwolenie na wydrukowanie ksią:1ł: i. ,,")'dane przez pr.ccdsLllwieicli KościoL, katolickiego. Prt.eeiwnicy zarzucali MOOI3i . Illle'owi ),;!oszrnie tlW. fideizmu (00 !ac.Jiil,'J - •. wiarJ·"). Wc'
i\ l onl aignc . tal t pod krt{" l. t f lIun kltm " ')"j k i ~ pn,,·dzil. cj fi lozofii jH t poman it s.a mtgo ~lł" bit. ~ I.udllf la WSlf pat rl' na lc,,·n.lrl. ja uś 1I" '6j ..-"ruk Z,,'r&calll du ,,'nf" Irl.~ . Zwgltb l~ m sit w n mym so blc- _ pi ł al Q
nic od&'Y""lI w religii :!:adncj roli. a prdwdziwc poznanie osiąga sil,; lylko ...-«z wiM\:. Bez świat ła l.1SIr~~ami. DodX nalei:y. iż to $.'.IY"'11I.' rwdzick.l1ic por/~dku "'iary i rozumu zostało poI~-pionc przez i"kwil)"cj~ w 1676 roku.
MOOI:Iign<: ...-Mlslawit Wd;c OI)'lIinaJne lrorkdydal.:I)"C'lI1C i pcdagogicme. J>ruccs "")"Cho-.o."lII1i:1
... maksynl:llnic lx:2SU"OOI1y sposób
pr~wiać
...-t.eci...sU!wnc mniemania. JlOKlądy i alk.mM)"'TIC IUconrtllie ,,"l\IW9;i. W len sposób, "")'kor~u~ twÓn."m
SccplyCyllll Monta;gnc'a wywarl 111o'lClltC)' wpl)"" na 1;I (>l.ofi~ I poIO""y XV III wiekII. Dojcgo idei ","w;'1qwali m.in. l.aCy myślicielc. jak: Pit.m: Clwron (1541 - 1603). Franęois de La Mo!he t.c VlIyer ( 15S8--1612)czy I'rwoc:isco Sanchc~ (l562~ 1632). kl6ry był krewn)1n Montaignc·a.
Scholastyka hiszpańska: Suarez i Molina W po ł owie XV I wieku - n iema l w ty m samy m (zlIsie. gdy Europ ę ogarn ... I ~' gwa ho wne ruchy reformacyj ne - w nl.staw ionej .rad)'lO:jon alist ycznic Uiszpa n ii sllokojnic rozwij ała s i ę łzw. dru ga sc ho l:lstyka (ś rednia scholllstykalo J ej Ilr1.cdSI:lwiciclc nawiązywali do doro bku śre dniowiecznych mistrzów, Illkic h juk św i ęty Tomasz 7. Akwinu .
W
>paIt;"m dla I~go ruchu było powstanie TowaI'l)'SI"" kZ\łsow'1,'o. zam7.unl1,'" IV"$1.1 1istpana. Igna"ą<:> l
szorocgo świ\l)ln prNl. KościóIrzymskokatol icki). Pawel iti r.u,,·icniLil fIO\Oo")' zakon ,,' roku 15-10. ()próc1.1)"JlO",)"Ch ślubów zał.:oooyd1 jclUici ~~."II dodatkowo ,,' icmość papieżowi. S7.a.cgó/rQ dt,icdt.iną ich llI;m"n"lOy,:mi" by" roukacja. .Icroici sl.1r~l i si;; m.-lUCić w~.snc programy n.1lł cz;rni.J i podn ....;.< l:\,'Ólny po;rioIn S7.kolnic1"... Plo"'-"111 ich I',-..cy były m.in. doskonałe rodf\'Czniki, ktÓl1:: prJ;C1. wicl ~ b t Qkn.'Ś1a1y sposób n:loczania fi. lozofii IV krJjach k'I!()lidkh Elml(l)' i AIIlCl)'ki Lacit\skicj. Z W'K\i.I jcroilÓw pochodzilo wielu lICZOnych (m.in. swil,~y Rob\."rt !kIlannin. Gabriel VnsqUC7. ery l'ioIr FOIl!iI.'Ca). Najwi~kszy na fiIozor..;; i 1_'(>Iog" wywllrii dwaj Z nich - Luis de MoIirl.1 (Llkhik Molina. 1535-1600) i frdR.;sro Suarcz(Fmncisn:\.: Su.1Il:l~ 1548 161 7). Papież
