Zeidler-Janiszewska A. - Pisanie miasta - czytanie miasta

PISA~IE Rada Programowa:

MIASTA CZYTMIE MIASTA

MALGORZATA HE~DRYK.OWSKA

JERZY K.MITA JACEK S6JKA KJlYSTYSA ZA-'AJARA ANNA ZEIDLER-JASISZEWSKA

pod redakcj(! A~":t:' Z.EJDLER-JAS1SZEWSK1EJ

Wydawnk:two

Fußdatji Humaniora Poman 19'J7

Rccenz.ent: prof dr hab. Marein Czerwiflsk:i

©Copyright by Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznan 1997

Publikacja finansowana z funduszy na badania wlasne Wydzialu Naulc Spolecznycb oraz funduszy na dzialalnosc statutow~ lnstytutu Kulturoznawstwa Uniwersytetu im. Adama Mick.iewicza w Poznaniu SPIS TRESQ

Slowo wst~pne (ANNA ZEIDLER-JANISZEWSK.A) . . . . . . . . . . . . . . . .

7

ULRIKE DRAESNER - tramwaj nad wiaduktem (wlclejka po stronie 8)

LEK.TURY MIEJSKJCH PRZESTRZENJ

T ADEUSZ Sl.A WEK Abo/ nekro/ polis: wyobraienia miejskiej przestrzeni . . . . . . . . . . . .

11

EWA REWERS

Ek.ran miajski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4J

NORBERT LESNIEWSKJ

Miasto i jego miejsca. Proba uj~cia radykalno-hermeneutycznego . . . Projekt oldadki: Wojtelc Walasiaic

51

FLU VtONMAA TANNER

Plac latynoamerykanski w horyzoncie utopü . . . . . . . . . . . . . . . . . .

63

JERZV KOCIATIUEWlCZ, MONIKA KOSTERA

Fotografie: Zygmun1 Bauman

.

Antropologia pustycb przestrzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.Redaktor: Balina 01rmialulca

Berliilskie loggie - paryskie pasai.e. M iasto jako „pretekst mnemotechniczny" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Opracowanie tcchnicme: Danuta Pijafulca

MlASTO DA WNE - MIASTO WSPÖLCZESNE

ISBN 83-7ll2-1S1-2

73

ANNA ZEIDLER-JANlSZEWSKA

WOJCIBCH

83

J. BURSZTA

Miasto i wie5 - opozycja mitycznych nostalgii .......... ...... .

95

ROMANA KOLARZOWA

Druk 1·

W o~wa: ABEDIK, Poma.6 ul. Luga.aiska 1 Ydawructwo Fuodatji Humaniora

Waganci, wagabundy, minstrele... i wszelka miejska balastra ..... . 107 R YSZAJU) R6ZANOWSK1 Szok i przefycie, albo „odraiajllce doswiadczenie epold wielkiej industrialii.acji" .. ........ ... · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 117

BARBARA CZARNIAWSKA-JOERGES

J(to pisze miasto? ... . · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 129

JA I INNl

w DZISlEJSlYM MlESCIE

ZYGMUNT BAUMAN

_

. . .

Wsr6d nas nieznajomycb - czyli o obcycb w (po)nowoczesn ym m1esc1e

145

ALICJA K UczvNSKA

Agora nasza pows:zerlnia

· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 159

MARIAN GotKA

Wielokulturowo$c miasta ... ... · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 171 JULJUSZ TYSZK.A

Manhattan: walka o wlasne ,ja„ . . . . . . . . . . . . · · · · · · · · · . · . . . 181 SLOWO WST~ PNE

FORMY KRYTYCZNEJ ,,ESTETYKJ ZAANGAiOWAN IA" HEINZ PABTZOLD

Architektura i urbanistyka. Zarys k.rytycznej ftlozofii miasta . . . . . . . 195 MICHAEL NORTH

Sfera publiczna jako rze:Zba. Od Civitas Dei do ornamentu z lu d1,kicj masy .. ,. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 EWAM!KJNA

Miasto, kt6rego nie ma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 GRl.EGORZ DZJAMSK..I

lnstalacje - miejsca transgresji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 WLODZlMlERZ FIUPEK

Miasto postindustrialne. Przykla.d Wcstergasfabriek w Amsterdam ic

245

~hc~c przy.bliiyc czytelnikowi swöj obraz jyzyka Wittgenstein porownal go z m1astem. M1astem o dlugiej bistorii, zdecydowa.nie r6zniiicym siy od tego urbanistycznego idealu , kt6ry oaszk.icowal Kartezj usz w drugiej CZ{!Sci R ozprawy o mecodzie, a kt6rego lad i przejrzystosc mogly byc jedyoie dzielem „grona ludz.i wladaj11cych rozumem ''. K.ryla siy za tym oczywiscie okreslona wizja iycia - :lycia godnego nowoczesnego projektu. W tym tei duchu dzialali runkcjonali.'\ci niepostrzcienie zmieniaj11c pierwotne haslo „form follows function ' ' na „ lifc follo ws architecture". K oncepcjom tym przeczyly jednak. zar6wno obrazy literackie, mnoi4ce metafory miasta-d±ungli, piekla i labiryntu, jak i badania socjologiczne (by przywotac chocby prace ~ lcrygu szk:oly chicagowskiej, dostarC'laj4ce obrazöw odmienoych nii: te, kt6re konstruowano w pcrspektywie miejskiego ratusza). Przypominaly one, ie nawet w doskonale zaplanowanym i stale pielygnowanym ogrodzie chwasty zawsze (i z pewnego punktu widzenia - na sz~cie!) od rastaj~. Apologii nowoczesnego miasta towarzyszyt wiyc silny nurt swoistej teologii negatywnej, rozwijanej przez kulturnwych pcsymist6w r6i.nej ma$ci (nun obecoy takie w warunkach miasta ponowoczesnego). Jstnialo wiyc wiele lepiej lub gorzej rozpoznanych przyczyn, dla kt6rych postmodernistycz.na krytyka oowoczesoo5ci tak wyrainie skupita si~ na urbanistyce i architekturze ora.z ich funkcjach spotecz.nych. Pod jej - miydzy innymi - wplywcm sklonni jestc5my dzis do odwr6cenia metafory Wittgensteina. M6wimy o miciciejak.o ,j~zyku", „piSmie", „dyskursie", „palimpsescie", „k.ompleksowej tkaninie tekstu", a Judzi, kt6rzy je zamieszk:uj~ lub tylko odwicdzaj'l traktujemy j ako „swego rodzaju czytelnik6w" (okre51eoie Rolanda Barthesa, nieobce ju:i Beojamioowi czy Kracauerowi). Jak kaide z Wy1llicniooych pojyc, tak i pojycie lektury stosowane bywa rozmaicie. Teksty zebrane w niniejszym tomie traktowac moina jako cgzemplifikacjy tej r6i.norodnosci, a niekiedy tak:ie jako 8wiadectwo metodologicznej i teoretyczn ej nad ni!l refleksji. Lektury ujmujemy dzis ~sto jako form~ pisa.nia czy konstrukcj~ przypomioajllCll „majsterkowanie" Uvi-Straussa. Zauwa.i:yl jednak Michel de Certeau, ie analogia to tyle zawodna, ie w przeciwienstwie do

8 tworöw „mysli nieoswojonej" dzisiejsze konstrukcje czytelnicze programowo zaldadaj'l „otwarcie" - brak zwienczenia. D yskursu miasta obserwacja ta dotyczy w szczegölno8ci. JesteSmy wszak odpowiedzial.ni za jego trwanie, przypomina Jacques Derrida w oawicµaniu do Herbu miejskiego Kafk.i swoistej traosformacji opowicäci o budowniczycb wieiy Babel, u zupelniaJ~ ccj r6wnie w kontek.Scie naszych rozwai:an znac~q Budow~ chüiskiego muru . Miasto - tw6r z natury niedokonczony, zobowicµuje do staJycb zabiegow de-,-konstruk.cyjnych, w roi.nych swoich planacb i na r6i.nych poziomach. jest bowicm tylko „trucjscem, kt6re ma imi~ wlasne i gdzie tera.z micszkamy", a1c takZe siedzib'l pokolen minionycb i pnyszlych. Ich „g)osy" winny byc tak samo obecnc i slyszalnc, jak naszc .

Nre

• Panu Profesorowi Zygmuntowi Baumanowi scrdecznic dzi~lc.uj~ za zgod~ na reprodu.kowanic Jego micjskicb fotogram6w w niniejszym tomie. Pragn~ rowniei p~kowae Rysurdowi Ziarkicwic2.owi, rcdaktorowi n aczel.nerou ,,Magazynu Sztuki", za zgod~ na przedruk artykulu M ichaela Northa oraz niemicck.icj poetcc, Ulrike Dracsncr, za zgod~ na d ruk jcj wiersza o ryginalncj wizji (po)nowoczesnego miasta. Anna Zcidler-Jan1szewska

LEKTURY MI EJSKICH PRZESTRZENI

TADEUSZ SLAWEK

· AKRO/ NEKRO/ POLIS: WYOBRAZENIA \ MIEJSKIEJ PRZESTRZENI

God made the country, and man made the town... [William Cowper, The Task]

1. KR YSZTAL PRZESTRZENI (SIENA, FLORENCJA, K.RAKÖW, WIEDEN, WENECJA, LOS ANGELES)

Miasto, kt6rego etymologia podsuwa nam zwi~ek z ,,miejscem „, z obszarem ograniczonym, obrysowanym i otoczonym (np. murem obronnym czy lancuchem przedmiesc), a wi~ oddzielonym od innych ,,miejsc", jest punktem, wok6l kt6rego krystalizuje si~ przestrzen. M6wü1:c w uproszczeniu: miasto jest krysztalem przestrzeni, „triumfem cywilizacji, kt6ra woli fyc w scisle oznaczonych granicach, niZ posr6d przemocy, kt6ra kojarzy si~ z otwart:_i przestrzeni:_i" 1 . Oznacza to, iz gdyby myslec o miescie jako o pewnej postaci idealnej, jego rozw6j polega na miarowym i proporcjonalnym narastaniu tworz:.icych go scian wok6J ok:reslonego srodka; a wi~ nie da si~ unikn
TADBUSZ St.AWBK.

12

rozgal~zianie si~ jego korony, lecz o poddany ~cislej dys~ypl~nie przyrost pnia. Stefan Zweig tak wla5nie pisze o swym ulub1onym W1edruu: '.,Od w~W~'!-~ Wieden rozrastal si~ jak drzewo, kt6remu przybywa na korze Jede~ p1e~s~1en za drugim. Zamiast starych fortyfikacji Ringstrasse opasywala naJcenrueJsze 2 j'!dro miasta wraz z jego wspani~ f~sad~'.' • , . „ Jechac, czy isc „do miasta", to rueznuenrue kierowac s1~ do „centrum , do srodkowego punktu, kt6ry reguluje nie tylko kwestie topograficzne? .a1~ ijurysdykcyjne: „centrum miasta" jest dysponentem prawa, a porz(ldek mieJSki jest nie tylko widoczn'l uladzon'l struktur'l ulic starannie oznaczon ycb na planie miasta, ale przede wszystkim. niewidzialnym porz1t-dkiem prawa i administracyjnych decyzji emanujllCych z „centrum". Adam Smith wspomina w swej teorii powstania miast, ii prawo miejskie bardzo wcze8nie gwarantowalo wolnosc kapitalu, kt6ry niewolny chlop zdolal nagromadzic i wywiesc ze wsi , domeoy jego calkowitego poddanstwa wobec pana3 • Etymologiczne podloi.e „miasta" lllCZY go tak±e z surowym rygorem wojskowypi, wedle pra w kt6rego centralnie poloiona forteca nie tylko chroni swoje wlasne przedmiescia (poloione charakterystycznie „za murami"), ale i stanowi swoisty filtr przesiewajl!CY „swoich" (dla kt6rych bramy miasta stoj'l otworem) od „obcycb" (wobec kt6rych mury i mosty mog'l okazae si~ w kai.dej cbwiJi przeszkod1t- nie do pokonania). Tale skonstruowane miasto zblii:aj
nc j~''.11.

Akro/ nekro/ polis: wyobra:ienia miejskiej przestri.eru

Miasto jest wi~ krysztaJem przestrzeni, drogocennym kamieoiem (czy nie m6wimy o Krakowie jako o „perle" Renesansu? Jalu Kurek zwal to miasto „perll! Rzeczypospolitej" 7 ), kt6ry ma przyci'lgae i uwodzic, milczec i komunikowac, kusic i roztaczac blask, ale kt6ry jednocze8nie ma chronic swojej integralnosci, polegaj'lCCj na „nieprzenikliwosci" wobec obcego ciala. Miasto jest wiyc krysztalern przestrzeni „cnotliwej", kt6ra ksztaltuj'lc siy w spos6b swiadomie podkreslaj'lCY sw6j splendor musi jednocze8nie dbac o to, by nie zostac oddan~ na lup „obcego" . Przestrzen strzeiona przed „gwaltem" , lecz przeciei zarazem calkowicie wystawiona na publiczny widok- oto pa.radoksaloe usytuowanie miasta na gle sfemioizowanego, uksztaltowanego na obraz i podobienstwo kobiety. 0 siedemnastowiecznej Wenecji napisze krytyk, ii poddana byla wladzy kobiety tak, ii „nawet w a.rchitekturze sledzic rooina kobiecll r~kf' . 8 „W Passawie przewaiaj'l knlglosci, kulistosci i mi~kkie luki; jest ona kosmosem skonczooym i zamkni~tym niczym kula, dobrze strzeionym i ukrytym pod biskupi!l tiar~. Jej pi~kno jest pi~knem dojrzalej kobiety, ciepll! i lagodn'l kokieteri'l tego, eo skonczone" 9 . Miasto jest wi~ ,,kobiece' ', „mineralne" i „ bajkowe": mala Dorotka i jej przyjaciele w~ruj'l przez krain~ Oz do Szmaragdowego Miasta, Los Angeles zwaoe jest miastem z lsni'lcego kwarcu. Town: M(iddle). E[nglish). toun, zagroda, miasto. A[nglo]. S[axon]. tun p}ol, gospodarstwo, m.iasto. Zbliiooe formy: bolendersk.ie tuin p!ot, islandilie tun zagroda, gospodarstwo, niem.ieckie Zaun plol. Takte itlä!idzkie i galiokie dun forteca, walijskie dm ufortyfikowane wzg6rze. [Walter Skeat, The Concise Dictionary of English Etymology] Najwi~j wiei obronnych w T oskanii posiadala Lukka. Liczono ich tam ~ sied~set, zapewne d latego, i:e w ok olicy bylo mn6stwo feudalnego ... rycers~~a, kl6r.e ~112 ~o nuasta posd~alo w tatach, kiedy gminy w pot~g~ r6sc zac~ly. W Bolom• bylo wiez blisko 250. [Kazimierz Chl\!l(lowski, Siena. Warszawa: PIW, 1960, s. 56.)

Gdyby w r~kach jakiego ubogiego rolnika, kt6rego przytlacz.a ~rz~m.i~ pod~as\stwa, nagromadzi1 si~ jakis niewiel.ki kapital, lo ukrywalby go oczyw1sc1~ starann.te p_rzed panem, inaczej bowiem musialby go oddac i skorzyslalby z pie~zeJ sp~sob~oS~, by uciecdo ro.iasta. Prawo bylo w owych czasaob lak poblailiwcdla nues:zkancow auasti t.a1: bardzo pragn~lo pomniejszyc wla~ pan6w nad tudnosCil\ wiejskl\, ze jczeli rolnik tald m6gl si!2 ukrywac przed poscigiem ze strony pana przez rok, to .by_l woln~ ~a ~:-Vs~: Ta.k wi~c wszeUd kapital, kt6ry gromadzil si~ w r~ach pra~witeJ ludn_o~et w1ejslcie!, chtonil sii; w spos6b naturalny w miastach, jako_ jedynych usw11;conycb rnie1scach, gdzie byl zabezpieczony dla tego, klo go nagromadzil. , (Adam Smith, ßadania nad na/urq i przyczynami bogactwa narodow, przekl. G . WolfT, Einfeld, Sadows.ki. Warszawa: PWN, 1954, t. l, s. 513.)

„

o.

S. Zweig, Swiat wc:orajszy, przckl. M. Wislowska. Warszawa· PIW 1958 s 26 , A Smit.h Bada · ad · · . ' ' . . a.::. · ....1 ' rua n naturq 1 przyczynam1 bogactwa narodow, prickl. G. Wolf! O. Einfeld z. O!IUOWS„. Warszawa: PWN, 19S4, t.l, s. 513. • ' • ·l(.Ch~ow.ski, Skna. Wam:awa: PIW 1960 s 55 'T Stn ' , .. J · Sc:h:~~s:::~/s tluou~h France cwl ltaly. London: Oxford University Press, 1907, s. 297. IMwe . Cult a1 C .. ' M_~dernu~ and Mot#rnLfm, l'o.JtmO
13

z.

i

„

7

J. Kurek, Poiegnanie Krakowa, (w:) J. J(urek, Wierszeawangardowe. Kra.k6w ; Wydawniclwo

Literackie, 1977, s. 60. • K . Chl\!l(lowski, Rokoko we Wloszech. Warszawa: PlW, 1959, s. 44. PC. Margis, Danube..., s. 117.

T ADEUSZ SLAWEK

14

... jeszcze w 1750 roku p .n.e. wodzowie plemienni zamieszkujii fortec~, podczas gdy pobli&k.ich osiedlach i prz.enosi si~ do fortecy tylko na wypadck niebezpieczenstwa, lub gdy mrozy wyplo~ ich z prowizoryczn.ych chat z kamieni i ~. w kt6rych zamieszk.iwali w lecie, zwlaszcza w oktesie pory zbierawi~kszosc poddanych mieszka w

nia winogron...Fustel de Coulanges dawno temu tak wla.Snie opisal pierwotn~ postac miasta. (Lewis Mumford, The City in History. Hannondsworth: Penguin 1961, p. 82.)

Nas~pnego ranka skoro tyJko wsta.l o slonce ruszyli w drog~ i wkr6tce niebo pned nimi zajaSnialo pi~ym zielonkawym blaskiem. 'To z pewnosci~ Szmaragdowe Miasto', powiedziala Dorotka. Gdy zbliiall si~ do miasta blask stawal si~ coraz silniejszy ( ... ). Wresz.cie popoludniem dotarli do wielkiego muru okalaj\cego miasto. Byl wysoki, pot~y, o pi~ej zielonej barwie. [Frank Baum, The Wonderful Wizard of Oz. Moscow: Raduga, 1986, s. 70.)

2. BLASK (LAS VEGAS, LONDYN)

( ~~to _je~t ~~zta~~ pr~~rz:_ni r6wniei dlatego, · i:e jest m1eJscem : w. k~o~ sw1at StaJe s1~ sk?p1eruem 8wiatla. Chodzi nie tylko o sztuczne · 1oswietlerue sprawiajllCe, ii dla spogllldajllCego z odleglosci w~owca miasto (na P~~a.d ~as Vegas -:Vidziane ~e w~g~rz od strony tamy Hoovera) jest „mo~ .s~1atla , lecz tak.ze o to, ze osw1etlenie usuwa podzial mi~dzy rzeczy\ wist~sci:t n~turaln.:t a sztu~ZD4, mi~y tym, eo pod ziemilb a tym eo na jej ;powie~~~· ,,KlimatyzaCJa oraz calodzienne fluorescencyjne oswietlenia '· spra~ia1ii, ze wewny~r.zn~ przestr:e?ie w amerykanskim wieiowcu moglyby ~6wrue d?brze znale:zc s1~ trzyd21esci metr6w pod ziemill. Nie szcz~dzi siy zadnych srodk6w technicznych b tw • . . dowisko"l O J . . , Y. wy orzyc owo Jednohte wewn~trzne sroik: . . · .uz w os1emnastym w1eku dr Samuel Johnson zauwaiyl ie techn lya Dklil~ JCSt ~edyoym Srodkiem, dzi~ki ktoremu miasto Staje Siy k;ysztalem po s wym 1 blyszczitcym · znaczni k · . i sztuka Odd · . . · e s uteczmeJSUl rol~ odgrywa tu nauka 1 . zie eme m.Jasta od prowm·g·1· . . . . . ( mi'"'"'"' · . . . oznacza w1~c wzrues1erue banery ~:1 ~·eo 1est domenll swi.atla (w znaczeniu doslownym . t f ) od dziedzmy mroku Kied J 0 hn , . . 1 me a orycznym , ie . . ·. . .Y son mowiitc o Londyrue wyznaje Boswellowi „w prom1eniu dzies1~m mil sku il0 81. . . . ' rcszcie kr6lestwa"11 t .P ~ Wl~J nauki i wiedzy nii w calej 0 · \stalizacj~ nie tylk.o p~:~: :z1~ ~o ~em~, _by roz_u~ee ~asto jako kry. brzmialaby wi~ nast~pu·ll . ' . tahe_i mysh ludzkieJ. NaJkr6tsza definicja , ra poza jego obsza:eco. ~iasto 1est krystalizacjll mysli , kt6. jcst zaprzeczeniem pustyni,X:: k~a. roz.pro.szeniu. W tym sensie miasto cale :lycie jako od re;onu . b ~CJ an?1elski m~rzec b~zie uciekal przez · · · ~ rue ezpieczne1 melanoholr M · · · · wznos1 swoJll struktur~ spole . . 1. 1asto osw1eceruowe 1 CZllll pro3ekt filozoficzny na zasadzie racjonal: L. Mutnford, The City in Hi.Jto H " J. Boswe11, The Li.Je of Dr.Samu~i Jo:=om;orth: Penguiti, 1966, s. 547. on. ew York: Thomas Crowel1, bd., t. 1, s . .332.

10

Akro/ nekro/ p olis: wyobrai.enia miejskiej przestrzeni

15

nego podzialu pracy, kt6rego celem jest stworzenie doskonalej r6wnowagi prac4 a czasem wolnym, kt6ry bylby przeznaczony na doskonaJenie intelektu Gak pisze Johnson, leisure for intellectuaf pleasures1 2). Dia J ohnsona osiemnastowieczny Londyn jest argumentem w dyskusji o tym, ie „choc prymitywny iywot w stanie natury pokazuje jak wiele czlowiek moi:e sam zdzialae, to jednak jasno wskazuje r6wniei na to, jak niezb~dne jest ludzkie spolecze.6.stwo" 1 3 . Dwiescie lat p6iniej miasto ponowoczesne odwr6ci t~ zalei.nosc: w wielkiej aglomeracji czlowiek potrafi dlliyc do samotnosci, kt6r4 zapewnia mu technika (Baudrillard podziwia w .Ameryce samotnych jogger6w i samotnik.6w, kt6rzy od tlumu izolujll siy sluchawkami walkman6w). To, eo zaczyna siy jako miasto ladu b~d4ce pochwal4 smaku, rozslldku i refleksji (happiness ofreason and reflection 14 ), konczy si~ jako metropolia, w kt6rej porzucono wszelki smak tak w dekoracji wn~trz, jak i w sposobach budowania fasad oraz w samym planie miasta (metropole crue moderne parce que tout goat connu a ete elude dans /es ameublements et l'exterieur des maisons aussi bien que dans le plan de la ville) 15 .

mi~dzy

3. WYSPA/CIALO (UTOPJA, SCHWYTZ)

--

Miasto jest obszarem specjalnym posr6d wzburzonej i pomarszczonej przestrzeni (do motywu „zmarszczek" i „f ald" przyjdzie nam jeszcze powr6cic), kt6rej mapa nie jest dok.ladnie znana i kt6ra obfituje w wielkie niebezpieczenstwa. Sen o miescie jest marzeniem o bezpieczenstwie, dla kt6rego znajdujemy dwie metafory: wyspy i lona. Wchodzllc w obszar miasta zawijamy do zatoki maj4cej nas ochronic przed niebezpieczenstwami ocea.nu, wchodzimy do srodka organizmu, kt6rego skomplikowane przej§cia i labiryntowo splecione ulice ~.§.. wn~trznosciami opiekwlczego ciala. Te ~rzy iko~czne wyobraienia miasta (klejnot, wyspa, wn~trze kobiecego orgamzmu) dzielll ze sobll cec~~ oddzielenia, odr~bnosci, jasno zarysowanego konturu. 1:homas ~ore ruestrudzenie podkre5la ie doskonalosc miasta zaleiy gl6wme od dwoch czynnik6w: od hermetycz~osci granicy dziehicej go od „zewn~trza" i od sto!'~ia d~ kt6rego urbanistyczny projekt potrafi osloni~ m~asto nie tylko od m~1tarneJ penetracji, ale r6wniei od niepo4danych dzial~ ~~t~ . .Stlld, po ~1erwsze, „Wysoki i szeroki mur, wzmocniony licznym1 wiezan11 1 basztanu, .otacza miasto. Poza murem z trzech stron roiasta ci!lgnie si~ suchy _wp~awdzie, lecz gl~boki i szeroki r6w, ogrodzony kolczastym plotem, zczwarteJ zas strony sama

s

u . J oh nson, T.'h e Adventurer, 26 June 1753, (w:) Selected Writings of Samuel Johnson, ed. 1 P. CrutweU. Harmondsworth: P~guin~l986! s. 191. l l lbid., s. 190. 14 lbid., s. 191. . . Pr bd 194 u A. Rimbaud, Jlifle, (w:) A.. Ri.mbaud, Oeuvres. Pans: Collection emesses, . ., s. ·

TADBUSZ SLAWBK

16

rzeka zas~puje r6w." Po drugie, „Ulice SI! tak wymaczone, ieby i przew6z byl dogodny i pewna ochrona przed wiatrem" 16 . To, ii nawet inwazja tak „niematerialnego", niewidocznego przeciwnika jak wiatr (do tego motywu More powr6ci jeszcze dwnkrotnie w dalszej ~i opisu miasta) a bsorbuje uwagy urbanisty-filozofa, pozwala 7.dac sobie spraw~ z tego, jak wielkll- wag~ przywiiµuj e on do izolacji miasta-wyspy, oraz do rozszerzenia wJasnej kontroli nad jego obszarem tak, ii pozwala ona na sprzeciwienie si~ silom n at:ury. R6wniei pozostajllc w obrybie metafory wyspy znajdziemy ten sam nacisk na zwielokrotnienie systemu bezpieczenstwa, k:t6ry polega nie tylko na wykorzystaniu naturalnych element6w („Wjazd do zatoki jest niebezpieczny ... "), lojalnosci i wiedzy mieszka.D.c6w („J.edynie mieszkancy wyspy znajll miejsca bezpieczne dla przejazdu ... "), ale na programowej nieufnosci wobec sil naturalnych i spolecznych, kt6re muszll zostae uzupehlione mechanizmami semio~ tycznymi poddanymi kontroli polityczno-militarnej: „(...) n awet oni [mieszka.D.cy] nie moghöy bezpiecznie wje7.diac do niej, gdyby jakie§ znaki dawane z wybrzeia nie kierowaly ich drog!l. JeSliby te plac6wki ostrzegawcze przeniesiono w inne miejsca, moinä. by zniszczyc najwi~kszll liczby wrog6w" 17 • Izolatjon.izm miasta nie jest wiyc nigdy w pelni naturalny, ani tei nie naleiy ~owi_cie do sfery interwentji techniki, lecz stanowi poll!Clenie tych sil, n ad . ~f)'Dll .wl~ n~ll sprawuje zawsze ruchomy zesp6l znak6w znajdUJllCY Sly w dyspozycji wladzy. Podr6iuj(lcego na pocZlltku XIX wieku na kontynencie Williama Wordswortha uderzy w widolru szwajcarskiego miasta Sc~wytz_ wla.Snie t?'. ii jest ono wypadkowll natury i kultury, obszarem posrednim ~peWillaJllCytn politycznll harmoni~ i lad zycia jego obywate!i: „(...) w tob1e, 0 Schwytz! dojrzee mo:ina/ Wszystkie zlotego srodka znamiona prawdziwe" (in thee, 0 Schwytz! are seen/ The genuine features of the golden mean)1 8 • 4· SWl,!\TYNlA (PENTEZYLBA, LONDYN, LOS ANGELP.S)

w·iyc Dllasto, · · potw1erdzeniem · · · · ' · podst „Centrwn." h ki - orientuie .„. , ~Jest 01ezm1ennosc1 n:aw:wy~ _erun~o(w geograficznych, wprowadza harmonijne relacje mi~dzY Co ~ ~wiatem_ „Ch~in~ Cr_o~s stano~ dla turyst6w centrum Londynu. ~.' JCSt takie OfiCJalnie mieJscem nuerzenia odlegl ' · · ·aln tabl·ca umieszczona , In osci 1 specJ a 1 z kt6re o mier na_ po oc od P_omnika Karola 1 oznacza dokladnie pun.kt, . centrumg " dnzy ~Y ~ystan~ dzielllCY Londyn od innych miast"H)· id<'llc do ." o aw1am 1 potwierdzam 6. . . ' -t ·prawem i stabiln , . , Ir sw ~ porZ
we;n

16

11

•

,

T. More, Utopia, pnek! K. Ab . lbid., s. 114-115. · · ga.rowicz. Warszawa: PAX, 1954, s. 118.

n W. Wordsworth, The Works The W rds 19 Londonfor Everyman reviscd b J ; worth Poetry Library, 1994, s. 339. ' Y · recman, a.ller W. .Kent. London: Dent, 1956, s. 65.

Akro/ nekro/ polis: wyobrai:enia miejskiej przestrzeni

17

jest „centrum", dop6ty nie mogy si~ zgubic, bowiem nawet jeieli chwilowo za~dzilem si~ w bezladny rejon podrz~dnych uliczek przedmidc, w kt6rych czuj~ si~ nieswojo, zawszemog~ odnaleiC „centrum", w kt6rym panuje porZCldek prawa i swiatla potwierdzony obecno8cil! lamp i policyjnych patroli. Gdy podr~na dzielnica b~dzie naSladowac „centrum'', zrobi to za pomoCll podstawowego srodka, jakim jest wywolanie wraienia bezpiecze.tistwa: otoczenia si~ m urem (faktycznym, jak np. powstajllce w USA gated communities, elektronicznlt, zaporll kam.er i czujnik6w, lub tabliczkami informujllcymi, ii mieszkancy danej okolicy stosuj(l armed response, lub nalei:'l do guarded community). Wraienie bycia w „centrum " w ten spos6b zostaje zastllPione przez ostentacyjnl! obecnosc srodk6w porz~dku i kontroli pozostaj(lcych przez caly czas w stalej l~cznosci z mieszcz_iicym si~ w „centrum" osrodkiem wladzy. Miasto ·bez centrum jest skandalem, koszmarnym snem. ltalo Calvino opowiada w IX ksiydze Niewidzialnych miast o Pentezylei, kt6ra „roztewa siy dookola na mile w rozcienczonej na r6wninie brei miasta", w kt6rej nie spos6b dotrzec do „centrum", bowiem.jest ono nierozr6inialne od peryferii. Koszmar niekoncz~cej siy suburbii opisany przez Calvino jest wainy z kilku przyczyn, do kt6rych przyjdzie nam jeszcze powr6ci6, lecz teraz wymie.6my tylko jedn'l, kt6ra zwr6ci nam uwag~ na to, iz w suburbii jestem nikim in n ym jak tylko przechodniem; nie tylko w niej nie zamieszkujy, ~le nawet nie mam na czym zatrzymac oka - wsr6d spoglttdajiµ;y ch na mrue wrogo mieszka.Ilc6w jestem podwöjnie bezdomny - nie wszedlem jeszcze ~ obr~b ,,mur6w", nie schronilem siic w „fortecy" miasta, a jui: od~traszaJll _mru~ pomniejsze „ufortyfikowane" (np. czujnikami elektronicznym1 cz~ nap1s~ ostrzegaj:t-cymi przed uzyciem broni lub natychmi~sto":Yffi ~e.zwaruei;n policJ1 w wypadku wejscia oa teren zabudowania) posesJe. Nie dziw1 nas w1~c przymiotnik fortified stosowany w opisie projekt6w Fran.ka Qehry'_ego, Jed.ne~o z najzoamienitszych architekt6w pos1modernizo;iu. ~ostmode~styczne m~a­ sto byloby wiyc niczym innym jak desperack(l p~obl! mstaurowawa elementow ufortyfikowanego „centrum'', kt6rego v.:ar~wn~ mury. dyspon o"':'alyby wystarczaj:t-c:t- moc~, by oprzec si~ barbarzyns~ ~1~om uhc~-pustyru. . „Centrum" jest celebracj(l tego, co wspolne 1 m~ernacJonal~e, ~hocby nawet sktadalo siy z bardzo r6inorodnych eleme~tow; ~burb1a. Jest . z~wsze ,,mniejszokiowa", w niej jestem osobl! o status1e enugran~ 1est sw1yt~ · · rozn1cy, '· · aIe sw1y ' · tem J"akby „ smutnym" meprzekraczalneJ . • bow1em . pozbaWlO. . nym fizycznej mo:iliwosci celebracji sacrum, ~~w1~m na wy~naruu rue wznos1 siC( swilltyD (zalosna na og6l architektura k~sc~olow powstaJ&.cych w now_ycb dzielnicach potwierdza filozoficzne spostrzezerue ame~~ Hatleya ~a m~~i:e­ sie wierszy Celana, iz „Wznoszenie 5willtynjest ruemoihwe na eo:ugrag1 ).

!

(w/

ao J. Hatley, Grind and Abgrund: Q11es1ion Poetic Foundations in Heidegger anti Celan H . Silverman (ed.), Quest,foning Foundation.s. Trutlt/ Subjectivity/ Culture. Lond on: Routledge, 199.

s. 183.

T ADEUSZ Sl.A.WEK.

18

Tak posu..,rasz si~, przechod~c od przedmidcia do przedmiescia, ai: przychodz:i czas odjazdu z Pentezy!ei. Pytasz o dro~ aieby opuscic miasto; ponowni~ pi:zemierzas.z ~g peryferii rozproszonych jak mleczny pigment; zapada noc; zapalaJll SI~ okna, lo rzadsze, to g~ciejsze11 •

o

centrum zakupöw i osrodku kultury Haagen w murzynsk.iej dzielnicy LA Watts pisze M. Davis: Poniev.•iiZ biura ubezpieczeniowe dokladnie sprawdzaj:i systemy bezpieczetistwa przed. zawarciem kontraktu ( ...) centra bandlowe i kulturalne poioi:one poza centrum m.iasta tral"tnj~ procedury zabezpieczajllce jako integraln~ cz~ swej strategii architektonicz· nej i administracyjnej" (Mike Da,iis, City of QUL1Ttz. Excavating ehe Future in Los Angeles. London: Vintage, 1990, s. 243.]

„Centrum" jest miejscem, w ktorym „wielosc" d:umaczy siy na ,jedn0Sc", .bo)Viem to wlaSnie w „centrum" miasto zyskuje swoje oblicze, daje siy „zapami~t.aC'', to ono sprawia, ze miasto jest tym wla5nie jedynym miastem 'odr6Znialnym od innych. W „centrum" miasto przemawia jednym jyzyk.iem. Dramat miasta bez „centrum" polega na wymazan i u go z· pami~ci odwiedzajl!cych; jei.eli ma ono inne uroki, to ich dzialanie w istocie uniemoiliwia powstanie jednolitego obrazu miasta. Zatem sprawiajli? i:e miasto nie jest jui miastem. Nie nie ilustruje tego problemu lepiej jak . Los Angeles, gdzie spotykamy wizerunek miasta jako asam blai:u pozba wio»:ego. punktu Srodkowego, w kt6rym przestrzen nie stabilizuje siQ, lecz przec1~e - nieustannie wibruje i zmienia swoj~ organizacjQ. W LA mo~a od~eiC nie tylko wysoce uprzemyslowione ipecjalistyczne okr~gi Sili· con~ ~a!ley 1 przyklady przygodnej ekonomii slonecznego liouston, Jecz röwnoczclnie ~jd~emy tam miejsca daleko posuni~tego rozkladu przemyslu i podupadlych dzielnic zbt~maleg~ Clevel~d i Detroit. W Los Angeles odnajdziemy Boston, Pohidniowy M~attan 1 Poludruo~ ~r~rur., San Paolo i Singapur. Przypuszczalnie nie ma takiego drugiego kompleksu nue1sk1ego, ktöry przedstawialby sob~ 'tak jaskrawy przv.klad asamblaZI! i proceso"' rest-· ....tur,.-~- ·asta LA od · · · • . ·. „. ' ":" . J....VJI llll • m.ierua we wszystk1cb prz:ypad· lcach najnows~ histon~ lcap1talistycznej urbanizacji.

[Ed~ So~~· Postmodem Geog raphies. The Reassertion of Space m Cr1tu;al Social Theory. London: Routledge, 1989, s. 193.)

, .

.

Ge~~rojekci~ Loyola Law School w Los Angeles wykonanym przez Franka

, .· "'f1

eg0 CZy'tamy u M . Davisa:

,jest ·t.o lconstrukcja otwarta., leci · b . eh' . · · ktore · · · ti . . · ruez yt za ~J~Co... [budynkij twor'Zll prz.ejscie, n. am ntt: Z!llCC ~ am rue ,zaprasza. Po prostu jest, jak wszystko inne dookola" l"-omentarz krytyka). Opis ten -:wyralnj l.a od. . . . . . pr~t?w ogrod~a, pot~ych e ~„ gb·' zt .znaczerue odstr~j!lcych stalowych onowy..... •okow, surowych frontowych, scian. (Mike Davis, City of Quam, s. 239.]

bet

Akro/ nekro/ polis: wyobraienia miejskiej przestrzeni 5. CENTRUM - PRZESTRZEN WYGLADZONA

(BRUGIA, PENTEZYLEA, KRAKÖW)

Sila „centrum" polega na odd.zialywaniu na pamiyc: dziyk.i zwartemu obrazowi, jak.i miasto posiada, w tym wlaSn.ie miejscu mogy g~ nie tyle w sobie utrwalic, eo „rozpu5cic" w sobie, „pochlonCl-C", „zaabsorbowac". Mi a s t o jest „m iej scem " , czyli tym sposobem istnienia prze st rzeoi , kt6ry umozliwia artykulowanie naszych uczuc i doznan wobec przestrzeni. Do poprzedniego okre5leniamiastajako krysztalu przestrzeni, dodajmy teraz kolejne: miasto, tak jak je tradycyjnie rozumiemy jako miejsce „centraloe'', oddane Bogom (religijnym, k.'torych siedzib
, . '.

21

\. .

1. Cahiino, Nkwi.dziaJJie

müis; · . · · . a, przclr.L A. Kreisberg. Warszawa: Czytelnik, 1975, s, 122.

19

T . Peiper, Rano, (w:) T. .Peiper, Pisma ivybrane, opr. S. Jaworski. Wroclaw, Warszawa:

· . . Ossolliieum, l979, s. 269. 2J w. Wordsworth, 'The Work:s. The Wordswortb. Poetry L1brary, 1994, s. 334.

\

20

Akro/nekro/polis: wyobra.Zenia miejsk.iej przestrzeni

i pami~i (kt6rej sanctum stano~ srode~. ~iasta~. Peryfer~a przenika tnnie jakby „na przestrzal", n.ie stanowt\! dla 1UCJ zadneJ zapory, Jestem w jej prze. strzeni n.ieoma.Jie bezcielesny, niczym czysty duch pozbawiony ciala. 1..ecz 10 wszystko jest tylko pozome, gdyi faktycznie zapominam o suburbii, bowiem nie tyle „pogrzebaJem" jii w sobie, eo nasycüem si~ nill w spos6b niezauwai.aJ. ny, odwiedzilem j!l i wiedza o jej istnieniu teraz jest jed ynie elemen tem mojego ciaJa niczym si\! od niego nie wyodr\!bniajiicym („niczego specjalnego" sobie nie przypominam). Suburbia naleiy do sfery pami~i nie5wiadomej, pel.oego Heglowslciego Errinerung. Anarchistyczna moc suburbii, kt6ra tradycyjnic nie poddaje si~ wladaniu architektury jako sztuki wznoszenia wymyslnych budowli o kunsztownych fasadach i skomplik.owanej tecbnice konstrukcyjnej. W tym znaczeniu w istocie suburbia wymyka si\! sferze dzialania pami\!Ci, kt6ra jest niczym innym jak szruq hierarchizowania element6w i rozpoznawania wagi podstaw calej konstrukcji. Pami~ wbudowana w arcbitektur~, jak nas poucza Jacques Derrida, jest w.ielowymiarowa: „Nak.ierowana oa centrum i .zhlerarc~zo~ana .struktura architektoniczna winna podporZlldkowac si~ sile przypomrueru~ sob1e poczlltku i ustanowienia podstawy. Nie tylko chodzi tu o podstaw~ w sensi~ oparcia budowli na twardym gruncie, lecz takie o fun· dam~nt pr~wno-polityczny; architektura jest iostytucjii, kt6ra upami~toia mi· ty ~1a_sta, Jego boh~tcr~w i boskich zaloiycieli. Ta religijna lub politycr.na pami\!C, owo ~czuc1e _bis~oryzmu nie opu8cilo architektury wsp6 lczesoej" 24 • „C.Cn~ ~odd~Je s1~ z:atem interioryzacji na inny spos6b~ wcbloniytc przez :0.6J or~~ ' zapam1~tane sprawia, ie staj~ si~ jakby monumeotem, po~em, puam1dll, w kt6rej pruchowuj~ obraz miasta gotowy w kai.dtj chwili do przywolania By lu. . . k lcim"· . . · pos zyc s1~ ategoriami derridiansko-freudow· s kt~· peryfena Jest. przyldadem spelnionej procedury oplak.iwania i ialoby, w orym pochlaniam a ymil . 'deal" rum" sp ". . . ' s UJ~, t izuj~, interioryzuj~ zmarlego": „cent· rawia, i.e mtasto przebywa w · . . . kry · kt6rll stanowi mo ·a . •. . . e mme_ruczym zmarly w swOJCJ pct~ 1 zmarlego pod ~ :anu~ mo~ c1~0, „nie mog'lc w pelni zinterioryz~~ ZJ.ak h J~ go w sob1e... Jako iywego trupa"H. P ieczolow1tosc, ll przec owu1~ w pami\!Ci· zab„+1„: ( k1 ,,centrwn" miast . 1uu zwy e umiejscowione w historycznyDl przywolanie czasua ~ :ne w s~oj~j „hist~rycznej" swietno5ci stan~wiOmniaJem lWHh a zat . . „nosz~ go w sob1e . „ st anOWI~ Jego . ~-. em, 1Z 0 o Krak:owie w 1930WUJr ~ wtedy, g(.l~ ono samo jest nieobecne. Jalu K~~ w albumach z Podr' .ro u. „ W sercu ci~ zamk.n~ jak w skrzyni" 26 • ZdJ~~ 5 wizerunkami 1l ~ylko dokumentacjll owej funeralnej sceny pami~1• --7 unueszczonyrnj na s.c ianacb grobowca. 2< J. Derrida, Polnr ck fol~ ma·

trz;:m

·zmarl;:

1987, s. 481.

rnrtnant l'architecturt, (w:) J. Derrida PJyclrt. Paris: GalileC.

UJDer•

s S8 . • 2~

.

'

rida, T- Eta, oftM OtMr . ..c ,J>17.eki: 1111- P.Kamur. New York: Schoc.ken Books, IY•'•

1· Kuret, Potef11tUrk

KroJc0

"'°· (w:) J. Kuret, Winsu awanrardo'tff, s. 59.

21

Najog~lniej, wielki koSci6l nalezy uznae za rnieisce centralne m;asta ( ) N'1 · · ·ec1 ~„ zdarza si · tk.i · ' ...... ··· emrue1 J n....., J~ . ~ wyn · Kilka katedr (...), kt6re stoj~ na osobno5ci, posrodk:u zielonej przestrz~'. z dala ~ zgielku mlasta: Salisbury i Canterbury w ich wykorzystaniu przestrzeru 1teren~":' ztelonych ~alez~ niemaJ do swiata suburbii, podobnie oddalone jest ~~~_Santo w Pizie. ~~to p1erwotnie polo:Zone wok6! tych swi~tyli cmentarze mogl! W}'Jaswc ow~ rozleglosc Prz.estneni. {Lewis Mumford, The City in History, s. 352.]

6.

