Z dala od zgielku

Thomas Hardy Z dala od zgiełku

Przełożyła Róża Czekańska-Heymanowa

Wydawnictwo NASZA KSIĘGARNIA

ROZDZIAŁ I Jak wyglądał farmer Oak. Zdarzenie.

Kiedy farmer Oak się uśmiechał, kąciki jego ust rozciągały się niemal od ucha do ucha, a dokoła zwężonych jak szparki oczu tworzyły się zmarszczki rozchodzące się na kształt promieni na niezdarnym rysunku przedstawiającym wschód słońca. Na imię było mu Gabriel; w dnie powszednie był to młodzieniec pełen zdrowego rozsądku, swobodny w ruchach, zawsze właściwie ubrany, a w ogóle porządny chłop. W niedziele poglądy jego stawały się mgliste, a on, sam nieskory do powzięcia decyzji, przy tym robił wrażenie, że krępuje go świąteczne ubranie i parasol. Ogólnie biorąc, można by powiedzieć, że czuł, iż pod względem moralnym zajmuje sam ową rozległą przestrzeń iście laodycejskiej obojętności, jaka dzieli członków parafialnego bractwa od bandy miejscowych pijaków. To znaczy, że wprawdzie chodził do kościoła, lecz już podczas Credo, mimo że zamierzał pilnie słuchać kazania, zaczynał ukradkiem ziewać i myśleć, co też będzie na obiad. Aby określić jego charakter na podstawie powszechnej opinii, należy wiedzieć, że gdy jego znajomi i przyjaciele byli w złym humorze, to uważali go raczej za niedobrego człowieka, gdy byli weseli, mieli go za poczciwca, a gdy wpadali w nastrój ni to wesoły, ni smutny, był dla nich człowiekiem, którego barwa moralna jest mieszaniną białego z czarnym. Oak przeżywał sześć razy więcej dni powszednich niż niedziel, toteż najwłaściwiej wyglądał w ubraniu codziennym, a przyjaciele, myśląc o nim, wyobrażali go sobie zawsze ubranego w sposób zwykły. Na co dzień nosił niski kapelusz o główce rozciągniętej u dołu wskutek nasuwania go głęboko na czoło w obronie przed wichrem oraz kitel przypominający surdut doktora Johnsona; jego dolne kończyny tkwiły w zwykłych skórzanych sztylpach i butach wyraźnie za dużych, co zapewniało każdej stopie obszerną przestrzeń, przy czym buty te były uszyte tak, że ten, kto je nosił, mógł cały dzień stać w wodzie, nie

odczuwając wilgoci; widocznie szewc, twórca tych butów, był człowiekiem sumiennym i starał się wynagrodzić każdy brak w kroju nadaniem im wygodnych rozmiarów i trwałości. Pan Oak nosił zawsze w charakterze zegarka coś, co można by nazwać srebrnym zegarem; mówiąc jaśniej, pod względem kształtu i przeznaczenia był to zegarek kieszonkowy, a gdy chodzi o rozmiary – zegar pokojowy. Zegarek ten kilkakrotnie starszy od Gabrielowego dziadka miał tę właściwość, że albo chodził za prędko, albo wcale. Jego mała wskazówka zsuwała się czasem ze sztyfcika, a wtedy, aczkolwiek minuty były oznaczone dokładnie, nie można było zgadnąć, do jakiej godziny się odnoszą. Skłonność do zatrzymywania się zegarka Oak leczył za pomocą uderzeń i potrząsań; nie odczuwał dwóch pierwszych braków dzięki częstej obserwacji i porównania ze słońcem i ruchem gwiazd albo też przysuwał twarz do szyby sąsiada, by dojrzeć godzinę na zielonej tarczy zegara znajdującego się wewnątrz pokoju. Należy wspomnieć, że dostęp do kieszonki w spodniach Oaka był nieco utrudniony na skutek zbyt wysokiego umieszczenia paska od spodni (które podciągał również zbyt wysoko pod kamizelkę), toteż przy wydobywaniu zegarka z kieszeni właściciel jego musiał przechylać się mocno na bok, aż skutkiem wysiłku twarz jego stawała się czerwona, i wyciągał zegarek za łańcuszek niby wiadro ze studni. Gdyby jednak pewnego grudniowego poranka, kiedy dzień był niezwykle ciepły i słoneczny, ktoś spostrzegawczy obserwował Gabriela idącego wśród swoich pól, to mógłby go ujrzeć w zgoła innym świetle. Mógłby zauważyć, że pewne zabarwienie i linie jego twarzy nie znamionują jeszcze dojrzałej męskości, a niektóre rysy są na pół chłopięce. Jego wzrost i budowa wystarczyłyby, by mu nadać postawę imponującą, gdyby te zalety potrafił odpowiednio wykorzystać. Niektórzy mieszkańcy, zarówno mieszkańcy miast, jak i wsi, miewają pewną właściwość, jaką należy przypisać raczej ich mentalności niż budowie fizycznej: oto garbią się i pochylają, zmniejszając przez to swoje wymiary. Oak, dzięki wrodzonej skromności, jaka przystoi chyba tylko westalkom, na skutek ciążącego na nim przekonania, że nie należy mu się żadne poczesne miejsce w świecie, chodził zawsze w sposób bezpretensjonalny, lekko przygarbiony, co uwidoczniało się w spadku

jego ramion. Można by to nazwać wadą u człowieka, o ile ceni on bardziej swą powierzchowność niż swobodę ruchów, czego o Oaku nie można było powiedzieć. Osiągnął właśnie wiek, kiedy mówiąc słowo „człowiek”, nie stawiamy już przed nim przymiotnika „młody”. Znajdował się obecnie w najwspanialszym rozkwicie wieku męskiego, gdyż jego umysł i uczucia były wyraźnie rozgraniczone; przeżył już ten okres, kiedy młodość bezkrytycznie miesza je razem, a nie osiągnął jeszcze stadium, kiedy oba te czynniki łączą się z powrotem pod wpływem żony i rodziny. Krótko mówiąc, miał lat dwadzieścia osiem i był kawalerem. Pole, na którym znajdował się tego ranka, wznosiło się stromo w kierunku łańcucha wzgórz zwanego Norcombe Hill. U podnóża tych wzgórz biegła szosa łącząca Emminster z Chalk-Newton. Oak, rzuciwszy okiem za żywopłot, ujrzał zjeżdżający po pochyłości ozdobny wóz na resorach, pomalowany jaskrawą żółtą farbą i zaprzężony w dwa konie. Obok wozu szedł woźnica trzymający prostopadle bat. Na wozie piętrzyła się sterta gospodarskich sprzętów i doniczkowych roślin, a na szczycie tego wszystkiego siedziała młoda i ładna dziewczyna. Gabriel nie przyglądał się jej dłużej niż minutę, gdy wóz zatrzymał się tuż przed nim. – Zgubiliśmy tylną deskę wozu, panienko – powiedział woźnica. – Wiem, kiedy wypadła – odrzekła dziewczyna miękkim, lecz dość silnym głosem. – Słyszałam jakiś trzask, gdy zjeżdżaliśmy z górki, ale nie wiedziałam, skąd pochodzi. – Muszę po nią wrócić. – Dobrze – odparła. Mądre konie stały zupełnie spokojnie, a odgłos kroków woźnicy dobiegał z odległości coraz ciszej i ciszej. Dziewczyna siedziała na szczycie sterty bez ruchu, pośród stołów i krzeseł ustawionych do góry nogami, oparta o dębową ławę, mając przed sobą przód wozu udekorowany doniczkami pelargonii, mirtu i kaktusów oraz klatką z kanarkiem. Wszystko to pewnie zabrała z okna dopiero co opuszczonego domu. Była tam również kotka w wiklinowym koszyku wyglądająca spod uchylonego wieczka i zmrużonymi oczkami śledząca tęsknie loty fruwających dokoła ptaków.

Przez jakiś czas piękna dziewczyna siedziała bezczynnie na miejscu, a jedynym dźwiękiem słyszanym w ciszy było podskakiwanie i zeskakiwanie kanarka z pręcika swego więzienia. W pewnej chwili spojrzenie jej padło w dół. Nie patrzała ani na kanarka, ani na kota, ale na przedmiot owinięty w papier i leżący między klatką i koszykiem. Odwróciła się, by sprawdzić, czy woźnica nie nadchodzi. Nie było go jeszcze widać, więc oczy jej pobiegły znów w stronę paczki. Było oczywiste, że myślą zwraca się ku jej zawartości. Wreszcie położyła ją sobie na kolanach i rozwinęła z papieru. Ukazało się małe ręczne lusterko, w którym zaczęła się uważnie przeglądać. Rozchyliła wargi i uśmiechnęła się. Był uroczy poranek, słońce rozświetlało szkarłatem pąsowy żakiet dziewczyny i rzucało miękki blask na jej jasną twarz i czarne włosy. Otaczające ją pelargonie, mirty i kaktusy były świeże i zielone, a w obecnej, pozbawionej zieleni porze roku dodawały szczególnego, wiośnianego wdzięku tej całości złożonej z koni, wozu, mebli i dziewczyny. Co ją skłoniło do odegrania takiej sceny wobec jedynych widzów, jakimi były wróble, kosy i niezauważony dotąd farmer? Może uśmiechem tym, początkowo wywołanym sztucznie, próbowała sprawdzić swe zdolności w tej dziedzinie? Nikt tego nie wie; lecz twarz jej rozjaśniła się teraz naprawdę szczerym uśmiechem, przy czym zarumieniła się, a dostrzegłszy rumieniec w lusterku, zarumieniła się jeszcze bardziej. Zmiana miejsca i nadarzająca się sposobność do przejrzenia się w lusterku – przejście od zwykłego ubierania się w sypialni do chwili, gdy dziewczyna znalazła się w podróży, nadało tej błahej czynności posmak czegoś nowego, czego sama przez się nie posiadała. Obrazek był pełen wdzięku. Przysłowiowa kobieca słabość wystąpiła oto w pełnym blasku słońca, co dodało jej świeżości niejako pierwotnej. Scena ta nasuwała Gabrielowi nieodparcie wnioski natury dość sceptycznej, mimo że w danej chwili nastrojony był wspaniałomyślnie… Przecież dziewczyna nie potrzebowała wcale zaglądać do lusterka. Nie poprawiała kapelusza, nie przygładzała włosów, nie prostowała fałdów sukni, w ogóle nie robiła niczego, co usprawiedliwiałoby chęć zajrzenia do lustra. Po prostu przyglądała się sobie jako pięknemu tworowi natury

rodzaju żeńskiego. Myśli jej zdawały się szybować w jakiejś odległej dali, ku możliwym dramatom, w których główną rolę będą odgrywali mężczyźni – ku wizjom prawdopodobnych triumfów, gdyż uśmiech jej świadczył o tym, że w wyobraźni widzi serca zwyciężone i zdobyte. Wszystko to było jednak tylko przypuszczeniem, a całą serię tych drobnych czynności wykonywała w sposób tak mechaniczny, że w ogóle nie należy przypisywać im jakiejkolwiek intencji. Dały się słyszeć kroki nadchodzącego woźnicy. Dziewczyna zawinęła lusterko w papier i wszystko powróciło na dawne miejsce. Gdy wóz minął go, Gabriel wysunął się ze swego punktu obserwacyjnego i skierowawszy się na szosę, podążył za nim aż do rogatki u podnóża gór, gdzie przedmiot jego kontemplacji zatrzymał się, by opłacić myto. Oak znajdował się już o jakie dwadzieścia kroków od rogatki, gdy usłyszał sprzeczkę. Chodziło o różnicę dwóch pensów, o które upominał się człowiek stojący przy szlabanie. – Na tej kupie rzeczy siedzi siostrzenica mojej pani i powiada, że to, co płacę, powinno wystarczyć wam, lichwiarzu, i że nie zapłaci ani grosza więcej – brzmiały słowa woźnicy. – W takim razie siostrzenica twojej pani tędy nie przejedzie – oświadczył dozorca rogatkowy, opuszczając szlaban. Oak popatrzył to na jednego, to na drugiego i zamyślił się: „Dwa pensy, toż to wartość znikoma! Co innego trzy pensy, to już kwota określona i stanowiłaby pewne uszczuplenie dziennej wypłaty, o co już warto się targować, ale dwa pensy!”. – Macie tu – rzekł, podchodząc bliżej i podając dozorcy dwa pensy. – Pozwólcie tej panience przejechać. – Mówiąc to, spojrzał na nią. Dziewczyna, słysząc, co powiedział, spuściła wzrok. Uroda Gabriela była czymś tak pośrednim między pięknością świętego Jana i brzydotą Judasza Iskarioty przedstawionych na witrażu kościoła, do którego uczęszczał, że ani jeden rys jego twarzy nie był godny ani uwagi, ani wyróżnienia. Czarnowłosa dziewczyna w czerwonym żakiecie była widocznie tego samego zdania, gdyż spojrzała na niego przelotnie i kazała woźnicy jechać dalej. Może w spojrzeniu tym była odrobina wdzięczności, ale nie wyraziła jej słowami. Jest jednak bardziej prawdopodobne, że jej w ogóle nie czuła,

bo wprawdzie Oak umożliwił jej przejazd, ale naraził na porażkę w sprzeczce, a wiadomo, jak kobiety przyjmują tego rodzaju przysługi. Strażnik, biegnąc spojrzeniem za oddalającym się wozem, rzekł do Oaka: – Piękna dziewczyna, co? – Tak, ale ma swoje wady – odparł Gabriel. – To prawda, panie farmerze. – A największą jej wadą jest… no, ta co zwykle. – Że zawraca głowy chłopcom, prawda? – O, nie! – Więc co? Gabriel, widocznie nieco urażony obojętnością uroczej podróżniczki, spojrzał tam, gdzie zza płotu widział scenę z lusterkiem, i odpowiedział: – Próżność!

ROZDZIAŁ II Noc. Owczarnia. Wnętrze. Inne wnętrze.

Była już blisko północ w wigilię świętego Tomasza, najkrótszego dnia w roku. Nad wzgórzem, skąd przed kilku dniami Oak obserwował w słońcu podróżniczkę na żółtym wozie, dął ostry północny wiatr. Norcombe Hill leżące niedaleko od pustynnego Toller Down było jednym z zakątków, jakie nasuwają przechodniom wrażenie, że znajdują się w obliczu czegoś najbardziej niezniszczalnego, co może istnieć na ziemi. Była to bezkształtna, wypukła przestrzeń wypełniona mieszaniną wapna i ziemi – zwykły okaz tych miękko zarysowanych falistości globu ziemskiego, które podczas wielkich katastrof mogą pozostać nienaruszone, natomiast znacznie większe wyniosłości i zawrotne granitowe przepaście ulegają zniszczeniu. Od strony północnej wzgórza były porośnięte starą, zanikającą buczyną; jej najwyższe szeregi rysowały się na tle nieba, tworząc nad ich falistą linią frędzlę podobną do grzywy. Dzisiejszej nocy drzewa te osłaniały południowe zbocze od najgwałtowniejszych porywów wichru, który smagał las, hulał po nim z głuchym pomrukiem lub zrywał się nad górnymi konarami z powoli zamierającym jękiem. Zeschłe liście w zagłębieniach gruntu szeleściły i kłębiły się, a słabsze podmuchy wiatru, przedostawszy się do nich, porywały je i pędziły po trawie. Kilka kępek rozwiniętych później liści, mimo że zima była w pełni, pozostało jeszcze pośród dokolnej martwoty na gałęziach i spadając z suchym chrzęstem, trącały o pnie drzew. Między tym na pół zalesionym i na pół nagim wzgórzem a majaczącym w dali widnokręgiem, nad którym mętnie rysowały się górskie szczyty, zalegała tajemnicza głąb bezdennego mroku, a dochodzące stamtąd odgłosy pozwalały przypuszczać, że to, co się za nimi kryje, posiada niejakie cechy podobieństwa do tego, co znajduje się przed nimi. Wiatry o różnym nasileniu i niejako różnego rodzaju poruszały wątłe trawy porastające wzgórze mniej lub bardziej obficie:

jedne szarpały gwałtownie źdźbłami, inne przebiegały po nich niby grabiami, jeszcze inne czesały je niby miękką szczotką. Wtedy człowiek musiał instynktownie przystanąć i nasłuchiwać, jak z lewej i prawej strony drzewa zawodzą żałośnie i szumią do siebie wzajem rytmiczną antyfoną katedralnych chórów; jak żywopłoty i wszystko objęte wiatrem podchwytuje dźwięk, zniżając go do najcichszego łkania, i jak nagły poryw wiatru mknie na południe, by zamilknąć bezpowrotnie. Niebo było czyste, niezwykle czyste, a migotanie wszystkich gwiazd zdawało się pulsowaniem jednej całości, tętniącym miarowo w takt jakiegoś powszechnego rytmu. Gwiazda Polarna świeciła wiatrowi prosto w oczy, a od wieczora Wielka Niedźwiedzica okrążała ją z wolna, aż znalazła się pod kątem prostym do południka. Różnica w zabarwieniu gwiazd, o których w Anglii częściej się czyta, niż się je ogląda, była tu wyraźnie widoczna. Królewska jaśń Syriusza kłuła w oczy stalowym blaskiem; gwiazda zwana Kapellą była żółta, Aldebaran i Betegeiza lśniły płomienną czerwienią. Ktoś stojący na wzgórzu w taką jasną noc odczuwa niemal wyraźnie krążenie Ziemi na wschód. Wrażenie to powstaje może na skutek panoramicznego przesuwania się gwiazd nad przedmiotami znajdującymi się na ziemi i można je osiągnąć podczas kilku minut ciszy, gdy się patrzy ze szczytu wzgórza, skąd widok jest bardziej rozległy, albo też pod wpływem wiatru i samotności. Tak czy inaczej wrażenie przesuwania się na wschód jest żywe i utrwala się na długo w pamięci. Poezja ruchu jest frazesem zużytym, ale by zaznać samemu takiej rozkoszy, należy stanąć późną nocą na wzgórzu i oderwawszy się myślą od reszty ludzi, pogrążonych w tej chwili we śnie i lekceważących tego rodzaju sprawy, długo i spokojnie obserwować swój majestatyczny pochód wśród gwiazd. Po takiej nocnej warcie trudno jest znaleźć się z powrotem na ziemi i trudno uwierzyć, że słaba istota ludzka zdolna jest objąć duchem majestat takiej gwiezdnej wędrówki. Nagle i niespodziewanie pod wysokim niebem rozbrzmiała cała seria dźwięków. Miały one wyrazistość, jakiej nie znalazłbyś w szumie wiatru, i biegły jeden za drugim w sposób, jakiego nie znalazłbyś w przyrodzie. Były to dźwięki fletu farmera Oaka. Tony te nie ulatywały swobodnie w powietrze; były raczej

przytłumione i czymś tak zahamowane, że nie mogły rozlegać się daleko. Biegły od strony ciemnego punkciku pod żywopłotem – od pasterskiego szałasu, który w tej chwili wyglądał tak nikle, że nikt obcy nie odgadłby jego przeznaczenia ani sensu. Cały ten obrazek wyglądał jak malutka Arka Noego na malutkim Araracie, naśladująca w ogólnych zarysach i tradycyjnym kształcie biblijną arkę wykonaną przez wytwórcę zabawek, a kształt owej arki utrwalił się w ludzkiej wyobraźni jako jeden z najwcześniejszych wrażeń dzieciństwa. Szałas ten stał na kółkach, które blisko o stopę podnosiły go nad poziom ziemi. Takie szałasy wywozi się na pole, gdy nadchodzi okres kocenia się owiec, by podczas przymusowego nocnego czuwania zapewnić pasterzowi schronienie. Dopiero od niedawna ludzie zaczęli nazywać Gabriela Oaka farmerem. W ubiegłym roku, dzięki uporczywym wysiłkom, pracowitości i chronicznej pogodzie ducha, udało mu się wydzierżawić niewielką owczą farmę, obejmującą również Norcombe Hill, oraz zakupić dwieście owiec. Przedtem był przez krótki czas rządcą, a jeszcze dawniej zwykłym pasterzem, gdyż od dzieciństwa pomagał ojcu hodować owce bogatych dziedziców aż do czasu, gdy stary Oak przeniósł się na wieczny spoczynek. Ten śmiały krok, dokonany bez niczyjej pomocy, i przejście od roli płatnego rządcy do gospodarza farmy ze stadem owiec zakupionych na kredyt był w życiu Gabriela punktem zwrotnym, z czego sam jasno zdawał sobie sprawę. Pierwszym ważnym momentem w jego nowej sytuacji było kocenie się owiec, a ponieważ hodowlą ich zajmował się od dzieciństwa, był więc dość przezorny, by w tym okresie nie powierzać dozoru nad stadem najemnikowi lub komuś nieobeznanemu z tą czynnością. Wiatr w dalszym ciągu uderzał o ściany szałasu, ale dźwięk fletu ucichł. Przed chatką zajaśniał prostokąt światła, a w drzwiach zarysowała się postać farmera Oaka. Trzymał w ręku latarkę i zamknąwszy drzwi, około dwudziestu minut krzątał się po tym zakątku pola, a światło ukazywało się lub znikało to tu, to tam, oświetlając lub pogrążając w cieniu jego postać. Ruchy Oaka nacechowane spokojną energią były raczej powolne

i doskonale dostosowane do wykonywanej czynności. Ponieważ często u podstaw piękna leży celowość, należy przyznać, że jego krzątanina nie była pozbawiona wdzięku. W razie potrzeby potrafił jednak zdobyć się na błyskawiczną myśl lub czyn nie gorzej od nawykłych do pośpiechu ludzi z miasta; mimo to pod względem moralnym, fizycznym i umysłowym miał naturę raczej statyczną, ulegającą rzadko albo i wcale podszeptom chwili. Uważne rozejrzenie się w terenie, choćby przy bladym świetle gwiazd, pozwalało stwierdzić, jak umiejętnie część tego tak zwanego dzikiego urwiska została przez Oaka przystosowana do wykonania jego zimowych planów. W rozsianych tu i ówdzie punktach widniały wkopane w ziemię, kryte słomianym daszkiem kojce, w których kłębiły się i majaczyły blade cienie białych, potulnych owieczek. Brzęk dzwonków, którego nie słychać było podczas jego nieobecności, rozległ się na nowo, bardziej jednak głuchy i przytłumiony runem owiec. Gdy Oak znów oddalił się od stada, dzwonki brzęczały dalej. Wkrótce powrócił do szałasu, niosąc w ramionach świeżo urodzone jagnię, składające się z czterech nóg, dużych jak u starej owcy, połączonych zbyt wątłą na pozór błoną pokrywającą zaledwie połowę substancji nóg, które w tej chwili stanowiły prawie całe ciało zwierzątka. Ułożył tę odrobinę życia na wiązce siana przed małym piecykiem, gdzie grzał się garnek mleka. Zgasił dmuchnięciem latarkę i zdusił knot palcami, gdyż chatka była oświetlona świeczką zawieszoną na skręconym drucie. Twarde leże złożone z niedbale rzuconych na ziemię worków na zboże zajmowało prawie połowę małej izdebki. Tam młody człowiek rozciągnął się jak długi, rozluźnił na szyi wełniany szal i zamknął oczy. A zanim ktoś nienawykły do fizycznej pracy zdecydowałby się, na którym boku ma się ułożyć, farmer Oak już spał. W danej chwili wnętrze szałasu było miłe i przytulne, a purpurowa garść ognia w połączeniu ze światłem świecy rzucała wesołe refleksy wszędzie tam, dokąd mogła dosięgnąć, nawet na zwykłe sprzęty i narzędzia. W kącie stał kij pastuszy, a na półce ustawione rzędem zwykłe butelki i blaszanki należące do owczarskiej apteczki i lecznicy: spirytus, terpentyna, dziegieć, magnezja, imbir i olej rycynowy jako najważniejsze środki lecznicze. Na trójkątnej półce w rogu chatki

widniał chleb, ser, słonina oraz kubek na piwo lub jabłecznik, czerpane z dzbana stojącego poniżej. Obok tych zapasów żywności leżał flet, z którego czuwający samotnik dobywał niedawno śpiewne tony dla zabicia wlokącego się monotonnie czasu. Wnętrze było wietrzone za pomocą dwóch okrągłych otworów, na wzór świetlików w kabinach okrętowych; były one opatrzone w drewniane zasuwane drzwiczki. Jagnię ożywione ciepłem zaczęło beczeć, a dźwięk ten, jak zwykle dźwięki oczekiwane, dotarł natychmiast do uszu i mózgu Gabriela. Przechodząc od najgłębszego snu do pełnej świadomości z tą samą łatwością, jaka towarzyszyła mu przy procesie odwrotnym, spojrzał na zegarek, ale widząc, że krótsza wskazówka znów opadła, nałożył kapelusz, wziął na ręce jagnię i wyniósł je w mrok. Ułożywszy drobne stworzonko obok matki, stanął i uważnie rozejrzał się po niebie, by z położenia gwiazd wywnioskować, która godzina. Syriusz i Aldebaran promieniujące w kierunku Plejad znajdowały się w połowie drogi na południową stronę nieba, a zawieszony między nimi Orion, szybujący wraz ze swą wspaniałą konstelacją skrajem widnokręgu, nie płonął chyba nigdy żywszym blaskiem niż nocy dzisiejszej. Kastor i Pollux ze swym spokojnym światłem sięgały już prawie zenitu; jałowy i ponury orszak Pegaza sunął na północo-zachód, w oddali poprzez zarośla iskrzyła się Wega niby lampa zawieszona wśród bezlistnych drzew, a Kasjopea wdzięcznie wsparła się na najwyższych gałęziach jodeł. – Pierwsza – powiedział do siebie Gabriel. Oak dość często zdawał sobie sprawę, że jego obecny sposób życia niepozbawiony jest pewnego powabu, toteż rzuciwszy okiem na niebo niczym na pożyteczny instrument, stał i patrzał na nie z zachwytem jak na najpiękniejsze dzieło sztuki. Przez chwilę zdawał się oczarowany wymowną samotnością dokolnej scenerii, a może raczej zupełnym oderwaniem się od wszelkich spraw człowieczych. Ludzkie zwady, troski i radości zdawały się nie istnieć i jak gdyby na całej objętej nocą półkuli ziemskiego globu nie było żadnej świadomej istoty ludzkiej prócz niego; mógł sobie wyobrażać, że wszystkie inne przeszły na stronę słoneczną. Pogrążony w takich myślach, z oczami utkwionymi w dal,

spostrzegł, że to, co poprzednio brał za gwiazdę świecącą nisko na skraju zarośli, nie było wcale gwiazdą. Było to sztuczne światełko mrugające z niedalekiej odległości. Czasem, gdy oczekując kogoś miłego, znajdziemy się nocą w zupełnej samotności, ogarnia nas nieokreślony lęk, ale stokroć gorzej działa na nasze nerwy nagłe odkrycie, że nie jesteśmy sami, lecz towarzyszy nam ktoś tajemniczy a nieznany, podczas gdy wszystko, co nam dyktuje logika, a więc intuicja, wrażliwość, pamięć, analogia, dowody, prawdopodobieństwo, indukcja składają się na świadomość, że jesteśmy zupełnie sami. Farmer Oak skierował się ku zaroślom i poprzez niższe gałęzie przedostał się na stronę niezasłoniętą od wiatru. Niewyraźny kształt majaczący pod stokiem przypomniał mu, iż w zagłębieniu wydrążonym w stromiźnie wzgórza stoi szopa zbudowana w ten sposób, że od tylnej ściany dach znajduje się na jednym poziomie z ziemią. Ścianę frontową tworzyły deski przybite do słupów i dla trwałości pociągnięte smołą. Poprzez szczeliny w dachu i bocznej ścianie przedostawały się smugi i punkciki światła, tworząc jasność, która go tu zwabiła. Oak podszedł od tyłu i schyliwszy się nad dachem z okiem przyłożonym do szpary, mógł dokładnie zobaczyć wnętrze. W szopie znajdowały się dwie kobiety i dwie krowy. Obok krów stał cebrzyk pełen dymiącego naparu z otrąb. Jedna z kobiet była już dobrze w średnim wieku. Jej towarzyszka musiała być młoda i zgrabna. Oak nie mógł osądzić dokładnie, jak wygląda, gdyż oko jego znajdowało się wprost nad jej głową, tak że widział ją jak gdyby z lotu ptaka, niby szatan Miltona, kiedy ten po raz pierwszy zajrzał do raju. Nie miała na sobie czepka ani kapelusza, ale była okryta szerokim płaszczem, którego górną część nasunęła niedbale na głowę. – No, teraz już możemy wracać do domu – powiedziała starsza kobieta, ująwszy się pod boki i spoglądając na ukończoną robotę. – Spodziewam się, że Stokrotka rychło już przyjdzie do siebie. Jeszcze nigdy nie najadłam się tyle strachu, ale nie żałuję, żem się zerwała ze snu, byle tylko wyzdrowiała. Młoda kobieta, której powieki, korzystając z każdej chwili ciszy, wyraźnie kleiły się do snu, ziewnęła, nie otwierając jednak zbyt szeroko ust; było to widocznie zaraźliwe, gdyż jak gdyby w odpowiedzi z ust

Gabriela wyrwało się również lekkie ziewnięcie. – Chciałabym – odezwała się – żebyśmy były dość bogate, by do takiej roboty nająć człowieka. – Ale skoro nie jesteśmy bogate, musimy to robić same – odpowiedziała starsza – a ty musisz mi pomagać, skoro już tu zostałaś. – Przy tym wszystkim zgubiłam gdzieś kapelusz – mówiła dalej młodsza – pewnie przeleciał za płot. Pomyśleć, że wiatr taki słaby, a jednak mi go porwał. Krowa stojąca na wyprostowanych nogach należała do rasy devońskiej, jej ściśle przylegająca skóra porośnięta była jaskrawą czerwoną sierścią o tak jednostajnym zabarwieniu od oczu aż do ogona, jak gdyby zanurzono ją w farbie tego koloru, a jej długi grzbiet stanowił matematycznie prostą linię. Druga była srokata w łaty szare i białe. Obok niej Oak zauważył małe, chyba jednodniowe cielątko patrzące głupkowato na obie kobiety, co świadczyło o tym, że dopiero od niedawna przyzwyczaiło się do władania wzrokiem; przy tym często spoglądało na latarkę, którą pewnie brało mylnie za księżyc, gdyż jego dziedziczny instynkt w tak krótkim czasie nie zdążył jeszcze ulec kontroli doświadczenia. – Trzeba by posłać po owsianą mąkę – rzekła starsza kobieta – bo otręby już się skończyły. – Dobrze, ciociu, sama po nią pojadę, jak się tylko rozwidni. – Ale nie mamy damskiego siodła. – Bądź spokojna, mogę pojechać na męskim. Słowa te wzbudziły w Oaku jeszcze większą chęć przyjrzenia się jej twarzy, ale ponieważ przeszkadzał temu jej płaszcz nałożony na głowę oraz jego zawieszona w powietrzu pozycja, więc musiał zadowolić się odtwarzaniem jej rysów w wyobraźni. Nawet wtedy, gdy obserwujemy coś z normalnej pozycji poziomej, kształtujemy i barwimy przedmiot obserwacji zgodnie z naszą wewnętrzną chęcią, niezależnie od tego, co nam ukazują oczy. Gdyby Gabriel mógł był od razu ujrzeć wyraźnie jej twarz, to uznałby ją za bardzo piękną, gdyż w owej chwili dusza jego łaknęła jakiegoś boskiego pierwiastka piękna i była gotowa na jego przyjęcie. Od pewnego czasu czuł potrzebę znalezienia jakiegoś właściwego kształtu do zapełnienia wzrastającej w nim pustki, a że

obecna sytuacja stwarzała obszerne pole dla fantazji, więc wyobrażał ją sobie jako skończoną piękność. I oto na skutek kapryśnego zbiegu okoliczności, gdy natura niby zapracowana matka przerwie na chwilę nieustanną pracę i pobudzi dzieci do śmiechu, dziewczyna odrzuciła płaszcz, a sploty czarnych włosów opadły na czerwony żakiet. Oak natychmiast poznał w niej heroinę żółtego wozu, mirtów i lusterka, a mówiąc prozaicznie – dziewczynę, która była mu dłużna dwa pensy. Kobiety ułożyły cielątko z powrotem obok matki, wzięły latarkę i wyszły, a światełko, opuszczając się coraz niżej ze wzgórza, znikło we mgle. Gabriel Oak powrócił do owczarni.

ROZDZIAŁ III Dziewczyna na koniu. Rozmowa.

Ospale budził się dzień. Zjawisko to bywa zawsze na ziemi przedmiotem nowego zainteresowania i Oak bez żadnego innego powodu prócz tego, że nocne zdarzenie odbyło się właśnie tam, udał się znów na zalesione wzgórze. Zamyślony wlókł się, gdy od stóp pagórka doleciał go tętent kopyt końskich; wkrótce ukazał się gniady kucyk z dziewczyną na grzbiecie, wspinający się po ścieżce wiodącej obok szopy dla bydła. Była to dziewczyna z ubiegłej nocy. Gabriel natychmiast przypomniał sobie, że mówiła o porwanym przez wiatr kapeluszu. Pewnie przyjechała tu, aby go odnaleźć. Szybko przebiegł oczami rów i o dziesięć jardów dalej znalazł kapelusz wśród liści. Zabrał go i powrócił do swego szałasu. Tam ukryty zaczął obserwować przez okienko nadjeżdżającą dziewczynę. Wkrótce nadjechała, rozglądając się dokoła i szukając to po jednej, to po drugiej stronie żywopłotu. Gabriel miał już wyjść i wręczyć jej zgubę, gdy niespodziewane widowisko skłoniło go do powstrzymania się od tego zamiaru. Ścieżka, minąwszy szopę, przecinała lasek. Nie była to droga dla konnych, lecz jedynie dla pieszych, gdyż gałęzie drzew rozpostarte na wysokości zaledwie siedmiu stóp uniemożliwiały jeźdźcowi trzymanie się prosto na siodle. Dziewczyna ubrana nie w amazonkę, tylko w zwykłą suknię, przez chwilę rozglądała się dokoła, jak gdyby chcąc się upewnić, że w pobliżu nie ma żywego ducha, po czym zręcznie rozłożyła się na wznak na końskim grzbiecie, trzymając głowę przy ogonie, nogi na końskich łopatkach, a oczy utkwione w niebo. Dokonała tej nagłej zmiany pozycji z szybkością zimorodka i bezszmernym ruchem jastrzębia. Oczy Gabriela z trudnością zdołały ten ruch uchwycić. Chudy, porośnięty gładką sierścią konik, widocznie nawykły do takich sztuczek, obojętnie dreptał dalej. W ten sposób dziewczyna przejechała pod sklepieniem nisko rozpostartych liści. Widocznie czuła się nieźle, leżąc tak między końską głową

i ogonem, lecz zaraz za laskiem, gdy owa nienormalna pozycja stała się niepotrzebna, zajęła inną, znacznie wygodniejszą od poprzedniej. Miała pod sobą męskie siodło, było więc jasne, że jadąc po damsku, nie mogłaby utrzymać się mocno na śliskiej skórze siodła. Toteż wyprostowawszy się błyskawicznie, niby odgięte drzewko, powróciła do zwykłej pozycji prostopadłej i przekonana, że w pobliżu nie ma nikogo, usiadła w sposób odpowiadający budowie siodła, lecz niepraktykowany przez kobiety, i pokłusowała w kierunku młyna Tewnell. Oak, ubawiony, a może trochę zdziwiony, zawiesił kapelusz w szałasie i podążył do owiec. Po upływie godziny dziewczyna przyjechała z powrotem, lecz tym razem siedziała na koniu jak należy i trzymała przed sobą worek otrąb. W pobliżu szopy spotkała chłopca, który jej przyniósł skopek do dojenia i pomógł przy zsiadaniu. Chłopiec odprowadził konia, zostawiając jej skopek. Wkrótce z wnętrza szopy dało się słyszeć w regularnych odstępach na przemian to ciche, to znowu głośne strzykanie mleka świadczące o tym, że ktoś tam doi krowę. Gabriel wziął zgubiony kapelusz dziewczyny i usadowił się przy ścieżce, którą powinna przechodzić, wracając ze wzgórza. Po pewnym czasie nadeszła, niosąc w prawej ręce skopek, kołyszący się na wysokości jej kolan. Dla zachowania równowagi wyciągnęła lewe ramię obnażone tylko na tyle, by wzbudzić w Oaku żal, że nie dzieje się to w lecie, gdyż wtedy mogło być odsłonięte znacznie wyżej. W jej całej postaci i w ruchach było coś promiennego, co zdawało się świadczyć o przekonaniu, że jej istnienie na świecie jest czymś nieodzownym i najbardziej pożądanym, a to poniekąd zuchwałe mniemanie o sobie nie oburzało, gdyż ktokolwiek na nią patrzył, nie mógł odmówić jej słuszności. Podobnie jak wyjątkowa godność w zachowaniu się geniusza jest zrozumiała, podczas gdy przybierana przez miernotę bywa śmieszna, owo tak wysokie mniemanie o sobie było u niej tylko podkreśleniem własnej wartości. Dziewczyna z pewnym zdziwieniem spojrzała na twarz Gabriela wyłaniającą się niby księżyc spoza żywopłotu. Mgliste wyobrażenie farmera, jakie ów powziął o jej urodzie, w porównaniu z żywym portretem, który mu się teraz ukazał, uległo

raczej zmianie, ale zmiana ta wypadła na korzyść dziewczyny. Pierwszym punktem tego nowego osądu był jej wzrost. Wydawała się wysoka, ale skopek w jej ręku był mały, a żywopłot niski, toteż uwzględniając błąd wynikający z porównania z tymi przedmiotami, dojdziemy do wniosku, że wzrost dziewczyny nie przekraczał miary wzrostu, jaka u kobiet najbardziej nam się podoba. Jednocześnie kształty jej były proporcjonalne i wyraziste. Każdy podróżujący po hrabstwach Anglii, a obdarzony poczuciem piękna, zauważy, że u Angielek klasycznie piękna twarz rzadko idzie w parze z klasyczną budową, gdyż skończenie piękne rysy skupiają w sobie zwykle całe piękno na niekorzyść pozostałej reszty ciała; natomiast wdzięczna i proporcjonalna figura towarzyszy najczęściej pospolitym rysom twarzy. Nie zamierzając stroić prostej mleczarki w szaty nimfy, należy przyznać, że wobec przyjemności, z jaką patrzyło się na jej harmonijną urodę, wszelki krytycyzm byłby tu nie na miejscu. Zarysy górnej części figury świadczyły o tym, że musiała mieć piękną szyję i ramiona, ale nikt tego nie widział od czasu, gdy była dzieckiem. Gdyby ją ubrać w wyciętą suknię, pewnie uciekłaby i ukryła się gdzieś w krzakach. Mimo to nie była wcale nieśmiała, tylko instynkt kazał jej podciągać linię dzielącą widoczne od niewidocznego wyżej, niż to czynią kobiety z miasta. To, że dziewczyna, napotkawszy oczy Oaka badające jej twarz i figurę, pomyślała o swojej urodzie, było zupełnie naturalne i prawie pewne. Gdyby w tej chwili okazała nieco więcej zmieszania, znaczyłoby, że jest próżna; gdyby uwidoczniła je mniej, byłoby to dowodem poczucia godności. Na wsi promienie wzroku męskiego zdają się działać na dziewczęce twarze łaskocząco, toteż panienka potarła buzię ręką, jak gdyby Gabriel podrażnił jej różową powierzchnię dotykiem, a jednocześnie poprzednia swoboda jej ruchów stała się bardziej powściągliwa. Mimo to nie ona się zarumieniła, lecz mężczyzna. – Znalazłem kapelusz – powiedział Oak. – To mój – odrzekła, poprzestając taktownie na lekkim uśmiechu, choć miała ochotę wybuchnąć głośnym śmiechem. – Wiatr mi go porwał w nocy. – Dziś o pierwszej nad ranem? – Rzeczywiście – zdziwiła się. – Skąd pan wie?

– Bo wtedy i ja tu byłem. – Pan jest farmerem Oakiem, prawda? – Tak, coś w tym rodzaju. Niedawno tu przybyłem. – Czy to duża farma? – zapytała, rozglądając się dokoła i odrzucając w tył włosy, które w falistych zagłębieniach były czarne; że jednak minęła dopiero godzina od wschodu słońca, promienie złociły wypukłe fale własnym blaskiem. – Nie, nieduża. Około stu. – (Mówiąc o ziemi, wieśniacy opuszczają zwykle słowo „mórg”). – Dziś rano potrzebny mi był właśnie kapelusz – ciągnęła – gdyż musiałam pojechać do młyna. – A tak, wiem o tym. – Skąd? – Bo widziałem panią. – Gdzie? – wypytywała go, a wszystkie mięśnie jej twarzy i ciała zesztywniały pod wpływem nagłej obawy. – Tutaj, kiedy pani zjeżdżała ze wzgórza, a potem przez lasek – odrzekł farmer Oak z miną świadczącą wymownie, że dobrze wie o pewnym zdarzeniu; patrzył bowiem na daleki punkt we wskazanym wyżej kierunku, a potem odwrócił się, by spotkać się ze wzrokiem swojej rozmówczyni. Pewne spostrzeżenie kazało mu oderwać od niej oczy tak nagle, jak gdyby schwytano go na kradzieży. Przypomnienie groteskowych póz, jakie przybierała, jadąc przez lasek, wywołało w dziewczynie dreszcz irytacji i krew uderzyła jej do głowy. Nastąpiła chwila, gdy kobieta, na ogół nieskłonna do czerwienienia, gwałtownie się zarumieniła; na obliczu mleczarki nie było ani skrawka skóry, który by się nie zaróżowił. Po twarzy jej stopniowo przemknęły wszelkie odcienie dziewiczego rumieńca, począwszy od czerwieni prowansalskiej aż do szkarłatu toskańskiego, wobec czego Oak taktownie odwrócił głowę. Zdjęty współczuciem patrzył dalej w przeciwnym kierunku, czekając, kiedy mleczarka ochłonie na tyle, by mógł znów na nią spojrzeć. Wtem usłyszał lekki szmer, jakby szelest suchego liścia trącanego wiatrem. Spojrzał i zobaczył, że odeszła. Gabriel z wyrazem twarzy na pół tragicznym, na pół komicznym

powrócił do pracy. Minęło pięć ranków i pięć wieczorów. Dziewczyna przychodziła regularnie, by wydoić zdrową krowę i pielęgnować chorą, lecz nigdy nie pozwoliła sobie spojrzeć w stronę Oaka. Jego brak taktu głęboko ją uraził, nie dlatego, że Gabriel ją widział, gdyż było to mimowolne, ale dlatego, że dał jej do zrozumienia, iż ją widział. Bo podobnie jak bez odpowiedniego przepisu prawa nie ma przestępstwa, tak bez świadków nie ma nieprzyzwoitości; jej zaś wydawało się, że przeszpiegi Gabriela uczyniły z niej kobietę nieprzyzwoitą, bez żadnej winy z jej strony. Dla niego stało się to źródłem głębokiego żalu i fatalnym zdarzeniem, które wniosło w jego życie jakiś ukryty żar. Cała ta znajomość mogła była z wolna utonąć w zapomnieniu, gdyby nie wypadek, jaki zdarzył się pod koniec tego samego tygodnia. Pewnego popołudnia chwycił mróz, a wzrastając pod wieczór, coraz mocniej zaciskał pęta. Było tak zimno, że w chatach oddech śpiących przymarzał do pościeli, a mieszkańcom murowanych dworów, siedzącym w salonach przed kominkiem, marzły plecy, mimo że twarze płonęły od żaru. Tego wieczora niejedna mała ptaszyna zasnęła bez kolacji wśród nagich gałęzi drzew. Gdy zbliżała się godzina udoju, Gabriel zajął swe zwykłe stanowisko nad dachem obórki. Wreszcie przemarzł i dorzuciwszy kotnym owcom nieco więcej podściółki, wrócił do szałasu i dołożył drew do ogniska. Wiatr dął do wnętrza przez szparę u progu; chcąc temu zapobiec, Oak zatkał szparę workiem i obrócił posłanie nieco bliżej strony południowej. Wtedy wicher wdarł się przez okienko do wentylacji, a były tam dwa, każde po jednej stronie chatki. Gabriel wiedział, że gdy w chatce pali się ogień, a drzwi są zamknięte, wtedy jedno z tych okienek winno być otwarte; wybiera się zawsze to od strony niewystawionej na wiatr. Zamknąwszy zasuwkę otworu, przez który najmocniej wiało, zamierzał już otworzyć przeciwległy, gdy po chwili namysłu postanowił usiąść, zostawiając na parę minut oba okienka zamknięte, zanim temperatura w chatce cokolwiek się podniesie. Usiadł więc. Zaczęła go boleć głowa w jakiś niezwykły sposób, a tłumacząc to sobie zmęczeniem na skutek przerywanego snu poprzednich nocy,

postanowił wstać, odsunąć zasuwkę i wtedy dopiero pozwolić sobie na zaśnięcie. Zasnął jednak, nie wykonawszy swego zamierzenia. Nie dowiedział się nigdy, jak długo był nieprzytomny. W pierwszych chwilach odzyskania świadomości wydało mu się, że wokół niego dzieją się jakieś niezwykłe rzeczy. Pies wył, bolała go straszliwie głowa, ktoś nim potrząsał, czyjeś ręce rozluźniały mu na szyi szalik. Otworzywszy oczy, spostrzegł, że wieczorny zmierzch w jakiś nieoczekiwany sposób zgęstniał w mrok. Obok niego siedziała dziewczyna o niezwykle miłych ustach i białych zębach. Lecz, co dziwniejsze, co znacznie dziwniejsze, głowa jego spoczywała na jej kolanach, a jej palce odpinały mu kołnierzyk. – Co się stało? – zapytał Oak bezmyślnie. O mało się nie roześmiała, lecz powód do śmiechu był niedostateczny. – Jeszcze nic – odrzekła – skoro pan nie umarł. To cud, że się pan nie udusił w tej swojej chałupie. – Ach, ta chałupa! – westchnął Gabriel. – Zapłaciłem za nią dziesięć funtów. Ale sprzedam ją i będę sobie siadał pod płotkami ze słomianym daszkiem jak ludzie za dawnych czasów, a spać będę na garści słomy. Już kiedyś urządziła mi podobny figiel. – Gabriel, chcąc wyrazić się dobitniej, uderzył pięścią w podłogę. – To nie chałupa zawiniła – zauważyła tonem świadczącym, że jest tym nowym typem kobiety, która już wie, co powie, zanim rozpocznie zdanie mające wyrazić myśl. – Trzeba było zastanowić się i nie być tak nierozsądnym, żeby zostawiać oba okienka zamknięte. – Tak, trzeba było – odrzekł Oak z roztargnieniem, gdyż chciał dłużej rozkoszować się wrażeniem, że oto leży przy niej z głową opartą o jej kolana, zanim całe to zdarzenie nie dołączy się do szeregu zdarzeń minionych. Pragnął, by wiedziała, jakie jest to wrażenie, ale snadniej byłoby mu pochwycić w siatkę zapach, niż zamknąć nieuchwytność swych uczuć w grubych okach ludzkiej mowy. Toteż zachował milczenie. Pomogła mu usiąść, a wtedy Oak zaczął wycierać mokrą twarz i wstrząsać się niby Samson. – Jakże zdołam pani podziękować? – powiedział wreszcie

z wdzięcznością, gdy twarz jego odzyskała swe naturalne czerstwe kolory. – O, nie ma o czym mówić – odrzekła z uśmiechem, zatrzymując ten uśmiech na przyjęcie każdego następnego pytania Gabriela. – W jaki sposób pani mnie znalazła? – Usłyszałam, że pański pies wyje i drapie do drzwi szałasu. Było to właśnie w chwili, kiedy przyszłam wydoić Stokrotkę (a był to szczęśliwy przypadek, gdyż za tydzień lub dwa przestaniemy ją doić i nie będę już tu przychodziła). Pies mnie zobaczył i zaczął na mnie skakać i ciągnąć mnie za suknię. Weszłam więc do szałasu i rozejrzawszy się dokoła, natychmiast spostrzegłam, że obie zasuwki są zamknięte. Mój wuj miał szałas podobny do tego i słyszałam, jak pouczał swego pasterza, żeby nigdy nie zasypiał, zanim nie otworzy jednej zasuwki. Pchnęłam drzwi, a tu pan leży jak martwy. W braku wody polałam pana mlekiem, zapominając, że to nie pomoże, bo jest ciepłe. – Ciekaw jestem, czybym umarł – powiedział Gabriel cicho, zwracając się raczej do siebie niż do niej. – O, nie – odparła dziewczyna. Widocznie wolała możliwość mniej tragiczną, gdyż ocalenie człowieka od śmierci wywołałoby rozmowy odpowiadające całej powadze takiego czynu, a tego pragnęła uniknąć. – Zdaje mi się, że pani uratowała mi życie, panno… nie wiem, jak pani na imię. Wiem tylko, jak się nazywa ciotka pani. – Wolałabym tego panu nie mówić, raczej nie. Zresztą po co miałabym to mówić, skoro prawdopodobnie nie będziemy już mieli ze sobą nic do czynienia. – A jednak chciałbym wiedzieć. – Może pan zapytać moją ciotkę. Ona panu powie. – Ja nazywam się Gabriel Oak. – A ja nie. Zdaje mi się, że pan jest zadowolony ze swego nazwiska, bo wymawia je pan tak dobitnie: Gabriel Oak. – Widzi pani, nie będę miał już nigdy w życiu innego i dlatego muszę je szanować. – A moje wydaje mi się zawsze jakieś dziwaczne i nieprzyjemne. – Pewnie wkrótce zmieni je pani na inne.

– Ho, ho, jak to łatwo wyrabia sobie pan opinię o innych, panie Gabrielu Oak. – Ależ, panno… Proszę mi wybaczyć te słowa, myślałem, że sprawię pani przyjemność. Wiem, że nie dorównam pani w sztuce wysłowienia się. Nie byłem nigdy bystry. Ale dziękuję pani. Proszę mi podać rączkę. Przez chwilę wahała się, nieco zmieszana takim staromodnym, poważnym zakończeniem lekkiej rozmowy. – Dobrze – odpowiedziała i podała mu rękę, zaciskając wargi ze sztywną obojętnością. Gabriel zatrzymał ją tylko przez małą chwilkę, ale że bał się okazać zbyt otwarcie swe uczucia, przeszedł do drugiej ostateczności i zaledwie dotknął jej palców ruchem człowieka obojętnego. – Bardzo żałuję – rzekł po chwili. – Czego? – Że tak krótko trzymałem rękę pani w swojej. – Jeżeli pan chce, to mogę mu ją podać raz jeszcze. Proszę. – I znów podała mu dłoń. Tym razem Oak zatrzymał ją dłużej, o wiele, wiele dłużej. – Jaka miękka – zauważył. – Mimo zimowej pory nie szorstka ani chropawa. – No, może już dosyć! – rzekła, nie cofając jednak dłoni z uścisku. – Zdaje mi się, że pan miałby ochotę ją pocałować. Jeśli tak, to proszę. – Nie przyszło mi to do głowy – oświadczył naiwnie Gabriel – ale chętnie to zrobię. – A właśnie, że pan nie zrobi! – zawołała, wyrywając mu dłoń. Gabriel zrozumiał, że raz jeszcze popełnił nietakt. – A teraz niech pan zgadnie, jak mi na imię – powiedziała przekornie i uciekła.

ROZDZIAŁ IV Postanowienie Gabriela. Odwiedziny. Omyłka.

Mężczyźni zwykle odnoszą się pobłażliwie do wyższości kobiet jedynie w tym wypadku, gdy poczucie owej wyższości bywa w nich bezwiedne; zdarza się jednak, że kobieta świadoma swej wyższości może się podobać, gdy da do zrozumienia zajętemu nią mężczyźnie, że może ją zdobyć. Owa powabna i urocza dziewczyna rychło wtargnęła zwycięsko w sferę uczuć młodego farmera. Miłość jest niesłychanie chciwym lichwiarzem (wymianie serc kryjących na dnie uczucia czyste zwykle towarzyszy chęć zdobycia nadmiernego zysku natury duchowej, podobnie jak miłość niższego gatunku pożąda nadmiernych korzyści natury cielesnej i materialnej). Toteż każdego ranka uczucia Oaka były tak czułe jak rynek pieniężny w obliczaniu swych możliwości. Oak czekał na zjawienie się dziewczyny w podobny sposób, jak pies jego czekał na podanie mu posiłku, a uderzony tym podobieństwem Gabriel uważał je za coś dla siebie upokarzającego i zaczął niechętnie patrzeć na psa. Mimo to nadal ukryty za żywopłotem oczekiwał jej przyjścia, a w ten sposób uczucia jego pogłębiały się, nie otrzymując z jej strony żadnych oznak wzajemności. Nie wiedział jeszcze, jak ująć w słowa to, co miał jej do powiedzenia, a nie umiejąc układać miłosnych frazesów, które kończą się tam, gdzie się zaczynają, ani namiętnych opowieści Dźwięcznych i pełnych szału, a nieznaczących nic…

wolał milczeć. Rozpytawszy się tu i ówdzie, dowiedział się, że dziewczyna

nazywa się Betsaba Everdene i że krowa, do której przychodziła, straci mleko mniej więcej za tydzień. Bał się tedy dnia ósmego. Ten ósmy dzień wreszcie nadszedł. Krowa nie dawała już mleka, a Betsaba Everdene przestała przychodzić na wzgórze. Życie Gabriela dosięgło szczytu, jakiego do niedawna nie mógł nawet przeczuwać. Dla przyjemności, zamiast gwizdać, rozkoszował się powtarzaniem imienia Betsaba; polubił włosy czarne, mimo że od lat chłopięcych uznawał tylko kasztanowate, i do tego stopnia odgrodził się od świata, że miejsce, jakie w nim zajmował, stało się znikomo maleńkie. Miłość potrafi obudzić siłę nawet w istotnej słabości. Małżeństwo przeobraża szał miłości w pragnienie rozciągnięcia opieki nad ukochaną istotą – a moc tego opiekuństwa winna pozostawać, i na szczęście częstokroć pozostaje, w prostym stosunku do nieporadności, której miejsce zajmuje. Gabrielowi zaświtała teraz nowa myśl i powiedział sobie: ,,Muszę się z nią ożenić albo, klnę się na Boga, jestem skończonym niedołęgą!”. Jednocześnie łamał sobie głowę nad wynalezieniem jakiegoś pretekstu, który by usprawiedliwił złożenie wizyty w domku ciotki Betsaby. Sposobności tej dostarczyła mu śmierć owcy, matki pozostałego przy życiu jagnięcia. Pewnego dnia z pozoru letniego, a w istocie zimowego, w piękny styczniowy poranek, gdy skrawek błękitu na niebie był dostatecznie duży na to, by ktoś radośnie nastrojony zapragnął go jeszcze więcej rozszerzyć, w ranek osrebrzony bladym słońcem Oak ułożył jagnię w odświętnym koszyku i wyruszył przez pola do domku ciotki dziewczyny, pani Hurst. Pies jego, George, kroczył za nim z wielką godnością, jak gdyby rozumiał, że w życiu pasterza nastąpił poważny zwrot. Gabriel w skupieniu spoglądał na pióropusz dymu kłębiący się nad kominem. Poprzedniego wieczora pobiegł myślą do tego komina, skąd dobywał się dym, widział ognisko, a obok niego… obok niego Betsabę w sukience, jaką nakładała, wychodząc z domu; bowiem suknia, w której ją widywał na wzgórzu, przez skojarzenie pozostawała w ścisłym związku z jej osobą i wraz z nią mieściła się w kręgu jego uczuć; a w tym wczesnym okresie miłości jej strój zdawał się być nieodłącznym składnikiem uroczej całości zwanej Betsaba Everdene.

Jego własny strój, dostosowany zręcznie do okoliczności, był czymś pośrednim między nienagannie schludnym ubraniem na co dzień i niedbale włożonym ozdobnym strojem odświętnym, słowem taki, jaki nakładał na siebie w pogodny dzień targowy albo w słotną niedzielę. Wypucował dokładnie kredą srebrny łańcuszek do zegarka, założył do butów nowe sznurowadła, wypolerował mosiężne skuwki do sznurowania, poszedł w głąb lasku po nowy kij i w powrotnej drodze porządnie go ostrugał; włożył jasną wzorzystą kamizelkę, całą w kwiaty łączące w sobie wdzięk róży i lilii bez ich stron ujemnych, i zużył cały zapas olejku na swoje włosy koloru piaskowego, zazwyczaj suche i nieodparcie kędzierzawe, aż nadał im nowy wspaniały odcień wahający się między kolorem guana i kitu. Przy tym czupryna przylegała mu do głowy niby łupina do jądra gałki muszkatołowej albo mokre algi do skały po odpływie morza. Nic nie mąciło ciszy dokoła domku, prócz świergotu gromadki wróbli na rynnach; można by pomyśleć, że plotki i skandale są w nie mniejszym stopniu głównym tematem kłótni tych drobnych koteryjek na dachu niż tych dużych pod dachem. Nad tym wstępem do wizyty Oaka zdawał się ciążyć jakiś zły omen, gdyż w chwili gdy zbliżył się do furtki, ujrzał w ogródku kota prężącego gniewnym łukiem grzbiet na widok psa George’a. Pies nie zwracał na to uwagi, bowiem dożył już wieku, kiedy zwykł był w sposób cyniczny unikać wszelkiego szczekania jako niepotrzebnego tracenia tchu; istotnie, nigdy nie szczekał, nawet na owce, chyba na wyraźny rozkaz pana, co czynił z doskonałą obojętnością; brzmiało to niby groźne kazanie w środę popielcową, które aczkolwiek przykre, musi być jednak czasem wygłoszone ku przestrodze owieczek i dla ich własnego dobra. Spoza laurowych krzaków, za którymi ukrył się kot, rozległ się jakiś głos: – Moje biedactwo! To szkaradne psisko chciało cię zagryźć na śmierć, prawda, kiciu? – Przepraszam – zwrócił się Oak w stronę głosu – ale mój George szedł za mną łagodnie jak baranek. Nie dokończył jeszcze zdania, gdy ogarnęło go złe przeczucie co do tego, czyje ucho było odbiorcą jego odpowiedzi. Nikt się nie ukazał,

tylko słychać było, że za krzakami ktoś się oddala. Gabriel zamyślił się tak głęboko, że na skutek tego zamyślenia na czole zarysowały mu się drobne zmarszczki. Gdy wynik rozmowy zapowiada się raczej gorzej niż lepiej, to już pierwsze odchylenie od tego, czego się spodziewamy, wywołuje w nas dotkliwe uczucie porażki. Oak nieco zmieszany podszedł do drzwi; między rzeczywistością a tym, co sobie wyobrażał, nie było nic wspólnego. Ciotka Betsaby była w domu. – Może pani będzie łaskawa zawiadomić pannę Everdene, że ktoś pragnąłby z nią pomówić – rzekł Oak. (Nie wymienił swego nazwiska, tylko nazwał się ktosiem, lecz nie należy uważać tego za oznakę złego wychowania wieśniaków; świadczy to raczej o ich wielkiej skromności, o jakiej mieszkańcy miast, mimo biletów wizytowych i drukowanych zawiadomień, nie mają wcale pojęcia). Okazało się, że Betsaba wyszła. Widocznie był to jej głos. – Proszę, niech pan wejdzie, panie Oak. – Dziękuję – odrzekł Gabriel, idąc za nią w stronę komina. – Przyniosłem dla panny Everdene jagniątko. Chciałem jej zrobić przyjemność. Dziewczęta lubią je hodować. – Może i lubią – powiedziała pani Hurst z roztargnieniem – ale ona przyjechała tu tylko w gościnę. Niech pan chwilkę zaczeka, to Betsaba wkrótce nadejdzie. – Dobrze, zaczekam – zgodził się Gabriel, siadając. – Co prawda, pani Hurst, nie przyszedłem tu dla jagnięcia. Krótko mówiąc, przyszedłem, by ją zapytać, czy nie zechciałaby wyjść za mąż. – Doprawdy? – Tak. Bo gdyby zechciała, to chętnie bym się z nią ożenił. Nie wie pani, czy jakiś inny chłopak nie zaleca się do niej? – Chwileczkę, niech pomyślę – rzekła pani Hurst, niepotrzebnie poprawiając pogrzebaczem ogień. – Ależ dalibóg, tak, tak, i to niejeden! Widzi pan, panie Oak, to ładna dziewczyna, a przy tym uczona, miała być nawet guwernantką, ale jest do tego zbyt roztrzepana. Nie powiem, żeby ci chłopcy przychodzili aż tutaj, ale, mój Boże, to leży w naturze kobiet, że muszą mieć z tuzin zalotników! – Jaka szkoda! – powiedział farmer Oak, patrząc ze smutkiem na

szczelinę w kamiennej podłodze. – Jestem tylko prostym człowiekiem, ale miałbym jedyną szansę, gdybym był się zgłosił pierwszy… Widzę, że nie mam już po co czekać, bom przyszedł tu tylko w tej sprawie. A więc pójdę już do domu. Do widzenia, pani Hurst. Nie uszedł jeszcze dwustu jardów, gdy usłyszał za sobą „hop! hop!” wołane cienkim dyszkantem mniej donośnym, niż zwykle brzmi okrzyk rzucony przez pola. Obejrzał się i zobaczył, że goni za nim jakaś dziewczyna, powiewając białą chusteczką. Przystanął, a dziewczyna podbiegła bliżej. Była to Betsaba Everdene. Gabriel zaczerwienił się; ona była już czerwona, jak się okazało, nie ze wzruszenia, ale na skutek biegu. – Panie Oak… ja… – Urwała, chwytając oddech, i stanąwszy przed nim, patrzyła na niego z ukosa, podparłszy się pod bok. – Właśnie byłem u pani z wizytą – rzekł Gabriel, czekając, co usłyszy dalej. – Tak, wiem – mówiła, dysząc jak ptaszek z twarzą mokrą i od biegu czerwoną, niby płatek peonii, zanim słońce wypije zeń kroplę rosy. – Nie sądziłam, że pan przyjdzie, żeby mnie prosić o rękę. Gdybym wiedziała, byłabym zaraz przyszła z ogrodu. Pobiegłam za panem, by powiedzieć, że ciotka niesłusznie zrobiła, pozwalając panu odejść, skoro wiedziała, że pan się o mnie stara. Twarz Gabriela się rozjaśniła. – Przykro mi, że droga pani tak się zmęczyła z mego powodu – rzekł, czekając z wdzięcznością na dalszą z jej strony łaskawość. – Proszę chwilkę poczekać, póki pani nie odzyska tchu. – Ciotka myliła się, mówiąc panu, że mam już swojego chłopca – ciągnęła Betsaba. – To nieprawda, nie mam żadnego ani nigdy go nie miałam, ale że dla kobiet czas szybko mija, więc zrobiło mi się strasznie żal, że pan odszedł, myśląc, że mam wielu konkurentów. – Doprawdy, jestem szczerze rad, że to słyszę – rzekł farmer Oak, a twarz jego rozjaśniła się właściwym mu przeciągłym uśmiechem i poczerwieniała z radości. Wyciągnął dłoń, by pochwycić jej rękę, która porzuciwszy właśnie swą poprzednią pozycję, wdzięcznym ruchem spoczęła na piersi, by uciszyć głośne bicie serca. Zaledwie jej dotknął, gdy cofnęła się w tył tak, że prześliznęła mu się między palcami niby

węgorz. – Mam niezły folwarczek – rzekł Gabriel tonem o pół stopnia mniej pewnym niż w chwili, gdy sięgał po jej rękę. – Tak, wiem. – Pewien znajomy pożyczył mi na początek trochę pieniędzy, ale ja to wkrótce spłacę i choć jestem zwykłym prostym człowiekiem, to jednak od czasu, gdy byłem chłopcem, cokolwiek się wyrobiłem. – Gabriel wymówił słowo „cokolwiek” tonem świadczącym o tym, że jest to tylko grzeczna odmiana słowa „bardzo”. – Gdy się pobierzemy, jestem pewny, że będę pracować dwa razy więcej niż teraz. Przysunął się o krok i znów wyciągnął rękę, ale Betsaba szybko cofnęła się i stanęła przy rosnącym tam karłowatym krzaku dzikiej róży pokrytym czerwonymi jagodami głogu, a widząc, że Oak swym zachowaniem zdradza chęć objęcia jej, a może nawet uściskania, ukryła się za krzakiem. – Co to ma znaczyć, farmerze Oak? – zdumiała się, patrząc nań spoza krzaka szeroko otwartymi oczami. – Przecież ja wcale nie mówiłam, że wyjdę za pana. – Ładna historia! – zawołał Oak z rozpaczą. – Czyż się goni za kimś w ten sposób po to tylko, by mu powiedzieć, że się go nie chce? – Chciałam tylko powiedzieć – mówiła żywo, a jednak na pół świadoma niedorzecznej sytuacji, w jaką się sama wplątała – że nie tylko nie mam tuzina konkurentów, jak twierdzi moja ciotka, ale dotychczas nawet nikt się o mnie nie starał. Nie znoszę, by myślano, że jestem własnością jakiegoś mężczyzny, choć możliwe, że kiedyś nią będę. Przecież gdybym chciała przyjąć pańskie oświadczyny, to nie gnałabym za panem w taki sposób; byłoby to z mojej strony BEZWSTYDNE. Ale przecież nie ma w tym nic złego, żem tak biegła, aby sprostować fałszywe wiadomości, jakie pan o mnie usłyszał. – Ach nie, nie ma w tym nic złego – przyznał Oak. Nie należy jednak być zbyt wspaniałomyślnym w tak pochopnym wyrażaniu swego sądu. Toteż Oak, rozważywszy całą sytuację, dodał: – Zresztą nie jestem pewny, czy nie było w tym nic złego. – Przecież nie miałam już czasu, by się zastanowić, czy chcę wyjść za pana, czy nie, bo byłby pan już zdążył skryć się za wzgórzem.

– A więc – rzekł Gabriel nieco wzmocniony na duchu – proszę się na chwilę zastanowić. Ja trochę poczekam, panno Everdene. A może mnie pani zechce. Zgódź się, Betsabo. Kocham cię daleko goręcej, niż to się zwykle zdarza. – Spróbuję – odrzekła nieco onieśmielona – o ile uda mi się to tutaj, na dworze, gdzie myśli tak mi się rozbiegają. – Niech mi pani da choć mniej więcej do zrozumienia. – To proszę mi zostawić trochę czasu. – Betsaba z zadumą zapatrzyła się w dal, omijając wzrokiem Gabriela. – Potrafię panią uszczęśliwić – mówił spoza krzaku, wpatrzony w kark odwróconej od niego dziewczyny. – Za rok lub dwa miałaby pani pianino; teraz żony farmerów coraz częściej kupują sobie pianina, a ja zacznę pilnie wprawiać się w grze na flecie, abyśmy wieczorami mogli grywać razem. – Owszem, to by mi się podobało. – Kupiłbym za dziesięć funtów taką lekką bryczuszkę do wyjazdu na targ; mielibyśmy ładne kwiaty i drób, to jest kury i koguty, gdyż uważam, że są pożyteczne – mówił dalej, lawirując między poezją i prozą. – Bardzo by mi się to podobało. – I pod szkłem grządkę ogórków, jak prawdziwi państwo. – Tak, tak… – A po ślubie dalibyśmy do gazety ogłoszenie w rubryce matrymonialnej. – Ach, to byłoby wspaniale! – A w łóżeczkach dzieci, jedno w drugie sami chłopcy. A w domu zaś, przy ognisku, co spojrzę, to zobaczę panią, a pani, co spojrzy, to zobaczy mnie. – Zaraz, zaraz, proszę być przyzwoitym. Tu mina jej zrzedła i przez chwilę dziewczyna zachowała milczenie. Gabriel nie przestawał wpatrywać się w czerwone jagody głogu tak uporczywie, że w przyszłości dzika róża stała się dla niego niejako symbolem miłosnych oświadczyn. Betsaba zwróciła się do niego ruchem stanowczym. – Nie – rzekła – nic z tego, nie wyjdę za pana.

– Namyśl się jeszcze. – Dość już zastanawiałam się, myśląc o tym przez cały ten czas. Z jednej strony wyjście za mąż sprawiłoby mi przyjemność. Ludzie zaczęliby o mnie mówić i uważać, że mi się poszczęściło, a ja byłabym z tego dumna i tak dalej… no, ale mąż… – Cóż mąż? – …byłby, jak pan sam mówi, ciągle przy mnie. Kiedykolwiek spojrzę, to go zobaczę… – Oczywiście, byłby przy pani, to znaczy ja byłbym tym mężem. – Chcę przez to powiedzieć, że na weselu chętnie byłabym panną młodą, ale pod warunkiem że potem nie musiałabym mieć męża… Ale ponieważ kobieta nie może paradować w tej roli sama, więc pewnie nie wyjdę za mąż, przynajmniej jeszcze nie teraz. – Ależ to bzdura! Widząc, że jej wyznanie spotkało się z tak ostrą krytyką, Betsaba urażona w swej godności odwróciła się od niego. – Klnę się na Boga, że żadna dziewczyna nie powiedziałaby nic równie głupiego! – zawołał Oak. – Ależ moja najdroższa, niech pani nie będzie taka! – mówił dalej pojednawczym tonem, przy tym westchnął szczerze i głęboko, lecz mimo że westchnienie to podobne było do szumu sosny, jednak zaledwie zdołało zmącić dokolną ciszę. – Dlaczego mnie pani nie chce? – żalił się, okrążając krzak róży, by się do niej zbliżyć. – Nie mogę – odparła, cofając się. – Ale dlaczego? – nalegał; wreszcie przystanął i patrzył na nią poprzez krzew, widząc z rozpaczą, że nigdy jej nie dosięgnie. – Bo nie kocham pana. – Tak, ale… Stłumiła ziewnięcie, ale tak nieznaczne, że nie przekraczało form dobrego wychowania. – Nie kocham pana – powtórzyła. – Ale ja panią kocham i wystarczyłoby mi, żeby mnie pani choć trochę lubiła! – Och, panie Oak, to byłoby brzydko z mojej strony, zacząłby pan mną gardzić.

– Nigdy! – oświadczył pan Oak tonem tak poważnym, że mocą tego słowa zdawał się przeniknąć przez krzew prosto w jej ramiona. – Jedno jest dla mnie pewne w tym życiu, to że będę panią zawsze kochał, zawsze tęsknił i pragnął jej aż do śmierci. – Słowa te wypowiedział ze szczerym patosem, a jego duże opalone ręce drżały zupełnie widocznie. – Strasznie mi przykro, że nie mogę wyjść za pana, skoro ma pan dla mnie tyle uczucia – rzekła cokolwiek zasmucona i rozejrzała się beznadziejnie dokoła, jak gdyby w poszukiwaniu wyjścia z tej moralnej rozterki. – Jakże teraz żałuję, że biegłam za panem! – Mimo to było widoczne, że chętnie powróciłaby do poprzedniego wesołego tonu, a twarz jej przybrała wyraz filuterny. – Nie, panie Oak, nic z tego nie będzie. Mnie przydałby się ktoś, kto by mnie poskromił, gdyż jestem zbyt samowolna, a pan by tego nie potrafił. Oak spuścił wzrok, patrząc uparcie w ziemię, a wyraz jego twarzy świadczył o tym, że wszelką argumentację uważa za bezowocną. – Panie Oak – odezwała się nad wyraz trzeźwo i rozsądnie. – Pan jest ode mnie zamożniejszy, ja nie posiadam w majątku ani pensa i jestem na utrzymaniu ciotki. Z nas dwojga jestem bardziej wykształcona i nie kocham pana ani trochę. Oto jak sprawa wygląda z mojej strony. A teraz co do pana. Jest pan farmerem na dorobku i o ile w ogóle pan się ożeni (o czym pan teraz jeszcze nie myśli), to przezorność nakazuje, by pan wziął żonę z posagiem, co by panu pozwoliło nabyć większy folwark niż ten, jaki pan posiada obecnie. Gabriel spojrzał na nią z lekkim zdziwieniem i głębokim uznaniem. – Przecież sam zawsze tak samo myślałem – przyznał się naiwnie. Farmer Oak posiadał dwa razy więcej cnót chrześcijańskich niż przeciętny chrześcijanin, zbyt wiele, by mu to pozwoliło dojść do ładu z Betsabą. Cechowały go duża pokora i aż przesadna uczciwość. Betsaba się zmieszała. – Więc po co pan przychodzi i niepokoi mnie? – powiedziała prawie, a może nawet zupełnie rozgniewana, a czerwone plamy na jej policzkach uwydatniły się jeszcze bardziej. – Nie mogę zrobić tego, co byłoby… – Słuszne?

– Nie… raczej rozsądne. – No, teraz wyszło szydło z worka, panie Oak! – zawołała jeszcze bardziej wyniośle, kręcąc pogardliwie głową. – Jak pan myśli, czy wobec tego wyznania mogłabym wyjść za pana? Bo ja tak nie myślę… Przerwał jej namiętnie: – Proszę mnie nie sądzić tak fałszywie! Dlatego że jestem dość szczery, by przyznać się do myśli, na którą wpadłby każdy mężczyzna w moim położeniu, to pani już czerwienieje i staje się dla mnie uszczypliwa. Jeżeli chodzi o to, jakoby pani miała być dla mnie niezbyt dobrą partią, to nonsens! Że pani umie wyrażać się jak dama, o tym wie cała parafia, a słyszałem, że wuj pani ma w Weatherbury taki duży folwark, jakiego ja nie będę miał nigdy. Czy mógłbym przyjść do pani dziś wieczorem albo może w niedzielę, poszlibyśmy razem na spacer? Nie żądam, nie żądam, by się pani zgodziła od razu, jeżeli pani sobie tego życzy. – Nie, nie, nie mogę, proszę nie nalegać. Nie kocham pana, więc byłoby to śmieszne – dokończyła ze śmiechem. Żaden mężczyzna nie lubi, by jego uczucia stały się przedmiotem zabawy w ciuciubabkę. – Więc dobrze – powiedział Oak stanowczo, z miną człowieka, który odtąd zamierza pędzić wszystkie dnie i noce nad studiowaniem Pisma Świętego. – Wobec tego nie będę już pani niepokoił.

ROZDZIAŁ V Wyjazd Betsaby. Tragedia pasterska.

Pewnego dnia wiadomość o wyjeździe Betsaby dosięgła Gabriela i wywarła na niego wpływ mogący zadziwić każdego, kto by nie podejrzewał, że im dobitniej wyrażamy rezygnację, tym mniej jest ona stanowcza. Łatwo zauważyć, że nie ma ścieżki mogącej nas wyprowadzić z kręgu miłości, aczkolwiek istnieje taka, która do niej wiedzie. Niektórzy za najkrótsze wyjście uważają małżeństwo, lecz i to nieraz zawodzi. Rozłąka, ów dar losu ofiarowany Gabrielowi pod postacią wyjazdu Betsaby, byłaby dla ludzi pewnego pokroju skutecznym środkiem na zapomnienie, natomiast dla innych – przeciwnie, stwarza powód do idealizowania osoby oddalonej; ich uczucie, mimo że spokojne i nieskłonne do wybuchów, płynie jednak nurtem głębokim i nieprzerwanym. Oak należał do typu ludzi o charakterze stałym i od chwili wyjazdu Betsaby czuł, że jego głęboko ukryta miłość płonie teraz jeszcze gorętszym płomieniem – to wszystko. Początkowa przyjaźń z jej ciotką została zwarzona przez nieudane konkury, a wiadomości o Betsabie otrzymywał tylko pośrednio. Mówiono, że wyjechała do miejscowości zwanej Weatherbury, oddalonej o dwadzieścia mil, ale w jakim charakterze – czy w gościnę, czy na stałe – tego nie mógł się dowiedzieć. Gabriel miał dwa psy. Starszy, George, odznaczał się czarnym jak heban nosem, okolonym wąskim paskiem różowej skóry, i sierścią w nieregularne plamy koloru na przemian białego i brudnoszarego. Z biegiem lat jednak owa szarość na skutek długiego przebywania na słońcu i deszczu stopniowo wypełzła i zatarła się w obficiej porośniętych miejscach, przechodząc w kolor brązowoczerwony, jak gdyby niebieskawy składnik tej szarości wypłowiał, tak jak odcień indygo z czasem zatarł się na obrazach Turnera. Pierwotnie była to sierść, jednak podczas długoletniego przebywania wśród owiec zdawała się

przeobrazić w wełnę pośledniej wartości i gatunku. Pies ten dawniej należał do pewnego pasterza, człowieka niewybrednych obyczajów, unoszącego się łatwo strasznym gniewem, toteż George lepiej rozumiał wszystkie stopnie potępienia spadającego na jego głowę i wyrażonego w obelgach i przekleństwach niż najbardziej ordynarny staruch w całej okolicy. Długie doświadczenie pozwoliło mu tak dokładnie rozumieć różnicę między takimi okrzykami jak: „Pójdź tu do nogi” czy: „Do nogi, draniu!”, że w żadnym wypadku nie pomylił się ani o włos co do stopnia szybkości, z jaką odrywał się od owczych ogonów, kiedy chciał uniknąć spotkania z pasterskim kijem. Mimo że stary, był jeszcze zręczny i godzien zaufania. Młodszy pies, syn George’a, był zapewne wykapanym portretem matki, gdyż nie znalazłbyś w nim najmniejszego podobieństwa do ojca. Uczył się pilnowania owiec, by po śmierci starego zająć jego miejsce w owczarni, ale dotychczas poznał zaledwie pierwsze zasady tego fachu i teraz jeszcze było mu niesłychanie trudno rozumieć różnicę między dobrym a nazbyt dobrym spełnianiem obowiązku. Poważny, a jednak tępogłowy był ten psiak (nie miał żadnego imienia, lecz z jednakową gotowością przybiegał na każde życzliwe zawołanie), toteż gdy kazano mu pędzić owce, robił to tak gorliwie, że gdyby go nie odwołano i gdyby nie przykład starego George’a, byłby je z przyjemnością pędził przez cały powiat. Tyle o psach. Na najdalszym krańcu Norcombe Hill znajdował się wapienny dół, skąd całe pokolenia czerpały i dostarczały wapno do pobliskich folwarków. Po obu stronach tego dołu biegły w kształcie litery V dwa żywopłoty niestykające się jednak końcami. Wąskie przejście między żywopłotami znajdujące się bezpośrednio nad brzegiem dołu było prowizorycznie zabezpieczone wątłymi sztachetkami. Pewnego wieczora farmer Oak, powróciwszy do domu w przekonaniu, że tego dnia dalszy nadzór nad owcami jest zbyteczny, zawołał jak zwykle na psy, by je zamknąć w szopie aż do rana. Na wołanie to odpowiedział tylko jeden – stary George; drugiego nie mógł znaleźć ani w domu, ani na łące czy w ogrodzie. Przypomniał sobie wtedy, że zostawił oba psy na wzgórzu zajęte pożeraniem zdechłego jagnięcia (takim mięsem karmił je rzadko kiedy, chyba w braku innego

pożywienia) i przypuszczając, że młodszy pies nie dokończył jeszcze kolacji, wszedł do szałasu, by oddać się rozkoszy spędzenia nocy na posłaniu, na co ostatnio pozwalał sobie tylko w niedzielę. Była cicha, wilgotna noc. Przed samym świtem obudziły go znajome dźwięki rozlegające się jednak jakoś inaczej niż zwykle. Dla pasterza dźwięk dzwonków owczarskich, podobnie jak dla innych tykanie zegara, jest czymś tak zwykłym, że zauważa go tylko wtedy, gdy dźwięk nagle ucichnie lub też brzmi zupełnie inaczej niż codzienne leniwe brzęczenie, które dla pasterskiego wprawnego ucha słyszane nawet z oddali oznacza, że w owczarni wszystko jest w porządku. W uroczystej ciszy budzącego się ranka Gabriel usłyszał, że te dźwięki są niezwykle szybkie i gwałtowne. Taki odmienny brzęk dzwonków rozlega się w dwóch wypadkach: gdy stado nagle wpada na nowe pastwisko i z pośpiechem rzuca się żarłocznie do jedzenia, co powoduje przerywane, szybkie dzwonienie, lub wtedy gdy owce popędza się do szybkiego biegu, a wtedy w brzęku ich dzwonków daje się słyszeć jakby nieustanne drżenie. Doświadczone ucho Oaka poznało, że przyczyną dźwięku, jaki słyszy w tej chwili, jest gwałtowny bieg owiec. Wyskoczył z posłania, narzucił ubranie, przebiegł pędem przez łąkę otuloną w poranne mgły i wspiął się na wzgórze. Wcześniej okocone owce trzymał w pewnym oddaleniu od tych, które jeszcze nie urodziły, a było ich w owczarni Oaka przeszło dwieście. Właśnie wszystkie te owce jak gdyby znikły bez śladu ze wzgórza. Pozostałych pięćdziesiąt sztuk wraz z jagniętami znajdowało się oddzielnie na drugim końcu pastwiska, tak jak był je zostawił, ale reszta stanowiąca trzon stada gdzieś się zapodziała. Z piersi Gabriela wyrwał się głośny zew pasterza: – Baś, baś, owieczki, baś, baś! W odpowiedzi nie odezwało się ani jedno beknięcie. Podszedł do żywopłotu – był w nim wyłamany otwór, a w tym otworze ujrzał ślady owczych raciczek. Trochę zdziwiony, że o tej porze roku owce wyłamały ogrodzenie, przypisywał to raczej ich apetytowi na zimowy bluszcz, pieniący się obficie w lasku, i wszedł za żywopłot. W lasku nie znalazł ani jednej owcy. Zawołał raz jeszcze. Odezwały się echem doliny i najdalsze wzgórza, tak jak niegdyś żeglarze nawoływali Hylasa

zaginionego nad brzegiem Mysji1, ale nie odezwała się żadna owca. Szedł więc dalej wśród drzew krawędzią wzgórza. Na jego szczycie, gdzie nad brzegiem wapiennego dołu zbiegały się końce dwóch wspomnianych wyżej żywopłotów, ujrzał młodszego psa stojącego nieruchomo i posępnie na tle nieba niczym Napoleon na Wyspie Św. Heleny. Oak zrozumiał, że stało się coś strasznego: posunął się dalej, czując, że słabnie. W pewnym miejscu sztachety zostały wyłamane i Oak ujrzał ślady swoich owiec. Pies podbiegł do niego i polizał mu rękę, okazując swym zachowaniem, że za swoje usługi oczekuje niemałej nagrody. Oak spojrzał w przepaść. Pod stopami jego leżały owce martwe lub konające, cały stos dwustu poszarpanych ciał tak skłębionych, że robiły wrażenie, jak gdyby było ich dwa razy więcej. Oak był człowiekiem głęboko uczuciowym; uczuciowość ta, której podlegał niby prawu grawitacji, często obracała wniwecz jego plany polityczne graniczące ze strategią. Ciemną stronę pasterskiego zawodu stanowiła świadomość, że owce w końcu zawsze przemieniają się w baraninę, że nadchodzi dzień, kiedy każdy pasterz staje się wierutnym zdrajcą wobec swej bezbronnej owczarni. Toteż teraz pierwszym jego uczuciem był żal z powodu przedwczesnej zguby tych potulnych owieczek wraz z ich nieurodzonymi jagniętami. Dopiero po chwili uświadomił sobie inną stronę sprawy: owce nie były ubezpieczone. Wszystkie oszczędności jego skromnego życia za jednym zamachem rozsypały się w proch; nadzieja, że zdoła się utrzymać na stanowisku niezależnego farmera, zgasła może na zawsze. W okresie między osiemnastym a dwudziestym ósmym rokiem życia, zanim zdobył obecną pozycję, Gabriel wykazał tyle energii, cierpliwości i pracowitości, że niewiele mu z tego chyba pozostało. Oparł się o sztachety i zasłonił twarz rękami. Stan otępienia nie może jednak trwać wiecznie, toteż farmer Oak powoli oprzytomniał. Charakterystyczne i godne uwagi były jego pierwsze słowa – słowa wdzięczności: – Chwała Bogu, że nie jestem żonaty; co ONA by robiła w tej nędzy, która mnie teraz czeka! Oak podniósł głowę i nie wiedząc, co ma robić dalej, w milczeniu

patrzył na otaczającą go scenerię. Na najdalszym skraju wapiennego dołu wisiał zwężony szkielet brudnożółtego księżyca, któremu pozostało już niewiele dni istnienia, bo z lewej strony uparcie zbliżała się doń gwiazda poranna. Powierzchnia stawu lśniła matowym blaskiem niby oko umarłego, a wraz z przebudzeniem się świata powiał lekki wiatr, który wydłużał odbicie księżyca i potrząsał nim, tworząc na wodzie fosforyczną smugę światła. Wszystko to Oak widział i zapamiętał. O ile dało się stwierdzić, biedny psiak w głębokim przekonaniu, że skoro go trzymają do pędzenia owiec, to im prędzej je pędzi, tym lepiej, po uraczeniu się mięsem zdechłego jagnięcia, ze wzmożonym zapałem i energią spędził wszystkie owce w jeden kąt i pognał potulne zwierzątka przez płot i pola, aż przerażone, samą siłą rozpędu wyłamały część przegniłych sztachet i runęły z brzegu w przepaść. Syn George’a wykonał swój obowiązek tak sumiennie, że jako nadmiernie gorliwy robotnik nie zasługiwał na dłuższy żywot, toteż został schwytany i w sposób tragiczny zastrzelony w południe tego samego dnia. Jest to jeszcze jeden przykład przekornego losu będącego udziałem psów i innych filozofów, którzy doprowadzają rozumowanie do logicznego wniosku i usiłują zachować się konsekwentnie na świecie tak pełnym kompromisów. Gabriel kupił swą farmę od pewnego handlarza, który ze względu na jego uczciwy wygląd i charakter sprzedał mu ją na dogodnych warunkach, pobierając od niego odsetki aż do ostatecznego spłacenia należności. Oak obliczył, że wartość inwentarza, zbiorów i narzędzi będących jego prywatną własnością wystarczy na spłacenie długu, tak więc sam został wolnym człowiekiem, zachowując tylko ubranie, które miał na sobie, i nic więcej. Hylas – w mit. grec. piękny młodzieniec, którego Herakles zabrał z sobą na wyprawę Argonautów. Po drodze, na ziemi myzyjskiej, gdy Hylas wyszedł na ląd, by zaczerpnąć świeżej wody, uprowadziła go nimfa Najada, po czym zamieniła go w echo. [wróć]

ROZDZIAŁ VI Jarmark. Podróż. Pożar.

Minęły dwa miesiące. I oto nadszedł dzień lutowy, kiedy to w powiatowym mieście Casterbridge odbywał się doroczny jarmark najmu robotników. Przy końcu ulicy stało dwustu do trzystu wesołych, ochoczych mężczyzn czekających na uśmiech losu; wszyscy byli ludźmi tego typu, dla których praca nie jest niczym gorszym niż zmaganie się z prawem ciężkości, przyjemność zaś – niczym lepszym niż przerwa w tym zmaganiu. Wśród nich woźnice i furmani odznaczali się kawałkiem biczyska okręconego dokoła kapelusza, strzecharze trzymali w ręku słomiane powrósła, pasterze – kije pasterskie; w ten sposób farmerzy mogli na pierwszy rzut oka poznać zawód najemnika. W tłumie tym znajdował się młody człowiek atletycznej budowy, odróżniający się od innych bardziej pańskim wyglądem; wyższość owa była tak widoczna, że kilku ogorzałych wieśniaków stojących opodal zwracało się do niego z zapytaniami i biorąc go za farmera, tytułowało go panem. Odpowiedź jego brzmiała zawsze jednakowo: – Ja sam poszukuję pracy jako rządca. Czy nie wiecie o kim, kto takiego potrzebuje? Gabriel był teraz bledszy niż dawniej, miał w oczach więcej zamyślenia, a w ogólnym wyrazie więcej smutku. Przeszedł przez ogniową próbę nieszczęścia, która więcej mu dała, niż zabrała. Wzniósłszy się na skromne stanowisko króla pasterzy, runął z tej wysokości na samo dno legendarnej bagnistej otchłani, natomiast osiągnął nieznany mu dotychczas pełen godności spokój oraz obojętność względem losu, która aczkolwiek często doprowadza człowieka do upodlenia, staje się czasem podłożem jego wzniosłości. W ten sposób z poniżenia powstaje wywyższenie, a ze straty – korzyść. Rankiem pułk kawalerii opuścił miasto, a sierżant ze swym oddziałem przejeżdżał ulicami i bębnieniem wzywał nowych rekrutów.

Zbliżał się już wieczór, a Gabriel jeszcze nie znalazł pracy, toteż zaczynał żałować, że nie zaciągnął się do wojska i nie wyjechał stąd, by służyć ojczyźnie. Zmęczył się długim staniem na rynku, a że było mu obojętne, do jakiej pracy ma się zabrać, postanowił wystarać się o inne zajęcie niż praca rządcy. Zdawało się, że wszyscy farmerzy poszukują pasterzy do owiec, a przecież hodowla owiec była jego specjalnością. Skręcił więc w jakąś ciemną ulicę, potem w jeszcze ciemniejszy zaułek i wszedł do kuźni. – Jak długo potrwa sporządzenie pasterskiego kija? – Dwadzieścia minut. – A ile ma kosztować? – Dwa szylingi. Oak usiadł na ławce i niebawem kowal wręczył mu żelazny zakrzywiony hak, do którego ponadto dołączył drewniany kij. Gabriel skierował się następnie do składu gotowych ubrań, dobrze znanego wśród włościan. Ponieważ nabycie pasterskiego kija pochłonęło znaczną część jego kapitałów, postarał się zamienić swoje palto na długi przepisowy kitel, jaki zwykle nosili pasterze. Po załatwieniu tej transakcji pośpieszył znów na rynek i stanął na brzegu chodnika z kijem pasterskim w ręku. Teraz, kiedy przedzierzgnął się w pasterza, zdawało się, że najbardziej poszukiwano właśnie rządców. Jednakże niektórzy farmerzy zauważyli go i podchodzili bliżej. Następowały dialogi mniej więcej takiej treści. – Skąd tu przybywacie? – Z Norcombe. – Daleko stąd? – Piętnaście mil. – Na czyjej farmie pracowaliście ostatnio? – Na własnej. Powyższa odpowiedź działała nieodmiennie niby wieść o nagłym wybuchu cholery. Wypytujący go farmer podążał dalej, potrząsając z niedowierzaniem głową. Gabriel, podobnie jak jego pies, wydawał się zbyt dobry, by mu można było ufać, wobec tego szanse jego nie wzrosły ani na jotę.

Bezpieczniej jest korzystać z pierwszej nadarzającej się sposobności i bez namysłu zastosować się do niej, niż mieć plan gotowy i czekać, kiedy uda się wprowadzić go w czyn. Gabriel żałował, że przystroił się w barwy pasterskie, zamiast tego, by z góry przygotować się na przyjęcie każdej pracy mającej popyt na jarmarku. Kilku wesołych chłopców gwizdało i śpiewało opodal giełdy zbożowej. Dłoń Gabriela spoczywająca przez pewien czas bezczynnie w kieszeni kitla dotknęła fletu, który tam przedtem włożył. Nadarzyła się sposobność, by zastosować w praktyce drogo okupioną umiejętność. Wyjął flet i zaczął grać Jasia na jarmarku, a grał jak ktoś, kto nigdy w życiu nie zaznał smutku. Oak potrafił włożyć w tę melodię jakąś iście arkadyjską słodycz, a dźwięki tej dobrze znanej piosenki radowały zarówno jego własne serce, jak i otaczających go gapiów. Grał od ucha i w pół godziny zarobił tyle pensów, że dla nędzarza suma ta stanowiła niemal majątek. Rozpytując się tu i ówdzie, dowiedział się, że nazajutrz podobny jarmark ma się odbyć w Shottsford. – Daleko to stąd? – Będzie z dziesięć mil za Weatherbury. Weatherbury! Przecież Betsaba tam udała się przed dwoma miesiącami! Wiadomość ta podziałała nań tak, jak gdyby o północy zajaśniało słońce. – Jak daleko stąd do Weatherbury? – Pięć do sześciu mil. Betsaba prawdopodobnie dawno już stamtąd wyjechała, ale miejscowość ta budziła w nim dość zainteresowania, by uczynić Shottsford najbliższym terenem poszukiwania pracy, skoro miasteczko to leżało w okolicy Weatherbury. Zresztą mieszkańcy jego nie byli pozbawieni wewnętrznych cech dość interesującej natury. Jeżeli wierzyć temu, co o nich mówiono, tworzyli oni zespół najbardziej hardych, wesołych i zepsutych chłopów w całym powiecie. Oak postanowił, że idąc do Shottsford, spędzi noc w Weatherbury, i od razu wyruszył gościńcem, który mu wskazali; wiódł wprost do owej wsi. Gościniec prowadził przez bagniste łąki przerzynane niewielkimi strumyczkami, których migotliwe powierzchnie splatały się pośrodku,

a przy brzegach marszczyły, tam zaś gdzie prąd był bardziej wartki, pokrywały się płatami białej piany płynącej przed siebie z niezmąconym spokojem. Na miejscach wyżej położonych suche i martwe liście niesione na skrzydłach wiatru z szelestem toczyły się tam i sam po ziemi, a małe ptaszyny kryjące się w żywopłotach stroszyły piórka, układając się wygodnie na noc i pozostawały na miejscu, kiedy Oak szedł dalej, lecz ulatywały, gdy zatrzymywał się, by na nie spojrzeć. Minął las Yalbury, gdzie łowne ptactwo sadowiło się na żerdkach, i słyszał chrapliwe gdakanie bażantów i sapiące poświsty ich samiczek. Przebył trzy do czterech mil, gdy tymczasem cały krajobraz pogrążył się w jednostajnym mroku. Zeszedłszy ze wzgórza Yalbury, zaledwie zdołał rozróżnić rysujący się przed nim kształt wozu ukrytego pod rozłożystymi gałęziami jakiegoś dużego drzewa. Podszedłszy bliżej, zauważył, że przy wozie nie było koni, a wokół ani żywej duszy. Prawdopodobnie zostawiono go tu na noc, gdyż prócz małej wiązki siana nic na nim nie było. Gabriel usiadł na dyszlu i zastanowił się nad sytuacją. Obliczył, że zdążył już przebyć znaczną część drogi, a będąc od świtu na nogach, poczuł gwałtowną chęć położenia się na sianie, zamiast wędrować dalej aż do wsi Weatherbury i w dodatku płacić tam za nocleg. Zjadłszy ostatnią kromkę chleba z szynką i pociągnąwszy z butelki łyk jabłecznika zabranego przezornie z domu, wsunął się do pustego wozu. Połowę siana podesłał pod siebie, o ile w ciemności mógł to zrobić dokładnie, drugą częścią nakrył się wraz z głową niby pierzyną i poczuł się pod względem fizycznym tak dobrze i przytulnie jak nigdy w życiu. Człowiekowi, który jak Oak pod względem skłonności do refleksji tak bardzo odstawał od otoczenia, trudno było otrząsnąć się zupełnie z melancholii, gdy zaczął rozpamiętywać obecną, tak niepomyślną kartę swego życia. Toteż rozpatrując swe miłosne i pasterskie klęski, wkrótce zasnął, bowiem pasterze, podobnie jak żeglarze, nie czekają długo na bożka snu, lecz potrafią go przywołać w każdej chwili. Obudził się nagle, nie mając pojęcia, jak długo spał, i zauważył, że wóz jest w ruchu. Wóz nie miał resorów i zbyt szybko toczył się po drodze, co w danych warunkach czyniło jazdę nader niewygodną, gdyż

głowa Gabriela podskakiwała na dnie wozu niby pałka na bębnie. Po chwili usłyszał głosy ludzkie dochodzące od przodu wozu. Taka kłopotliwa sytuacja mogła była przestraszyć człowieka nawykłego do powodzenia, lecz nieszczęścia są najskuteczniejszym narkotykiem na wszelkie strachy, toteż Gabriel tylko ostrożnie wysunął głowę spod siana i pierwszym widokiem, jaki ujrzał, były gwiazdy na niebie. Wielka Niedźwiedzica stała pod kątem prostym w stosunku do Gwiazdy Polarnej, z czego Gabriel wywnioskował, że musi być koło dziewiątej, czyli mówiąc innymi słowami, spał dwie godziny. Dokonał tej drobnej astronomicznej obserwacji bez żadnego wyraźnego celu, lecz jednocześnie ukradkiem odwrócił się, by, o ile to możliwe, zbadać, w czyich rękach się znajduje. Na przednim siedzeniu majaczyły dwie postacie siedzące z nogami spuszczonymi na zewnątrz wozu; jedna z nich powoziła. Gabriel wkrótce zorientował się, że był to woźnica powracający podobnie jak on sam z jarmarku w Casterbridge. Prowadzili rozmowę następującej treści: – Co tu gadać, jeżeli chodzi o urodę, to z niej piękna i dorodna dziewucha. Ale to tylko tak po wierzchu, bo na wnętrzu to te strojne bestyjki bywają harde jak sam Lucyper. – Oj, to prawda, Billy Smallbury, mnie się też tak widzi. – Słowa te były powiedziane głosem z natury drżącym, tym bardziej że podskakiwanie wozu nie obyło się bez wpływu na struny głosowe mówiącego, który trzymał lejce. – Wszyscy powiadają, że jest urodna jak mało. – O rety! Jeżeli tak jest naprawdę, to nijak nie będę śmiał na nią popatrzeć, dalibóg, nie będę śmiał, nie, taki już jestem wstydliwy. – W dodatku jest bardzo próżna. Powiadają, że co wieczór przed spaniem przegląda się w lusterku, żeby zobaczyć, czy prosto włożyła nocny czepek. – A przecież jest niezamężna! Co za ludzie teraz na tym świecie! – A także gadają, że umie grać na fortepianie. A tak jej to zgrabnie idzie, że potrafi ci wygrać i pobożny psalm, i najweselszą piosenkę, jakiej tylko dusza zapragnie. – Co też mówicie! Będzie nam teraz wesoło. Inny duch we mnie

wstępuje. A jak ona płaci? – Tego nie wiem, kumie Poorgrass. Gabriel słyszał te i podobne uwagi i w głowie błysnęła mu szalona myśl, że to chyba mowa o Betsabie. Wprawdzie nic nie usprawiedliwiało podobnego przypuszczenia, bo aczkolwiek wóz podążał w kierunku Weatherbury, to wszak mógł był jechać jeszcze dalej, kobieta zaś, o której mówiono, była pewnie właścicielką jakiegoś majątku. Dojeżdżali już do Weatherbury, toteż Gabriel, nie chcąc bez potrzeby niepokoić tamtych dwóch, wysunął się niepostrzeżenie z wozu. Skierował się ku otworowi w płocie; jak się okazało, były to wrota i Oak, usiadłszy na nich, zaczął się zastanawiać, czy ma szukać we wsi jakiego taniego pomieszczenia, czy też znaleźć sobie jeszcze tańsze pod stogiem siana lub zboża. Zgrzytliwy turkot wozu powoli się oddalał. Zamierzał już ruszyć w dalszą drogę, gdy po lewej stronie, w odległości około pół mili, zauważył jakiś niezwykły blask. Wpatrując się, spostrzegł, że blask się powiększa. Widocznie gdzieś powstał pożar. Wdrapał się znów na wrota i przeskoczywszy na drugą stronę, gdzie ujrzał zorane pole, pobiegł na przełaj w kierunku pożaru. Łuna, widziana z bliska i spotęgowana przez rosnący ogień, rozszerzyła się w dwójnasób i z wielką dokładnością ukazała mu zarysy brogów. Pożar powstał na dziedzińcu, gdzie stały brogi zboża. Zmęczona twarz Oaka zabarwiła się jaskrawym pomarańczowym blaskiem, a cały przód kitla i kamaszy pokrył się migotliwym deseniem w gałązki cierni, gdyż światło padało na niego poprzez przeciwległy, pozbawiony liści żywopłot, a metalowy hak jego pasterskiego kija zajaśniał srebrzyście w oślepiającej łunie pożaru. Oak dobiegł do granicznego ogrodzenia i stanął, aby nabrać tchu. Dokoła nie było żywej duszy. Ogień powstał w podłużnej stercie słomy i rozszerzył się tak, że o ratowaniu jej nie było mowy. Inaczej pali się dom, a inaczej stóg. Gdy wiatr wdmuchuje ogień do wnętrza domu, to część jego objęta płomieniem znika zupełnie jak topniejący cukier, tak że kontur domu staje się dla oka niewidzialny. Natomiast ciasno ułożony bróg siana lub pszenicy może przez pewien czas opierać się płomieniom, jeżeli ogień powstał od strony zewnętrznej. Stojący przed Gabrielem stóg słomy był ułożony luźno i płomienie

wdarły się do jego wnętrza z błyskawiczną szybkością. Stóg płonął od strony wiatru i rozżarzał się lub przygasał niby popiół z cygara. W pewnej chwili leżący na wierzchu snop słomy stoczył się z sykiem w dół, płomienie wydłużyły się i objęły go, hucząc miarowo, ale bez trzasku iskier. W tyle sterty ukazały się płaskie ławice dymu niby przelotne chmury, a za nimi gorzały ukryte drobne, oddzielne ogniska, rozświetlając na pół przezroczyste welony dymu jednolitym żółtawym blaskiem. Na pierwszym planie rubinowy żar pełzającym ruchem pochłaniał pojedyncze źdźbła słomy niby kłąb czerwi, ponad wszystkim migotały zaś fantastyczne ogniste twarze o wywieszonych jęzorach i płonących ślepiach oraz inne niesamowite zjawy, z których od czasu do czasu tryskały snopy iskier jak ptaki wylatujące z gniazda. Oak porzucił nagle rolę biernego widza, spostrzegłszy, że sprawa jest poważniejsza, niż początkowo przypuszczał. Kłąb dymu odchylił się na stronę i oczom Gabriela ukazał się bróg pszenicy stojący w niepokojącej bliskości od płonącej sterty słomy, a za nim cały szereg innych, stanowiących sprzęt zboża z całego folwarku. Tak więc sterta słomy nie stała, jak myślał, gdzieś oddzielnie, lecz w bezpośrednim sąsiedztwie całej grupy brogów. Przeskoczywszy przez żywopłot, zauważył, że nie jest sam. Pierwszy człowiek, którego napotkał, biegał to tu, to tam z takim pośpiechem, jak gdyby myśli jego o kilka jardów wyprzedzały ciało niemogące za nimi nadążyć. – Ludzie… hej, ludzie… gore…! pali się…! Ogień to dobry pan, a zły sługa… Chciałem powiedzieć: zły sługa, a dobry pan… Hej, Marku Clark, bywaj tu…! Hej, Billy Smallbury, Marianie Money i ty, Janie Coggan i Mateuszu, biegnijcie tu, a prędko! – Wśród dymu ukazały się za wołającym człowiekiem inne postacie i Gabriel spostrzegł, że nie jest sam, lecz w licznym gronie ludzi, których cienie tańczyły wesoło tu i tam, rzekłbyś, w takt podrygujących płomieni. Całe to zbiorowisko – należące do klasy społecznej, która myślom nadaje formę uczucia, a uczuciom formę ruchu – rzuciło się do pracy w sposób chaotyczny i wyraźnie mijający się z celem. – Zatkajcie na dole dopływ powietrza do brogu z pszenicą! – krzyknął Gabriel do stojących najbliżej ludzi. Zboże było ułożone na

kamiennych podstawach, a żółte języki ognia z płonącej słomy już się między nie wdzierały, liżąc je wesoło. Gdyby ogień przedostał się pod stertę, wszystko byłoby stracone. – Dać tu plandekę, a prędko! – zawołał Gabriel. Przyniesiono kawał żaglowego płótna i rozpięto je niby kurtynę u wylotu otworu między kamiennymi podstawami. Płomienie natychmiast przestały wdzierać się pod stertę i buchnęły prostopadle do góry. – Stańcie tu z wiadrem wody i zlewajcie płótno! – komenderował dalej Gabriel. Płomienie, skierowane teraz w górę, zaczęły wdzierać się na zręby ogromnego dachu pokrywającego bróg pszenicy. – Drabinę! – krzyknął Gabriel. – Drabina stała przy stercie słomy i spaliła się do szczętu – odpowiedziała jakaś widmowa postać spoza zasłony dymu. Oak chwycił za snopki od strony kłosów, jak gdyby zabierał się do zrywania kit z łodyg trzciny, i wsuwając stopy w bróg, a chwilami wbijając rękojeść swego pasterskiego kija w zboże, począł się wspinać prostopadle. Wkrótce siedział już okrakiem na samym szczycie, gdzie żelaznym końcem kija jął dusić tlące się już miejsca, wołając, by mu podano dużą gałąź, drabinę i wodę. Billy Smallbury, jeden z tych dwóch, co byli na wozie, wydostał skądś drabinę, po której wspiął się Marek Clark i zajął miejsce obok Oaka na krytym strzechą dachu. Tutaj dym był wprost duszący i Clark, bystry chłopak, dostawszy z dołu wiadro wody, chlusnął nią w twarz Oaka i gruntownie go opryskał, gdy tymczasem Gabriel za pomocą grubej bukowej gałęzi w jednej ręce i kija w drugiej oczyszczał dalej bróg, odrzucając wszystkie części objęte ogniem. Na dole grupy wieśniaków uwijały się, robiąc w miarę możności wszystko dla ugaszenia pożaru, ale to niewiele pomagało. Blask płomieni zabarwiał ich na pomarańczowo, a za nimi migotały fantastyczne cienie różnych kształtów. Za rogiem największego stogu, osłonięty od bezpośredniego blasku pożaru, stał kucyk z młodą kobietą na grzbiecie. Obok niej stała druga kobieta. Obie zdawały się trzymać z dala od ognia, żeby nie spłoszyć konika.

– To jakiś pasterz – rzekła kobieta stojąca obok konia. – Tak, to z pewnością pasterz. Niech pani spojrzy, jak hak jego kija błyszczy, gdy nim uderza po stercie, a w kitlu ma pełno wypalonych dziur. W dodatku młody i przystojny chłopak! – Czyj to pasterz? – zapytała kobieta na koniu. – Nie wiem, proszę pani. – Czy nikt nie wie? – Nie, nikt. Pytałam już wszystkich. Powiadają, że to jakiś obcy. Kobieta na kucyku wyjechała z zasięgu cienia i z niepokojem rozejrzała się dokoła. – Jak myślisz, czy uratują stodołę? – zapytała. – Janie Coggan, jak myślisz, czy uratują stodołę? – powtórzyła druga kobieta, zwracając się z tym samym pytaniem do najbliżej stojącego mężczyzny. – Jest już uratowana, przynajmniej tak mi się zdaje, ale gdyby ten bróg się spalił, to byłoby już po stodole… To ten śmiały pasterz tak się chwacko sprawił. Ot, jeszcze teraz siedzi na daszku nad brogiem i wymachuje długimi łapami niby wiatrak. – Dzielnie pracuje – powiedziała młoda kobieta na koniu, patrząc na Gabriela poprzez gęsty wełniany welon. – Szkoda, że nie jest naszym pasterzem. Czy nikt z was nie wie, jak on się nazywa? – Nigdy nie słyszałem jego nazwiska anim go kiedykolwiek widział na oczy. Ogień zaczął dogasać, więc Gabriel, uważając, że dalsze pozostawanie na tej wysokości jest zbyteczne, szykował się już do zejścia. – Marianno – rzekła kobieta siedząca na koniu – jak on zejdzie na dół, to idź i powiedz, że farmer chciałby mu podziękować za wielką przysługę, jaką nam oddał. Marianna skierowała się w stronę brogu i spotkawszy Oaka na ostatnim szczeblu drabiny, powtórzyła mu prośbę swej pani. – A gdzie jest farmer, wasz pan? – zapytał Gabriel, powziąwszy nagle myśl, że może dostanie tu pracę. – To nie pan, pasterzu, to nasza pani. – To kobieta jest tu farmerką?

– Ano tak, i w dodatku bardzo bogata – odezwał się ktoś stojący opodal. – Niedawno przybyła tu z daleka. Farmę dostała po wuju, któremu zmarło się nagle. Stary miał pieniędzy w bród, mógłby je mierzyć półkwaterkiem. Ale mówią, że ona umieściła wszystko co do grosza po bankach w Casterbridge i ani jej w głowie grać talarami w orła i reszkę tak jak ty i ja grywamy miedziakami. Ani jej to w głowie, pasterzu. – To właśnie ona siedzi tam na kucyku – objaśniła go Marianna. – Ma twarz zasłoniętą tym ciemnym szalem w dziurki. Oak z twarzą osmaloną, brudną, zmienioną do niepoznania pod wpływem dymu i żaru, w kitlu pełnym wypalonych dziur i ociekającym wodą, trzymając w ręku swój pasterski kij zwęglony na końcu i skrócony o sześć cali, z pokorą, jakiej go nauczyły ciężkie przeżycia, zbliżył się do smukłej kobiecej postaci siedzącej na siodle. Z szacunkiem i nie bez galanterii zdjął kapelusz i stanąwszy tuż obok jej stóp zwisających z siodła, zapytał niepewnym głosem: – Czy pani przypadkiem nie potrzebuje pasterza? Kobieta odchyliła woal zasłaniający jej twarz i spojrzała nań ze zdumieniem. Gabriel i jego pozbawiona serca, ukochana Betsaba Everdene stali naprzeciw siebie twarzą w twarz. Betsaba nie przemówiła ani słowa, a on w zmieszaniu powtórzył machinalnie smutnym, zgnębionym głosem: – Czy pani nie potrzebuje pasterza?

ROZDZIAŁ VII Poznanie. Nieśmiała dziewczyna.

Betsaba cofnęła się w cień. Nie wiedziała sama, czy ma się bawić niezwykłością tego spotkania, czy przejąć się głębiej kłopotliwością sytuacji. W sercu miała odrobinę litości i odrobinę triumfu: litości nad jego położeniem, triumfu z powodu własnej sytuacji. Nie czuła się bynajmniej zmieszana, a wspomnienie o miłosnych wyznaniach Gabriela w Norcombe nasuwało jej tylko myśl, że zupełnie o nim zapomniała. – Tak – szepnęła z miną pełną godności i zwracając się do niego z twarzą lekko zarumienioną, dodała: – Potrzebny mi jest pasterz. Ale… – Ten człowiek nadałby się w sam raz dla nas – zauważył spokojnie jeden z wieśniaków. Silne przekonanie udziela się łatwo innym. – Oj, to prawda – potwierdził stanowczo inny. – Prawdziwy z niego mężczyzna! – przyznał serdecznie trzeci. – Wszystko za nim przemawia! – rzekł z zapałem czwarty. – W takim razie powiedzcie mu, by pomówił z rządcą – powiedziała Betsaba. I znów powrócił nastrój prozaiczny. A przecież przydałby się tu letni wieczór i samotność, aby nadać temu spotkaniu właściwy mu romantyczny charakter. Wskazano mu ekonoma i Gabriel, tłumiąc bicie serca wywołane odkryciem, że jego niezwykła Astarte była tylko odmianą dobrze mu znanej i uwielbianej Wenus, stanął z ekonomem na uboczu, by z nim omówić wstępne warunki objęcia służby. Pożar tymczasem dogasał. – Moi drodzy – odezwała się Betsaba – po takiej dodatkowej pracy należy wam się poczęstunek. Może wejdziecie do domu. – Czulibyśmy się swobodniej, panienko, gdyby pani sprawiła nam ten poczęstunek w piwiarni Warrena – odpowiedział w imieniu wszystkich jakiś mężczyzna.

Betsaba wkrótce znikła w ciemności, a mężczyźni małymi grupkami po dwóch lub trzech ruszyli do wsi, zostawiając przy brogu tylko Oaka i ekonoma. – A teraz – zakończył rozmowę ekonom – skoro już wszystko zostało ustalone, to i mnie czas do domu. Dobranoc, pasterzu. – Czy mógłbym tu gdzie znaleźć pomieszczenie? – zapytał Gabriel. – U mnie nie – odparł ekonom, przechodząc obok Oaka, tak jak chrześcijanin mija chyłkiem kościelną skarbonkę, gdy nie zamierza wrzucić do niej ofiary. – Idźcie prosto drogą, aż dojdziecie do piwiarni Warrena, dokąd tamci wszyscy poszli, aby coś przekąsić, tam pewnie znajdziecie kogo, co wam jakie miejsce wskaże. Dobrej nocy, pasterzu. Ekonom, który w powyższy sposób zdradził swój nerwowy lęk przed kochaniem bliźniego jak siebie samego, skierował się w stronę wzgórza, Oak zaś podążył do wsi, nie ochłonąwszy jeszcze ze zdumienia z powodu spotkania z Betsabą, rad, że pozostanie w jej pobliżu i oszołomiony szybkością, z jaką niedoświadczona dziewczyna z Norcombe przedzierzgnęła się w chłodną i nawykłą do sprawowania rządów damę. Ale niektóre kobiety przy pierwszej sposobności potrafią się do takiej roli przystosować. Niejako zmuszony do wyrzeczenia się marzeń wobec konieczności znalezienia drogi doszedł powoli do cmentarza i obszedł go dokoła wzdłuż muru, pod którym rosło kilkanaście prastarych drzew. Ciągnął się tam spory szmat trawnika, a miękka trawa nawet o tej mroźnej porze roku tłumiła kroki Gabriela. Zbliżywszy się do starego, chyba przedwiecznego drzewa, zauważył, że stoi za nim jakaś postać. Mimo to szedł dalej i w pewnej chwili potrącił nogą jakiś luźny kamień. Kamień potoczył się dość głośno, by zaniepokoić nieruchomą postać, która drgnęła i przybrała niedbałą postawę. Była to smukła dziewczyna dość lekko ubrana. – Dobry wieczór – odezwał się Gabriel przyjaźnie. – Dobry wieczór – odpowiedziała dziewczyna. Głos miała niezwykle miły; był niski, słodki i melodyjny, jakim winno się śpiewać pieśni miłosne, słowem, głos tak często opisywany, a tak rzadko spotykany. – Byłbym bardzo wdzięczny, gdyby mi pani powiedziała, czy tędy

prowadzi droga do piwiarni Warrena? – zwrócił się do niej Gabriel zarówno w celu zdobycia informacji, jak po to, by raz jeszcze usłyszeć ten melodyjny głosik. – Tak, tędy prosto. Piwiarnia znajduje się pod samym wzgórzem. A czy pan nie wie… – po chwili wahania ciągnęła dalej – do której otwarta jest gospoda Pod Jelenią Głową? – Widocznie ujął ją serdeczny ton Gabriela, podobnie jak jego ujęło dźwięczne brzmienie jej głosu. – Nie mam pojęcia, gdzie znajduje się gospoda Pod Jelenią Głową, bo nie znam tej okolicy. Czy pani zamierza pójść tam jeszcze dzisiaj? – Tak… – Znów urwała. Dalsze prowadzenie rozmowy było zbyteczne, a to, że mówiła dalej, świadczyło, iż dziewczyna podświadomie chce okazać spokój, co daje się zauważyć u ludzi bystrych, kiedy są zmuszeni do działania potajemnie. – To pan nie mieszka w Weatherbury? – zapytała z niepokojem. – Nie, jestem nowym pasterzem. Dopiero co tu przybyłem. – Tylko pasterzem? A wygląda pan przynajmniej na farmera. – Tak, tylko pasterzem – powtórzył Gabriel, a głos mu się załamał. Myśli jego pobiegły ku przeszłości i spuściwszy oczy, po raz pierwszy spostrzegł jakieś zawiniątko leżące u stóp dziewczyny. Musiała zauważyć to spojrzenie, gdyż powiedziała przymilnie: – Nie powie pan nikomu we wsi, że mnie pan tu widział, przynajmniej nie dziś ani jutro? – Jeżeli pani sobie tego życzy, to nie powiem – zapewnił ją. – Bardzo panu dziękuję – odpowiedziała. – Jestem bardzo biedna i nie chcę, by ludzie mną się zajmowali. – Umilkła i wstrząsnął nią dreszcz. – W taką zimną noc należałoby włożyć płaszcz – zauważył Gabriel. – Radziłbym pani nie pozostawać dłużej na dworze. – E, wszystko jedno! A teraz może pan odejdzie i zostawi mnie samą. Bardzo panu dziękuję za dobre słowa. – Dobrze, odejdę. – A po chwili wahania dodał: – Skoro pani jest w potrzebie, to może przyjmie pani ode mnie tę drobnostkę. To tylko jeden szyling, ale to wszystko, co posiadam. – Dziękuję, chętnie go przyjmę – powiedziała nieznajoma z wdzięcznością.

Wyciągnęła dłoń, a Gabriel wysunął swoją. Gdy w mroku szukali wzajemnie swych dłoni, zanim pieniądz dostał się do jej rąk, zdarzyło się coś, co miało swą niemą wymowę. Gabriel, dotknąwszy pulsu kobiety, zauważył, że tętni z niezwykłą szybkością. Takie same gorączkowe pulsowanie wyczuwał często w tętnicy jagniąt, gdy były zmęczone biegiem. Świadczyło to o tym, że zbyt szybko spala się zapas jej sił żywotnych, które sądząc z jej budowy i wyglądu, musiały już być na wyczerpaniu. – Co pani jest? – Nic. – A jednak… – Nie, nie, proszę tylko zachować w tajemnicy, że mnie pan widział. – Dobrze, przyrzekam. Dobranoc. Dziewczyna stała dalej nieruchomo pod drzewem, a Gabriel ruszył do wsi Weatherbury czy Longpuddle, jak ją czasem nazywano. Doznał wrażenia, że dotknąwszy tej wątłej i kruchej dziewczyny, sam pogrążył się w mroku głębokiego smutku. Ale rozsądek nakazuje panować nad wrażeniami, toteż Gabriel usiłował więcej o tym nie myśleć.

ROZDZIAŁ VIII Piwiarnia. Pogawędka. Wiadomości.