"ww
Mulini/.m Hiszpan Luis de Molina pm:dsla ... il kOl1lrow... "'yjną 1<."Ori~. którn mia ta pogodzić 7.e robą dwa chr~cŚl.:ijat\skk dogmaly - koni~7.IIo.1;ć Bożej !lIski do zbawienia oraz wol n05ć woti ludzkiej. Swoją doklryn~ opiS:lI w głośnej pra. cy •. Zgodność wolnello wyboru z darem łas ki. z Bożą prled,,·ied/.ll. z Opalrznością. z prl ... lIla· czeniem i odr~ucenielll·· ( 1588). Nawiązywał " . niej do orl.~7.et\ soboru trydenckiego (15-15- 1563). na klórym polwierdzooo. że mimo gr,...-.;hu picrworodneł,'O czlowi ... k nadal ma ...·otną .... ol~. Co w~j. " ·ola ulowieb pozoslaje " ·olna nawCl pod .... plywem uswi~ająccj laski Bożej. Proca la SIanowi form~ komcn13rJ.a do pewnych fragmenló'" ~Sumy lcologiezncf świ~lcgo Tomasl.a z Ak,,·inu. Zdaniem Moliny IOZ" iązanie lego probicmu przedSlawione przez ś ...·i~lello Tomasza ma istoHle wady. 01';"'ra s i~ ono bowiem ,In 1~110~e niu. ii Bóg z góry prl.cznac za [X!wne o,;oby do zbawicn ia (prlcd poznan;"'m ich ewentualnych zasług). W len iiposób o ~bawicniu d""yd uje OSlOll'Cznic wolo Boga. a nic hidzkie czyny. Molina uznal. że naleŻ)' zd~ydowanie "·yrażnicj zaakeenlować
ud>;ial wolnej WOli " . zbawieniu czlowi ... ka. Jego ~bniCfl1 I.1~ udziela "icnącym ")'StaI"Cl.ającej łaiiki. b órn S13;'" si~ łolSką skuteaną
kan,
\pol~picnie ). Rozwią:>.anie
podane pncz
hi 'l.pali"kiego jCl.ui l~ odwołuje si~ do poj~"i:ia tZw. f'OŚn.-dniej wiedzy Tloga (sciem;(l IIrrdia). którą 011 osi:u;a. badając :;erce człowieka. I'unk_ lem wyjścia bylo dla filozofa poj~'Cie woloości. w odróżnieniu od lomiSló,,·. klórzy akCC11IOWDli absolutne picrwSlCńiil ....O laiiki. BOa na poCl.ąl ku u..biela lud7.iom uw. laski w)'SlDfC"łają ccj (grilli" .",j}icie/u). Jdli w określonych warunkach ktoś prqzwa l~ na dlial~nic Icj laski. wówe l~1> iilaje si~ ona laską sku_ leezl1~ (gm/i" .:OiCllx). Taka la sh uświ~a czlowieka. Ukaza ni e si~ proc y Muli ny " "I.ni "" ilo ,,·iclowieko ...·y g0r1lcy spór m i~dl.y jezuilami (broni~.
ludzie przelnaczeni są do ~bawienia. a inni do W rezultacie lej dyskuiiji prtlca Moliny l nalazła si~ rych lo " . polu zainK'Tcso"·ania inkwizycj i. Papicż Klemens V lllpowolał S[X!cjalną k0l11isj~ (COI/gll'g"';" III.' IJllxifiis) do rolS1rzygnięcia sporu. O zlożonoki problemu świadczy fab. i:i: zgromadzeni.: 10 musialo obradowK f'rzcz 9 lal (odbylo si~ ponad 120 posk..JzciJ). OSlm~znie kolejny papi<:t - Pa_ ,,·et V. orzek ł. że l.arownojcluic i.jak i dominibnie m;"'SlCZą si~ w gr~nicach katolid icj onodoksji. pol~pienia.