. .w „cent~". naszych rozwaian lezy wi\!C fakt jednoczesnej obecnosci 1 rueobec~?sc1 ;°11asta jako sr6dmiasta, jako „centrum", pr6ba nazwania kon~trukcJ~, ktora ma_w~udowanii w siebie pustk.~ nie b~~Cll przeciez jedyrue brakiem przed.m1otow. Najnowsza historia Europy ijej miast postawila P_rzed ~~i nie ~ylko arcbitektoniCZ!lll, ale przede wszystkim etycznll komecznosc uporan1a si~ z „pustymi" miejscami, kt6re w istocie nies~ przeciez „ puste", bowiem trwaj~ tam cienie i pami~c dawnych mieszkaitc6w („pustka" iydowskich dzielnic i miasteczek, „pustka" opustoszaJych dzielnic Sarajewa i Groznego). Daniel Libeskind, autor projektu Zydowskiego Sk.rzydla Muzeum w Berlinie trudnosc swego zadania upatruje wlasnie w paradoksalnym problemie nieobecoosci stanowiiicym najtrud.niejszy i najbolesniejszy dylemat tak historii, jak filozofii i architektury. Dzieje si~ tak dlatego, ie „ nieobecnosci nie znajdujemy w otaczajiicym nas swiecie. Tam odttaleic moina jedynie niemoiliwosc znalezienia nieobecnosci. I ta wla8nie nieobecnosc przejawia si~ w obecnosci budynku jako zabudowanej nieobecn<>Sci ( built-in absence) . Nieobecnosc jest wi\!C wynikiem konstruk:cji, eo nie oznacza wcale, ii nie istnieje" 11 . Mowa wi\!C o nieobecnosci nieobecnosci, kt6ra tylko w ten spos6b moie udost~pnic si~ naszej refleksji. Oznacza to, ii nieobecnosc posiada specyficznll form~ obecnosci nie poddaj~cq si~ prawidlom regulujllcym funkcjonowanie byt6w obecnych. Nieobecnosc pozbawiona jest ldasycznej topografii z jej poczuciem ustalonych kierunk6w, g6ry i dolu, lewa i prawa, pionu i poziomu. Nie moina si~ do niej odnie56 poprzez metaforyk~ „mieszkania", lecz jedynie przez obraz pozornie chaotycznie krzyiujiicych si~ ze sobll i „ niezorganizowanych" szlak6w komunikacyjnych. Architektura takiej przestneni przypomina wi~zienia Piranesiego {do tego artysty warto jeszcze powr6cic), kt6re tak oddziaJaly na wyobra.Zni~ romantyk6w, lecz jeszcze najdobitniejszym jej wizerunkiem b~zie Nietzscbeaitski po smierci Boga, kt6ry jest otchlannym 5wiatem w~r6wki koniecznej, lecz bez kierunku, zdq:l.an.ia energicznego, lecz pozbawionego funkcji i celu. Nie mogllc przywolac calego 125 aforyzmu Wiedzy radosnej zacytujmy tylko szkic przestrzeni powstalej w wyniku zalamania si~

-7

21 D.

Libeskind, An ArcJaittctwal Design Interview, „Arcbitectural Design", 1"!10. 87, 1990, s. 17.

T ADEUSZ S!:.A WEI(

22

Akro/ nekro/ polis: wyobr~nia rni_ejskiej przestrzeni

· 1 1 ··. Jakie zdolali5my wypic morze? Kto dat nam giibk~, : ldasyczneJ te eo ogu. „ .. , . . · od · · l · ' by zetrzec caly widnokritg? Coi uczyniliSmy, od~tuJJle z1emi~ . JeJ s ~n; zd · teraz? Dokiad my zdlliamy? Precz od wszystkich slonc. 1 k „,.i ca.? D oadamyz
I

!

.~ 8
1

'

11

19

30

F. N~e~e, W~dza radosna, przekl L. StatT. Waruawa: 1910 s 168 D. L1beskind, op. eil., s. 18. • · · 1 Baudrillard Am · · ' uic:a, pmkl. ang. Ch. Torna. London: Veno, 1988,

7. TRANSURBIA (PENTEZ)'LEA, CZ~TOCHOWA, CHARTRES)

Pozostajemy przez caly czas w zasivgu dziala.n ia teologii. Swiittynny charakter „centrum" przejawial siv nie tylko w typie zabudowy, nie tylko w sprawowaniu fÜnkcji wyznaczania kierun.k.6w i nadawania por~dku topografii, ale tak.Ze i w szerszej orientacji filozoficznej. Calvino notuje, iZ Pentezylea niepokoi tyrn, ii: „jest tylko wlasn
''V!

-~Na -ten 1.

123.

23

s. 20-39.

t

ema l por. A. Koyr"..., Du montk clos a l'univers inflni. Paris: Gallimard, 1962,

TAOP.USZ SLA WEK

24 (,

...

,. , · ro,icktowaniu i budowa niu, k t6 rc u nicestwia tradycyjnc tekturte , czy 11 o P J • . • . • ··" ·cni, miasta J·ako .- J·ak.. o azwaltSm y to w mn1eJS7.ym. CSCJU metiuorycznc roz.um1 c . . . . .. d . 1 _ krysztalu przestrzcni". M iasto ntc daJe SJQ JUZ sprowadz1c . o Je< ncgo " 1 dla pamirri wizerunku; jcgo architektura powsla.JC tera7. na utrwn onego r· d · k " 1· · · · poczynionych w trakc1e prLCCIQClll naszycb obscrwacii ~ , . .wr; row 1 u 1ca.m1. . a scenografia urbanistycioa jesl teraz sccnografiq prze1sc111 (scenographw du pas.1·ageP 1 . . . , . . . Nie moi na p rLy tym stwierdzic jednoznac-1.nie (nie rob1 t.ego ro~ n1c~ W~Ja· ier Calvioa), ii ,,centrum" jest nicobecne, gdyi w tcn sposob po~1clal 1 hys~1y stereotypowy model opozycji binaroych. kt6 rego produkt~ Jest P-C:-1.cc1wstawienie „ceotrum" i „ peryfcrii". Powicdzm y, ic „ceo truru sta11ow1 tcrai rodzaj miejsca. ktörego predykatcm nie moic byc iaden z dotychczas ui ywa nych ciasowoikow: „ccntrum '' nie „z.najduje sie(, nie ,jc$l ", ani rü c .jcs1 umiejscowiooe" (ws1.ystkie tc orzcczenia prowadz
zc

quarti~r$

sur ou ,-;ous /'acropo/)"·14'.

Jednym slowem, tak ie „ccotrum " pnynaJeiy do sfe ry m rok u, nicwyr a:incgo ~nc~sku. migotania, a nie poraiajl\ccgo ~wiatla i blusku . Ujm uj&-c occz 111ac1.eJ, „ccntrum" tak.i.e jcst p usty m micjsce m , micjsccm , kt6 rc tylko ~wamy , natomiast k.t6re dawno o pukilo jui „swoje micjscc" p ricno· .. ~~ s~~-gdzle indzi?j '. „ ccntrwn", kt6rcso poszuk.uje w~ rowicc w Pco tczylei Jlll ~CJSCCJn be'l m1eJsca, pustym grobem powstalym po „sm icrci" tcgo . czcgo , 1podziewalismy si~ po S..6dmic8ciu (Rimbaud o „ potwo m ym m ickie" 11i/le . MOIUlrutu.rt): „Wynajm ijcic mi gr6b, pobiclon y, ouiohiony rclicf1..ill ccmen· :~·· - ~bok.o pod 7.iemi1\'' ·- Qf'on me loue enf111 ce tombcau. bla11chi ci /a clwt.L'( ·:~!'!_Plt·' du cimuit tn rtlitf - tr's loin sow tt rrt:H). Jci;t wi~ PQ:<.a histori:t

"IDet

.

0 Pt\ tlda, PolJtt dt folk - ~lt'llOltt l'arcltiuctaw, (w:) J. Derrida, Psyclr, s, 4M5. AUanUe.Hl-ed···"'H°''"' ~11,ldqPritr .f Patlt ojTltlltlcl~. pnekt. ang. 0 . M1au n h11ck , S. Barl'ler. u

„ ·

~"'"'' · umanl ea esa. 19117, a,. 171. 14 u : · RR:mbbaudd, Jfll~.t. (w:) A. Rimbawt, Oft.1W.s, a. 19'>. · m au , E;ifnnct , (w:) ibid., a. 177.

Akro/ nckro/polis: wyobrafonia miejskiej przeslrt.eni

25

i jej mitologfrt i iko nografi!l zabytk6w. kt6re sei niczym innym jak zmumifikowanll przeszlosci:t powicrzon:t podw6jnemu grobowcowi : pierwszym jest skoru pa budynku . czy struk.tura ulic, „ pam i~tajqca" zamieo.c hle wydarzenia, ht;id1lca ich plytii nagrobnct, d rugim - jak pisalismy - jest m oja pamiQc i moje cialo spclniaj:tcc wo bec oich funkcjy funeralnej piramidy. Oznacza 10. i:i. zatem i status swi!ltyni musi byc odmieo oy, i.e musi o abr ac o oa inncgo, r 6 wnic7. przccbod oiego, ulotoego c harakteru. Towarzysz
:a~ .W,;

Hegel, ll )•klady 0

i'SCtly~. pn.ikl J. Orab.lwsk.i, A. Land.man. Warszawa: PWN,

1964, l. \, s. 142. 0 . rd J' B. Jones, Mttropolis. Tlv Jl'orld '.f G"ac Citit's. Oxford: itfo

umvers1 . 't Yu.. •. '1990 s 40 .-.ess, • · ·

TADEUSZ SLAWEK

,26

· - baini Celebransi konstruktorzy i mieszkancy „centrum" nies~ ani tymt_ iegu_n s~ej wewn~tr~no8ci (ta bowiem jest wolna od regulacji plyn~cej pow1erzetrzm)czany t- tez· ru·e poddai'l si~ obcemu dyktatowi (kt6ry bylby zwyklym ~'t · -ak · ·k l z zewnl!: , Dlug' cytat 3-est tu niezb~dny, bow1em pokazuJe J m1asto i szta terrorem) 1 ki t tujl!:ce go sily Iokujll si~ w obszarze, kt6ry liicZJ'. to, eo zi~s ~', z ym,, eo -· b' · ki by to umo:iliwic konstruowana JeSt rzeczyw1stosc, w ktoreJ rue ians e, a ' - - - ku jc:dnostk:a okrdla obszar swej jednostkowos~i poprzez wycofame s1~ i rczeme terenu „wlasnego". W ;,centrum" Chartres Jestem sob~, wted~ gdy por~c~, · -oddaj~ radykalnym geStem samego siebie, a nakazuJ
Pri.elom -· .zasw1adcza ; · · . .· . : · ~ ._ XVll 1· XVIII . w1eku 1ycmam1,F 1schera von Erlacha 1 ~:.~~~ ~Y .fira.hes,i'ego .!l t~j transforma:cji:. m_iasto traci swoj~ jednosc, · ~ - Y drogocelll1yi:n krysztaleµi przestrzeru, zaczyna ksztaltowac si~ · teatralny . Jest . . Jak . pisze .Rob K.rier . .„~ . „spektakl . .. fasad • czego · konsek wenCJ' d · . . " : e ie wte nowe fonn,uly: nekrop~liH parku widokowego.

./ . ' > · : ·

Akro/ nekro/ polis: wyobra:lenia miejskiej przestrzeni

27

Pierwsza jest efektem dzialania drugiej. Oddzielnie stoj~ce budowle majllce uderzac przechodnia skomplikowan'I: narracjll swoich fasad wymagaj<1: odpowiedniego dystansu po to, by
w

30 P.B.

. s ..109.

Shclley, Li.n€s Wriiten· amng Auganean Hi/IS, (w:) P.B- Sh~ey, The Selected Poetry.. „

T ADEUSZ SLA WEK

28

- '-· altany] zaklada poj~cie celu... " 40 ). Aby podkreSlic ~aczenie czy . 'd b lni . . , · Kant postuguie si~ przykladem p1Iaml : „ ... a Y w pe przezyc odleglOSC!, ~ · · b dz · ·e J·akie wyworuJ·e wielk:osc piramid, nie nalezy ani za ar o s1~ do wzruszeru , · b · ad · h bllia . c ani zbytnio od nicb oddala6. W tym drugrm owiem wyp ku n.tC Z , ·· () W ujmowane przez nas ~Sei („.) wyo~rai:one S!l tylk:o rueJasno. .·: . . wy.padku picrwszym natomiast oko potrzebuJe pewnego czasu, ~y UJ~~e p1ram1d~ od podstawy do szczytu dop~~wadzic do ko~~:; w ~ym ~ ~zas1e to, eo ~p1e~ zostalo uj~te, zawsze cztesc10wo wygasa.„ . ~lkanasc1e lat prz~ ~1elkim füozofem wspomniany jui: angielski pisarz T ob1asz Smollett, podroZUHCY na. kontynencie, uskaria si~ w swycb listach na brak wlaSciwych warunk6w do ' podziwiania wielk:ichzabytk6w Rzymu: „Wielk:a bu~owla, ~bymogla wywrzec stosowny efekt, powinna byc oddzielona (isole} od lllDych 1 otoczona rozlegl~ , pust!l przestrzeni11-; natomiast palace Rzymu i innych miast wloskicb , ktore zwiedzilem, tak s~ wcifoi~te mi~zy podle domostwa, ii ich pi~kno i wspanialosc jest w znacznej mierze niedos~pna. Nawet te, ktore stoj!l przy ulicy lub placu, maj~ woln'l jedynie fasad~" 42 • Wobec dw6ch podstawowych trudnosci (brak odpowiedniego dystansu dziel'lcego obserwuj!lcego od przedmiotu obserwacji oraz immanentnie istnicj~cy cel wpisany w sam(l struktur~ budowli) ceJowosc konstrukcji mogla byc oslabiona wlaSnie przez wbudowan~ wen ruin~ (o czym pisaliSmy powyiej) a taki.e przez nasuwaj'lce si~ pr:zez to skojarzenia ze Smierci!l. Park oferuj'lc aam obraz natury jednocl.eSnie bu.dowaJ ~o na racjonalnej konstrukcji ludzkiej refleksji: J'OCZ!lWSZy od slynnego stwierdzenia AJeksaodra Pope'a o „naturze poddanej metodzie", jak powiada pi~kny stary polski prreldad o naturze „uj~tej w szran.k.i przyzwoite" 43 ( Nature methodiz'd}, po Rimbaudowskie wyznanie, ii „parki SCl przykla.dami pierwotnoj natury poddanej por74dkowi sztuk.i znakomitej" ( Les parc representenl la nature primitive travai/le par un art auperbe4 4 ) rozpoznajemy uk.ryte we wo~trzu urbanistyc-mo-architckton icznego projektu sily, kt6re choe chwilowo opanowane, w kaidej chwili mogl! ozsadzic go od srodka. Podobnie budowla slui.(lca pomieszc7.eoiu iywych kodowala w sobie (dc)~omtrukcj~ ruiny, a tym samym sytuowala mieszkaric6w w obrQbie §roicrci. ie cbodzi tu wyhµnie o „dialog z przeszlo8ciif' i o to, by budynek „nie pomstawal w izolacji od gl6wnycb strukturalnycb element6w miasta " 4 .\, lccz D col ~acz.nte b~dziej r~yk.alnego: o to, :ie Smierc zoajdujc s~ nagle w saYID srodku „m1eszkal)1a'' (za chwil~ wyjalnirny koniecmosc cudzyslowu USClliUU

:

1

~~~ ~tyka Milallzy1qtlzmla, pnekl. J. Oahd.i. Waruawa: PWN,

: T. SmolleU, Travdl tlirou1ll l+tMC~ and 1141y, ' · 2'7.

. „ ~- p~ Wyb6r P«r/4 pn.ckl. L. K•miiSMj Warmwa, 1822, •. 123. 41

A. Rimbaud, 'Yllla, (w:) A. Rlmbaud, 0...WU,

1 .1'.rier, UrbalJ Spac., 1. l69.

L

199.

1986, s. 107.

Akro/ nekro/ polis: wyobrazenia miejsk.iej przestrzeni

29

otaczaj~ swiata. W t en sposo' b „m1·esz1 trwalOSCI . „ . , karue. p~sta3e. ~~a~a~ wyt~~e przestrzen mieSZCZ
9. (AKRO)(NEKRO)POLIS (RZYM, LONDYN, PARYZ, GENUA)

„Acropolis" stawalo si~ „polis", by wreszcie przej~c rol~ „nekropolis" (budowle stoj!lce wzdlui ulicy na rycinie Piranesiego, a tabliczka na okr:rnlej kolumnie sugeruje, ii jest ni~ slynna Via Appia, s~ tylei palacami, eo wielkimi grobowcami, a przestrzen miasta staje si~ zmonumentalizowan~ wersj~ wielkiego europejskiego cmentarza takiego, jak na przyklad Pere Lacbaise w Paryiu) tak jak to widzimy w poematach Eliota (Ziemia jalowa) i Lawrence'a dokonuj~cych projekcji Dantejskiej tradycji ikonografii pielda na wizerunek miasta, czy wczesnomodernistycznych pcjzaiach miejskich Jamesa Thomsona ( A City of Dreadful Nights}, BaudeJaire'a lub Rimbauda. w. ten sp~s6~ urbanistyka i architektura dokonywaly ukrytej i paradoksalneJ krytyki mieszczanskiego paradyg.matu kulturowego, ktory je wytworzyl: t.O' CO mia l o byc przejawem stabil n osci i pot~gi mer kantylneJ s polec z n osci kupieckiej , wy l anialo ze swego w n ~t r za iko ny zag l ady, 46

P.B. Sbelley, Mont ßlanc, (w:) The Selected Poetry aNl Prou, cd. H. Bloom. New York: New

Amcrican Library, 1966, • · 87, 86.

TADEUSZ St.AwtK 30

Akro/nekro/polis: wyobraienia miejsk:iej przestrzeni

. · os'ci· i nietrwalosci. W fantasmagorycznym Rzymie · <>A :.1: . w OJ o y niepe wn • .' •..,i'7V mur6w i ukruszonej cegly wyrasta]ll pyu Y rofiljn nie , · · hr · Ptranes1ego spouu't""', . · ys'l ku p1"7Vszlo5ci w ktoreJ natura weuc onrue ·~J ' • • tylko kieru1iic nas:ui m ·umfu· a gruzach miasta, lecz - eo wainiejsze - przypommaJ(iC o znaczezatn ' h m1as · t o w dalszym · · · JCD · li kt ' e daly poezlltek miastu, ale od k toryc mu ziemt 1 ro , or . ,b · · · .. l „ ..1.:.egnalo si„ zdecydowame (pewnll pro y przywrocerua proces1e ewo uc31 0 UL, 'I'. • • • • , · · tradyg·i mieJ·skiej przymes1e koncepc3a m1ast-ogrodow sformuro li zteml w d c· . .r ,. ,. lowana przez Ebenezera Howarda w jego The Gar en zlles 01 .r omorrow z 1902 roku). . . . Moina wi~ w spos6b uzasadniony zapytac, czy filozo~e WOJ~Y 1 konfliktu (Nietzsche, Junger, Lawrence), Jct?re ~enc:zyly m?derw~, rue_byly ko~­ tynuacjll metamorfozy miasta uwidoczruoneJ _w rycinach P1ranes1eg~, gd~e zasobnosc i stabilnosc jest od wewnCltrz kwesuonowana przez to, eo 1est 01etrwale co jest domenii stawania siy, co odslania Smierc, wok61 kt6rej obudowuj~ si{: zjawisko „zamieszkiwania", wreszcie, r6wniez p~ze~ z~6cenie statycznosci i bezpieczenstwa jednolitego stylu, ktory teraz sta1e St{: (jakby zapowiadaj!lC architektur~ postmodemistyczn4) osobliwll mieszank.Cl wszelkich moiliwych wariant6w stylistycznych (na rycinach Piranesiego egipska piramida S!lsiaduje z budowlll greckll i rzymsk.4, nad wszystkim za.S g6rujll zamki b~4ce prawdziwym szaleristwem klasycystycznej wyobraini). Rimbaud pokaze, jak. trafnie Piranesi naszkicowal przyszlosc miasta. W jego poetyckim wizerunku metropolii odnajdziemy ow4 estetyk~ nowej wznioslosci opart~ na bliskim K.antowi poj~iu tego, eo kolosalne oraz na granicuicym z cudem, a wi~c znajduj!lcym si~ na granicy snu i racjonalnosci, marzenia i koszmaru eldektycznosci stylu. Architektura i urbanistyka Piranesiego dowodzj, ii w mie5cie ponowoczesnym czas zatoczyl kolo i - jak powie Rimbaud - staliS· my siy przybyszami w naszym wlasnym czasie, poznajemy rozpoznaj ~c (to, eo bylo), lecz poniewaz wiedza taka nie spelnia tradycyjnych. wy:mog6w wiedzy (nowosc, oryginalnosc) pozostajemy poza graniCll poznania ( Pour /'etrcznger de Mtre temps la reconaissance est impossible). W opisie Rimbauda dostrzezemy rycin~ Piranesiego w jej modernistycznym (a wi~ pod kre5laj~cym monumentalizuj
/

. ~iasto_ ze_swo~ ci~arem mur6w i pot~g~ ekonomicznej, militarnej i ad~nistr~CYJneJ graw1tac?1, st~e oslania swoje bogactwo (powstale, jak udowadrua ~mit~, na po_dstaw1~ dzialalnosci kupieckiej) poprzez prob~ ustanowienia wzn1osl,eJ poetyki urban1stycznej, kt6rej spelnienie jest moiliwe tylko poprzez zlama.n1e ?o~stawowy~h r~gul . tejze poetyki: tworzllc architektur~, kt6rej ~onstrukcJa ~o~poru~e ~in~ 1 fra~ent, odslania przestrzen wymagajl!,CE!mnego r~dza1u d~1alarua ruz wylEj.czrue merkantylne. Miasto Piranesiego, kt6re. tr~:u1emy tu Jako fan~asmagoryczn:i ikon~ miasta nowoczesnego i zapowtedz Jego ponowoczesneJ kontynu acji, b~~c owocem pokoju i zasobnosci k.ryje w sobie konstrukcyjny schemat obejmujllCY zniszczenie, wojn~, niepok6j dla handlu zab6jczy, lecz niezb~ny dla oiywienia poczucia sublimite. Kant ostrzega w swej analityce wznioslosci: „„ .dlugotrwaly pok6j wiedzie zazwyczaj do panowania samego tylko ducha handlu, a wraz z nim do panowania niskiej chciwosci, tch6rzostwa i zniewie5cia1osci oraz do upodlenia si~ sposobu myslenia narodu" 48 . Podobny ton odnajdziemy w opisie Genui, jaki zostawia nam Nietzsche w Wiedzy radosnej i w uwagach Smitha o koniecznej r6wnowadze mi~dzy gospodarkll kupieck~ a rolnicz4. Pocz(!wszy od schylku wieku XVII az po modernistyczny Paryi Baudelaire'a i Londyn Eliota miasto coraz bardziej wyraziscie formuluje sw6j paradoks: postuluje pewnEj. wznioslosc, lecz d rogi do jej osil!:gni~cia musui prowadzic przez destrukcj~ i doznanie pustki i braku („lmperialna gonµ:zka jest energiit- nieobecnosci, brak.iem r6wnowagi mi~zy wielk oscill idei an~~ rzeczywistosci" 40 ), te za.S stanowi4 zaprzeczenie podstawowych mechanizm6w oiywiajl!:cych s poleczn~ i ekonomicznEj. tkank~ miasta. W skomplikowanych fantazmatach urbanistycznycb Piranesiego miasto i tworuica je kultura daje nam pochw a1~ wielkiej pracy i kunsztu uobecniaj4cego si~ w kamieniu, lecz jednoczefoie nie mozemy oprzec si~ wraieniu, ze owo uobecnianie si~ pracy przeszyte jest na wskros poczuciem nieobecnosci, pustki Oudzie na rycinach nie „roieszkajEj.'', lecz s:i „zwiedzaj4cymi", „turystami") wpisanej w konstrukcje samych budowli, ale r6wniei i w spos6b funk.cjonowania organizmu miejskiego: jest on tylei wynikiem pracy, eo „wakacji". Wakacji-jak p isze Claudio M agris - „w mocym sensie slowa vacare - braku, pustki, nieobecnosci" 50 • Dlatego ryciny Piranesiego przedstawiaj~ce fantasmagoryczne wspanialosci starofytnego Rzymu s4 dokumentem podw6jnie interesuj4cym. Po pierwsze, pokazuj~ jak nieuchronnie to, eo nie „mieszka", nie „stawia siy na i:!ldanie", przenika przestrz.en skomplikowa.tiych konstrukcji przestrzennych nastawionych na nie innego, jak wlasnie na gloryfikacj~ i bezdyskusyjnosc porzEj..dlru „mieszkania". Po drugie, pozwalaj4 stwierdzic, jak k:ultura miasta radzi sobie z tym, eo „o-m ieszkuje mieszkac", eo zamieszkiwanie uwaia., jak

püiers. 1 ai cro pouvoir juger la profondeur de la villef'). 41 •1

A R.itnbau

·

.

.

~ Yüla, (w:) A. Rimbaud, Oeuvres, s. 199.

31

49

1. Kant, Krytylca wladzy sqdzenia, s. 161. C . Magris, Danu~„ .•s. 103.

so lbid., s. 318.

TA IJ P.l/SZ St...A WT! K

32

----~

, piszc Nietzsche, za „pewien rodzaj .nudy", os';aja~~ je za pomoc't monumentalizacji, estetyzacji i - ostatcczn1e - muzeaUzaq1. Cywifü:acjajest oltancm. Mia&ta zwali arae, czyli oltarte; 1.U aral'. ottarzc. Lo nie inncgo jai tylkl.l orna ziemia (aroble). rNorman O, Brown, Clo.rillg Time. New York: Random li ou~ . 1973, ~. 15.j

Ocnua. Pr;cypalrywaJcm 1l9 dobrll chwil~ lcmu mla~t u, jego will(>m i ogrodom i dalcldemu okr~gowl jcgo wnica1.kalych wzg6rz 1 zboczy; widz~ twau.c m1nionych pokolen - okolica la obBlana jcst obruami dzielnych i wiclmoinych ludzi. („ .) Widi~ zawszc budujicego, jak ~poczywa wzr.okiem swym na ws:.:y11Lkim , eo ZONLMc1 zbud ow;,. nc wkrftg rucgo w dali i pobliiu, a w6wno oa rnie&cie, mot"t u i 1..arysach wzgi>r7., jak w7J'okJcm tym wywiera moc i 7Aobywa („.). Cala t.a okolica obrosla lym wspan.ialym, nienßl)'COO)'m egoizmcm zijdzy posiadania i ?.dobyczy; i jak ludzie ci nie umawa li 7,ad. nej granicy w oddali 1 w 1wym pragnieniu nowoki umawiali nowy 6wlat obolc starcgo, tak samo powalawaJ uwne w ojczyinie swcj kai.dy pr.tociwko kai.dcmu i wynachod1jf spos6b wyrwnia sw~j wytszoki j postawicnia $WCj osobi~lcj nic.$ko1kzonoki mi\)llzy sob11 a slißiadcm. Kaid y zdobywal sobie rai jes7,eze ojczy..-tc swc mi n~lo dt:i ~ichic, narzucaj~ mu prtcmoc awych archil.cktoniC1,11ych myAli i niejako przclwarzaj:µ; je w rozkon dla oczu swcgo domu. Na pomocy, jcjli przygllj.damy 8i~ !.'J'lOSc1bowi twdo· Wllflia m.iut, imponuje prawo i pow111.ochna rado~c z prawo~d 1 po~tusi<..cfixtwa; 7.1*J· dujc si~ przy tym owo wewn~rzne ~IJl.wianie sie; na r6wni, poddanie Ri9 ladowi, klare rnusialo opanowae du1zc wszy1tkich budujitcych. Tu jcdnak na ku'l.d ym skr~ic znajdziesz czlowleb aamego dJa siebie, kt6ry zna monc, pr1ygody, W~ch6d , C7.lowicka, lct6ry niech~y jett prawu i '"iadowi, Jako pewncm11 rod zajowi nud y i kLbry Wbl.)'Slk o uslatlowionei •tare zawistnym m.ieriyapo,irzeniem: cbcialby cudown11 chytro.ki~ fäntazji wrzyatko lO przynsjmniej w my'1ach raz jwcze ns nowo ustanowi~ i r~~~ swlj na Lym, mylJ swo.14 w to wloiyc („.) ff. Nietucbo, Wlt:dza radoJna, przckl L. SlalT. Wars1.awa, 191 0, s. 291.I Zwykle1,1ibun.enla, jakimi 14wojny1 r,miany i74d6w, Jatwo wy•u~1.aj11, v6dl.a bog;ictwa, lct6re wyruta wyf4cmie z handlu. Dogactwo n9.tomj8.St, lct6re wyro11lo na soljdnicjfizej podstawic, jak11 jeet rozw6j rolnictwa, Jc.•t inacznlo bardzloj Lrwalc j mo84 je z nii.:o.::r.yc t~ko gwail.ownlej1ze w1tr~y. jakle wywoluj• tuplcskic najazdy wrogich i ba.rban:yr\· ak1ch narl)d6w, kt6te trwaj' ato c:t,y dwitkle tat z n.9(1u („.). (A. Smlth, Badanla Md "'1turq / przyczynam/ bogoclwo nOTod6w, L. 1, ~. 537.J

10. ALB.JE PRZBLOTOWE (MANCHesTBR, BADEN·BADBN, PA RYi)

w ~w_olucja Jpi~ prowadzj !'i~'! ~-"-~~'. .rozumiancgo jako miejsce,

__,2'!1·

DA~Je skrzytowarue s1~ ctelesnosci i ducbowosci wymagaJ·lt:CC Wwq-Jlze~ ocz . " d . . lacyj i oa6 ~ yncze°:'a • o „ccntrum", kt6re iacbowuj4C swoj4 rcguwte4114.akoj!e kontroluJ~ rol~ jednocze&nie ztle'tyna traktowae wfasll4 .._„ 1~J . . eut zeeamentowanej ttruktuty spolcczncj i pnettrzcnoej. Swiit· •111111W rozunuue ,ceotrum'' · · jednolitej, nie ' . . jelt ~~ym ~po1t&ciowaniem w1adZ! botkiej · do:lepJ~. fluktuaqom J · ewolucji. o6rodkiem jurysdykCJ• aryltO~' w u~~DeJ "'.~Y zian1kicb namiettnik6w boga (kr616w, i. ~ ohprcbiJ fü1antowej). Niemniej „centrum" takle z jegD

Akro/ nclcro/ poli11: wyobra~,cnit1 micj1>ki~j przcHlr:.-,.cni

3J

Hku~ienicm d~m6w na stosunkowo rnalym obszarzc i brakic.-m wyd'l.iclcnia spccJaloych fCJ on6w · 11zowanc · · • . • klbrc ·skupiJ YhY wy~CJa d:rJafania, nicuxlannic polw~cr?za S'~OJ~. obcc~~s6 w prz~lilr.1.cni, jakhy nie za.d owalaj<1-c si~ tym, i'.i. na pla.n1c lilozolicznym „ k• '_ 1· dyxkusJ'i· M 1·cSi'. j' · · k JCgo · . rola nie podleg•a na·1·mniciszc ~ an c~ prncowa 1 ', n:•~sz al1 n.a1c:r.~scicj w lym xamym domu luh w nicdaJckil:j od nicgc~ odleg)ox~1 1 tltugo. JCSl'Ct.c moi.liwoii: pok onania lcgo dyHl:ansu pic10.<1 o krcsla~a ludzlc.1c pocl'.uc1a byda w middc, JecJn o nie 11lcga W:i.c wyka'l.ywa.6 sie; d u:%!J d oz~ dowolnosci, a c'.l.lowick dccyduj(f.Cy si~ na pozoslanic w jcgo obszarzc 11zybko uzyskujc swiadomoli6 „micszkanca". f>M.nicj (Muml'ord zdajc sie; mit.:C racjir upalrujft,C pocztttkow lcgo proccsu w micscic barokowym, choc z calit ostroscilt mozemy ow slan 'l.aohserwowac od polowy wicku XVJIJ wra:t, z nasilaj<.t-cym sirr rucbcm, rozwojcm lransporlu puhliczncgo i cwolucj(! urhanislyczncj struk tury miasla) „ccn lrum" slajc sie; niczym in nym jak uk lad cm Rkr1.y:i.owa.6., k t6ry d:iz:ic do maksymalnc:j przcjrzyslosci, przcjm ujc na 1>ichic f'un k.cjc samcgo „cenlrum". To, eo wczcsnicj lok owalo si~ glC(boko w glchic mctafory („centrum" jak.o „skrzyiowa.nic" ruchu mi ~d'l.y nicbcm a. zicmiit, cia.lcm i dusz.tt., mysl~ i zmy11tami), lcraz wyrasla calkowicic z poczucia doslownoflci {„ccntrum" jako syRtem skrzy7.owan ulic ~pcwniaj1tCych prwplyw ludzi i pojazd6w}. Miasto gubi si~ wc wlasnym ruchu, tzo. :itawia przybysza wobcc .,j~yk.a", kt6rcgo gramatyka i scmanlyka zaczyna coraz bardzicj odr6iniac si~ od j~zyka, jakim postugujc siC( on gdzic indzicj. Kicdy ustajc dzialanic „ufortyfikowanego" ccntrum jako mctafory odrQbnej i ustabilizo· wancj 11truktury Judzkicgo podmiotu, r6wnici i jcdnostk.a staoic Sil( nie,~ wi~cj jak ,.,schizofrcnicznym ccntrum nieustannic podlcgaj:icym miianom wy~ . . . . t ' "~2 wolyw1tnym przez przckazy, kt6rych trnsy krzyzuJll iu~ na JCJ tcry. onum · ; Jak przckonamy si~ wkrbtcc, osiemnastowieczny Londyn pora'l.a UumnoR· cill iycia, kt6ra callrnwicic obczwladnia pr:tyby11za , czyni go bezbronnym, " A. de Tocqucvillo, W.fpomnlf'nlfl, po.elcl. A. Labuda. Wrocl11w-Wam.aw11: Ossolinoum, 1987, •. 86. o D. Kuspit, ThL Cflntradlctory Chalacter nf Po.umn
Aha/ neho/ polis: wyobrazenia miejskiej przestrzeni

,

pozbawia ,j~zyka" rzeczywistosci, jakiego uiywal do tej p~r~; „ ~c_a" nie_~ jui ty~,drog!l", Jecz_.._5nPerteln
czasu. Pojawienie siy w XIX w. city, &r6dmiescia jako wyspecjalizowanego osrodka wladzy, k~re zamiera noc4 i pozbawione jest stalych mieszkari.c6w (lub oddane po zm1e.rzcbu, po opuszczen~-go -przez „prawowitycb" uiytkowni. ~: element~m. w~own~, c~~chardom, hom.eless) .nie tylko ostentacyjnie . ala ~dzi~ zyc1a na dw1e rozne sfery (pubbC'ln4 1 prywatn'!) mieszcz~ s1~ w dwoch r6znych topografiach, ale tak.ie „splaszcza" wielowymiarowe do teJ po~ :,cent~"· Teraz jest ono nie tyle obszarem wchlaniajll-cym r6ino~~odno5c 1 buduJ~ym z niej swojl! tk:ank:~, eo skomplikowa~ym, Jrunsztownym ~kOS'Ztownym systemem fasad przeslaniaj~ych kulisy miejskiego zycia U wagi ncbgelsa z 184~ roku, iz w Manchesteri.e ~Y luksusowych witryn .sklepowy pnesJamaly ~· to ·, kryte" . . ~ . ., . ·--:'"'.~J ~1s sc u ~ za Dl.ID.1 nQ
'

H: Balzac, WU!lko.ic i upiulek ~Z4Ta Buot1 . lbid., s. 67-68.

cjy pewnego sou, czy marzenia o Swiecie zasobnym i szc.,.t> ·1· Rzecz . """s 1wym. rue .„ al . . . mo:Zliwe jest projektowanie •. CJ ' e w pytanm o to, czy ak b . d . . . pewnego przyszlosc1owego modelu utopijnego t . • ~Je ~~cz~s~e ~e byl on uwiklany w terainiejszosc w sp os6b praktyczrue uruemozliwtaJ:icy Jego realizacj~. Mankament kapitalistycznej (lecz czyi nie kaicie' • · · k · ·1) -· zd - · . .. ~ . rowruez omurustycz?eJ ~topu . aJ~ S~y polegac na tym, 1Z proponuje ona wyl11:cznie techniczne srodki,~o osui.gn1~c1a x:z~zywistosci ducbowo szc~sliwej tak, ii w procesie tym „duch uleg~ calkow1teJ zagla~zie i z?stajemy pozostawieni w sytuacji hermeneutyczneJ rozpaczy: to, eo llllalo byc odczytane za liter<>" techniki k · · dz. · ·ed · . „ ~ , o azuJe s1y prowa ~c J yrue wampiryczn
.. tau, pnekl.T. Boy-Zelelhli. Wa.rszawa: CzyteJnik,

\HS6, i. 21. J4

35

.

" S. Tigerman, Con.slructicn ( De)COT1Struclic11· ( Re) Con.struction. Architecturai Antinomies and a ( Re) newed BegiM ing, „Architectural Design", vol. 58, No. 1/ 2, 1989, s. 78.

~6 --~"------·--·------~--- . -

Akrol ~~ro/ po!is:_wyob!_aienia micjskiej przestrzeni •

Pi1.1rWsz.y t.o rnz Ludw1ka Wt!$Zl& do nory jcdnoj z ·:R~·· Co~et~~; po raz picr~ll' stan~ wobec stworzenia nalcr4cego do tcj.klasy. W•~.zta.hl .o 1suueru~ tych ludi;i tylko W'edziaJa• 1·uiei, i iJe roboty pewna li12ba• „R~ w dn1wn1 c~as1e wykonat n1oie ZC)'f'r . 1 h . „, („.). Ale tysll!C razy wi~j ctyt~ o iwien~tach 1 owadac prncujqcych, n.1il1 o ludtillcb, k:t6rzy talt do nicb podobni byli.'' (Charles Dkltens, Cift/tü- cza..ry. przekJ. A. Kori.eniowski. Warszawa: Czytelnik, 195.'.'i. s. 172.1

Wszystlcieinia:stazaloiones' W\'dlugjednegoplanu i talticsame majll bud ynki,jesli tylko pozwalajll na to warunki mlcjscowo. (.„ ) Kto poz.na jt'
O psychologicznych podstawach~ ktorc uksztaltowaly pri yszlosc Los Angeles, m6wi historyk Ke.vin Star(: Z jednej strony n\U\y tu dO ciynienia Z·pOCl.uciem Oliejsca jllko l'CWncgo ll.lUrtClliS, micjsCll W)'Ul)!flonego, pewnej utopü, dla kt6rej nie istnieje fudt'11 prototyp. Z u.ru!rlq stronyjednüjcst to miejsce kuJtu techniki i pieni~ty, miejsc.: gl'Ybollo 7Akone-nione

wrm:zywistosa.

(Kevin Stan: cytowany pn:~ 0.Tooblna w jego artylc.uJe Drop-/Jti)(. Gor~'"· O.J.. Nicol~. qn.d o LQ.t Anl{el~.t Real-&rat.: Story,

„New Yorker", 18 September, 19qS, s. 45.l

Cnarles ~ai:ke o Baden-Bad~ \\'. roku 1867 notuje: ~· .ni~ (V:spanieJym.i botelemi, pensjona.umi, willami i ogrodrunij domystam

si(

\Stnienta nua~ta;. ~ n~gdy nie spolkalem ~ogo. ito ltupilby tam cokol~~ek , lub ~okon~ ~JakiCJk~lwielt tra_nsakcji P.o n pojtciem do teatru (..-). Osobliwosciq Uac.I~ ies.t to,_ 1Z rue znam niko&o1k:to uwatatt>y si~ lll stalego micst.lanQI. WQdrown.: plcmions ~~;_'!':!~ ta.ni w sezonie_po to, by pi6 wod~ lub wino - o\o jcgo 'gcnius loci': innyi:h (Cyt. w: Iatnes·.Buzard, &aJm: Track. &rQ~Oll Touri..f1n . Lituatflf'• ""'!-IM Wqy.r IO Cull!W, 1800-1918. OK.t'ord; Claidldon PrC5S, 1993. s. 18'4·1

Ob~ nicncczywistoki dopelnia wizja Londynu .z pocm~tu

Eliota:

NlCtlleCZyWjste Mlasto

· ~ lnlÄ ~atn, riitio~ao ~tÜ . .Thiln pl)'ll\J po Moicte Lc>t.dyta•an. tlk ~. Nie l!lYill\ttm, i» ~ ~~ tat wielu '

.

.

er .s.

. Bliot„.Zitmia jq/owa, przck.I.

_

er.. M~I '

0 nowoc:ZcsnCJ· NDCl'}'c:e •-.:... · J...·Ba„~.„H1 . ·„...1 ·pa·s . · · . d b . . Am . · . . . . • '""""'"'u . zc w po o . n~ tome: .eryta nie jest IUU:11\lroni.u ..u . . ......... . .

.·

· •

.· .7i _....,· · .

· -Y.Wiat._,.„ ~eathiper;neczywl•to•d-. ~- .

.._„.„..--_

- - ·· -

„ - - - .....__

- - - - - - - - --

37

jest ulopilb lttörn od ~O~!ltku zaebowuj1.1 si\l ta.k, ju.kby jui :wstala osillgni~ta. 1\1taj wszystko Jt'st IZeC'lyw1slo 1 pragu1atyomc, 11>.cz jednoc-.i:
11 . SKRZYZOWANIA/ PRZEJSClA/ SCHODY (LONDYN. WENECJA. NOWY ORLEAN)

Trywializacja miasta jest zatem wynikiem atrofii poc-z.ucia mctafory w urbanistycznym dyskursie, nieuchronncgo rozpadu utopijnego projektu ora:z. przesunit?cia w sferze urbano-teologii: paternalistyci..ny b6g umieszczony w centralnym punk.cie stworzenia. b6g og61ncgo koncentryczuego projektu zostaje zast!lpit'lny przez lokalnych bog6w skrz.yiowai1, miejsc przejkia, pasaiy, ktorych mitologic-zn te Moeri fJt!des? An. quo via dilcit, in Urbem? Jest podw6Jrue 1ronicZ11e: dlatego, ii znajdujemy si~ od razu w mie8cie (miasto stanowi jedy~il .dost~pn14 nam pnestrzen; jakby Gay k.re.Slil futurystye?..ny obraz megapolts obejmuj1tc.-ej caly swiat)) oraz dlatego, ie uli~I' miejskie nie prowadz~ ( ducit) · s~

A. Smith, ~ia 1tad 11orurq„., t. l . s. 536.

TADBUSZ SLAWE!(

38 . runk b 1 5„ J·edyru·e przestrzenilb w kt6rej odbywa si~ w okre51onych kle ac • ecz ~ . hn odgl rzechodni6w. Miasto jest definiowane powszec ym obezladny r;ich_ P ' ln ·eszaoiem· Now all the Pavement sounds with sem krokow 1 ogo ym zal1ll · n Sk t . nd the mixt Hurry barricades the Street . ? ncen r~wany tramplmg Feet,/Ah . do'w i pies7Vch Gednym z powtarzaJ~cych si~ kow bezladnym ruc u poJaz ~J • • li · ) · hal · as1e · t St"'PU;"ce wypierarue p1eszego z u c m1asta t mentarzy poety JeS po "' ~~ d Londyn Gaya (dr Johnson pisal w 1753 roku: „ Uwag~ p~~ybysza,u ~rzy prze,de · lu · gwar krzyk6w oraz mnogosc towarow 1 wyrobow wszys~ 0 g. szaJllChY r : skJepikarzy"s~) zapowiada Los Angeles Baudrillarws~e wy1ozonyc prz . . . . da jako tw6r transarchitektoruczny 1 transurban:1sty~y. „Jedy~~ tkankJi · ta sii autostrady, stanowi"ce tk.ank~ lokomoCY.JDll, weprzerwarue transurlDlas ~ , · h · banistycznll; niezwykly spektakJ tysi~y samochodow porusz~J~Cy~ SI~ _z ~ sam11, szybkoScill na Ventura Freeway, przybywajllcych zniklld 1 dorukl!,d odjei.di.ajllCych ..." 59 • , . • Pojawiajlt-CY si~ dalej w tek:Scie Gaya krotki 1 ste~eotypo':"Y fr~~ent panegi.ryczny 0 Londynie przedstawiajllcy go w zlatyn1zowaneJ werSJ t Jako . „prawem strze:Zon~ Augusty" (Happy Augusta! Law-defended Town!), uzup~l­ nia wizerunek wczesnego nowoczesnego miasta o dwa nast~pne spostrzezeDia. Po pierwsze, zlatynizowana nazwa miasta („Augusta" ) pozwala umiescic OWll prawofZll-dnosc w krygu czystej konwencji, przywolac jll jako mo::iliwosc cstetycml! naleillCll do odleglej przeszlosci. Po drugie, jeieli oawet obszar miejski stanowi dziedzin~ prawa, to jednocze5oie, jak przekonuje o tym caly poemat Gaya ostrzegajllCY przed zlodziejami, rzezimieszkami, ladaczn icami i oszustami zamieszkujllCymi miasto, jest to prawo funkcjoouj:;ice w charaktcrystycznym rozdwojeniu: jego triumfowi na planie ideologii (L oodyn jako przestrzen wolna od tyranii hiszpanskiej, nadmiernej emocjonalnosci, czy rzymskiej mkiwqsci: No Spanish Jealousy they Lanes infest,/ Nor R oman Vengeance stahs th'unwary Breast;/ Here Tyranny n'ver /ifts her Purple hand,/ But Liberty and Justice guard the Land) odpowiada calkowita kl~ska na poziomie codzieonej egzystencji (poemat Gaya jest w istocie wyliczeniem niezliczon ycb zasadzek czyhajll-CJch na przecbodnia, kt6ry chocby na moment wyrzeknie ai~ czujnosc~ eo wi~j, korupcja ~nik6w majllcych strzec prawa pomnaia jedynie rejestr niebezpieczenstw: Fee not the petty Clarks, but bribe my Lor~. ~to po~:__w,!~w~bec pfaWl!.Ws.pe.cyficznej relacji: z jeql_lej~­ · .· 1 . \ ~t Jego QstOJil 1 urban1stycznil ikoßll-, z .
··„ :n J. Gay, Trl.ia; or:tlw Art of Walking tlw Stnet.s of London, (w:) Ch. Peake, Poetry o/ anil Niglll. Two Eightee111lt-century Traditionj. Columbia: University of South CarolinJ •• 1967, s. Wuylltkie cytaty z tekatu pochod.Zll z tejie edycji. SGeeled Writing1..„ s. 186. J. BaudriUant, America, s. 12S.

64-8!.

.„

Akio/ nekio/ polis: wyobra.Zenia micjsk:iej przestrzeni

39

ze runek n owoczesnego miasta 3·ako zb· k 6 , 1oru pun t w w kto0 0 r ~ch Pr a ':" P w szecb.n i e ob ow ilt-zuj Cl Ce ul ega ren,ego cj aCJ OID, .wtornym , lecz 3edynie skutecznym p orozu m1en1om · · sko nfltktowany ch stron lokal n ym konse k . ' . n susom, to' re same_ lam1~c prawo staj4 siv efektywnym prawem ulicy i codz 1ennego z achowania w mie§cie. W Rimb_audowskim fantasmagorycznyrn wizerunku miasta jui wlasciwie pos~oderrustycznego odnajdziemy to zakl6cenie centralizuj4cej (i prowadz~ceJ .do „centrum"),. hierarchizuj11,cej roli arch(i)(e)-tektury jako nauki o 1stoc1e rzeczy, arche, t urbanistycznego projektu stwarzaj~cego przestrze6 zdecydowanych wyobraien etycznych i legislacyjnych. Miasto z jego wyrainll wizj~ „centrum" i metafizykll „mieszkania" rozgraniczalo ostro mi~ przestypstwem a praworz
0

J. Derrida, Point rk folie ..„ (w:) J. Derrida, Psyche, s. 481. A.. Rimbaud, Vüles, ('j11:) A. R.imbaud, Oftlvres, s. 200.

TADEUSZ SLA.WEK.

40

Orleanie wprowadza Dionizosa do opanowanego przez Apolla porz~dku kapitalistycznego merkantyli7lilu. . . „Trywializacja" miasta oznacza. wi~ trzy proces~: (a) zanik roli ~·c~ntrum" jako metaforycznego skrzyiowania tego, eo boskie~ z t~, eo. sm.Je~e~ne; (b) stopniowe przesuwanie si~ akcent6w proje~!?~arua ~ mtasta J~O m~eJsca do mieszkania" na miasto jako scbemat przeJSC 1 tralctow komunikacyJnych (tytu1 poematu Gaya jest tu szczeg6lnie wymown~: Triv~a to nie tylk? liczba mnoga lacmskiego trivium oznaczaj~go skrzyzowarue trzech_ dio~, l~cz r6wniei inne iini~ Diany, kt6rej swilltynie wznoszono na rozstaJach 1 ktora patronujllc lowiectwu byla taki:e wcieleniem ksi~yca; 6w nocny i lowiecki aspek:t miasta jako domeny niebezpiecznego mroku, w ktorym mySliwy latwo staje si~ ofiarll low6w, jest tu nie bez znaczenia); (c) jntensyfi!c_ag~ rQ~!!icy~ mi~dzy ideo!og!_§Y-r~wa a jego praktyc.znym funkcjonowaniem na ulicy: im . wi~kszYn"acisk na przestrzen stanowillCll dornen~ instytucjo nalnie strzeionego prawa, tym bardziej skuteczne okazuj:t: si~ pozaprawne renegocjacje prawa podejmowane przez poszczeg61ne jednostki lub grupy .jednostek. Jedno prawo dla wszystkich ·okazuje si~ takll samll mistyfikacjll jak jedna ws p6lnie doswiadC'lallll przestrzen miasta teraz podzielonego na dzielnice, sektory, sfecy wplyw6w grup etnicznych, gang6w etc. Praktyka bycia wmie8cie okazuje wi~ triumf wymog6w codziennosci nad tcoretycznymi i ideologicznymi zaloi.eniami systemu urbanistycznego i adm.inistracyjnego, podobnie jak j~yk codzienny w analizie Wittgensteina czy jcgo znakomitego poprzednika H.D. Thoreau triumfuje nad abstrakcyjnym dysk.ursem akadem.ickiej filozofü i ekonomü, Jak pisze Stephen Watson, w rozumieniu miasta pojawia si~ „rozpoznanie, kt6re odrzuca mysl, ii. poj~ia miasta, zamieszkiwania, konstrukcji podlegajllCCj prawu opisujll,cego j'l konturu opieraj'l si~ wylllCZß,ie na idei funk.cji, modelu, czy metaforyce stuüµ:ych ·unieruchomieniu i stabilizacji tych7.e poj~ i podsuwa nam mysl, ii. koniecznll tigurll staje si~ teraz labirynt obdarzony swoistymi cnotami i cechami charaktaystycznymi"152. · Teraz Sypial w uajt.aliszych trumnach; kt6re moina. znale?C w pobliZu portu zalanego iSwiatlem k~o-halogenowym Jamp oiwietJaj_ClC)'ch przez caq noc nabrz.eia niczym olbrzymi'l scen~· .'Nieio w kolone ~u telewizora nie pozwalalo dostrzec swiatel Tokio, nie wida.C byto nawet . llolOll'IJllowe~ ~~ reklamujl&cego Fuji Electric Company, a l.a.t-0ka Tokijslc.a bylajedynie . ~:~" .&dzie mewy unosily si~ nad lawicimi bialego styropianu. Z tyru port~ C'"~alo S1~ nu~, koputy fab~k, nad kt6rymi görowafy wielkie szesciany arkoJogll ..,_,._.,,._ eh do ro~tych korporaqi. Miuto bylo oddzielone od portu w~ granicznym .~ ulic, obszarem ?ozbawionym oficjalnej nazwy... Miuto Nocy bylo niczytll .. ~~t w zakr~e ~eao darwinizrnu, k:t6rego autoresn byl znudzony na OWJec; J~o ~ WCJ\Z przy~skal klawisz azybk:iego pruwijania. . [William Gibson, Nauomaneu. New York:~ Ace Boo~, 1984, 1. 6-7.J

.

1 :!:~on,Ph "t1osop)ty SjJu: lkyond tlre ArchJteClortie& of the um lllld tlie ,frts, . s. 1

9

MO/km, (w:) H. Silverman

J

(~.1

EWAREWERS

EKRAN MIEJSKI

ZRÖDLO - LUSTRO - A THIRD·ORDER SIMULATION Bylo iroalo przejrzyste, srebrzqce sif blaskiem, k torego ni pa.sterze, ani gorskie kozy nie tkn~ly, ani iadM trzoda. Ptaknie musnqlgo w locie, zwierz Lustra nie zmqci/ ani sucha galqzka spad{zjqca z drzewa. 1

Miasta budowano zwykJe nad rzekami, jeziorami, zatokami wkomponowujllc zabudowania miejskie w przestrzen je otaczajllClt,, dostosowuj:t:c projekty architektoniczne do charakteru i ksztaltu naturalnych Iuster wody. Na POCZlltku bylo ir6dlo. Na poCZlltku o jego wykorzystaniu prze~ osiedlen~6w ~e~­ dowaly rozliczne wzgl~dy praktyczne. Dia przyldadu Tyn1ec,, o~ecme dZielruca Krakowa, byl kiedys warownym opactwem ben~ykt~ns~Im . zbudow~­ nym na sk.arpie nadwislanskiej. Do dzisiaj sylwetka rusz.czeJllCCJ, .wielokro_tme przebudowywanej budowli odbija si~ w WiSle, wraz ze sk.arpll 1 porastaJllCC! jll zielenill, pozostajllC jednym z najch~tniej ogl~an~ch i ~otograf~wanych fragment6w miasta. z czasem wpasowywanie ~i~ ~a~t, . ich a~chitektury, w 5rodowisko naturalne podpoCZ4d.kowywano rowruez .sw1adom1e zapotrzebowaniu na inne wartosci. Wzgl~dy praktyczne dopelnione bywaly efektem estetycznym, ten zas, niejak:o na marginesie hi.storii miast, za~is>":"al nowe warianty mitu 0 nowym Narcyzie, eo razem wu~te, przeksztalcilo s1~ w opowie8c o mie5cie - nadwodnym kwiecie. 1 Wszystlde mo~ poch~ z: Owidiusz, Przemiany, wyb. i tluin. A. Kamienska, Wa.rszawa .1969, s. 25-20.

Bkran miejski _ Miasto, traktowane jako jedna z najbardziej hybrydycznych P!zestrzeni i·architektura - hybrydyczna sztuka - budowal oielatwe pol
sW

< .

"

43

krolestw~. Natural:'1e l.ustra wod~e mniej dbajit o potwierdzenie tozsamo8ci, podsuw~J~ w zamian mterpretacJe. W szczeg6lnych momentach - po deszczu - w t~k~e tymcz~owe 1ustra zamienialy si~ place i chodniki. Mokre plyty chodrukow, kaluze wysychajitc zabieraly ze sob~ obrazy-odbicia podkreslaj:i.c tym samym ulotnosc zwi~zku mi~zy miastem i jego lustrzanym portretem, nietrwalosc i~terpretacji, nieobecnosc prawdy. Architektura p6inego modernizmu podniosla horyzontaln'l os quasi-symetrii, o kt6rej byla rnowa, i usta wila j~ pionowo zrywajitc tym samym z metaforyk~ ir6dla i naturalnego Justra. W ten spos6b uniezale.inila si~ od srodowiska naturalneg<2 i otworzyla na nowe efekty estetyczne. Dzi~ki post~powi technologicznemu powstal typ p6:lnomodernistycznej sciany oslonowej „gladk.iej sk6ry-membrany,jak pisze Charles A. Jencks, zupelnie innej niz modernistyczna sciana z silnyroi pionowymi podziafami - »sk6r~ i kosemi«" 4 . Architektura p6inego modernizmu, o kt6rej Jencks pisze dalej, ii pomogla zabudowac centra miejskie budynkami-lustrami o „gladkiej, szklanej sk6rze", stanowi bezprecedensowy przyklad nowoczesnego nawi
..•G.A. Jtncks, Architektura poznego modernizmu t inne eseje, tlum. 8 . Gadomska, Waxszawa ~989 .

.

EWAREWERs

Ekran miejsk:i

)i.-:w niej kolys~ si~ na wietrze sosny, a zatem nie obraz miasta, lecz ota-

Po~6rzenie - od~icie moze byc zatem odczytane jako ir6d1o kary. ~ teonach ps~choa~ahtycznych narcyzm cechuje zar6wno pierwszy etap dzie~ms~wa czlow1eka, Je~o systematycznll analiz~ przoostawil Jacques Lacan Jak 1 podstawy szczegolnego rodzaju szalenstwa wyst~pujit.cego w okresie doroslosci. Mysl::i,c o miescie powioozieliby5my: jego poczit.tki oraz hipertrofi~. Oba typy narcyzmu zwi!llane s::i,jednak z pewnll wersjll niedojrzalosci. Wedlug Freuda czynnosci powtarzane S<}. znakami niewoli, wladzy przeszlosci nad terainiejszosci<}.. Powt6rzenie w przestrzeni miejskiej oznacza d.la czlowieka , najpierw przymus przynajmniej dwukrotnego patrzenia - spogl<}.dania, tak jak gdyby pierwszy obraz nie byl wystarczaj::tey. Powt6rzenie podkresla r6wniez cüiglosc zycia dzien za dniem, fycia w rutynie, wlasnie w powt6rzeniu. Istnieje wszak:ie koncepcja powt6rzenia wywodzllca si~ od K.ierkegaarda zapowiadajllca poszerzenie sfery wolnosci i nadziei. Zadna z tych koncepcji nie uchwytuje jednak bogactwa miejskiego fycia i miejskiej przestrzeni. Co wi~ej, Baudrillard penetrujit.cy obszar r6Znicy mi~zy abstrakcj
~llCych je las6w. ~CZll si~ one w spos6b tajemniczy z oto.czeniem lotniska

,. tapowiadajllc przesti7.en kraju, w kt6rej pejza.i: lesny drastycz.nie zdominowal ·: pr7.estrzen miejsk!l. Mi~zy naturalne lustro wody powtarzajllce obra.z miasta . i.J:Piejskie lustro duplik:uj!lce srodowisko naturalne, mi~ dwie osie i dwie · strategie czytania., wciskajll siy ponowoczesne wersje mitu o Narcyzie. · · ;- :.-' Jencks analizujllCY p6:Z.nomodernistyczne realizacje architektoniczne kon'.ce.ntruje siy na estetycznych efektach wieloznacznosci i paradoksu zwillzanych . z.wykorzystaniem refleksowego szlda, p6lprzejrzystosci14 elewacji, :zmiennymi . ~ punktami widzeoiametaforyzuj!lcymi przestrzen, budowaniem sze~egu niespel. .t, ßionych „oczekiwan". Powoluje siy przy·tym min .. na wypowiedzi Harry'ego .-:Cobba, kt6ry thunaczy wykorzystywanie refleksowego szk.la przez architek.· ·, ·' w p6inego modernizmu kontrastem jaki tworzy ono z kamiennoscilt- koscio:~ia. Sciany oslonowe zbudowane ze szlda refleksowego zacieraj!l naroi.n.iki .::f kiaw~dzie budynk6w, przeksztalcajll bryl~ w powierzchni~. I ta powierzch-~~:#Ut lµstro, wpasowuj~ si~ w przestrzen miejsk!l, wchodzi z nÜl w zupelnie in~e· Zwi!lZki niz matowa fasada kamiennych budowli. Jencks twierdzi, ii jest ~~ej swej -istoty oksymoronem zbud~wanym z opozytji prawda/ faJsz. ,,Yl.~.!!_t_r~h.-~elkich miast, wypelnionych przede wszystkim powierzch'. ~--lustr_~; ~~SyIDOrOD t;en rozpada si~ jednak. \Jst~pUjllC miejsca efektom

s,

.

-$Y.w.an~ jui: nie prze-i architekt6w i Jencksa, lecz Jeana Baudrilla.rda jako

'd.~~r~r simulation. Zwrotem w kierunku ·postmodemistycznej araniacß · ..; ~ni_ ~ejskiej, dok~nujllcym si~ w ramacb historyzmu, jest te:i. umiesz· _, e ~wte~bni-lus~er w ~bliZu zabytkowych, „matowych" budowli. '- .~J . cz~c1 !~~a pot~a bryla katedry Sw. Jan6w „pocbyla si~" ~; .,llda. w s~e. ~slonowej niewiellciej kamienicy zbudowanej po prze\ . e.J '~orue ulicy z ciemnegQ, refleksowego„szkla. Kamienica---wtlaczona ..._::- -.Y:~~-b1;"1Yoki z natury rreczy wnoSi do pr.z.estrzeni miejskiej tylko s-;.,o. . . ]vJ~lllOWll frontalil.QSC. . - .micie istnie;e bardzo ce pe· 1-QC:Zerue · historu·· N arcy..... „~ eä · o· Narcyzie .· ~ · - m·teresu,iia, ~~ : , ,etllO rumfieE~.~· Nucyzukarany za odrzucaniemilo8ci ludzi zapatal ._ ~ ). Um.ar·1 7,m~ny · · fo · L.:aln"'f .;:_ do. sw:ego . . -odh1Cta{powt6rzema· ; ·. «t mespeuu · a Jego ci~o zanueruto. si~ w. nadwodny k:wiat. Echo ukarana zosta.la

EKRAN To, co widzisz jest niczym, co kochasz, obroc si(t, a zginie.

W dyskursie postmodemistycznym nieograniczona produkcja obraz6w wzr~köwycb oraz przecenianie sfety wizualnej ·powracajll wielokrotnie jak~ przed:tnfot krytyki. Martin Jay pisze wr~z o paradygmatycznym czy tez

Zeusowi w uwO
-les nifuf· ~ ~o ~'."'.~ jej cialo W)'SC~lo i znikll~o, pozostal ,„ · ·„, . . Y.· ~ie ~ardziq mter.esUj,cym mot}'Wem niz OWidiuszow· , otfozy, wyda1e ·SlP. w tt•cb · 1...: 6

z·

.

_,

,~~

·

~,

,

"'

•1

o~wtCM.-ia.oh·

figura-powt6rzenia, kt

.

ce „~

" ..~- :i;t~ane ?-Ostalo_w problear k u:- ~„- Na:-.n.A_: -:W· n ua np'OiW':..L• > Be . , ~· ~~Oua · _,w1~ · .- ~ ~ • 111
•

·

· J!Chl.iön~i milosci · kar · - · ~. ~~ t~. · ~ ,_~ ·_ ·"' ·n.i'~ . . ,1_ u: „~.-.„M.i ~~ od"' iWt0~ 1 CJ \l''l.arcyz-}j !lfene.~~E:i~.7 •. _.~o_... " ' _.. _· -.."" . . • •

=

.~7~9!~\~ji

„+. ~.:. ~ '.

~ ~:'tl

45

;

dyskursy\Vnym zwrocie od uprzywilejowania widzenia do jego deprecjonowania i oczerniania, jaki dokon:~ si~ w dwudziestowiecznej mySli francuskiej 7 . Odbyw.a .si~ to oczywi·scie w ramach szerszej dyskusji z modernizmem obci~; 1. bacan., ECTilS, Paris 19.66. . . o J. Baililrill&rd, Tlte Precesslon,o[Sithu{acra; (w:) A Postmodem Reader, J. N~tob, L. Hutc.b.eon

(«ids,)i Ne-w 1!'0rk 1'993,

i" 343.

-

_

·

.

.

.

' «,-.7'M~ Jq, ltf tlw~P/',., Ga%e.~{tH4~41tfttl:il-Df':'iVt/..lion.,of,Vi.tio~ in, fytfllltt~ century

l+eitli ~~tlii~. (vr-)Fil,~iiiiliJ ..rf:tJ.~~r~ D.C .H!J.~~·P• Oxford~ 19.86. '~ . ~ '··· ·~;···.'· „ „ "'·, .._ t

· ,

.

EwA REWERs

. ym m.in. grzechem wizualnego terroryzmu prowadzllcego do marginalizainnych rodzaj6w percepcji i doswiadczen zmy~~owych: ~przywilejo.w~ie ku, autorytaryzm obraz6w, i w konsek:wenCJl zubourue rzeczyw1stosci wytwarzaoej, Luce Irigary i jej komentatorki wi~ll z dominacjll myskiej wizji . iwiatas. Wsp6lcze8nie jednak najciekawszy wydaje siy pogl!ld wyraiany m.in. wtaSn.ie pnez Jaya, ii „nadszedl prawdopodobnie czas by zbadac r6wnie . gru.ntownie straty, jak korzySci wyplywajllce z antyokularyzmu kontroswieceniowego. Powinno siy demistyfikowac jego genalogi~ nie po to, by odbudowa.C naiwnl}, wiar~ w szlachetnosc wzroku, lecz po to, by rzucic troch~ swiatla na wielorakie implikacje jego nowej n iegodziwosci" 9 • Widzenie, jako spos6b doswiadcza.nia narzucaj!lCY si~ ogllldowi przestrzeni illlejskiej, stanowi z pewnoScil},jeden z najmocniejszych pun.kt6w „ okularyzmu". Naleialoby zatem analizowae i demaskowac podstawy jego dominacji i upominac siy, w ramach tych samych analiz inspirowanych przez najnows~ fj8tctyk~10 , o r6wnouprawnienie zmyslu sluchu, dotyku, itd. A jednak widze~ jest najbardziej ludzkll, aktywnll i otwartl}, reakcj~ na unaoczniaj!lc~ si~ strzennosc miasta. Wprawdzic ogranicza r6:Znorodnosc wrazen, i to za. sluillc r6i:nym ideologiom, lecz doswiadczana w widzeniu prustnen . 'ska nie traci swojej historii, proporcji i g~bi. Rzecz zatem rac.zej w tym, ie nj.e wypierane .b ywa czysto w modernistycznej przestrzeni miejskiej przez ·je i spogl~danie. Patrzenie to czynnosc automatyczna, nie wymagaj
. ycb wrai.en.

Grani~ ~~ rzcczywistll przcstrzenill miejsbl i jcj symulowan)'IJli . 6nem81?1 ~wo~r,iii przestr;zen iluzji rozpada si~ na szeregi ekran6w, na ~oh. „wysw1etla si~ samo. m1asto. E.krany miejskie, zbudowane przede stkim z. rcfle~owego s7.k.la, produkujll przy tym nieustannie nie tylko ,

~~tcktomcmy~ k~pozycji

i detali ukladajllcych

si~

w projekty

.il ~~ta, ~ecz t~e. J~go .Przyrodniczcgo srodowiska i _mieszkanc6w. Y •UZJ kaidym 1:111csoe, ru~ tylko w p6inomodernistycznych centracb, . ~ na ~zoy~h poziomach. R6i.nill si~ mi~y sobll takie ich

II~•• · c 1 ~wi~•.Na1w~cjSZ4 lini~ podzialu mi~skicj przcstrzeni ilu· w . i

·~. ftiinica ~biua lud~~g~ ~-0.ku, sp~jr~nia, patrzenia. · · 1· ~- ~· eo zn&JdUJC st~ w w\Skim polu wyznaczonym pnez ~ .

tym, eo otwiera ~ przed-

ii,,Ifip,y

~. ,.

.

·

~1 glow~

'

do g6yY, ponad

1:„;

W»~

' .

0:

~-1991, n~ 9. a111n~.,,,,,,., Paria 1974. D. Mueey, Ft.xlbt. ~. „Soclety~;.: .;Jay, op. ~ L.ltJ. . · ' -~ .a .np. W. Wcllcll, u,.,... ~ · :

Denken, Stu~ 1990:.

jf~ ""' .H~zst~ Weralltl* 1 _

--~~--~~~-.:: '''-----.-..---...:.~._...

Ekran m.iejski

47

~zroku, to. z j~nej st~ony konsekwencja ci!lglo5ci patrzenia „przed siebie" 1 posu.warua. s1~ ~prz6d .ori:z niecillglosci spogllldania w gor~. drugiej na~omiast,_ wtdzerua1:11etonurucznego rozkladajllcego ciw miejskie na fragmenty 1 skJada]llcego z ruch nowe, odmiennie waloryzowane calosci oraz widzenia metafo_ryc~e~o. Ten &:ugi typ widzenia wytwarzajllC punktowe, kr6tkotrwale, gl~bo~e rozruce obrazow sk.raca jednocze.5nie dystans istniejllCy mi{:dzy nimi w pl~e prze~trzenn?'111: (i czasowym), prowadzl\C w rezultacie do przemieszcze~1a ~aczen. M~~acJa metonimicznego patrzenia i metaforycz.nego spogliid~a rue prow~z1 Jednak do rekonstrukcji koherentnej, logicznej struk:tury mias~ p~przes~&JllC ~l~czni~ na symbolicznym pojednaniu heterogennych obrazow i znakow. Rozn1ca mi~zy patrzeniem i spogllldaniem jest tak istotna j~by~y ~ieli do czynienia z dwoma niewiele majllcymi wsp6lnego rzeczy~ wtstosc1an11 - dwoma miastami w miescie. Pierwsze z nich, zbudowane z poziomych ci!lg6w okien wystaw sklepowych, ~ustrzanych elewacji bankow, szyb samocbod6w, monitor6w telewizyjnych 1tp. tworzy horyzontalny, metonimiczny „ek.ran niedoskonalosci, jaki stanowi »miernosc potocznych zaj~c«" 11 • P od.k.resla ci!lglosc przestrzeni wizualnej rozpadajllCCj si~ na sekwencje, kt6rej scenariusz obcüµony jest wprawdzie grzechem nadmiaru, lecz nie zrywa zwilllku z normalnoScil\. Drugie natomiast pojawia si~ na osi wertykalnej jako nagle zalamanic rytmu przestrzenncgo, wtargni~cie nieregularoego, pelnego uskok6w zbioru lustrzanych slup6w, izolowanych ekran6w rozrzuconych w nieruchomej przestrzeni nieba, niedost~p­ nej i odrywaj!lcej od codziennosci. Cechuje je niecillglosc, perfekcjonizm i odchodzenie od zanikaj!lcej rzeczywistosci 1ru pozorowi . Nad!Jlierna semiotyzacja przestrzeni miejskiej prowadzi do jej ogseman!Ycznienia_. Jednym- gl6wriych punkt6w strategicznych w walce Henri'ego Lefebvre'a o nowe uj~cie przestrzeni okazala si~ bezpardonowa krytyka „roSD!lccgo dogmatymm", „sofistyki" oraz „fetyszyzacji rzeczywistosci mentalnej" cechuj!lcej semiologi~ francusk;i rcprezentowanll przede wszystkim przez Juli~ Kristevlb Jacquesa Derrid~ i Rolanda Barthesa zmierzajllcych do otoczenia (opakowania) siecill reJacji mentalnych zar6wno rzeczywistosci spolecznej jak naturalnej. Dokladniej rzecz ujmujl\C, bylo to na poc:llltku lat 70. (wtedy powstawala ksiiµ.k.a Lefebvre'a), zapowiadaj;icych nieogranic-zonll praktycznic ckspansj~ strukturalno-semiotycznej wykladni przestrzcni miasta i Lefebvre byl jednym z oryginalnych jej przeciwnik6w konsekwentnic wydluZajllcych szerC1g za.r:zut6w kierowanych pod adresem wszelkich tw6rc6w semiotycznych anaiiz przestrzeni. W perspcktywie scmiotycznej, struktury tekstowe, przede wszystkim literackie, odnosi si~ bowiem, jak pisze Lefebvre, do przestrzeni, ~ urbanistycznej, w ten spos6b, ic nadaje si~ jej charaktcr przekazu, rc•:autruje do komQO.ikatu. Zamie$zkiwanie zostaj~ sprowadzone do odczytywa-

z

z

-

'

.

~

.

.

JERZY KOCIATK.IEWlCZ. MONIKA KOSTERA

76 wan eh Poetyka natomiast istniee moze obok 7.definiowanych

p~j~, ~elo-

b,„.„<>ca porzctdek - spoleczny lad op1era s1~ na znaczna lecz rue zawsi.e ... ~ . .. lim. .. . ' · · ..;„„1;„nwaniu chaosu, a nie na rzeczyw:isle.J Jego e maCJ1. . ·ed , · lnika 1gnorowaruu 1mar~ Poetyka ukazuje wieloznaczny chaos, nie zmu~J~ J ~~rue ~e · „.;-ia _ rola ~azyjna pozosta1e w gestu retoryki, poetyka r-·-·· . .. ·· k do 1ego zauw............. dµy do wsp6luczestnictWa czyteln.ika w ~czy~e 1 mterpretaCJl te stu: . Wedlug Heather Höpll poetyka wynos1 na p1erwsz.y plan to, eo PCZY.J~lo SI~ · · ~"' tlo: ein„ pustk{:. W poezji cisza przemaw1a przez metafory, przei uwazac -...,, · skl d · niedook.reSlonosc sformulowan, ta.ki:e przez sam uklad wiersza, ,a aJllceg~ si~ zar6wno v: sJ6w, jak i z wyeksponowan~ch_ pustych fra~e~tow k~ . Obsesyjne zapelnianie tej pustki, zamazywarue b1~~ kartek, sw1adcz~ o ructolerancji na poetyk~ wieloznacznosci, o zachlannosci na poJ"Uldkowarue wra2.en i rzeczywistosci. Pustk{:, kt6rej zamazac nie moZna, naJlatwiej jest natomiast ignorowae, wyrzucic poza nawias postrzeganej rzeczywistosci i w i.a~ dnym wypadku nie pozwalac, by przypominala o swoim istnieniu. , Tymc-Lasem r:zeczywistosc jest nieprzejrzysta, bezsensowna sama w sobic, nie ma do przekazania iadnych znaczen dop6ki my jej tychZe znaczen nie . nadamy. Aby$my mogli zrozumiee cokolwiek z otaczajllcej nas rzeczywisto5•l ci, musimy przede wszystkim byc zdolni do tego, by to zauwa±yc i rozpoznae. W procesie socjali.zatji przekazuje si~ nam symbole m6willce o tym, eo naleiy widziee i jakie to ma znacunie. Symbole Sll wi~ jak.by :zamroionymi pokla· dami naszego doSwiadczenia, naszej biografii, przez ktOrll patrzymy na to, eo a.apotykamy w iyciu, w miar{: jak posuwamy siy do przodu w naszej prywat· nej historü. Symbolizacja jest ujednoznacznieniem wieloznacznoki. Zawsze wybierajllC (Swiadomie albo nie) jednll interpre~, ~Cl za.razem jedn~ wcrsjit pami~, rezygnujcmy z wielu innych potencjalnych rzeczywistoSci. Sym' bolizacja jest zatem jakby sprowadzanicm do kilku wymiarow rzeczywistoSci aieslroD.czenie wielowymiarowcj, rzutowaniem na ma~ d~ si~ sensownie 1 uonaniee .. l.daniem Schü.tza pami{:C nie przechowuje bowiem :zdarzeri, lecz 1 • ~-~le (u~owane ~ na nowo za kai.dym razem). Czysta percepcja nie ~~· ~dyz wewn{:trzne trwanie wyposai.one jest w pami~. Ludzie zawsze widz.1t sw1at popr~ swojit pamiQC. Sens jest napi~ m.i~y tym, eo siy stajc, a tym, eo PrzemtJa. W 8wiecie skonstruowanym na chaosie, krucbym i niepewnym pseudo· ~· strach ~ ~~0Scl1tjest uozum.ialy. Jednak zamyka si~ oc:r:'J ~ to, .00 zask~JllCC 1 p1~kne, cbroni pl'7.ed prura2eniem, ale taü.e przed ":~~· u~.a Sll chaotyc:znc, brak uporzitdkowania jcst warunkiem two· ! eks~CSJi. Pse~opo1'21l
•

w

Aotropologia pustych przestrzeni

77

jest zbiorem tego typu dyskursow, nie ukladajllcych siv bynajmniej w jednll sp6jnll calosc (rozw6j nauki nie jest kumulatywny - o tym pisal jui: Kuhn9 _ ogolna teoria wszystkiego pozostaje nadal jedynie w sferze podnioslych deklaracji i plaskiego popularyzatorstwa10 . Zmiana tworzy si~nie dzi~ temu, ie jedni majll lepszy wzrok niZ inni i „odkrywaj1t" cos, eo dotlld bylo ukryte. Zmiana przclomowa tworzy siy przez rozpowszech:niajllce siy zapisywanie nowego dysk:ursu obok dawnych, niekoniecznie przy uiyciu innego j~ka, ale nawet je5li j~k pozostaje ten sam, C"LY tei jest pochodnll juz istniejllcych, to spos6b jego ufycia jest nowy, podobnie kontekst11 • Zmiana w nauce raczej wi~ powstaje dzi~ki pustce, niZ konstrukcjom jui: istniej1tcym. Oc-zywiscie OWll pustk~ rowniei trzeba wpierw zauwaiyc, jedna.k.Ze wypelnianie jej jest procesem tworczym, nie ZaS odtworczym. J ednakie na granicach roinycb teorii pozostajll nie zauwaione ~to obszary niespojnosci, kt6rych to wla.Snie badanie umoZliwia rozw6j nauki o wiele bardziej niZ tylko redefiniowanie przyj~tych juZ teorii. Podobne obszary pustki istniej1t, bardzo c~to fizyC"Lnie, na granicacb i wewnlltrz najr6Zniejszych organizacji, nie zauwaiane przez uczestnik6w, pozostaj~e poza nawiasem rzeczywistosci, niedostypne psychicznie, nawet je.Sli fizycznie nie oddziela ich iadna bariera. Nie Sll to obszary zakazane, lecz pustka, kt6rej nieosillgalnosc wiilZe si~ jedynie z jej niewidzialnoscill.

STUDIUM W TERENIE

Duiy, zwalisty budynek, przeorany siecill korytarzy, wijllcych si~..zg~e

z lotnll mySlll architek:ta, nieprzeniknion!l dla niewtajemniczonycb. Bt.JC z °!eh jednak klasycystyczna powaga, wiadomo, i.Z kryje si{: za tym po~ek, kt?ry

tneba jedynie umiee rozpoznac - budowla ta to g~boko p~yslane _dzi".10 wyksztalconego umyslu, nie wybryk iadnego szalenca. Podobrue ~rgamzaCJ~ kt6fll mie87.CZ'l te mury' stateczna, opanowana, swiadoma swo1cb trad~CJl i daleka od ich porzucania na rzeczjakichkolwiek awangardow_ych pom~slow. Slowa „logika" i „racjonalnosc" emanujll spokojnym blaskia:n z ~~ych drzwi, ka.i.dej sciany, kaidego korytarza i pokoju. Stru~tura. Nie ~robuJemY jednak przeoik.n~ istoty panujiicego tu PorZCldku. Bllldzuny pozorme bez cel'.1, sami nie wied7.llc, czego szukamy. I wreszcie jest, klatka, sch_o~owa ~zor~e identyczna z kai.dll innll. Tu jednak schody prowa~ rown1ez ~~ d61~ ~~e sv.-iat dosc gwahownie zm.i.enia siy; przcobraia, mut.UJ.C.. Po chw~l to JUZ rue Piwnic::a. ale lochy, 0 c;>drapanych scianacb i rz~ach Cl~Ch drzwi strzegllCyCh • S. T. ~

III P.

~ of $CillltJfic molutiou. Chicago U.P.: Chicago 1964. .Fatttwll ~ ..,_,., llldltotl. venoc London-New York.1975, P. F~

„,.,;;„,„

v._ ~New Yart 1917. •i'tiile. . ; ·;.• ,-

lo , _ _

48

Ekran miejski

nia, eo oma.cza uchylenie zar6wno historii, jak praktyki - oskari;a Lefebvre - aczk.olwiek u Derridy mo:iemy pneczytae raczej, iZ to pismo jest sposobem mieszkania. Heterogenicznosc srodk6w uZytych do budowy przestrzeni miasta cotaz rzadziej jednak prowokuje do tego, eo rozumiemy pod poj~ciem odczytywania.

WIDZ Podziwia wszystko, eo w nim samym godne podziwienia, som

siebie kocha, sobie s~ podoba, tak jak sam moze innym s~ podobat.

Miasto zaangaiowane w produkcj~ swoicb ekran6w gubi w duplilruj!!:Cych plaszczyznacb C'Llowieka, kt6ry porusza si~ w innym wymian.e. XX-wieczny jlaneur, postaC kluczowa dla XIX-wiecznego, modernistycznego miasta przeksztalcajitcego si~ w metropoli~, byl m~CZYZD!!:12 . T ego b ohatera ery bonapartyzmu Larousse odnalazl najpierw w powie5ciach Balzaka. Otoctll!Die jlfJneura i reakcje na to otoC'lenie znane SI! jednak przede wszystkim dzi~­ ki opisom i analizom Baudelaire'a, Benjamina, Simmla. Flaneur, dzi~ki tyo} ~~· przeksztalcal si~ stopniowo z bohatera XIX-wiecznej ulicy (i narracji) w ~ ..F/aneurymi rozumiany jest wsp61czesnie µ.r6wno jako rodzaj po..ms;zarua 81~ w przestrzeni wielkiego miasti,Tak spos6b prowadzenia dyskursu 13 , nauk:owego : FlDn:ur podkre51a r6wnocze8nie podzial przestrzeni miejskieJ .IUl p~a~ 1 publicznii. P~al na bezPiecm~ dla kobiet przest.rzen dzielnic ·. • JK)dm,iC,Jskicb oraz eks.cytuJ!!:Cil pnestrzen m~kicb interes6w i przyjemnosci . · ulokowan~ w centrum_Iiliasta. !ym samym_centrum, w kt6rego utowarowionej ~·,~ wszystko, 1 na pozor dla wszystkicb, wystawione·zostalo na spnesi~ szklanych

.•~::ierw~ ~i ~ka ~ ~daj~.sf~ ir~nicznym,

Iiiemngaiowanytn

. .. · . torem zycia mwta, Slizg~ltCYJD m~ po 1ego powiencb.ni i pr6bujllC}'lll , .. .. eh produko~anych PlZe'l me przyjemnoici. Czasem bywal takZe artystt matentil do sw,.; p~rv bywal ' ,_ kawuarm„ · · mieszczuc · h em pO• • -J -· . witryny sklepOw. Niemniej to JlfJneur ....... pisze Elisabeth Wilsoll . c:zlow.iek nnv.i • · · · '~ .. · . "'.;. ·. . r--n~OSC!, J~Q m~a, Jrti>ry b1erze m1asto we W7IOkO. • •

"·

--„,

-.....

49

we.posi~ani~, wy~onil si~ z postmodemistycznego, feministyczoego dyskursu staN,c s1~ ~cieleruem »m~skiego przypatrywania si~«. Reprezentuje myski~ wzrokowe 1 voyeurystyczne panowanie nie tylko nad · t · tlu l „_,_. :. d k o b'1etam1·u• mias em 1 mem, ecz 1411..L.e na Sto~niowo jednAak w przestrzeni jlaneura pojawialy si~ enklawy przemaczone ~e tyle dlajlaneuse, w pelnym tego slowa znaczeniu, ile dla kobiet. Elisab~th Wilson w_ Th_e .sp~~rzx in the City rozwaia te oowe sposoby zamieszkiwarua przestrzen1 m1eJskieJ przez kobiety. Przede wszystkim odchodzi od Ioko:Vania kobiet w_ dotychczas dominuj11-cej relacji stracbu i opresji zamykajl!cej JC w przestrzen1ach peryferyjnych. W dalszej kolejnosci poszukuje w miescie publicznych przestrzeni, w kt6rych kobiety opuszczaj!!:ce peryferia mog!!: fonnulowa.C wizje pozytywne. Na pierwsze miejsce w tycb poszu.k iwaniach wysuwaj!!: si~ jednak domy towarowe. Obok bohater6w Balzaka pojawiaj!!: si~ bohaterki Zoli i Prousta. Domy towarowe, podobnie jak arkady, bulwary i kawiarnie nalei!!: do przestrzeni p6lprywatnych, p6lpublicznych, w niepor6wnywalnie wyiszym stopniu jednak zapewniaj!!, kobietom bezpieczenstwo. D ostarczaj!!: przyjemnosci, a jednocze5nie pomagaj!!: w wykonywaniu pracy. W przestrzeni zamkni~tej domu towarowego kobiety uprawiaj(l wi~ kobiecy jlaneryzm zredukowany do przygl!!:dania si~ towarom, wystawom, oknom wystawowym coraz cz~ciej umieszczanym takZe wewn'ltrz, lustrom, sobie nawzajem. Kobiece „przygl(ldanie si~" prowadzi do ,,window-shoping" nie do „czytania" miasta. Przestrzen dom6w towarowych z czasem przeksztalcala siy w sztuczne srodowisk:o, w przestrzen quasi-miejsk'l: z wewn~trznymi ulicami, chodnikami, kawiarniami i parkingami, sztucznym swiatlem i naturalnl!, zieleniit. w centrum tycb miast-dom6w nierzadko umieszczone s4 sadzawki, oczka wodne, sztuczne ir6dla, powielaj!!:ce obraz otaczaj(leych je witryn sklepowych i przez nie z koJei po wielekroc powtarzane. Przeszklone witryny produkuj'l iluzje i pragnienie iluzji. Produkcja iluzji, ruch odbitycb obraz6w ukladajllcycb siy w zmienne, fragmentaryczne kon.figuracje, praktycznie nie ma granic. Hipemarcyzm tak projektowanych przestrzeni nie tylko zaciera radykaln(l r6Zni~ mi~zy oznaczanym i oznaczaj'lcym - przeksztalca przestrzen w migotliw'l powierzchni~ wypelnion'l ruchomymi obrazami, w ekran na kt6rym wyswietla si~ quasimiasto. Paradoks polega na tym, :ie idea totalnego domu towarowego zagarnia tak wiele przestrzeni miej~kiej.' ze nie ,zau~a.Zamy _czysto granicy m.iydzy miastem i quasi-miastem. ProJekcJa obrazow m~ zostaJe pri.erwana. 1 rue ma to ju± macunia dla kogo - m~y czy kob1ety - zostala przygotowana. Pri.estrzen wiel.komiejska, kt6rej manifestacyjna wielofunkcjonalnos~ ~ ucz.a nas,.czym w istocie jest spol~e d~swi~czeni~, pro~ukuje ob~azy, tlu~e i pragnienia nie tylko dla m~ 1 kob1et, mieszkanc6w 1 przybyszow, sw01ch .~ B. W~. 'J'lw IJtllijib/I /1181f8W, (w:) p()lffllOdBrn Cllliu fllJd SJltl«J, Oxford UK, Cambridge

USA 1995, ~ ciS.

.

.

oraz obcych, poszuk.uj~ch przyg6d lub scbronienia. Juz Simmel pis~cy 0 mentalnoSci mieszka.Dc6w wielk:ich miast wskazal na ok:olicznosci narodzin nowej k:ategorü socjologicznej tJumacz~j rbinoroclnC>Sc, finezj~ i bogactwo iycia miejskiego - publicznoSci, widz0w15 • C~c z nicb uprawia, jak XIXwieczny jlaneur przede wszystkim patrzenie, inni spogllldaj
:, 1 ~ ~a u~ga: lustrzana powierzchnia miasta jako pierwsza ule~P mtszcuruu .w trakcie romicbow i nicpokojow w mieScie. Rozbijanie szyb ~wowych t samocbodowych, nisz.i:2cme linillC}'ch karoserii i luster nie di ~ ~~ ~lllClDie_ ~kim i ~ym efektcm spow~~wa· OllCUl ~ogr~ ~11freznie pn.ez nowe tecbnologie) 1 01ep0' ~!111 do mczego diwi~kiem tlucronego szkla. Mit o Naccyzie ~ 'l!l*Diu jtdnak 0 projektach 7.3IY)>ania ir6dla.

·. ·~-'7,J:j=~': r~·MnJot ~tu~ J~yk i

('i'.·

•

lllry.

l pru3trulr wp(Jll-

N ORDERT LESNIEWSKJ

MIASTO 1 JEGO MIEJSCA PRÖBA u,mcIA RADYKALNO-HERME:N'EUTYCZNEGO

Kaide pokolenk ~dzie musialo budowat swe wlasne miasto. Antonio Sant'Elia, 11 .lipca 1914

S!l miasta, kt6re przyci!lgaj!l. Miasta, lct6re roztaczaj~ wok6l siebie niepowtarza.lny urok, poraiaj4 sw4 wyj4tkowosciii i szcz.eg61.noScill, imponujll rozmachem swych centr6w, rozmaitosci!l i bogactwem archite.k:tury, zapietaj!l dech w piersi oiezwyldoSci!l- bistorii. S11, to miasta, kt6re jakby z gl~i swych d.ziejow dumnie do nas przemawiafy, opowiadafy o historycznych wydarzeniach, jak.ie mialy w nicb miejsce, o wiel.k.icb ludziach, kt6rzy w nich iyli. Otwieraj4 przed nami najgl~biej slcrywane tajemnice, oprowadzajii po miejscach wybranych i wyr6inionych przez trosk.liw!i- pami~, ~ strainiczk~ dziedzictwa, kt6ra wspierana zasobami wsp6lnego wysillru, staje si~ widocznym i spektakularnym wyrazero dumy ze wsp6lnej genealogii. Sila i niewyczerpywalnosc tradycji, ktora w miastach zagaja nas ~ niemal kamieniC
~.~-.oo;". .

~ ~ry . '~

NORBERT L ESl>llBWSKJ

·

' · ·ak ' · ·ac, ' sta;g si„ naszll wlas.n<>Scill - a ja.k pisal Arystoteles: mozemy J os mneru ;.o~ "' • • od . d . · · b • w czymS« ma znaczerue podobne t powia 8J~ce "(...) wyrazerue » yc .. {'wla' · · '') sze 'miee' zalezy wi »mice«1". Nasze bogactwo i wlasnosc . ~w~sc ~ ~ d • . nJ.} , ~ po.Vednio od tego,
Jako caJk:owicie abstrakcyjna 'zewnytrznosc', przestnexi jest bezwzgl~e ciligla - nie posiadaj~c i.adeych r6i:nic jest .,niezr6i:nicowanll cillgloscill" , ale przestrzeii jako poj~cie, jest ju2 „zr6i.o.icowana", dzi~ czemu wyra2a si~ w trzech swych wymia.rach: punkcie. linii i plaszczyinie. A ja.ko ie przestrzen jest w sobie „ bezposrednim n i e z r 6 :i n i c o w a n y m byciem-nazewnlltrz-siebie", to jej pierwslll negacjll ~zie pu.nk't. Odt!ld sama przestrzen staje siy juZ abstrakcyjnll wielokill r o z r 6 i n i a l n y c h w jej obr~bie punkt6w. ,,Ale-j ak m 6wi Hegel - negacja ta jest negacjll p r z es t r z e n i, tj. sama ma charakter przestrzenny" 6 . Nie ozoacza to jednak.. ie przestrzen powstaje poprzez zsumowanie punk:t6w ani tei, ie istnieje ja.kis punkt poza prz.estrzeni~ - H eidegger pisze: „ punk:t nie wydobywa si~ z przestrzeni jako cos innego 7 nii on a " . Punkt zatem, jak.o przestrzenna negacja przestrzelli, sam siebie znosi stajllc si~ l i n i ~ czyli „ pierwszym innobytem, tj. przestrzennym b y t e m punktu ". Ostatnim krokiem dialektycznego rucb'U poj~ia przestrzeni jest wi~ negacja negacji, czyli pozytywne zniesienie pierwszej negacji, kt6rego efektem jest plaszczyzna:

'oaszym miejscem'. . _ . . . , . , . Jednilie m6wi~c og61nie, ie 'm1asto Jest DllCJscem , mozemy rowrue og6lnie zap~c: 'czym jest miejsce?'l. Co sprawia, i.e '!' pewnych miejscach miasta stajemy w bezruchu i bez slowa przygl!ldamy Sl~ temu, co ta.k obez· wladnia? Co nas sk:Jania do tego, by8my z mpalem odwiedzali pewne miejsca, ktore ochoczo uwieczniamy na fotografiach, by m6c zawsze do nich wr6cic? . Dlaczego bez oporu godzimy siy na to, by przewodnik. w obcym mie5cie ._. oprowadzal nas po miejscach dobrze sobie znap.ych? W czym wla5ciwie tk:wi ·' ta tajemnicza moc miejsc, kt6re przeciei Sll jak wszystkie inne? 1 Pytamy zatem o .miejsce fizyczne, a pytanie to pada w kontekscie pewnej • • 'On.tologii Gak u Arystotelesa) c:z.y filozofü Gak u Hegla) przyrody. Hegel, · ~llC siy do tradycji wyznaczonej przez Fizyq Arystotelesa (gdzie zagad· ·~e 'czasu' lllC'ly si~ z ' lokalizacjll' i 'ruchem'}, rozwaia m iejsce

linia przechodzi i.atern w plaszczyzn~ kt6ra, z jOOt>ej strony, je~t pewn4 ok~onoSci4 w stosunku do linii i punk.tu i w ten sposöb jest plaszczyzn~ w ogöle, ale zdrugteJ strony, jest zniesion4 negacj4 przestrzeni, a przeto ponownym przywröceniem przestnennej totalnosd, ktöra juz teraz zawiera ruoment negatywny w sobie; - jest to o t a c z ah c a p o w i e r z c b n i a, kt6ra wyodr~bnia pewtlll j e d n o s t k o w 4 ~ pne-

· iwictlc. anali.z C2.&SU - rozwaiania te znajdujll si~ w drugiej cz~ci jego klopedii naukfi/ozoficznych3 (zatytulowanej Filozofia przyrody), w pierw· dziale tej ~i: Mechanice. Heglowska analiza czasu, ja.k: stwierdzil ~Jegiger', jcst „ najbacdziej radykaln!l i zbyt malo docenian~ form~ p otoci· rozumienia czasu", dlatego teZ od niej wypada ro~c pr6by od· ,_PIC'JO.Zl. na pytanie: 'czym jest miejsce?' A miejsce przeciei zazwyczaj kojany

stneti'.

Przestrzen jest wi~ niezr6inicowanym cillgiem punkt6w, ktore jako jej przestrz~nna

negacja stanowill pewn~ „ punktualnosc'.' 0 • . • Przestrzenjako „ punktualnosc" jest „przechodzeru~ naJpl~~ w czas, P~~ niewai punkt, kt6ry jest pierwSZll negacj!l p rzestrzeni, Jest dla s1eb1e „cza~ - jako negacja przestrzeni ~flC r6wnoczesnie przes~enn~), p~t JCSt obojytny wobec tego, eo obok, czyli wobec innych punktow. Ob~J~~o.sc P~. „ punk.tu . alnosc11l ' · " , czyli .stanem zrues1en1a tu wobec tego, co obok 1est . . . . rozn1c pomi\'(lzy wszystkimi innymi punktami, dlatego mozna powiedzi~, ze nega. czasowym ."T e~" , J·ako tywnosc przestrzennego punktu Jest . ts.~ Jednostko-

najpierw z przes~.

Pierwszym albo ~ obeSlenicm przyrody - piszc Hegel - j es t ab s t r ak · cyjna ogi>lnoic jej bycia - na - zewn,trz - siebie (Aw.ssersicA#in),jego pozbawiona zapoiredniczen oboj\ltnosc, prze strzen'.

woscill, w kt6rej znikajll r6inice pomi~zy wym1a~1 -~zasu. . '

od ce

T e r a z, kt6re jako w y l 4 c z a j 4 c e jednostko:--osc 1 jed~oci~e Przec:b ~ w spos6b bezwzgl~nie c i 4 g 1 y w inn~ moi:nenty ~\~o jedyn,ie·t)'Dl zru\.arueru, w ktOrym jego byt znika w Niczym, a Nie w Jego byae .

• lbidan, s; 256. · ' M. Hejdeaer, Jiyc;~ i czas, s. 82 a.

. • . •

&eyldo~::, s. 25.6111..

. w olskim pnekladzic (S.F. Nowicki) Encyklopedii...,

Po~o.~o.fa .: w=im p(Leidon l906), ktOre uzupehiionc jest notatkami .POJ&wi• ~ ~ .W W)'d&niu Hi:..w„- ...,.,. I ...-. s. 82 a. w pnek)adzio ~· ~anf., patrz ·~ fl'llä;pod:ajf a: .... - - - · _,_. - . .

·

~l. .

.

III ~tllif~,_. L.259. • . ....... ...

NORBERT LESNCEWSI(l

54

Miasto i j ego mkjsca

· dz · ruu.niary czasu nie tyle s ll przeszloscill, terainiejDlatego Hegel stwier a, ze "J~ • • • , • • takim , . 1. szloScilb eo Sll raczej stawamem sl{I samCJ z:wn~tr~osci~ t.J. szo~~ przyh dz . WJll"trznoSc:i z jej bytu do N1czego 1 z Niczego do wlaSme przec o emem ze y , ' ) • . ·st· „ ·stm·e;„„~ na zewnlltrZ (sama zew n~ t r z n osc JCSt wi~ bytu. Rzeczyw1 osc 1 ~~ . . . • k , · t tu oto-teraz bytem czyli tyro, eo 1Stnze1e - s onczo~ tym, eo teraz, Je& ' od b ak . h , · · , · odr6Z.nionll od tego, eo negatywne, a str CYJnyc ::=~~oSc:i i przyszloSci" 11 . W „punk~os~''. (neg~cji n egacji} unkt skuie moiliwosc wykroczenia re swej oboJ~tnosc1 b yc1a-na-zezy~ ·ak · · t P wnlltr z-sie bie, przez eo st aje s i y (~J _st~J e s1" s~a zewn~ r zno sc) jui czyms odr 6i n io nym, czyms, dzi~ki czemu jeSt tO, CO na zeWlllltrz - jak pisze Heidegger:

punkt6w, 'ginie' w o boj~tnosci tzw. punktua!nosci. Ostatecznie wi~c, miejsce, ja.ko tozsamosc przestrzeni i czasu, moze byc czyms konkretnym (i jednostkowym) tylko jako p r z e s t r z e n n e T er a z, jako cz.as, tak :i.e miejsce jest czyms bezpoSrcdnio oboj~tnym w stosunku do siebie jako t e g o o t o, czyms zewn~trmym wobec siebie, negacj~ siebie i pewnym in n y m m i ej s c c mu.

1

Tak przedstawione miejsce jest w zupelnosci miejscem fizycznym; jest to konkret ne (fizyczne) t e r a z w jakiejs (fizyczneJ) przestrzeni, kt6re za.nika w Niebycie (abstrakcyjnej przeszlosci), ale z koniecznosci musi byc zakladane przestrzennie (w przeciwnym razie nie istnialby czas), a jako i e zaldadane jest dialektycznie, to i sama o boj~tna pr zestrzen zakladana jest czasowo, tzn. negatywnie odr6i.nion a przez konkretny punkt, tj. m i e j s c e. Miejsce jest miejscem fizycznej zewn~trznosci, kt6rej jedna.k nie mo:Zna ujllc inaczej nii tylkowruchu: „To przem i janie i ponowne wy t warzan i e s i ~ przestrzeni w czasie i czasu w przestrreni ( ...) jest r u c h e m" 1 6 . Skoro jednak miejsce fizycznej zewn~trznosci jest przestrzennym punktem skonkretyzowanym w czasie, jest oboj~tnym wobec swego tu-oto Teraz, to w czasie (w kaidej jego c h w i li), czyli w swej konkretnosci i jednostkowosci, miej sce Gak i sama fizyczna zewn~trznosc) jest 'eo eh wil~' czyniS innym - jest innym miejscem, bo innym (przestrzennie oboj~tnym) T er az. Zatem, r6wniei to, eo zajmuje miejsce, samo musi pod.legac rucbowi, jako ie zewn«rtrznosc jest tym, eo s i ~ s t aj e. Czym, w takim razie, jest to, eo j e s t (w swym s t a w an i u s i ~); czym jest to, eo zajmuje m, iej s ce; czym jest to, eo si~ fizycznie uzewn~trznia? H eglowska odpowiedi jest powszechnie znana: Idell, momentem w pos~pie Ducha, ktory chce przezwyci~c siebie samego, by osi!lgnllc swe wlasne poj~e. Kai.de m i e j s c e w tym jakosciowym pos~pie, kaicle jego p r z :s t r z e n n e T e r az, jest wi~ cbwilll, epizodem, czas~~ mome?tem, V: kto~ rym ujawnia si~jedynie stajllca si~ prawda P OHCla. Powtorzm.y l tutaJ za Heideggerem:

(...) odröinia si~ on od tego i tamtcgo, jest j u i: n i c tym i j. c s z c z e n. i ~ ~~ (...) Zniesienie punktualnoSci jako oboj~osci om~za lll~spoczywarue-JUz:wi~J w »sparalüowanym .spokoju<< pnestrzenL Punkt »rozp1era ~« wobec wszelkich m· nych punkti>w. Ta ncgacja ncgacji jako punktualnoSci jest (...) czasem 12 •

Punkt, kt6ry byl pierwotnie przestrrennll negacjll przestrzen i, przechodzi w czas (w tym sensie, dla Hegla, przestrzen 'jest' czasem) i staje si~ tym, dzi~ki •· czemu cz.as moina ogl~ae. Jednak w efekcie zniesienia obojytnosci sa:mego ponktu (czyli jego odr6inienia), r6wniei czas jawi siy jako tego rodzaju byt, .· kti>ry, „gdy jest,to go n ie ma, agdy n ie ma,to jest"13 .0statecznie „ ~. punkt, dzi~ki negatywnoSci czasu, do kt6rego jui przeszedl, nabiera

·,pnkretMsci - staje sif 'tu-oto-teraz' zewn"trzno8ci. ~ ,,Punkt, kt6.ry stal si~ w ten spos0b czym.S konkretnym, jest m i e j s~e~".14. Poszukiwane przcznasm i ejsce jest wiyc w u~ciu Hegla toi:samos~ i sprzec7.p.OScill przestrzeni i czasu - toisamoSci(i jako czasowy moment -~~enia punktu pa.estrzennego, sprzeczno~ jako negacja przestrzerii lftZjako to, eo konkretyzuje.si~ dzi~lri negatywnoSci czasu. Jako p rzestrzenmiej sce jest ob.oj~tnq jednostkowokiq, ale, jak jui powiedziano, jedncr Wll konlaetnosc nadaje mu czas„ Tylko w wYmiatze czasowym miejsce • postrzega.Cjako tu-oto, czyli jako Teraz, w wymiarze przes~ym -.il:oälu· ist, micjsce jest jcdynie punktcm, kt6ry, choe odr6iniony od innych ' 11· ...... _ i

(...) niepolcöj rozwoju d u c h a prowadx.lrego sicbic Jru swcmn _poj~ ji:st n cg a cj \ n c g a c j i, pozostaje wi~ zgodne zjego istot\, ~~ urzeczywi~l:nlaJQC SI~ popadal „w c z a s" jako bezposredni\ n_e g a cj_ ~ n e _g_a CJ 1<·:·>,~ak w1~ duch z g o dn i c z c s w ~ i s t o t ~ wystwu1e z k:oruecznoSCJ w czasie ·

.

· ~·'-

2S9. . ... ~ i cuu, s.. 82.a.

u

l!at:yklo~

·.

. .

~

„

L

.

258. ~ 1lC wspomnianym juZ stwierduoiem Heideggera. ie He-

:h: ~j ""!~!~

fego potoczMgo rozumienia,

~

~· C . . : ~gu~ il~J~ tnidnoSci, na jü:ie natrafia si~ cllc:llC uchW)'CIC

.

·." ~!"CC,Jelt~Jeitiaiktmnieotoniepyta, wiem. Jdli~u-· , to . ~ ~ ~--> ~ terainieiim*: jest czurm tylko dlatego, ile odcboibi :.=~ ~!e~ ~oro~ tylkodzictj llllftu. i.cjejnie~· . ~;h. A11-- JV< lll6wiC, Je.CDS jllt, jdli IUe dodajmny, ii zmHna Oll do teao. iJe go ~ . '• ··~'lf! ~ "!.l4• ~6w l9M. J~ widat, ta IBID& tmainiljstMC. ~,·

· ·· .

·

-.:

. . Diejwllinie ~~JMdlaHeglajeclynym.~-- HO

....._

-.L261.

c:zat}ar, ~ - "'Ylll .flaWOllilr

„.

•

.

.

55

Poszukiwana 'tajemnicza moc miejsca' nie tkwi, ja.k widac, w jego wymiarze fizycznym _ to dopiero Duch pop adaj(icy w ~zas (Ducb urzc czy. wistniaj~cy si~ k.onkretnym miejscu czasu? tJ; V: pr;es trzennym T eraz) n&daje micj.scu jego niezwykJe znacz~~- _ F~ka pr zest r ze n nego Teraz (czyli czasu; o k:rorym Hegel mowt, ze .JCSt „ogl~ przez

w

.·u lllidma;'&.: l6l.

„ .........:„.... "--i--•Ö•··

NORBERT LESNIEWsKJ 'w ·

"'c--

_

st .a.Znill" _ tylko oglJ!danym

· · 18 poJ~em

- pustym , jam rue ucbwyco~ll ~- ~~· 'ln.etafizyre' Ducha: „dlatego podlegle czasowi ·-. o~dem)_'us~~puJ~ ~s1;~]sjest tylko to, eo naturalne (fizyczne] - w tej mierze, . [to, co ~.JIIlUJemteJ , sk 'czonym Natomiast to co prawdziwe, idea, duch, ·aki · est ono czyms on · ' . . ~ J e.J J • · „ [tzn. poza swym s t a w an i em s 1 y - fizyczrue - moiJest _~ wilkecznym . eJ· 8 cu]l9 'Fizyczne' miejsce nabiera 'metafizycz. na Je UJ4C ty o w m i · , · na chwil„T za.tr7vmllny w swym ruchu Duch (pochwycony T eraz ne.J., treScl, o.L"J~ • • • • . ·. . . ty1"' 'po,1many')wy~;asobll to, CO zaJIDUJC IDlCJSCe. w m1eJSCU - püJ~ J. .......>= •· · mieJ· sca (np. w micicie) wyznaczone Sll przez post~p Ducha Wyrozruone . · · " k • ·epok61 rozwoiu ducha prow~rego siebie k:u swemu poJ~m On· ow „ru , :.i h · · h ·iuetyzuJe ·~ · Sly ·,._ 1· uzewni>:trznia w pewnych fizycznyc m i e J s ca c , przez eo saT . • • .. Jiie miejsca staj11 si~ 'u-duchowio~:··. Przec~odzl!_ ~~e do w1.ecznos: . ci choe same wi~e nie Sll - 84 przec1ez Jak na1bardzteJ fizyczne . Dlatego ~:'· ~ kiedy wob~ pewnych miejsc (np. j~~gos ~asta) stajemy o!"~~ · w bezruchu, wtedy to nie one nas obezwladruaJll, ale ich Duch, a raczeJ poJ~e Uwieczniamy na fotograftach miejsce, w kt6rym przebywa Ducb; :, __ pr6buj~y uchwycic~ zlapai: i przyt.rzyma.C Ducha w miejscu (w prz-e- · ·):·-.s'trzenny.m T era·z), k.t6rego iluzorycma wiecznosc pochodzi od (praw· · pooobnie r6wnie iluzorycznej)' wiecmoSci samego poj~a Ducha20 • :. Tjm, co nas paraliiuje, nie jest samo m iej s ce, jest to raczej nasze po,W . · Thich~ tego miejsca, nasze 'u-duchowieµie' miejsca. S4 miasta, k:t6rych. pewne miejsca przycillgajll tym, co5my w nie sami wlofyli. Takie ~-~67.nione, z g6ry wyznaczone miejsca skladajll si~ na atmosfery mia· ·'.~t_ia; twofZ:l jego niepowtarzal.Q.y du c h o w y k.limat, kt6ry tak bardzo prag~y odczuC, ·ie za wS7.clk!l ce~ _(zazwyczaj za reny samej wycieczki i po~o 'biegania i miej8ca na miejsce') staramy si~ znalei.C w kaidym ~ :~& miej s.c. Od.M cytowanejuZ slowa _Arystotelesa Jlabierajll zrozuroia; ~cznego' znacunia: byc w czyms maczy tutaj poznac i posi~ io, w czyiii si~ bylo. B~ \v jakims·miefscu. to. oddae si~ jego Wi ~ upaj~y si~ duc~ .ktOrcgo wywolali.Smy. · .

::; '<;,mm.

·

miec

Miasto i jego miejsca

57

Jacob Burckhar~t, w swej powszechnie znanej pracy, Kultura Odrodzenia we Wlo~zec~, wyr~ ten_ wzajemny zwillZek m i e j s ca i Ducha w spos6b nadzwycza.J laprdamy i przeJrzysty: ?c! ~wn~ jed_nak ce_clwwaio Wlochöw szczegölne poczucie röi.norodnego charak:teru I~ .Dllastl k.ra1obrazow; ich patriotyzm lokalny, röwnie silny, amoie nawetsil.niejszy niZ u ~y~h narod6w S!'edniov.-iecza, wczeSnie jui '''ypov.-iad.al si~ w Jiteratu.rze, ~~ si~ z POJ~Ciem s!awy; t o p o g r a f i a rozwija sil( röv.-nolegle z b i o g r a f i 1!21 •

PodobniejakHegel pojmowaldziejejakow og6le wyk ladn i~ ducha w czasie, przez eo wyr6inione miejsca czasu (przestrzenne Teraz) nabieraly 'metafizycznego' (a nade wszystko wiecznego) charakteru, tak tei i miasto pojmuje si~ naj~ciej jako pewnego rodzaju 'metafizyk~ u-duchowionych m i e j s c': pomniki, budynki, ulice i cale mn6stwo przer6.inych tablic upami~tmajllcych 'niezwykle' wydarzenia ('tu si~ urodzil..', 'tu i:yl i tworzyl... ', 'tu umarl... ', 'tu mie5cila si~ siedziba... ', 'st~d wyruszyly oddzialy .. :22 itd). Ka:lde tego typu 'tu-oto' ma byc miejscem, kt6rego Ducha moi:na w ka.Zdej chwili (w kaidym Te r a z) wywolac, poniewai, jak pisal Hegel, czas nie ma i.adnej wladzy nad poj~iem (kt6re jest isto~ Ducha), to raczej poj~ cie jest moc'l panuj'!c~ nad czasem. Powszechne panowanie Ducha, czego najdobitniejszym przykladem jest powszechne rozumienie miasta, nadaje m i e j s c o m swego urzeczywistnienia (p r z es t r z e n n ym Te r a z, w kt6re 'upada') wymiaru uniwersalnego - pewne m i e j s ca Sll nie tylko pd"wszechnie dost~pne, ale, eo wainiejsze, powszechnie ucz~zczane. T opografia miast (r6wqolegle z biografi;:i ich mieszka.D.c6w) stanowi pol~czOnll (twystycznokrajoznawcui,, c:z.y spacerowo-widokowv znacze.6., ktore utraciwszy sw;:i dziejowf! fywotnosC2 3 , staly si~ jedynie pustymi loci communes wyznaczajllcymi tras~ (turystyczny szlak) uduthowienia.

siee

21 J. Bµrckhardt, !Wltura Odrodzenia we Wloszech. Proba uj~cia, przet M. Kreczowsb, War:szawa 1991, s. 211 (podkr. -N.L.). W dalszym ciuu, eo dla nas bardzo istotne, fragment ten brzmi: „(..) Gdy tedy ka.ZQe wi~sz.e miasto :zaczyna si~ chwalic _PTOZll i ~-erszem, pojawi~jll si~ teZ pisarze, lctöny wa.Znjejsze miasta i ich mieszkaD.c6w na wpöl powazme charakteryzUJJl. na wpöl dowcipnie ~zydzajit lub da.i4 opisy, w lctörych trudno oddzielic prawd~ od Zartu". Duchy niektorych miejsc majll bowiem tendencje do niepostrzei.onego przeksztakania siet w Stimetowskle Widma i Upiory, lctörych 'obezwladniaj~u, p~j~c:emu i odbieraj~u mow~' - pojawieniu siet. przcszltodzic. mo:Ze tylko nasze szy~erstwo. . . .. _ . • 12 §wiadomosc miejsc wymaczaJllcych dzieje iyaa, moment spotkarua b10~ z topografi4, czyli. 'umiejscowienie iycill.'; rodzi nowy, pietystyczny, stosun_ek ~o historii, _ktory F. Niemche nazyw_a-'aiityk:wacycznym'. „(„.) Czlowiek antylcwaryczny popnu.ie mury, _sp1~trzonll btamet, za. ~i.enia rajcöw; Swi~to Judowe jak barwny di~usz wlasn~j mloclo~ i odna~~je ~ nich s~eg~ siebie; swoje sily, zapal, przyjemno5ci, Sljdy, swo~ ~pot~ 1 wy~ryki (... ) Dz1e1e ! ego m1 asta stajll ~,i~ ·d z iejami jego samego.(..,) Czlowiek ot:acza st~ za~~em st~hbmy; antykwa~ manitn 1110lna jest nawet n_ajwybitniejsze _zadatii, szla~e~e)SZC potrzeby zdegrado~ do;p62'.fonuf1Üeolqconm 7Jtd.zy QO~- araczej qdzy starocJ, 1 to bez wyb~; antykwariusz , ~:t,tp8da fäk oisJt~; ~-JI& l[~eciaaoWal,ui~ lada.6chlt!~ ·i z~1.k~ po~ ~~et_ kW:

·rycma

. ··bJ.~~'Qmsil~~~ fPodkJ.-"':N. ~)F~_~retzSdt~:fl'~ .l~CLchzslOl'U