Piwiarnię Warrena otaczał stary mur porośnięty bluszczem, a choć o tej późnej godzinie nie było jej widać dokładnie, to rodzaj i przeznaczenie tego budynku łatwo było odgadnąć po konturach rysujących się na tle nieba. Kryty słomianą strzechą pochyły dach nasunięty był na ścianę domu głęboko, aż do miejsca, gdzie wisiała niewielka latarnia ujęta ze wszystkich czterech stron w drewniane okratowanie, przez które mętny blask rozświetlał unoszącą się w powietrzu mgłę. We frontowej ścianie nie było ani jednego okna, ale kwadratowe wycięcie w drzwiach zaopatrzono w szybkę, skąd sączyło się czerwone ciepłe światło na pokrytą bluszczem ścianę. Z wewnątrz dochodził gwar rozmów. Dłoń Oaka wszystkimi pięcioma palcami, gestem czarownika, błądziła po powierzchni drzwi, wreszcie natrafiła na rzemienny pasek i pociągnęła go. Drewniana zasuwa opadła i drzwi otworzyły się na oścież. Izbę oświetlał tylko czerwonawy blask padający z wylotu pieca i niby zachodzące słońce rzucał pionowy strumień światła na podłogę, uwydatniając na cieniach wszystkie nieregularności twarzy zebranych. W kamiennej podłodze widniała wydeptana ścieżka wiodąca od drzwi do ogniska, a potem rozchodząca się w różnych innych kierunkach. Jeden kąt izby zajmowała okrągła ława z nieheblowanej dębiny, a w przeciwległym kącie stało niewielkie łóżko – miejsce częstych odpoczynków piwowara. Piwowar, człowiek w bardzo podeszłym wieku, siedział właśnie naprzeciw ognia. Śnieżnobiałe włosy i broda pokrywały jego pomarszczoną twarz i głowę niby siwy mech i porosty – korę bezlistnej jabłoni. Ubrany w spodnie do kolan i sznurowane trzewiki zwane kamaszkami siedział wpatrzony w płomień ogniska. Nozdrza Gabriela wciągnęły powietrze przesycone słodkawym zapachem świeżego słodu. Rozmowa (a mówiono o pochodzeniu ognia)

natychmiast umilkła. Natężenie, z jakim każdy z obecnych ogarnął wzrokiem nowo przybyłego, wyrażało się w zmarszczeniu czoła i zwężeniu powiek, jak gdyby światło stało się nagle zbyt jaskrawe dla ich oczu. Po chwili zamyślenia z różnych stron rozległy się okrzyki: – Ależ to będzie chyba nasz nowy pasterz! – Zdawało nam się, że przy drzwiach czyjaś ręka szuka klamki, ale nie byliśmy pewni, czy to nie wiatr szeleści suchym liściem – odezwał się jeden z obecnych. – Prosimy bliżej, pasterzu, radzi cię witamy, choć nie wiemy, jak się nazywasz. – Nazywam się Gabriel Oak, sąsiedzi. Stary piwowar siedzący pośrodku wykręcił się na miejscu z takim trudem, z jakim odkręca się zardzewiały kran. – Czy to aby nie wnuk Gabrysia Oaka z Norcombe? Nie, to niemożliwe! – zawołał, wyrażając w ten sposób powątpiewanie, którego nikt nie wziął na serio. – Mój ojciec i dziadek dożyli późnego wieku i każdemu z nich było na imię Gabriel – odpowiedział pasterz spokojnie. – Kiedym go ujrzał przy stogu, to od razu twarz jego wydała mi się znajoma. Takem sobie pomyślał. Dokąd się teraz wybierasz, pasterzu? – Zamierzam zostać tutaj – odparł Oak. – Znałem twego dziadka od niepamiętnych czasów – mówił dalej piwowar, a słowa te popłynęły bezwiednie, jak gdyby z rozpędu po słowach poprzednich. – Doprawdy? – Znałem też twoją babkę. – Czy być może? – A i ojca znałem, kiedy był jeszcze dzieckiem. Przecież ten oto mój syn, Jakub, i twój ojciec kochali się jak bracia. Tak, tak, prawda, Jakubie? – Ano tak – przyświadczył syn piwowara, mocno łysiejący młodzieniec sześćdziesięciopięcioletni z jedynym zębem sterczącym mu dumnie w górnej szczęce niby słup graniczny na wzgórku. – Ale to raczej przyjaźnił się z nim Joe. W każdym razie mój syn, William, musiał pewnie znać tego oto przybysza, zanim wyjechał z Norcombe, co, Billy?

– Nie, to był chyba Andrzej – odparł Billy, syn Jakuba, dziecię mniej więcej czterdziestoletnie, wyróżniające się posiadaniem pogodnej duszy w ponurym ciele oraz bokobrodami, które miejscami zaczęły już przybierać odcień siwawy niby futerko szynszyli. – Andrzeja pamiętam – powiedział Oak – ale on był już mężczyzną, kiedy ja byłem jeszcze dzieckiem. – A kiedyś pojechaliśmy z moją najmłodszą córką Liddy na chrzciny mego wnuka – ciągnął dalej Billy. – Wtedy to właśnie mówiliśmy o tej familii, a było to łońskiego roku na święto Oczyszczenia Matki Boskiej, kiedy to rozdaje się jałmużnę biednym; pamiętam dobrze ten dzień, bo wszyscy, ile nas było, musieliśmy pójść do zakrystii, żeby tam co złożyć na tacy. Tak, tak, wtedy właśnie zgadało się o familii tego człowieka… – Chodźże bliżej, pasterzu, zjedz co i łyknij z nami kropelkę, co nie zakręci ci w głowie – mówił dalej piwowar, odwracając od ognia oczy krwią nabiegłe i na pół oślepłe od długoletniego patrzenia w ogień. – Jakubie, przynieś tu nasz „Boże odpuść” i zobacz, czy jest dość gorący. Jakub sięgnął po „Boże odpuść”. Był to wysoki dzbanek o dwóch uszach, stojący w popiele, popękany i osmalony od żaru, oblepiony jakąś nieokreśloną masą, szczególnie w zagłębieniach uszek, które od wielu lat nie widziały światła dziennego na skutek nawarstwienia się tej obcej masy, często oblewanej jabłecznikiem i mocno przypieczonej ogniem. Wygląd jego bynajmniej nie zrażał żadnego rozsądnego biesiadnika, gdyż dzbanek był od wewnątrz i po brzegach niezaprzeczenie czysty. Należy zauważyć, że tego rodzaju dzbanki nazywano w Weatherbury i okolicy „Boże odpuść”, dlaczego – nie wiadomo. Może z powodu jego wymiarów, gdyż każdy pijak musiał się zawstydzić, widząc, że wychylił go do dna. Jakub, otrzymawszy rozkaz zbadania, czy napój jest dostatecznie ogrzany, z całym spokojem zanurzył w nim wskazujący palec niby termometr i osądziwszy, że ciepłota jest wystarczająca, wziął dzban i z uprzedzającą grzecznością starał się połą kitla wytrzeć go z popiołu, jako że pasterz Oak był gościem. – Czysty kubek dla pasterza! – zawołał piwowar rozkazująco. – Ależ nie trzeba – powiedział Gabriel tonem grzecznego protestu.

– Nie przeszkadza mi nigdy brud w jego czystej postaci, kiedy wiem, z czego się składa. – Wziąwszy dzbanek, odpił z niego parę cali trunku i, jak przystoi, podał go swemu sąsiadowi. – Nie chciałbym sprawiać sąsiadom kłopotu myciem, skoro i tak macie tyle roboty – mówił dalej Oak, zwilżywszy gardło i odzyskawszy oddech po pociągnięciu łyka ze sporego dzbana. – Widać zaraz człowieka delikatnego – wtrącił Jakub. – Prawda, prawda, nie można temu zaprzeczyć! – zauważył Marek Clark, żwawy, sprytny i wesoły młodzian, znany z tego, że każdy, kto go spotkał gdziekolwiek w podróży, musiał się z nim zapoznać, a kiedy go poznał, musiał z nim wypić, kiedy zaś wypił, musiał, niestety, za niego zapłacić. – A tu, pasterzu, macie kęs chleba ze słoniną przysłanego nam przez naszą panienkę. Jabłecznik lepiej się trawi, gdy się go zmiesza z jadłem. Ale nie żuj go zbyt mocno, pasterzu, bo kiedy niosłem słoninę, tom ją upuścił na drodze, więc może krzynę ubabrała się żwirem. Ale to czysty brud, jak sam rzekłeś, i wszyscy wiemy, skąd pochodzi, a wszak widać, żeś niewybrednym człowiekiem, pasterzu. – Nie, ani trochę – odparł uprzejmie Oak. – Gryź tak, żeby ci się zęby nie stykały, to nie poczujesz ani ziarnka piasku. Oj, czego też człowiek nie potrafi, kiedy ma dobry pomyślunek. – Ja też tak myślę, sąsiedzie. – Widzę, żeś nieodrodny wnuk swego dziadka! Jego dziad był także takim porządnym, niewybrednym człowiekiem – powiedział piwowar. – Pij, Henryku Fray, pij – wspaniałomyślnie zachęcał sąsiada Jan Coggan, znany z saintsimonistycznych poglądów na równy podział dóbr, szczególnie gdy chodziło o trunek, a dzban w kolejności stopniowo zbliżał się do niego. Skończywszy właśnie w zamyśleniu gapić się przed siebie w przestrzeń, Henryk nie odmówił zaproszeniu. Był to człowiek w wieku cokolwiek starszym niż średni, o brwiach sterczących wysoko na czole, lubiący dowodzić, że ustrój świata jest zły, przy czym długim i bolesnym spojrzeniem ponad głowami słuchaczy obejmował wspomniany świat, jaki rysował się w jego wyobraźni. Podpisywał się

zawsze imieniem Heneryk, trzymając się uparcie takiej pisowni, a gdy jaki przypadkowy nauczyciel zwracał mu uwagę, że drugie „e” jest zbyteczne i przestarzałe, odpowiadał, że na chrzcie otrzymał właśnie imię Heneryk, przy czym ton jego świadczył o tym, że różnice ortograficzne pozostają w ścisłym związku z charakterem danego osobnika. Jan Coggan, który z kolei podał dzban Henrykowi, miał czerwoną twarz, okazałą postać i jakiś szczególny błysk w oczach. Nazwisko jego często figurowało w aktach stanu cywilnego miejscowej i okolicznych parafii w charakterze drużby lub głównego świadka niezliczonych związków małżeńskich zawartych na przestrzeni ubiegłych dwudziestu lat; często także piastował godność ojca chrzestnego na chrzcinach mających charakter jowialny i wesoły. – Pij, Marku Clark, pij, nie widać jeszcze dna baryłki – namawiał Jan. – Mnie tam nie trzeba zapraszać, trunek to mój najlepszy doktor – odparł pan Clark, który choć młodszy od Jana o lat dwadzieścia, chadzał jednak podobnymi drogami i na wszystkich uroczystościach bawił towarzystwo swym niezrównanym humorem. – Słuchaj no, Józefie Poorgrass, przecież nie łyknąłeś jeszcze ani kropli – rzekł pan Coggan, wyciągając dzbanek w kierunku nieśmiałego człowieczka siedzącego na najdalszym miejscu. – Taki już z niego skromniś! – zawołał Jakub Smallbury. – Podobno nie miałeś śmiałości, żeby popatrzeć na naszą młodą panią, czy to prawda, Józefie? Wszyscy obrzucili Józefa współczującym i pełnym wyrzutu spojrzeniem. – Nie, jeszczem się jej nie przyjrzał – odparł Józef z głupkowatym uśmiechem i mówiąc to, skurczył się jak gdyby w skromnym poczuciu, że zajmuje zbyt dużo miejsca. – A kiedym na nią popatrzył, to nic, tylkom się czerwienił i czerwienił. – Biedaczysko! – westchnął pan Clark. – Ciekawe usposobienie jak na mężczyznę – zauważył Jan Coggan. – Tak – ciągnął Józef Poorgrass, a jego nieśmiałość, rozpatrywana przed chwilą jako przykra wada, napełniła go lekką dumą teraz, gdy stała

się tematem interesującej rozmowy. – Kiedy przemówiła do mnie, to nic, tylkom się co chwila czerwienił i czerwienił bez końca. – Wierzę ci, Józefie, bo my tu wszyscy wiemy, że jesteś okropnie wstydliwy. – Biedak – rzekł piwowar – taki dar boski nijak nie pasuje do mężczyzny, a wiemy, że cierpisz na to już od dawna. – Oj, tak, od czasu, kiedy byłem jeszcze chłopcem. Matka bardzo się tym frasowała, ale to mi nic nie pomogło. – A czy nie próbowałeś kiedy wyruszyć w świat, Józefie Poorgrass, to może by ci to przeszło? – Ech, próbowałem już otrzeć się o różnych ludzi. Kiedyś zabrali mnie na jarmark do Green Hill, do takiej wielkiej budy, na wesołe widowisko. Jeździły tam kobiety, stojąc na koniach, a nie miały na sobie żadnego przyodziewku, krom koszuli. Ale i to mi nie pomogło ani trochę. Służyłem potem za posługacza w damskiej kręgielni w Casterbridge. Takie miejsce to prawdziwa obraza boska i nie do wytrzymania dla porządnego człowieka. Musiałem tam sterczeć przez cały dzień aż do nocy i patrzeć na grzesznych ludzi, ale i to na nic się nie przydało, zostałem taki sam jak przedtem. W naszej familii wszyscy czerwienią się tak już od całych pokoleń, ale chwalić Boga i za to, że nie jestem od nich jeszcze gorszy. – Święta prawda – przytaknął Jakub Smallbury, zamyślając się głęboko nad tą sprawą – to prawda, że mogłeś być jeszcze gorszy, ale już i to, jaki jesteś, Józefie, sprawia ci ciężkie utrapienie. Bo widzicie, pasterzu, co dobre jest dla kobiety (niech je porwie licho!), to nie pasuje do takiego biedaka jak on. – Tak, tak – przyświadczył Gabriel, budząc się z zamyślenia – do mężczyzny to ani trochę nie pasuje. – A w dodatku – rzekł Jan Coggan – tchórz z niego niebywały. Kiedyś pracował do późna w Yalbury Bottom, a potem krzynkę sobie podpił i kiedy wracał do domu przez las, zabłądził po drodze. Czy tak było, Józefie? – Nie, nie, nie opowiadajcie tego! – zawołał z wyrzutem nieśmiałek, usiłując pokryć zmieszanie wymuszonym śmiechem. – …A więc całkiem się zabłąkał – ciągnął dalej Coggan

z niewzruszonym spokojem świadczącym o tym, że każda dobra opowieść, podobnie jak czas i woda, muszą płynąć swoim nurtem bez względu na przeszkody ze strony człowieka. – A gdy tak szedł mocno wystraszony, nie mogąc ani rusz znaleźć wśród drzew drogi, zawołał głośno: „Człowiek się zabłąkał! Człowiek się zabłąkał!”. A zdarzyło się, że akurat w tej chwili sowa zahukała na drzewie: „Ktoo tuu! Ktoo tuu?”, tak jak to zwykle sowy, wiecie, pasterzu. – Gabriel skinął głową. – Wtedy Józef, dygocząc ze strachu, odpowiedział: „To ja, proszę pani, Józef Poorgrass z Weatherbury”. – Nie, nie, tego już za wiele! – krzyknął nieśmiały człowieczek, stając się nagle bezczelnie odważny. – Nie powiedziałem wcale „proszę pani”. Mogę przysiąc, żem nie powiedział. Nie, nie, co prawda, to prawda! Nie powiedziałem do sowy „proszę pani”, bo wszak dobrze wiem, że żadna pani nie tłukłaby się nocą po lesie. „Józef Poorgrass z Weatherbury” – słowo w słowo tylem tylko powiedział, a i tego byłbym nie powiedział, gdybym nie wypił tyle tego trunku z miodem… To jeszcze dobrze, że tak się to skończyło. Towarzystwo w milczeniu przyjęło ostatnią uwagę, uważając ją za słuszną, tylko Jan w zamyśleniu mówił dalej: – Tak, tak, z tego Józefa tchórz jakich mało. A czy pamiętacie, Józefie, jak to innym razem zabłądziliście przy Owczej Bramie? – Pamiętam – odparł Józef przekonany, że mimo swej całej skromności nie może nie przyznać się do udziału w takim ważnym zdarzeniu. – A było to także o północku. Brama nie chciała się ani rusz otworzyć, a że domyślił się w tym mocy diabelskiej, więc ukląkł. – Owszem, tak właśnie było – potwierdził Józef, nabierając pewności siebie pod wpływem ciepła i jabłecznika oraz widząc, że w opowiadaniu o powyższym zdarzeniu może błysnąć krasomówstwem. – Tym razem serce we mnie zamarło, alem ukląkł i w gorących słowach odmówiłem Ojcze nasz, a potem Wierzę, a potem jeszcze Dziesięcioro przykazań, ale to nie pomogło, brama nie chciała się otworzyć. Odmówiłem więc dalej psalm Najmilsi bracia i pomyślałem sobie: „To już cztery modlitwy, a więc wszystkie, com je umiał na pamięć, ale skoro i to nie pomoże, tom przepadł”. Przypomniałem sobie jeszcze Pod

Twoją obronę, a gdym i to odmówił, wstałem i patrzę, a tu brama sama się otworzyła, tak, tak, sąsiedzi, sama otworzyła się jak zwykle. Wszyscy zamyślili się nad logicznym wnioskiem wypływającym z opowiadania, a w tym zamyśleniu każdy skierował wzrok na ognisko rozżarzone niby tropikalna pustynia pod prostopadłymi promieniami słońca, przy czym powieki ich zwęziły się i zmarszczyły bądź pod wpływem blasku, bądź pod wrażeniem głębi poruszonego tematu. Gabriel pierwszy przerwał milczenie: – A jak wam się tu żyje i jaka jest ta pani, dla której pracujecie? – Gdy to mówił, serce mu zadrżało, gdyż w ten sposób zwrócił uwagę zebranych na przedmiot najgłębszej swej tajemnicy. – Wiemy o niej niewiele, tyle co nic. Pokazała nam się dopiero przed kilkoma dniami. Jej wuj nagle zachorował, więc sprowadzili mu jakiegoś sławnego na cały świat doktora, ale nie potrafił go już uratować. Miarkuję, że ona teraz obejmie rządy nad całym folwarkiem. – Zdaje mi się, że tak się też stanie – rzekł Jan Coggan. – O, to bardzo godna familia. Wolę dla nich pracować niż dla kogokolwiek innego. Jej wuj był bardzo uczciwym człowiekiem. Czy znaliście go, pasterzu? Był starym kawalerem. – Nie, nie znałem. – Przychodziłem często do jego domu, kiedym to zalecał się do mojej pierwszej żony, Karolci, co służyła u niego za mleczarkę. Dobre serce miał ten nasz farmer Everdene, a że i ja byłem porządnym chłopcem, to mi pozwolił bywać u niej i pić, ilem tylko chciał, byłem tylko nie wynosił więcej, niż mieściło mi się w brzuchu, com przecież rozumiał. – Wiemy, wiemy, Janie Coggan, jakeś to rozumiał. – Bo też widzicie, piwo było doskonałe, więc piłem, ilem tylko mógł, chciałem okazać, jak cenię jego uprzejmość; byłoby niegrzecznie wypijać tylko jedną szklaneczkę, co obraziłoby tego szczodrego pana… – Pewnie byłoby go obraziło – przyświadczył Marek Clark. – A przed wyjściem z domu najadłem się zawsze solonej ryby i zanim tam doszedłem, miałem kiszki wysuszone jak koszyk z łoziny, takie suche, że piwo spływało po nich ciurkiem. Piękne to były czasy! Rajskie czasy! Ileż to smakowitych trunków wypiło się w jego domu!

Pewnie pamiętacie, Jakubie, bośmy tam czasem razem chodzili. – Pamiętam, pamiętam – rzekł Jakub – ale najbardziej pamiętam, jakeśmy się to kiedyś w wielkanocny poniedziałek uraczyli Pod Baranią Głową. – Prawda, ale jeżeli chodzi o takie lepsze bibki, kiedy to pod koniec człowiek nie jest bardziej podobny do diabła niż na początku, to nigdzie nie było takich jak w kuchni farmera Everdene’a. Nie wolno tam było używać przekleństw, choćby najniewinniejszych, nawet w najweselszych chwilach, kiedy wszyscy już się rozkrochmalili. A jednak takie stare, poczciwe, choć grzeszne słówko rzucone od czasu do czasu niemało ulży wesołemu człekowi. – To się wie – przytaknął stary piwowar. – Sama natura człowieka wymaga, by co pewien czas ulżył sobie przekleństwem, inaczej byłoby z nim źle, a takie grzeszne słówko potrzebne mu jest do życia. – Może innym, ale nie Karolci – mówił dalej Coggan. – Karolcia nie pozwoliłaby na najskromniejsze słówko w tym rodzaju, rzucone bez potrzeby… Ach, biedna Karolcia! Ciekaw jestem, czy po śmierci udało jej się dostać do nieba, ale że na ziemi nigdy nie miała szczęścia, to może i tam strącono biedaczkę do piekła. – A czy kto z was znał ojca lub matkę panny Everdene? – zapytał pasterz, widząc, że trudno mu jest poprowadzić rozmowę w pożądanym kierunku. – Ja ich trochę znałem – odrzekł Jakub Smallbury – ale to byli ludzie miastowi i nie mieszkali tutaj. Od wielu lat oboje już nie żyją. Ojcze – zwrócił się do starego piwowara – jacy to ludzie byli ci rodzice naszej panienki? – Ano – zaczął stary – o nim niewiele dałoby się powiedzieć, za to ona była śliczna. Toteż mąż pieścił ją jak kochankę. – Ludzie mówili, że kiedy zaczął ją całować, to całował ją po sto tysięcy razy. – Coggan się uśmiechnął. – Słyszałem, że kiedy się pobrali, to bardzo się nią pysznił – dodał piwowar. – To prawda – potwierdził Coggan – a taki był w niej zakochany, że w nocy ze trzy razy zapalał świecę, żeby na nią popatrzeć. – To ci dopiero bezgraniczne kochanie! Nigdy bym nie

przypuszczał, że coś takiego może istnieć we wszechświecie! – mruknął Józef Poorgrass, który zwykle poruszając tematy natury moralnej, lubił szafować słowami na szerszą skalę. – Tak, to prawda – przyświadczył Gabriel. – Święta prawda! Znałem dobrze i jego, i ją. Levi Everdene – tak się nazywał ów człowiek… W pośpiechu nazwałem go człowiekiem, ale naprawdę jako męski krawiec należał do lepszego stanu i miał pieniędzy w bród. Był też sławny z tego, że dwa albo trzy razy zbankrutował. – A ja myślałem, że był to taki sobie, zwyczajny człowiek – rzekł Józef. – Ale gdzie tam! Wszak ogłosili mu upadłość na kupę pieniędzy, na całe setki w srebrze i złocie! Piwowar cierpiał na zadyszkę, więc gdy przerwał, Coggan, zapatrzywszy się z roztargnieniem na węgiel, który stoczył się do popiołu, podjął dalej opowiadanie, mrużąc oczy we właściwy sobie sposób: – A teraz może mi nie uwierzycie, ale wam powiem, że później ten człowiek, niby ojciec naszej panienki, był jednym z najbardziej niewiernych mężów, jacy są na świecie. Trzeba go zrozumieć, on sam wcale nie chciał być jej niewierny, ale nie mógł nic na to poradzić. Biedaczysko naprawdę chciał jej dochować wierności, ale cóż z tego, kiedy jego serce musiało wędrować od jednej do drugiej. Kiedyś powiedział do mnie rzetelnie strapiony: „Coggan – powiedział – nie mógłbym nigdy marzyć o piękniejszej żonie niż moja, lecz ponieważ wiem, że jest moją prawowitą małżonką, nie mogę powstrzymać mego przeklętego serca, by nie pragnęło innej kobiety”. W końcu jednak wyleczył się z tego tak, że siedząc z nią razem po zamknięciu sklepu, kazał jej zdjąć ślubną obrączkę i nazywał ją jej panieńskim nazwiskiem; w ten sposób wmawiał w siebie, że ona jest tylko jego kochanką, a nie ślubną żoną. A kiedy już całkiem uwierzył, że grzeszy przeciw szóstemu przykazaniu, to przyzwyczaił się kochać ją jak dawniej i odtąd żyli we wzajemnej zgodzie i miłości. – Prawdę mówiąc, było to bardzo bezbożne lekarstwo – zauważył cicho Józef Poorgrass – ale winniśmy się cieszyć, że łaskawa opatrzność nie pozwoliła, by stało się jeszcze gorzej. Przecież on mógł zejść na

zupełnie złą drogę i oddać się całkiem nieprawości, tak, że tak powiem, ciężkiej nieprawości. – Z tego widać – rzekł Billy Smallbury – że człowiek ten naprawdę chciał czynić dobrze, ale serce jego z tym się nie zgadzało. – A tak się poprawił, że w ostatnich latach stał się bardzo nabożny, prawda, Janie? – przypomniał Józef Poorgrass. – Przystępował z należytą powagą do Stołu Pańskiego i mówił tak głośno „amen” jak sam wikary; lubił przepisywać sobie krzepiące duszę napisy z nagrobków; po Ewangelii często chodził z tacą ofiarną i trzymał do chrztu biedne, urodzone przypadkiem dzieci; u niego na stole stała zawsze puszka do ofiar na misjonarskie cele, by naciągać na datki ludzi, którzy o tym nie wiedzieli; nieraz też wytargał za uszy chłopców z dobroczynnych zakładów, kiedy zauważył, że śmieją się w kościele, aż im się odechciało figli, a także spełniał inne dobre uczynki, które mu pobożne serce dyktowało. – Tak, tak, na stare lata nie myślał już o niczym innym jak tylko o sprawach nadziemskich – dodał Billy Smallbury. – Kiedyś spotkał go proboszcz Thirdly i powiedział: „Dzień dobry, panie Everdene, mamy dziś piękną pogodę”. „Amen”, odpowiedział mu Everdene z roztargnieniem, bo kiedy zobaczył osobę duchowną, to myślał tylko o religii. Tak, to był prawdziwy chrześcijanin. – Wtedy córka jego nie była wcale ładnym dzieckiem – rzekł Henryk Fray. – Nikt by nie pomyślał, że wyrośnie kiedyś na taką piękną dziewczynę. – Należy się spodziewać, że charakter ma równie piękny jak twarz. – Tak, ale teraz to pewnie ekonom będzie miał najwięcej do czynienia z nią i z całym gospodarstwem. – Mówiąc to, Henryk zapatrzył się w palenisko z pełnym ironii uśmiechem, który świadczył o tym, że niejedno wie o ekonomie. – Dziwny to chrześcijanin, rzekł diabeł do sowy, jak powiada przysłowie – wtrącił Marek Clark. – A dziwny – odpowiedział Henryk takim tonem, jak gdyby uważał, że w niektórych wypadkach ironia już nie wystarcza. – Mówiąc między nami, uważam, że nasz ekonom niebawem zacznie kłamać nawet w niedziele, tak jak kłamie w dnie powszednie.

– Co wy też mówicie! – oburzył się Gabriel. – Kiedy to prawda – odparł z goryczą Henryk, obrzucając zebranych spojrzeniem i wybuchając szyderczym śmiechem, co miało znaczyć, że widzi jaśniej całą nędzę żywota niż przeciętny człowiek. – Różni ludzie bywają na świecie, ale od takich jak nasz ekonom niech nas Bóg uchowa! Gabriel zauważył, że należy zmienić temat rozmowy. – Musicie już być w bardzo podeszłym wieku – zwrócił się do piwowara – skoro macie już takich leciwych synów. – Ojciec jest taki stary – wtrącił Jakub – że już nawet nie pamięta, ile ma lat, prawda, ojcze? A w ostatnich latach strasznie się już pochylił – mówił dalej, patrząc na postać ojca jeszcze bardziej zgarbioną niż własna. – Doprawdy, można by pomyśleć, że ojciec jest zgięty we troje. – Tacy zgarbieni ludzie najdłużej żyją – odparł cierpko piwowar. Snadź uwaga syna nie w smak mu poszła. – Pasterz pewnie rad by wiedzieć, jak długo żyjecie na tym świecie, prawda, pasterzu? – Ach, bardzo byłbym rad – odpowiedział Gabriel tak serdecznie, jak gdyby od całych miesięcy tęsknie wyczekiwał na tę wiadomość. – Ile też lat liczycie sobie, gospodarzu? Piwowar odchrząknął z przesadną powagą i mając wzrok utkwiony w najdalszy kąt paleniska, zaczął mówić w sposób przewlekły, w zupełności jednak usprawiedliwiony, kiedy temat rozmowy jest powszechnie uznany za tak ważny, że wszelka afektacja w opowiadaniu bywa dozwolona. – Ano nie pamiętam, w którym roku się urodziłem, ale może wyliczę po kolei wszystkie miejsca, gdziem pracował, to może jakoś dojdę do ładu. Najpierw tom mieszkał w Upper Long-Puddle, tam – wskazał ręką na północ – aż do czasu, kiedym skończył lat jedenaście; siedem lat w Kingsbere – wskazał na wschód – gdzie zacząłem się uczyć piwowarstwa. Stamtąd przeniosłem się do Norcombe, gdzie przez dwadzieścia dwa lata warzyłem piwo, a przez drugie dwadzieścia dwa sadziłem brukiew i pracowałem na roli. Poznałem dobrze tę starą mieścinę, to znaczy Norcombe, kiedy to ciebie, pasterzu, nie było jeszcze na świecie. – Tu Oak uśmiechnął się potakująco. – Potem przez

cztery lata służyłem w browarze w Durnover, a przez drugie cztery znów sadziłem brukiew. Czternaście razy po jedenaście miesięcy byłem w Millpond St. Jude – wskazał ręką na północo-zachód. – Stary Twill za każdym razem godził mnie na jedenaście miesięcy, abym w razie gdybym stał się niezdolny do pracy, nie mógł przejść na utrzymanie gminy. Później przez trzy lata mieszkałem w Mellstock. Wreszcie jak tutaj osiadłem, będzie już na Gromniczną trzydzieści jeden lat… Ile to czyni razem? – Sto siedemnaście! – zaśmiał się jakiś inny staruch zajęty liczeniem w pamięci i widocznie nieskory do rozmów, gdyż dotychczas siedział milczący w kącie. – Ano, to akurat tyle mam lat – obwieścił triumfalnie piwowar. – Ależ nie, ojcze! – zawołał Jakub. – Przecież brukiew sadziłeś w lecie, a piwo warzyłeś w tych samych latach w zimie, nie powinieneś więc liczyć każdej połowy za cały rok. – Stul gębę! A bo to w lecie nie żyłem także, czy co? To moja sprawa! Jeszcześ gotów powiedzieć, że jestem w takim wieku, że nie warto o nim mówić, co? – Ależ nic podobnego! – zaprzeczył uspokajająco Gabriel. – Jesteście naprawdę bardzo starzy – przyświadczył również uspokajająco Jan Coggan – wszyscy dobrze to wiemy i musicie mieć żelazne zdrowie, skoro potrafiliście przeżyć aż tyle lat, czyż nie, sąsiedzi? – Prawda, prawda, gospodarzu – przytaknęła jednomyślnie cała kompania. Stary udobruchał się, a nawet zdobył się na taką wspaniałomyślność, że obniżając dobrowolnie zasługę swej długowieczności, oświadczył, jakoby dzban, z którego piją, był od niego starszy o trzy lata. Przy oglądaniu dzbana koniuszek fletu Gabriela wysunął mu się z kieszeni kitla, a Henryk Fray zawołał: – Pasterzu, przecież to was widziałem dziś na jarmarku w Casterbridge, jakeście grali na flecie?! – Owszem – odpowiedział Gabriel, lekko się czerwieniąc. – Ano bieda mnie przycisnęła i musiałem się jakoś ratować. Nie zawsze byłem

taki biedny jak dziś. – Nie bierzcie sobie tego do serca – pocieszał go Marek Clark. – Grunt się nie przejmować, a i dla was przyjdą lepsze czasy. Ale radzi byśmy usłyszeć jaką piosenkę, jeżeli nie jesteście bardzo zmęczeni. – Od Bożego Narodzenia nie słyszałem żadnej muzyki, nawet bębna ani trąbki – westchnął Jan Coggan. – Zagrajcie nam co, pasterzu. – Bardzo chętnie – zgodził się Gabriel, wyjmując z kieszeni flet i składając go jak należy. – Niewyszukany to instrument, ale zagram wam, jak umiem, a może nie pogardzicie taką muzyką. Zagrał Jasia na jarmarku, powtarzając tę skoczną melodię trzy razy, a za trzecim razem żywo i zręcznie akcentował rytm, podrygując całym ciałem i przytupując do taktu. – Ależ gra dobrze na tym flecie, oj, gra! – zauważył pewien młody żonkoś, który nie posiadając żadnej godnej wzmianki indywidualności, znany był powszechnie jako „mąż Zuzi Tall”, i dodał z uznaniem: – Muszę przyznać, że sam nigdy bym tak nie potrafił. – Zręczny z niego człowiek i wielka to dla nas pociecha, że mamy takiego pasterza – z łagodną modulacją w głosie oświadczył Józef Poorgrass. – Winniśmy wdzięczność opatrzności, że nie gra grzesznych piosenek, tylko takie wesołe melodyjki, a przecież Bogu byłoby równie łatwo stworzyć tego pasterza jako człowieka rozwiązłego, swawolnego i że tak powiem, nicponia, a nie takiego, jakim jest. Tak, tak, choćby ze względu na nasze żony i córki powinniśmy być Bogu wdzięczni. – Słusznie, słusznie! – wypalił z całym przekonaniem Marek Clark, mimo że wyraził swój sąd, usłyszawszy zaledwie piąte przez dziesiąte z tego, co powiedział Józef. – Tak – dodał Józef, czując, że ogarnia go zapał biblijny – gdyż zło aż do tego stopnia rozpleniło się w naszych czasach, że tak samo można się zawieść na czysto ogolonym człowieku, ubranym w najbielszą koszulę, jak na włóczędze w łachmanach spotkanym gdzieś na gościńcu. – Ach, teraz dopiero przypominam sobie waszą twarz, pasterzu – rzekł Henryk Fray, przyglądając się zamglonymi oczami Oakowi w chwili, gdy ten zaczynał grać drugą melodię. – Tak, teraz jak patrzę na was, to widzę, żeście tym samym człowiekiem, co grał w Casterbridge, bo wargi mieliście ściągnięte, a oczy wybałuszone niczym u wisielca,

akuratnie tak samo jak w tej chwili. – Szkoda, że grający na flecie wygląda zawsze jak strach na wróble – zauważył Marek Clark, ogarniając także krytycznym spojrzeniem twarz Gabriela, który podrygując i krzywiąc się, jak tego wymagała gra na flecie, zaintonował właśnie piosenkę chóru ze sztuki Jejmość Durden: …Była tam Molly, była Dolly, A i Dorotka była też… – Chyba nie macie mu za złe, że się tak wyraża o waszym wyglądzie? – zagadnął Józef szeptem Gabriela. – Ależ bynajmniej! – odrzekł Oak. – Bo wszak z natury jesteście bardzo przystojnym mężczyzną – dodał Józef ze zniewalającą słodyczą. – To prawda, to prawda, pasterzu! – potwierdziło chórem całe towarzystwo. – Dziękuję wam serdecznie – odpowiedział Gabriel ze skromnością, jakiej wymagało dobre wychowanie, jednocześnie jednak przysiągł sobie w duszy, że Betsaba nigdy nie ujrzy go grającego na flecie; postanowieniem tym dał dowód mądrości nie mniejszej niż ta, jaką przypisujemy jej boskiej wynalazczyni – Minerwie. – Kiedyśmy to z żoną brali ślub w norcombskim kościele – rzekł piwowar nierad, że przestano się już nim zajmować – to mówiono, że jesteśmy najpiękniejszą parą w całej okolicy. Wszyscy tak mówili. – Ale też zmieniliście się od tego czasu! – odezwał się jakiś głos z całą siłą przekonania, z jaką zwykło się wygłaszać wytarte komunały. Głos ten dochodził z głębi izby, gdzie siedział jakiś starzec, którego zaczepność i złośliwe uwagi łagodziło poniekąd to, że słysząc jego szyderczy chichot, wszyscy wybuchali głośnym śmiechem. – Ależ bynajmniej – bronił piwowara Gabriel. – Przestańcie już grać, pasterzu! – zawołał mąż Zuzi Tall, młody żonkoś, ten sam, który niedawno zabierał głos. – Muszę już odejść, a jak za sobą słyszę muzykę, to mnie ogarnia żałość. Gdy pomyślę, że jeszcze

grają, a mnie już tam nie ma, to mi się serce ściska. – To czego się tak śpieszysz, Labanie? – zapytał go Coggan – przecież zwykle odchodzisz na samym ostatku. – Ano widzicie, sąsiedzi, dopierom się niedawno ożenił, więc mam względem żony obowiązki… – Tu młody człowiek się zająknął. – Nowy pan, nowy kram, jak mówi przysłowie – zaśmiał się Coggan. – Ha, ha! widać że tak! – zawołał mąż Zuzi Tall, chcąc pokazać, że jak zwykle tego rodzaju żartów nie bierze do serca. Życzył wszystkim dobrej nocy i opuścił zebranie. Za jego przykładem pierwszy podniósł się Henryk Fray; potem wyszedł Gabriel z Cogganem, który mu zaofiarował nocleg. Parę minut później, gdy już wszyscy zebrani zabierali się do odejścia, wpadł z powrotem zadyszany Henryk Fray. Podniósłszy groźnie palec, z miną zapowiadającą ważne nowiny obiegł wzrokiem dokoła i spojrzenie jego zatrzymało się na twarzy Poorgrassa. – Co się stało? Co się stało? – zapytał Józef, cofając się instynktownie. – Kto tam znów nawarzył piwa? – zapytali jednocześnie Jakub i Marek Clark. – Ekonom Pennyways… A mówiłem, że tak będzie…! Ekonom Pennyways… – Czy przyłapano go na kradzieży? – A tak, na kradzieży. A było tak: panna Everdene poszła już do domu, ale jak zwykle powróciła jeszcze raz, żeby sprawdzić, czy wszystko jest w porządku, a wtedy natknęła się na ekonoma, jak wykradał się po schodach ze spichrza z półkorcem jęczmienia. Więc rzuciła się na niego jak kotka, bo przecież taka jest już prędka… naturalnie niech to zostanie między nami. – To się wie, Henryku, to się wie! – Więc przyskoczyła do niego i krótko mówiąc, kiedy przyrzekła, że nie zaskarży go do sądu, ekonom przyznał się, że zdążył już wynieść pięć worków, więc wyrzuciła go na łeb, na szyję, a teraz zapytuję was, kto zostanie u nas ekonomem? Pytanie było tak poważne, że Henryk widział się zmuszony do

pociągnięcia raz po raz ze dzbanka, póki nie ukazało się dno. Zanim zdążył odstawić go z powrotem na stół, do izby z jeszcze większym pośpiechem wbiegł młody Laban, mąż Zuzi Tall. – Słyszeliście, o czym gadają w całej parafii? – O ekonomie Pennywaysie? – Nie, jeszcze o czymś innym. – Nie, nic nie wiemy – odpowiedzieli wpatrzeni w usta Labana, jak gdyby chcąc w połowie drogi pochwycić słowa wybiegające mu z krtani. – Co za okropna noc – mruknął Józef Poorgrass, wymachując konwulsyjnie rękami. – Od rana dzwoniło mi w lewym uchu, tak że spodziewałem się jakiegoś morderstwa. A w dodatku widziałem dziś samotną srokę. – Zginęła gdzieś Fanny Robin, najmłodsza służąca panny Everdene, i nie mogą jej nigdzie znaleźć. Przez dwie godziny czekali z zamknięciem drzwi, ale nie wróciła. I nie wiedzą już, co robić, bo jak pójdą spać, to Fanny zastanie drzwi zamknięte. Może by się tym tak bardzo nie przejmowali, ale w ostatnich dniach dziewczyna była czegoś strasznie markotna, a Marianna powiada, że biedaczce musiało się stać co złego i wygląda na to, że czas rozpocząć sądowe śledztwo. – Może się spaliła! Pewnie się spaliła! – szepnął suchymi wargami Józef Poorgrass. – Nie, może się utopiła – powiedział Laban Tall. – A może chwyciła za ojcowską brzytwę? – zgadywał Billy Smallbury lubujący się w szczegółach. – Właśnie z tej racji panienka przed pójściem spać chce pomówić z jednym z nas albo z dwoma, bo strasznie się zdenerwowała najpierw tą sprawą z ekonomem, a potem z powodu dziewczyny. Wszyscy pośpieszyli drogą wiodącą do dworu prócz starego piwowara, którego żadne wieści, pożar, deszcz, a nawet pioruny nie zdołałyby wyciągnąć z nory. Toteż gdy kroki odchodzących ucichły, rozsiadł się z powrotem na ławie i jak zwykle, czerwonymi zmętniałymi oczami, zapatrzył się w ognisko. W oknie sypialni ponad ich głowami zamajaczyła głowa i ramiona Betsaby spowite w mistyczną biel. – Czy to moi folwarczni ludzie? – zapytała z niepokojem.

– Tak, proszę panienki, jest tu nas kilku – odpowiedział mąż Zuzi Tall. – Jutro z samego rana niech kilku z was obejdzie okoliczne wsie i rozpyta się, czy kto nie widział Fanny Robin. Trzeba to zrobić ostrożnie, bo dotychczas nie ma jeszcze powodu do niepokoju. Musiała odejść wtedy, kiedy wszyscy byliśmy przy pożarze. – Za pozwoleniem panienki – odezwał się Jakub Smallbury – czy ona czasem nie miała jakiego chłopca w naszej parafii? – Nie wiem – odparła Betsaba. – Myśmy też o nikim takim nie słyszeli – odezwało się kilka głosów. – To mało prawdopodobne – mówiła dalej Betsaba – bo każdy kawaler, o ile byłby porządnym chłopcem, mógł był tu do niej przychodzić. Najbardziej tajemnicze jest w tej sprawie i najwięcej mnie niepokoi to, że, jak powiada Marianna, dziewczyna wyszła z domu tylko w roboczym ubraniu i nawet bez czepeczka. – Niech się panienka nie gniewa za to, co powiem, ale czyż która dziewczyna wyszłaby na spotkanie ze swoim chłopcem i nie wystroiła się przedtem jak się patrzy? – podsunął Jakub, wspominając własne doświadczenia z przeszłości. – Zdaje mi się, że miała ze sobą jakieś zawiniątko, choć co w nim było, nie widziałam – odezwał się głos Marianny z innego okna, pewnie z jej pokoju. – Ale ona tu nie miała żadnego chłopca. Jej kawaler mieszka w Casterbridge i jest, zdaje się, żołnierzem. – Czy wiecie, jak się nazywa? – zapytała Betsaba. – Nie, proszę panienki, co do tego była bardzo skryta. – Może bym się dowiedział, gdybym poszedł do koszar w Casterbridge – powiedział William Smallbury. – Doskonale. Jeżeli więc Fanny do rana nie wróci, to trzeba będzie tam pójść, rozpytać się o tego człowieka i starać się z nim rozmówić. Czuję się za nią tym bardziej odpowiedzialna, że dziewczyna nie ma tu żadnych krewnych ani przyjaciół. Mam jednak nadzieję, że ze strony tego chłopca nie spotkała jej żadna krzywda… Wreszcie ta nieprzyjemna historia z ekonomem. Ale teraz nie mogę o tym mówić. Betsaba miała tyle powodów do zdenerwowania, że uważała, iż nie

warto przejmować się specjalnie jednym. – A więc zróbcie, jak powiedziałam – dokończyła, zamykając okiennicę. – Dobrze, panienko – odpowiedzieli i rozeszli się. Nocy tej u Coggana, pod zasłoną przymkniętych powiek Gabriela snuły się fantastyczne obrazy niby rzeka płynąca szybkim nurtem pod pokrywą lodu. Noc była zawsze porą, kiedy najwyraźniej widział Betsabę, toteż i teraz, podczas gdy mijały wolno godziny mroku, wpatrywał się z tkliwością w jej obraz. Rzadko kiedy rozkosze wyobraźni zdołają wynagrodzić mękę bezsenności, tej nocy jednak stało się inaczej, gdyż rozkosz widzenia Betsaby zatarła w nim przelotnie świadomość ogromnej różnicy istniejącej między widzeniem a posiadaniem. Rozmyślał również nad sprowadzeniem z Norcombe swych niewielu narzędzi i książek. Biblioteka jego składała się z następujących dzieł: Najlepszy towarzysz młodzieży, Niezawodny przewodnik dla weterynarza, Lekarz zwierząt, Raj utracony, Wędrówka pielgrzyma, Robinson Kruzoe, Słownik Asha i Arytmetyka Walkingama. Mimo że spis tych dzieł był tak ograniczony, Oak, dzięki częstemu i pilnemu ich czytaniu, potrafił z nich wyciągnąć więcej pożytecznych wiadomości niż ktokolwiek inny, będący w lepszych warunkach i posiadający całe półki uginające się pod ciężarem książek.

ROZDZIAŁ IX Zaścianek. Gość. Połowiczne zwierzenia.

Przy dziennym świetle wiejska siedziba Betsaby Everdene, nowej pani Oaka, pod względem architektonicznym przedstawiała się jako szary od starości budynek z wczesnej epoki odrodzenia, sądząc zaś po jej rozmiarach, jak to często bywa, można było na pierwszy rzut oka wnioskować, że niegdyś była to pańska rezydencja górująca nad okolicznymi drobnymi folwarkami; obecnie jednak utraciła swój pierwotny charakter wytwornej rezydencji, a cała posiadłość stanowiła już tylko obszerną połać skromnych dzierżawnych folwarków niezamieszkanych przez właścicieli. Front budynku zdobiły rowkowane pilastry ciosane w twardym kamieniu, a nad dachem widniały tu i ówdzie po dwa kominy połączone łukami, ozdobne zakończenia dachu lub inne uderzające szczegóły zdradzające ślady gotyckiego pochodzenia. Miękkie brunatne mchy niby spłowiały aksamit wyściełały kamienną dachówkę, a kępy rozchodnika wyrastały z otworów rynien biegnących wzdłuż niskich przybudówek. Żwirowana aleja wiodąca od frontowych drzwi do gościńca była po bokach porośnięta gęstszym srebrnozielonym mchem; pośrodku biegł orzechowobrunatny pas żwiru szerokości zaledwie około dwóch stóp. Powyższy szczegół i ogólny senny wygląd frontowej części domu w porównaniu z ożywionym ruchem po przeciwległej stronie nasuwał myśl, że w miarę przystosowywania domu do celów gospodarskich całe życie w nim przeniosło się na inną stronę. Tego rodzaju przewroty, zniekształcenia, potężne zahamowania wywołane przez handel dotykają często nie tylko pojedyncze domy, lecz także całe ich kompleksy, ulice i miasta powstałe pierwotnie li tylko dla przyjemności. Tego ranka rozlegały się ożywione głosy w górnych pokojach, do których wiodły główne schody wykonane z twardej dębiny, przy czym słupki podtrzymujące balustradę, ciężkie jak nogi łóżek, były toczone w dziwaczny sposób, właściwy swojej epoce: poręcz solidna jak okienne

parapety, same zaś schody wijące się i pokręcone niby człowiek zaglądający sobie przez ramię. Górne pokoje miały podłogi o nierównych powierzchniach, wznoszące się w pagórki i opadające w dolinki, a że w danej chwili zdjęto z nich dywany, widać więc było, że deski pełne są dziurek wydrążonych przez robactwo. Przy otwieraniu i zamykaniu drzwi wszystkie okna odpowiadały brzękiem, drżąc przy każdym żywszym poruszeniu, a skrzypienie podłóg niby duch niewidzialny towarzyszyło każdemu krokowi chodzących po domu osób. W pokoju, z którego dolatywały głosy, Betsaba i jej panna służąca, Liddy Smallbury, siedząc na podłodze, porządkowały całe stosy papierów, książek, butelek i różnych rupieci rozrzuconych bezładnie dokoła, a pozostałych po zmarłym właścicielu. Liddy, prawnuczka starego piwowara, mniej więcej rówieśniczka Betsaby, była typem młodej, beztroskiej angielskiej wieśniaczki. Nieregularność jej rysów wynagradzała sowicie śliczna, świeża cera mająca o tej zimowej porze bledszy różowy odcień pokrywający jednolicie twarz wybitnie okrągłą, jaką widuje się na obrazach Terburga albo Gerarda Dou; i podobnie jak na portretach pędzla tych wielkich kolorystów, uroda jej wahała się między wdziękiem i idealną pięknością. Jakkolwiek żywego usposobienia, była mniej śmiała niż Betsaba, a chwilami zdobywała się na powagę będącą na poły wyrazem jej własnych, szczerych uczuć, na poły ugrzecznienia dyktowanego przez obowiązek. Przez uchylone drzwi odgłos szczotki do szorowania prowadził nas do posługaczki Marianny Money, osoby mającej twarz płaską i okrągłą niczym dysk i pomarszczoną nie tyle na skutek wieku, ile z powodu długiego gapienia się na przedmioty odległe. Samo wspomnienie o niej wprowadzało w dobry humor, a rozmowa o niej wywoływała w myśli obraz zasuszonego normandzkiego jabłka. – Przestań na chwilę szorować – zawołała przez drzwi Betsaba – bo słyszę czyjeś kroki! Marianna odłożyła szczotkę. Od frontowej strony domu dał się słyszeć coraz wyraźniejszy stukot kopyt końskich. Koń zwolnił biegu, skręcił przy furtce, a co dziwniejsze, wjechał przez zarośniętą mchem alejkę wprost przed drzwi. Ktoś zastukał do drzwi końcem kija czy też rękojeścią szpicruty.

– Co za bezczelność – szepnęła Liddy – wjeżdżać w ten sposób na ścieżkę! Dlaczegóż nie zatrzymał się przed bramą? O Boże, toż to jakiś pan! Widzę stąd główkę jego kapelusza. – Uspokój się! – ofuknęła ją Betsaba. Liddy umilkła i dalsze zainteresowanie zdarzeniem wyrażała tylko mimiką. – Dlaczego pani Coggan nie otwiera drzwi? – zapytała znów Betsaba. Od dębowych drzwi rozległo się bardziej energiczne stukanie. – Marianno, otwórz wreszcie! – zawołała Betsaba, drżąc pod naporem różnych romantycznych przypuszczeń. – Przecież panienka widzi, jak ja wyglądam – tłumaczyła się pomywaczka. Wystarczył jeden rzut oka na Mariannę, by przyznać jej słuszność. – Więc ty musisz otworzyć – zwróciła się do Liddy. Liddy wstrząsnęła ramionami okrytymi kurzem od porządkowania rupieci i spojrzała błagalnie na swoją panią. – No, wreszcie już poszła pani Coggan – westchnęła z ulgą Betsaba, dając upust wzruszeniu, które na chwilę wstrzymało jej oddech. Drzwi otwarły się i czyjś niski głos zapytał: – Czy zastałem pannę Everdene? – Zaraz zobaczę, proszę pana – odpowiedziała pomywaczka i za chwilę weszła znów do pokoju. – Mój Boże, jakiż to ten świat sprzeczny – paplała pani Coggan (zażywna niewiasta, wypowiadająca każdą uwagę innym tonem, zależnie od tego, jak dalece przejmowała się jej treścią, prócz tego umiejąca podrzucać na patelni naleśniki lub wywijać trzepaczką z dokładnością matematyka, a w danej chwili mająca ręce oblepione resztkami ciasta, a ramiona opylone mąką). – Ile razy podwinę rękawy i zabiorę się do robienia budyniu, to musi się zdarzyć jedno z dwojga, albo mnie nos zaswędzi i muszę się podrapać, albo też ktoś zastuka do drzwi. Przyszedł pan Boldwood i chce się z panienką zobaczyć. Wobec tego, że strój jest częścią składową kobiety i wszelkie w nim braki pociągają za sobą brzydki wygląd i zniekształcenie całej postaci, Betsaba powiedziała bez namysłu:

– Nie mogę go przyjąć w tym stanie. Co robić? Wymówka, że „pani nie ma w domu” nie przyjęła się jeszcze na folwarkach w Weatherbury, toteż Liddy poradziła: – Trzeba powiedzieć, że pani jest okropnie zakurzona i nie może zejść. – To bardzo dobra odpowiedź – zaopiniowała pani Coggan. – Powiedz tylko, że nie mogę go przyjąć, to wystarczy. Pani Coggan zeszła i spełniła polecenie, dodając jeszcze na własną odpowiedzialność: – Panienka, proszę pana, czyści butelki i wygląda szkaradnie, dlatego też nie może pana przyjąć. – Mniejsza o to – odpowiedział obojętnie głęboki męski głos. – Chciałem tylko zapytać, czy nie ma jakich wiadomości o Fanny Robin? – Nie, proszę pana, ale może dowiemy się wieczorem. William Smallbury poszedł do Casterbridge, gdzie podobno mieszka jej kawaler, a także inni rozpytują się na wszystkie strony. Znów rozległ się tętent koński i po chwili ścichł. Drzwi się zamknęły. – Któż to taki ten pan Boldwood? – zapytała Betsaba. – Dziedzic z Małego Weatherbury. – Żonaty? – Nie, proszę panienki. – Ile ma lat? – Chyba ze czterdzieści, bardzo przystojny, wygląda bardzo poważnie i jest bogaty. – Ileż to kłopotów z tym odkurzaniem! Zawsze mi się wtedy coś przydarzy – uskarżała się Betsaba. – A dlaczego tak się dopytywał o Fanny? – Dlatego że ona w dzieciństwie nie miała nikogo bliskiego, więc pan Boldwood wziął ją do siebie, posyłał do szkoły i wystarał się dla niej o miejsce u stryja panienki. On do takich rzeczy ma bardzo dobre serce, za to do innych, Boże, uchowaj! – Do jakich innych? – Nie było chyba na świecie bardziej nieczułego mężczyzny

względem kobiet niż on. Zalecały się do niego całymi tuzinami, kusiły go skromne i łagodne panny z całej okolicy. Jane Perkins przez dwa miesiące uwijała się przy nim niby niewolnica. Dwie panny Taylor straciły nad nim rok czasu, zaś córkę farmera Ivesa kosztował całe noce wylanych łez, a w dodatku ze dwadzieścia funtów wydanych na stroje, ale dalibóg, mogła była tak samo wyrzucić te pieniądze za okno. W tej chwili nadbiegł mały chłopczyk i zajrzał do pokoju. Był to jeden z Cogganów, które to nazwisko, podobnie jak Smallbury, było tak rozpowszechnione wśród okolicznych rodzin jak wśród angielskich rzek nazwa Avon albo Derwent. Dzieciak ten miał zawsze do pokazania przyjaciołom obruszony ząb czy też skaleczony palec, przy czym robił minę, jak gdyby ta dolegliwość wywyższała go ponad zwykłych śmiertelników niewiedzących, co to ból. Wypadało, by świadek tej demonstracji westchnął na pół z podziwem, na pół ze współczuciem: „Biedne dziecko!”. – A ja mam pen-sa! A ja mam pen-sa! – wyskandował mały Coggan. – Któż ci go dał, Teddy? – zapytała Liddy. – Pan Boldwood. Za to, że mu otworzyłem bramę. – A co ci powiedział? – Powiedział: „Dokąd to maszerujesz, mój mały?”. A ja na to: „Do panny Everdene, proszę pana”. A on znów zapytał: „To pewnie starsza pani, prawda?”. A ja mu odpowiedziałem: „Tak”. – Ach, ty łobuzie, dlaczegoś mu tak powiedział? – A bo mi dał pensa. Po wyjściu dziecka Betsaba zawołała z rozdrażnieniem: – Że też człowiek musi mieć zawsze jakiś powód do irytacji…! Idź już sobie, Marianno, albo zabierz się znów do szorowania czy do jakiej innej roboty. Powinnaś była już dawno wyjść za mąż, a nie sterczeć mi tu nad głową. – Święta prawda, panienko. Ale cóż, biednego tom nie chciała, a znów bogaty nie chciał mnie, więc zostałam samotna niczym pustelnik w puszczy. – Panienko, a czy z panienką chciał się kto ożenić? – ośmieliła się zapytać Liddy, kiedy już zostały same. – Pewnie było takich co niemiara,

prawda? Betsaba przez chwilę milczała, jak gdyby nie zamierzała wcale odpowiedzieć, pokusa powiedzenia „tak” była jednak zbyt silna, gdyż wprawdzie twierdziła, że nigdy nie wyjdzie za mąż, ale rozgniewało ją, że ktoś uważa ją za starą. – Owszem, był taki jeden – odpowiedziała tonem doświadczonej kobiety, a jednocześnie przed oczyma jej stanął obraz Gabriela Oaka, kiedy był jeszcze farmerem. – Jak to musiało być przyjemnie! – zawołała Liddy, odtwarzając sobie w myśli tę scenę. – Ale pani go nie chciała? – Nie był dla mnie dość dobrą partią. – Co za rozkosz spojrzeć wtedy na kawalera z góry. W takich razach każda dziewczyna z przyjemnością powie: „Dziękuję panu”. Jakbym słyszała: „Nic z tego, mój panie, warta jestem kogoś lepszego”. Albo: „Może pan pocałować mnie w nóżkę, bo usta zachowuję dla bardziej odpowiedniego konkurenta”. A czy panienka go kochała? – Ach nie, ale bardzo go lubiłam. – A teraz? – Gdzie tam! Ale czyje to kroki słychać na podwórzu? Liddy wyjrzała przez okno na dziedziniec osnuty już mrokiem wczesnego zmierzchu. Do tylnych drzwi zbliżała się wygięta linia ludzi idących gęsiego. Cały ten sznur wlokących się postaci miał widocznie myśl skierowaną do jednego celu, podobnie jak owe dziwne istoty znane jako Łańcuch Salpae, które różniąc się między sobą pod wieloma względami, były jednak ożywione jedną wspólną wolą. Niektórzy ubrani byli jak zwykle, w śnieżnobiałe, inni w brązowawe kitle ze zgrzebnego lub żaglowego płótna wyszywanego krzyżykowym haftem na ramionach, piersiach i plecach. Kilka kobiet w drewnianych sabotach zamykało pochód. – Wali do nas cała gromada chłopów! – oznajmiła Liddy, rozpłaszczając sobie nos na szybie. – Dobrze, Marianno, zejdź na dół i zatrzymaj ich w kuchni, dopóki się nie ubiorę, a potem wprowadź ich do sieni.

ROZDZIAŁ X Pani i jej czeladź.

Pół godziny później Betsaba, już ubrana, weszła wraz z Liddy do starej sieni, gdzie czeladź jej zajęła już miejsca na długiej ławie stojącej w głębi. Usiadła przy stole, otworzyła księgę dniówek, wzięła do ręki pióro i położyła obok siebie płócienny worek z pieniędzmi. Z worka wysypała na stół kupkę monet. Liddy usiadła obok niej i zabrała się do szycia, lecz od czasu do czasu przerywała robotę, rozglądając się dokoła lub z miną zaufanej osoby brała do ręki jeden z leżących przed nią złotych suwerenów, starając się jednocześnie wyrazem twarzy dać do poznania, że podziwia je wyłącznie jako dzieło sztuki, a nie zależy jej na posiadaniu ich jako pieniędzy. – A teraz, moi drodzy – powiedziała Betsaba – zanim rozpocznę wypłatę, muszę z wami poruszyć dwie sprawy. Po pierwsze, chcę was zawiadomić, że ekonoma zwolniłam z pracy za złodziejstwo i że postanowiłam nie trzymać już żadnego rządcy, radzić sobie sama i ująć wszystko we własne ręce. Wszyscy głęboko westchnęli, dając tym wyraz ogólnego zdziwienia. – A po drugie, czy dowiedzieliście się już czego o Fanny? – Nie, nic jeszcze. – A coście w tej sprawie zrobili? – Spotkałem pana farmera Boldwooda – odrzekł Jakub Smallbury – i razem z nim i jeszcze z dwoma innymi przeszukaliśmy całą sadzawkę pod Norwill, aleśmy nic nie znaleźli. – A nowy pasterz poszedł do oberży Pod Jelenią Głową, bo myślał, że może tam poszła, ale nikt jej tam nie widział – dodał Laban Tall. – A czy William Smallbury poszedł do Casterbridge? – Tak, proszę pani, ale jeszcze nie wrócił. Obiecał, że będzie w domu koło szóstej. – Do szóstej brakuje jeszcze piętnastu minut – rzekła Betsaba,

spoglądając na zegarek. – Może za chwilę nadejdzie. No, a teraz – zajrzała do księgi dniówek – Józefie Poorgrass, czy obecny? – Tak jest, proszę pana, to jest, chciałem powiedzieć, proszę panienki – odezwał się wezwany. – To ja właśnie nazywam się Poorgrass. – A czym tu jesteście? – Sam to uważam, że niczym. A co tam ludzie o mnie mówią, nie wiem, choć myślę, że mnie chwalą. – Jaką robotę macie na folwarku? – Bez cały rok znajdzie się zawsze coś do wożenia, podczas zasiewów strzelam do wróbli i do kawek i pomagam przy zarzynaniu świń. – Ile się wam należy? – Dziewięć szylingów i dziewięć pensów, a przydałoby się jeszcze dorzucić z pół pensa, proszę pana, to jest, proszę pani. – Zgadza się. A że to moja pierwsza wypłata, macie tu całe dziesięć szylingów. Betsaba, dumna z własnej hojności okazanej tak publicznie, lekko się zarumieniła, a Henryk Fray, który się przysunął do jej krzesła, uniósł brwi i palce, usiłując w ten dyskretny sposób okazać swe zdumienie. – A ile się należy temu tam w kącie? Nie wiem, jak się nazywa. – Mateusz Moon, proszę pani – odezwał się dziwaczny zlepek odzieży, pod którą zaledwie rysowała się drobna postać, i posunął się na palcach w nieokreślonym kierunku, skręcając bezwolnie to na lewo, to na prawo. – Mateusz Mark? Mówcie wyraźniej, przecież nie zrobię wam nic złego – ośmielała go młoda farmerka. – Mateusz Moon, proszę pani – poprawił Henryk Fray spoza jej krzesła, do którego się przysunął. – Mateusz Moon – powtórzyła Betsaba, kierując swe błyszczące oczy na księgę dniówek. – Należy się wam dziesięć szylingów i dwa i pół pensa, prawda? – Tak, proszę pani – potwierdził Mateusz głosem cichym jak szmer wiatru wśród suchych liści. – Oto wasza należność. A teraz następny… Andrzej Randle,

podobno jesteście tu od niedawna. A dlaczego porzuciliście służbę na tamtym folwarku? – Pp-pp-pp-roszę pa…ni… pp-pr-pr-oszę pp…ani… – To jąkała, proszę pani – rzekł Henryk Fray półgłosem. – Wyrzucili go z tamtej służby, bo tylko raz jeden przemówił wyraźnie, a powiedział wtedy do pana, że jego dusza należy tylko do niego, i różne tam inne bezeceństwa. Kląć to on potrafi tak dobrze jak pani albo ja, ale mówić po ludzku nie potrafi, choćby go żywcem krajać… – Andrzeju Randle, tu są wasze pieniądze… może wreszcie kiedyś dokończycie tego podziękowania. A teraz… Miller… O, jeszcze jedna… Soberness… Pewnie obie kobiety? – Tak, proszę pani, tu jesteśmy – odezwały się jednocześnie cienkim dyszkantem. – Jaką miałyście robotę? – Podawałyśmy snopy do młockarni, kręciłyśmy powrósła ze słomy i płoszyłyśmy kury i koguty, kiedy chciały dziobać ziarno na siew, a jeszcze sadziłyśmy motyką wczesne ziemniaki. – Dobrze, już wiem. – Czy to dobre robotnice? – zapytała cicho Henryka Fraya. – Och, proszę pani, niech mnie pani nie pyta. Pyskate to i grzeszne, że takich drugich na świecie nie ma – mruknął Henryk pod nosem. – Dość tego. Siądźcie już! – Kto, proszę pani? – Wy. Proszę, siadajcie. Siedzący w głębi sali Józef Poorgrass zadrżał, a w ustach zaschło mu ze strachu przed groźnymi następstwami, gdy zobaczył, że Betsaba przemawia tak surowo, a Henryk cofa się w głąb sieni. – A teraz następny. Labanie Tall, czy chcecie u mnie dalej pracować? – Czy u pani, czy u kogo innego, byleby mi dobrze płacił – odpowiedział młody żonkoś. – Słusznie, przecież człowiek musi żyć! – zawołała z głębi jakaś kobieta, która przed chwilą, stukając chodakami, weszła do sieni. – Co to za jedna? – zapytała Betsaba. – Jego ślubna małżonka – odrzekła ta sama kobieta z jeszcze

większą swobodą w głosie i zachowaniu. Niewiasta owa twierdziła, że ma dwadzieścia pięć lat, wyglądała na trzydzieści, uchodziła za trzydziestopięcioletnią, a naprawdę miała czterdzieści. Wzorem innych świeżo poślubionych mężatek przy ludziach nigdy nie okazywała serdeczności wobec męża, może zresztą dlatego, że jej wcale nie czuła. – Ach, tak? – rzekła Betsaba. – A więc, Labanie, czy zostajecie u mnie? – Tak, proszę pani, zostaje – odezwał się znów krzykliwy głos ślubnej małżonki Labana. – Czyż on sam nie potrafi odpowiedzieć? – Gdzie tam, proszę pani. Taki niedorajda! Niezły z niego chłop, ale gamoń, jakich mało – odparła znów żona. – Ha, ha, ha! – zaśmiał się Laban, usiłując w ten brzydki sposób zdobyć sobie uznanie, gdyż był równie nieczuły na najgorsze przezwiska jak kandydat na posła podczas agitacji wyborczej. Pozostałe nazwiska zostały wywołane w ten sam sposób. – Chyba to już koniec – rzekła Betsaba, zamykając księgę i odgarniając z czoła niesforny kosmyk włosów. – Czy William Smallbury już powrócił? – Jeszcze nie, proszę pani. – Nowy pasterz będzie potrzebował pomocnika – odezwał się Henryk Fray, starając się zająć znów przy pani stanowisko doradcze i przysuwając się chyłkiem do jej krzesła. – Dobrze. Kogo by mu przydzielić? – Może Kaina Balla. To bardzo porządny chłopiec – rzekł Henryk – a pasterz Oak pewnie nie będzie miał nic przeciw temu, że to dopiero wyrostek – dodał, zwracając się z przymilnym uśmiechem do pasterza, który właśnie zjawił się w sieni i stał oparty o drzwi z rękami skrzyżowanymi na piersi. – Nie, nie mam nic przeciw temu – odpowiedział Gabriel. – Dlaczego temu Kainowi dano takie imię? – zapytała Betsaba. – Ano, widzi pani, jego matka nie bardzo jest biegła w Piśmie Świętym i przy chrzcie pomyliła się, myśląc, że to Abel zabił Kaina, i nazwała go Kainem, a miało być Abel. Tak też jej proboszcz wytłumaczył, ale było już za późno i imię to zostanie już na wieki

w księgach parafialnych. A to bardzo niedobrze dla chłopca. – Tak, to niedobrze. – Ale my zdrabniamy to imię, jak tylko się da, i nazywamy go Kainkiem. Biedna wdowa, niby jego matka, tak sobie to wzięła do serca, że mało oczu nie wypłakała. Bo też sama miała takich pogańskich rodziców, co nie posyłali jej ani do szkoły, ani do kościoła. Z tego widać, proszę pani, że winy ojców spadają na dzieci. Tu twarz pana Fraya powlokła się łagodną melancholią, z jaką zwykle opowiadamy o nieszczęściach, które nie dotyczą naszej własnej rodziny. – A więc dobrze, Kainek Ball będzie pomocnikiem naszego pasterza. A czy wy – mówię do was, Gabrielu Oak – znacie dokładnie wasze obowiązki? – Znam je dokładnie. Dziękuję pani, panno Everdene – odpowiedział pasterz, stojąc nadal przy drzwiach. – A czego nie będę wiedział, o to zapytam. – Gabriel był zmieszany wyraźnym chłodem jej obejścia. Doprawdy, nikt niewtajemniczony nie mógł ani na chwilę przypuszczać, że Oak i ta piękna kobieta, przed którą stał, nie byli sobie obcy. Może jednak ta jej dumna postawa jest nieuchronnym wynikiem wzniesienia się wyżej na drabinie społecznej i przejścia z chaty do dużego domu i własnych gruntów. Istnieją na to przykłady w wyższych sferach. Przecież w dziełach późniejszych poetów czytamy, że kiedy Jowisz wraz z rodziną przeniósł się ze swej ciasnej siedziby na szczycie Olimpu do rozpostartego nad nim przestronnego nieba, to w mowie jego i całej rodziny dała się zaraz zauważyć odpowiednio spotęgowana doza arogancji i chłodnej powściągliwości. W korytarzu dały się słyszeć czyjeś kroki, ciężkie i miarowe, co ujmowało im szybkości. – To Billy Smallbury wraca z Casterbridge! – zawołali wszyscy jednocześnie. – Co słychać? – zapytała Betsaba, gdy Billy, wyszedłszy na środek sieni, wyjął z kapelusza chustkę i wytarł nią czoło od środka aż po najdalszą linię włosów. – Byłbym tu przyszedł wcześniej, panienko – odezwał się wreszcie – gdyby nie ta psia pogoda. – Tupnął z całej siły jedną i drugą nogą,

a spojrzawszy na jego buty, można było zauważyć, że są oblepione śniegiem. – Ale jakoś dobrnęliście – zauważył Henryk. – Więc co się stało z Fanny? – zapytała Betsaba. – Ano cóż, proszę pani, mówiąc prosto z mostu: uciekła z żołnierzami. – Niemożliwe! Taka porządna dziewczyna! – Opowiem pani wszystko po kolei. Jakem przyszedł do koszar w Casterbridge, to mi powiedzieli: „Jedenasty pułk dragonów wymaszerował, a na jego miejsce przyszli inni”. Bo ten jedenasty jeszcze w tamtym tygodniu odszedł do Melchester i jeszcze dalej. Rozkaz rządu nadszedł w nocy niczym złodziej, taka już jego natura, a ci z jedenastego, zanim się obejrzeli, już byli w drodze. Przechodzili nawet tędy, niedaleko stąd – dodał. Gabriel słuchał z zajęciem. – Widziałem ich – powiedział. – No więc – mówił dalej William – szli przez ulicę z całą paradą i grali Dziewczynę, którą zostawiłem. A grali, jak powiadają, hucznie i skocznie, że ha! Co bęben zawarczy, to w człowieku aż się wszystko podrywa, a we wszystkich szynkowniach w całym mieście nie było takiego, co by mu łzy nie kapały, i wśród stałych gości, i dziewcząt, których tu lepiej nie nazwę. – Nie wybierali się przecież na wojnę? – Nie, proszę pani, ale szli na miejsce tych, co kiedyś pójdą na wojnę, a to już prawie to samo. Wtedy powiedziałem sobie, że kawaler Fanny na pewno służył w tym pułku, a ona poszła za nim. To, proszę panienki, jasne jak słońce. – Czy już wiecie, jak on się nazywa? – Nie, nikt tego nie wie, ale zdaje mi się, że on ma wyższą rangę niż prosty szeregowiec. Gabriel się zamyślił, lecz nic nie powiedział, gdyż nie był pewien, czy jego podejrzenie jest słuszne. – No, trudno, dziś nie dowiemy się już nic więcej – rzekła Betsaba – ale dobrze by było, gdyby który z was poszedł do farmera Boldwooda i powiedział mu choć tyle, ile sami wiemy.

Po czym wstała, ale przed odejściem z pełną wdzięku godnością powiedziała jeszcze kilka słów, a żałobny strój dodał tej przemowie trochę spokojnej powściągliwości, jakiej w słowach jej trudno było się doszukać. – A teraz pamiętajcie, że zamiast pana macie panią. Nie wiem jeszcze, czy mam zdolności do gospodarowania, ale postaram się robić wszystko jak najlepiej i jeżeli będziecie mi służyć rzetelnie, to i ja odpłacę wam tym samym. A gdy znajdzie się wśród was ktoś nieuczciwy (czego nie przypuszczam), to niech sobie nie wyobraża, że skoro jestem kobietą, to nie potrafię odróżnić dobrej służby od złej. Wszyscy: – Nie, proszę pani. Liddy: – Doskonale to pani powiedziała. – Będę wstawała, zanim wy się obudzicie; zanim wstaniecie, ja będę już w polu, a zanim wy się tam znajdziecie, ja będę już po śniadaniu. Słowem, zadziwię was wszystkich. Wszyscy: – Tak jest, proszę pani. – A teraz dobranoc. Wszyscy: – Dobranoc! Po czym mała pracodawczyni wstała od stołu i odpłynęła z sieni, a jej czarna jedwabna suknia wlokła się za nią, zagarniając źdźbła słomy i z suchym szelestem ciągnąc je po podłodze. Za nią Liddy, dostosowując swe uczucia do podniosłej chwili, sunęła z nieco mniejszą godnością, graniczącą z parodią, i drzwi się zamknęły.

ROZDZIAŁ XI Przed koszarami. Śnieg. Spotkanie.

Trudno o bardziej posępny widok niż ten, jaki owego wieczora podczas śnieżnej zamieci przedstawiało przedmieście pewnego garnizonowego miasta oddalonego o kilka mil na północ od Weatherbury, o ile w ogóle można nazwać widokiem coś, czego głównym składnikiem jest ciemność. Była to noc, kiedy smutek może ogarnąć najweselszych ludzi, nie wywołując w nich przeświadczenia, że smutek ten jest nieusprawiedliwiony; kiedy dla człowieka wrażliwego miłość staje się przedmiotem troski, nadzieja przeradza się w złe przeczucia, a z wiary pozostaje zaledwie nadzieja; kiedy pamięć nie budzi żalu wspominaniem korzystnych dla ambicji, lecz straconych sposobności, a przewidywanie czegoś, co może nastąpić, nie zachęca do działania. Widownią sceny, którą opisujemy, była dostępna dla wszystkich ścieżka biegnąca nad brzegiem rzeki, za którą wznosił się wysoki mur. Po prawej stronie ścieżki ciągnął się szmat ziemi składający się w części z łąki, w części z trzęsawiska sięgającego daleko, aż do rozległych falistych rozłogów. Na tego rodzaju ziemiach zmiana pór roku zaznacza się w krajobrazie nie tak wyraźnie jak na gruntach zalesionych; dla uważnego obserwatora zmiany te są jednak nie mniej widoczne. Cała różnica polega na tym, że przejawiają się one w sposób nie tak powszechny i znany jak pękanie pąków czy opadanie liści. Wiele zmian występuje nie tak stopniowo i niedostrzegalnie, jak można by mniemać, obserwując ogólne obumieranie trzęsawisk albo ugorów. W okolicy, o której mowa, zbliżanie się zimy zaznacza się wyraźnymi etapami; możemy więc kolejno obserwować: zniknięcie wężów, zmieniony wygląd paproci, wezbranie wód na bagnach, zgęszczenie mgieł, przyprószenie ziemi i roślinności szronem, zanik grzybów, wreszcie zniwelowanie terenu przez opady śnieżne.

Dzisiejszej nocy wspomniane wyżej trzęsawisko osiągnęło ostatni etap w kolejności zmian i po raz pierwszy w tej porze roku nierówności terenu utraciły swe zarysy: nie przypominały już ani nie ujawniały swych kształtów i pozostały jedynie czymś, co stanowiło najniższą warstwę śnieżnego horyzontu. Skłębione podobłocze wirujących płatków pokryło wkrótce łąkę i bagna nową szatą, nadając im tylko wygląd bardziej pustynny i nagi. Olbrzymie sklepienie chmur opuściło się dziwnie nisko, tworząc nad wielką, mroczną pieczarą jak gdyby dach chylący się stopniowo ku ziemi. Mimo woli przychodziło na myśl, że śnieg wirujący pod niebem i śnieg okrywający ziemię połączy się niebawem w jednolitą całość, nie pozostawiając w środku żadnej wolnej przestrzeni. Zwróćmy teraz uwagę na charakterystyczne cechy strony lewej: na płaskość rzeki i prostopadłość muru nad rzeką oraz ciemność ogarniającą i rzekę, i mur. Jeżeli cokolwiek mogło być ciemniejsze od nieba, to tylko mur, jeżeli było coś bardziej posępnego od muru, to płynąca pod murem rzeka. Na ledwo widocznym szczycie dachu majaczyła tu i ówdzie zębata linia kominów, a na fasadzie budynku, i to tylko na jej górnej części, słabo rysowały się podłużne kształty okien. Poniżej, aż po brzeg rzeki, żadna wypukłość ani wgłębienie nie przecinały jednostajnej powierzchni. Uderzająca kolejność głuchych dźwięków, zadziwiająca regularnością odstępów, z trudem przedzierała się przez powietrze spod śnieżnego puchu. Był to pobliski zegar wydzwaniający godzinę dziesiątą. Zegar był umieszczony na zewnątrz gmachu, a obciążony kilkoma calami puszystego śniegu na pewien czas utracił głos. O tej godzinie zamieć cokolwiek osłabła. Tam, gdzie przedtem spadało dwadzieścia płatków, prószyło już tylko dziesięć, a po pewnym czasie na miejsce dziesięciu – zaledwie jeden. Chwilę później na brzegu rzeki poruszyła się jakaś postać. Sądząc po jej konturach rysujących się na bezbarwnym tle, uważny obserwator mógł wywnioskować, że jest bardzo drobna. Byłoby trudno stwierdzić coś więcej, prócz tego, że to istota ludzka. Postać posuwała się wolno, ale bez większego wysiłku, bo śnieg, mimo że spadł raptownie, nie był jeszcze głębszy nad dwa cale. W tej

chwili dały się słyszeć głośne słowa: – Raz, dwa, trzy, cztery, pięć… Po wymówieniu każdego słowa postać posuwała się o kilka jardów dalej. Teraz stało się widoczne, że liczyła okna umieszczone wysoko w murze. Cyfra pięć oznaczała piąte okno od końca muru. Tu ciemna postać przystanęła i jakby zmalała, pochylając się ku ziemi. Po chwili grudka śniegu przeleciała nad rzeką w kierunku piątego okna, lecz plasnęła o ścianę kilka jardów od celu. Był to pomysł mężczyzny w wykonaniu kobiecym. Żaden mężczyzna, który w dzieciństwie celował do ptaka, królika czy wiewiórki, nie byłby wykonał rzutu tak niezdarnego jak ten. Jeszcze jedna próba i jeszcze jedna, aż stopniowo mur został cały pocętkowany rozpryskami śnieżnych kulek. W końcu jednak jakaś kulka trafiła w piąte okno. Rzeczka, oglądana przy świetle dziennym, musiała płynąć głębokim, równym nurtem z monotonną jednostajnością, a wszelkie zaburzenia prądu regulowały natychmiast wiry burzące się na jej dnie. W odpowiedzi na sygnał nie odezwało się nic prócz bulgotu i chlupotania tych niewidzialnych wirów oraz kilku innych cichych dźwięków, jakie ktoś smutny nazwałby jękiem, a wesoły – śmiechem; był to szmer wody wywołany przez pluskania małych fal o jakieś drobne przeszkody w dalszej drodze strumienia. I znów w ten sam sposób uderzono w szybę. Po chwili dał się słyszeć stuk otwieranego okna. W ślad za nim z wnętrza odezwał się jakiś głos: – Kto tam? Głos był męski i bynajmniej nie zdradzał zdziwienia. Wysoki mur był frontową ścianą koszar, a że w wojsku na żołnierzy żonatych patrzono krzywym okiem, więc prawdopodobnie wszelkie porozumienia i kontakty odbywały się przed nocą poprzez rzekę. – Czy to sierżant Troy? – zapytał drżącym głosem ciemny punkt majaczący niewyraźnie na śniegu. Postać ta do tego stopnia robiła wrażenie cienia padającego na ziemię, a jej rozmówca tak bardzo zdawał się stanowić część koszarowego budynku, że tę wymianę słów można by nazwać rozmową

muru ze śniegiem. – Tak – odezwał się podejrzliwie głos z mroku. – A cóżeś ty za dziewczyna? – O Franku, cóż to, nie poznajesz mnie? – zapytał ciemny punkt. – To ja, Fanny Robin, twoja żona. – Fanny?! – zawołał mur z najwyższym zdumieniem. – Tak – odrzekła dziewczyna głosem stłumionym przez wzruszenie. Głos kobiety brzmiał jakimś innym tonem niż zwykle głos żony, a w zachowaniu mężczyzny było coś, co rzadko obserwujemy u męża. Rozmowa toczyła się dalej: – Jak się tu znalazłaś? – Dowiedziałam się, które okno jest twoje, nie gniewaj się. – Nie spodziewałem się ciebie dzisiaj. Doprawdy nie przypuszczałem wcale, żebyś tu miała przyjść. To cud, żeś mnie dziś zastała. Jutro mam dyżur. – Powiedziałeś, żebym przyszła. – Tak, powiedziałem, że mogłabyś przyjść. – Rzecz prosta, że mogłam. Franku, czy cieszysz się, że mnie widzisz? – Tak, naturalnie. – Czy możesz zejść do mnie? – Nie mogę, droga Fanny! Już odtrąbili capstrzyk, bramy koszar zamknięte, a ja nie mam dziś zwolnienia. Do jutra musimy tu wszyscy sterczeć jak w powiatowym areszcie. – Więc aż do tego czasu cię nie zobaczę! – W głosie jej zabrzmiało rozczarowanie. – Jak się tu dostałaś z Weatherbury? – Część drogi… szłam piechotą… a resztę jechałam. – Jestem zaskoczony… – Ja także, Franku. A kiedy się to stanie? – Co? – To, coś mi obiecał. – Nie pamiętam. – O, chyba pamiętasz! Nie mów tak. To mi ciąży kamieniem na

sercu. Zmuszasz mnie, żebym powiedziała to, co ty pierwszy powinieneś był powiedzieć. – Mniejsza o to, powiedz sama. – Więc muszę? Chodzi mi o to, kiedy się pobierzemy. – Ach tak. Ale przedtem miałaś sobie przygotować wyprawę. – Mam pieniądze. Czy ślub odbędzie się po zapowiedziach, czy za dyspensą? – Chyba raczej po zapowiedziach. – Ale przecież my należymy do innych parafii. – Tak? Więc cóż z tego? – Ja należę do parafii Najświętszej Marii Panny, a ty nie. Więc trzeba będzie ogłosić zapowiedzi w dwóch parafiach. – Czy takie jest prawo? – Tak. O, Franku, boję się, że pomyślisz o mnie coś złego. Nie myśl tak, proszę… Ja tak cię kocham… Przecież tyle razy mówiłeś, że się ze mną ożenisz, a ja… ja… ja… – Nie płaczże… Nie bądź głupia… Skoro powiedziałem, to tak zrobię. – Więc ja dam na zapowiedzi w mojej parafii, a ty w twojej? – Tak. – Jutro? – Jeszcze nie jutro. Załatwimy to za kilka dni. – A czy masz już pozwolenie z urzędu? – Jeszcze nie. – Jak to? Przecież jeszcze przed wyjazdem z Casterbridge mówiłeś, że już je prawie masz. – Prawdę mówiąc, zapomniałem poprosić. Przyszłaś tu tak nagle i niespodziewanie. – Tak… tak… to prawda… Niepotrzebnie sprawiam ci tyle kłopotu… Pójdę już… Czy przyjdziesz jutro na North Street do pani Twill, żeby się ze mną zobaczyć? Nie lubię przychodzić do koszar. Kręcą się tu różne podejrzane dziewczyny i pomyślą, że jestem jedną z nich. – Masz rację, kochanie, jutro przyjdę do ciebie. Dobranoc. – Dobranoc, Franku, dobranoc!

I znów dał się słyszeć brzęk zamykanego okna. Drobny punkcik ruszył dalej. Mijała właśnie róg koszar, gdy doleciał ją stłumiony okrzyk z wnętrza gmachu: – Ha, ha, ha! Sierżancie! Ha, ha, ha! – Tu nastąpiła wymiana słów, lecz zagłuszył ją wybuch śmiechu, który zlewał się w jedno z chlupotem drobnych wirów na rzece.

ROZDZIAŁ XII Farmerzy. Reguła. Wyjątek.

Pierwszym widomym skutkiem postanowienia Betsaby, że będzie rządzić folwarkiem sama, a nie przez zastępcę, było zjawienie się jej w najbliższym dniu targowym w hali zbożowej w Casterbridge. Niska, aczkolwiek obszerna hala, o stropach podpartych belkami i filarami, ostatnio uczczona mianem Giełdy Zbożowej, pełna była rozgorączkowanych mężczyzn rozmawiających grupkami po dwóch lub trzech, przy czym każdy, kto w danej chwili przemawiał, spoglądał z ukosa w oczy słuchacza i popierał swą argumentację zmrużeniem jednej powieki. Większość zebranych trzymała w ręku jesionowy pręt służący po części za laskę, po części za kij do poszturchiwania świń, owiec lub odwróconych do nich tyłem sąsiadów, a w ogóle do potrącania wszelkich innych spokojnych istot spotykanych na drodze i zasługujących na podobne traktowanie. Podczas rozmowy każdy manewrował owym prętem w inny sposób: to trzymał go za plecami, to obiema rękami zginał w łuk, to znów opierał się na nim tak, że kij przybierał kształt niemal półkolisty; czasem pośpiesznie wsuwał go pod pachę, gdy trzeba było wyciągnąć z kieszeni woreczek z próbką zboża; wtedy wysypywał na dłoń jego zawartość, a po krytycznym obejrzeniu przez kupca rzucał ziarno na ziemię. Zakończenie owej procedury dobrze znało pół tuzina sprytnych miejskich kur, które zwykle potrafiły wśliznąć się niepostrzeżenie do hali i z wyciągniętą wysoko szyją i przekrzywioną głową czekały na spełnienie swych nadziei. Pośród tych ociężałych ziemian przesuwała się postać kobieca, jedyna w całej hali przedstawicielka swojej płci. Ubrana była ładnie, a nawet strojnie. Poruszała się między nimi jak lekki powozik wśród wozów; gdy się odezwała, słowa jej brzmiały jak pieśń miłosna po kazaniu, a zebrani czuli jej obecność jak powiew wietrzyka wśród rozżarzonych pieców. Zjawienie się tutaj wymagało z jej strony więcej śmiałości, niż sobie pierwotnie wyobrażała, gdyż kiedy tylko weszła,

gwarne rozmowy ucichły, prawie wszystkie głowy zwróciły się ku niej, a oczy tych, co już byli zwróceni w jej stronę, nieruchomo się w nią wpatrzyły. Betsaba znała osobiście zaledwie dwóch czy trzech farmerów i do nich najpierw podeszła, ale że postanowiła być kobietą praktyczną, musiała pokazać, że interes przede wszystkim; wobec tego nie bacząc na to, czy ktoś jej został przedstawiony, czy nie, odzyskała po chwili dość pewności siebie, by zagadnąć nieznajomych lub śmiało odpowiadać mężczyznom znanym tylko ze słyszenia. Podobnie jak inni farmerzy, i ona zabrała ze sobą woreczki z próbami zboża i nabierając stopniowo wprawy, wysypywała ziarno na wąską dłoń, proponując je kupcom ściśle według zwyczaju panującego w Casterbridge. Gdy z rozchylonymi ustami cokolwiek wyzywająco podnosiła głowę, by omówić jakiś szczegół z którymś z tych rosłych mężczyzn, to w równym, zwartym łuku jej zębów i w śmiało zarysowanych kącikach ust było coś, co świadczyło wymownie, że w tej gibkiej ludzkiej istocie kryło się dość siły do powzięcia odważnych męskich postanowień i dość śmiałości do wprowadzenia ich w czyn. Ale oczy miała łagodne, niezmiernie łagodne, i gdyby nie były takie ciemne, wydawałyby się zamglone, a tak łagodność ta nadawała spojrzeniu wyraz nie ostry, lecz bystry. Aczkolwiek rzadko się to zdarza, należy przyznać, że ta młoda kobieta w pełni rozkwitu i sił zawsze pozwalała swym rozmówcom dokończyć zdanie, zanim rozpoczęła swoje. Przy ustalaniu ceny nie odstępowała ani na jotę od własnej, co było naturalne u sprzedającej, natomiast ceny, jakie jej proponowano, uporczywie obniżała, co było nieuniknione u kobiety. W stanowczości jej przebijała jednak pewna elastyczność różniąca się od uporu, a w targowaniu się z sąsiadami – pewna naiwność daleka od drobiazgowości. Ci spośród farmerów, z którymi nie zawierała żadnych transakcji (a była ich większość), nieustannie zapytywali się wzajemnie: „Cóż to za jedna?”. Opowiedź zaś brzmiała: – To bratanica farmera Everdene’a, objęła po stryju farmę w Weatherbury, wyrzuciła ekonoma i obiecuje, że gospodarstwo poprowadzi sama.

Słysząc to, mężczyźni kiwali głowami. – Szkoda tylko, że jest taka uparta – mówił na to któryś z nich. – Ale powinniśmy być dumni, że się znalazła wśród nas. Rozjaśni nam trochę tę starą budę. Ale taka dorodna z niej dziewczyna, że niebawem sprzątnie nam ją ktoś sprzed nosa. Byłoby brakiem galanterii twierdzić, że nowość sprawowania przez kobietę takiej męskiej czynności wywołała nie mniejsze wrażenie niż piękno jej twarzy i ruchów. Tak czy inaczej, zainteresowanie było powszechne, a jakkolwiek wypadł ów sobotni debiut publiczny dla Betsaby jako kupującej i sprzedającej farmerki, to jako dla kobiety okazał się jej niezaprzeczonym triumfem. Istotnie, wrażenie, jakie wywołała, było tak silne, że wiedziona instynktem przeszła kilka razy po hali jak królowa wśród tych nieokrzesanych bogów albo jak siostrzyczka młodego Jowisza, zapominając zupełnie o ostatecznym ustaleniu cen. Liczne dowody jej siły przyciągającej potęgował jeszcze pewien znamienny wyjątek. W tego rodzaju sprawach kobiety zdają się mieć oczy z tyłu głowy. Betsaba, prawie nie patrząc w kierunku owego wyjątku, poczuła w nim parszywą owcę wśród stada. Początkowo się zdziwiła. Gdyby po którejkolwiek stronie okazała się jakaś pokaźna mniejszość, byłoby to całkiem naturalne. Gdyby nikt na nią nie patrzył, przyjęłaby to obojętnie – takie rzeczy się zdarzają. Gdyby przyglądali się jej wszyscy, łącznie z tym człowiekiem, uważałaby to za rzecz zwykłą – tak bywało zawsze. Ale ten maleńki wyjątek wydał się jej nieco tajemniczy. Wkrótce mniej więcej już wiedziała, jak wygląda ten oporny mężczyzna. Miał pańską postawę, twarz pełną, o wyrazistych rzymskich rysach połyskujących w słońcu odcieniem brązu. Trzymał się prosto, a ruchy miał spokojne. Jego charakterystyczną cechę stanowiła godność w obejściu. Widać było, że już minął pewien czas, odkąd osiągnął wiek męski, kiedy to wygląd mężczyzny naturalnym biegiem rzeczy pozostaje przez jakiś dziesiątek lat niezmieniony, a co kobiety osiągają za pomocą środków sztucznych. Wiek jego można było określić między rokiem trzydziestym piątym a pięćdziesiątym, ale mógł być dalej lub bliżej jednej z tych granic. Można powiedzieć, że czterdziestoletni żonaci mężczyźni bywają

dość pochopni do rzucania przelotnych spojrzeń na mniej lub więcej przystojne kobiety napotkane na swej drodze. Prawdopodobnie tak jak u grających w karty bez pieniędzy świadomość bezkarności czyni ich nadmiernie przedsiębiorczymi, gdyż w tych warunkach, nawet w najgorszym razie nie będą ponosili kosztów przegranej. Toteż Betsaba była przekonana, że ten nieczuły osobnik nie jest żonaty. Po ukończeniu targów pośpieszyła do Liddy czekającej na nią przy żółtej bryczuszce, w której przyjechały do miasta. Zaprzężono konia i lekkim truchtem wyruszono w drogę. Ułożone w tyle bryczki cukier, herbata i paczki z materiałami na suknie w jakiś nieopisany sposób świadczyły kształtem, kolorem i ogólnym wyglądem, że stanowią już własność młodej pani z folwarku, a nie kupca bławatnego i kolonialnego. – No, Liddy, jakoś mi się udało i wreszcie jest po wszystkim. Następnym razem nie będę się już tak przejmowała, bo już się przyzwyczają do mojej obecności, ale dziś czułam się okropnie, jak na własnym ślubie, wszyscy dokoła nie spuszczali ze mnie oczu. – Wiedziałam, że tak będzie – rzekła Liddy. – Mężczyźni strasznie lubią patrzeć na kobiece ciało. – Ale był tam jeden dość rozsądny, by nie tracić czasu na wlepianie we mnie oczu. – Uwagę tę powiedziała takim tonem, że Liddy nie mogła ani na chwilę przypuszczać, iż jej pani czuła się tym urażona. – Bardzo przystojny mężczyzna – mówiła dalej – trzyma się prosto, mam wrażenie, że nie ma więcej ponad czterdziestkę. Czy przypadkiem nie wiesz, kto to taki? Liddy nie mogła zgadnąć. – Czyż nie możesz się domyślić? – zapytała Betsaba z pewnym rozczarowaniem. – Nie mam pojęcia. Zresztą to obojętne, skoro zwracał na panią mniej uwagi niż inni. Gdyby się pani przyglądał więcej niż inni, wtedy miałoby to duże znaczenie. Betsaba była zgoła przeciwnego zdania i przez pewien czas jazda odbywała się w milczeniu. Wtem niski powozik zaprzężony w konia nieposzlakowanie czystej rasy wyprzedził je i pojechał dalej. – Ależ to właśnie on! – zawołała Betsaba. Liddy spojrzała.

– Ach ten? To farmer Boldwood, oczywiście on, to ten sam, którego pani wtedy nie mogła przyjąć. – Aha, farmer Boldwood – powtórzyła Betsaba, patrząc na powozik. Farmer, nie odwróciwszy ani na chwilę głowy, zapatrzony w najdalszy punkt na drodze, przejechał tak obojętnie, jak gdyby Betsaba z całym swym urokiem była dla niego powietrzem. – To interesujący człowiek, prawda? – zwróciła się do Liddy. – O, tak, nawet bardzo, wszyscy to przyznają – odrzekła Liddy. – Ciekawa jestem, dlaczego jest taki sztywny i taki jakiś daleki od wszystkiego, co się dzieje dokoła? – Powiadają, ale to nie jest pewne, że kiedy był jeszcze młody i wesoły, spotkał go jakiś gorzki zawód. Podobno jakaś kobieta go zdradziła. – Ludzie zawsze tak mówią, ale my dobrze wiemy, że kobieta rzadko kiedy zdradza mężczyznę, to raczej mężczyźni nas zdradzają. Przypuszczam, że on już z natury jest taki obojętny. – Tak, tak, proszę panienki, to z pewnością nic innego, tylko taki już jest z natury. – Ale byłoby bardziej romantycznie wiedzieć, że biedak okrutnie cierpiał! Zresztą, może tak było naprawdę. – Tak, proszę panienki, pewnie tak było. O, tak, czuję, że tak musiało być naprawdę. – Jesteśmy zbyt pochopni do wydawania krańcowych sądów o ludziach. Nie dziwiłabym się, gdyby prawda leżała pośrodku. Może rzeczywiście spotkało go nieszczęście, a niezależnie od tego już z natury jest taki chłodny. – Ach, nie, panienko, nie może być i jedno, i drugie. – To bardzo prawdopodobne. – Tak, tak, jestem przekonana, że to bardzo prawdopodobne. Daję słowo, panienko, że tak właśnie jest.

ROZDZIAŁ XIII Sortes Sanctorum1. Dzień Świętego Walentego.

Było niedzielne popołudnie, trzynastego lutego. Po obiedzie w braku innego towarzystwa Betsaba poprosiła Liddy, by do niej przyszła i trochę z nią posiedziała. W porze zimowej, zanim zapalono świece i zamknięto okiennice, stary zatęchły dom wyglądał smutno i posępnie. Powietrze w nim zdawało się równie stare jak mury: każdy kącik za meblami miał inną temperaturę, gdyż w tej części domu nie palono w piecach od rana, a nowy fortepian Betsaby, gdzie indziej uważany za stary, stał jakoś krzywo na spaczonej podłodze, zanim cienie nocy nie przysłoniły jego bardziej wystających części i nie pokryły otaczającej go brzydoty. Liddy nie przestawała paplać niby mały a płytki strumyczek. Obecność jej nie budziła nowych myśli, ale też nie pozwalała umysłowi zastygnąć. Na stole leżała duża, stara Biblia oprawna w skórę. Liddy, spojrzawszy na nią, zapytała: – Czy panienka już kiedy wróżyła sobie z Biblii i klucza, za kogo wyjdzie za mąż? – Nie bądź głupia, Liddy. To przecież nie ma żadnego sensu. – A jednak jest w tym dużo prawdy. – Nie mów głupstw, dziewczyno. – Przy tym serce tak strasznie bije… Jedni wierzą w to, drudzy nie. Ja tam wierzę. – Dobrze, więc spróbujmy! – rzekła Betsaba, zrywając się z krzesła z całkowitym lekceważeniem logiki, na co można sobie pozwolić tylko wobec podwładnych, i wpadając od razu w nastrój wróżbiarski. – Idź i przynieś mi klucz od drzwi frontowych. Liddy przyniosła klucz. – Szkoda, że to dziś niedziela – powiedziała. – Może to grzech? – Co nie jest grzechem w dzień powszedni, to nim nie jest w niedzielę – oświadczyła przekonywającym tonem Betsaba.

Otworzyły księgę. Kartki pożółkłe ze starości były na częściej czytanych wierszach zupełnie wytarte przez niewprawnych czytelników z minionych lat, którzy wiodąc wskazującym palcem po linijkach, pomagali w ten sposób oczom. Betsaba odszukała specjalny werset z Księgi Ruth i spojrzenie jej padło na wzniosłe słowa. Słowa te wzruszyły ją i zawstydziły. Mądrość myśli spotkała się z głupotą czynu. Głupota zaczerwieniła się, ale zamiaru nie poniechała i położyła klucz na księdze. Rdzawa plama, utworzona bezpośrednio nad wersetem na skutek dawnego przyciskania żelaznym przedmiotem, świadczyła o tym, że stara księga nie po raz pierwszy służyła do takiego celu. – A teraz siedź spokojnie i nie odzywaj się – rzekła Betsaba. Powtórzyła werset, zakręciła księgą i zawstydzona zaczerwieniła się. – O kogo panienka pytała? – zagadnęła z ciekawością Liddy. – Tego ci nie powiem. – Czy panienka zauważyła zachowanie pana Boldwooda dziś rano w kościele? – mówiła dalej Liddy, zdradzając, że bieg swych myśli skierowała na inne tory. – Nie, nie zauważyłam – odrzekła Betsaba z pogodną obojętnością. – Przecież jego ławka znajduje się akurat naprzeciw ławki panienki. – Wiem. – I panienka nie widziała, jak on się zachował? – Zapewniam cię, że nie widziałam. Liddy nadąsała się i zacięła wargi. Odruch ten był nieoczekiwany i pomieszał Betsabie szyki. – Cóż on takiego zrobił? – zapytała, przezwyciężając niechęć. – Podczas całego nabożeństwa ani razu nie odwrócił głowy, żeby na panienkę popatrzeć. – A po co miałby na mnie patrzeć? – spytała jej pani cokolwiek rozdrażniona. – Nie prosiłam go o to. – No, nie, ale wszyscy inni zwracali na panienkę uwagę, więc było dziwne, że tylko on jeden pani nie widział. To podobne do niego. Taki pan, i bogaty, więc nic go nie obchodzi. Betsaba umilkła, nie dlatego, że nie miała nic do powiedzenia, lecz

chciała w ten sposób okazać, że zdanie jej w tej sprawie jest zbyt skomplikowane, by Liddy mogła je zrozumieć. – Ach, mój Boże! – zawołała po chwili. – Byłabym zupełnie zapomniała, że kupiłam walentynkę, żeby ją komuś posłać, bo przecież dziś mamy świętego Walentego. – A komu ją panienka pośle? – zapytała Liddy. – Może farmerowi Boldwoodowi? Wśród wszystkich niewłaściwych nazwisk to jedno w tej chwili wydało się Betsabie bardziej zuchwałe niż właściwe. – Ależ nie! Poślę ją małemu Teddy’emu Cogganowi. Obiecałam dać mu jakiś podarunek, będzie miał chłopak przyjemną niespodziankę. Liddy, przynieś mi mój sekretarzyk, to zaraz napiszę liścik. Wyjęła z sekretarzyka walentynkę; był to wspaniale ozdobiony wytłaczanym obrazkiem spory arkusz papieru, który poprzedniego dnia targowego kupiła w najlepszym składzie materiałów piśmiennych w Casterbridge. W środku arkusza było owalne, puste miejsce przeznaczone do wypisania na nim czułych słów, lepiej zastosowanych do okoliczności niż jakieś drukowane banały. – Tu jest miejsce do napisania – rzekła Betsaba. – Co mam mu napisać? – Coś w tym rodzaju – zaproponowała bez namysłu Liddy: Miłe są fiołki i róże, i bzy, Lecz dla mnie najmilszy Będziesz zawsze Ty! – Tak, tak, doskonale! To akurat pasuje do pyzatej buzi tego malca! – zawołała Betsaba. Wypisała powyższe słowa drobnym, lecz czytelnym pismem, włożyła arkusz do koperty i zamoczyła pióro, żeby wypisać adres. – To by była wspaniała zabawa, gdyby tak to posłać temu staremu głupcowi Boldwoodowi. Jak by się też zdziwił, co? – rzekła

nieposkromiona Liddy, podnosząc brwi i pozwalając sobie na ten wybuch wesołości pomieszanej z lękiem na myśl o wartości moralnej i społecznym znaczeniu tego człowieka. Betsaba umilkła, chcąc rozpatrzyć ten pomysł ze wszystkich stron. Od pewnego czasu Boldwood stał się dla niej niepokojącą zmorą, rodzajem biblijnego Daniela, który uparcie klękał z twarzą zwróconą na wschód. Było wszak oczywiste, że zdrowy rozsądek nakazywał, by Boldwood przyłączył się do ogółu i rzucił jej zdawkowe spojrzenie zachwytu, co go do niczego nie obowiązywało. Odszczepieństwo to nie gniewało jej poważnie, drażniło ją jednak to, że najbardziej szanowany i wartościowy człowiek w całej parafii nie poświęcał jej najmniejszej uwagi i że taka dziewczyna jak Liddy ośmieliła się o tym mówić. Toteż zrazu pomysł dziewczyny wydał się jej raczej przykry niż dowcipny. – Nie, tego nie zrobię. Nie widziałby w tym nic zabawnego. – Ale zadręczyłby się tym na śmierć! – obstawała przy swoim Liddy. – Co prawda, nie zależy mi specjalnie na tym, by to posłać Teddy’emu. On czasem bywa nieznośny. – O, tak, nawet często. – Więc zróbmy tak jak mężczyźni, zagrajmy w orła i reszkę. Orzeł to Boldwood, reszka – Teddy. Nie, nie, to nie wypada w niedzielę, byłoby to kuszenie diabła. – Więc niech panienka spróbuje zrobić to samo z Biblią, to już nie będzie grzech. – Więc dobrze, rzucę w powietrze Biblię, jeżeli upadnie otwarta, to Boldwood, zamknięta – Teddy. Ale nie, nie, jest bardziej możliwe, że upadnie otwarta. A więc otwarta – Teddy, zamknięta – Boldwood. Biblia zatrzepotała w powietrzu i upadła zamknięta. Betsaba lekko ziewnęła i bez namysłu, z całym spokojem zaadresowała walentynkę do Boldwooda. – A teraz, Liddy, zapal świecę. Jaką pieczęć wybierzemy? Na tej jest głowa jednorożca, nic szczególnego. A to co? Dwa gołąbki? Nie, to musi być coś niezwykłego, prawda, Liddy? Tu jest pieczęć z jakimś zabawnym napisem, ale nie mogę go odczytać. Spróbujemy ją odcisnąć. Jeżeli się nie nada, to weźmiemy inną.

Przyłożyła dokładnie dużą czerwoną pieczęć i gdy wosk był jeszcze gorący, przysunęła ją bliżej oczu, by lepiej odczytać. – Wspaniale! – zawołała z dziecinną pustotą, rzucając list. – To rozśmieszyłoby nawet uroczystego proboszcza i jego ministranta. Liddy spojrzała na słowa wyciśnięte na pieczęci i przeczytała: Ożeń się ze mną!

Tego samego wieczora list został wysłany; w nocy przyłożono na nim stempel urzędu pocztowego w Casterbridge, a nazajutrz rankiem powrócił do Weatherbury. Tak oto bezmyślnie i bez zastanowienia dokonano owego czynu. Betsaba dobrze znała miłość z opowiadań. Osobiście nie miała o niej żadnego pojęcia. Wyroki świętych (łac.). [wróć]

ROZDZIAŁ XIV Wrażenie wywołane listem. Wschód słońca.

W Dniu Świętego Walentego o zmierzchu Boldwood zasiadł jak zwykle do kolacji przed kominkiem, na którym płonęły szczapy starego drzewa. Przed nim na kominku stał zegar pod rzeźbionym orłem z rozpostartymi skrzydłami, a na skrzydłach orła leżał list Betsaby. Do niego raz po raz biegło spojrzenie samotnego mężczyzny, aż duża czerwona pieczęć odbiła się krwawą plamą w jego źrenicach; podczas posiłku, mimo że wzrok jego nie sięgał tak daleko, widział w wyobraźni wyryte na kartce słowa: Ożeń się ze mną.

Ten zuchwały rozkaz był niby kryształ, który aczkolwiek sam w sobie bezbarwny, przybiera kolor otaczających go przedmiotów. Tu, w zacisznej bawialni Boldwooda, gdzie wszystko, co niepoważne, wydawało się obce i niewłaściwe, gdzie przez cały tydzień trwała atmosfera purytańskiej niedzieli, list wraz z tym napisem tracił swoje pierwotne bezmyślne znaczenie i zapożyczał od nowego otoczenia jakiejś uroczystej powagi. Od chwili gdy rankiem otrzymał ową przesyłkę, Boldwood czuł, że dotychczasową harmonię jego życia zaczyna powoli mącić przeczucie jakiejś idealnej namiętności. Niczym pływająca trawka zauważona przez Kolumba, ta mała, nic nieznacząca błahostka zapowiadała możliwość czegoś nieskończenie wielkiego. Przecież list musiał pochodzić od kogoś i został wysłany z jakiegoś powodu. Że powód ten nie miał najmniejszego związku z samym istnieniem listu, o tym, rzecz prosta, Boldwood nie miał pojęcia, toteż podobne wytłumaczenie nie przyszłoby mu nigdy do głowy. Człowiek wplątany w intrygę nie może wiedzieć, czy ten, kto go intryguje, czyni to

na skutek pewnych okoliczności, czy też działa pod wpływem wewnętrznego popędu, gdyż w obu wypadkach wynik intrygi pozostaje ten sam. Ktoś będący przedmiotem intrygi rzadko kiedy się orientuje, jak wielka różnica istnieje między zapoczątkowaniem szeregu zdarzeń i zwróceniem całej serii faktów już dokonanych w pewnym określonym kierunku. Boldwood przed udaniem się na spoczynek umieścił walentynkę w rogu dużego lustra. Czuł jej obecność nawet wtedy, kiedy leżał odwrócony do niej plecami. W życiu jego podobny wypadek zdarzył się po raz pierwszy. Był tak oszołomiony myślą, że list został wysłany w pewnym wyraźnym celu, iż to nie pozwoliło mu uważać go za jakiś zuchwały wybryk. Raz jeszcze spojrzał w tym kierunku. Tajemniczy urok nocy wyczarował z listu obecność nieznanej osoby, która go pisała. Czyjaś dłoń – dłoń KOBIETY miękko przesuwała się po papierze, na którym widniało jego nazwisko. Jej nieznane mu oczy śledziły uważnie każdą literkę, kiedy ją stawiała, a w wyobraźni piszącej powstawał jego obraz. Dlaczego o nim myślała? Jej wargi, czerwone czy blade, pełne czy lekko zarysowane, przybierały taki lub inny wyraz, podczas gdy pióro biegło po papierze, a kąciki ust drżały pod wpływem naturalnego zawstydzenia. Co chciały wtedy wyrazić? Wizja kobiety, która to pisała, jako dopełnienie nakreślonych przez nią słów nie miała w sobie nic indywidualnego. Była jakimś mglistym kształtem, widziadłem oglądanym we śnie, co mogłoby być prawdą, zważywszy, że ona sama w swojej żywej postaci spała w danej chwili zdrowym snem, niepomna żadnych spraw miłosnych ani pisania jakichkolwiek listów. Ilekroć Boldwood zdrzemnął się, przybierała kształt bardziej określony i jak gdyby traciła charakter widziadła; gdy budził się, widok listu usprawiedliwiał senne widzenie. Nocy tej księżyc świecił jakimś innym blaskiem niż zwykle. Okno sypialni przepuszczało tylko odbicie jego promieni, które zdawały się jaśnieć odwrotnie niż odblask śniegu: płynęły w górę i oświetlały sufit w sposób nienaturalny, rzucając cienie tam, gdzie bywało na ogół jasno, i zalewając światłem to wszystko, co zwykle pozostawało w mroku. Treść listu zajmowała go stosunkowo mało w porównaniu z samym faktem jego nadejścia. Przyszło mu nagle do głowy, że może koperta

zawiera jeszcze co innego prócz tego, co z niej wyjął. W magicznym świetle księżyca wyskoczył z łóżka, wziął list, wyjął zeń cienki arkusz, potrząsnął kopertę, zajrzał do środka. Nie było tam nic więcej. Mimo że poprzedniego dnia zrobił to ze sto razy, spojrzał raz jeszcze na natrętną czerwoną pieczęć… – „Ożeń się ze mną” – przeczytał głośno. Poważny, powściągliwy ziemianin wsunął z powrotem list do koperty i wetknął ją za ramę lustra. Rzuciwszy na nie przelotne spojrzenie, ujrzał odbicie swojej twarzy o błędnym wyrazie i jakby zatartych rysach. Zauważył, że wargi ma mocno zaciśnięte, a oczy szeroko otwarte i zamglone. Czując się nieswój i nierad z tego nerwowego podniecenia, wrócił do łóżka. Niebawem zaczęło świtać. W nocy niebo, choć jasne, nie mogło dorównać niebu w porze południowej, mimo że było chmurne jak wtedy, gdy Boldwood wstał i się ubrał. Zeszedł ze schodów i skierował się ku wschodniej bramie wychodzącej na pole, po czym rozejrzał się dokoła. Był jeden ze zwykłych o tej porze, wolno budzących się wschodów słońca i niebo, fiołkowe na zenicie, od północy było ołowiane, a od wschodu zasnute chmurami; nad ośnieżonym wzgórzem czy też nad owczarnią w Górnym Weatherbury słońce, jak gdyby wsparte na górskim grzbiecie, płonęło bez otoczki promieni, widzialne tylko do połowy niby żarzący się ogień nad białym kamiennym paleniskiem. Wschód ten był podobny raczej do zachodu, tak jak dzieciństwo podobne jest do starości. W innych kierunkach niebo do tego stopnia zlewało się z bielą śniegu, że na pierwszy rzut oka trudno było rozróżnić linię horyzontu; na ogół i tutaj można było zauważyć owo nienaturalne odwrócenie świateł i cieni, jakie zwykle mąci widok wtedy, gdy świetlana jasność spływająca normalnie z nieba przeniesie się na ziemię, a cienie ziemi omroczą niebo. Nad zachodem wisiał blednący księżyc, posępny w tej chwili i zielonożółty jak przyćmiony mosiądz. Boldwood w milczeniu obserwował, jak pod wpływem mrozu twardniała i lodowaciała powierzchnia śniegu, aż w czerwonawym świetle wschodu zaczęła lśnić połyskiem marmuru; jak w niektórych miejscach na wzgórzu zwiędłe źdźbła traw uwięzione w lodowych

soplach jeżyły się w swojej gładkiej, białej powłoce i wyginały na kształt starych weneckich szkieł; jak nieliczne ślady ptasich pazurków odciśnięte na śniegu, kiedy był jeszcze puchem, teraz utrwaliły się na krótki czas. Ciszę przerwało przytłumione skrzypienie kół lekkiego wehikułu. Boldwood wyszedł na drogę. Była to wątła pocztowa dwukółka, tak lekka, że silniejszy podmuch wiatru mógłby ją wywrócić. Woźnica wyciągnął rękę z listem. Boldwood chwycił go i otworzył, spodziewając się, że to jeszcze jeden anonim. W ludziach tak silnie tkwi przekonanie o wszelkich możliwościach, że wierzą, iż to, co raz się zdarzyło, może się jeszcze powtórzyć. – Chyba to nie dla pana – rzekł pocztylion, widząc ruch Boldwooda. – Choć nie ma tu nazwiska, zdaje mi się, że to będzie dla pańskiego pasterza. Wtedy Boldwood spojrzał na adres: Do nowego pasterza. Folwark Weatherbury, koło Casterbridge. – Ach, co za pomyłka! To istotnie nie dla mnie. Ani też dla mojego pasterza, tylko dla pasterza panny Everdene. Proszę wręczyć ten list Gabrielowi Oakowi i powiedzieć mu, że otworzyłem list przez pomyłkę. W tej samej chwili na wzgórzu, na tle pałającego ogniem nieba, zarysowała się jakaś postać, niby czarny knot w środku zapalonej świecy. Postać ta poruszała się, skręcając gwałtownie z miejsca na miejsce i majaczyła w niepewnym świetle, niosąc na ramieniu jakiś kwadratowy przedmiot. Za nią dreptało jakieś czworonożne stworzenie. Wysoką postacią był Gabriel Oak, małą czworonożną – jego pies George, a przedmiotem, który Oak niósł na ramieniu – żerdki do ogrodzenia. – Poczekajcie – rzek Boldwood do pocztyliona. – To właśnie ten człowiek na wzgórzu. Sam mu oddam list. W tej chwili Boldwoodowi chodziło nie tylko o wręczenie listu, chciał raczej skorzystać z nadarzającej się sposobności. Toteż z miną

stanowczą ruszył na przełaj przez ośnieżone pole. Gabriel schodził właśnie ze wzgórza, kierując się na prawo. Czerwony świt rozszerzył się w tym samym kierunku i dotknął dachu piwiarni Warrena, dokąd widocznie dążył pasterz Oak. Boldwood w pewnej odległości pośpieszył za nim.

ROZDZIAŁ XV Ranne spotkanie. Jeszcze jeden list.

Szkarłatne i pomarańczowe światło świtu nie przenikało do wnętrza piwiarni oświetlonej jak zwykle żarem o podobnym zabarwieniu promieniującym z paleniska. Piwowar, przespawszy się kilka godzin w ubraniu, zasiadł teraz przy trójnożnym stole do śniadania składającego się z chleba i słoniny. Spożywał je systemem „beztalerzowym”, polegającym na tym, że kładł kromkę chleba na stole, na niej plaster mięsa lub słoniny, mięso smarował musztardą, wszystko razem posypywał szczyptą soli i dużym kozikiem przekrawał pionowo aż do drewna, po czym odcięty kawałek wbijał na nóż i posyłał go dalej zwykłą drogą wszelkiego jadła. Brak zębów bynajmniej nie umniejszał jego młynarskich zdolności do mielenia pokarmów. Obywał się bez nich tyle lat, że mniej tracił na ich braku, niż zyskiwał na stwardnieniu dziąseł. Istotnie, zdawał się zbliżać do grobu w podobny sposób, jak hiperboliczny łuk zbliża się do linii prostej odchylając się od niej w miarę zbliżania, aż staje się wątpliwe, czy jej kiedykolwiek dosięgnie. W popielisku piekły się ziemniaki, a w garnku bulgotał napój zwany szumnie „kawą” na użytek przypadkowych gości, gdyż piwiarnia Warrena była rodzajem lokalu klubowego odwiedzanego niekiedy jako gospoda. – Jak mówiłem, tak i powiadam, że będziemy dziś mieli piękną pogodę, a dopiero wieczorem chwyci nagły mróz. – Uwaga ta zabrzmiała w piwiarni od strony drzwi, które się przed chwilą otworzyły. Do ognia zbliżył się Henryk Fray, tupiąc butami i strząsając z nich po drodze śnieg. To nagłe wejście i przemówienie wcale nie wydało się piwowarowi wstępem do rozmowy, gdyż w okolicy tej wszelkie wstępy zarówno w słowach, jak w czynie uważane były za zbyteczne, piwowar zaś, zachowując te same zwyczaje, nie kwapił się z odpowiedzią. Wziął właśnie kawałek sera i wbił w niego nóż tak, jak to czyni rzeźnik

z mięsem. Henryk ubrany był w obszerny płaszcz z szorstkiej wełny nałożony na kitel, którego białe poły wyglądały spod płaszcza na długość stopy; ten rodzaj ubrania, o ile się z nim oswoić, wydaje się dość naturalny, nawet malowniczy, a w każdym razie bardzo wygodny. Tuż za nim ukazali się Mateusz Moon, Józef Poorgrass i inni woźnice z dużymi latarniami kołyszącymi się w ich rękach, co wskazywało na to, że przychodzą wprost ze stajni, gdzie pracowali już od czwartej rano. – Jakże ona sobie daje radę bez ekonoma? – zapytał piwowar. Henryk potrząsnął głową i uśmiechnął się jednym ze swych gorzkich uśmiechów ściągających skórę i tworzących wzgórek zmarszczek na czole. – Jeszcze ona tego pożałuje! – powiedział. – Ani chybi pożałuje! Benny Pennyways nie był porządnym ekonomem ani uczciwym człowiekiem, ale podłym zdrajcą, jak, nie przymierzając, sam Judasz Iskariota. Ale żeby miała sobie dać radę sama… – W milczeniu potrząsnął głową trzy czy cztery razy. – Nie, nigdy jej się to nie uda! Nigdy! Wszyscy pojęli, że słowa te były zakończeniem jakiejś ponurej myśli, która mu zaświtała w chwili, kiedy potrząsał głową. Zachował jednak na twarzy wyraz rozpaczy, co świadczyło o tym, że będzie mu jeszcze potrzebny, gdyż zamierza mówić dalej. – Wszystko pójdzie na marne, a my razem z tym, albo nie ma już porządku na tym świecie – odezwał się Marek Clark. – Uparta dziewczyna, ot co! I nie posłucha niczyich rad. Pycha i próżność niejednego już zgubiła, że zeszedł na psy. Boże mój, Boże, jak o tym pomyślę, to aż mi się w żołądku wszystko przewraca. – To prawda, Henryku, to prawda, nawet sam to słyszałem – rzekł Józef Poorgrass ze szczerym przekonaniem i sztywnym uśmiechem współczucia. – Niejednemu handlarzowi nie szkodziłoby, gdyby miał tyle rozumu, ile go ona kryje pod czepkiem – rzekł Billy Smallbury, który właśnie wszedł do izby, szczerząc swój jedyny ząb. – Już to ona potrafi mówić do rzeczy, musi więc mieć jakiś sens w głowie. No, czy nie prawda?