Su a~l.ja nil. '"
FrJoci!óCo SuarCla l.alic la si~ do najwybilnicjszyeh myś licicti :;eho la,lynnych od na· sów s,,· i~lcgo TOIn.1>7..1 z Ak,,·inu . Jcllo najwai.nkjsZą pracą jest traktal ••Oispulutioocs melaphysica,,·· ( .• Dysputy n.... l3fi~D>C-. 1597).z3wierający 54 szczcg610we rmptll " ·y. Dzieło 10 sIanowiło podsumowanie kilkuwiekowego dorobku scholastyki. Slalo si~ podsI3"·owym
~ W 153-4 r. zoslal ul ożon)· u kUli jNuit"',,· (Soc:wlas J esu TO,,·....t ys l..·o J fl.uso"·c). ..... j ..... go (lck sla n~1 byly żołnitrt.. lI islllan I ~nacl· Loyola. Do podsla"'·",,"ych uda li tego zgrom ad~rn l~ nal riało: j}rlcci ..·dzialanic WIII,-wom r..,formacji. obmna In st,-tu cJi pa llicsIwa i orga _ nltae]a sz k"ln iclwa
Co J ezuit a Luls de Molina b,- l lI ulorem kontro..·crs)·Jnc_ go trak Iat u ~ Z~odność wo lu ego wyboru l dwr~m las kl •.. ~ . Snra l s l ~ w nim lJOgodzić dogmat o konitc ~ ntl~ d laski Iłol.ej tiu ·,.huwlc nla l wol nośd 'l lud lkle] wo li
eymi swego wspólbrala) li domin ikanami. klóf""l.y opi~rałi si~ na lradycji tomi$tyCZlICj . Szczcgó lnie gorącym prl~"Ciwn ikiem Moł iny był dominikanin Dominik Bańcz (I 528- 16(4). Obie Slrony ni~ prlcbicra ty .... środkach. oskartając si~ na"-l3j ... m o gloszenie łM:I"Czji. Jelu i1011' [K"l.ypisy ....aoo tz"'. pelagianizm. zgodnie 1, klÓl')'m e~lo,,"iek może osiągnąć zbawien ie mocą " ·Iasncj ...·oli. nawCl bez laski boskiej. Tomisló,,· nalOmiaSI napi~IOO"·ano jako ulajonyc h ~wolcnników kalwinizmu. który calkowicic pomijal rol~ woln~j woli. Wedle lej doktryny leologic~ncj. już prled urodzcniem [X!wni
podn,'Cznikicm filozofii na uczclniach europejskich. slaoowiąc nirookiJ;ly " "I.ór dla innych prac lego typu. O wllnoki lek Stu Suarclll ś ...·iadczy fakl. iżoddzialal 011 nic lylko 11:1 katolickie kTl;gi inlełcklualrIC. lecz byl Sl3r'lI.nnic anal izowany także " . prolcslanckicll ośrodkach nauko"·ycll. Naj lcpszym prlykladcm lego ""]Iły\o"U mot<: by<.' KanojOSl: - absolweni jezuioki ...go kolegium La Flt'chc. Twórca tilowfii nowoŻ)'mej nigdy nic rozslawal s i~ ze s....oi m wydaniem .. Dyspul melafi zycznych·· . Nawel Wledy gdy odbywal dal ekie podróże. ~a .... ne zabie· mi jc Ze sobą.
... = '"Cl
C! > S l'i
...