~~~.{„).~~ 1;_ I~ J03, -~"~~ -~.Krak~ ~9?'·

,.r ~~~·:;,•„„

. ~,. __.

.·_·,~;_~:JF::.: ,!d

NORBERT LESN!EWSKJ

w takim

metafizycznym czytaniu miasta najistotni~jsze s~ m 1e J s ca , In ( ' In · ...n.;,.n wspo'lnycb przechadzek., wspolnego rodowodu), wspo e wspo e.J p......uy-·• . . . , . . t...-l h · ·e z koniecznoSCI JCSt (tylko) ogolne, pomewaz dotyczy spraw .u ul)'C poj~ , 'ln eh ( h, ;\ . ' ---i...- eh (quaestiones in.finitae), tematow ogo Y gr. t esez" Illltow, pow~y ' · b al' M ' t od

symboli, a w efekcie komunal6w, stereotypow 1 ~. ~w. . 1as ? . ~tane w ten spos6b nadal jest tym, czym ~yl~, z f.ll t~Ik? ro~q, ze staJe ~ly_ Jeszci.e bardziej powszecbnie znane - staJe Sty wspolrue ~0~1a._danym, i:uieJ.sce.m, uniwersalnym wymiarem wsp6lnego Ducha (czy ~oze JUZ teraz ZJawy., ktora dla kai:dego moi.e byc c:zymS innym). Ustanowiony tym samym uruwersalno-tetyczny pof'Uldek miasta rodzi oczywistosc eo do du c h o weg o cbarakteru swoich miejsc - nie ma jui iadnych w~tpliwosci , i:e 'tu-oto' tkwi jego istota, ie cale to miasto jest takie, jak duch tego wla5nie m i e j s ca. Duchowa jcdnozna.cznosc, pilnie strzeiona przez miejskicb kronikarzy, materializuje ~~ w postae pomnik6w, nazw ulic, plac6w itd, kt6re s~ najwainiejszymi "(Jbiektami troski miejskich sluib por~dkowych. Jakakolwiek 'zjawa' niezgod,. oa z Duchem miejsca zostanie natychmiast rozwiana. przez g~sto utkane pllnkty sprzedaiy przewodnik6w, plan6w-1 album6w bogato ilustrowanych '.. 'otografia,mi (cz.y istniej~ 'wierniejsze' obrazy?) miasta. Uniwersalna metafizyb miasta wyznaczona przez (i wyznaczaj~ca) mi ej s ca wsp61ne jest powsze· pim 8rodowiskiem fycia i my5lenia, 6rodowiskiem otoczonym wysok:im mu-

'duchowoSci'. Wsp6lne 'tu-oto' nie potnebuje 'tam'; to, eo poza murem uwznioSli Ducha, a moi.e zaklbcic niezm~cony dot~ 'duchowy' blogo. Pozostaje odwiedzanie manycb jui miejsc - kai:de takie odwiedziny aaliaj~ znaczenie Ducba, potwierdza..icl jego prymat i poszerzajll dawno pn.etarte s.zlaki. ~ . ·Heidegger, uiywaj~ wlaSciwego sobie t~nu i slownik:a, pisal: 1

~osk~ ~od2:1 w zatroskanie o moiliwOSci tego, by podczas wypoczynku i zabawia· ~ wiiiziecty~o wygl'd 'Swiata'.Jatcstwoszubdali polo tylko, bysobieprzyblii)t ~ ~~ „JCieruje sit ono tylko ""Yel~ Swiata (-.} Oswobodzona c:iekawosc trosb Slfjednal 0 lo, by widzieC. Diepo lo, byrozumieC toco5 widzianego tm. wcjSC w bycietu tanu, lcc:z ~ Yl k o po to, by 'lriclzieC. Posmnje ona nowoici tylko po to, by od niq irzeskoczyc do D.lllpej24.

W _•ont0he~en~tyoe·zs Heideggcra, 'aekawoiC' jest je d n y m z t rz e cb g~d.~n! ny 1 dwuznacznosci) modi powszednicgo bycia to.,, ;1.'.un.ada · · · ~. .n•~ Jutestwa. ~enno$C zajmowania c-zy poSl&· · ·.~·CJS·caWy?aza~wfenomemeu„„..fanj wL , . H "d-t#!f . ~ ·ci c . str . „ . ~ a. a.wry, J'ak mowt et "'&&r' • " · ,~ <>114 ,Jeltestwa. '1e Odslania jego ,Jstotowll s~turl · „

•

Miasto i jego mkjsca

59

ontologiczn~" konstytuuj~~ „wszystkie jego dni w ich powszedniosci"26_ Dlatego powsz.ednie bycie 'tu-oto' jest strukturalnym momentem codziennego zabiegania o otwartosc, kt6ra dotyczl!c calego bycia-w-swiecie wspiera siy egzystencjalnie na polo ie niu, rozumieniu oraz mowie. Otwartosc ta ma umoiliwic dostyp do tego, eo sensowne, a co ukryte jest za zupelnie wystarczaj~~ 'na eo dzien' o z n a c z o n o s c i 11: (Bedeutsamkeit), czyli s w i at em. Rozumienie stanowi „egzystencjal", tzn. jest egzystencjalnym ukonstytuowaniem bycia 'tu-oto'. Z kolei sens, wedlug Heideggera, jest „tym, w czym utrzymuje si~ zrozumialosc czegos"; innymi slowy, rozumiany jest nie sens, lecz byt lub bycie, jako ie otwartosc bycia-w-swiecie daje siy wypclniae przez napotykany w niej byt. Gdy wewnlltrz.Swiatowy byt zostaje odkryty wraz z byciem jestestwa, tm. dochodzi do rozumienia, möwimy, i;e ma on s e n s,jednakze wszelki byt o sposobie odmiennym od jestestwa trzeba pojmowac jako n i e s e n s o w n y, z istoty pozbawiony w og6Je sensu 21 .

To, co napotkane w otwartosci jestestwa, moi.e byc albo przyswojone przez rozumienie (w6wczas - ontologicznie - zrozumiale jest bycie jestestwa oraz napotkanego bytu), albo pozostawac w niezrozumieniu (w6wczas - ontycznie - rozumiany jest tylko byt). W drugim przypadku, jestestwo pozostajc w Swiecie, jest ' tu-oto', ale 'zapomina o byciu' - ' byc w' jest dla niego rozumieniem (' posiadaniem') bytu w oderwaniu od jego bycia - otwartosc jestestwa wypelnia sam byt. 'Tu-oto' jest wtedy rozmniane nie jako 'bycie w', ale jako wykorzenione, pozbawione odniesienia do bycia, 'bycie przy' (odwoluj~c siy do cytowanych jui dwukrotnie sl6w Arystotelesa, moina powiedziee, ie jest to 'bycie przy' tym, eo posiadane - 'byc w' to miee, a nie rozumie6). Mowa, kt6ra w otwarto5ci artykuJuje pierwotne odniesienie bycia do omawianego bytu, przeradza siy tu w g ad an in~ - w s p 6 J n e bycie porusza si\) w5r6d w s ·p 6 1 n e g o . m~wienia ze ~bll i w5.r6d zatroskania 0 to, 00 obgadywane (...) W tak:im powtarzan~u 1 plotkowaruu, przez ~ obecny juz na p0CZ4tku brak gruntownoSci urasta do zupehleJ utraty gruntu pod nogami,

konstytuuje si\l gadanina21 •

Gadanina jest wi~ takim sposobem ufycia j~ka, w kt6rym komunikuje siy jcdynie powszechnie znane znaczenie oderwane od s_ensu tego, ?czym mowa. 211 Gad;mina zawiera w sobie powszechn11: wyldadni~ tego, o czym mowa,

NORBERT LESN1 EWSKJ

Miasto i jego miejsca

61

Radykalna konsekwencj~ 'ontohermeneutyki' Heideggera jest uznanie niestabilosci sensu i prawdy, a zwlaszcza znaczen (o kt6rej $wiadczy kolistosc rozumienia), uznanie sytuacji zacbwiania si~ podstaw dla stabilnych sens6w i stabilnej prawdy, i wreszcie, uznanie, ie rozumienie i interpretacja w stanie drienia z.awsze jest do pewnego stopnia niedookreslona - nigdy ostatecznie si~ nie konczy i nie obowi~zuje na zawsze. 0 takim rozumieniu i interpretacji moina powiedziee, ie stosujq wsp6lczynnik niedookrdlenia, czy inaczej m6wi~c, czynnik atopiczny 32 , kt6ry (obok tekstualnosci, powt6rzenia i uplywu) jest podstawowym wyznacznikiem hermeneutyki radykalnej. Radykalno-bermeneutyczne czytanie miasta pos~puje wiyc wedle bipotetyczno-partykularnego porz~dk:u jego m i e j s c wyr6inionych. J ui nie powszecbnie znany Ducb m i ej sca, ale aktywne, wcil!Z na nowo ponawiane i bez konca powtarzane, szczeg6Jne rozumienie wyr6Znia i wyznacza to, eo w mie5cie wyjqtkowe. Nigdy nie ostateczny, a wi~c zawsze niedookreslony sens tych miejsc umoiliwia fragmentaryczny, cz~sciowy jedynie obraz miasta, a i tak nie ma iadnych gwarancji, ie b~d.zie to obraz (cokolwiek) znacz~ - widok pewnych m i e j s c, pr~zej czy p6:Zniej, zatrze si~ w pami~ci, a przypominany za pomo~ widok6wki, poczt6wki, czy zdj~a stanie si~ coraz mniej zna~cym wspomnieniem z odleglej przeszlosci. A jednak utraciwszy sens, widok ten tak dlugo i silnie cokolwiek moie jeszcze dla nas znaczyc, jak ~o i usilnie bQC!ziemy go sobie przypomina.C. Wsparte na czynniku atopicznym, radykalno-hermeneutyczne uj~­ cie miasta wynika z przypadkowo napotkanych m i e j s c i rozumie je tak, jakby nie bylo iadnych loci communes, jakbySm.y wsz~zie byli zawsze po raz pierwszy. Coraz to inna h e r m e n e u t y c z n a s p e c j a 1 n o s c miasta (destabilizacja jego semantyki) wymaga cilJ:gle powtarzancj projekcji rozumienia i stalej aktywnosci interprctacyjnej - nie ma tu m i ej s ca dla prze~od­ nik6w i znawc6w miasta - kaida rozwniej~interprctuj~ samodzielna eskapada odkrywa wcil!Z cos nowego. Zadne miasto nie !est s~ i ~~ m i e j s c e m zakotwiczenia naszej terainiejszosci, to raczeJ terazrue1szosc wc1~ zrywa kotwice zarzucane w starannie wybranycb miejscach. Wi~Jos~ sens6w napotykanycb 'w tym samym' miejscu sprawia, ie dop6ki me .powt6rzymy rozumienia, dop6ty nigdy w miejscu tym si~ .nie znajd.ziemy. Kiedy powt6rzynn, rozumienic (a nie tylko przypomn1my sob1e. t~, co raz juZ Z(OzwilieliSmy), wowczas 'in6w' znajdziemy si~. W . tym m 1~ J_s CU P~ raz pierwszy! NaS7.e m i cj s ca Sll n~ . na cbwil~ .1. to wlasru~ rodzi koniccznosc äufeio ruchu rozumienia i stale.J aktywnosa mterpretac.J1 - par11 s.r.;·- -ta t-*tnbajemöJ n(tnt pL~ Cq ,,.,....)#1 ~ ~ /loa/lowJ H.';JJLGJ 1 trl{w "'*'1) ~ .......... Vlll!&tn.Jitoll ~ 1

,„

H..O. Goi~ ltiita~ 11t .... 1"6-!· •~ UAll.

·

62

--

NORBERT L ESNIEWSKJ

tykulamo-tetyczny porzCldek miasta jest jedynym, jaki moina zmieniac i powtarzae i dzi~ ~u nie utracic odniesienia do wlasnego bycia, a miejscom naszego miasta wcilli od nowa przywracac ich niezwyklosc.

FLU VlONMAA T ANNER

PLACLATYNOAMERYKANSKI W HORYZONCIE UTOPII

T ematem niniejszego szkicu jest latynoameryka.tiski p!ac fundacyjny („Plaza Fundacional"), zwany r6wniei placem gl6wnym („Plaza Mayor") lub placem broni („Plaza de Armas") 1 jako miejsce spotkania spolecznosci. Miasta zakladane przez Hiszpan6w w Ameryce Poludniowej rozwijaly si;) wokol placu. Gl6wny plac byl podstawowym elementem struktury miasta, eo) podkre8Iano w rozporz'ldzeniach Filipa II z rok:u 1573 1 . W okresie kolonialnym 2 plac stanowil geometryczne, funkcjonalne, symboliczne i ob~dowe centrum miasta. Po odzyskaniu niepodleglosci sytuacja za~la si~ zm.ieniac. Wslrutek przeniesienia dzialalnosci administracyjnej i handlowej do innych dzielnic plac fundacyjny - historyczne centrum obszaru miejskiego - nie zawsze jest jui rozpoznawany jako 5rodek miasta3 • Rozwaiania te nie s~ chronologicznym zapisem dziej6w placu ani socjologiczn~ analizll os6b, kt6re tam · si~ spotykaj4. W. relacji pomi~zy placem a spolecznosci'4 staram si~ wyodr~bnic cechy, dzi~ki kt6rym moina traktowac go nie jako przcstrzeß instrumentaln~, ale jako „rdzen kulturowy" 4 . Pod 1

Cenll'o de&tudios Hist6ricos de Obras PUblicas y Urbanismo. Ministerio de Obras PUblicas Y Urban.ismo. Gebopu, lA Ciudad HispanoameriC411D. EI Sueiio
Mapre, S.A., Madrid 1992, s; 57-61. · ~ J. B. Barox. M . Outman, lmpacto a la UrbanizaciiJn en los Centros.Historicos de lberoamerica.

~- y /i81t>«llW11, f.4itorial Mapre, S.A„ Madtid 1992, s. 73-8$. · · 4 K. Fr&111p1on, Hlldil ..,. rqil#tollllno oiiir:IJ: S.l.r J11111101 JN110 111111 arquitechllV fk ·,ymttmeio, (w:) H. POllm. J. 1W t; J..1'51' ...... J. i iai. U1 ,.._,,drio/'• l!ditarial biro$. S.A., 11 • l - a. .YI. ~ lllltt''W: J. C. Sce-cme. 1*nO ,,_. tlt IWtltm • IR l'llolOfw

„

· t;1z:A•1ti.a11o11„· o~ ..._~ 19'0. 1.11. . ":. '· „ . ' „ • :.. '"~-

.··

„.

FLU VIONMAA TANNER

Plac latynoamcrykati.ski w horyzoncie utopii

64 . .

,rdze · kulturowego" rozumiem w tym kontekScie istnienie „ pierma ....,izy miP.iscem a spoleczno5cilb opartej na doswiadczeniu,

poJ~~ .' .„

wotneJ wi~ poID1...., -J . , a nie na abstrakcji. W okresie k:olonialnym Wl~ t~ stw3:"2~ na przyklad odbywaj~ce si~ na placu uroczystoSc:i ~o:iego Ciala. W -~teJS~ artykule cbcialabym przedstawic nast~pujit~ bipote~: W relacJ1 p~m1~zy pl~cem a spolecznosci~ rdzen lrulturowy powstaje jako efekt komun1kaCJ1 poIDJ~dzy miejscem a czlowiekiem. B~~ odwolywac si~ p~e :"'szystk~ ,do Placu Br~ni w Santiago de Chile, jednak takie same refleksje mo~a. od.n1~sc do ~szystk.ich miast Ameryki Lacinskiej, poniewai place amerykansk1e maJ~ wspolny punk.t wyj5cia, choe ich dzieje i zycie mieszkail.cöw roi:nill si~ w poszczeg61nych krajach. Na wstwie naleiy podkre8lic, :ie uniwersalny projekt Ameryki Poludniowej wywodzi si~ ju:i z XV i XVI wieku. Ameryka miala byc dla Zac bodu mitem odrodzenia ludzk.o5ci bez grzechu, zla, biedy, niesprawicdliwosci i przeSladowati, jakie mialy miejsce w krajach Starego Swiata5 • W okresie zakladania miast latynoamerykanskich plac byl konkretnym i centralnym miejscem urzeczywistnienia uniwersalistycmych i escbatologicznycb idei biszpanskiego podboju i projekcji szesnastowiecznych utopii europejskich. M oi.na powiedziec, ie na placu „utopia stala si~materill i narodzila si~ dla 5wiata jako siedziba raju " 6 . - Plac latynoamerykanski nie jest wi~c reliktem przeszlo5ci, trwa w nim zbiorowa pami~ polityczna i kulturowa, a taki.e manenia o Ameryce, kt6re wraz z tradycj~ prekolumbijsq two~ szczegolnc kryteria rzeczywistosci1 i ksztältujct amerykanski 5wiatopo~. W tym k ontekScie mniej wai:ny jest .-~~talny, charak:ter owej pami~i. a bardziej jej charakter symb olicz. ao-lingw1styczny, ktOry pozwala pnetrwae pewnym wartosciom wbrew historycznym uwarunkowaniom.

ld~ wi~~ pomi~~ pl~ a spotecmosd~ ma sw6j POCZ!ltek w rozwo~u · greclciCJ polis w Vlll 1 IX wieku przed Ch.rystusem. Rozplanowanie urban1s-

8

„. ·

. 1!yczn~ grecki~j

po~s przypisuje si~ Hipodamosowi, jonslciemu filozofowi an:hi~ow_i, wsp6lpracownikowi Peryldesa, kt6ry upowszechnil struktwl

ltl'Olt0~~ ~o zasad~ pomtdkuillell przestri.e6 miasta. C.Cntralnym miejs~=:-pan~a b!~ ag~ra•, plac lub przestr7.Cli spolecma, otoczona toici jedna:ubli<:znymi 1 ~· W~ona po~ bog6w. W rzeczywis. centrum stanowil czlow1ek, spolccmosc, kt6ra zbicrala si~ na

---s

·. ·'

'

. ..

M. Rolo, ~ Mcaidad d.t ml10 Bdici p . . . 1; ; ·• E. Montet, La colfdici6n ulq ,_ '< ) aid.oa lberica, S.A., Barcelona 1991, s. 81, '. . ,._ 22-23. . w: Dltlrlo La EPoca, „Temaa", 23 IV 1995, Santiqo, Chile. . ' P. Güell., Die Madi; är & . . . 'lfllltlit:lin Rituale üt n,.rtHllfw~lotion. ~~~ICltJclt1(lc:lwr lleiuoi zw Alllleflllll '11 ~..4lvconda-Un1Yfi'litlt. &i."""";°!· Duurt011011 in .,. PltlloaopltlleltM IWtMIJill / M • ' L. MUIDCont, U. e-illllatl ~ la ltil &eil- ~~& ~ a. 11. .. · 'F. Borlheat, r. Polll torlo,, Bditorial lnfinito, Baeqa Ailll.1966. foi!I&. Vi _..ll'lid . ld Catiltica, L994,7';°3-~~ '1 To~ ..Revilla u.iiilllbufa••, •46. - . i

„_

°'*

~

,

65

agorze na dyskusj~ o wsp6lnych problemach . Ostatecznym sen sem i celem polis bylo, jak twierdzi Arystoteles w Polityce10 , zapewnienie fycia spolecznosci zgodnie z jej wyobraieniami o szcz~Jiwym i:yciu i dobrym wsp6li:yciu . Punktem wyjkia dla glownego wlltku moich rozwaian jest wyobr aienie wsp61noty agory w kontekscie wsp6legzystencjij ako formy iycia, nie wynikajllcej z ustaw ani z politycznej roli miasta. Arystoteles dokonuje tego rozr6i:nienia, m6wiiic i:e „ludzie gromad~ si~ r6wniez po to, aby po prostu fyc, poniewa.i byc mo:i.e w samym iyciu leiy tei. pewna miara dobra" 11 . W powolaniu Grek6w do wsp6lnoty zdaje si~ tkwic prastare prawo antropologiczne, kt6re wywodzi si~ z samego j4dra teorii etycznej Delf i b~1tc czyms wi~ej ni.i tylko przepisem, stalo si~ ostatecznie ~Seil! greck:iego 5wiatopogl4du 12 , tak j ak europejskie o bietnice utopii w spotkaniu ze swiatem prekolumbijsk:im daly zaCZlltek SWiatopO gllld U latynoa.meryka.6.sk:iego. Kiedy myslimy o stosunku pomi~zy spolecznoki~ a placem, natycbmiast przychodz4 nam oa mysl place z ludimi i pJace bez ludzi. M oje miasto rodzinne, Helsinki, ma na przyklad pi~kny k.lasycystyczny plac o strukturze kratowej. Ludzie nie zatrzymuj4 si~ jednak na tym placu, przechodzll przez niego z pospiechem. Gromadzll siy na stopniach katedry jedynie w6wczas, gdy wiosnct moi.na zob aczyc pierwsze promienie slonca. W szczeg6lnych za5 okolicznosciach plac wykorzystuje si~ jako ramy dla swicttecznych obchod6w lub zaplanowanych zgromadzen. Octavio Paz wyra.zil to nast~pujllco : „Przy wielkich okazjach, w Paryiu albo w Nowym Jorku, kiedy publicznos6 zbiera siy na placach i stadionach, dostrzega si~ brak spolecznosci: Wida6 pary i grupk:i, nigdy iywll wsp6lnot~" 13 . Fakt ten moina zilustrowac przykladem bistorycznym. Aglosascy kalwinscy kolonizatorzy Ameryki P6lnocnej nie przywi!lZywali wagi do placu p odczas planowania miasta, byl on tylko miejscem dodanym przed budynkiem ~u 14 • Trudno te.i. m6wi6 o placu w miastach mabometanskich. Prostok4tna st.r uktura przestrzeni z placem po5rodku spelniala zasadniczo dwie funkcje: jako miejsce publicme i obywatelskie, jak grecka agora lub jako model strategiczoy, w wypadku imperialistycznych przedsiywzi~ Aleksandra Wielkiego, w rei.imach autokratycznych i w obozach wojskowych Rzymian, j ak r6wniei w okresie podboju A.meryki Polud.niowej przez Hiszpan6w. W dobie barok:u plac znowu stal si~ modelem ideologii 5wieckiej i religijnej . Stll(i r6me sposoby ufytkowania placu~ do5rod.kowy i odSrodkowy, czyli _dt\Zcnie do ceptrum lub opowiadanie si~ za diaspor!l, albo po prostu

;

f· ·

i,o ArystoteJA folltlctl, Omtro de Bstudioa Cooatitucionales, Madrid 1983, s. 85. u Tamäe, s.. 78-7-9. u F. Borghesi, op.c:it.

u

a. 34.