– Tak, to prawda, ale nie wtedy, gdy chodzi o ekonoma, bo po sprawiedliwości mnie by się należało to miejsce – biadał Henryk, robiąc minę pokrzywdzonego geniusza przez zapatrzenie się błędnym wzrokiem w wizję swoich szczytnych przeznaczeń, które widocznie ukazały mu się na kitlu Billy’ego Smallbury’ego. – Chyba tak już musiało być. Co komu przeznaczone, to musi się stać, a co mówi Pismo Święte, to nieprawda; jeśli czynisz dobrze, to i tak za to, coś zrobił, nie czeka cię nagroda, a zawsze w jakiś sposób zostaniesz oszukany. – Nie, nie, na to się znów nie godzę – rzekł Marek Clark. – Pod tym względem Pan Bóg jest zawsze honorowy. – Że tak powiem, jaka praca, taka płaca – przyświadczył Józef Poorgrass. Rozmowa na krótko umilkła i jak gdyby w przerwie między dwoma aktami Henryk odwrócił się i zdmuchnął latarnie, które w rosnącym świetle dziennym stały się już zbyteczne, nawet w piwiarni o jednym tylko oknie. – Ciekaw jestem, co też farmerce po chlawikordzie, szpinecie, fortepijanie czy jak się tam to pudło nazywa – zauważył piwowar. – Liddy mówiła mi, że kupiła sobie nowe. – To ona ma nowy fortepijan? – Ano tak, widać, że stare rzeczy po stryjku już jej nie pasują, bo wszystko kupiła sobie nowe: ciężkie krzesła dla grubych, słabe i wyplatane dla chudych; zegarzyska wielkie jak ścienne zegary do postawienia na kominku. – A także landszafty w paradnych ramach. – Długie kanapy wyściełane końskim włosiem dla pijanych, z poduszkami wypchanymi też końskim włosiem po obu stronach kanapy – dodał pan Clark. – A także lustra dla urodziwych i różne tam wszeteczne książki dla bezbożników. Na dworze dały się słyszeć czyjeś głośne, energiczne kroki; drzwi otworzyły się na jakie sześć cali i jakiś głos zapytał: – Sąsiedzi, czy znajdzie się u was miejsce dla paru nowo narodzonych jagniąt? – Ależ tak, pasterzu – orzekło chórem konklawe. Drzwi otworzyły się, z łoskotem uderzając o ścianę, i zatrzęsły się

od rozmachu. Na progu ukazał się Oak z twarzą spoconą, nogami okręconymi słomianym powrósłem, by je ochronić od śniegu, w kitlu przepasanym rzemiennym pasem – istny okaz zdrowia i tężyzny. Czworo jagniąt w różnych niewygodnych pozycjach zwisało mu z ramion, a pies George, którego udało mu się sprowadzić z Norcombe, kroczył za nim z miną uroczystą. – Co słychać, pasterzu Oak, jak tam owce rodzą się w tym roku, jeżeli wolno zapytać – zagadnął go Józef Poorgrass. – Jakoś ciężko – odparł Gabriel. – W ciągu ubiegłych dwóch tygodni po dwa razy dziennie mokłem na śniegu i deszczu. A dzisiejszej nocy obaj z Kainkiem nie zmrużyliśmy oka. – Słyszałem, że rodzi się dużo bliźniąt? – O, tak, o połowę za dużo. Owce jakoś dziwnie kocą się w tym roku. Nie skończy się to chyba wcześniej niż na Zwiastowanie. – A w przeszłym roku to już w Zapustną Niedzielę było po wszystkim – zauważył Józef. – Połóż tu resztę jagniąt, Kainku – rzekł Gabriel – a potem wracaj do owiec. Ja tam zaraz przyjdę. Kainek Ball, wyrostek o wesołej twarzy, z małym okrągłym otworem mającym oznaczać usta, zbliżył się i ułożył dwoje pozostałych jagniąt, po czym wybiegł, jak mu kazano. Oak zdjął swoje z ich nienaturalnej wyżyny, okrył je sianem i ułożył dokoła ogniska. – Nie ma tu szałasu, jaki miałem w Norcombe – rzekł Gabriel – a to taka męczarnia nosić takie słabe stworzenia aż do domu. Gdyby nie ta wasza piwiarnia, gospodarzu, to nie wiem, jak bym sobie dał radę, szczególnie w taką mroźną pogodę. A jak wy się dziś czujecie, co? – Nie jestem chory ani nic mnie nie boli, pasterzu, ale lat mi nie ubywa. – Tak, tak, rozumiem. – Siadajcie, pasterzu Oak – mówił dalej sędziwy piwowar. – A jak wam się wydało Norcombe, kiedyście tam poszli po psa? Rad bym jeszcze kiedy zobaczyć swoje stare rodzinne gniazdo, ale pewnie nie zastałbym tam już nikogo znajomego. – O, pewnie, dużo się tam zmieniło. – Czy to prawda, że zburzyli domek Dicka Hilla, tego, co to

wyrabiał jabłecznik? – Tak, już dawno temu, a trochę wyżej Dick zbudował sobie nowy dom. – Ach, więc to prawda? – Tak, a starą jabłoń Tompkinsa, tę, co to dawała dwie kadzie jabłecznika, musieli wykarczować, bo do szczętu spróchniała, a i z innych drzew jest już słaba pociecha. – Wykarczowali? Co też mówicie? W ciekawych czasach żyjemy, w bardzo ciekawych. – A czy pamiętacie tę starą studnię, co stała w samym środku miasteczka? Postawili na jej miejscu solidną żelazną pompę obłożoną jak należy kamieniem. – Boże wielki, jak się to naród zmienia! Dożyliśmy czasów, kiedy tyle dziwnych rzeczy się dzieje. Tak samo i u nas. Mówiliśmy właśnie o tym, co też wyrabia ta nasza panienka. – Coście o niej mówili? – zapytał Oak, zwracając się ostro do reszty obecnych i czerwieniąc się z podniecenia. – Ano ci stateczni ludzie wzięli ją na języki za jej pychę i próżność – rzekł Marek Clark – alem powiedział im, żeby dali spokój, niech robi, co chce… Ma taką ładną buzię i takie wiśniowe usteczka, że aż chętka bierze… – Tu Marek Clark, znany galant, cmoknął wargami w niedwuznaczny sposób. – Marku – powiedział Gabriel surowo – zapamiętaj to sobie: kiedy mówisz o pannie Everdene, to bez tych twoich głupich żarcików i bez cmokania. Ja na to nie pozwolę, słyszysz? – Ależ bardzo chętnie, bo i tak nie mam u niej żadnych szans – odpowiedział naiwnie Clark. – I wy także zdrowo ją obgadywaliście, co? – zwrócił się Oak z groźną miną do Józefa Poorgrassa. – Nie, nie… anim pisnął słowo. Ja… ja bardzom rad, że ona nie jest gorsza, niż jest, to tylko mówię – rzekł Józef, rumieniąc się i drżąc ze strachu. – Właśnie Mateusz powiedział… – Mateuszu Moon, coście takiego powiedzieli? – zapytał Oak. – Ja? Chyba wiecie, że nie skrzywdziłbym nawet robaka, nawet najlichszego ziemnego robaczka – tłumaczył się Mateusz Moon

z niepewną miną. – Ktoś jednak musiał mówić coś złego, ale słuchajcie, sąsiedzi… – Tu Gabriel, ten najspokojniejszy i najbardziej łagodny wśród ludzi, zerwał się z wojowniczą szybkością i uniesieniem. – Oto moja pięść! – Położył na samym środku stołu pięść cokolwiek tylko mniejszą od zwykłego bochenka chleba i raz czy dwa razy trzasnął nią po stole, jak gdyby chcąc się upewnić, czy wszyscy dokładnie się przyjrzeli, co to za pięść, zanim zacznie mówić dalej. – Otóż ten, kto pierwszy we wsi ośmieli się wygadywać na naszą panią (tu podniósł pięść i opuścił ją niby bóg Thor próbujący swego młota), to powącha i zakosztuje tego oto, albo ja nie jestem Anglikiem, tylko Holendrem. Powaga rozlana na twarzach obecnych świadczyła o tym, że ani na chwilę nie przenieśli się myślami do Holandii, by stwierdzić prawdziwość powyższego oświadczenia, natomiast głęboko ubolewają, że ta zwada pobudziła pasterza do takiej demonstracji. Marek Clark zawołał: – Słuchajcie, słuchajcie, to samo właśnie miałem powiedzieć! Nawet pies George, usłyszawszy groźbę pasterza, zawarczał, minio że język angielski znał tylko powierzchownie. – Siadajcie, pasterzu, i nie bierzcie sobie tego tak do serca – rzekł Henryk błagalnie i pojednawczo, jak przystało na prawdziwego chrześcijanina. – Słyszeliśmy o was, pasterzu, że jesteście bardzo zacnym i nadzwyczaj zręcznym człowiekiem – odezwał się wystraszonym głosem Józef Poorgrass spoza łóżka starego piwowara, dokąd się ukrył dla bezpieczeństwa. – To ogromna zaleta być takim zręcznym – dodał z gestem mającym oznaczać, że ma na myśli raczej zalety umysłu niż ciała. – Niejeden z nas chciałby być taki, prawda, sąsiedzi? – Pewnie, że chcielibyśmy – przytaknął Mateusz Moon, patrząc na Oaka z niepewnym uśmiechem, mającym wyrażać, że i on również jest do niego bardzo przyjaźnie usposobiony. – Kto wam powiedział, że jestem zręczny? – zapytał Oak. – O tym już wszystkie wróble ćwierkają na dachu – odparł Mateusz. – Słyszeliśmy, że potraficie poznać czas według gwiazd, nie tak jak my według słońca i księżyca.

– Tak, trochę się na tym rozumiem – odpowiedział Gabriel obojętnie jak ktoś mało interesujący się tym tematem. – Podobno umiecie także sporządzić zegar słoneczny i drukować na wozach nazwiska właścicieli, że wyglądają niczym mosiężne tabliczki, tyle na nich pięknych wykrętasów i ozdóbek. To bardzo dobrze dla was, pasterzu, że jesteście takim zręcznym człowiekiem. Zanim tu nastaliście, Józef Poorgrass malował nazwisko farmera Jamesa Everdene’a na jego wozach, ale nie potrafił nigdy zmiarkować, w którą stronę trzeba wykręcić literę J i S, prawda, Józefie? – Józef Poorgrass potrząsnął głową, by wyrazić, jak niewątpliwy jest fakt, że tego nie potrafił. – I dlatego malowałeś je zawsze odwrotnie, ot tak: Mateusz wyrysował biczyskiem na zakurzonej podłodze:

– A jak farmer James Everdene klął potem i wymyślał ci od głupców, kiedy zobaczył swoje imię tak wykręcone, pamiętasz, Józefie? – zapytał Mateusz ze współczuciem. – Co nie mam pamiętać – odrzekł Józef łagodnie. – Ale, widzicie, nie miał się o co tak gniewać, bo te litery J i S to takie diabelnie trudne bestie do zapamiętania, że nie wiadomo, czy je rysować przodem, czy tyłem, a ja nigdy nie miałem dobrej pamięci. – To dla was wielkie strapienie, choć i bez tego nie brak wam wielu innych zmartwień. – To prawda. Na szczęście opatrzność sprawiła, że nie jestem gorszy, niż jestem. Toteż dziękuję Bogu i za to. Jeśli zaś chodzi o pasterza, to uważam, że panienka powinna była zrobić go ekonomem, skoro taki z niego zręczny i obrotny człowiek. – Przyznam się wam, żem się tego spodziewał – powiedział szczerze Oak. – Myślałem, że dostanę to miejsce. Ale wszak panna Everdene ma prawo, skoro taka jej wola, być własnym ekonomem, a mnie zrobić tylko zwykłym pasterzem. – Tu Oak lekko westchnął i spojrzał ze smutkiem w jasne palenisko zatopiony w niezbyt wesołych myślach. Ożywcze ciepło ognia musiało zbudzić z odrętwienia na pół

martwe jagnięta, bo zaczęły beczeć i poruszać żwawo członkami okrytymi sianem, jak gdyby po raz pierwszy uświadomiły sobie, że żyją. Głosy ich niebawem złączyły się w jeden beczący chór. Wtedy Oak zdjął z ognia bańkę mleka, wyciągnął z kieszeni kitla mały imbryczek, napełnił go mlekiem i zaczął uczyć bezradne, zabrane od matek stworzenia sztuki picia z naczynia, którą to sztukę przyswoiły sobie z zadziwiającą szybkością. – Podobno ona nie daje wam nawet skórek zdechłych jagniąt – powrócił do poprzedniego tematu Józef Poorgrass, przyglądając się ruchom Oaka z należytą melancholią. – Nie, nie daje – odpowiedział Gabriel. – Widzę, pasterzu, że ona bardzo źle się z wami obchodzi – odważył się powiedzieć Józef, mając nadzieję, że w ten sposób pozyska sobie sprzymierzeńca w narzekaniu. – Zdaje mi się, że ona się na was uwzięła, tak mi się coś zdaje. – Ależ nie, bynajmniej – odrzekł pośpiesznie Gabriel, przy czym z piersi wymknęło mu się westchnienie, którego nie mogło chyba wywołać pozbawienie go jagnięcych skórek. Zanim ktokolwiek zdążył dorzucić jakąś uwagę, czyjaś postać stanęła w drzwiach i do piwiarni wszedł Boldwood, witając obecnych skinieniem głowy na pół przyjaznym, na pół łaskawym. – Widzę, że jest tu i Oak. Powiedziano mi, że was tu zastanę. Przed dziesięciu minutami spotkałem na drodze wózek pocztowy i wręczono mi list, który otworzyłem, nie przeczytawszy adresu. Zdaje mi się, że to dla was. Proszę mi wybaczyć moją pomyłkę. – Nic nie szkodzi, panie Boldwood, nic nie szkodzi – zapewnił go uprzejmie Gabriel. Wiedział, że nie ma na świecie nikogo, kto by do niego pisywał, ani też nie spodziewał się listu, którego treści nie mógłby odczytać w obecności całej parafii. Stanął na uboczu i przeczytał pisany nieznaną mu ręką list: „Drogi przyjacielu. Nie wiem, jak się pan nazywa, ale spodziewam się, że dojdą pańskich rąk te słowa, które piszę, by panu podziękować za dobroć, co mi pan okazał owego wieczoru, kiedy tak bez zastanowienia opuściłam Weatherbury. Zwracam także pieniądze i przepraszam, że nie

zatrzymuję ich, choć mi pan je darował. Wszystko skończyło się dobrze i jestem szczęśliwa, bo mogę pana zawiadomić, że wkrótce wychodzę za mąż za młodego kawalera, który się do mnie przez jakiś czas zalecał. Jest to sierżant Troy z jedenastego pułku dragonów, kwaterującego obecnie w tym mieście. Wiem, że nie pozwoliłby mi przyjmować od obcych niczego prócz pożyczki, gdyż jest honorowym i bardzo godnym człowiekiem, a także z pochodzenia szlachcicem. Byłabym bardzo wdzięczna, gdyby pan zechciał tymczasem zachować treść tego listu w tajemnicy. Chcemy zrobić niespodziankę mieszkańcom Weatherbury i przyjechać tam niedługo jako mąż i żona, chociaż wstyd mi trochę, że zwierzam się z tym obcemu człowiekowi. Sierżant Troy wychował się w Weatherbury. Raz jeszcze dziękuję Panu za dobroć i pozostaję szczerze życzliwa. Fanny Robin” – Czy pan to przeczytał, panie Boldwood? – zapytał Gabriel. – Jeżeli nie, to niech pan teraz przeczyta. Wiem, że los Fanny Robin leży panu na sercu. Boldwood przeczytał i wydawał się szczerze zatroskany. – Fanny… biedna Fanny… Owo zakończenie, o którym ona z taką ufnością wspomina, jeszcze nie nastąpiło i powinna o tym wiedzieć, że może nie nastąpić nigdy. Widzę, że nie podała żadnego adresu. – Cóż to za człowiek ten sierżant Troy? – zapytał Gabriel. – Hmm… Obawiam się, że w podobnej sprawie nie można na nim polegać – mruknął farmer – choć to obrotny chłopak i zręczny do wszystkiego. Wiąże się z nim pewna sprawa natury romantycznej. Jego matka była francuską guwernantką i zdaje się, że istniał jakiś ukryty związek między nią i zmarłym lordem Severn. Wyszła za mąż za jakiegoś ubogiego lekarza i wkrótce potem urodziła syna. Dopóki od lorda napływały pieniądze, wszystko szło dobrze. Na nieszczęście dla chłopca jego najlepsi przyjaciele wcześnie go odumarli i musiał objąć posadę drugiego sekretarza u adwokata w Casterbridge. Przez pewien czas tam pracował i byłby się może dorobił niezłego stanowiska, gdyby mu nie przyszedł do głowy szalony pomysł, by się zaciągnąć do służby

wojskowej. Bardzo wątpię, czy biedna Fanny zrobi nam kiedykolwiek ową niespodziankę, o której wspomina w liście. Bardzo, bardzo wątpię. Głupia, oj, głupia dziewczyna! Drzwi znów otworzyły się z trzaskiem i do izby wpadł Kainek Ball cały zadyszany, mając czerwone usta otwarte niby otwór dziecinnej trąbki, przez które głośno kaszlał, wydymając policzki. – Słuchaj, Kainie – zaczął surowo Gabriel – dlaczego biegłeś tak szybko, że aż się zadyszałeś? Tyle razy ci już mówiłem… – Ach, panie Oak, jakem oddychał, to powietrze wpadło mi nie w tę dziurkę, co zawsze, i dlatego tak się zakaszlałem… – Więc po co tu przyszedłeś? – Przyleciałem, żeby panu powiedzieć – wyjąkał młodociany pomocnik pasterza, opierając się o futrynę drzwi – żeby pan zaraz wrócił, bo już dwie owce się okociły i każda ma bliźnięta. Po tom właśnie przyleciał, pasterzu Oak. – Ach, o to chodzi! – zawołał Gabriel, zrywając się z miejsca i zapominając od razu o biednej Fanny. – Dobry z ciebie chłopak, Kainku, żeś przybiegł, aby mi to przekazać, i za to dostaniesz ode mnie duży kawał puddingu ze śliwkami. Ale zanim wrócimy do owiec, podaj mi garnek ze smołą, to naznaczymy jagnięta, które są tutaj. Trzeba najpierw z nimi zrobić porządek. Wyjął ze swoich przepaścistych kieszeni żelazny pręt do znakowania owiec, zanurzył go w garnku ze smołą i wyrysował na pośladku każdego jagnięcia drogie sercu inicjały B.E., co odtąd czyniło wiadomym dla całej okolicy, że jagnięta te nie należą do nikogo innego, tylko do Betsaby Everdene. – A teraz, Kainku, zabieraj dwoje swoich i jazda! Do widzenia, panie Boldwood. – Pasterz zarzucił sobie na ramiona szesnaście dużych nóg i cztery wątłe ciałka, które tu przyniósł, i wkrótce zniknął wraz z nimi w kierunku owczej zagrody znajdującej się w pobliżu; jagnięta wyglądały teraz rześko i zdrowo w przeciwieństwie do stanu drętwej martwoty, w jakim trwały jeszcze godzinę temu. Boldwood poszedł za nim kawałek drogi przez pole, ale po chwili wahania zawrócił. Znów się zawahał, wreszcie z miną wyrażającą niezłomne postanowienie raz jeszcze za nim pośpieszył. Zbliżywszy się

do zakątka, gdzie znajdowała się zagroda dla owiec, farmer wyjął z kieszeni pugilares, otworzył go i położył otwarty na dłoni. Pośrodku leżał list – list od Betsaby. – Słuchajcie, Oak, chciałem was właśnie zapytać – powiedział ze sztuczną obojętnością – czy nie wiecie, czyje to pismo? Oak spojrzał na pugilares, zaczerwienił się i bez wahania powiedział: – To pismo panny Everdene. – Zaczerwienił się po prostu na sam dźwięk jej nazwiska, ale natychmiast zaczęła go dręczyć nowa myśl: „List z pewnością został wysłany anonimowo, w przeciwnym razie pytanie Boldwooda byłoby zbyteczne”. Boldwood mylnie wytłumaczył sobie jego zmieszanie. Ludzie wrażliwi zbyt pochopnie stosują każdą sprawę do siebie, zamiast ją rozpatrzyć obiektywnie. – W moim pytaniu nie było nic podstępnego – zapewnił, a surowa powaga, z jaką wyrzekł te słowa, dziwnie nie licowała z taką błahostką jak walentynka. – Ten, kto wysyła anonimowy bilecik, zwykle spodziewa się, że jego nazwisko wyjdzie na jaw. Na tym właśnie polega cała zabawa. – Gdyby zamiast słowa „zabawa” powiedział „męka”, twarz jego nie mogłaby wyrażać więcej zmieszania i niepokoju niż w danej chwili. Rozstawszy się wkrótce potem z Gabrielem, samotny i zamknięty w sobie człowiek powrócił do domu na śniadanie, czując w sercu skurcz wstydu i żalu, że zadając te gorączkowe pytania, do tego stopnia obnażył swe cierpienie przed obcym. Położył z powrotem list na kominku i zamyślił się, rozważając nową sytuację w świetle informacji otrzymanej od Gabriela.

ROZDZIAŁ XVI Kościół Wszystkich Świętych i kościół Świętego Ducha.

Pewnego powszedniego dnia rano we wspomnianym już garnizonowym mieście, w wilgotnej nawie kościoła Wszystkich Świętych niewielka grupka wiernych, złożona przeważnie z kobiet i dziewcząt, podniosła się z klęczek po skończonym nabożeństwie odprawionym bez kazania. Kobiety miały się już rozejść, gdy uwagę ich zwróciły czyjeś energiczne kroki zmierzające ku środkowi kościoła. Krokom wtórował dźwięk niezwykły w kościele – brzęk ostróg. Wszyscy się obejrzeli. Młody kawalerzysta w czerwonym mundurze z trzema galonami sierżanta na rękawie szedł boczną nawą ze zmieszaniem, które bardziej jeszcze podkreślała energiczna pewność kroków i wyraz twarzy silący się na obojętność. Lekki rumieniec wystąpił mu na policzki w chwili, gdy jak żołnierz pod rózgami kroczył wśród kobiet; minąwszy jednak kazalnicę, nie zatrzymał się, aż dotarł do barierki przed ołtarzem. Tu przez chwilę stał sam. Wikary, który po odprawieniu nabożeństwa nie zdążył jeszcze zdjąć komży, zauważył przybyłego i zaprowadził go na stopnie ołtarza. Szepnąwszy coś do żołnierza, skinął na kościelnego, a ten ostatni z kolei zamienił cicho kilka słów z jakąś starszą kobietą, widocznie swoją żoną, i oboje również stanęli na stopniach ołtarza. – Zaraz będzie ślub! – szepnęła z ożywieniem jedna z kobiet. – Zaczekajmy! Większość kobiet usiadła z powrotem w ławkach. Wtem rozległ się za nimi chrzęst jakiejś maszynerii i kilka młodszych dziewcząt odwróciło głowy. Z wewnętrznej, zachodniej ściany wieży wysunął się mały baldachim z umieszczoną pod nim drobną figurką trzymającą dzwonek. Był to zegarowy automat poruszany przez ten sam mechanizm, który wprawiał w ruch wielki dzwon na wieży. Pomiędzy wieżą i wnętrzem kościoła była nisza zasłonięta szczelnie drzwiczkami; drzwiczki te

podczas nabożeństwa trzymano zamknięte, by ukryć ten dziwaczny zegar przed oczami ciekawych. W tej chwili jednak drzwiczki otworzyły się i dźwięk dzwonka, wyjście figurki i powrót jej do niszy widziało się i słyszało w całym kościele. Figurka wydzwoniła pół do dwunastej. – A gdzież jest panna młoda? – zapytał szeptem ktoś z obecnych. Młody sierżant stał nienaturalnie sztywny niby jeden z kościelnych filarów. Zwrócony w stronę południowo-zachodnią był równie milczący jak nieruchomy. W miarę jak upływały minuty, cisza stawała się czymś dostrzegalnym, ale nikt nie wchodził ani się nie poruszył. I znów dał się słyszeć chrzęst zegarowego mechanizmu, z niszy wyskoczyła figurka i wydzwoniła trzy kwadranse, a jej hałaśliwe odejście było tak raptowne, że aż przykre, i sprawiło, że niektórzy z obecnych się wzdrygnęli. – Ale gdzie jest panna młoda? – zapytał znów szeptem jakiś głos. Niebawem dało się słyszeć lekkie szuranie nogami i sztuczny kaszel zdradzający nerwowe oczekiwanie. Potem rozległy się szepty. Ale żołnierz nawet nie drgnął. Stał nadal wyciągnięty jak struna z twarzą zwróconą na południowy wschód, trzymając w ręku czapkę. Zegar nie przestawał tykać. Kobiety otrząsnęły się ze zdenerwowania i coraz częściej było słychać ich szepty i chichoty. Wreszcie zapadła śmiertelna cisza. Wszyscy czekali na jakieś zakończenie. Niektórzy zauważyli może, jak dziwaczne wybijanie kwadransów zdaje się przyśpieszać mijanie czasu. Trudno było uwierzyć, że figurka z dzwonkiem nie omyliła się, kiedy znów rozległ się chrzęst mechanizmu, znów wyskoczyła figurka i wydzwoniła jak należy cztery kwadranse. Zdawało się niemal, że na twarzy pokracznej figurki igrają szyderczy uśmiech i skurcz złośliwej radości. Prawie jednocześnie rozległ się daleki i posępny dźwięk dwunastu ciężkich uderzeń wieżowego zegara. Wywarło to na kobietach takie wrażenie, że przestały chichotać. Wikary usunął się do zakrystii, a w ślad za nim gdzieś zniknął kościelny. Sierżant i tym razem się nie odwrócił. Każda z obecnych w kościele tylko czyhała na to, by zobaczyć jego twarz, a on zdawał się o tym wiedzieć. W końcu odwrócił się, zacisnął usta i obrzucając wszystkich wyzywającym spojrzeniem, skierował się ku wyjściu.

Siedzący pod kościołem dwaj zgięci ze starości, bezzębni żebracy spojrzeli po sobie i zachichotali, zresztą bez specjalnej złośliwości, ale śmiech ten zabrzmiał w tym miejscu w sposób dziwnie złowieszczy. Przed kościołem znajdował się brukowany dziedziniec, dokoła którego kilka starych drewnianych budynków rzucało malownicze cienie. Wyszedłszy z kościoła, młody żołnierz ruszył przez dziedziniec, gdy na samym środku spotkał drobną kobietkę. Na jego widok niepokój malujący się na jej twarzy zmienił się w przerażenie. – No i cóż? – zapytał z tłumioną wściekłością, przeszywając ją ostrym spojrzeniem. – O, Franku, omyliłam się! Myślałam, że ten ze spiczastą wieżą to kościół Wszystkich Świętych, i byłam tam przed drzwiami, tak jak mi powiedziałeś, punktualnie o pół do dwunastej. Czekałam tam przez kwadrans i dopiero wtedy zorientowałam się, że to kościół Świętego Ducha. Ale to chyba nic nie szkodzi, bo przecież ślub możemy wziąć jutro. – Ty idiotko! Jak śmiałaś mnie tak skompromitować! Już milcz przynajmniej! – Franku, przecież to może odbyć się jutro? – Jutro! – zaśmiał się szyderczo. – Bądź pewna, że nieprędko zdecyduję się na podobną przyjemność. – Mimo wszystko, Franku – tłumaczyła się drżącym głosem – nie stało się przecież nic strasznego. Więc powiedz, kiedy weźmiemy ślub? – Kiedy? Bóg wie kiedy – powiedział z gryzącą ironią i odwróciwszy się od niej, poszedł szybko dalej.

ROZDZIAŁ XVII Na targu zbożowym.

W sobotę Boldwood był jak zwykle na Giełdzie Zbożowej, gdy do hali weszła mącicielka jego snów i ukazała mu się w żywej postaci. Adam obudził się z głębokiego snu i oto przed nim stanęła Ewa! Farmer zdobył się na odwagę i po raz pierwszy naprawdę na nią spojrzał. Przyczyny materialne i skutki natury uczuciowej nie nadają się do ujęcia w prawidłowe równanie algebraiczne. Wysiłek, jaki wkładamy w wykonanie jakiegoś aktu natury psychicznej, bywa czasem równie ogromny, jak śmiesznie błaha jest przyczyna, która nas do niego skłoniła. Kobieta będąca w nastroju kapryśnym nie zdaje sobie z tego sprawy, gdyż jej intuicja bądź przez niedbalstwo, bądź na skutek wrodzonej ułomności nie poucza jej o tej prawdzie; dlatego też Betsabę musiało dziś spotkać coś, co ją ogromnie zdziwiło. Boldwood patrzył na nią nie ukradkiem, nie krytycznie ani pobłażliwie, ale z takim zaciekawieniem, z jakim żniwiarz patrzy na przejeżdżający pociąg, będący dla niego czymś zupełnie obcym i trudnym do zrozumienia. Dla Boldwooda kobiety były raczej jakimś odległym zjawiskiem niż naturalnym dopełnieniem życia – kometami o wyglądzie, ruchu i trwaniu tak nieokreślonym, że nie poczuwał się do obowiązku badania, czy linia ich biegu jest geometryczna i niezmienna, podlegająca pewnym prawom jak jego własna, czy najzupełniej przypadkowa i błędna, jak można było wnosić po ich oznakach zewnętrznych. Widział jej czarne włosy, regularny profil i owal twarzy, krągłość szyi i podbródka. Widział z boku jej powieki, oczy, rzęsy i foremny kształt ucha. Później zauważył figurę, suknię, a nawet podeszwy jej bucików. Boldwood uznał, że jest piękna, ale nie był pewny, czy sąd ten jest słuszny, wydało mu się bowiem niemożliwe, by ta ucieleśniona bajka była równie urocza, jak to sobie wyobrażał, by mogła poruszać się

swobodnie wśród mężczyzn, nie budząc wśród nich pełnego zachwytu zamieszania i jeszcze żywszego zainteresowania niż to, jakiego w tej chwili był świadkiem. Według jego mniemania ani natura, ani sztuka nie zdołałyby już poprawić tej piękności tak doskonałej pośród tylu innych tak niedoskonałych. Poruszyło się w nim serce. Należy przypomnieć, że Boldwood, aczkolwiek skończył już lat czterdzieści, nigdy dotychczas nie spojrzał na kobietę z najwyższym natężeniem wzroku, a widok ich działał mu na zmysły bardzo przelotnie. Czy jest istotnie piękna? Nawet w tej chwili nie był pewny, czy sąd jego jest słuszny. Zapytał jakby mimochodem któregoś z sąsiadów: – Czy panna Everdene uchodzi za piękną? – O, tak, pan pewnie pamięta, że wszyscy to zauważyli, gdy ukazała się tu po raz pierwszy. Tak, to urocza dziewczyna. Mężczyzna nigdy nie bywa bardziej łatwowierny niż wtedy, gdy słyszy pochlebną opinię o urodzie kobiety, w której jest na pół albo całkowicie zakochany. W tym wypadku nawet zdanie dziecka nabiera znaczenia opinii wydanej przez Królewską Akademię Nauk. Boldwoodowi to wystarczyło. A więc ta czarująca kobieta naprawdę powiedziała mu: „Ożeń się ze mną”? Dlaczego zrobiła coś tak dziwnego? Boldwood nie rozumiał zupełnie różnicy istniejącej między zastosowaniem się do okoliczności i zapoczątkowaniem czegoś, co jest od okoliczności niezależne, a niezrozumienie to dorównywało nieświadomości Betsaby, że błahe przyczyny mogą zrodzić poważne skutki. W tej chwili Betsaba spokojnie załatwiała transakcję z młodym dorodnym farmerem i rozliczała się z nim z taką obojętnością, jak gdyby twarz jego była kartką z księgi handlowej. Było widoczne, że ten rodzaj mężczyzny bynajmniej jej nie pociąga. Mimo to Boldwood zawrzał nagle obudzoną zazdrością – po raz pierwszy w życiu przekroczył progi „piekła zranionego kochanka”. Wiedziony pierwszym odruchem chciał rzucić się i rozdzielić tych dwoje. Ale mógł był to zrobić tylko w tym wypadku, gdyby zwrócił się do niej z prośbą o pokazanie mu próbek jej zboża. Myśli tej jednak zaniechał. Nie mógł jej o to prosić. Zwracać się do niej w sprawach kupna czy sprzedaży byłoby poniżeniem tej wdzięcznej istoty i sprzeciwiłoby się jego pojęciom o niej.

Przez cały ten czas Betsaba zdawała sobie sprawę, że nareszcie wdarła się do tej czcigodnej twierdzy. Wiedziała, że dokądkolwiek się odwróci, oczy jego nie przestają jej śledzić. Był to niewątpliwy triumf, ale gdyby go odniosła w sposób naturalny, wydałby się jej słodszy dzięki temu drażniącemu opóźnieniu. Ale skoro go odniosła na skutek niefortunnego pomysłu, triumf ten miał dla niej wartość sztucznego kwiatu albo owocu z wosku. Betsaba była kobietą rozsądną w rozpatrywaniu spraw, w których sercem nie brała udziału, toteż szczerze żałowała, że pozwoliła sobie na wybryk, będący pomysłem raczej Liddy niż jej własnym i zakłóciła spokój człowieka zbyt zasługującego na szacunek, by miała to uczynić świadomie. Tego samego dnia była prawie zdecydowana prosić go przy następnym spotkaniu o wybaczenie. Słabą stroną takiego załatwienia sprawy była obawa, że gdyby przypuszczał, iż chciała go tylko ośmieszyć, to takie przeproszenie uznałby za nieszczere i obraziłby się jeszcze bardziej. Z drugiej strony, jeżeli Boldwood sądzi, że ona naprawdę chce, by się do niej zalecał, to byłoby to tylko jeszcze jednym dowodem jej wyzywającej zuchwałości.

ROZDZIAŁ XVIII Boldwood rozmyśla nad sytuacją. Skrucha Betsaby.

Boldwood był dzierżawcą tak zwanego małego folwarku Weatherbury, a osobą i stanowiskiem najbardziej zbliżał się do arystokracji, jaką mógł się pochwalić ten odległy zakątek parafii. Wytworniejsi przyjezdni goście, których ideałem było miasto, zmuszeni do przebywania na krótko w tej głuszy, usłyszawszy na drodze turkot lekkiego powozika, spodziewali się spotkać kogoś z wyższego towarzystwa, jeżeli nie samotnego lorda, to przynajmniej dystyngowanego ziemianina, ale był to tylko pan Boldwood wyjeżdżający na dzień z domu. Gdy zdarzyło im się usłyszeć ów lekki turkot po raz drugi, ożywiała ich znów nadzieja – był to jednak tylko pan Boldwood powracający do siebie. Dom jego stał w pewnym oddaleniu od gościńca, a stajnie będące dla folwarku tym, czym dla pokoju jest kominek, mieściły się za domem, zasłonięte do połowy gęstwiną laurowych krzewów. Poprzez uchylone, malowane na niebiesko wrota widać było w tej chwili zady i ogony pół tuzina trzymanych w cieple i sytości koni stojących w swoich boksach. Oglądane od tej strony przedstawiały odmiany maści gniadej i kasztanowatej w kształtach przypominających łuk mauretański przecięty pręgą ogona. Nad nimi, niewidoczne dla oczu patrzących od strony światła dziennego, pracowały szczęki końskie, podtrzymując owo wspomniane wyżej ciepło wewnętrzne i okazałość wyglądu za pomocą obfitych porcji owsa i siana. Niewyraźny, ruchliwy cień źrebaka krążył po klatce w głębi stajni, a nieustanne chrupanie szczęk końskich od czasu do czasu urozmaicał brzęk łańcucha lub stuk podkowy. Wzdłuż rzędu koni przechadzał się tam i z powrotem sam farmer Boldwood. Miejsce to było dla niego jednocześnie klasztornym krużgankiem i klasztorem. Tutaj po dokonaniu nadzoru nad karmieniem swoich czworonożnych poddanych stary kawaler zatopiony w myślach przechadzał się aż do chwili, kiedy światło księżycowe zaczęło

przesączać się przez zasnute pajęczyną okna lub gdy wszystko dokoła utonęło w mroku. Jego wysoka, barczysta postać rysowała się teraz wyraźniej niż w tłumie i zgiełku targowej hali. Przechadzając się tak w głębokiej zadumie, stąpał jednocześnie palcami i piętą, przy czym tak nisko pochylał swą przystojną czerwonawą twarz, że jego poważne usta i foremny, choć raczej wydatny podbródek pozostawały w cieniu. Kilka wąskich jak nitki, podłużnych linii przecinało skądinąd gładką powierzchnię szerokiego czoła. Życie Boldwooda upływało w sposób dość powszedni, ale on sam nie był naturą powszednią. Ten jego spokój, rzucający się w oczy bardziej niż jakikolwiek inny rys charakteru i obejścia, a czyniący wrażenie pewnej sztywności, mógł był wynikać z doskonałego zrównoważenia potężnych, wzajemnie zwalczających się sił dodatnich i ujemnych. Z chwilą zakłócenia tej wewnętrznej równowagi wpadał od razu w ostateczność. Gdy niepodzielnie ogarniało go jakieś uczucie, poddawał mu się w zupełności, natomiast gdy nad uczuciem zdołał zapanować, potrafił je głęboko ukryć. Bywał zimny albo gorący, ale nigdy letni. Wszelki cios albo raził go śmiertelnie, albo chybiał. Ani zła, ani dobra nie potrafił ujmować lekko i powierzchownie. Surowy, gdy chodziło o samą treść czynu, łagodny w szczegółach wykonania go, zawsze i wszędzie odznaczał się powagą. Nie widział absurdalnych stron pewnych szaleństw życiowych, toteż nie budząc sympatii wesołków i szyderców, dla których wszystko w życiu jest żartem, był ceniony przez ludzi poważnych i obznajmionych z cierpieniem. Jako człowiek traktujący wszelkie przejawy życia surowo, nie zachwycał się życiową komedią, natomiast nie można mu było zarzucić płochego sądu, gdy komedia kończyła się tragicznie. Betsaba ani na chwilę nie przypuszczała, że serce tego ciemnego, milczącego mężczyzny, w które tak niebacznie rzuciła ziarno uczucia, posiada bujność gleby tropikalnej. Gdyby znała charakter Boldwooda, wina jej byłaby okropna i nie do wybaczenia. Co więcej, gdyby wiedziała, jaką władzę ma nad nim w dobrym czy złym kierunku, to odpowiedzialność taka przejęłaby ją przerażeniem. Szczęściem dla jej obecnego, a nieszczęściem dla przyszłego spokoju, intuicja nie

powiedziała jej, jakim człowiekiem był Boldwood. Nikt go zresztą nie znał dokładnie, gdyż aczkolwiek według pewnych oznak można było domyślić się, jaką ma nieokiełznaną naturę, to jednak nikt go nie widział w chwilach szalejącej w nim burzy. Farmer Boldwood stanął przed bramą stajni i spojrzał na ścielącą się przed nim równą płaszczyznę pól. Tuż za najbliższym poletkiem jego posiadłości był żywopłot, a za nim łąka należąca do folwarku Betsaby. Było to wczesną wiosną, kiedy owce wypuszczone na świeżą ruń traw po raz pierwszy pasą się na łące przeznaczonej później na skoszenie. Wiatr, który od kilku tygodni dął od wschodu, zmienił kierunek na południowy i nagle, prawie bez żadnego wstępu, zjawiła się w pełni swej urody wiosna. Nadszedł okres, kiedy to wyobrażamy sobie, że leśne nimfy ocknęły się z zimowego snu. Świat roślinny budzi się do życia, wszystko w nim pęcznieje, soki wzbierają, aż wreszcie w niedawnej martwocie opuszczonych ogrodów i lasów z zawianymi śniegiem ścieżkami, gdzie wszystko wydawało się bezradne, skute pętami mrozu, nagle rozpoczyna się ruch, pęcznienie, ogólne kiełkowanie i zbiorowe natężenie sił, wobec którego potężny wysiłek dźwigów i kół transmisyjnych w zgiełkliwym mieście wydaje się pracą Pigmejów. Boldwood, patrząc na odległą łąkę, ujrzał na niej trzy postacie. Byli to panna Everdene, pasterz Oak i Kainek Ball. Gdy postać Betsaby ukazała się oczom farmera, twarz jego rozświetliła się, podobnie jak rozświetla się wieża w księżycowej poświacie. Ciało człowieka jest skrytką lub zwierciadłem jego duszy, zależnie od tego, czy jest zamknięty w sobie, czy szczery, wylewny czy też wstrzemięźliwy. Wygląd Boldwooda uległ całkowitej zmianie; zniknął dotychczasowy wyraz obojętności, a twarz jego świadczyła o tym, że po raz pierwszy zdołał wydostać się poza swój wał ochronny i że z całą świadomością idzie naprzeciw niebezpieczeństwu. Jest to zwykły objaw, jaki spotykamy u natur silnych, gdy dostaną się pod władzę miłości. Wreszcie zdobył się na stanowczą decyzję. Pójdzie do niej i śmiało ją zapyta. Osamotnienie serca, które na skutek wieloletniego odosobnienia

nie miało żadnego ujścia dla nagromadzonych uczuć, odniosło swój logiczny skutek. Już nieraz zauważono, że miłość rodzi się z pobudek czysto subiektywnych, a Boldwood był żywym potwierdzeniem owej prawdy. Nie miał matki, której poświęciłby miłość synowską, nie miał siostry, z którą łączyłyby go więzy braterskiej serdeczności, nie utrzymywał przelotnych stosunków z kobietami. Toteż serce jego wypełniał po brzegi materiał palny, gotowy wybuchnąć płomieniem prawdziwej męskiej miłości. Zbliżył się do furtki wiodącej na łąkę. Cała ziemia rozbrzmiewała szmerem wód, całe niebo rozśpiewane trelami skowronków, a wtórowało im pobekiwanie owiec. Pani i jej podwładny zajęci byli „podsadzaniem” owiec, co odbywało się wtedy, gdy owca straciła własną latorośl i dawano jej do wykarmienia jedno z bliźniąt innej matki. Gabriel ściągał skórę ze zdechłego jagnięcia i przyjętym zwyczajem okrywał nią ciało żywego. Podczas tego Betsaba otwierała furtkę złożoną z czterech żerdek, za którą wpędzano owcę wraz z podstawionym jej jagnięciem, gdzie zwierzęta zostawały w zamknięciu aż do czasu, kiedy w starej owcy obudziło się przywiązanie do małego. Betsaba, nadzorując tę czynność, ujrzała farmera stojącego przy furtce pod rozkwitłą wierzbą. Dla Gabriela twarz jej była niby zmienna pogoda kwietniowa, umiał na niej odczytać najlżejsze zmiany i natychmiast zauważył odbicie jakiegoś wrażenia płynącego z zewnątrz, co ujawniło się w nagłym rumieńcu na jej policzkach. Odwrócił się także i zobaczył Boldwooda. Skojarzywszy te oznaki z listem pokazanym mu przez Boldwooda, Gabriel od razu powziął podejrzenie, że Betsaba, rozpocząwszy w ten sposób flirt ze starym kawalerem, prowadzi go dalej w jakiś nieznany mu sposób. Farmer Boldwood spostrzegł, że oboje zauważyli jego obecność, i świadomość ta podziałała niby zbyt ostre światło na jego świeżo obudzoną wrażliwość. Stał jeszcze za furtką i gdyby poszedł dalej, to może żadne z nich nie domyśliłoby się, że pierwotnie zamierzał wyjść poza ogrodzenie. Ruszył więc dalej w głębokim poczuciu rozterki, onieśmielenia i wątpliwości. Może jej zachowanie świadczyło o tym, że chciałaby się z nim spotkać, a może nie – nie wiedział tego, wszak

w sercu kobiety czytać nie umiał. Tajemniczość tej miłosnej filozofii zdawała się składać z najsubtelniejszych zamierzeń wyrażanych w najbardziej zwodniczy sposób. Każdy gest, spojrzenie, słowo i akcent zawierały tajemnicę różniącą się całkowicie od zamierzonego celu, a on dotychczas nie zastanowił się nad tym ani razu. Natomiast Betsaba ani na chwilę nie wierzyła, że Boldwood zjawił się tam przypadkowo albo dla załatwienia czegoś w gospodarstwie. Rozpatrzywszy wszelkie możliwości, doszła do przekonania, że ona jest powodem zjawienia się Boldwooda na tym miejscu. Zaniepokoiła się tym, jak z drobnej iskry mógł powstać tak wielki płomień. Betsaba nie pragnęła złowić sobie męża ani nie była kokietką igrającą świadomie z uczuciami mężczyzn. Mimo to sędzia obyczajów, obserwując jej zachowanie wobec Boldwooda, zdziwiłby się, widząc, jak dalece różni się ono, a jednocześnie jak bardzo bliskie jest tego, co uważamy zwykle za flirt. Postanowiła solennie, że już nigdy żadnym gestem ani spojrzeniem nie zmąci spokojnego nurtu jego życia. Najczęściej jednak postanawiamy unikać złego dopiero wtedy, gdy zło poczyniło już takie postępy, że niemożliwością jest go uniknąć.

ROZDZIAŁ XIX Pławienie owiec. Oświadczyny.

Boldwood w końcu zdecydował się złożyć Betsabie wizytę. Nie zastał jej w domu. – Naturalnie – mruknął. Myśląc o Betsabie jako o kobiecie, zapominał o obowiązkach związanych z jej pozycją farmerki i o tym, że kierując folwarkiem nie mniejszym niż jego własny, prawdopodobnie o tej porze roku bywa często poza domem. Te i inne podobne przeoczenia Boldwooda wynikały w sposób naturalny z jego obecnego nastroju, a jeszcze w wyższym stopniu z układu warunków; wszystko bowiem sprzyjało temu, by coraz bardziej idealizował przedmiot swojej miłości. Widywał ją tylko przypadkiem i z daleka, a nie utrzymywał z nią stosunków towarzyskich, znał ją więc tylko z widzenia i nawet nie słyszał jej głosu. Powszednie sprawy jej osobistego życia były dlań niewidzialne. Nie znał jej drobnych zajęć ani codziennych zdarzeń wypełniających zwykle życie każdego człowieka na ziemi, a to dlatego, że w tym wypadku kochający i ukochana wzajemnie u siebie nie bywali. Nie przyszło mu nawet na myśl, by i ona także miała czasem załatwiać poziome gospodarskie sprawy i że podobnie jak my wszyscy miewa chwile, gdy spełnia pospolite czynności, podczas których im mniej nas widzą, tym piękniej wspominają. Tak oto gloryfikował ją cicho w swojej wyobraźni, podczas gdy ona żyła w obrębie tego samego świata i podobnie jak on była na wskroś ziemską istotą. Pod koniec maja Boldwood postanowił nie ulegać już drobnym przeszkodom ani nie dręczyć się dalszą zwłoką. Z czasem oswoił się z myślą, że jest zakochany; namiętność ta mniej już go zdumiewała, mimo że nękała go coraz dotkliwiej. Czuł zresztą, że już dorósł do sytuacji. Zapytawszy o panią domu, dowiedział się, że nadzoruje pławienie owiec, i udał się na łąkę, by ją tam zobaczyć. Sadzawka do pławienia owiec na łące była dokładnie okrągłym

basenem obmurowanym cegłami i pełnym najczystszej wody. Ptaki krążące w powietrzu musiały już z dużej odległości widzieć jego zwierciadlaną powierzchnię, w której przeglądał się jasny błękit nieba, niby oko Cyklopa połyskujące na zielonej twarzy. Widok brzegów sadzawki obrośniętych w tej porze roku zieloną trawą sprawiał jakieś dziwnie minorowe wrażenie i utrwalał się na długo w pamięci, gdyż zachłanność, z jaką trawa wsysała wilgoć z przesiąkniętej wodą żyznej ziemi, była niemal widzialna dla oczu. Brzegi tej nisko położonej podmokłej łąki urozmaicały okrągłe, płaskie pastwiska, gdzie o tej porze każdy kwiat, o ile nie był jaskrem, był na pewno stokrotką. Obok, bez szmeru niby cień, płynęła rzeka, a nabrzmiałe sokami trzciny i sitowie tworzyły giętką palisadę wokół jej błotnistych brzegów. Po północnej stronie łąki rosły drzewa, a ich młodziutkie, miękkie i wilgotnawe listki nie zdążyły jeszcze zesztywnieć i ściemnieć od palącego letniego słońca i posuchy. Mieszały się na nich dwa kolory: zielony obok żółtego i żółtawy obok zielonego. Ukryte w gęstwie listowia trzy kukułki głośnym kukaniem mąciły dokolną ciszę. Boldwood pogrążony w myślach schodził ze wzgórza, utkwiwszy oczy w butach ozłoconych artystycznie żółtym pyłem jaskrów. Główny nurt rzeki zasilający wodą basen przepływał przez jego środek, a miejsca wpływu i odpływu widniały po obu przeciwległych stronach sadzawki. Zebrali się tu tłumnie pasterz Oak, Jan Coggan, Moon, Poorgrass i wielu innych, a wszyscy przemoczeni do nitki. Stała tam także Betsaba w nowej, najelegantszej amazonce, jaką kiedykolwiek miała, trzymając cugle konia przewieszone przez ramię. Obok na trawie walały się butle jabłecznika. Coggan i Mateusz Moon moknący do pasa w wodzie zajęli miejsca przy niższym płotku i wpędzali potulne owieczki do basenu. Gabriel stojący na krawędzi basenu zanurzał płynące zwierzęta za pomocą przyrządu w kształcie kul dla chromych specjalnie przystosowanego do tego celu, a także do wyciągania zmęczonych owiec z wody, gdy wełna na nich zbyt nasiąkła wodą i owce zaczynały tonąć. Wtedy pędzono je przeciw prądowi, który zmywał z nich wszelkie nieczystości, i wypuszczano przez przeciwległy otwór na łąkę. Kain Ball i Józef pomagający przy tej czynności byli, o ile to w ogóle możliwe, bardziej jeszcze przemoczeni niż inni; wyglądali jak delfiny pod

fontanną, a każdy załamek i fałd ich ubrania ociekał strużkami wody. Boldwood podszedł do Betsaby i przywitał się z takim przymusem, że mogła jedynie przypuszczać, iż przyszedł tu tylko po to, by przyjrzeć się pławieniu owiec, i nie spodziewał się ją tu zastać. Zdawało się jej nawet, że ma ściągnięte brwi i patrzy na nią z lekką wzgardą. Wobec tego postanowiła natychmiast oddalić się i odeszła wzdłuż rzeki na odległość rzutu kamieniem. Wkrótce usłyszała za sobą szelest kroków po trawie i nagle doznała wrażenia, że wokół niej miłość unosi się niby zapach perfum. Zamiast przystanąć i zaczekać, szła dalej wśród wysmukłych trzcin, ale tym razem Boldwood okazał się wytrwały i pośpieszył za nią, aż oboje znaleźli się za zakrętem rzeki. Tutaj nie będąc widziani, mogli tylko słyszeć plusk wody i nawoływania czeladzi. – Panno Everdene! – zawołał farmer. Zadrżała, odwróciła się i powiedziała „dzień dobry”. Ton jego głosu daleko odbiegał od tego, czego się spodziewała na początek. Był cichy, pełen spokojnej powagi i zapowiadał głębokie znaczenie słów, które jeszcze nie zostały wypowiedziane. Milczenie miewa czasem niezwykłą moc ujawniania się jako niewidzialna koncentracja uczuć w oderwaniu od ciała i wtedy bywa wymowne ponad wszelkie słowa. Tak samo zdarza się, iż powiedzieć mało znaczy więcej, niż powiedzieć dużo. Boldwood w tych dwóch słowach wypowiedział wszystko. Podobnie jak świadomość nasza dojrzewa, gdy dowiemy się, że to, co braliśmy za turkot kół, jest hukiem grzmotu, tak świadomość Betsaby dojrzała pod wpływem intuicyjnego wyczucia. – Trudno mi jest… wyrazić w słowach… to, co czuję – powiedział Boldwood z uroczystą prostotą. – Przyszedłem tu, by pomówić z panią bez wszelkich wstępów. Od chwili, gdy panią ujrzałem, życie moje nie należy już do mnie. Panno Everdene, przychodzę, by prosić panią o rękę. Betsaba usiłowała zachować obojętny wyraz twarzy i jedynym ruchem, jaki wykonała, było przymknięcie rozchylonych przedtem warg. – Mam obecnie czterdzieści jeden lat – mówił dalej. – Dotychczas uważano mnie za niepoprawnego kawalera i naprawdę byłem niepoprawnym kawalerem. W młodym wieku nigdy nie wyobrażałem sobie siebie w roli męża, a i z biegiem lat nie liczyłem się z taką możliwością. Ale wszyscy podlegamy zmianom i ja zmieniłem się

z chwilą, odkąd ujrzałem panią. Ostatnio dochodziłem coraz bardziej do przekonania, że mój obecny tryb życia jest pod każdym względem niewłaściwy. Ponad wszystko w świecie pragnę, by pani została moją żoną. – Panie Boldwood – wyjąkała – mam dla pana dużo szacunku, nie czuję jednak tego… co mogłoby usprawiedliwić przyjęcie pańskiej propozycji. Ta wzajemna wymiana pełnych godności słów zdawała się otworzyć śluzy uczucia, które Boldwood dotychczas trzymał w zamknięciu. – Życie bez pani jest dla mnie ciężarem! – wybuchnął. – Pragnę pani, pragnę, byś pozwoliła mi powtarzać i powtarzać bez końca, że kocham panią, kocham… Betsaba nic nie odpowiedziała, a klacz stojąca przy jej ramieniu zdawała się tak przejęta, że przestała szczypać trawę i podniósłszy łeb, spojrzała na swoją panią. – Myślę i mam nadzieję, że obchodzę panią choć tyle, byś mnie zechciała wysłuchać. Usłyszawszy to, Betsaba chciała odruchowo zapytać, dlaczego on tak sądzi, ale uprzytomniła sobie, że mówiąc to, bynajmniej nie powodował się zarozumiałością; z jego strony była to tylko naturalna konsekwencja poważnego zastanowienia opartego na jej własnej niebacznej propozycji. – Żałuję, że nie umiem prawić kobietom komplementów ani słodkich słówek – mówił dalej farmer mniej uroczystym tonem – i że nie potrafię wyrazić mojej surowej miłości w bardziej wdzięcznej formie, ale nie byłem nigdy dość zdolny ani cierpliwy, by się tego nauczyć. Pragnę, by pani została moją żoną, pragnę tak gorąco, że nie ma we mnie miejsca na żadne inne uczucie, nie śmiałbym jednak mówić pani o tym, gdybyś mi sama nie dała nadziei. „Walentynka! I znów ta przeklęta walentynka!” – pomyślała sobie w duchu, ale nie odezwała się ani słowem. – Jeżeli możesz mnie, pani, pokochać, powiedz mi to, jeżeli nie, to mi tego nie mów. – Panie Boldwood, jest mi strasznie przykro, ale czuję się tak

zaskoczona, że nie potrafię odpowiedzieć w sposób właściwy i z należnym szacunkiem, mogę tylko panu wyjawić swoje uczucia… to jest to, co myślę… Niestety, mimo całego szacunku nie mogę wyjść za pana. Jest pan dla mnie zbyt dostojny, nie pasowałabym do pana… – Ależ panno Everdene…! – Nie zrobiłam tego… Wiem, że nie powinnam była wysyłać tej walentynki… Proszę mi wybaczyć… Była to z mojej strony głupia swawola, na którą nie pozwoliłaby sobie żadna szanująca się kobieta. Jeżeli pan potrafi wybaczyć mi moją lekkomyślność, to przyrzekam, że już nigdy… – Nie, nie! Proszę mi nie mówić, że to była lekkomyślność. Chciałbym wierzyć, że było w tym coś więcej, może proroczy instynkt, przeczucie, że mnie pani polubi. Zadaje mi pani ból, mówiąc, żeś to zrobiła przez lekkomyślność, nie wpadłoby mi to nigdy do głowy i taka myśl byłaby dla mnie zbyt okrutna. Ach, gdybym wiedział, w jaki sposób mógłbym zdobyć pani przychylność. Ale tego nie wiem, mogę tylko zapytać, czy jej już nie zdobyłem. Jeżeli nie i jeżeli to nieprawda, że pani dążyła do mnie bezwiednie tak jak ja do pani, to nie mam nic więcej do powiedzenia. – Nie zakochałam się w panu, panie Boldwood… To mogę panu powiedzieć z całą pewnością… – mówiąc to, pozwoliła, by leciutki uśmiech po raz pierwszy rozjaśnił jej surową twarz, przy czym biały łuk jej górnych zębów i śmiało zarysowane wargi nadawałyby jej wyraz chłodu, gdyby go zaraz nie złagodził ciepły błysk w oczach. – Może by pani choć zechciała łaskawie i życzliwie zastanowić się, czy potrafiłabyś pogodzić się z myślą, że zostanę twoim mężem. Obawiam się, że jestem dla pani za stary, ale proszę mi wierzyć, że będę dbał o pani szczęście więcej niż jakikolwiek inny mężczyzna w pani wieku. Otoczę panią opieką i będę ją kochał ze wszystkich sił. Naprawdę! Nie będzie pani miała żadnych kłopotów, nie zmęczą cię żadne gospodarskie sprawy, będziesz żyła w spokoju i wygodach. Nadzór nad mleczarnią obejmie rządca. Mogę sobie na to pozwolić. Całym twoim zajęciem będzie dopilnować czasem sianokosów i troszczyć się o pogodę w czasie żniw. Przywiązałem się do mojej starej karety, gdyż jeździli nią moi drodzy rodzice, ale gdyby się pani nie

podobała, to sprzedam ją i kupię specjalnie dla pani lekki powozik zaprzężony w kuce. Nie umiem wyrazić, jak bardzo, jak ponad wszystko w świecie kocham panią. Nikt by tego pojąć nie był w stanie. Jeden Bóg wie, czym dla mnie jesteś… Młode serce Betsaby wezbrało współczuciem dla głębokich uczuć tego człowieka, który potrafił je tak prosto wyrazić. – Niech pan tak nie mówi! Proszę! Nie mogę znieść myśli, że pan ma dla mnie tyle uczucia, a ja go wcale nie odwzajemniam… Ale, panie Boldwood, obawiam się, że tamci nas widzą. Wolałabym już przerwać tę rozmowę, bo trudno mi jest teraz zebrać myśli. Nie miałam pojęcia, że mi pan to powie. Jak to szkaradnie z mojej strony, że naraziłam pana na tyle cierpienia. – Widać było, że jego gwałtowność obudziła w niej lęk, ale i wzruszenie. – Proszę mi choć powiedzieć, że odmowa pani nie jest ostateczna. Przecież nie odmawia mi pani stanowczo? – Jestem bezradna. Nie mogę nic odpowiedzieć. – Czy będę mógł jeszcze pomówić z panią o tej sprawie? – Tak. – I mogę o pani myśleć? – Tak, sądzę, że to panu wolno. – I mogę mieć nadzieję, że panią zdobędę? – Nie, tego nie obiecuję. Chodźmy już stąd. – Jutro przyjdę znów do pani. – Nie, lepiej nie. Proszę mi zostawić trochę czasu. – A więc dobrze, dam pani trochę czasu do namysłu – powiedział z powagą i wdzięcznością. – Czuję się już nieco szczęśliwszy. – Nie, nie! Jeżeli szczęście pana ma zależeć od mojej zgody, to niech pan raczej zdobędzie się na obojętność. Muszę się przecież zastanowić. – Będę czekał – odpowiedział. Betsaba odwróciła się i odeszła. Boldwood ze wzrokiem utkwionym w ziemi stał jeszcze długo na miejscu jak ktoś, kto nie wie, gdzie się znajduje. Po jakimś czasie oprzytomniał; powróciło mu poczucie rzeczywistości, a zarazem odżył na nowo ból tłumiony dotychczas przez podniecenie. Wreszcie i on się oddalił.

ROZDZIAŁ XX Zakłopotanie. Strzyżenie owiec. Sprzeczka.

„Jakiż on bezinteresowny i dobry, że chce mi ofiarować wszystko, czegokolwiek zapragnę” – rozmyślała Betsaba. A jednak niezależnie od tego, czy farmer Boldwood był z natury dobry, czy też przeciwnie, w tym wypadku nie działał wcale przez dobroć. Nawet najcenniejsze dary ofiarowane z najczystszej miłości nie są niczym więcej jak dogadzaniem samemu sobie, a nie świadczą bynajmniej o wspaniałomyślności ofiarodawcy. Betsaba nie była w nim ani trochę zakochana, toteż mogła z całym spokojem rozważyć jego propozycję. A była to propozycja, jaką niejedna z okolicznych kobiet i wiele stojących od niej wyżej przyjęłoby z całą skwapliwością i z dumą by o tym głosiło. Pod każdym względem, czy to praktycznym, czy uczuciowym było pożądane, by taka samotna dziewczyna jak ona wyszła za mąż za tak poważnego, zamożnego i szanowanego człowieka. Był jej najbliższym sąsiadem, pozycję miał wystarczająco dobrą, a kwalifikacje bodaj zbyt wysokie. Gdyby chciała wyjść za mąż, o czym na razie nie myślała, to rozsądek nie pozwoliłby jej odrzucić Boldwooda, gdyż była kobietą, która często odwołuje się do własnego rozsądku wtedy, kiedy nie chce ulec swoim kaprysom. Boldwood był zupełnie wyjątkowym kandydatem na męża; szanowała go i lubiła, a mimo to nie chciała go przyjąć. Często się zdarza, że przeciętny mężczyzna żeni się dlatego, że nie mógłby posiadać kobiety bez małżeństwa, przeciętne zaś kobiety godzą się oddać mężczyźnie tylko dlatego, że to jest warunkiem małżeństwa. Tak więc w dążeniu do zupełnie różnych celów obie strony obierają tę samą drogę. Ale w danym wypadku po stronie kobiety taka pobudka nie istniała. W dodatku stanowisko niezależnej farmerki i pani domu było dla niej nowością, a nowość ta nie zdążyła się jej uprzykrzyć. Mimo wszystko ogarnął ją niepokój, co należy zapisać na jej dobro, gdyż będąc w podobnej sytuacji, niewiele kobiet czułoby się

nieswojo. Wśród wspomnianych powodów, dla których zwalczała swoje wahania, czuła wyraźnie, że skoro to ona rozpoczęła tę całą grę, powinna uczciwie ponieść konsekwencje. Mimo to niechęć ta trwała dalej. Betsaba gotowa była jednocześnie twierdzić, że byłoby nieszlachetnie nie wyjść za Boldwooda, a przy tym uważała, że musi się ratować i że za nic w świecie tego nie zrobi. Mimo pozorów rozwagi Betsaba miała charakter impulsywny. Obdarzona umysłem żywym jak królowa Elżbieta była usposobienia łagodnego jak Maria Stuart i często zdobywała się na czyn zuchwały, który potrafiła wykonać z najwyższą oględnością. Myśli jej bywały często doskonale logiczne, niestety jednak prawie zawsze pozostawały jedynie myślami. Tylko niektóre z nich miały jakieś irracjonalne podłoże, na nieszczęście właśnie one zazwyczaj oblekały się w czyn. Nazajutrz po oświadczynach Boldwooda Betsaba spotkała w głębi ogrodu Gabriela Oaka zajętego ostrzeniem nożyc do strzyżenia owiec. We wszystkich okolicznych domach na mniejszą lub większą skalę odbywały się te same przygotowania. W całej wsi ze wszystkich stron rozlegał się zgrzyt ostrzonego żelaza niby w zbrojowni w przeddzień wojennej wyprawy. Wojna i pokój wymieniają bratni pocałunek w dniu rozpoczęcia należnych przygotowań: sierpy, kosy, nożyce, noże ogrodnicze, zarówno jak szable, bagnety i lance muszą mieć koniecznie ostrza i klingi. Kainek Ball obracał rączkę toczydła, kiwając przy tym melancholijnie głową za każdym obrotem koła. Obok niego stał Oak w pozycji, w jakiej zwykle przedstawia się Erosa zajętego ostrzeniem strzał: nieco pochylony ku przodowi, napierając całym ciężarem ciała na nożyce, z głową obracającą się to w jedną, to w drugą stronę, z uważnie zaciśniętymi wargami i dla dopełnienia obrazu – ze zmrużonymi oczami. Pani jego podeszła blisko, przez chwilę przyglądała im się w milczeniu, po czym rzekła: – Kain, pobiegnij no na niższą łąkę i przyprowadź mi kasztankę, a ja będę kręciła korbą toczydła. Chciałabym z panem pomówić, Gabrielu. Kain odszedł, a Betsaba ujęła za korbę. Gabriel spojrzał na nią szczerze zdziwiony, opanował się jednak i znów spuścił wzrok. Betsaba

zaczęła obracać korbą, a Gabriel przykładał nożyce do kamienia. Specjalny ruch, jaki stosujemy przy obracaniu kołem, posiada dziwną właściwość otępiania myśli. Jest to jakby złagodzona odmiana kary Iksiona1 i stanowi ponury przyczynek do historii pracy na galerach. Mózg jest zamroczony, głowa ciąży, a środek ciężkości ciała zdaje się stopniowo zamieniać w ołowianą kulę, która umieszcza się gdzieś między brwiami a czaszką. Po kilkudziesięciu obrotach kołem Betsaba zaczęła odczuwać owe przykre objawy. – Gabrielu – powiedziała – może by teraz pan obracał korbą, a ja będę trzymała nożyce. Kręci mi się w głowie i nie mogę mówić. Teraz Gabriel z kolei obracał korbą, a Betsaba, pozwalając myślom oddalić się od swojej sprawy, zaczęła dość niezręcznie manewrować nożycami, co wymagało pewnego skupienia uwagi. – Chciałam pana zapytać, czy moi ludzie robili wczoraj jakie uwagi z powodu mojego oddalenia się z panem Boldwoodem. – Owszem, robili – odpowiedział Gabriel. – Ale panienka trzyma nożyce nie tak, jak należy. Wiedziałem, że panienka tego nie potrafi, proszę trzymać nożyce w taki sposób. Puścił korbę i objąwszy jej obie ręce swoją (tak jak czasem obejmuje się rączkę dziecka przy nauce pisania), razem z nią przyłożył nożyce do kamienia. – Proszę ostrze nachylić w ten sposób – dodał. – O tak. Stosownie do tych słów ręce i nożyce nachyliły się i trwały tak osobliwie długo w dłoni nauczyciela podczas udzielania wskazówek. – Dosyć już! – zawołała Betsaba. – Proszę już puścić moje ręce! Nie chcę, byś je pan trzymał uwięzione. Teraz proszę samemu obracać korbą. Gabriel spokojnie uwolnił jej ręce, powrócił do korby i ostrzenie odbywało się dalej. – Czy ludziom wydało się to dziwne? – zapytała znów. – Nie, panienko, nie wydało im się to wcale dziwne. – A co mówili? – Mówili, że zanim upłynie rok, nazwiska farmera Boldwooda i panienki spadną razem z ambony. – Tak też wnosiłam z ich spojrzeń. Ale nie ma w tym ani odrobiny

prawdy. Nigdy jeszcze nie słyszałam podobnie głupiej uwagi i proszę, byś pan temu zaprzeczył. Po to właśnie tu przyszłam. Gabriel spojrzał na nią ze smutkiem i niedowierzaniem, a jednocześnie z pewną ulgą. – Musieli jednak słyszeć naszą rozmowę? – pytała dalej. – A więc to prawda, Betsabo! – zawołał Oak, zatrzymując korbę i patrząc w oczy dziewczyny ze zdziwieniem. – Należałoby chyba powiedzieć: panno Everdene – zauważyła z godnością. – Chciałem powiedzieć, że skoro pan Boldwood rzeczywiście zaproponował pani małżeństwo, to nie będę rozpowiadał, że to nieprawda, po to tylko, żeby się panience przypodobać. Już kiedyś dość się starałem przypodobać pani na własny rachunek! Betsaba zaskoczona spojrzała na niego oczami okrągłymi ze zdziwienia. Nie wiedziała, czy ma mu współczuć z powodu jego zawiedzionej miłości, czy też gniewać się, że nad tą miłością zapanował – tak dwuznacznie brzmiały jego słowa. – Chciałam tylko prosić, by pan kiedyś wspomniał, że to nieprawda, jakobym miała wyjść za niego – mruknęła z nieco już mniejszą pewnością siebie. – Skoro pani sobie życzy, to mogę im to powiedzieć, panno Everdene. Mogę im również wyrazić swoje zdanie o tym, co pani zrobiła. – Doprawdy? Ale pańskie zdanie nic mnie nie obchodzi. – Przypuszczam, że panią to nie obchodzi – odparł z goryczą Gabriel, kręcąc dalej korbą, a słowa jego wznosiły się i opadały, w miarę jak pochylał się lub prostował nad korbą i stawał w pozycji prostopadłej lub poziomej w stosunku do ziemi i ogrodu, z oczami utkwionymi w jakiś liść na trawie. Każdy czyn Betsaby spełniony pochopnie był czynem nierozważnym, ale jak się to nie zawsze zdarza, zyskanie na czasie zaostrza ostrożność. Nawiasem mówiąc, maksyma ta sprawdza się nader rzadko. W tym okresie jedyną opinią o sobie i swoim postępowaniu, jaką ceniła bardziej niż własną, była opinia Gabriela Oaka. A niezłomna

prawość jego charakteru dawała rękojmię, że w każdym wypadku, nawet gdy chodziło o jej miłość czy też małżeństwo z innym mężczyzną, mogła liczyć na bezinteresowność jego sądu i trafność jego rady. Głęboko przekonany o bezowocności własnych starań w tym względzie, zdobył się na szlachetne postanowienie, że nie będzie przeszkadzał staraniom innego mężczyzny. Jest to u kochanka cnota najbardziej stoicka, podobnie jak brak owej cnoty bywa grzechem, który najłatwiej można wybaczyć. Wiedząc, że Gabriel odpowie jej szczerze, zadała pytanie, jakkolwiek zdawała sobie sprawę, że będzie ono dla niego bolesne. Tak wielki jest egoizm niektórych pięknych kobiet. Może niejakim usprawiedliwieniem tortur, na jakie dla własnej korzyści skazywała tego uczciwego człowieka, był fakt, że nie miała wokół siebie absolutnie nikogo innego, na którego zdrowym sądzie mogłaby się oprzeć. – A więc, co pan myśli o moim postępowaniu? – zapytała spokojnie. – Że jest niegodne rozsądnej, skromnej i szanującej się kobiety. Twarz Betsaby błyskawicznie zabarwiła się gniewnym rumieńcem niby szkarłatem zachodzącego słońca. Powstrzymała się jednak od wyrażenia gniewu, ale ta wstrzemięźliwość języka spotęgowała jeszcze wymowę jej twarzy. W tej chwili Gabriel popełnił błąd. – Może się pani nie podoba szorstkość, z jaką zganiłem pani postępowanie, gdyż wiem, że zrobiłem to w sposób szorstki, ale myślałem, że to wyjdzie pani na dobre. Odpowiedziała natychmiast drwiącym tonem: – Przeciwnie, mam o panu tak niskie pojęcie, że podobna obelga potwierdza tylko moje przekonanie, że znam się na ludziach. – Jestem rad, że pani nie ma mi tego za złe, gdyż powiedziałem to uczciwie i najzupełniej poważnie. – No tak, ale, niestety, kiedy pan stara się mówić poważnie, staje się czasem komiczny, a dopiero kiedy sili się pan na dowcip, udaje się panu powiedzieć jakieś rozsądne słowo. Cios był bolesny, ale Betsaba najwidoczniej straciła panowanie nad sobą, Gabriel zaś w tym wypadku zachował spokój, jak nigdy w życiu. Toteż milczał, a ona wybuchnęła:

– Mam chyba prawo zapytać, na czym właściwie polega moje niegodne postępowanie. Może na tym, że nie wyszłam za pana, co? – Bynajmniej – odpowiedział Gabriel spokojnie. – Dawno już przestałem o tym myśleć. – A może nawet przestał pan sobie tego życzyć? – zapytała, przy czym było widoczne, że na pytanie to spodziewa się stanowczego zaprzeczenia. Co Gabriel czuł w tej chwili, nie wiadomo, ale odpowiedział chłodno, powtarzając niby echo jej słowa: – A nawet przestałem sobie tego życzyć. Wolno potraktować kobietę z goryczą, która może wydać się jej słodka, a nawet z szorstkością, która jej nie obrazi. Betsaba byłaby przyjęła surową naganę za swą płochość, gdyby jednocześnie Gabriel przyznał, że ją jeszcze kocha. Natarczywość miłości nieodwzajemnionej bywa znośna nawet wtedy, gdy zadaje ból i ciska przekleństwami, gdyż wtedy pod upokorzeniem kryje się triumf, a pod walką – czułość. Betsaba tego właśnie oczekiwała, ale spotkał ją zawód. To, że ktoś zgromił ją surowo dlatego, iż ujrzał ją w chłodnym, porannym świetle rozczarowania, świetle nieosłoniętym przez żadne żaluzje, doprowadziło ją do rozpaczy. Ale on jeszcze nie skończył. Głosem coraz bardziej wzburzonym mówił dalej: – Moim zdaniem (skoro pani o nie pyta) zasługuje pani na surową naganę za to, że tak ot, dla zabicia czasu pozwała pani sobie stroić żarty z takiego człowieka jak pan Boldwood. Bałamucić mężczyznę, który nic panią nie obchodzi, jest czynem niegodnym. A nawet, panno Everdene, gdyby pani miała dla niego poważne uczucie, to można było dać mu to do poznania w jakiś miły, serdeczny sposób, a nie przez przysłanie mu walentynki. Betsaba rzuciła nożyce. – Nie pozwolę, by ktokolwiek krytykował moje prywatne postępowanie. Nie ścierpię tego ani na chwilę. Toteż opuścisz pan mój folwark przy końcu tygodnia. Było to szczególne, lecz niemniej prawdziwe, że gdy Betsabę ogarniało wzruszenie wywołane sprawą natury przyziemnej, to jej dolna warga zaczynała drżeć; gdy wzruszenie to miało jakieś bardziej subtelne

źródło, wtedy drżała jej warga górna, ta bliższa nieba. Tym razem drżała jej warga dolna. – Dobrze, odejdę – powiedział Gabriel spokojnie. Wiązała go z nią raczej piękna nić, którą żal mu było zepsuć przez zerwanie, niż łańcuch, którego zerwać by nie zdołał. – Wolałbym nawet odejść zaraz – dodał. – Więc ruszaj pan z Bogiem, bodajby zaraz! – rzekła‚ z gorejącymi oczami, starając się jednak unikać jego wzroku. – I nie pokazuj mi się na oczy! – Dobrze, panno Everdene, zastosuję się do pani życzenia. Zabrał nożyce i oddalił się ze spokojną godnością, tak jak niegdyś Mojżesz odszedł sprzed oblicza faraona. Iksion, król Lafitów, znalazłszy schronienie u Jowisza na Olimpie, nie okazał należnego szacunku Junonie, za co został przez Jowisza strącony do piekła i skazany na wieczne obracanie kołem oplecionym przez węża. [wróć]

ROZDZIAŁ XXI Kłopoty z owczarnią. Poselstwo.

Minęły dwadzieścia cztery godziny od chwili, gdy Gabriel Oak przestał zajmować się owczarnią w Weatherbury, gdy w niedzielę po południu trzech starszych spośród służby: Józef Poorgrass, Mateusz Moon, Fray i kilku innych przybiegło w pośpiechu do domu pani i właścicielki Górnego Folwarku. – Co się stało? – zapytała, spotkawszy ich we drzwiach w chwili, gdy wychodziła do kościoła, i zacisnąwszy czerwone wargi, borykała się z naciągnięciem ciasnej rękawiczki. – Sześćdziesiąt! – wyjąkał Józef Poorgrass. – Siedemdziesiąt! – wołał Mateusz Moon. – Pięćdziesiąt dziewięć! – mówił małżonek Zuzi Tall. – Owce przerwały ogrodzenie! – dodał Fray. – …i wpadły na pole młodej koniczyny! – zawołał Tall. – Młodej koniczyny! – powtórzył Moon. – Tak, koniczyny! – potwierdził Józef Poorgrass. – I rozdęło je! – oświadczył Henryk Fray. – Tak, rozdęło! – przytaknął Józef. – …i wszystkie wyzdychają jak wszy, jeżeli ich się stamtąd nie wypędzi i nie wykuruje. Zmartwiona twarz Józefa ułożyła się w fałdy i zmarszczki; czoło Fraya przecięła kratka podłużnych i poprzecznych linii, co mu nadawało wyraz podwójnej rozpaczy; Laban Tall zaciął wargi, a twarz mu zesztywniała; Mateuszowi opadła szczęka, a oczy krążyły błędnie zależnie od drgania muskułów. – Tak – mówił Józef – siedzę sobie w domu i przeglądam Biblię, szukając rozdziału o Efezjanach i mówię do siebie: w tym parszywym Testamencie nie ma nic prócz Koryntian i Tesalończyków, aż tu nagle wpada nie kto inny tylko Heneryk i woła: „Józef, słuchaj, wszystkie owce rozdęło!”.

Nastąpił moment, gdy myśl Betsaby, szukając wyrazu w mowie, musiała wyrazić się w krzyku; tym bardziej że od czasu wzburzenia wywołanego sprzeczką z Oakiem nie zdążyła jeszcze powrócić do równowagi. – Dość już tego! Dość! – zawołała, porzucając w korytarzu parasol i modlitewnik i biegnąc we wskazanym kierunku. – Ach, wy, baranie głowy! Przychodzicie do mnie, zamiast biec natychmiast na pole i wypędzić owce z koniczyny! Cóż za niedołęgi! Oczy jej rozbłysły i pociemniały. Betsaba, której uroda miała charakter raczej demoniczny niż anielski, nigdy nie była równie piękna jak wtedy, gdy wpadała w gniew, szczególnie gdy urodę tę jeszcze uwydatniała wspaniała aksamitna suknia włożona starannie przed lustrem. Bezładny tłum starszych mężczyzn pobiegł za nią na pole koniczyny, tylko Józef zatrzymał się w połowie drogi, jakby mu zabrakło sił, by żyć dalej na tym świecie, który staje się coraz trudniejszy do zniesienia. Podnieceni jak zwykle obecnością Betsaby otoczyli kołem owce. Większość dotkniętych chorobą zwierząt leżała na trawie i nie można ich było zmusić do wstania, więc je przenoszono na rękach, a trzymające się jeszcze na nogach przepędzano na sąsiednie pole. Tutaj po krótkiej chwili niejedna z nich osunęła się na ziemię i podobnie jak jej towarzyszki leżała bezradna i zdrętwiała. Betsaba ze ściśniętym sercem patrzyła, jak najpiękniejsze okazy jej wzorowej owczarni padają kolejno na ziemię …wzdęte wiatrem i cuchnącą parą…

Niektóre toczyły z pyska pianę, oddychały szybko i urywanie, a wszystkie miały ciała potwornie wzdęte. – Co robić? Co robić? – szeptała bezradnie Betsaba. – To takie nieszczęsne stworzenia, zawsze musi im się coś przytrafić. Nie widziałam jeszcze, żeby owce przetrwały w stadzie bodaj rok i nie wydarzyła im się ta czy inna bieda. – Jest tylko jeden sposób, by je uratować – powiedział Tall.

– Jaki? Mów prędko. – Trzeba im boki poprzekłuwać specjalnym narzędziem. – Czy potrafisz to zrobić? Albo ja? – Nie, proszę pani, ani pani, ani ja nie możemy tego zrobić. Bo to musi się utrafić w jedno specjalne miejsce. Jeżeli się owcę przekłuje choćby o jeden cal bardziej na prawo lub na lewo, to padnie nieżywa. Na ogół nawet nie każdy pasterz to potrafi. – Więc wszystkie muszą zginąć – powiedziała z rezygnacją. – Tylko jeden człowiek w okolicy zna ten sposób – odezwał się Józef, który właśnie nadszedł. – Gdyby tu był, toby je wszystkie uratował. – Któż to taki? Sprowadźcie go tutaj. – To pasterz Oak – rzekł Mateusz. – O, ten człowiek wszystko potrafi. – Co prawda, to prawda! – przytaknął Józef Poorgrass. – Tak, tak, on jeden by się tu nadał – potwierdził Laban Tall. – Jak śmiecie wymieniać nazwisko tego człowieka w mojej obecności! – zawołała wzburzona. – Wszak zabroniłam wam w ogóle wspominać go, szczególnie kiedy ja to mogę usłyszeć. Ach – dodała rozjaśniona – pewnie pan Boldwood także zna ten sposób. – Gdzie tam, proszę pani – rzekł Mateusz – niedawno dwie jego stare owce wlazły do wyki i tak samo je rozdęło jak nasze. To musiał na łeb na szyję posłać konnego po Gabrysia i dopiero jak on przyszedł, to je uratował. Farmer Boldwood ma właśnie takie narzędzie, jak potrzeba. To taka wydrążona rurka, co ma we środku ostrą iglicę, prawda, Józefie? – Ano tak, to taka wydrążona rurka – potwierdził Józef. – Nic innego tylko rurka. – Słusznie, tak właśnie wygląda ta maszynka – powiedział wolno, z namysłem Henryk Fray, odnosząc się z jakąś wschodnią obojętnością do upływającego czasu. – A więc – wybuchnęła Betsaba. – Czegóż tu stoicie i tylko bąkacie swoje „ano tak” i „słusznie”. Wynajdźcie mi natychmiast kogoś, kto mi uratuje owce. Wszyscy rozbiegli się w popłochu, by zgodnie z poleceniem „wynaleźć kogoś”, nie mając pojęcia, kto by to mógł być. Za chwilę

zniknęli za bramą, a ona została sama z dogorywającym stadem. „Po niego nie poślę za nic w świecie! Nigdy!” – powiedziała sobie stanowczo. Jedna z owiec skurczyła konwulsyjnie mięśnie, potem rozluźniła je i skoczyła wysoko do góry. Był to jakiś niezwykły skok. Owca runęła ciężko na ziemię i legła bez ruchu. Betsaba podeszła do niej. Owca była martwa. – O Boże, co ja pocznę! Co robić?! – zawołała znów, załamując ręce. – Nie poślę po niego! Nie, nie! Nie chcę, nie poślę! Nawet najsilniej wyrażone postanowienie nie zawsze świadczy o niezłomnej stanowczości samego postanowienia. Bywa często raczej podporą dla słabnącego przekonania, które gdy jest niezachwiane, nie potrzebuje zewnętrznego potwierdzenia. Toteż okrzyki Betsaby „nie” i „za nic” znaczyły istotnie: „Zdaje się, że będę musiała”. W ślad za czeladzią wyszła za bramę i ruchem ręki przywołała jednego z nich. Na znak ten podbiegł do niej Laban. – Gdzie mieszka Oak? – Zaraz za dolinką, w najbliższej chacie. – Skocz na kasztankę, popędź do niego i powiedz mu, żeby natychmiast tu przyszedł i że ja tak kazałam. Tall pośpieszył na pole i za chwilę pędził już na oklep na kasztance Polly, zarzuciwszy jej na szyję zamiast uzdeczki kawał postronka. Wkrótce znikł za wzgórzem. Betsaba czekała. Tak samo reszta czeladzi. Tall cwałował wąską ścieżką wśród pól, z których każde miało inną nazwę, i po pewnym czasie wydawał się już tylko punkcikiem; przejechał przez most i opuszczał się w dolinę po drugiej stronie rzeki. Chata, do której schronił się Gabriel przed ostatecznym opuszczeniem Weatherbury, widniała na przeciwległym wzgórzu jak biała kropka na tle srebrnych świerków. Betsaba chodziła tam i z powrotem. Niektórzy parobcy weszli na łąkę i starali się ulżyć cierpieniom zwierząt przez rozcieranie ich. Nic to jednak nie pomagało. Betsaba nie przestawała chodzić. Wkrótce zauważono konia zjeżdżającego z pagórka i kolejność mijanych przez niego pól powtórzyła się w odwrotnym kierunku. Przypuszczała, że Tall będzie

miał dość rozsądku, by oddać konia Gabrielowi, a samemu powrócić piechotą. Jeździec się zbliżał. Był to Tall. – Ach, co za głupiec! – zawołała Betsaba. Gabriel jakoś się nie zjawiał. – Może go już nie ma we wsi – powiedziała sobie. Tall wjechał za ogrodzenie i zeskoczył z konia z twarzą tragiczną niby Morton po bitwie pod Shrewsbury. – I cóż? – zapytała Betsaba, nie mogąc uwierzyć, by jej ustne lettre de cachet1 nie odniosło należnego skutku. – Kazał mi powiedzieć, że kto prosi, niech się nie wynosi – odpowiedział Laban. – Co takiego?! – krzyknęła młoda farmerka, otwierając szeroko oczy i nabierając głęboko tchu przed wybuchem gniewu. Widząc to, Józef Poorgrass cofnął się o parę kroków za ogrodzenie. – Powiedział, że nie przyjdzie, dopóki pani nie poprosi go w grzeczny i właściwy sposób, jak przystoi kobiecie, która błaga o jakąś grzeczność. – Ach, tak powiedział! Co on sobie myśli, że zrobił się taki dumny? Kimże ja jestem, by mnie potraktowano w podobny sposób? Więc mam błagać kogoś, kto niedawno sam potrzebował mojej łaski? Jeszcze jedna owca podskoczyła i padła na ziemię martwa. Parobcy spojrzeli na nią posępnie, jak gdyby powstrzymując się od wypowiedzenia swego zdania. Betsaba odwróciła się, mając oczy pełne łez. Kłopotliwego położenia, w jakim się znalazła na skutek własnej dumy i uporu, nie udało się dłużej ukrywać i wybuchnęła gorzkim płaczem. Wszyscy to widzieli i dalsze udawanie na nic się nie zdało. – Ja bym tam nie płakał, proszę panienki – rzekł Smallbury ze współczuciem. – Czy nie lepiej byłoby poprosić go w grzeczny sposób? Jestem przekonany, że wtedy przyszedłby z pewnością. Bo też Gabryś to chłop jak złoto! Betsaba opanowała ból i otarła oczy. „Jakże okrutnie postąpił ze mną! Ach, jak okrutnie! – szepnęła do siebie. – Zmusza mnie do zrobienia czegoś, czego za nic bym nie chciała, po prostu zmusza mnie!”

– Tall, chodź ze mną do domu. Po tym załamaniu się, tak nielicującym z godnością pani domu i całego folwarku, udała się do mieszkania, a za nią Tall. Tam usiadła i pośpiesznie nakreśliła parę słów, przy czym od czasu do czasu wstrząsały nią ostatnie konwulsyjne łkania, co zwykle następuje po wybuchu płaczu, tak jak po burzy następuje wezbranie wód. Mimo że pisała w pośpiechu, ton listu był uprzejmy. Przebiegła go oczami i już miała go złożyć, gdy nagle na samym końcu dopisała: „Nie opuszczaj mnie, Gabrielu!”. Składając arkusik, lekko się zarumieniła, jak gdyby chcąc odłożyć na później rachunek sumienia, który miał ją uświadomić, czy strategia ta jest usprawiedliwiona. List został wysłany tą samą drogą co przedtem poselstwo i Betsaba czekała w domu na wynik. Po odjeździe posłańca minął pełen niepokoju kwadrans, zanim na dworze rozległ się tętent kopyt końskich. Nie mogąc doczekać się tej chwili, Betsaba oparła się na starym biurku, przy którym pisała list, i przymknęła oczy, jak gdyby w ten sposób nie dawała przystępu ani nadziei, ani obawie. Sprawa przedstawiała się jednak obiecująco. Gabriel nie rozgniewał się; zachował raczej obojętność, mimo że pierwszy rozkaz Betsaby brzmiał tak wyniośle. Gdyby dziewczyna nie była tak piękna, despotyzm jej zasługiwałby na nieco większe potępienie, a z drugiej strony – owa piękność mogłaby okazać nieco mniej despotyzmu. Usłyszawszy tętent, wyszła przed dom i spojrzała. Postać na koniu przemknęła obok niej, kierując się w stronę łąki z owcami, a jeździec, mijając ją, zwrócił się do niej twarzą. Spojrzenia ich się spotkały. Nastąpił moment, kiedy oczy i usta kobiety mówią coś wręcz przeciwnego. Oczy Betsaby wyrażały wdzięczność, ale powiedziała: – Ach, Gabrielu, jak pan mógł być dla mnie taki niedobry! Ten łagodny wyrzut za to, że nie przyjechał zaraz, był jedyną formą wyrzutu, jaki przyjął chętnie zamiast pochwały za swoją obecną gotowość przyjścia jej z pomocą. W odpowiedzi Gabriel mruknął coś niewyraźnie i pośpieszył dalej. Jedno spojrzenie jego wystarczyło, by wiedziała, które zdanie jej listu sprowadziło go tutaj. Betsaba pobiegła za nim na łąkę.

Gabriel krzątał się już wśród rozdętych, rozciągniętych na ziemi ciał. Zrzucił kurtkę, podwinął rękawy i wyjął z kieszeni zbawcze narzędzie. Była to mała rurka, rodzaj drenu, wewnątrz którego znajdowała się wysuwająca się dołem iglica, a Gabriel zaczął nią manipulować ze zręcznością, jakiej nie powstydziłby się chirurg szpitalny. Przesunąwszy dłonią po lewym boku owcy i wybrawszy właściwe miejsce, przekłuwał jej skórę i żołądek iglicą tkwiącą w rurce. Wtedy szybkim ruchem wyciągał iglicę, zostawiając na miejscu rurkę, skąd wydobywał się prąd powietrza tak silny, że mógłby zdmuchnąć trzymaną przy otworze świecę. Powiadają, że ulga po skończonej męczarni jest sama przez pewien czas rozkoszą, a wygląd owych biednych stworzeń był tego potwierdzeniem. Czterdzieści dziewięć operacji udało się w zupełności. Skutkiem szalonego pośpiechu wywołanego ciężkim stanem kilku owiec Gabriel w jednym wypadku – i tylko w jednym – nie trafił we właściwy punkt, wbijając igłę za daleko, czym od razu zadał śmiertelny cios chorej owcy. Cztery ze stada zdechły, a trzy wyzdrowiały bez operacji. Ogólna liczba tych, które wyrwały się poza ogrodzenie i uległy tak ciężkiej chorobie, wynosiła pięćdziesiąt siedem sztuk. Gdy człowiek ten, powodowany miłością, zakończył pracę, Betsaba podeszła do niego i spojrzała mu w oczy. – Gabrielu, czy zostanie pan u mnie? – zapytała z przymilnym uśmiechem, nie zamykając warg, gdyż gotowała się do drugiego uśmiechu. – Zostanę – odpowiedział Gabriel. A ona uśmiechnęła się do niego po raz wtóry. Tu: nakaz, polecenie (fr.). [wróć]

ROZDZIAŁ XXII Wielka stodoła i strzyżenie owiec.

Ludzie tracą znaczenie i pozostają zapomniani równie często, gdy nie wykorzystują swej pogody ducha, mimo że ją posiadają, jak wtedy, gdy są jej pozbawieni, mimo że jest im bardzo potrzebna. Gabriel po raz pierwszy od chwili swego psychicznego załamania się na skutek doznanych niepowodzeń odzyskał w znacznym stopniu niezależność myśli i energię czynu, czyli znalazł się w warunkach, które bez sposobności są niczym, podobnie jak sposobność jest niczym bez warunków, które w sprzyjającej chwili mogłyby niewątpliwie posunąć go naprzód. Owa uporczywa mitręga przy osobie Betsaby Everdene pochłonęła mu jednak mnóstwo czasu. Wiosenny przybór wód minął i nie porwał go na swych falach, a wkrótce mógł nastąpić odpływ, który by już tego uczynić nie zdołał. Był pierwszy dzień czerwca, kiedy sezon strzyżenia owiec osiągnął punkt kulminacyjny, a krajobraz nawet na najbardziej chudych pastwiskach tchnął zdrowiem i barwą. Każde źdźbło trawy było młode, wszystkie pory otwarte, każda łodyga nabrzmiała wzbierającym sokiem. Bóg był nieomal namacalnie obecny na wsi, diabeł zaś przeniósł się do miasta. Puchate, późniejszego gatunku bazie, kiełki paproci wygięte na kształt biskupich pastorałów, piżemka o kwadratowych główkach, dziwaczne kukułcze ziele – zamknięte niby czerwonolicy święci w malachitowych niszach, śnieżnobiałe rumianki, ołownice o płatkach podobnych w dotknięciu do ludzkiego ciała, czarnoksięskie belladony, żałobne dzwonki o czarnych płatkach stanowiły o tej bujnej porze roku najbardziej urocze okazy świata roślinnego w Weatherbury i jego okolicy. Do świata zwierzęcego można by zaliczyć zmienionych do niepoznania: imci pana Coggana, mistrza postrzygacza, drugiego i trzeciego postrzygacza, którzy jako wędrujący w swym zawodzie robotnicy nie potrzebują bliższego określenia; jako czwartego należy

wymienić Henryka Fraya, piątym był mąż Zuzi Tall, szóstym, w roli pomocnika, Kainek Ball, nadzór nad wszystkimi objął zaś Gabriel Oak. Żaden z nich nie był ubrany w sposób, o jakim warto byłoby wspomnieć, a każdy przyodział się tak, że rodzaj jego ubioru wahał się między odzieżą Hindusa z wysokiej i niskiej kasty. Kanciastość ich postaci i ogólny skupiony wyraz twarzy świadczyły o tym, że solidna praca była dla nich hasłem dnia. Strzyżenie owiec odbywało się w wielkiej stodole, która na ten dzień przybrała nazwę stodoły do strzyżenia, a kształtem przypominała kościół z bocznymi nawami. Stodoła ta rywalizowała z pobliskim kościołem parafialnym nie tylko pod względem kształtu, lecz także długowieczności. Czy kiedykolwiek należała do grupy zabudowań klasztornych, o tym chyba nikt nie wiedział, gdyż nie pozostało po nich ani śladu. Ogromne boczne bramy, tak wysokie, że mógł przez nie wjechać wóz naładowany całą stertą snopów zboża, były u góry spięte strzelistymi łukami wykutymi śmiało i z rozmachem w kamieniu, a w prostocie ich wykonania przebijała wielkość, której na próżno byś szukał w budowlach ozdobionych obficie ornamentyką. Ciemny, ośniedziały, brunatny dach, wsparty i powiązany olbrzymimi krokwiami i wiązarami, był dzięki bogactwu materiału o wiele szlachetniejszy w rysunku niż dziewięć dziesiątych dachów w naszych nowoczesnych kościołach. Wzdłuż bocznych ścian biegł szereg potężnych filarów rzucających głębokie cienie na przestrzeń znajdującą się między nimi. W filarach tych były drążone podłużne otwory, których wdzięczne proporcje zaspokajały jednocześnie poczucie piękna i potrzebę wentylacji. Można było powiedzieć o tej stodole to, czego nie dałoby się zastosować do kościoła ani żadnego zamku pokrewnego jej wiekiem i stylem: że cel, jakim kierowano się przy jej postawieniu, był identyczny z celem, któremu służyła obecnie. Zupełnie odmienna i przewyższająca obie te budowle stanowiące typowe pozostałości średniowiecza, stara stodoła była wytworem pracy, której nie zdołał zniszczyć ząb czasu. Przynajmniej w tym wypadku duch dawnych budowniczych harmonizował z duchem współczesnych widzów. Stojąc przed tym omszałym ze starości budynkiem i widząc, do czego obecnie

służy, zwracamy się myślą ku dawnym czasom i jesteśmy radzi z jego funkcjonalnej ciągłości, czując niemal wdzięczność, a nawet dumę z powodu, że idea, która go powołała do życia, pozostaje do dziś bez zmiany. Fakt, że czterowiekowe trwanie dowiodło jego użyteczności i nie zbudziło niechęci do celu, jakiemu służy, ani nie wywołało reakcji, która kazałaby go zburzyć – już sam ten fakt nadawał temu staremu, szaremu dziełu dawnych umysłów cechę pewnego spokoju, a nawet wielkości, a wielkość ta nie ostałaby się wobec bardziej dociekliwej krytyki, gdyby chodziło o budowle kościelne lub wojskowe. Przynajmniej w tym wypadku średniowiecze i współczesność miały jednakowe zapatrywania. Strzeliste ostrołukowe okna, nadwerężone przez czas kamienne łuki i żłobkowania, podstawowy kierunek osi, zatarte rzeźby na brunatnych krokwiach przypominały zaniechane już wzory sztuki fortyfikacyjnej albo zwietrzałe wierzenia religijne. Obrona i zbawienie ludzkiego ciała przez chleb powszedni pozostaje nadal nauką, religią i ogólnym dążeniem. Ogromne boczne wrota były dziś otwarte na oścież, by ułatwić dostęp słońcu i skierować dobroczynne światło bezpośrednio na miejsce, gdzie odbywała się praca postrzygaczy, czyli na środek stodoły służący również do młocki. Była to podłoga ułożona z grubych dębowych bali poczerniałych ze starości i tak wygładzonych przez całe pokolenia od uderzeń cepami, aż stała się śliska i nasycona barwą niczym posadzka w zamkowych apartamentach z epoki królowej Elżbiety. Tu klęczeli postrzygacze, a słońce, padając ukośnie na wybielone koszule, śniade ramiona i połyskujące w rękach nożyce, zapalało w nich tysiączne migotliwe błyski zdolne oślepić czyjeś słabe oczy. Przed każdym z nich leżała związana owca, dysząc coraz szybciej, w miarę jak jej trwoga przechodziła w przerażenie, aż zaczynała drżeć z gorąca jak upalne powietrze przed stodołą. Ta współczesna scena rozgrywała się w ramach sprzed czterystu lat, lecz nie stanowiła wyraźnego kontrastu między epoką starożytną i współczesną, jak by można sądzić, zważywszy ogromną różnicę dat. W porównaniu z miastami Weatherbury nie zmieniło się wcale. Co dla mieszczanina jest dawną przeszłością, to dla chłopa pozostaje czasem teraźniejszym. W Londynie epoką dawną nazywają czasy sprzed

dwudziestu lub trzydziestu lat, w Paryżu – sprzed dziesięciu lub pięciu; w Weatherbury sześć lub osiem dziesiątków lat stanowi jeszcze teraźniejszość i dopiero okres stuletni przyczynia się do wprowadzenia tam pewnych zmian. Zaledwie pięćdziesiąt lat zdoła zmienić nieco krój kamaszy lub o włos szerokość haftu na pasterskim kitlu. Dziesięć pokoleń nie zdąży zmienić ani jednego wyrażenia w mowie potocznej. W owym zakątku Wessexu to, co obcy przybysz nazywa starożytnością, tutaj jest tylko epoką dawniejszą. W Weatherbury epoka dawniejsza trwa dotychczas, a teraźniejszość jest zarazem przyszłością. Tak więc dla postrzygaczy owiec stodoła była czymś zwykłym i naturalnym, a postrzygacze doskonale harmonizowali ze stodołą. Rozległa część budynku, odpowiadająca miejscu, gdzie w kościołach kończy się nawa i widnieje kazalnica, była ogrodzona żerdkami, a wszystkie spędzone tu tłumnie owce tłoczyły się między dwiema przegrodami; w jednym zaś rogu utworzono zagrodę, w której w stałym pogotowiu trzymano trzy lub cztery owce, by postrzygacze przy chwytaniu ich nie tracili niepotrzebnie czasu. W głębi stodoły osnute mrocznym cieniem trzy kobiety: Marianna Money oraz Temperance i Soberness Miller zajęte były zbieraniem runa, skręcaniem go w grube pasma i przewiązywaniem za pomocą rzemienia. Pomagał im w tym od niechcenia stary piwowar, który po trwającym od kwietnia do października sezonie warzenia piwa pełnił rozmaite służby na okolicznych folwarkach. Betsaba, stojąc w głębi za wszystkimi, bacznie pilnowała ludzi, by przez nieuwagę nie kaleczyli owiec i strzygli je przy samej skórze. Gabriel, który krzątał się i krążył niby ćma pod światłem jej oczu, nie był stale zajęty strzyżeniem, gdyż połowę czasu poświęcał na dozorowanie postrzygaczy i wybieranie dla nich owiec. W danej chwili podawał im kolejno kubek z jakimś lekkim napojem, czerpanym ze stojącej opodal baryłki, i krajał pajdy chleba z serem. Betsaba, rzucając tu spojrzenie, tam przestrogę, wyłajała właśnie jednego z młodych pracowników, spostrzegłszy, że po ostrzyżeniu owcy wpuścił ją między stado nienaznaczoną inicjałami, po czym zbliżyła się znów do Gabriela, w chwili gdy odłożył na bok śniadanie i zręcznym ruchem zarzucił sobie na ramiona spłoszoną owieczkę, aby przynieść ją

do strzyżenia. Potem obciął kędzierzawe loki zdobiące jej głowę i ogolił kark i szyję, podczas gdy jego pani spokojnie się temu przyglądała. – Ona czerwieni się z oburzenia – szepnęła Betsaba, widząc, jak nagły przypływ krwi zaróżowił szyję i barki owcy, gdy zostały obnażone przez szczękające nożyce. Rumieniec ten był tak delikatny, że mogłaby go jej pozazdrościć niejedna królowa mody, a pojawił się tak szybko, jak szybko chciałaby się zarumienić każda światowa dama. Dusza Gabriela po prostu pławiła się w rozkoszy, widząc, że Betsaba stoi obok niego i przygląda się bacznie, jak w jego zręcznych rękach migają nożyce, które zda się lada chwila zranią skórę zwierzęcia, a nigdy im się to nie przytrafia. Podobnie jak Szekspirowski Guildenstern, Oak czuł się szczęśliwy tym, że nie jest szczęśliwy ponad miarę. Nie pragnął z nią rozmawiać; to, że jego jasna pani tworzy jedną grupę z nim, wyłącznie tylko z nim, a prócz niego nie ma przy niej nikogo więcej, wystarczało mu w zupełności. Mówiła więc tylko ona. Bywa gadatliwość nic niemówiąca, jak teraz u Betsaby, bywa również milczenie bardzo wymowne; takim było milczenie Gabriela. Pełen niejasnej, łagodnej błogości obrócił owcę na drugi bok, zasłonił jej głowę kolanem, sunął nożycami linia po linii dokoła podgardla, potem po boku i grzbiecie, aż skończył przy ogonie. – Dobrześ to zrobił, a przy tym szybko – rzekła Betsaba, spojrzawszy na zegarek, kiedy ucichł ostatni szczęk nożyc. – Jak długo to trwało, panienko? – zapytał Gabriel, ocierając pot z czoła. – Dwadzieścia trzy i pół minuty od chwili, gdy obciąłeś jej pierwszy lok na głowie. Pierwszy raz widzę, żeby taka robota trwała mniej niż pół godziny. Czyste, gładkie zwierzątko wyskoczyło ze swego runa podobnie jak Afrodyta wyłaniająca się z piany morskiej (gdyby ją wtedy kto mógł widzieć), zdziwione i zmieszane utratą szaty leżącej na podłodze niby delikatny obłok, szaty na wskroś jednolitej, odwróconej stroną wewnętrzną, dotychczas niewidzialną, i białej jak śnieg, bez najmniejszej skazy ni plamy. – Kainie Ball! – Tak, panie Oak, już lecę!

Kain już biegnie z garnkiem smoły; za chwilę na ostrzyżonej skórze widnieją świeżo odciśnięte inicjały B.E. i oto ogłupiała, zdyszana owieczka wyskakuje poza ogrodzenie do swoich obnażonych towarzyszek skupionych za stodołą. Wtedy zjawia się Marianna, dorzuca pojedyncze loki do kupki runa, zwija je razem i niesie w głąb stodoły trzy i pół funta niesfałszowanego ciepła na zimowy użytek obcych, dalekich osób, które jednak nigdy nie zaznają uczucia rozkosznej przytulności, jakiej nam dostarcza wełna zaraz po strzyżeniu – świeża i czysta – zanim jej naturalny tłuszcz, którym nasycone jest runo na żywej owcy, nie ulegnie wyschnięciu, zesztywnieniu, a następnie wypłukaniu. W pierwotnym stanie bowiem góruje ona nad każdym wełnianym materiałem, tak jak śmietanka góruje nad mlekiem rozcieńczonym wodą. Bezlitosny zbieg okoliczności nie pozwolił jednak Gabrielowi zaznać dziś pełnego szczęścia. Barany, stare owce i dwulatki zostały już dokładnie ogołocone z runa; postrzygacze zabrali się właśnie do rocznych owieczek, gdy nadzieja Oaka, że Betsaba pozostanie nadal przy nim zajęta mierzeniem czasu podczas następnej operacji, została boleśnie zawiedziona przez nagłe zjawienie się farmera Boldwooda w najdalszym kącie stodoły. Nikt nie zdawał się zauważyć jego wejścia, niemniej wszyscy wiedzieli, że znajduje się w stodole. Boldwood wnosił wszędzie ze sobą jakąś szczególną własną atmosferę, co odczuwał każdy, do kogokolwiek się zbliżał, i ogólne rozmowy, cokolwiek już skrępowane obecnością Betsaby, teraz zupełnie ucichły. Farmer podszedł do Betsaby, która odwróciła się i przywitała go z całkowitą swobodą. Przemówił do niej cicho, a ona instynktownie nastroiła swój głos na ten sam ton, tak że nawet odpowiedziała mu podobnie. Betsaba bynajmniej nie pragnęła udawać, że łączy ją z nim jakiś tajemniczy stosunek, ale młode kobiety są wrażliwe i znalazłszy się w obecności mężczyzny, starają się zastosować do niego nie tylko doborem słów, co jest dobrze znane, lecz także dźwiękiem głosu i humorem, o ile wpływ mężczyzny jest silny. Gabriel nie mógł dosłyszeć, o czym mówili. Był zbyt dumny, by podejść bliżej, ale i zbyt zakochany, by go to nie obchodziło. Wynik rozmowy był taki, że uprzejmy farmer podał jej dłoń i przeprowadził ją

przez zagradzające drogę deski na czerwcową słoneczną jasność. Stanąwszy przy jednej z ostrzyżonych owiec, prowadzili dalej rozmowę. O czym mówili? Może o owczarni? Oczywiście nie. Gabriel nie bez słuszności rozumował, że gdy się rozmawia o jakimś przedmiocie znajdującym się w zasięgu widzenia, to zwykle nań się patrzy, Betsaba zaś z zamyśleniem spoglądała na jakieś marne źdźbło trawy u jej stóp w sposób świadczący o kobiecym zakłopotaniu. Przy tym rumieniła się to słabiej, to silniej, a wzburzona krew to napływała, to odpływała z jej policzków. Gabriel zniechęcony i smutny strzygł dalej owce. Betsaba rozstała się z Boldwoodem, a on, pozostawszy sam, przez jakiś kwadrans spacerował tam i z powrotem. Niebawem powróciła ubrana w zieloną jak ruta amazonkę przylegającą do ciała niby łupina do owocu. Młody Bobb Coggan przyprowadził klacz, a Boldwood swego wierzchowca, który stał uwiązany do drzewa. Oak nie mógł od nich oderwać oczu i usiłując nie przerywać strzyżenia, a jednocześnie śledząc zachowanie Boldwooda, skaleczył owieczkę w pachwinę. Zwierzątko skoczyło. Betsaba natychmiast to zauważyła i spostrzegła krew. – Ach, Gabrielu! – zawołała z surowym wyrzutem. – Jest pan taki wymagający wobec innych, a oto co pan sam zrobił! Postronny widz uznałby może, że ton wymówki nie był zbyt ostry, ale Oak wiedział, że Betsaba zdaje sobie sprawę, iż to ona winna jest zranienia biednej owieczki, gdyż jeszcze dotkliwiej zraniła postrzygacza; dlatego jej słowa dotknęły go tak boleśnie, zwłaszcza że jego poczucie niższości wobec niej i Boldwooda nie mogło tego bólu złagodzić. Męskie, odważne stwierdzenie wobec samego siebie, że miłość jego nie ma żadnych widoków na przyszłość, pomogło mu ukryć to uczucie. – Butelkę! – zawołał niezmienionym, zwykłym głosem. Nadbiegł Kain Ball, rana została opatrzona i strzyżenie odbywało się dalej. Boldwood grzecznie pomógł damie swego serca przy wsiadaniu na konia i zanim wyruszyli, Betsaba odezwała się znów do Gabriela z tą samą władczą i rozkazującą łaskawością: – Jadę, by obejrzeć cugowe konie pana Boldwooda. Proszę mnie zastąpić w stodole i dopilnować starannie roboty. Konie potrząsnęły głowami i odjechały.

Gorąca miłość Boldwooda wzbudziła powszechne zainteresowanie. Tak długo jednak uchodził za doskonały okaz zadowolonego z losu kawalera, że jego odstępstwo było niespodziewanym finałem przypominającym śmierć św. Jana Długiego, który umarł na suchoty, mimo niezbitych dowodów, że choroba jego nie była śmiertelna. – Coś mi to pachnie małżeństwem – zauważyła Temperance Miller, biegnąc za nimi spojrzeniem. – Mnie się też tak widzi – powiedział Coggan, nie odwracając oczu od roboty. – Ha, cóż, lepsze gody na klepisku niż na wrzosowisku – odezwał się Laban Tall, obracając owcę na drugi bok. Po nim zabrał głos Henryk Fray, przewracając żałośnie oczami. – Nie wiem, po co dziewczynie mąż, skoro jest taka obrotna, że wszędzie da sobie sama radę i nie potrzebuje rządzić domem, bo do tego najmuje inną kobietę. Ale niech już tak będzie, bo byłby grzech, gdyby mieli prowadzić dwa oddzielne gospodarstwa. Podobnie jak wszyscy ludzie o zdecydowanym charakterze, Betsaba wywoływała zwykle krytykę osobników w rodzaju Henryka Fraya. Jej rzucający się w oczy błąd polegał na tym, że potrafiła wyraźnie okazywać ludziom niechęć, a nie umiała okazać sympatii. Uczymy się, że nie promienie wchłaniane przez ciała, lecz na odwrót, wydzielane przez nie, nadają im indywidualny koloryt. Tak samo zwykliśmy sądzić ludzi na zasadzie ich niechęci i wrogości, natomiast nie bierzemy pod uwagę ich dobrej woli. Henryk mówił dalej już nieco łagodniejszym tonem: – Kiedyś zwróciłem jej uwagę na to i owo, tak jak ktoś nie w ciemię bity ośmiela się zwracać do takiej hardej sztuki jak ona. Znacie mnie, sąsiedzi, i wiecie, że potrafię rąbnąć ostrym słowem, kiedy kto zadraśnie mój honor. – To się wie, to się wie, Heneryku. – A więc rzekłem do niej: panno Everdene, są u pani wolne miejsca i są zdolni ludzie, którzy by je chętnie zajęli. Cóż, kiedy złość… nie, nie złość… nie powiedziałem „złość”, tylko upór szkaradny, a pomyślałem „babski”, nie pozwala im na to. Nieźle jej wypaliłem, co? – Słusznieś powiedział.

– Tak, a musiałem to powiedzieć, choćby mnie to nawet kosztowało życie i wieczne zbawienie. Taki już jestem, kiedy mnie złość poniesie. – Prawdziwy z ciebie mężczyzna, a dumny jak sam Lucyper. – Czy rozumiecie, jak to zgrabnie zrobiłem? Przecież mało brakowało, a byłbym został ekonomem, ale nie wyłożyłem tego tak dokumentnie, boby zaraz zmiarkowała, co mam na myśli, dlatego powiedziałem to tak ostro…! A, niechby sobie wyszła za mąż, skoro taka jej wola. Może to już czas dla niej. Zdaje mi się, że farmer Boldwood wycałował ją w sitowiu, kiedyśmy to pławili owce. – To kłamstwo! – zawołał Gabriel. – Sąsiedzie Oak, a skąd możecie o tym wiedzieć? – zapytał Henryk przymilnym tonem. – Mogę, bo ona wszystko mi opowiedziała, co tam zaszło – rzekł Oak z faryzeuszowską chęcią pokazania, że w tej sprawie ma przewagę nad resztą postrzygaczy. – Ano, macie prawo tak wierzyć – mruknął gniewnie Henryk. – Ale ja też potrafię widzieć, jak rzeczy stoją. Bo że mam dość rozumu, by zostać ekonomem, to jeszcze mało, to bagatelka. W każdym razie umiem patrzeć trzeźwo na życie. Rozumiecie mnie, sąsiedzi? Bo choć staram się mówić najprościej, jak umiem, ale słowa moje nie każda głowa pojąć zdoła. – Rozumiemy, Heneryku, coś chciał powiedzieć, dobrze rozumiemy. – Ja z moją starą głową, kochani, dobrzem się już po świecie powałęsał to tam, to gdzie indziej, a tu mnie uważają, jakbym nic nie znaczył. Jak gdybym był trochę pomylony. Ale mam ja swój rozum, mam! Powiem nawet: wielki rozum. Mógłbym się zmierzyć na rozumy z pewnym pasterzem. Ale nie chcę. – Stara głowa, powiadasz! – wtrącił się zaczepnie piwowar. – Przecież ta twoja starość funta kłaków niewarta! Nie jesteś wcale stary, nawet połowa zębów jeszcze ci z gęby nie wypadła. A cóż to za starzec, któremu została jeszcze połowa zębów! Jakem ja się żenił, to ciebie jeszcze na świecie nie było! Cóż to znaczy mieć sześćdziesiąt lat wobec tego, że są tu tacy, co mają ich dwa razy tyle! Nie masz się czym

chwalić. W Weatherbury istniał niezmienny zwyczaj, że gdy chodziło o ułagodzenie piwowara, wszelkie spory odkładano na bok. – Tak, nie masz się czym chwalić – potwierdził Jan Coggan. – Wiemy dobrze, piwowarze, że z was wspaniały starzec! Nikt wam tego nie zaprzeczy. – Nikt – powtórzył Józef Poorgrass. – Jesteście rzadkim okazem sędziwego wieku i bardzo was za to szanujemy. – A jakem był młody i rozum miałem jak się patrzy, to niejeden mnie polubił, kiedy mnie poznał – dodał piwowar. – To się wie! To się wie! Zgarbiony, sędziwy staruch jakoś się udobruchał. Widoczne było, że Henryk Fray także odzyskał humor. Żeby nie przerywać miłego nastroju, zabrała głos Marianna, której pociemniała cera i roboczy fartuch ze zgrzebnego płótna nadawały w tej chwili miękki koloryt starego olejnego szkicu w rodzaju, powiedzmy, Mikołaja Poussina: – Czy który z was nie zna jakiego garbatego, kuternogi albo zgoła niezdary, co by chciał mnie wziąć za żonę? Bo w moich latach całkiem zdatnego już się nie spodziewam. Niechbym choć takiego znalazła, to uradowałby mnie więcej niż piwo i tłuste jadło. Na to Coggan odpowiedział po swojemu. Oak nie przestawał strzyc dalej i nie odezwał się już ani słowem. Ogarnęło go przygnębienie i zmąciło mu spokój. Betsaba dała do zrozumienia, że zamierza wywyższyć go ponad ogół towarzyszy, mianując go ekonomem, co dla prowadzenia folwarku było niemal konieczne. Nie pragnął tego stanowiska ze względu na folwark, pragnął je mieć ze względu na nią samą, którą mógłby kochać dalej wolną i nikomu niezaślubioną. Teraz nadzieja ta rozwiała się jak mgła. Jego niedawna reprymenda wydała mu się najgłupszym na świecie błędem. Betsaba wcale nie zamierzała kokietować Boldwooda, natomiast igrała z nim samym, udając, że kokietuje innego. W głębi duszy był przekonany, że zgodnie z przewidywaniem jego bezkrytycznych i nieokrzesanych towarzyszy panna Everdene dziś jeszcze przyjmie oświadczyny Boldwooda. Gabriel wyrósł już z tego wieku, kiedy to każdy młody chrześcijanin odnosi się

z instynktowną niechęcią do czytania Pisma Świętego, obecnie jednak zagłębiał się w nim dość często i w duszy powtarzał sobie: „Gorzką ponad śmierć jest niewiasta, w której sercu kryją się sidła i sieci”. Ale był to jeno pusty okrzyk, piana na wzburzonych falach morza. Mimo wszystko Oak dalej uwielbiał Betsabę. – Dziś wieczorem powinni wyprawić nam, ludziom pracy, nie lada ucztę – rzekł Kainek Ball, zwracając myśli Gabriela w inną stronę. – Widziałem w kuchni, że tam od rana szykują ciasto na puddingi w wiadrach od mleka, a pływają w nim kawały tłuszczu, chyba nie mniejsze od pańskiego dużego palca, panie Oak. Jak żyję nie widziałem takich wspaniałych wielkich skwarków, a dawniej bywały nie większe od ziaren bobu. Na blasze stał ten wielki czarny sagan, a z niego wyglądały jakieś łapki, ale nie wiem, co to mogło być. – A jeszcze ze dwa worki renet na placki z jabłkami – dodała Marianna. – Spodziewam się, że dam radę tym wszystkim smakołykom – rzekł Józef Poorgrass, mlaskając językiem w przyjemnym oczekiwaniu. – Tak, tak, jadło i trunek dobre na frasunek i dodają odwagi tym, co jej nie mają, jeżeli można tak się wyrazić. To istne błogosławieństwo dla ciała, bez którego, że tak rzekę, zginęlibyśmy.

ROZDZIAŁ XXIII Wieczorna zabawa. Powtórne oświadczyny.

Strzyżenie owiec miało się zakończyć uroczystą wieczerzą; przed domem, na trawniku ustawiono długi stół wsparty na parapecie dużego okna bawialni i wsunięty na jakie dwie stopy w głąb pokoju. Panna Everdene usiadła za oknem, mając przed sobą cały stół. W ten sposób zajęła honorowe miejsce, będąc oddzielona od czeladzi. Tego wieczora Betsaba była niezwykle podniecona, a jej różowe policzki i błyszczące oczy wspaniale kontrastowały z gęstwą jej ciemnych włosów. Zdawała się kogoś oczekiwać, a miejsce na przeciwległym końcu stołu zostało na jej żądanie niezajęte aż do chwili, gdy podano wieczerzę. Wtedy poprosiła Gabriela, by tam usiadł i objął obowiązki z tym miejscem związane, co Gabriel uczynił z wielką gotowością. W tej chwili w bramie ukazał się pan Boldwood i podszedłszy do Betsaby siedzącej za oknem, przeprosił ją za spóźnienie, co świadczyło o tym, że był zaproszony. – Gabrielu – zwróciła się do Oaka – może by się pan znów przesiadł i ustąpił swe miejsce panu Boldwoodowi. Gabriel w milczeniu powrócił na swoje poprzednie miejsce. Pan farmer był ubrany starannie w nowy surdut i białą kamizelkę, co stanowiło żywe przeciwieństwo z jego codziennym, skromnym szarym ubraniem. Widocznie czuł się również w nastroju radosnym, gdyż był wyjątkowo rozmowny. Po jego przyjściu Betsaba także stała się rozmowna, mimo że zjawienie się bez zaproszenia Pennywaysa, byłego ekonoma zwolnionego przez nią za kradzieże, popsuło jej na pewien czas humor. Po skończonej wieczerzy Coggan, nieproszony przez nikogo z obecnych, zaczął śpiewać dla własnej przyjemności: Straciłem dziewczynę, małe to zmartwienie,

Straciłem dziewczynę, małe to zmartwienie, Znajdę jutro lepszą, to się z nią ożenię. Straciłem dziewczynę, małe to zmartwienie… Gdy śpiewak skończył, słuchacze zapatrzeni w stół przyjęli piosenkę z milczącym uznaniem, co świadczyło o tym, że podobnie jak utwór uznanego poety niedbającego o wzmianki w prasie, dostarczyła im pełnej rozkoszy niewymagającej oklasków. – A teraz, Józefie Poorgrass, na ciebie kolej – powiedział Coggan. – Za dużom wypił i brak mi takiego talentu jak twój – wymawiał się Józef z właściwą sobie skromnością. – Et, gadanie! Nie bądź taki niewdzięczny, Józefie – rzekł Coggan, wyrażając odpowiednią modulacją głosu swe rozczarowanie. – A nasza panienka patrzy ostro na ciebie, jakby chciała powiedzieć: Zaśpiewaj że nam, Józefie Poorgrass. – To prawda, że patrzy, no więc muszę… Spojrzyjcie na mnie, przyjaciele, i powiedzcie, czy moja zdradziecka krew nie zanadto mnie zalewa? – Nie – odparł Coggan – zaczerwieniłeś się całkiem umiarkowanie. – Staram się zawsze powstrzymać od tych rumieńców, kiedy czuję, że piękne oczy na mnie patrzą – rzekł Józef z niedowierzaniem – ale rób, co chcesz, nigdy mi się to nie udaje. – No więc, zaśpiewaj nam, Józefie! – zawołała Betsaba spoza okna. – Ha, trudno, proszę panienki – odpowiedział ustępliwie. – Zaśpiewam, tylko nie wiem co. Chyba taką marną, prostą piosenkę, com ją sam ułożył. – Słuchamy, słuchamy – rozległy się głosy biesiadników. Zachęcony tym Poorgrass zaintonował drżącym głosem jakąś błahą, lecz miłą, sentymentalną piosenkę, której melodia opierała się na dwóch zasadniczych nutach powtarzających się na przemian. Piosenka tak się spodobała, że po kilku fałszywych tonach zaczął następną:

Zasiaałem Zasiaałem Zasiałem ziarnko miłości. Bo wiosna już u nas gości W słonecznym pięknym maju, Gdy małe ptaszki śpiewają… – Ależ sypie jak z rękawa! – rzekł Coggan po skończonej strofce. – Te małe ptaszki bardzo mu się udały. – Tak, tak, a jak to ładnie wymyślił te „ziarnka miłości” i tak pięknie wyciągnął głos. Chociaż to słowo „miłości” było trudne do zaśpiewania, bo na takiej wysokiej nucie głos męski się załamuje. No, Józefie, czekamy na dalszą strofkę. Tymczasem podczas wykonania piosenki małemu Bobbowi Cogganowi przytrafiło się to, co często się zdarza małym dzieciom, wtedy gdy dorośli są w wyjątkowo poważnym nastroju; chcąc powstrzymać wybuch śmiechu, wpakował sobie do buzi taki kawał obrusa, jaki tylko mógł się w niej pomieścić; lecz wesołość jego, przez pewien czas tak hermetycznie zamknięta, wybuchła mu nagle przez nos. Józef to zauważył i czerwieniąc się z oburzenia, natychmiast przestał śpiewać, a Coggan wytargał synka za uszy. – Śpiewaj dalej, Józefie, śpiewaj dalej i nie zwracaj uwagi na tego małego nicponia – powiedział Coggan. – To ładna śpiewka, chwyta bardzo za serce. No, dalej, teraz druga zwrotka. Ja ci pomogę wyciągnąć wysoką nutę, kiedy ci zabraknie tchu. O, wierz-ba już się ziele-ni,

O, już zapla-ta warkocze… Ale nie można już było nakłonić Józefa, by śpiewał dalej. Mały Coggan za złe sprawowanie został odesłany do domu i wkrótce powrócił spokój dzięki temu, że Jakub Smallbury bez proszenia zaczął śpiewać balladę tak długą i pełną treści jak ta, którą przy podobnej okazji stary, poczciwy opój Sylen zabawiał kochanków Chromis i Mnasylusa oraz innych swawolnych młodzieniaszków z tamtej epoki. Dzień jeszcze promieniał światłem, chociaż noc skradała się już chyłkiem, rzucając cień na ziemię, a promienie zachodzącego słońca muskały tylko lekko jej powierzchnie, nie docierając do miejsc wgłębionych. Słońce jeszcze przemknęło po drzewach, ale był to już ostatni, jakby przedśmiertny wysiłek, i zaczęło się wnet obniżać, tak że postrzygacze powoli pogrążali się od dołu w ciemniejącym zmierzchu, a ich głowy i ramiona nurzały się jeszcze w świetle dziennym, nasyconym żółtawym blaskiem, który wydawał się raczej samoistny niż zapożyczony od słońca. Słońce zatonęło w złotawej mgle, a oni jeszcze siedzieli, gwarzyli i weselili się niczym bogowie w niebie Homera. Betsaba królowała dalej za oknem zajęta ręczną robótką, spoglądając od czasu do czasu na obraz niknący w dali. Mrok powoli rozszerzał się, gęstniał i ogarnął wszystkich, zanim zebrani zaczęli wstawać od stołu. W pewnej chwili Gabriel spostrzegł, że miejsce farmera Boldwooda przy końcu stołu jest puste. Kiedy odszedł, nie wiadomo, widocznie oddalił się w zapadającym zmierzchu. Gdy się Gabriel nad tym zastanawiał, Liddy przyniosła świece i ustawiła je w głębi bawialni na wprost postrzygaczy; wnet żywe, wesołe światło ogarnęło stół, biesiadników i rozproszyło się w zielonkawym cieniu na dworze. Sylwetka Betsaby siedzącej nadal w poprzedniej pozycji zarysowała się wyraźniej na tle światła, które ujawniło, że Boldwood znajduje się w bawialni i siedzi obok niej. Powstała kwestia, jak zakończyć wieczór. Czy przed rozejściem się do domów panna Everdene nie zechciałaby zaśpiewać im pieśń Nad brzegami Allanu, którą zwykle tak pięknie śpiewała?