13
Suarcz uwuJ:al. "'" uprzednie
zrozumi~ni~
za·
sad mcta fi zyki (filozofii pic",'szcj)jcst koniecz· nym punktem wyjścia prl)' podejściu do ZIOlo-
-;l
74
nych lIlgDdnien trologinnych. Między obu ~icd/:inami wiedzy ,,"chodzi " 'iele zwiV.J.:ów. Bez mc1lIfi7,)lki bylib)"Śmy n;C"~dolni do "dwb. nia i pl'"lMw"'ienia subtelnych wjemnie wiary chrlCŚcijailsk icj. W procesie potwicrd7.l1nia tych p"'"'d nalci:y bowiem oowol.lĆ si~ 00 konccpej i i kategorii filozo ficznych, Co wi",cj. zasady metaf'zyezne ,,!Iak b,,dw spll"Cionc 1. zasadami h.-ologii . lejd li poznanie f,lo1.oficm<: w jakiś sp<>l/lwodzi. wtroy automalyeznie p-ro"'adzi to 00 bl~dncl!o uku:mia Irtści obja"'ienia chrześcijailsl1icb'O. Metafiz)"b s~ wsryslkieh nauk IUodlkieh Slaoo"'i najdoskona ls7,)I rod7.aj pomania. l>lN;ki temujesIona 1. natury najbli lsza leologii. Suarcz nic wahal si~ wyzna\!. i ~ ,.nieUSlannie. ~'O dnia w;w.ial z coraz wi~ks7.ąjasnością, do jakiego slopni~ boska ; nadprl)'rodzona leologia wymaga tej ludzkiej i pnyrod1.or>ej leologii !u:n, I11Clafizyki)"", J>odsIDWO"'"l!. rolo; zarównO W nauczaniu filozofii. jak i w dochodzeniu 00 oo"'ych prawd odgrywa ,,'laściwa meloda ; kolcj nMt uh7,)l. "'linia lagadnicn. W tym konlekście hiszp;lnski jezuita poddał krytyce •• Mctafizyk~·· Arystolelesa. klóra od kitku wieków okrcilala ponądek n:oUCZlInia tCllo przromiOIU, Suare7. wsklWll. il. w tekście tym zagadnienia WySl.;pują W zupel. nic dowolnej i prqpad kowej kolejności. Co gOI"!>lU. pewne uj~ci:, powt"m,ją si~ wielokrotnie. Ahy lego uniknąć. konieczne jest rygoryslynne trqmunie si~ podręcznikowego SpoSO_ bu wykladu. Zgodnic Z tą metodą od zagadnicń IUlwiejnych prlc<:hodzi sio; do naświetlenia kwestii b:lrd~~j zloionych. 1'0,," Iym najpierw nalety precyzyjnic zdcfinioWllĆ podstawowe
*
i nnjogólniejs7.e poj~cia . a pol~m dopiero prledo zagadnie'; SlClCgółowych, Reali l uJĄ\: powyZszc poslulaly, Su;rrcl. omawia na p<>Cl.ąlku ogólne ukcie bytu ( .."s) i jello podstawowe wla$l1ości (passim",s ,,"'i$), Naslq:onie wprowad7.a rozróżnienie na byl sIwGn:O.-ał sM; jako konly_ nualor my';li swi~1cgu Tom1S7.l zAkwi"u, to f:tklyCl.nic w wich, punk~lCh odS1'.cd1 od Iwicrd/.(.'!i wybitlll'" go schołaSlyka s",dniowiccl.Jl\.'gO, Ró;l;nltt le były e hodli ć
J tZUlla Fn ndsro Su ab)"' naj ..) 'bitnlrj5.Q'm pr«d~ta ..idck n, v...; drv-
(:o
l"el
bolej ocholastyki. W um .. niu jl'l.'O za<;lug ohdarmno
go honorowym t)'lU 'em Doktor Wyllom)' (Doo;tor E., lmlus), J q:o glrlwn)'m dziclem jeo;l monumenlalna pracy ~ I) '~ p ut y mclafrZ)'C"~ n e'· (1597) na 1)'1e 1JlaC7.ą<:e. że w odniesieniu do oplC istnicjejako oośjedn<'go i niepodóelncgo, go
Państwo
i
Ko śclól
W XVI wieku w teorii politYC1.ncj grupa myśl ieiel i
prolcstand:ieh (prlcdc wsrystkim unglikaioskkh) SlJIr:ola si" pr7.Cf<)l1;Q\O'X nauk" o b0skich p", ....rn ITKIR:Ill:hó..•. \V,du królów eur0pejskich oomagalo sio; dla siebic nicograniC"loncj wladzy. uważa jąc si~ 2ll ziemskich pl7CdSlawicieli Boga. Kościół ... tym ...ypadku mialby ,ię zadowolić rolą auloryletu mornlne· b'O, pozb.1wioncgo wplywu na sprawy spo!ccwc, Wladca ś ... iee ki zutem musialby odpowiadać prll-d s...ymi podd~nymi ani pr(ed Kośc iołem,