.

.

o. Pu. w: Ls»lltN • .ta .,_.,, Pondo de Cultilra-Booll6m.ica. MeUlo 1967, s. 43.

-!-"'o M_.

" M. R:ftli Miw. l.a IWll"'-"'· BI ar6iMi.wllo, hiU _,. • .. . . . BditoNede ldHau'Vha-. u .• Bucelou 1978; t. 9.S. .. ·

·

·•

· _

., FLU V10NMAA T ANNJ:R

66

wvlrnr7:Vstanie innego rodzaj1!J~rzestrzeni~o-~ejsca~otk~a. ?,la ma~o­ .~ b lb mecz.et a d1a Fin6w - sauna. Hiszpan natonnast - Jak tw1ermetan y Y mm • · · · od · dzi Ortega y Gasset - jest czlowie~em ~~~·. Spostrz.ezerue to mozna ruesc r6wniei do mieszkaD.c6w Ameryki LaciilskieJ. . . Ws ' lcieSnie, od samego pQCVltku modemy, w plarue miasta brak szeze. miejsca dla placu. Historyczne 8r6dmie5cia z placem dz.isiaj w Ameryce Lacitisk:iej racuj przeszkoc4 dl~ w~adz m.Jasta, ~amUJ~ jcgo rozwöj1 s. Ludzie ch~tniej iill! na spacer do dzieJnicy ~dl~weJ aJbo na plaiy, i.amiast udawae si~ do history~e~o. centrmn, ~~zkiwa.nego za. zwyc-zaj przez uboisze warstwy ldasy sredniCJ, przedstawxcieli wolnycb zawod6w lub podejrzaoycb osobnik6w i odwiedz.a.nego przez wystraszonych turystow, Sciskajiicycb kamery i aparaty fotograficzne. OpiSaJlll sytuacj~ nalefy uzupelnic k:ilkoma uwagami: Plac fundacyjny jako rzeczywistosc stolicy i regionu cbroni w pewnej mierze miasto przed uniwersalistycznii id~ wolnego ryn.ku. Obs7M placu z ludimi, lct6rzy si~ tarn spotylrajii spelnia okreSlonll, funkcj{: spolecznll,. Z drugiej strony plac i jego okoü· ca, w ogole kai.de centrum historyczne, umane zostalo przez UNESCO z.a ,,Zywy element terainiejszoki z perspektywll cill:glego roz;woju dla przyszJoS. . ci" 1 6 • Oficjalne czynniki wykazujll wol{: utrzyma.nia historycznego centrum, dz.i{:ki czemu spelniajii historyc:zrui i kulturow<1, misj~. Komercyjne interesy rucbu turystycznego, od kt6rycb zale4 srodki finansowe, sprzeciwiajct si~ jed· ..aak ~to celom propagowanym J>t7.eZ UNESCO, o czym Swiadc~ niedaw· ne pr6by spm.da.i;y Macchu Picchu, bezprawne ingerencje na Placu Brooi w Uaco itd.

~ g61neg~

~dacyjn~ ~

. Zg~i~ z hipoleZll, :i.e relacj~ pomi~zy placem a spolecznoscill moina J>Ojlllowac J~o r~ ~rur:owy.• plac dostarcza z pewnoScict odwiedzaj~ ~o~CJ .ws~lnoae wielu prz;edmiotow zaintercsowa.nia. Katedra, . . · ~-publicznc 1 IDJookalne, stanowiltce ramy wok.Ol obszaru placu, ulict :· ~J~ ~tralny bio~~ wyzwolicieli, i.aloiycieli, slawnych os6b . •lud~ ~anski~go, ~~c na placach fundacyjnych po odzyska.n.iu niepod· .lest~ .stano~4 wyromia,Mee punkty odnics.ieni4, ..i„;...ki kt ' k i.d ...1... ZJ*u.Jt ind}'Wldualne obliczc. ""'"\' orym a Y....„„ W kon•..i...:...:c tycb · , · ~ COZ\VUaJi we nalciy szukaC ccch rd · k: l ego ~cdnio w arcb.itck:tune placu . . . zcrua u turow .'. ~tdacji pomi(dzy plaa-:m a . • ~.w sym~licmej ~kcj.i j~y~ kt~IY .

:i

.,~~tu do ustale'1 Gad sp~~ sJ>dnia ro~ posiedru~. NaWJ4· ,„· JICgO, Jak: . 1. z aatropologian amera, ktory cst..n.L.äro7natru:· ' li ·«vcz· ·0 „~'~ ,-:w::, .. lJC zarowno z ngwa.„1 . . .~ w okrcll · · -~ - ~ wühema. Wedlug Gadamcra. iud7$ . · ~ ni.i UC7,::;_~y~ µngwistyczntj i lrulturowcj postrzcgajit Swilt : · - - - - - t " - 1 w IDDych tradycjach 0 • J~k. pnenosi nas w cail ... " J. E. ...„ .... _. . 1 . .• T --...,,., M.. Outmaa. op. dl L 73-85 . iunie, Pl'Zlldmowa. • . . . ' „ H.-0. Gadamer. woltrlteit """"' ..;, . „ . -

.

. ~ ,..t.IJ:C... . . . O"*il-...->.Tillll..-U

Plac latynoamerykanski. w boryzoncie utopü

67

i przestrzeni, nie ~. pojyciu ~encji, lecz prezencji. Okre5lenie „prezencja" dotyc~.formy. relag1 spoleczneJ opartej na byciu razem. Prezencja przejawia siy w rel3.CJ1 poIIllydzy pl.acem ~ spolecznoscill:, eo w j{:Zyku hiszpansk.im oddaje slowo estar ( = da-ser:z ), ktoreg~. z.naczenie moina zrozumiec w konfrontacji ze slowem ser ( = sem). W poruzszych trzech etapach zamierz.am uzasadnic postawion(! wczeSniej hipote~, :i.e relacja pomi{:dzy placem a spoleczno5cill stanowi rd.zen kulturowy.

1. PLAC FUNDACYJNY W HORYZONCIE CZASU

W j{:Z)'ku hiszpanskim istnieje subtelna r6i:n.ica pomi~zy czasowni.kami ser (sein) i estar (da-sein). Estar pochodzi od lacitlskiego czasownikastare: 'stac', mocno, ale w gotowosci do ruchu. Czasownik ser pochodzi od laciDskiego sedere i ma znaczenie stalosci. Ser sugeruje okre5lonosc, trwalosc, wskazuje istot~. Estar natomiast nie jest wyraieniem esencji albo bycia (ser) rzeczy, Iecz dokonuj'!Cego si~ procesu, w tlumaczeniu na niemiecki jako dasein podkrcila nie si~ {a~l~z sein 18 • Po hiszpansku m6wi si~: La gente e.sta en la plaza = 'Ludzie ~idti3.'!fua placu', wskazuj11c na przejsciowosc pobytu w danym miejscu. Czasowni.k 'byC' ( = ser, sein) ma inny odcien czasowy. Nie moi:emy powiedziec: La gente es en la plaza = 'Ludzie s~ na placu'. Obydwa czasowniki ser (sein ) i estar ( da-sein) majct silru! konotacj~ przestrzennit, ktora moie pom6c w zrozumieniu wymiaru czasowego: Ser, po niemieclru da-sein, okresla wymiar pnestrzenny explicite: da-sein = 'byc tu'. Cza.sownik estar r owniei odnosi si~ do miejsca, Jecz wyrai:a to tylko posrednio. R Oinica pom.i{:dzy dwoma czasowni.kami jest przede wszystkim lingwistyczna, jednak wskazuje na pewn~ cecb~ j~zyka hiszpanskiego, kt6ra pozwala na opisanie czegos wlasnego i uniwersalnego. Rudolf Kuscb., inicjator filozoficznego wykorzystania tej r6inicy, nazywal horyzont Da-sein w znaczeniu estar „gl~bokll Ameryk~" 19 i wykorzystywal go w swoich pracach antropologicznych dotye74Cych zar6wno kultur indiait.skich, zwlaszcza z obszar6w And6w, jak i miejskiej kultury Ameryki Laci.tiskiej. Celem. owego rozroin.ienia bylo okreSienie wlasnej cechy kulturowej przez kontrastuj~ zestawienie „estar" „gl~bokiej Ameryki" z grecko-rzymskii i judaistyC'ZDo-chrzeScijansq tradycjii metafizyki bytu, kt6re sii najwainiejszymi tradycjami hiszpanskiego humanizmu20, przeniesionymi do Ameryk.i. W7.ajemne_ödniesienie pom.i{:dzy ser ('byc', sein) i estar ('byc obecnym', ~-~ein) P9JWlga zrozumiee wymiar czasowy placu. K.aZda tradycja miala J.··c. Scarmgnr, op.cit., · s. 45...... „o ,. Tlllllä, L 30. . H J. blliO.t..pa, EI,,_,.,.~°*',_,,• la lalf'io de los art~deJ.ltumtmislruJ ~ {W:) ~ y JW... Y tle Terril e llUI°"". ,_ . . . Cadro ~de 1'

.'M„

........... „ _Art-..'(!.Al.A.. U&iua...,.•.._...W..199'J.L-.

· :

FLUVIONMAA T~

68 ,. k d czasu Tradycja grecko-rzymska nawi:µuje do przeswoJ wlasny stosune o . · · ·ed · k , , .· l h czasow. Tera.Zniejszosc przyponuna J yrue o s onczo. szloscqako epszyc · , · · , ski · · · , . · ka tradycji judaistyC'Zilo-cb.rzesciJ~ eJ 1stota czasu za.wiera nosci czlowie · .. k.i . · , , . . zl , · w tradyCJ·i prekohJDlblJS e.J czasowy wymtar prz.esz1osei, s1~ w przys OSCl. • , b lin w · k , · · , · · rzyszlosci nie jest roZUDllany w sposo eamy. J~ ach 1 terazme3sroSCl 1 P ·· . . p · · I · h . ·k nie ma abstrak:cyjnego poJ~a C7.aSU 2 . OJ~C:ie o m_~-~a_ uatl nah:uatl 1 ecz:ua Sl , trze · p ~l~! ! oznacza roch i okreSla trWanie d~ako ruch __ ~-~ p.rzes . m. :rzes~ ...t:@aiöTe)SZo"§c-sim~meiit__äiiii:om~Ji>a~-.kwe~ws~ powraca. JYLY· . kacb keczuail~ll!-2. sJ.o~_pgc~{! oznacza__K.osrgos, czas. ~tp., ~owte natomiast obliczali czas wedlug zloionego system:u kalendarza , ktorego centrum stanowila Swlcitynia Slonca, Cori Omcha w Cuzco, gdzie zachodzil szczeg61ny kontak:t pomi~ czlowiekiem a boskoSci~, zape\\rniaj~cy przetrwanie

w

2

'!"'

w czasie2 3 • Specyfik:a czasu latynoamerykaitskiego placu glownego polega na tym, ze

nie jest to czas w sensie teorii dekadencji lub eschatologii. Nie moi::na tci · utri7.samiae go z czasem Parmenidesa2 4, kt6ry jest zawsze taki sam i nie zmienia · ·si~ jak czas ryruamy. Czas placu, czas obecnosci jak:o estar, jest czasem w·genuulium, jak powiedzialby Ortega. Rozlim obejmuje zycie, a nie ostateczne przyczyny i prawdy. Czas obecno8ci ul7.CC'Zywistnia si~, jui si~ rozpocz;p, ·tCCL jes7.C'Ze· si~ nie konczy. Moina przyr6wnae go do czasu mieszkania, eo w sensie Heideggerowskim oznac-za pozostawanie, przebywanie 15 . .

.

Plac latynoamerykansld w horyzoncie utopii

69

__plac mial zazwyczaj sw6j poCZ.<}.tekjako miejsce „nie posiadaj~ przeszlosci". Sytuacja ta byla zrozumia.la dla Ameryki, jednak niezgodna z wyobraieniami Filipa Il, a nast~pnie Ludwika XIV, kt6rzy jako symbol hegemonistycznego i centralistycznego charakteru wladzy stawiali swoje palace, Escorial (1584) i Wersal (1624) na niezamieszkalej przestrzeni- tabula rasa. Akt z.a.lofycielski byl wi~c za.razem nowosci:i. Pusta przestrzen bardziej nadawala siy do wprowadzania utopii i symboli wladzy. Dlatego uroczystosci zaloienia miasta27 zyskaly wymiar transcendentny i staly si~ zjawisk:iem typowym dla Ameryki. Ksztaltowanie nowej przestrzeni mialo w Ameryce wyrainy ZWÜlzekz sakralnosci<}. i sprawiedliwosci:i: Przy wyznaczaniu miejsca lub w rytuale poprzedzonego modlitw<}. obj~a w posiadanie na miejscu, w kt6rym mial byc zbudowany kosci6l, wbijano krzyi, lecz jednocze8nie wytyczano miejsce dla szubienicy28 . Symbolika krzyia jest r6wniez obecna w ksztaltowaniu przestrzeni prekolumbijsk.iej, je5li zauwaiymy, ze np. EI Cuzco bylo miejscem dziell!CYJD .imperium na cztery cz~ci , odpowiadaj~ gl6wnym punktom i wyznaczaj~ce srodek, w ktorym znajdowala si~ Swi<}.tynia Slonca lub Cori Cancha. Cori Cancha bylo obowiiµkowym punktem odniesienia kaZdego wydarzenia religijnego i kosmicznym centrum imperium.2 9 . Glowne linie, cztery :ulice lub drogi Ink6w wychod~ z centrum Cuzco. W ten sam spos6b wed!ug zarz<}.dzen wladcy · hiszpanskiego cztery naroZniki placu mialy byc wytyczane wedlug stron 5wiata30 • Egzystencjalna przyczyna tak.iego z.a.lozenia miala z drugiej strony swoje bezposrednie korzenie w 5wiatopoghµizie hiszpanskich przeciwnik6w refor,.. macji: klasyczny zarys palacu Escorial Filipa Il przypomina plac fundacyjny. Tak jak. architektura Jerozolimy miala na celu legitymizacjy chrzeSc:ijanskiego poslannictwa, tak Escorial widziano jako bezposrednie odniesienie do Swi<}.tyni w Jerozolimie-i jako wynik bosk:iego natchnienia31 • Sakralizacja i rytualizacja naturalnych i zabudowanycb przestrzeni stanowily u Hiszpan6w waZn.y element symbolicznego mechani2lllu reprezentacji, eo odzwierciedla si~ w ak:cie zaloienia · placu. Wartosc S-Wi~tosci odnosila si~ r6wniei do j~yka hiszpansk.iego, kt6ry -s lowom przypisywal pochodzenie boskie32 • W tym sensie nadanie natwy miejscu bylo rownie waine jak jego ograniczenie przestrzenne. Byl to ten sam ak.t, 'tylk.o motywacje nadawania imienia si~galy bardzo daleko. Swi~osc miejsca willie si~ z religijnym doswiadczeniem ~~j~orodnosc_i PI?.eStrzeni i aktem „tworzenia swiata"33 • Naleiy przypommec, ze ·przestrzen

s.

~ 1 G. Gualda °ilistoria Urbana tfel ReiM-de Chüe, Editorial Andres Bello, Santiago 197~, 18. ·:u ~ . ' • . .. · Tama, &. .18. . ·. u S..Ready, 0p.cil, s. 8, . Lq ~ Jti;~. EI Sueo :<* un orde~, op.cit., s. 83.

'°

·.aa i. ka~o -~op.di, s. 4J1, . ; . 'I~

p

1'1.-i..lf • • .

•

„. . . . . '

. ··l· ·"'""'~"i"l~'""··~ ~·, ~~~:~-~-„·~f ~!~~··;,~{ ~-·

FLU VIONMAA T ANM!it

Piac latynoameryka6.ski w horyzoncie utopii

----------

70 · · t rzestrzeniit. perspektywi~.l•, doskonalll, jednorodn(\, np. w reliz ~esansie Jes.eppos1'adaJ."C" wartosci symbolicznej, lecz b~d~cll tworem . odsakra owanll, ru 't: 't: d . k ' intelek:tualnym, euklidesowym, wymieroym. fun ac~Jny, torgly swym t cznym planem przypomina prz.estrzen klasyczn~, Jest ze wz ~u na -ge~~e ryboli ,..,,„Cr.i~ bierofanii. w bierofanii miasta Cuzco 5wi~tosc: ~czy tresc sym cznit. "'"'\""'""'~ · Eliad · t t miejsce z symbolik'l centrum. „Mundus - m6w1 , e - JCS .. ym sam~ eo Omphalos, ~pek Swiata: Miasto (urbs) lei.alo w kulsrodku orbhzs tedrra:d~ '3s. Wedlug Eliadego w bardzo r6:lnych ~onte~st~c~ hl:rowyc ~ naJ UJemy ten sam rytualny scenariusz: Osiedleme na JaJcimS tereme odpow1ada tworze..

;1ac

niu Swiata.

\ 3. PLAC l SPOLECZNOOC

Jak jui; powiedziano, centrum greckiej po/is stanowil sam czlowiek, wsp61· nota, a ludzie gromadzili si~ tam po prostu, aby fyc. Plac jako grecka agora .nabiera znaczenia „demokratycznego", ~dllc miejscem publicznym i obywa: tclskim. Czlowiek odwiedzajllCY agory niejest „osobll" c::zy „ego" , lecz stano· wi demos, lud. Demos jest podmiotem zbiorowym, oznacza 'My', w k:t6rym uwiera si~ 'Ja', lecz r6wniei 'Ty' i 'On'36 • 'My' nie jest czyms abstrakcyjnie ' llniwersalnym, jak np. transcendentalne Ja u·K.anta, implik:uje ono obecnosc -.j morzenienie, i.anurzone jest w wym.iarze etycznym i religijnym, a nie racjo~e krytycznym i instnnnentalnym. W zwiµku z tym obecnosc ludu na . orzemiala raczej charakter polityczny, poniewai celem polis bylo uzyskanie . wolnych ( e/utheroi) r6wnoSci ( isoi}37 , w odr6inieniu od sytuacji ludu Placu latynoameryka.Oskim, gdzie - wedlug Ortegi - rozum ogarnia iycie • · uozum.ieniu przynalemoSci. " __DoSwiadczcriie zrozumierua przynalei:noSci nie jest rozumieniem inelektu· • . , lecz domaniem etyczqym, w stopniu, w jak.im obecnosc podmiotu ~o,_ czyli 'M~', zawiera w sobie stosunek. czlowieka do innych i cilo. do sw1ata. To pierwsze jeSt ~eril etycznym w 8cislym znaczeoiu, to . . ma charak:ter religijny i mitycmy 3 11 • Stosunek. etyczny 'My' rue jest ~Y' ~ powstaje tei a priori sam z siebie, lecz wylania s~ ~~sc1, w Dll~~ ~o~enia o_becnoSci, jakitn jest plac. Plac jest • .~ . ~wcrgenCJ~ _My , lrtore powstaJe wsk;utek tego, i,e na placu i pot.a . "~e .JCl7.C7.e cos guiego. Relacja pomi~zy placem a spole.cznosci'l jest f · i· .

-----~--

·-- -71

skutk~em r6,i.nic;_. Pla~ nie jest zat~ ~iej~cem jednolitym, gdzie gromadzi si~ tylko J~no ,My 1 gdz1e wszyscy znaJdUJll s1~ w takiej samej sytuacji, przeciwnie - Judz1e, ktorzy przychodzci, ,aby tam przebywac, s
Tlumaczyla z memi.eckiego Joanna Gilewicz 39 Bravo Guerreira Maria ConceptiOn, Creencias y Ritos lncaicos, (w:) Los ln~as y EI Antlgue Peru, K atalog Wysta~. Centro Cultural de Ja Villa de_Mad_~· Quinto Centen~o 1991 , 5• 427.

8 47 O . Vattimo, M/Js alla de/ sujeto, Bdiciones Paidos lberica, S.A., BarceJ~ 1992, · · . • 1 M Ho--i.~vn Lo utopia contra la crisis o cemo despertar de un largo uuomnlo. (w:) Nt · F.,......, .., ,_,__, A t Latina Fondo de Cultura A.pocaliptos ni /ntegrados. A venturas de /a Moderni.uuu en mer ca · Econbmica, Mwco 1994. s. 280. •0

lERzy KOCIATKIEWICZ MONIKA KOSTERA

ANTROPOLOGIA PUSTYCH PRZESTRZENI

ANTROPOLOGIA JAKO SfAN DUCHA

Barbara Czarniawska-Joerges pisze o „antropologicznym nastawieniu" ( anthropologic frcrme ofmind) , szczeg6lnym stanie umyslu badacza rzeczywistosci spolecznej 1 . Z jednej strony jest to otwartosc na nowe neczywistosci i znaczenia, a z drugiej cillgla potrzeba problematyzowania, odmowy przyjm.owania czegokolwiek jako pewnik., rzecz oczywistll i znajom!l. Badaczowi potrzeboe jest zatem ciekawosc poznawcza, zdolnosc do zadziwienia wobec 8wiata; na wet jeSli jest to „swiat codzienny", badacz „nastrojooy antropologicznie" b~ie patnec na niego jako na cos ciekawego, b~llcego intele~ualnym wyzyan.iem. T ak wla8nie sens antropologii widzial Lat.our i W oolgar, pis2'4C o wadze ujmowania w nawias [bracketing] poczucia, ie obiekt naszych badan jest znajomy. „Uwa.i.amy za pouczajllce, by postrzegae jako obce wlaSnie te aspekty [badanego zjawiska] ktore przyjmowaliSm.y jako oczywiste"2 • Antropologia w wydaniu spolecznego konstruktywizm.u opiera si~ na odrzuceniu episteme w nauce i pnyznan.iu, ie jedyne, eo jest nam dost~pne. to nie ceniona prz.ez pozytywist6w doxa. Episteme (gr. ' wiedza, zrozumienie') jest zgodnie z tradycjll uwa.Zana za „lepsZll wi~" tj. wiedz~ o rzeczywistoSci „takll jaka jest naprawd~", jej lustrzanym odbiciem . Doxa, oznaczajJlca opini~, jest uwaiana za ~ „znieksztalconll", a wi~ „posledniejsZll". Konstruktywisci,

JERZY KoCIATKIEWICZ. MONlKA KosreR>.

14

nie wierzit:e w moiliwosc „odzwierci~enia" swiata, -~acaj:i uw~gic, ie na·.Uka zawsz.e opiera si~ na opiniach, czyli na doxa: OplDle nauk~~cow by~ na mocy wielkich opowi<:5~ mod~~czn~ch ~wazane ~a b~dzieJ up~~~j?~ wane nii: inne, z definiCJI „odzwieraedlaJ~ rzeczyw1stosc - oc:zyw1SCie, JCSli - q oparte na zastosowaniu odpowiedniej metodologii3. W tym tekscie chcieliby8my opowiedziee o tym, co widzimy, nie roszc24C sobie pretensji do jakiejkolwiek generalizacji naszych refleksji. Nasze podejscie do antropologii przekracza grani~ mi~zy obiektywizmem a su biektywizmcm w nauce bez odrzekania si~ od solipsyzmu (tak jak to czynlli interpretatywni antropologowie, tacy jak np. Van Maanen) 4 . Chcemy opowiedzice o nas samych, Swiadomie koncentruj!lc si~ na n aszym stanie umyslu, na tym, eo widzimy i czym jest dla nas „antropologiczne nastawienie". Ta wersja antropologii jest celowo zwrotna, refleksyjna, zorientowana n a nas samych. Jednilie, poniewai nie pr6bujemy dystansowac si~ od badanego przez nas terenu, uwaiamy, .ii poprzez pryzmat nas samych ogllldamy r6wniei miejsca, w kt6rych przebywamy, dzi
.~~i- Alitro~logjest istott maj~ szci.eg61n~ potrzeb~ przebywania w Teienie wabi antropol ·ak

5•

· a-eien

· ·~.

. oga ~ . morze marynan.a w wydaniu romantycznego Badacz rue moze SI~ o_......,(. L. • ...: _ :,fp.y kompu~rze · uda. . . !''"""" poL~~. porzuca zacisze swojego kita 1 --~,pu.

_ ·

-„

. :Je SI' w rucznanc, C'L)'li niekoniecznie oa Samoa gdyi nastroJony antropol · · .dzi ' _ ogiczrue W1 tat, sam~ egzotyk:~ w fabryce jak na wyspie ,,.:.;. sta' . bcyCJ . 7.a01ics7.kania. W tererue antropolog traci swoJ• """' ~e SI"' O 1-ttt • • • • • • 't'. na wlasne zyC?.eme · · 6 . 1~-,._ rue mozna zapom., .,.....~„ DltDl-mugrantan . . . ~

·;:··.:n:::w~~~S:lasn~ mi~e,

,~,

,

-•

•

doiwiademn i .

sw::h'

ze

~dleglej

oddalon~

:a~c ~ pryzmat ·swojej to:isamoScl,

wyo aiclt ödb1era antropolog badany terGD

A.ntropologia pustych przestrzeni

75

- caly_ ~~ ~zosta~e ~ ~wien spos6b n a zewn!!,trz badanych system6w czy organizaCJI, rue sta3e__ Sl~ J.ednak c~ystit kartk~ rejestrujit~ wiernie egzotyk~ napotkanych sytuaCJl. Nieuczestructwo w panujll-cych w terenie uldadach pozwala badaczowi na kwestionowanie rzeczy oczywistych, wytkni~cie nie rozgl~zany~h ~oien, n a ?azie kt6rych zbudowane ~ obserwowane systemy, Jednak:Ze rue p rowadzi, ani tez nie pr6buje prowadzic, do stworzenia obiektywnej i pozbawionej zalozen wst~pnych wizji terenu.

PUSTE PRZESTRZENJE

t

Wielkie miasto cz~sto bywa przedmiotem antropologicznych dociekaii, z r6inych punkt6w widzenia. l tak, na przyklad, Barbara Czarniawska-J oerges zbadaJa zamµizanie wielkim miastem, koncentrujiµ: si~ na procesacb organizowania i polacb organizacyjnych powstaj:icycb w dziaJani\i7 • David Harvey pisze o architekturze wielkiego miasta, zastanawiaj:ic si~ nad tym, jakie doswiadczenia czasoprzestrzenne wywoluje design miejski w epoce zwanej postmodernistyczn~ 8 • W Berlin Wissenschaftszentrum dziala grupa M etropo/is zajmuj~ si
. . „ lbid.

.

,, .

.

.

..

· · •·1>. Harvif{ ne . . . . 'ti.J~Jllq:

9

' 111iif9i111Jt:CWW1J&iW fid·I •

. ..4R,,,.,, iato·" /·',.1/ie„"orlPU of ~~ · :"';. -~-

.~-·c

.

·

·

~.

JERZY KOCIATK.IBWICZ, MONIKA KOSTI!R.A

Antropologia pustych przestrzem

78

79

., , - . 1 Wi1 kszosc z nich zamkni~ta, przez kil.ka jedynie dostac kryterium 8miecia. Nie ma przejscia ani perspektywy, przestrzen stoi w miejscu~ we1sc do ciemnych ce · ~ h · „.-?...n Przy6nione z6ltawe swiatlo bez ruchu. Kawalek trwania samego dla s1.eb1·e - bez glt>bt'. . . . do ciemnych, pustyc porrues............ . . . ' . ,. 't' -:- ' · ~. Sly mo~a. . . · , ' t eh korytarzy. RdzewteJllCC rury 1 przerozn·e kaFragment przedmie8c wielkiego miasta, ogromne osiedle, gdzie nie ma podkreSla Jedyrue ciemnosc Y . . . . ..., · wla.Sciwie· ulic, tylko wielkie jez.dn.ie i przejscia miydzy niemal identycznymi . .. · wzdluZ scian, nieprzewidywalnie, chaotyczrue, potyguJ~C wrazewe 1 ~:1:0.~k, z rzadka spotykani ludzie, _gl6~~ robotnicy, P~~~ nas domami. W mie8cie zachodnioeuropejskim to bylaby typowa sypialnia dla -- ... . ad · alai<>c sit> odpowiedzi~ ze szukamy WY.JScta. ZdaJemy „;.;szych klas spolecznych, getto szarosci i smutnei~ w8cieklosci, gdzie roA„„ sit> „ robuny, bez oporu z ow ~~ 't'. • • ' • • • uu. ~ 't' , ~ . b. ""'WP iZ dla takich podziem.i rue ma mieJsca w tym budynku, ze tzw. problemy spoleczne, ale nigdy rewolucje. Tu jest to zlepek m.iejskich -- o so ie sp.„ 't'• • , • 1 „ . dla 7WVldy h . wywod74 si~ one z zupelnie innej rzecz~stosci. rz~scie: ~ ·· J. c. i· ludzkich kultur, rozrzedzonych nieprzekonywajll~ przestrzenill, brakiem uerestnik6w tej .organizacji one nie istmeJ~ b~d!11ek ko~czy Sly na pozio~e to:Zsamosci poszczeg6lnych miejsc. Bogatsi byc mo:i:e powoli si~ stlld przeproparteru. Nie Sll c~cill zakazan~ nie Sll r6wruez wst~dli~,<>~~ttem ~pokcyte__sll ~·~ l:>ialawego ·py)u. To Sl~ ~·. ~a. ~'zq.uiej nam wydarliSmy fragment~ przes~ru, ~ore -~ema~~ "" ·... , ~. hJ!gn~go ~ . Pßllll~zy poJtojami pracowpikow m,- · ·· "'~~lM;'naszego ml>Wieni!l. z podlogi widac glowme ·nogi ludzi i szaros~ infiC7':;1iizWi .~ ~ do~iega]it gl~sy,_ wp~ SWiatlo p~~-Z innego"swiata ": ·... '.~ t~~ st~a:~g?zi~:· przedmroty _m aj, sv.ioje· p~aczeme, gdzie scaodJ;;' ·,'::, ' ': ' ·. ~ WJakiiis ki--·-1.;...~ T ' n l:; • ·. < . -J y ·v • ' .. <' . • „ ·, : • ."'" ~u. .en ~....am.arek j~t bezzasadny, byc DW.1.e ~ ·''" : . ~, .....~.i.;;. r;r, o C'Zasli nikogo +» m• "' :. ·· · 6:.1: · , · ·· • • · '· .;:;~~~ _.„ „ •· , . ·~ • "'oy10,_ a ~WCtJ~, to .pr:eypB:dlüaa,„aU>o "W. ', . ' ~" ~Wj~, .... wama.kol911ego oiepotn.ebnfll'o"' pr..;...a.;..: 6~:' .· ~~...;..„;r.;; . · · i -~ • · '.~ · · · , · . -e„ . ~o".~J.Ue · ~J~ ·

<:°tu

:i;yt.

1

„:·~n~SlJlC~

l~b oboj~tne ~ rzecz~sto_sc:~·

:nlid

' ""'~:

,„ .

1

wyj~tkiem

sali

„ '

' . .

.

'.

. -

-~: :·~···,':. ~~::

'' -~

~

',

„

W:

JBRZY KOCIAJlUEWlCZ, MONIKA Kosn~

80

pr7.Cdefiniowa~ z dolu i z g6ry, ukazuj(lc pustk~, .po~aJajll-C na przynajmniej chwilowy przeblysk rzcczywistoSci spoza orgaruzag1, spoza oo~alnycb · ali kJadow"1. Wyklad si~ konczy, wszyscy wychodut z saJ1, a pusta gramc s wy -J • • • . h ·1· kilk .b . . zn6w staje si~ nicoSci(l, nawet Jesh od teJ c w1 1 a oso wx~ p ... . .

rzestrzeo

/ 2

zdaje sobie spraw~ z Je.J 1stwerua. . , . . Puste przestr.zenie SSC tworzenia, udziela nam miejsca, w ktOrym mogliby5my skonstruowae coß, eo mialoby sens i struktur~ - inny, kontr-tekst retoryczny. My budujemy w 11iej antymiasto z wieloznacznoSci, obok-tekst ~ycki. Nie domykamy intcrpretacji, przeciwnie, wrzucamy je . "' ~rzestrzen ~pol~Zll'l opowieSci z tercnu w formie ~llCC.i wicloznacmo8ci~ ~um~ poZl~Dlle, pustkll autoryzowan11. Wci~ powstaje ona pust:q, wci~ · ~ glosi ~na _Jasnego prukazu, lecz tym razem jest.cSmy 5wiadomi owego Ud~~eslenia,. cb~~ ~taje zauwa:Zony i 7.aakceptowany jako ni~a ~ tej neczyw1sto.sci,.rue z.aS jako jcdynie pomini~ w szalcnczym ~zie lcn jalo~u, w1clkiemu, mistycznmiu wr~ Ladowi.

~ ' Pn.atnc6

. ta

Fot. Zygmunt Baum.an

i

kt6

.Sei :'.: • w. ~ •i~ ~ies7.ka, jest kolekcjia c.e16w i dr6g, ma1>4 ciekaw ne ~uto Jest ~waze najbatdziej nudne. Obce miasta lt" ' -~cel:Ow i ~t-• tak ~ •unue 1prowadzajll si~ d1a wi~kszoSci ludzi ~ -~(8. . g .z tym ze turystyC7.llycb. Pomi~y cod7.ienn~ i . . dla ~ ~"4Jt:lt ~ P'7.eltr7.eli, nie na1ri.itca do nikogo•.NiaauW9:kt.6ky~ J~ 'd~ ~~nyc:h, lei4ca poa obaanm . · ·J>Ol'Z\lkuJ' uailnic DlccodziauioiQ w •Mjemcb ~

'' • '·

pom"*'

Antropologia .Pllklych pn-.c11t r:1.cni 81

pu~~k~ pm:mit~Jjc jcdni:tkzc i.nl:<;graln;~ t:1.i,;l1ci:1, ka:itlcgo mianta, nicwicloc:t.nym ~pbJntkJcrr~ m1i,;jc trasy prZCJXC_pc~mty
Tu07.ic r6wnid funkcjnnuj:[ w pod11nny i;pos{ih, Mozn:.i 'lir,! wylgi.il 'l. anonirno-

r

fot. Zygmunt Bawnao

wosci, p()rU8:t.IJjW; Siy PO 11lic;ach W gfllf)IC, W Ol.OC;;t~;niu przcno.4ncj winski. Moina z annnimowosci sknnxl,ruowai: t;o~ w rC1cl:r.aj11 tund1J przcji:cia pr''l.\:c:t.ek.ania: w aulobusic, w samochrnlzic, w windzic. Ciitxnc s/'ery przci;L.rzcni, w kt6rych wi<(kNl'.öxc fudzi konccntrujc i;ii; rnt innych , cmwnjon ych ju:I. punkl.k:rcslonosc i nieopisywalooN · zyßkujc a11pck.ty nadnalurnlnc, nic:t.ym Bog. kt6rego wcdlug nick törycb opi8' · moioa eo .najwy~,ej slowami 1:akimi, jak przcpai\6, NffmotnoMl, cilo.a, nico~cc-­ nQscu, k:tbrc to okrc.~lcnia kojar:14 si~ pr.-.cdc wszy$lkim z pustkit. Pust~a JC~ t bowicm nieskonczona, jako rormu C'l.aiill j jako forma: PfZChtfZellL . Ntc ograniczaj,1t jej iadnc punk ty docelowc, z!Wnc i;lruk tury po;t,11awc1.e, aa wyk1 an1 OC'J.eldwania. Jcsl wsz~faic i nie ma jcj nigdiie.

- .:.~&:.

Trave/.t J11 hyprrr11allty. J'un

ßm.>k~: IAindon 198(1. /::'

ANNA ZEIDLER-J ANISZEWSKA

BERLINSKIE LOGGIE - PARYSKIE PASAZE MIASTO JAKO „PRETEKST M NEMOTECHNlCZNY"

Swit recenzj~ z ksilliki F ranza Hessela Spazie.ren in Berlin zatytulowanct Powrot flaneura i ogloszonit w czasopi8mie „Literarische Welt" w 1929 rok:u rozpocz!ll Benjamin od podzialu, kt6ry wydac siy moi.e schematyczny blldi ta.k.i;e wi~ tych, kt6rycb on sam dostarczal czytelnikom 1 . Kryterium tego podzialu \ stano~i miejsce urodzenia autora. lnaczej odtwarza obraz miasta kfos, kto si~ \ "'·- "'-- -·-··-·· · - --- .. . . -· -- . \ w ntm urodzil i sp~dzil dziecin~two, a inaczej ktos, kto jest w nim tylko gosciem. 1 Pierwszy -1'odzaj o brazÖw ko~stytuuje-Cfystans-c:ÜlSöWJi: cfrügi .:__ äysfans 1 przestrzenny. Czlowiek dorosly opowiadajllt:Y o wlasnym miescie odbywa podroz ,. w przeszlosc i dlatego - powiada Benjamin - ksilliki jego, niezaleZ:nie od .11 ksztaltu gatunkowego, wykazujll podobienstwo z pamiytnikami. 0 tym, ze przestrze.ci stanowi naturaJne zakotwiczenie pami~, wiedzieli dobrze dawni autorzy traktat6w mnemotechnicznych. Zalecali utrwalanie w umysle miejsc wyr6Znionych, takich, kt6re w przyszlosci pokierujll wspomnicniami. Proust, kt6rego Benjamin (wraz z Hesselem) thunaczyl i kt6remu poswi~il odr~bny esej, odswiezyl ty problematyzowanll tak:Ze przez romantyk6w prawd~ w kontekscie mapy zycia swego narratora-bohatera: „ ... o ile nasze zycie jest wlöcz~git - czytamy w Czasie odnalezionym - pamiye jest do-

jednostronny, a ktory dotyczyc mial wszystlcich wizerun.k6w miast -

-

·'1

1

W. Benjamin, Die. Wie.thrkw dn FftJMurs, (w:) tegoi, Angelus Novw. Ausgewählte Schrif· ten 2, Suhrkamp Fran.ltf\IJt am Main 1966, s. 4164 21. . . . . ·W odaie&ieniu do twOrczoSci samego Benjamina podzial Len zakwestionowal Peter Szondi W PGllDwiu do: W. Benjamin, StdtJJebildtr. Fotografert 11on AMa BI011, Suhrkamp Frankfürt am

Main 1992.

ANNA ZEIDLER-J ANlSZEWsl{.\

84 . choc'bySmY si„ wyrywali bez ustan.k:u, nasze wspomnienia przyk\Jte matorem, "( · · o.r1 b · nadal koJarz
.