Po chwili wahania Betsaba zgodziła się i skinęła głową na Gabriela, który skwapliwie pośpieszył, by znaleźć się w kręgu upragnionej atmosfery. – Czy przyniósł pan ze sobą flet? – zapytała szeptem. – Przyniosłem, panienko. – To może byś mi zaakompaniował do śpiewu? Stanęła w okiennej framudze na wprost czeladzi, mając za sobą światło świec, a po prawej stronie Gabriela stojącego tuż przy zewnętrznej framudze okiennej. Boldwood znajdujący się w pokoju przysunął się do niej z lewej strony. Głos jej zrazu cichy i nieco drżący zabrzmiał wkrótce czysto i dźwięcznie. Późniejsze zdarzenia sprawiły, że po wielu miesiącach, a nawet latach niejeden z obecnych pamiętał jeszcze słowa zwrotki: Pojął ją żołnierz za żonę, A mowę miał jak miód. Nie było od niej szczęśliwszej Nad brzegiem Allańskich wód.

Do słodkich tonów Gabrielowego fletu Boldwood dołączył swój głęboki bas, z lekka go jednak tłumiąc i nie starając się bynajmniej, by ich wspólny śpiew tworzył zwykły duet; głos jego stanowił raczej dyskretne tło, na którym tym dźwięczniej uwydatniał się głos Betsaby. Postrzygacze oparci jeden o drugiego jak na wieczerzach sprzed wielu minionych stuleci słuchali w milczeniu tak przejęci, że niemal słychać było ich oddechy, przy końcu ballady zaś, gdy ostatni ton z wolna i przeciągle zamierał w powietrzu, wśród słuchaczy rozległ się szmer będący wymowniejszym wyrazem zachwytu niż huczne oklaski. Będzie chyba zbyteczne stwierdzić, że Gabriel nie mógł nie zauważyć dzisiejszego zachowania się farmera wobec pani domu. Nie było w nim wprawdzie nic szczególnego prócz tego, że okazywał jej swe

względy nie w tych samych chwilach co wszyscy: wpatrywał się w nią, gdy inni mieli wzrok odwrócony, a gdy tamci patrzyli na nią, on się odwracał. Podczas gdy dziękowali jej lub prawili komplementy, on milczał; gdy nie zwracali na nią uwagi, on szeptem jej dziękował. Żaden z tych objawów uprzejmości nie miał znaczenia, cała różnica polegała na tym, że okazywał je nie jednocześnie z pozostałymi gośćmi; toteż Gabriel zakochany, a więc zazdrosny nie mógł tych oznak lekceważyć. Betsaba pożegnała gości, życząc wszystkim dobrej nocy; odeszła od okna i cofnęła się w głąb bawialni, po czym Boldwood zatrzasnął okno, zamknął okiennicę i został z nią sam w pokoju. Oak oddalił się, idąc w spokojnym cieniu pachnących drzew. Postrzygacze, ochłonąwszy z wrażeń subtelnej natury, jakie wywołał w nich śpiew Betsaby, gotowali się do odejścia. Coggan zwrócił się do Pennywaysa, który właśnie odsuwał ławę, by wydostać się spoza stołu: – Lubię pochwalić to, co godne jest pochwały, a wy, owszem, zasługujecie na pochwałę – zauważył, patrząc na imć pana złodzieja, jak gdyby widział w nim arcydzieło jakiegoś renomowanego mistrza. – Nigdy bym w to nie uwierzył, gdybym się sam nie przekonał – rzekł Józef Poorgrass głosem przerywanym przez czkawkę – a jednak każdy kubek, wszystkie najlepsze sztućce, każda opróżniona butelka pozostały na swym miejscu, tak jak na początku wieczerzy, i nic nie zostało skradzione. – Dajcie pokój, wcale nie zasłużyłem na tyle pochwał – odparł ponuro cnotliwy złodziej. – Bądź co bądź, muszę to przyznać Pennywaysowi, że ilekroć mocno postanowi spełnić coś dobrego, jakiś szlachetny uczynek, jak dziś, kiedy tu siedział, a co ja wyczytałem z jego oczu, to na ogół zawsze mu się to udaje. Tak, przyjaciele, mogę to z dumą powiedzieć, że dziś nie popełnił tu najmniejszej kradzieży. – Tak, to był naprawdę czyn uczciwy – rzekł Józef – i dziękujemy wam za to, Pennyways. – Reszta towarzystwa jednomyślnie przyłączyła się do tego zdania. Po odejściu gości, gdy z wnętrza bawialni nie można było dostrzec nic prócz wąskiej strużki światła sączącej się przez okiennice, w pokoju rozgrywała się namiętna scena.

Panna Everdene i Boldwood byli sami. Na skutek poważnej sytuacji, w jakiej się znalazła Betsaba, policzki jej utraciły zwykłe zdrowe rumieńce, ale oczy jej błyszczały podnieceniem i triumfem, mimo że był to triumf raczej uświadomiony niż upragniony. Stała właśnie za niskim fotelem, z którego przed chwilą się podniosła, a on ukląkł na nim i nachylony ku niej poprzez oparcie fotela trzymał oburącz jej dłoń. Klęcząc, chwiał się całą postacią podniecony tym, co poeta Keats nazywa w sposób wyszukany „szczęściem nazbyt szczęśliwym”. To niezwykłe, wywołane miłością zatracenie całej godności będącej podstawową cechą tego człowieka podziałało na nią przykrym dysonansem tak boleśnie, że odjęło jej dużo przyjemności, jakiej doznawała, czując, że jest ubóstwiana. – Będę się starała pana pokochać – mówiła głosem drżącym, tak niezgodnym z jej zwykłą pewnością siebie. – I gdy przekonam się, że potrafię być dla pana dobrą żoną, to chętnie wyjdę za pana. Proszę mi jednak wierzyć, że w tak poważnej sprawie wahanie jest w każdej kobiecie usprawiedliwione i dlatego dziś nie mogę panu dać stanowczej odpowiedzi. Raczej poproszę pana o pozostawienie mi kilku tygodni, abym mogła się lepiej zastanowić. – Ale ma pani wszelkie powody do przypuszczenia, że wtedy… – Mam wszelkie powody, by przypuszczać, że mniej więcej za sześć tygodni dzielących nas od żniw, na który to okres pan podobno wyjedzie z Weatherbury, będę mogła powiedzieć, czy wyjdę za pana – rzekła stanowczo. – Ale proszę sobie zapamiętać, że dziś tego nie obiecuję. – To mi wystarczy. Nie żądam więcej. Będę czekał na te kochane słowa. A teraz pożegnam panią. Dobrej nocy! – Dobranoc – odpowiedziała wdzięcznie, niemal czule i Boldwood odszedł z pogodnym uśmiechem na ustach. Betsaba lepiej go teraz poznała; Boldwood obnażył przed nią swe serce do tego stopnia, że zaczęła nań patrzeć z przykrością jak na wielkiego ptaka oskubanego z piór, które go czyniły wielkim. Wzdrygnęła się na myśl o swoim niedawnym zuchwalstwie i postanowiła naprawić swój błąd, nie zastanawiając się, czy grzech jej zasługuje aż na taką karę, jaką ewentualnie zamierzała ponieść. To straszne, że własnowolnie naraziła

się na wysłuchanie tego wszystkiego. Po chwili doszła jednak do przekonania, że sytuacja jej niepozbawiona jest pewnego groźnego uroku. Łatwość, z jaką nawet najbardziej nieśmiałe kobiety znajdują upodobanie w niebezpieczeństwie, o ile towarzyszy im lekka domieszka triumfu, jest doprawdy zdumiewająca.

ROZDZIAŁ XXIV Ten sam wieczór. Jodłowy lasek.

Do innych rozlicznych obowiązków, jakimi Betsaba dobrowolnie się obarczyła, rezygnując z pomocy ekonoma, należał również codzienny obchód gospodarstwa przed udaniem się na spoczynek, by sprawdzić, czy wszystko jest w porządku i zabezpieczone na noc. Każdego niemal wieczora Gabriel jeszcze przed nią robił to samo, pilnując jej interesów tak pieczołowicie, jak gdyby był specjalnie najętym do tego inspektorem; Betsaba przeważnie nie widziała tych czułych dowodów przywiązania, a jeżeli je nawet kiedy spostrzegła, to przyjmowała je bez podziękowania. Kobiety nie przestają narzekać na niestałość mężczyzn, natomiast wierność ich traktują z lekceważeniem. Zwykle najwygodniej jest dozorować, nie będąc widzianym, toteż Betsaba wybierała się na inspekcję ze ślepą latarką, kierując od czasu do czasu światło, by sprawdzić jakiś zakątek lub przedmiot, a czyniła to ze spokojem miejskiego policjanta. Spokój ten świadczył nie tyle o odwadze wobec niebezpieczeństwa, ile o przekonaniu, że żadne niebezpieczeństwo jej nie grozi; mogła się najwyżej spodziewać, że któryś z koni nie dostał należytej podściółki, nie wszystkie kury zapędzono do kurnika i nie wszystkie drzwi zamknięto. Dzisiejszego wieczora po obejściu budynków skierowała się w stronę folwarcznego dziedzińca. Tutaj ciszę mąciło jedynie nieustanne żucie wielu szczęk i chrapliwe oddechy niewidzialnych nozdrzy, zakończone parskaniem i sapaniem podobnym do powolnego dmuchania miechów. Wtedy żucie rozpoczynało się na nowo, a przy żywej wyobraźni można było dostrzec grupę białoróżowych nozdrzy o wgłębionych jak miseczki otworach, przy czym nie bardzo miłych w dotknięciu dla nienawykłych dłoni, gdyż są śliskie i wilgotne. Prócz tego nozdrza te mają tę właściwość, że chętnie chwytają każdy fałd sukni Betsaby, kiedy znajdzie się w zasięgu ozorów. Bardziej bystry wzrok dostrzeże brunatne czoło i dwoje wypukłych, lecz przyjaznych oczu,

a jeszcze nad nimi parę białawych rogów niby dwa młode księżyce, przy czym od czasu do czasu wśród mroku rozlega się głuche „muu!” świadczące o tym, że wszystkie wyżej opisane cechy należą niewątpliwie do Stokrotki, Białonóżki, Kościuchy, Kropki, Mrugatki itp. stanowiących stado devońskich krów będących własnością Betsaby. Powrotna droga do domu prowadziła ścieżką przez lasek strzelistych świerków, zasadzonych tu przed laty dla ochrony przed północnym wiatrem. Gęsto splątane w górze gałęzie sprawiały, że nawet w bezchmurne południe panował tu półmrok, wieczorem – mrok, o północy zaś ciemność podobna do dziewiątej plagi egipskiej. Aby opisać to miejsce, należy powiedzieć, że był to szeroki, niski, naturalnie sklepiony korytarz, którego iglasty pułap wspierał się na wysmukłych filarach żywych drzew, podłoga zasłana była dywanem suchego igliwia, omszałych szyszek i rosnących gdzieniegdzie kępek trawy. Przebycie tej ścieżki było zawsze dla Betsaby najtrudniejszym zadaniem takiej nocnej wędrówki, aczkolwiek przed wyjściem z domu tak dalece nie obawiała się żadnego niebezpieczeństwa, że nie chciała, by jej ktoś towarzyszył. Gdy tak ukradkiem niby Czas posuwała się naprzód, wydało jej się, że ktoś nadchodzi z przeciwnej strony ścieżki. Były to istotnie czyjeś kroki. Jej własne stały się natychmiast ciche niby płatki spadającego śniegu. Dodała sobie otuchy przypomnieniem, że ścieżka jest publiczna i przechodniem tym jest pewnie któryś z wieśniaków powracający do domu; była tylko nierada, że spotkanie to musiało się wydarzyć akurat w najciemniejszym miejscu ścieżki, chociaż tak blisko domu. Kroki zbliżały się, były już tuż, niedaleko, czyjaś postać miała ją właśnie minąć, gdy nagle coś pociągnęło ją za spódnicę i przygwoździło do ziemi. Nagły wstrząs o mało jej nie obalił. Odzyskawszy równowagę, potknęła się o czyjeś ciepłe ubranie nastroszone guzikami. – Tam do licha! A to ci karambol! – odezwał się męski głos o pół stopy nad jej głową. – Czy nie zrobiłem wam co złego, towarzyszu? – Nie – odparła Betsaba, usiłując się cofnąć. – Jakoś sczepiliśmy się ze sobą, prawda? – Tak. – To chyba kobieta?

– Tak. – A raczej pani? – To nie ma znaczenia. – A ja mężczyzna! – Ach! Betsaba znów pociągnęła za suknię, ale bezskutecznie. – Zdaje mi się, że pani ma ślepą latarkę? – Tak. – Proszę pozwolić mi ją otworzyć, a wtedy panią uwolnię. Męska dłoń pochwyciła latarkę, otworzyła drzwiczki, z zamknięcia wytrysnęły promienie światła, a Betsaba ze zdziwieniem zorientowała się w sytuacji. Mężczyzna, o którego zahaczyła, błyszczał czerwienią i złotem. Był to żołnierz. Jego nagłe zjawienie się było w mroku tym, czym w ciszy dźwięk trąby. Mrok, dotychczasowy genius loci1, został rozproszony nie tyle przez światło latarki, ile przez to, co ta latarka oświetliła. Kontrast między tym zjawiskiem a spodziewanym spotkaniem ponurej postaci w ciemnej odzieży był tak wielki, że zrobił na niej wrażenie jakiejś czarodziejskiej metamorfozy. Wkrótce okazało się, że ostroga wojaka zaplątała się w koronki, którymi przybrany był dół sukni. Żołnierz rzucił okiem na twarz Betsaby. – Natychmiast to rozplączę, proszę pani – powiedział w porywie nagle obudzonej galanterii. – Ach nie, dziękuję, zrobię to sama – odrzekła śpiesznie i nachyliła się, by zabrać się do dzieła. Ale rozplątanie nie było bynajmniej bagatelką. Kółko ostrogi tak się wkręciło w nitki, że wydobycie go musiało potrwać dobrą chwilę. On również nachylił się, a latarka stojąca między nimi, niby duży świętojański robaczek rzucała spoza otwartej szybki światło na iglaste gałązki świerków i na długie źdźbła wilgotnej trawy. Promienie światła rozjaśniały ich twarze i rzucały na pnie drzew fantastycznie wydłużone cienie, a każdy zniekształcony cień mężczyzny i kobiety chwiał się i przemykał po świerkowych pniach, aż wreszcie rozpraszał się całkowicie.

Spojrzał ostro w jej oczy, gdy na chwilę na niego spojrzała. Betsaba szybko spuściła wzrok, nie mogąc znieść siły jego spojrzenia. Zdążyła jednak przelotnie stwierdzić, że jest młody i wysmukły i że na rękawie ma naszyte trzy galony. Pociągnęła suknię raz jeszcze. – Jest pani uwięziona, panienko, nie ma co tego ukrywać – powiedział żołnierz obojętnie. – Skoro pani tak śpieszno, to będę musiał odciąć kawałek sukni. – Tak, niech pan odetnie! – zawołała bezradnie. – Nie będzie to potrzebne, jeżeli panienka zechce chwilkę poczekać – rzekł, odczepiając od kółka jeden ze sznureczków haftu. – Betsaba cofnęła dłoń, ale on bądź przypadkiem, bądź umyślnie dotknął jej, co dziewczynę oburzyło, choć nie bardzo wiedziała dlaczego. Rozplątywanie trwało nadal, ale jakoś nie było widać końca. Spojrzała na niego raz jeszcze. – Dzięki za pokazanie mi tak pięknej twarzyczki – rzekł bezceremonialnie sierżant. Zmieszana zarumieniła się. – Stało się to bez mojej woli – odpowiedziała sztywno i z taką godnością (a było tej godności niewiele), na jaką mogła się zdobyć, będąc w pozycji uwięzionej. – Wolę, kiedy panienka jest niegrzeczna, bo wtedy jeszcze bardziej mi się pani podoba. – A ja bym wolała, żeby mi się pan nie pokazał na oczy i nie był taki natrętny! – Szarpnęła znów za suknię, aż fałdy zaczęły pękać i trzaskać jak lilipucie pistoleciki. – Słowa pani są dla mnie zasłużoną karą, ale skąd w tak nadobnej i statecznej pannie tyle niechęci do rodzaju męskiego? – Proszę, niech pan sobie już stąd pójdzie. – Jakże to, piękna pani? Więc mam odejść i pociągnąć panią za sobą? Proszę spojrzeć. Nigdy jeszcze nie widziałem podobnej gmatwaniny! – Jak się pan nie wstydzi! Pan umyślnie zaplątał mi suknię, żeby mnie tu zatrzymać! Tak, widzę to! – Doprawdy? Myli się pani – rzekł sierżant z wesołym błyskiem

w oczach. – A ja jestem pewna, że pan to zrobił umyślnie! – zawołała w najwyższym wzburzeniu. – Trzebaż to wreszcie rozplątać! Niech pan pozwoli, zrobię to sama. – Dobrze, panienko. Ha, cóż, przecież nie jestem z kamienia – westchnął z taką łobuzerską hipokryzją, ile jej tylko westchnienie mogło zmieścić, nie tracąc swego właściwego charakteru. – Jestem zawsze wdzięczny za piękno, nawet wtedy, gdy mi je rzucają niby psu kość. A takie chwile jak obecna mijają zbyt szybko. Betsaba w zdecydowanym milczeniu zacięła usta. Zaczęła się zastanawiać, czy nie powinna rozpaczliwym ruchem szarpnąć gwałtownie suknią i uwolnić się z tego położenia, ale w ten sposób naraziłaby się na utratę spódnicy. Suknia, którą włożyła, by wyglądać imponująco podczas wieczerzy, była najpiękniejsza z jej całej garderoby. W żadnej innej nie było jej tak do twarzy. Któraż kobieta w położeniu Betsaby, bynajmniej nie bojaźliwa, a do tego mogąc zawołać na służbę, zdecydowałaby się na ucieczkę przed zuchwałym żołnierzem za taką cenę? – Na wszystko przyjdzie czas. Widzę, że niedługo będę mógł skończyć – oświadczył ze spokojem nieznajomy. – Takie żarty są niegodne i… – Tylko niezbyt okrutnie! – I… obrażają mnie! – Zrobiłem to po to, by mieć przyjemność przeproszenia tak czarującej kobiety, co czynię z największą pokorą – rzekł, kłaniając się nisko. Betsaba naprawdę nie wiedziała już, co ma mu odpowiedzieć. – Widziałem już w życiu niemało kobiet – mówił dalej szeptem młodzieniec, a jednocześnie uważniej niż dotychczas przyglądając się jej schylonej głowie. – Nigdy jednak nie widziałem równie pięknej jak pani. Przyjmie pani te słowa czy nie, spodobają się jej czy też obrażą – jest mi to najzupełniej obojętne. – Kimże pan jest, skoro może pan sobie pozwolić na podobne lekceważenie cudzego zdania? – Sierżant Troy. Nie jestem tu obcy. Mieszkam stąd niedaleko…

No, nareszcie rozplatało się! Pani lekkie paluszki zręczniejsze są od moich. Wolałbym jednak, by to był węzeł nie do rozplątania, węzeł nierozerwalny. Sytuacja stawała się coraz gorsza. Betsaba ruszyła z miejsca, a on obok niej. Jakżeby się go teraz grzecznie pozbyć? W tym sęk! Z latarką w ręku zaczęła się przemykać bokiem cal po calu, aż wreszcie czerwony mundur znikł jej z oczu. – Dobranoc, piękna pani! – zawołał. Nie odpowiedziała, a znalazłszy się o dwadzieścia czy trzydzieści jardów od domu, odwróciła się i wbiegła do sieni. W tej chwili właśnie Liddy układała się do snu. Wpadłszy do sypialni, Betsaba zdyszana uchyliła drzwi do jej pokoju i zapytała: – Liddy, czy u nas we wsi przebywa jakiś żołnierz, podobno sierżant, bardzo przystojny, jak na sierżanta wygląda zbyt po pańsku, nosi czerwony mundur z niebieskimi wyłogami. – Nie, panienko… chyba nie… A może to sierżant Troy przyjechał do domu na urlop, chociaż go nie widziałam. Był tu kiedyś przejazdem, kiedy jego pułk stał w Casterbridge. – Tak, tak się właśnie nazywa. Nosi tylko wąsy, a brodę i baczki ma zgolone, prawda? – Tak jest. – Cóż to za człowiek? – Ach panienko, wstyd mi powiedzieć, ale to taki wesoły pustak! Wiem jednak, że bardzo zdolny i pochodzi z lepszej rodziny! Mógłby zarabiać tysiące jak jaki pan. Spryciarz z niego wielki i bardzo obrotny. Nazywa się, że jest synem lekarza, więc nie wypadł sroce spod ogona, ale naprawdę jest nieślubnym synem jakiegoś barona… – A to chyba jeszcze większy honor! Dziwne! Ale czy to prawda? – Tak. Jest bardzo starannie wychowany, przez całe lata chodził do szkoły w Casterbridge. Zna chyba wszystkie zagraniczne języki. Jest taki uczony, że podobno potrafi nawet stenografować po chińsku, ale tego nie wiem na pewno, ludzie tak gadają. Mimo wszystko zmarnował swoje zdolności i zaciągnął się do wojska, ale nawet tam poznali się na nim, bo bez żadnych starań wkrótce awansował na sierżanta. Ach, jakie to szczęście być szlachetnie urodzonym! Szlachectwo krwi wyróżnia się

nawet w żołnierskich szeregach. Czy on naprawdę wrócił do domu, panienko? – Tak mi się zdaje. Dobranoc, Liddy. Mimo wszystko, czyż młoda, wesoła kobieta może być stale obrażona na mężczyznę? Bywają okoliczności, kiedy dziewczęta w rodzaju Betsaby patrzą z pobłażaniem na niewłaściwe zachowanie się mężczyzn: kiedy pragną, by im mówili komplementy, co zdarza się często, kiedy pragną czuć nad sobą ich władzę, co zdarza się niekiedy, i gdy nie stawiają im głupich żądań, co zdarza się rzadko. W danym wypadku Betsaba najsilniej pragnęła zaspokoić pierwsze pragnienie z lekką domieszką drugiego. W dodatku los szczęśliwy czy fatalny sprawił, że partner wydał się jej od razu interesujący, gdyż był przystojny i widocznie dawniej przeżywał lepsze czasy. W rezultacie nie mogła się zdecydować, czy czuje się obrażona, czy nie. – A to dziwna przygoda! – zawołała, wreszcie znalazłszy się w swoim pokoju. – Czyż kto kiedy postąpił tak ordynarnie jak ja? Żeby też uciekać bez pożegnania przed człowiekiem, który zachował się tak grzecznie i uprzejmie! – Było jasne, że jego zuchwałe komplementy nie wydawały jej się już obrażające. Boldwood popełnił ten fatalny błąd, iż nie powiedział jej nigdy, że jest piękna. Duch władający lub opiekujący się jakimś miejscem, obiektem (łac.). [wróć]

ROZDZIAŁ XXV Opis nowego znajomego.

Swoiste usposobienie i kolejna zmienność losów złożyły się na to, by uczynić z sierżanta Troya osobnika wyjątkowego. Wspomnienia były dla niego niepotrzebnym brzemieniem, a wszelkie przewidywania – czymś zupełnie zbytecznym. W uczuciach nieskomplikowany, dbał jedynie o to, co miał przed oczami, a dotknąć boleśnie mogła go tylko chwila bieżąca. Jego stosunek do czasu był tylko przelotnym rzutem oka na to lub owo. Świadome przywołanie obrazu dni minionych lub przyszłych, które utożsamia przeszłość z doznanymi wzruszeniami, a nakazuje rozwagę w stosunku do przyszłości, było mu zupełnie nieznane. Dla niego przeszłością był dzień wczorajszy, przyszłością – jutro, ale nigdy nie pojutrze. Z tego względu można go było uważać za najszczęśliwszego człowieka w swoim rodzaju. Można bowiem stwierdzić z dużą dozą słuszności, że skłonność do wspomnień jest raczej wadą niż zaletą, przewidywanie przyszłości zaś w jedynej swej przyjemnej formie, czyli pełne bezwzględnej wiary w jasne jutro, w praktyce nie da się zastosować; tymczasem pod postacią nadziei i takich drugorzędnych czynników, jak cierpliwość czy niecierpliwość, decyzja czy ciekawość, jest nieustannym wahaniem między radością i bólem. Sierżant Troy, z natury zupełnie pozbawiony skłonności do wszelkich przewidywań, nie doznał nigdy rozczarowania. Takiej negatywnej korzyści można by przeciwstawić pewne pozytywne straty wynikające z ograniczonego poczucia smaku i związanych z nim wzruszeń, które owo ograniczenie nieuchronnie za sobą pociąga. Ale ktoś pozbawiony tych skłonności nie uważa się nigdy za poszkodowanego, gdyż pod tym względem ubóstwo moralne i estetyczne różni się całkowicie od ubóstwa materialnego; ubodzy moralnie nie zdają sobie z tego sprawy, a jeżeli to rozumieją, to starają się z tego wyleczyć.

Nie można wyrzekać się tego, czego się nigdy nie posiadało, toteż Troy nie mógł odczuwać braku uczuć, jakich nigdy nie doznawał. Będąc jednak święcie przekonany, że doznaje uciech nieznanych ludziom powściągliwym, uważał własną sferę odczuwań za szerszą od tej, w jakiej obracali się inni. W stosunku do innych mężczyzn bywał na ogół dość prawdomówny, natomiast wobec kobiet kłamał jak prawdziwy Kreteńczyk. Ten jego system etyczny był przede wszystkim obliczony na zdobywanie sobie dostępu do wesołych kompanii, a możliwość zdobycia przelotnych sympatii mogła mieć znaczenie tylko w przyszłości. Nigdy jednak nie przekraczał linii dzielącej występki zasługujące na wyrozumiałość od brzydkich i niewybaczalnych, toteż ludzie nie uważając go za szczególnie moralnego, często łagodzili ujemny sąd o nim pobłażliwym uśmiechem. Takie traktowanie go sprawiło, że chętnie brał na siebie grzeszki innych hulaków, co raczej powiększało jego własną sławę birbanta, niż wpływało na umoralnienie jego słuchaczy. Jego rozsądek i wrodzone skłonności rzadko kiedy wzajemnie na siebie oddziaływały, gdyż jakby na skutek milczącej umowy dawno wzięły ze sobą rozbrat. Wobec tego zdarzało się czasem, że choć zamierzenia jego bywały jak najbardziej uczciwe, to jakiś szczególny postępek tworzył dla nich ciemne tło, na którym odbijały się bardziej wyraziście. Ponieważ występne okresy w życiu sierżanta były dziełem impulsu, a okresy cnotliwe – skutkiem chłodnego rozumowania, to te ostatnie posiadały ową skromną właściwość, że częściej o nich słyszano, niż je widziano. Troy był człowiekiem bardzo czynnym, ale czynności jego miały charakter raczej bierny niż dynamiczny; ruchliwość jego, pozbawiona jakiejkolwiek podstawy czy kierunku, poprzestawała na wyładowywaniu się w sprawach, jakie przypadkowo znajdował na swojej drodze. Potrafił czasem błysnąć świetnym dowcipem, dlatego że słowa wyrywały mu się spontanicznie, natomiast w czynach nie zdołał wznieść się nad poziom przeciętności, gdyż nie był zdolny do konsekwentnego wykonania ich od samego początku. Odznaczał się bystrością i znaczną siłą charakteru, lecz nie umiał należycie kojarzyć tych zalet, wobec czego w braku woli

kierowniczej wyczerpywał bystrość umysłu w sprawach błahych i pospolitych, a cała jego pojętność marniała, tocząc się bezużytecznie po utartych koleinach rozumowania. Jak na człowieka należącego do średniej klasy mieszczańskiej, posiadał wykształcenie dostateczne, jak na zwykłego żołnierza – był wykształcony wprost wyjątkowo. Mówił płynnie i gładko. Potrafił się maskować i uchodzić za innego, niż był w istocie. Mógł na przykład mówić o miłości, a myśleć o obiedzie, odwiedzać męża, a zerkać na żonę, kwapić się do płacenia, mając zamiar pozostać dłużnym. Wiadomo powszechnie, że pochlebstwo i komplementy mają nad kobietami cudowną moc; wiele ludzi stosuje tę umiejętność tak automatycznie, jak gdyby powtarzali znane przysłowie lub twierdzili, że są chrześcijanami, nie myśląc o tym, że z tych pochlebstw mogą wyniknąć olbrzymie następstwa i że nie wychodzą nigdy na dobre osobom, do których są stosowane. Większość ludzi uważa, że powyższe twierdzenie jest tylko oklepanym komunałem, i dopiero jakaś katastrofa otwiera im oczy na olbrzymie znaczenie w nim zawarte. Gdy pochlebstwo wyrażone jest z pewną rozwagą, to nasuwa się przypuszczenie, że aby odnieść skutek, musi być czymś usprawiedliwione. Na dobro mężczyzn należy zapisać, że niewielu z nich usiłuje rozwiązać to zagadnienie za pomocą własnego doświadczenia, a może na ich szczęście przypadek zagadnień takich nigdy za nich nie rozwiązuje. Niemniej jednak wiadomo, że mężczyzna blagier, który zasypując kobietę bzdurnymi frazesami, potrafi robić to mądrze, zdobywa nad nią władzą mogącą ją doprowadzić do ostatecznej zguby; prawdy tej nauczyły niejednego mężczyznę różne bolesne i nieprzewidziane zdarzenia. Niektórzy twierdzą, że umiejętność tę zdobyli dzięki owemu doświadczeniu i posługują się nią dalej ze straszliwym skutkiem. Sierżant Troy był jednym z nich. Znane było jego często powtarzane zdanie, że w postępowaniu z kobietami należy stosować albo pochlebstwa, albo klątwy i obelgi. Trzeciej drogi nie ma. „Zachowuj się wobec nich uczciwie, a jesteś zgubiony” – mawiał często. Publiczny występ owego filozofa nastąpił wkrótce po jego przybyciu do Weatherbury. Tydzień lub dwa po strzyżeniu owiec

Betsaba, czując niewymowną ulgę z powodu nieobecności Boldwooda, wyszła na łąkę, gdzie koszono trawę, i przez płot przyglądała się ludziom zajętym sianokosami. Tworzyli dwie prawie równe grupy postaci wyprostowanych i zgiętych; w pierwszej byli mężczyźni, w drugiej – kobiety w nasuniętych na czoło czepkach obciągniętych nankinem zwisającym na plecy. Coggan i Marek Clark kosili na nieco dalszym skrawku łąki; Clark nucił jakąś melodię w takt machania kosą, a Jan Coggan nie wysilał się, aby za nim nadążyć. Na najbliższej łące zaczęto już ładować siano na wozy, kobiety zgarniały je grabiami w pokosy i kopy, a mężczyźni podawali je widłami na wozy. Spoza wozu wyłoniła się jaskrawa, szkarłatna postać mężczyzny ładującego spokojnie siano wraz z innymi. Był to rycerski sierżant, który dla przyjemności zabrał się do pracy przy sianokosach, i nikt nie mógł zaprzeczyć, że pomagając przy tej sezonowej i pilnej robocie, oddawał pani folwarku iście rycerską przysługę. Gdy tylko Betsaba ukazała się na łące, Troy natychmiast ją zobaczył i wbiwszy w ziemię widły, chwycił laseczkę i pośpieszył na jej spotkanie. Betsaba trochę gniewna, trochę zmieszana zarumieniła się i odwróciwszy oczy na ścieżkę, odeszła nią wprost przed siebie.

ROZDZIAŁ XXVI Scena na skraju łąki.

– A, panna Everdene! – rzekł sierżant, przykładając dłoń do małej wojskowej czapeczki. – Nie przyszło mi na myśl, że to z panią rozmawiałem ubiegłej nocy. A jednak gdybym się zastanowił, to byłbym się domyślił, że pani jest tą „Królową Giełdy Zbożowej” (bo prawda czy w dzień, czy w nocy pozostanie zawsze prawdą, a wczoraj w Casterbridge słyszałem, że panią tak nazywają). Tak, powinienem był wiedzieć, że Królową Giełdy Zbożowej nie może być nikt inny, tylko właśnie pani. A teraz przychodzę, by prosić ją stokrotnie o przebaczenie, że wczoraj jako człowiek obcy pozwoliłem sobie na zbyt zuchwałe wyrażenie swych uczuć. Co prawda, nie jestem tu człowiekiem obcym. Jak już wczoraj pani powiedziałem, jestem sierżant Troy i będąc młodym chłopcem, niezliczone razy pomagałem wujowi pani w pracy na jego polach. Teraz czynię to samo dla pani. – Wypada mi chyba za to panu podziękować, panie sierżancie – rzekła Królowa Giełdy Zbożowej tonem zdawkowej wdzięczności. Sierżant zrobił minę smutną i trochę obrażoną. – Nie, panno Everdene, nie musi mi pani wcale dziękować. Dlaczego pani sądzi, że to konieczne? – Rada jestem, że to niekonieczne. – A dlaczego, jeżeli wolno spytać? – Dlatego, że w ogóle nie mam ochoty za cokolwiek panu dziękować. – Obawiam się, iż językiem swym wyrządziłem sobie samemu tyle krzywdy, że sercem nie zdołam jej nigdy powetować. Co za okropne czasy! Więc nieszczęście ma wiecznie prześladować mężczyznę za to, iż ośmielił się uczciwie powiedzieć kobiecie, że jest piękna? Bo nie powiedziałem nic więcej, chyba pani to przyzna, a ja sam przyznaję, że mniej już powiedzieć nie mogłem. – Uważam, że bez takich wyznań łatwiej mi jest się obejść niż bez

pieniędzy. – Istotnie, ale uwaga ta odbiega od tematu. – Nie, bo oznacza, że wolałabym obyć się bez pańskiego towarzystwa. – A ja uważam, że pani wymyślanie jest mi milsze niż innych kobiet pocałunki. I wobec tego zostanę tutaj. Betsaba po prostu zaniemówiła. Mimo to nie mogła się oprzeć uczuciu, że człowiekowi, który przed chwilą pomagał jej w pracy, nie powinna dawać tak ostrej odprawy. – No cóż – mówił dalej Troy – czasem hołd składa się w sposób nieokrzesany i być może, że tym właśnie zawiniłem, natomiast zdarza się również, że ktoś traktuje innych niesprawiedliwie, a tym właśnie zawiniła pani. Czyż człowiek szczery, prosty, nieznający blagi i wyrażający bez namysłu swoje zdanie zasługuje na tak ostrą naganę, jak gdyby był przestępcą? – Pan przedstawia sprawę zupełnie inaczej, niż było naprawdę – rzekła, odwracając się. – Po prostu nie pozwalam, by obcy zachowywali się wobec mnie w sposób arogancki, nawet wtedy, gdy mnie wychwalają. – A więc nie sam fakt, lecz sposób, w jaki wyraziłem się, obraził panią? Pozostaje mi jednak smutna satysfakcja, że wiem, iż słowa moje, pochlebne czy obraźliwe, zawierały bezsprzeczną prawdę. Czyż może pani wymagać, bym ujrzawszy panią, opowiadał o niej znajomym jako o kobiecie zupełnie przeciętnej, dlatego tylko, by oszczędzić pani zakłopotania, gdy zaczną się pani natrętnie przyglądać? Nie, tego bym nie potrafił. Nie zdobyłbym się na podobnie śmieszne kłamstwo o piękności po to tylko, by utwierdzić jedyną kobietę w Anglii w przesadnej skromności. – Ależ pan potrafi blagować! – zawołała Betsaba, śmiejąc się mimo woli z chytrej metody wojaka. Ma pan nader żywą wyobraźnię, panie sierżancie Troy. Dlaczego nie pozwolił mi pan wczoraj przejść spokojnie, nie odzywając się do mnie ani słowem? To jedynie mam panu do zarzucenia. – Bo wcale tego nie chciałem. Połowa przyjemności polega na wyrażeniu swych uczuć odruchowo i tak właśnie postąpiłem.

A postąpiłbym tak samo w przeciwnym wypadku, gdyby pani była stara i brzydka. Byłbym wtedy wyraził swoje uczucia równie szczerze. – Od jak dawna wyraża pan swe uczucia tak odruchowo? – Od czasu, gdy nauczyłem się odróżniać piękno od brzydoty. – Spodziewam się, że poczucie różnicy, o której pan mówi, stosuje się nie tylko do piękności fizycznej, lecz także do moralnej. – Nie lubię mówić o moralności ani o religii, bądź własnej, bądź cudzej. Stałbym się jednak może dobrym chrześcijaninem, gdyby nie to, że piękne kobiety uczyniły ze mnie bałwochwalcę. Betsaba uśmiechnęła się, aż na jej twarzy ukazały się dołeczki. Odwróciła się, chcąc ukryć mimowolne rozbawienie. Troy szedł nadal obok niej, wywijając laseczką. – Ale… panno Everdene… chyba mi pani przebaczy? – Niezupełnie. – Dlaczego? – Bo pan mówi takie rzeczy… – Powiedziałem, że pani jest śliczna i będę dalej to mówił, i powtarzał, bo… pani naprawdę jest śliczna! Niech padnę trupem, jeżeli pani nie jest najpiękniejszą ze wszystkich kobiet, jakie kiedykolwiek poznałem. Dalibóg… – Dosyć! Dosyć! Niech pan już nic nie mówi! Nie będę już pana słuchała, bo pan jest bluźniercą! – zawołała targana niepokojem wywołanym jego słowami, a zarazem chęcią słuchania ich dalej. – Powtarzam raz jeszcze, że pani jest po prostu czarująca! Czyż jest w tym coś dziwnego, że to mówię? Przecież to fakt oczywisty! Może zdanie moje, wypowiedziane zbyt gorąco, nie podobało się pani i ma dla niej zbyt mało znaczenia, by ją przekonać, ale powiedziałem je szczerze i uczciwie, więc dlaczego nie miałaby pani mi wybaczyć? – Bo… to nie wypada – szepnęła po kobiecemu. – A fe! Więc ja bardziej grzeszę, łamiąc trzecie przykazanie tego okropnego Dekalogu, niż pani łamiąc dziewiąte? – Bo też nie wydaje mi się zupełnie pewne, czy naprawdę jestem taka czarująca – odpowiedziała wymijająco. – Nie wydaje się to tylko pani, ale to dlatego, stwierdzam to z całym szacunkiem, że pani jest zbyt skromna. A wszak każdy, kto

panią widzi, musi jej to powiedzieć, więc powinna pani wierzyć. – Nikt nie mówi mi tego tak wyraźnie. – Eee… z pewnością wszyscy tak mówią. – Ale nie mówią mi tego w oczy tak jak pan – odpowiedziała, pozwalając sobie wciągnąć się do rozmowy wbrew postanowieniu, że rozmawiać z nim nie będzie. – A jednak pani wie dobrze, że wszyscy tak myślą. – Nie… to jest… co prawda, słyszałam od Liddy, że tak mówią, ale… – Tu przerwała. Więc kapitulacja! Mimo wszelkich zastrzeżeń takie właśnie znaczenie miała owa prosta odpowiedź. Kapitulacja, z której Betsaba nie zdawała sobie nawet sprawy. Nigdy podobnie błaha i wymijająca odpowiedź nie zawierała bardziej wyraźnego znaczenia. Lekkomyślny sierżant uśmiechnął się w duszy, a prawdopodobnie diabeł również uśmiechnął się w swej piekielnej czeluści, gdyż chwila ta stanowiła punkt zwrotny w czyimś życiu. Ton jej odpowiedzi i wyraz twarzy ponad wszelką wątpliwość świadczyły o tym, że ziarno mające rozsadzić fundamenty zapuściło w szczelinie korzenie, reszta była tylko kwestią czasu i naturalnych następstw. – A więc prawda jak oliwa wypłynęła na wierzch! – zawołał w odpowiedzi żołnierz. – Nigdy w to nie uwierzę, by młoda kobieta mogła żyć w atmosferze uwielbienia, nie zdając sobie z tego sprawy! Ach, panno Everdene, pozwoli pani sobie powiedzieć prosto z mostu, że jest pani niebezpieczna dla całego rodu męskiego. – Doprawdy? Dlaczego? – zapytała, otwierając szerzej oczy. – Ależ to oczywiste! Niech mnie powieszą (proszę wybaczyć prostemu żołnierzowi stare chłopskie wyrażenie), ale powiem, co myślę, niezależnie od tego, czy to sprawi pani przyjemność, czy nie, choć nie spodziewam się, by mi pani wybaczyła. Otóż uważam, że uroda pani wyrządzi na świecie więcej złego niż dobrego. – Tu sierżant spojrzał z zadumą na łąkę. – Zapewne każdy przeciętny mężczyzna może zakochać się w pierwszej lepszej przeciętnej kobiecie. Może się z nią ożenić, być zadowolony i prowadzić razem żywot użyteczny. Ale takie kobiety jak pani bywają pożądane przez setki mężczyzn, oczy pani oczarują całe ich zastępy i wzbudzą w nich beznadziejną miłość, podczas

gdy pani może wyjść tylko za jednego z nich. Z tego, powiedzmy, dwudziestu będzie się starało utopić gorycz wzgardzonej miłości w falach alkoholu; dwudziestu innych będzie pędziło ślamazarne życie bez chęci ani usiłowań, by zająć jakie wybitniejsze miejsce na świecie, gdyż wszystkie ich dążenia i ambicje pochłonęło uczucie dla pani; jeszcze dwudziestu, nie wyłączając w tym mojej wrażliwej osoby, będzie się wiecznie wlokło za panią, wypatrując każdej sposobności, by panią zobaczyć, i w tym celu ważyć się na kroki szalone! Bowiem mężczyźni to nieuleczalni głupcy! Reszta będzie się starała z większym lub mniejszym powodzeniem zapanować nad tą namiętnością. Ale wszyscy oni zaznają, czym jest smutek. I nie tylko tych dziewięćdziesięciu dziewięciu mężczyzn, ale wraz z nimi posmutnieje także dziewięćdziesiąt dziewięć kobiet, z którymi mogli się ożenić. To właśnie chciałem powiedzieć. Dlatego powtarzam, że takie czarujące kobiety jak pani, panno Everdene, są istnym przekleństwem dla rodu męskiego. Podczas tego przemówienia piękna twarz sierżanta zachowała wyraz sztywny i surowy niczym twarz Johna Knoxa zwracającego się do swej młodej, wesołej królowej1. Widząc, że Betsaba nie odpowiada, zapytał: – Czy pani zna język francuski? – Nie, zaczęłam się uczyć, ale gdy doszłam do czasowników, ojciec mój umarł – odpowiedziała z prostotą. – A ja chętnie czytam po francusku, gdy mi się tylko nadarzy sposobność, co ostatnio rzadko mi się udawało (matka moja była paryżanką). Istnieje takie francuskie przysłowie: Qui aime bien, châtie bien. Kto mocno kocha, ten mocno karci. Zrozumiała mnie pani? – Ach – odpowiedziała, przy czym jej na ogół chłodny głos lekko zadrżał – jeżeli pan choć w połowie umie tak zwycięsko walczyć bronią jak językiem, to rana zadana pańskim bagnetem może być przyjemna. – W tej chwili biedna Betsaba spostrzegła, że to wyznanie wymknęło się jej niepotrzebnie, a usiłując zatrzeć wrażenie, zabrnęła jeszcze gorzej, dodając: – Ale proszę nie myśleć, że pańskie słowa MNIE robią przyjemność. – Wiem, wiem doskonale, że tak nie jest – odpowiedział Troy z miną wyrażającą szczere przekonanie. Po czym, posępniejąc, dodał:

– Skoro całe zastępy mężczyzn gotowe są obsypać panią czułościami i wyrazić jej uwielbienie, na które pani tak zasługuje, a nie dodaje tak potrzebnych pani przestróg, to jest oczywiste, że moje szczere i odruchowo powiedziane słowa nie mogą być dla pani miłe. Choć taki ze mnie wariat, nie jestem na tyle zarozumiały, bym mógł tak myśleć. – A jednak zdaje mi się, że… pan jest zarozumiały – rzekła Betsaba, patrząc z ukosa na łodygę sitowia, którą niespokojnie szarpała ręką, gdyż pod wpływem żołnierskiego zachowania zaczęła się gorączkować – nie dlatego, by nie zdawała sobie sprawy z jego pochlebstw, lecz dlatego, że rzucały na nią urok wprost nieodparty. – Nie przyznałbym się do tego przed nikim, nawet przed panią. Być może, że pod wpływem wariackiej nadziei okazałem się nieco zarozumiały. Wiedziałem, że zbyt często jest pani zmuszona słyszeć słowa uwielbienia, by jej miały sprawiać przyjemność. Sądziłem jednak, że dobroć pani powstrzyma ją od wyrażenia tak ostrego sądu o moim niepohamowanym języku – jak to pani uczyniła – i nie pozwoli pani myśleć o mnie źle i dotknąć mnie tak boleśnie choćby dlatego, że dziś rano ciężko pracowałem, by pomóc pani w ratowaniu siana. – A więc proszę już o tym zapomnieć. Może pan nie zamierzał dotknąć mnie, wyrażając w sposób tak śmiały swoje zdanie o mnie. Nie wątpię, że pan tego zamiaru nie miał – dodała przebiegła kobietka z żałośnie naiwną powagą. – I… dziękuję panu za okazaną mi pomoc. Ale… ale proszę już do mnie nie mówić w taki lub inny sposób, zanim ja pierwsza pana nie zagadnę. – Och, panno Betsabo, to zbyt okrutne! – Nie, dlaczego miałoby to być okrutne? – Więc pani nie chce nigdy ze mną porozmawiać? Bo ja nie pozostanę tu już długo. Wkrótce będę musiał powrócić do smutnej monotonii wojskowej dyscypliny, a pułk nasz zostanie stąd niebawem odwołany. Więc pani chce mnie pozbawić tej jedynej niewinnej przyjemności w moim smutnym życiu? Widzę, że wspaniałomyślność nie należy do wybitnych zalet kobiety. – A kiedy pan stąd wyruszy? – zapytała z pewnym zainteresowaniem. – Za miesiąc.

– Cóż za przyjemność znajduje pan w rozmowie ze mną? – Czyż może pani o to pytać, wiedząc, na czym opieram swój żal do pani? – Jeżeli panu zależy na takiej bagatelce, to mnie to również nie szkodzi – odpowiedziała z wahaniem i niepewnością w głosie. – Ale czyż naprawdę może panu zależeć na wymianie ze mną kilku słów? Zdaje mi się, że pan tak tylko mówi. – Pani się myli, ale nie będę się już powtarzał, jestem zbyt wdzięczny za te życzliwe słowa, bym miał się spierać o ton, jakim zostały powiedziane. Proszę mi wierzyć, że bardzo mi zależy na rozmowie z panią. Może pani pomyśli, że szaleńcem jest człowiek, który tęskni za jednym jej słowem, bodaj za rzuconym mu „dzień dobry!”. Może to naprawdę szaleństwo i ja… sam już nie wiem. Ale nie była pani nigdy mężczyzną, który patrzy na kobietę taką jak pani. – Istotnie. – Toteż nie może pani mieć pojęcia, co taki mężczyzna czuje, i niech Bóg broni, by miała pani kiedykolwiek takiego uczucia doświadczyć. – Ależ to nonsens! Pochlebstwo! Więc jakież to uczucie? Chciałabym to wiedzieć. – Krótko mówiąc, jest to stan, gdy myśli, słuch i wzrok skupiają się tylko na jednym przedmiocie, co jest prawdziwą męką, jeżeli nie torturą. – Ach, sierżancie, tego już zanadto! Pan po prostu udaje! – zawołała, potrząsając głową. – Słowa pańskie są zbyt przesadne, by mogły być prawdziwe. – Nie, nie, ręczę honorem żołnierza. – Ale dlaczego tak jest? Rzecz prosta, pytam o to tak sobie, dla spędzenia czasu. – Dlatego, że pani jest tak oszałamiająca, a ja tak oszołomiony. – Pan na to wygląda. – Bo też nim jestem. – Przecież dziś w nocy zobaczył mnie pan po raz pierwszy! – To obojętne. Błyskawica zapala się w okamgnieniu. Wtedy od razu panią pokochałem i… kocham. Betsaba spojrzała nań badawczo, poczynając od stóp, ale nie

odważyła się sięgnąć wzrokiem aż do jego oczu. – To niemożliwe i tak wcale nie jest – rzekła poważnie. – Ludzie nie są zdolni do tak nagle obudzonych uczuć. Nie będę dalej tego słuchała… Ach, Boże, chciałabym wiedzieć, która to godzina… Muszę już odejść… tyle czasu już straciłam. Sierżant spojrzał na zegarek i powiedział godzinę. – Czy pani nie ma zegarka? – zapytał. – Jeszcze nie mam. Zamierzam właśnie kupić sobie nowy. – Nie, pani go dostanie, ofiaruję go pani, tak, daruję go pani, panno Everdene. I zanim się zorientowała, o co mu chodzi, już ciężki złoty zegarek spoczywał w jej dłoni. – Jest zbyt dobry, by miał go posiadać taki człowiek jak ja – oświadczył spokojnie. – Zegarek ten ma swoją historię. Proszę nacisnąć sprężynę i otworzyć wierzchnią kopertę. Zrobiła, jak ją prosił. – Co pani widzi? – Koronę i jakiś napis. – Koronę pięciopałkową, a nad nią słowa: Cedit amor rebus. Miłość poddaje się okolicznościom. Jest to motto hrabiowskiej rodziny Severnów. Zegarek ten należał do pewnego lorda, który przed śmiercią zostawił go mężowi mojej matki, ubogiemu lekarzowi, by go używał aż do czasu, gdy ja dorosnę, a wtedy zegarek przeszedł na moją własność. Był to jedyny majątek, jaki odziedziczyłem po ojcu. Za pomocą tego zegarka regulowano niegdyś bieg spraw państwowych, oficjalne uroczystości, przyjęcia na królewskim dworze, odbywane z przepychem podróże oraz godziny snu lorda. Teraz należy do pani. – Ależ panie sierżancie, nie mogę tego przyjąć! Nie mogę! – zawołała, ze zdumieniem otwierając szeroko oczy. – Złoty zegarek! Co też pan wyrabia! Niech pan nie będzie takim komediantem! Sierżant cofnął się, by uniemożliwić oddanie mu z powrotem zegarka, który upartym ruchem usiłowała mu wręczyć. Betsaba postępowała krok w krok za nim. – Proszę go zatrzymać, panno Everdene! Proszę! – błagał jak kapryśny, impulsywny dzieciak. – Gdy będzie należał do pani, nabierze

dla mnie dziesięciokrotnej wartości. Zwykły, pospolity zegarek będzie dla mnie w sam raz odpowiedni, a myśl, że ten mój będzie dotykał serca pani… nie będę już o tym mówił. Znalazł się teraz w rękach godniejszych niż kiedykolwiek. – Ależ ja nie mogę się na to zgodzić! – zawołała w przystępie rozpaczy. – Jak pan może robić coś podobnego! To znaczy, o ile naprawdę chce mi go pan ofiarować. Żeby mi dawać zegarek po nieboszczyku ojcu, a w dodatku taki kosztowny. Jak można być tak lekkomyślnym! – Kochałem ojca, tak, ale panią kocham jeszcze bardziej. Dlatego to robię – powiedział sierżant tonem tak doskonałej szczerości, że było widoczne, iż teraz nie udaje. Jej uroda, którą chwalił żartem, kiedy Betsaba była spokojna, teraz, gdy się ożywiła, olśniła go naprawdę. I jakkolwiek w słowach jego było mniej powagi, niż jej się zdawało, to pewnie więcej, niż sam sobie wyobrażał. Betsaba, wzruszona i pełna najwyższego zdumienia, powiedziała z lekkim niedowierzaniem: – Czyż to możliwe? Czyż naprawdę mógł mnie pan pokochać? I to tak nagle? Tak mało mnie pan zna. Może w rzeczywistości nie jestem taka… ładna, jak się to panu wydaje? Proszę, niech pan ten zegarek zabierze, błagam o to! Nie chcę i nie mogę go przyjąć. Proszę mi wierzyć, że pan jest zbyt hojny. Nie doświadczył pan ode mnie żadnej uprzejmości, więc dlaczego miałby pan być dla mnie taki dobry? Już miał na ustach jakąś wykrętną odpowiedź, lecz powstrzymał się i tylko spojrzał na nią przeciągle. A naprawdę, gdy tak stała przed nim wzruszona, podniecona i szczera jak dziecko, jej zniewalająca uroda do tego stopnia usprawiedliwiała wszelkie epitety, jakimi ją obdarzał, że niemal przeląkł się własnego zuchwalstwa, gdy śmiał je podawać w formie fałszywych komplementów. – Dlaczego? – zapytał odruchowo. – Dlaczego? – powtórzył, nie przestając się w nią wpatrywać. – A moi ludzie widzą, że tak spaceruję z panem po polu i pewnie się dziwią. Ach, to okropne! – dodała, nie zdając sobie sprawy z przemiany, jaka się w niej dokonała. – Z początku nie myślałem serio, że pani go przyjmie, gdyż

zegarek ten jest moim jedynym patentem na szlachectwo – wyznał naiwnie – ale teraz, klnę się na duszę, że tego pragnę. Jestem w tej chwili naprawdę szczery, naprawdę! Proszę mnie nie pozbawiać tego szczęścia, że będzie go pani nosiła ze względu na mnie. Ale widocznie jest pani zbyt urocza, by mogła być dobrą dla innych. – Nie, nie, niech pan tak nie mówi! Mam pewne powody nakazujące mi powściągliwość, a tych wyjawić panu nie mogę. – Niechże więc tak będzie, trudno! – rzekł, biorąc wreszcie z powrotem zegarek. – Muszę już panią pożegnać. Ale chyba zechce pani czasem ze mną porozmawiać, podczas mego krótkiego pobytu tutaj? – Oczywiście…! To jest… Sama już nie wiem, czy powinnam… Ach, czemu pan tu przyszedł, żeby mnie tak niepokoić! – Może zastawiając sidła, sam się w nie wplątałem. Zdarzało się to już nieraz. A czy pani pozwoli, bym popracował na jej polach? – zapytał przymilnie. – Owszem, skoro to panu sprawia przyjemność. – Dziękuję pani, panno Everdene! – Nie ma za co. – Do widzenia! Sierżant przytknął dłoń do wojskowej czapeczki włożonej na czubek głowy, zasalutował i powrócił do dalekiej grupki ludzi zajętych zwożeniem siana. Betsaba w tej chwili nie była w stanie zbliżyć się do kosiarzy. Serce jej tłukło się niespokojnie w piersi przepełnionej zmieszaniem i podnieceniem. Rozgrzana, bliska łez skierowała się ku domowi, szepcząc: „Co ja zrobiłam! Co to ma znaczyć? Chciałabym wiedzieć, ile jest w tym prawdy”. John Knox (1505?–1572) – duchowny szkocki, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli reformacji w XVI w. Słynne były jego ustawiczne kontrowersje na tematy religijne, polityczne i obyczajowe z ówczesną królową szkocką Marią Stuart. [wróć]

ROZDZIAŁ XXVII W Weatherbury roją się pszczoły.

Tego roku pszczoły w Weatherbury późno się roiły. Było to pod koniec czerwca, nazajutrz po spotkaniu z Troyem na łące, gdy Betsaba stała w ogrodzie, obserwując krążący w powietrzu rój pszczół i usiłując zgadnąć, gdzie też usiądą. Tego roku wyroiły się nie tylko później, lecz także jakoś inaczej niż zwykle. Czasem przez dłuższy czas osiadały na najniższej, łatwo dostępnej gałęzi, na przykład na krzaku porzeczkowym lub na rosnących szpalerem jabłonkach; kiedy indziej z tą samą jednomyślnością sadowiły się na najwyższych konarach rajskich jabłoni czy renet, jakby drwiąc sobie z wszelkich intruzów nieuzbrojonych w drabiny i żerdzie do strącenia ich. Tak właśnie roiły się dziś. Betsaba, osłoniwszy oczy dłonią, patrzyła, jak na tle niezgłębionego błękitu wirujące mrowie wznosi się coraz wyżej, aż wreszcie osiada na jednym z owych niedostępnych drzew. Można było zauważyć proces poniekąd analogiczny ze stwierdzonym naukowo powstawaniem wszechświata w niepamiętnych czasach. Brzękliwy rój omiatał niebo rozpierzchłą, lecz jednolitą mgławicą, powoli gęstniejącą w coraz ciemniejszą chmurę; wreszcie opadł na gałąź i zgęstniał jeszcze bardziej, tworząc w jasnym świetle czarną, wyraźną plamę. Wszyscy mężczyźni i kobiety krzątali się przy sianokosach – nawet Liddy wyszła na łąkę, by pomóc w pracy – wobec tego Betsaba postanowiła, że o ile to będzie możliwe, zajmie się sama ściągnięciem roju do ula. Przystroiła ul ziołami i zaopatrzyła w miód, przyniosła drabinę, gałąź i długi, zakończony hakiem kij. Zabezpieczyła się od ukąszeń, uzbrajając się w skórzane rękawice, słomkowy kapelusz i duży gazowy welon niegdyś zielony, dziś wyblakły do koloru jasnotabaczkowego, i weszła kilka szczebli po drabinie. Wtem tuż blisko, o jakie dziesięć jardów, usłyszała głos, który zaczynał działać na nią z dziwnie podniecającą mocą.

– Panno Everdene, proszę pozwolić, bym pani pomógł. Nie powinna pani sama podejmować się takiej pracy. Troy otwierał właśnie ogrodową furtkę. Betsaba w nerwowym podnieceniu rzuciła na ziemię gałąź, kij i pusty ul, obciągnęła ciasno dół spódnicy i jako tako zdołała ześliznąć się z drabiny. Zaledwie znalazła się na ziemi, Troy stał już przy niej i nachylił się, by podnieść ul. – Jak szczęśliwie się złożyło, żem przyszedł akurat w porę! – zawołał sierżant. W jednej chwili odzyskała głos. – Co? Więc pan gotów jest strząsnąć dla mnie rój? – zapytała tonem jak na tak śmiałą dziewczynę niepewnym, aczkolwiek u nieśmiałej świadczyłby o pewności siebie. – Ależ tak – odrzekł Troy. – Oczywiście! Jaka pani dziś różowa! – Cisnął na ziemię laskę i już postawił stopę na pierwszym szczeblu drabiny. – Przecież musi pan włożyć welon i rękawice, bez tego straszliwie by pana pokąsały. – Słusznie, muszę włożyć welon i rękawice. Może pani zechce mi pomóc, bym go zawiązał jak należy. – Ale musi pan także mieć kapelusz o szerokich skrzydłach, gdyż pańska czapka nie ma wcale ronda, by na nim zawiązać welon, a bez niego pokłułyby panu twarz. – Naturalnie! Kapelusz jest nieodzowny! Tak więc kapryśny los zrządził, że musiała zdjąć welon i kapelusz i umieścić go na jego głowie, a Troy rzucił czapkę na krzak agrestu. Po czym trzeba było owiązać welon wkoło kołnierza i nałożyć rękawice. Wyglądał tak zabawnie w tym niezwykłym przebraniu, że mimo całego podniecenia nie mogła się powstrzymać, by nie wybuchnąć śmiechem. Śmiech ten był jak gdyby wyłamaniem jeszcze jednej deski z ochronnej palisady oziębłości, z jaką trzymała go w ryzach. Betsaba przyglądała się z dołu, jak strząsał i zmiatał pszczoły z drzewa, trzymając w drugiej ręce ul, dokąd wpadały. Korzystając z chwili, gdy uwaga jego była pochłonięta robotą, doprowadziła się do porządku. Troy zeszedł z drabiny, trzymając na odległość ramienia ul, za

którym sunęła chmura pszczół. – Dalibóg – rzekł spoza welonu – od tego trzymania ula ramię boli mnie więcej niż po całogodzinnym ćwiczeniu szablą. – Skończywszy robotę, zbliżył się do Betsaby. – Czy zechciałaby pani odwiązać mi welon i uwolnić mnie od niego? Po prostu duszę się w tej jedwabnej klatce. Aby ukryć zakłopotanie przy tej niezwykłej czynności odwiązywania z jego szyi welonu, powiedziała: – Nigdy nie widziałam tego, o czym pan wspomniał. – Czego? – Ćwiczenia szablą. – A chciałaby pani to zobaczyć? – zapytał. Betsaba się zawahała. Mieszkańcy Weatherbury, którym przypadkowo udało się znaleźć w pobliżu koszar w Casterbridge, opowiadali jej czasem cuda o niezwykłych, wspaniałych ćwiczeniach szablą. Mężczyźni i chłopcy, zdoławszy zajrzeć przez szczelinę lub nad murem na koszarowy dziedziniec, mówili o tym jak o najbardziej olśniewającym widowisku: na żołnierskich mundurach i broni zapalały się niby gwiazdy migotliwe błyski to tu, to tam, to ówdzie, a wszystko zgodnie z regułami i w zupełnym porządku. Betsaba wyraziła spokojnie to, czego tak gorąco pragnęła: – Tak, bardzo chciałabym to zobaczyć. – A więc pani zobaczy. Zobaczy pani, jak ja to robię. – Doprawdy? W jaki sposób? – Chwileczkę, niech się zastanowię. – Ale nie laską, tego nie jestem ciekawa, ale prawdziwą szablą. – Oczywiście. Wprawdzie nie mam tu szabli, ale do wieczora mógłbym się o nią postarać. A czy pani zgodzi się… Troy nachylił się nad nią i szeptem coś jej powiedział. – Ach, nie! Tego nie zrobię! – odpowiedziała, rumieniąc się. – Bardzo dziękuję, ale to niemożliwe. – Dlaczego niemożliwe? Nikt by o tym nie wiedział. Potrząsnęła głową, ale już z mniejszą stanowczością. – Gdybym przyszła – dodała – to musiałabym zabrać ze sobą Liddy. Dobrze?

Troy zapatrzył się w dal. – Nie widzę racji, dla której miałaby ją pani zabrać – rzekł chłodno. Bezwiedne przyzwolenie w oczach Betsaby zdradzało, że coś więcej niż jego chłód zniewalało ją do uznania, iż obecność Liddy przy tym widowisku byłaby zbyteczna. Czuła to nawet wtedy, gdy mu to zaproponowała. – A więc dobrze. Nie przyprowadzę Liddy i przyjdę sama, ale na krótko – dodała – na bardzo krótko. – Nie potrwa to dłużej niż pięć minut – powiedział Troy.

ROZDZIAŁ XXVIII Kotlinka wśród paproci.

Na wzgórzu znajdującym się naprzeciw domu Betsaby ciągnął się na milę szmat nieuprawnej ziemi porośniętej o tej porze roku gąszczem wybujałych paproci, które rosnąc zbyt szybko, stały się przezroczyste i mieniły się odcieniem jasnej, nieskazitelnej zieleni. O ósmej godzinie tego letniego wieczora, gdy długie, olśniewające promienie złotej kuli muskały jeszcze czubki paproci, dał się słyszeć lekki szelest sukni; wśród gąszczu ukazała się Betsaba, a miękkie, pierzaste wachlarze paproci głaskały ją po ramionach. Przystanęła, odwróciła się, pobiegła wzgórzem; była już w połowie drogi do domu i rzuciła pożegnalne spojrzenie na miejsce, skąd przed chwilą odeszła, postanawiając, że mimo wszystko już tu nie powróci. Wtem na krawędzi wzgórza ujrzała jaskrawy punkt czerwieni, który po chwili znikł po drugiej stronie. Przeczekała minutę… dwie… Pomyślała, jak Troy będzie zawiedziony, gdy ona nie dotrzyma danego przyrzeczenia, wreszcie pobiegła z powrotem przez pole, wspięła się na pagórek i pośpieszyła w pierwotnym kierunku. Dosłownie drżała teraz i dyszała na myśl o swym zuchwałym przedsięwzięciu; pierś jej oddychała szybko, a oczy gorzały niezwykłym blaskiem. A jednak przyjść musiała. Przystanęła u skraju kotlinki pośród paproci. Troy stał na dole i patrzył na nią. – Słyszałem szelest kroków wśród paproci, zanim panią ujrzałem – rzekł, podając jej rękę, by jej pomóc przy zejściu z pochyłości. Wądół ten, o kształcie wklęsłej miski, utworzony w sposób naturalny, miał średnicy około trzydziestu stóp i był dość płytki, by promienie słońca mogły dosięgnąć ich głów. Stojąc w środku, można było widzieć, jak błękit nieba zlewa się z okrągłą linią paproci, które krzewiły się aż do krawędzi stromizny i urywały się nagle jak nożem uciął. Dno wądołu, otoczone pasem zieleni, wyścielał miękki dywan mchu przetykanego trawą, a tak puszysty, że stopa grzęzła w nim do

połowy. – A teraz zaczynamy – rzekł Troy, dobywając szabli, która niby żywa istota błysnęła w słońcu rodzajem powitania. – Najpierw cztery cięcia w prawo i cztery w lewo, potem cztery sztychy w prawo i cztery w lewo. W piechocie cięcia i sztychy są według mnie bardziej interesujące, za to nasze – bardziej szczękliwe. Stosują tam siedem cięć i trzy sztychy. Tyle na początek. Następnie pierwsze cięcie, jak gdybym siał zboże, o tak. – Betsaba ujrzała w powietrzu rodzaj tęczy, po czym ramię Troya znieruchomiało. – Drugie cięcie, jakbym zagradzał komu drogę, o tak! Trzecie, jakbym żął sierpem. Czwarte, jak gdybym młócił – w ten oto sposób. Potem to samo w lewo. A teraz sztychy: raz, dwa, trzy, cztery w prawo; raz, dwa, trzy, cztery w lewo. – Powtórzył je na nowo. – Czy jeszcze raz? – zapytał. – Raz, dwa… Przerwała mu śpiesznie: – Raczej nie! Nie chodzi mi o te drugie i czwarte, ale pierwsze i trzecie są okropne! – Dobrze, więc pierwsze i trzecie opuszczę. A teraz cięcia, sztychy i pchnięcia razem. – Troy wykonał je. – W natarciu ćwiczymy się w taki sposób. – Powtórzył ruchy poprzednie. – Są to ćwiczenia zwykłe, stereotypowe. Piechota stosuje jeszcze dwa diabelskie cięcia w górę, ale my jesteśmy zbyt humanitarni, by ich używać. W ten sposób: trzy, cztery! – Jakież to okrutne i mordercze! – Bywają prawie zawsze śmiertelne. A teraz pokażę pani coś bardziej ciekawego, coś w rodzaju wolnej szermierki; powtórzę wszystkie cięcia i sztychy używane w piechocie i konnicy, szybsze niż błyskawica i razem pomieszane, dość regularne, by opanować instynktowne odruchy, a jednocześnie ich nie krępować. Pani jest moim przeciwnikiem, a moje natarcie tym będzie się różniło od prawdziwego, że za każdym razem chybię dotknięcia pani o jeden włos. Ale cokolwiek będę robił, niech pani stoi i ani drgnie. – Z pewnością nie drgnę! – zawołała odważnie. Wskazał jej miejsce o dobry krok od siebie. Awanturnicze usposobienie Betsaby sprawiło, że zaczęła się rozkoszować tą nową sytuacją. Stanęła na wskazanym miejscu zwrócona

twarzą do Troya. – A teraz, aby się przekonać, czy pani starczy odwagi, by się poddać temu, cokolwiek będę czynił, zrobimy wstępną próbę. Na wstępie wywinął szablą według wzoru numer dwa, a ona błyskawicznie dostrzegła, że ostrze szabli, mignąwszy w słońcu, zmierza w jej lewy bok tuż nad biodrem; po czym błysnęło przy prawym boku, cofając się spomiędzy żeber po pozornym przeszyciu ich na wylot. Trzecim błyskiem świadomości pojęła, że ta sama szabla, czysta i niesplamiona krwią, spoczywa w ręku Troya w pozycji o technicznej nazwie „broń do nogi”. Wszystko to dokonało się z szybkością błyskawicy. – Ach! – krzyknęła przerażona, przyciskając dłoń do boku. – Czy pan mnie zranił? Chyba nie? Co pan zrobił? – Nie tknąłem pani – odrzekł Troy spokojnie. – To była tylko zręczna sztuczka. Szabla mignęła obok. Czy bardzo się pani przelękła? Bo jeżeli tak, to mogę ten pokaz przerwać. Ręczę słowem, że nie tylko pani nie zranię, lecz także jej nawet nie dotknę. – Wcale się nie przestraszyłam. Ale czy pan jest pewny, że mnie nie zrani? – Zupełnie pewny. – Czy szabla jest bardzo ostra? – Nie, proszę tylko stać nieruchomo jak posąg. Zaczynamy! Momentalnie wszystko dokoła zmieniło się w oczach Betsaby. Błyski światła zapalone od dogasających promieni zachodu wirujące przed nią, nad nią i dokoła niej niemal zasłoniły jej cały świat; ziemia, niebo, wszystko dla niej znikło prócz cudownego migotania szabli w rękach Troya, która zdawała się obecna wszędzie, a zarazem nigdzie. Tym wirującym dokoła błyskom towarzyszył głośny szum, niemal świst syczący ze wszystkich stron jednocześnie. Słowem, Betsaba została zamknięta w kręgu błysków i ostrych świstów, jak gdyby mając tuż nad głową całe niebo pełne meteorów. Odkąd szabla stała się bronią narodową, nikt nie okazał tyle zręczności we władaniu nią co sierżant Troy, a on sam nigdy nie był w tak wspaniałej formie jak owego wieczora w świetle zachodzącego słońca, pośród paproci, przy boku Betsaby. Oceniając należycie całą

precyzyjność jego cięć, można by stwierdzić, że gdyby ostrze jego szabli mogło narysować w powietrzu linię widzialną, tam, kędy się przewijała, to miejsca ominięte utworzyłyby wierne kontury postaci Betsaby. Poza świetlną otoczką owej aurora militaris Betsaba widziała jak gdyby w szkarłatnej mgławicy uzbrojone w szablę ramię Troya wibrujące podczas ewolucji wykonywanych jego ręką niby rozedrgana struna harfy, a przede wszystkim widziała samego Troya obróconego najczęściej twarzą do niej; chwilami przy najtrudniejszych cięciach lekko się od niej odwracał, lecz oko jego nie przestawało nigdy odmierzać jej konturów, a mocno zaciśnięte wargi świadczyły o jego skupionej uwadze. W pewnej chwili ruchy jego stały się powolniejsze i łatwiejsze do uchwycenia okiem, świst szabli ucichł, a ramię znieruchomiało. – Rozluźnił się pani jeden pukiel włosów, trzeba go poprawić – rzekł, zanim zdążyła się poruszyć i przemówić słowo. – Chwileczkę, zaraz to zrobię. Srebrzysty łuk zamigotał po jej prawej stronie, a szabla się zatrzymała. Pukiel włosów opadł na ziemię. – Brawo! – zawołał Troy. – Nie drgnęła pani ani na jotę! Jak na kobietę to wprost cudowne! – Bo nie spodziewałam się tego. Ach, popsuł mi pan fryzurę! – Jeszcze tylko jeden raz! – Nie, nie, dosyć już! Boję się pana! Naprawdę się boję! – Nie dotknę pani, nie musnę nawet jej włosów, zabiję tylko gąsienicę, która usiadła na pani. A teraz spokojnie! Okazało się, że gąsienica wypełzła spośród paproci i obrała sobie miejsce spoczynku na piersi dziewczyny. Betsaba ujrzała błysk ostrza skierowanego w jej pierś i zdawało się jej, że ją na wskroś przeszyło. Zamknęła oczy w przekonaniu, że ją w końcu zabił, ale nie czując bólu, otworzyła je. – Niech pani spojrzy. Oto ona – powiedział sierżant, podsuwając szablę pod jej oczy. Na samym końcu ostrza tkwiła gąsienica. – Ależ to istne czary! – zawołała zdumiona. – Nie, tylko zręczność. Skierowałem ostrze w pierś pani, ale

zamiast ją przeszyć, zatrzymałem je o jedną tysiączną cala i dosięgłem tylko gąsienicę. – Ale jak pan mógł odciąć pukiel włosów szablą, skoro jest tępa? – Tępa? Ależ to szabla ostra jak brzytwa! Proszę sprawdzić. Dotknął klingą dłoni i pokazał cieniutki płatek odciętego naskórka. – Przecież na początku powiedział pan, że jest tępa i nie może mnie zranić. – Powiedziałem po to, aby pani zachowała się spokojnie i myślała, że jest zupełnie bezpieczna. Gdyby się pani poruszyła, ryzyko zranienia pani byłoby tak wielkie, że dla uniknięcia go musiałem skłamać. Dreszcz ją przejął. – Więc byłam o cal od śmierci i nic o tym nie wiedziałam! – Mówiąc ściślej, była pani dwieście dziewięćdziesiąt pięć razy zaledwie o pół cala od wyjścia bez szwanku. – To okrutne, okrutne z pańskiej strony! – Mimo wszystko była pani zupełnie bezpieczna. Moja szabla nie chybia nigdy! – I Troy wsunął ją do pochwy. Betsaba targana nawałem gwałtownych uczuć wywołanych tą sceną usiadła w zamyśleniu na kępie wrzosów. – A teraz muszę panią pożegnać – rzekł miękko. – A to pozwolę sobie zabrać na pamiątkę. Nachylił się nad trawą, podniósł lok odcięty od jej bujnych splotów, zwinął go na palcu, rozpiął na piersi guzik munduru i starannie wsunął go do bocznej kieszeni. Nie miała siły sprzeciwiać się ani mu tego zabronić. Zbyt silnie ją już opanował. A teraz poczuła się jak ktoś, kto wybiegając naprzeciw ożywczego wiatru, widzi, że wiew jego jest tak potężny, iż hamuje oddech w piersi. Podszedł do niej i powiedział: „Muszę już panią pożegnać”. Przysunął się jeszcze bliżej. W chwilę potem ujrzała, jak jego szkarłatna postać błyskawicznie znika w gąszczu paproci niby zdmuchnięta nagle pochodnia. Jednocześnie krew uderzyła jej do głowy, ogarniając płomieniem aż do stóp i potęgując wzburzenie aż do utraty myśli. Był to wstrząs i jak ongi uderzenie laski Mojżesza w skałę na górze Korab sprowadziło strumień wody, tu wywołał strumień łez. Czuła się jak ktoś, kto popełnił

wielki grzech. A powodem było lekkie pochylenie się Troya i muśnięcie ustami jej warg. Pocałował ją.

ROZDZIAŁ XXIX Dalsze szczegóły przechadzki o zmierzchu.

Tak oto widzimy, że wśród wielu innych właściwości składających się na charakter Betsaby Everdene występuje wyraźnie pierwiastek szaleństwa. Pierwiastek ten był dotychczas prawie jej obcy. Wprowadzony niby jad miłości strzałą Erosa przeniknął ją na wskroś i zabarwił całą jej wewnętrzną istotę. Betsaba miała zbyt dużo rozsądku, by poddać się całkowicie swej kobiecości, miała jednak zbyt dużo kobiecości, by móc kierować się rozsądkiem w sposób dla siebie korzystny. Kobieta niczym tak nie zdumiewa mężczyzny jak swą dziwną właściwością dawania wiary pochlebstwom, o których wie, że są fałszywe; większym zdumieniem napełnia go tylko całkowity stoicyzm, z jakim kobieta odnosi się do surowej krytyki, o której wie, że jest słuszna. Betsaba zakochała się w Troyu tak, jak tylko samodzielne kobiety potrafią kochać, kiedy wyrzekną się swej samodzielności. Kobieta silna wyrzekająca się lekkomyślnie swej siły gorsza jest od kobiety słabej, która nigdy tej siły nie posiadała. Źródłem jej nieporadności jest nowość sytuacji, w jakiej się znalazła. Sytuacja taka była dotychczas Betsabie zupełnie nieznana, dlatego nie umiała sobie z nią poradzić. Słabość jest podwójnie słaba, gdy nachodzi człowieka po raz pierwszy. Betsaba nie zdawała sobie sprawy z całej obłudy tkwiącej w tej sytuacji. Była poniekąd kobietą światową, lecz był to światek jawnych koteryjek, zielony dywan, gdzie stado bydła zastępuje tłum przechodniów, a szum wiatru – gwar miejski; światek, gdzie łagodna rodzinka królików i zajęcy żyje tuż za ścianą twego domu; gdzie sąsiad jest twoim jedynym sędzią i gdzie wszelkie kalkulacje odkłada się na dnie targowe. O sztucznych, afektowanych gustach dobrego towarzystwa wiedziała niewiele, a o przepisowym pobłażaniu złu – nic zgoła. Gdyby umiała ująć w słowa swe najgłębsze myśli (czego nigdy nie czyniła), to mogłyby ją tylko doprowadzić do wniosku, że milej jest kierować się

popędami niż powściągliwością. Miłość jej była zupełnie dziecinna, a choć gorąca jak lato, miała świeżość wiosny. Całą jej winą było to, że nawet nie próbowała kontrolować swych uczuć przez staranne rozpatrzenie ich ewentualnych następstw. Potrafiła udzielać innym rady, jak należy wstępować stromą i ciernistą drogą, a nie umiała radzić samej sobie. Wady i ułomności Troya były głęboko ukryte przed wzrokiem kobiecym, natomiast zalety widniały na samym wierzchu; pod tym względem różnił się gruntownie od Oaka, którego wady spostrzegał nawet ślepy, a zalety kryły się głęboko niby żyła kruszcu w skale. W postępowaniu Betsaby wyraźnie zaznaczała się różnica między miłością i szacunkiem. Toteż o zainteresowaniu się Boldwoodem mówiła z Liddy zupełnie otwarcie, lecz gdy chodziło o Troya, zwierzała się tylko przed własnym sercem. Gabriel spostrzegł od razu to jej zadurzenie i trapił się tym nieustannie od rannego wyjścia w pole aż do powrotu, a często wczesną nocą przed zaśnięciem. Świadomość, że go nie kocha, była przyczyną jego głębokiej troski, ale to, że dała się złapać w sidła, stanowiło dlań źródło jeszcze większej zgryzoty, nieledwie usuwającej w cień pierwszą troskę. Był to skutek odpowiadający przytaczanej często uwadze Hipokratesa o cierpieniach natury fizycznej1. Szlachetna, choć niewdzięczna jest rola miłości, której nawet obawa przed wzbudzeniem odrazy w sercu ukochanej osoby nie powstrzyma od zwalczania jej błędów. Oak postanowił pomówić ze swą panią. Apel swój zamierzał oprzeć na tym, że postępowanie jej wobec nieobecnego Boldwooda uważał za niewłaściwe. Sposobność taka nadarzyła się pewnego wieczora, gdy Betsaba udała się na krótką przechadzkę miedzą dzielącą dwa łany zboża. Zapadał już zmierzch, gdy Oak, będąc tego dnia na pobliskim polu, powracał tą samą miedzą i spotkał Betsabę po drodze; wydała mu się bardzo zamyślona. Pszenica wybujała już wysoko, a miedza była wąska i tworzyła jak gdyby głęboki rów zamknięty z obu stron dwiema ścianami zboża. Dwie osoby nie mogły się tam wyminąć bez podeptania zboża i Oak przystanął, pozostawiając dla niej wolne przejście. – Ach, to pan, Gabrielu! – rzekła. – Wyszedł pan także na

przechadzkę? Dobranoc! – Wyszedłem na spotkanie pani, bo jest już dosyć późno – odparł, zawracając i idąc za nią, mimo że przebiegła obok niego z widocznym pośpiechem. – Dziękuję, nie jestem wcale bojaźliwa. – Wiem, ale można tu spotkać różnych włóczęgów. – Nigdy ich nie spotkałam. Oak wpadł na cudowny pomysł, by zaliczyć szarmanckiego sierżanta do owych „podejrzanych włóczęgów”, lecz wyrzekł się tego zamiaru, pomyślawszy, że byłoby niedelikatnie i zbyt obcesowo zaczynać w ten sposób rozmowę. Spróbował więc innego wstępu. – Tymczasem jedyny człowiek, któremu wypadałoby wyjść na pani spotkanie, jest na razie nieobecny… Mam na myśli farmera Boldwooda – dodał. – Toteż sam po panią wyszedłem. – Ach tak… – Szła dalej, nie odwracając głowy; kilka chwil minęło w milczeniu i słychać było tylko szelest jej sukni ocierającej się o ciężkie kłosy pszeniczne. Po czym podjęła nieco cierpkim tonem: – Nie bardzo rozumiem, dlaczego wypadałoby, by pan Boldwood miał wychodzić na moje spotkanie. – Myślę tak dlatego, że jak powiadają, niedługo wyjdzie panienka za niego za mąż; proszę mi wybaczyć, że mówię to tak otwarcie. – W tym, co powiadają, nie ma ani słowa prawdy – odpowiedziała porywczo. – Wcale nie zamierzam wyjść za niego. Teraz Oak postanowił wyrazić własne zdanie, gdyż nadeszła chwila odpowiednia. – Ależ panno Everdene – powiedział – pomijam już ludzkie gadanie, ale jeżeli pan Boldwood nie stara się o rękę pani, to nie mam pojęcia, co to są konkury. Betsaba byłaby prawdopodobnie położyła kres tej rozmowie, zabraniając mu po prostu dotykać tego przedmiotu, gdyby nie to, że świadoma swej słabej pozycji zapragnęła ją umocnić za pomocą wykrętnych argumentów. – Skoro już o tym mowa – rzekła z naciskiem – to chętnie skorzystam ze sposobności, by wyjaśnić to fałszywe mniemanie, tak powszechne i tak dla mnie przykre. Nie dałam panu Boldwoodowi

żadnego stanowczego przyrzeczenia. Nigdy mi na nim nie zależało. Wprawdzie mam dla niego dużo szacunku i on bardzo nalegał, bym za niego wyszła, nie dałam mu jednak wyraźnej odpowiedzi. Zrobię to, gdy tylko powróci, i powiem mu, że nie zamierzam wyjść za niego. – Widocznie ludzie się mylą. – Oczywiście. – Niedawno oświadczyła mi pani, że się tylko nim bawi, a później dała pani niemal dowód, że tak nie jest; ostatnio mówiono, że pani myśli o nim na serio, aż tu postępowanie pani zaczyna świadczyć o tym, że… – Że tylko się nim bawię, czy tak? – Zdaje mi się jednak, że ludzie mówią prawdę. – Ale ją źle stosują. Nie bawię się panem Boldwoodem, ale jest mi zupełnie obojętny. Na nieszczęście Oak nie potrafił się w końcu powstrzymać od wyrażenia niechęci do rywala Boldwooda. – Oby panienka nie była nigdy poznała tego młodego sierżanta Troya – westchnął z ubolewaniem. Betsaba omal nie potknęła się na równej drodze. – Dlaczego? – spytała. – Bo nie jest pani godzien. – Czy kto pana prosił, abyś mi to powiedział? – Nie, nikt. – W takim razie uważam, że wszelka rozmowa o sierżancie Troyu jest tu zupełnie zbyteczna – odpowiedziała kapryśnie. – Muszę jednak stwierdzić, że sierżant Troy jest człowiekiem wykształconym, godnym każdej kobiety. I pochodzi z wysokiego rodu. – Jego wykształcenie i pochodzenie wyższe niż przeciętnego żołnierza świadczy tylko o tym, że mało jest wart. Jest tylko dowodem, że kariera jego toczy się w dół. – Nie widzę wcale, co to ma wspólnego z naszą rozmową. Kariera pana Troya bynajmniej nie toczy się w dół, a jego wyższość jest tylko dowodem jego wartości. – A ja uważam, że jest to człowiek bez sumienia. Błagam panienkę, by nie miała z nim nic wspólnego. Proszę mnie choć raz posłuchać! Ten jeden, jedyny raz! Nie wiem, czy jest naprawdę takim

złym człowiekiem, za jakiego go uważam. Dałby Bóg, żeby takim nie był! Ale skoro nie wiemy, czy tak jest naprawdę, dlaczego nie miałaby panienka traktować go, jak gdyby mógł być zły, po prostu ze względu na pani własne bezpieczeństwo? Proszę mu nie ufać. Błagam panienkę, by mu nie ufała! – Dlaczegóż to? – Na ogół lubię żołnierzy, ale jego wyraźnie nie lubię – powiedział stanowczo. – Może zręczność w zawodzie żołnierskim sprowadziła go na błędną drogę, a to, co jego kolegom wydaje się dobrym żartem, może dla kobiety stać się zgubą. Toteż kiedy on panienkę zagadnie, proszę go odprawić krótkim „dzień dobry”, a gdy podejdzie, niech się panienka odwróci i pójdzie w inną stronę. Kiedy powie coś śmiesznego, nie uśmiechać się i udawać, że się nie rozumie dowcipu; do ludzi, którzy mu to powtórzą, niech pani wyrazi się o nim, że to ,,jakiś dziwak”! albo: „ten sierżant, jakże mu tam…” lub też: „człowiek z lepszego rodu, a zeszedł na psy”. Niech go pani nie obraża, ale niech go pani traktuje raczej niegrzecznie, żeby się go pozbyć… Ptaszek uwięziony za szybą nie oddycha tak szybko, jak w tej chwili oddychała Betsaba. – Mówię… i powtarzam… że nie godzi się tak o nim mówić! Nie rozumiem, po co się o nim tyle opowiada! – wybuchnęła z determinacją. – Wiem tylko, że to na wskroś uczciwy człowiek, czasem szczery aż do zuchwalstwa, ale każdemu mówi prawdę prosto z mostu. – Czyżby? – Wart jest nie mniej niż inni w naszej parafii. Nawet chodzi gorliwie do kościoła, tak, wiem o tym. – Obawiam się, że nikt go jeszcze w kościele nie widział, przynajmniej ja nigdy go tam nie widziałem. – A to dlatego – zawołała z zapałem – że wchodzi dyskretnie przez dawne wejście od strony wieży w chwili, gdy zaczyna się nabożeństwo, i siada w głębi na chórze! Sam mi to powiedział. Ten najwyższy dowód doskonałości Troya zabrzmiał w uszach Gabriela niby trzynaste uderzenie jakiegoś pomylonego zegara. Przyjął to do wiadomości nie tylko z całkowitym niedowierzaniem, ale powziął podejrzenie co do prawdziwości jego innych zapewnień.

Oak zmartwił się szczerze, widząc, do jakiego stopnia Betsaba wierzy sierżantowi. Toteż w słowach jego brzmiało głębokie uczucie, gdy odpowiedział jej głosem pewnym, osłabionym tylko nieco na skutek wysiłku, by mu nadać ton pewności: – Pani wie, że ją kocham i że będę ją zawsze kochał. Mówię to tylko dlatego, żeby przypomnieć, że za nic w świecie nie chciałbym pani urazić. Poza tym nie o moją miłość tu chodzi. W pogoni za zdobyciem majątku i innych dobrych rzeczy straciłem wszystko, a nie jestem takim głupcem, bym miał ubiegać się o pani względy teraz, kiedy stałem się biedakiem, a pani pod każdym względem mnie przewyższa. Ale, Betsabo, droga moja pani, o jedno tylko błagam. Proszę wziąć pod rozwagę, że jeżeli chcesz zachować poważanie wśród czeladzi, a także przez wzgląd na człowieka szlachetnego, który panią kocha nie mniej ode mnie, niech pani zachowa więcej ostrożności w stosunku do tego żołnierza. – Dość już tego! Dość! – zawołała głosem zdławionym. – Czyż sprawy pani nie obchodzą mnie bardziej niż moje własne, a nawet więcej niż całe moje życie? – mówił dalej. – Niech mnie pani posłucha. Jestem od pani starszy o sześć lat, a pan Boldwood jest starszy ode mnie o dziesięć i proszę… proszę się nad tym zastanowić, zanim będzie za późno, jak bezpieczna byłaby pani przy takim mężu. To, że Oak wspomniał o swej miłości dla niej, do pewnego stopnia złagodziło jej gniew wywołany wtrącaniem się w nie swoje sprawy; nie mogła mu jednak wybaczyć, że troska o jej dobro była w nim silniejsza niż pragnienie ożenienia się z nią; tym bardziej nie mogła mu wybaczyć lekceważącego sądu o Troyu. – Byłoby najlepiej, żebyś się pan w ogóle stąd wyniósł! – zawołała rozkazującym tonem, a o bladości jej twarzy niewidocznej w mroku świadczyło drżenie głosu. – Nie chcę pana więcej widzieć na oczy! Jesteś mi niepotrzebny i proszę, żebyś stąd odszedł. – To nie ma sensu – odparł spokojnie. – Już drugi raz pani udaje, że mnie odprawia. I po cóż to? – Udaje? Precz stąd! Mam już dość tych kazań. Ja tu jestem panią! – Mam się wynosić? Doprawdy? Co jeszcze równie mądrego wpadnie pani do głowy? Traktować mnie jak pierwszego lepszego

parobka! Mnie, o którym pani wie, że niedawno stanowisko moje było nie gorsze od stanowiska pani! Tego już za wiele, Betsabo! Zresztą wiadomo, że odejść nie mogę, bo naraziłbym panią na kłopoty, z których by pani nie wybrnęła. Chyba że przyrzeknie mi pani zgodzić jakiego rozsądnego człowieka, rządcę czy ekonoma. W takim razie odejdę stad bez zwłoki. – Niepotrzebny mi żaden ekonom! Sama będę własnym ekonomem tak jak dotychczas. – Dobrze. Wobec tego powinna pani być mi wdzięczna, że zostanę. Ładnie by gospodarstwo wyglądało, gdyby nim rządziła tylko kobieta! Ale wcale mi nie zależy, by mi pani była za to wdzięczna. Nic a nic. Czasem powiadam sobie, że gdybym mógł stąd odejść, byłbym wolny jak ptak! Bo niech pani nie myśli, że to przyjemnie być niczym. Wart jestem lepszego stanowiska. Byłoby mi jednak przykro widzieć, jak całe gospodarstwo schodzi na psy, co musi się stać, jeżeli pani nadal… Nie lubię się chwalić tak otwarcie, ale dalibóg, pani postępowanie zdolne jest pobudzić człowieka do mówienia tego, o czym kiedy indziej ani by mu się śniło. Przyznaję, że może zanadto wtrącam się do nie swoich spraw, ale pani dobrze wie, dlaczego to robię i kogo tak kocham jak wariat, zanadto, bym się miał dla niej wysilać na głupie grzeczności. Jest więcej niż możliwe, że Betsaba bezwiednie, w głębi duszy poczuła odrobinę szacunku za jego upartą wierność, wyrażającą się bardziej w tonie niż w słowach. W każdym razie wybąkała coś, co miało oznaczać, że jeżeli chce, może zostać, a wyraźniej już dodała: – A teraz proszę mnie zostawić samą, dobrze? Proszę o to nie jako pani, ale jako kobieta, i spodziewam się, że będziesz pan dość uprzejmy, by mi nie odmówić. – Ależ oczywiście – odparł łagodnie. Zdziwił się, że prośbę tę powiedziała teraz, kiedy sprzeczka została zakończona, tym bardziej że w owej chwili stali na najbardziej pustynnym wzgórzu z dala od ludzkich osiedli i godzina była już dość późna. Przystanął więc i pozwolił, by odeszła tak daleko, że na tle nieba majaczyła tylko jej postać. Ku swemu strapieniu wkrótce przekonał się, dlaczego tak bardzo pragnęła go się pozbyć. Czyjaś postać wyłoniła się nagle jak spod ziemi

tuż obok niej. Był to niewątpliwie sierżant Troy. Oak, nie chcąc być nawet przypadkowym świadkiem ich rozmowy, cofnął się o dobre dwieście kroków, by zostawić większą przestrzeń między sobą i parą kochanków. Powrócił do domu drogą wiodącą przez dziedziniec kościelny. Gdy mijał wieżę, przypomniał sobie, co Betsaba mówiła o chwalebnym zwyczaju sierżanta, który ponoć wchodził niepostrzeżenie do kościoła w chwili, gdy zaczynało się nabożeństwo. Domyślając się, że nikt nie wchodzi przez wspomnianą furtę wiodącą na chór, wszedł kilka stopni po zewnętrznych schodach, by ją bliżej obejrzeć. Blade światło zorzy wieczornej gasnącej na północno-zachodniej stronie nieba wystarczało, by ukazać, że gałązka bluszczu zwisająca z rynny dachu oplotła furtę, wiążąc ją delikatnie z kamienną framugą. Był to nieodparty dowód, że furtki nie otwierano, przynajmniej od czasu przybycia Troya do Weatherbury. Hipokrates z Kos, lekarz grecki (ok. 460–377), pochodził z rodu lekarzy wywodzących się od Eskulapa; był m.in. autorem licznych rozpraw naukowych z zakresu medycyny. [wróć]

ROZDZIAŁ XXX Płonące policzki i oczy pełne łez.

Pół godziny później Betsaba wróciła do domu. Na jej twarzy oświetlonej blaskiem świec płonął rumieniec podniecenia, ostatnio nieustępujący prawie nigdy. Brzmiały jeszcze w jej uszach pożegnalne słowa Troya, gdy ją odprowadził aż do drzwi. Rozstawał się z nią na dwa dni, gdyż jak powiadał, miał je spędzić w Bath u przyjaciół. Na pożegnanie po raz drugi pocałował ją. Trzeba oddać Betsabie sprawiedliwość i wytłumaczyć drobny fakt, wyjaśniony dopiero znacznie później, a mianowicie, że nagłe zjawienie się Troya przy Betsabie owego wieczora nie było między nimi wyraźnie umówione. On coś napomknął, ona mu zabroniła. Dopiero obawa, by mimo to nie nadszedł i nie spotkał się z Gabrielem, skłoniła ją do pożegnania się z tym ostatnim. Opadła teraz na krzesło wzburzona i oszołomiona nawałem tylu nowych, podniecających wydarzeń. Po chwili z mocnym postanowieniem zerwała się z miejsca i sięgnęła po przybory do pisania. W ciągu trzech minut, bez przerwy i bez poprawek, napisała list do Boldwooda przebywającego w okolicy Casterbridge, zawiadamiając go w sposób łagodny, lecz stanowczy, że po gruntownym rozpatrzeniu jego propozycji, na co pozostawił jej łaskawie pewien czas do namysłu, postanowiła ostatecznie, że wyjść za niego nie może. Powiedziała wprawdzie Oakowi, że zaczeka na powrót Boldwooda, by mu dać ostateczną odpowiedź, ale dłużej czekać nie była już w stanie. List można było wysłać dopiero nazajutrz, ale chcąc stłumić niepokój i oddaniem listu w inne ręce niejako załatwić od razu całą sprawę, wstała, by wręczyć go którejś z kobiet znajdujących się w tej chwili w kuchni. W korytarzu przystanęła. W kuchni toczyła się jakaś rozmowa, a tematem jej była ona sama i Troy. – Jeżeli wyjdzie za niego, to przestanie zajmować się

gospodarstwem. – Będzie miała wesołe życie, ale do tej wesołości może domieszać się zgryzota, ja wam to mówię. – Ja bym się tam zgodziła nawet na gorszego męża. Betsaba była zbyt rozsądna, by miała poważnie liczyć się z tym, co o niej mówi służba; mimo to czysto kobieca skłonność do gadulstwa nie pozwoliła, by raz poruszony temat miał zgasnąć naturalną śmiercią niedopowiedzianych słów. Wpadła do kuchni. – O kim mówiłyście? – zapytała. Przez chwilę panowało milczenie, wreszcie Liddy odpowiedziała szczerze: – Mówiłyśmy trochę o panience. – Tak mi się też zdawało… Otóż, Marianno, Liddy i ty, Temperance, zapamiętajcie sobie, że zabraniam wam przypuszczać coś podobnego. Pan Troy nic a nic mnie nie obchodzi. Chyba wszyscy wiedzą, że go nie cierpię! Tak! – powtórzyła przekorna dziewczyna. – Nie cierpię go! – Wiemy dobrze, że panienka go nie cierpi – rzekła Liddy – tak zresztą jak my wszyscy. – Ja także go nie znoszę – oświadczyła Marianna. – Marianno! Ach, ty kłamczuchu! Jak możesz tak zmyślać?! – krzyknęła Betsaba z oburzeniem. – Przecież nie dalej jak dziś rano tak się nim zachwycałaś. Tak było, prawda? – Tak, to prawda, chwaliłam go, ale dlatego, że i panienka go chwaliła. A wszak to szaleniec, nicpoń i panienka słusznie go nienawidzi. – Nie jest wcale nicponiem! Jak śmiesz tak mówić o nim w mojej obecności! Nie mam żadnego powodu, by go nienawidzić, ani nikt nie ma do tego prawa! Ale po co ja to mówię? Cóż to mnie obchodzi, jaki on jest! Wiecie dobrze, że nic zgoła. Nie dbam o niego ani trochę i nie myślę bronić jego dobrej sławy. Ale pamiętajcie, że która z was ośmieli się powiedzieć słowo przeciw niemu, zostanie natychmiast odprawiona! Cisnęła list i pobiegła z powrotem do bawialni z sercem wezbranym i oczami pełnymi łez. Liddy pośpieszyła za nią. – Ach, panienko – rzekła potulnie, patrząc ze współczuciem na rozognioną twarz Betsaby. – Tak mi przykro, żeśmy panienkę źle

zrozumiały. Ja sama myślałam, że on panienkę trochę obchodzi, ale teraz widzę, że nie. – Zamknij drzwi, Liddy! Liddy zamknęła drzwi i mówiła dalej: – Ludzie zawsze lubią pleść głupstwa, ale teraz już wiem, co im odpowiadać. Powiem każdemu, że taka pani jak panna Everdene nie może go przecież kochać. Będę tak mówiła jasno i wyraźnie. Betsaba wybuchnęła: – Ach, Liddy, jakaś ty głupia! Czyż się nie domyślasz? Czyż nie umiesz patrzeć? Czy sama nie jesteś kobietą? Jasne oczy Liddy zaokrągliły się ze zdumienia. – Jesteś chyba ślepa, moja Liddy! – zawołała zgnębiona w porywie nagłej szczerości. – Przecież ja go kocham, kocham beznadziejnie, rozpaczliwie, na śmierć! Nie lękaj się mnie, choć jestem taka szalona, że mogę obudzić lęk w każdej niewinnej kobiecie. Zbliż się jeszcze, jeszcze trochę… – Zarzuciła ramiona na szyję Liddy. – Muszę to przed kimś wypowiedzieć, bo mnie to po prostu zamęcza! Czyż nie poznałaś mnie jeszcze dostatecznie, by zrozumieć, że wszystko, co mówiłam, to tylko wykręty? O Boże, jakież to było kłamstwo! Niech mi to Bóg wybaczy i moja miłość. Czyż nie wiesz, że kobieta zakochana gotowa jest popełnić nawet krzywoprzysięstwo, kiedy chodzi o jej miłość? Ale teraz wyjdź już z pokoju. Chcę zostać zupełnie sama. Liddy skierowała się do drzwi. – Liddy, chodź tu jeszcze. Przysięgnij mi uroczyście, że on nie jest hulaką i że to wszystko, co o nim mówią, jest kłamstwem! – Ależ panienko, jakże ja mogę to powiedzieć, skoro… – Ach ty niedobra dziewczyno, nie bądź tak okrutna, by powtarzać mi to, co bają inni! Widzę, że nie masz serca… Zobaczę jednak, czy ty lub ktokolwiek inny we wsi albo w mieście ośmieli się powtarzać coś podobnego. – Zerwała się z krzesła i zaczęła biegać od kominka do drzwi, i z powrotem. – Nie, panienko, ja nie… ja wiem, że to nieprawda! – odpowiedziała Liddy przestraszona niezwykłą gwałtownością Betsaby. – Widzę, że zgadzasz się ze mną tylko dlatego, by mi się przypochlebić. Ale, Liddy, wszak on nie może być takim złym

człowiekiem, jak o nim mówią, słyszysz? – Tak, panienko, słyszę. – I wierzysz naprawdę, że tak nie jest? – Nie wiem już, panienko, co mam odpowiedzieć – rzekła Liddy, zaczynając płakać. – Kiedy mówię nie, to panienka mi nie wierzy, a kiedy powiem tak, to panienka wpada w złość. – Powiedz, że nie wierzysz, powiedz! – Nie wierzę, by był taki zły, jak ludzie powiadają. – Nie jest wcale zły! Nieszczęsna moja dola, biedne moje serce! Jakże jestem słaba! – jęknęła szczerze i bezradnie, nie bacząc na obecność Liddy. – Bodajbym go nigdy nie poznała! Dla kobiety miłość bywa zawsze nieszczęściem! Mam żal do Boga, że mnie stworzył kobietą i zaczynam już drogo płacić za posiadanie ładnej twarzy. – Nagle opanowała się i zwróciła się do Liddy: – Zapamiętaj to sobie, moja Liddy, że jeżeli komukolwiek powtórzysz choć jedno słówko z tego, co ci powiedziałam w tym zamkniętym pokoju, to już nigdy nie będę ci ufała ani cię lubiła i nie pozostałabyś u mnie ani chwili dłużej. Ani jednej chwili, pamiętaj! – Nie mam wcale zamiaru powtarzać – odparła Liddy z kobiecą godnością nieco pośledniejszego gatunku – ale też sama nie chcę dłużej tu pozostać. I jeżeli pani pozwoli, to odejdę zaraz po żniwach albo jeszcze w tym tygodniu, a nawet dziś… Nie zasługuję na to, by mi ktokolwiek wymyślał za nic! – zakończyła dumnie mała kobietka. – Nie, nie, Liddy, musisz pozostać! – zawołała Betsaba, wpadając z kapryśną niekonsekwencją z tonu wyniosłego w błagalny. – Nie miej mi za złe mego uniesienia. Jesteś nie tylko służącą, ale moją towarzyszką. O Boże… Boże, sama już nie wiem, co robię, odkąd ten straszny ból serca spadł na mnie i gnębi mnie okropnie. Do czego mnie to doprowadzi? Zdaje mi się czasem, że skończę w domu wariatów. Bóg widzi, jaka jestem samotna i opuszczona. – Nie będę miała do panienki żalu ani jej nie opuszczę! – załkała Liddy, rzucając się ku Betsabie i całując ją w usta. Betsaba również ucałowała Liddy i wszystko zostało załagodzone. – Przyznaj mi, Liddy, że nie często płaczę, prawda! Ale to ty tak mnie wzruszyłaś – rzekła, uśmiechając się przez łzy. – Postaraj się

myśleć o nim, że jest dobrym człowiekiem, dobrze, Liddy? – Dobrze, panienko, postaram się. – On jest statecznym człowiekiem, czasem tylko bywa zbyt gwałtowny, rozumiesz, ale to lepiej niż gdyby był, tak jak wielu innych, stale gwałtowny. Obawiam się, że ja jestem właśnie taka! Ale przyrzeknij mi, Liddy, że nie zdradzisz mojej tajemnicy, i nie opowiadaj nikomu, że z jego powodu płakałam, bo byłoby to dla mnie straszne, a i jemu, biedakowi, sprawiłoby przykrość. – Jeżeli sobie postanowię trzymać język za zębami, to sam diabeł nie wydusi ode mnie sekretu. I będę zawsze pani przyjaciółką – dodała Liddy z patosem, przy czym w oczach jej błysnęło parę łez nie tyle z wewnętrznej potrzeby, ile dla artystycznego uzupełnienia nastroju sceny, co w takich razach robi na kobietach silne wrażenie. – Sądzę, że sam Bóg chce, byśmy pozostały przyjaciółkami, prawda? – I ja tak myślę – rzekła Betsaba. – I bardzo proszę, by panienka tak mi nie dokuczała i nie krzyczała na mnie, bo wtedy panienka wydaje mi się groźna jak lew i to mnie przeraża. Zdaje mi się, że w takich chwilach dałaby panienka radę każdemu mężczyźnie! – Doprawdy? – zapytała Betsaba, lekko się uśmiechając, mimo że ją trochę przestraszył ten wizerunek herod-baby nakreślony przez Liddy. – Chyba we mnie nie ma nic męskiego? – zapytała z niepokojem. – Ach, nie! Ale wtedy wygląda panienka na tak mocną kobietę, że to aż przypomina mężczyznę. Ach, panienko droga – dodała, wdychając powietrze ze smutkiem i wydychając je z nie mniejszym smutkiem. – Chciałabym mieć choć połowę takiej wady. W dzisiejszych czasach to wielki ratunek dla biednej dziewczyny.

ROZDZIAŁ XXXI Wyrzuty. Wściekłość.

Nazajutrz wieczorem Betsaba, chcąc uniknąć spotkania z Boldwoodem, na wypadek gdyby powrócił, aby osobiście odpowiedzieć na jej list, zabierała się do wykonania planu ułożonego przed paru godzinami wraz z Liddy. Na dowód zupełnego pojednania pozwoliła Liddy wyjechać na tydzień do siostry, która wraz z mężem, dostatnim stolarzem, specjalistą od sporządzania parkanów i żłobów dla bydła, mieszkała w rozkosznym zakątku porośniętym gęsto buczyną, niedaleko Yalbury. Plan polegał na tym, że panna Everdene miała ich zaszczycić odwiedzinami na dzień lub dwa i przy sposobności zapoznać się z pewnymi ulepszeniami, jakie ów mistrz drzewnego rzemiosła wprowadził do swoich wyrobów. Poleciwszy Gabrielowi i Mariannie, by dokładnie zamykali wszystko na noc, wyszła z domu w chwili, gdy minęła przelotna burza, która odświeżyła powietrze i opłukała powierzchnię ziemi, aczkolwiek w głębi ziemia pozostała sucha jak przedtem. Wzgórza i doliny pachniały rozkoszną świeżością, jak gdyby cały świat oddychał piersią dziewiczą, a ptactwo radosnym świergotem napełniało powietrze. Przed nią, jak gdyby dla kontrastu, wśród skłębionych obłoków przebijały się jaskrawe smugi światła promieniujące spod częściowo przysłoniętego słońca pozostającego długo, jak zwykle w pełni lata, na najodleglejszym północno-zachodnim skraju nieba. Uszła już prawie dwie mile, obserwując, jak światło dzienne powoli mierzchnie, i rozważając, jak godziny pracy niepostrzeżenie kojarzą się z godzinami przedwieczornej zadumy, by z kolei ustąpić godzinom modlitwy i snu, gdy nagle pod wzgórzem Yalbury ujrzała właśnie tego człowieka, z którym tak bardzo obawiała się spotkać. Boldwood zbliżał się do niej, lecz nie tym właściwym sobie spokojnym, miarowym krokiem znamionującym powściągliwą siłę, gdy zdawał się ważyć dwie sprzeczne myśli; teraz chód jego był nierówny i ociężały.

Boldwood po raz pierwszy w życiu doświadczył na sobie, że właściwością kobiety jest zmienność, bez względu na to, że czasem druzgocze czyjeś szczęście. Nadzieję swą opierał na przekonaniu, że Betsaba jest kobietą rozsądną, stanowczą i bardziej konsekwentną niż jej rówieśnice, toteż spodziewał się, że te zalety w sposób logiczny skłonią ją do przyjęcia jego oświadczyn, jakkolwiek w wyobraźni nie stroiła go w tęczowe barwy bezkrytycznej miłości. Teraz nadzieja ta załamała się jak promień w stłuczonym zwierciadle. Odkrycie to było dlań zarówno klęską, jak niespodzianką. Szedł wpatrzony w ziemię i zauważył Betsabę dopiero w chwili, gdy znalazł się od niej na odległość rzutu kamieniem. Na odgłos jej szybkich, drobnych kroków podniósł głowę, a zmieniony jego wygląd wyraźnie zdradzał siłę i głębię uczucia, które zostało boleśnie ugodzone jej listem. – Ach, to pan, panie Boldwood – wybąkała niepewnie, a w poczuciu winy rumieniec oblał jej policzki. Ludzie umiejący wyrazić wyrzut milczeniem mogli się przekonać, że jest to środek bardziej skuteczny niż wszelkie słowa. Spojrzenie bywa czasem wymowniejsze od języka, a to, co zdołają wyrazić blade ze wzruszenia wargi, często nie trafia do uszu. Ogrom i głębia bólu zwykły unikać pośrednictwa dźwięku. Spojrzenie Boldwooda tamowało wszelką odpowiedź. Widząc, że nieco odwróciła głowę, zapytał: – Czyż pani mnie się boi? – Dlaczegóż miałabym się pana bać? – odparła Betsaba. – Tak mi się zdawało – odpowiedział. – A jest to tym dziwniejsze, że sprzeczne z uczuciem, jakie ja żywię dla pani. Odzyskała panowanie nad sobą, spokojnie spojrzała na niego i czekała, co teraz nastąpi. – Pani wie, jakie to uczucie – mówił z namysłem dalej – silne jest jak śmierć. Odprawa zawarta w porywczym liście pani w niczym go nie zmieni. – Jest mi niezmiernie przykro, że pan ma dla mnie takie silne uczucie – szepnęła. – Jest to wspaniałomyślnie z pana strony i nie zasługuję na nie, ale ja tego teraz słuchać nie mogę.

– Słuchać? Czyż pani myśli, że wobec tego mam jej cokolwiek do powiedzenia? Wiem, że pani mnie odrzuca, i to mi wystarcza. List pani mówił o tym wyraźnie. Toteż nic już pani nie powiem. Nic zgoła. Betsaba czuła się niezdolna do zwrócenia swej woli w jakimkolwiek kierunku, który by jej pomógł do wycofania się z tej niezręcznej sytuacji. Toteż zmieszana bąknęła tylko dobranoc i ruszyła w dalszą drogę. Boldwood szedł za nią smutny i ociężały. – Betsabo, kochanie moje, więc to naprawdę koniec? – Naprawdę. – Betsabo, miej litość nade mną! – wybuchnął po chwili. – Na Boga, więc upadłem tak nisko, tak nisko, że błagam kobietę o litość! Ale to nic, wszak kobietą tą jesteś ty, pani. Betsaba dzielnie nad sobą panowała, mimo to głos jej drżał, gdy odruchowo padły z jej ust słowa: – To, co pan przed chwilą powiedział, nie przynosi kobiecie zaszczytu. – Powiedziała to prawie szeptem, gdyż widok mężczyzny pochłoniętego do tego stopnia przez namiętność był tak żałosny i przykry, że drażnił kobiecy instynkt obyczajności. – Nie rozumiem już sam siebie. Jestem chyba szalony! Wiem, że nie powinienem uciekać się do błagań, lecz mimo to błagam panią. Pragnąłbym, by pani wiedziała, jak bardzo jestem jej oddany, ale to niemożliwe. Przez ludzką litość dla samotnego człowieka nie odrzucaj mnie pani! – Ja pana nie odrzucam. Jakżebym mogła? Przecież pan nigdy do mnie nie należał! – W oczywistym poczuciu, że go nigdy nie kochała, zapomniała, iż niegdyś, owego lutowego wieczora, sama niebacznie zarzuciła nań wędkę. – Była wszak chwila, kiedy pani pierwsza zwróciła się do mnie, zanim ja o pani pomyślałem. Nie robię pani wyrzutów, gdyż nawet teraz czuję, że ta głucha, zimna pustka, w jakiej żyłbym dotychczas, gdyby pani nie zwabiła mnie swym listem czy walentynką, byłaby dla mnie gorsza niż poznanie pani, mimo że ono przyniosło mi nieszczęście. Stwierdzam jednak raz jeszcze, że był czas, kiedy nic o pani nie wiedziałem, kiedy była pani dla mnie niczym, a jednak pani pierwsza zwróciła się do mnie. A jeżeli pani powie, że nigdy mnie nie zachęcała,

to będę musiał temu zaprzeczyć. – To, co pan nazywa zachętą, było z mojej strony jedynie dziecinną zabawą dla zabicia czasu. Już gorzko tego żałowałam, tak, gorzko i ze łzami. Czyż będzie mi pan to jeszcze wypominał? – Nie oskarżam pani, tylko głęboko nad tym ubolewam. Brałem poważnie to, co pani upiera się nazywać żartem, a teraz, gdy błagam, by to, co pani mówi teraz, było tylko żartem, pani nazywa prawdą, okrutną, straszną prawdą. Nasze usposobienia nie zgadzają się ze sobą. Chciałbym, by uczucia pani były podobniejsze do moich, a moje do uczuć pani. O, gdybym mógł przewidzieć, do jakiej udręki doprowadzi mnie ten pusty żart pani, jakże byłbym jej złorzeczył! Ale spostrzegłem się poniewczasie i już nie mogę pani przeklinać, bo kocham cię, kocham zbyt gorąco! Ale to tylko daremne, puste gadanie. Betsabo, jest pani pierwszą kobietą, na jakąkolwiek spojrzałem, by ją pokochać, a to, że byłem już tak bliski nazwania pani moją, uczyniło tę odmowę jeszcze bardziej okrutną! Przecież dałaś mi już niemal słowo! Nie mówię tego po to, by wzruszyć twoje serce i wzbudzić współczucie dla mojego bólu. Na nic by się to nie zdało. Muszę go sam znosić, a współczucie pani nie zmniejszyłoby mojego cierpienia. – Ale ja panu współczuję… głęboko współczuję – powiedziała poważnie. – Nie współczuj mi pani! To niepotrzebne! Twoja słodka miłość, Betsabo, w porównaniu ze współczuciem jest takim skarbem, że utrata współczucia wraz z utratą miłości niewiele spotęgowałaby moją boleść ani też pozyskanie twego współczucia nie uczyniłoby jej mniej dotkliwą. O Boże… gdy pomyślę, jak serdecznie pani ze mną mówiła tam, na łące, wśród sitowia za sadzawką, albo później, w stodole, podczas strzyżenia owiec… a jeszcze później, w tej najsłodszej chwili wieczora w twoim pokoju! Gdzież się rozpierzchły twoje miłe słowa, nadzieja, że mnie pani kiedyś pokocha? Gdzie to postanowienie, że postarasz się być mi dobrą żoną? Czyż to wszystko zostało zapomniane? Zupełnie zapomniane? Opanowała wzruszenie, spojrzała na niego szczerze i spokojnie i zaczęła mówić cichym, stanowczym głosem: – Panie Boldwood, ja panu nic nie przyrzekałam. Czyż miałam się zachować jak malowana lala, gdy pan uczynił mi ten najwyższy

zaszczyt, jaki mężczyzna może okazać kobiecie, ofiarując mi swoją miłość? Musiałam przecież okazać trochę uczucia, by nie uchodzić za jakąś pozbawioną wdzięku sekutnicę. Ale każda moja uprzejmość była tylko uprzejmością chwili, chwili do tego sposobnej. Czyż mogłam wiedzieć, że to, co dla innych mężczyzn byłoby jedynie zabawą, będzie dla pana śmiertelnym ciosem? Niechże pan będzie rozsądny, proszę się zastanowić i sądzić mnie trochę łagodniej. – Wszelkie argumenty na nic się już nie zdadzą. Na nic! Jedno jest dla mnie pewne: byłaś już nieledwie moją, a teraz stałaś się taka daleka! Wszystko się zmieniło, ale tylko ze strony pani. Pamiętaj. Niegdyś byłaś dla mnie niczym, lecz jakaż to różnica między niegdyś i dziś! Dałby Bóg, by mnie pani nigdy nie przyciągała po to tylko, by mnie znów odepchnąć! Betsaba mimo całej odwagi zaczęła odczuwać oznaki wewnętrznej słabości. Walczyła rozpaczliwie ze swą kobiecą naturą i ogarniającym ją niewątpliwie niepożądanym wzruszeniem. Usiłowała uspokoić się, kierując uwagę na drzewa, niebo i otaczające ją przedmioty, podczas gdy gradem sypały się na nią wyrzuty, czuła jednak, że ten wybieg nic jej nie pomoże. – Ależ ja pana nigdy nie przyciągałam! Nigdy! – zawołała namiętnie. – Proszę mnie nie traktować w taki sposób! Mogę wysłuchać pańskich wyrzutów, lecz pod warunkiem, że je pan wypowie spokojnie, ach, bardzo proszę, niech mi pan wybaczy i patrzy na to wszystko pogodniej. – Pogodniej? Czyż człowiek ugodzony w samo serce może być pogodny? Skoro sprawę przegrałem, czyż mogę zachować się tak, jak gdybym ją wygrał? O Boże, pani chyba nie ma wcale serca! Gdybym był wiedział, ile goryczy kryje się w tej pani słodkiej istocie, to byłbym jej unikał, nigdy na nią nie spojrzał, pozostałbym na jej słowa głuchy! Mówię to, ale cóż to wszystko panią obchodzi? Nic zgoła! Milczeniem lub słabym zaprzeczeniem odpierała jego zarzuty i tylko rozpaczliwie poruszała głową, jak gdyby pragnęła strząsnąć ze siebie słowa sypiące się gradem z ust tego drżącego mężczyzny w sile wieku, o brązowej twarzy Rzymianina i pięknej postaci. – Na Boga! Na Boga! Wszak ja jeszcze teraz miotam się między

dwiema ostatecznościami – beznadziejną rezygnacją i pokornym usiłowaniem zdobycia pani na nowo. Zapomnij, żeś mi odmówiła, i niech wszystko będzie tak jak dawniej. Betsabo, powiedz, że ten odmowny list napisałaś tylko żartem, błagam cię, powiedz! – Byłoby to kłamstwem bolesnym dla nas obojga. Pan przecenia moją zdolność do miłości. W naturze mojej nie ma ani w połowie tyle żaru, ile mi pan przypisuje. Samotne dzieciństwo wśród zimnego otoczenia widocznie ostudziło moje gorętsze uczucia. Odpowiedział natychmiast jeszcze bardziej rozdrażniony: – Może to poniekąd prawda, ale wytłumaczenie niedostateczne! Ech, panno Everdene, nie jest pani wcale taką zimną kobietą, za jaką chciałabyś uchodzić. O, nie! Nie dlatego mnie nie kochasz, że masz chłodną naturę. Chciałabyś naturalnie, bym w to uwierzył. W ten sposób chcesz ukryć, że masz serce równie gorące jak moje. Potrafisz kochać, ale miłość swoją zwróciłaś w innym kierunku. Wiem nawet w jakim. Rozkołysane serce Betsaby zaczęło bić szaleńczym rytmem. Przejął ją dreszcz. Widocznie ma na myśli Troya! Więc wie, co się stało! W następnej chwili z ust Boldwooda padło nazwisko ukochanego. – Czemuż Troy sięgnął po mój skarb? – zapytał gwałtownie. – Nie miałem przecież zamiaru szkodzić mu, więc dlaczego on się pani narzucił? Zanim zaczął się do pani zalecać, jej przychylność gotowa była zwrócić się w moją stronę. Gdybym był wcześniej zgłosił się po twoją odpowiedź, byłabyś się zgodziła. Czy może pani temu zaprzeczyć? Pytam, czy może pani? Zawahała się, lecz uczciwość nakazała jej odpowiedzieć twierdząco. – Nie, nie mogę – szepnęła. – Wiem, że pani nie może temu zaprzeczyć. Ale on pod moją nieobecność wkradł się w twoje serce i obrabował mnie! Czemuż nie zdobył cię wcześniej, kiedy stałoby się to bez niczyjej szkody, nie wystawiłoby nikogo na pośmiewisko! Teraz ludzie ze mnie szydzą. Nawet góry i niebo zdają się ze mnie drwić, aż czerwienię się ze wstydu z powodu własnego szaleństwa. Utraciłem szacunek, dobre imię, stanowisko i nigdy już ich odzyskać nie zdołam. Może pani teraz poślubić swego gagatka. Wolna droga!