.

jl! swl! specyfik~ napi~u mi~. P~~ ~oW)'Dll , ~rz~ c~ ~. grir. wcbodzi obok pnes'lloSci i tera.zDlCJSZOSCl, talcie wyobrazerue naJbliis-zej Pl'ZJ· szt~Sci. ,,Hesse! dobr.ze wie - mowi Benjamin - i.e nowa arch.itektura i urbanistyka eh~ pn.eksztalcic miejsca l~ego iyci~ w_ przes~n oddzialywania 5wiatla i powietrza, sprowadz.ajllC rueJakO na ziem1~ fantazJe Scheebarta. Nie · oznacza to jednak, ie stary Berlin stanie si~ zaraz obiektem m uzealizacji. Tylko crlowiek. kt6ry Gak Hessel - A.Z.-J.) zapowiada bardzo wyrainie to , eo nowe (...), wolny jest do tak oryginalnego, t:ak Swieiego spojrzenia na to, eo zaledwie niedawno stalo si~ stare"3 • Recenzja ks~ Hessela wprowadza .wszystk.ie niemal m otywy, ktore Benjamin rozwinie we wlasnej tworczosci - zar6wno tej, ktora dotyczy rodzimego Berlina, jak i tej, kt6ra dotyczy Paryia - miasta, w ktorym od 1933 rolru ~ z niewielkimi przerwami na podr6ie, trudny :iywot emigranta. Obydwa miasta posluiyly mu jako ,,mnemotecbniczny pretekst" do naszki· cowania portretbw - wlasnego i swojej generacji, kt6ra, jak pisaJ, do szkoly jeidzila jesi.cie k.onnym tramwajcm, a nastwnie doswiadczyla „n.iszczyciel· skich sil i ebplozji" na pola.ch bitew pierwszej wojny swiatowej4. Klucza do przcbudzenia tej gmeracji poszuk.iwal Benjamin w snach i marzeniacb poprud· niej epoki, w ktOq wslucbiwal si~ jak w szmer muszli a marzenia te ucicle· ~ si~ w nowycb, a i typowych i.arazem formach ~banistyczno-arcbitek· tomcmych..',Praca ~..., prowad.7Jtca do modelowanego na wz6r Prousta pne~ obejmuje ~ 87.CZeßoirul form~ lelctury miasta, a powstale wjej ramacb wizerunki sta~ ~ integralnymi sktadnikami portret6w - najpierW wlamego (Berliner Kindhtit um Neuzelrithundert dopelnione autonomiC7ll4 Berliner ~hronik).a potem generacji (rozpo~e w1927 rok:u i niedokonc:zooc Pa.uagenwerk). ·

~~~am ~. Pro~;· na literacko-badaw~ praktyk~ Benja· ·i ~ ~~ ~· d,la pofZ4dku, o inspiracjach. Freud:'

IWTcal:-:

_ _ ._·' · ~ ary&li wieJnfok Ar~gö~ i ·Nadja Brctona oaleial)' do 111.1" 1 M. PrOU1t:W'~

,::io

. .. 1969, 1. B . W"°"""e,ti.ty ~ t. 7, pm:k.l. Julian Rogoz:lftaki, PIW, 1 W. hJamia. Dil llll....L..L.i_ w._.. podlodq z tego tomu. " --.„_a.419, .·

.8-Zlj..... (•...,... ;,:_'!.id

1

il•, ktOn ... )llndobaJnie -

unicmoiliwÜO

w.-

d~

~ ·0-~ ,,akt.JIWIO ocaA:lwtllflA'. ~ lllllliora, Pctm16 t~ ..._ B. ~ .!oJr'~-- ~ ;r rd~. W)'d. f....,; 9fi l'racm.ra w ._.

- - ! ). •

Berfuiskie loggie - paryskie pasaie

85

wai:niejszych lektur Benjamina' czemu dal wyraz nie tyl.ko w eseJu · o surrealiz· • ).s mie .

Zestawienie z Proustem, obecne niemal w ka:idym komen t arzu d o Ber l" ;,-:n • , _ mskiego =u:cznstwa, mus1 na pierwszy rzut oka dziwic. z J.edn - str dziel . 1t t Jn ( h , . eJ ony o wie o ~-owe, n:onumen a e c oc- Jak przekonuje Maurice Blanchot _ skonczone i rue skonczone zarazem), z drugiej - tomik kr6tkich _1_; • _ b , alle ' " b . , SLd!..ICOW 0 ra:zow, „kaw o~. , poz _ awiony~h Jednak owe.i szczegolnej otwartoSci, jaka cechuje czasam1 hteracki czy ese1styczny „fragment" ... Ju:i Einbahnstrasse, w kt6rej takZe obecny jest Berlin (a poSrednio bardzi · - . i P.aryi:},. on:ieralo „uniwersalnego gestu ksillZki", a pisarua BenJamtna stanowil tego odrzucenia wcielenie. W liScie do Gershoma Scho_Iem~ pisanym_w 19~2 ~oku _w Povermo, Benjamin informuje, i;e sp~ na p1saruu ca1': ~e, a rue~edy 1 noce. Powstaje jednak nie obsi.emy manuskrypt, lecz ks1~a mala, 1 do tego w kawalkach. „Kazdy z nich - powiada -stanowi od .r~bnct wypraw~ w g l ctb wspomnieß"6(podk.r.A.Z.-J.). I 9hoc form~ - czytamy dalej - moi.na by wi'lzac z wymogami rynku lub z sytuacj::i, materialnej niepewnosci, jaka nie opuszczala Benjamina do konca iycia, on sam jednak widzial w niej wyraz „obiektywnej koniecznosci". W tym:ie samym liscie zdradzil tei: Scholemowi tytul ksillZki i jej motto wlasny, jak si~ p6in.iej okazalo, wiersz, powstaly w trakcie eksperyment6w z h.aszyszem 7 • Benjamin mySlal o wydaniu Berlinskiego dziecinstwa u Rohwolta r6wnoczeSnie z tomem esejow krytycznoliterackich. W ten spos6b obydwie ksüµki pozostawalyby w podobnym do siebie (,,uk.o8nym") stosunku, eo wydane w 1928 r. Einbahnstrasse i Ursprung des deutschen Trauerspiels. Zwüµek 6w, warto przypomniee, po raz pierwszy i ciekawie przeanalizowal Siegfried Kracauer w recenzji druk:owanej na lamach „Frankfurter Zeitung" 8 _ Nadzieje Benjamina spelzly, jak wiemy, na niczym i tylko pojedyncze „kawalki" ujrzaly w latach trzydziestych swiatlo dzienne. w liscie do Scholema z lutego 1933 r. pisanym w Berlinie (na kr6tko przed ostatecznym poi.egnaniem miasta, choc w ~ „ostatecznosc" Benjamin poC'Llltkowo nie wierzyl) czytamy:

odr~cen.ie

spos6~

. ' SurreaJistyczne inspiracje w pisarstwie Benjamina podkreSla 57.Czegölnie Karl Heinz Bohrer. Por.jego Lqftyrintli zwisclte11„Ereignis"1111d „Interieur „. Über Walter Benjamins Phantasma-Stadt„

•.Merkur". 1994, Heft 2.

6 W. Benjamin, Gerslrom Schalem, Briefwecltsel. Hrsg. von Gcrshom Scholcm, Suhrkamp Frankfurt am ~a.in l 980, s. 28. Inne fragmenty tych listow, cytowane w tekscie, pochod:zli z tego

W}'dllWl.

· '.W.arit'~ opowiada Scholem w poslowiu do Berlinu Chronik przcdrukowanym w ksiµce WJr„ ~ und •ill ~l. Yierulut All/sdtze wuJ k.kine Beiträge, Suhrkamp Frankftut am

Ma 1113i a.;174-179.

„

-· •&. ~. Z., Sdirlft- Walter /JOtjambu, (w:) tegot, ....... Frakßrt am MaiD 1963, L 249-lß.

DiJS Ornament der Mas.u,

ANNA ZEIDLEll-JANtsip;

~86~----------------------------~~-:.:-:.:.: ~

Berlinskie loggie - parysk:ie pasai:e

. ukft-„;e si"'mojej pracy ja.ko ksillild Sll z.anikaj~ce. Kai.d y widzi, ieJ.•M Wsdoki na ..,...... " · d · b" · · · · ""' OQa tU makomita, ie nie5mierteinos6 powola J~ 0 SJC te rowruez Jako r~kopis [s. 38).

.

.

11

wi"adamia jednoczeSnie przyjaciela, ze pracy moina traktow .

. szk. dlru ksuµ . 'ki plerwszy . ac_ . . Ben1amm zamkni za t albowiem ukonczyl ic w porz4 J~O tan~ll' wi"ry swoisty odpowiednik ostatniego, Garbatego czlowiec Tiergarten, s 0 ~ . . . z. ka. Motyw z Garbatego czlowieczka p_o sluzyl m':': Jes zcze do tnterpretacji , . . Kafki, a Hannie Areodt do, mterpretag1 sp14tanego losu sam""o tworczosci . tk , .. . "6 . . · a Wielu zresztll ioterpretatorow WYJ4 owosc1 i uruwersalnosci losu BenJamtn . . B 1·· ki dz' . , autora Einbahnstrasse wykorzystuJe motywy er ~ns . ego zecznstwa, wpisu. jllc si~ tym samym w model lektury przez Ben]amina samego zaprojekto. wany. d · b lb. · p 0 opuszczeniu Berlina podczas swego rugiego po ytu na iz1e Benjamin informuje Scbolema o pooownej iotensywnej pracy nad Berlinskim dzitcm. stwem, r6wnoleglej do fraocuskiego przekladu przygotowywanego wsp61nic z czlowiekiem, ktor}' wcale nie znal niemieckiego (!). Wlasnie w6wczas powstajll Loggien - szk.ic, kt6ry Benjamin reklamuje przyjacielowi jak.o najdokladniejszy portret, jaki „udalo mu si~ zrobic sobie samemu". W e wrzeSniu pisu, ie ksillik:a zawiera }ui trzyd~esci cztery szkice, wspomina o nowym fragmeocie zatytulowaoym ~yc, a ta.kie ponownie o Loggiach jako „formie autoportretu". Tego samego okre51enia uiywa taki.e w liscie do Grete! Adorno. . Aby dobrze ucbwycic ow zamysl uprzestn.ennionej lektury wtasnej biografü, wario przypomniee, i.e w trakcie pracy n ad Berliftskim dziecinstwem powstal kr6tki tckst z zakresu teorii j~zyka, kt6remu Benjamin pierwotnie nadal tytul Lehre von Ähnlichkeiten, a potem - w wersji przerobionej - Über dm mimetische Vermögen- tekst - nawiasem m6wi4c - w wielu intuicjach zbliiony do znacznie p6:iniC_iszego Porzqdku rzeczy Michela Foucaulta9 . Mowa w nill o pierwotnej_ijui i.agubionej wrailiwosci oa podobienstwa mi~zy „konstela· cjll gwiazd aczlowiekicm", przechowywanej jeszcze w inwentarzu wskaiöwd do$t~anych.1rzez_pismo, a talie w grach i zabawach dziecka, kt6re pouali na„~klad. poii~~ zwini~t\ w bieliiniarce uczynic jednoczesnie „torebkll 1„zdoby~'', eo Benjamin przytacza jako wsparcie dla analizy „iafliwef ~~- podQbtelistwa" cechujilcego Prousta10, a eo odnalazl tak:ie w prPi•~·

•

.

r

W ~tatnim akapicie Ntllllci o podobieristwach formula Hofmannstbala 1 zostala. nast~pujllCo: 11!~ czytinie ~ &a)ltan2: czytani~ pru.d wszelkim j~ykiem, z wn~tr7Jl<*li ,

„w~ ..IU~- ~eben Würde, l~" rozwini~ta

87

gwiazd w tekstach 0 fotografiu· przyw olywal . .czy tanc6w" . . tn , .. Nie przypadkiem ' BeoJaDllll um_ieJ ~ osct .augurow -:- rzymskich kaplan6w potrafillcycb wr6iyc z grzmot6w 1 blyskaw1c, z lotu 1 glosu ptak.ow z zache ...... ; · · ' Wa.u.ia s1~ zwierzitt tym domowych czy ze sposobu chwytania ziaroa przez spi-Malni .b .k , - -J e w ce1u hodo~ane kurY 1 , ~s~t ow-kaplan6w pochodzeoia etruskiego wr64cych z kole1 z ~~~osc1 zwie~llt ?fiarnych. Wszystko, eo wraz z procesem „odczarow~a sw1ata ~talo s1~ nteme_(a tei i iycie samo), moiemy odczytywac w sposo~ .podo~ny Jak cz~t~y- p1smo drukowane, ratujllC tym samym dla przyszlosc1 magiczny wym1ar sw1ata. „Nauka o podobienstwacb" przypomina w wielu rysach koncepcj~ Prousta tlumaC'Z!lC~ inteocjy Poszukiwania .. „ wyloionll w Czasie odnalezionym: ...jui _w C~mbray utrwalalem z uwag, przed moim umyslem ten lub öw obr:12, kt6ry zmusil mn1e, bym rum spogbidal, cbmur~. tr6jk't, dzwonnic~ kwiat, kamieli, wyczuwaj,c, i i tailo si~ moi.e pod tymi makami eo§ calkiem innego, eo powinienem byl starac si~ odkryc, taila si~ mysl, ktöf\ wyraialy one na sposöb owycb hierogliföw, o lct6rych sitdz;ilby§ tylko, ie przedstawiaj, twiat rw::z.y martwych. Zapewne trudno bylo rozwilµa6 ten szyfr, lecz to jedno nadawalo czytaniu jak~s prawd~ [s. 243].

Znak.i tajemnych pol4cze6 i podobieiistw wpisujll siy w „wewoytrznll ksivgf' iycia, a uwaga narratora „oknµa je niby sondujllCY nurek" ... w odczytaniu ich nikt nie möglmniewspom6c iadnveguhb gdyi Jektura t.a polegaiana akcie tw6rczym, gdzie nikt nie z.dola nas zast,pic an.i nawet wsp61pracowa6 z nami (s. 244).

Benjamin - odpowiednio - mowil 0 tajemniczej grze korespondencji, wynikajllcej z tego, ze faktycznie nie chce byc rozpoznany. Czynnosc czytania przypomina powolne budzenie siv ze snu, ponowne oswajanie przestrzeni opisywane na poczlltkowych stronach Poszukiwania, ktorymi oiew4tpliwie inspirowal si~ Benjamin nie tylko wowczas, gdy okre8lal funkcjy wlasnej tw6rczosci w skali iodywidualnej, ale i wowczas, gdy projektowal jit dla calej geoeracji. Podpisalby si~ tei wi~ zapewne pod konkluzjll rozwaian Prousta: „ObowillZk:iem i zadaniem pisarza jest (...) obowiiµek i zadanie tlumacza" [s. 2581 eo omacza jedoocz.eSnie, ze roinica miydzy pisaniem „ naukowym" i „ literackim" zostaje zatarta. W przypad.ku Berliftsldego dziecinstwa w gr~ wcbodzi tlumaczenie wlasnej biografü z okresu dziecinstwa (nakierowane na niejednoznacznosc moiliwego „ rozpoznania"); lecz nie wylllcznie rekonstrukcja przeszlosci jest celem Beojamina, a raczej - na eo zwraca uwag~ Peter Szondi - odk.rycie obecny~h w niej zapowiedzi przyszlosci: przyszlosci utraconej i moiliwej do odzyskarua ZataZCUl12.

W. Benjamin, Über das mimetische Yermögm, (w:) W. Benjamin, Angelw Novus ..A'usgewählte Scltriftm 2, Sulu'kamp, Frankfurt am Main 1988, s. „ 12 Zob. P. Szondi, Nachwort .. „ s. 112. W nlnlejszym szkicu korzyst.am t~ z mterpret&eJI W. Kraushaare, Aiucllwilz ante. Waller Benjamins Yemunftkrilik als tint Suhtlteor_re ur F.rfairnlllg, ('91:) Zliiltualion.rhrucll .Denlr.n nach Auschwitz, hrsg. Dan. Diner, Fiseher Verlag Frankfurt am Main fi)SB. 11

9?·

. .

ANNA ZElDLER-JANJs~

88

~

Loggie" jawill si~ wi~ jako ws~~ ~~ez_!:e?j~a obraz kluczo\\J d1a 'ilumaczenia jego wlasnej biografu ,, P_ o ~e J ic__ odpowi~nik _ Pasai przeszlosc1 caleJ generac.i1, stanow1. 1ducz do uchwycenia · . .spoleczenstwa „ , kto'lt · .ak wi·e Siegfried Kracauer - „samo stalo s1~ p asazem . Odwolanie d - J po , .ad ,, . o o~ow przej8cia, regulowan~ch przez SW1 ~mosc magicz~o-mity~ a poZniej funkcjo?U~llcych ~acze.i na k~~alt pu~teJ fo~y. (~,:~smy si~ bar. dzo ubodzy w doswiadczema pro~o"'.e - ~~e Be?-Jazi:un ), Jest tu bard74 wyraine, choe stan docelo~ rysuJe s1~ m~~c1e? obeJ~UJ~~ pi:estrzen pom~ dzy katastrofll a ~. choc w ramach histonozofu BenJamma - moZliwt nadziejll zbawienia. Loggia jest architektonicznym sldadnikiem budynku o specyficznym usy. tuowaniu i funkcji: otwiera mieszkanie na swiat zewn~trzny (w opisie Bea. jamina jest n.im w pierwszym ~e podw6rko ujmowane jako swoist przt.dluienie loggii) j jednOczeSIDC pozwala OWCillU Swiatu WlaOC'lyC do mieszkania. Wej5cie i wyjscie r6wnoczesnie nie nalezy „do konca'' ani do joootj ani do drugiej przestrzeni. (nawet w6wczas, gdy od $wiata zewn~trznego od· gradzajll jit rolety, do wn~trza docier~j~ odglosy i zapachy z zewn~trz~ Zamkni~ie drzwi" prow~ych do mieszkania wydaje j~ z kolei na pas~ otoczenia. 4czy Wi~ i dzieli zarazem dwie przestrzenie, a ta ruchoma grania . pcr.esuwa si~ w weinoSci od p6r dnia i roku, a tak:i.e potrzeb mieszkailc6w (r11 pnedlu.i.a ich co~ennll krzlltanin~, innym razem symu1uje wypoczynet . wzieleni, z dala od domu). Stanowi w6wczas swoisty odpowiednik angielskkb portre -f~etresz okreru regenoji, k.t6re pozwalaly prosto z dywanu domowego pmj!c na dywan trawy. W pejzaiu m.iejskim loggia przechowuje cos z tego ~oSredniego zwi'lZku z natur1t, nie przypadkiem bowiem chlopca z Bea· Jammowego obrazu: intryguje drzewo, chronione przed znisz.czeniem 0 ~ a letniit pofll widzi otacz.aj~:i go przestrzen jako btk~, oa k.t6rej nowo - ~odzonym mieszkailcom spiewaj~ kariatydy' kt6re na cbwil~ zbiegly z wl&i· ' awego sweg? .~j~ i prl.CStaly podtrzym.ywac loggi~ nast~pnego pi~~ budylllii..lCih $p1ew,;, iaczarowal powietrze podw6rka, a czar ten dorosfy JU! narr~tor odnalazl w winnicach Capri gdzie obejmowal ukocbanll kohie~ P~l.t.e podw6rka-btki-winnic rodzi ~brazy i alcgorie kt6re panujll nad i~ mya tniem Da d~- . ' ' kalll ......._ zacbod.niej czpa 8'rli--:_~w:ycb loggie kariatyd wtadajllC)'ch podwor .

ie•

wmr

~~ =~.~b, a w log~ach, odc~wa si~ intens~nie_ zmian~J si>rawiajllc ie · ~awy ·~11typJ~ · tam ruejako w oczekiwa.niu na 1 ; stara - ~ 17-~_eruchOlllleje; Wyniesiona z mieszkania zakurzon~ l'~ , W2Dla&i ~~ab wua ~~ loggiom ksz~ nieco staro8wtccki. ~ . ~ ·_ heZrurlau. WCiepleJetnie wieczory ujrzee mo:illa bylo fl ~;. -·iaw. ._... ~ · . . 11 1 · · ~~- - · ~ ...,,.,., U,ruer Mitwirkung von Theodor. w. Ad~ . 1 : Pr8'kfbrt._ ~m~~6:n~ Ud Uermpn,Schweppenhäu,er, ~d.

v.,. .:·:.

Berlinskie loggi.e - paryslde pasaie

89

chlopca, kt6~y wraz z kol~gami ~iadal ?o :wsp6lnej l~ktury w kr~gu gazowej JamP!'• a wowczas ~o~worko znow zm1enialo funkg~, stajllc si~ miejscem, w ktorym rozgrywaJ~ s1~ przygody ksillikowych bohater6w. perspektywy doroslego narratora loggie berlillskie zmieni!y si~ w mniejszym stopniu niZ inne przestrzenie, ale jednoc:zesnie nabraly innego dodatkowego charakteru. Ich „przejsciowosc" wskazywala na granice zadomowienia miasta. Nie wyczuwal ich chlopiec identyfikuj;icy otoczenia z ~k!l, na kt6rej to samo miasto go5cinnie witalo pieSni!l swych nowycb mieszka.D.c6w. Przebudzenie ze snu okazuje si~ wi~c gorzkie i tylko w alegoryczno-obrazowym wysük:u pami~ci ujrzec jeszcze moina dziecko obj~te tak scislym zwi!lzkiem przestrzeni i czasu, jaki nie powt6rzy si~ jui w iyciu czlowieka doroslego trac!lcego na zawsze poczucie przestrzennej przynaleinosci. Loggieukazaly si~ w „Vossichen Z,eitung" 1sierpnia1933 rolru. W dwa lata p6ioiej informuje Benjamin Scholem.a, ie „tak: bardzo osobista w swej genezie" (a zarysowana par~ lat wczdniej) koncepcja ksi4i;ki, nad kt6r!! obecnie pracuje, „ma za przedmiot rozstrzygaj~ce interesy naszej generacji" [s. 202). Ksi~a, jak wiadomo, dotyczy Paryia - miasta, w kt6rym Benjamin jak:o emigrant nie czul si~ tak dobrze, jak: w6wczas gdy przebywal w nim okazjonalnie i gdy Paryi - jak w zapisie pewnego berl.iOskiego snu z lewego brzegu Sekwany - wydawal mu si~ wr~ „za bliski", by m6c stworzyc literacki je1 go obraz14 . „Praca pami~i 11 jest tym razem montaiem literackich i historyczoych 1, tekst6w zestawionych w taki spos6b ,jakby miasto samo pisalo swoje pa- , mi~tniki"l 5 . I zn6w lektura skupia si~ na formach urbanistyczno-architek- ', tonicznych, a w szczeg6lno8ci na specyficznie parysk.im wynalazk:u - pasaZa.ch, ' kt6re p6Zniej pojawily si~ i w innycb miastach Buropy. Benjamin przytacza la6tkll charakterystyk~, jaq znalazl w dziewi~tnastowieczoym przewodni.lru po miescie:

z

Pasaie, ostatni wynalazek przemyslowego luksusu, to pokryte ~m. i wyloz~~e marmW"em przejscia, biegn~ce przez skupiska dom6w, kt6rych w~c1c1el~ ZJ~noczyli st~ c!Ja spekulacji. Po obu stronach tyeh przejsc, oswietlanych z ~6?, CIW\~ SJ~na~elegantsze sklepy. Taki pasai jest wi~ bez wlltpienia miastem, ba, SWJatem na ruewielkt skal~ [s. 165].

Umo:lliwiajll go zdobycze techniki, pierwsze pr6by zastosowania ~elaza i szkla w architekturze, a wprowadzenie oswietlenia gazowego nadaJe mu tajem.niczy i dwuznaczny blask. . . · h Pasa.Z jest swoistym odpowiednikiem loggii, jej - w _wie1u znaczeruac - „przejsciowego" charakteru. Ani calkiem wewn~trzoy, a01 zewn~t~y (szklo otwiera go na zewn1t;trz, ale z kolei elementy architektury zewn~trzneJ w~ho~ do wn~tJL:a., tworz1t;C przestrzen Uuiji), stanowi rucbomll grant~. 0 ile Jednak · 1ll • afonen" • Por. llUlfy'fragment pt. Zu nähe przedrukowany w „ unun ·1 u ·P. Szon~ op.cit„ s. ·125.

14

Berlinskie loggie - paryskie pasaie

\

i!

91

szklany dach i marmurowy •wystr6iJ Pasa:lu Lipowego przerrueruaJct· · · go w wes~ybul domu. tow~owego - Jedno z tych miejsc, kt6re obok holu hotelowego 1 ~czekalni wspoltworni :~p~~~ti.x..z,o~ekiwania". w jego „aktywnej" forlllle zamkn::i,l · k SWOJ wlasny wanant wpisania historii w plan zb aw1e. ·.Kracauer nia przybieraJ
_ _A_ZE _ID_L::..::E:R-J . :..::.:ANIS~ 9,~--------------ANN ~

~2

maJego d17.ewka oliwnego, ~i~:go ~ale sr:~oliczne konotacje tak w tradycji, jak i w innych ~CJ prz~ 6~nnyck , . ar~vana. Z platfollllr poprzez anentarz widae li.oi~ horyzontu, . t_ rdreJ s~o OJ _daJ_e ~CZUcie nadzi~ u _ woln<>Sci. U wylotu t12e.c1eJ ogi znaJdUJe Sl~ jed.nak . L a rozleglo~ "eh "chr6 . mq; drzewko oliwne, w obliczu morsk1 .. Wl w n~~one na bezusta.nn'l walkt pnetrWanie, 00 sprawia, ie spokoJ kontemplacJ1 z platformy ulega pon01r: 0

nemu zak10ceniu.

. .

Ci&Zl( panujClCll w Benjaminowsko-Karavano~ mieJSCU pami~ci Prz.en. wajCl jedynie odglosy przej~jClCych p~z gnuu~ pocüig~w •. a materiafy, jakich uiyl Karavan - Zelazo . 1 ~o, ~e tylko wpas~~Jll s1~ w kolol}l miejscowych kamicni, lecz naWJClZUJll t.akie do konstrukcJ1 dworca - wyt\VO!'Q epoki przemyslowej, kt6rej mitologia i realnosc stanowily przedmiot dociekaii autora Berlms/dego dziecmstwa i Pasaiy. JeSli loggi~ i pasai - przestnenie „przejscia'', ujmujemy jako obraz lo~ odpowicdnio - Benjamina i calej generacji, jako form~ (jak sam sugerowal) indywidualnego i zbiorowego portretu, kt6ra uzyskala w innych teksta& zwiCJic2.enic historiozoficzne, to Karavan ponownie (i inaczej) uprrestmoniaj~ minione doSwiadcz.enie i konfrontujllc je z doswiadczeniem widi1 ro~ga 6w portret takie na nas - sniClCych juZ (tropem Rolanda Barthesaj ~Tokio jako stolicy dwudzicstego pierwszego wieku. l w niej jednak (ak to jui t.emat innej opowieSci) uwag~ europejskiego obserwatora skupia dwono: - miejsc:e przejScia i 7JlWml miasto w mie8cie.

MIASTO DAWNE MIASTO WSPÖLCZESNE

WOJOECH J. BURSZTA

MIASTO 1 WIES - opozyCJA MITYCZNYCH NOSTALGII

Kurt Vonnegut w Losach gorszych od imierci wspomina pobyt w Nowym J orku wielkiego tureckiego pisarza Y arcara Kamala: „SzliSmy razem wzdluZ Broadwayu, mniej wi~j od ulicy sze5CdziesiCltej do Soho, co chwila zbac7.ajl!c to na wsch6d, to na zach6d. Pokazalem mu Sliczny dom Edny St. Vincent Millay. Pokazalem mu Washington Square i powiedziaJem: »Henry James! Henry James!« {Podobnie jak przedtem wolalc:m »Edna St. Vincent Millay! Edna St. Vincent Millay!« Do imioo wlasoych tlumacza nie tneba, ale malo prawdopodobne, ieby Y acar Kamal slyszal przedtem ktorekolwiek z nich)" 1 . Bywalec i znawca Manhattanu, Vonnegut, oprowadz.ajl!C swojego egzotycznego goScia przekonany byl, iZ niewiele jest oo w stanie odczuc z tamtejszej atmosfery, ie porusza si~ on w realiach calkowicie mu obcych, :Ze symboliczne konteksty tak bliskie tubylcom Manhattanu Sll dla oiewtajemniczonego nieccytelne. Tymczasem po jak.ims czasie z dalekiej Turcji nadszedl list, w kt6rym Kamal oznajmia mi~ inoymi: „»Nagle zrozumiaJem: Nowy Jork jest tak samo m6j, jak czYJlc.olwiek inny, k i e d y t a m j e s t e m!« A to Przeciei - komentuje jllZ Vonnegut - dokladnie esencja tej ~Sei Manhattanu, po kt6tej go oprowadzalem, a kt6ry nazwalem w artykule do A.rchitectural D_igest »Drapa~ochmurskim Park.iem Narodowym«. SCl ludzie, kt6rzy robtll wszystko~ ·:ieby dowiesc, ie jakas ~c »D,rapaczochmurskiego Parku Narodowego« do nich naleiy; umieszczajll swe oazwiska i Bog wie co j~szc.ze na budynkach,. ale rbwnie dobrz.e mogliby wypisywae je na zboczach W1elkiego K:aoion~ C::Zy_na Old Faitbful"2 • I dalcj autor Rzetni moner p~c powraca 1

L

v...,.t. ·Loq gwae od JmWrci, przd. J. Rybicki, Warszawa: Amber 1994, s_ 144.

"lbidem. s. 14$.

WOJCIECH J. BUR.Szr>.

96

. b ·nego tematu· Jeieli kiedykolwiek zalo~ wlasn~ spolecz. do swoJego o seSYJ ·" . Manh · " d ( czasu coraz mniej!), nie ~z1e nosc 1u owll a , .to na . ,attarue. .Jak uczyl eld czlonkowie takiej spolecznosct mus~ m.lec p oczucie, ze zrod oktor Redfi ' · 1· b C(dz'1e 1c · h wlasnoS.. _:, · h k _1,.,etny skrawek ziemi, kt6ry zawsze byl , JCSt d.GJ,i lC OUIU d · · · d ' · Cill _ a jak juZ wspomnialem, nikt tak napraw cc rue moze pos1a ac ruczcgo 3 w »Drapaczochmurskim Parku Narodowym.«" . . . . , Jaki.e typowe skladniki zawiera przytoczona po~zeJ wypo~1edz Vonneguta. Znajdziemy w niej - .tutaj w charakteryst~czneJ dla tego ~isarza sentymentalno-ironicznej stylistyce~ - p~e wszystkim owo pi:emo~~ ucz:icie wyobcowania i wykorzenienia, kt6re Jest. zawsze kon.s~kwenCJ!l c~1hzacyJne­ go ~u; ergo. kt6re jest trwalym przymiotem Iud_zk1e~ eg~stenCJ1 metropoli• talnej. Rozw6j kultury ma swojll nieublag~!l logi~C(: Jest .rue~stann~ oddalaniem si~ od warunk6w, r6inie nazywaneJ 1 defiruowaneJ, p1erwotneJ wsp61noty ludzkiej opierajllcej si~ na przynaleinosci i bezposrednim kontakcie, ku coraz wictkszemu osamotnieniu jednostki w ram.ach rozrastaj!lcych siC( do monstrualnych rozmiar6w aglomeracji z wszystkimi moZliwymi tego osamotnien.ia konsek:wencjami - spolecznymi, kulturo.wymi, psychologiczoymi, edukacyjnymi i moralnymi. W niniejszym szk:icu pragnlllbym wl.a5nie pokazac, w jaki spos6 b za r6ini!lcymi si~ przecie:i ontologiczymi podstawami i teoretycmo-metodologicznymi zaloi.eniami, intelektualo.yroi koncepcjami opisuj!lcymi zmiany form ludzkiej wsp6lnoty na przestrzeni dziej6w, ukrywa si~ modemistyczna gr011d recit o tym, jak oddalamy si~ jako ludzld gatunek od owego raju utraconego pierwotnej przynaleino8ci spolecznej. Fundamentem konstytutywnym tej opo· wie8cijcst opozycja wsi i miastajako autonomicznych mak6w dw6cb krancowo odmiennycb warunk6w ksztahowania osobowosci czlowieka. Zanim jednak przystiu>imy do przeSledzenia tego jednego z typowycb i ?.asadniczych wlltk6w modernistycznej mysli filozoficznej, naukowej i literackiej,_ przywolajmy jesZC7.C jeden cytat, kt6ry wprowadzi bezposrednio w interesUJllCY nas dyskurs. Tym razem odwolajmy si~ do powainego autorytetu filozoficznego, jakim jest z pewnoscill Leszek Kolakowski: „Ruina wsi i 111· chomos~ nas~go :iycia oznaczajll nie tylko post~puj~ zaglad~ wzgIC(dni~ stalcg~ .1 quas1-naturalnego .&rodowiska s14Siedzkiego, ale takZe rozlclad oweJ lud~eJ przestrzeni, oogis tworzllCCj system-odniesienia wok6l k:t6rego swiat nasz ~ok za krokiC!Ql 11i~ budowal; same poj~ia domu ~odzinnego, rodzinnego ~~ta czy w~, rodziny kilkUp0kolei;iiowej, raptownie zanikaj!l, a razem z. ~ samo POJ~e dzieanstwa;-. ponieWai jeste5my wsz~e, nie jesteSmY mgdzie, przestrzen nasza jc5t czysto kanezjanska niezromicowana i nieskonczona' bez u przywile.Jowanych · · ' punkt6w. Trudno moi.e opisae t~ utrat~ w kate-

_____ ~

Ibidem.

4

l.ob. WJ. Bunzta. Kwt YPlll!qvt Kontebty", nr 3-4, 199S, s. lSl-161. .

potlttt

OIJlropo/oglczny, „Polska Sztub

Luc!OWl-

Miasto i wie8 - opozycja mitycznych nostalgii

97

goriach empirycznej socjologii, jest ona niemniej realna i realni . . · · . . . e przezywana. Wtelokrotrue op1sywaoo nowe dzieln1ce w1elkich metropolii d b · dni · , o rze zaplan~wane t r?zs~ .e. wyposaz~ne we. wszystko, eo dla komfortu potrzebne, aJednak dziwrue ruezywe, oboJ~tne, we wytwarzaj~ce iadni>1 fonny ' In · · d h · . -J wspo oty j zadneJ przestrze~ UC O~CJ , zadnego terytorium, W kt6rym ktokolwiek cbcialby zapuszczac korzerue" 5 . U Kolakowskiego znajdziemy zatem w rozbudowanej postaci to wszystko, eo Vonnegut oddal za pom oC!l metafory D rapaczocbmurskiego Park:u Narodo~ego: obr~ p~strze~ calkowicie .ano~owej, a przez to jakoby dostypneJ 1 przynalezneJ wszystkim, w obr~b1e ktorej zatraca siv jednak podstawowa toisamosc czlowieka. Nowy Jork jest z pewnosci~ ekstremalnym przykladem w tym wzglC(dzie, nie tylko dlatego i2: bezdyskusyjnie juz dzisiaj przej~l od Paryia miano 'stolicy swiata'; wynika to dodatkowo z wielu innych przyczyn - jego wielokulturowosci, rozmiar6w, podzialu na autonomiczne i cz~to nieprzenikalne dla ' obcych' (Harlem, Brooklyn, Bronx) dzielnice czy wrctcz kwartaly ulic, jego swoistej abstrakcyjnosci wreszcie, zwlaszcza gdy spojrzy sict nan z perspektywy ostatniego pivtra World Trade Center 6 . Nowy Jork to ·zatem paradygmat zar6wno krancowego efektu wybujalej nowoczesnosci, jak i symptom ponowoczesnosci. A przeciei poc~tki byly zgola odmienne„. Vonnegut przywolal w cytowanym na wstC(pie fragmencie nazwisko 'doktora Redfielda'. Nieprzypadkowo, slynny pisarz bowiem byl jego studentem w chicagowskim wydziale antropologii i zapadly mu na zawsze w pamiye podstawowe idee, kt6re ksztaltowaly sict w6wczas w tamtejszym krctgu naukowym. Robert Redfield, wybitny antropolog kulturowy, jeden z prek:ursor6w antrop·otogii miasta ( urban anthropology). powolal do zycia w latach czterdziestycb, a wi~ dokladnie za bytno8ci w Chicago Vonneguta, glom~ teoriv folk socieJy, spoleczenstwa ludowego ~llcego antytCZll cywilizacji7. Warto przypomniee podstawowe jej te-zy. Spoleczenstwo ludowe, wedlug Redfielda, to typ idealny malej, izolowanej, nieliterackiej, homogenicznej i charakteryzujllcej siv silnll grupowit solidarnoscill spolecznosci pierwotnej, kt6rll stanowi6 moi.e zar6wno ldasy~a kul.~ tura prymitywna znana 5wietnie antropologom swiata egzotycznego, Jak tez 'L. K.ola.lcowski, Wiei utracona, (w:) Czy diabel moie byc zbawiony i 27 fnnych kazan, Londyn: •.Aneks~' 1984, s. 26. . . e 7.pb. M. de Certeau, The Praclice of Everyday Lift, Berkeley: University of Califorrua Press 1984; w rozdziale Walking in 1hL City czytamy, i:i; widziany ze 110 pi~tra slynne~o. budynku_N°"'?' J.orkjawi.si~ jako ,Awave ofverticals. Its agitation is momenwily arrested by vmon. The gs~tic lllas$ is immob~ before the eyes. lt is transformed into a texturology in which extremes comode - extremes of.ambition and degradation, brutal oppositions of races and styl~. co~trasts ~= ~y's bo.ildings, already tran.sformed into crash cans a.nd today's urban i.rruptions th llllHts sPace" (s. 91). . . 1 k~ R.ectfidd Tlu! Primitive World 01ld Jts Tr(JllSfo rmations, lthaca: Comell Uruversity Press I~ (I WJd-_.i9Sl).

~to i wie$ - opozycja m!txcznycb ~osta~-- ·- ----- - -- -

98 J·akll opisywa!y narodowe etnologie europejskie d . . zie. . o}ecznosc wJ,eJs........, 1 1 ·~ 1 . s. Jest 'to zawsze grupa re atywrue mala, rozrzucon,a , jej czlonkowie znaj4 si~, a k omunikacja ma zawsze c~ wi\!tnastego stu .pewnym ~o~ ~pos'rednich. Wedlug Redfielda w tak.iej idealnej spolbrakter kon~tow . . , . d . l , . JZl..7.· ·oSci ludowej nie dokonal Sl\!.Jeszcze wlaSciwy po ~a pracy' stcid op1era si~ ona n tym fZllClku (ladzie) mo ralnym w sens1e Cooleya 1 P arka; a wi na trwa po , Mrl , d h · b ' ed · ~ . b.ierajll tutaj postac "'fUow o noSZltCYC s1cr ezposr ruo do pe~c;nida.abrp~-1-9. w obr\!bie folk society kultury postrzega si~ jako system J~ o a t LUl • ki h kt , , „ . i.riego nl'ltozumienia tych wszyst c , orzy s4 nam1 : Jest to spolecz. powszec.WJ r· . . . . , . „ „ lowana w trojakim senste - p1onowo, poz10mo 1 swiatopogilldowo. nosc lZO . . . . . K.ai.d czlonek takiej wsp6lnoty. wie 1 w1erzy w to, w eo w1er24 1 eo wiedlJt wszy~ pozostali - „habits are.the same as customs" 1 0 • T ak iyc moina tylko w grupie plemiennej lub na ws1. , . . _ A.ntytezll stabilnego 1adu moralnego spolecznosc1 ludoweJ Jest cywilizacja opaita na porntdku techiiologi~Y°.1· ~ ~t6rej sl~bni~ rola tradycji, wi~ bezpoSI'edniej, pos~puje indyw1duaiizacja 1 pogl~b1a s1y sp oleczne rozwarstWienie. Idealnym miejscem, gdzie mozna obserwowac ortogenet yczne i beterogeoetyczne transformacje spolecz:noki ludowycb, jest miasto. 0 ile transformacja ortogenet:ycma charakt:eryzowala miasta wcz.esnych cywilizatji, kiedy to pozostawaly one nadal 'miastami. ladu moralnego', o tyle zmiany beterogeniczne cecbowaly· b~zy nam C:zasowo rozwoj cywilizacji przemyslowej, w ramach ktbrej po~ek technologiczny dominuje nad moralnym, a relacje mi~ J1imi staj!l .si~ niezwyld~ skomplik.owane i niejednoznaczne 11 . Nie jest jednak: tak. ie t.echnologia .w prosty sposob zast~puje moralnosc, ona j~ stopniowo 'upod~nia'. W iniastacb tego drugiego rodzaj u ludzie koncentru· rynku,,'racjonalnCj' otgaoizacji produkcji dobr, ty· jll powerelacje~awcyi klientä, wla5ciciela i pracobiorcy, i tak dalej, i tak dalej - .RMfield po,wtarza doskonile ~e z szerokiej literatury .charakterys· tyki miWi Cywiliz.acyjnych, jak:ie skupi:aj!l si~ w nowoczesnym mie5cie. Dn· si~ metropo1ie ~ juzJ)rz)'Jda.dami miast, w ktorych po ladzie moralnym ~ ~· wlalciW)e ilad~: zatracil si~ on ostatecznie, a czlowiek zagubil .~wowe pUnkty~\ orieatacyjne bztaltujqce jego osobowos6 i poczucie prfyna~~o·~1n9ty._ A pr~ tym wla:Snie ostrzegal. Redfield. . ·· ~„ nawet w 'tak„Wi'elkim sk:rocje .iaprezentowana og6lna idea --.. ~~' ~okf i Cfw~i Rcdfl~Ida w.i'ele cech ws_pO!nycb, Jelli'' ,&~ ~' ~Y~ z.. podobnymi · kQnstmkcjami teoretyczn}.'ll)i ,,

·= • „

1; ,,,

si~wok6i

pojawiaj:pi~

mradza

„·: _„ .

'

... '

•• •

~

•

„-....~.

I

.;-.:t .'- • -

"'

•

'

•

r 1

·------

99 --

Tönniesa, En1ila Durkheima Williama Sum Ferdinanda . . . . • nera, a w pewn ym senste tak.ie Georga. Sumnla. tego La " ktu . , . Sam Redfield zdawal sobie zres?t„ ~"9dmiot jest rzecut. do dyspozycji spoleczenstwa. W momen• ·

1~ ~- ~öonies,

s. 46.

Wsp6/nota i'stowarzyszeniL, pneL M. Lukasiewicz, Warsiawa: PWN 1988•

•

W0Jc1eor J B uo„~ ·

-

•

"->7.fA

• 1,.. talca si~ podzial pracy, podo bienstwo jednostek zaklad cie gdy wy,.,,z 't' • . • • h „ . anc ' . .1., St mechanian~ zanuerua s1~ w tc zrozrucowanie w TaJn hhL pl'ZCZ SO1tu;uDO b . , b' "'41 solidarnoSci organicznej. Ujednolicona oso owosc .z 1orowa ~ozpada si~ na iczne osobowoSci jednostkowe. W spoleczeostwacb solldarnych oro~. autonom . · · ·ed k !'>" oicznie prawo ma cbarak.ter restyt~nly wth!l74C J ?ost ~ ze spolccz-eristwcrn nyc.organow, wsposo' b pe>Sredni za pomOC!l spCCJa. ,. powolanycb do jego repreuntowania16. Solidarn~sc orgaruczna 1 roz~oJ prawa resty:11cyjnego zast u·„„-0 prawo represyJOC S!l wprost proporCJOOalne do stopma zrozru_ w ~'t'"""C> 'd 1· .. 1 ' t cowaoia i post~pu_wzj indywi ua tZaC.Jl .spo1ecze~s w~. . . Talcie u Durk.heima miasto stanowdoby naJdaJe_i rozwmi~ct fonn~ dru. giego typu solidamo8ci. Tak d.alece jest ona odlegla_o~ pierwotny~b rcali6w, ii w efekcie rodzi si~ w ludztacb ponowne pragrueo1e budowama, chocby czasowej, solidarnoSci mocbanicznej w postaci r6inych stowarzyszen r:zy zwi~6w wyznaniowych. Jeden z para.doks6w nowoczesnosci to pr6ba pogodzenia pragnien sprzccznycb: zachowania niezaleinosci i od r~ bnosci wlasntj egzystencji i zapewnienia sobie otoczenia owej 'spolecznosci ludowej', gdzie identyfikujemy si~ bez wahania ze wsp6lblimimi jako reprezentantami jakiegokolwiek. ladu o bardziej trwalym charakterze. wtaSnie o stworzeniu tak.itj grupy marzy Vonnegut, cumu daje wyraz w wielu swoich powie5ciacb i ksiµ. kacb autobfograficznyc~. Georg Simmel przydat naszej opozycji - nazwijmy j~ w tym momencie - 'swojskoSci' i 'obcoSci' dodatkowego wymiaru, jakim jest rozw6j w wielk:im mielcic gospodarki pi~. Obr6t pieni~za wiCl±e si~ najsciSlej z panowa11.itm intelektu, a czlowiek k.ierujllCy si~ wyl~cz.nie rozumem „oboj{:tny jest n.a wszelk.ie e.lemcnty IWoiScie iodywidualne, gdyz rod74 one stosunki i reakcje, k.t6rych nie da si~ z#ic jedynie w oparciu o logiczne rozumowaruc. Podobnie zaaada pieoi~ nie liczy ~ z wew~tr~ iodywidualno5ci~ zjawisk. Pieni~z bow~cm dotyczy tylko tego, eo jest wspolne wszystkim przedmiotoro, dotyczy ~artolci ~ennej, ktOra aprowadz.a wszelk~ jakosc i swoistosc do pytania: ~le? ~mlkie atoJunki uczuciowe mi~zy ludimi maj~ za podstaw~ cecby ind~id",81ne, podczu gdy atosunki oparte oa intelekcie posluguj~ si~ ludZmi tak jak liczbami (.„) Tak odno1i ai~ mieszkaniec wielk:iego miasta do swycb d~w•.klientbw, ~eh, a ~ takie do ludzi, wobec kt6rych ma ~~ towarzyskie" 11 • W przeciwienstwie do stosunkow wiejskich ~da, gdzie wytw0rca i odbiorca ~j~ si~ wzajemnie, O'Llo· w ~opolitalay. ltaje ~ coraz bÜdziej 'umyslem licZllCym', porusza 5~ ~~tywoego tebematu czasowego' regului-cego wszelkie•• ltOIUllki .~ . :1 nu,lzyhldzkie- rodzi 1i~ w rczultacie typowa 'mentaloote

_„_

"• L

Parit 1893. · . . . • ••~ WfllliJch mlalt, (w:).Socjolog/.a, pnel. M. ~

..J•;o·516.

~

--·„

-

---- -

101 --------

wielkomiejsk.a' 1•~. Simmel wskazuje na jej podstawowe WV?ß"""' 'ki.. zblazowa• . J" .......n1 nie (efekt nad.uzywarue uciech zmyslowycb, nadmiaru podniet i trak:t · · · zed · , owania r6io.orodnos~1 pr n:i:ioto:-V P~ odni;sienie do pieni~za), reurwcr (opartll na skrywaneJ antypatu, ktöra moze stac sicr jawnym antago-l:fiZOleiiiJ i kosmo-- ~ polity2ID. ___.:..:-.--~-~~..:::-- .Nie t~~aj ~ednak, zdaniem_Simn:ila, szuka.C naleiy podstawowej przyczyny wielkorrue.Js~ego p{:du do_ ind yw1dualnej, 'osobnej' egzystencji. „Roxw6j nowoczesneJ kultury recbuJe przewaga tego, eo mozna by nazwae „ducbem obiektywnym". W j~yku, prawach, w technice produkcji, w sztuce, w nauce, w codziennym otoczeniu zawarte jest pewne quantum ducba, za stalym przyrostem kt6rego ducbowy rozw6j jednostki nie moie nad
.:~g~ ~~rllloi111it trarall ..Oc/ol,

Wlfirlawa: PWN 197•

Miasto i wie8 - opozxcja~i~~~~talgii

---

lb.id~,1. S17-S18.

'.ao" lbkfem;·„ 528-529. · · Mark ale dla ~by oczywikie ,wspomnieC tutaj o koncepcjach Webera, Coo1eya sa, i

_.., ~ akicu nie jest IO konieczne.

-

Mjasto j wid - opo~cja mit~mych nos~lgi ~

1

sonaliza.cji«, »rei.fikacji« i zniszczonej Gemeinschaft?"z Odpowiedz brzmi: ·_ .·_nie jeste8my, po c6i mityC'llle nostalgie. .. . . . . . ~· Chase i Shaw zauwai;yli, ie poj~e nostalgu rue 1est Jakiis ahisto?czn
go

- - ·- - -- - ~103

anonim.owej, . oznaczalby punkt zerowy kultury tw6rcze1·„ "'wyc· " 1~ t wo dobrobytu przyruosloby sc~~.tycyzm ~a s.kaJ~ ~g61n.ozi~sk_fl oraz absolutoy oihili1JI1. Trzeba przydznacd, zebta gr~zba J~bst przyna1mmeJ rowoie realna, a byc moit bardziej praw o po o na ruz groz a zaglady atomowej "2•. Do wspomnianych trzech waruok6w upowszechniania si"' nosta1gu·· od _ ' . Sh · " ,p a oych przez Chase a 1 awa, mo1..emy dodac jeden jeszcze; nazwi.Jlll . · 1 ' · 0 •· 1• Y go roe tr o p ol.1ta nosci
Podoboy motyw stanowi skcidin'ld uniwersaloy wzorzec literacki, eksplo-

atowany we wszelkicb moiliwych wariantach, a w Polsee znany pod na.zwci 'litcratury nurtu wiejskiego'. Jeden z jcj reprezentant6w, Heoryk Worcell, ootowal: „Ludowy to ja niegdys bylem, gdy na pastwisku pod lasem razem z innymi pastuchami piekJem ziemniald, a na polach, tchn'lcycb jui jesiennym ~. kradli5my rze~. Nigdy jui tak dobrej rzepy nie jadlem, nigdy ~ .iui tak nie smakowala, i oto wid~, ie moja ludowosc, podobnie }ak, ~ak ~CJ 17.epy, gdzie§ si~ ulotnila. I »Zakl~te rcwiry« jui nie byly ludowe, 1 moJ sposob bycia w Zakopanem tei nie byl ludowy" 26 • Mamy tutaj pozytywnll aksjologizatj~ stanu Jud owosci jako czegos na wskros autentycznego, .ci.ego~, eo traci si~ w momencie odejscia od rcali6w, na kt6rych 'ludowosc' st~ wspier~, b~ tel - do C?.egO WfOOC nie sposob posiadaj
„ ..-•• ...._.., •'--~-. Cywüizacja powsucluta i /oJl1ury narouo•tt, .J

·'»l --•L' ·J70.

•·•

.•

·

(

·)

w.

Podl11g nadz~i. Warszawa:

and Windus 1973, s. 289.

.,,...• „ . . , , Tlw, Cou11try arul th~ Ci1y. London: Cbattoli · · a ten tema1alzob„· Hl ·rvBunzta. ' ;;,_ ,"'~ Wr'OA•i w Gllwont. Wroclaw 1974, s. 60; b ZCJ n . W~o-

' „_.

,.Roc211lk Muze ny • ·

·'LlidowoJC jalco kat~orio sub- l ponadkulturowa, •

· ~·„

,„„ 159-170 .

-

•

WOJCIECH 1. BtrRSZfA

(smak r:zepy = rzepa 'wtedy i tam'). Miasto jest nieautentyczne, sztuczne, lconwencjonaJne, stanowi wsp6Lnot~ 'wymyslon(l'. Powiada si~ dzisiaj, iZ czym innym jest nostalgia modernistyczna, b~iica bermeneutycznym usprawiedliwieniem logiki kapitalistycznego rozwoju, a czym innym jej ponowe>C'LCSna postac. W tym drugim wypadku ujawnia si~ ona wla5nie tam, gdzie oznaki 'konca zorganizowanego kapitalizmu' wzgl~nie 'kapitali.zmu p6inego' Sll wyrainie czytelne21 • Nostalgia staje si~ w tym .kontekScie form'l kultu r owej praktyki; decentracja i fragmentaryza. cja wsp61czesnoki, wszechobecnosc ekonomii i kultury konsumpcyjnej powodujll, ii. jednostka zwraca si~ ku temu, eo pewne, minione, a eo daje staly punkt odniesienia. Wedlug Michela Maffesoli jeste8my dzis neotrybalni - nowoplemiennosc ta ma jednak niewiele wsp6Lnego z pierwotn11: postaciCl i struktur11: zycia na peryferiacb 5wiata zaludnionych malymi grupkami ludzkimi; jest to jedynie usilne poszukiwanie wsp6Lnoty, kt6ra pozwolilaby ponowoczesnej personie stac si~ ponownie osob(l28 • Ma racj~ Zygmunt Bauman zauwaiaj
Miasto i wie.5 - opozycja mitycznych nostalgii

105

odobienstwo i. logicwosc budowanych , . . h • ob, . . , antytetycznych, 'wczesrueJszyc P razbw rzeczyw1stosc1. Elementam1 budowanego 5wiata przed. · · k k . -1,.:.. d k · mJCJS O· ap1talistycznego S'l ti1.\U.e ys ursywrue czytane minione grand re' .1 , . ,r, fi lk I lid , . Gemeirlscha1 t, o cu ture, so arnosc1 mechanicznej kulhn·v cz· s. sw1at. .ak . ,, , ....... 1 p1erwotneJ, , ., . trakt 'Iudowosc1 Jest owany J o opo~esc o naszej przeszlosci, kt6ra nie tyle czy filozoficznym zap1sem pewnego obrazu swiata ile st · J·est naukowym , J. , • gl d , , anow1 trwalll wartos1,; sw1atopo Cl ow:i, ktor
.

.-~·

:a~ ltw. np. S. Luh, J. Urry,ne End of Organized Capitalüm, Madison: Univenity of Wis. . : : 1987; K. Stewan, Nutalgia: A Polemil:, (w:} Rueading Cultiirat A.nthTopo/ogy, ·Jed.), ~rham andLondon: Duke Univenity Press 1992, s. 252-266. Matreeo~ ~ De JlllM/flG: Putmodun 1WbaJizm, ,.Dmlp J1111a" voJ. JV, no. ":# L 144-145, ~ ~ Time of ~ Tribe1, .London: _,. ~9.!JS. . . · laUman, WkJ..oznaanoiC 11awoew1111. Nowo~~ pn:el J. 8aUJDlll. 0

:M.

..,,„,,..

199-3, •• 215.

w---.

. "'

·'

R-OMANA KOLARZOWA

WAGANCI, WAGABUNDY, MINSTRELE ... I WSZELKA MIEJSKA HALASTRA

'Rozwa2:ania o miejsk:osci s:i w tradycji europejskiej skaione nieodwracalnie. Na. intelektualnej problematyzacji miasta jako faktu spolecznego - ze wszystk.imi tego konsekwencjami - zawafyla aksjomatyka, mo~ kt6rej 6w f~t byl „z istoty" podejrzany. Nawet przypuszczenie, ze w gtWlcie rzeczy m1asto jako przedmiot rozwai:an nie bylo traktowane w spos6b nieuprze·dzony, nie· wydaje si~ zbyt daleko iditce 1 • Bez wzgt~u na ch~i i nad
,

~

'•

•0

•

.~

•

••

C•

'

•

waganci, wagabundy, minstrele...

ROMAN A K OLARZOWA

108

sztuka, w szczeg61no5ci literatura. Nawet rozpatruj~ tzw lit

wanym standardem opisu spolec~osci, bylÖ opisywanie m i a s t a j~o ir6· ko ·u czynnika destruUJllc.ego lad do s konal y. Jak wiadomo, dla ruepo ~ , . ,. . kt ) .. · •- · · teorii ma eo najmniej c.echy Gesli rue cbara er utopu ... to znaczy Wl\!..SZOSC . , . . · · · · ·ed k dlli>' nie tyle do opisu rzeczywistosc1, Jle do przedstawiemaJeJ ru os onalego

w

\

1

ten

czczosc

., •'PfzykJadelil ltM.,_.

~-ai:u lrzede&o pnejrzyicie ~:MI B. Prmtqe, ChiYa/r.y: A S.t. to Ow1rote IU f ~ _,„„,Cillllc;" and C~llb„ ~NY J92a. . U . Clwnbertin, op. Cit.; D. Hcrlilly, JI~ Cultvn ~ Soc#ty, NY 1968.

.

np. encyklopedyczne J pod..Ocznikowe defin.icje wytwor6w, kul~ w~~ej, . al · w ten sposob w historu tanca

"-"".'llfl za ~~ cen~ wyszukuje 51 ~ folklorystyczn!l gene ogi~.

.

~ 'lVYltc'mic talice ludowe oraz dworskie.

.

··

nkuJ"e

. „ : ."! • „t. J,...S w. -. . . ....__Oeks .i..;e obecny w SwiadomoSci potoczne.i .1 waru zywy, tm. jCSt ""'"'" YJ"' . eceywistym J

4

..

pan

._..,.

:.:IWB o tym 0 . VOlpe, Mo'Plme~tt .re/igfwl e set;e ·~ticail M/la $0Cietd medievale itallaNI, '13-:tt ~l; por. tat J.R. Strayer, On the MMiMVal Oriflns of tlw·Modun. State, Princeton 1970,

tur

· , be ,. · era ~ mieJSkll ' dostrzee mozna wyrazni\ o cnosc tego stereotypu6. Wrorcowym przykladem moie byc tetralogia Lawrence'a Durreil K · ki. · · · . a. wartet aJeksandrYJS posw1~ny ~est -~astu ... ale jego bohaterowie dzielit si~ wedlug bardro p.rostego klucza. Ci m. 1e J s c y - Justyna i Nessim Hosnaw·, Pursewarden, Clea, Balthas_a.r, Scoob1e - to Si\ postacie „niekompletne". Dziwacznie zuboio~e, ~~baw10~e 9'~Zda na swöj sposöb) czegos niez~nego do „i:ycia pdnit p1e.1"S11l . Przectw1enstwem „ bezwyrazowego", neurotycznego Nessima jest „H~snani z ~ust_yni:', ~~- ~olacja w wiejskich dobrach przydaje Leili Hosnam, prawdziweJ egipskieJ dan11e, tej przenikliwosci i gl~bi duchowej, kt6rej nie ma ani „swiatowa" Justyn a, ani iadna z aleksandryjskich. Nie ma jej nawet pelen intelektualnego dystansu pisarz, Ludwig Pursewarden. Owszem, jego wlasnie iycia miejskiego, polityki i zbytek wyrafinowania skloni do Smierci. Justyna odnajdzie spok6j ducba w kibucu, a Clea osii\gnie dojrzalosc z dala od miasta. Nie w tym rzecz, jakoby Naruz czy Lcila byli szcz~Sliwsi. Nikt nie jest szcz~liwy ; i nie o szcz~cie tu 00.odzi, a tylko o to, by bobater nie byl karykatur(l w nieszcz~ciu. Jak Scoobie. Jak M elissa. Fizycznie kaleki, fanatycznie i niedorzecznie zakochany - Naruz nie jest imieszny. Ale Na.ruz nienawidzi miasta. J cst obcy miastu. ..., W g.runcie rzeczy Kwartet jest opowicicill o ofiarach miasta, jeszcze jednll wersjit kulturowego mitu, kt6ry ka.Ze poszukiwac nadziei na spelnienie w ogrodzie, w oazie... B~ kaie wieny6, 2e w talcich miejscach, nawet gdyby spelnienia nie bylo, znajdzie si~ przynajmniej ukojenie, spok6j niedost~pny w micicie7 • Moma powiesc Durrella uznac za odmiany „literatury z te~ naukowll", za wspökzesne wcielenie teoretycznego pewnika, wywiedzionego z teorii tr6jpodzialu spolecznego, ie kultura jest toisama ze „sztuki\ wysokll" oraz folklorem. Cokolwiek jest posrodku, jest „ w zlym guScie". A po$rodku jest, OCl}'WiScie, sztuka po pu 1am a 8 . 1 tak w niedopowiedzeniu ro7.dwaja si~ to, eo wedle statycznego wzorca spoiecmego mialoby uchodzic za jedno. Rdzeniem okreSlenia s~tuka. po ~ pul ar n a jest populus. Zatem _ m6wimy takie o sztuce ludo~eJ. Tyle ze teJ .mitjskiej, traktowanej z tym samym uprzedzenicm, eo s~o mi~sto. .W jednej przynajmniej d.ziedzinie artystycznej obraz ten Jest r~itco sp~~ ny z histori~. Trudno sobie wyobrazic histori~ muzyki zacbodnioeuropeJskieJ

wyobra.Zenia3 • . . • . Atoli racj~ mial Wilhelm z Baskerville, gd~ wulychal, ze nie spotkal J~S~ machi.Jly, kt6ra - doskonala w opisach füozofo~ - _b ylaby doskonala w uzyciu, gdy tymczasem nigdzie nie opisany n~z ogro~ Jest ~atny do ~ego celu. doskonalym wizerunku spoleczenstwa rue bylo m1eJSca _dla m1asta - eo znaczy, ie specyfika jakosciowa tej struktury pozostawala rue rozpoz:nana. M iasto istnialo jako opozycja (teoretyczna) wzorcowego modelu stanu trzeciego"". Nie - ulegle, nie - pokorne, nie - kontentne z wyznaczooego mu miejsca w og6lnym porZlldku jawilo si~ miejscem swobodnej aktywnosci c i e m n y c h s i l. N awet w uj~ciu lagodniejszym pozostawalo miejscem. WCllpliwym, gdyz 0dleglym od natury. OczywiScie, r6wniei od natury silnie steoretyzowanej, a na koniec zmitologizowanej do postaci ogrodu rajskiego i w 1ym ksztalcie podj~tej w Roussowskiej metamito logii p o w rot u d o n a t u.ry. Utrwalilo si~ wi~ wyobra.Zenie, ie miasto to jest „substancjalnie" bardzo wiclka wid, ale duio gorsze, bo z natu.ry nieposluszne. Sama rozleglosc oraz liczno5c mieszkanc6w byla dostatecznie zla: utrudnialy bowiem skuteczn~ · · kontrol~, zar6wno zewn~trznll, jak i wewruitngrupowll. W m i es c i e l a t wo Si~ zgub ic - CO znaczy przede wszystkim: latwo UWO)nic si\! od oadzoru. Za takll interpretacji\ najpowszechniej przyjmowanego zagroienia ze strony pliasta, zmitologizowancgo nast~nie do an o n im o wo s c i w t 1um i e, przemawiajll typowe .regulacje po~ wewnlltmniejskiego. Uwainiejs:ze przeSledzenie przepis6w porzitdkowych, zawartych w kodekaacli oraz nadaniach miejsk.ich, pozwala zauwaiyc nieustanne d~nie do ~cenia populacji miejskiej zwartoSci wzo.rowanej na struktune wiejskiej. . Taq wartoSc mialy przede wszystkim struktury cecbowe oraz zwilp:aoe z nimi podzialy dzielnicowe - na.rzucaly przyp~anie do zaj~ia i miejsca, pozwalaly ~ wzal~ll stabilizacj~ li_czebn!l i te.rytorialnll ok.reslonej populacji, a tym sa: .plYID spnyjaly utrzymuju nad Jli4 i wewnlltrz niej .systematycznej kontroli5. i • WyQbr.a.Zcnie powyZ&ze nie sprzyjalo postrze7.eniu kulturotw6rczcj roli ~ata.. Owszem, utrwalalo stereotyp, wedle kt6rego prawd.ziwie tw6rczc :ir6dlpdt\ll'Y tkwill w na~.. Wlltek J>o4e.}mu~· i. pGdtrzym.uje talcie s~a „ , '

109

· ' ·"

••

' _

·

-~ ntleksJi, gdzie obraz potoczny utoZsamia .si~:~ei:;,wsb apol~getyka

. ·• prZylhl&o wapOlcnalej tuJtune muzycmCJ . .. uzyil 5rodka" ~ i awmpnty, prQjmu~ a doM ni~~ depc«J8CJl ,,m , · .._tu: albo S!Nb, albo FoWor. ·

------

no

••hrDoad Hofiby ff, ,.,.._, A

„.

j

P.1)}4.1-.~:,,._ ----~--

„...,.....

(op. cic.); " ............ H~ tlf Ewopo1 HY..1951, t D, 1. HM1Ct

eil., •• ß.n,

r.: '•!->.? 7f,' >< s

.

·-~

OJ

ROMANA KOL.A ti.ZOWA

112

„ , p b z1a odzcnia tego wyobraienia, swoistego „zagadania" _ 7.c ciJanskila. L ~6 Y.d aJ81.„„wanPi _ byly licznc, ac1Jcolwick niezbyt udanc. Milosc to 0 ro OllCl wy1 e .,., -J •• • . • . . • • • · -,,i ·e zmyslowa· dwornosc JCJ prz.eJaw1a sie nie w asccz1c leC7 ta JCSl Jciunoznaciru ' · k k , ' · . tr-"t ;te '·obict"'J 'ako stron~ czynn~ zw1cµ u, tora ma dobrc prawo W tym, zt CU. UJ A. T • • • ~ • 12 ustaJae jego waruoki i szukac w ~tm. wlasneJ. p~zyJemno. c1 . . 1 · t t „... .,. ,...,„,....., J'ak wielkie pot~p1en1c wywolata R oman de la Rose WJe CC JCS U ..,...--r-, . . . . ' 'f • k · de Troyes, 1·cdnego z naJWyb1tnJeJszycb truwerow. . aJ .a . odyfikacJa Cbret1eoa ·a wiary w milo8ci oburzyla nie tylko teolog 6w, · c r6 wn1cz 1.nakomi4 wyznant . . . k b. . b . d J tk" Christine de Pisan, a to z.a... przyp1sywame o . 1ec1c czwsty u 1 . pOC T > • • • ' • ('t Opr6cz pie8ni roilosnycb istnialy r6wruez p1csni po 1 yc-1.ne.' w tym znac1,na c~sc 0 cbarakterze k:oroeotarza do wydarzen aktualnych . 1 nie byly to bynajmniej utwory panegirycwe. . . . . . . . formalnie tw6rczosc trubadur6w, truwer6w 1 minezmgerow dz1c11 s1~ na ballady ( canzo, Barform), chansons, rondeaux i wyksztalcone z nich vire/aisse.v oraz formy dialogowane: teruo, jeu parti, alba. Wsr6d chanson.v na uwagy za.sJugujc chanson de tolle, kobiecy odpowicdnik. chanson de geste. Przyu1anic k.obiecle prawa do wypowicdzi epickiej bylo tylei innowacjWD1a trzyzwrotkowa. Zwrotkf poprzedza dwuwicrszowy re· .fren A; jlJ cmry weny muzycmie maj, uJdad bbA - refren jest wi~ r6wniei druM CJ.tki• zwrotki. Caly ae~ to .i4 bbA. ..4.

Typowym przykladam Pnebztalcai podttawowydl form z tw6rcio8ci trubadur6w• truwer6w i mineziopr6w Jeit frotto/a, pie66 atroficzna z XV