– O panie! Panie Boldwood… – Tak, może pani. Ja nie zgłaszam już żadnych pretensji. Co do mnie, to wypadnie mi chyba uciec stąd, ukryć się przed ludźmi i życie spędzić na modlitwie. Pokochałem kobietę. Teraz wstydzę się tego. Ludzie aż do mojej śmierci będą mnie nazywali głupcem, co oszalał z miłości. Boże… Boże, gdybym choć dał się skokietować tak, by nikt tego nie zauważył i o hańbie mojej nie wiedział, mógłbym wtedy zachować swoje dawne stanowisko. Ale nie ma już o czym mówić. Straciłem wszystko, a kobiety nie zdobyłem. Hańba mi! Hańba! Ten niedorzeczny wybuch gniewu przeraził Betsabę; niepostrzeżenie cofnęła się nieco. – Jestem tylko młodą dziewczyną – rzekła. – Niech pan tak do mnie nie mówi! – Przez ten cały czas pani wiedziała… zdawała sobie doskonale sprawę, że ten nowy jej kaprys będzie dla mnie nieszczęściem. Dać się tak oślepić przez czerwony mundur i błyszczące galony! Ach, Betsabo, tak postępuje tylko kobieta szalona! Nagle się uniosła. – Za dużo pan sobie pozwala! – zawołała gwałtownie. – Wszyscy są przeciw mnie! Wszyscy! To nieludzkie z pańskiej strony napadać tak na kobietę. Nie mam nikogo na świecie, kto by mnie bronił. Toteż nikt nie ma dla mnie litości. A mimo to, choćby wszyscy ze mnie szydzili i obmawiali mnie, ja nikomu przymusić się nie pozwolę! – Będzie pani pewnie mówiła z nim o mnie. Proszę mu więc powiedzieć, że Boldwood oddałby za panią życie. Tak, a pani mu uległa, wiedząc, że to człowiek nie dla pani. Pewnie cię całował, uważał cię za swoją, słyszysz? Całował cię! Zaprzecz mi, jeżeli możesz. Kobietę onieśmiela widok zrozpaczonego mężczyzny, nawet kiedy sama jest w rozpaczy, i chociaż Boldwood dyszał żarem uniesienia, a Betsaba zachowała niemal męską postawę, mimo to twarz jej zadrżała. Zawołała zdławionym głosem: – Proszę mnie zostawić w spokoju! Dość tego! Nie ma pan do mnie żadnego prawa! Proszę pozwolić mi odejść! – Zaprzecz, że cię całował! – Nie zaprzeczę!

– Ach, więc to prawda! – krzyknął chrapliwie. – Tak, całował mnie – odparła, wolno i mimo ogarniającego ją przerażenia wyzywająco. – Nie wstydzę się przyznać, że to prawda. – A więc niech będzie przeklęty! Przeklęty! – wykrztusił Boldwood zdławionym przez wściekłość szeptem. – Więc podczas gdy ja oddałbym wszystko za dotknięcie ręki pani, ty pozwoliłaś, by ten łotr, przybłęda niemający do ciebie żadnych praw, bez ceremonii cię całował? Wielkie nieba…! Całować… ciebie…! Och, ale przyjdzie czas, że pożałuje tego i w męce rozmyślać będzie o bólu, jaki zadał drugiemu człowiekowi… A wtedy niech sam cierpi, złorzeczy, boleje i przeklina jak ja teraz. – Och, przestań pan! Przestań! Nie ściągaj przekleństwa na jego głowę! – krzyknęła z rozpaczliwym błaganiem. – Wszystko, tylko nie to! Tylko nie to! Nie bądź dla niego tak okrutny, bo ja go kocham, kocham! Pod wpływem podniecenia myśli Boldwooda pogmatwały się do tego stopnia, że zupełnie zatracił ich logiczny wątek. Zapadająca noc zdawała się koncentrować w jego oczach. Nie słyszał, co do niego mówiła. – Ale ja go ukarzę! Klnę się na Boga, że ukarzę! Żołnierz czy nie żołnierz, już ja go odszukam i szpicrutą wychłoszczę zuchwałego smarkacza za bezczelną kradzież mojego szczęścia. Choćby był silny jak stu mężczyzn, wychłoszczę go szpicrutą…! – Nagle i niespodziewanie obniżył głos: – Betsabo, słodka, utracona czarodziejko, wybacz mi! Robiłem ci wyrzuty, groziłem, zachowałem się jak cham, a wszak to on najbardziej zawinił. Przy pomocy bezczelnego łgarstwa ukradł mi twoje serce…! Szczęściem dla niego, że powrócił do swego pułku, że już go tu nie ma. Mam nadzieję, że nierychło będzie mógł tu się zjawić. Proszę Boga, by mi się nie nawinął na oczy, bo mógłbym stracić panowanie nad sobą. O, Betsabo, powiedz mu, by się trzymał ode mnie z daleka, tak, niech go lepiej nie widzę! Przez chwilę Boldwood stał jak skamieniały, jak gdyby wraz z wybuchem tych namiętnych słów uleciało z niego ostatnie tchnienie. Odwrócił się i odszedł; wkrótce postać jego pochłonął mrok, a odgłos kroków zmieszał się z cichym szmerem listowia. Betsaba, stojąca przez pewien czas nieruchomo jak posąg, zakryła

twarz rękami, starając się ze wszystkich sił zebrać myśli, by się zastanowić nad rozegraną przed chwilą sceną. Ten zdumiewający wybuch szalonego uczucia u człowieka tak zrównoważonego jak Boldwood był czymś strasznym, niepojętym! Zamiast zachować się jak przystało mężczyźnie nawykłemu do panowania nad sobą, ukazał się jej takim, jakim go oto ujrzała. Pogróżki farmera były tym bardziej niebezpieczne, że potęgowała je okoliczność znana dotychczas jedynie Betsabie: oto jej ukochany miał powrócić do Weatherbury już nazajutrz lub za dwa dni. Troy nie udał się do odległych koszar, jak przypuszczał Boldwood i inni, lecz pojechał tylko w odwiedziny do znajomego w Bath, a miał jeszcze przed sobą przeszło tydzień urlopu. Była rozpaczliwie pewna, że jeżeli Troy przyjdzie do niej w ciągu tego tygodnia i spotka się z Boldwoodem, to wybuchnie między nimi gwałtowna kłótnia. Myśl, że Troyowi może przytrafić się coś złego, tamowała jej oddech w piersi. Lada iskierka gotowa rozpalić w farmerze gwałtowny płomień gniewu i zazdrości; straciłby panowanie nad sobą, podobnie jak dzisiejszego wieczora; Troy mógłby wpaść w nastrój zaczepny i pobudzić go do szyderstwa, a gniew Boldwooda popchnąłby go do zemsty. Betsaba wprost chorobliwie obawiała się, by jej nie posądzono o przesadną uczuciowość, dlatego ta samodzielna dziewczyna pod maską obojętności potrafiła doskonale ukrywać całą głębię silnych, gorących uczuć. Teraz jednak nie pora już na powściągliwość. Była tak wzburzona, że zamiast skierować się ku domowi, zaczęła biegać tam i z powrotem, wymachując rękami w powietrzu, marszcząc czoło i od czasu do czasu wybuchając przerywanym łkaniem. Wreszcie usiadła na stosie przydrożnych kamieni, żeby zebrać myśli. Długo tak siedziała. Nad ciemnym skrajem ziemi wyłoniły się brzegi i zarysy miedzianych chmur, odgraniczając zielonawą, jasną połać zachodniego nieba. Przeszywały je amarantowe błyski i nieznający spokoju ziemski glob w swym odwiecznym krążeniu podążał dalej ku wschodowi, gdzie rozciągał się nad nim zgoła inny widok pod postacią drżących, niepewnych gwiazd. Patrzyła na ich milczące migotliwe mruganie pośród mrocznych przestrzeni, ale myślą była gdzie indziej. Jej znękana dusza przebywała daleko, przy Troyu.

ROZDZIAŁ XXXII Noc. Tętent konia.

We wsi Weatherbury było spokojnie jak w samym środku cmentarza, a ludzie żywi spoczywali cicho, niczym martwi. Na kościelnym zegarze wybiła godzina jedenasta. W powietrzu nie unosił się żaden dźwięk, tak dalece, że bezpośrednio przed uderzeniem godziny słyszało się wyraźnie zgrzyt zegarowego mechanizmu, a po wybiciu godziny – szczęk tegoż mechanizmu. Dźwięki zabrzmiały głucho zwykłym tępym brzmieniem przedmiotów nieożywionych, zatrzepotały i obiły się o ściany domów, zafalowały pod rozpierzchłymi chmurami i przedostawszy się przez szpary między nimi, pomknęły w niezgłębioną dal nieba. Dzisiejszego wieczora w zapleśniałym i pełnym szczelin domu Betsaby została jedynie Marianna; Liddy, jak wspomniano wyżej, za pozwoleniem Betsaby przebywała w gościnie u siostry. W kilka minut po wybiciu godziny jedenastej Marianna poruszyła się w łóżku pod wpływem jakiegoś niepokoju. Nie zdawała sobie jednak sprawy, co przerwało jej sen. Coś jej się znów przyśniło, po czym obudziła się pod mętnym wrażeniem, że coś się stało. Wyskoczyła z łóżka i wyjrzała przez okno. Do tego końca budynku przylegała zagroda dla koni, a tam, w niepewnym szarym mroku, zauważyła jakąś postać skradającą się do konia, który tam się pasł. Postać chwyciła konia za grzywę i zaprowadziła go w kąt zagrody. Marianna ujrzała tam jakiś przedmiot, którego zarysy zdradzały, że był to powozik, gdyż po kilku minutach, widocznie potrzebnych do zaprzęgnięcia konia, usłyszała człapanie kopyt na drodze zmieszane z turkotem lekkich kół. Tylko dwie odmiany rodu ludzkiego mogły wsunąć się do zagrody ukradkiem niby duch, podobnie jak uczyniła owa tajemnicza postać. Mogła to być kobieta albo Cygan. O kobiecie nie było mowy ze względu na późną godzinę i rodzaj czynności; mógł więc to być jedynie złodziej, który wiedział, że dzisiejszej nocy okoliczności będą dla niego

szczególnie sprzyjające, i dlatego wybrał tę noc dla wykonania swego zuchwałego zamiaru. W dodatku, jakby dla potwierdzenia podejrzeń Marianny, Cyganie istotnie przebywali właśnie w okolicy Weatherbury. Marianna bała się krzyczeć w obecności rabusia, ale widząc, że odjechał, nabrała odwagi. Pośpiesznie narzuciła na siebie ubranie, zeszła po rozchybotanych schodach, skrzypiących niemiłosiernie przy każdym stąpnięciu, pobiegła do najbliżej położonego domku Coggana i wszczęła alarm. Coggan zawołał Gabriela, który tak jak poprzednio znów u niego zamieszkał, i obaj pobiegli na dziedziniec. Nie ulegało wątpliwości, że koń znikł. – Posłuchajmy – rzekł Gabriel. Zaczęli nasłuchiwać. W nieruchomym powietrzu dobiegał z oddali tętent jadącego truchtem konia mijającego Longpuddle, gdzie właśnie stał obóz cygański, który przybył do Weatherbury Bottom. – To nasza Dainty! Przysiągłbym, że to jej chód! – zawołał Jan. – O rety! Jak panienka wróci, to się dopiero rozgniewa i zacznie nam wymyślać od głupców! – jęknęła Marianna. – Jaka to szkoda, że to nie stało się przy niej, bo wtedy nikt z nas by nie odpowiadał. – Musimy zaraz za nim pognać – oświadczył stanowczo Gabriel. – To ja będę odpowiadał przed panną Everdene za to, co teraz zrobimy. Tak, musimy dogonić złodzieja. – Dalibóg, nie wiem, jak możemy to zrobić – rzekł Coggan. – Wszystkie nasze konie są za ciężkie do takiej pogoni, z wyjątkiem może małej Poppet, ale wszak jeden koń na nas dwóch to za mało. Gdybyśmy mogli wziąć tę parę zza płotu, to sprawa byłaby załatwiona. – O jakiej parze mówisz? – O tych pana Boldwooda, Tidy i Moll. – Więc poczekaj tu na mnie, aż wrócę – rzekł Gabriel i pobiegł wzgórzem w dół, w kierunku domu Boldwooda. – Farmera Boldwooda nie ma w domu – zauważyła Marianna. – To i lepiej – odrzekł Coggan. – Wiem nawet, dokąd poszedł. Nie upłynęło pięć minut, gdy nadbiegł Oak, trzymając w ręku dwa postronki. – Gdzieżeś je znalazł? – zapytał Coggan, odwróciwszy się i nie czekając na odpowiedź, przeskoczył przez żywopłot.

– Pod okapem dachu. Wiem, gdzie je zwykle trzymają – odrzekł Gabriel, biegnąc za nim. – Słuchaj, Coggan, czy umiesz jeździć na oklep? Nie mamy już czasu na siodłanie koni. – Umiem jak mało kto! – pochwalił się Jan. – Marianno, ruszaj do łóżka! – zawołał Gabriel już spoza żywopłotu. Zeskoczywszy na pastwisko Boldwooda, obaj schowali postronki do kieszeni, by je ukryć przed końmi, które widząc, że mężczyźni podchodzą do nich z gołymi rękami, posłusznie dały się pochwycić za grzywy, a wtedy postronki zostały im zręcznie zarzucone na szyje. Nie mając uzdy ani wędzidła, Coggan i Oak poradzili sobie w ten sposób, że każdy przesunął sznur przez koński pysk i na końcu sznura zawiązał pętlę. Oak wskoczył wprost na koński grzbiet, a Coggan wszedł po przystawionej ławce, po czym obaj wyjechali za wrota i pogalopowali w kierunku, w którym odjechał złodziej z koniem Betsaby. Nie byli tylko pewni, do czyjego wozu został ów koń zaprzężony. W trzy czy cztery minuty dotarli do Weatherbury Bottom. Przy drodze zauważyli ciemnozielony, wydeptany szmat gruntu. Cyganie już odjechali. – Łajdaki! – zawołał Gabriel. – Nie wiadomo, w którą stronę mogli odjechać. – Wprost przed siebie. To jasne jak dzień – odpowiedział Jan. – Dobrze, mamy lepsze konie, więc musimy ich dogonić – rzekł Gabriel. – A teraz jazda co koń wyskoczy! Turkot oddalającego się wozu zupełnie ucichł. Gdy pozostawili Weatherbury w tyle, nawierzchnia szosy rozmiękła i stała się bardziej gliniasta, a po niedawnym deszczu grząska, chociaż nie błotnista. Dojechali do skrzyżowania dróg. Coggan nagle wstrzymał Moll i zsunął się na ziemię. – O co chodzi? – zapytał Gabriel. – Skoro nie możemy ich dosłyszeć, musimy spróbować ich wytropić – odrzekł Jan, szperając po kieszeniach. Zapalił zapałkę i potrzymał ją tuż nad ziemią. Deszcz spadł tu obficiej i wszystkie ślady stóp i kopyt końskich zatarły się i zamazały pod kroplami wody, a teraz tworzyły tylko płytkie wyżłobienia, w których światło zapałki odbijało

się niby w oczach. W pewnym miejscu ślady były świeże i nie napełnione wodą. Jedna para kolein była również pusta i nie tworzyła jak inne małych kanalików. Odciski kopyt niedawno wyżłobione posłużyły im za cenną wskazówkę co do kierunku dalszej jazdy. Były odciśnięte równoległymi parami, przy czym prawa i lewa noga każdej pary leżała dokładnie naprzeciw drugiej. – Jedźmy wprost przed siebie! – zawołał Jan. – Takie ślady jak te tutaj świadczą o tym, że ktoś pędził tędy galopem. Nic dziwnego, że już go nie słyszymy. A koń był zaprzężony do wehikułu. Widzisz koleinę? Ach, to z pewnością nasza klacz. – Skąd wiesz? – Bo stary Jimmy Harris podkuł ją zaledwie tydzień temu, a ja poznam jego robotę wśród tysiąca innych. – Reszta Cyganów musiała wyruszyć wcześniej albo jakąś inną drogą – rzekł Oak. – Wszak widziałeś, że innych śladów tam nie było. – Słusznie. Przez dłuższą męczącą chwilę jechali w milczeniu. Coggan wyjął stary tombakowy repetier odziedziczony po jakimś krewniaku; wybiła na nim godzina pierwsza. Zapalił jeszcze jedną zapałkę i oświetlił ślady na ziemi. – A teraz jechał kłusem – oznajmił, odrzucając zapałkę. – To nierówna, chwiejna koleina od dwukółki. Widocznie zganiał konia od samego początku. Powinniśmy ich teraz dopędzić. Przyśpieszyli biegu i wjechali w dolinę Blackmore. Zegarek Coggana wybił godzinę drugą. Gdy raz jeszcze zbadali ślady kopyt, okazało się, że są od siebie bardziej oddalone i ciągną się zygzakiem niby uliczne latarnie. – Tu już jechał truchtem – rzekł Gabriel. – Tak – potwierdził Coggan z radością – tu już jechał truchtem. Wkrótce go dogonimy. Przez dwie czy trzy mile gnali całym pędem. – Zaczekaj chwilkę – rzekł Jan. – Sprawdzimy teraz, jak też klacz jechała pod górę. To nam da wskazówkę. – Potarł szybko zapałkę tak jak przedtem o skórzane kamasze i obejrzał grunt. – Hura! – zawołał. – Tutaj, pod górę, klacz ledwie się wlokła. Ani

chybi jeszcze dwie mile, a dognamy ją. Ujechali trzy i zaczęli nasłuchiwać. Nie dochodził ich żaden dźwięk prócz hałaśliwego ciurkania wody przez śluzę wodnego młyna, zapowiadającego smętną możliwość utonięcia temu, kto by tu wskoczył do wody. Gdy dojechali do zakrętu, Gabriel zsiadł z konia. Ślady kopyt były jedynym wskaźnikiem kierunku, jaki mieli teraz obrać; przy czym należało mieć się na ostrożności, by uniknąć pomieszania ich z tymi, które odcisnęły się ostatnio. – Co to ma znaczyć? Choć domyślam się – rzekł Gabriel, patrząc na Coggana manewrującego zapałką nad ziemią przy zakręcie. Coggan, który nie mniej niż zdyszane konie zdradzał już oznaki zmęczenia, raz jeszcze zbadał tajemnicze ślady. Tym razem tylko trzy miały regularny kształt końskich kopyt, każdy czwarty był tylko niewyraźnym punktem. Skrzywił się i wydał przeciągły okrzyk. – Patrzcie no! – Okulała! – stwierdził Oak. – Tak, nasza Dainty okulała. Na przednią nogę – dodał wolno Coggan wpatrzony jeszcze w ślady. – Jazda dalej – powiedział Gabriel, wskakując na parującego wierzchowca. Aczkolwiek droga przed nimi była po większej części równie dobra jak każda inna, na której pobierano rogatkowe, była to jednak droga boczna. Ostatni zakręt zawiódł ich na szosę prowadzącą do Bath. Coggan się zamyślił. – No, teraz ich złapiemy! – zawołał. – Gdzie? – Przy rogatce w Sherton. Strażnik urzędujący tam jest największym śpiochem na całej przestrzeni stąd aż do Londynu. Nazywa się Dan Randall; znam go od lat, kiedy był jeszcze strażnikiem przy rogatce w Casterbridge. Zważywszy tę jego ospałość i to, że koń okulał, sprawa jest załatwiona. Zaczęli posuwać się naprzód z największą ostrożnością. Nie zamienili ani słowa aż do chwili, gdy na ciemnym tle listowia zarysowało się pięć białych poprzecznych drągów zamykających w niedalekiej odległości dalszą drogę.

– Tssst… jesteśmy już tuż-tuż – rzekł Gabriel. – Podjedźmy cichutko po trawie – poradził Coggan. Na tle białych poprzeczek zamkniętego szlabanu majaczył jakiś kształt. Nagle od jego strony zmącił ciszę okrzyk: – Hej! Szlaban! Musiało to już być powtórne wołanie, którego nie dosłyszeli, bo kiedy podjechali jeszcze bliżej, drzwi rogatkowego domku otworzyły się i ukazał się na pół ubrany strażnik ze świecą w ręku. Płomień świecy oświetlił całą grupę. – Nie otwierać szlabanu! – krzyknął Gabriel. – On nam ukradł konia! – Kto? – zapytał strażnik. Gabriel spojrzał na powożącego dwukółką i zobaczył kobietę – była to Betsaba, jego pani. Usłyszawszy jego głos, odwróciła głowę od światła. Mimo to Coggan zdążył ją dostrzec. – Cóż to? Wszak to nasza pani! Mogę przysiąc, że to ona – powiedział zdumiony. Betsaba, gdyż była to istotnie ona, użyła natychmiast sztuczki, jaką potrafiła stosować zawsze, z wyjątkiem scen miłosnych, a mianowicie ukryła zdziwienie pod maską chłodu i powagi. – Co to ma znaczyć, panie Gabrielu? – zapytała spokojnie. – Dokąd się wybieracie? – Myśleliśmy… – bąknął Gabriel. – Jadę do Bath – rzekła, odzyskując pewność siebie, której Gabrielowi tak brakowało. – Z powodu pewnej ważnej sprawy musiałam odłożyć na później wizytę u Liddy i jadę wprost do Bath. Po cóż pojechaliście za mną? – Myśleliśmy, że ktoś ukradł konia. – Coś podobnego! Jak to głupio nie wiedzieć, że to ja właśnie wzięłam konia i bryczuszkę. Nie mogłam dobudzić się Marianny ani w ogóle dostać się do domu, mimo że przez dziesięć minut kołatałam do jej okna. Na szczęście wiedziałam, gdzie jest klucz od wozowni, więc nie potrzebowałam już nikogo niepokoić. Czy nie przyszło wam do głowy, że to ja mogłam zabrać konia? – Jakże mogliśmy się tego domyślić, panienko?

– No, to prawda. Ale co ja widzę! Przecież to konie pana Boldwooda! Naraziliście mnie na taką przykrość! Czyż kobieta nie może wyruszyć na krok z domu, żebyście jej nie gonili jak złodzieja? – A skąd mogliśmy to wiedzieć, skoro panienka wyjechała, nie zostawiając żadnego wyjaśnienia?! – zawołał Coggan z wymówką w głosie. – A przecież panie nie zwykły jeździć same po nocy; to nawet nie wypada. – Przecież zostawiłam notatkę i rano powinniście byli ją zauważyć. Napisałam kredą na drzwiach wozowni, że zabieram konia i dwukółkę i wyjeżdżam, a jeszcze, że nie mogłam się nikogo dobudzić i niebawem wrócę. – Ale należy pamiętać, proszę pani, że notatkę tę mogliśmy byli zauważyć dopiero wtedy, gdy się rozwidni. – Słusznie – odrzekła. Mimo że z początku zirytowana, miała jednak zbyt dużo rozsądku, by ich poważnie wyłajać za przywiązanie, tym bardziej cenne, że tak rzadko spotykane. Toteż z uroczym wdziękiem dodała: – W gruncie rzeczy jestem wam serdecznie wdzięczna za trud, jaki dla mnie ponieśliście. Wolałabym tylko, byście pożyczyli konie od kogokolwiek innego, byle nie od pana Boldwooda. – Dainty okulała, proszę panienki. Czy będzie pani mogła jechać nią dalej? – Wpadł jej tylko kamyk pod kopyto. Wysiadłam z bryczki i wyjęłam go; było to niedaleko, o jakie sto jardów stąd. Dam sobie radę, dziękuję. O świcie powinnam być już w Bath. A teraz proszę, byście wrócili do domu. Odwróciła głowę, a blask bijący od świecy strażnika zamigotał w jej bystrych błyszczących oczach; przejechała pod otwartym szlabanem i wkrótce pochłonął ją mrok pod tajemniczym sklepieniem rozgałęzionych drzew. Coggan i Gabriel zawrócili konie i owiani aksamitnym powietrzem tej lipcowej nocy powrócili tą samą drogą, którą przybyli. – Dziwna zachcianka z jej strony, prawda, Oak? – powiedział z zaciekawieniem Coggan. – Tak – odparł krótko Gabriel. – Ona przed świtem nie zajedzie do Bath.

– Słuchaj, Coggan, uważam, że byłoby lepiej, gdybyśmy zatrzymali w tajemnicy tę całą nocną przygodę, prawda? – Ja też tak myślę. Doskonale. Około trzeciej będziemy z powrotem i wśliźniemy się do wsi cichutko jak myszki. Rozmyślania Betsaby na stosie przydrożnych kamieni doprowadziły ją do przekonania, że w obecnej rozpaczliwej sytuacji istnieją tylko dwa wyjścia. Pierwsze – to zatrzymać Troya z dala od Weatherbury aż do czasu, gdy wzburzenie Boldwooda ostygnie; drugie – to przychylić się do próśb Oaka i licząc się z pogróżkami Boldwooda, wyrzec się Troya na zawsze. Niestety! Czyż mogła wyrwać z serca tę młodą miłość i skłonić kochanka do rezygnacji, udając, że go nie kocha, twierdząc, że nie będzie już z nim rozmawiała, i tylko błagać go, by ze względu na nią skończył urlop w Bath i nie pokazywał się już w Weatherbury? Obraz ten był bolesny, lecz przez chwilę zastanawiała się nad nim poważnie; a mimo to, jak to czynią dziewczęta, pozwoliła sobie pomarzyć, jakiego szczęścia zaznałaby, gdyby Troy był na miejscu Boldwooda, jak życie jej potoczyłoby się po ścieżce miłości i obowiązku, to znów zadawała sobie niepotrzebną torturę, wyobrażając sobie, że jej ukochany zapomniał o niej i oddał serce innej kobiecie. Czyniła to ostatnie przypuszczenie, albowiem poznała już charakter Troya na tyle, by móc trafnie ocenić jego skłonności; na nieszczęście jednak nawet dopuszczając myśl, że on wkrótce może przestać ją kochać, sama nie kochała go mniej, przeciwnie, znacznie goręcej… Zerwała się z miejsca. Musi go zobaczyć natychmiast! Tak, będzie go błagała, by osobiście pomógł jej rozwiązać ten problem. List z prośbą, by nie wracał, mógł nie dojść do jego rąk w porę, nawet gdyby Troy skłonny był zastosować się do jej prośby. Czyż Betsaba była zupełnie ślepa na fakt oczywisty, że ramiona kochanka nie są najlepszym środkiem mogącym jej pomóc do wyrzeczenia się go na zawsze? Czyż nie tłumaczyła sobie wykrętnie, a zarazem z dreszczem rozkoszy, że choć jedzie po to, by z nim zerwać, to w każdym razie zapewni sobie spotkanie z nim, tak, jeszcze jedno spotkanie? Zapadła ciemność, musiało już być około dziesiątej. Aby wykonać

swój plan, miała tylko jeden sposób: wyrzec się odwiedzenia Liddy w Yalbury, wrócić do domu, zaprząc konia do dwukółki i wyruszyć natychmiast do Bath. Plan ten na razie wydał jej się niemożliwy do wykonania: droga była strasznie uciążliwa, nawet dla silnego konia, a odległość pewnie większa, niż się jej wydawało. Dla kobiety taka jazda samotna w nocy okazała się przedsięwzięciem wprost awanturniczym. Czyż mogła jednak jechać do Liddy i pozostawić sprawę własnemu biegowi? Nie, nie! Wszystko, tylko nie to! Betsabę ogarnęło gorączkowe podniecenie, wobec którego ostrożność daremnie domagała się posłuchu. Skierowała się w stronę domu. Szła z powrotem wolno, gdyż nie chciała dojść do wsi, zanim mieszkańcy nie ułożą się do snu, szczególnie zaś zależało jej na tym, by uniknąć spotkania z Boldwoodem. Plan swój ułożyła jak następuje: przez noc dojedzie do Bath; rankiem zobaczy się z Troyem, zanim on wybierze się w podróż powrotną do niej; pożegna go i rozstanie się z nim na zawsze. Następnie pozwoli koniowi należycie wypocząć (a sama przez ten czas wypłacze się) i nazajutrz rano wyruszy z powrotem. W ten sposób Dainty będzie mogła jechać wolnym truchtem przez cały dzień; wieczorem stanie w Yalbury u Liddy i powróci z nią do Weatherbury, kiedy tylko zechce. W ten sposób nikt się nie dowie, że była w Bath. Taki był plan Betsaby. Ale że niedawno przybyła w te strony, nie orientowała się w lokalnej topografii i wyobrażała sobie, że odległość do Bath jest o połowę mniejsza. Pomysł swój jednak wprowadziła w czyn, a z jakim powodzeniem, już wiemy.

ROZDZIAŁ XXXIII W słońcu. Zwiastun.

Minął tydzień, a od Betsaby nie było żadnych wiadomości i jej awanturnicza eskapada nie została wyjaśniona. Wreszcie nadeszła kartka do Marianny zawiadamiająca, że pani jej udała się do Bath w pewnej sprawie, która ją tam dotychczas zatrzymuje, i że należy się spodziewać, iż za tydzień będzie mogła powrócić do domu. Minął drugi tydzień. Zaczęto kosić owies i cała czeladź pracowała w polu pod jednostajnym błękitem sierpniowego nieba, kiedy to dojrzewają pierwsze owoce, kiedy powietrze drży upałem, a w południe cienie są tak krótkie. W domach nie było słychać żadnego dźwięku prócz bzykania owadów, na dworze nic prócz szczęku kos i szelestu wąsatych owsianych kłosów, gdy żółte jak bursztyn źdźbła słomy padały ciężko na ziemię przy każdym rozmachu kosy. Jedyną wilgocią prócz jabłecznika przyniesionego w butlach i gąsiorkach były krople potu ściekające z czoła i policzków żniwiarzy. Najsłabszy powiew nie mącił powietrza. Żniwiarze zamierzali już ukryć się w dobroczynnym cieniu drzewa przy ogrodzeniu, gdy Coggan zauważył jakąś postać w niebieskiej kurtce z mosiężnymi guzikami, biegnącą ku nim przez pole. – Ciekaw jestem, kto to taki – odezwał się. – Mam nadzieję, że naszej pani nie przytrafiło się nic złego – rzekła Marianna, zajęta wraz z innymi kobietami wiązaniem zboża w snopy (na tym folwarku owies wiązano zawsze w snopy) – ale dziś rano spotkała mnie zła wróżba. Chciałam otworzyć drzwi, a klucz wypadł mi z ręki na kamienną podłogę i złamał się na dwoje. Złamany klucz to zapowiedź strasznych rzeczy. Szkoda, że panienka jeszcze nie wróciła. – To Kain Ball – powiedział Gabriel, odrywając się na chwilę od ostrzenia kosy. Oak według umowy nie miał bynajmniej obowiązku pomagania przy robotach polnych, ale że to był sezon gorący dla farmerów, a zboże

należało do Betsaby, więc dobrowolnie pomagał innym w pracy. – Włożył dziś najlepsze ubranie – zauważył Mateusz Moon – od kilku dni nie było go w domu, bo obierał mu się palec, więc powiedział, że skoro nie może pracować, to zrobi sobie na parę dni święto. – Dobra to pora na urlop, tak, doskonała pora – westchnął Józef Poorgrass, prostując grzbiet; on sam, tak jak niektórzy inni, miał swoje sposoby na to, by w te upalne dni z najbłahszych powodów odpocząć sobie trochę od roboty, toteż przyjście Kaina Balla w dzień powszedni, a w dodatku w świątecznym ubraniu było dla niego nie lada zdarzeniem. – A jak mnie kiedyś bolała noga, tom sobie przeczytał Wędrówkę pielgrzyma, a kiedy Marek Clark miał wrzód na ręce, to nauczył się grać w oko. – A mój ojciec umyślnie wywichnął sobie ramię, żeby mieć czas na zalecanki do dziewcząt – rzekł Jan Coggan stłumionym głosem, wycierając sobie twarz rękawem od koszuli i zsuwając kapelusz aż na kark. Tymczasem Kainek zbliżał się do grupy żniwiarzy i można było zauważyć, że jedną rękę ma zabandażowaną, a w drugiej trzyma pajdę chleba z boczkiem i biegnąc, odgryza z niej spore kęsy. Gdy znalazł się już tuż-tuż, usta wyciągnęły mu się w ryjek i zaczął gwałtownie kaszleć. – Kainek! – zawołał Gabriel surowo. – Ile razy mówiłem ci, że biegnąc tak szybko, nie powinieneś jeść! Kiedyś jeszcze udławisz się, zobaczysz. – Ehe, ehe – odpowiedział mu rozkaszlany Kain – okruszek jedzenia wpadł mi nie tam, gdzie trzeba, ehe, ehe! To tylko to, panie Oak, a ja pojechałem z wizytą do Bath, bo obierał mi się palec, i tam widziałem, ehe, ehe…! Zaledwie wspomniał o Bath, wszyscy rzucili kosy i widły i skupili się wokół niego. Na nieszczęście zabłąkany okruszek nie poprawił jego zdolności narracyjnych; dodatkową przeszkodą okazało się kichnięcie, na skutek którego wypadł mu z kieszeni dość duży zegarek i zadyndał jak wahadło na brzuchu młodzieniaszka. – Tak – ciągnął, kierując myśli i oczy w stronę Bath – zobaczyłem nareszcie kawał świata, tak, zobaczyłem, i widziałem także naszą panią… ehe… ehe…

– Skaranie boskie z tym chłopcem! – rzekł Gabriel. – Zawsze wpadnie ci coś do gardła w niewłaściwą dziurkę, tak że nie możesz powiedzieć tego, co trzeba. – A psik…! Już… Przepraszam, panie Oak, ale akurat komar wpadł mi do żołądka i przez niego tak się rozkaszlałem. – Tak, właśnie, urwisie, a to dlatego, że masz zawsze usta otwarte. – Biedny chłopak! – zawołał Mateusz Moon. – To straszne, kiedy komar wleci komu do gardła. – A więc kogo widziałeś w Bath? – nalegał Gabriel. – Widziałem naszą panią – mówił dalej młodociany pasterz – a jeszcze żołnierza, jak razem spacerowali i przysuwali się do siebie coraz bliżej, a potem szli pod rękę całkiem jak para zakochanych, ehe… ehe… jak para zakochanych… – Przerwawszy nić opowiadania wraz z utratą tchu, młody informator spojrzał w górę i w dół na pole, jak gdyby szukając tam zgubionego wątku. – No więc, widziałem naszą panienkę i żołnierza… A psik…! – Niech go licho porwie! – mruknął Gabriel. – Przepraszam, panie Oak, taki już jestem – rzekł Kain Ball, patrząc z wyrzutem na Gabriela oczami skąpanymi we własnej rosie. – Masz tu trochę jabłecznika, to ci przepłucze gardło – powiedział Jan Coggan: mówiąc to, podniósł z ziemi gąsiorek, wyciągnął korek i przyłożył szyjkę do ust Kaina. Tymczasem Józef Poorgrass zaczął z niepokojem myśleć o poważnych następstwach, jakie wynikną, jeśli Kain udusi się od kaszlu, i że wobec tego opowiadanie o przygodach w Bath urwie się wraz z jego śmiercią. – Jeżeli chodzi o mnie, biedaka, to zanim co zrobię, zawsze wpierw westchnę do Boga – rzekł skromnie Józef. – Tak też i ty, Kainku, powinieneś postępować. Bóg to nasz wielki obrońca i mógłby cię kiedyś uratować od zaduszenia na śmierć. Pan Coggan z nieograniczoną hojnością wlewał płyn w cierpiące, okrągłe usta Kaina; połowa jabłecznika spływała na zewnątrz po gąsiorku, połowa tego, co dostało mu się do ust, przelewała się przez brzegi, a połowę tego, co wpłynęło w niewłaściwą dziurkę, wykichał i wykaszlał na zebranych wkoło żniwiarzy, wskutek czego w powietrzu utworzył się rodzaj jabłecznej mgiełki, która na chwilę zawisła

obłoczkiem w słońcu. – A to ci dopiero niezdarne kichanie! Czyż nie potrafisz zachować się przyzwoicie, szczeniaku! – zawołał Coggan, cofając gąsiorek. – Jabłecznik dostał mi się do nosa! – krzyknął Kain, kiedy mógł przemówić. – A teraz pociekł mi po szyi i na mój biedny, sztywny palec, na błyszczące guziki i na całe moje najlepsze ubranie… – Ależ ten biedny chłopak okropnie się rozkaszlał! – zauważył Mateusz Moon. – A miał co do opowiadania. Uderzcie go po karku, pasterzu! – Taki już jestem – żalił się Kain. – Matka powiada, że zawsze tak mi strasznie szkodziło, kiedym się czymś zanadto przejął. – Tak, to prawda – poświadczył Józef Poorgrass – w rodzinie Ballów wszyscy tak się łatwo przejmowali. Znałem dziadka tego chłopca; był to człowiek nerwowy i skromny i aż do przesady łagodny. Ten się wciąż czerwienił i czerwienił, prawie tak jak ja, choć to moja wielka wada. – Gdzież tam, kumie Poorgrass – zaprzeczył Coggan. – To właśnie całkiem szlachetna zaleta. – He, he, ja się tam nie lubię przechwalać, Boże zachowaj – mruczał skromnie Poorgrass – ale w mojej familii bywali ludzie nie byle jacy, to prawda. Chociaż ja zawsze wolę trzymać się na uboczu, bo szlachetna natura to wielka rzecz, a kiedym się miał urodzić, to mój Stwórca mógł ze mnie zrobić, co tylko chciał, i poskąpić mi swych darów zupełnie. Ale ty, Józefie, chowaj pod korcem swoje dary i nie pysznij się nimi. Toteż, moi drodzy, może dziwne jest to moje pragnienie, żeby zawsze pozostawać w cieniu i nie domagać się pochwał. Ale wszak w Kazaniu na Górze, na samym początku jest taki spis błogosławionych i niejedni ludzie cichego serca mogliby się do nich zaliczyć. – Dziadek Kaina był bardzo mądrym człowiekiem – wtrącił Mateusz Moon. – Przecież własnym pomyślunkiem wyhodował jabłonkę, którą po dziś dzień nazywają Wczesna Ball. Jeden gatunek jabłoni zaszczepił na drugiej, a potem na tej drugiej jeszcze trzecią. To drzewo posadził przed szynkiem, co go prowadziła pewna kobieta… Tak, to był bardzo mądry człowiek…

– No, ale powiedzże nam, Kainie – przerwał mu niecierpliwie Gabriel – coś tam jeszcze widział? – Widziałem naszą panienkę, jak weszła do takiego niby parku, co są tam ławki, krzewy i kwiaty, a wciąż pod rękę z żołnierzem – mówił dalej Kain stanowczym głosem, czując podświadomie, że jego opowiadanie wywiera na Gabrielu nie lada wrażenie. – I zdaje mi się, że tym żołnierzem był sierżant Troy. Więc usiedli sobie i przesiedzieli tak z dobre pół godziny, a mówili pewnie o smutnych rzeczach, bo ona raz nawet zaczęła okropnie płakać. Ale kiedy stamtąd wychodzili, to oczy już miała błyszczące i była biała jak ta lilijka, a oboje tak przyjemnie patrzyli sobie w oczy, jak to czasem się zdarza między mężczyzną i kobietą. Twarz Gabriela jak gdyby się wyciągnęła. – No, a co jeszcze widziałeś prócz tego? – Och, różne tam rzeczy. – Więc powiadasz, że była biała jak lilijka. A czy jesteś pewien, że to była ona? – Tak. – A jeszcze co widziałeś? – Wielkie szklane okna w sklepach, a na niebie wielkie chmurzyska pełne deszczu, i dokoła wielkie, stare drewniane drzewa. – Ach, ty głuptasie. I cóż nam więcej opowiesz? – zapytał Coggan. – Daj mu pokój – wtrącił się Józef Poorgrass. – Chłopak chciał powiedzieć, że niebo i ziemia w Bath ani na ździebko nie różnią się od naszych. To przecie wyjdzie nam na dobre, kiedy coś niecoś dowiemy się o innych miastach, toteż powinniśmy wysłuchać chłopca, że tak powiem, cierpliwie. – A ludzie z Bath – podjął dalej Kain – wcale nie potrzebują rozpalać ognia pod kuchnią, chyba tak, dla zbytku, bo tam gorąca woda tryska z ziemi już gotowana, że tylko ją pić. – To jako żywo święta prawda – potwierdził Mateusz Moon. – To samo mówili mi marynarze. – Nic tam innego nie piją – rzekł Kain – i pewnie im smakuje, bo tak ją wolniutko połykają. – Ano, nam się to wydaje barbarzyńskim zwyczajem – zauważył

Mateusz – ale widać tamtejszy naród przywykł do tego i nic sobie z tego nie robi. – A czy jedzenie nie wyskakuje tam także z ziemi tak jak woda? – zapytał Coggan, mrugnąwszy filuternie okiem. – Nie, i to wielka szkoda, tak, ogromna szkoda, że Pan Bóg nie zaopatrzył tych, co tam mieszkają, w jadło, podobnie jak w picie, i to jest niedobrze, ale na to nie ma rady. – W każdym razie należy przyznać, że to ciekawe miejsce – stwierdził Moon – a i ludzie muszą tam być ciekawi. – Więc powiadasz, że panna Everdene i żołnierz spacerowali razem? – zapytał Gabriel, powracając znów do grupy żniwiarzy. – Ano tak, a ona miała na sobie jedwabną suknię złocistego koloru przystrojoną czarną koronką, a taki to był jedwab, że suknia sama stanęłaby na ziemi, choćby we środku nie tkwiły nogi; wyglądało to bardzo ładnie, a i włosy miała pięknie uczesane. A kiedy słonko padło na tę błyszczącą suknię i na jego czerwoną kurtkę, to było na co patrzeć, tak ślicznie wyglądali. Widziało się ich z drugiego końca ulicy! – I cóż było potem? – westchnął Gabriel. – Potem poszedłem do Griffina, żeby mi przybił nowe podkówki do butów, a jeszcze potem wstąpiłem do piekarni Riggsa i poprosiłem, żeby mi dali za pensa najtańszych i najsmaczniejszych ciasteczek, co były z wierzchu trochę niebieskie od pleśni, ale niezupełnie. A kiedym je zajadał i spacerował po mieście, tom widział zegar, co miał tarczę taką wielką jak dzieża od ciasta. – Ależ to nie ma nic wspólnego z naszą panienką! – Zaraz do tego dojdę, jeżeli pan nie będzie mi przeszkadzał – zaprotestował Kainek – bo jak mnie pan zdenerwuje, to znów mnie napadnie kaszel i nie będę mógł nic opowiedzieć. – Słusznie, niech opowiada, jak umie – rzekł Coggan. Gabriel uzbroił się w rozpaczliwą cierpliwość, a Kainek opowiadał dalej: – A więc były tam wielkie, ale to wielgachne domy, a na ulicach nawet w dnie powszednie więcej narodu niż u nas w Weatherbury na Zielone Świątki. Byłem także w większych kościołach i zborach. A jak się tam ksiądz modlił! Klękał i składał ręce, a złote pierścienie tylko się skrzyły i migotały mu na palcach. Widać taką modlitwą nieźle na nie

zarobił. Oj tak, tak, chciałbym i ja tam mieszkać! – Nasz biedny proboszcz Thirdly nie zarabia tyle, by mógł sobie kupować takie pierścienie – oświadczył w zamyśleniu Mateusz Moon. – A przecież dobry z niego człowiek, że drugiego takiego ze świecą szukać! Jestem pewien, że biedaczek Thirdly nie ma ani jednego pierścionka, nawet ze zwyczajnej blaszki albo z mosiądzu. A byłaby to dla niego nie lada ozdoba, kiedy czasem w słotne popołudnie stoi na ambonie oświetlonej woskowymi świecami. Ale biedaka nie stać na to! Pomyśleć tylko, jak to ludziom różnie się powodzi. – Może to innego rodzaju człowiek, taki, co nie nosiłby pierścionków – mruknął gniewnie Gabriel. – Ale dosyć już o tym. No, Kainek, opowiadaj dalej. – A wiecie, że ci nowomodni pastorzy noszą teraz wąsy i długie brody – mówił dalej znakomity podróżnik – i wyglądają niczym Mojżesz albo Aron, a my, biedne owieczki, czujemy się przy nich jak prawdziwe dzieci Izraela. – To bardzo pobożne uczucie, bardzo – zauważył Józef Poorgrass. – Teraz mamy już w narodzie dwie religie – Kościół anglikański i zbór ewangelicki, więc pomyślałem sobie, że lepiej być w zgodzie z obiema, i rano chodziłem do kościoła, a po południu do zboru. – Sprawiedliwy chłopak i niegłupi! – rzekł z uznaniem Józef Poorgrass. – A w kościele to modlą się, śpiewając, a tyle tam kolorów, co w tęczy, w zborze zaś to tylko słuchają kazania, a ściany tam całkiem szare albo tylko pobielane wapnem… A potem tom już panny Everdene wcale nie widział. – Dlaczegoś tego nie powiedział wcześniej?! – zawołał Oak z rozczarowaniem w głosie. – Ach – rzekł Mateusz Moon – ona jeszcze gorzko pożałuje, że tak zanadto spoufaliła tego człowieka. – Ona go wcale nie spoufaliła! – zaprotestował z oburzeniem Gabriel. – Za mądra jest na to – powiedział Coggan. – Nasza panienka ma zbyt dużo rozumu pod tymi czarnymi warkoczami, żeby miała zrobić takie głupstwo.

– Ale widzicie, on przecie nie jest takim ciemnym prostakiem, to człowiek kształcony – rzekł Mateusz niepewnie – i tylko dzięki swej burzliwej naturze został żołnierzem, a wszak dziewczęta przepadają za takimi awanturnikami. – Słuchaj no, Kainie Ball – rzekł Gabriel z niepokojem – czy możesz przysiąc jak najbardziej uroczyście, że kobieta, którą widziałeś, była panną Everdene? – Kainie Ball, nie jesteś już dzieckiem ani niemowlęciem – dodał Józef grobowym głosem, przystosowanym do okoliczności – i wiesz, co to znaczy złożyć przysięgę; pamiętaj, że składasz zeznanie straszne, przypieczętowane własną krwią, a wszak prorok Mateusz powiada, że na kogo padnie kropla takiej krwi, tego zetrze na proch. A teraz w obecności zebranej tu folwarcznej czeladzi powiedz, czy możesz słowa swoje potwierdzić przysięgą, jak tego żąda od ciebie pasterz? – Nie, nie, panie Oak! – zawołał Kainek, spoglądając na jednego i na drugiego, zaniepokojony do głębi wzniosłością sytuacji. – Mogę śmiało powtórzyć, żem powiedział prawdę, ale do diabła, nie w taki sposób, jak ode mnie żądacie. – Kainie, Kainie, co się z tobą dzieje? – zapytał surowo Józef. – Żądamy od ciebie, byś przysiągł w pobożny sposób, a ty klniesz, nie przymierzając, jak występny Shimei, syn Gery, co wszedł do domu z przekleństwem na ustach. Wstydź się, młodzieńcze! – Nie, ja nie klnę, tylko wy dręczycie duszę biednego chłopca, wy, Józefie Poorgrass! – zawołał Kain, wybuchając płaczem. – Ja mówię świętą prawdę, że to była panna Everdene i sierżant Troy, ale skoro wymagacie ode mnie takiej strasznej przysięgi, to już sam nie wiem, czy to nie był kto inny. – Nie dojdziemy z nim do ładu – rzekł Gabriel, powracając do pracy. – Kainie Ball, przepowiadam ci, że źle skończysz – burknął Józef Poorgrass. Kosiarze chwycili za kosy i w powietrzu znów rozległy się te same dźwięki. Gabriel nie udawał wesołego, ale i nie okazywał nadmiernego przygnębienia. Za to Coggan, który dobrze wiedział, co się święci, znalazłszy się wraz z nim w pewnej odległości od innych, powiedział

mu: – Nie bierz sobie tego tak do serca, Gabrielu, bo czy nie wszystko jedno, czyja ona teraz, skoro twoją być nie może? – I ja powtarzam sobie to samo – odparł Gabriel.

ROZDZIAŁ XXXIV Z powrotem w domu. Żartowniś.

Tego samego wieczora o zmierzchu Gabriel oparty o furtkę Cogganowego ogródka raz jeszcze rozglądał się po gospodarstwie przed udaniem się na spoczynek. Jakiś wózek wlókł się wolniutko skrajem porosłego trawą gościńca. Dobiegała stamtąd rozmowa dwóch kobiet. Mówiły wyraźnie, nie tłumiąc głosów. Oak natychmiast poznał, że były to głosy Betsaby i Liddy. Wehikuł minął dom i pojechał dalej. Była to dwukółka panny Everdene, a siedziały w niej tylko dwie osoby – Liddy i jej pani. Liddy zapytywała o miasto Bath, a towarzyszka odpowiadała jej niechętnie i obojętnie. Zarówno Betsaba, jak i klacz wydawały się zmęczone. Świadomość, że powróciła zdrowo i bezpiecznie, przyniosła mu rozkoszną ulgę, przezwyciężyła wszelkie refleksje i Oak ucieszył się, zapominając o różnych niepokojących pogłoskach. Ociągał się z odejściem i stał tam tak długo, aż zatarła się różnica między zachodnią i wschodnią połacią nieba, a bojaźliwe zajączki zaczęły już odważnie hasać dokoła majaczących niewyraźnie pagórków. Gabriel pozostawał tam jeszcze z pół godzinki, gdy minęła go jakaś ciemna postać. – Dobranoc, Gabrielu – mruknął przechodzień. Był to Boldwood. – Dobranoc panu – odpowiedział Gabriel. Boldwood znikł na drodze, a Gabriel wkrótce potem wrócił do domu, by się położyć. Farmer Boldwood szedł w kierunku domu panny Everdene. Zbliżywszy się, podszedł do frontowych drzwi i zauważył, że w bawialni pali się światło. Żaluzja nie była spuszczona, a w pokoju siedziała Betsaba zajęta przeglądaniem jakichś papierów czy listów. Siedziała zwrócona do Boldwooda plecami. Podszedł do drzwi, zastukał i czekał z napiętymi nerwami i płonącym czołem.

Od czasu spotkania z Betsabą na drodze do Yalbury Boldwood nie wyszedł poza obręb swego ogrodu. Milczący i samotny, pogrążył się w posępnych rozmyślaniach o zmienności kobiet, przypisując całemu niewieściemu rodowi cechy jedynej kobiety, do której kiedykolwiek się zbliżył. Stopniowo ogarniał go nastrój łagodniejszy i pod jego wpływem zdecydował się na tę wyprawę. Nieco zawstydzony własną gwałtownością chciał wytłumaczyć się i prosić Betsabę o wybaczenie; przyszedł, gdy tylko dowiedział się, że powróciła, jak sądził, z wizyty u Liddy, nie miał bowiem pojęcia o jej eskapadzie do Bath. Zapytał o pannę Everdene. Liddy przyjęła go jakoś dziwnie, ale on tego nie zauważył. Sama weszła do pokoju, zostawiając go za drzwiami, a tymczasem w pokoju, gdzie znajdowała się Betsaba, ktoś zapuścił żaluzję. Boldwood przyjął to za zły znak. Wróciła Liddy. – Pani nie może pana przyjąć – oświadczyła mu. Farmer natychmiast się oddalił. Więc mu nie przebaczyła, taki był koniec wszystkiego. Więc widział tę, która była mu jednocześnie rozkoszą i udręką, widział ją siedzącą w pokoju, gdzie tak niedawno przebywał z nią jako szczególnie uprzywilejowany gość, a teraz zabroniła mu do siebie wstępu! Nie śpieszył się z powrotem do domu. Była już co najmniej godzina dziesiąta, gdy idąc zamyślony przez Dolne Weatherbury, usłyszał turkot resorowej bryczki wjeżdżającej do wsi. Bryczka nadjechała od strony miasta, a powoził nią jej właściciel, mieszkaniec wsi, przed którego domem się zatrzymała. Latarnia umieszczona na słupie oświetliła postać ubraną w szkarłatny i połyskujący złotem mundur; postać ta pierwsza wysiadła z bryczki. – Ach – powiedział sobie Boldwood – to on znów do niej przyjechał. Troy wszedł do domku woźnicy, gdzie zamieszkiwał podczas swej pierwszej bytności w Weatherbury. Boldwood, powziąwszy nagłe postanowienie, pośpieszył do domu. Po dziesięciu minutach powrócił i miał już wejść do domku woźnicy, by zobaczyć się z Troyem, gdy ktoś otworzył drzwi i wyszedł, mówiąc współlokatorom dobranoc. Był to głos Troya. Zdawało się dziwne, że już się żegna, skoro dopiero co przyjechał. Mimo to Boldwood podążył za nim. Troy niósł w ręku

podróżną torbę, tę samą, z którą tu przyjechał. Widocznie zamierzał jeszcze tej samej nocy wyjechać. Troy skierował się w stronę wzgórza i przyśpieszył kroku. Boldwood zbliżył się do niego. – Czy sierżant Troy? – Tak, jestem Troy. – Zdaje mi się, że pan przed chwilą tu przyjechał? – Tak, przyjechałem z Bath. – Jestem William Boldwood. – Doprawdy? Ton, jakim wymówił to słowo, wystarczył, by Boldwooda ogarnęło wzburzenie. – Chciałbym zamienić z panem kilka słów – powiedział. – O czym? – O tej, która mieszka o, tam, niedaleko stąd, i o kobiecie, którą pan skrzywdził. – Dziwi mnie pańska zuchwałość – rzekł Troy, ruszając w dalszą drogę. – Słuchaj no pan – odezwał się Boldwood, zagradzając mu drogę – może pan się dziwić lub nie, ale musi pan ze mną porozmawiać. Troy odczuł w głosie Boldwooda ponurą stanowczość, spojrzał na jego barczystą postać i na grubą laskę w jego ręku. Przypomniał sobie, że jest już po dziesiątej. Warto było jednak zachować się wobec niego grzecznie. – Dobrze, z przyjemnością pana wysłucham – rzekł Troy, stawiając torbę na ziemi. – Proszę tylko mówić cicho, gdyż ktoś z pobliskiego domu mógłby nas usłyszeć. – A więc znane mi są niejedne szczegóły z pańskiego życia, jak na przykład to, że Fanny Robin kocha pana. Sądzę, że prócz Gabriela Oaka jestem jedynym człowiekiem we wsi, który o tym wie. Powinien pan ożenić się z nią. – Tak, może powinienem, istotnie. Sam bym tego pragnął, ale nie mogę się z nią ożenić. – Dlaczego? Troy chciał już coś pośpiesznie odpowiedzieć, ale powstrzymał się

i tylko rzekł: – Bo jestem na to za biedny. – W tonie jego głosu dała się odczuć pewna zmiana. Poprzednio mówił w sposób wyzywający, teraz zaś tonem żartobliwym. Boldwood był w tej chwili w nastroju nie dość skłonnym do krytyki, toteż nie zauważył tej zmiany. – Postawię sprawę wyraźnie – ciągnął. – Proszę zrozumieć, że nie chcę wydawać sądu o tym, co słuszne, a co niesłuszne, ani o kobiecej czci i wstydzie, nie zamierzam też wyrażać swego zdania o pańskim postępowaniu. Chcę po prostu ubić z panem pewien interes. – Ach tak? – rzekł Troy. – Może na chwilkę usiądziemy. Pod żywopłotem leżał zwalony pień starego drzewa i na nim usiedli. – Byłem zaręczony z panną Everdene – powiedział Boldwood – i miałem się z nią ożenić, ale zjawił się pan i… – Nie był pan wcale zaręczony – zauważył Troy. – Więc prawie zaręczony. – Gdybym ja się był nie zjawił, to może by się z panem zaręczyła. – Nie może, tylko… – Więc byłaby się z panem zaręczyła. – Gdyby nie pan, to z pewnością, tak, z największą pewnością byłaby mnie przyjęła. Gdyby pan jej nie poznał, byłby się pan ożenił z Fanny. Istnieje zbyt duża różnica między stanowiskiem panny Everdene i pana własnym, by ten cały flirt mógł zakończyć się małżeństwem. Toteż poprzestaję na prośbie, byś się pan jej więcej nie narzucał. Ożeń się pan z Fanny, a zrobię tak, by się to panu opłaciło. – W jaki sposób? – Dobrze panu za to zapłacę. Złożę na jej imię pewną sumę i postaram się, by w przyszłości nie zaznał pan biedy. Stawiam sprawę jasno. Betsaba tylko się panem bawi. Jak już powiedziałem, jest pan dla niej zbyt ubogi, toteż radzę panu nie tracić daremnie czasu na staranie się o świetny mariaż, który nigdy nie dojdzie do skutku, i zgódź się na skromne, lecz odpowiednie małżeństwo, jakie możesz pan zawrzeć choćby jutro. Zabierz pan swoją podróżną torbę, opuść Weatherbury natychmiast, jeszcze dzisiejszej nocy, a dostaniesz pan pięćdziesiąt

funtów. Dam Fanny również pięćdziesiąt funtów na przygotowania do ślubu, tylko musisz mi pan dać jej adres. Prócz tego w dniu ślubu otrzyma ona pięćset funtów. Gdy Boldwood czynił to zobowiązanie, w głosie jego czuło się, iż zdaje sobie sprawę, jak słaba jest jego sytuacja i sposób dążenia do celu. Jego obecne zachowanie w niczym nie przypominało stanowczego, pełnego godności Boldwooda, jakim był dawniej, a takie załatwienie sprawy, w jakie się teraz wplątał, uznałby jeszcze parę miesięcy temu za dziecinne i niedorzeczne. Człowiek zakochany zdobywa się czasem na siłę, której mu brak wtedy, gdy jest jeszcze wolny, natomiast człowiek wolny posiada bystrość sądu, jakiej daremnie moglibyśmy się doszukać w zakochanym. Wytrwałe dążenie do jednego celu zwęża pole innych zainteresowań, miłość zaś potęguje zdolność odczuwania, ale jednocześnie ogranicza bystrość umysłu. Boldwood był tego przykładem w stopniu anormalnym: nie miał pojęcia, w jakim położeniu znajdowała się Fanny Robin ani jakie są możliwości Troya, a mimo to uczynił mu powyższą propozycję. – Bardziej podoba mi się Fanny – rzekł Troy – a ponieważ, jak pan twierdzi, panna Everdene jest dla mnie niedostępna, więc na tym skorzystam, gdy przyjmę pańskie pieniądze i ożenię się z Fanny. Ale to tylko służąca. – Mniejsza o to, czy pan przyjmuje moją propozycję? – Tak, przyjmuję. – Ach – odetchnął swobodniej Boldwood. – Ale, panie Troy, skoro pan woli Fanny, to po co pan się tu zjawił, by zniszczyć moje szczęście? – W tej chwili kocham więcej Fanny – wyznał Troy. – Ale Betsa… panna Everdene rozpaliła mi zmysły i na pewien czas usunęła w cień Fanny. Zresztą to już minęło. – Dlaczego tak szybko minęło? W takim razie po cóż pan tu znów przyjechał? – Miałem poważne powody. Więc pan powiedział, że pięćdziesiąt funtów dostanę zaraz? – Tak – odparł Boldwood – a oto, proszę, pięćdziesiąt suwerenów. – Wręczył Troyowi rulonik monet. – Wszystko pan przewidział; widocznie liczył pan na to, że to

przyjmę – rzekł sierżant, biorąc rulonik. – Uważałem, że pan może to przyjąć – stwierdził Boldwood. – Ma pan tylko moje słowo na to, że program pański zostanie wykonany, natomiast ja mam już pańskie pięćdziesiąt funtów. – I o tym pomyślałem. Uważałem, że jeżeli nie mogę odwołać się do pańskiego honoru, to mogę liczyć na… pańskie… nazwijmy to, wyrachowanie, by nie tracić widoków na otrzymanie pięciuset funtów i nie zyskać śmiertelnego wroga w człowieku, który może zostać pańskim pożytecznym przyjacielem. – Tsss… ktoś nadchodzi – powiedział szeptem Troy. Tuż nad nimi na drodze dały się słyszeć czyjeś lekkie kroki. Tąp… tąp… – Dalibóg, to ona! – dodał. – Muszę już odejść, żeby się z nią zobaczyć. – Ona? Jaka ona? – Betsaba. – Betsaba? Sama o tej nocnej godzinie?! – zawołał zdumiony Boldwood, zrywając się z miejsca. – Dlaczego musi pan się z nią zobaczyć? – Ona spodziewa się mnie dziś wieczorem, zresztą teraz muszę z nią pomówić i zgodnie z pańskim życzeniem, pożegnać ją. – Uważam, że ta rozmowa jest zbyteczna. – Ale nie zaszkodzi. Gdybym nie stawił się na spotkanie, będzie mnie szukała. Może pan wysłuchać wszystko, co jej powiem. Pomoże to panu w miłosnym gruchaniu, kiedy ja się oddalę. – Pan sobie drwi ze mnie! – Ależ bynajmniej. Proszę jednak pamiętać, że gdyby nie wiedziała, co się ze mną stało, to będzie o mnie myślała więcej niż wtedy, gdy powiem jej bez ogródek, że przyszedłem tylko po to, by z nią zerwać. – Czy w rozmowie z nią ograniczy się pan tylko do tego przedmiotu? Czy będę mógł słyszeć wszystko, co pan jej powie? – Tak, każde słowo. A teraz niech pan tu cicho siedzi i potrzyma moją torbę. A proszę dobrze zapamiętać, co będę mówił. Lekkie kroki zbliżały się, milknąc od czasu do czasu, jak gdyby ten ktoś nadchodzący chwilami nasłuchiwał. Troy zagwizdał cichutko dwie wysokie nutki.

– Więc do tego doszło! – mruknął Boldwood zmieszany. – Przyrzekł pan zachować milczenie – zauważył Troy. – Przyrzekam raz jeszcze. Troy wystąpił naprzód. – Franku najdroższy, czy to ty? – Był to głos Betsaby. – O Boże! – westchnął Boldwood. – Tak, to ja – odezwał się Troy. – Dlaczego przychodzisz tak późno? – mówiła dalej z tkliwym wyrzutem. – Czy przyjechałeś z woźnicą? Długo nasłuchiwałam i słyszałam turkot wozu wjeżdżającego do wsi, ale to było już dość dawno. Myślałam, że już nie przyjedziesz. – To było murowane, że przyjadę – odpowiedział Franek. – Wszak wiedziałaś, że na pewno przyjadę, prawda? – No… przypuszczałam, że przyjedziesz – rzekła żartobliwie. – I wiesz, Franku, wszystko składa się tak szczęśliwie. W całym domu nie ma żywej duszy prócz mnie. Rozesłałam całą służbę, tak że nikt na świecie nie będzie wiedział, żeś odwiedził sypialnię twojej pani. Liddy chciała pójść do dziadka, by mu opowiedzieć, jak spędziła urlop, a ja pozwoliłam jej zostać u niego aż do jutra rana, czyli do czasu, kiedy ty odjedziesz. – Doskonale! – rzekł Troy. – Ale niestety będę musiał wrócić jeszcze po torbę, bo mam w niej szczotkę, grzebień i ranne pantofle. Pobiegnij więc do domu, a przez ten czas ja zabiorę torbę i przyrzekam ci, że za dziesięć minut będę już u ciebie. – Dobrze – odrzekła i odwróciwszy się, znów podążyła drobnym kroczkiem pod górę. Podczas tego dialogu zaciśnięte usta Boldwooda kurczyły się nerwowo, a twarz pokryła się lepkim potem. Zerwał się i szedł w stronę Troya. Troy powrócił i zabrał torbę. – Czy mam jej powiedzieć, że z nią zrywam i nie mogę się z nią ożenić? – zapytał drwiąco. – Nie, nie! Chwileczkę! Muszę jeszcze z panem pomówić… Muszę panu coś powiedzieć – wykrztusił Boldwood ochrypłym szeptem. – Teraz widzi pan, w jakim jestem kłopocie – rzekł Troy. – Jestem może złym człowiekiem, zbyt pochopnie ulegam własnym popędom,

które mnie skłaniają do zrobienia tego, czego powinienem zaniechać… No, ale przecież nie mogę się ożenić naraz z dwiema kobietami. Mam jednak dwa powody, dla których wybieram Fanny: po pierwsze, w gruncie rzeczy ona bardziej mi się podoba, a po drugie – dzięki panu małżeństwo to by mi się opłaciło. W tej chwili Boldwood rzucił się na niego i chwycił go za gardło. Troy poczuł, że palce jego wolno zaciskają mu się na szyi. Było to zupełnie niespodziewane. – Puść pan! – jęknął. – Obrażasz pan tę, którą kochasz. – Co to ma znaczyć? – zapytał farmer. – Daj mi pan odetchnąć – rzekł Troy. Boldwood rozluźnił uścisk, mówiąc: – Na Boga, miałbym ochotę cię zamordować. – I ją unieszczęśliwić. – Nie, raczej uratować. – Jakże pan może ją teraz uratować? Chyba że ja się z nią ożenię. Boldwood jęknął. Ze wstrętem wypuścił z rąk szyję sierżanta i pchnął go na żywopłot. – Diable przeklęty – mruknął – jakże mnie dręczysz! Troy odskoczył jak piłka i już miał rzucić się na farmera, ale powstrzymał się i powiedział lekkim tonem: – Nie warto mi się z panem bić. To barbarzyński sposób załatwiania sporu. Takie jest moje przekonanie i właśnie dlatego wykupię się wkrótce ze służby wojskowej. A teraz po tym, czego się pan dowiedział, jak wygląda sprawa Betsaby? Czy wyszłoby jej na dobre, gdyby pan mnie zabił? Tak czy nie? – Tak, nie wyszłoby to jej na dobre – powtórzył mechanicznie Boldwood, spuszczając głowę. – Niech pan raczej sobie odbierze życie. – Tak, to byłoby lepsze. – Rad jestem, że pan to uznaje. – Troy, ożeń się pan z nią i zapomnij o naszej umowie. Taka konieczność jest dla mnie straszna, ale bierz Betsabę. Ja ustępuję. Widocznie ona cię kocha, skoro oddała ci się tak bezwzględnie całą duszą i ciałem. O Betsabo, jakże dałaś się obałamucić! Nieszczęsna,

uwiedziona Betsabo… – A co będzie z Fanny? – Betsaba jest zamożna – mówił dalej Boldwood w nerwowym podnieceniu – i słuchaj, Troy, ona będzie ci dobrą żoną i rzeczywiście warta jest, byś się z nią jak najprędzej ożenił. – Ale ma swoją wolę, żeby nie powiedzieć: humory, i zrobi ze mnie niewolnika. A z biedną Fanny będę robił, co zechcę. – Troy – rzekł Boldwood błagalnie – zrobię dla pana wszystko, co w mojej mocy, ale nie opuszczaj jej, proszę, nie opuszczaj jej! – Której? Czy biednej Fanny? – Nie, nie opuszczaj Betsaby Everdene. Kochaj ją mocniej, lepiej, serdeczniej! Jak mam pana przekonać, że korzystnie będzie dla pana, gdy ją od razu zabezpieczysz? – Nie zamierzam jej zabezpieczyć w żaden nowy sposób. Ramię Boldwooda ponownie wyciągnęło się kurczowo w kierunku Troya. Powściągnął ten odruch i cała jego postać pochyliła się jak pod wpływem bólu. Troy mówił dalej: – Wkrótce wykupię się z wojska, a wtedy… – A ja chcę, byś pan przyśpieszył to małżeństwo. Tak będzie lepiej dla was obojga. Przecież łączy was wzajemna miłość i pan musi mi pomóc, żeby to się stało jak najprędzej. – W jaki sposób? – Złożę pięćset funtów na imię Betsaby, zamiast dla Fanny, by panu umożliwić natychmiastowe zawarcie ślubu. Ale raczej nie, ona tego ode mnie nie przyjmie. Sumę tę wypłacę panu w dniu waszego ślubu. Troy milczał, śmiejąc się w duchu ze ślepego zadurzenia Boldwooda. Powiedział od niechcenia: – A czy teraz zaraz też coś dostanę? – Tak, skoro pan sobie tego życzy, ale nie mam tyle pieniędzy przy sobie. Nie byłem na to przygotowany. Cokolwiek jednak posiadam, wszystko należy do pana. Boldwood, wyglądający raczej na lunatyka niż na człowieka przytomnego, wyjął z kieszeni spory płócienny worek służący mu za sakiewkę i zaczął w nim szukać.

– Mam tu jeszcze dwadzieścia jeden funtów – mruknął – dwa banknoty i jeden funt w złocie. Ale zanim pana pożegnam, musi mi pan podpisać pewien dokument… – Wypłać mi pan pieniądze, a potem pójdziemy wprost do niej i tam sporządzimy umowę, jaką pan zechce, aby pana zapewnić, że zgadzam się z pańskimi życzeniami. Ale o stronie pieniężnej tego układu ona nie powinna wiedzieć ani słowa. – Ani słowa, ani słowa – powtórzył śpiesznie Boldwood. – Oto pieniądze i jeżeli pan zechce wstąpić do mnie, to spiszemy zaraz umowę co do pozostałej sumy, a także co do terminu płatności. – Przede wszystkim pójdziemy do niej. – Po co? Niech pan teraz pofatyguje się do mnie, a jutro pójdziemy razem do zastępcy biskupa. – Trzeba jednak zasięgnąć jej zdania, a w każdym razie ją o tym zawiadomić. – Więc dobrze, chodźmy. Skierowali się przez wzgórze do domu Betsaby. Gdy stanęli przed wejściem, Troy powiedział: „Niech pan tu chwilkę zaczeka”. Otworzył drzwi i wsunął się do wnętrza, pozostawiając drzwi uchylone. Boldwood czekał. Po upływie dwóch minut w korytarzu pojawiło się światło. Wtedy Boldwood zauważył, że na drzwiach został założony od wewnątrz poprzeczny łańcuch. W korytarzu ukazał się Troy z lichtarzem w ręku. – Czy pan obawiał się, bym nie wtargnął do środka? – zapytał pogardliwie Boldwood. – Ach nie, to tylko mój kaprys, by zabezpieczyć się przed następstwami. Może pan zechce to przeczytać. Poświecę panu. Tu jest właściwy paragraf – dodał, wskazując palcem. Boldwood spojrzał i przeczytał: Śluby

Dnia siedemnastego bieżącego miesiąca i roku w Bath, w kościele

św. Ambrożego, wielebny pastor G. Mincing pobłogosławił związek małżeński zawarty między Franciszkiem Troyem, jedynym synem zmarłego Edwarda Troya z Weatherbury, sierżantem 11 pułku Dragonów, i Betsabą, jedyną córką zmarłego Johna Everdene z Casterbridge. – To się nazywa bajeczka o tym, jak słaby pokonał silnego, prawda, Boldwood? – rzekł Troy. Po tych słowach nastąpił wybuch szyderczego śmiechu. Dokument wysunął się z rąk Boldwooda. – Pięćdziesiąt funtów za to, żebym się ożenił z Fanny. Dobrze. Dwadzieścia jeden funtów za to, żebym się nie ożenił z Fanny, lecz z Betsabą. Dobrze. A rezultat? Jestem już mężem Betsaby. A teraz posłuchaj, Boldwood. Naraziłeś się na śmieszność, taki los spotyka zawsze tych, co wtrącają się między męża i żonę. I jeszcze słówko. Jestem może złym człowiekiem, jednak nie takim już łajdakiem, bym miał małżeństwo lub krzywdę kobiety czynić przedmiotem handlu czy przekupstwa. Fanny już od dawna mnie porzuciła. Nie wiem nawet, gdzie się teraz znajduje… Szukałem jej wszędzie, ale bezskutecznie. I jeszcze jedno. Twierdzisz pan, że kochasz Betsabę, a jednak najlżejszy pozór wystarczył, byś uwierzył w jej hańbę. Taka miłość funta kłaków niewarta! A teraz, kiedym już panu dał tę nauczkę, zabieraj pan swoje pieniądze! – Nie wezmę, nie wezmę… – syknął Boldwood. – W każdym razie ja ich nie przyjmę – rzekł Troy pogardliwie. Zawinął złoto w banknoty i wyrzucił je za drzwi. Boldwood zacisnął pięści. – Ach ty, szatański kuglarzu! Parszywy psie! Ale ja cię ukarzę! Zapamiętaj to sobie, że cię ukarzę! Nowy wybuch śmiechu. Troy zatrzasnął drzwi i sam został wewnątrz. Przez całą noc można było widzieć ciemną postać Boldwooda wędrującą poprzez wzgórza i doliny Weatherbury niby nieszczęsny cień wędrujący po żałobnych polach Acheronu.

ROZDZIAŁ XXXV W oknie pierwszego piętra.

Było to nazajutrz wczesnym rankiem – o godzinie słońca i rosy. W rześkim powietrzu zaczął rozbrzmiewać zmieszany świergot ptaków, a po bladym błękicie nieba tu i ówdzie płynęła przędza lekkich, niemal przezroczystych obłoczków, które jednak nie zdołały przyćmić jasności dnia. Wszelkie światła w tej scenerii były żółte, a wszelkie cienie miały kształt jak gdyby rozrzedzony. Pnące rośliny na ścianach starego dworu ociekały ciężkimi kroplami wody, a wszystko, co znajdowało się poza nimi, odbijało się w tych kroplach niby w silnie powiększających soczewkach. Na chwilę przed wybiciem godziny piątej Gabriel Oak i Coggan szli przez wieś, udając się na pole. Gdy znaleźli się w niedalekiej odległości od domu dziedziczki, Oakowi wydało się, że na pierwszym piętrze ktoś otworzył okno. W danej chwili obaj mężczyźni byli częściowo zasłonięci przez krzak dzikiego bzu, tym gęstszy, że zaczęły na nim dojrzewać grona czarnych jagódek; zanim wyłonili się z jego cienia, obaj przystanęli. Z okiennej framugi wysunęła się niedbale głowa pięknego mężczyzny, który najpierw spojrzał na wschód, potem na zachód, jak ktoś zajęty pierwszym rannym przeglądem. Mężczyzną tym był sierżant Troy. Miał narzucony na ramiona czerwony mundur, ale go nie zapiął, i w ogóle zachowywał się swobodnie jak żołnierz na urlopie. Coggan odezwał się pierwszy, patrząc spokojnie w okno: – Widać pobrali się. Gabriel już zdążył zauważyć niezwykły widok, a teraz stał odwrócony plecami i milczał. – Tak mi się też zdawało, że dziś usłyszymy jakąś nowinę – mówił dalej Coggan. – Wczoraj, jak tylko się ściemniło, słyszałem przed domem turkot. Ty wtedy gdzieś wyszedłeś. – W tej chwili spojrzał na Gabriela. – O Boże! – zawołał. – Oak, cóżeś tak zbladł?! Wyglądasz jak

trup! – Doprawdy? – rzekł Gabriel z bladym uśmiechem. – Oprzyj się o bramę. Poczekam chwilkę. – Nic mi nie jest. Nic mi nie jest… Stanęli na chwilkę przy bramie. Gabriel w milczeniu patrzył w ziemię. Wybiegł myślą w przyszłość i w wyobraźni ujrzał pełne spóźnionego żalu sceny, jakie niechybnie wynikną z tak nierozważnego czynu. Że są już po ślubie, domyślił się od razu. Ale dlaczego odbyło się to w taki tajemniczy sposób? Wszyscy już wiedzieli, że Betsaba na skutek błędnego obliczenia odległości odbyła niezmiernie ciężką podróż do Bath, że po drodze padł jej koń i że na miejsce dojechała dopiero po dwóch dniach jazdy. Betsaba nie zwykła była postępować skrycie. Mimo wszelkich wad była szczera i otwarta. Czyżby ją Troy usidlił? Zawarcie tego związku było dla Oaka niezmiernie ciężkim ciosem; ponadto ze zdziwieniem stwierdził, że już w ubiegłym tygodniu podejrzewał, iż tak właśnie zakończy się jej spotkanie z Troyem poza domem. Spokojny powrót Betsaby z Liddy cokolwiek rozproszył te obawy. Podobnie jak niedostrzegalny ruch wydający się na pozór spokojem różni się nieskończenie od samego spokoju, tak jego nadzieja, jakże bliska rozpaczy, różniła się od samej rozpaczy. Po paru minutach obaj wyruszyli znów w kierunku domu. Sierżant w dalszym ciągu wyglądał przez okno. – Dzień dobry, moi drodzy! – zawołał wesoło, gdy podeszli bliżej. Tylko Coggan zareagował na to pozdrowienie. – Dlaczego mu nie odpowiadasz? – zapytał Gabriela. – Na twoim miejscu ja bym mu odpowiedział dzień dobry. Przecież to nie ma żadnego znaczenia, ale trzeba być dla niego grzecznym. Gabriel również szybko zorientował się, że skoro małżeństwo stało się już faktem, to najlepiej dowiedzie swej życzliwości dla ukochanej, gdy przyjmie tę wiadomość pogodnie. – Dzień dobry, panie sierżancie – odpowiedział martwym głosem. – To dziwnie ponury i jakiś bezładny dom – rzekł Troy z uśmiechem. – Słuchaj, a może oni się jeszcze nie pobrali? – zauważył Coggan. – Może jej tam nie ma?

Gabriel potrząsnął głową. Żołnierz zwrócił twarz ku wschodowi, a jego czerwona kurtka zapłonęła pomarańczowym blaskiem. – To bardzo przyjemny stary dom – rzekł Gabriel. – Tak, może być. Ale czuję się tu jak młode wino w starym dzbanie; uważam, że te otwierane w górę okna powinny być przerobione, wtedy te stare porośnięte winem mury trochę by pojaśniały, a może należałoby usunąć te dębowe boazerie i wytapetować ściany. – Szkoda by ich było. – Bynajmniej. Kiedyś w mojej obecności pewien filozof powiedział, że dawni architekci budujący w tych czasach, kiedy sztuka była czymś żywym, nie mieli wcale szacunku dla budowli wzniesionych przed nimi, ale po prostu burzyli je lub przerabiali tak, jak uważali za stosowne. Dlaczegóż nie mielibyśmy robić tego samego? Tworzenie na nowo i konserwacja nie dają się pogodzić – mówił ów filozof – i nawet milion miłośników starożytności nie stworzy nowego stylu. Zgadzam się z tym w zupełności. Jestem zdania, że należy uczynić ten dom bardziej nowoczesnym, byśmy mogli żyć w nim wesoło, dopóki będzie można. Wojak odwrócił się i ogarnął spojrzeniem wnętrze pokoju, jak gdyby dla poparcia swych pomysłów w sprawie zamierzonych zmian. Gabriel i Coggan zabierali się do odejścia. – Słuchajcie no, Coggan – rzekł Troy, jakby mu się coś przypomniało. – Może wiecie, czy w rodzinie pana Boldwooda zdarzały się wypadki pomieszania zmysłów? Jan zamyślił się na chwilę. – Kiedyś słyszałem, że jeden jego wuj był trochę pomylony, ale nie wiem, czy to prawda. – Mniejsza o to – rzekł Troy niedbale. – Chciałem wam jeszcze powiedzieć, że w tym tygodniu przez pewien czas pobędę z wami na polu; muszę jednak wpierw załatwić kilka innych spraw. A więc do widzenia! Rzecz prosta, że nadal pozostaniemy w przyjacielskich stosunkach jak dawniej. Nie jestem dumny, nikt nie śmie powiedzieć tego o sierżancie Troyu. Niemniej jednak, co się stało, to się stało, i macie tu oto pół korony, żebyście mogli wypić za moje zdrowie. Cisnął zręcznie monetę poprzez trawnik i ogrodzenie w kierunku Gabriela, który uchylił się, by się o niego nie otarła, a twarz jego

spłonęła gniewnym rumieńcem. Coggan zmrużył jedno oko, poskoczył i chwycił monetę w chwili, gdy odbiła się od ziemi. – Zatrzymaj to dla siebie, Coggan – rzekł Oak pogardliwie i z niezwykłą gwałtownością. – Co do mnie, obejdę się bez jego podarków. – Nie pokazuj tak swojej niechęci – rzekł Coggan po chwili namysłu – bo jeśli on się z nią ożenił, to wspomnisz moje słowa, że on wykupi sobie zwolnienie z wojska i będzie nam tu panował. Dlatego należy mówić do niego „przyjacielu”, a myśleć w duszy „ty zawalidrogo!”. – Może to i lepiej trzymać język za zębami, ale na więcej już się nie zdobędę. Nie umiem się przypochlebiać i jeżeli utrzymanie mego miejsca na folwarku ma zależeć od tego, czy będę się z nim cackał, to wolę je sam rzucić. Jakiś jeździec, którego od pewnego czasu widzieli z daleka, teraz pojawił się tuż przy nich. – To pan Boldwood – rzekł Oak. – Ciekaw jestem, co Troy miał na myśli, kiedy ci zadał to pytanie. Coggan i Oak z szacunkiem ukłonili się farmerowi i tylko zwolnili kroku, by się dowiedzieć, czy nie będą mu potrzebni, a widząc, że nie, przystanęli, by go przepuścić. Jedyną oznaką straszliwego cierpienia, z jakim Boldwood walczył przez całą noc i zmagał się z nim nadal, była bladość jego pięknej twarzy, spęczniałe żyły na czole i skroniach oraz ostre linie dokoła ust. Koń uniósł go dalej, a nawet każdy jego krok zdawał się świadczyć o niewymownej rozpaczy jeźdźca. Gabriel, widząc cierpienie Boldwooda, na chwilę zapomniał o własnym bólu. Patrzył na jego barczystą postać siedzącą prosto na koniu, z głową zwróconą wprost przed siebie, z łokciami tuż przy biodrach, w kapeluszu nasuniętym równo na pół czoła, patrzył dopóty, aż ta śmiało zarysowana postać znikła za wzgórzem. Dla każdego, kto znał historię tego człowieka, ta jego martwota była bardziej przejmująca, niż gdyby się był zupełnie załamał. Rozbieżność między pozorem a istotnym stanem wewnętrznym Boldwooda wywarła bolesne wrażenie na Gabrielu. I podobnie jak śmiech bywa czasem straszniejszy niż łzy, tak kamienny spokój tego

umęczonego człowieka robił głębsze wrażenie niż głośny krzyk rozpaczy.

ROZDZIAŁ XXXVI Dobytek w niebezpieczeństwie. Hulanka.

Pewnego wieczora pod koniec sierpnia, gdy rola mężatki była jeszcze dla Betsaby nowością, gdy powietrze było suche i parne, jakiś człowiek stał nieruchomo na folwarcznym dziedzińcu w Weatherbury, gdzie gromadzono stogi zboża; stał i patrzył na księżyc i niebo. Noc wyglądała dziwnie złowieszczo. Nagrzany upałem powiew południowego wiatru poruszał lekko wierzchołkami wyższych drzew, a na niebie skłębione chmury żeglowały pod kątem prostym w stosunku do innych podobłocznych warstw, a żadne z nich nie płynęły razem z wiatrem dmącym poniżej. Księżyc przyćmiony przez chmury jarzył się upiornym metalicznym blaskiem. Pola zalane żółtym, mętnym światłem zabarwione były jednostajnie i wyglądały jak oglądane przez zakopcone szkło. Tego samego wieczora owce wlokły się do domu ze spuszczonymi nisko głowami, kawki okazywały niepokój, a konie stąpały niepewnie i ostrożnie. Nadciągała burza i biorąc pod uwagę inne, mniej ważkie oznaki, można było się spodziewać, że po burzy spadną długotrwałe, ulewne deszcze, oznaczające koniec letniej pogody. Jeszcze dwanaście godzin, a upalne lato będzie porą minioną. Oak patrzył stroskany na osiem niczym nieprzykrytych i niezabezpieczonych ogromnych stogów zawierających połowę tegorocznych zbiorów. Poszedł w kierunku stodoły. Tego właśnie wieczora sierżant Troy, dzierżący obecnie ster rządów na pokojach żony, urządzał zabawę dożynkową z tańcami i kolacją. Gdy Oak zbliżył się do budynku, dźwięki skrzypiec i tamburyna oraz miarowe szuranie roztańczonych stóp stawało się bardziej wyraźne. Podszedł do szerokich wrót, których jedno skrzydło było uchylone, i zajrzał do wnętrza. Środkowa część stodoły wraz z sąsiekiem od jednego końca została

dokładnie opróżniona. Przestrzeń ta, zajmująca dwie trzecie całego wnętrza, została przystosowana do uroczystości, pozostała zaś, naładowana aż po pułap owsem, zasłonięta płachtami żaglowego płótna. Pęki i girlandy zieleni zdobiły ściany i krokwie pod pułapem oraz sporządzone naprędce świeczniki; tuż na wprost Oaka widniała estrada, na której ustawiono krzesła i stół. Tu siedziało trzech skrzypków, a za nimi stał jakiś mocno podchmielony młodzieniec z rozwianą czupryną, ociekający potem, i gwałtownie potrząsał tamburynem. Właśnie skończył się jeden taniec i na ciemnej dębowej podłodze w środku sali ustawiał się już nowy rząd do następnego. – A teraz za pozwoleniem pani śmiem zapytać, jaki taniec mamy zagrać? – zapytał pierwszy skrzypek. – Doprawdy wszystko mi jedno – rozległ się czysty głos Betsaby, która stojąc w głębi sali, obserwowała zabawę spoza stołu zastawionego mięsiwem i szklankami. Troy rozwalony na krześle siedział obok niej. – W takim razie – rzekł skrzypek – ośmielę się powiedzieć, że właściwym i odpowiednim kawałkiem będzie tu Wesele żołnierza, gdyż mamy tu wśród nas dzielnego żołnierza, który ożenił się na tym folwarku. Hej, panny i kawalery, czy zgadzacie się? – Dobrze, dobrze, zagrajcie Wesele żołnierza – odpowiedziano chórem. – Dziękuję za grzeczność! – zawołał wesoło sierżant i ujmując za rękę Betsabę, stanął na czele par ustawionych do tańca. – Bo wprawdzie wykupiłem sobie zwolnienie z 11 pułku kawalerii Jej Królewskiej Mości, by poświęcić się nowym obowiązkom, które tu na mnie czekały, ale już na całe życie duszą i sercem pozostanę żołnierzem. Po czym rozpoczął taniec. Jeśli chodzi o zalety Wesela żołnierza, to na ten temat nigdy nie było i nie będzie dwóch różnych zdań. W muzykalnych kołach Weatherbury i jego okolicy uważano, że melodia ta po trzech kwadransach grzmiącego tupania wpływa bardziej podniecająco na obrotność stopy i pięty niż większość innych tańców, dopiero co rozpoczętych. Dodatkowy wdzięk Wesela żołnierza polega jeszcze na tym, że melodia jego doskonale nadaje się do wykonania na wyżej wspomnianym tamburynie, o ile ważny ten instrument znajdzie się w rękach artysty, który potrafi oddać na nim konwulsje i drgawki tańca

św. Wita z należnym dzikim zapamiętaniem się, wydobywając z niego tony będące wyrazem najwyższego kunsztu. Nieśmiertelna melodia zakończyła się wreszcie donośnym akordem kontrabasu brzmiącym niby kanonada i Gabriel uznał, że może już wejść. Ominął Betsabę i przysunął się możliwie jak najbliżej podium, na którym teraz usadowił się sierżant Troy, pijąc wódkę z wodą, mimo że wszyscy inni pili wyłącznie piwo i jabłecznik. Gabriel nie zdołał przedostać się do niego na odległość, z której mógłby z nim pomówić, toteż posłał do niego kogoś z obecnych, prosząc, by sierżant zechciał zejść do niego na chwilkę rozmowy. Troy odpowiedział, że nie może tego zrobić. – A więc proszę mu powiedzieć – rzekł Oak do wysłańca – że przyszedłem tu umyślnie po to, by go ostrzec, iż niebawem rozpocznie się ogromna ulewa i że należy coś zrobić, by zabezpieczyć stogi. – Pan Troy kazał przekazać, że żadnej ulewy nie będzie – oznajmił wysłannik – i że nie może się fatygować dla rozmowy o takich bagatelkach. Oak posiadał tę melancholijną właściwość, że wyglądał przy Troyu niby świeczka przy gazowym płomieniu; zbity z tropu, wyszedł, zamierzając powrócić do domu, gdyż w tych warunkach nie miał ochoty patrzeć na sceny rozgrywające się w stodole. Będąc już w drzwiach, przystanął. Troy właśnie rozpoczął jakąś przemowę. – Przyjaciele – mówił – obchodzimy dziś nie tylko święto dożynek, ale także uroczystość weselną. Niedawno miałem szczęście poprowadzić do ołtarza tę oto damę, waszą panią, i dziś dopiero możemy oznajmić publicznie o tym wydarzeniu w Weatherbury. Dla uświetnienia tej okazji i dla ogólnego rozweselenia wszystkich przed udaniem się na spoczynek kazałem przynieść tu kilka butelek wódki i parę kociołków gorącej wody. Za chwilę każdy gość będzie mógł się uraczyć kielichem mocnego grogu. Betsaba położyła dłoń na ramieniu męża i z pobladłą twarzą powiedziała błagalnie: – Nie, proszę cię, Franku, nie dawaj im wódki. To im tylko może zaszkodzić. Mają wszak wszystkiego pod dostatkiem. – Słusznie, dziękujemy, nie trzeba nam nic więcej! – odezwało się

kilka głosów. – Daj mi spokój – odpowiedział sierżant pogardliwie i podniósł głos, jak gdyby jakaś nowa myśl zaświtała mu w głowie. – Przyjaciele! – zawołał. – Odeślemy kobiety do domów. Już czas, aby poszły spać, a my, czupurne koguciki, urządzimy sobie kawalerską hulankę jak się patrzy! Jeżeli którykolwiek z was stchórzy przed wypitką, to na zimę niech sobie poszuka pracy gdzie indziej. Betsaba oburzona opuściła stodołę, a za nią wszystkie kobiety i dzieci. Muzykanci, nie uważając się za godnych kompanów, załadowali się na swój wóz i zaprzęgli konia. W ten sposób Troy i robotnicy folwarczni zostali jedynymi panami placu. Gabriel, nie chcąc niepotrzebnie narażać się na przykrości, dotrzymał im przez pewien czas towarzystwa, po czym również wstał i spokojnie się pożegnał odprowadzony żartobliwym przekleństwem Troya za to, że nie wziął udziału w drugiej kolejce grogu. Gabriel skierował się ku domowi. Stojąc już pod drzwiami, zawadził butem o coś miękkiego i prężnego niby skórzana rękawica do boksu. Była to ogromna ropucha, cichutko przechadzająca się po ścieżce. Oak podniósł ją z ziemi i namyślał się, czy nie lepiej byłoby ją zabić, by jej oszczędzić dłuższego cierpienia, ale przekonawszy się, że nie zrobił jej krzywdy, puścił ją z powrotem na trawę. Wiedział dobrze, co znaczy to bezpośrednie ostrzeżenie Matki Natury. Wkrótce nastąpiło drugie. Zapaliwszy w pokoju światło, zauważył na stole wąską błyszczącą smugę, jak gdyby ktoś pociągnął lekko po stole lakierem. Biegnąc wzrokiem za wężykowatą linią dróżki sięgającej drugiego brzegu stołu, ujrzał olbrzymiego brązowego ślimaka, który dla sobie tylko wiadomych powodów przywędrował tu na noc. Było to drugie ostrzeżenie Natury, by przygotował się do słotnej pogody. Oak usiadł i prawie przez godzinę pogrążył się w zamyśleniu. Tymczasem dwa pospolite czarne pająki, jakie widuje się w domach krytych strzechą, przespacerowały się po suficie i wreszcie opuściły się na podłogę. To mu przypomniało, że o ile istnieje pewien rodzaj oznak zbliżającej się burzy, to dla niego najłatwiej zrozumiałą i niezawodną oznaką jest instynktowne zachowanie się owiec. Wyszedł z izby, przebiegł kilka zagonów dzielących go od stada, wlazł na ogrodzenie

i spojrzał na owce. Wszystkie skupiły się ciasno po drugiej stronie parkanu i przytuliły się do krzaków janowca. Pierwszą dziwną oznaką, jaką zauważył, było to, że na widok jego głowy nad parkanem nie poruszyły się i nie zaczęły uciekać. Widocznie przerażało je coś większego niż obecność człowieka. Ale nie był to jeszcze objaw najbardziej charakterystyczny: otóż owce skupiły się w ten sposób, że ogony ich, wszystkie bez wyjątku, zwrócone były w stronę, skąd nadciągała burza. Prócz tego w samym środku stłoczyły się najciaśniej, a krąg ich rozrzedzał się coraz bardziej ku stronie zewnętrznej, tworząc w ten sposób zarys przypominający vandyckowską koronkową kryzę, przy czym kępa janowca odgrywała poniekąd rolę szyi otoczonej ową kryzą. To wystarczyło, by utwierdzić w nim pierwotne przekonanie. Teraz wiedział już, że słuszność była po jego stronie i że Troy mylił się, uważając, że deszczu nie będzie. Wszystko w przyrodzie jednomyślnie zapowiadało zmianę. Ale te dwie nieme oznaki można było sobie tłumaczyć dwojako: pozornie najpierw należało spodziewać się burzy, a potem zimnego, długotrwałego deszczu. Pełzające gady zdawały się wiedzieć wszystko o późniejszym deszczu, a nic o poprzedzającej go burzy, natomiast owce przeczuwały wyraźnie burzę, nie wiedząc nic o deszczu. To niezwykłe połączenie przewidywanej burzy z zapowiedzią długotrwałej słoty potęgowało jeszcze strach przed tym, co miało nastąpić. Oak powrócił na dziedziniec, gdzie stały brogi zboża. Panowała tu cisza, a stożkowate wierzchołki brogów rysowały się ciemno na tle nieba. Stało tu pięć brogów pszenicy i trzy jęczmienia. Każdy bróg pszenicy dawał po wymłóceniu około trzydziestu ćwierci ziarna, a każdy bróg jęczmienia przynajmniej czterdzieści ćwierci. Wartość ich dla Betsaby i rzecz prosta, dla każdego innego właściciela Gabriel ocenił w myśli według następującej prostej kalkulacji: 5 x 30 = 150 ćwierci = 500 funtów 3 x 40 = 120 ćwierci = 250 funtów

Razem… 750 funtów

Siedemset pięćdziesiąt funtów sterlingów w najdostojniejszej postaci, jaką może posiadać pieniądz, bo w postaci niezbędnego dla ludzi i bydła pożywienia! Czyż można było narazić się na zniszczenie bodaj połowy wartości tej masy zboża z powodu niestałości kobiety? „Nigdy, o ile zdołam temu zapobiec!” – powiedział sobie Gabriel. W taki to sposób Oak tłumaczył sobie motywy swego postanowienia. Ale człowiek nawet dla samego siebie jest palimpsestem, w którym pod pismem widocznym kryje się inne, nieco zatarte. Może pod zwykłą, praktyczną treścią widocznego napisu kryła się złota legenda głosząca: „Uczynię najwyższy wysiłek, by przyjść z pomocą kobiecie tak gorąco przeze mnie ukochanej”. Zawrócił więc do stodoły, pragnąc uzyskać tam jeszcze dzisiejszej nocy pomoc przy zabezpieczeniu zboża. Wewnątrz panowała zupełna cisza. Oak byłby poszedł dalej, w przekonaniu, że zabawa już się skończyła, gdyby nie strużka mętnego, żółtego jak szafran światła kontrastującego z zielonawobiałym światłem na dworze i sączącego się przez dziurę po sęku w podwójnych wrotach stodoły. Gabriel zajrzał do środka. Oczom jego przedstawił się niezwykły widok: świece zawieszone wśród zieleni wypaliły się już aż do obsadek i w niektórych miejscach liście, do których były przywiązane, skurczyły się od gorąca. Wiele zgasło, inne dymiły jeszcze i kopciły, a roztopiony tłuszcz kapał z nich kroplami na podłogę. Pod stołem, oparci o ławki i krzesła, we wszelakich możliwych pozycjach z wyjątkiem prostopadłej, leżała pokotem cała folwarczna czeladź, a głowy ich spoczywające tak nisko wyglądały jak wiechcie lub miotły. Pośród nich wyraźnie rzucała się w oczy odziana w czerwień, rozparta na krześle postać sierżanta Troya. Za jego plecami leżał Coggan z otwartymi ustami, chrapiąc głośno podobnie jak inni. Połączone oddechy tej rozwalonej na podłodze kompanii składały się na stłumiony gwar niby oddalony zgiełk Londynu. Józef Poorgrass zwinął się w kłębek na kształt jeża, widocznie starał się zająć swoją osobą możliwie jak najmniej przestrzeni; zaraz za nim majaczyły niewyraźne zarysy mniej ważnych części ciała Williama

Smallbury’ego. Na stole stały jeszcze kubki i szklanki oraz przewrócony dzbanek, z którego wąską strugą ściekała woda, trafiając dokładnie w sam środek stołu, i spływała na szyję nieprzytomnego Marka Clarka z monotonnym regularnym szmerem niby ociekanie kropel w stalaktytowej grocie. Gabriel patrzył bezradnie na grupę ludzi, do której z małymi wyjątkami należeli niemal wszyscy mężczyźni zdolni do pracy. Od razu zorientował się, że jeżeli brogi mają być uratowane dziś jeszcze lub najpóźniej jutro rano, to dokonać tego może tylko on sam własnymi rękami. Spod kamizelki Coggana odezwało się słabe dzwonienie. To jego zegarek wydzwonił godzinę drugą po północy. Oak podszedł do rozciągniętego na podłodze Mateusza Moona, któremu zwykle powierzano poszywanie strzech, i potrząsnął nim, ale bezskutecznie. Gabriel krzyknął mu w samo ucho: – Gdzie masz narzędzia do poszycia dachów, zbijaki i drągi?! – Pod podstawą brogów – odpowiedział automatycznie Moon z gotowością zahipnotyzowanego medium. Gabriel puścił jego głowę, która niby kula opadła na podłogę. Po czym zwrócił się do męża Zuzi Tall: – Gdzie masz klucz od spichlerza?! Milczenie. Powtórzył pytanie, lecz z tym samym skutkiem. Widocznie mąż Zuzi był bardziej przyzwyczajony do krzyków w nocy niż Mateusz Moon. Oak wepchnął głowę Talla z powrotem do kąta i wyszedł. Żeby być sprawiedliwym, trzeba przyznać, że ludzi tych nie bardzo należało winić za owo przykre i demoralizujące zakończenie biesiady. Sierżant Troy, trzymając szklankę w ręku, tak uporczywie twierdził, że wspólna wypitka zacieśni ich przyjazne więzy, że nawet ci, co zamierzali odmówić, ustępowali przed natarczywością gospodarza, nie chcąc dopuścić, by w tych warunkach inni śmiali się z ich niemądrej postawy. Ponieważ od lat młodzieńczych nie byli przyzwyczajeni do mocniejszych trunków niż jabłecznik i lekkie piwo, więc nic dziwnego, że zanim upłynęła godzina, wszyscy jak jeden mąż z niezwykłą

jednomyślnością ulegli jego namowom. Widok ten ogromnie zgnębił Gabriela. Rozpusta taka była złą zapowiedzią dla samowolnej, lecz czarującej kobiety, którą ten wierny mężczyzna w głębi serca uważał za wcielenie słodyczy, radości i którą tak beznadziejnie kochał. Pogasił dopalające się świece, by ustrzec stodołę przed pożarem, zamknął wrota, za którymi leżeli ludzie pogrążeni w głębokim śnie, i wyszedł znów w samotną noc. Gorący wicher niby tchnienie otwartej paszczy smoka gotowego połknąć całą kulę ziemską dmuchnął mu w twarz z południa, podczas gdy akurat po przeciwnej, północnej stronie rosło ponure, pokraczne cielsko chmury płynącej na skrzydłach wiatru. Chmura ta zbliżała się w tak niezwykły sposób, że można było przypuszczać, iż podnosi ją jakaś tajemnicza maszyneria. Tymczasem w południowo-wschodnim kącie nieba gromadziły się drobne chmurki, jak gdyby uciekające w popłochu przed wielką czarną chmurą, niczym pisklęta przerażone spojrzeniem jakiegoś potwora. Doszedłszy do wsi, Gabriel rzucił kamyczkiem w okiennicę sypialni Labana Talla, oczekując, że okno otworzy Zuzia; lecz wewnątrz nie usłyszał żadnego poruszenia. Obszedł dom dokoła aż do drzwi wychodzących na podwórze, otwartych na powrót Labana, i znalazł się w sionce pod schodami. – Pani Tall! – zawołał gromkim głosem. – Przyszedłem po klucz od spichrza, żeby zabrać płótna do przykrycia stogów. – Czy to ty? – zapytała pani Zuzanna na pół obudzona. – Tak – odparł Gabriel. – Chodźże już do łóżka, nicponiu! Żeby też tak późno włóczyć się po nocy i nie dać ludziom spać… – To nie Laban, to ja, Gabriel Oak, przyszedłem po klucz od spichlerza. – Gabriel? Więc po jakiego licha udajesz pan Labana? – Nie udawałem, myślałem tylko… – Tak, tak, udawał pan! Czego pan tu szuka? – Klucza od spichlerza. – To niech go pan zabierze. Wisi tam na gwoździu. Ktoś, kto włóczy się po nocy i przeszkadza kobietom spać, powinien…

Gabriel wziął klucz, nie czekając na zakończenie tej tyrady. W dziesięć minut potem można było widzieć jego samotną postać dźwigającą przez dziedziniec cztery ogromne żaglowe płótna i niebawem dwie sterty skarbu pod postacią ziarna były już szczelnie przykryte dwiema płachtami każda. Dwieście funtów sterlingów zostało uratowane. Jeszcze trzy brogi pszenicy czekały na przykrycie, ale więcej płótna nie było. Oak zajrzał pod murowaną podstawę stogu i znalazł tam widły. Wspiął się na trzecią stertę dobytku i zaczął ustawiać górne snopy sztorcem jeden na drugim, tworząc z nich pochyłą powierzchnię, a puste miejsca między snopami zapychał luźnymi garściami słomy. Dotychczas wszystko szło dobrze. Dzięki temu śpiesznie wykonanemu pomysłowi pszenica Betsaby została zabezpieczona, przynajmniej na tydzień lub dwa, pod warunkiem jednak, że nie będzie zbyt silnego wiatru. A teraz należało pomyśleć o jęczmieniu. Można go było uratować jedynie przez pokrycie brogów słomianą strzechą. Czas mijał, a księżyc znikł i więcej się nie pokazał. Zniknięcie to było jak gdyby odjazdem ambasadora przed wybuchem wojny. Noc sposępniała jak ktoś ciężko chory. Wreszcie nastąpił zupełny zanik ruchu powietrza, ucichł ostatni słaby powiew wietrzyka i pod całym niebem stanęła podobna do śmierci cisza. Na dziedzińcu rozlegały się tylko głuche uderzenia bijaków wbijających drągi w sterty, a w przerwach szelest słomianego poszycia.

ROZDZIAŁ XXXVII Burza. Ich dwoje.

Nad ziemią zamigotało światło, jak gdyby odblask fosforyzujących skrzydeł mknących po niebie, i powietrzem wstrząsnął grzmot. Była to pierwsza zapowiedź nadciągającej burzy. Drugi piorun trzasnął z hukiem, poprzedzony przez stosunkowo słabo zarysowany zygzak błyskawicy. Gabriel spostrzegł, że w sypialni Betsaby zapalono świecę, i wkrótce cień zaczął przemykać się za żaluzją. Rozległ się trzeci grzmot. Wysoko, w głębiach horyzontu rozpoczęły się jakieś przedziwne manewry. Błyskawice miały teraz barwę srebra i połyskiwały na niebie niby armia żołnierzy w kolczugach. Głuche dudnienie przemieniło się w grzechotanie. Gabriel z wysokości stogu mógł teraz widzieć okolicę w promieniu kilku mil. Każdy żywopłot, krzak czy drzewo rysował się wyraźną linią jak na sztychu. W tej samej stronie na okólniku widać było stado jałówek, które w tej chwili galopowały dokoła w jakimś dzikim, szalonym popłochu, mając głowy spuszczone, a kopyta i ogony migające wysoko w powietrzu. Topola rosnąca tuż w pobliżu wyglądała jak kreska narysowana atramentem na polerowanej blasze. Nagle cały obraz znikł, ustępując ciemności tak gęstej, że Gabriel mógł pracować tylko po omacku. Wbił w głąb brogu żerdź czy drąg – była to jak gdyby żelazna lanca wypolerowana od tarcia i używana do podparcia snopów, w odróżnieniu od innych podpórek, tak zwanych pachołków, stosowanych przy budowie domów. Na zenicie błysnęło niebieskie światło i w jakiś niewypowiedziany sposób zatrzepotało na końcu żelaznego drąga. Była to czwarta większa błyskawica. W sekundę potem rozległ się ostry, krótki trzask. Gabriel uświadomił sobie, że jego położenie nie należy bynajmniej do bezpiecznych, i postanowił zejść ze stogu. Dotychczas nie spadła ani jedna kropla deszczu. Oak otarł

zmęczone czoło i raz jeszcze spojrzał na czarne zarysy niezabezpieczonych brogów. Czyż w gruncie rzeczy życie było dla niego tak cenne? Cóż go z tym życiem wiązało, by miał być tak ostrożny i unikać ryzyka, skoro tak ważnej i pilnej pracy nie można było wykonać bez narażenia się na niebezpieczeństwo? Toteż postanowił zostać przy stogach. Przedsięwziął jednak pewne środki ostrożności. Pod podporami stogu leżał długi łańcuch służący do pętania koni. Wciągnął łańcuch po drabinie na stertę i zatknął jeden jego koniec na drągu, a drugi koniec spuścił tak, że sięgał ziemi. Po czym wetknął drąg do środka stogu. Pod ochroną tego zaimprowizowanego piorunochronu poczuł się względnie bezpieczny. Zanim znów powrócił do narzędzi, piąta błyskawica skoczyła wężowym ruchem i rozległ się szatański huk. Błysnęła zielonym, szmaragdowym światłem, a detonacja piorunu była wprost ogłuszająca. Ale cóż to ukazało mu się w tym świetle? Oto gdy spojrzał znad skraju stogu, ujrzał na otwartej przestrzeni tuż przed sobą jakąś ciemną, jak mu się zdawało, kobiecą postać. Czyżby to była jedyna we wsi odważna kobieta – Betsaba? Postać zbliżyła się o krok, po czym nie widział już nic więcej. – Czy to pani? – zapytał Gabriel w ciemności. – Kto tu? – rozległ się w odpowiedzi głos Betsaby. – To ja, Gabriel, siedzę na stogu i przykrywam go słomianym daszkiem. – A więc to pan, Gabrielu. Przyszłam tu właśnie z powodu tych stogów. Burza mnie obudziła i pomyślałam sobie, co też się stanie ze zbożem. Bardzo się o nie niepokoję. Czy będzie je można jakoś uratować? Nie wiem, gdzie jest mój mąż. Czy może razem z tobą? – Nie, tu go nie ma. – A czy nie wiesz, gdzie go można znaleźć? – Jest w stodole, śpi. – Obiecał mi, że zajmie się stogami, ale widzę, że tego nie zrobił. Czy mogę ci w jakiś sposób pomóc? Liddy bała się wyjść z domu. To wprost nadzwyczajne, że o tej godzinie zastałam pana tutaj. Jestem pewna, że będę mogła trochę pomóc. – Mogłaby mi tu pani wnosić jedną po drugiej kilka wiązek trzciny,

o ile pani nie boi się wchodzić po ciemku na drabinę – powiedział Gabriel. – Teraz każda chwila jest cenna, a to by mi zaoszczędziło dużo czasu. W przerwie między błyskawicami nie jest zupełnie ciemno. – Zrobię wszystko, co trzeba – oświadczyła rezolutnie. Chwyciła pęk trzciny, zarzuciła go na ramię, wspięła się na stertę niemal do samych jego stóp, ułożyła trzcinę za drągiem i zeszła po następną wiązkę. Gdy wspięła się po raz trzeci, stóg nagle zajaśniał rudawym połyskiem błyszczącej majoliki, tak jaskrawym, że w świetle tym widać było wyraźnie każde kolanko słomy. Przed Gabrielem na pochyłości zarysowały się dwie czarne jak węgiel ludzkie postacie. Sterta zapadła w mrok i postacie znikły. Gabriel odwrócił głowę. Była to szósta błyskawica, jaka zapaliła się na wschodzie za jego plecami, a dwa ciemne kształty na pochyłości były to cienie jego i Betsaby. Po błyskawicy trzasnął piorun. Trudno było uwierzyć, że takie niebiańskie światło mogło zrodzić taki piekielny huk. – To straszne! – zawołała Betsaba i uczepiła się jego rękawa. Gabriel odwrócił się i pomógł jej zachować równowagę, trzymając ją za ramię. W tej samej chwili, gdy był jeszcze odwrócony, błysnęło znów i na tle wzgórza ujrzał jak gdyby odbicie wysokiej topoli, rysujące się czarno na ścianie stodoły. Był to cień topoli rzucony przez powtórną błyskawicę, która zajaśniała na zachodniej stronie nieba. I znów mignęło światło. Betsaba stała w tej chwili na ziemi, zarzucając na ramię nową wiązkę trzciny. Błysk nie oślepił jej, burzę i wszystko dokoła przyjmowała bez drgnienia powiek i raz jeszcze wspięła się ze swym brzemieniem na drabinę. Przez cztery albo i pięć minut trwała cisza i teraz słychać było wyraźnie zgrzyt żelaznych drągów, które Gabriel wbijał w głąb sterty. Zdawało mu się, że największe nasilenie burzy już minęło, ale oto pojawił się nowy błysk światła. – Uwaga! – zawołał Gabriel, odbierając od niej trzcinę i chwytając ją ponownie za ramię. Po czym niebo istotnie jak gdyby się otwarło. Nieustanne migotanie było zbyt niespodziewane, by można było zrozumieć całą grozę tego niewypowiedzianie niebezpiecznego zjawiska, toteż oboje tylko odczuli jego wspaniałe piękno. Światło tryskało ze wschodu,

z północy, południa i zachodu, łącząc się w jakimś makabrycznym tańcu. W powietrzu pojawiły się utworzone z błękitnych płomieni postacie szkieletów; postacie te wiły się, kłębiły, goniły i mieszały się nawzajem w chaotycznej plątaninie. Oplecione dokoła nich falowały serpentyny zielonego światła, a wszystko to przewijało się na tle rozległej przestrzeni jaśniejącej nieco słabszym blaskiem. Jednocześnie z każdego zakątka dudniącego grzmotem nieba rozbrzmiewał jak gdyby krzyk; ponieważ nikt w pobliżu nie krzyczał, był to raczej krzyk Natury niż krzyk ludzki na ziemi. Tymczasem jedna z tych niesamowitych świetlnych postaci musnęła koniec żelaznego drąga, który Gabriel trzymał w ręku, i spłynęła po łańcuchu w ziemię. Gabriel został niemal oślepiony i czuł, jak ciepłe ramię Betsaby dygocze mu pod ręką; było to doznanie nowe dlań i podniecające, a jednak miłość, życie i wszystko, co ludzkie, wydawało mu się małe i bagatelne w bezpośrednim zestawieniu z rozszalałym żywiołem. Gabriel zaledwie zdążył sformułować te wrażenia w myśli i zauważyć, jak dziwnie błysnęło czerwone piórko na kapeluszu Betsaby, gdy wspomniana wyżej smukła topola na wzgórzu stanęła w ogniu rozpalonym do białości i straszliwy trzask dołączył się do poprzednich. Był to oszałamiający wybuch, ostry i bezlitosny, i wpadł im do uszu jakimś śmiertelnym, głuchym hukiem, nie wywołując echa, które padającym dalej piorunom nadają brzmienie warkotu bębna. Przy blasku jaśniejącym z każdej cząstki ziemi i z kopulastego sklepienia nieba ujrzał, że topola została rozpłatana przez całą długość wysokiego, smukłego pnia, przy czym olbrzymią wstęgę kory widocznie porwał wiatr. Pozostała część drzewa wznosiła się nadal prosto, ukazując na odartej z kory przestrzeni pas białego drewna. Piorun trzasnął w drzewo. Powietrze napełnił zapach siarki, po czym zapadła cisza i ciemność niby w podziemiach Hadesu. – Było już z nami krucho – rzekł pośpiesznie Gabriel. – Może by już pani zeszła na dół. Betsaba nic nie odpowiedziała, słyszał jednak wyraźnie jej rytmiczny oddech i szelest snopów, jakby w odpowiedzi na jej przyśpieszone pulsowanie krwi. Zeszła z drabiny, a po chwili namysłu Oak podążył za nią. Mrok był tak gęsty, że najbystrzejszy wzrok nie

zdołałby go przeniknąć. Oboje ramię przy ramieniu stali cicho pod stogiem. Betsaba zdawała się zaprzątnięta jedynie stanem pogody, natomiast Oak myślał w tej chwili wyłącznie o niej. Wreszcie powiedział: – Zdaje mi się, że burza minęła, przynajmniej na razie. – I ja tak myślę – rzekła Betsaba – chociaż ciągle się jeszcze błyska, patrz! Na niebie migotały nieustannie błyskawice tak częste, że zlewały się w nieprzerwaną ciągłość światła, podobnie jak następujące po sobie dźwięki gongu powodują nieprzerwaną ciągłość brzmienia. – To już nic groźnego – odpowiedział. – Nie rozumiem, dlaczego nie pada deszcz, ale chwała Bogu to dla nas lepiej. Wracam znów do roboty. – Gabrielu, jesteś dla mnie tak dobry, że wcale na to nie zasługuję. Ja też zostanę i będę ci pomagała. Jaka szkoda, że nie ma tu nikogo więcej do pomocy. – Gdyby mogli, toby tu przyszli – odrzekł Gabriel z pewnym wahaniem. – Ach, wiem już, wiem wszystko – i dodała: – Śpią w stodole pijackim snem, a mój mąż pośród nich. Nieprawdaż? Nie myśl pan, że jestem tchórzliwą kobietą i nie potrafię znieść niektórych rzeczy. – Nie jestem tego pewny – odrzekł Gabriel. – Pójdę sam i sprawdzę. Poszedł w kierunku stodoły, zostawiając ją samą. Zajrzał przez szparę w drzwiach. Panowała tam zupełna ciemność jak wtedy, gdy stamtąd wyszedł, i tak samo jak wtedy słychać było regularne zbiorowe chrapanie. Poczuł nagle lekki powiew na policzku i odwrócił się. Był to oddech Betsaby, która pośpieszyła za nim i teraz zaglądała przez tę samą szparę. Chcąc jakoś zatrzeć wynikające stąd przykre refleksje, odezwał się łagodnie: – Gdyby panienka… gdyby pani zechciała wrócić do stogu i podawać mi jeszcze trzcinę, to by mi oszczędziło sporo czasu. Po czym zawrócił, wszedł na sam szczyt brogu, dla ułatwienia

sobie roboty ustawił inaczej drabinę i zabrał się znowu do uplatania z trzciny daszku. Betsaba podążyła za nim, ale bez trzciny. – Gabrielu – powiedziała dziwnym, przejmującym głosem. Oak spojrzał na nią. Od czasu odejścia od stodoły nie przemówiła ani słowa. W cichym nieustannym migotaniu gasnących błyskawic ujrzał na tle czarnego nieba jej bladą marmurową twarz. Betsaba usiadła na samym szczycie sterty, oparłszy stopy na najwyższym szczeblu drabiny. – Słucham panią… – Przypuszczam, że wówczas w nocy, kiedy to spotkaliście mnie jadącą tak śpiesznie do Bath, to pan pomyślał, że jadę na swój ślub, prawda? – Na razie nie przyszło mi to do głowy, dopiero później – odrzekł nieco zdziwiony porywczością, z jaką poruszyła ten nowy temat. – A inni także tak myśleli? – Tak. – I miał mi to pan za złe? – Owszem… cokolwiek. – Tak mi się też zdawało. Teraz, kiedy mi trochę zależy na pana dobrej opinii, muszę coś wyjaśnić. Pragnęłam to zrobić natychmiast po swoim powrocie, kiedy to patrzył pan na mnie tak surowo. Bo gdybym miała umrzeć, a mogę umrzeć niedługo, to byłoby straszne, byś pan miał o mnie takie błędne mniemanie. A więc posłuchaj… Gabriel przestał szeleścić słomą. – Wyjechałam tamtej nocy do Bath ze stanowczym postanowieniem, że zerwę z panem Troyem. Na skutek pewnych okoliczności, jakie powstały później, stało się… stało się, że wzięliśmy ślub. Czy teraz widzisz tę sprawę w innym świetle? – Poniekąd tak. – Skoro już zaczęłam, to muszę powiedzieć coś więcej jeszcze. To chyba nie zaszkodzi, gdyż z pewnością nie ma pan już żadnych złudzeń, bym cię kiedykolwiek kochała i nie widzę powodu, bym miała to zataić, prócz tego powodu, o jakim już wspomniałam. A więc czułam się samotna w obcym mieście, a koń mi okulał. W końcu nie wiedziałam już, co mam dalej robić. Kiedy było już za późno, zrozumiałam, że wokół mnie może wybuchnąć skandal z tego powodu, że widuję się

z nim sam na sam. Miałam już wyjechać, gdy on nagle powiedział mi, że tego samego dnia widział kobietę piękniejszą ode mnie i że nie mogę liczyć na jego stałość, o ile zaraz… nie będę należeć do niego… Byłam taka zrozpaczona i oszołomiona… – Przeczekała chwilę i odchrząknęła jakby dla nabrania oddechu. – A wtedy wzburzona i targana zazdrością wyszłam za niego – rzekła porywczo desperackim szeptem. Gabriel milczał. – Nie można go za to potępiać, gdyż tego samego dnia naprawdę spotkał się z inną kobietą – dodała pośpiesznie. – A teraz nie życzę sobie usłyszeć od pana żadnej uwagi, po prostu zabraniam tego. Chciałam jedynie wyjaśnić panu tę część mojej historii, zanim nadszedłby czas, kiedy nie mógłby pan już poznać całej prawdy. Czy mam jeszcze podawać trzcinę? Zeszła po drabinie i praca rozpoczęła się na nowo. Niebawem Gabriel zauważył zmęczenie w ruchach swojej pani przy wchodzeniu i schodzeniu z drabiny i powiedział łagodnie jak najczulsza matka: – Uważam, że powinna pani wrócić już do domu, jest pani zmęczona. Sam dokończę robotę. Jeżeli wiatr nie zmieni kierunku, to deszczu może nie będzie. – Jeżeli nie jestem potrzebna, to mogę odejść – odpowiedziała słabym głosem. – Ale czy aby panu nie stanie się co złego? – Nie jest pani niepotrzebna, ale nie chcę, by się pani dłużej męczyła. Dzielnie się pani spisała! – Ale pan, Gabrielu, stokroć lepiej – rzekła z wdzięcznością. – Dziękuję panu za tyle poświęcenia, dziękuję serdecznie. Dobranoc! Wiem dobrze, że robi pan dla mnie wszystko, co może. Pogrążyła się w mroku i znikła. Oak wkrótce usłyszał szczęk klamki przy furtce, którą otwierała. Pracował dalej zadumany, rozmyślając nad jej historią i nad sprzecznościami tego kobiecego serca, które kazało jej przemawiać do niego cieplej niż wtedy, gdy była jeszcze niezamężna i wolno jej było przemawiać tak serdecznie, jak tylko chciała. Rozmyślania te przerwało jakieś skrzypienie dochodzące od strony wozowni. To chorągiewka na dachu kręciła się wkoło, a ta zmiana kierunku wiatru zapowiadała niszczycielską ulewę.

ROZDZIAŁ XXXVIII Deszcz. Jeden samotnik spotyka drugiego.

Była już piąta rano i świt zapowiadał się w barwach żółci i popiołu. Powietrze ochłodło i silniej się rozkołysało. Wokół twarzy Gabriela wirowały zimne podmuchy. Wiatr nieco zmienił kierunek i dął ze wzmożoną siłą. W dziesięć minut potem wszystkie wiatry pod niebem rozhulały się na całego. Części poszycia na stertach pszenicy fantastycznie podrywały się, tak że trzeba je było ułożyć z powrotem i przymocować drągami leżącymi pod ręką. Po dokonaniu tego Oak powrócił do poprzedniej harówki przy jęczmieniu. Ogromna kropla wody spadła mu na twarz, wiatr plątał się przy każdym rogu, drzewa kołysały się i gięły aż do podstawy swoich pni, a gałęzie szumiały, wzajemnie na siebie nacierając. Gabriel wbijał cal przy calu drągi w stóg jęczmienia i coraz skuteczniej zabezpieczał przed zniszczeniem budzącą taki niepokój równowartość siedmiuset pięćdziesięciu funtów. Deszcz rozpadał się na dobre i wkrótce Oak poczuł, że woda toruje sobie zimne i lepkie dróżki wzdłuż jego grzbietu. W końcu wyglądał już niemal jak jeden wielki kawał bułki umoczony w wodzie, a farba z jego ubrania ściekała, tworząc u stóp drabiny kałużę. Poprzez chmurne powietrze deszcz siekł ukośnymi strugami ciągnącymi się nieprzerwanie od swojego źródła w chmurach aż po osobę Oaka. Nagle przypomniał sobie, że przed ośmiu miesiącami na tym samym miejscu walczył równie rozpaczliwie z ogniem jak obecnie z wodą, a w dodatku robił to powodowany daremną miłością do tej samej kobiety. Ona zaś… Ale Gabriel miał naturę prawą i szlachetną, toteż odsunął dalsze refleksje. Było już około siódmej, gdy Gabriel w ciemnym ołowianym świetle poranka zeszedł z ostatniego brogu i z radością zawołał: „No, już zrobione!”. Był na wskroś przemoknięty, zmęczony i smutny, ale bardziej przemoknięty i zmęczony niż smutny, radowała go bowiem świadomość, że udało mu się spełnić dobry uczynek.

Usłyszawszy ciche poruszenie przy stodole, spojrzał w jej kierunku. Spoza wrót pojedynczo lub parami wymykały się postacie mężczyzn; wszyscy szli ociężali i zawstydzeni z wyjątkiem pierwszego z nich, w czerwonej kurtce. Ten z rękami w kieszeniach szedł przed siebie, pogwizdując. Inni chwiejnie wlekli się za nim ze skruszonymi minami. Cała ta procesja przypominała rzeźbę Flaxmana przedstawiającą grupę czcicieli Merkurego zstępującą pod jego przewodnictwem do czeluści piekielnych. Sękate postacie rozeszły się po wsi, a przywódca ich, Troy, udał się do domu. Żaden z nich nie odwrócił głowy w kierunku stogów ani nie zatroszczył się o ich stan. Niebawem również Gabriel wyruszył do domu, ale szedł inną drogą niż tamci. Wtem na tle szklistej, ociekającej wodą drogi ujrzał jakąś postać pod parasolem idącą jeszcze wolniej od niego. Człowiek ten odwrócił się i wyraźnie drgnął. Był to Boldwood. – Jak się pan dziś czuje? – zapytał Oak. – Tak, mamy dziś bardzo mokry ranek. A ja czuję się dobrze, dziękuję, bardzo dobrze, zupełnie dobrze. – Cieszy mnie to, proszę pana. Boldwood zdawał się wolno budzić do rzeczywistości. – A wy, Oak, wyglądacie jak ktoś zmęczony czy chory – dodał, spoglądając z roztargnieniem na spotkanego. – Bo też zmęczyłem się. Ale pan wydaje mi się dziwnie zmieniony. – Ja? Nic podobnego. Jestem zupełnie zdrów. Co też wam przyszło do głowy? – Pomyślałem po prostu, że nie wygląda pan tak kwitnąco jak zazwyczaj. To wszystko. – A więc mylicie się, Oak – rzekł Boldwood krótko. – Nic mi nie dolega. Mam żelazny organizm. – Spracowałem się dziś ciężko, żeby pokryć strzechą nasze brogi, i ledwie zdążyłem. Jeszcze nigdy w życiu tak się nie zmęczyłem… Pańskie sterty zostały już oczywiście zabezpieczone, prawda? – O, tak – odparł Boldwood, a po chwili milczenia dodał: – O co zapytaliście, Oak? – Czy pańskie stogi zostały zabezpieczone przed tą pogodą? – Nie.

– Ale przynajmniej te duże na kamiennych podstawach? – Także nie. – Ani te pod żywopłotem? – Nie. Zapomniałem strycharzowi powiedzieć, by je pokrył. – A te małe koło przełazu przez żywopłot? – Ani te małe koło przełazu. W tym roku jakoś nie pomyślałem o zabezpieczeniu stogów. – W takim razie z całego ziarna zostanie panu zaledwie dziesiąta część. – Prawdopodobnie. „Nie pomyślał o stogach” – powtórzył Gabriel sam do siebie. Trudno opisać dramatyczne wrażenie, jakie wiadomość ta wywarła na nim w tej chwili. Przez całą noc był przekonany, że zaniedbanie, które pracą swą starał się odrobić, było czymś nienormalnym, odosobnionym, jedynym podobnym wypadkiem w całej okolicy. Tymczasem równocześnie w tej samej parafii popełniono jeszcze większe marnotrawstwo, do którego właściciel odniósł się obojętnie. Jeszcze parę miesięcy temu jakiekolwiek zaniedbanie w gospodarstwie byłoby dla Boldwooda czymś tak niedorzecznym jak dla żeglarza, który by zapomniał, że znajduje się na okręcie. Oak uświadomił sobie, że jakkolwiek sam dużo wycierpiał z powodu małżeństwa Betsaby, to jednak Boldwood wycierpiał więcej. Myśl ta przyszła mu do głowy, gdy Boldwood zaczął mówić zmienionym głosem świadczącym o tym, że spragniony jest uczynić pewne wyznanie, by w ten sposób ulżyć swemu sercu. – Oak, wiecie chyba równie dobrze jak ja sam, że ostatnio źle mi się dzieje. Wolałbym się do tego przyznać. Zamierzałem ustalić swoje życie, ale plany moje spełzły na niczym. – Myślałem, że moja pani wyjdzie za pana – rzekł Gabriel, nie znając dostatecznie głębi uczuć Boldwooda, by ze względu na niego powstrzymać się od uwag; zarazem znalazł sposobność, by poruszyć temat własny. – Czasem bywa, że nic nie dzieje się tak, jak się spodziewamy – dodał ze spokojem człowieka, którego nieszczęście raczej zahartowało niż zgnębiło. – Mam wrażenie, że zostałem pośmiewiskiem całej parafii

– wyznał Boldwood, jak gdyby temat ten prześladował go nieodparcie, a powiedział to z żałosną niedbałością mającą świadczyć o jego obojętności. – Ależ nie! Wcale tego nie przypuszczam! – Najważniejsze w tej sprawie jest to, że wbrew temu, co niektórym się zdaje, nie było z jej strony ani odrobiny kokieterii. Nie byłem nigdy zaręczony z panną Everdene. Ludzie twierdzą, że tak, ale to nieprawda! Ona nie dała mi słowa. – Boldwood stał przez chwilę cicho, zwróciwszy wzburzoną twarz w stronę Oaka. – O, Gabrielu – mówił dalej – jestem słaby i szalony i nie wiem już, jak i czym zwalczyć moją beznadziejną boleść… Po utracie tej kobiety pozostało mi jeszcze trochę wiary w miłosierdzie Boga. Tak, Bóg stworzył tykwę, by mnie swym cieniem osłaniała, i jak ów prorok dziękowałem mu i radowałem się. Ale nazajutrz Pan stworzył robaka, który podgryzł korzenie tykwy, że uschła… a ja czuję, że lepiej byłoby mi umrzeć, niż żyć. Zapadło milczenie. Boldwood otrząsnął się ze swej chwilowej skłonności do wynurzeń i ruszył dalej, odzyskując zwykłą powściągliwość. – Nie, Gabrielu – podjął znów z miną niedbałą, przypominającą uśmiech trupiej czaszki – wszystko to istniało raczej w ludzkim gadaniu niż między nami. Wprawdzie chwilami czuję trochę żalu, ale jeszcze żadna kobieta nie zdobyła nade mną władzy na czas dłuższy. No, do widzenia! Ufam, że nie powtórzycie nikomu, co tu zostało powiedziane między nami.

ROZDZIAŁ XXXIX Powrót do domu. Krzyk.

Na gościńcu łączącym Casterbridge i Weatherbury, mniej więcej o trzy mile od tej ostatniej miejscowości, znajduje się Yalbury Hill, jedna z wielu długich, stromych dróg, jakie przecinają falistą część hrabstwa South Wessex. Wracając z targu, farmerzy i inni posiadający ekwipaże ziemianie zwykli zsiadać u stóp tego wzniesienia i iść dalej piechotą. Pewnego sobotniego wieczora w październiku bryczka Betsaby wlokła się wolno pod górę. Betsaba siedziała milcząca na tylnym siedzeniu ekwipażu, a obok niej szedł wysoki, dobrze zbudowany mężczyzna w niezwykle eleganckim stroju farmera. Szedł piechotą, ale trzymał w rękach bat i lejce i od czasu do czasu, jakby dla rozrywki, przesuwał końcem bata po końskich uszach. Był to jej mąż, dawniej sierżant Troy, który za pieniądze żony wykupił sobie zwolnienie ze służby wojskowej i stopniowo przedzierzgnął się w farmera stosującego nowoczesne i wysoce postępowe metody gospodarki. Ludzie trwający przy swych niezmiennych przyzwyczajeniach, spotykając się z nim, uporczywie nazywali go nadal sierżantem, co do pewnego stopnia należy przypisać temu, że Troy dalej nosił wąsy przystrzyżone na sposób wojskowy i zachował żołnierską postawę, dobrze licującą z jego wyglądem. – Tak, kochanie – mówił – gdyby nie ta przeklęta ulewa, to jak nic wpadłoby mi do kieszeni dwieście funtów. Czy nie rozumiesz, że ten deszcz popsuł mi wszystkie szanse? Kiedyś, w jakiejś książce przeczytałem, że słota jest treścią dziejów naszego kraju, a dnie pogodne – epizodami. Czyż nie jest tak istotnie? – Ale o tej porze roku bywa zawsze zmienna pogoda. – To prawda, ale tej jesieni wyścigi są po prostu rujnujące. Nigdy jeszcze nie widziałem podobnej pogody jak ostatnim razem. Wyobraź sobie rozległy pustynny plac wyścigowy tuż za Budmouth i szarobure

fale morskie toczące się ku nam niby płynne nieszczęście. Wicher! Ulewa! Wielki Boże! Czy ciemno? Zanim odbył się ostatni bieg, zapadł mrok czarny jak mój kapelusz. Godzina dopiero piąta, a koni nie można było dojrzeć, dopóki prawie nie stanęły u mety, a o rozróżnieniu ich barw nie było nawet mowy! Tor ciężki jak ołów, a wszelkie przewidywania doświadczonych kolegów na diabła się zdały. Konie, jeźdźcy, widzowie miotali się na wichrze niby statki na morzu. Wiatr obalił trzy budy, a ludzie gramolili się z nich na rękach i kolanach. Na pobliskie pole w okamgnieniu frunął przynajmniej z tuzin kapeluszy. Pimpernel wysunął się szybko o jakich sześćdziesiąt jardów naprzód, ale kiedym zobaczył, że Policy już go dogania, to poczułem, jak serce wali mi pod żebrami! Tak, tak, kochanie. – A więc to znaczy, Franku – rzekła ze smutkiem Betsaba, a głos jej jakoś żałośnie przycichł i stracił dźwięczność i żywość z poprzedniego lata – że w jednym miesiącu przegrałeś ponad sto funtów na tych okropnych wyścigach. O, Franku, to okrutne z twojej strony, to szaleństwo tracić w ten sposób moje pieniądze. Będziemy chyba musieli pożegnać się z całym folwarkiem; taki będzie tego koniec. – Dlaczego okrutne? Nie mów głupstw! I znów zaczynasz wylewać łzy. Tylko to potrafisz. – Ale przyrzekniesz mi, że na następne wyścigi nie pojedziesz do Budmouth, prawda? Powiedz – błagała. Było widoczne, że jest bliska płaczu, ale powstrzymała się. – Nie widzę powodu, dla którego miałbym tam nie pojechać. A nawet, jeżeli będzie ładna pogoda, to zamierzałem zabrać i ciebie. – Za nic! Nigdy! Wolałabym znaleźć się o sto mil stamtąd. Nienawidzę samego dźwięku tego słowa! – Przecież sprawa pojechania na wyścigi albo pozostania w domu nie ma nic wspólnego z samą grą. Wiedz o tym, że wszystkie stawki zapisują w księgach jeszcze przed rozpoczęciem wyścigów. Czy wynik gry okaże się dla mnie dobry, czy zły, nie będzie to zależało od naszej obecności tam w najbliższy poniedziałek. – Chyba nie chcesz przez to powiedzieć, że i na tych wyścigach będziesz się znów hazardował! – zawołała ze spojrzeniem pełnym niepokoju.

– Co za głuptasek z ciebie! Poczekaj, aż się dowiesz. Słuchaj, Betsabo, widzę, żeś utraciła całą śmiałość i werwę, jaką posiadałaś dawniej, i dalibóg, gdybym był wiedział, że pod tą twoją brawurą kryjesz takie zajęcze serce, to… nigdy bym nie zrobił pewnego kroku. W ciemnych źrenicach Betsaby mignęła błyskawica oburzenia, gdy po tej odpowiedzi bystro na niego spojrzała. W milczeniu posuwali się dalej, a pierwsze przedwcześnie uschnięte liście drzew ocieniających ten odcinek drogi spadały na ziemię, wirując w powietrzu. Na skraju wzgórza ukazała się jakaś kobieta. Spadzistość była tu tak nagła, że kobieta znalazła się tuż blisko jadącego małżeństwa, zanim ją spostrzegli. Troy odwrócił się, by wsiąść z powrotem do bryczki, i w chwili gdy już stawiał nogę na stopniu, kobieta przechodziła poza jego plecami. Aczkolwiek ocieniające drogę drzewa i zbliżający się wieczór osnuły ich mrokiem, Betsaba widziała jeszcze dość wyraźnie, by zauważyć niezwykłe ubóstwo jej stroju i smutek malujący się na jej twarzy. – Przepraszam, czy pan mógłby mi powiedzieć, o której godzinie wieczorem zamykają w Casterbridge przytułek dla ubogich? Kobieta zwróciła się z tym pytaniem do Troya, który w tej chwili stał odwrócony do niej plecami. Na dźwięk jej głosu Troy wyraźnie drgnął, zachował jednak dość przytomności umysłu, by odruchowo nie odwrócić się do niej twarzą. Wyrzekł tylko powoli: – Nie wiem. Kobieta, usłyszawszy jego głos, szybko spojrzała na niego z boku i pod strojem ziemianina poznała żołnierza. Twarz jej przybrała wyraz, na który składała się radość i rozpacz. Krzyknęła histerycznie i upadła na ziemię. – Biedactwo! – zawołała Betsaba, zrywając się szybko, by wysiąść. – Zostań na miejscu i przypilnuj konia! – nakazał Troy, rzucając jej stanowczym ruchem bat i lejce. – Podjedź do końca pagórka. Sam zajmę się tą kobietą. – Ale… – Słyszałaś? Jazda, Poppet! – cmoknął na konia. Koń, bryczka

i Betsaba ruszyli dalej. – W jaki sposób znalazłaś się tutaj? Myślałem, że jesteś gdzieś daleko stąd albo że już umarłaś. Dlaczegoś do mnie nie napisała? – rzekł Troy tonem dziwnie łagodnym, a zarazem pośpiesznym, podnosząc kobietę z ziemi. – Bałam się. – Masz trochę pieniędzy? – Ani szeląga. – O Boże, jak mi przykro, że nie mogę dać ci więcej. Masz tu trochę, ale to śmiesznie mało. To wszystko, co mi pozostało. Mam tylko tyle, ile dostaję od żony, a teraz nie mogę jej prosić. Kobieta nic nie odpowiedziała. – Mogę mówić z tobą tylko przez chwilkę – ciągnął Troy – więc posłuchaj. Dokąd idziesz tak późno? Do przytułku w Casterbridge? – Tak, chciałam pójść właśnie tam. – Nie chodź tam… Zresztą czekaj, tak, ale chyba tylko na tę jedną noc. Niestety, nie mogę ci dziś nic pomóc. Przenocuj tam dziś i pozostań przez dzień jutrzejszy. Pierwszy wolny dzień będę miał dopiero w poniedziałek, więc w poniedziałek, punktualnie o dziesiątej rano, spotkaj się ze mną koło mostu Greya, tuż za miastem. Przyniosę ci wszystkie pieniądze, jakie zdołam zebrać, by ci na niczym nie zbywało, naprawdę, Fanny. Potem znajdę dla ciebie jakieś pomieszczenie. A więc bądź zdrowa! Bydlę ze mnie, ale trudno… Do widzenia! Dojechawszy do miejsca, gdzie kończyła się stromizna drogi, Betsaba odwróciła głowę. Kobieta już się dźwignęła i rozstawszy się z Troyem, schodziła chwiejnie ze wzgórza, mijając właśnie trzeci kamień milowy na drodze wiodącej do Casterbridge. Troy powrócił do żony, siadł na bryczkę, wziął z jej rąk lejce i nie przemówiwszy ani słowa, popędził konia. Wyglądał na wzburzonego. – Czy wiesz, co to za kobieta? – zapytała Betsaba, patrząc mu badawczo w twarz. – Wiem – odparł śmiało, nie spuszczając oczu. – Byłam pewna, że wiesz – rzekła, patrząc na niego z gniewną wyniosłością. – Więc kto to taki? Przyszło mu nagle do głowy, że szczerość nie wyjdzie na dobre

żadnej z tych dwóch kobiet. – Nie jest niczym ani dla mnie, ani dla ciebie. Znam ją tylko z widzenia. – Jak się nazywa? – Skąd miałbym to wiedzieć? – Przypuszczam, że jednak wiesz. – Możesz przypuszczać, co ci się podoba, i niech cię… – Zdanie to zakończył śmignięciem bata po zadzie Poppet, skutkiem czego klacz ruszyła galopem. Nie zamienili już ani słowa.

ROZDZIAŁ XL Na drodze do Casterbridge.

Przez dłuższy czas kobieta szła dalej. Nogi jej osłabły i musiała dobrze natężać oczy, by objąć wzrokiem daleką, pustą drogę majaczącą niewyraźnie w nocnym mroku. Wreszcie jej dalsza wędrówka stała się tylko chwiejnym dreptaniem, toteż niebawem otworzyła sobie furtkę, za którą widniał stóg siana. Usiadła pod nim i zasnęła. Gdy obudziła się, panowała już głęboka noc nierozświetlona przez księżyc ani gwiazdy. Ciężka, nieprzerwana opona chmur zawlokła widnokrąg, nie odsłaniając ani jednego wolnego strzępka nieba, a daleka łuna świateł nad Casterbridge, wisząca nad czarną wklęsłością miasta, wydawała się jaśniejsza, gdyż odcinała się kontrastowo od otaczających ciemności. Kobieta spojrzała w kierunku tej majaczącej w oddali łuny świateł. „Gdybym choć mogła dowlec się tam! – powiedziała do siebie. – Dowlec się i pojutrze go zobaczyć! Boże, dodaj mi sił! Ale może przedtem znajdę się już w grobie”. Z dalekiej głębi mroku doleciał słaby, stłumiony dźwięk zegara z któregoś z okolicznych dworów, wybijającego godzinę pierwszą. Po północy głos bijącego zegara zdaje się mieć bardziej ograniczony zasięg i jak gdyby traci dźwięczność, dzwoniąc nikłym falsetem. Po chwili z dalekiej ciemności błysnęło światło, nawet dwa światła, i zbliżyły się. Na drodze zaturkotał pojazd i wjechał do bramy. Pewnie odwoził do domu jakichś zapóźnionych biesiadników. Światło latarni przemknęło na chwilę po leżącej kobiecie i oświetliło wyraźnie jej twarz. Twarz ta w zasadzie była młoda, lecz na skutek wyczerpania – postarzała; ogólne jej kontury były zaokrąglone i dziecięce, lecz drobne rysy zaostrzały się już i wydłużały. Wędrowniczka wstała – widocznie z ożywionym postanowieniem – i rozejrzała się dokoła. Droga wydała się jej znajoma i Fanny, posuwając się wolno, trzymała się ostrożnie bariery. Wkrótce zamajaczył

przed nią jakiś biały niewyraźny kształt; był to przydrożny kamień milowy; palcami zbadała jego powierzchnię, by rozpoznać wydrążone na nim znaki. – Już o dwa więcej – powiedziała sobie. Oparła się na kamieniu, by przez krótką chwilę wypocząć, po czym otrząsnęła się i podążyła w dalszą drogę. Przez pewien czas posuwała się żwawo naprzód, ale niebawem zaczęła wlec się jak przedtem. Droga wiodła obok ustronnego zagajnika, gdzie stosy białych wiórów rozsianych pośród zaścielających ziemię liści świadczyły o tym, że we dnie drwale zbierają tam chrust i sporządzają żerdki. W tej chwili żaden szmer, żaden wietrzyk ani najsłabszy szelest gałęzi nie rozproszył jej samotności. Kobieta otworzyła napotkaną furtkę i weszła za ogrodzenie. Zaraz przy wejściu leżały rzędem wiązki faszyny związane lub rozwiązane i pomieszane z palikami rozmaitej wielkości. Przez kilka sekund podróżniczka stała z tym naprężonym spokojem, jaki zwykle cechuje nie zakończenie, lecz tylko krótkie wytchnienie podczas wędrówki. Przyjęła postawę jak ktoś, kto stara się pochwycić jakiś dźwięk ze świata zewnętrznego albo też w wyobraźni słucha głosu własnych myśli. Bystry obserwator dostrzegłby oznaki wskazujące, że to ostatnie przypuszczenie jest trafne. A przy tym, jak wynika z tego, co potem nastąpiło, kobieta starała się w dziwny sposób wykorzystać swą wynalazczość w dziedzinie będącej specjalnością pomysłowego Jacqueta Droza, który był rysownikiem automatów pomocniczych dla dolnych i górnych kończyn ludzkich. Dzięki pomocy łuny bijącej od strony Casterbridge, szukając po omacku wśród wiązek drążków, kobieta wybrała sobie dwa paliki. Oba do wysokości trzech czy czterech stóp były proste, wyżej rozgałęziały się widłowato w kształt litery Y. Usiadłszy, oderwała z nich drobne górne gałązki i wyniosła je z sobą na drogę. Tam wsunęła każdy drążek pod ramię niczym kule, ostrożnie je wypróbowała i oparłszy się na nich całym, jakże lekkim ciężarem, ruszyła naprzód. W ten sposób sporządziła sobie skuteczną podporę. Zaimprowizowane kule pasowały doskonale. Odgłos jej kroków i stuk kijów po gościńcu były jedynymi dźwiękami rozlegającymi się na drodze. Przebyła sporą odległość, mijając następny kamień milowy,

i zaczęła uważnie wpatrywać się w brzeg drogi, jak gdyby licząc, że niebawem ujrzy jeszcze jeden kamień. Kule, choć bardzo przydatne, miały jednak moc ograniczoną. Mechanizm tylko ułatwia pracę, ale nie jest zdolny ją zastąpić, a cały pierwotny wysiłek pozostaje, przerzucając się tylko na ciało i ramiona. Kobieta była już bardzo wyczerpana i każdy krok naprzód stawał się coraz trudniejszy. W końcu zachwiała się i upadła. Leżała jak bezkształtny łachman przez dziesięć minut albo i dłużej. Poranny wiatr zaczął posępnie dąć po równinach i poruszył zeschłe liście leżące spokojnie od wczorajszego wieczora. Kobieta, klęcząc, zakręciła się rozpaczliwie wokoło, wreszcie dźwignęła się na nogi. Oparłszy się na jednym z kijów, spróbowała postąpić krok, potem drugi i trzeci, używając już tylko kul jako lasek. W ten sposób posunęła się naprzód, aż zeszedłszy ze wzgórza Mellstock, ujrzała następny milowy kamień, a za nim żelazną barierę. Chwiejąc się, doszła do pierwszego słupka, oparła się na nim i rozejrzała dokoła. Stąd widać już było pojedyncze latarnie w Casterbridge. Zaczynało świtać i można było przypuszczać, a nawet spodziewać się, że wkrótce na drodze ukażą się jakieś wozy. Wytężyła słuch. Nie było słychać żadnego dźwięku prócz najbardziej złowieszczego pośród dźwięków – szczekania lisa – owych trzech głuchych tonów wyrzucanych co minutę z dokładnością pogrzebowego dzwonu. – Już tylko niecała mila – szepnęła kobieta. – Nie, chyba więcej – dodała po chwili. – Mila drogi będzie do urzędu powiatowego, a mój przytułek stoi na drugim końcu Casterbridge. Tylko trochę więcej niż mila i jestem na miejscu. – Po krótkiej pauzie powiedziała znów: – Na każdy jard trzeba liczyć pięć albo sześć kroków, raczej sześć. Będę więc musiała przejść tysiąc siedemset jardów. Sto razy sześć jest sześćset. I tak siedemnaście razy! O Boże, miej litość nade mną! Trzymając się barierki i opierając się na niej to jedną, to drugą ręką, ruszyła dalej, powłócząc nogami. Nie była to kobieta skłonna do monologowania, ale krańcowe uczucia ograniczają indywidualność natur słabych, natomiast potęgują ją u natur silnych. Toteż powiedziała sobie znów tym samym tonem: „Będę wierzyła, że droga moja skończy się nie dalej niż za piątym słupkiem; to

mi doda sił, by go minąć”. Było to zastosowanie w praktyce zasady, że udana i zmyślona wiara jest lepsza niż zupełny brak wiary. Posunęła się o pięć słupków dalej i przy szóstym stanęła. – Minę jeszcze pięć, wierząc, że utęsknione miejsce znajduje się za następnym piątym. Uda mi się to z pewnością. Przeszła jeszcze koło pięciu słupków. – Zostaje mi już tylko pięć. Minęła pięć innych. – Przecież to tylko o pięć słupków dalej. I te minęła. – Podróż moja kończy się przy tym kamiennym moście – rzekła, gdy z daleka ukazał się most na rzece Froom. Dowlokła się do mostu. Na skutek wysiłku oddychała tak, jakby każdy jej oddech miał być już ostatni. – A teraz zajrzyjmy prawdzie w oczy – rzekła, siadając. – Prawdą jest, że pozostaje mi już mniej niż pół mili. – Omamienie siebie samej, z którego przez cały czas zdawała sobie sprawę, dodało jej tyle sił, że zdołała przejść pół mili, czego nie odważyłaby się dokonać, wiedząc, że musi je przejść jednym ciągiem. Podstęp ten dowiódł, że kobieta dzięki jakiejś tajemniczej intuicji przeczuła ową paradoksalną prawdę, iż ślepota działa czasem skuteczniej niż bystry wzrok, a krótkowzroczność silniej niż przewidywanie, i że ograniczenie, a nie lotność umysłu, potrzebne jest do osiągnięcia celu. Przed chorą, zmęczoną kobietą stało teraz pół mili, niby ślepa, niewzruszona siła przeznaczenia, rządząca obojętnie światem. Droga wiodła tu przez bagna Durnover ciągnące się po obu stronach mostu. Kobieta spojrzała w odległą dal na miejskie światła, na siebie samą, westchnęła i opadła na ziemię obok kamiennego słupa na moście. Nigdy pomysłowość nie była zastosowana w sposób tak bolesny, jak tego doświadczyła owa kobieta. Każdy możliwy środek pomocy, metoda, strategia czy mechanizm, dzięki którym można było przebyć te rozpaczliwe osiemset jardów, wszystkie te pomysły kłębiły się w zgorączkowanym mózgu i zostały odrzucone jako niewykonalne. Myślała o laskach, kołach, pełzaniu, nawet o tym, by potoczyć się po

drodze. Ale te dwa ostatnie sposoby wymagały więcej wysiłku niż chodzenie w pozycji wyprostowanej. Cały zapas pomysłowości już wyczerpała. Położenie jej stało się beznadziejne. – Nie pójdę już dalej – szepnęła i zamknęła oczy. Z mroku zalegającego przeciwległy brzeg mostu odłączył się jakiś strzęp cienia i poprzez bladą biel drogi sunął bezszelestnie w kierunku leżącej kobiety. Poczuła, że coś dotyka jej ręki – było miękkie i ciepłe. Otworzyła oczy i to coś z kolei dotknęło jej twarzy. Jakiś pies lizał ją po policzku. Było to ogromne, ciężkie i łagodne stworzenie, rysujące się ciemną sylwetką na tle niskiego horyzontu i stojące przynajmniej o dwie stopy wyżej nad poziomem oczu leżącej kobiety. Trudno było określić, czy to nowofunlandczyk, brytan czy też wyżeł. Wydawał się zbyt niezwykły i tajemniczy, by można go było zaliczyć do jednej z tych znanych ras. Nie należąc do żadnej rasy, był jednak idealnym uosobieniem psiej wielkości, uogólnieniem tego, co jest wspólne wszystkim psom. Noc w swojej smutnej, uroczystej i dobroczynnej postaci, pomijając jej tajemnicze i okrutne cechy, wcieliła się w postać tego psa. Mrok obdarza drobne, pospolite istoty ludzkie poetycką wyobraźnią, toteż nawet ta cierpiąca kobieta potrafiła oblec swoją myśl w kształt fantastyczny. Leżąc na ziemi, spojrzała na niego tak, jak niegdyś, stojąc, patrzyła na pewnego mężczyznę. Gdy poruszyła się, pies, równie bezdomny jak ona, posłusznie cofnął się o krok, ale widząc, że go nie odpędza, raz jeszcze polizał ją po ręce. Pewna myśl w okamgnieniu błysnęła jej w głowie: „Może on będzie mógł mi pomóc, może jednak zdołam tam się dowlec…”. Wskazała mu drogę do Casterbridge, ale pies widocznie jej nie zrozumiał, gdyż pobiegł w tym kierunku, a widząc, że kobieta nie może za nim podążyć, powrócił i zaskowyczał. Kobieta zdobyła się na ostatni, najsmutniejszy wysiłek i pomysłowość, gdy z przyśpieszonym oddechem, oparłszy się wątłymi ramionami na grzbiecie psa, przylgnęła do niego całym ciałem, szepcząc słowa zachęty. Choć w duszy zgnębiona, dodawała mu głosem otuchy; dziwi nas, że czasem silny potrzebuje otuchy od słabego, lecz bardziej jeszcze dziwi nas, gdy widzimy, że najwyższa rozpacz zdolna jest być

źródłem otuchy. Nowy przyjaciel posuwał się wolniutko naprzód, ona zaś drobnymi kroczkami szła obok niego, przy czym połową ciężaru swego ciała spoczywała na zwierzęciu. Chwilami słaniała się i padała jak przedtem, gdy opierała się na kulach lub barierce. W takich chwilach pies, który doskonale rozumiał jej życzenie i to, że kobieta nie ma sił, by samej utrzymać się na nogach, był tym wyraźnie strapiony; ciągnął ją za suknię i biegł dalej, lecz ona zawsze przywoływała go z powrotem. Można było teraz zaobserwować, że kobieta nasłuchiwała, czy kto nie idzie drogą, obawiając się spotkania z kimkolwiek. Widocznie dla jakiegoś powodu pragnęła, by ta jej wędrówka na szosie i jej rozpaczliwy stan nie zostały przez nikogo zauważone. Wędrówka ich trwała z konieczności bardzo długo. Dotarli wreszcie do dolnej części miasta i latarnie w Casterbridge świeciły przed nimi jak spadłe gwiazdy, gdy skręcili w gęsty mrok kasztanowej alei i znaleźli się na skraju miasta. W ten sposób przebyli przez miasto i dotarli do celu. Na tym upragnionym miejscu, poza obrębem miasta, wznosił się malowniczy budynek. Pierwotnie była to tylko buda zamieszkana przez ludzi. Ściany miała tak cienkie, tak nienadające się do wszelkiej przebudowy i tak nieprzystosowane do wygodnego zamieszkania, że ponury charakter tego, co się w niej kryło, ujawniał się na zewnątrz niczym kształt ciała widoczny poprzez śmiertelny całun. Ale natura, jak gdyby obrażona, przyszła z pomocą. Dokoła domu wyrosła masa bluszczu, pokrywając szczelnie całe ściany, tak że dom wyglądał jak opactwo; okazało się także, że widok z frontowych okien, górujący nad kominami w Casterbridge, był jednym z najwspanialszych w całym hrabstwie. Pewien baron, właściciel pobliskiego majątku, miał się kiedyś wyrazić, że oddałby swój roczny dochód w zamian za widok, jakim za darmo rozkoszowali się mieszkańcy tego domu. Prawdopodobnie jednak mieszkańcy tego domu chętnie oddaliby ten widok w zamian za roczny dochód barona. Ów kamienny budynek składał się z części środkowej i dwóch skrzydeł, na których niby straż wznosiło się kilka smukłych kominów; w tej chwili hulał w nich smętnie słaby wiatr. W murze była brama, a przy bramie rączka do dzwonka sporządzona z kawałka drutu. Kobieta

podniosła się na kolanach, jak mogła najwyżej, i zdołała dosięgnąć rączki od dzwonka. Zadzwoniła i opadła na ziemię skulona, opuściwszy głowę na piersi. Zbliżała się godzina szósta i jakiś ruch dał się słyszeć z głębi budynku, który miał być rajem dla tej umęczonej duszy. Uchyliła się furtka umieszczona w bramie i ukazał się jakiś człowiek. Spostrzegł leżącą i ciężko dyszącą kupkę ubrania, poszedł po światło i wkrótce powrócił, po czym cofnął się raz jeszcze i przyprowadził dwie kobiety. Kobiety podniosły leżącą i pomogły jej wejść do środka, a mężczyzna zamknął furtkę. – Jak ona się tu dostała? – zapytała jedna z kobiet. – Bóg to raczy wiedzieć – odparła druga. – Tam, przed domem jest pies – szepnęła wyczerpana podróżniczka. – Gdzież on się podział? To on mnie tu przyprowadził. – Odpędziłem go kamieniem – rzekł mężczyzna. Mały pochód ruszył naprzód; na czele szedł mężczyzna ze światłem, a za nim dwie kościste kobiety podtrzymujące drobną i wiotką postać przybyłej. Weszli do domu i znikli w jego głębi.

ROZDZIAŁ XLI Podejrzenie. Sprowadzenie Fanny.

Tego wieczora po powrocie z targu Betsaba rzadko odzywała się do męża, a i on nie kwapił się do prowadzenia rozmowy. Jego zachowanie było przykrą mieszaniną milczenia i niepokoju. Dzień następny przypadający w niedzielę minął także w milczącym nastroju, a Betsaba dnia tego dwa razy chodziła do kościoła – rano i po południu. Nazajutrz w Budmouth miały się odbyć wyścigi konne. Wieczorem Troy nagle zapytał: – Betsabo, czy mogłabyś mi dać dwadzieścia funtów? Betsaba natychmiast spochmurniała. – Dwadzieścia funtów? – powtórzyła. – Prawdę mówiąc, są mi diablo potrzebne. – Niepokój na twarzy Troya odmalował się z niezwykłą wyrazistością. Było widoczne, że mroczny nastrój towarzyszący mu przez cały dzień dosięgnął szczytu. – Pewnie na te jutrzejsze wyścigi? Przez pewien czas Troy nic nie odpowiadał. Było mu na rękę, że Betsaba myliła się w swych przypuszczeniach, gdyż w danej chwili wzdrygał się przed kontrolowaniem swych myśli. – Powiedzmy, że na wyścigi – odparł wreszcie. – Ach, Franku – rzekła Betsaba, a w głosie jej brzmiała błagalna nuta – nie dalej jak dwa tygodnie temu mówiłeś, że moje towarzystwo jest ci milsze niż wszelkie inne przyjemności razem wzięte i że dla mnie gotów jesteś porzucić wszelkie rozrywki, a teraz nie chcesz się wyrzec tej jednej, która jest raczej udręką niż przyjemnością. Zrób to dla mnie, Franku, pozwól mi przypodobać ci się, czym tylko potrafię – miłym słówkiem, ładnym wyglądem i wszystkim, czym będę mogła, i zostań w domu. Powiedz swojej żoneczce, że się zgadzasz, powiedz, proszę cię. W owej chwili Betsaba odsłoniła najtkliwsze i najczulsze cechy swego charakteru, ofiarowała mu je odruchowo, bez udawania i przybierania obronnej postawy, co czyniła zbyt często, powodując się

wrodzoną ostrożnością. Niewielu mężczyzn zdołałoby się oprzeć przymilnej, a jednak pełnej godności prośbie tej pięknej twarzy przechylonej nieco na bok dobrze mu znanym ruchem zdolnym wyrazić więcej niż towarzyszące mu słowa, ruchem, który zdaje się być specjalnie przeznaczony do podobnych sytuacji. Gdyby ta kobieta nie była jego żoną, Troy uległby jej natychmiast, ale że nią była, powiedział sobie, że nie będzie jej dłużej oszukiwał. – Pieniądze nie są mi wcale potrzebne na wyścigi – oświadczył. – Więc na co? – zapytała. – Strasznie mnie dręczą te twoje tajemnicze zobowiązania. Troy się zawahał. Nie kochał jej już na tyle, by miał pozwolić, by go prowadziła na pasku. A jednak należało być wobec niej grzecznym. – Robisz mi krzywdę przez te swoje niedorzeczne przypuszczenia – powiedział. – Niepotrzebnie już teraz chcesz nałożyć na mnie kaftan bezpieczeństwa, a to wcale nie dodaje ci wdzięku. – Zdaje mi się, że mam prawo trochę pozrzędzić, skoro płacę – odparła z miną pośrednią między uśmiechem i dąsem. – Słusznie, ale skoro już pozrzędziłaś, to teraz kolej na płacenie. Słuchaj, Betsabo, żarty są dobre, ale nie posuwaj ich zbyt daleko, bo możesz tego pożałować. Zarumieniła się. – Ja już żałuję – powiedziała szybko. – Czego żałujesz? – Tego, że mój romans już się skończył. – Po ślubie wszystkie romanse się kończą. – Wolałabym, żebyś tak nie mówił. Głęboko mnie martwi to, że jesteś dowcipny moim kosztem. – A ty jesteś nudna – moim. Chyba mnie nienawidzisz. – Nie ciebie, ale twoich wad. Doprawdy, nienawidzę ich. – Zabrałabyś się lepiej do wyleczenia z własnych wad. Słuchaj, wyrównajmy nasze rachunki tymi dwudziestoma funtami i zostańmy przyjaciółmi. Westchnęła z rezygnacją. – Mam właśnie taką sumę na wydatki domowe. Skoro musisz je mieć, to weź.

– Doskonale. Dziękuję ci. Zdaje mi się, że będę musiał wyjechać jutro rano, zanim zejdziesz na śniadanie. – Więc musisz wyjechać? Ach, Franku, był czas, kiedy chętnie łamałeś wszelkie przyrzeczenia dane tym, którzy chcieli mnie od ciebie odciągnąć. Nazywałeś mnie wówczas swoim kochaniem. Ale teraz jest ci już obojętne, jak ja tu spędzam czas bez ciebie. – Muszę wyjechać, nie bacząc na wszelkie sentymenty. – Mówiąc to, Troy spojrzał na zegarek i jak gdyby pobudzony przez zasadę non lucendo1 otworzył dolną kopertę, odsłaniając przytulnie tam ułożony pukiel włosów. W tej chwili Betsaba przypadkowo podniosła oczy i spostrzegła jego ruch i pukiel włosów. Zaskoczona i przejęta bólem zaczerwieniła się i na usta jej wybiegły słowa, zanim zdążyła pomyśleć, czy postępuje rozsądnie: – Co to? Pukiel włosów kobiecych? Franku, czyje to włosy? Troy natychmiast zamknął zegarek i odpowiedział niedbale jak ktoś ukrywający swe uczucia wywołane jakimś widokiem: – To twoje włosy, czyjeż miałyby być? Zapomniałem nawet, że je mam. – Co za szkaradne kłamstwo, Franku! – Mówię ci raz jeszcze, że zupełnie o nich zapomniałem. – Nie chodzi mi o to, żeś o nich zapomniał, ale to są włosy blond! – Nonsens! – To mnie obraża! Wiem, że są jasnożółte. A teraz mów, czyje to włosy? Chcę wiedzieć. – A więc dobrze, powiem ci, ale nie urządzaj mi już awantur. To włosy pewnej młodej kobiety, z którą miałem się ożenić, zanim poznałem ciebie. – Powiedz mi więc, jak się nazywa. – Nie mogę ci tego powiedzieć. – Czy wyszła już za mąż? – Nie. – Ale żyje? – Tak. – Czy jest ładna?

– O, tak! – Biedactwo, jakże może być ładna, skoro jest tak okropnie oszpecona. – Oszpecona? Czym oszpecona? – zapytał porywczo. – Tymi włosami, co mają taki szkaradny kolor. – A mnie bardzo się podobają – rzekł Troy, odzyskując pewność siebie. – Przecież podziwiał je każdy, kto je widział wtedy, gdy je nosiła rozpuszczone, co nie trwało długo. To prześliczne włosy! Wszyscy oglądali się za tą biedną dziewczyną… – Ech, to nie ma żadnego znaczenia, żadnego! – zawołała z wzrastającym rozdrażnieniem. – Gdyby mi zależało na twojej miłości tak jak dawniej, to i ja mogłabym powiedzieć, że ludzie oglądali się za mną. – Betsabo, nie bądź taka kapryśna i zazdrosna. Wiedziałaś, jakie będzie nasze małżeńskie pożycie, i jeżeli obawiałaś się tego rodzaju zdarzeń, to nie trzeba ci było wychodzić za mnie. Troy doprowadził ją do stanu wielkiego rozgoryczenia. Miała wrażenie, że serce podchodzi jej do gardła, a oczy nabrzmiały bolesnymi łzami. Mimo że wstydziła się okazać wzruszenie, w końcu wybuchnęła: – A więc taką mam nagrodę za to, że cię tak bardzo kochałam! Kiedy pobraliśmy się, twoje życie było mi droższe niż moje własne! Gotowa byłam za ciebie umrzeć! Tak, to prawda, że byłabym oddała za ciebie życie! A teraz szydzisz sobie z mojej głupoty, że za ciebie wyszłam. Czy to pięknie z twojej strony, że mi rzucasz w twarz moją omyłkę? Cokolwiek myślisz o moim rozumie, nie powinieneś mówić mi tego tak bezlitośnie teraz, kiedy jestem w twojej mocy. – To nie moja wina, że sprawy układają się w ten sposób – rzekł Troy. – Niech mnie diabli porwą, jeżeli kobiety nie staną się przyczyną mej śmierci. – Nie powinieneś przechowywać pamiątek po innych kobietach. Spalisz to, prawda, Franku? Franek, jakby nie słysząc, co powiedziała, mówił dalej: – Istnieją inne względy, może nawet ważniejsze niż wzgląd na ciebie; krzywdy do naprawienia, węzły, o których nic nie wiesz… Jeżeli ty żałujesz, że między nami doszło do małżeństwa, to i ja żałuję.

Cała drżąca położyła mu dłoń na ramieniu, mówiąc tonem na pół zrozpaczonym, na pół przymilnym: – Będę żałowała tylko w tym wypadku, gdy się przekonam, że kochasz mnie nie więcej niż jakąś inną kobietę. Tylko w tym wypadku, Franku. Ale ty może żałujesz dlatego, że już kochasz inną więcej niż mnie, prawda? – Nie wiem. Dlaczego tak mówisz? – Bo nie chcesz spalić tej pamiątki. Kochasz kobietę, która posiada te piękne włosy. To prawda, że są piękne, piękniejsze niż ta moja nędzna czarna czupryna. Ale na to nie ma rady. To nie moja wina, że jestem brzydka. Jeżeli chcesz, możesz ją sobie kochać więcej niż mnie. – Nie spojrzałem na ten pukiel włosów ani razu od kilku miesięcy aż do dnia dzisiejszego, kiedym go wyjął z szuflady. Na to gotów jestem przysiąc! – Ale dopiero co wspomniałeś o jakichś węzłach, a potem… ta kobieta, którą spotkaliśmy na drodze… – Właśnie spotkanie z nią przypomniało mi o tych włosach. – A więc to jej włosy? – Tak. No, skoro już wszystko ode mnie wydobyłaś, spodziewam się, że jesteś zadowolona. – A co to za węzły? – Ee… nic, po prostu żart. – Po prostu żart? – powtórzyła z żałosnym zdziwieniem. – Czyż możesz żartować, widząc, że jestem tak okropnie nieszczęśliwa? Powiedz mi prawdę, Franku. Wiesz, że nie jestem głupia, choć jako kobieta miewam swoje kobiece kaprysy… Proszę, bądź wobec mnie uczciwy – mówiła, patrząc mu szczerze i śmiało w oczy. – Nie wymagam dużo… niczego prócz prawdy, to wszystko. Kiedyś zdawało mi się, że dopiero najwyższe hołdy od wybranego przeze mnie męża będą mnie mogły zadowolić. Teraz wystarczy mi, że nie jesteś wobec mnie okrutny. Tak, tak, niezależna i dumna Betsaba do tego doszła! – Na litość boską, nie desperuj tak! – warknął Troy, zrywając się z miejsca i śpiesznie wychodząc z pokoju. Natychmiast po jego odejściu Betsaba wybuchnęła łkaniem, krótkim, suchym łkaniem niezłagodzonym przez łzy. Postanowiła jednak

stłumić wszelkie objawy bólu. Została zwyciężona, ale nigdy póki życia nie byłaby się do tego przyznała. Rozpaczliwe odkrycia głęboko zraniły i upokorzyły jej dumę, odzierając z uroku małżeństwo zawarte z człowiekiem nie tak czystym jak ona. Miotała się buntowniczo po pokoju niby uwięziona w klatce pantera. Była do głębi duszy wzburzona, a twarz jej pałała ogniem. Przed poznaniem Troya pyszniła się swoją postawą jako kobieta; napełniała ją dumą myśl, że ust jej nie dotknął nigdy żaden mężczyzna, że nigdy ramię kochanka nie opasało jej kibici. Teraz znienawidziła siebie samą. We wczesnych latach dziewczęcych żywiła ukrytą pogardę dla dziewcząt, które stawały się niewolnicami pierwszego lepszego przystojnego chłopca, gdy raczył na nie zwrócić uwagę. W przeciwieństwie do większości otaczających ją kobiet nie odnosiła się nigdy życzliwie do idei małżeństwa w ogóle. W przystępie wzburzenia i niepokoju o kochanka zgodziła się go zaślubić, lecz później, nawet w najszczęśliwszych chwilach, czuła, że małżeństwo to jest z jej strony raczej poświęceniem niż wywyższeniem i zaszczytem. Aczkolwiek zaledwie znała imię Diany, boginię tę zawsze instynktownie uwielbiała. To, że nigdy spojrzeniem, słowem ani ruchem nie zachęcała żadnego mężczyzny, by się do niej zbliżył; że wystarczała samej sobie i w swym niezależnym dziewczęcym sercu uważała, iż byłoby poniżeniem wyrzec się prostoty dziewiczej egzystencji po to, by stać się słabszą połową jakiejś obojętnej pary małżeńskiej – wszystko to były fakty, które w danej chwili z goryczą sobie przypomniała. O, bodajby się nigdy nie zniżyła do takiego szaleństwa, mimo że stan małżeński był w powszechnym poszanowaniu! Gdybyż mogła tak jak niegdyś stanąć na wzgórzu Norcombe, kiedy ani Troy, ani żaden inny mężczyzna nie byłby się ośmielił dotknąć choćby jednego włoska na jej głowie! Nazajutrz rano wstała wcześniej niż zwykle i kazała sobie osiodłać konia, by jak co dzień objechać całe gospodarstwo. Gdy powróciła o pół do dziewiątej, czyli o zwykłej porze śniadania, usłyszała, że mąż jej już wstał, zjadł śniadanie i pojechał do Casterbridge, zabierając bryczkę i Poppet. Po śniadaniu, odzyskawszy równowagę, chłodna i opanowana poszła w stronę bramy, chcąc się udać do innej części folwarku dozorowanej przez nią osobiście, o ile pozwalały jej na to obowiązki

domowe; na każdym kroku jednak mogła zauważyć, że wszędzie uprzedził ją już Gabriel Oak, z którym zaczynała ją wiązać prawdziwie siostrzana przyjaźń. Czasem wprawdzie myślała o nim jako o dawnym konkurencie i przez chwilę wyobrażała sobie, jak potoczyłoby się jej życie, gdyby on został jej mężem. Zastanawiała się również, co by było, gdyby wyszła za Boldwooda. Ale Betsaba, choć niepozbawiona uczuciowości, nie była skłonna do daremnych marzeń i takie stany zamyślenia trwały u niej krótko, a zdarzały się tylko wówczas, kiedy Troy zaniedbywał ją bardziej niż zwykle. Ujrzała idącego drogą mężczyznę podobnego do Boldwooda. Był to istotnie Boldwood. Zrobiło jej się przykro; zaczerwieniła się i zaczęła go obserwować. Farmer był jeszcze daleko i teraz zatrzymał się, dając ręką znak Oakowi przechodzącemu właśnie ścieżką przez pole. Obaj mężczyźni podeszli do siebie i zdawali się zagłębić w jakiejś poważnej rozmowie. Trwało to dłuższą chwilę. Po pewnym czasie minął ich Józef Poorgrass, wioząc do domu Betsaby taczkę jabłek. Boldwood i Gabriel przywołali go, rozmawiali z nim przez kilka minut, po czym wszyscy trzej rozeszli się, a Józef z taczką podążył dalej, wspinając się na wzgórze. Betsaba, która z pewnym zdziwieniem przyglądała się tej scenie, odetchnęła z ogromną ulgą, widząc, że Boldwood odwrócił się i poszedł dalej. – Słuchaj, Józefie, cóż to ci polecili panowie? – zapytała. Józef opuścił taczkę i przybierając wytworną postawę, jakiej wymagała rozmowa z damą, zaczął mówić do Betsaby przez bramę: – Już pani nigdy nie zobaczy Fanny Robin, żeby nawet nie wiem co się stało. – Dlaczego? – Bo umarła w przytułku. – Fanny umarła! Czy to możliwe? – Tak, proszę pani. – Na co umarła? – Nie wiem dokładnie, ale gotów jestem przypuszczać, że z powodu ogólnej słabości zdrowia. Nawet już wtedy, kiedym ją znał, to

była z niej taka wiotka, delikatna dziewczyna, że nie mogła podołać nijakiej cięższej pracy, i ponoć zgasła jak świeca. Zachorowała rano, a że była całkiem słaba i do cna wyczerpana, więc wieczorem umarła. Według prawa należała do naszej gminy i pan Boldwood ma o trzeciej wysłać po nią wóz, by ją tu przywieźć i pochować. – Nie pozwolę, by miał to zrobić pan Boldwood. To ja powinnam się tym zająć. Fanny służyła u mojego wuja, a choć znałam ją zaledwie parę dni, to obowiązek ten należy do mnie. Jakie to smutne! Bardzo, bardzo smutne! Pomyśleć, że Fanny była w przytułku! – Betsaba zaczęła już rozumieć, co to jest cierpienie, i powiedziała to z prawdziwym uczuciem. – Skocz do pana Boldwooda i powiedz mu, że pani Troy bierze na siebie obowiązek przywiezienia dawnej służącej swojej rodziny… Nie poślemy po nią wozu. Trzeba by sprowadzić karawan. – Chyba nie będzie już na to czasu, proszę pani. – Może masz rację – rzekła, zamyślając się. – Mówisz, że wóz ma już być gotów na trzecią? – Dziś, że się tak wyrażę, na trzecią po południu, proszę pani. – A więc dobrze, zajmij się tym. Ostatecznie ładny wóz będzie lepszy od brzydkiego karawanu. Weź, Józefie, nowy resorowy wóz, ten niebieski z czerwonymi kołami i porządnie go wyszoruj. I… Józefie… – Słucham, proszę pani. – Zabierz ze sobą trochę zieleni i kwiatów i połóż na trumnie, tak, weź dużo kwiatów, żeby ciało było nimi zupełnie pokryte, a więc kilka gałęzi laurowych, trochę bukszpanu, nieśmiertelników i parę wiązanek z chryzantem. Zaprzęgnij starego Pleasanta, bo tak dobrze go znała. – Dobrze, proszę pani, a miałem jeszcze powiedzieć, że z przytułku obiecali wysłać czterech ludzi, z którymi mam się spotkać przy cmentarnej bramie; wtedy zabiorą ciało i pochowają zgodnie z prawem i tak, jak nakazuje zwyczaj w przytułku. – O mój Boże, jak doszło do tego, że Fanny znalazła się w przytułku w Casterbridge? – rzekła Betsaba w zamyśleniu. – Szkoda, że nie wiedziałam o tym wcześniej. Myślałam, że jest gdzieś daleko. Jak długo przebywała w przytułku? – Zaledwie dzień czy dwa. – A więc nie przebywała tam stale?

– Nie. Najpierw zamieszkała w jakimś garnizonowym mieście, po tamtej stronie Wessexu, a potem przez kilka miesięcy zarabiała na życie jako szwaczka w Melchester, gdzie znalazła mieszkanie u pewnej zacnej wdowy, która zajmowała się szyciem. Zdaje mi się, że do przytułku przybyła dopiero w niedzielę rano, i jak niektórzy przypuszczają, przywlokła się tam krok za krokiem na piechotę z samego Melchester. Dlaczego porzuciła tamto miejsce, nie mogę powiedzieć, bo nie wiem, a nie chcę kłamać. To już chyba będzie cała historia, proszę pani. – Aach…! – Nigdy klejnot w promieniu światła nie zmienia tak szybko barwy różowej na białą, jak to się stało z twarzą Betsaby, gdy ten okrzyk wraz z długim westchnieniem wydarł się z jej piersi. – A czy ona szła tym naszym gościńcem, gdzie stoi rogatka? – zapytała nagle wzburzonym i niespokojnym tonem. – Chyba tak… Proszę pani, może mam zawołać Liddy? Pewnie zrobiło się pani słabo? Wygląda pani jak lilijka… taka blada i wiotka. – Nie, nie trzeba… Nic mi nie jest… Kiedy ona przechodziła przez Weatherbury? – W sobotę wieczorem. – No, dość już o tym. Możesz odejść, Józefie. – Dobrze, proszę pani. – Józefie, wróć jeszcze na chwilkę. Jakiego koloru włosy miała Fanny Robin? – Prawdę mówiąc, jak mi pani zadała to pytanie niby na jakim sądzie, to nie mogę sobie przypomnieć, niech mi pani wierzy, że nie mogę. – Mniejsza o to. Więc idź i zrób, co ci kazałam… Czekaj… nie… idź już… Odwróciła się, by nie widział wzburzenia, jakie malowało się wyraźnie na jej twarzy, i poszła do domu z przykrym uczuciem słabości i pulsującą skronią. Po upływie godziny usłyszała turkot wozu i wyszła przed dom, zdając sobie sprawę, że wygląd jej zdradza przerażenie i niepokój. Józef ubrany w odświętny garnitur miał właśnie wyruszyć w drogę. Zgodnie z jej poleceniem wóz pełen był kwiatów i zieleni. Betsaba zaledwie na nie teraz spojrzała. – Józefie, mówiłeś, że ona była czyjąś kochanką. Czy nie wiesz

czyją? – Nie wiem, proszę pani. – Czy jesteś tego pewien? – Tak, proszę pani, zupełnie pewien. – Pewien czego? – Na pewno wiem tylko to, że przyszła tam rano, a wieczorem umarła. Nic więcej nie wiem. Oak i pan Boldwood powiedzieli mi tylko te słowa: „Józefie, mała Fanny Robin umarła”. Powiedział to Gabriel i popatrzył na mnie poważnie, jak to on zawsze. A mnie się zrobiło bardzo markotno i zapytałem: „Jakże to się stało, że umarła?”. – „Ano, umarła w Casterbridge, w przytułku – odpowiedział – a czy nie wszystko jedno, jak do tego doszło, że umarła? Przyszła do przytułku wczesnym rankiem w niedzielę, po południu umarła, i na tym koniec”. – Zapytałem wtedy, co ona robiła w ostatnich czasach, a pan Boldwood obrócił się twarzą do mnie i przestał tłuc kępę ostu końcem laski. Powiedział mi tylko, że Fanny utrzymywała się w Melchester z szycia, tak, jakem to pani wspomniał, i że pod koniec tygodnia wyszła stamtąd i przechodziła tędy w sobotę o zmierzchu. Potem jeszcze dodali, żebym może panią zawiadomił o jej śmierci, i odeszli. Wie pani, ja myślę, że ona może z tego umarła, że spędziła noc na wietrze, bo ludzie mówili, że ona wciąż słabowała, a przez całą zimę dręczył ją kaszel. Ale teraz to już wszystko jedno, jak tam było, skoro umarła. – A możeś słyszał jeszcze co innego? – spojrzała na niego tak bystro, że się zmieszał. – Ani słowa, proszę pani. Jako żywo nicem innego nie słyszał, bo też jeszcze mało kto we wsi wie o tym. – To dziwne, dlaczego Gabriel sam nie przyniósł mi tej wiadomości. Zwykle zwraca się do mnie z każdą drobnostką. – Słowa te powiedziała prawie szeptem, patrząc w ziemię. – Może był bardzo zajęty, proszę pani – podsunął Józef – a zresztą czasem widać, że on się trapi jakimiś tam sprawami jeszcze z tych czasów, kiedy mu się ponoć lepiej powodziło niż teraz. To trochę dziwny człek, ale doskonały pasterz i uczony w książkach. – Czy nie zauważyłeś, że coś go bardzo dręczy, kiedy ci o tym mówił?

– Nie mogę powiedzieć, żebym miał coś takiego zauważyć. Ale minę to miał bardzo strapioną, a tak samo pan Boldwood. – Dziękuję ci, Józefie, dość już o tym. Jedź już, bo możesz się spóźnić. Betsaba, nadal zgnębiona, weszła do mieszkania. Po południu zwróciła się do Liddy, którą już powiadomiono o tym, co się stało: – Czy nie wiesz, jakiego koloru włosy miała ta biedna Fanny Robin? Nie mogę sobie przypomnieć. Była przy mnie zaledwie dzień czy dwa. – Jasne, proszę pani, ale strzygła je na krótko i wsuwała pod czepek tak, że trudno je było zauważyć. Ale widziałam, kiedy rozpuszczała je na noc. Pamiętam, że były śliczne! Mówię pani, szczere złoto! – Jej kawaler był żołnierzem, prawda? – Tak, służył w tym samym pułku co pan Troy. Nawet pan Troy mówił, że go dobrze znał. – Pan Troy tak powiedział? Przy jakiej sposobności? – Kiedyś wspomniałam mu właśnie o nim i zapytałam, czy go zna. „O, tak – odpowiedział – znam go tak dobrze jak siebie samego i w całym pułku najbardziej lubiłem jego”. – Ach, więc tak ci odpowiedział? – Tak, i jeszcze dodał, że byli do siebie tak podobni, że czasem ludzie nie mogli ich rozróżnić. – Liddy, na miłość Boską, przestań już paplać! – zawołała Betsaba nerwowo, podrażniona bolesnym zrozumieniem sytuacji. Lucus a non lucendo (dosł. „las nazywa się tak, bo w nim nie jest jasno”) – przykład, który ma udowodnić, że niektóre przedmioty wzięły swą nazwę od przeciwieństwa swych cech (łac.). [wróć]

ROZDZIAŁ XLII Józef i jego ładunek. Gospoda Pod Jelenią Głową.

Gruby mur otaczał siedzibę przytułku w Casterbridge, urywając się w jej najdalszej części. Tu wznosiła się wysoka przybudówka, podobnie jak front pokryta całkowicie oponą bluszczu. Nie było w niej okna, komina, żadnego ornamentu ani innego urozmaicenia. Jedyną jej cechę znamienną, prócz gęstwy ciemnozielonego listowia, stanowiły małe drzwiczki. Drzwi te były umieszczone w szczególny sposób. Próg wznosił się na wysokość trzech do czterech stóp nad ziemią i w pierwszej chwili trudno było wytłumaczyć sobie tę wyjątkową wysokość, dopiero ślady kół wyżłobione tuż pod progiem nasuwały przypuszczenie, że drzwi tych używano jedynie do przenoszenia przedmiotów lub ludzi z wozu czy na wóz stojący na zewnątrz i sięgający poziomu progu. W sumie drzwi te zdawały się obwieszczać swoje istnienie niczym słynna Brama Zdrajcy w zastosowaniu do innego świata. Wejścia i wyjścia tego używano nader rzadko; świadczyły o tym kępy trawy, którym pozwalano plenić się bez przeszkód w szczelinach progu. Zegar zawieszony na południowej ścianie przytułku wskazywał, że do godziny trzeciej brakuje pięciu minut, gdy niebieski resorowy wóz, tu i ówdzie ozdobiony czerwoną farbą i udekorowany kwiatami i zielenią, skręcił przy końcu uliczki i przystanął przed tą częścią budynku. W powietrzu drgały jeszcze jękliwe tony wydzwaniające melodię pieśni o „Malbruku”, gdy Józef Poorgrass zapukał do drzwi i otrzymał polecenie, by zajechał przed wysokie drzwi przybudówki. Wtedy drzwi otworzyły się i dwaj mężczyźni w barchanowych ubraniach wynieśli wolno prostą sosnową trumnę i ustawili ją pośrodku wozu. Jeden z mężczyzn stanął przy wozie, wyjął z kieszeni kawałek kredy i niezdarnymi dużymi literami nagryzmolił na wieku imię i nazwisko zmarłej oraz kilka innych słów (sądzę, że obecnie załatwia się te sprawy bardziej delikatnie, umieszczając na trumnie tabliczkę). Potem

nakrył trumnę czarnym suknem nieco wyszarzałym, lecz wyglądającym jeszcze przyzwoicie, i założył z powrotem tylną deskę wozu; jeden z mężczyzn wręczył Poorgrassowi świadectwo zgonu, po czym obaj znikli za drzwiami, zamykając je za sobą. Znajomość ich ze zmarłą, jakże krótka, skończyła się na zawsze. Józef ułożył kwiaty i zieleń, jak mu polecono, tak że trudno było zgadnąć, co mieści się na wozie, śmignął batem i ten wcale wdzięcznie wyglądający żałobny wóz powlókł się wolno ze wzgórza i podążył drogą do Weatherbury. Szybko zapadł zmierzch. Józef idący obok konia spojrzał na prawo w kierunku morza i zauważył jakieś dziwne chmury i płachty mgły kłębiące się nad grzbietami wzgórz, jakie w tej stronie otaczają wieńcem krajobraz. Mgły nadciągały zwartą masą, rozpełzały się niedbale po napotkanych dolinach, snuły się po przywiędłych, jakby papierowych roślinach wodnych obrastających bagna i brzegi rzeki. Wkrótce owe wilgotne, gąbczaste masy przysłoniły całe niebo. Był to nagły rozrost tak zwanych grzybów atmosferycznych mających korzenie w pobliskim morzu i zanim koń, woźnica i ciało zmarłej dotarły do wielkiego boru w Yalbury, owo ciche działanie niewidzialnej ręki dosięgło ich i otuliło szczelnym całunem. Tak napłynęły pierwsze jesienne mgły poprzedzające cały szereg słotnych, mglistych dni. Powietrze stało się niby oko porażone nagłą ślepotą. Wóz wraz z ładunkiem nie toczył się już po poziomym pograniczu między jasnością i mrokiem, lecz pogrążył się w jakiejś prężnej substancji o jednostajnej bladości. Żaden widoczny ruch nie mącił powietrza, ani jedna dostrzegalna kropla wody nie spadła na liście buków, brzóz i świerków tworzących las po obu stronach drogi. Drzewa stały w naprężeniu, jak gdyby w tęsknym oczekiwaniu na wiatr, który by nimi zakołysał. Nad ziemią zawisła przerażająca cisza, tak zupełna, że turkot kół u wozu robił wrażenie łoskotu, a drobne szmery, uchwytne uchem chyba tylko w nocy, dawały się wyraźnie rozpoznawać. Józef Poorgrass obejrzał się na swój smutny ładunek rysujący się słabo pośród kwiecia i laurowych liści, potem przeniósł wzrok na niezgłębioną ciemność między wysokimi drzewami, które majaczyły blado, nie rzucając cienia, upiorne w swej szarej, monotonnej

bezbarwności. Nie czuł się bynajmniej wesoło i zatęsknił za towarzystwem bodaj dziecka lub psa. Zatrzymał konia i zaczął nasłuchiwać. Dokoła żadnego odgłosu kroków ani turkotu kół; śmiertelną ciszę zmącił tylko suchy badyl, który oderwał się od drzewa i z lekkim stuknięciem opadł poprzez zieleń na trumnę biednej Fanny. Tymczasem drzewa nasiąkły wilgocią i pierwsza kropla wody stoczyła się z przeciążonych rosą liści. Głuche echo jej pluśnięcia przypomniało woźnicy straszne czasy ponurego Levellera. Zaraz po pierwszej kropli spadła druga, po niej dwie czy trzy jednocześnie. Rozpoczęło się nieustanne kapanie ciężkich kropel na uschnięte liście, na drogę i na woźnicę. Bliższe gałęzie pokryły się paciorkami mgły siwej jak włos starca, a na rdzawoczerwonych liściach buków zawisły podobne krople niby diamenty w złotawych jak bursztyn włosach. W przydrożnej wiosce Roy Town, tuż za borem, stała stara karczma Pod Jelenią Głową oddalona o półtorej mili od Weatherbury; w dawnych czasach, kiedy podróżowano jeszcze dyliżansem, karczma ta była miejscem postoju i przeprzęgania koni. Wszystkie dawne stajnie uległy z czasem rozbiórce i z zabudowań nie zostało nic prócz samej karczmy, która stojąc nieco na uboczu, z daleka już zaznaczała swe istnienie szyldem przymocowanym do konaru wiązu po przeciwległej stronie drogi. Podróżni – gdyż w owych czasach turyści nie stanowili jeszcze specjalnej odmiany ludzi podróżujących – przejeżdżając obok karczmy i widząc drzewo z przymocowanym doń szyldem, mawiali, że artyści, twórcy owego szyldu, byli pewnie radzi, iż dzieło ich zostało w ten sposób umieszczone, natomiast oni sami nie widzieli nigdy, by jakikolwiek inny szyld mógł tak skutecznie przyciągać gości. Właśnie obok tego drzewa stał niegdyś wóz, do którego Oak wsunął się niepostrzeżenie podczas swojej pierwszej wycieczki do Weatherbury, lecz z powodu ciemności nie zauważył był wówczas ani szyldu, ani karczmy. Goście zachowywali się w gospodzie zgodnie z dawno ustalonymi zwyczajami. W umysłach bywalców utrwaliły się one niezmiennie niczym sztywne formułki: O trunek należało stuknąć dnem kubka w stół, o tytoń – krzyknąć,

na usługującą kelnerkę zawołać: „Hej, dziewucha!”. Na właścicielkę gospody: „Stara!” itd…. Ujrzawszy z daleka miły sercu szyld, Józef poczuł się raźniej, toteż zatrzymał konia tuż pod drzewem i natychmiast zabrał się do wykonania dawno powziętego zamiaru, gdyż dusza już w nim po prostu zamierała. Ustawił konia głową do porosłego trawą rowu i wszedł do gospody na kufelek piwa. Wszedłszy do kuchni, której podłoga leżała o krok niżej od poziomu sieni, a sień o krok niżej od poziomu ziemi na dworze, Józef ujrzał ku radości swych oczu dwa czerwonomiedziane dyski, czyli oblicza panów Coggana i Marka Clarka. Ci dwaj piwosze, znani w całej okolicy jako najlepsi (w granicach przyzwoitości) znawcy trunków, siedzieli twarzą w twarz przy trójnożnym, okrągłym stoliku otoczonym żelazną obręczą mającą zapobiec przypadkowemu strąceniu łokciem dzbanów i kufli. Widok ich można by przyrównać do zachodzącego słońca i tarczy księżyca oświetlających jednocześnie dwa przeciwległe krańce ziemskiego globu. – Kogo ja widzę! Wszak to kum Poorgrass! – zawołał Marek Clark. – Ale wyglądacie mi jakoś tak, jakby wam żona nie dawała najeść się do syta. – A bom przez ostatnie cztery mile w niewesołej jechał kompanii – odparł Józef, pozwalając sobie na dreszcz strachu poniekąd stłumiony przez rezygnację. – A mówiąc prawdę, zaczynało mi już być markotno. W dodatku od rana nie miałem nic w gębie, prócz tych tam paru kęsów, com przetrącił po drodze. – To pij, kumie, i nie żałuj sobie – rzekł Coggan, podsuwając mu potężny dzban napełniony do trzech czwartych. Józef wypił spory łyk, potem jeszcze większy, i powiedział, odstawiając dzbanek: – To zacny trunek, owszem, bardzo zacny i że tak rzekę, przyjemnie mnie rozweseli po takiej smutnej jeździe. – Bo i prawda, trunek to rozkosz nie lada! – oświadczył Jan, powtarzając tak zakorzeniony w umyśle komunał, że prawie nie zauważył, kiedy mu sam wybiegł na usta; podnosząc kubek, Coggan z zamkniętymi oczami stopniowo przechylał głowę w tył, jak gdyby

w tym celu, by błogostanu jego duszy nie zmąciło ani na chwilę niewłaściwe otoczenie. – No, muszę już wracać – oznajmił Poorgrass. – Nie dlatego, żebym nie miał ochoty pociągnąć z wami jeszcze parę łyków, ale straciłbym w parafii zaufanie, gdybym się tu zasiedział. – A dokąd tak jedziecie, Józefie? – Z powrotem do Weatherbury. Przed gospodą zostawiłem wóz, a na nim tę biedną małą Fanny Robin, i o kwadrans przed piątą muszę ją dowieźć do bram cmentarza. – A tak, słyszałem… Więc jednak na to jej przyszło, żeście ją zapakowali do gminnej trumny, i nie będzie komu zapłacić szylinga za podzwonne ani pół korony za grób. – Parafia zapłaci pół korony za grób, podzwonne to byłby już zbytek, a zaś bez grobu biedne ciało nijak obejść się nie może. Zresztą zdaje mi się, że za wszystko zapłaci nasza pani. – Ładna z niej była dziewczyna, że drugiej takiej nie znaleźć. Ale po co masz się tak śpieszyć, Józefie? Dziewczyna umarła i życia jej już nie wrócisz, a ty mógłbyś jeszcze z nami wygodnie posiedzieć i golnąć jeszcze jednego. – Ano, jeszcze jeden naparstek mogę z wami wychylić, ale już nie więcej, kochani. Tak, mogę zostać, ale tylko na chwilkę, bo co mus, to mus. – Wiadomo, ale jeszcze łyk nie zawadzi. Bo jak się człowiek napije, to wnet się staje raźniejszy. Zrobi mu się ciepło i przyjemnie, a i zabiera się migiem do roboty, nic mu nie przeszkadza, a wszystko idzie mu składnie jak po maśle. Wypić za dużo to źle, może nas to zaprowadzić do rogatego diabła w zadymionym piekle. Ale wszak nie każdy jeden umie poznać się na trunku, a skoro nam dany jest ten dar, to powinniśmy z niego jak najlepiej korzystać. – Słusznie – potwierdził Marek Clark – to jest talent, jakim nas Opatrzność miłościwie obdarzyła, i nie powinniśmy go marnować. Ale przez tych wszystkich klechów, uczonych i nauczycieli i przez te nudne parafialne herbatki stare dobre obyczaje zeszły na psy. Jako żywo, prawdę mówię! – Tak, tak – rzekł Józef – ale na mnie to już jednak czas wielki!

– Wolnego, Józefie, wolnego! Biednej kobiecinie zmarło się już, prawda? Więc na co ci ten pośpiech? – Ano, spodziewam się, że Opatrzność nie weźmie mi tego za złe – rzekł Józef, siadając znów przy stoliku. – Co prawda, ostatnio tom trochę nagrzeszył. W tym miesiącu już raz upiłem się, jednej niedzieli nie poszedłem wcale do kościoła, wczoraj parę razy wyrwało mi się brzydkie słowo; toteż bezpieczniej będzie nie posuwać się zbyt daleko. Zawszeć żywot wieczny to nie bagatela i nie należy go marnować. – Coś mi się widzi, Józefie, żeś przystał do Nowego Kościoła? – Ej, nie, tak daleko jeszczem się nie posunął! – Ja tam wiernie trzymam się Kościoła anglikańskiego – oświadczył Coggan. – I ja też – powiedział Marek Clark. – Nie będę o tym dużo gadał, nie lubię tego – mówił dalej Coggan, zdradzając w ten sposób skłonność do roztrząsania ważnych zagadnień, tak charakterystyczną dla konsumentów jęczmiennego odwaru – alem nigdy na włos nie odstąpił od żadnej doktryny, zawsze jak plaster trzymałem się starej wiary, w której się urodziłem. Bo w naszym Kościele to jest tak, że możesz sobie do niego należeć, a mimo to spokojnie siedzieć sobie w starej, kochanej karczmie i nie wysilać się ani zawracać sobie głowy żadnymi naukami. Skoro jednak należysz do tych odszczepieńców, to już musisz, czy wiatr, czy słota, latać do zboru i być gorliwcem nad gorliwce. Nie powiem zresztą, by członkowie zboru nie mieli na swój sposób zdolności. Potrafią nawet wymyślić, ot tak, prosto z głowy, różne piękne modlitwy za swoje rodziny albo za rozbitków na morzu, kiedy o nich przeczytają w gazetach. – A tak, tak… potrafią – poświadczył z głębokim przekonaniem Marek Clark – my zaś ze starego Kościoła musimy je mieć wydrukowane czarno na białym, bo inaczej jak te niemowlęta nie wiedzielibyśmy, co mówić do tak znacznej osoby jak Pan Bóg. – Ci ze zboru są w lepszej komitywie z tymi tam w górze niż my – rzekł Józef w zamyśleniu. – Słusznie – przytaknął Coggan – wiemy dobrze, że jeżeli ktokolwiek ma się dostać do nieba, to tylko oni. Ciężko na to pracowali i dlatego zasłużyli na nie, ot co. Nie jestem taki głupi, by myśleć, że my,

co trzymamy się starego Kościoła, mamy takie same widoki jak oni, bo ich nie mamy. Ale ja gardzę każdym takim, co wyrzeka się starej wiary po to, żeby się dostać do nieba. To tak samo, jakby kto za parę funtów złożył w sądzie fałszywe świadectwo. A czy wiecie, sąsiedzi, że jak mi kiedyś wszystkie ziemniaki wymarzły, to nasz proboszcz Thirdly dał mi cały worek na sadzenie, choć sam miał ich niewiele, a kupić nie było za co. Gdyby nie on, nie miałbym ani jednego ziemniaczka, by go zasadzić w ogrodzie. Czy myślicie, że wobec tego mógłbym odwrócić się od swojej wiary? Nie, bracia, wytrwam przy niej do ostatka, a jeżeli jest mylna, niech sobie będzie mylna, padnę za nią wraz z innymi, co też za nią padną. – Dobrze powiedziane… bardzo dobrze… – zauważył Józef – a jednak, moi drodzy, czas już na mnie, klnę się na Boga, że najwyższy czas. Proboszcz Thirdly będzie na mnie czekał przed kościołem, a i ta kobieta czeka na mnie tam, na wozie. – Józefie Poorgrass, nie bądź takim tchórzem. Ksiądz Thirdly nie weźmie ci tego za złe. To zacny człowiek, zna mnie nie od wczoraj i wie, żem niemało wypił podczas mego długiego i smutnego żywota, ale on nie jest znów taki, żeby miał robić o to dużo krzyku. Siadaj no jeszcze! Im dłużej Poorgrass siedział w karczmie, tym mniej go dręczył obowiązek ciążący na nim tego popołudnia. Minuty mijały niepostrzeżenie, aż wieczorny zmierzch zaczął wyraźnie gęstnieć, a oczy trzech biesiadników jak jasne punkciki błyszczały w ciemności. Zegarek w kieszeni Coggana zwykłym wątłym głosikiem wydzwonił godzinę szóstą. W tej chwili przy wejściu dały się słyszeć czyjeś śpieszne kroki i na progu ukazała się postać Gabriela Oaka, za którym ze świecą w ręku szła dziewczyna posługująca w gospodzie. Oak spojrzał surowo na jedną podłużną i dwie okrągłe twarze siedzących, którzy odpowiedzieli mu tępym zamglonym wzrokiem i wyglądali przy tym niczym skrzypce i para miedzianych fajerek. Józef Poorgrass zatrzepotał powiekami i cofnął się o parę cali w głąb izby. – Na Boga! Wstyd mi za was, Józefie! Jakżeście mogli zrobić coś podobnego! – rzekł Oak z oburzeniem. – A i wy, Coggan, uważacie się

za człowieka statecznego, a jesteście nie lepsi. Coggan spojrzał na Oaka w sposób trudny do określenia, zamykając, to znów otwierając na przemian jedno lub drugie oko, jak gdyby każde z nich nie było częścią jego osoby, lecz jakąś senną istotą o własnej indywidualności. – Nie gniewajcie się tak, pasterzu – rzekł Marek Clark, patrząc z wyrzutem na świecę, która zdawała się być dla niego przedmiotem szczególnego zainteresowania. – Nikt nie może wyrządzić krzywdy zmarłej kobiecie – odezwał się wreszcie Coggan niby nakręcona pozytywka. – Cokolwiek można było dla niej zrobić, zostało już zrobione; ona jest już poza nami, więc po cóż człowiek miałby się tak śpieszyć dla martwej gliny. Ona już nic nie widzi ani nie czuje i zgoła nie wie, co się z nią dzieje. Gdyby żyła, ja pierwszy starałbym się jej pomóc. Gdyby potrzebowała jadła lub napoju, sam bym za nią zapłacił. Ale ona już nie żyje i żaden pośpiech nie powoła już jej do życia. Ta kobieta już od nas odeszła i czas, jaki byśmy jej poświęcili, byłby całkiem zmarnowany, po co więc mielibyśmy się śpieszyć, by zrobić to, co niepotrzebne. Toteż wypijcie z nami, pasterzu, i bądźmy dalej w przyjaźni, bo jutro i my możemy znaleźć się tam, gdzie ona. – A możemy! – potwierdził z naciskiem Marek Clark, opróżniając śpiesznie kubek, by nie stracić tej sposobności wobec wyżej wspomnianej groźby, Jan zaś wyraził swe dalsze myśli o przyszłości, śpiewając: Jutro… jutro… Dziś stół zastawiony jadłem i piciem. Niech smutne myśli ulecą z głów, Dziś z przyjaciółmi cieszmy się życiem, Jutro do uczty zasiądziem znów.

Jutro… jutro… – Przestań ryczeć, Janie – rzekł Oak i zwracając się do Poorgrassa, dodał: – A ty, Józefie, co się oddajesz hulankom, zamiast spełnić swój święty obowiązek, tak się upiłeś, że nie możesz się utrzymać na nogach! – Ależ nie, pasterzu, nie, posłuchajcie rozumnego słowa, pasterzu. Nic mi nie jest, tylko napadła mnie taka dolegliwość, co się nazywa podwójne widzenie, a jest to tak, że wy mnie widzicie podwójnie… chciałem rzec, że ja was widzę podwójnie… – Podwójne widzenie to bardzo przykra rzecz – zauważył Marek Clark. – A zawsze mnie nawiedzi, kiedy choć trochę posiedzę w szynku – tłumaczył się łagodnie Józef Poorgrass. – Tak, tak, każdą rzecz widzę podwójnie, jak gdybym był świętym mężem z czasów praszczura Noego i wszedł do jego arki… T…a…a…k! – dodał wzburzony nagle obrazem własnej postaci odtrąconej i wylewającej gorzkie łzy… – Tak, czuję, że jestem zbyt dobry dla Anglii, bo należałoby mi żyć w Genezaret podobnie jak inni ludzie pełni poświęcenia, a wtedy nie nazywano by mnie pi…pi…jakiem…! – Szkoda, żeś się nie okazał dzielnym mężczyzną, ale starą, jęczącą babą! – Więc nie jestem dzielnym mężczyzną…? Ha, dobrze! Przyjmę pokornie nazwę pijaka, przyjmę ją na kolanach…! Niech i tak będzie! Wiem wszakże, że od rana do wieczora, zanim cokolwiek zrobię, to zawsze wpierw powiem: „W imię Boże!”. Więc mogę przyjąć na siebie wszelką niesławę, jako że to jest uczynek święty. Tak, tak. Ale żebym miał nie być mężczyzną…? Czyż kiedykolwiek pozwoliłem, by mi ktoś dał z pogardą kopniaka w tyłek, a ja bym mu po męsku nie odpowiedział, że nie miał prawa tak zrobić? Rzucam wam śmiało to pytanie! – Nie, tego nie możemy powiedzieć! Wiemy, że z ciebie zuch nie lada – potwierdził z naciskiem Jan. – Bom nigdy nie pozwolił, by ktoś się tak ze mną obszedł. A jednak pasterz wobec świadków rzuca mi w twarz, że nie jestem

mężczyzną! Dobrze, niech i tak będzie. Śmierć będzie moim wybawcą! Gabriel, widząc, że żaden z tej trójki nie jest zdolny do powożenia wozem przez resztę drogi, nic nie odpowiedział, tylko zamknął za nimi drzwi; podszedł do wozu rysującego się niewyraźnie w mroku i mgle słotnego wieczora, odwrócił głowę konia od doszczętnie wyskubanego trawnika, poprawił na trumnie zieleń i ruszył w drogę skroś posępną noc. Powoli we wsi rozeszły się słuchy, że dnia tego przywieziono i pochowano doczesne szczątki nieszczęsnej Fanny Robin i że biedna dziewczyna podążyła pieszo za jedenastym pułkiem z Casterbridge do Melchester i z powrotem. Dzięki jednak dyskrecji Boldwooda i szlachetności Oaka nikt nie wiedział, że kochankiem, za którym pośpieszyła, był Troy. Gabriel miał nadzieję, że cała prawda nie wyjdzie na jaw, przynajmniej nie wcześniej niż w kilka dni po pogrzebie dziewczyny, kiedy to czas i fakt, że została już pochowana, rzucą na tę sprawę pewien cień zapomnienia i do pewnego stopnia złagodzą ból, jaki to odkrycie oraz złośliwe uwagi sprawiłyby w tej chwili Betsabie. Zanim Gabriel dojechał do starego dworu Betsaby, który stał przy drodze wiodącej do kościoła, zrobiło się już zupełnie ciemno. Z bramy wyszedł jakiś mężczyzna i zawołał poprzez mgłę wiszącą w powietrzu niby rozpylona mąka: – Poorgrass, czy to wy z ciałem? Gabriel poznał głos proboszcza. – Tak jest, proszę księdza, właśnie przywiozłem ciało. – Miałem już pójść do pani Troy, by zapytać, czy nie wie, czemu przypisać to opóźnienie. Obawiam się, że będzie już za późno, by można ją przyzwoicie pochować. Czy przywieźliście akt zejścia? – Nie – odparł Gabriel. – Przypuszczam, że ma go Poorgrass, ale on został w karczmie Pod Jelenią Głową. Zapomniałem go o to zapytać. – To rozstrzyga sprawę. Musimy odłożyć pochówek do jutra rana. Można będzie wnieść ciało do kościoła lub zostawić tu, na folwarku, a rano ludzie je zabiorą. Czekali na nie dłużej niż godzinę, a potem się rozeszli. Gabriel miał swoje powody, by uważać powyższy plan za najmniej pożądany, mimo że za życia wuja Betsaby Fanny mieszkała kilka lat we dworze. Przeczuwał, że zwłoka ta może pociągnąć za sobą fatalne

skutki. Ale wola jego nie miała tu znaczenia, wszedł więc do domu, by zapytać panią, jakie są jej życzenia w tej sprawie. Zastał ją w niezwykłym nastroju. Spojrzała na niego podejrzliwie i jakby dręczona jakąś natrętną myślą. Troy dotychczas nie powrócił. W pierwszej chwili z miną obojętną zgodziła się na jego propozycję, by ciało natychmiast przenieść do kościoła, ale wkrótce potem wyszedłszy z Gabrielem przed bramę, zmieniła zdanie; zaczęła okazywać przesadną troskliwość o Fanny i wyraziła życzenie, by trumnę dziewczyny wnieść do domu. Oak nalegał, by ją zostawić na wozie otoczoną kwiatami i zielenią, a tylko wóz wsunąć do wozowni, gdzie pozostanie do rana; namowy jego na nic się jednak nie zdały. – Byłoby to nieżyczliwie i nie po chrześcijańsku – mówiła – zostawiać biedaczkę na całą noc w wozowni. – A więc dobrze – zgodził się proboszcz – a ja postaram się, by pogrzeb odbył się jutro wczesnym rankiem. Może pani Troy ma rację, że nie należy tak obojętnie traktować ciała naszych zmarłych bliźnich. Winniśmy pamiętać, że aczkolwiek dziewczyna ciężko zbłądziła, opuszczając w ten sposób swój dom, to jednak jest naszą siostrą i wierzymy, że Bóg w swym nieprzebranym miłosierdziu powoła ją do siebie i przyłączy ją do Chrystusowej owczarni. Słowa proboszcza zabrzmiały w ciężkim powietrzu akcentem smutku, ale i spokoju. W oczach Gabriela zabłysła łza wzruszenia. Betsaba zachowała się obojętnie. Po odejściu proboszcza Thirdly’ego Gabriel zapalił latarnię. Przywołał do pomocy jeszcze trzech mężczyzn i razem wnieśli bezwładne ciało pątniczki do mieszkania, gdzie zgodnie z życzeniem Betsaby ustawili trumnę na dwóch ławach w środku małej bawialni, obok sieni. Wszyscy wyszli z pokoju prócz Gabriela Oaka, który ociągał się jeszcze z odejściem i pozostał przy zwłokach. Głęboko zaniepokoił go fatalny, ironiczny zbieg okoliczności w stosunku do żony Troya i własna bezsilność, by temu zapobiec. Mimo jego usilnych zabiegów przez cały dzień, stało się najgorsze, co mogło się stać w związku z pogrzebem. Oak wyobraził sobie, jakie straszne odkrycie mogło wyniknąć na skutek odłożenia pogrzebu na dzień następny, odkrycie mogące rzucić na całe życie Betsaby cień, który po upływie kilku lat mógł nieznacznie

zblednąć, lecz całkowicie zatrzeć się nie zdoła. Nagle, jak gdyby pragnąc ostatnim wysiłkiem uchronić Betsabę przynajmniej od natychmiastowego ciosu, spojrzał raz jeszcze na trumnę i na odczytany już przedtem, nakreślony kredą napis na wieku. Nieudolnie nagryzmolone słowa brzmiały: „Fanny Robin i dziecko”. Gabriel wyjął z kieszeni chusteczkę i starannie wytarł nią ostatnie słowo, zostawiając jedynie napis: „Fanny Robin”. Po czym opuścił pokój i nieco uspokojony wyszedł frontowymi drzwiami.

ROZDZIAŁ XLIII Zemsta Fanny.

– Czy będę pani jeszcze potrzebna? – zapytała Liddy późną godziną tego samego wieczora, stojąc we drzwiach ze świecą w ręku i zwracając się do Betsaby, siedzącej smutno i samotnie w dużej bawialni przed pierwszym w tym sezonie ogniem na kominku. – Nie, Liddy, dziś już nie. – Jeżeli pani sobie życzy, to mogę poczekać, aż pan wróci. Nie boję się wcale Fanny, kiedy siedzę w swoim pokoju przy zapalonej świecy; ona była taka dziecinna i milutka, że jej duch, gdyby nawet chciała, nie mógłby ukazać się nikomu. Jestem tego pewna. – Nie, nie, połóż się już. Poczekam na pana do dwunastej, a jeżeli do tego czasu nie wróci, to i ja się położę. – Jest już pół do jedenastej. – Doprawdy? – Dlaczego pani nie siedzi na górze? – Dlaczego? – powtórzyła Betsaba z roztargnieniem. – Wszystko mi jedno, zresztą tutaj mam ogień na kominku. – Nagle wybuchnęła podnieconym szeptem: – Nie słyszałaś, czy nie mówią czegoś niezwykłego o Fanny? – Zaledwie wymknęły się jej te słowa, twarz jej skurczyła się niewymownym żalem i Betsaba się rozpłakała. – Nie… ani słowa – odrzekła Liddy, patrząc ze zdziwieniem na płaczącą panią. – Dlaczego pani płacze? Czy miała pani jaką przykrość? – Pełna współczucia zbliżyła się do Betsaby. – Nie, Liddy, ale nie jesteś mi już potrzebna. Nie wiem sama, dlaczego ostatnio bywam taka skłonna do płaczu. Dawniej nigdy nie płakałam. Dobranoc. Liddy wyszła z pokoju i zamknęła za sobą drzwi. Betsaba została samotna i zgnębiona; nie była teraz bardziej samotna niż przed zamążpójściem, ale jej obecna samotność w porównaniu z dawną była tym, czym jest cisza jaskini w porównaniu z ciszą gór. W dodatku

w ciągu kilku ostatnich dni opadły ją te niepokojące myśli o przeszłości męża. Sprzeczne uczucia, jakimi kierowała się przy wydawaniu poleceń co do chwilowego miejsca spoczynku zmarłej dziewczyny, wynikały z dziwnego zamętu w duszy Betsaby. Można by je dokładniej określić jako rozpaczliwy bunt przeciw własnym przesądom, chęć zwalczania niskich, bezlitosnych popędów odmawiających współczucia zmarłej kobiecie dlatego, że za życia zdobyła przed nią względy jej męża, człowieka, którego Betsaba bynajmniej nie przestała kochać, mimo że miłość ta została śmiertelnie zatruta jadem nurtujących ją poważnych niepokojów. Po upływie pięciu czy dziesięciu minut u drzwi rozległo się ponowne pukanie. Weszła Liddy i zbliżywszy się nieco, stanęła niezdecydowana. Wreszcie powiedziała: – Przed chwilą Marianna usłyszała pewną dziwną wiadomość, ale wiem, że to nieprawda. Za dzień lub dwa wszystko się wyjaśni. – Cóż to za wiadomość? – O, to nie ma nic wspólnego z panią ani z nikim spośród nas. Dotyczy to Fanny. Pewnie pani słyszała to samo. – Nie, nic nie słyszałam. – No bo ta szkaradna plotka rozeszła się po wsi dopiero w ostatniej chwili. Mówią, że… – Liddy zbliżyła się do swej pani i resztę zdania wyszeptała jej cicho do ucha, przechyliwszy głowę i patrząc w kierunku drzwi, za którymi leżała Fanny. Betsabą wstrząsnął dreszcz. – Nie wierzę w to! – zawołała wzburzona. – Przecież na wieku trumny wypisane jest tylko jedno imię. – Ja też w to nie wierzę, proszę pani, i nie tylko ja; gdyby to była prawda, to ludzie więcej by o tym gadali, czyż nie, proszę pani? – Może tak, a może nie. Betsaba odwróciła się i spojrzała w ogień, żeby Liddy nie mogła widzieć jej twarzy. Liddy, zrozumiawszy, że jej pani nie chce dalej rozmawiać, wysunęła się z pokoju, zamknęła cicho drzwi i poszła spać. Tego wieczora twarz Betsaby, gdy tak siedziała zapatrzona w płomienie na kominku, mogła była wzbudzić współczucie nawet tych, którzy jej nie lubili. Smutny los Fanny bynajmniej nie uświetniał jej

własnego, mimo że była Esterą wobec tej biednej Vashti1, a losy ich pod wieloma względami wydawały się krańcowo różne. Gdy Liddy po raz drugi weszła do pokoju, piękne oczy Betsaby wybiegły jej naprzeciw z wyrazem otępiałym i zmęczonym, natomiast po wyjściu Liddy i wysłuchaniu jej wiadomości wyrażały najgłębszą rozpacz. Jej prostą, wiejską naturę karmioną staroświeckimi zasadami wzburzyła do głębi wiadomość, która dla kobiety światowej nie miałaby żadnego znaczenia, gdyby nawet wiedziała, że Fanny i jej dziecko umarły. Betsaba miała powody, by doszukiwać się związku między własnym życiem i niejasno podejrzewaną tragedią śmierci Fanny, czego Boldwood i Oak ani przez chwilę nie przypuszczali. Nikt nie był świadkiem spotkania w sobotę z samotną kobietą i nikomu o tym nie wspomniała. Oak był ożywiony najlepszą intencją, gdy usiłował możliwie najdłużej ukryć przed nią szczegóły historii Fanny, gdyby jednak wiedział, że Betsaba poczyniła już w tej sprawie pewne spostrzeżenia, nie byłby ani na chwilę przedłużał jej stanu niepewności, mimo że owa pewność, jaka musiałaby stąd wyniknąć, była czymś najgorszym, czego się mogła spodziewać. Nagle zapragnęła gorąco porozmawiać z kimś silniejszym od siebie, by w ten sposób zyskać moc do zniesienia z godnością i stoicyzmem dwuznacznej sytuacji i nurtujących ją wątpliwości. Ale gdzie znaleźć takiego przyjaciela? W domu go nie miała. Wśród kobiet żyjących pod jej dachem ona sama była najbardziej trzeźwa i opanowana. Brak jej było cierpliwości i siły, by jeszcze przez kilka godzin powstrzymać się od wydania sądu, a nie było nikogo, kto by ją tego nauczył. Gdyby mogła zwrócić się do Gabriela Oaka! Ale tego uczynić nie mogła. Zastanawiała się, w jaki sposób Oak potrafi znieść wszystko z takim spokojem. Boldwood, który pod względem uczuć zdawał się silniejszy i głębszy od Gabriela, jeszcze w mniejszym stopniu niż ona posiadał tę prostą umiejętność, stosowaną tak po mistrzowsku przez Oaka w każdym słowie i spojrzeniu. Ale Oak potrafił ją stosować dlatego, że wśród otaczających go spraw jego własne nie były dlań najważniejsze i najbardziej godne uwagi. Z zastanowieniem ogarniał cały widnokrąg zdarzeń i okoliczności, lecz czynił to nie z punktu

widzenia siebie samego. Taką właśnie pragnęła być i ona. Tak, ale przecież Oak nie przeżywał dręczącego niepokoju o najważniejszą sprawę swego istnienia, jak w tej chwili Betsaba. Gabriel wiedział o Fanny wszystko, czego ona pragnęła się dowiedzieć. Była tego pewna. Gdyby teraz natychmiast zwróciła się do niego i zapytała go w kilku słowach: „Co jest prawdą w tej historii?”, to niewątpliwie poczucie honoru kazałoby mu powiedzieć jej wszystko. Przyniosłoby to jej niewymowną ulgę. Gabriel znał ją tak dobrze, że najdziwaczniejszy wybryk z jej strony nie zdołałby go zadziwić. Narzuciła płaszcz, podeszła do drzwi i otworzyła je. Każde źdźbło trawy, każda gałązka trwały w bezruchu. Powietrze było jeszcze przesycone wilgocią, ale mniej duszne niż po południu, a powolne ściekanie kropel na suche liście brzmiało w swej regularności niby kojąca muzyka. Jakoś raźniej było na dworze niż w domu. Betsaba zamknęła drzwi i poszła wolno drogą, aż stanęła naprzeciw domku, gdzie Gabriel obecnie mieszkał sam, przeniósłszy się od Coggana z powodu braku miejsca. Tylko w jednym oknie na dole paliło się światło. Okiennice nie były zamknięte, okna nie zasłaniała firanka, co świadczyło o tym, że mieszkańcowi tego pokoju niewielką krzywdę mogłaby wyrządzić kradzież lub podglądanie. Tak, to Gabriel jeszcze czuwał zajęty czytaniem. Stojąc na drodze, widziała go wyraźnie – siedział spokojnie, oparłszy kędzierzawą głowę na ręce, i tylko od czasu do czasu obcinał knot stojącej przed nim świecy. Wreszcie spojrzał na zegar, zdawał się zdziwiony późną godziną, zamknął książkę i wstał. Wiedziała, że za chwilę położy się i że skoro ma zapukać, to powinna to zrobić natychmiast. Daremne postanowienie! Czuła, że uczynić tego nie może! Za nic w świecie nie napomknęłaby mu o swej niedoli, a tym bardziej nie prosiłaby go o wyjaśnienie w sprawie śmierci Fanny. Musi dalej podejrzewać, dręczyć się zgadywaniem, szarpać wewnętrznie i wszystko znosić sama. Niby bezdomny wędrownik ociągała się z odejściem, jak gdyby oczarowana i ukołysana atmosferą cichego spokoju, jaki zdawał się promieniować z tego małego domku, podczas gdy we własnym domu tak rozpaczliwie była go pozbawiona. Po chwili Gabriel ukazał się w oknie,

na pięterku; postawił świecę na parapecie i sam ukląkł, by zmówić pacierz. Kontrast tego obrazu z jej obecnym tak pełnym buntu i niepokoju życiem zbyt ją zabolał, by mogła tu dłużej pozostać. Nie dla niej takie środki, one nie zdołałyby uciszyć jej męki. Musi do końca kroczyć tą zawrotną, obłędną drogą, tak jak na nią wkroczyła od początku. Ze zbolałym sercem podążyła dróżką i wróciła do domu. Bardziej jeszcze rozdrażniona reakcją, jaka w niej nastąpiła po wzruszeniu wywołanym widokiem zatopionego w modlitwie Oaka, przystanęła w sieni i spojrzała na drzwi pokoju, gdzie leżała Fanny. Zacisnęła palce rąk, odrzuciła w tył głowę, rozpalone dłonie przyłożyła do czoła, a z piersi jej wyrwał się histeryczny szloch. „O, Fanny, gdybyż Bóg pozwolił, byś mogła przemówić i powiedzieć mi swoją tajemnicę. Nie wierzę, nie wierzę, by tu było was dwoje…! Gdybym mogła choć na sekundę na was spojrzeć, wiedziałabym wszystko! – A po chwili dodała: – I dowiem się!”. Nawet po upływie lat Betsaba nie potrafiła nigdy zrozumieć psychicznego napięcia, które owego pamiętnego wieczora pozwoliło jej spełnić szereg czynności, jakie wykonała, powziąwszy to postanowienie. Pobiegła do komórki służącej za skład różnych rupieci i narzędzi i wyszukała śrubokręt. Po pewnym, trudnym do określenia czasie znalazła się w małym pokoiku drżąca z wrażenia, z mgłą przed oczyma i boleśnie pulsującą skronią; stała przed otwartą trumną dziewczyny, której przypuszczalny powód śmierci tak całkowicie odmienił jej własne życie, i spojrzawszy w głąb trumny, szepnęła ochrypłym głosem: „Lepiej poznać najgorszą prawdę niż trwać w niepewności. Teraz znam już całą prawdę!”. Wiedziała, że zanim znalazła się w tej sytuacji, musiała przedtem wykonać szereg czynności jak gdyby w lunatycznym śnie, wprowadzić w czyn myśl, jaka z oślepiającą jasnością wpadła jej do głowy, gdy wchodziła po schodach z sieni. Tam, słysząc regularny oddech służących, upewniła się, że śpią. Potem zeszła na dół, nacisnęła klamkę u drzwi pokoju, gdzie spoczywała zmarła, i bez wahania przystąpiła do spełnienia czynu, który byłby ją zdjął przerażeniem, gdyby zastanowiła się, co zamierza zrobić sama wśród nocy. Po dokonaniu go wydał się jej mniej straszny niż ów ostateczny dowód postępowania jej męża, który

ponad wszelką wątpliwość wyjaśnił ostatni rozdział życia Fanny. Głowa Betsaby opadła na piersi, a oddech jej, tłumiony przez oczekiwanie, lęk i ciekawość, wydobył się w przeciągłym jęku spotęgowanym przez głuchą ciszę nocy. Łzy jej spływały szybko obok tych dwojga spoczywających martwo w trumnie. Miały one nader skomplikowane źródło, były natury trudnej do określenia; pewne jest tylko to, że nie wywołała ich prosta żałość. Doprawdy, w popiołach Fanny musiała tlić się jeszcze jakaś iskierka życia, skoro okoliczności tak się złożyły, że w sposób podobnie naturalny i nienatrętny, a jednak skuteczny, zwłoki jej spoczęły na tym właśnie miejscu. Fanny zdołała dokonać jednego czynu – czynu śmierci, który jej skromnej egzystencji nadał wielkość. Do czynu tego los zaś dołączył dzisiejsze nocne spotkanie, które w rozognionej wyobraźni Betsaby klęskę przeciwniczki przemieniło w zwycięstwo, jej poniżenie w triumf, a porażkę w przewagę, natomiast na nią samą rzuciło jaskrawy blask szyderstwa i cale jej życie zatruło śmiechem ironii. Twarz Fanny okalały te jej złote włosy i nie było już wątpliwości co do pochodzenia pukla będącego w posiadaniu Troya. Gorączkowe podniecenie Betsaby sprawiło, że w białej, niewinnej twarzy Fanny dopatrzyła się wyrazu triumfalnej świadomości, że oto za własną mękę płaci męką z całą okrutną surowością zakonu Mojżeszowego – oko za oko, ząb za ząb! Zaczęła się zastanawiać, czy nie najlepszym wyjściem z tej sytuacji byłoby samobójstwo, bo aczkolwiek uważała tę drogę za niewłaściwą i straszną, to jednak groza ta i niewłaściwość miały pewne granice, natomiast jej własne poniżenie było bezkresne. Ale nawet i ten plan ucieczki od życia był tylko niezdarnym naśladowaniem rywalki, pozbawionym powodów, jakie w wypadku tamtej nadawały jej śmierci blask wielkości. Zaczęła biegać szybko po pokoju tam i z powrotem, jak zwykle czyniła, będąc podniecona; biegała, załamując ręce, a myśli swe wyrażała w urywanych słowach: „Och, nienawidzę jej, choć nie chciałabym nienawidzić, gdyż to uczucie złe i podłe, a mimo to nienawidzę! Ciało moje domaga się nienawiści, bez względu na to, czy dusza moja chce tego, czy nie…! Gdyby ona żyła, mogłabym być dla niej zła i okrutna i miałabym do tego pełne prawo, ale mściwość

względem biednej zmarłej dziewczyny napełnia mnie odrazą. O Boże, zlituj się nade mną! Jakże jestem nieszczęśliwa!”. Betsabę tak przeraził w tej chwili jej własny stan duchowy, że rozejrzała się dokoła, jak gdyby szukając ucieczki przed samą sobą. Stanął jej w oczach obraz Oaka klękającego tej nocy do modlitwy i powodowana wrodzonym kobietom instynktem naśladowczym uczepiła się tej myśli; postanowiła uklęknąć i jeśli potrafi, pomodlić się. Gabriel modlił się, więc może i ona spróbuje. Uklękła przy trumnie, twarz zakryła rękami i przez pewien czas w pokoju było cicho jak w grobie. Może czysto mechanicznie, a może z jakiejś innej przyczyny podniosła się z klęczek nieco uspokojona i pełna skruchy z powodu wrogich uczuć, jakie ją przed chwilą ogarnęły. Pragnąc za nie odpokutować, wyjęła kwiaty z wazonu stojącego przy oknie i zaczęła je układać wokół głowy zmarłej dziewczyny. Betsaba nie umiała inaczej okazać życzliwości względem zmarłych, niż ofiarując im kwiaty. Nie zdawała sobie sprawy, jak długo była tym zajęta. Straciła poczucie czasu, tego, że żyje, gdzie się znajduje i co robi. Stuknięcie drzwi od wozowni zbudziło ją do rzeczywistości. W chwilę potem drzwi frontowe otworzyły się i zamknęły, usłyszała w sieni czyjeś kroki i na progu pokoju stanął jej mąż, patrząc na nią. Stopniowo ogarniał wszystko spojrzeniem, oszołomiony tym widokiem, jakby uważał go za złudę wywołaną czyimś wrogim zaklęciem. Betsaba blada jak trup patrzyła na niego z nie mniejszym przerażeniem. Instynktowne domysły tak rzadko bywają owocem prawidłowej indukcji, że Troy, stanąwszy w drzwiach, ani na chwilę nie przypuszczał, by to, co ujrzał, mogło mieć jakikolwiek związek z osobą Fanny. Pierwszą jego myślą było, że umarł ktoś z domowników. – Co się stało? – zapytał zmieszany. – Muszę odejść! Muszę odejść! – zawołała Betsaba raczej do siebie samej niż do niego. Z oczami rozszerzonymi grozą podeszła do drzwi, by przemknąć się obok niego. – Co się stało, na Boga? Kto umarł? – nalegał Troy. – Nie mogę ci powiedzieć. Pozwól mi odejść. Brak mi powietrza – mówiła dalej.

– Nie! Stój! Nie puszczę cię! – Chwycił ją za rękę, a ona, jakby pozbawiona własnej woli, postąpiła za nim biernie kilka kroków. W ten sposób, idąc ręka w rękę, Troy i Betsaba zbliżyli się do trumny. Tuż obok, na biurku, stała zapalona świeca, a w jej padającym z boku świetle wyraźnie uwydatniły się zastygłe rysy matki i niemowlęcia. Troy spojrzał, puścił rękę żony i w okrutnym błysku świadomości zrozumiał nagle wszystko i zdrętwiał. Stał zmartwiały tak długo, iż można było pomyśleć, że już nigdy nie zdoła się poruszyć. Fale różnorodnych uczuć, uderzając wzajem na siebie, skłębiały i unicestwiały jedna drugą, aż stanęły w bezruchu. – Czy znasz ją? – zapytała Betsaba głosem głuchym, jakby wychodzącym z wnętrza zamkniętej celi. – Znam – odparł Troy. – Czy to ona? – Tak, to ona. Z początku stał zupełnie wyprostowany. Stopniowo w jego nieledwie zesztywniałej postaci dało się zauważyć lekkie drganie, podobnie jak w najgłębszym mroku nocy po pewnej chwili daje się zauważyć nieco światła. Z wolna chylił się ku przodowi. Rysy jego twarzy złagodniały, a przerażenie zastąpił wyraz bezgranicznego smutku. Betsaba, stojąc nieruchomo po drugiej stronie trumny, otworzyła usta i utkwiła w nim błędne spojrzenie. Zdolność intensywnego odczuwania odpowiada ogólnej intensywności natury i mimo że Fanny cierpiała może ponad siły, nie cierpiała nigdy tak gwałtownie i bezwzględnie jak w tej chwili Betsaba. Bo oto Troy z niewysłowionym wyrazem żalu i czci padł na kolana i nachyliwszy się nad Fanny Robin, pocałował ją tak delikatnie, jak całuje się uśpione dziecko, starając się go nie obudzić. Nie mogąc znieść tego widoku, Betsaba skoczyła ku mężowi. Wszystkie namiętne uczucia nagromadzone w niej od chwili, gdy poznała miłość, jak gdyby zespoliły się w tym jednym porywie. Dokonał się w niej zupełny i gwałtowny odwrót od owego niegodnego stanu uczuć, kiedy to zatopiła się w rozmyślaniach nad zhańbioną czcią i przewagą kobiety, która przyćmiła ją macierzyństwem. Wszystko to

znikło wobec prostego i gorącego przywiązania żony do męża. Niedawno wzdychała nad utratą swej samodzielności, teraz zaś buntowała się przeciw rozcięciu więzów, nad którymi tak biadała. Zarzuciła ramiona na szyję Troya i wybuchnęła z głębi serca: – Nie całuj! Nie całuj ich! O, Franku, ja tego nie zniosę… nie mogę! Kocham cię więcej niż ona! I mnie pocałuj, Franku… proszę! Franku, pocałuj mnie także! – Prośba ta, wyrażona z bólem i dziecięcą prostotą, była czymś tak niezwykłym i nieoczekiwanym w ustach kobiety hardej i niezależnej jak Betsaba, że Troy, odtrącając obejmujące go ramiona, spojrzał na nią ze zdumieniem. Był to nieoczekiwany dowód, że w głębi serca wszystkie kobiety są jednakowe, nawet te tak pozornie odmienne, jak Fanny i ta stojąca przed nim; toteż Troy przez chwilę nie mógł uwierzyć, że to jego dumna żona Betsaba. Jak gdyby ożył w niej duch Fanny. Trwało to jednak krótko. Gdy chwilowe zdumienie minęło, oczy jego nabrały wyrazu władczego, nakazującego milczenie. – Nie pocałuję ciebie – rzekł, odtrącając ją. Gdybyż była na tym poprzestała! Może w tej fatalnej sytuacji konieczność wypowiedzenia się była z jej strony błędem, jednak błąd ten można było łatwiej wybaczyć, a w każdym razie łatwiej zrozumieć, niż gdyby się zachowała w sposób dyplomatyczny i właściwy, choćby ze względu na to, że rywalka jej była już tylko trupem. Szalonym wysiłkiem woli stłumiła wszystkie uczucia, z jakimi się przed chwilą zdradziła. – Co możesz powiedzieć na swoje usprawiedliwienie? – zapytała z goryczą, a głos jej zabrzmiał dziwnie głęboko, jak głos innej kobiety. – To, że byłem złym, nikczemnym człowiekiem – odpowiedział. – I że ta kobieta jest twoją ofiarą. A ja nie mniej niż ona. – Przestań pani drwić! Ta kobieta, mimo że umarła, jest dla mnie czymś więcej, niż ty kiedykolwiek byłaś, jesteś lub będziesz. Gdyby diabeł mnie nie skusił tą twoją ładną twarzą i twoją przeklętą kokieterią, byłbym się z nią ożenił. Zawsze nosiłem się z tym zamiarem, dopóki ty nie stanęłaś na mojej drodze. Dałby Bóg, żebym był ten zamiar uskutecznił, ale teraz jest już za późno! Zasłużyłem na to, by odtąd moje życie stało się męczarnią! – A zwracając się do Fanny, powiedział: – Ale

to nic, kochanie. W obliczu niebios ty jesteś moją prawowitą żoną. Po tych słowach z ust Betsaby wydarł się długi, cichy jęk bezgranicznej rozpaczy, oburzenia i tak głębokiego bólu, jakiego ściany tego starego domostwa nigdy nie słyszały. Było to Τετελεοτα2 jej związku z Troyem. – Skoro ją uważasz za żonę… to… to czym dla ciebie… jestem ja? – zakończyła z tym samym przeciągłym jękiem i żałosnym szlochem, a to tak niezwykłe u niej zapamiętanie potęgowało jeszcze grozę sytuacji. – Ty jesteś dla mnie niczym… niczym! – odparł Troy bezlitośnie. – Ceremonia przed ołtarzem nie stanowi jeszcze małżeństwa. Duszą nie należę do ciebie. Betsabę ogarnęła nieprzeparta chęć ucieczki. Ach, uciec stąd od niego, ukryć się, nie słyszeć tych słów, uciec za wszelką cenę, nawet za cenę śmierci! Nie czekając ani chwili, rzuciła się do drzwi i wybiegła. Vashti – bibl. żona króla Ahaswera, która odmówiła przyjścia na ucztę wydaną przez męża; za karę Ahaswer wziął sobie inną żonę, Esther, nakazując jednocześnie w całym kraju, aby żony były posłuszne swoim mężom. [wróć] Zakończenie (grec.). [wróć]

ROZDZIAŁ XLIV Pod drzewem. Reakcja.

Betsaba biegła na oślep ciemną drogą, nieświadoma kierunku ani celu tej ucieczki. Po raz pierwszy zauważyła, gdzie się znajduje, gdy dotarła do bramy wiodącej do lasku, na skraju którego rosło kilka wielkich dębów i buków. Gdy rozejrzała się dokoła, wydało jej się, że przy jakiejś sposobności widziała już kiedyś to miejsce przy świetle dziennym, a to, co uważała za nieprzebyty gąszcz, okazało się polanką porośniętą szybko więdnącą paprocią. We wzburzeniu swym uznała, że najlepiej zrobi, gdy wejdzie tam i zaszyje się w gęstwinę. Weszła więc i zatrzymała się w zakątku zasłoniętym od wilgotnej mgły przez pochyły pień drzewa, gdzie osunęła się na zmierzwioną podściółkę liści i gałęzi paproci. Odruchowo przygarnęła do siebie kilka naręczy, by zasłonić się od wiatru, i zamknęła oczy. Czy zdołała zasnąć tej nocy, czy nie, nie mogłaby tego twierdzić na pewno, ale po upływie dłuższego czasu raźniejsza już i nieco uspokojona uświadomiła sobie, że coś dziwnego dzieje się dokoła na drzewach i nad jej głową. Najpierw rozległo się ćwierkanie jakiegoś zachrypniętego gardziołka: to wróbel obudził się w tej chwili. Potem czi-czi-czi z innego zakątka: to odezwała się zięba. Trzeci dźwięk fiu-fiu-fiu spoza płotu: zagwizdała wilga. Tuż nad głową czyk-czyk-czyk: wiewiórka. W końcu od strony gościńca ratata – bum! Ratata – bum! Był to młody oracz. Właśnie zbliżał się od przeciwnej strony i Betsaba po głosie poznała, że to jeden z chłopców pracujących na jej folwarku; za nim rozlegało się człapanie ciężkich stóp i Betsaba, wyjrzawszy spoza paproci, dostrzegła w szarym brzasku świtu parę własnych koni. Konie zatrzymały się przy stawie po drugiej stronie drogi. Patrzała, jak z głośnym chlupotem weszły do wody i piły to spuszczając, to podnosząc łby, a woda srebrnymi nitkami ciurkała im z pysków. Rozległo się znów chlupotanie, konie wyszły ze stawu i zawróciły z powrotem do folwarku.