~~~ to d°'6 wyrUile I& ~ lusibuJe - dla katar6w ..t1 byl IJ17Acllan. 0 ~ ~VoJpe, . .~, . ~ ..t.111D1p wyklucraJ"'9 pocqaie byly „aytll ' 11 1.& D. ffdym, op. llit., t. 19J ! a.

:.--1'.-

w~ci ,

wagabundy, minslrclc„ .

11 3

w., prowad~ca do fo rm y madrygalowcJ· Naslr-puJ'c l .„ · . . · " u uozn1cowan1c scberoatu tckstu 1schcmatu Calosc d:t.icli . . . muzyczncgo. • . · ·si"" na c·ztcrow1crszowy refrcn j 6-8 wcrsow;i slro f~. w ktorcJ wyrOinia si„ 4 wersy mut· ·· . . " · aCjt 1· 24 wcrsy \IOJty. Pclny schcmat pr2cdstaw1a Sly nastypuj<1co: tckst: rcfrcn _ abba· mutacia - cdcd; •volta ·- da; rcfrcn ahba; muzyka: „ ab·" 'J • , _ aa·, ,,_ b·" , - a'b . EwoluCJa ta. wbskka'l:UJC ~a dalcko posuniylit komplikacjy utwor6w, przy r6wnoczesnym 1c s rocen1u. Wymien.ione form . y przctrwaly w muzycc micjskicj na calym kontyncnc· . 1e. Jcdnll z naj bardzicJ godnych uwagi poslaci lcj tradycji jcst angiclska opcra balladowa, fo rma prckursorska 1.ar6wno dla opcrctki, jak i dla musical u. Pokrewienstwo z ni;i wyk azujct hiszpanska zarzue/a i francuski wodewil - czyli mieszczansk.ic tcatry muzyC'lJlC. Jcd nak n ajcick aws2~1 kontynuacj
--··----· 0 ZWi~h pomi{)(lzy wq.tkaml worcwAci mlnc-1 mo,lstonJngcr6wa muzykll p6Zl\orom~~­ 14

t

iy~ ic>b. C, Uvi-Strauss. Od Clll'lt/Jlno,;, Troye.t do Rlcharda Wa11nirra, przeld. L. Kolanklcwicz, (vr.) SpoJl'Unle z .oddall, Warv.awa 1993. s. 360-3114. . . u Powolywano lit lu na Arystotelcaa. Zob. Arystotelcs, Po/11y/co, prz.ekl. L. Ptolro~c7~ 1964, e. 321 - 36(). Obftzernic iagadnicnlc 10 polrak towal W. Vetter, Mythos - Me o..r, - &!Mtlca, Lai.pzla 19$7, t 1, r. Die ontllct Mu.Y/Jc In d" ßtle11cJ111111R durch Arlstoteft.t. · 11 "' ~b • Wiykltuly o tstttyct, 1. 1 , · 11 To Pl'Zlkonanle jeal tei najzupolnlcj oczyw•·...te dl 8 Hcgla. l.M

w.,._.,,.

t.:lU.173. ~Or &'*>wo roawaia to apdnienle C. Dablhaua, Amator 1pro.rtok w hlstorli rrw?)lkl, {w:)

~ ,~.t.b.t~ I IMI .rllldto, pnekl. A. Bucbner, K.r&k6w i 9n.

ROMANA K OLARZOWA

114

uksztaltowalo to, co sklonni jeste8my uwaiac za istotnie wysokci kultur~ DlUZyCZD!l.

, .

.

.

Nie od ro!czy ~e zaznaczyc 1 to Jeszcze, ze doprawdy trudno sobie wyobrazic technicznii stron~ muzyki bez. kul~ry ~i~skiej .. nieblahYlll stopniu wsp61tw6rcami muzyk.i artysty~eJ byli ~~ec1ez rzem1eslnicy wytwarzaj!lCY instrumcnty. 1:u nas~pu?e pr~wie ~ru~e kol~: cechy lutnicie czy (dla przyldadu) wytworcy klawik?rd~~ we pros~rowaliby tak znakomicie, gdyby nie popyt na ich wyroby. Rowwez gdyby rue praktyczne znawstwo tych wyrob6w, sk.lan.iajllce do innowacji i doskonalenia instrument6w. Nareszcie wychowanie. Ot6i znajoniosc przynajmniej podstaw muzyki, w tym praktyczna umiej~tnosc gry oraz spiewu byly integraln~ c~ci~ edukacji w wyiszycb i srednich warstwach mieszczanstwa 18 . Najwdzi~zniejsza publicznosc koncertowa to byla publicznosc miejska. Wiele bywalo w tym kabotynstwa, a salon pani Verdurin byl tego najlepszym przykladem . Ale tei Proust, dajiic k:arykatur~ mieszcza.tisk:iego snobi.zmu na Wielkct Sztuk~, ani trocb~ nie schlebia arystokracji. Pani Verdurin ,„wysadza si~" na wielkie cierpienia i wstf'Z!l.Sy ducbowe, doznawane za spraw:i muzyki - ale dla r6wnowagi beau monde, za~zony na jej koncert prz.ez pana de Charlus, nie r ozumie z tego nie a nie. „Najgorsi s
'V!

0

~„

··

„. n;;.;;~-:.~~

11 0Nll·· _... aa,ti

C.

u

i zw:aeaiu w nim eatetycmcSo po;mo-

Waganci, wagabundy, minstrele...

115 deprecjacja muzyki, najbardziej miejskiej sztuki De . . · ' ki , · preCJonowanie muzyc nego gustu Illleszczans ego, rowniei w jego wersi' · fi . z, .d k kl o K . ~1 niewyra l.llowanCJ moi:e miec tylko JC en s ute . tokolw1ek za naszych czas, bl . . ' . · k -„20 ow uzrul przeCiwko saIJlCJ ,,llluzyce rozryw oweJ , w tym tej podawanei pr„.... Beatl , 'l d ' · kn ~ ......„ esow oraz Cohena (il ~ tam s a ow P~~ yc~, archaicznych form muzycznych...}, ten m na eo zaslu±yl. Upodoban1e do. d1sco - pozostaJe ~ . . . polo zamiast do Schuberta rue bC'L zwiµku z aksJomatem, ze liczy siv tylko sztuka wysoka 0 a fi lk.l · b. · · dal r z o or w naturaln eJ sym 1ozie 1 z a od miasta. ' 1• Swiadom tego byt Proust, pis~: ,,Detestez la mauvaise musique, ne Je meprise ( )S · d I' · zpas ··· a l'hist os.re pla.cen ulled ans e art, est unmensedans l'histoiresentimentaledes " !Cs" M Pr .. I . p . 1971 ,,., socie . • . oust, Les Pla!Srrs eJ es Jour, ans , uoge dt la mauvaise musique, s. 235. io ~b. C.. Dah.l.b_aus, 0 ~iewiftn:u_towiecznej muzyce iredniej, (w:) op.cit„ s. 470-487. Pozwolilam sob1e na mezgod~ z Jego Opl.Ill~ por. Roman1ycZ11a religia sztuki i eo z tego wyniklo (w:) W krfgu romantycznych inspiracji, red. T. Brodniewicz, J. Tatarska, Poznaii 1993. '

RYSZARD RÖZANOWSKJ

SZOK 1 PRZEzYCIE ALBO „ODRAZAJ;\CE DOSWIADCZENIE EPOKI WIELKIEJ INDUSTRIALIZACJI"

Jakkolwiek doswiadczenie utracilo w filozofii wsp6lcz:esnej swoj
G. S~th, T1tinking Trough Boijamin: An /1t1roduc1ory E.t.tay, (w:) Benjamin: Philosophy,

Aat~tlu, Hutory; O. Smj!h (ed.), Chicago 1989, s. XII. •2

.

P„Klumme, Zw Kc111uption dudialtktisdit11 Bilder, „Text und Kritik" 197_1 , z. 31/ 32: Walte~

BriJamlll, &. 80; por. lakie 0 . Kur~ B<11jamin: kritischer gelesen, ,,Philosophische Rundschau · 1976, nr 23, •· 168 n. .' P0r. U.Scbwan, Rtttatlk /(rillk llfld a11tizip1Lrte Utopie. Zwn geschichtlisclten Gthalt ässthe· . tilchtr Erfaltnlitr ln /Mn Tlttorwn von Jan Mukalovsky. Walter Bt11jam~ ~nd 1!'eodor ~~ Ador;o, ~ 1981 s: 104· J Haberma.s Jkwu"tmachmde odtr retttndt Kntik.. D/.t Aktualitat Wa ter ...,i...;;.;:L · ~ ' • • '>' .• Waller lk· ~. (w:)' Zw A.knialitat Walltr /knjamlnJ. Au.v ,'4n/aß des 80. GwumtagJ v~n . • M 11'8.;r- ·s· U · . . K R G clfralll Der hutoriscne a.,...•...._

.

„

llleld (ed.), frankfürt am Main 1972, s. l 73n„ · · · r

. '.

·

Übtr dm

~-~ "'°1d1ücltir H/.Jtoriktr. ~stflG" ., ht•" ,,..._...1..:~ · Zum Motiv der Re11U11g ifl Walter Ob ßtllfaJl"'Tt.S_ de BtgrV' uef . escruc • ·

vw ,-r O:_ucltklik'', (w:) Materialitn t u Benjamins Tltesen „ ~ " .YJ , • ~..,,.,, l1tln,r•tatlOM11, P. Bultbaup (ed.), Frankfurt am Main 1975, s. 221.

R YSZAR.D Rö!ANow ~

118

~k i przeiycie albo „odraiaj~ce doswiadczenie epoki.„"

119

Karol Sauerland podkreSla wiel.kie znaczenie tej kategorii w calosci jego dzie! 4 Teoria doswiadczenia ~nj.a:runa j~t p~eci~ wszystk:.im ~stori~ up~ doswiadczeoias. Seenil, na JakieJ owa histon a si~ rozgrywa, JeSt n owoczesne miasto. Poezlltek procesu za.rysowanego w artykule o tw6rczosci Nikoia· Leskowa or~ w s?1dium kjfku .m.otywach u !laudelaire'a ~acza poj~: doSwiadczerua, Jc;tore ~n~anun wiiµ.e ~ ~s;ac1ll n~atora 1 osadza w eJ>Oce archaicznej oraz sredn10WJecmym rzem1osle . Rozw1ni~ty w ten spos6b modet kolektywnego, naturaloego doSwiadczenia, przekazywanego w opowie5ciacb z pokolenia na pokoleoie, stal si~ jui jecinak historycz.nq przeszloscici. Koniec tego procesu oznacza rzeczywiScie wyga8ni~ie, utrat~ zdolnosci op owiadania. Ale nie tylko. ZastanawiajllC si~ nad wsp6lczesn1t- cywilizacj~ Benjamin formuluje dramatyczne pytanie - czy w og6le jeste5my jeszcze w stanie zdobyc jakiekolwiek doswiadczeoie? Nowoczesnosc jest, jego zdaniem, czasem, w ktö· rym. kategoria ta coraz bardziej traci na wartoSci, a posiadanie doSwiadczenia staje si~ problemem. M6willC o dewaluacji doSwiadczenia podczas I wojoy Swiatowej Benjamin dostrzega w niej wyrainlt- cezur~ historycznll. „D üSwiadcu:nie - pisi.e - zdewaluowalo si~ i wyglllda na to, ze staczac si~ b~e bez konca ( ...). Wojna ujawnila ten proces, kt6ry od tej por y nie jest w stanie si~ zatrzymae. Czyi: po i.akonc:z.eniu tej wojny nie i.auwazon o , ze Judzie w milczeniu wracali z pola walki, nie wzbogaceni, a uboi:si o bezpüSrecinie doswiad~e? T o, eo w dziesi~ lat p6Zniej wylewano w nadmiarze n a karty ksi
nycb, ksztaltowanych przez wiele pokolen' Strukt . ur sensu 1ch · , · Juj!lcej dotychczasowy spos6b zachowania si . 'ln •. . waznosc1 reguwszystk:im za8 ostateczoa. dewaluacj~ trady~i;~ _o~y IJe~oste~, przede

jeszcze spotyka ludzi, ktörzy potrafi:i cos po~; ~ o~wia~~· ,,K.to szych przyczyn tej dewaluacji Benjamin szuka w poczatkp owhiedziec. ?lieb~ . ol . tw . . ki . ac ery nowozytne1 1 sp ecz.ens a mieszczans ego. NajwczeSnieiszym b. . .? . .b . eclni ~ o Jawem zaniku mofü wosc1 e:zposr ego przekazywania do.SWiadczenia · t d1 • · . . . · •· D dzi ]es an POJawierue si~ powiesc1. o praw wego upadku doswiadczeru·a d h dzi ·ed . .. . oc o . J nak w XIX 1XX w1eku za spra wa. gazety oraz informacii kt6ra staJ·e s1•p ...1' • dki . . , . . . . ~ , "yownym sro em pa.ekazywarua Wladomosc1. NiemrueJ, Benjamin wyrainie podkr ·1 · · ·ad · b es a, ze rozk1ad d oswi czerua y1 rezultatem daleko idiicych pri.emian · al · h · · w wem wszystkich. dzi'edzmac zyc1a spoJecznego. Ich szers~ charakterystykP rzedsta · " D ' l ki. d. "P wia w CSCJU zze o szt~ ~v obze reprodukcji technicznej oraz w drugiej ~ci artykulu o Baud~lrurze . K.rytyczny stosunek Adorno do ukonczonej w 1938 roku pracy Pc:-ryz ~I _Cesarstwa wedlug Baudelaire'a, zarzucajJ!cego autorowi n~gr-omadz~~e V: rue! spo~~o-historycznych fakt6w ijednostkowych motywow z pomrm~1em ich UJ~Ia kategorialnego 10, sklonil Benjamina do przedstawienia w zmienionej wersji cz~ci o jläneurze rozwaian o charakterze bardzi~ teoret~cznym, kt6re moglyby stanowic podstawc; p6iniejszej racjonalizag1 matenalu empiryczoego. W ten wl!lSnie spos6b powstaly zupelnie nowe fragmen ty o Prouscie i Bergsonie, o poj~iach „szoku" i „przeiycia", przede wszystkim zas 0 tlumie i miescie, produkcji przemyslowej, analogiach pomic;dzy graczem a r obotnikiem zatrudnionym przy taSmie produkcyjnej oraz o doSwiadczeniu auratywnym. Gl6wnym przedmiotem teoretycznych rozwaiall w artykule o Baudelairze jest spoleczne podloi:e „zmiany struktury doswiadczenia" 11 . Benjamin swiadomie wstrzymuje si~ jednak przed natychmiastowym i bezpoSrednim wejsciem in medias res. Zgodnie z idell „ przejscia", jak~ interesowal sie; w Jatacb dwudziestych- w zwi!lZku z transformacj1t literatury od romantyzmu do wczesnej modemy oraz przejsciem od sztuki buriuazyjnej do sztuk.i proletariackiej 12 , prowadzi.sw~ opowie5c bez wyrainej „osi". Pr6buje najpierw zebrac i opisac ~ncttrzne przejawy tej zmiany. Jednym z nich jest nowy typ odbiorcy poezji lirycznej - „obhidny czytelnik", ewokowany przez Baudelaire'a w wi~ Otwierajitcym cykl Kwiaty z/alJ. Innym symptomem jest powstanie filozpfii

_o

4

:1-·-·

Por. K.. Sauerland Walta JJm;,..,n. .:...L.• fi .:. .r-u teOl'etyk wsp61aesnej kultury, „Studia Filozo ICZ· • m "'> 1. ~JI K. Sa1-'ea.I 1"'.....o.-· • .1-~·-'- LJJfrl/-• ~ (w:) . • . - - . • .--.,._ie 1 WUJIWIUUO~, czyli raz je.rzcu o "'„_

„c '.

• ne" l97I 149-ISS.

.•

~ Od Diltlteya do ~tloma. SqM/ia z e.stetyld niemieckiej, Warszawa 1986, s. 7,

s.Par. U . ~ -.W~isdier .., . . . . , ..•-
Par. w.........., ~ ~ ·~

c....;ei,;

.·

1

W. Benjamin, Erfahnutg und Armut, GS Il, s. 214. . . Por. W. Benjamin, Dzielo sztulci w dobie reprodukcji technit::ZnLj, thlm. J.Sikorski, (w:) TW
.

jamia, ~~~non Werk Nikolai Larkows, (w:) W. JkltFrutrurt Mlia joan L. ß{d~ cyt. jako GS)., R. Tiedemum, H . SchweppenhiUSCf (ed.), B. Ser:olfflh,.'~ '~ 4~; W. Beajamjn, 0 kilb motywach "JJaw)eiaire'a, tlull\. ? •W , ~ ihr~ l970, nr.S, s._~-84; nr 6, s. IOS-117. . l cW M •sie, a. IS2.. • J. 439; thua K. Sauerland, (w:) K. ~. PrtliJd

a

Por. W. Benjamin, GS I , s. 1093-1101.

·

· u W. Ben.iamin,·O ki1Jcu motywach u Baudelaire'a, s. 70. . , u Por. B. Re~ LiJeraturJzacja iyda", czyli o zamylcaniu wtiwersum dyslausu lite~a~g~, ·~·'YSJ' w ckalej lcallJStrof'~ ... „ ObecnoJc JValtua BenjamÜlß '-' lcultune wsp/Jlc„esneJ, · -._-hniszewska (red.) Warszawa 1993, s. 96. . Ji · 'ezdolno$cia do ~4~ 6w charaktC:,yzuje si~ z.daniem Benjamina, brakiem wo i m -

.t) •

L--"'----·~---------""'-'-~~.._~~...:...;.___;_~~_:__;~~·,~·,.-~,& --· = :

~k i przefycic albo „odraiaj~ce doswiadczenie epo.ki.."

zainteresowanej „uchwyceniem ' prawdziwego' do5wiadczenia, w odr6inie . . ,. al" lllU od doSwiadczenia, kt6re znajduJe swoJ w~raz_ w znoi:n . izowanym, wynaturzo. nym bycie cywilizowanycb mas" 14• BenJamm .w;:1men~a .tu filozofi~ iycia, ale uwag~ koncentruje na dziele Bergson.a 1!'aten~ z p~mz~c .. S~tur~ doswiadczenia ok:reSla w nim struktura panu~1. „ W 1stoc1e dosw1adczenie jest tak w iyciu kolektywnym, jak i p~atnym, kwes~~ tradycji" 1 5 : ~ilozofia w' tym uj~ciu bylaby pr6bll uchwycerua ~ego, c~ nalezy do prze~l~sci. Autor Pasaiy podkr~la jednak, ie Bergson „ru~ zai:n1e~za dokonywa~ ~1storycznej analizy pami~ci, odriuca wszelkll determmaCJ~ h1storyczn~ doswiadczenia. Tym samym udaje mu si~ w znacznym stopniu u~~ przede wszystkim ~lj~go zetkni~a z doswiadcze!}.iegi, z kt6rego wyrosla jego wlasna filozofia, albo raczej przeciw ktoremu si~ ZWCOcila. Jest to odrai:aj~Ce, OS}epiajllCC doswiadczenieepoki wielk:iej industrializacji. W oczach zamykajllcych si~ przed tym doswiadczeniem powstaje inne doswiadczenie, bardziej zupelne, kopia stworzona jakby spontanicznie" 16 • Adekwatnym podmiotem takiego doswiadczenia moze byc wedlug Benjamina tylko artysta slowa. D zielo Prousta W poszukiwaniu straconego czasu trak:tuje w zwiµku z tym jako prob~ uzyskania „metodll syntetycznll" doswiadczenia, o jakie chodzi Bergsonowi. U Bergsona byla ono kwestill swobodnej decyzji,' u Prousta daje si~ natomiast zauwaiyc zanik obiektywnych warunk6w takiej spontanicznoSci. Benjamin pisze: ,)e· dyoie przypadck, 7.daniem Prousta, decyduje o tym, czy czlowiek zdob~zie jakie8 wyobraienie o sobie samym, czy stanie si~ panem wlasnego doswiadczcnia: Ta ~ei.nosc od przypa.dku nie jest bynajmniej czyms oczywistym. ~e~~trzne bodice czlowieka nie Sll z natury tak absolutnie prywatne. Nab1er~~ll tego cha.rakteru dopiero w6wczas, gdy bodice zewn~trzne zaczynaj~ traac szanse na zasymilowanie si~ w jego do5wiadczeniu" 1 7 • llenjam~a bardzo interesuje fakt, ie wraz z pogl~biajllCll si~ industrializacj:i, - k~~tr~ pr~~cji i pn,eludnicniem, masy wych~ na ulice wielkicb ~ast. Zmiany, Jakie dokon.aJy si~ w doswiadczeniu, staj~ si~ bezposredni0 wid~czne w amorficznym tfumie, kt6ry w dziewi~tnastym wieku staje si~ w~~~, tcmatem lieznyc1' powieäci. Wiktor Hugo jako pierwszy przeroawia wlaSnie. do· thmm uio..1- · p . M.1stnem ga~l~· .-1n. b 1E - tut-.·•-:. '''.~· iY~iunzcy, racownrcy morza. ~°::: Sue. Be~anun przywoluje r6wnic:Z opis z mlodzieii.czego d~da . '!Y. stal 11~ preludium do jcdnego z tcmat6w marksowskich: ,,M1asto; takie Jak Londyn,• po .... "" . . · · docbo"-.. a.wrym mozna una..1„owac godzinam1 rue ~ nawet do l\t\t"'7"'tku i: .1. • • · """" li koici . 'I r~. . Ouca 1 rue natrafiajllC na najmniejs74 ozna.k~ _b ~po to przea,ez rzecz osobliwa. Ta kolosalna centralizacja, to skupienie kanceatraqä. ~ rw&~ _ _ -. . . . i u1na4nia m~ odbi -„..... .~ .Jlllt mu obcy spieen, ttöry ogranicza zainteresowai»8 rn. Wybül llf otolo polowy ubieglego stulecia. 0 }j/Q U !fiiilan._1. 70, ~II ~'a, 1. 70.

. •• w...... 1C

ltildcm.

17 . . . . . .

s. 11:'

„..,

121

dw6ch i p61 miliona ludzi w jednym pu.nk:cie ustokr0 tn1. . , i p6l miliona („ .). Ale dopiero p6iniei odkrywa . 1ko energi~ _ty~h dwoch • :J sitr, osztem Jakich ofi dokonalo s1~ to wszystko. Gdy kto powal~sal siP kille d . . iar • · wt d . . " a ru po g1ownych ulicach (...), dop1ero e Y spostrzega, ze c1 londynczycy musieli· pos'w· . , . · . t{le1c naJ1epsut ~tk~ ~ego czl~~1~nst_wa, a~y dokona6 tych wszystkich cud6w cywilizaCJI, od ktorych ro1 si~ 1c.h m1asto, ze ogromne drzemi~cew · h sily . · 1 l.._ : 't' ruc b. me, zostaly urucbonuone, ecz st1Ullllone (...). Ju:Z thun uliczny , . ma w so 1e cos odpycbaj!l-cego, cos, przec1w czemu buntuje si~ natura ludzka. Czyi te setk. t · · ' · h k1 · • , . 1 ySI~cy Iudzi z roznyc ktorzy tlocut si~ obok siebie, f"n.J. • • , . as_1 stanow, . -~Jz rue Sl! ow wszyscy 1ud ~i , ma3Swiadczenie z przesz!oScill. W charakterystyce Berlina Benjamin si~ga do opowia~ani~ E.T.A. Ho~­ manna Naroine okno. Przedstawiony w nim opis tlumu, 1dyllicwego p~­ wieJistwa masy ludzkiej w Londynie czy Pary±u, „stanowi zapewne J~ll z J>ierwszych prob uchwycenia iycia ulicy wi~kszego miasta" 21 • Targowisko 11

lbiclem,1. 1 • .76-77; cyt. za f . Engels, Poloienie klasy rohotlliatj w Anglii, (w:) K. Marks, F, ~ Iniaa, t. 2, Warszawa 1961, s. 299-300. u hr. K.R.. Greß'rath, Metaphorischer Mattrialismw, s. 39-40.

...,._,L40.

,~J W.. lieiijunjn, O kilku motywach u Bautklairt'a, s. 81.

23

~:...i~ prz:::....ezy . : .·_CI_·e_al_b_o.....;..;„_od_r_az _·a-=j.~ce . : ._d.;.:,o:...:s.;.:, wi:.:·a=d.:::cz::en~i~e~ep~o~ki~·-~·-'_'_ _ _ __ _ _Jl~~

rozpada si~ tu na pojedyncze „scen~ rodzajowe", 'i;ywe obrazy, w jakich gus. Ctesz~ one • obserwatora p rzy naroin""' k towaia epoka b1·edenneierowska. . . . . , . . J.., o . . . . . spo1rzerue bl~ZI po thunie owesm1elone. Pragrue on .•L rue, ~hooaz 1ego J , , • d · . ' J~ sam przym.aje, wtajemniczyc swego goso~ w „zasa Y_ sztuki patrzerua". Stioberlitlskim cizba ludzka me wzbudza Jeszcze „strachu, niechP. czona na. ry.nku · · · · lk · · r . . ru "a" c1 1 przeraze , 1·ak 1·ej bistoryczne przec1wienstwo . , .- wie. omieJski thnn . Jednym z wc:zeSniejszych UJ~ tego ostatmego JCSt opowiadanie w Londyrue. · · kaz" d Poego Czlowiek tlumu, kt6re, ~a~e Be~jaminow1_ o JI( o przepro"'.adzenia wnik.liwego porownania: „Rozruca mi~y _Berlinem a Londynem b1erze si~ , .n.•cy stanowisk obserwatora. Z JCdne.J strony mamy osobl( prywatnt 0 z r~ al · · siedz4c.ll w wykuszu jak w loi:y; lo°!~tka ope~owa pozw a JCJ na do~dnitj. sz.e rozejrzenie sil( po rynku. Z drugieJ - ano~owego kon~umenta,_ ktory za. chodzi do kawiarni i szybko j~ opuszcza, gdyz Jego uwagl( weustanrue przyku. wa masa ludzka"l 2 • Przez szyby lokalu widzi przeplywajctcy uliell tlum, jego pulsowanie, zaaferowanie i po~piech. Jedno~~ zach~wujl}. sil( .j.akby w po(;zuciu samotnoSci - taczerpru~ym z przesw1adczema o g~twie okolnego tlumu"23. Mistrzostwo opowiadania Poego polega, zdaniem Benjamina, na tym, :ie „beznadziejnit izolacjl( czlowieka w jego prywatnych interesach"l4 oddaje nie przez uk.a.za.nie roznicujctcych sil( pojedynczych cech i roinych in· dywidualnoSci, lecz jako „absurd~ jednostajoosc (. „) ubior6w i zachowaii, a takZe jednostajnooc mimiki" 2 5. WLondynie masy lud2.kie jawill si~ jako amorficzne i anonimowe, wBerlinie sit natomiast rozwarstwione i zindywidualizowane. Paryi usytuowany jest ~ nimi, poniewai „i.achowuje mamiona dobrych, starych czas6w". Parysk:i _cz.lowiek thamu to „czlowiek spacerujctcy" - jlaneur. J est on r6wnie obcy wiecznie dok~ spiesz~u tlu.mowi londynskiemu, CO za.iywajitcej blo· giego spokoju ludzkiej masie na berllliskim targowisku. Na ulicach Paryia czuje Sil( jak w domu. Wielkomiejski $ml fascynuje gb SWI}. zywiolow~ale pr6buje zachowae wobec niego dystaos.,!.,,,Nie cbce wyrzec si~ swych wlasnych ~rog", natomiast „tam, gdzie ch~ewlasnymi drogami jest og6lnie przy· J~. fllineur nie istniejc, tak jak nie istnieje w gor{lczkowym ruchu City'>i'. Szukatlumu. gonijcdnak za wlasnymi interesami. Przcchadza sil( pr6Zniaczo ruoy indywidualno8C, ktora w ten spos6b protes'; uje przeciwko podziaJowi

,

.