Rozejrzała się dokoła. Dzień właśnie zaczął szarzeć, a w tym chłodnym, bezbarwnym świtaniu ujawniło się całe groteskowe przeciwieństwo z jej gorączkowymi czynami i postanowieniami ubiegłej nocy. Zauważyła, że podczas jej niespokojnego snu żółte i czerwone liście spadły z drzewa i cicho przylgnęły do jej piersi i włosów. Betsaba strząsnęła je, a wtedy w powietrzu zmąconym tym ruchem podniosło się mnóstwo takich samych liści, które zatrzepotały nad ziemią „niby duchy ulatujące od czarownika”. Na wschodniej stronie nieba ciągnęła się otwarta przestrzeń, a światło jeszcze ukrytego za horyzontem słońca przykuło jej spojrzenie. Tuż u jej stóp zaczynała się pochyłość gruntu, a prześliczne żółknące paprocie otulały ją pierzastymi ramionami aż do dna dołu, gdzie znajdował się rodzaj trzęsawiska pocętkowanego grzybami. Nad bagnem zawisła poranna mgła, tworząc może przykry, lecz wspaniały srebrzysty woal nasycony światłem zorzy, a tak mało przezroczysty, że częściowo zasłaniał stojący opodal płot swoją mglistą światłością. Na krawędzi dołu rosły kępy zwykłego sitowia, a gdzieniegdzie strzelały w górę rzadkie okazy wodnych roślin, których sztywne, wąskie liście błyszczały we wschodzącym słońcu niby kosy. Ogólny widok bagniska robił jednak wrażenie złowieszcze. Spod jego trującej, przesiąkniętej wilgocią skorupy zdawały się zionąć opary wszelkiego zła ukrytego w ziemi i wodach podziemnych. Spod butwiejących liści i pni drzew wyłaniały się powykręcane w różne strony całe masy grzybów; jedne ukazywały ich obojętnym spojrzeniom swoje lepkie czapeczki, inne – umazane w mule korzonki. Niektóre były nakrapiane w wielkie plamy czerwone jak krew, inne szafranowożółte, jeszcze inne wybujałe wysoko na nóżkach wątłych i cienkich jak makaron. Gdzieniegdzie rosły duże o soczystym, brązowym odcieniu i wyglądały, jak gdyby sporządzono je ze skóry. Dół ten zdawał się być wylęgarnią mniej lub bardziej groźnych zarazków, a przecież znajdował się w bliskim sąsiedztwie zdrowia i dobrobytu. Toteż Betsaba zerwała się z miejsca przestraszona myślą, że spędziła noc nad krawędzią takiego okropnego miejsca. Na drodze dały się znów słyszeć czyjeś kroki. Betsaba miała nerwy jeszcze rozstrojone, więc przykucnęła, by nie być widzianą, a postać nadchodzącego zarysowała się przed nią wyraźnie. Był to chłopiec idący

do szkoły z książką w ręku i z przewieszoną przez ramię torbą ze śniadaniem. Zatrzymał się przy bramie i nie podnosząc oczu, w dalszym ciągu coś do siebie mamrotał dość głośno, by słowa jego dotarły do jej uszu: „O Panie, o Panie, o Panie, o Panie… to już umiem tak, jak stoi w książce – daj nam, daj nam, daj nam, daj nam… – to też już umiem… Pozwól, by, pozwól, by… – i to już umiem”… – Dalsze słowa powtarzał w podobny sposób. Chłopiec był widocznie tępym uczniem, a książka – psałterzem, on zaś w ten sposób wbijał sobie naukę do głowy. Widocznie nawet w chwilach największego przygnębienia pozostaje nam zawsze jakaś płytka, nieobjęta smutkiem warstwa świadomości, zdolna spostrzegać drobne fakty, gdyż Betsaba blado się uśmiechnęła ze sposobu obkuwania się chłopca, który też niebawem zniknął jej z oczu. Tymczasem odrętwienie zastąpił niepokój, a niepokój stopniowo ustępował miejsca uczuciu głodu i pragnienia. Wtem jakaś postać zamajaczyła we mgle, ukazała się na wzniesieniu po drugiej stronie trzęsawiska i szła w kierunku Betsaby. Kobieta – gdyż była to kobieta – zbliżała się, obracając głowę na wszystkie strony, jak gdyby czegoś pilnie szukała. Gdy okrążywszy lewy brzeg bagna, podeszła bliżej, Betsaba ujrzała jej profil rysujący się na tle słonecznego nieba i po falistym zarysie biegnącym od czoła do podbródka bez zdecydowanej linii i ostrych załamań poznała, że to profil Liddy Smallbury. Serce Betsaby zabiło wdzięcznością, gdy dostrzegła, że nie jest zupełnie opuszczona, i zerwała się na jej spotkanie. – Ach, Liddy! – zawołała, a raczej usiłowała zawołać, lecz wargi jej tylko poruszyły się, nie wydając dźwięku. Okazało się, że przebywszy całą noc w tym ciężkim, parnym powietrzu, straciła głos. – Ach, pani, jakże jestem szczęśliwa, żem panią znalazła! – odezwała się dziewczyna, ujrzawszy Betsabę. – Nie możesz tędy przejść – rzekła Betsaba szeptem, który daremnie wytężała, by doleciał do uszu Liddy. Liddy, nie słysząc tego, weszła na bagno. – Mam nadzieję, że mnie nie pochłonie… – powiedziała przy tym. Betsaba nigdy nie zapomniała tego obrazu, gdy drobna figurka Liddy zmierzała ku niej ostrożnie przez bagno w rannych promieniach słońca. Gdy tak szła, tęczowe bańki wilgotnych wyziewów dobywały się

z podskórnych pokładów moczaru i pod każdym krokiem usłużnej dziewczyny pękały z sykiem i rozpryskiwały się dalej, by połączyć się z płachtą oparów nawisłych nad bagnem. Wbrew obawom Betsaby Liddy nie utonęła. Dobrnęła szczęśliwie do drugiego brzegu i spojrzała na piękną, lecz bladą i zmęczoną twarz swej młodej pani. – Biedactwo! – rzekła Liddy ze łzami w oczach. – Niech pani nabierze trochę otuchy. Wprawdzie… – W tej chwili mogę mówić tylko szeptem – rzekła śpiesznie Betsaba. – Straciłam głos, przypuszczam, że to na skutek oparów dobywających się z tego dołu… Liddy, proszę cię, o nic mnie nie pytaj. Czy cię… Ktoś cię tu przysłał? – Nie. Nikt. Gdy spostrzegłam, że pani nie ma w domu, zaraz pomyślałam, że stało się coś złego. Zdawało mi się, że tej nocy słyszałam jego głos, więc wiedziałam, że zaszło coś przykrego… – Czy on jest w domu? – Nie, wyszedł na chwilę przede mną. – Czy Fanny już wynieśli? – Jeszcze nie. Mają ją zabrać niedługo, o dziewiątej. – Więc teraz jeszcze nie wrócimy do domu. Może byśmy przeszły się trochę po lesie? Liddy, nie orientując się dokładnie, a może i wcale w sytuacji, zgodziła się i obie ruszyły razem w głąb lasu. – Wolałabym jednak, żeby pani już wróciła do domu i coś zjadła. Przecież pani tu umrze z przeziębienia. – Teraz jeszcze nie wrócę, a może nawet już nigdy. – A może przynieść pani co do zjedzenia i jakieś okrycie, przecież pani nie ma nic ciepłego prócz tego szalika. – Jak chcesz, Liddy. Liddy odeszła i po upływie dwudziestu minut wróciła, przynosząc płaszcz, kapelusz, kilka kromek chleba z masłem, filiżankę i trochę gorącej herbaty w porcelanowym imbryku. – Czy Fanny już zabrano? – zapytała Betsaba. – Jeszcze nie – odrzekła Liddy, nalewając herbatę. Betsaba otuliła się płaszczem i trochę się posiliła. Odzyskała nieco

głos i lekkie rumieńce powróciły jej na policzki. – A teraz znów trochę się przejdziemy – zaproponowała. Chodziły po lesie niemal dwie godziny. Na paplaninę Liddy Betsaba odpowiadała półsłówkami, gdyż myśli jej krążyły dokoła jedynego przedmiotu, który ją interesował. W pewnej chwili przerwała Liddy zapytaniem: – Jak myślisz, czy teraz już zabrano Fanny? – Pójdę do domu i dowiem się. Powróciła z wiadomością, że właśnie trumnę wyniesiono, że zapytywano o Betsabę, ale ona odpowiedziała, że pani jest chora i nie można się z nią widzieć. – Więc wszyscy myślą, że jestem chora? – Tak – odrzekła Liddy i po chwili ośmieliła się dodać: – Kiedy tu po raz pierwszy przyszłam, to pani mówiła, że może już nigdy nie wróci do domu, ale chyba pani naprawdę tak nie myślała? – Nie, zmieniłam postanowienie. Tylko kobiety pozbawione miłości własnej uciekają od swoich mężów. Istnieje tylko jedna sytuacja gorsza od tej, gdy żona umiera na skutek okrucieństwa męża, mianowicie, kiedy żona żyje dzięki temu, że uciekła do kogo innego. Myślałam o tym przez cały czas i teraz już wiem, jak mam postąpić. Kobieta, która uciekła od męża, staje się zawalidrogą dla innych, ciężarem dla samej siebie i… ogólnym pośmiewiskiem, co razem wziąwszy, jest jeszcze większym nieszczęściem niż pozostanie przy mężu, mimo że to może pociągnąć za sobą takie błahe następstwa jak zniewagi, bicie i przymieranie głodem. Słuchaj, Liddy, gdybyś kiedykolwiek wyszła za mąż, a niech cię od tego Bóg ustrzeże, to możesz znaleźć się w okropnej sytuacji, a jednak nie ustępuj. Wytrwaj na swoim stanowisku, choćby cię miano pokrajać w kawałki. Tak właśnie ja zrobię. – Niechże pani tak nie mówi! – zawołała Liddy, chwytając ją za rękę. – Ale wiedziałam, że pani jest zbyt mądra, żeby miała nie wrócić do domu. Czy mogę spytać, co tak strasznego zaszło między nim i panią? – Pytać możesz, ale ja ci nie mogę odpowiedzieć. Po upływie niespełna dziesięciu minut obie powróciły okrężną

drogą do domu i weszły tylnymi drzwiami. Betsaba wsunęła się kuchennymi schodami do pokoiku stojącego pustką na mansardzie, a za nią podążyła jej towarzyszka. – Liddy – rzekła z lżejszym sercem, gdyż młodość i nadzieja zaczęły odzyskiwać swoje prawa – będziesz teraz moją powiernicą… Przecież komuś zwierzyć się muszę, i wybieram ciebie. Więc posłuchaj, co ci powiem. Przez pewien czas zamieszkam tutaj. Rozpal mi tu ogień na kominku, przynieś jaki dywan i pomóż mi urządzić się wygodnie. Później poproszę, byście razem z Marianną przyniosły mi tu z małego pokoju drewniane łóżeczko, trochę pościeli, stół i kilka innych sprzętów… Czym by tu się zająć, żeby jakoś zapełnić te ciężkie godziny? – Może pani będzie obrębiała chusteczki? To bardzo przyjemna robota. – Ach nie! Nie cierpię szycia! Zawsze nie cierpiałam. – Może robotę szydełkiem? – Tego także nie znoszę. – To może pani dokończy haftować ten zaczęty wzór. Pozostają do wypełnienia tylko goździki i pawie, a potem będzie można go oszklić, oprawić i powiesić obok haftu paninej ciotki. – Takie hafty pod szkłem są już strasznie niemodne i parafiańskie. Nie, Liddy, wolę czytać. Przynieś mi kilka książek, tylko nie z tych nowych. Nie jestem usposobiona do czytania nowości. – Czy mam przynieść co z tych starych książek po pani wuju? – Tak, z tych starych, cośmy je zapakowały do skrzynek. – Leciutki błysk wesołości przemknął po jej twarzy i dodała: – Przynieś mi Tragedię dziewczyny Beaumonta i Fletchera, Narzeczoną w żałobie i… czekaj, może Nocne rozmyślania i Próżność ludzkich pragnień. – A może i historię tego Murzyna, co to zamordował swoją żonę Desdemonę. To takie śliczne i takie okropnie smutne! Teraz pasowałoby w sam raz do pani. – Widzę, Liddy, że bez pozwolenia szperasz w moich książkach, mimo że ci tego zabroniłam. Skąd wiesz, że to byłoby dla mnie odpowiednie? Właśnie wcale by mi to nie odpowiadało. – Ale skoro tamte…

– Nie, tamte także nie. Nie będę czytała smutnych książek. Po co miałabym je czytać? Przynieś mi Miłość na wsi, Dziewczę z młyna, Doktora Syntaxa i może jeszcze kilka roczników Spectatora. Betsaba i Liddy spędziły cały dzień na mansardzie, niczym w obronnej twierdzy. Ale ostrożność ta w stosunku do Troya okazała się zbyteczna, gdyż wcale się nie pokazał i nie dał znaku życia. Betsaba siedziała przy oknie aż do zachodu słońca, usiłując chwilami czytać, od czasu do czasu obserwując każdy ruch na dworze lub, bez większego zainteresowania, starając się pochwycić uchem każdy dźwięk na dole. Tego wieczora zachód słońca był czerwony, prawie krwawy, rzucając odblask promieni na ołowianą chmurę po wschodniej stronie nieba. Na tym ciemnym tle jasno i wyraźnie rysowała się zachodnia ściana wieży kościelnej – jedyna widzialna z okien domu, a chorągiewka umieszczona na jej dachu migotała strzałami blasku. Około godziny szóstej młodzi chłopcy ze wsi zebrali się jak zwykle na placu kościelnym, aby zagrać w więzienników. Placyk ten od niepamiętnych czasów był terenem tej staroświeckiej gry, gdyż stare mury wieży tworzyły naturalną granicę placu przed cmentarzem, gdzie ziemia była udeptana przez graczy i twarda jak kamienny chodnik. Betsaba, wyglądając oknem, mogła widzieć płowe lub czarne czupryny wyrostków rzucających się to w prawo, to w lewo oraz ich białe rękawy od koszul migające w słońcu; od czasu do czasu okrzyk lub wybuch śmiechu ożywiał przedwieczorną ciszę. Gra trwała mniej więcej od kwadransa, gdy nagle chłopcy ją przerwali i przeskoczywszy przez mur cmentarny, znikli po drugiej stronie za cisem na pół zasłoniętym przez rozłożysty buk tworzący w tej chwili zwarty gąszcz złotych liści, wśród których ciemną linią rysowały się gałęzie drzewa. – Dlaczego ci chłopcy tak nagle przerwali grę? – zapytała Betsaba, gdy Liddy weszła do pokoju. – Pewnie dlatego, że dwaj ludzie przywieźli właśnie ogromny rzeźbiony pomnik i ustawiają go na grobie. Chłopcy pewnie chcieli się dowiedzieć, czyj to pomnik. – A ty nie wiesz? – zapytała Betsaba. – Nie wiem – odparła Liddy.

ROZDZIAŁ XLV Romantyzm Troya.

Gdy ubiegłej nocy Betsaba opuściła dom, pierwszą czynnością Troya było nakrycie zmarłej i zabezpieczenie jej przed oczyma ciekawych. Po dokonaniu tego poszedł na górę i rzuciwszy się w ubraniu na łóżko, z ciężkim sercem oczekiwał ranka. W ciągu ostatnich dwudziestu czterech godzin los obszedł się z nim okrutnie. Cały dzień spędził inaczej, niż zamierzał. Ilekroć nakreślimy sobie nową linię postępowania, musimy zawsze zwalczać stan pewnego bezwładu, nie tyle może w nas samych, ile w określonych zdarzeniach, które zdają się niejako sprzysięgać po to, żeby nam przeszkodzić w dążeniu do poprawy naszego losu. Mając już w kieszeni dwadzieścia funtów, jakie otrzymał od Betsaby, starał się możliwie powiększyć tę sumę na własną rękę i zdołał jeszcze zebrać siedem funtów i dziesięć szylingów. Z tą sumą, wynoszącą razem dwadzieścia siedem funtów i dziesięć szylingów, wyjechał śpiesznie rankiem na umówione spotkanie z Fanny Robin. Znalazłszy się w Casterbridge, zostawił konia i bryczkę w zajeździe, a sam dziesięć minut przed dziesiątą stanął na moście u jego końca najbardziej oddalonego od miasta i usiadł na poręczy. Zegary wybiły oznaczoną godzinę, a Fanny się nie zjawiła. Nie przyszła, gdyż w tej samej chwili dwie posługaczki w przytułku dla ubogich ubierały ją w śmiertelne giezło – były to doprawdy pierwsze i ostatnie garderobiane, jakimi ta skromniutka dziewczyna mogła się poszczycić. Minął kwadrans, minęło pół godziny. Błysk przypomnienia przemknął przez głowę czekającego Troya. Już po raz drugi w tak ważnej sprawie nie stawiła się na umówione spotkanie. Rozgniewany, dał sobie słowo, że umówił się z nią po raz ostatni, a o jedenastej, gdy czekając, zdążył już obejrzeć każdą kępkę mchu na kamiennych płytach i aż do znudzenia nasłuchał się szmeru wody pod mostem, zerwał się z miejsca, wstąpił do zajazdu po konia i bryczkę i w gorzkiej obojętności w stosunku do

minionych dni, a beztroski względem przyszłości, pojechał na wyścigi do Budmouth. Stanął na polu wyścigowym o drugiej i pozostał tam, a częściowo w mieście do dziewiątej wieczorem. Przez cały czas jednak stawał mu w pamięci obraz Fanny takiej, jaka mu się ukazała tego chmurnego sobotniego wieczora, i Betsaby robiącej mu wyrzuty. Dał sobie słowo, że nie będzie grał na wyścigach, i słowa dotrzymał, gdyż o dziewiątej, wyjeżdżając z miasta, miał w kieszeni sumę zmniejszoną zaledwie o parę szylingów. Wracał wolnym truchtem do domu i dopiero teraz pierwszy raz przyszło mu do głowy, że może Fanny nie mogła przyjść na spotkanie z powodu choroby. Tym razem nie mogła się przecież omylić. Zaczął żałować, że nie został dłużej w Casterbridge i nie starał się o nią dowiedzieć. Dojechawszy do domu, spokojnie wyprzągł konia i wszedł do mieszkania, gdzie, jak wiemy, czekał go straszny wstrząs. Gdy tylko rozwidniło się o tyle, że można było już rozróżniać przedmioty, Troy wstał z nieposłanego na noc łóżka, nie troszcząc się zupełnie o to, co się dzieje z Betsabą; nieledwie zapomniawszy o jej istnieniu, zeszedł ze schodów i wyszedł tylnymi drzwiami. Skierował się w stronę cmentarza, gdzie po chwili szukania znalazł świeżo wykopany, pusty grób – grób przygotowany już wczoraj dla Fanny. Zanotował sobie w myśli to miejsce i podążył do Casterbridge, zatrzymując się tylko na chwilę na wzgórzu, gdzie po raz ostatni widział Fanny żyjącą. Doszedłszy do miasta, skręcił w jakąś boczną uliczkę i stanął przed drzwiami, nad którymi wisiał szyld z napisem: „Lester, rzeźbiarz pomników kamiennych i marmurowych”. Za ogrodzeniem leżały bryły kamienne, bryły różnej wielkości i kształtu, oznaczone niedokończonymi napisami, widocznie przeznaczone dla osób jeszcze żyjących. Troy był w tej chwili tak niepodobny do siebie zarówno z wyglądu, wysławiania się, jak i poczynań, że sam sobie tę zmianę uświadamiał. Sposób, w jaki przystępował do zakupienia grobowca, świadczył o tym, że był absolutnie pozbawiony zmysłu praktycznego. Nie potrafił nigdy zdobyć się na rozwagę, kalkulacje ani oszczędność. Gdy uparcie zapragnął czegoś, zabierał się do zaspokojenia swej zachcianki niczym rozkapryszony dzieciak.

– Chcę kupić ładny pomnik – rzekł do człowieka stojącego w malutkim biurze na podwórzu. – Najładniejszy, jaki pan może mi sprzedać za dwadzieścia siedem funtów. Był to cały jego majątek. – Czy suma ta ma obejmować wszystkie koszty? – Tak, wszystkie. Wyrycie napisu, przewiezienie do Weatherbury i ustawienie na grobie. I muszę go mieć zaraz teraz. – W tym tygodniu nie moglibyśmy już wykonać nic na zamówienie. – Ale ja muszę go mieć dziś jeszcze. – Gdyby pan wybrał który z tych gotowych, jakie mamy na składzie, to mógłby pan go mieć natychmiast. – Więc dobrze – rzekł Troy niecierpliwie – proszę mi pokazać, co macie gotowego. – Najlepszy z gotowych będzie ten – zaproponował kamieniarz, wprowadziwszy Troya do szopy. – Pięknie rzeźbiona kolumna z medalionami u dołu, a oto cokół według tego samego wzoru i płyta do nakrycia grobu. Samo polerowanie tej całości kosztowało jedenaście funtów. Płyty są w najlepszym gatunku i gwarantuję, że oprą się deszczom i mrozom przez setki lat i nie popękają. – A ile ma kosztować? – Ano, mógłbym jeszcze wyryć napis, przewieźć pomnik do Weatherbury i ustawić go na grobie za sumę, jaką pan wymienił. – Niech pan to załatwi dziś jeszcze, a zapłacę zaraz. Kamieniarz zgodził się, nieco zdziwiony takim zachowaniem klienta, który nie nosił nawet żałobnej opaski. Troy napisał kilka słów przeznaczonych do wyrycia na nagrobku, uregulował rachunek i wyszedł. Po południu powrócił raz jeszcze i stwierdził, że napis został już niemal wykończony. Zaczekał na podwórzu i dopilnował, by pomnik zapakowano i umieszczono na wozie, a następnie wyruszono z nim w drogę do Weatherbury. Przed odjazdem wozu polecił dwóm towarzyszącym mu ludziom, by dowiedzieli się w zakrystii, gdzie znajduje się grób osoby wymienionej w napisie. Gdy Troy opuszczał Casterbridge, było już zupełnie ciemno. Na ramieniu niósł ciężki kosz, szedł zamyślony, przystając od czasu do

czasu na mostach lub przy bramach, gdzie na chwilę składał swój ciężar. W połowie drogi spotkał powracający w ciemności wóz i ludzi, którzy odwieźli nagrobek. Zapytał ich tylko, czy wszystko zostało zrobione, a upewniwszy się, że tak, poszedł dalej. Około dziesiątej znalazł się na cmentarzu w Weatherbury i od razu skierował się tam, gdzie wczesnym rankiem zaznaczył sobie pusty grób. Grób mieścił się w ciemnym zakątku koło wieży, dostatecznie zasłonięty przed oczami ludzi przechodzących drogą. Miejsce to do niedawna zarzucone było stosami kamieni i porośnięte krzakami olszyny, ostatnio jednak zostało uporządkowane i przygotowane pod dalsze mogiły, gdyż cmentarz szybko się zapełniał. Tutaj, zgodnie z tym, co mu powiedzieli spotkani na drodze ludzie, majaczył w mroku śnieżnobiały nagrobek szlachetny w liniach, składający się z kolumny i płyty połączonych rzeźbionym w marmurze obramowaniem. W środku pozostawiono wolne miejsce pod kwiaty. Troy postawił przy grobie kosz i na jakiś czas się oddalił. Wkrótce powrócił, przynosząc łopatę i latarkę, której światło skierował na chwilę na pomnik, by odczytać wyryty na nim napis. Powiesił latarkę na najniższej gałęzi cisu i wyjął z kosza sadzonki różnych kwiatów. Były tam wiązki pierwiosnków, cebulki hiacyntów i krokusów, fiołki, podwójne stokrotki – wszystkie mające zakwitnąć wczesną wiosną, kilka odmian goździków, konwalie, niezapominajki oraz lewkonie i astry na późniejsze pory roku. Ułożył je wszystkie na trawie i z kamienną twarzą zabrał się do roboty. Pierwiosnki zasadził dokoła płyty, a resztę przy obramowaniu grobu; krokusy i hiacynty miały rosnąć rzędami. Letnie kwiaty umieścił w głowach i u stóp pomnika, a konwalie i niezabudki nad sercem zmarłej. Resztę sadzonek umieścił między nimi. Troy, trwając w tym stanie upadku ducha, nie zdawał sobie sprawy, że w tym jałowym romantycznym geście, podyktowanym skruchą za poprzednią obojętność, kryje się pierwiastek niedorzeczności. Jednocząc w sobie cechy narodów z obu stron Kanału, w takich chwilach jak obecna przejawiał sztywność Anglika połączoną z niezdolnością dostrzegania linii, która odgradza uczucie od płaskiego sentymentalizmu, tak charakterystycznego dla Francuzów.

Noc była chmurna, mglista i bardzo ciemna, a światło latarki Troya, padając na dwa stare cisy, oświetlało je dziwnie jaskrawo i migocząc, zdawało się sięgać ciemnego pułapu chmur. W pewnej chwili poczuł, że duża kropla deszczu spadła mu na rękę, za nią spadła druga i przez otwór latarki dostała się do jej wnętrza, po czym świeca zasyczała i zgasła. Troy był bardzo zmęczony, a że zbliżała się północ i deszcz się wzmagał, postanowił dokończyć prace nazajutrz o świcie. Idąc po omacku wzdłuż muru i potykając się o groby, okrążył cmentarz i wydostał się przez bramę północną. Wszedł do zakrystii i oparłszy się o ławę, zasnął.

ROZDZIAŁ XLVI Maszkara i jej sprawki.

Wieża kościoła w Weatherbury była czworoboczną budowlą z czternastego wieku, a na każdym z jego czterech blanków widniały po dwie kamienne maszkary. Z tych ośmiu rzeźbionych maszkar tylko dwie służyły nadal celowi, do którego niegdyś zostały przeznaczone, to jest do odprowadzania wody z ołowianego dachu. Dawni opiekunowie kościoła kazali zamknąć po każdej stronie dachu jedną paszczę maszkary, uważając je za zbędne, dwie inne rozpadły się i zatkały, wieża jednak nie poniosła z tego powodu żadnego uszczerbku, gdyż dwie pozostałe paszcze były nadal dostatecznie czynne, by sprostać swemu zadaniu. Znane jest twierdzenie, że najwłaściwszym sprawdzianem tego, czy żywotny jest pewien okres w sztuce, bywa wyraz groteskowości, jaki zdołali osiągnąć artyści tej epoki. I rzeczywiście, jeżeli chodzi o gotyk, twierdzenie to jest bezsprzecznie słuszne. Wieża w Weatherbury była przykładem bardzo wczesnego zastosowania ornamentyki przy wieżowych blankach, co tak różniło kościoły parafialne od katedralnych, a maszkary, tak zwane rzygacze, będące nieodłączną częścią składową blanków, wystawały tu wyjątkowo daleko poza dach; zdobiły je rzeźby tak śmiałe, jakie tylko ręka ludzka mogła wykonać, a w rysunku pełne takiej oryginalności, na jaką ludzka pomysłowość potrafiła się kiedykolwiek zdobyć. Ich dziwaczne krzywizny odznaczały się symetrią, jaka bardziej charakteryzuje ówczesną sztukę groteskową na kontynencie niż w Anglii. Każdy z tych ośmiu rzygaczy różnił się od pozostałych. Ktokolwiek oglądał je od strony północnej, uważał, że nie istnieje na świecie nic podobnie potwornego, dopóki nie zobaczył dalszych, umieszczonych po stronie południowej. Z tych dwóch ostatnich jeden tylko, mianowicie ten wystający na stronę południowo-wschodnią, ma związek z naszym opowiadaniem. Paszczę miał zbyt ludzką, by go można było zwać smokiem, była zbyt potworna, by przypominać

człowieka, zbyt podobna do zwierzęcia, by uchodzić za szatana, a niedostatecznie ptasia, by przypominała gryfa. Ów kamienny potwór był rzeźbiony w ten sposób, jak gdyby pokrywała go pomarszczona skóra, miał krótkie sterczące uszy, szeroko wybałuszone oczy, a rękami rozdziawiał kąty paszczy, jak gdyby chcąc dać jak najszersze ujście wodzie, która z niej tryskała. Dolny rząd zębów był doszczętnie wypłukany przez wodę, pozostał tylko rząd górny. Kreatura ta, wystająca o parę stóp nad ścianą, na której wspierała się nogami, od czterystu lat śmiała się z otaczającego ją krajobrazu, w pogodę śmiechem bezgłośnym, w dnie słotne – donośnym bulgotem i chrapaniem. Troy spał w zakrystii, a deszcz wzmagał się na dworze. W pewnej chwili paszcza rzygacza splunęła. Wkrótce potem z wysokości siedemdziesięciu stóp dzielących ją od ziemi zaczęła ściekać wąska strużka wody, a jej krople, spadając z przyśpieszoną szybkością, zabębniły o ziemię niby śrut na ptaki. Strużka przybierała na sile i grubości i stopniowo tryskała coraz dalej i dalej od wieżowego blanku, a gdy deszcz zmienił się w ulewę, bluznęła istnym potokiem. Zacznijmy obserwować jego dalszy bieg na ziemi. Koniec tej płynnej paraboli, spadając, podmył nasyp, przedostał się przez marmurowe ogrodzenie pomnika i runął w sam środek grobu Fanny Robin. Jeszcze do niedawna napór spadającego strumienia wody napotykał na przeszkodę w postaci luźnych kamieni rozrzuconych dokoła. Ale w lecie kamienie te zostały usunięte i woda nie spotykała już na swej drodze żadnego oporu. Rzadko kiedy woda z blanków wieży tryskała tak daleko jak dziś, więc takiej możliwości nie brano dotychczas pod uwagę. W dodatku w tym ponurym zakątku od kilku lat nie chowano zmarłych, chyba jakiego biedaczynę, kłusownika lub innego niegodnego grzesznika. Uporczywy strumień wody tryskający z paszczy maszkary z całą pasją rzucił się na grób. Urodzajna, ciemnobura warstwa świeżej ziemi wprawiona w ruch rozpuszczała się w wodzie i wrzała niby płynna czekolada. Woda coraz głębiej wsiąkała i zbierała się na dole, a szum w powstałym przez noc jeziorku górował nad innymi dźwiękami wywołanymi przez ulewny deszcz. Kwiaty posadzone tak pieczołowicie przez skruszonego kochanka Fanny zaczęły się poruszać i przewracać na

grzędzie. Fiołki wyrwane z ziemi obróciły się wkrótce w grudki błota. Niebawem pierwiosnki i cebulki innych kwiatów tańczyły w rozbulgotanej masie jak w kipiącym kotle. Sadzonki rosnące kępkami rozpadły się, wydostały na powierzchnię i spłynęły dalej. Troy, mimo niewygodnej pozycji, obudził się dopiero wtedy, gdy na dworze był jasny dzień. Przez dwie noce nie spał w łóżku, toteż czuł sztywność w ramionach, nogi się pod nim chwiały, a głowa ciążyła. Przypomniał sobie wszystko, wstał i wstrząsany dreszczem zabrał łopatę i wyszedł. Deszcz przestał padać, a słońce przesiewało się poprzez zielone, brązowe i żółte liście, które pod kroplami rosy błyszczały i migotały jak na pejzażach Ruysdaela i Hobbemy, tworząc efekty pełne owego niewysłowionego piękna, jakie daje połączenie wody i barwy z jaskrawym światłem. Po ulewnym deszczu powietrze stało się tak przezroczyste, że jesienne barwy widziane z pewnej odległości były równie świeże i soczyste jak najbliższe, a dalekie pola przecięte węgłem wieży zdawały się równie bliskie jak sama wieża. Troy podążył żwirowaną ścieżką mającą go zaprowadzić na tyły wieży. Ścieżka, jeszcze wczoraj usypana drobnym żwirem, dziś pokryła się cienką warstwą błota. W pewnej chwili zauważył na ziemi kępkę włóknistych korzonków opłukanych do czysta z ziemi i białych jak kłębek ścięgien. Podniósł ją i obejrzał. – Czyżby to były zasadzone przez niego pierwiosnki? Idąc dalej, znalazł jeszcze jedną, drugą i trzecią. Ależ to z pewnością jego krokusy! Zmieszany i zaniepokojony skręcił w róg cmentarza i ujrzał dzieło zniszczenia dokonane przez ulewę. Kałuża utworzona na grobie wsiąkła w ziemię, a na jej miejscu powstał głęboki dół. Poruszona ziemia brunatnym błotem zamuliła trawę, ścieżkę i opryskała marmurową płytę takimi samymi plamami. Prawie wszystkie kwiaty, wyrwane z ziemi, leżały obrócone korzonkami do góry i rozrzucone tu i tam, dokąd je zaniosła woda. Czoło Troya przecięły głębokie zmarszczki. Zaciął zęby, a na jego zaciśniętych ustach pojawił się wyraz niewysłowionego bólu. To niezwykłe zdarzenie, jakie dziwnym zbiegiem okoliczności przytrafiło się w chwili jego ciężkiej duchowej rozterki, odczuł jako cios okrutniejszy niż wszystkie inne. Troy miał twarz niezmiernie wyrazistą

i patrząc na niego teraz, trudno było uwierzyć, że ten człowiek kiedykolwiek śmiał się, śpiewał i szeptał miłosne słówka do ucha kobiety. Pierwszym jego odruchem było przeklinać swój nieszczęsny los, ale nawet taki najsłabszy objaw buntu wymagał pewnej energii, która na skutek żałosnych przeżyć doszczętnie się w nim wyczerpała. To, co teraz zobaczył, w dopełnieniu do innych ponurych scen z poprzednich dni przekroczyło miarę jego wytrzymałości. Sangwiniczny z natury, potrafił unikać przykrości przez proste jej odroczenie. Chwilę rozważenia przykrej sprawy umiał odłożyć na później, dopóty aż czas zdołał ją zatuszować i złagodzić. To, że Troy posadził kwiaty na grobie Fanny, było może tylko rodzajem ucieczki od prawdziwego cierpienia, a teraz stało się tak, jak gdyby jego zamiar został odkryty i obrócony wniwecz. Chyba po raz pierwszy w życiu, stojąc tak przy tym ogołoconym grobie, zapragnął stać się innym człowiekiem. Rzadko się zdarza, by osobnik o zwierzęcych, zmysłowych popędach nie był przekonany, że życie, będące jego wyłączną własnością, daje mu wystarczającą kwalifikację wyróżniającą go korzystnie spośród innych ludzi, którzy zresztą pod wieloma względami są do niego podobni. Setki razy czuł na swój powierzchowny sposób, że nie mógłby nikomu zazdrościć jego życiowego stanowiska, gdyż posiadanie takiego stanowiska wymagałoby innej osobowości, a on wcale nie chciał być inny, niż był. Nic sobie nie robił ze swego dwuznacznego pochodzenia, ze zmienności losów ani z iście meteorowej niepewności wszystkiego, co było z nim związane, gdyż to wszystko odnosiło się do bohatera jego własnych dziejów, a bez tego bohatera jego własne dzieje w ogóle by nie istniały; uważał więc za rzecz naturalną, że we właściwej chwili sprawy ważne muszą się jakoś same ułożyć i obrócić na dobre. Tego ranka jednak złudzenie to rozwiało się i Troy raptownie znienawidził samego siebie. Raptowność ta była raczej pozorna niż istotna. Czubek skały koralowej wyłaniający się właśnie na powierzchnię oceanu nie rysuje się na tle widnokręgu tak samo jak dawniej, kiedy się jeszcze wcale nie wyłonił, i często mylnie uważamy, że kilka końcowych posunięć spowodowało jakieś zjawisko, które jednak od dawna potencjalnie istniało. Troy stał i rozmyślał doszczętnie zgnębiony. Dokąd się udać? „Kto

przeklęty, niech przeklętym będzie!” – oto bezlitosny wyrok, jaki mu się objawił w płonnym wysiłku, by okazać troskliwość innym. Człowiekowi, który zużył pierwsze swoje siły na dążenie w jednym określonym kierunku, braknie już chęci do zawrócenia z raz obranej drogi. Troy od wczoraj cokolwiek z tej drogi zawrócił, ale ta przeszkoda zupełnie go zniechęciła. Taki zwrot byłby trudny do wykonania nawet przy najżywszej zachęcie ze strony Opatrzności, ale dowód, że Opatrzność nie tylko nie zamierza dopomóc mu na tej nowej drodze ani nie zachęca do wstąpienia na nią, lecz nawet wyraźnie szydzi z jego nieśmiałej, nieudanej próby w tym kierunku, przekraczał granice jego wytrzymałości. Powoli oddalił się od grobu. Nie próbował nawet zasypać dołu, zasadzić z powrotem kwiatów ani zająć się czymkolwiek. Po prostu odrzucił precz karty i wyrzekł się całej gry na zawsze. Opuścił cmentarz cicho i niepostrzeżenie – wieśniacy jeszcze spali – minął pola leżące na tyłach domostw i tak samo ukradkiem przedostał się na gościniec. Wkrótce potem zostawił już wieś za sobą. Tymczasem Betsaba była nadal dobrowolnym więźniem w pokoju na mansardzie. Drzwi trzymała zamknięte, otwierając je tylko w celu wpuszczenia i wypuszczenia Liddy, dla której kazała ustawić łóżko w małym przyległym pokoiku. Około dziesiątej wieczorem dziewczyna, jedząc kolację, spojrzała przypadkiem w okno i zauważywszy od strony cmentarza światło latarki Troya, zwróciła na to uwagę Betsaby. Obie z ciekawością patrzały na to niezwykłe zjawisko, aż wreszcie Betsaba kazała Liddy pójść spać. Betsaba niezbyt dobrze spała tej nocy. Gdy towarzyszka jej pogrążona w głębokim śnie lekko oddychała, jej pani, siedząc przy oknie w sąsiednim pokoju, wpatrywała się w słabe światełko snujące się między drzewami, które płonęło jednak nie blaskiem stałym i równym, lecz drgało i migotało jak światło obracającej się latarni morskiej. Betsabie nie przyszło do głowy, by jakiś człowiek przesłaniał je sobą, chodząc tam i z powrotem. Siedziała w oknie aż do chwili, kiedy zaczął padać deszcz i światełko znikło; po czym odeszła, by niespokojnie rzucać się na łóżku i w zmęczonym mózgu odtwarzać okropną scenę z ubiegłej nocy.

Zaledwie ukazały się pierwsze słabe oznaki świtu, wstała znów i otworzyła okno, by pełną piersią odetchnąć świeżością poranka. Na mokrych szybach drżały jeszcze krople nocnego deszczu, a w każdej przeglądał się blady brzask padający z błękitnych szczelin w chmurze płynącej nisko na budzącym się niebie. Od drzew dochodził regularny szmer kropel ściekających na podłoże ze zwianych wiatrem liści, a od strony kościoła inny szmer, dziwny i w przeciwieństwie do pozostałych dźwięków nieprzerwany – plusk spływającej do basenu wody. O ósmej rano zapukała Liddy i Betsaba otworzyła drzwi. – Co za straszną ulewę mieliśmy tej nocy, prawda, proszę pani? – rzekła Liddy, otrzymawszy już wskazówki co do śniadania. – Rzeczywiście, to była straszna ulewa. – A czy pani słyszała ten dziwny szum od strony cmentarza? – Słyszałam. Przypuszczam, że to woda spływająca z rynny na wieży. – To samo powiedział mi nasz pasterz, proszę pani. Teraz poszedł tam, by to obejrzeć. – Więc Gabriel był tu już dzisiaj? – Zajrzał, przechodząc, jak to dawniej miał w zwyczaju, bo w ostatnich czasach już nie zaglądał. Ale woda z wieży tryskała zwykle na kamienie, a teraz wszyscy się dziwili, że szum był zupełnie inny, jakby się coś gotowało w ogromnym garnku. Betsaba, czując, że niezdolna jest do czytania, myślenia ani do żadnej pracy, poprosiła Liddy, by z nią zjadła śniadanie. Język dziecinnej kobietki żywo obracał się dokoła ostatnich plotek. – Czy pani przejdzie się trochę w stronę kościoła? – zapytała. – Nie wybieram się – odpowiedziała Betsaba. – Pomyślałam sobie, że pani miałaby może ochotę wyjść i zobaczyć, gdzie pochowano Fanny. Drzewa zasłaniają to miejsce, tak że z okna go nie widać. Betsaba z wielu różnych powodów obawiała się spotkania z mężem. – Czy pan Troy nocował dziś w domu? – zapytała. – Nie, proszę pani, zdaje mi się, że pan pojechał do Budmouth. Budmouth! Sam dźwięk tego słowa obwieszczał, iż znikoma jest

możliwość spotkania go i usłyszenia o jego sprawkach; przecież dzieliła ich teraz odległość trzynastu mil! Nie chciała za nic wypytywać Liddy, gdzie obraca się jej mąż, i dotychczas wytrwale tego unikała, ale teraz, kiedy już wszyscy w domu wiedzieli, że między nimi wynikło jakieś straszne nieporozumienie, dalsze udawanie byłoby zupełnie zbyteczne. Betsaba doszła już do takiego stanu psychicznego, w którym człowiek przestaje się liczyć z opinią. – Skąd wiesz, że on tam pojechał? – zapytała. – Bo Laban Tall spotkał go dziś rano przed śniadaniem na drodze do Budmouth. Betsaba poczuła się natychmiast wolniejsza od tego niepokojącego ciężaru, który w przeciągu ostatnich dwudziestu czterech godzin wyczerpał jej młodzieńczą żywotność, nie dając jej w zamian filozoficznego spokoju lat dojrzałych, toteż postanowiła wyjść z domu i odbyć małą przechadzkę. Zaraz więc po śniadaniu włożyła czepeczek i skierowała się w stronę kościoła. Była godzina dziewiąta i ludzie po pierwszym posiłku wrócili już do pracy, wobec czego niewielu z nich mogła spotkać na drodze. Wiedząc, że Fanny została pochowana we wzgardzonej części cmentarza, znanego w parafii pod nazwą „kąta pod murem” i niewidocznej od ulicy, nie mogła się oprzeć pragnieniu, by wejść i zobaczyć miejsce, którego z trudnych do określenia względów uczuciowych jednocześnie się obawiała. Nie mogła oprzeć się wrażeniu, że istnieje jakiś związek między jej rywalką i światłem migoczącym w nocy spoza drzew. Okrążyła filary i ujrzała dół i delikatnie pożyłkowaną płytę grobowca splamioną i obryzganą błotem, tak jak dwie godziny temu widział je i zostawił Troy. Po drugiej stronie grobu stał Gabriel. On również miał oczy utkwione w nagrobku, a że nadeszła cicho, jeszcze nie zauważył jej obecności. Betsaba nie od razu zorientowała się, że ten wielki pomnik i zniszczony grób mają coś wspólnego z Fanny, i rozejrzała się dokoła, szukając jakiegoś skromnego wzgórka usypanego i uklepanego w zwykły niedbały sposób. Nagle, idąc za wzrokiem Oaka, przeczytała pierwsze słowa napisu umieszczonego na nagrobku: Wzniesiony przez Franciszka Troya

dla nieodżałowanej pamięci Fanny Robin. Spostrzegłszy Betsabę, Oak odruchowo spojrzał na jej twarz, by wyczytać, jak przyjęła to odkrycie, które jego samego przejęło zdumieniem. Ale podobne odkrycia nie czyniły już na niej większego wrażenia. Gwałtowne wstrząsy zdawały się już w jej życiu chlebem powszednim, toteż spokojnie go przywitała i poprosiła, by zasypał dół łopatą pozostawioną przy grobie. Podczas gdy Oak zajął się wykonaniem jej prośby, Betsaba zebrała porozrzucane kwiaty i zaczęła je sadzić z tą serdeczną troskliwością o listki i korzonki, jaka cechuje kobiecą pracę ogrodniczą, co kwiaty zdają się odczuwać i wynagradzać bujnym kwitnieniem. Poleciła także Oakowi, by kazał kościelnemu odwrócić w inną stronę blaszaną rynnę wystającą z paszczy rzygacza, aby na przyszłość zapobiec podobnym wypadkom. W końcu z ową przesadną wspaniałomyślnością kobiety, której niższe instynkty zatruły miłość goryczą, oczyściła napis z błotnistych plam, jak gdyby słowa te były jej miłe, i powróciła do domu.

ROZDZIAŁ XLVII Przygody na wybrzeżu.

Troy szedł w kierunku południowym. Skomplikowane uczucia, na które składały się wstręt do samego siebie i do nudnej monotonii farmerskiego życia, ponure wspomnienia o tej, co już spoczywała na cmentarzu, wyrzuty sumienia wobec żony i ogólna niechęć do przebywania w jej towarzystwie – wszystko to skłaniało go do szukania sobie miejsca na ziemi gdziekolwiek, byle nie w Weatherbury. Obrazy przykrych scen związanych ze śmiercią Fanny wryły mu się głęboko w pamięć, grożąc, że nic ich zatrzeć nie zdoła, i uniemożliwiając mu dalszy żywot w domu Betsaby. O trzeciej po południu stanął u stóp długiego przeszło na milę wzniesienia, które biegnąc ku łańcuchowi wzgórz równoległych z wybrzeżem, tworzyło monotonną granicę miedzy połacią urodzajnych gruntów i bardziej dzikim krajobrazem nadbrzeżnym. W górę wiodła prawie prosta i zupełnie biała droga, a jej dwa brzegi stopniowo zbliżały się do siebie, aż wreszcie w odległości jakichś dwóch mil zlewały się i ginęły na horyzoncie. Tego pogodnego popołudnia na całej długości owej wąskiej i nieprzyjemnie stromej płaszczyzny nie było widać żadnego śladu życia. Troy wlókł się drogą z uczuciem apatii i znużenia, jakiego nie doświadczał od wielu lat. Powietrze było ciepłe i parne, a szczyt wzgórza zdawał się oddalać, w miarę jak on się do niego zbliżał. Dotarł wreszcie do szczytu, a stąd wyłonił się nowy, nieznany widok, wywierając na nim wrażenie niemal takie, jakiego doznał Balboa, ujrzawszy Ocean Spokojny1. Przed nim rozległe stalowe morze przecięte tylko słabo zarysowanymi liniami, jak gdyby wyrytymi nie dość głęboko, by zmącić ogólną jednostajność powierzchni, obejmowało cały rozległy obszar, zataczając krąg dokoła miasta i portu Budmouth; nad nim pałało słońce, tuszując wszystkie inne barwy i powlekając całą okolicę jasnym oleistym lśnieniem. Żadnego ruchu w powietrzu, na lądzie i morzu, prócz kołysania się na falach mlecznobiałej koronki

piany, której frędzle niby jęzory lizały nadbrzeżne kamienie. Troy zeszedł na dół i znalazł się w małej zatoczce zamkniętej skałami. Poczuł w całym ciele jakąś świeżość; postanowił wypocząć tu i przed wyruszeniem w dalszą drogę zażyć kąpieli. Rozebrał się i zanurzył w wodzie. W obrębie zatoki powierzchnia wody była gładka jak sadzawka, co pływakowi nie sprawiało żadnej przyjemności, chcąc więc pokołysać się trochę na falach, przepłynął między dwiema wystającymi skałami, tworzącymi na tym miniaturowym Morzu Śródziemnym rodzaj Słupów Herkulesa. Na nieszczęście istniał tam podwodny prąd niemający dla statków żadnego znaczenia, jednak dla pływaków niebezpieczny, gdyż porywał ich znienacka w swoje wiry. Troy poczuł, że nagle zniosło go w lewo, po czym prąd zakręcił nim w kółko i rzucił na pełne morze. Teraz dopiero przypomniał sobie to miejsce i zrozumiał grożące mu niebezpieczeństwo. Niejeden pływak modlił się tu o śmierć na lądzie i podobnie jak Gonzalo, nie został wysłuchany, toteż Troy zaczął się obawiać, że i on pomnoży zastęp topielców. W zasięgu widzenia nie było ani jednego statku, tylko gdzieś w oddali nad morzem leżało Budmouth, jak gdyby spokojnie przyglądając się jego wysiłkom, a za miastem majaczył port zamgloną siecią lin i masztów. Wszelkie usiłowania, by wpłynąć z powrotem do wylotu zatoczki, niemal doszczętnie go wyczerpały; osłabiony, zanurzał się o kilka cali głębiej niż zazwyczaj, oddychając wyłącznie nosem; kilkanaście razy kładł się na plecy, to znów płynął stylem motylkowym, wreszcie chwytając się ostatniej deski ratunku, postanowił zdać się na łaskę fal i pozwolić, by go zaniosły do jakiegokolwiek miejsca na wybrzeżu, on zaś starał się tylko utrzymać na wodzie i płynąć z falą. Musiało to siłą rzeczy trwać bardzo długo, lecz wydawało mu się niezbyt trudne i choć nie miał wyboru co do miejsca lądowania – obiekty nadbrzeżne mijały go smutnym, powolnym korowodem – zbliżał się jednak wyraźnie do jakiegoś cypla lądu wyłaniającego się w oddali po prawej stronie i rysującego się ostro na tle jaśniejącego słońcem nieba. Oczy płynącego skierowały się na ten cypel jako jedyny środek ratunku po tej stronie nieznanej dali. Jakiś ruchomy punkt przeciął linię widnokręgu i po chwili ukazała się łódź z kilku młodymi marynarzami płynąca na pełne morze.

Wszystkie siły żywotne nagle odżyły w Troyu i skupiły się w wysiłku, by jeszcze przez jakiś czas wytrwać w walce. Utrzymując się na wodzie za pomocą prawej ręki, lewą podniósł przywołującym gestem, to znów bluzgał wodą, krzycząc przy tym, ile miał sił. Jego biała postać w świetle zachodzącego słońca wyraźnie rysowała się na tle ciemniejącej powierzchni morza po lewej stronie łodzi, toteż marynarze natychmiast go spostrzegli. Chwyciwszy za wiosła, odwrócili łódź w przeciwną stronę i śpiesznie skierowali ku niemu, a w pięć lub sześć minut po usłyszeniu jego pierwszego wołania o ratunek dwaj majtkowie wciągnęli go do łodzi. Byli to młodzi marynarze należący do załogi statku kupieckiego; wybrali się właśnie na ląd po piasek. Pożyczyli mu trochę odzieży, by go jako tako ochronić od raptownie wzrastającego zimna, i przyrzekli, że jutro z rana wysadzą go na ląd; po czym nie zwlekając dłużej ze względu na późną godzinę, skierowali się ku przystani, w której zatrzymał się ich statek. Powoli cienie nocy ogarniały rozległy, ścielący się przed nimi obszar wód, a niebawem w niewielkiej odległości, tam gdzie zaokrąglała się linia wybrzeża, tworząc na tle nieba długą wstęgę cienia, zaczęły się wyłaniać szeregi świetlnych punktów wskazując miejsce, gdzie stoi miasto Budmouth, gdyż właśnie na esplanadzie zaczęto zapalać uliczne latarnie. Plusk wioseł był jedynym dźwiękiem rozlegającym się na morzu i gdy tak posuwali się wśród gęstniejącego mroku, światła latarni stawały się coraz jaśniejsze, a każda z nich zdawała się zanurzać płomienny miecz w głąb fal, aż wreszcie pośród innych mglistych kształtów zarysował się przed nimi kadłub statku, do którego zmierzali. Vasco Núñez de Balboa (1475–1517) – awanturniczy podróżnik hiszpański, który podczas jednej ze swych niezwykłych wypraw odkrył Ocean Spokojny i kraje przylegające do Przesmyku Panamskiego. [wróć]

ROZDZIAŁ XLVIII Wątpliwości powstają i znikają.

Nieobecność męża przedłużająca się z godziny na godzinę i z dnia na dzień przejmowała Betsabę uczuciem lekkiego zdziwienia, a zarazem lekkiej ulgi, ale żadne z tych uczuć nie przekraczało granic tego, co zwykliśmy nazywać obojętnością. Należała do niego, a więc sytuacja jej była tak jasno określona, a wszelkie logicznie wypływające z niej możliwości tak ściśle z nią związane, że nie mogła liczyć na żaden wyjątkowy zbieg okoliczności. Zaniechawszy odgrywania roli czarującej kobiety, nauczyła się z obojętnością osoby trzeciej rozpatrywać swą przyszłość w świetle nieuniknionej klęski, zaczęła bowiem widzieć siebie samą i swój los w barwach tak ciemnych, że żadna rzeczywistość nie zdołałaby już tej ciemności spotęgować. Jej wrodzona żywotność i młodzieńcza duma zostały zwarzone, a równocześnie osłabły w niej wszelkie niepokoje o nadchodzące lata, jako że niepokój liczy się z lepszą lub gorszą możliwością, a Betsaba doszła do przekonania, że wszelkie lepsze możliwości już się dla niej skończyły. Wcześniej czy później – a pewnie niezbyt późno – mąż jej powróci, a wtedy dnie dzierżawy Górnego Weatherbury będą policzone. Zarząd dóbr od początku robił pewne trudności w uznaniu Betsaby za spadkobierczynię dzierżawy objętej przez nią po Jamesie Everdene i okazywał jej pewną nieufność ze względu na jej płeć, młodość i urodę, mimo to wyraźne brzmienie testamentu wuja, często wyrażane przed śmiercią uznanie dla jej wyjątkowych zdolności, wreszcie jej energiczne sprawowanie nadzoru nad licznymi stadami owiec i bydła, jakie dostały się w jej ręce jeszcze przed zakończeniem układów, wzbudziły do niej zaufanie, kładąc kres dalszym przeszkodom. Ostatnio Betsaba powzięła pewne wątpliwości, czy małżeństwo jej nie pociągnie za sobą jakichś prawnych powikłań, ale jak dotąd nie zwrócono uwagi na zmianę jej nazwiska; jedno tylko było pewne, że w razie niemożności zapłacenia w nadchodzącym styczniu raty dzierżawnej, nie należy się spodziewać

ze strony Zarządu żadnych względów, na co zresztą nie zasłużyła. Z chwilą utraty dzierżawy czeka ją zaś nieuchronne ubóstwo. Dlatego też Betsaba żyła w przeświadczeniu, że jej plany na przyszłość zostały pokrzyżowane. Nie należała do kobiet umiejących się łudzić bezpodstawną nadzieją, czym różniła się od mniej przewidujących, lecz szczęśliwszych przedstawicielek swojej płci, których nadzieja działa jak mechanizm zegarowy, a byle co wystarczy, by go nakręcić na nowo. Zdawała sobie sprawę, że popełniła fatalny błąd, a godząc się z jego skutkami, spokojnie czekała końca. Pierwszej soboty po zniknięciu Troya pojechała sama na targ do Casterbridge, czego nie zrobiła ani razu od czasu zamążpójścia. Tego dnia szła wolno wśród tłumu farmerów zebranych jak zwykle przed giełdą zbożową i będących jak zwykle przedmiotem ciekawości mieszczuchów, którzy gapili się na nich w przeświadczeniu, że ci przybysze drogo opłacają swój zdrowy wygląd tym, że nie mogą należeć do rady miejskiej. Wtem jakiś człowiek zdający się ją obserwować powiedział coś do innego idącego po jej lewej stronie. Betsaba obdarzona słuchem dzikiego zwierzątka wyraźnie usłyszała jego słowa, mimo że była do niego odwrócona plecami: – Szukam pani Troy. Czy to może właśnie ona? – Tak, to chyba ona – odpowiedział zagadnięty. – Bo mam jej do zakomunikowania przykrą wiadomość. Jej mąż utonął. Betsaba jak gdyby w proroczym przeczuciu wykrztusiła: – Nie, to nieprawda! To niemożliwe! – Nie słyszała już ani nie powiedziała nic więcej. Lodowa powłoka opanowania, jaką się ostatnio opancerzyła, pękła, a wyzwolone fale uczuć runęły na nią z całą siłą. Oczy jej przysłoniła ciemność i upadła. Upadła jednak nie na ziemię. Jakiś mężczyzna o posępnym wyglądzie, obserwujący ją spod podjazdu starej giełdy zbożowej, gdy nadchodziła w grupie farmerów, podskoczył do niej szybko i w chwili, kiedy wydała okrzyk, pochwycił ją w ramiona. – Co się stało? – zapytał Boldwood zwiastuna fatalnej wiadomości, podtrzymując jednocześnie Betsabę. – Jej mąż utonął w tym tygodniu podczas kąpieli w Lulwind Cove.

Strażnik wybrzeża znalazł jego ubranie i zaniósł je wczoraj do Budmouth. Dziwny ogień zamigotał w oczach Boldwooda, a twarz jego spłonęła rumieńcem hamowanego podniecenia wywołanego jakąś tajemną myślą. Wszystkie spojrzenia skupiły się teraz na nim i na zemdlonej Betsabie. Wziął ją na ręce, przygładził fałdy jej sukni, podobnie jak dziecko wygładziłoby piórka zmoczonego przez ulewę ptaka, i zaniósł ją przez brukowany placyk do pobliskiej gospody; minąwszy bramę, przeszedł do gościnnych pokoi i podczas gdy – jakże się ociągając! – składał swój cenny ciężar na kanapie, Betsaba otworzyła oczy. Przypomniawszy sobie wszystko, co zaszło, szepnęła: – Chcę już wrócić do domu! Boldwood opuścił pokój. Przez pewien czas stał na korytarzu, usiłując oprzytomnieć. Wrażenie było zbyt silne, by je mógł od razu ogarnąć świadomością, ale zaledwie zrozumiał, co się stało, pierzchło znów. Bo oto przez niebiańską, złotą chwilę trzymał ją w ramionach. Cóż z tego, że ona o tym nie wiedziała? Ale on tulił ją do siebie i czuł jej pierś przy swojej. Ocknąwszy się z zamyślenia, posłał do niej służącą, a sam wyszedł, by zdobyć trochę szczegółów o wypadku. Okazało się, że ograniczały się one do tego, co już słyszał poprzednio. Potem kazał zaprząc do bryczki konia Betsaby, a gdy wszystko było gotowe, powrócił, by ją o tym powiadomić. Znalazł ją jeszcze bladą i osłabioną, lecz dowiedział się, że podczas jego nieobecności wezwała do siebie człowieka z Budmouth, który przyniósł tę wiadomość, i usłyszała od niego wszystko, co mu było wiadome. Widząc, że Betsaba jest zbyt słaba, by mogła powrócić do domu sama, tak jak przyjechała do miasta, Boldwood z całą delikatnością zaproponował, by pozwoliła wynająć woźnicę lub też by zajęła miejsce w jego wolancie, który był znacznie wygodniejszy od jej bryczki. Za obie propozycje Betsaba uprzejmie podziękowała i farmer natychmiast się oddalił. W pół godziny później, zdobywszy się na wysiłek woli, siedziała już w bryczce i ująwszy jak zwykle lejce, ruszyła w drogę; wyglądała na pozór tak, jak gdyby nic się nie stało. Wyjechała z miasta wąską, krętą

uliczką i posuwała się wolno naprzód nieświadoma drogi ani otoczenia. Pierwsze cienie zmierzchu otulały już ziemię, gdy stanęła przed domem. W milczeniu wysiadła i oddawszy konia stajennemu chłopcu, podążyła natychmiast na piętro. Liddy spotkała ją na schodach. Wiadomość dotarła do Weatherbury już na pół godziny przed powrotem Betsaby i Liddy spojrzała pytająco na swą panią. Ale Betsaba nadal milczała. Weszła do sypialni, usiadła przy oknie i zatopiła się w myślach, aż ogarnęła ją noc i tylko ogólne zarysy jej postaci niejasno rysowały się w ciemności. Ktoś podszedł do drzwi, zapukał i otworzył je. – Czego chcesz, Liddy? – zapytała. – Myślałam, że pani każe przygotować coś do ubrania – rzekła z wahaniem Liddy. – Co takiego? – Żałobę. – Nie, nie! – żachnęła się Betsaba. – Przecież trzeba coś zrobić dla tego biednego… – Nie teraz, to zbyteczne. – Dlaczego? – Bo on żyje. – Skąd pani wie? – zapytała Liddy zdumiona. – Sama nie wiem. Ale gdyby to była prawda, wszystko wyglądałoby inaczej, znano by więcej szczegółów, może byliby go znaleźli, nie wiem dokładnie, co i jak… gdyby naprawdę utonął, sprawa wyglądałaby inaczej. Jestem najzupełniej przekonana, że on żyje! Betsaba uparcie trwała przy tym zdaniu aż do poniedziałku, kiedy dwie okoliczności złożyły się na to, by tę pewność zachwiać. Pierwszą okolicznością była umieszczona w miejscowej gazecie krótka wzmianka, a do niej prócz zręcznego przytoczenia dowodów przypuszczalnej śmierci Troya przez utonięcie dołączono zeznanie młodego lekarza, doktora Barkera z Budmouth, który będący naocznym świadkiem wypadku, opisywał go w liście do redakcji. W liście tym stwierdził, że przechadzał się właśnie skalistym wybrzeżem, gdy na najdalszym skraju zatoczki ujrzał pływaka porwanego przez prąd na otwarte morze; wtedy od razu zorientował się, że człowiek ten ma niewiele szans na ocalenie, o ile nie jest obdarzony wyjątkową siłą muskułów. Prąd unosił go

w stronę wystającego cypla i doktor Barker pośpieszył w tym samym kierunku. Zanim jednak zdążył wspiąć się na dostateczną wysokość, by stamtąd ogarnąć wzrokiem morze, zapadł mrok i nic już nie można było dojrzeć. Drugą okolicznością było przysłanie ubrania Troya celem rozpoznania i stwierdzenia tożsamości, co właściwie zostało już dawno dokonane przez tych, którzy przejrzeli listy znalezione w jego kieszeniach. Mimo całego wzburzenia Betsaba uważała za rzecz oczywistą, że Troy rozbierał się w pełnym przekonaniu, iż za chwilę ubierze się z powrotem, a przypuszczenie, jakoby co innego niż śmierć mogło mu w tym przeszkodzić, było mylne i nie dawało się uzasadnić. Nieco później powiedziała sobie, że skoro wszyscy inni są tego pewni, to byłoby dziwne, gdyby i ona nie podzielała ich zdania. Wtem nagła myśl przyszła jej do głowy, aż rumieniec wystąpił jej na policzki: a może Troy opuścił ją, by połączyć się z Fanny? Czy uczynił to rozmyślnie i tylko zdołał upozorować swą śmierć wypadkiem? Niemniej jednak myśl owa tak bardzo różniąca pozór od rzeczywistości, podsycana minioną zazdrością o Fanny i wspomnieniem skruchy, jaką Troy okazał tamtej nocy, nie uczyniła jej ślepą na wszelką inną możliwość, mniej tragiczną, a jednak dla niej jeszcze straszniejszą. Tegoż wieczora Betsaba, siedząc samotnie przed ogniem żarzącym się na kominku, wzięła do ręki zegarek Troya przysłany jej wraz z innymi należącymi do niego rzeczami. Otworzyła kopertę, tak jak tydzień temu Troy otworzył ją w jej obecności. Spoczywał w niej jeszcze pukiel jasnych włosów, owa drobna iskierka, która spowodowała tak straszny wybuch. „On należał do niej, a ona do niego i odeszli razem – powiedziała sobie. – Ani dla niej, ani dla niego nie jestem niczym, więc po cóż miałabym te włosy zachować? – Wyjęła pukiel i potrzymała go nad ogniem… – Nie, nie spalę go. Zatrzymam jako pamiątkę po tej biednej dziewczynie” – dodała, cofając szybko dłoń.

ROZDZIAŁ XLIX Awans Oaka. Wielkie nadzieje.

Z wolna nadciągała późna jesień, a po niej zima i suche liście grubą warstwą zaścielały trawę i mchy leśne na polankach. Betsaba żyjąca do niedawna w stanie zawieszenia uczuć, które jednak nie było odrętwieniem, teraz żyła w nastroju apatii, która mówiąc ściśle, nie była jeszcze spokojem. Dopóki wierzyła, że Troy żyje, mogła myśleć o jego śmierci, zachowując przy tym chłodną równowagę, lecz teraz, kiedy go prawdopodobnie straciła, żałowała, że przestał już do niej należeć. Zajmowała się nadal gospodarstwem, zgarniała dochody, niewiele o nie dbając; gdy było trzeba, wydawała pieniądze, gdyż to samo czyniła w dniach minionych, dniach przecież niedawnych, a jednak tak dalekich od teraźniejszości. Na ową przeszłość patrzyła poprzez jakąś głęboką otchłań, jak gdyby nie należała już do żyjących, pozostała jej bowiem skłonność do rozmyślań, dzięki której wzorem owych zapleśniałych arystokratów z opowieści poety, mogła siedzieć i rozpamiętywać, jakimi darami obsypywało ją niegdyś życie. Jedynym dodatnim następstwem jej ogólnej apatii było od dawna przez nią odkładane mianowanie Oaka rządcą folwarku; natomiast dla niego, który w rzeczywistości od dłuższego czasu pełnił te obowiązki, zmiana ta, prócz znacznej podwyżki pensji, miała znaczenie raczej minimalne, zyskując mu poważanie wśród służby. Boldwood żył w osamotnieniu i bezczynności. Znaczną część pszenicy i wszystek jęczmień z tegorocznych zbiorów zniszczyła ulewa. Zboże porosło, splątało się w nierozerwalną masę i ostatecznie całymi naręczami rzucano je świniom. To dziwne niedbalstwo i wynikające stąd straty i marnotrawstwo stały się przedmiotem szeptanych uwag w całej okolicy, tym bardziej że, jak wyjaśnił jeden ze służby Boldwooda, nie stało się to przez zapomnienie; zwracano bowiem Boldwoodowi uwagę na niebezpieczeństwo grożące zbożu tak często i w sposób tak naglący, na jaki tylko podwładni farmera mogli sobie pozwolić. Widok świń

odwracających się ze wstrętem od zgniłych kłosów widocznie poruszył Boldwooda, gdyż pewnego wieczora wezwał do siebie Oaka. Czy myśl tę podsunęło mu niedawne mianowanie Oaka rządcą, czy też powstała niezależnie od tego, dość że podczas rozmowy z Gabrielem farmer zaproponował mu objęcie zarządu nad Dolnym Folwarkiem Weatherbury, tłumacząc się tym, że potrzebna mu jest koniecznie pomoc, a nie mógłby nigdzie znaleźć człowieka bardziej godnego zaufania. Zła gwiazda Gabriela zdecydowanie chyliła się ku zachodowi. Betsaba, dowiedziawszy się o tej propozycji – gdyż Oak musiał ją o niej zawiadomić – z początku z lekka się opierała. Jej zdaniem dwa folwarki zajmowały zbyt dużą przestrzeń, by jeden człowiek mógł sprawować nad nimi nadzór. Boldwood, kierując się widocznie względami natury raczej osobistej niż wyrachowaniem, oświadczył, że gotów jest dać Oakowi konia na jego wyłączny użytek, a wtedy propozycja jego nie będzie nasuwała żadnych trudności, gdyż oba folwarki graniczą ze sobą. Podczas tych układów Boldwood nie komunikował się z Betsabą osobiście, lecz za pośrednictwem Oaka będącego między nimi łącznikiem. Ostatecznie wszystko ułożyło się zgodnie i oto widzimy Oaka, jak na rosłym wierzchowcu objeżdża codziennie wzdłuż i wszerz dwa tysiące akrów, a czyni to z twarzą tak czujną i pogodną, jak gdyby zbiory te należały do niego, podczas gdy pani jednej połowy tego bogactwa i pan drugiej połowy siedzą w swoich pokojach w ponurym smutku i odosobnieniu. Skutkiem tego na wiosnę w całej wsi zaczęto opowiadać, że Gabriel Oak jakoś szybko porasta w pierze. – I co wy na to? – mówiła Zuzanna Tall. – Nasz Gabryś rychtuje się całkiem na panicza. Parę razy w tygodniu wkłada błyszczące buty niepodbite gwoździami, w niedzielę – cylinder, a o pasterskim kitlu już nawet zapomniał. Kiedy patrzę na takiego, co to z głową do góry kroczy dumnie jak paw, to do cna głupieję i zapominam języka w gębie. Prawdopodobnie wiedziano, że Gabriel pobiera od Betsaby stałą pensję niezależnie od dochodów płynących z gospodarstwa; prócz tego jednak zawarł z Boldwoodem umowę zapewniającą mu udział w zyskach, udział wprawdzie niewielki, ale wszak zarobek tego rodzaju uważany był za bardziej zaszczytny niż zwykła pensja, przy tym mógł

się powiększać, podczas gdy miesięczne wynagrodzenie pozostawało niezmienne. Niektórzy zaczęli go uważać za skąpiradło, gdyż mimo że jego sytuacja uległa znacznej poprawie, prowadził tryb życia równie skromny jak przedtem: mieszkał nadal w tym samym domku, sam obierał sobie ziemniaki, cerował skarpetki, a nawet czasem sam słał sobie łóżko. Ale że Oak był nie tylko wyzywająco obojętny na ludzkie gadanie, lecz uporczywie trzymał się swoich starych zwyczajów i nawyków, po prostu dlatego, że były stare, więc budziło to w ludziach wątpliwości co do kierujących nim pobudek. W duszy Boldwooda zakiełkowała ostatnio wielka nadzieja, a jego zapamiętała miłość do Betsaby zasługiwała chyba tylko na miano szaleństwa, którego czas, okoliczności ani złe czy dobre o niej pogłoski nie zdołałyby zniszczyć ani osłabić. Ta gorączkowa nadzieja niby ziarnko gorczycy rozrosła się w okresie uspokojenia, jaki nastąpił po rozpowszechnieniu się ogólnego mniemania, że Troy utonął. Nadzieję tę żywił nieśmiało, nieledwie powstrzymywał się od brania jej na serio, w obawie, by rzeczywistość nie odsłoniła całego szaleństwa jego pragnień. Betsaba na skutek ogólnych nalegań zdecydowała się wreszcie przywdziać żałobę, a widok jej, wchodzącej co tydzień w tym stroju do kościoła, bardziej jeszcze podsycał nadzieje Boldwooda, że nadchodzi czas, może jeszcze bardzo daleki, lecz bądź co bądź coraz bliższy, kiedy to jego wierne czekanie zostanie wynagrodzone. Nie potrafił jeszcze określić, jak długo to czekanie będzie trwało, tymczasem pragnął się tylko dowiedzieć, czy niedawne ciężkie przeżycia nauczyły Betsabę lepiej niż przedtem oceniać uczucia innych ludzi, a przy tym wierzył, że o ile kiedykolwiek zgodzi się wyjść za mąż, to tylko za niego. Miała wszak w duszy podłoże uczuć szlachetnych, a wyrzuty, jakie niegdyś sobie czyniła z powodu wyrządzonej mu bezmyślnie krzywdy, może teraz wystąpią wyraźniej niż przed jej zaślepieniem i rozczarowaniem. Mając na uwadze jej dobroć, może zdoła zbliżyć się do niej i zaproponować, by zawarli ze sobą przyjazny, lecz raczej oficjalny układ, oparty na obustronnych korzyściach, odsuwając jego wykonanie na jakąś dalszą przyszłość, a tymczasem on niczym nie zdradzałby siły swych uczuć. Takie to nadzieje powstały w duszy Boldwooda. W oczach mężczyzny w średnim wieku Betsaba była obecnie

jeszcze bardziej czarująca niż przedtem. Jej wybujały temperament przygasł, a jej pierwotny urok w świetle pospolitych zdarzeń dnia powszedniego nie był już tak oszałamiający, jakim mu się wydawał dawniej; słowem, była jak gdyby przygotowana do wstąpienia w ten drugi okres poetyczny, tracąc przy tym niewiele z okresu poprzedniego. Powrót Betsaby po dwumiesięcznym pobycie u ciotki posłużył rozkochanemu i stęsknionemu farmerowi za pretekst do bezpośredniego zapytania, jak się miewa jego ukochana po dziewięciu miesiącach przypuszczalnego wdowieństwa, oraz do zbadania, jak się obecnie do niego odnosi. Sposobna ku temu chwila nadarzyła się podczas sianokosów, kiedy Boldwoodowi udało się zbliżyć do Liddy pomagającej w pracy na łące. – Rad jestem, Liddy, że cię widzę pracującą na powietrzu – powiedział do niej żartobliwie. Uśmiechnęła się niepewnie, dziwiąc się w duszy, że ją tak poufale zagadnął. – Spodziewam się, że pani Troy czuje się dobrze po tak długiej nieobecności – mówił dalej tonem tak zdawkowym, że najbardziej obojętny sąsiad nie zapytałby inaczej. – Jest zdrowa, proszę pana. – I w dobrym humorze? – Tak, w zupełnie dobrym humorze. – Więc w niedobrym humorze, powiadasz? – Ależ nie, powiedziałam, że jest w zupełnie dobrym humorze. – Mówi ci o wszystkich swoich sprawach? – O nie, proszę pana. – Może tylko o niektórych? – Tak, proszę pana. – Pani Troy ma do ciebie dużo zaufania i zapewne nie bez słuszności. – O, tak, proszę pana. Wszak byłam przy niej podczas tych wszystkich smutnych wydarzeń, kiedy to pan Troy utonął, i przypuszczam, że gdyby znów miała wyjść za mąż, to i wtedy bym przy niej pozostała. – Więc pani Troy ci to przyrzekła? To zresztą zupełnie naturalne

– mówił dalej dyplomatycznie kochanek, drżąc przy tym ze wzruszenia, gdyż ze słów Liddy wywnioskował, że jego najdroższa myśli o powtórnym zamążpójściu. – No nie, tego mi nie przyrzekła. Ja tylko sama tak sobie myślę. – Tak, tak, rozumiem. Gdy napomyka o powtórnym wyjściu za mąż, to wtedy uważasz, że… – Ależ nie, pani Troy nigdy mi o tym nie wspomina – rzekła Liddy, myśląc w duszy, że ten Boldwood strasznie głupieje. – Rzecz prosta – rzekł szybko, tracąc znów nadzieję. – Ale, Liddy, nie sięgaj grabiami tak daleko. Przy grabieniu ruchy powinny być krótkie i szybkie. A wracając do twojej pani, to sądzę, że teraz, kiedy całą władzę ujęła znów w swoje ręce, to chyba już się jej nie wyrzeknie. – Moja pani kiedyś mi powiedziała, ale chyba żartem, że pewnie znów mogłaby wyjść za mąż, ale dopiero za siedem lat, licząc od przeszłego roku, gdyby przez ten czas pan Troy już do niej nie powrócił. – Ach, więc od dziś za sześć lat? Tak powiedziała? Ale każdy rozsądny człowiek przyzna, że mogłaby już teraz wyjść za mąż, mimo że prawnicy inaczej się na to zapatrują. – Czy pan się ich radził? – zapytała naiwnie Liddy. – Co znowu! – odparł Boldwood, czerwieniąc się. – Słuchaj, Liddy, pan Oak powiedział, że jeżeli nie masz ochoty, to możesz już sobie odejść. Ja przejdę się jeszcze trochę dalej. Do widzenia, Liddy! Odszedł zły na siebie i zawstydzony, że po raz pierwszy w życiu zrobił coś, co można by nazwać podstępem. Biedny Boldwood posiadał tyleż finezji i sprytu co taran do rozbijania murów i czuł się zmieszany, że okazał się głupcem, a co gorsze, naraził się na śmieszność. Ale mimo wszystko w zamian za to zyskał wyjaśnienie co do jednego faktu. A fakt ten był szczególnie ważny i krzepiący, i choć niepozbawiony smutku, to jednak doniosły i realny. Mniej więcej za sześć lat od dziś Betsaba pewnie wyjdzie za niego. W nadziei tej było już coś określonego, bo choć w słowach jej na temat małżeństwa nie było żadnej głębszej myśli, to jednak brzmiało w nich pewne prawdopodobieństwo, że tak się istotnie stanie. Ta przyjemna myśl nie opuszczała go ani na chwilę. Sześć lat to długi okres czasu, ale o ileż krótszy niż nigdy! A wszak tak długo musiał

godzić się z myślą, że to nie nastąpi nigdy. Jakub czekał na Rachelę dwa razy po siedem lat. Ale co znaczy sześć lat, gdy chodzi o taką kobietę jak Betsaba? Usiłował w siebie wmówić, że milsze mu będzie czekanie, niż gdyby miał ją zdobyć od razu. Boldwood czuł, że miłość jego jest tak głęboka, silna i wieczna, że Betsaba dotychczas nie zdołała jej ocenić w całej rozciągłości, a cierpliwość, jaką jej okaże podczas tego czekania, da mu sposobność do złożenia jej pod tym względem pięknego dowodu. On potrafi przetrwać te sześć lat, jak gdyby te lata były sześcioma minutami, bo czym dla niego jest wartość czasu na ziemi wobec jego miłości! Podczas tych sześcioletnich czystych, idealnych konkurów dowiedzie jej, że niczego na świecie nie pragnie tak jak spełnienia swych marzeń. A tymczasem minęło najpierw wczesne, potem późne lato i nadszedł tydzień, w którym odbywał się wielki jarmark w Greenhill. Na jarmark ten tłumnie ściągali ludzie z Weatherbury.

ROZDZIAŁ L Jarmark owczy. Troy dotyka ręki swej żony.

Miasto Greenhill miało dla południowego Wessexu takie znaczenie jak dla Rosji Niżny Nowogród, a dzień jarmarku owczego był najweselszym, najbardziej gwarnym i zgiełkliwym dniem w całym roku. To doroczne święto odbywało się na samym szczycie wzgórza, gdzie zachowały się jeszcze w dość dobrym stanie szczątki starożytnych okopów tworzących olbrzymi, gdzieniegdzie tylko przerwany wał ochronny opasany rowem biegnącym dokoła szczytu wzgórza. Do dwóch głównych wejść po przeciwległych stronach wzgórza wiodły kręte drogi, a płaska zielona przestrzeń obejmująca dziesięć do piętnastu akrów i otoczona wałem była miejscem, gdzie odbywał się jarmark. Na placu tym wznosiło się kilka stałych budynków, ale większość przybyłych na jarmark gości wolała odpoczywać i posilać się w płóciennych namiotach ustawionych tam na czas ich pobytu. Pasterze przybywający tu z daleka ze swymi stadami wyruszali z domu na dwa, trzy dni, a czasem na cały tydzień przed jarmarkiem, pędząc owce nie więcej niż po dziesięć do dwunastu mil dziennie i pozwalając im spocząć tylko nocami na zawczasu upatrzonych i wynajętych polach przylegających do bocznych dróg, gdzie stado pasło się po całodziennym poście. Każdy pasterz szedł za swoim stadem z przewieszoną przez ramię torbą zawierającą skrzynkę z narzędziami oraz żywność na cały tydzień; w ręce trzymał kij pasterski służący mu za pielgrzymi kostur. Wiele owiec osłabło lub okulało po drodze, a nawet niejedna się okociła. Dla pomocy w takich wypadkach za stadem wyruszającym z odległych miejscowości podążał często kucyk zaprzężony do wozu, w którym słabsze owce odbywały pozostałą część podróży. Folwarki w Weatherbury nie były tak oddalone od wzgórza, toteż tego rodzaju przygotowania uważano tam za zbyteczne. Mimo to połączone owczarnie Betsaby i farmera Boldwooda tworzyły stada tak

cenne i liczne i wymagały tak czujnej opieki, że prócz pasterza z folwarku Boldwooda i Kaina Balla towarzyszył im również Gabriel Oak i szedł wraz z nimi przez starożytne, na pół zrujnowane miasto Kingsbere i dalej przez płaskowzgórze; za nim kroczył wierny stary pies George. Gdy tego ranka jesienne słońce musnęło Greenhill i oświetliło osrebrzoną rosą płaszczyznę na szczycie wzgórza, wśród żywopłotów ciągnących się podwójnymi pasami przez całą rozległą okolicę wzbiły się tumany kurzu. Te chmury kurzu skupiały się u stóp wzgórza i w miarę jak opadały, zaczęły się spod nich wyłaniać szeregi owiec wspinających się po krętych dróżkach wiodących na szczyt. Tak w wolnym pochodzie drogami wiodącymi do głównych wejść dążyły jeden za drugim całe ich zastępy: szły rogate i bezrogie, stada niebieskie i stada czerwone, stada żółte i brązowe, a nawet zielone i nakrapiane kolorem łososiowym, zależnie od fantazji kolorysty i zwyczaju obowiązującego w danym folwarku. Ludzie nawoływali się, psy z przejęciem szczekały, ale stłoczone gromady wędrownicze w ciągu długiej męczącej podróży prawie zupełnie zobojętniały na wszelkie hałasy i tylko od czasu do czasu żałośnie pobekiwały zaniepokojone niezwykłością wrażeń; tu i ówdzie zaś rosły pasterz wyłaniał się sponad stada, górując nad nim niby ogromne bożyszcze otoczone klęczącą rzeszą wiernych. Znaczna część spędzonych na jarmark owiec należała do rogatej rasy rozpowszechnionej w hrabstwie South Down i Wessex; do tej samej rasy należały przeważnie owce Betsaby i farmera Boldwooda. Stada te przybyły na plac około godziny dziewiątej rano; kręcone rogi wdzięcznym geometrycznym półkolem otaczały ich skronie, a pod każdym rogiem kryło się białoróżowe uszko. Przed i za nimi kroczyły inne odmiany – istne pantery jeśli chodzi o puszystość sierści, brakowało im tylko plam na futrze. Było tam również trochę owiec rasy oksfordzkiej, których wełna zaczynała się zwijać w loki jak lniane włosy dziecka, pod tym względem przewyższała je jednak zniewieściała rasa leicesterska, choć z kolei i ona miała wełnę nie tak kędzierzawą jak rasa cotswoldzka. Najbardziej malowniczo przedstawiało się niewielkie stadko z Exmor przybyłe tego roku na jarmark; ich srokate czarno-białe

głowy i nogi, grube czarne rogi i warkocze wełny zwisające z ciemnych czół ożywiały monotonię innych otaczających je stad. Wszystkie te beczące, dyszące i zmęczone zastępy wkroczyły na plac, gdzie wczesnym rankiem wpędzono je do zagród, przy czym każdy pies należący do stada został uwiązany w rogu swojej zagrody. Przecinające zagrody uliczki dla pieszych zaroiły się niebawem od kupców i sprzedawców przybyłych z bliska i z daleka. Około południa po przeciwległej stronie wzgórza zupełnie odmienny widok zaczął przyciągać oczy przybyłych. Na placu zaczęto rozpinać wyjątkowo nowy i obszerny namiot. W miarę jak rósł dzień, stada zaczynały przechodzić do rąk nabywców, a pasterze zwolnieni od pełnienia swych obowiązków zaczęli zwracać uwagę na namiot, wypytując o jego przeznaczenie człowieka zajętego w tej chwili ustawianiem go i całkowicie pochłoniętego zawiązywaniem jakiegoś opornego węzła. – Odbędzie się tu przedstawienie Królewskiego Cyrku. Jazda Turpina do Yorku i śmierć Czarnej Bess – odparł śpiesznie zagadnięty, nie odrywając oczu od węzła. Gdy tylko ukończono rozpinanie namiotu, zabrzmiały skoczne melodie orkiestry i ogłoszono zapowiedź przedstawienia. Na widocznym podwyższeniu ukazała się Czarna Bess jako żywe potwierdzenie – o ile było ono potrzebne – krasomówczej, ustnej zapowiedzi wykrzykiwanej głośno przy wejściu dla publiczności. To gorące wezwanie tak przemówiło do serc i umysłów gości, że wkrótce zaczęli tłumnie napływać do wejścia, a na najwidoczniejszym miejscu przepychali się Jan Coggan i Józef Poorgrass zwolnieni na to święto od pracy. – Ten wysoki ordynus popchnął mnie! – pisnęła jakaś kobieta stojąca przed Janem w miejscu, gdzie tłok był największy. – Jakże mam paniusi nie popychać, skoro inni szturchają mnie w plecy – usiłował tłumaczyć się Jan, odwracając ku stojącym za nim ludziom tylko głowę, gdyż resztę ciała miał uwięzioną w tłumie niby w kleszczach. Nastała cisza, po czym znów zagrzmiały tony trąb i bębnów. Zachwycony tłum zakołysał się i znów zepchnął Coggana i Poorgrassa na plecy stojących przed nimi kobiet.

– Że też słabe niewiasty muszą zawsze padać ofiarą takich brutali! – zawołała jedna z kobiet, chwiejąc się jak trzcina pod naporem wichru. – Ludzie! – odwołał się Coggan poważnie do napierającego mu na plecy tłumu. – Czyście kiedy słyszeli podobne bzdury, jakie ta baba plecie? Klnę się na Boga, jakem żyw, że gdyby mi się tylko udało wydobyć z tej prasy do serów, toby mnie te wściekłe baby popamiętały! – Nie unoś się tak, Janie – błagał go szeptem Poorgrass. – One gotowe jeszcze zwołać tu swoich mężów, żeby nas pomordowali, gdyż po ich oczach poznaję, że to grzeszny gatunek kobiet. Jan powstrzymał język, dając się z łatwością uciszyć, by zadowolić przyjaciela, i tak stopniowo dotarli do stóp drabiny. Poorgrass, spłaszczony przez tłum jak szmaciany pajac, tak mocno ściskał w rozgrzanej garści przygotowany już od pół godziny sześciopensowy pieniążek, że kasjerka, kobieta o ubielonej twarzy i ramionach połyskujących mosiężnymi bransoletami i szklaną biżuterią, przyjmując od niego zapłatę szybko rzuciła monetę w obawie, że umyślnie ją rozgrzał, by jej poparzyła palce. Wreszcie wszyscy weszli, a płótno namiotu oglądane od zewnątrz wydęło się w niezliczone wypukłości wypchane przez ludzkie głowy, łokcie i plecy i wyglądało niby wór napełniony ziemniakami. Z tyłu, za głównym wielkim namiotem stały jeszcze dwa małe namioty-ubieralnie. Jeden, przeznaczony dla wykonawców ról męskich, przedzielony był zasłoną na dwie części, a w jednej z nich siedział na trawie i wciągał na nogi buty z cholewami młody człowiek, w którym od razu poznajemy sierżanta Troya. Pojawienie się Troya w tych okolicznościach da się pokrótce wytłumaczyć. Okręt, na który przywieziono go wówczas w pobliżu Budmouth, miał właśnie wyruszyć na dalszy rejs i tylko czekał na skompletowanie nielicznej załogi. Troy, zapoznawszy się z warunkami najmu, zaciągnął się do służby okrętowej, ale przed wyruszeniem wysłano na jego prośbę łódź celem przeszukania brzegów zatoki Lulwind Cove, lecz jak przewidywał, ubranie jego zostało już stamtąd zabrane. Ostatecznie dostał się do Stanów Zjednoczonych, gdzie w różnych miastach pędził niepewny żywot, zarabiając na utrzymanie dawaniem lekcji gimnastyki, fechtunku, szermierki i boksu. Wystarczyło

parę miesięcy, by mu takie życie obrzydło. W naturze swej miał pewien zwierzęcy rodzaj wyrafinowania i jakkolwiek ta niezwykła sytuacja bawiła go, dopóki mógł z łatwością zaspokajać swe potrzeby, to stawała się wręcz przykra, gdy mu zaczęło brakować pieniędzy. W dodatku nie opuszczała go myśl, że przecież mógł z powrotem odzyskać własny dom i wszelkie wygody, gdyby tylko zdecydował się zawitać znów do Anglii i do folwarku Weatherbury. Toteż często oddawał się dociekaniom, czy też Betsaba uwierzyła w jego śmierć. W końcu znalazł się znów w Anglii. Mimo to myśl o zbliżeniu się do Weatherbury coraz mniej go pociągała i stopniowo słabła chęć ponownego wstąpienia w utartą koleinę dawnego życia. Wylądowawszy w Liverpoolu, z przykrością uświadomił sobie, że przyjęcie, jakie go czeka w domu, nie będzie bynajmniej przyjemne, bowiem to, co w Troyu zastępowało uczucie, było tylko przypadkowym kapryśnym sentymentem i czasem pociągało za sobą nie mniej kłopotów niż prawdziwe, zdrowe i silne uczucie. Betsaba nie była kobietą, z którą można było igrać bezkarnie, ani kobietą umiejącą cierpieć w milczeniu, jakże więc on potrafi znieść pożycie z mądrą żoną, wobec tego, że po powrocie będzie musiał zawdzięczać jej dach nad głową i całe utrzymanie? Co więcej, nie było wykluczone, że jego żona wkrótce utraci dzierżawę folwarku, o ile jej już nie utraciła, a wtedy z kolei on będzie obowiązany zapewnić jej utrzymanie. Więc cóż go czeka? Życie w ubóstwie i to wiecznie powracające widmo Fanny, które jemu będzie odbierało spokój, a jej nasuwało słowa pełne goryczy. Dlatego też połączone uczucia niesmaku, żalu i wstydu sprawiały, że z dnia na dzień odkładał datę powrotu i byłby w ogóle zaniechał tej myśli na zawsze, gdyby mógł zapewnić sobie gdzie indziej wygodną egzystencję, na jaką bądź co bądź mógł liczyć w Weatherbury. W tym samym czasie – w lipcu, na dwa miesiące przed wrześniowym jarmarkiem w Greenhill, spotkał się z wędrownym cyrkiem dającym przedstawienia na peryferiach pewnego miasta na północy Anglii. Troy zademonstrował dyrektorowi cyrku swe umiejętności, poskramiając narowistego konia, trafiając kulą z konia w pełnym galopie w zawieszone na gałęzi jabłko oraz inne tym podobne sztuczki. Dzięki tym umiejętnościom – przeważnie nabytym podczas służby w pułku dragonów – został przyjęty do trupy cyrkowej i oto

przystąpiono do wystawienia sztuki o Turpinie, w której Troy miał odgrywać rolę tytułową. Troy nie był zbyt dumny z dowodów uznania, jakich mu niewątpliwie nie szczędzono, lecz spodziewał się, że to zajęcie zapewni mu kilka tygodni utrzymania, pozostawi czas do namysłu. Tak więc przypadkowo i bez określonego planu na przyszłość znalazł się wraz z całą trupą na jarmarku w Greenhill. Tymczasem łagodne jesienne słońce chyliło się ku zachodowi, a przed głównym pawilonem rozegrała się inna scena. Betsaba, przyjechawszy na jarmark wolantem powożonym przez cudacznego Poorgrassa, podobnie jak inni przeczytała lub usłyszała ogłoszenie zawiadamiające, że pan Francis, słynny międzynarodowy jeździec i mistrz woltyżerki odegra rolę Turpina, a ponieważ była młoda i niesterana życiem, więc nic dziwnego, że zapragnęła go zobaczyć. Przedstawienie to miało być znacznie wspanialsze i ciekawsze od innych drobnych widowisk grupujących się przy nim niby stadko kurcząt dokoła kwoki. Tłum wszedł już do namiotu i Boldwood czyhający od rana na sposobność pomówienia z Betsabą, widząc ją nieco osamotnioną, pośpieszył do niej. – Mam nadzieję, że sprzedaż owiec powiodła się pani dobrze! – zagadnął ją nerwowo. – O, tak, dziękuję panu – rzekła Betsaba, rumieniąc się. – Udało mi się je sprzedać jeszcze po drodze, tak że nawet nie musiałam opłacać placowego. – A teraz jest pani zupełnie wolna? – Tak, muszę tylko jeszcze poczekać dwie godziny na pewnego kupca. Gdyby nie to, mogłabym zaraz wracać do domu. Przeczytałam właśnie na tym dużym namiocie ogłoszenie o przedstawieniu. Czy pan kiedy już widział Jazdę Turpina do Yorku? Podobno ten Turpin to postać prawdziwa. – O, tak, najzupełniej prawdziwa. Zdaje mi się nawet, że Jan Coggan twierdzi, jakoby jego krewny znał osobiście Toma Kinga, który był przyjacielem Turpina. – Tak, ale Coggan zwykł opowiadać różne historie o swoich krewnych. Wątpię, czy wszystkie można uważać za prawdziwe. – Słusznie, wszak znamy dobrze Coggana. Losy Turpina są jednak

prawdziwe. Pewnie pani nigdy nie oglądała tego widowiska? – Nie, nigdy. Gdy byłam dzieckiem, nie pozwalano mi chodzić do cyrku… Ale co to? Słyszy pan? Co to za tupanie? I czego tak krzyczą? – Pewnie Czarna Bess już się rozpoczęła. Czy się nie mylę, że pani chciałaby zobaczyć to widowisko? Proszę mi wybaczyć, jeżeli się mylę, ale gdyby pani naprawdę zechciała, to z przyjemnością wystarałbym się o miejsce dla pani. – Widząc, że Betsaba waha się, dodał: – Ja nie zostanę, bo już to przedtem widziałem. Okazało się, że Betsaba miała ochotę zobaczyć przedstawienie, i już postawiła stopę na pierwszym stopniu schodków, lecz cofnęła ją, obawiając się wejść tam sama. Spodziewała się, że może nadejdzie Oak, którego pomoc w takich wypadkach uważała za coś zupełnie naturalnego, ale Oak jakoś nie zjawiał się, więc powiedziała: – Gdyby pan był łaskaw wejść tam najpierw sam i dowiedzieć się, czy znajdzie się jeszcze dla mnie miejsce, to może weszłabym tam na chwilkę. Wkrótce potem Betsaba znalazła się w namiocie wprowadzona przez Boldwooda, który wskazawszy jej miejsce „zarezerwowane”, sam się oddalił. Tym zarezerwowanym miejscem była ława ustawiona na najbardziej widocznym podwyższeniu, obita czerwonym suknem i wysłana dywanem i Betsaba z zakłopotaniem stwierdziła, że w całym cyrku ona jedna siedzi na ławie, a wszyscy inni widzowie stoją dokoła areny, skąd za połowę ceny mają widok dwa razy lepszy niż ona. Toteż na nią tronującą na tym honorowym miejscu, na tle szkarłatnego oparcia ławy zwróciło się tyleż oczu, co na klowna i kucyki rozpoczynające przedstawienie. Turpin jeszcze się nie ukazał. Znalazłszy się już na miejscu, Betsaba musiała się pogodzić z sytuacją i pozostać; usiadła więc i z pewną godnością rozpostarła fałdy sukni po obu stronach ławy, roztaczając nad całą widownią nieznany tu wdzięk kobiecości. Wkrótce pośród widzów stojących u jej stóp zauważyła gruby, czerwony kark Coggana, a nieco dalej świątobliwy profil Józefa Poorgrassa. Wnętrze pogrążone było w jakimś szczególnym półmroku. Jasną, lecz cokolwiek przyćmioną przezroczystość pogodnego jesiennego popołudnia spotęgowały do iście rembrandtowskich efektów nieliczne

promienie słońca, które przenikając przez otwory i szczeliny w płótnie, rzucały jak gdyby strumienie złotego pyłu poprzez lekką, niebieskawą mgiełkę mroku, przeszywały namiot i padały na przeciwległe ściany, czyniąc wrażenie zawieszonych tam lampek. Troy, chcąc przed wyjściem na arenę rzucić okiem na widownię, spojrzał przez dziurkę w płótnie garderoby i ujrzał na wprost siebie swą nieświadomą niczego żonę siedzącą, jak już powiedziano, na podwyższeniu niby królowa turnieju. Zmieszany cofnął się w popłochu, bo jakkolwiek przebranie dostatecznie kryło jego postać, czuł, że po głosie pozna go natychmiast. W ciągu dnia kilkakrotnie przychodziło mu na myśl, że ktoś z Weatherbury może zjawić się na jarmarku i poznać go, lecz możliwość tę zlekceważył. „Mają mnie poznać, to niech poznają” – powiedział sobie. Ale oto ukazała mu się Betsaba we własnej osobie, a rzeczywistość tego obrazu przewyższała wszystko, co sobie wyobrażał przedtem, więc zaczął żałować, że tej możliwości nie przewidział. Wyglądała tak czarująco i niewinnie, że jego chłód w stosunku do mieszkańców Weatherbury uległ gwałtownej zmianie. Nie przypuszczał, by w okamgnieniu mogła uczynić na nim tak wielkie wrażenie. Więc co robić? Czy ma wyjść na arenę, jak gdyby nigdy nic? Nie mógł się na to zdobyć. Niezależnie od dyplomatycznych względów nakazujących mu robić wszystko, by go nie poznano, poczuł nagle rodzaj wstydu na myśl, że ta urocza młoda żona, która już nim gardzi, będzie nim gardziła jeszcze więcej, kiedy się dowie, że on po tak długiej nieobecności znajduje się w tak nędznym położeniu. Toteż zaczerwienił się na to przypuszczenie rozdrażniony niesłychanie na myśl, że niechęć do Weatherbury skłoniła go do wędrowania w tak mizernym charakterze po okolicy. Ale Troy nie był nigdy równie pomysłowy jak wtedy, gdy znajdował się w sytuacji pozornie beznadziejnej. Szybko rozchylił zasłonę dzielącą go od pomieszczenia przeznaczonego dla właściciela, a zarazem dyrektora cyrku, który w tej chwili, na pół ubrany, reprezentował do pasa indywiduum zwane Tomem Kingiem – od pasa do stóp zaś – wspomnianego wyżej szanownego dyrektora trupy. – A niech to diabli! – zawołał Troy.

– Co się stało? – To, że w namiocie znajduje się pewien łajdak, mój wierzyciel, z którym nie chciałbym się spotkać za nic w świecie, bo niechbym tylko otworzył gębę, to mnie pozna i przyłapie jak amen w pacierzu. Co tu robić? – Nie wiem. Wiem tylko, że musisz pan zaraz wejść na arenę. – Nie mogę. – Ależ przedstawienie już się zaczęło. – Więc niech pan ogłosi, że Turpin przeziębił się i dostał takiej chrypki, że nie może mówić, lecz mimo to odegra równie dobrze swoją rolę bez słów. Dyrektor potrząsnął głową. – Wszystko mi jedno. Wiem tylko, że gęby nie otworzę – oświadczył Troy stanowczo. – Zaraz. Niech się zastanowię… Już wiem, jak to urządzimy – rzekł dyrektor, zdając sobie sprawę, że w takiej chwili byłoby fatalnie pokłócić się z wykonawcą głównej roli. – Nie będę im tłumaczył, dlaczego pan nic nie mówi. Odegraj pan swoją rolę w milczeniu i tylko od czasu do czasu w najbardziej dramatycznych miejscach staraj się pan podkreślać akcję za pomocą odpowiednich, niby odruchowych gestów. Nikt się nie zorientuje, żeś pan opuścił w roli tekst słowny. Pomysł ten okazał się możliwy do wykonania, gdyż rola Turpina nie wymagała wielu słów, a cały urok sztuki polegał na samej akcji. Toteż w oznaczonej chwili Czarna Bess skoczyła na trawiastą arenę powitana gorącymi oklaskami widowni. W scenie o północy przy rogatce, kiedy Bess i Turpin ścigani są przez konną policję i zaspany strażnik w szlafmycy z chwaścikiem zapewnia, że żaden jeździec tędy nie przejeżdżał, z piersi Coggana wyrwał się gromki okrzyk: „Doskonale!” – głusząc zgiełk jarmarku i beczenie owiec. Poorgrass uśmiechnął się w rozkosznym zrozumieniu dramatycznego kontrastu między naszym bohaterem, który z zimną krwią przeskakuje przez barierę rogatki, i ścigającymi go wrogami pod postacią przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości, zmuszanymi do bezradnego zatrzymania się i czekania, aż ich strażnik przepuści. Podczas sceny śmierci Toma Kinga nie mógł się powstrzymać, by nie pochwycić Coggana za rękę, szepcząc

ze łzami w oczach: – Przecież on go naprawdę nie zastrzelił, Janie, tylko tak na niby…? Z kolei w ostatniej scenie, kiedy dwunastu ochotników spośród widzów miało wynosić z areny ciało dzielnej, wiernej Bess złożone na desce, Poorgrass pomógł im dźwigać i wezwawszy Jana, by się do niego przyłączył, rzekł do niego: – Będzie co opowiadać przez długie lata u Warrena, a i dzieci nasze będą miały co opowiadać. I rzeczywiście przez długie lata w Weatherbury Józef z miną człowieka mającego bogatą przeszłość opowiadał, jak to własnymi rękami dotykał kopyt Bess leżącej na desce nad jego ramieniem. Jeżeli prawdą jest, jak twierdzą niektórzy myśliciele, że nieśmiertelność polega na trwaniu w pamięci ludzkiej, to Bess z pewnością zdobyła ją w tym dniu, o ile nie zasłużyła na nią już wcześniej. Tymczasem Troy, chcąc jak najbardziej zmienić swą fizjonomię, dodał jeszcze kilka szczegółów do charakteryzacji, jaką zwykle stosował w tej roli, a choć przed wejściem czuł się bardzo nieswojo, to przemiana za pomocą odpowiedniego „odrutowania” twarzy czyniła go bezpiecznym w oczach Betsaby i jej służby. Mimo to po skończonym przedstawieniu odetchnął z ulgą. Wieczorem odbyło się drugie przedstawienie i namiot był jasno oświetlony. Tym razem Troy odegrał swą rolę spokojnie, odważając się nawet w niektórych epizodach wprowadzić kilka słów, i właśnie kończył już rolę, gdy stojąc na brzegu areny przyległym do pierwszego rzędu widzów, zauważył nagle w odległości jarda utkwione w siebie spojrzenie jakiegoś człowieka. Troy pośpiesznie zmienił miejsce, poznawszy w obserwatorze szelmę Pennywaysa, ekonoma i zaciekłego wroga swej żony, który dotychczas wałęsał się w okolicy Weatherbury. Zrazu Troy postanowił nie zwracać na to uwagi i wytrwać w danej sytuacji. Było bardzo prawdopodobne, że ten człowiek go poznał, ale niezupełnie pewne. Później jednak dawne obawy Troya, by pogłoski o jego powrocie nie wyprzedziły go w Weatherbury, odżyły w nim ze zdwojoną siłą, tym bardziej że czuł, iż wiadomość o jego obecnym zajęciu jeszcze dotkliwiej skompromituje go w oczach żony. Co więcej,

na wypadek gdyby postanowił wcale do niej nie wracać, wieści o nim, że żyje i znajduje się w okolicy, byłyby dla niego wielce niepożądane. Poza tym przed podjęciem jakiejkolwiek decyzji musi koniecznie zdobyć informacje o obecnym położeniu żony. W tej ciężkiej sytuacji zabrał się natychmiast do zbadania terenu. Przyszło mu do głowy, że najmądrzej postąpi, gdy odszuka Pennywaysa i pozyska w nim przyjaciela. Przyprawił sobie długą, wypożyczoną w garderobie brodę i tak zmieniony wyszedł na plac jarmarczny. Było już prawie ciemno i szanujący się obywatele wsiadali już do swych wozów i bryczek, gotując się do odjazdu. Największą jadłodajnię na jarmarku urządził w namiocie właściciel gospody z sąsiedniego miasta. Uważano ją za wyjątkowe miejsce, gdzie można było odpocząć i posilić się, a gospodarz, „Pasibrzuch”, jak go żartobliwie przezywano w miejscowych gazetach, cieszył się sławą solidnego dostawcy żywności na całą okolicę. Namiot jego dzielił się na dwie części: pierwszej i drugiej kategorii; prócz tego na samym końcu pierwszej znajdowała się jeszcze przegródka dla wybranych gości oddzielona od reszty namiotu bufetem, za którym sam gospodarz w białym fartuchu i kurtce o podwiniętych rękawach uwijał się z taką swobodą, jak gdyby całe życie spędził pod namiotem. W tym sanktuarium stały krzesła i stolik. W świetle płonących świec połyskiwały na nim posrebrzane dzbanuszki do kawy i herbaty, porcelanowe filiżanki i ciastka ze śliwkami, nadając wnętrzu wygodny i przytulny nastrój. Troy przystanął u wejścia do namiotu, gdzie jakaś Cyganka smażyła na wątłym ogniu naleśniki i sprzedawała je po pensie za sztukę, i ponad głowami obecnych rozejrzał się po wnętrzu. Nie było tam Pennywaysa, natomiast za uchyloną zasłoną, dzielącą separatkę od reszty namiotu, ujrzał nagle Betsabę. Wobec tego cofnął się, w ciemności obszedł namiot dokoła i zaczął nasłuchiwać. Po drugiej stronie płótna, w bezpośredniej bliskości usłyszał głos Betsaby. Rozmawiała z jakimś mężczyzną. Krew napłynęła mu do twarzy. Nie jest chyba tak bezwstydna, by miała flirtować na jarmarku! Pragnąc zbadać do głębi sytuację, Troy wyjął z kieszeni scyzoryk i delikatnie zrobił na płótnie dwa cięcia na krzyż; po odchyleniu nadciętych rożków powstał otwór wielkości kwadratowego wafelka. Przyłożywszy twarz do

otworu, cofnął się zdziwiony, spostrzegłszy, że oko jego znajduje się nie dalej niż o dwanaście cali od czubka głowy Betsaby. Stanowisko zbyt bliskie, a więc niewygodne. Przeciął więc drugi otwór, trochę z boku i cokolwiek niżej, w miejscu gdzie padał cień od jej krzesła, skąd mógł ją łatwo i bezpiecznie obserwować, patrząc wprost przed siebie. Teraz widział wyraźnie całą scenę. Siedziała lekko przechylona na krześle, pijąc wolno herbatę z trzymanej w ręku filiżanki, głos męski zaś był głosem Boldwooda, który widocznie przed chwilą przyniósł jej herbatę. Betsaba, zapewne zmęczona, oparła się niedbale o płócienną ściankę, wydętą w kształt jej ramion tak, że faktycznie niemal spoczywała w objęciach Troya. Troy musiał cofnąć się nieco do tyłu, by przez płótno nie poczuła ciepła jego ciała. Niespodziewanie drgnęły w nim znów struny uczucia poruszone już poprzednio w ciągu dnia. Była piękna jak zawsze i wszak należała do niego! Upłynęło kilka minut, zanim zdołał powstrzymać się od gwałtownej chęci, by wejść do namiotu i domagać się swych praw mężowskich. Zorientował się jednak, że ta dumna kobieta, która zawsze patrzyła na niego nieco z góry, nawet wówczas, gdy go kochała, teraz po prostu znienawidzi go, gdy się dowie, że został wędrownym cyrkowcem. Jeżeli zostanie poznany, to będzie musiał za wszelką cenę ukryć przed nią i przed całym Weatherbury ten rozdział swojego życia, gdyż w przeciwnym razie stałby się pośmiewiskiem całej okolicy i już na zawsze przylgnęłoby do niego przezwisko „Turpin”. Tak, zanim będzie mógł do niej powrócić, musi przedtem zatrzeć wszelkie ślady swego życia w ciągu kilku ostatnich miesięcy. – Czy przed odjazdem mogę pani służyć jeszcze jedną filiżanką herbaty? – zapytał farmer Boldwood. – Dziękuję panu – odrzekła Betsaba – muszę już wracać do domu. Doprawdy, to bardzo nieładnie ze strony tego człowieka, że pozwolił mi na siebie czekać tak długo. Gdyby nie on, wyjechałabym stąd o dwie godziny wcześniej. Nie miałam zamiaru tu wchodzić, ale co prawda nic tak nie pokrzepia jak filiżanka herbaty, a bez pańskiej pomocy nigdy bym się jej nie doczekała. Troy zapatrzył się na jej twarz oświetloną świecami, obserwując każdy zmienny odcień jej wyrazu, przyglądając się różowym

muszelkowatym zagłębieniom jej uszka. Betsaba wyjęła sakiewkę, upierając się, że sama zapłaci za herbatę, gdy w tej chwili do namiotu wszedł Pennyways. Troy zadrżał; oto cały jego plan odzyskania dawnego stanowiska gotów był runąć. Miał już opuścić swoją szpiegowską kryjówkę, pobiec za Pennywaysem i wybadać, czy były ekonom go poznał, lecz usłyszawszy słowa rozmowy, uznał, że już za późno. – Przepraszam panią – mówił Pennyways – mam dla pani pewną poufną wiadomość, ale mogę ją zakomunikować tylko w cztery oczy. – Nie mogę jej teraz wysłuchać – odpowiedziała chłodno. Było widoczne, że Betsaba nie cierpi tego człowieka, który rzeczywiście bez ustanku znosił jej jakieś plotki, starając się w ten sposób zaskarbić jej łaski kosztem ludzi przez siebie oczernianych. – W takim razie napiszę to – rzekł Pennyways poufale. Podszedł do stolika, wydarł kartkę z wymiętego notesu i napisał na niej dużymi, okrągłymi literami: „Mąż pani jest tutaj. Widziałem go. Kto teraz został wystrychnięty na dudka?”. Złożył kartkę we czworo i podał ją Betsabie. Ale ona nie chciała jej przeczytać, nie wyciągnęła nawet po nią ręki. Wtedy Pennyways z szyderczym śmiechem rzucił jej kartkę na kolana i odwróciwszy się, wyszedł. Wprawdzie Troy nie mógł dojrzeć, co eksekonom napisał, ale wobec jego słów i całego zachowania nie wątpił ani na chwilę, że treść kartki dotyczyła jego osoby. Nie mógł w żaden sposób zapobiec wykryciu swej tajemnicy. „Ach, to moje cholerne szczęście!” – mruknął, dodając szereg przekleństw i złorzeczeń, które zaszemrały w mroku niby powiew zatrutego powietrza. Tymczasem Boldwood odezwał się, biorąc kartkę z kolan Betsaby: – Skoro pani nie chce czytać tego świstka, to go zniszczę. – Wszystko mi jedno – odpowiedziała obojętnie. – Może powinnam to przeczytać, ale z góry wiem, co tam napisał. Pewnie chce mi się przypodobać albo też donosi mi o jakimś drobnym przewinieniu któregoś z moich ludzi. On często tak robi. Betsaba trzymała kartkę w prawej dłoni. Boldwood podawał jej

właśnie talerz z kromkami chleba z masłem. Chcąc wziąć kromkę, przełożyła kartkę do lewej ręki, w której już trzymała sakiewkę i opuściła ją nisko, tuż przy płóciennej ściance namiotu. Nadarzyła się jedyna sposobność wygrania gry i Troy odruchowo postanowił ją wykorzystać. Przez sekundę patrzył na jej białą rękę o różowych paznokciach i błękitnych żyłkach na przegubie otoczonym bransoletką z koralowej sieczki – jakże to wszystko było mu znane! Potem jednym z tych błyskawicznych ruchów, w jakich był mistrzem, bezszelestnie wsunął rękę pod nie dość ściśle naciągnięte płótno namiotu, uniósł je nieco i nie odrywając oka od obserwacyjnego otworu, wyrwał kartkę z jej palców, opuścił z powrotem płótno i pobiegł w kierunku wału i rowu, śmiejąc się z okrzyku zdumienia, jaki wydała Betsaba. Wymknąwszy się za wały, szybko przebiegł rowami odległość około stu jardów, wspiął się z powrotem na górę i śmiało wolnym krokiem podążył w kierunku głównego wejścia do namiotu. Jego najbliższym zadaniem było teraz odszukać Pennywaysa i zobowiązać go, by wstrzymał się z powtórzeniem doniesienia o swym odkryciu aż do chwili, którą on sam mu wyznaczy. Stanąwszy u wejścia, dołączył się do zebranej tam grupy ludzi i z niepokojem rozglądał się za Pennywaysem, widocznie nie chcąc pytać o niego, by nie zwracać na siebie uwagi. Kilku mężczyzn mówiło właśnie o dokonanym przed chwilą zuchwałym napadzie rabunkowym na pewną młodą panią siedzącą w namiocie restauracyjnym; złodziej sięgnął pod płótno namiotu, podniósł je tuż obok jej krzesła. Przypuszczano, że zuchwalec pomylił się, biorąc kartkę w jej ręku za banknot, który jej wyrwał, i uciekł, pozostawiając w jej dłoni sakiewkę. Rozczarowanie i zmartwienie złoczyńcy po odkryciu omyłki stało się przedmiotem ogólnych drwin i śmiechu. O całym tym zdarzeniu wiedziało jednak niewiele osób, gdyż ani skrzypek grający właśnie u wejścia do namiotu nie przerwał gry, ani też czterech zgarbionych staruchów o ponurych gębach i z laskami w rękach nie przestało podrygiwać w takt szkockiej galopki. Za nimi właśnie stał Pennyways. Troy przecisnął się do niego, dał mu znak ręką i szepnął mu kilka słów, po czym obaj, zamieniwszy porozumiewawcze spojrzenia, zagłębili się w mroku nocy.

ROZDZIAŁ LI Betsaba rozmawia z towarzyszącym jej jeźdźcem.

Sprawę powrotu do Weatherbury załatwiono w ten sposób, że Oak miał zastąpić Poorgrassa w bryczce Betsaby i odwieźć ją do domu, gdyż już pod wieczór zauważono, że Józef znów cierpi na swą dawną chorobę podwójnego widzenia i wobec tego nie nadaje się do roli zaufanego woźnicy i opiekuna swojej pani. Okazało się jednak, że Oak był tak zajęty i miał tyle kłopotów z powodu niesprzedanej części stada Boldwooda, że Betsaba, nie mówiąc nic Oakowi ani nikomu innemu, postanowiła wrócić do domu sama, jak to już nieraz czyniła, wracając z targu w Casterbridge; miała nadzieję, że i tym razem dobry anioł stróż pozwoli jej dojechać bez przygód do domu. Ale spotkawszy się przypadkowo (przynajmniej z jej strony) w restauracyjnym namiocie z Boldwoodem, nie mogła mu odmówić, gdy zaofiarował się, że dla bezpieczeństwa będzie jej towarzyszył, jadąc konno obok jej bryczki. Zanim się spostrzegła, ściemniło się, lecz Boldwood zapewnił ją, że mogą bez obawy wyruszyć w drogę, gdyż za jakie pół godziny ukaże się księżyc. Natychmiast po zdarzeniu w namiocie wstała, by odjechać, teraz naprawdę już zaniepokojona i wdzięczna dawnemu wielbicielowi za opiekę, choć żałowała, że nie ma przy niej Oaka, którego towarzystwo byłoby dla niej znacznie przyjemniejsze i bardziej właściwe ze względu na to, że był jej rządcą i podwładnym. Nie mogła jednak nic na to poradzić. Nie chciała też bynajmniej dotknąć Boldwooda, pamiętając, że go raz już skrzywdziła, a ponieważ księżyc już wzeszedł i bryczkę podstawiono, wsiadła i zaczęła zjeżdżać ze szczytu wzgórza krętą drogą wiodącą pozornie w zupełny mrok, gdyż księżyc i wzgórze tonące w jego poświacie zdawały się leżeć na tym samym poziomie, a reszta świata tworzyła między nimi wklęsłą, ciemną i rozległą przestrzeń. Boldwood wsiadł na konia i jechał tuż za bryczką. Tak zjechali na równinę; tu dźwięki dolatujące ze wzgórza zdawały się płynąć z nieba,

a światła wyglądały jak latarnie płonące w jakimś obozie zawieszonym w obłokach. Wkrótce minęli grupki wesołych włóczęgów wałęsających się jeszcze w najbliższym sąsiedztwie wzgórza, minęli Kingsbere i wjechali na gościniec. Wiedziona bystrym instynktem Betsaba spostrzegła, że niezachwiana miłość Boldwooda bynajmniej nie wygasła, i głęboko mu współczuła. Świadomość tej miłości dręczyła ją przez cały wieczór, przypominając o jej szalonym postępku, toteż na nowo zapragnęła równie gorąco jak niegdyś naprawić swój dawny błąd. Dlatego współczucie dla człowieka, który na własne nieszczęście i nieustającą udrękę tak wytrwale ją kochał, skłoniło ją do nieopatrznego okazywania mu sympatii graniczącej z serdecznością, a w biednej duszy Boldwooda obudziło na nowo rozkoszne marzenia o siedmioletnich staraniach Jakuba o Rachelę. Boldwood niebawem znalazł pretekst do wysunięcia się spoza bryczki i zaczął jechać tuż obok niej. W ten sposób oblani światłem księżyca przejechali dwie lub trzy mile, rozmawiając urywkowo o jarmarku, o sprawach gospodarskich, o wydatnej dla obojga pomocy ze strony Oaka i o innych obojętnych sprawach, gdy nagle Boldwood prosto z mostu zapytał: – Czy pani jeszcze kiedy wyjdzie za mąż? To obcesowe pytanie widocznie ją zmieszało, gdyż upłynęła minuta, a może więcej, gdy wreszcie odpowiedziała: – Nie zastanawiałam się poważnie nad tą sprawą. – To zrozumiałe. Wobec tego jednak, że od śmierci męża pani minął już prawie rok i… – Proszę nie zapominać, że śmierć jego nie została jeszcze z całą pewnością dowiedziona i jest możliwe, że on żyje, dlatego wobec prawa nie jestem wdową – odrzekła, chwytając się tego wybiegu jako ostatniej deski ratunku. – Tak, pewnego dowodu nie ma, ale istnieją poważne poszlaki. Przecież widziano go, jak tonął. Nikt rozsądny nie wątpi już o jego śmierci, a sądzę, że i pani nie ma pod tym względem żadnych wątpliwości. – Ależ owszem, mam. Gdyby nie to, postępowałabym inaczej

– odparła łagodnie. – Tylko na początku miałam jakieś dziwne, nieokreślone przeczucie, że on nie mógł zginąć, ale później potrafiłam to sobie na różne sposoby wytłumaczyć. Zresztą, gdybym była nawet na pół przekonana, że go już więcej nie zobaczę, to i tak byłabym daleka od chęci ponownego wyjścia za mąż. Doprawdy, zasługiwałabym na pogardę, gdyby podobna myśl przyszła mi do głowy. Przez pewien czas oboje milczeli, a gdy wjechali na boczną, mało uczęszczaną drogę, jedynie trzeszczenie siodła pod Boldwoodem i zgrzyt sprężyn w bryczce mąciły ciszę. Boldwood pierwszy przerwał milczenie. – Czy pani pamięta, jak trzymałem panią zemdloną w ramionach, niosąc ją do gospody Pod Królewską Bronią? Nawet nędzny pies miewa swój dobry dzień; tamten był właśnie moim. – Wiem, wiem to wszystko – odpowiedziała pośpiesznie. – Toteż nigdy nie przestanę żałować, że wypadki tak się ułożyły i że mi odebrały panią. – Mnie również bardzo przykro… – zaczęła i zaraz urwała. – To jest… chciałam powiedzieć, że przykro mi… że pan myślał… a ja… – A ja zawsze z gorzką przyjemnością myślę o tych minionych dniach spędzonych z panią, kiedy to byłem dla pani czymś, a on – niczym i kiedy pani omal nie należała do mnie. Ale to oczywiście – nie ma żadnego znaczenia. Pani mnie nigdy nie lubiła. – Owszem lubiłam i szanowałam pana. – A teraz? – Teraz także. – Także co? – Nie rozumiem. – Czy teraz lubi mnie pani, czy szanuje? – Nie wiem… W każdym razie nie umiałabym panu tego wytłumaczyć. Trudno jest kobiecie wyrazić swe uczucia w słowach, jakie zapewne stworzyli mężczyźni dla określenia swych męskich uczuć. Niegdyś postąpiłam wobec pana w sposób bezmyślny, podły, nie do darowania. Gdybym mogła czymkolwiek okupić ten błąd, uczyniłabym to z radością. Niczego na świecie nie pragnęłam tak szczerze jak naprawienia tego fatalnego kroku. Ale to było niemożliwe. – Niech pani tak siebie nie potępia, może to przewinienie nie było

tak wielkie, jak pani sądzi. Betsabo, przypuśćmy, że pani otrzyma dowód niezbity na to, co już jest pewne, a mianowicie, że mąż jej nie żyje, to czy wtedy zechcesz pani wynagrodzić wyrządzoną mi krzywdę i zgodzisz się zostać moją żoną? – Tego powiedzieć nie mogę… W każdym razie nie teraz. – Ale może kiedyś w przyszłości? – Tak, chyba kiedyś w przyszłości. – A czy pani wie, że mniej więcej za sześć lat bez żadnych dowodów ani nie narażając się na ludzkie obmowy czy nagany wolno pani wyjść za mąż? – Owszem, wiem – odrzekła pośpiesznie – wiem wszystko. Ale nie mówmy o tym… Za sześć czy siedem lat nie wiadomo, co się z nami stanie. – Te lata szybko upłyną, a gdy już miną, będą się nam wydawały zadziwiająco krótką chwilą, znacznie krótszą, niż się nam teraz wydaje. – To prawda, wiem to z własnego doświadczenia. – Więc proszę, niech mnie pani raz jeszcze wysłucha – błagał Boldwood. – Gdy te lata przeczekam, czy zgodzisz się zostać moją żoną? Sama pani przyznaje, że winna wynagrodzić mi krzywdę, więc niech ją pani wynagrodzi, wychodząc za mnie. – Ależ, panie Boldwood… sześć lat… – A może pani chciałaby wyjść za kogo innego? – Broń Boże…! Chciałam tylko zaznaczyć, że teraz jeszcze nie chcę o tym mówić. To nawet nie wypada i nie powinnam na to pozwolić. Więc nie mówmy już o tym, jak już powiedziałam, jest możliwe, że mąż mój żyje. – Więc dobrze, nie mówmy już o tym, skoro pani sobie tego nie życzy. Ale wzgląd na konwenanse nie ma nic wspólnego z samą sprawą. Jestem człowiekiem w średnim wieku i do końca życia pragnę otoczyć panią opieką. Przecież pani nie ma dla mnie głębszych uczuć ani nie dąży do małżeństwa ze mną, to raczej ja jestem w tym położeniu. Nie widzę więc, by pani czymkolwiek uchybiła swej godności kobiecej, gdyby przez współczucie albo jak pani sama mówi, dla naprawienia wyrządzonej mi krzywdy zechciała zawrzeć ze mną umowę obowiązującą na daleką przyszłość, umowę, która by ustaliła całą

sprawę, a mnie uszczęśliwiła choćby tylko w przyszłości. Czyż kiedyś nie zajmowałem obok pani pierwszego miejsca? Czyż omal nie mogłem nazwać pani swoją narzeczoną? Chyba pani może powiedzieć mi obecnie bodaj tyle, że o ile okoliczności pozwolą, przyjmie mnie pani powtórnie? Błagam, niech mi pani na to odpowie! O, Betsabo, przyrzeknij, przyrzeknij choć to, że jeżeli kiedy zechcesz wyjść powtórnie za mąż, to tylko za mnie! Mówił to tonem tak wzburzonym, że mimo współczucia zaczęła się go niemal obawiać. Był to lęk czysto fizycznej natury – lęk słabości przed siłą; przy tym nie czuła do niego niechęci ani wewnętrznej odrazy. Toteż mając żywo w pamięci wybuch jego gniewu na drodze do Yalbury i chcąc uniknąć tego po raz drugi, powiedziała z odcieniem smutku w głosie: – Skoro pan tak pragnie, bym została jego żoną, to cokolwiek się stanie, nie wyjdę za nikogo innego, więcej jednak przyrzec nie mogę… Zaskoczył mnie pan tak niespodzianie… – Stwierdźmy to jednak w najprostszych słowach: oto przyrzeka pani, że za sześć lat zostanie moją żoną. Rzecz prosta, okoliczności nieprzewidzianych nie bierzemy w rachubę, gdyż one zawsze mogą się zdarzyć. No, tym razem wiem, że pani słowa dotrzyma. – Dlatego właśnie waham się, czy je dać. – Nie wahaj się, pani! Przez wzgląd na przeszłość bądź dobra! Westchnęła, a potem powiedziała żałośnie: – Cóż mogę począć? Nie kocham pana i obawiam się, że nigdy go nie pokocham tak, jak żona powinna kochać męża. Skoro pan wie o tym, a mimo to widzi szczęście w moim przyrzeczeniu, że za sześć lat, o ile mój mąż nie powróci, zostanę pana żoną, to dla mnie wielki zaszczyt. I skoro panu tak bardzo zależy na tym, by mieć dowód przyjaźni ze strony kobiety, która już nie ceni siebie tak jak dawniej i nie jest już zdolna do miłości, to… ja… ja… – Przyrzeka pani? – Zważ pan, że mogę to uczynić tylko później. – Ale to później oznacza może nigdy? – O nie, tylko trochę później… powiedzmy, na Boże Narodzenie… – Na Boże Narodzenie! – Przez chwilę milczał, po czym dodał:

– Więc dobrze, aż do tego czasu nie wspomnę pani o tym ani słowa! Betsabę ogarnął dziwny nastrój świadczący o tym, do jakiego stopnia dusza jest niewolnicą ciała, a pierwiastek duchowy zależny jest od pierwiastka fizycznego, nieodłącznego od krwi i ciała. Można by bez przesady stwierdzić, że jakaś siła wyższa od jej woli nie tylko zniewoliła ją do dania przyrzeczenia w sprawie tak dalekiej i nieokreślonej, lecz w dodatku kazała jej wierzyć, że danie takiego przyrzeczenia było jej obowiązkiem. W miarę mijania tygodni dzielących dzień owej rozmowy od Bożego Narodzenia niepokój jej i obawy zaczęły się potęgować. Pewnego dnia zupełnie przypadkowo wszczęła z Gabrielem dziwnie poufną rozmowę. Sprawiło jej to pewną ulgę, aczkolwiek smutną i niepocieszającą. Przeglądali właśnie rachunki gospodarskie, gdy podczas tego zajęcia Oak, wspomniawszy coś o Boldwoodzie, powiedział: – On pani nigdy nie zapomni! Nigdy! Wtedy, zanim się spostrzegła, zwierzyła mu się ze swej troski, opowiadając, jak na skutek nalegania Boldwooda uwikłała się znów w przykrą sytuację i jak mu bardzo zależało na uzyskaniu jej zgody. – Będę pewnie musiała dać mu to przyrzeczenie – mówiła smutno – ale skłania mnie do tego pewien bolesny powód, dla którego słusznie czy niesłusznie postanowiłam to zrobić i o którym dotychczas nikomu nie wspomniałam; jest to obawa, by w razie mojej odmowy nie postradał zmysłów. – Doprawdy? – zapytał poważnie Gabriel. – Jestem tego pewna – mówiła dalej z zupełną szczerością – i Bóg mi świadkiem, że nie próżność przeze mnie przemawia, gdyż do głębi duszy jestem tym wzburzona i stroskana, ale widzę, że w moich rękach leży przyszłość tego człowieka. Jego losy zależą w zupełności od tego, jak z nim tę sprawę załatwię. Ach, Gabrielu, ta odpowiedzialność napełnia mnie przerażeniem, bo jest straszna! – Tak, zdaję sobie z tego sprawę. Już przed laty mówiłem pani, że życie bez nadziei, iż panią zdobędzie, nie przedstawia dla niego żadnej wartości. Nie sądzę jednak, nie chcę nawet przypuszczać czegoś tak okropnego jak to, co pani sobie wyobraża. On miał zawsze usposobienie dziwaczne i ponure, wszyscy o tym wiemy. Skoro jednak sprawa jest tak

smutna i niezwykła, to może by mu pani dała przyrzeczenie warunkowe. Ja bym tak zrobił na pani miejscu. – Ale czy byłoby to właściwe wyjście? Niejeden zbyt pochopny krok z mojej przeszłości nauczył mnie, że jeżeli kobieta obserwowana przez swe otoczenie chce zachować choć trochę szacunku, to musi być bardzo, ale to bardzo oględna, a ja w tym wypadku chcę tak właśnie postąpić. Ale sześć lat…! Przecież do tego czasu wszyscy możemy już leżeć w grobie, nawet jeżeli pan Troy już nie powróci, co nie wydaje się niemożliwe. Gdy się nad tym wszystkim zastanowić, to cała sprawa staje się wprost absurdalna. Powiedz pan sam, Gabrielu, czy ten jego pomysł nie jest dziwaczny. Nie rozumiem, skąd mu to przyszło do głowy. Ale czy jest w nim co złego? Powinien pan to wiedzieć, wszak jesteś starszy ode mnie… – O osiem lat, proszę pani. – Tak, o osiem… Więc czy jest w nim co złego? – Byłby to wprawdzie niezwykły układ między mężczyzną i kobietą, lecz nie sądzę, by było w nim co złego – rzekł Oak po chwili namysłu. – Jedynym zastrzeżeniem co do tego, czy w tych warunkach powinna pani wyjść za niego, jest to, że pani… niedostatecznie mu sprzyja, bo jak przypuszczam… – Słusznie, z mojej strony nie ma tu mowy o miłości – rzekła krótko. – Miłość jest dla mnie czymś zupełnie minionym, przykrym, do cna wyczerpanym, czymś umarłym tak w stosunku do niego, jak do któregokolwiek innego mężczyzny. – Otóż uważam, że jedynie ten brak miłości ze strony pani usprawiedliwia zawarcie takiego układu. Gdyby jaka gorąca namiętność skłoniła panią do przezwyciężenia skrupułów z powodu zagadkowej śmierci męża, to byłby to czyn zły, natomiast taki chłodny układ zawarty tylko po to, by uszczęśliwić tego człowieka, zmienia zupełnie sytuację. Według mnie jedynym grzechem w tym wypadku byłoby to, że w ogóle godzi się pani na małżeństwo z człowiekiem, do którego nie czuje pani prawdziwej, uczciwej miłości. – Tym właśnie chcę okupić swoją winę – rzekła z mocą Betsaba. – Widzisz pan, Gabrielu, nie mogę nigdy wyzbyć się wyrzutów sumienia, że niegdyś tak bezmyślnie wyrządziłam mu poważną krzywdę.

Gdyby nie mój głupi żart, nie przyszłoby mu na myśl, by się ze mną ożenić. Ach, gdybym mogła kiedyś jakimś znacznym okupem pieniężnym powetować moją winę i w ten sposób oczyścić duszę z grzechu…! Niestety, jest to dług, który mogę spłacić tylko w ten jedyny sposób i uważam za swój obowiązek zrobić uczciwie to, co leży w mojej mocy, nie bacząc na moją własną przyszłość. Kiedy hulaka i gracz przegra znaczną sumę, co zaciąży na jego całej przyszłości, to obowiązkiem jego jest spłacić cały dług, mimo że zaciągnął go w sposób niewłaściwy. Jestem właśnie w położeniu takiego hulaki i proszę tylko, byś mi powiedział, czy wobec moich skrupułów i faktu, że według prawa mąż mój jest tylko czasowo nieobecny i że przez siedem lat nie mogę wyjść ponownie za mąż, to czy wobec tego wszystkiego wolno mi myśleć o takim układzie z Boldwoodem, choćby dlatego, że zrobię to jedynie dla zmazania mojej winy? Wstrętna jest dla mnie myśl o małżeństwie w takich warunkach, jak wstrętny jest rodzaj kobiet, do których musiałabym zaliczyć i siebie, postępując w ten sposób. – Zdaje mi się, że to zależy od tego, czy pani podobnie jak my wszyscy wierzy, że mąż pani nie żyje. – Tak, i ja w to wierzę, bo gdyby żył, wiem dobrze, co by go od dawna skłoniło do powrotu. – W takim razie z religijnego punktu widzenia wolno pani myśleć o powtórnym małżeństwie tak jak każdej innej wdowie po upływie roku od śmierci męża. Ale może by pani zwróciła się o radę do proboszcza Thirdly’ego, niech on powie, jak pani powinna postąpić z panem Boldwoodem. – Nie, gdy dla ogólnego wyświetlenia jakiejś sprawy potrzebna mi jest czyjaś światła rada, niezależnie od porady fachowej, to nigdy nie proszę o nią człowieka, który się zajmuje tymi sprawami zawodowo. Toteż w kwestiach prawnych zwracam się do księdza, w leczniczych – do prawnika, w handlowych – do lekarza, a w moralnych – do człowieka znającego się na interesach… to jest do pana, Gabrielu. – A w sprawach miłosnych? – Tylko do siebie samej. – Obawiam się, że ten argument nieco kuleje – rzekł Oak ze smutnym uśmiechem.

Przez chwilę milczała, po czym powiedziawszy: „Dobranoc, Gabrielu!”, wyszła z pokoju. Mówiła z nim zupełnie szczerze i ani pragnęła, ani spodziewała się ze strony Oaka bardziej zadowalającej odpowiedzi niż taka, jaką otrzymała. Mimo to w najtajniejszej głębi swego skomplikowanego serca poczuła w tej chwili lekkie ukłucie rozczarowania z powodu, do którego nie chciała się przyznać sama przed sobą. Oak ani razu nie dał jej do poznania, że on sam pragnąłby się z nią ożenić. Ani razu nie powiedział: „Ja również potrafiłbym czekać tak długo jak tamten”. – Było to bolesne ukłucie. Nie dlatego, by miała się zgodzić na coś podobnego. Co to, to nie! Czyż sama przez cały czas nie twierdziła, że podobna myśl o przyszłości byłaby zupełnie niewłaściwa i czyż Gabriel nie był zbyt ubogi, by mógł mówić jej o swej miłości? A jednak powinien był choć napomknąć o swym wytrwałym uczuciu i choć żartem zapytać, czy wolno mu o tym wspominać. Gdyby powiedział choć tyle, byłoby to z jego strony ładnie i miło, a wtedy ona by mu pokazała, jak bezbolesne i życzliwe bywa czasem „nie” usłyszane z ust kobiety. Natomiast taka chłodna rada, taka sama, jakiej od niego żądała, drażniła naszą heroinę przez cały wieczór.

ROZDZIAŁ LII Zbieżne drogi.

I Nadeszła wigilia Bożego Narodzenia i przyjęcie, jakie Boldwood miał wydać tego wieczora, stało się tematem powszechnych rozmów w całym Weatherbury. Zabawy podczas świąt Bożego Narodzenia nie były w tej okolicy rzadkością, zadziwiał tylko fakt, że tym razem urządzał taką zabawę Boldwood. Wiadomość ta brzmiała wprost fantastycznie i nieprawdopodobnie, jak gdyby mówiono o grze w krokieta w nawie katedralnej lub o wstąpieniu na scenę ogólnie szanowanego sędziego. Nie ulegało wątpliwości, że gospodarz pragnął, by zabawa była niezwykle wesoła. Dnia tego przywieziono z lasu wielką gałąź jemioły i zawieszono ją w sieni mieszkania starego kawalera. Dołączono do tego całe naręcze bluszczu i ostrokrzewu. Od szóstej rano do wieczora w kuchni na kominie buzował ogromny ogień, a kocioł, patelnia i trójnożny sagan coraz to ukazywały się w kłębach pary niby Sza-drach, Meszach i Abednego1; przy czym w dobroczynnym żarze ognia nieustannie odbywały się różne kulinarne zabiegi, jak pieczenie na rożnach mięsiwa i polewanie go masłem. Gdy ściemniło się, rozpalono wielki ogień w ogromnym podłużnym hallu z wiodącymi na piętro schodami i uprzątnięto miejsce do tańca. Kłoda mająca przez cały wieczór zasilać ogień na kominku była wielkim, nieociosanym pniem drzewa, tak trudnym do ruszenia z miejsca, że nie można go było ani wnieść, ani wtoczyć, i dopiero tuż przed nadejściem gości czterech mężczyzn za pomocą drągów i łańcuchów zdołało go wciągnąć do sieni. Mimo tych wszystkich przygotowań w atmosferze tego domu duch wesołości nie mógł się rozwinąć. Gospodarz domu nigdy dotąd nie urządzał przyjęć, więc może dlatego wszystko odbywało się jakoś

mechanicznie. Zamiast spodziewanej wesołości zapanował nastrój sztywny i uroczysty; zabawa została przygotowana w sposób obojętny przez ludzi najemnych, a w pokojach zdawały się błąkać jakieś cienie, szepcząc, że to, co się tu dzieje, niestosowne jest ani dla tego miejsca, ani dla żyjącego tu samotnika i dlatego chybia celu. II Tymczasem Betsaba siedziała u siebie w pokoju i ubierała się na wieczór. Kazała przynieść światło i Liddy wniosła dwie świece, stawiając je po obu stronach zwierciadła swej pani. – Nie odchodź, Liddy – rzekła Betsaba prawie nieśmiało. – Jestem szalenie podniecona, sama nie wiem, dlaczego. Żałuję bardzo, że zobowiązałam się być na tej zabawie, a teraz cofnąć się już nie mogę. Nie rozmawiałam z panem Boldwoodem od jesieni i wtedy przyrzekłam mu, że w pewnej sprawie spotkam się z nim na Boże Narodzenie, ale wtedy nie miałam pojęcia, że spotkanie to ma się odbyć w ten sposób. – Ja bym na pani miejscu poszła – rzekła Liddy, która miała jej towarzyszyć, gdyż Boldwood szafował zaproszeniami na prawo i na lewo. – Oczywiście, muszę się tam pojawić – westchnęła Betsaba – przecież jestem głównym powodem tej całej zabawy i to mnie denerwuje, ale proszę, byś nikomu o tym nie wspomniała. – Nie, proszę pani, ale dlaczego pani jest głównym powodem tej zabawy? – Tak, właśnie ja jestem jego głównym gościem i gdyby nie ja, pan Boldwood nigdy by tego przyjęcia nie urządzał. Nic więcej powiedzieć ci nie mogę… Ach, bodajbym nigdy tego Weatherbury nie widziała! – To niedobrze, że pani chciałaby być uboższa niż teraz. – Nie, Liddy, odkąd tu zamieszkałam, troska nigdy mnie nie opuszczała, a prawdopodobnie zabawa ta przysporzy mi jeszcze więcej zmartwienia. No, a teraz przynieś mi już czarną jedwabną suknię i sprawdź, czy dobrze na mnie leży. – Chyba pani nie włoży czarnej sukni? Jest pani wdową już od czternastu miesięcy i na zabawę powinna pani ubrać się trochę jaśniej. – Czy to konieczne? Nie, pojadę ubrana jak zwykle, bo gdybym się

ubrała jasno, ludzie zaczęliby mnie obgadywać i mogliby pomyśleć, że chcę się zabawić, a tymczasem ani mi to w głowie. Nie jestem usposobiona do zabaw, ale trudno. Zostań tu i pomóż mi się ubrać. III O tej samej godzinie Boldwood także się ubierał. Stał przy nim krawiec z Casterbridge i pomagał mu mierzyć nowy, przed chwilą przyniesiony surdut. Nigdy jeszcze Boldwood nie był tak wymagający podczas przymiarki i tak drobiazgowy, nigdy nie było tak trudno go zadowolić. Krawiec obchodził go dokoła, obciągał mu kamizelkę, prostował rękawy, wygładzał kołnierz i po raz pierwszy Boldwooda to nie nudziło. Był czas, kiedy farmer gardził takimi błahostkami i nazywał je dziecinadą. Teraz jednak żadną filozoficzną uwagą ani pochopną naganą nie okazywał zniecierpliwienia wobec pedanterii krawca przywiązującego do zmarszczki w surducie tyleż wagi co do trzęsienia ziemi w Południowej Ameryce. W końcu Boldwood wyraził względne zadowolenie i zapłacił rachunek, a krawiec wyszedł, minąwszy się we drzwiach z Oakiem, który właśnie zjawił się, by zawiadomić farmera o postępie przygotowań do zabawy. – Ach, Oak! – przywitał go Boldwood. – Rzecz prosta zobaczymy się jeszcze dziś wieczorem. Proszę, by pan był wesoły. Postanowiłem nie szczędzić kosztów ani zachodu, byle zabawa się udała. – Postaram się przyjść, proszę pana, choć może trochę później – odrzekł Gabriel spokojnie. – Rad jestem, że widzę pana w lepszym humorze niż zwykle. – Tak, muszę przyznać, że dziś jestem wesoły i radosny, a może więcej niż radosny, do tego stopnia, że nieledwie ogarnia mnie smutek na myśl, że to wszystko minie. Bo zdarza się czasem, że gdy czuję się wyjątkowo pełen nadziei i wewnętrznej pogody, jakaś troska już czyha na mnie z oddali. Toteż często z zadowoleniem witam w sobie smutek, a lękam się nastroju pogodnego. Może to nie ma sensu, tak, czuję, że to niedorzeczne. Może wreszcie i dla mnie świta już dzień szczęśliwy. – Życzę panu, by dzień ten był piękny i trwał długo. – Dziękuję, bardzo dziękuję. Może jednak moja radość spoczywa

na kruchej nadziei, lecz mimo to ufam tej nadziei… to nie nadzieja, a raczej wiara. Myślę, że tym razem mnie nie zawiedzie. Oak, chyba ręce mi drżą, bo nie mogę zawiązać krawata. Może mi pan pomoże… Tak, ostatnimi czasy czuję się jakoś nie bardzo… – Przykro mi jest to słyszeć. – Ech, to nic poważnego. Niech pan się postara zawiązać mi go możliwie najładniej. Jaki rodzaj wiązania jest teraz najmodniejszy? – Nie wiem, proszę pana – odpowiedział Oak z odcieniem smutku w głosie. Farmer podszedł do Gabriela i podczas wiązania krawata mówił dalej gorączkowo: – Czy kobiety dotrzymują słowa, Gabrielu? – Gdy jest im to wygodne, to czasem dotrzymują. – Ale jeżeli przyrzeczenie jest warunkowe? – Za warunkowe to już nie ręczę – odparł Gabriel z pewną goryczą. – To słowo ma w sobie tyle dziur co sito! – Ależ, Oak, proszę tak nie mówić. Widzę, że ostatnio zrobiłeś się pan cynikiem. Dlaczegóż to? Jak gdybyśmy zamienili się rolami: ja stałem się człowiekiem młodym i pełnym nadziei, a pan – starym niedowiarkiem. A więc powiedz mi pan, czy kobieta dotrzyma słowa mężczyźnie, gdy chodzi nie o zgodę na małżeństwo z nim, ale o danie mu zobowiązania, że wyjdzie za niego po upływie pewnego długiego czasu. Pan zna lepiej kobiety niż ja, więc proszę mi odpowiedzieć. – Obawiam się, że pan przecenia moją znajomość kobiet. Uważam, że dotrzyma słowa, jeżeli w ten sposób może uczciwie wynagrodzić wyrządzoną mu niegdyś krzywdę. – Sprawa ta jeszcze niezupełnie dojrzała, ale spodziewam się, że niebawem dojrzeje, tak, jestem tego pewien – dodał porywczo, zniżając głos do szeptu. – Błagałem ją o to, a ona, chcąc mi okazać swoją dobroć, stara się myśleć o mnie jako o przyszłym mężu, wprawdzie kiedyś, w dalekiej przyszłości, lecz to na razie musi mi wystarczyć. Czyż mogę spodziewać się czegoś więcej? Ona jest zdania, że wdowa nie może wyjść powtórnie za mąż wcześniej niż po upływie siedmiu lat od zniknięcia męża… to znaczy uważa, że właśnie ona nie może wyjść wcześniej za mąż, gdyż ciała jej męża dotychczas nie znaleziono. Może

kierują nią względy prawne, a może religijne, ale tymczasem wzdraga się nawet mówić o tym. Mimo to przyrzekła mi, wprawdzie warunkowo, że dziś wieczorem zgodzi się na nasze zaręczyny. – Siedem lat! – mruknął Gabriel. – No, nie, wcale nie siedem lat! – odpowiedział Boldwood niecierpliwie. – Pięć lat, dziewięć miesięcy i kilka dni. Przecież od zniknięcia Troya upłynęło już prawie piętnaście miesięcy. Czyż zaręczyny nie trwają czasem dłużej niż pięć lat? – Gdy się spojrzy w przyszłość, to jednak długi kawał czasu. Radziłbym panu nie polegać zbytnio na takich zobowiązaniach. Proszę nie zapominać, że raz już spotkał pana zawód. Ona ma pewnie najlepsze chęci, ale… jest jeszcze taka młoda… – Czyż mnie spotkał zawód? Nigdy! – zawołał Boldwood gwałtownie. – Za pierwszym razem niczego mi nie przyrzekała i dlatego nie mogła przyrzeczenia złamać. Jeżeli mi przyrzeknie, to z pewnością wyjdzie za mnie. Betsaba jest kobietą, na której słowie można polegać. IV Troy siedział w kąciku gospody Pod Białym Jeleniem w Casterbridge, paląc i popijając jakiś dymiący napój. Ktoś zastukał do drzwi i na progu ukazał się Pennyways. – Czyś go pan widział? – zapytał Troy, wskazując mu krzesło. – Kogo? Boldwooda? – Nie, adwokata Longa. – Nie zastałem go w domu, a właśnie poszedłem najpierw do niego. – To niedobrze. – I ja tak myślę. – Nie uważam jednak, by człowiek, o którym sądzą, że utonął, miał być pociągany do odpowiedzialności za to, że nie utonął. Nie potrzebuję nawet zwracać się w tej sprawie do adwokata. – Tak, ale sprawa wygląda inaczej. Jeżeli ktoś zmienia nazwisko i robi wszystko, by oszukać cały świat i własną żonę, to jest oszustem, a w oczach prawa przestępcą i w dodatku włóczęgą, i za to jest odpowiedzialny przed prawem.

– Ha, ha! Brawo, Pennyways, brawo! – Troy wybuchnął śmiechem, lecz po chwili zapytał z pewnym niepokojem: – No, ale najważniejsze jest dla mnie wiedzieć, czy rzeczywiście łączy ją coś z Boldwoodem. Dalibóg, nigdy bym w to nie uwierzył! Jakże ona musi mnie nienawidzić! Jak pan myśli, czy ona daje mu jakie nadzieje? – Nie mogłem tego wymiarkować. Zdaje mi się, że on jest w niej zakochany, ale ona w nim chyba nie. Aż do wczoraj nie słyszałem o tym ani słowa. Dowiedziałem się tylko, że ona dziś wieczorem ma być u niego na przyjęciu. Powiadają, że ona tam będzie po raz pierwszy. Słyszałem także, że podobno od jarmarku w Greenhill nie widzieli się ani razu, ale co tam ludzie mogą wiedzieć! W każdym razie ona go wyraźnie nie lubi i zawsze taka sztywna i harda jak przedtem. – Nie jestem tego tak pewien… Ale że piękna, to piękna, prawda, Pennyways? Musisz przyznać, żeś nigdy nie widział podobnie pięknej i wspaniałej kobiety. Klnę się na Boga, że kiedym ją wtedy zobaczył, tom pomyślał, jakiż to ze mnie mężczyzna, skorom mógł ją na tak długo porzucić. Ale wtedy byłem jeszcze związany z tym obrzydłym cyrkiem, od którego na szczęście zdołałem się już odczepić. – Przez chwilę palił w milczeniu, wreszcie zapytał: – A jak wyglądała wczoraj, kiedy ją pan spotkał? – Ech, bądź pan spokojny, że nie zwróciła na mnie najmniejszej uwagi, o ile pamiętam, wyglądała wcale dobrze. Raz tylko błysnęła na mnie, mizeraka, tymi swoimi dumnymi oczami, a potem ominęła mnie, jak gdybym był tylko suchym pniem drzewa. Zsiadała właśnie ze swej klaczy, by popatrzeć, jak ostatni raz w tym roku wyciskają jabłka na jabłecznik. Jechała konno, więc była cała zarumieniona i oddychała prędko, że jej piersi to wznosiły się, to opadały, to wznosiły się, to opadały – widziałem to wyraźnie. A zaś wkoło niej krzątali się parobcy zajęci wyciskaniem jabłecznego sera i mówili: „Niech pani uważa i nie zbliża się, bo splami pani sokiem suknię!”. A ona na to: „Nic nie szkodzi”. – Potem Gabryś przyniósł jej trochę świeżego jabłecznika, więc go skosztowała, ale przez słomkę, a nie tak jak się zwykle próbuje. A jeszcze powiedziała do tej swojej Liddy: „Zanieś do domu parę galonów soku, to zrobię trochę jabłecznika”. Tak, tak, sierżancie, potraktowała mnie z góry, jakbym był kawałkiem drzewa w drewutni.

– Muszę tam zaraz pójść i zobaczyć, co się z nią dzieje. O, tak, widzę, że powinienem tam zaraz pójść. A czy Oak jest tam nadal rządcą? – Podobno tak, a nawet zarządza także Dolnym Folwarkiem. A rządzi się tam jak szara gęś. – No, diabła zje, zanim zdoła ją opanować, on czy też ktokolwiek inny w jego rodzaju. – Tego to już nie wiem. Wiem tylko, że ona nie może się bez niego obejść, a on wie o tym i robi, co chce. Ale bo i ona przytarła sobie trochę rogów i czasem mięknie, choć licho wie dlaczego; ja na taką chwilę u niej nigdy nie natrafiłem. – Ech, ekonomie, czymże wy jesteście wobec niej! Musicie przyznać, że to zwierzątko wyższej rasy, z lepszej, delikatniejszej materii. W każdym razie radzę wam trzymać się mnie, a wtedy ani ta moja herod-baba i dumna jak bogini Juno żona (wiecie, że Juno była boginią), ani ktokolwiek inny nie zrobi wam krzywdy. Widzę jednak, że już czas najwyższy, bym z tym wszystkim zrobił porządek. Tak czy inaczej, czeka tam na mnie robota. V – Powiedz mi, Liddy, jak ja dziś wyglądam? – zapytała Betsaba, kończąc przegląd toalety przed lustrem. – Nigdy jeszcze nie wyglądała pani tak ślicznie! Chyba może wtedy, półtora roku temu, kiedy to pani wpadła taka zła do kuchni i skrzyczała nas za to, cośmy mówiły o pani i o panu Troyu. – Pewnie wszyscy będą myśleli, żem się tak wystroiła, by zdobyć pana Boldwooda – mruknęła. – W każdym razie znajdą się tacy, co tak będą mówili. Nie mogłabyś przyczesać mi włosów bardziej płasko? Boję się tej wizyty, a z drugiej strony, gdybym tam nie pojechała, wiem, że sprawiłabym mu wielką przykrość. – Przecież pani nie mogłaby ubrać się skromniej niż teraz, chyba gdyby pani włożyła na siebie worek. Wygląda pani dziś tak ślicznie, bo jest pani podniecona. – Sama nie wiem, co się ze mną dzieje, ale czuję się na przemian to zrozpaczona, to dziwnie ochocza. Czemuż nie mogę żyć dalej w spokoju tak jak przez ubiegły rok, kiedy nie dręczyły mnie żadne obawy ani

nadzieje, nie wiedziałam, co to przyjemności ani zmartwienia? – A gdyby tak pan Boldwood – mówię to tylko żartem – poprosił, by pani z nim uciekła, to co by pani wtedy zrobiła? – Dość tego, Liddy – rzekła Betsaba surowo. – Pamiętaj, że w takiej sprawie żartów nie znoszę. Słyszysz? – Przepraszam panią, tak mi się tylko wyrwało, ale wiem, że my, kobiety, jesteśmy bardzo zmienne. Więc tylko chciałam powiedzieć… No, ale już o tym nie wspomnę. – Jeszcze przez długie lata nie wolno mi nawet myśleć o wyjściu za mąż, a gdybym się na to kiedy zdecydowała, to z zupełnie innych powodów, niż ty lub ktokolwiek inny może przypuszczać. No, ale podaj mi płaszcz, bo czas już jechać. VI – Oak – mówił Boldwood – zanim pan odejdzie, chciałbym panu powiedzieć, co mi w ostatnich czasach przyszło do głowy. Dotyczy to naszej umowy w sprawie udziału pana w dochodach z folwarku. Ten udział jest mały, zbyt mały wobec tego, że teraz tak niewiele sam zajmuję się gospodarstwem, a tak dużo czasu i pracy pan temu poświęca. A więc skoro życie moje obecnie nieco się rozjaśnia, chcę panu okazać, że w zupełności to oceniam, i dlatego postanowiłem powiększyć pański udział w zyskach. W tym celu naszkicuję plan umowy, jaki mi się wydaje odpowiedni, gdyż teraz nie mam czasu, by o tym dokładnie pomówić; kiedyś w wolnej chwili omówimy to szczegółowo. Zamierzam wycofać się całkowicie z zarządu gospodarstwem; w ten sposób cały ciężar pracy spocznie na panu, a ja pozostanę tylko pańskim cichym wspólnikiem. A potem, jeżeli się z nią ożenię… a mam nadzieję, że tak się stanie… a nawet czuję, że stanie się z pewnością… – Proszę, niech pan o tym nie mówi – przerwał mu szybko Oak. – Nie wiadomo, co może się stać. Życie stwarza nam tyle przeszkód… Człowiek, jak to mówią, sam nie wie, kiedy się pośliźnie, i dlatego radzę panu, proszę mi ten jedyny raz wybaczyć, by pan nie był nazbyt pewny. – Wiem, wiem. Ale jednym z powodów, które skłaniają mnie do podwyższenia pańskiego udziału w zyskach, jest coś, co wiem o panu. Tak, Oak, przejrzałem pańską tajemnicę i wiem, że czujesz dla niej coś

więcej niż ekonom dla swojej chlebodawczyni. Zachowałeś się jednak jak prawdziwy mężczyzna i ja, jako ten szczęśliwy rywal, szczęśliwy poniekąd dzięki pańskiej dobroci serca, powinienem ci okazać, jak cenię tę przyjaźń, która jednocześnie przyczynia panu tyle cierpienia. – O, to niepotrzebne, dziękuję panu – rzekł Oak pośpiesznie. – Muszę się pogodzić z taką sytuacją. Inni też to potrafili, więc i ja potrafię. Po tych słowach Oak się oddalił. Odszedł z uczuciem przykrości, gdyż raz jeszcze zauważył, że ta uporczywa namiętność zrobiła z Boldwooda zupełnie innego człowieka, niż był dawniej. Tymczasem, gdy Boldwood ubrany już i gotów na przyjęcie gości został sam w pokoju, jego niepokój o własny wygląd zdawał się mijać, ustępując miejsca głębokiej, uroczystej powadze. Wyjrzał przez okno i patrzył na niejasne zarysy drzew na tle nieba i na zmierzch gęstniejący z wolna w ciemność. Podszedł potem do szafy, wyjął z zamkniętej szuflady małe, okrągłe puzderko wielkości pudełka na pigułki i już miał je schować do kieszeni, ale zatrzymał się, by otworzyć wieczko i rzucić okiem na jego zawartość. W puzderku leżał damski pierścionek wysadzany dokoła drobnymi brylantami, a jego świeży wygląd świadczył o tym, że został kupiony dopiero niedawno. Boldwood przez dłuższą chwilę wpatrywał się w migotliwe kamienie, ale po wyrazie jego twarzy można było poznać, że wartość materialna klejnotu mało go obchodzi, natomiast że myślą śledzi jego przypuszczalne dalsze dzieje. Przed domem rozległ się turkot jakiegoś pojazdu. Boldwood zamknął puzderko, wsunął je starannie do kieszeni i wyszedł na podest schodów. W tej samej chwili u podnóża schodów stanął stary sługa pełniący dziś funkcję jak gdyby mistrza ceremonii. – Już zbierają się goście, proszę pana, jadą już i idą całe tłumy. – Za chwilę zejdę. Czy to nadjeżdża powóz pani Troy? – Nie, proszę pana, to jeszcze nie ona. Na twarzy Boldwooda ukazał się poprzedni chłodny i powściągliwy wyraz, jednak niedostatecznie maskujący jego uczucia w chwili, gdy wymawiał nazwisko Betsaby, a o jego gorączkowym niepokoju świadczył nerwowy ruch palców, którymi przebierał po

bokach, schodząc ze schodów. VII – Czy mnie to dostatecznie zmienia? – zapytał Troy Pennywaysa. – Jestem pewien, że teraz nikt mnie nie pozna, co? Zapinał właśnie na sobie ciężki szary płaszcz przedpotopowego kroju, z peleryną i wysokim kołnierzem podniesionym i sztywnym niby wał forteczny, sięgającym niemal daszka podróżnej czapki nasuniętej głęboko na uszy. Pennyways obciął knot u świecy i dokładnie, z namysłem zaczął oglądać Troya. – A więc pan stanowczo zdecydował się tam pójść? – zapytał. – Czy zdecydowałem się? Ależ oczywiście! – Może byłoby lepiej, gdyby pan do niej napisał? Bo widzi mi się, panie sierżancie, żeś się pan zapędził w ślepy zaułek. Gdy pan tylko powróci, to wnet różne tam pańskie sprawki wyjdą na jaw, a z tego nie wyjdzie nic dobrego. Ja na pańskim miejscu wolałbym już pozostać przy dawnym zajęciu, jako człek nieżonaty, nazwiskiem Francis. Dobra żona to niezły wynalazek, ale najlepsza żona nie jest tak dobra jak ta, której nie ma wcale. Teraz już pan wie, co o tym myślę, a wszak tu i ówdzie mówią, że mam łeb na karku. – Nie pleć pan głupstw! – zawołał gniewnie Troy. – Tam baba z nabitą kabzą, dom, gospodarstwo i wszelkie wygody, a tu człowiek żyje z dnia na dzień – ot, nędzarz i włóczęga! Zresztą szkoda gadać, jest już za późno i nawet rad jestem z tego. Przecież choćby dziś po południu niejeden mnie już widział i poznał. Żałuję, żem nie poszedł do niej nazajutrz po jarmarku, tylko że pan mnie zatrzymał tym głupim gadaniem o prawie i o separacji, ale teraz nie będę już z tym zwlekał. Jaki diabeł mnie opętał, żem wtedy uciekł z domu, tego zrozumieć nie mogę. A wszystko przez te bzdurne sentymenty. Ale czyż mogłem wiedzieć, że mojej żonie tak pilno do pozbycia się mężowskiego nazwiska? – Ja bym tam wiedział. Ona jest zdolna do wszystkiego. – Pennyways, nie zapominaj pan, do kogo mówisz! – Dobrze, sierżancie, chcę tylko powiedzieć, że na pańskim

miejscu zwiałbym z powrotem tam, gdzie byłem, na to nie jest jeszcze za późno; nie radziłbym panu robić takiego zamieszania i nie plamiłbym swego nazwiska po to, by z nią żyć, gdyż to, że pan występował w cyrku ani chybi wyjdzie na jaw, choć pan sądzi inaczej. A niech mnie diabli porwą, co za heca wyniknie, kiedy się pan tam pokaże w samym środku świątecznej zabawy u Boldwooda! – Co to, to racja! Nie sądzę, bym tam był pożądanym gościem, skoro i ona tam będzie! – zaśmiał się sztucznie sierżant. – Nie przymierzając, jak drugi Alfons Śmiały! Na mój widok gości ogarnie przerażenie, wesołość i śmiechy umilkną, nawet światła w sali zapłoną ponurym blaskiem, a potem grad wyrzutów… Brrr… Słowem, okropność…! Pennyways, każ no podać jeszcze trochę wódki, bo mnie samego dreszcz przenika… Czego mi tam jeszcze brakuje? Aha, laski, przecież muszę mieć laskę. Pennyways poczuł, że posunął się zbyt daleko, gdyż w razie, gdyby Troy i Betsaba pogodzili się, to będzie mógł odzyskać jej przychylność za to, że zaopiekował się jej mężem. – Zdaje mi się, panie sierżancie, że mimo wszystko ona jest jeszcze do pana przywiązana i w gruncie rzeczy to niezła kobieta – powiedział, ratując sytuację. – Ale tak na pewno nikt tego wiedzieć nie może. Ano, co do tego pójścia tam, to zrobi pan, jak zechce, a ja zastosuję się do tego, co mi pan poleci. – A teraz powiedz mi pan tylko, która to godzina? – zapytał Troy, opróżniwszy duszkiem całą szklankę. – Pół do siódmej? Więc nie potrzebuję się śpieszyć, wystarczy, gdy tam będę przed dziewiątą. Mowa o biblijnych mężach, którzy zostali wrzuceni do ognia przez króla Nabuchodonozora i następnie cudownym sposobem uratowani przez anioła. [wróć]

ROZDZIAŁ LIII Concurritur – Horae Momento1.

Przed domem Boldwooda stała w ciemności grupa mężczyzn zwróconych twarzą do drzwi, które od czasu do czasu otwierały się i zamykały, przepuszczając kogoś z gości albo służby, a wtedy złota smuga światła padała na chwilę na ziemię i zaraz gasła, zostawało tylko nikłe jak świętojański robaczek światełko latarni zawieszonej wśród zieleni nad wejściem. – Dziś po południu widziano go w Casterbridge, tak mi mówił mój chłopak – oświadczył szeptem jeden z grupki mężczyzn. – I ja mu wierzę. Przecież wiadomo, że ciała dotychczas nie znaleziono. – To dziwna historia – dodał inny. – Przysiągłbym, że ona nic o tym nie wie. – Pewnie, że nie. – Może jemu nie zależy na tym, by ona wiedziała – odezwał się jeszcze inny. – Jeżeli on naprawdę żyje i wałęsa się po okolicy, to z pewnością szykuje coś złego – powiedział pierwszy. – Biedna ona, a taka jeszcze młoda! Żal mi jej ogromnie. On gotów ją całkiem zniszczyć. – Ech, chyba nie! Może się już wreszcie ustatkuje – zauważył inny, skłonny do widzenia sprawy w lepszym świetle. – Ale też palnęła głupstwo, że zechciała w ogóle się z nim zadawać. Takie to harde i samowolne, że niczyjej rady nie posłucha. Może więc na to zasłużyła i nie potrzebujemy się nad nią litować. – Nie, nie macie racji. Była sobie po prostu dziewczyną taką jak inne, a skąd miała wiedzieć, jaki on jest naprawdę? Jeżeli to prawda, co mówicie, byłaby to dla niej zbyt sroga kara i cięższa, niż na to zasłużyła. Hola! Któż tam nadchodzi? – zapytał, usłyszawszy czyjeś zbliżające się kroki. – To ja, William Smallbury – odezwała się jakaś postać niewidzialna w mroku i przyłączyła się do nich. – Ciemno dziś jak

w piekle, prawda? Nie dojrzałem nawet kładki na rzece i wpadłem do wody, co mi się jeszcze nigdy nie zdarzyło. Czy jest tu ktoś z ludzi Boldwooda? – Wytężył wzrok, by rozpoznać twarze. – Tak, tak, sami swoi. Zebraliśmy się tu przed chwilą. – Aha, teraz już wiem. To pewnie Sam Samway. Poznałem cię po głosie. I cóż, nie wchodzicie do środka? – Za chwilkę. Powiedzcie no, Williamie – szepnął Samway – czyście słyszeli o tej dziwnej historii? – Czy może o tym, że ktoś widział sierżanta Troya? – zapytał Smallbury, również zniżając głos. – Tak, podobno jest w Casterbridge. – Owszem, to samo powiedział mi dopiero co Laban Tall, ale ja temu nie wierzę. Słyszycie? Zdaje mi się, że to właśnie Laban nadchodzi. Istotnie zbliżały się czyjeś kroki. – Czy to Laban? – Tak, ja – odparł Tall. – Czy słyszeliście coś więcej? – Nie – odrzekł Laban, przyłączając się do grupy. – I uważam, że nie należy robić popłochu, bo jeżeli to nieprawda, to po co niepotrzebnie napędzać jej strachu, a jeżeli prawda, to i tak tylko przyśpieszymy jej zmartwienie. Daj Boże, by okazało się, że to plotka, bo choć Henryk Fray i kilku innych patrzą na nią krzywo, to muszę przyznać, że mnie nie zrobiła nigdy nic złego. Jest wprawdzie gorąca i popędliwa, ale w gruncie rzeczy dzielna z niej dziewczyna i nigdy ci nie zełże, choćby prawda była dla niej przykra, i nie mam powodu, by jej życzyć co złego. – Tak, to prawda, że ona nigdy nie lubiła tych drobnych babskich kłamstw, czego nie można powiedzieć o innych kobietach. U niej co w myśli, to na języku, a udawać to już całkiem nie potrafi. Przez jakiś czas stali w milczeniu, każdy zajęty własnymi myślami, a w tej ciszy z wnętrza domu dobiegały czasem odgłosy wesołej zabawy. Wtem drzwi znów się otworzyły, strzeliły z nich promienie światła i w prostokącie jasnej przestrzeni ukazała się znana postać Boldwooda. Drzwi się zamknęły i Boldwood powoli wyszedł na ścieżkę. – To nasz pan – szepnął któryś z mężczyzn. – Zachowujmy się

cicho, bo on tu zaraz wróci, a może będzie nierad, że się tak wałęsamy przed domem. Boldwood zbliżył się i minął ich, nie zauważywszy nikogo, gdyż stali na trawniku zasłonięci krzakami. Przystanął, oparł się o bramę i głęboko westchnął. Po chwili usłyszeli, że zaczął cicho mówić: – Mam w Bogu nadzieję, że jeszcze przyjedzie, a bez niej cały ten wieczór byłby dla mnie męką. O, kochana, najdroższa, dlaczego trzymasz mnie w takiej niepewności? Mówił do siebie, ale oni słyszeli wyraźnie każde jego słowo. Potem Boldwood umilkł, z wnętrza domu znów dobiegła wrzawa, a dopiero w kilka minut później od strony wzgórza dał się słyszeć lekki turkot kół. Turkot zbliżał się, aż ucichł przed bramą. Boldwood pośpieszył z powrotem do drzwi i otworzył je, a światło padło na nadchodzącą ścieżką Betsabę. Boldwood ukrył wzruszenie w grzecznym powitaniu. Parobcy usłyszeli jej cichy śmiech i słowa przeproszenia za spóźnienie, po czym on ją wprowadził do domu i drzwi zamknęły się za nimi. – Wielki Boże! – zawołał jeden z ludzi. – Nie wiedziałem, że tak się sprawy mają! Myślałem, że już dawno wybił sobie z głowy tę mrzonkę! – Jeżeli tak myślałeś, to widać, żeś nie znał naszego pana – odrzekł na to Samway. – Niech Bóg broni, by miał się kiedy dowiedzieć, żeśmy słyszeli, co mówił – zauważył trzeci. – Żałuję, żeśmy od razu nie powtórzyli mu tej wiadomości – mówił dalej pierwszy z ludzi z widocznym zakłopotaniem. – Może z tego wyniknąć więcej szkody, niż nam się zdaje. Biedny pan Boldwood! To dopiero będzie cios dla niego! Bodajby ten Troy został na dnie mo… Boże odpuść mi takie życzenie! A to łajdak, żeby też żonie urządzać takie hece! Odkąd on tu nastał, w Weatherbury wszystko idzie jakoś krzywo. Już mi się odechciało być na tej zabawie. Zajrzyjmy lepiej na parę minut do Warrena, dobrze? Samway, Tall i Smallbury postanowili pójść do Warrena i oddalili się przez bramę, a pozostali weszli do domu. Trzej pierwsi znaleźli się wkrótce koło browaru, podchodząc nie od strony ulicy, ale boczną

ścieżką przez sad. Szyba w drzwiach frontowych była jak zwykle oświetlona. Smallbury nieco wyprzedził towarzyszy, gdy nagle odwrócił się do nich, mówiąc: – Tssst…! Spojrzyjcie no! Światło płynące od szyby nie padało jak zwykle na przeciwległą ścianę porośniętą bluszczem, ale na jakiś kształt przytulony do szyby. Była to twarz człowieka. – Podejdźmy bliżej – szepnął Samway i wszyscy trzej na palcach postąpili kilka kroków dalej. Wątpliwości ich nagle się rozwiały. Do szyby przytulona była twarz Troya, który zaglądał do wnętrza. Nie tylko zaglądał, lecz było widoczne, że stał tam, by podsłuchać rozmowę, jaka, sądząc po głosach, toczyła się między starym piwowarem i Oakiem. – Ta cała pohulanka to ponoć tylko na jej cześć, co? – mówił stary. – Choć on sam opowiada, że niby gwoli Gwiazdki. – Nie wiem – odpowiedział Oak. – Aleć to święta prawda. Dziwić się tylko, że farmer Boldwood na stare lata całkiem zgłupiał, żeby wzdychać i uganiać się za kobietą, co dba o niego tyle co o zeszłoroczny śnieg. Poznawszy Troya, trzej mężczyźni wycofali się cicho przez sad, tak jak tu przed chwilą przyszli. Dzisiejszej nocy cała atmosfera przesiąknięta była losami Betsaby; wszyscy dokoła mówili tylko o niej. Oddaliwszy się o tyle, by ich nikt nie mógł słyszeć, trzej mężczyźni instynktownie przystanęli. – Aż mnie skręciło, kiedym zobaczył jego gębę! – rzekł Tall, odetchnąwszy głęboko. – I mnie też – dorzucił Samway. – Co tu robić? – Alboż to nasz interes? – mruknął Smallbury z powątpiewaniem. – Właśnie że nasz! To powinno nas wszystkich obchodzić – rzekł Samway. – Wszak wszyscy wiemy, że nasz pan znalazł się na fałszywej drodze, a ona ciemna jak tabaka w rogu, więc powinniśmy ich co rychlej zawiadomić. Laban, ty znasz ją najlepiej, więc idź i staraj się z nią pomówić. – Ja tam do tego wcale się nie nadaję – odparł Laban wzburzony. – Skoro ktoś musi z tym pójść, to chyba William, bo jest z nas najstarszy.

– A ja nie chcę się do tego mieszać – oświadczył Smallbury. – To całkiem delikatna sprawa. A zresztą zobaczycie, że za chwilę on sam do niej poleci. – To jeszcze nie wiadomo. No, Laban, weź na odwagę i idź! – Ha, trudno, jak mus to mus – zgodził się niechętnie Tall. – A co mam jej powiedzieć? – Może powiedz, że chcesz się zobaczyć z samym panem. – Co to, to nie! Nie będę rozmawiał z Boldwoodem. Skoro już gadać muszę, to tylko z panią. – Niech i tak będzie – westchnął Smallbury. Laban skierował się do drzwi domu; gdy je otworzył, gwar rozmów wypłynął niby fala na ciche wybrzeże, gdyż goście bawili się tuż obok, w hallu, a gdy drzwi zamknął, słychać było tylko ściszony szmer głosów. Towarzysze Labana czekali w nerwowym napięciu, wpatrując się w ciemne wierzchołki drzew poruszane lekkim wiatrem i chwilami kołyszące się na tle nieba, patrzyli tak, jak gdyby widok ten niezmiernie ich interesował, mimo że był im najzupełniej obojętny. Jeden z nich zaczął spacerować tam i z powrotem, wreszcie stanął znów na poprzednim miejscu, jakby czując, że chodzenie nic tu nie pomoże. – Chyba do tego czasu Laban widział się już z panią? – przerwał milczenie Smallbury. – A może nie chciała wyjść do niego i z nim pomówić? Drzwi się otworzyły. Ukazał się Laban i podszedł do nich. – No i co? – zapytali go jednocześnie. – Nie mogłem się jakoś odważyć – wybąkał Laban. – Tam tak się wszyscy wysilają, żeby pobudzić na sali trochę wesołości, ale daleko im do tego, choć mają wszystkiego w bród, czego dusza zapragnie, a ja za nic w świecie nie chciałem zepsuć im zabawy do reszty, nijak nie mogłem, choćby mnie pokrajali w kawałki! – To może chodźmy tam wszyscy razem – rzekł zasępiony Samway. – Może mnie się jakoś uda szepnąć słówko memu panu. Weszli więc do sieni, która została przeznaczona i urządzona specjalnie do zabawy jako największa rozmiarem w całym domu. Młodzi chłopcy i dziewczęta ustawiali się wreszcie parami do tańca. Betsaba nie wiedziała, jak ma się zachować. Przecież sama była jeszcze młodą,

smukłą dziewczyną i ciężar powagi bardzo ją przytłaczał. Chwilami przychodziło jej do głowy, że w podobnych warunkach nie powinna była w ogóle tu się zjawiać, zdawała sobie jednak sprawę, że byłoby to z jej strony brakiem uprzejmości; wreszcie zdecydowała się na coś pośredniego: zostanie tu nie dłużej niż godzinkę, a potem wymknie się niepostrzeżenie. Zresztą już od początku postanowiła nie tańczyć, nie śpiewać ani nie brać w zabawie czynnego udziału. Gdy godzina, jaką sobie wyznaczyła, upłynęła na pogawędce i przyglądaniu się gościom, pozwoliła Liddy nie śpieszyć się z odejściem, a sama, chcąc się ubrać przed odjazdem, weszła do małego saloniku oświetlonego i podobnie jak sień udekorowanego bluszczem i ostrokrzewem. W pokoju nie było nikogo, lecz zaledwie się tam znalazła, ukazał się gospodarz domu. – Chyba pani jeszcze nie odjeżdża! Przecież zabawa dopiero się rozpoczęła! – Proszę mi wybaczyć, ale muszę już odejść. – Zachowała się sztywno, gdyż pamiętała o swym przyrzeczeniu i wiedziała, co on chce jej powiedzieć. – Ale ponieważ jest jeszcze dość wcześnie – dodała – mogę pójść do domu piechotą, a Liddy i moi ludzie powrócą, kiedy będą mieli ochotę. – A ja tak czekałem na sposobność, by z panią pomówić – rzekł Boldwood. – Pewnie pani się domyśla, co pragnę jej powiedzieć. Betsaba w milczeniu spuściła głowę. – Czy pani mi je daje? – zapytał, drżąc z podniecenia. – Co? – spytała szeptem. – Widzę, że pani się wymyka! Czy pani mi daje przyrzeczenie? Nie chcę być natrętny i oznajmiać o tym publicznie. Ale proszę dać mi słowo! Będzie to zwykły, rzeczowy układ między dwojgiem ludzi, zawarty bez żadnych względów uczuciowych. – Boldwood zdawał sobie sprawę, że o ile chodzi o niego samego, o tyle takie określenie jest wręcz fałszywe, wiedział jednak z doświadczenia, że tylko taki chłodny ton pozwoli mu zbliżyć się do niej. – Proszę dać mi przyrzeczenie, że za pięć lat i trzy kwartały zostanie pani moją żoną. Należy mi się to od pani. – Tak, czuję, że się to panu należy – rzekła Betsaba – to znaczy…

o ile pan tego żąda, ale… ja już teraz nie jestem ta sama co dawniej… inna już ze mnie kobieta… nieszczęśliwa i nie… nie… – Jest pani nadal piękna – rzekł Boldwood. Uwagę tę podsunęła mu uczciwość i szczere przekonanie, wolne od podejrzenia, że takim banalnym komplementem może ją ugłaskać i zdobyć jej przychylność. Komplementy jednak nie zdawały się już wywierać na niej wrażenia, gdyż tonem obojętnym, podkreślającym treść swych słów, wybąkała: – Nie wiem, nie mam pojęcia, co panu odpowiedzieć. Nie wiem, jak powinnam postąpić w tym trudnym położeniu, a nie znam nikogo, kto by mi mógł poradzić. Ale skoro muszę, dam panu to przyrzeczenie. Daję je jako zadośćuczynienie za mój dług względem pana, oczywiście w zależności od tego, czy mój mąż naprawdę nie żyje. – Więc przyrzeka pani, że wyjdzie za mnie po upływie pięciu do sześciu lat? – Niech pan nie nalega na mnie zbyt gwałtownie. Przyrzekam, że nie wyjdę za nikogo innego. – Ale pani powinna określić czas, gdyż bez tego całe pani przyrzeczenie nie będzie miało żadnej wartości. – Ach, nie wiem, proszę, niech mi pan pozwoli odejść! – zawołała, a pierś jej zaczęła falować wzburzeniem. – Boję się uczynić fałszywy krok. Pragnę być względem pana sprawiedliwa, ale czuję, że tym samym skrzywdzę samą siebie, a może nawet złamię przykazania. Przecież śmierć mego męża nie została z całą pewnością stwierdzona, więc byłoby to okropne! Pan pozwoli, panie Boldwood, że wpierw poradzę się adwokata, czy powinnam to zrobić, czy nie. – Powiedz te słowa, kochanie, a sprawa zostanie załatwiona. Jeszcze tylko sześć lat w błogiej rozkosznej atmosferze miłości, a potem małżeństwo… O, Betsabo, powiedz je! – błagał ochrypłym głosem, nie mogąc się dłużej utrzymać w granicach czystej przyjaźni. – Przyrzeknij, że będziesz moją. Zasłużyłem na to, doprawdy zasłużyłem, bo kochałem cię więcej niż ktokolwiek na świecie! A jeżeli wyrwały mi się zbyt porywcze słowa i nie mając do tego prawa, okazałem ci cały żar mego uczucia, to wierzaj mi, najdroższa, że nie chciałem cię urazić. To rozpacz mnie uniosła, Betsabo, i sam nie wiedziałem, co mówię. Nawet

psa nie skazałabyś na tyle cierpień, ile zadałaś mnie, nie zdając sobie z tego sprawy. Czasem drżę, że mogłabyś się pani dowiedzieć, co dla ciebie czuję, a czasem wpadam w rozpacz, że nigdy się o tym nie dowiesz. Okaż mi choć odrobinę łaski, bo ja oddałbym za ciebie życie! Migotanie ozdób na jej sukni w świetle świec świadczyło, do jakiego stopnia jest wzburzona; wreszcie wybuchnęła płaczem. – Ale pan… nie będzie… wymagać… nic więcej… jeżeli powiem, że za sześć lat? – mówiła, łkając, gdy mogła już wyjąkać słowa. – Nie, wtedy wszystko zostawię czasowi. – A więc dobrze. Jeżeli on nie wróci, to od dziś za sześć lat wyjdę za pana, o ile oboje dożyjemy – powiedziała uroczyście. – A dla upamiętnienia tego przyjmie pani ode mnie tę drobnostkę. Zbliżył się do niej, ujął jej dłoń w obie ręce i przytulił do swej piersi. – Co to? Pierścionek? Ależ ja go nosić nie mogę! – zawołała, ujrzawszy, co Boldwood trzyma w ręku. – Przy tym nie chcę, by ktokolwiek wiedział, że to zaręczyny! To byłoby nawet niewłaściwe! Zresztą nie jesteśmy zaręczeni w zwykłym znaczeniu tego słowa. Niech pan nie nalega, panie Boldwood, proszę! – W pomieszaniu nie mogąc uwolnić ręki z jego uścisku, tupnęła nogą, a z jej oczu ponownie trysnęły łzy. – Ależ to tylko rękojmia, że pani dotrzyma słowa… nie żaden sentyment… po prostu przypieczętowanie naszego układu – mówił już spokojniej, nadal mocno trzymając jej dłoń. – No, proszę – i Boldwood wsunął jej pierścionek na palec. – Nie mogę… nie będę go nosiła – rzekła, zanosząc się od płaczu, jakby serce miało jej pęknąć. – Pan mnie przeraża! Co za dziki pomysł! Proszę, niech mnie pan puści do domu! – Więc choćby dziś, choćby przez dzisiejszy wieczór! Niechże pani choć to dla mnie zrobi. Betsaba usiadła na krześle i twarz ukryła w chusteczce, a Boldwood ciągle jeszcze trzymał ją za rękę. Wreszcie szepnęła bezradnie: – A więc dobrze, będę go nosiła przez dzisiejszy wieczór, skoro pan tak bardzo sobie tego życzy. A teraz proszę puścić moją rękę. Będę,

będę go naprawdę dziś nosiła. – I będzie to zapoczątkowaniem moich sześcioletnich rozkosznych, tajemnych starań o panią, które zakończą się naszym ślubem. – Tak, widocznie tak być musi, skoro pan tak tego pragnie – rzekła jak gdyby już zniewolona do uległości. Boldwood uścisnął rękę Betsaby i pozwolił, by opadła jej na kolana. – Jestem już teraz szczęśliwy – powiedział. – Niech panią Bóg błogosławi! Wyszedł z pokoju, a po chwili, licząc, że się już uspokoiła, posłał do niej pokojówkę. Betsaba w miarę możności zatarła na twarzy ślady wzburzenia wywołanego tą sceną, poszła za dziewczyną i po paru minutach zeszła ze schodów w płaszczu i kapeluszu, gotowa do odejścia. Żeby się wydostać z domu, trzeba było koniecznie przejść przez sień, lecz zanim to uczyniła, przystanęła w rogu u stóp schodów i ostatnim spojrzeniem ogarnęła zebranie. Była właśnie przerwa między tańcami i muzyka w tej chwili nie grała. W najdalszym końcu sali przeznaczonym dla czeladzi rozmawiała szeptem grupa mężczyzn wyraźnie czymś zasępionych. Przy kominku stał Boldwood i aczkolwiek był tak zatopiony w marzeniach obudzonych jej przyrzeczeniem, że prawie nie wiedział, co się z nim dzieje, dostrzegł jednak ich niezwykłe zachowanie i rzucane z ukosa spojrzenia. – Czym jesteście tak przejęci? – zapytał. Jeden z mężczyzn odwrócił się i z widocznym zmieszaniem odpowiedział: – Nic takiego, proszę pana, tylko Laban coś słyszał i przyniósł nam pewną wiadomość. – Wiadomość? Pewnie ktoś się ożenił, zaręczył, urodził się lub umarł? – zapytał żartobliwie farmer. – Powiedz no, Tall, coś takiego słyszał? Sądząc po waszych minach i tajemniczym zachowaniu, można by przypuszczać, że stało się coś strasznego. – Nie, proszę pana, nikt nie umarł – bąknął Tall. – Szkoda, że nie umarł – szepnął Samway. – Co ty mówisz, Samway? – burknął Boldwood z pewnym rozdrażnieniem. – Jeżeli naprawdę macie coś ważnego do powiedzenia,

to mówcie, a jeżeli nie, to dalej, do tańca! – Pani Troy właśnie zeszła ze schodów – szepnął Samway do Talla. – Jeżeli chcesz jej powiedzieć, to zrób to zaraz. – Czy pani wie, o co im chodzi? – zapytał farmer Betsabę, zwracając się do niej z daleka. – Nie mam pojęcia – odrzekła. U drzwi rozległo się ostre pukanie. Jeden z mężczyzn natychmiast otworzył i wyszedł na zewnątrz. – Ktoś zapytuje o panią Troy – oznajmił, powróciwszy. – Już idę – powiedziała Betsaba – ale wszak nie kazałam nikomu po mnie przychodzić. – To jakiś obcy – oświadczył człowiek stojący przy drzwiach. – Obcy? – zdziwiła się. – To poproś go, by wszedł – rzekł Boldwood. Człowiek spełnił polecenie i we drzwiach stanął Troy, jak powiedziano wyżej, zasłonięty po uszy kołnierzem i czapką. Zapadła niesamowita cisza; wszystkie oczy zwróciły się na przybysza. Ci, co już wiedzieli, że Troy znajduje się w pobliżu, natychmiast go poznali, inni patrzyli, nie rozumiejąc, co się stało. Nikt nie zwracał uwagi na Betsabę. Stała przy schodach oparta o balustradę. Zmarszczyła czoło, twarz jej pobladła, wargi rozchyliły się, a oczy sztywno zapatrzyły się na gościa. Boldwood należał do tych, co go nie poznali. – Proszę dalej, proszę – powtórzył pogodnie – bądź pan naszym gościem i wychyl z nami świąteczny kielich. Troy wyszedł na środek sali, zdjął czapkę, odchylił kołnierz płaszcza i spojrzał Boldwoodowi prosto w twarz. Boldwood nawet wtedy nie zrozumiał, że ma przed sobą wcielenie zaciekłej ironii niebios względem siebie, że oto stoi przed nim człowiek, który niegdyś już wtargnął był brutalnie w krąg jego szczęścia, zmącił i wydarł mu je, a teraz oto zjawia się znów, by raz jeszcze uczynić to samo. Nieproszony gość wybuchnął szyderczym śmiechem, bo oto teraz dopiero Boldwood go poznał. Troy zwrócił się do Betsaby. Rozpacz biednej kobiety w owej chwili trudno byłoby opisać. Osunęła się na najniższy stopień schodów

i usiadła; usta miała sine i spieczone, utkwiła w mężu puste spojrzenie ciemnych oczu, jak gdyby zapytując samą siebie, czy to nie jakiś okropny sen. Wreszcie Troy odezwał się: – Betsabo, przyszedłem tu po ciebie. Nie odpowiedziała. – Wracaj ze mną do domu! Chodź! Betsaba lekko poruszyła stopą, ale nie wstała. Troy podszedł do niej. – Chodź, czyż nie słyszałaś pani, com ci powiedział? – zapytał rozkazująco. Od strony kominka rozległ się dziwny głos, głos brzmiący skądś z oddali i zdławiony, jak gdyby dobywał się spod ziemi. Nikt z obecnych nie poznał w tym falsecie głosu Boldwooda. Nagła rozpacz zupełnie go zmieniła. – Betsabo, odejdź pani z mężem! Mimo to nie poruszyła się. Trwała tak w zupełnym odrętwieniu, ale nie zemdlała. Ogarnął ją stan gutta serena i umysł jej w tej chwili był całkowicie pozbawiony światła, jakkolwiek oczu jej nie zasłaniał z zewnątrz żaden mrok. Troy wysunął dłoń, by ją przyciągnąć do siebie, ale ona szybko się cofnęła. Ten widoczny dowód, że się go lęka, zdawał się Troya drażnić, więc chwycił ją za ramię i silnie szarpnął. Czy to szarpnięcie zabolało ją, czy też samo dotknięcie jego ręki było tego przyczyną – nie wiadomo, lecz w chwili, gdy jej dotknął, zadrżała, a z ust jej wydarł się cichy, przeciągły jęk. Jęk ucichł, a w chwilę potem huknął ogłuszający strzał i zadudnił echem po sali, aż wszyscy zdrętwieli. Dębowa boazeria zadrżała od wstrząsu, a cały pokój napełnił się sinym dymem. W ogólnym oszołomieniu wszystkie spojrzenia skierowały się na Boldwooda. Gdy stał przed kominkiem, za jego plecami, jak zwykle w wiejskich dworkach, wisiała na ścianie para strzelb złożonych na krzyż. Kiedy Betsaba szarpnięta przez męża jęknęła, twarz Boldwooda pod wpływem najwyższej rozpaczy nagle się zmieniła. Żyły nabrzmiały mu na czole, a w oczach zamigotał błysk szaleństwa. Szybko odwrócił

się, chwycił jedną ze strzelb, zmierzył się i wypalił wprost w Troya. Troy runął na ziemię. Odległość między dwoma mężczyznami była tak niewielka, że ładunek nie zdążył rozsypać się w powietrzu, lecz jak kula przeszył jego ciało. Troy wydał długi, chrapliwy jęk… skurczył się… stężał… rozluźnił muskuły i legł bez ruchu. Wśród dymu zauważono, że Boldwood znów chwyta za strzelbę. Była to dubeltówka, a on, zdoławszy już w jakiś sposób przywiązać chustkę do cyngla, nogą przytrzymał drugi koniec strzelby, usiłując skierować drugi strzał w samego siebie. Samway, jeden z jego czeladzi, pierwszy to spostrzegł i wśród ogólnego przerażenia skoczył do niego. Boldwood pociągnął już za chustkę i strzelba wypaliła po raz drugi, lecz dzięki temu, że Samway zdążył podbić mu ją, cały nabój utkwił w poprzecznej belce na suficie. – Wszystko mi jedno! – wykrztusił Boldwood. – Znajdę inny sposób, by umrzeć. – Wyrwał się Samwayowi, przeszedł przez hall do Betsaby i pocałował ją w rękę. Potem włożył kapelusz, otworzył drzwi i zniknął w mroku niezatrzymywany przez nikogo. Wszystko się kończy w jednej chwili (łac.). [wróć]

ROZDZIAŁ LIV Po wstrząsie.

Boldwood wyszedł na gościniec i podążył w kierunku Casterbridge. Równym, pewnym krokiem minął wzgórze Yalbury, potem płaskie pustkowie, wspiął się na wzgórze Mellstock i między jedenastą i dwunastą godziną stanął w mieście. O tej porze ulice były niemal puste, a chwiejne światła ulicznych latarni padały tylko na szeregi szarych, spuszczonych żaluzji sklepowych i na długie pasma białych chodników, na których głośnym echem odbijały się jego kroki. Skręciwszy na prawo, zatrzymał się przed sklepionym kamiennym łukiem zamkniętym przez nabijaną żelaznymi gwoździami furtkę. Było to wejście do więzienia z wiszącą nad nim latarnią, a światło jej pozwoliło nieszczęsnemu przybyszowi znaleźć rączkę od dzwonka. Wreszcie furtka otworzyła się i ukazał się odźwierny. Boldwood zbliżył się, szepnął mu parę słów i po chwili nadszedł inny mężczyzna. Wpuszczono Boldwooda, drzwi zatrzasnęły się za nim i odgrodziły go od świata. Tymczasem w Weatherbury wrzało jak w ulu. Wieść o rozpaczliwym czynie Boldwooda, jakim zakończyła się nieudana zabawa, obiegła całą wieś. Pośród domowników Betsaby Oak jeden z pierwszych dowiedział się o katastrofie i gdy w pięć minut po odejściu Boldwooda wszedł do sieni, oczom jego przedstawił się straszny widok. Wszystkie kobiety w przerażeniu skupiły się pod ścianą niby owce podczas burzy, a mężczyźni stracili głowy, nie wiedząc, co począć. Betsaba nie siedziała już na schodach, lecz na podłodze obok ciała Troya, którego głowę sama podniosła i ułożyła na swych kolanach. Jedną ręką przyciskała chusteczkę do rany, aczkolwiek wypłynęła z niej tylko jedna kropla krwi, drugą ręką trzymała w uścisku jego dłoń. Ogólna panika obudziła w niej przytomność umysłu. Chwilowe odrętwienie minęło i wraz z potrzebą czynu wróciła jej zdolność do działania. Filozofia przytacza nam częste dowody ludzkiej

wytrzymałości, w praktyce jednak zdarzają się one dość rzadko, toteż Betsaba swoim zachowaniem wzbudziła ogólny podziw, gdyż cała jej filozofia wyrażała się w jej postępowaniu. Rzadko uważała za wykonalne to, czego nie wykonała sama. Należała do rodzaju kobiet nadających się na matki wielkich synów. Takie kobiety rodzą się w doniosłych epokach ludzkości, bywają niepożądanym gościem na babskich herbatkach i jako klientki w sklepach oraz budzą miłość w chwilach krytycznych. Troy spoczywający na kolanach żony był w tej obszernej sali ośrodkiem skupiającym na sobie wszystkie spojrzenia. – Gabrielu – rzekła machinalnie do wchodzącego, zwracając ku niemu twarz, na której tylko pozostały dobrze mu znajome rysy, lecz dawny wyraz znikł zupełnie. – Proszę pojechać natychmiast do Casterbridge po lekarza. Obawiam się, że to już zbyteczne, ale trzeba, by pan po niego pojechał. Pan Boldwood zastrzelił mego męża. Stwierdzenie tego faktu w tak prostych i spokojnych słowach zabrzmiało z większą siłą niż wszelkie tragiczne deklamacje i od razu ujęło we właściwą formę rozpierzchłe obrazy w umysłach obecnych. Oak zaledwie zdążył uświadomić sobie w ogólnych zarysach zaszłe zdarzenie, już wybiegł z pokoju, osiodłał konia i ruszył w drogę. Ujechawszy nieco więcej niż milę, pomyślał, że powinien był raczej posłać po lekarza kogo innego, a sam pozostać w domu. Co się stało z Boldwoodem? Należało to sprawdzić. Czy nagle oszalał? Czy zrobił to na skutek jakiejś sprzeczki? I skąd wziął się tam Troy? Skąd ten dziwny powrót człowieka, o którym powszechnie sądzono, że spoczywa na dnie morza? Oak był do pewnego stopnia przygotowany na zjawienie się Troya, gdyż słyszał pogłoski o jego powrocie tuż przed wejściem do domu Boldwooda, lecz zanim zdążył rozważyć znaczenie tej wiadomości, fatalne zdarzenie zdołało go wyprzedzić. Teraz jednak było już za późno, by wysłać kogo innego, więc jechał dalej, a podniecony zadawaniem sobie tych pytań, znalazłszy się już o trzy mile od Casterbridge, nie zauważył barczystej postaci podążającej wzdłuż ciemnych żywopłotów w tym samym kierunku, co on. Odległość, którą należało przebyć, oraz inne przeszkody związane z późną porą i ciemnością opóźniły przybycie chirurga, pana Aldritcha, i minęło przeszło trzy godziny od wypadku, zanim lekarz przybył do

domu. Oak pozostał w Casterbridge nieco dłużej, gdyż musiał zawiadomić władze o tym, co się zdarzyło, i tam powiedziano mu, że Boldwood również przybył do miasta i sam oddał się w ręce sprawiedliwości. Tymczasem lekarz, wszedłszy do domu Boldwooda, stwierdził, że hall jest ciemny i pusty. Udał się więc na tyły domu, gdzie w kuchni zastał starego służącego, którego zaczął wypytywać o szczegóły. – Ona go zabrała do swego domu, proszę pana – oświadczył mu staruszek. – Kto go zabrał? – zapytał lekarz. – Pani Troy. Ale on już całkiem nie żył, panie doktorze. Wiadomość ta zaskoczyła lekarza. – Nie miała prawa tego robić – powiedział. – Trzeba będzie wszcząć śledztwo i powinna była na nie zaczekać. – Tak, panie doktorze, tłumaczono jej nawet, że powinna zaczekać, aż według prawa zawiadomi się władze, ale ona odpowiedziała, że żadne prawo ją nie obchodzi i że za nic w świecie nie pozwoli, by ludzie gapili się na ciało jej drogiego męża. Doktor Aldritch pośpieszył natychmiast wzgórzem do domu Betsaby. Pierwszą osobą, którą tam spotkał, była biedna Liddy, która w ciągu tych ostatnich kilku godzin dosłownie schudła i zmizerniała. – Co zostało zrobione? – zapytał lekarz. – Nie wiem, proszę pana – odrzekła z zapartym oddechem. – Moja pani sama wszystko już zrobiła. – Gdzie jest pani Troy? – Na górze, przy nim. Gdy go tu wnieśli, powiedziała, że nie potrzebuje niczyjej pomocy. Potem zawołała mnie i kazała mi nalać do wanny wody i tylko prosiła, bym się położyła, bo tak źle wyglądam, jakbym była chora. Potem zamknęła się z nim sama w pokoju i nikomu nie pozwoliła wejść. Ale ja wolałam poczekać w sąsiednim pokoju, na wypadek gdyby mnie potrzebowała. Słyszałam, jak przeszło godzinę krzątała się po pokoju, ale raz tylko wyszła stamtąd po świece, bo tamte już się wypaliły do ostatka. Powiedziała także, by ją zawiadomić, kiedy pan doktor albo proboszcz Thirdly tu przyjdą. W tej chwili zjawił się Oak z proboszczem i wszyscy razem

poprzedzani przez Liddy Smallbury weszli po schodach na piętro. Gdy zatrzymali się na górze, cicho tu było jak w grobie. Liddy zapukała i za drzwiami dał się słyszeć szelest sukni Betsaby. Klucz zgrzytnął w zamku i drzwi się otworzyły. Betsaba miała wygląd spokojny, niemal surowy; przypominała w tej chwili ożywiony posąg Melpomeny. – Ach, panie doktorze, nareszcie pan przyszedł – szepnęła suchymi wargami i otworzyła szerzej drzwi. – Widzę, że jest i proboszcz. Wszystko już zrobione i teraz każdy może go oglądać. – Mówiąc to, minęła go i wyszła do sąsiedniego pokoju. Rzuciwszy okiem na żałobną izbę, którą opuściła, ujrzeli w świetle świec płonących na komodzie wysmukły, sztywny kształt owinięty w białe prześcieradła i ułożony w najdalszym kącie pokoju. Wszystko dokoła było czysto uprzątnięte. Doktor wszedł do izby i po kilku minutach wrócił na podest schodów, gdzie stał Oak z proboszczem. – Istotnie wszystko zrobione, tak jak powiedziała – zauważył doktor Aldritch, zniżając głos. – Ciało obmyła i tak jak należy ubrała do trumny. A zrobiła to sama jedna! Musi mieć chyba nerwy ze stali! – Nie, tylko serce żony – spłynęło szeptem do uszu trzech mężczyzn, a odwróciwszy się, ujrzeli Betsabę. Jednocześnie okazało się, że ten hart ducha zdobyła tylko wysiłkiem woli, gdyż nagle osunęła się cicho na podłogę i spoczęła tam niby bezkształtna kupka ubrania. Widocznie świadomość, że jej nadludzki wysiłek jest już niepotrzebny, wyczerpała cały zasób jej wytrzymałości. Zaniesiono ją do dalszego pokoju, a pomoc lekarska, Troyowi już niepotrzebna, okazała się konieczna dla Betsaby, która raz po raz mdlała, co przez jakiś czas budziło szczery niepokój o jej zdrowie. Położono chorą do łóżka i Oak odszedł, dowiedziawszy się od lekarza, że stan jej nie budzi poważnych obaw. Liddy czuwała w pokoju Betsaby i słyszała, jak podczas długich, wlokących się posępnie godzin pani jej od czasu do czasu jęczała: „To moja wina! Jakże teraz będę żyła! O Boże, jakże teraz będę mogła żyć!”.

ROZDZIAŁ LV Najbliższy marzec. „Betsaba Boldwood”.

I oto nadszedł już marzec; dzień był wietrzny, bez słońca, mrozu ani deszczu. Na wzgórzu Yalbury, mniej więcej w połowie drogi między Weatherbury i Casterbridge, gdzie rogatka przecina w najwyższym miejscu gościniec, zebrał się spory tłum ludzi, a oczy zwracały się często w dal, w kierunku północnym. Zbiegowisko składało się z grupki gapiów, z oddziału włóczników i dwóch trębaczy; pośrodku stał szereg pojazdów, a w jednym z nich siedział poważny pan sprawujący urząd najwyższego sędziego w powiecie. Wśród gapiów, z których wielu stało na najwyższym wzniesieniu drogi, znajdowali się ludzie z Weatherbury, a między innymi Poorgrass, Coggan i Kain Ball. Po upływie godziny z oczekiwanej strony zauważono obłoczek kurzu, a wkrótce potem nadjechał dyliżans, przywożąc jednego z dwóch sędziów zachodniego okręgu, i zatrzymał się przy rogatce. Sędzia przesiadł się do powozu, pucułowaci trębacze zadęli w trąby i szereg pojazdów z towarzyszącymi im włócznikami ruszył w kierunku miasta; tylko ludzie z Weatherbury, sprawdziwszy, który z sędziów przyjechał, powrócili do swych zajęć. – Józefie, widziałem, żeś się przepchał do samego powozu – rzekł Coggan, gdy już odeszli. – A czyś dobrze się wpatrzył w oblicze Wysokiego Sądu? – Dokumentnie – odparł Poorgrass. – Tak bystro, jakbym mu zaglądał na samo dno serca, a w oczach jego wyczytałem miłosierdzie. Mówiąc prawdę, jak przystoi w takiej ważnej chwili, tom je widział tylko w jego jednym oku, w tym, którym spoglądał na mnie. – Ano, miejmy nadzieję, że nie będzie znów tak źle, choć całkiem dobrze to już być nie może – rzekł Coggan. – Tak czy owak, ja tam na rozprawę w sądzie nie pójdę, a i innym naszym ludziom pójść nie radzę. Pomyśl, jak by go to drażniło, że gapimy się na niego jak na jakiego raroga.

– Kubek w kubek to samo mówiłem dziś rano – powiedział Józef. – Sprawiedliwość zważy jego winę na swych szalach – rzekłem uroczyście, jak to mam we zwyczaju – a skoro on jej potrzebuje, to niech będzie mu wymierzona. – Takem powiedział, a jeden z tych, co byli przy tym, zawołał: „Słuchajcie, ludzie, słuchajcie! Tego, kto tak umie przemawiać do serca, powinno się słuchać”. – No, ale ja tam nie chcę się długo nad tym rozwodzić, bo u mnie słowo to słowo i nic więcej; choć słowa niektórych ludzi rozchodzą się daleko, bo są do tego stworzeni. – Święta prawda, Józefie, a teraz, sąsiedzi, jak się już rzekło, niech nikt na sprawę nie pójdzie. Z postanowieniem tym wszyscy się zgodzili i nazajutrz z niepokojem czekali na wiadomości. Uwaga ich została poniekąd odwrócona przez odkrycie dokonane po południu, a które rzuciło więcej światła na postępowanie i stan psychiczny Boldwooda niż wszystkie poprzednie szczegóły. O tym, że począwszy od jarmarku w Greenhill aż do owego nieszczęsnego wigilijnego wieczora, Boldwood żył w niezwykłym podnieceniu, wiedziało jego najbliższe otoczenie; nikt jednak nie podejrzewał, że są to wyraźne objawy zakłócenia władz umysłowych i tylko Oak i Betsaba w różnym czasie z niepokojem go o to posądzali. Otóż w zamkniętym gabinecie Boldwooda znaleziono niezwykły zbiór przedmiotów. Były tam całe sztuki różnych kosztownych materiałów na damskie suknie – jedwabi, atłasów, popelin i aksamitów w kolorach, które sądząc po toaletach Betsaby, należały do jej ulubionych. Były dwa zarękawki z soboli i gronostajów, a przede wszystkim szkatułka z klejnotami zawierająca cztery ciężkie złote bransolety, kilka medalionów i pierścionków najwyższego gatunku i misternej roboty. Boldwood od czasu do czasu kupował te przedmioty w Bath i w innych pobliskich miastach i przywoził ukradkiem do domu. Wszystkie były starannie zawinięte w bibułkę, a każda paczuszka oznaczona napisem: „Betsaba Boldwood” i zawsze opatrzona datą o sześć lat późniejszą. Te poniekąd wzruszające dowody, że umysł jego był obłąkany miłością i myślą o niej, stanowiły przedmiot rozmów w browarze Warrena, gdy Oak, wracając z Casterbridge, wszedł, przynosząc wiadomość o wyroku. Zjawił się po południu, a twarz jego w blasku

ognia żarzącego się na palenisku aż nazbyt wymownie wyrażała, jaką przyniósł wiadomość. Stało się to, co powszechnie przypuszczano: Boldwood został uznany winnym i skazany na śmierć. Teraz jednak powstało ogólne przekonanie, że Boldwood nie był moralnie odpowiedzialny za swe ostatnie czyny. Niektóre fakty wydobyte na jaw przed rozprawą wyraźnie to potwierdzały, nie miały jednak dostatecznej wagi, by mogły doprowadzić do zbadania stanu umysłu oskarżonego. Teraz, gdy zaczęto podejrzewać Boldwooda o obłęd, było zadziwiające, jak wiele przypomniano sobie faktów z jego życia, które można było wytłumaczyć jedynie chorobą umysłową, między innymi owo bezprzykładne zaniedbanie, gdy ubiegłego lata nie zatroszczył się o zabezpieczenie brogów zboża. Wniesiono więc do sądu podanie, w którym przytoczono powyższe fakty motywujące prośbę o ponowne zbadanie sprawy. Na podaniu nie widniały – jak to zwykle bywa w podobnych wypadkach – „liczne podpisy” mieszkańców Weatherbury, gdyż Boldwood nie potrafił nigdy zdobyć sobie w okolicy przyjaciół. Wiejscy sklepikarze uważali po prostu, że człowiek nabywający towary bezpośrednio od producenta uchybił w sposób bezczelny podstawowej zasadzie życia na prowincji, która głosi, że Pan Bóg po to stworzył małe wioski, by dostarczały klienteli sklepom wiejskim, i że człowiek, który tak postępował, ma wypaczone pojęcia o Dziesięciorgu Przykazań. Petycję podpisała tylko garść ludzi współczujących, którzy może zbyt uczuciowo odnosili się do ujawnionych ostatnio faktów, a skutek był taki, że wszczęto nowe śledztwo w nadziei, że z moralnego punktu widzenia zdoła ono wyświetlić, iż popełniona zbrodnia nie posiada cech zabójstwa z premedytacją, a raczej zakwalifikuje je jako czyn popełniony pod wpływem obłędu. Całe Weatherbury czekało na wynik petycji z trwożnym zainteresowaniem. Wykonanie wyroku zostało wyznaczone na sobotę o godzinie ósmej rano, czyli w dwa tygodnie po jego ogłoszeniu, ale aż do piątku po południu żadna odpowiedź jeszcze nie nadeszła. Właśnie o tej porze Gabriel wyszedł z więzienia w Casterbridge, gdzie pożegnał się z Boldwoodem, i skręcił w boczną uliczkę, by prędzej ominąć miasto. Przechodząc obok ostatniego domu, usłyszał stuk młotków i podniósłszy

spuszczoną głowę, spojrzał w górę. Nad kominami w blasku zachodzącego słońca widać było górną część więziennej bramy i kilku krzątających się tam ludzi. Byli to cieśle wbijający pal w obrębie murów. Oak odwrócił szybko oczy i pośpieszył dalej. Gdy dotarł do domu, zapadł już mrok i pół wsi wybiegło mu na spotkanie. – Nic jeszcze nie wiadomo – rzekł Gabriel znużonym głosem. – Obawiam się, że nie ma już nadziei. Spędziłem z nim blisko dwie godziny. – Czy pan myśli, że on rzeczywiście był nieprzytomny, kiedy to zrobił? – zapytał go Smallbury. – Uczciwie tego powiedzieć nie mogę – odrzekł Gabriel – ale pogadamy o tym innym razem. A jak pani się czuła dziś po południu? – Bez zmian. – Czy zeszła na dół? – Nie, ale trzyma się dzielnie tak jak przedtem. A wygląda nie lepiej niż wtedy, w Boże Narodzenie. Wciąż się dopytuje, czy pan już wrócił, i aż się przykrzy odpowiadać w kółko to samo. Czy mam do niej pójść i powiedzieć, że pan powrócił? – Nie – odrzekł Oak – jest jeszcze słaba nadzieja, ale jakem od niego wyszedł, to już nie mogłem zostawać dłużej w mieście. Toteż… Labanie… czy jest tu Laban? – Jestem – odezwał się Tall. – Pomyślałem sobie, że dobrze by było, gdybyście pojechali do miasta jeszcze dziś, późnym wieczorem. Wyruszycie stąd koło dziewiątej i będziecie z powrotem koło dwunastej. Jeżeli do jedenastej nie będzie żadnej wiadomości, to powiedziano mi, że nie ma się już czego spodziewać. – Ja tam wciąż się spodziewam, że mu darują życie – powiedziała Liddy – bo jak nie, to i ona zwariuje. Biedna pani tyle się wycierpiała, że i jej się należy trochę litości. – Czy bardzo zmieniona? – zapytał Coggan. – Kto jej nie widział od Bożego Narodzenia, to by jej nie poznał – odrzekła Liddy. – A oczy to ma takie żałosne, jakby nie ta sama kobieta. Dopiero dwa lata temu była z niej taka dziarska dziewczyna, a teraz ot,

na co jej zeszło! Laban pojechał, jak mu polecono, a o jedenastej wieczorem cała gromada wieśniaków czekających na jego powrót znalazła się na drodze wiodącej do Casterbridge, wśród nich Oak i prawie cała czeladź Betsaby. Gabriel pragnął gorąco, by Boldwoodowi darowano życie, aczkolwiek sumienie mówiło mu, że zasłużył na śmierć; farmer posiadał jednak pewne cechy charakteru, które Oak potrafił ocenić i szanować. W końcu, gdy już wszyscy zmęczyli się czekaniem, w oddali dał się słyszeć tętent konia… …Najpierw głuchy jakby po trawie, wkrótce zatętni na wiejskiej drodze… – Wnet się dowiemy: tak czy owak – rzekł Coggan i wszyscy zeszli ze skraju gościńca, gdzie się zgromadzili i stanęli na środku drogi, a jeździec przypadł do nich galopem. – Czy to Laban? – zapytał Gabriel. – Tak… już nadeszła! Nie umrze! Skazany na więzienie, dopóki królowa nie raczy go ułaskawić. – Hura! – uradował się z całego serca Coggan. – Pan Bóg jednak mocniejszy od diabła!

ROZDZIAŁ LVI Piękność w Samotni. A jednak…

Betsaba z wiosną odżyła. Zupełne wyczerpanie wywołane długotrwałą gorączką zaczęło wyraźnie ustępować z chwilą, gdy zakończył się stan niepewności. Mimo to większą część dnia spędzała samotnie w domu i tylko od czasu do czasu wychodziła do ogrodu. Unikała starannie towarzystwa ludzi, nawet Liddy, nie pragnęła niczyjego współczucia i nie można było jej skłonić do jakichkolwiek zwierzeń. Wraz z nadejściem lata zaczęła częściej przebywać na powietrzu, poniekąd zmuszona do zajęcia się sprawami gospodarskimi, aczkolwiek nigdy już nie wyjeżdżała, by osobiście dozorować robót, jak to czyniła dawniej. Pewnego piątkowego wieczora, w sierpniu, przechadzając się po gościńcu, weszła do wsi, co zdarzyło się po raz pierwszy od owego nieszczęsnego wypadku w święto Bożego Narodzenia. Na policzkach nie miała już ani śladu dawnych świeżych rumieńców, a bladość twarzy uwydatniona przez czerń żałobnej sukni zdawała się wprost nienaturalna. Doszedłszy na końcu wsi do małego sklepiku znajdującego się naprzeciw cmentarza, usłyszała dolatujący z kościoła śpiew i domyśliła się, że to śpiewacy z chóru odbywają ćwiczenia. Przeszła na drugą stronę drogi, otworzyła furtkę i weszła na cmentarz, wiedząc, że śpiewacy nie mogą jej widzieć, gdyż okna kościelne były umieszczone wysoko. Skradając się cichutko, zmierzała do zakątka, gdzie niegdyś Troy sadził kwiaty na grobie Fanny Robin, i stanęła przed marmurowym pomnikiem. Błysk zadowolenia rozjaśnił jej twarz, gdy przeczytała wyryty na nim długi napis. Najpierw biegły słowa podyktowane niegdyś przez Troya: WZNIESIONY PRZEZ FRANCISZKA TROYA DLA NIEODŻAŁOWANEJ PAMIĘCI

FANNY ROBIN ZMARŁEJ 9 PAŹDZIERNIKA 18… W DWUDZIESTYM ROKU ŻYCIA Poniżej widniał wyryty niedawno nowy napis: W TYM SAMYM GROBIE SPOCZYWA TEN, CO GRÓB TEN UFUNDOWAŁ FRANCISZEK TROY ZMARŁ 24 GRUDNIA 18… W DWUDZIESTYM SZÓSTYM ROKU ŻYCIA Gdy tak stała, odczytując w zamyśleniu napis, w kościele znów rozbrzmiały organy. Usłyszawszy je, lekkim krokiem obeszła dokoła cmentarz i zatrzymała się przed wejściem do kościoła. Drzwi były zamknięte, a chór uczył się nowego hymnu. W Betsabie drgnęły uczucia, które ostatnio uważała za umarłe. Stłumione, wątłe dziecięce głosy śpiewały wyraźnie słowa, których znaczenia dzieci z pewnością nie rozumiały: Wiedź nas, światło dobrotliwe, Wiedź nas poprzez mroki…

Uczucia Betsaby, podobnie jak u wielu innych kobiet, budziły się w pewnej zależności od chwilowego nastroju. Jakieś wielkie wzruszenie chwyciło ją za gardło i napędziło do oczu łzy. Pomyślała, że może ulży sobie, pozwalając tym wzbierającym łzom spłynąć. Toteż spłynęły, spłynęły obficie, a jedna z nich padła obok niej na kamienną ławę. Nie wiedziała w ogóle, skąd się wzięły te łzy, teraz jednak nie mogła opędzić się od natłoku myśli, które znała aż nadto dobrze. Byłaby oddała wszystko w świecie, aby być jak te dzieci, co nie rozumieją znaczenia śpiewanych słów, gdyż są zbyt niewinne, by czuły potrzebę ich wyrażania. W tej chwili wszystkie namiętne sceny z jej krótkiego

istnienia zdawały się odżywać ze zdwojoną siłą, a inne, przeżywane niegdyś obojętnie, dziś napełniały ją wzruszeniem. Wszelako cierpienie wydawało jej się teraz raczej pociechą niż karą, jaką było w tamtych dniach. Mając twarz ukrytą w dłoniach, nie zauważyła człowieka, który stanął cicho przed wejściem do kościoła i ujrzawszy ją, zrobił ruch, jak gdyby chciał się cofnąć, ale powstrzymał się i patrzył na nią. Betsaba przez dłuższą chwilę miała głowę spuszczoną, a gdy ją podniosła, twarz jej była mokra, a oczy zamglone i nabrzmiałe od łez. – Pan Oak! – zawołała zmieszana. – Jak długo pan tu stoi? – Od kilku minut, proszę pani – odrzekł Oak z szacunkiem. – Pan do kościoła? – zapytała i jakby w odpowiedzi z wnętrza doleciały ich słowa pieśni: …Kochałem dnie radosne i wolne od trwogi, a pycha mi mówiła: zapomnij dawne drogi… – Tak, do kościoła – rzekł Gabriel. – Należę do chóru. Już od kilku miesięcy śpiewam tam partie basowe. – Doprawdy? Nie wiedziałam. A więc pożegnam pana. Którą kochałem niegdyś, a dziś straciłem… śpiewały dalej dzieci. – Niech pani nie ucieka z mego powodu. Mogę dziś nie być na próbie. – Ależ ja wcale przed panem nie uciekam. Przez chwilę oboje stali nieco zmieszani. Betsaba starała się osuszyć niepostrzeżenie twarz straszliwie spłakaną i rozognioną. Wreszcie Oak powiedział: – Nie widziałem pani… to znaczy, nie rozmawiałem z panią od… od dawna. – Ale obawiając się, by słowa te nie nasunęły jej przykrych

wspomnień, przerwał sam sobie, mówiąc: – Czy pani wybierała się do kościoła? – Nie – odrzekła. – Przyszłam tylko, by obejrzeć pomnik i sprawdzić, czy na płycie wyryli już taki napis, jaki chciałam. Panie Oak – dorzuciła – jeżeli pan chce pomówić ze mną o sprawach, które oboje mamy na myśli, to nie potrzebuje się pan krępować. – A czy zrobili tak, jak pani sobie życzyła? – zapytał Oak. – Tak. Może pójdziemy tam, by zobaczyć, o ile pan już go nie widział. Poszli więc na cmentarz, by odczytać napis. – A więc to już osiem miesięcy temu! – szepnął Gabriel, spojrzawszy na datę. – A mnie się wydaje, jakby to było wczoraj. – A mnie, że dawno temu, że już minęły lata i że ja przez ten czas nie żyłam… No, a teraz… pożegnam pana. Oak poszedł za nią. – Chciałbym z panią poruszyć pewną drobną sprawę, możliwie jak najprędzej – rzekł z pewnym wahaniem. – Chodzi tu tylko o interes i jeżeli pani pozwoli, to powiem to zaraz. – A więc proszę. – Sprawa jest taka, że pewnie niebawem będę musiał porzucić zarząd pani folwarku. A to dlatego, że mam zamiar wyjechać z Anglii. O, jeszcze nie zaraz, ale może na wiosnę. – Pan chce wyjechać z Anglii?! – zawołała zaskoczona i z widoczną przykrością. – Ależ, Gabrielu, dlaczego pan to robi? – Bo uważam, że tak będzie najlepiej – wybąkał. – Chcę spróbować szczęścia w Kalifornii. – Przecież mówi się powszechnie, że pan ma objąć dzierżawę folwarku biednego pana Boldwooda. – Otrzymałem w tej sprawie opcję, to prawda, ale nic jeszcze nie zostało ustalone, a ja mam pewne powody, by tej propozycji nie przyjmować. Będę tam pracował w imieniu zarządu do końca roku, ale nie dłużej. – A cóż ja pocznę bez pana? O, Gabrielu, jestem pewna, że pan wcale nie musi wyjeżdżać. Tak długo był pan przy mnie… w dobrych i złych chwilach, tacy z nas starzy przyjaciele, że… byłoby to chyba

nieładnie. Wyobrażałam sobie, że jak pan obejmie na własny rachunek tamten drugi folwark, to mimo to nie odmówi mi pan swojej pomocy. A teraz słyszę, że pan wyjeżdża! – Byłbym pani chętnie pomagał… – I to teraz, kiedy jestem bardziej bezradna niż kiedykolwiek, pan wyjeżdża! – Tak, w tym cała bieda – odrzekł Gabriel markotnie. – A właśnie dlatego, że pani jest taka bezradna, czuję, że powinienem wyjechać… Dobranoc pani! – Było widoczne, że unika dalszej rozmowy, i wyszedłszy z cmentarza, od razu skręcił na boczną ścieżkę, którą Betsaba pod żadnym pozorem iść nie potrzebowała. Betsaba wróciła do domu przejęta nową troską. Troska ta była raczej dokuczliwa niż bolesna, miała jednak tę dobrą stronę, że na pewien czas odwróciła jej myśli od monotonnej melancholii jej obecnego życia. Zatopiła się w rozmyślaniach o Gabrielu i o jego widocznej chęci unikania jej; w pamięci odżyły liczne drobne zdarzenia z ostatnich czasów, które brane oddzielnie nie miały szczególnego znaczenia., natomiast rozważane w całości świadczyły o tym, że Oak wyraźnie unika jej towarzystwa. W końcu doznała uczucia dotkliwego bólu na myśl, że oto jej ostatni stary przyjaciel wyrzeka się jej i zamierza ją porzucić. On, co tak w nią wierzył i trwał wiernie przy jej boku, gdy wszyscy byli przeciw niej, i on wreszcie zniechęcił się do niej i zobojętniał, pozostawiając ją własnemu losowi. Minęły trzy tygodnie, przynosząc coraz więcej dowodów jego obojętności. Zauważyła teraz, że Oak, mając do załatwienia gospodarskie sprawy, nie przychodzi już jak dawniej do saloniku lub do kancelarii, gdzie zwykle prowadzili rachunki, ani nie zostawia pisemnego sprawozdania, jak to czynił podczas jej długiego odosobnienia. Co więcej, nie przychodzi nigdy w porze, kiedy by mógł ją zastać, tylko zjawia się w nieodpowiednich godzinach, gdy z pewnością wie, że nie znajdzie jej w tej części mieszkania. Ilekroć potrzebował jej wskazówek, przysyłał kogoś z zapytaniem ustnym lub z karteczką pisaną bez nagłówka ani podpisu i Betsaba była zmuszona odpowiadać mu w ten sam dorywczy sposób. Biedna kobieta zaczęła teraz przeżywać najokropniejszą torturę – podejrzenie, że wszyscy nią

gardzą. Pośród tych dręczących przypuszczeń jesień minęła dość posępnie i nadszedł dzień Bożego Narodzenia, a wraz z nim kończył się rok jej legalnego wdowieństwa, a jednocześnie dwa lata i trzy miesiące jej samotnego życia. Badając swe serce, Betsaba z najwyższym zdumieniem stwierdziła, że sprawa związana z tą pamiętną datą, czyli zdarzenie w domu Boldwooda, nie budzi w niej przykrych wspomnień, natomiast nękało ją bolesne przekonanie, że nie wiadomo dlaczego wszyscy się jej wyrzekli i że na czele niechętnych jej ludzi stał Oak. Wychodząc tego dnia z nabożeństwa, rozejrzała się dokoła w nadziei, że Oak, którego głęboki bas dopiero co tak spokojnie rozbrzmiewał nad jej głową, ukaże się może tak jak dawniej na ścieżce prowadzącej do jej domu. Istotnie, tak jak zwykle, szedł za nią w pewnej odległości, ale zobaczywszy, że Betsaba się odwraca, i znalazłszy się za bramą, skorzystał ze sposobności, by umknąć. Następny ranek przyniósł jej ostateczny cios, którego zresztą od dawna się spodziewała. Oto otrzymała od niego list zawiadamiający ją formalnie, że w nadchodzące święto Matki Boskiej nie odnowi z nią kontraktu na rok przyszły. Betsaba usiadła i oblała list gorącymi łzami. Poczuła się szczerze dotknięta i rozgoryczona, widząc w tym oczywisty dowód, że Gabriel, którego beznadziejną miłość uważała za swą nienaruszalną i dożywotnią własność, przestał ją kochać. Prócz tego myślała z rozpaczą, że odtąd będzie zmuszona polegać na własnych siłach; zdawało jej się, że już nigdy nie odzyska tyle energii, by samej jeździć na targ i zawierać z kupcami transakcje kupna i sprzedaży. Od śmierci Troya Oak zajmował się sprzedażą i jeździł na jarmarki, załatwiając jednocześnie własne sprawy. Cóż teraz biedna pocznie? Życie jej stanie się odtąd nie do zniesienia. Tego wieczora, myśląc o utracie jedynego wiernego przyjaciela, jakiego kiedykolwiek miała, czuła się tak zrozpaczona i spragniona współczucia, że po zachodzie słońca, narzuciwszy płaszcz, udała się do domu Oaka drogą oświetloną tylko bladoróżową poświatą młodego, od kilku dni zaledwie wschodzącego księżyca. Żywy blask ognia płonącego na kominku rozjaśniał okna, ale

w pokoju nie było widać nikogo. Nerwowo zastukała do drzwi, zapytując się w duchu, czy też wypada, by młoda kobieta odwiedzała samotnego kawalera; ale przecież był jej rządcą i mogła mieć do niego pilny interes, nie popełniając przez to żadnej niewłaściwości. Gabriel otworzył drzwi, a promień księżyca zamigotał mu na czole. – Pan Oak? – zapytała cicho Betsaba. – Tak, to ja – odpowiedział. – Z kim mam zaszczyt… Ach, co za głupiec ze mnie! Nie poznałem, że to moja pani! – Nie będę nią już długo, prawda, Gabrielu? – szepnęła ze smutkiem. – Chyba nie… tak przypuszczam… Ale proszę, niech pani wejdzie, zaraz przyniosę światło – mówił nieco zmieszany. – Nie, jeżeli dla mnie, to zbyteczne. – Tak rzadko zdarza mi się widzieć u siebie panie, że obawiam się, iż dla takich gości nie jestem odpowiednio urządzony. Niech pani zechce usiąść. Oto krzesło… i drugie. Przykro mi, że posiadam tylko krzesła drewniane z twardym siedzeniem. Miałem właśnie zamiar kupić sobie nowe meble… – Podsunął jej krzesło. – Dla mnie w zupełności wystarczą. Usiadła więc, usiadł i on, a blaski ogniska tańczyły im na twarzach i na starych sprzętach …połyskujących od długich lat użytkowania…

które stanowiły całe umeblowanie domu Oaka, a w tej chwili odbijały refleksy ognia płonącego na kominku. Tym dwojgu ludziom, którzy nawzajem tak dobrze się znali, wydało się dziwne, że spotkanie ich w innym miejscu i w innych okolicznościach niż zwykle wywołało w nich takie zakłopotanie i przymus. Spotykając się w polu lub u niej w domu, nie czuli się nigdy zakłopotani, ale teraz, kiedy Betsaba była gościem, a on gospodarzem, życie ich niejako cofnęło się wstecz aż do czasu, kiedy byli sobie obcy.

– Pan pewnie dziwi się, że przyszłam, ale… – Bynajmniej, wcale się nie dziwię. – Myślałam, Gabrielu… to jest zdawało mi się, że musiałam pana czymś obrazić i że dlatego pan wyjeżdża. Było mi bardzo przykro, no więc… nie mogłam się powstrzymać i przyszłam. – Mnie obrazić? Ależ, Betsabo, czyżby pani mogła mnie obrazić? – Więc nie? – ucieszyła się. – To dlaczego pan chce wyjechać? – Nie, pani, rozmyśliłem się i nie zamierzam już emigrować. Gdybym wiedział, że pani sobie tego nie życzy, to taka myśl ani by mi powstała w głowie – rzekł z prostotą. – Podpisałem już umowę w sprawie dzierżawy Dolnego Weatherbury i obejmę jej zarząd na Zwiastowanie. Pani pewnie wie, że od pewnego czasu miałem tam swój udział w dochodach. Nie przeszkadzałoby mi to zarządzać jak dotychczas i pani folwarkiem, gdyby nie te plotki o mnie i o pani. – Co? – zapytała Betsaba zdziwiona. – Plotki o mnie i o panu? Cóż to za plotki? – Tego nie mogę powiedzieć. – Uważam, że byłoby rozsądniej, gdyby pan powiedział. Już tyle razy odgrywał pan wobec mnie rolę mentora, więc dlaczego nie miałoby się to powtórzyć? – Bo tym razem nie pani zawiniła. Chodzi o to, że… jakobym ja starał się przewąchać sytuację i czyhając na folwark tego biednego Boldwooda, jednocześnie czyhał na panią. – Pan czyha na mnie? Co to znaczy? – Mówiąc prosto z mostu, dążę do tego, by się z panią ożenić. Pani sama chciała, żebym powiedział, więc proszę się na mnie nie gniewać. Betsaba nie wydawałaby się bardziej zdziwiona, gdyby usłyszała nad głową wystrzał armatni, czego właśnie Oak się spodziewał. – Pan miałby się ze mną ożenić? Z początku nie zrozumiałam, co to ma znaczyć – dodała spokojnie. – Byłoby to zbyt głupio… to znaczy zbyt wcześnie myśleć o czymś podobnym. – Słusznie, byłoby to zbyt głupio. Toteż ja wcale tego nie pragnę. Chyba w ostatnich czasach okazywałem to dość wyraźnie. Oczywiście, oczywiście… pani jest ostatnią osobą, o której bym pomyślał, gdybym miał się żenić. Jak pani powiedziała, byłoby to zbyt głupio.

– Powiedziałam, że zbyt wcześnie. – Pani wybaczy, że zaprzeczę, ale powiedziała pani „zbyt głupio” i ja jestem tego samego zdania. – I ja pana przepraszam – rzekła ze łzami w oczach – ale z pewnością powiedziałam „zbyt wcześnie”. Zresztą to nie ma żadnego znaczenia… żadnego… Chciałam tylko naprawdę powiedzieć, że byłoby to zbyt wcześnie. Proszę mi wierzyć, panie Oak. Gabriel długo nie odrywał oczu od jej twarzy, ale światło ogniska było zbyt słabe, by mógł widzieć ją wyraźnie. – Betsabo – szepnął serdecznie pełen zdumienia i przysunął się bliżej. – Gdybym mógł wiedzieć tylko jedno… czy pani pozwoli, bym panią dalej kochał, starał się o jej przychylność, a wreszcie by pani została moją żoną… o, gdybym to wiedział! – Nie będzie pan tego nigdy wiedział – szepnęła. – Dlaczego? – Bo pan nigdy o to nie pytał. – Ach… ach…! – Cichy, pełen szczęścia śmiech wyrwał się z piersi Gabriela. – Ach, moja ty najdroższa…! – Nie powinien był pan przysłać mi dziś takiego szorstkiego listu – przerwała mu. – Świadczyło to o tym, że pan wcale a wcale o mnie nie dba i że pan gotów był opuścić mnie jak wszyscy inni. To było okrutne z pana strony, tym bardziej że jestem pierwszą dziewczyną, którą pan pokochał, a pan moim pierwszym wielbicielem, i ja tego nie zapomnę. – Ależ, Betsabo, to po prostu prowokacja! – zaśmiał się. – Przecież udawałem obojętność tylko dlatego, że jako kawaler prowadzący interesy takiej uroczej kobiety jak pani, byłem w niezmiernie kłopotliwym położeniu, tym bardziej że ludzie domyślali się, iż panią kocham; myślałem więc, że skoro biorą nas na języki, to może zaszkodzić pani dobrej sławie. Nikt nie wie, ile się z tego powodu nagryzłem i namęczyłem. – Więc to dlatego? – Tak, tylko dlatego. – Ach, jak to dobrze, że tu przyszłam! – zawołała z wdzięcznością, podnosząc się z krzesła. – A ja ciągle o panu myślałam, odkąd zaczęło mi się zdawać, że pan mnie już nawet widzieć nie chce. Ale muszę już

wracać do domu, bo będą się tam o mnie niepokoić. Wie pan, Gabrielu – dodała z uśmiechem, gdy zbliżali się do drzwi – że to tak wygląda, jak gdybym przyszła tu po to, by się panu oświadczyć. – To mi się należało – rzekł Oak. – Tak, moja piękna Betsabo, przetańczyłem już u twoich kapryśnych stópek niejedną długą milę i niejeden długi dzień, więc nieładnie mi wypominać tę jedną wizytę. Odprowadził ją przez wzgórze, wyjaśniając jej szczegóły przyszłej dzierżawy. O swych wzajemnych uczuciach mówili mało. Widocznie piękne frazesy i gorące wynurzenia były zbyteczne między dwojgiem tak wypróbowanych przyjaciół. Wszak łączyło ich to prawdziwe uczucie, jakie powstaje (o ile w ogóle powstaje), kiedy dwoje ludzi, spotkawszy się w życiu, poznają najpierw nie najlepsze, lecz raczej ujemne strony swoich charakterów, i dopiero z biegiem czasu miłość ich zaczyna kiełkować w szczelinach twardej, prozaicznej rzeczywistości. Taki koleżeński, przyjacielski stosunek, wynikający zwykle z podobieństwa celów i dążeń, niestety rzadko kiedy przeradza się w miłość, gdyż mężczyźni i kobiety łączą się częściej w przyjemnościach niż w pracy. Tam jednak, gdzie szczęśliwe okoliczności sprzyjają rozwinięciu się takiego złożonego uczucia, to okazuje się ono miłością silną jak śmierć, miłością, której żadne wody nie ochłodzą ani żadne fale nie zatopią, wobec niej zaś uczucie zwane namiętnością zwiewne jest jak dym.

ROZDZIAŁ LVII Mglista noc. Poranek. Zakończenie.

– Niech nasz ślub odbędzie się w zupełnej tajemnicy, w sposób jak najbardziej prosty i skromny. Słowa te powiedziała Betsaba do Oaka w pewien czas po wydarzeniu opisanym w poprzednim rozdziale, a on przez okrągłą godzinę rozmyślał, jak spełnić co do joty jej życzenie. – Hmmm… licencja… o, tak, przecież trzeba mieć licencję – powiedział sobie wreszcie. – Ano dobrze, więc przede wszystkim licencja. W kilka dni później, pewnego ciemnego wieczora Oak wysunął się ukradkiem z kancelarii kurii biskupiej w Casterbridge. W powrotnej drodze usłyszał nagle przed sobą czyjeś ciężkie kroki i minąwszy idącego, poznał, że był to Coggan. Szli tedy razem do wsi, aż dotarli do uliczki wiodącej do domku Labana Talla, który niedawno został zakrystianem i podczas niedzielnych nabożeństw drżał ze strachu, słysząc swój samotny głos wznoszący się twardymi słowami psalmu na wyżyny, dokąd nikt z obecnych sięgnąć nie śmiał. – No, Coggan, dobranoc! – rzekł Oak. – Moja droga prowadzi tędy. – Co?! – zawołał Coggan. – Co masz pan jeszcze dziś do roboty, że się tak śpieszysz? W tych warunkach byłoby nieładnie nie wyznać prawdy, gdyż Coggan stał zawsze wiernie przy boku Gabriela podczas całej jego nieszczęśliwej epopei miłosnej, więc Oak powiedział: – Czy potrafisz dochować tajemnicy? – Przecież nieraz dowiodłem, że potrafię. – Tak, to prawda. Otóż żenię się z naszą panią. Jutro rano ma się odbyć nasz ślub. – Panie na wysokościach! Co słyszę! Choć od pewnego czasu tom przewidywał, że tak się stanie. I to nieraz. Aleście to trzymali w sekrecie! Chociaż to już tylko wasza sprawa i życzę panu, żebyś był

z nią szczęśliwy. – Dziękuję. Wierzajcie mi, że ani ona, ani ja nie chcielibyśmy tego robić w takim sekrecie, gdyby nie to, że z pewnych względów nie wypadało nam urządzać hucznego wesela. Betsaba nie chce za nic w świecie, by do kościoła zbiegła się cała wieś i gapiła się na nią; zrobiła się taka lękliwa i nerwowa, toteż muszę wszystko urządzić po jej myśli. – Ano, słusznie. Muszę przyznać, że tak być powinno. A teraz idzie pan pewnie do pisarza? – Tak, a może i wy ze mną pójdziecie? – Boję się tylko, że w takim razie wasze starania, by to utrzymać w sekrecie, na nic się nie zdadzą, bo to babsko Labana w pół godziny roztrąbi nowinę po całej wsi. – Oj, to prawda, święta prawda! Że też mi to wcześniej nie przyszło do głowy – rzekł Oak, przystając. – Co robić? Przecież muszę go o tym zawiadomić dziś jeszcze, bo on ma pracę daleko stąd i skoro świt wychodzi z domu. – Już wiem, jak sobie z babą poradzimy – rzekł Coggan. – Ja zapukam i wywołam Labana na dwór, a pan ukryje się gdzieś z boku. Wtedy on wyjdzie, a pan mu wszystko opowie. Ona nie domyśli się, o co nam chodzi, a w razie czego dla niepoznaki napomknę jej coś o robocie na folwarku. Plan ten wydał się możliwy do wykonania i Coggan wysunął się odważnie naprzód, po czym zastukał do drzwi Tallów. Otworzyła mu pani Zuzanna we własnej osobie. – Chciałbym zamienić słówko z Labanem. – Nie ma go w domu i nie wróci wcześniej jak około jedenastej. Musiał pójść aż do Yalbury, żeby tam dokończyć robotę. Może ja będę mogła to załatwić? – Ej, chyba nie. Ale poczekajcie… – To rzekłszy, Coggan wyszedł za węgieł domu, aby się naradzić z Oakiem. – Kto jest ten drugi? – zapytała pani Tall. – To tylko mój przyjaciel – odparł Coggan. – Niech ona powie mężowi, że jutro rano o dziesiątej ma się spotkać z panią przed wejściem do kościoła – powiedział szeptem Oak. – Musi przyjść bez zawodu i włożyć świąteczne ubranie.

– Oj, przez to ubranie możemy wpaść z kretesem – zafrasował się Coggan. – Trudno, na to nie ma rady – rzekł Oak. – Więc tak jej powiedzcie. Coggan powtórzył, co mu polecano. – Pamiętajcie – rzekł – że choćby trzaskały pioruny, w pogodę czy słotę, musi się stawić. To sprawa ważna – dodał. – Chodzi o to, by był świadkiem pewnej umowy, co ma być zawarta na długie lata. Taka to sprawa. Nie byłbym wam tego za nic powiedział, matko Tall, gdyby nie to, że mam do was słabość, choć prawda, że bez wzajemności. Coggan ulotnił się, zanim zdążyła zadać mu dalsze pytania, po czym obaj z Oakiem udali się do proboszcza i załatwili sprawę, nie zwracając na siebie niczyjej uwagi. Gabriel wrócił do siebie, by przygotować się na dzień jutrzejszy. – Liddy – rzekła Betsaba, kładąc się tegoż wieczora do łóżka. – Obudź mnie jutro o siódmej rano, w razie gdybym zaspała. – Przecież pani zawsze sama budzi się przed siódmą. – Tak, ale jutro czeka mnie pewna ważna sprawa, a jaka, powiem ci, kiedy przyjdzie czas. Więc muszę się upewnić, że nie zaśpię. Mimo to Betsaba obudziła się sama już o czwartej i w żaden sposób nie udało się jej znów zasnąć. Około szóstej, przekonana, że zegarek jej w nocy stanął, nie mogła dłużej wytrzymać w łóżku. Wstała więc, zapukała do drzwi Liddy i po pewnym czasie zdołała ją obudzić. – Przecież to ja miałam panią obudzić – zauważyła Liddy zdziwiona – a przecież jeszcze nie ma szóstej. – Co też ty pleciesz, Liddy. Zapewniam cię, że jest już po siódmej. Przyjdź jak najprędzej do mego pokoju, bo musisz mi porządnie wyszczotkować włosy. Gdy Liddy weszła do pokoju Betsaby, pani jej już na nią czekała. Liddy nie mogła zrozumieć tego niezwykłego pośpiechu. – Czy coś się stało, proszę pani? – zapytała. – Więc dobrze, powiem ci – rzekła Betsaba z figlarnym uśmiechem w błyszczących oczach. – Farmer Oak będzie dziś u mnie na obiedzie. – Farmer Oak i nikt więcej…? Tak we dwoje? – Tak.

– Ale czy to dobrze, proszę pani… przecież ludzie i tak już plotkują… – mruknęła Liddy z powątpiewaniem. – Dobre imię kobiety to taka krucha rzecz, że… Betsaba z rumieńcem zawstydzenia roześmiała się i szepnęła coś do ucha Liddy, mimo że oprócz ich dwóch nie było nikogo w pokoju. Liddy stanęła jak wryta i zawołała: – Wielki Boże! A to ci nowina! Aż mi serce skacze jak zwariowane! – A moje wali jak młotem – przyznała się Betsaba. – Ale klamka już zapadła. Był przykry, słotny poranek. Nie bacząc na to, dwadzieścia minut przed dziesiątą Oak wyszedł z domu i… Szedł takim krokiem, jakim pan młody Kroczy zwycięsko na weselne gody

i zapukał do drzwi Betsaby. W dziesięć minut potem można było widzieć dwa parasole – jeden duży, drugi mniejszy – jak wyszedłszy z tych samych drzwi, podążyły wśród mgły drogą wiodącą do kościoła. Do kościoła było blisko, nie dalej niż ćwierć mili i tych dwoje rozsądnych ludzi uważało, że jechać tam powozem byłoby zbyteczne. Ktoś, kto tę parę obserwował, musiałby znaleźć się tuż blisko nich, by poznać, że pod tymi parasolami po raz pierwszy w życiu pod rękę szli Gabriel Oak i Betsaba. On w długim po kolana surducie, ona – w płaszczu sięgającym jej do kostek. Mimo tak skromnego ubrania Betsaba wyglądała ślicznie i młodo jak panienka. Jak gdyby róża stuliła płatki i znów się pączkiem stała.

Dłuższy wypoczynek zaróżowił na nowo jej policzki; na prośbę Gabriela uczesała się tak samo jak przed laty w Norcombe Hill, toteż w oczach jego była znów ową czarującą dziewczyną, przedmiotem jego

snów i marzeń, w czym nie ma nic dziwnego, gdy się zważy, że miała zaledwie dwadzieścia trzy czy cztery lata. W kościele nie było nikogo prócz Talla, Liddy i proboszcza i po krótkiej chwili ceremonia się skończyła. Tegoż wieczora młoda para zasiadła spokojnie do herbaty w saloniku Betsaby, gdyż zostało postanowione, że farmer Oak na razie zamieszka u niej, a to ze względu na to, że sam nie miał pieniędzy, domu ani mebli godnych tego miana, choć był na najlepszej drodze do zdobycia owego potrójnego dobra, natomiast Betsaba posiadała je w obfitości. W chwili, gdy Betsaba nalewała do filiżanki herbatę, do uszu ich dobiegł wystrzał z muszkietu, a w ślad za nim przed domem rozległy się dźwięki przypominające ogłuszające dęcie w trąby. – Masz tobie! – roześmiał się Oak. – Odgadłem po ich minach, że szykują dla nas jakąś niespodziankę. Chwycił świecę i wyszedł do sieni, a za nim Betsaba, narzuciwszy szal na głowę. Promienie światła padły na grupkę mężczyzn, którzy na widok nowożeńców krzyknęli głośno: „Hura!”. W tej chwili rozległ się za nimi drugi wystrzał, a jednocześnie zabrzmiały przeraźliwe dźwięki muzyki, na którą składały się: bęben, tamburyno, klarnet, obój, skrzypce i basetla – jedyne resztki i pozostałości prawdziwej, zabytkowej weatherburskiej orkiestry, czcigodne, stoczone przez robactwo instrumenty, te same, co niegdyś sławiły zwycięstwa Marlborougha pod palcami praojców tych, co w tej chwili grali na cześć państwa młodych. Grajkowie podeszli bliżej i ustawili się przed domem. – To nasze zuchy Marek Clark i Jan Coggan urządzili nam tę uroczystość – powiedział Gabriel. – Wejdźcie, mili przyjaciele, i przekąście i wypijcie co ze mną i z moją żoną. – Nie dziś – odpowiedział Marek Clark z widocznym samozaparciem. – Dziękujemy serdecznie za zaproszenie, ale wolelibyśmy przyjść kiedy indziej, we właściwszej chwili. Nie mogliśmy jednak dopuścić, by dzień ten minął bez uczczenia go, ale jaki taki poczęstunek u Warrena to by nam się przydał. Więc teraz tylko winszujemy i życzymy państwu szczęścia i długiego życia. Niech żyje sąsiad Oak i jego piękna panna młoda!

– Dziękuję, dziękuję wam wszystkim – rzekł Oak. – A poczęstunek wyślemy wam zaraz do Warrena. Spodziewałem się, że nasi starzy przyjaciele obmyślą dla nas jakąś miłą niespodziankę i właśnie przed chwilą mówiłem o tym z moją żoną. – Słyszeliście? – zwrócił się Coggan żartobliwie do towarzyszących mu kolegów. – Czy to nie dziwne, że ten człowiek tak prędko i swobodnie nauczył się mówić „moja żona”, choć tak krótko praktykuje w małżeńskim stanie? No, powiedzcie sami? – Nie zdarzyło mi się jeszcze słyszeć, by ktoś nawet po dwudziestu latach małżeńskiego pożycia tak gładko wymawiał „moja żona” – odezwał się Jakub Smallbury. – Byłoby to może bardziej zgodne z męską naturą, gdyby to mówił nieco chłodniej, ale na to ponoć jeszcze za wcześnie. – I do tego się z wolna wdroży – zaśmiał się Jan, zmrużywszy jedno oko. Oak odpowiedział na to śmiechem, a Betsaba tylko się uśmiechnęła (nigdy teraz nie była skłonna do śmiechu), a gromadka przyjaciół zabrała się do odejścia. – Tak, tak, trafiłeś w samo sedno – rzekł Józef Poorgrass z pogodnym westchnieniem, gdy już mieli wyruszyć. – I ja mu życzę, żeby żył z nią szczęśliwie, choć dziś już raz czy dwa powtórzyłem za świętym Ozeaszem, jako że powtarzanie Pisma Świętego stało się moją drugą naturą: „Efraim stał się czcicielem bałwanów, tedy zaniechaj go!”. Ale skoro tak się stało, a mogło stać się gorzej, to i za to dziękować Bogu. KONIEC

Z dala od zgiełku Spis treści Okładka Strona tytułowa Zajrzyj na strony: ROZDZIAŁ I ROZDZIAŁ II ROZDZIAŁ III ROZDZIAŁ IV ROZDZIAŁ V ROZDZIAŁ VI ROZDZIAŁ VII ROZDZIAŁ VIII ROZDZIAŁ IX ROZDZIAŁ X ROZDZIAŁ XI ROZDZIAŁ XII ROZDZIAŁ XIII ROZDZIAŁ XIV ROZDZIAŁ XV ROZDZIAŁ XVI ROZDZIAŁ XVII ROZDZIAŁ XVIII ROZDZIAŁ XIX ROZDZIAŁ XX ROZDZIAŁ XXI ROZDZIAŁ XXII ROZDZIAŁ XXIII ROZDZIAŁ XXIV ROZDZIAŁ XXV ROZDZIAŁ XXVI ROZDZIAŁ XXVII ROZDZIAŁ XXVIII ROZDZIAŁ XXIX ROZDZIAŁ XXX ROZDZIAŁ XXXI ROZDZIAŁ XXXII ROZDZIAŁ XXXIII ROZDZIAŁ XXXIV ROZDZIAŁ XXXV ROZDZIAŁ XXXVI ROZDZIAŁ XXXVII ROZDZIAŁ XXXVIII ROZDZIAŁ XXXIX ROZDZIAŁ XL ROZDZIAŁ XLI ROZDZIAŁ XLII ROZDZIAŁ XLIII ROZDZIAŁ XLIV ROZDZIAŁ XLV ROZDZIAŁ XLVI ROZDZIAŁ XLVII ROZDZIAŁ XLVIII ROZDZIAŁ XLIX ROZDZIAŁ L ROZDZIAŁ LI ROZDZIAŁ LII ROZDZIAŁ LIII ROZDZIAŁ LIV ROZDZIAŁ LV ROZDZIAŁ LVI ROZDZIAŁ LVII Strona redakcyjna