·, ~:\Y- ~ Das J>a.ru da"&cond 'Eml!_ire bei BauilelaiTe, (w:) W. Benjamin, GS !, s. 551. W. ~~ 0 kiflcu motywadt ~ llaiflklaire 'a, s. 80. . 14

• · W:Bed'JllllUD. Pary#. /lCumatwa'wedlug BautklaiTe'a Uum. H. Orlowski, (w:} W.BtnjatDID. TwoTcajakO WJl.fWÖtca, a. 221. ' :u w Ben" . ytu IJllWD,~O kilkv motywaclt u llaudnaire'a, s. 83. - Zupelnie podobu.ie ana.Jizuj' s · dOllo~ ~ czlowieb autorzy Dmktylci o.fwie«nia, gdy piszib ~ ~pos!W

8* · .

n..w ~„~ludzi ,k~wrazzr0111.tqizolacilcalkowicieupodobniaji~doS1ebie(J!cC·

. .--umo, M. Horkhamer, D'""~'- -L..J_ _ , _ .~. M ~ ,_ __ . wic:z, WatSZAWI 199', s.. ~US). • - ...._,.... .,.,.,~, uum. . „u,.,...1e

u lbidan,

„ 81.

pracy, ~it.CX:mu z ~~~zi specjalist6w. Podobnie protestuje przeciwko ich zapobiegliwosc1. PrzeJSC1owo, okolo roku 1840 naleialo d d b ·· · h · ' lwi · . ~ ' o o rego tonu cbodziC w pasazac -~ zo_ ami na spacer. Fl~eur chictnie pozwalal oa to, by remno dyktowaly zölwie. Gdyby to od ruego zaleialo post"p ·aib ~ • kf k "2? 171 • ""t' IDUSl y opanowac ten o . .r ianeur to postac nowoczesna choc _ J .ak slu · . , , SZO!e zauwaia Zygmunt Bauman - n1e n:iogt on byc w spoleczenstwie nowoczesnym wzorem powszechnym.' b~l raczeJ wzorem kulturowym elity, a jego doswiadczenie bylo tyglem, w Jakim ksztaltowala si
(

W. Benjamin, Paryz Tl Cesarstwa, s. 222-223. . 23 Por. Z. Bauman, Dwa szkice o moralnoici poncwoczesne1, Warszawa 1994• s. · 19 W. Benjamin, O /ciUcu motywach u Baudelaire'a, s. 81. JO Thidem, s. 77, 81. .ii lbidem, s. 79. ~• W: Benjamin, Paryi II CeS11Tstwa, s. 214-215. u W. Benjamin, o kilku motywach u Baudelaire'a, s. 79. 21

RD RO''A -R YSZA -.. NriwsK,

124

"'eSla z.atem strulctur~ postrzegania i zacbowanie tlurn u, kto Szok o~ . db' b d, k ry sain ·-1..· oddw uuJC w spos6b szokowy 1 o 1era o zce szo , owe. Poeta
czas6w

ok j pizeZycie albo „odraiajcµ;e
Sz ~ ·-

125

. !Dla Menta/noH: --mieszkancfJw wie/kich mi·as·t . mozn a znalc·" t tycznych analog.u do rozwafan ßenjam ina 0 u a.dk /.c.-.ca Yszcrcg tcmaxn6wi na przyklad o „nat~:lcrtiu podn iet nerw:w h~' dosw~a.d~zco1a. Simmcl . t h, . yc , wynikarn"ym z s b Jcich rueos annyc zm 1an zewn~trznych i do"n· ·' ~'t"" • ,„zy -

' . · . '· an wewn~ trznych "J~ ·1· k' natloku zm1eniaJ1l-Cycb s1~ obraz6w, nieci:.iniosci , _. . • . · a icgo 1. .uoz.n1cowarua , d '' ~01 dozna · b bardujl!CYCh sw1a omosc, dostarcza czJowickowi k· ':d „_ • • n ~m7 obserwa.cja tempa i r6ioorodosci iycia gospodarc~~ az .~ P' Jscic pr:e-1. u1J~1 nego". Simmel traktuje swiadomosc jako organ ~;ho, 'l..aw?. owcgo 1 s_polcc1... d , d . . „ ronny przed zrn1cnnym i ntC)ednoro nym sro ow1skicm zcwn~trznym Rcakc:i' t · . . . . • . • ·" ~a na e ZJaw1ska 1.achodzi rue w sferze uczuc, a w sfert..e mtelektu • kt6remu na, t ylßnJC - · ! . 11w1a.domoSc:i spowodowa?e przcz te_same ~rzy.c~ny, daje psychiC"tn(l prcrogatywi;. Inn '. slowy reakCJa za..cbodz1 w naJil1nJCJ uwrazliwionym n,..J·bard-· · dl „ i . ymi . , _ . ' , " ZlCJ 0 cb'ym od ~boktch warstw osobowoset orgarue psychicznym "39_ Zda:i· s· , · ,,, 1· · · · . .,....1cm 1mm1a w teleAlua 12ID jest niczym mn ym , Jak srodkiem chroru'«t·ym : ub· 1 ekt . . • • • · 't"" " ywnc zycte p~ przemoznym napo~em w1elk1ego miasta. Ale mysl o swiadomosci jako m1e.i.scu~ w ~t6ryrn pr~btega ':alka z 7..cwnytrzn(! rzeczywistoscüi, zaC7..crpn~l B~OJ~ me t7_Je od Simmla, ~1~ z rozprawy Freuda Poza zasadq przyjemnosa. S'_V1adomosc w psyc~o~l121e pelni ~unkcji; instancji, kt6ra chroni aparat ps~ch1czny. pr~ed „wyrownu)llcym, a w1~ niszcz:i.cym wpfy wcm nadmiernie duzych, dZJala)llcycb od zewnl!trz energii "• 0 • „Zagroienie, jakie stwar7.ajit one ma postac szok6w"• 1 - dodaje Benjamin jui od siebie. Szok byJby zat~ bodU:em docietaj~ym do organizmu z zewruitrz w sytuacji, gdy z takich fYlY innycb wzg1~6w zawodzi funkcja ocbronna swiadomoSci, bodicem, kt6ry dociera do „gl~bszych warstw duszy", takie pr:t.cz Simmla okreSlaoych jako „bardziej nie5wiadome". Zagroi.enie,jakie stwarza, polega na pokooaniu podmiotu przez przedmiot, na wygaszeniu jego autonomii. Gdy poeta z rozmysJem wll!Cza natomiast szokujl!CC przeiycia do poe-zji, pomimo ii swiadomosc ludzka wystnega si~ ich, akt tw6rczy staje si~ groiny. Baudelaire odtworzyl lcaq sytuacj~ „ w jaskrawym przyk.Jadzie": „Opowiada on - pisze Benjamin o pojedynb.1, w kt6rym artysta, majl!CY poniesc kl~k~. krzyczy z przeraienia. Pojedynek ten odtwarza przebieg procesu tworczego. Baudelaire umieszcza wi~ doiwiadczenie szoku w samym centrum swojej tw6rczo5ci artystyc-4nej"•2. . Organilm psycruczny reaguje na sz.ok - zdaniem autora Pasaiy - w dwoJaki spo&Ob. Pierwszy polega na tak.im „opanowaniu bodica", kt6re moi.na autobuaow, lrolei, tram wajow w wielc u dziewi~Lnastym, lud:cie nie majdowaJj si~ w takim·poloimiu,

bf mutieli przez dtugje minuly, a nawet godziny patnee na siebie nie zamieniaj:i.c zc so~ slowa" (Uum. 8. Surowaka). . _ 1 • 0 . Simmel, MentalnoJc mfuzkallcow wlelklch mlast, (w:) Socjo/ogia, Uum. M..LuiaaiewJC'.l, Warazawa 1975, a. 514. u lbidan, 1. 515. 40 S. Freud, Poza uuadq przyjemnokl, tlum. J. J>rokopiuk, Warnawa 1994, s. 26. u W. Beajun;n, 0 lcilku motywach u Bawlelaire'a, s. 73. . :• Jlol.I~•. 74.

~..:~ ~ _:~~- ~ ~~" ~°2'=:..~~~-"'c=!~::..:n-~-..~~ - -.· -= - -„-- --:es:?...::=::e::

- '10 ~ ~-.::=_ ~~ :.- ..,,

:t™t'

' -~~ ~~ :..!..L ~~ ::J~

?~~-~~~ - ~~~„~~: -~-~-"

x-- --tt - -c- - -

. ::

.- -

~~ -_:_.,~:-·;~.=-E'"~: ~~:

~ ~ ~~ -=-„ -~: - ~-'-- 1-!. ~·:•--_\ ... ~ 7 _,._ ::=e-a= : =--~ ?-:-Q.=-,;-e ~~b:r:~ ~r„·:a.:- '~' ·„:;~=.!. -;. ~·=-== ?--c_;(;- -,- ~ -~~~~- : =- ~-~ ~;ID~f.'~J:_ •s:.:r: -~:-;•-:;-,.::c..::;::-= „~-:

-

-_

•

E:2~~~?~1:~:;;;2iI!t ~

-,;; ;iri:• Z• -"'j ,:r,. -y.

___

~t_

-'~ '"' ~-~ =-:_J;(: 7

L:a:=: :

~·~

§E,~:fü-.f±;~~;~~.:~~:0Ef ~~~ ~ 4;~-=~r ~1: .s:.zjr ~ C~..:i._. • 2. '"i2b:-..:-; ~~~n-

'Eil~.Ji·~.s:; _

-

-

-

-

-

-

T~ m fiST?l.L~"#'
~~- r.:z!S.. 0 C~~-'~ ~~ ef.3<.;:i

~'J!'tt.w-ffi. :: ·a:.·-.,:,;,.,,...__"!,.,,.;:

~

-

„-!>:s:-„.~]e~

•·warn.~~~ {"i'~

7ii"

~r-e E- 1.5tc-=.:C.. ~- ~_ce!

·::s:~~::q:;:~:::i.G,..:z.:m --

~ ~~eh 5-ät~c=-crz::~

i5z!Iti=z'='

LtiL~ :!L.~

j= j~-.f.".)(!l7""-.°Tii' -:e ':i~ : --... ~~- ~ -.:'~' & ~ ~~,..;;~:,.,, 1- ._-7.;efc... -· Jes: --,;"-;·!rl Sl2ic -. p.:~.,_Q~ -~ !!L. ~~ ~~...7""'-:; ;es: ~ . . . •lf:O..~ ~'i:it"',- ;:Si & ~~~­ ~ ~

~~ ~.:,,~Xi ·~~. ~. ··~~. i:a ~ ... ~-1.. :ry.,..: t-.ucxt!f ~ :iuw~ ~_1>illB..~~

n a

#wie~,.- ~ öri:'..k-rir:T: ~7.;: -1

.-

ird"".,..2 -~ • :-' · .,...;~ ~ ,,_

-

- ~ R am:nqi.~,,r t:L~--S: ~ -,;>=®• • S-7 >'W W

C.J

~ ...- ~

~ ~ -~~ rr.~c:::=- B!~ :-;:: ~ w
!128~---------------- ___R_~S~RD_ ~~SKI

. . ciem"H. Benjamin wsk~je na. ~st? kw~nt~.atywny cha. zdarzenie ~. . ~,.; doswiadczerua ..,.,.,„emne.J -A' l41ezno....,. , 1.przezycia: d i • .:.A on w1~ceJ Jednego, t}'llJ rakter --,. . . 1 ·a thnnU ok.resla Je nafL.{N ten stosunek w spos'b · · drum„go FizJO OgJ . . . o ~eJ er- ·XIX wieku znaczenie szoku staJe .St~ cor~ w1 ~ksze _ IUdzkie bjstoryczny. W az <.-TVbciej i coraz mocrue1szym1 bodzcami, swiad atakowane Sll cor - J • • ' · b. f · o. ZIDYSly . ,, stopniu muSI przy)lllowac na sie 1e unkCJ~ , oroan , , w coraz w1~~szym . . zl . , «> u mosc „ W5 stkie te zjawiska kumuluJOleusncj, koocepcJaBeoJ~ -~,_.,...,;e danemu zdarz.eruu 1I1JeJsca w w1~k szei caloSci _ ,_

·

· racze.i na wy.....--

~~~ Przdycle i doiwiodczenie, s. 149-}50.

BARBARA CZARNIAWSKA-1OERGES

""'·

KTO PISZE MIASTO?

Do mio.sta. eo iywo/ Do miasta, gdzi.e czlowiek jest mnlejszy. lepiej osadzony w ludziach i podobniejszy do ludz/. Witold Gombrowicz, Ferdydurke

WieJ.kje miasta s~ tworem kultury ludzkiej, kt6ry przyci;iga i odpyc~, fascyouje i przeraia, zapowiada raj i pieklo. Wielkie miasta nisl.CU! natur~ lub tei ~ miejscem, gdzie kwitnie kultura; wielkie miasta stoj;i otworem dla m~,lecz S'l z;amkn i~te dla kobiet, ale tei s;i miejscem, gdzie kobiety po raz pierwszy wyszly na ulic~; wielkie miasta przycillgajll turyst6w i zapraszajll na ~gly spektakl, ale tei S(l siedlisk.iem zbrodni i wystwku: wielkie miasta, kr6tko mowi~, S
.OBR>..ZKJ Z WYSTAWY

To pytanie przyszto mi do glowy w trakcie zwiedzania wystawy.L:1 .Viife ~oej. _i&k zwykle z rozmacbem i talentem, w Centrum Sztuki im1erua

.!_13~0!._

_ _ _ _ _ _ _ __ _ __ _ BARBARA ---- -CZARNIAWSK - · A~OEkc;Es

.d paryzu · · Wystawa sldadala si~ z dw6ch dtugich korytar Pomp1 ou w . , . , . , zy. Jede wiJ ~•osem wizJonerow - arch1tektow, pla01stow i oauk , n k:orytarz m6 /9 • • _ : 1. , . owcow . replikowal ~•osamt uzytkowWA.ow - a raczeJ, wzorem brzuchom · . Drugi rr •=-~ .. "' af' owcy• . ' t waJ glos uiytkownik6w w styllL4CJI ma1arzy, 1otogr ow i ftlmowcö IIll1 o . . , . . I . W. Po ·edzeniu wystawy odezwal st~ we mrue gt~S moJeJ w asneJ dyscyplin ,_ , ZWl ( · • l t b 1 .. y, 11.töry ni stlld ni zow.id zapytaJ moJego m~~ sog? oga ~ n_o ogu): „A gdzie s~ ci eo przeldadaill wizje w konkrety, ktore m.1eszczarun 1 turysta uwielbia 1 b nienawidzir' „Zapewne w tej cienkiej scianie" - odpowiedzial dowcipnie lll~j

mlliw socjologii technologii m6wi si~ o „czarnej skrzynce" 1 dla ozoacze .

procesu instytucjonalizacji, kt6ry ~uw~ pewne ~jawis~~ z zakresu uwa~ spolecznej i naklada kary oa tycb, ktorzy Je cbq uw1doczn1c. Jest w tym pe . b 1· . h wna analogia do obkladania anatemll 1u b, w mnyc re 1giac , nakJadauia tabu pewne rucz.y Jub procesy. Nie jest to jednak proces az tak drastyczny, bo: odnosi 5j~ do r6:Znicy roi~y tym, CO SWi~te i tym , CO Swieckie. A.nalogia tech. niczna jest wla5ciwsza: „czarna skrzynka" wiernie rejestruje pra~ samolotu ijego zaJogi, a!e otwiera sil( j:i jedynie w przypadku katastrofy. Zbyt dokladoa znajomosc szczeg616w kaidego lotu nie wyszlaby na dobre ani pasaierom, ani zaJodze, a zwlaszcza przedsiybiorstwom produkuj(lcym i eksploatujii,cym samoloty. Metafora czarnej skrzynki ma charakter polityczny. Zagllldanie do skrzynki sl.kodzi pewnym interesom. Tak funkcjonuje 5wiat instytucji spolecznych: ci, kt6rych interes6w dana instytucja cb.roni, powstrzymujll innycb od gnebania W jtj Wll{:trzu. Moina by röwniei trzymae si~ analogii teatru i przypisa.C owo „cbowanie" problematyki ~zania miastem przyczynom estetycznym. Kaid y widz dobrzewie,i.eteatrto nietylkoreiyser, scenai aktorzy, alezludzenie, iekurtyna podnosi si~ sama, jest bardro istotnym elementem spektak.lu. Ni.kt nie cbce osl4daeinspicjenta i elek:tryka; wystarczy, ie filmowcy zmuszajll nas ostatnimi czasy ~o czytania nazwisk szwagra kucharza, ktory karmil ekipy w czasie lcr~ filmu! Nikt nikogo ni~ oszukuje: to widownia sama pragnie iluzji. Swiat .8P~Y fikcj11 stoi - mowi Knorr Cetina: instytucje to wsp0lnie wymyslone 1 wsp6lnie podtp;ymywane fikcjel. .~~~a jett ~ tylko- .estetycma - zapewniajll one stabilnosc ladu .· ~· Zamyk.a.nje w czamej sknynre oznacza to samo eo w Scbützow·

· ekiej ~ogü ,,wkfad~nie ·w naWias". To, eo Alfred ' Scb.ütz nazywal „aaturaln11 "ostawr>" ona • wru'kli weJ· w1·00 zy o mecb~""· 1·""""rowa.i:ua . „ . ~ •.\1/Vmaga „7....1 R.

Wliltle):

twU.

~~t_o_ ? _ _ __ _ _ __

__ _

--

-·---·----~_!3 1

lllacb spolecznycb i niekwestionowao.ia tego , . . 3 ' ze sprawy maJ4 si" tak ., k .

inaJl! .

"

, Ja St~

Nauki _spole~e n.akladajci jednak na swoich . . . . p00waiarua oweJ „naturalnosci", wyci~gan.ia stö!rzedstawici~li obowtcµek w c:zamycb skrzynkach, zaglllda.nia za k 1i poza naw1as, grzebania . u sy oraz wydlubywani dzi . T k i . . w Sciarue. a a w asrue dzmra, cboc nie w scianie a w . . . a ur tego tek~~- Je~o ~lei:11 jest z~s przekooauie cz~elni~ez~:· JCSt P~i~tem kulisaIIll, JCSt rowme mteresuJcice 1·ak to eo dzi . . ' to, d21eie s1~ za . ' • eJe S1f( na scerue Wtzyta w Beaubourg przyczynila si"y miano WIC!C · · d0 Za.IIlJC]Owania . . ·. gramu badawczego, re ali zowanego we wsp6lpracy mi d B "'""- . pro"ed · In Bada f( zy erllill)kim Centrum W1 zy 1 stytutem wczym przy Szkole Eko · · w Geteborgu, kt6rego zam.iarem jest opisanie procenom1c~~ U~1wersyt~t~ · · N k su zarz't"zarua w1elk..imi 1D1astami. a poez
:o

WIDZIANE PRZEZDZIUR.ij W JEZDNl ...

. W pewnci k:wietniowii. so bot~ „Gazeta Wyborcza" opublikowala nas~­ puJcicll notatky: Diiin w NiepodlegloSci Po~wila ~~ _ p o ost.atnich

obfilych deszczacb. Tui nad tuoelem mctra. Ptzypomina jam\:

z ~ weJsctem. Dziuta roajduje si~ na wysokoSci domow przy Al Niepodleglo§ci 159 i 161, wpobli.i:u ulicy Rakowieckiej. Fragment ziemi zapadl si~ ukazujllC puslk~ pod jez.d~ - J>rzegonilem dzieciald. Cb yba chcia!y wejsc do 5rodka, a to niebezpiec7l)e - powiedzial pan, lt:t6ry zaa.lannowal „Gaze~". Alef.i je:Zdzi wiele ci~ch aut, w tym autobusy. Ulica moi.e si~ zapa5c. Pracownik pogotowia drogowego ZMZlldu Drog Miejskich upewnil nas wcwraj, :ic wejScie do jamy pod asfaltem ogrodzllCale lata al_ Niepodleglosci byla zamkni~ta w zwi~zku z budow~ metra.. Ten od.cinek ulicy otwarto ponowrue w listopadz:ie ubieglego roku. - To nie ma nie wspölnego z tunelem metra. Al. NiepodlegloSc:i leiy na gruncie typu bagnistego, bardzo trudn}'lll, ale sprawdzimy jeszcze - powiedziaJ nam dyreklor Generalnej Dyrckcji Budowy Metra....

w

poniedzialek bylam swiadk.iem nast~puj(lcej rozmov.y telefonicznej

wdyrekcji Metra: 8.00

=.rtmJ

IM (w:) p~ and IM 1oe1Dlogy ojJc~nce: .4 di.1CU11wn ofthe major ~vtloPl!WlllJin B. Latoar, w~ Nln (ed.) TM IOClolagy of 1dtnu. University of Keele,X.ede 1972, 61-92. 1 k. KW Ot6a, ~ ~MA: Harvud-Univenity Preas, cambridge 1993. offbm ,,._ n...._ lllW ~Ion tllld poitmolll!nrlly: Towardl a 1oelolo1/clll tldtllJ ••._,, - - SodllJ'" 19114, 11, 1-22.

„

.l?.yrdctor 1: A eo, dz:iura si~ powi~k.szyla? lniynjer z t.erenu: Troch~. W sobo~ nie bylo widae rury do podawania betonu,

'A.·Sdiutz, CoHected papers /: The probltm of social reality, Martinus Nijboff, The Hague 1973.-· •

BARBARA CZARNlAWSJ<.A J

~

132

. 'el . odslonila. AJejuzurucbomilem ..., g6rn.icy jui: si~ t)'ln zajicli tn . a wruedzi i;sit; • · na ~cie struktura sit; nie obluinita. ' ~Ptono~ $ciany ieby to wyrownac, .. DI. A' ta rura to ma zostaC na zawsze? . · „,. · do teraz byla uZywaila. Tak ze szefie, Myslowice {prze-'- · . Teren: 1~1e, rue, . d · odzi sk • UJlfb1ors1w . . ktore wierci tunele) to rob1<1, za wie g ny to onczil, a x jui cz·~- o gom1czt. .? ""'"D l • A wylot tej rury to gdzie. . . . · . Pod samym kraw~em. Wylot Jest na trawnilru, ruc na kra~inik: Teren. · · eh ·eli podawac beton? u. Dl: 1 przez trawnik oru Cl • • • •• Teren: Nonie, samocböd z betonem staJ na parlcingu 1 podawal, ale1uzsi~ tegonierobi_ DJ: A Jcto wyjmie ru~? . Teren: Nikt, jll si~ zabetonuje. "'.szystko szc?e JCS.t p~zygotowane ! gra. D1: Czy 1.arzid CM!~)? t~ wie? Zadzwon do ruch 1 wytluma.cz, u usuwamyawarit. (Zwrac& si~ do lllllle 1 mowi:) . „ . . . ...... pro.- p•ft; Gazeta Wyborcza zrob1la awan~, ZCJest dziura ~.b . W Pill"""· •.,., ...... " . . „ . u:. }'1ll )1 puscil zlote wa.gony przez tune!, to by swit; :i1es z.kulmili~':"ll no~ nie z:al:nteresowa1, ale DZIURAI Powierz.chnia reklamowa w 0 a.osztu1e ony, alc na dziurt; czytdnil; . lasy wi~ nie ma kJopotu z powicrzcbnill. Pozytywny obraz, to musi byc propa~ lnformacja, to jest cos zlego. 11.00 Dyrektor 1 wcbodzi dopotoju: Dziury nie ma, g6rnicy zeszli 10 minut temu. Dzwonikq na Cbmieln:i (do ZarzJldu Dr6g) i wytlumaczylem, ie my site tym zajmujemy. Dzwonil InZynier z Terenu, Jctöry sit; tym zajmuje od pi!ltku. Wszystlcie awarje zdarza~ Si! wpi~I Od razu postawiliSmy barierk~ i.eby nikt tam nie wpadl Teraz jest zatatana, alt jakbym :r.adzwonil do gazcty, to nikt tego nie napiszel 12.20 Wcbodzi Sekretarka, wyrainie zdenerwowana, z faxem w r~ku: „Co mam z tym zrobiC! Fax datowany pt 9.06, ale to niemoZliwe, bo ja przeciei o 9.26 nada.walam fu do wiceprezydenta i tego tam nie bylo. Moze nie ptzestawili godz:iny .„" Wychodzi. DI czyta fax i wyja.Wa: Dostalismy fax z ~u Dr6g Miejskich, i.e o 11 .00 jest k~ misja w sprawiedziury. A dziura jest zatkana.. In±ynier z Terenu möwil, ie nie mi>glsi~do l)ic.h dodzwoniC, bo mieli narade i nie kaza.li sobie przcszkadzac, wi~c tylko sekretar~ powiedzia!„. Wzi'1 n.asZy~ g6rnik6w, zasypali zicmi!l z cementem, i tylko roboly kosmetycmeim zostaly. W mi~zyczasie kolegium zadccydowalo, i:e powola koinisldi. dziory. BCI: Komis~ do d:liucy? Czy tak sie robi zawsze? DI: Nie mam po~a. Fax przyszedl o 11.30, a komisja byla o 12.00. Wcbodzi ~ zTerenu: Ja podejrzewam ie ten fax ma zwici.ull'Cl.ll godzin~. 0 II.JG dziun byla: jllZ zalatana. i>J.: Wyßij f~ Ze 'Z 'nie mogleS si~ dodzwonic, wiec zostawile! wia.domos6 dJa tekretarli, i wyjdnianie, ie dziura liJIOwodowana by!a luinll struktur/l gruntu wok6l l'l!J'Y, poza obcy&em jadni.„ ( J)

rana

°'

W~rek, gabinet' dyrektora.. DI: J Jd' to 1it stot\c:z)'lo? . Teraa:W)'llaliimy.im fu, mprzepraszamy, ienie byli~myna naradzie o 11,00aleicllfu ptZymdlza.l!llino, ~ ·bardziej ie o 10.4S dziura byla zalatana. DJ ~A eo oni na to?

!~•~u.~maaprawy. Wyjeidlallly na obju.d tercnu,dw6cbd~

JJL

.

.

l)l!' lhilll'L \Viaz, CO tam Zll&lriti

D,nitar 3: R.uro.

.

wdaurze? .

J(to pisze tniasto?

133 D 1: Wlasnie. Mamy ich 14. Jed.n!i dziurt; nun bli.k . . sprawdziC. pu a daruJe, ale rue 14. Wi~ kazalem 03: JGedy to si~ stalo? Dl: W piiltek oczywiscie. „Gazeta Wyborcza" d . . 0 llllllc zadzwonila. 3 On· jcdnak bc DPr: ·~d S\d~ ( !o my P<>winiSmy do nicll dzwoniC. ZY.I zamy o " ziury , Ja przynajmniej nie nie 'd T . (Obserwacfa 42) WI z~. rawuu, krawt;Znik, chodn.i.k.

ed.

llistoryjka o dziurze ma eo najmniej trzy aspekt . . . · ) · y. orgaruzacYJny profesjonalnY (geo log1czny l m ialny. A wi~c po pierwsze ,ko . . ct' · " . Choc' bYJ t o przypadek blahy, oparty ' • • misJa. .obl<>A~: spraw dZIU!Y na nieporozum· c: • • • . , • 1en1u 1 \"lllie datowanym 1axie, m ozna to w1dziec Jako przykJad za.-.„-i . . " dzi kaZd · " •oLCtUzarua w starue WJ'}lltk~wym .' g ~~ Y awana. w~oluje stan pogotowia w „centrali" ktora nie dow1erza Jednostce odpow1ed21alneJ·. Stan pogoto · „ lyw ' . adk kaid · · . „ . . " w1a powo any JCSt w.przyp u eJ ~terwen~11 dziennikarskiej, a jest ich sporo. Opowiadano m~ o f'~ypad.k.a~h, ·~edf. WOJewod~(!) pojawiaJ si~ w miejscu, gdzie .NkJ rurocuig .u nastlj,p a .J a mna awana. Jest to, jak si~ wydaje, pozostalosc z trad!~YJnyc~ system~w ~dzania: „oko szefa lata dziur~". Jesb cbodZl o ~gi~ pr~:e:'Jonalny aspekt sprawy, to choc wszystkie osoby wJiiczone w „akCJ~ dZiura ~artowaly i staraly si~ traktowac jit lek.ko, podobnycb rur a zatem potenCjalnycb dziur bylo wi~j, i jeden z dyrektor6w poprosil geologa o wyja5nienie. ~!: W sprawie Alei t:'lcpodleglosci„. möwil pan, 4 :i:e najpierwsilgruntynasypowe, kt6rc Slt; ksztaltowaly setk.i lat, a potem grunty, kt6re si~ ks:ztaltowaly tyllco k.ilkadziesi:it lat, §mieciska i tcmu podobne. Geolog: 1 mysmy nacinali glinki i slabe grunty. DI : 1 tnilC zachwiali$my tymi utwardzonymi gruntami... Jedni m6wi'l, Z.e popsuJ.iSmy wszystko, a inni, Ze i tak by si~ ruszalo„. Geolog: Prawda leiy posrodku: im slabsze grunty, tym wi~ksze zmiany od wiercenia, nie odwrotnie. Zasadn.icze odwodnienie si~ nie zmienia, my zawsze zostawiamy ziemi~ a zabieramy wod~, natorniast jetli drilZYroy tune! w paskudnym gruncie, to woda wdziera sit; do tunclu, nioSilCcz~stecz.ki gruntowo-wodne. Zmiany nast~puji z racji niestabilno§c:i gruntu. Nonnalnie mamy obowi!llek wype.lnienia r6Znicy rni~zy wykrojem wyrobiska i wykrojem obudowy. Ta tzw. „grubosc pla=za" wynosi p6ltora metra szc§ciennego w jednym metrze tunelu. DI: Przecie:i nie wsadzamy tam p6ltora metra sze5ciennego cementu?! Geolog: Wsad.zamy. 1 przy gruncie stabilnym, mimo drgan tarczy, to si~ nam trzyma. Z.ObaczyliSII!y to odkopujac tunel przy robotach zwillUIIYcll z wcntylacj\: w gruntacb gliniastych stala pi~kna tuba, nienaruszona.

Niewylduczone, i.e czytelnik nie podziela zacbwyt6w Geologa, ale ja chcialabym podkrC.Slic estetycmy aspekt technologii, kt6ry, moim zdaniem, odgrywa bardzo wai.nll roly w zawodach tecbni~ycb, a jest zupelnie niedoceniany przez inne zawody, kt6re tradycyjnie i snobistycznie upatrujii P~kna jedynie w „sztuce". Jak przekonujllco pokazuje Latour 5 , w detektywis• POC:zlltek wypowied2i geologa cytowany jest p6iniej. s ·B. Latour, Aramis or the loYe of tecimology, Harvard U111versi • 'ty Pre ss, Harvard 1996·

~----------

---

. .. kt6rei~ bohaterem i pi~kno . b tyczneJ. bistoru, . .jest metro „Ararnis". „ W , . milosc . sq ar. . . elementami kazdeJ techno1ogu. rocmy Jedua.k do Wttr dzo waznym1 s~aw. skiego metra.

. .

. W Al • Niepodleglo~i jest 6-8-metrowy nadklad 7.lcrtll. Byly upndni•ci . . es . h . W A•" ·. -"·. • a, J3 nk . . tym mnie chodzi o pow1erzt ru~. p..u.11.1 s11 W)'1m1um dzialalnoSci mowt~ o , . .. . . PfZlldka (wiertnk:zego). a my m6wimy o bolach. 0 wn tune1e. 1rom1ca nu~zy nimi, .iak lodlia!a 01.

135

Byluro swiadlUem wizyty J·edoc1· „ 110 h .. '· wyc staCJ 1 t 1 " · . . I· • c cwi1.yJnych. Nagranic . . . · · ry l na azl zapaso l -. . ich wlusoeJ. k.tora s1~ wk.1·~ila D 1 mo' . 'k · . '. wq asm~ z.ammst w1 s rornnu:: zc z kl radiowcom magnctofouy. Dw6cb bardzo rnlod eh
zostnlo uralowaac przez D yrek.tora 1 kto'

Dzicnnikarz ~. klöry mit~'za.I w czusie wyw·18d jesl polrzeboe m
na powierzchni~? . . ,. . . .. . . Oeolog: Ta powierichnia powinna os114SC 1 ma prnwo os1~0, n1cwidocznic dlll go~g~

·.i·

oka.

al

. d

.

.

.

OI : Ja wian, Zc ca!o$c moie. os1~c.. c lo osu1 anu: nie powinno mk'I.' WJll)'\l'D 111 rozluinienie gruntow w g6rncJ warstwie! Oeolog: Tos~ dcformacje ~!lzane i tu_nelem, k.~6re i.a~q. w_miar1: uplywu ciasu. roi.tum1.::n11l nu g6rz~? Jak lo eo . 0 1•. Jak siada' to siada. Jak1m cudem moze nast11.p1c . ? Cz . . ' Si! dzieje na dole, moze ~yw~c ~a. p~ na ~o~ze. Y b\'(1 21c to. ci:rnlc rolluinitJo powierz~? Tarn byla jc1.dnia, jeZd?Jly po rueJ samochody, male 1duLc, :lle to riMt~ upychalo. Oeolog: Do 90 an, p6iniej byla naturalna warstwa ... 01: I metro wpfyn~o wla!nie na nill'I Oeolog: To bardzo trudne pytanie„. nast4pilo pewne rozluinicnie w grunlach obucloll1 melra, poniewai za obudowl( nie dalo nnm si~ wdsn!lC lego. eo i.esmy stamlqd wy;;ij, 01 : Czy to rozluinienle moze doj~ do strof)' powil!rzchniowej? Qeolog; Mnie si~ wydaje, ie roz\uin.ienie zainicjowanc na 7-8 mer.rach glitbotoki rozladuje si~ na gl~bokosci 4-5 melrow. Nie sfldz~ zatem, iebysmy si~ musieli obnill rozluinienia jezdni w Alei Niepodleglosci. 01: Czyli atgumenty, kt6re prw:ntowafümy na zewnClLrz byly oparte na poprownym ro?U111owaniu, nicpod publiczlt~?Ma.my 14 rur, jesli ~zie 14dziur, to oam publikalqo llit dtrüjt. Oeolog? Zfobimy sondy. 01 : Dobra. (Obstrwacja 45)

JeSU cbodzi o aspckt medialny, to dziura jest oczywiscie tylko symbolcm - ukazuje, jak. ksztaltujll si~ stosunld mi~dzy Metrem a mcdiami, kt6re to stosimki S!l bardzo inten~ywne, ale nie bezproblemowe. Dyrektor 2: U naanonna jest taka, ic mamy najmamiej 3 lcontakly prasowe na l>"liti Na koDferencje pruowe chodzimy ruem, w TV jestdmy razcm, ja c~§ciej rozmawiam z ~. a Dyrektor 1 ~§cioj z radiem. St.a.ramy si~ nle rezygnowac z tych kontak16w, i nawe't :ie'li teru jest trudny okres, mamy inne za~cia, to prasy nie lekcewaiyllly. BCJ: A IÜe 111&1' pai\stwo rzecmika pruowego? .. 02: Byl, alc. wtldy üdy wsp6ipraca z mediami wygl4da1a inaczej, kiedy 1ete;1uJ1 pokUJWak.k.lo~, kt6re rytmiczrue ldadly si~ pod kombajny, comcnLownl.e, bul~:· ~lld1 ~Wilo llf o·auk~ch - ile pali wbito, ile cemenlu wlano - tcr112 to nikogo ar ID. . .je, wzaremjat unerytaJ\ska TV, ltatast.rofa, pow6di. ratowllllie z poiatll. put ~ ~ ~bf. 0 sukcesa.ch, zwlamm gospod~zycb, m6wi si~ innYID; 1rybem - ftP. llpllCjtlist1=ych Pf081'amach podsumowu_i4cych. Rzecmik dawa!~b1e dobnc red~ • Wmy·oc1 teao ~lli.

=

~:FAle dlacal&o n&ypowalikie z rmcmika, kl6ry dobrze siq sprawowal?

lt ·

~· mcmib pruoweao powinna by~ zwiiµana

z wainym

01: To_jest bardzo_cfcktywny ~rodck. kon1unikncji. D11cnn1karz '.!: A mc mlli.na by Z<--ppelinow puscic nad minstem czy eo~ lnJdcgo? 01 : Me~ro ~korkowuje. Nie :rojmuje terenu. Jest allernatywq dlu sar;iocbodu · choo rzeczyWlk ie y::sl bu.rdzo kosztown11. { 041) '

~pekt~kular~e.awat:ic i „wpadki" to wai ny choc nie jcdyny aspekt, ktory med1a w kontaktacb z metrem . Nie mu J'cdoak w t r · · .· . uw1daczn1a1~ ·, •· . . !! p IWOSCI , ze ~ed ~a wzo.~u14 s1~ na USA (dzie~Hkurz „Gazcty Wyborczej" powiedzial przy mneJ ok~1: „Bo oasza gazeta 3est bardw inna, jest bardzo mloda i bardzo amerykanska'-" ~04,4). Med ~a ~ie robiii z.metra wyj:itku - spektakularnoscjest p~stawo-:vii za:.adq organ1zUJ1lCll wspolczesnq sprawozdawczosc, a nawet p~lityk~, Jak to pokw.al, niezwykle przekonywajllCO, politolog ic Stauow ~Jednoczonych , Murray Edelroan. Oczywiscie, nie je.~t to oryginalna obserwa~Ja, ale zaslug!l Ed clmana jest zrozwu ienie i poko..znnie, ie spektakularnosc jcst 1st~tll ~sp6lczcsnych medi6w6 , a nie cbwilowll aberracjit skorumpowanych d?Jennika.rzy. Metro 7muszone bylo si~ nauczyc tej lekcji postmodernizmu na wtasnej sk6rre, czy tei moie na wlasnym „ptaszczu", aby trzymac si~ ich wlasoej lerminologii. Obraz metra i Metra w oczach publicznoki jest bardzo wainy dla uozumienia zar6wno trudnosci, jak i osillgni~ zwi1tza.nych z tl! siecill dzialan. Jcdnym z wainych element6w tego obrazu jest „podzietnnosc" metra. Metro to jcst obiclct, kt6ry ma 12 km dlugoki, i gdyby to wszystko wynlc§C 10 m oad lo pani by zobatiyla taki olbrzymi gmach, ale to jest wszystk.o schowano pod :denüll i nikt sobie nie zda~ sprawy eo tant jcst pod spodcm, st!ld mn6stwo legUl\d n&r0$lych - na temat nndu:iyc, kombinacji, b!Qd6w, wypaczo1\, wplyw6w radzieckicb, tajnych dyltlatur, r6inych taltfoh rzeczy ... (1-13) zie~,

.

ur~elll: zlt

.„ A 111'. Pl.'et'enajonalna nuwa, Oeneralna Dyrekcja Budowy Metra, 1~

~ Pttllllljollllnle, Rac:aik.Pruowy Gensalnej Dyrekcji Budowy Metra„. -.0 jllWmy lll)', dyrektorzy, llhldni'f. ( Ohurwacj a 41 ) ·

.„,

6

l>odobnio jak u Milana Kundury,.k:t6rego teo temat foscynuje. Putn op. tegoi, Nlehniertel-

•o.te, ~m. M. Biez\czyk, PlW, Warsuwa 1995; M. Bdelman, Comtructing tlte poü1Jcnl sp«tacJt, 1'be thliveraity aC Chicago Press, C\icaao 1988.

Kto pis:ze roiasto~

si wydawaC, ie pod ziemiii jest ty~o „ twarda rz.eczywistosf'. . ~ogloby ~ beton, tuncle. Ale nawet ,,natura w spotkan.iu ~ ezlowie~ ZJC'.llll~maszyny, . na" i przechodzi w sf~ kultury, nabywa ~ zosta)C . „us~~~ycb. R.zecZ nie tylk.o w. tym, .ie .- ~~ m6wi Po'~Y~

s~boli~yc ' ~ fantazja zastwuje ioformaCJ~. Wtd ztelismy. jak . dii~ moJ ro~?wcatala -.a..czona do sie.ci dzialania. jak byla mobilizov.~a l.lt 1UQ„~ w Sciame zos '"~ b. akt . zaJemoSci od kontekstu. Innyro v..ry 1lD:YID orcm w llliei.1.:.... uaszana w · · el l b la ~-u.illl kulisach jest ]cunawka, kt6ra - Jak u~'~o przez w1 e at ~ y powodem ie

. b dowano. Kunawka maczeJ prezentowana Jest w kontat..:,;. u . . k . od . ~., politycznym, a inacze.i w kontekScieze sper:~ zaw oweJ (choc ta In! . . . r6wniei aspekt polityczny). nany JUZ nam geo1og tak pmd.srawu oczywi.sae stoi warszawa, z punktu widzenia budownic:zych me.tra: to, na czym . _„ k · . h · Geolog: Sc:b.Clllat v.-aJUDk6w gruntowo-wodny....., ~ · tor)~ my s1~ porusruny, wygl+u

metra me

~ujac:o: Do ~ko.Sci 4-S metr6w od ~0\\1etzc~ru ter~u. ~amy grunty ~

twon00e. nasypane i zmieniooe na skutek dzialalnoSc:i czlo",eka 1 rozwoju miw.

Tu m~ wtr~ic: to, eo m6wi geolog, stoi V: jaskra wej ~przeczn.osci zpo. ularnym baslem lansowanym przez francuskiego anarchist~ Arthura Cra· ~a (1887-1918) i podchwyconym pr_zez p~~h stud~t6w ~ 1968: „SollS le pave la plage". Nie podobnego. Miasto rue sto1 na plazy, sto1 na wlasnydl Smicciach!

I>O 7-8 metröwmamy grunty bardzo slabe, glin.iaste, nie kontrolowalne, bardzo zmi~ ktQre nigdy nie byfy bc:zpoS'cd.D.io obciµone i bud owane. 1 na tych slabych grunl3dl Stli cala zabudowa miasta; kanalizac;ja. iDfrastruktura.

~:.:.::---------------- _ __ 137 nie daje rezultatu. trrcba z:s.st1.'S(\\\"3.CC:(ls • „ . . -dopie.r(I w trakcie budo\\y musialtm szu:e:· ~tue '"l~ej, ~ to dCISt'aiem. \Vi <-:

Oeolog: To ~je&t na poziomie wodociuöw i kanalizacji, kt6re powoduj~ opadllli zwien:W1ta wody. My to ~Y pnez nasze tzw. pach'1r1ny zasypkowe.

Sludw:z: Ale w Przypadtu tunelu tarczowego (ci~tcgo olcr!l&hl tarCZ\) tego nie nu. Geolog: Ale wtedy 1111111y inny strop. Strop tunelu tarczowego idzie po granicy po~ aiah)äl lllOal}dL R'btian tuay podcinamy grunty sla~ze. Elektrya:noSt pcl'I~ ·~elettr)lczaecqsteget wody z1:Z4Steczbmi gruntu, kt6re tworzhpaD:I . powi„". 1 ~ Wody nie moma jui wypompowaC. 1 to Jeat wlailiie pilDl kuir.awkowy, k.töry 'jest dettrycznie powi'2UY 1 '~

"'~ od dwu'~o ~ej milimelra. l tak.ll kuruwk~ mieli!inY114 AJci ~ PhodeknaciQtywpmkllda6cu görnym, kt6ry ja na.zywaiD~ ~~owal IÜDe perde przy mik.ocnym ods~u si~ wody. Osta.teczn~ 21~

.Ni moina b)'to zutolowK, to oda~e tej wody pr:zez alia.log iJlofiltrOW do #iokiej.

3

~ bv.' nit

. , • J ..... opotfüvvm spf"'TVTn · · nawetna sreruezawodowej,gd.z:iejedengeoloo . . · . · ·~; ......1erzenccm. 001 doszJo do kurzawki. Dlatego zreszf4 kurz.a~v~:\~ak drugiego.geolo~ ~edy sojusznik w rozgrywkach politycznych i or~ . dobrze_~ 1~ o~d;iF Jako nieistnienie bylo glownym armment..-. ,~ , ac)?nycbb - JeJ 1~tntenie b~di . . ~....... " spra\ne udow:uua b· di . budowarua wa.rszawsk1ego metra w ci~ru ostatni b so I· . . ~ .. nle. rdzi. La tak" . o c - at ]ego lustoru Jak twie tour. ~1e ..stopme egzystencji„ s:i. ba.rdz . . · 0 ty~" e d.la ob1ekr6w i rechnologii - czasem Sll-, czasem zn.ik . ·a1b· . . . aJ:l ( o d.latego. ze S!l uwaiane za oc:zywiste, tak Jak metro. ktore dziala., albo dJatego z·„: · 1·1 . • · . · tak ·ak tr k ' · · . " s~ po t)cz.rue urucestW1ane. J me o, torego Sl~ nie budUJe). i dopiero po · · .„ · · · 1b · . „siu1erci. . to Jest. po 1ch wyrzucewu u um1es.z.czemu w muzeach staj~ siit 0 · , r · . . . ie" ~tp iWte istrueH-

cymi, ma.rtwymi przedmiotami.

Wart podkreslenia je.st fal"t.. ie zar6wno w historvczne1· 1·ak i o'- ,.,.,, · d b · k ··• dk.r 'l . · .· · l1e ... ..,eJ e ac1e „k.'Uf'Z~W oweJ. po ·. es alo s.i~, \V a r s z a w a stoi ua niepewn yru immcie ~ugeruJ~C. chocb~ tylko przez ruedom6wienie. ie inne stolice Europy ~aj'l du~ z? lepSZCl sytua~J~ ~runt.owll: To przyp~szczenie oka.zuje s.i~ jedna.k zgohl ruetrafne.
ze

Podmok~ tereny, zrode!ka 1 strumykl p002lcmne spra"'ily, ie budowa metra w Paryiu. kt6ry sto1 na sz c ze~~l n ie .zn>inicowa.n~~h i skomplikow~ych grunt:ich, by~ b.tr· dzo trudn~ Lon~)'11 1 inne nuasta zbudowane Oll obrniu n;ek pqedstawi:ily podobny problem: ruestu bilnego pod.loia z dodalkiem wöd gruntO\\!tll. Pnodki i ~öw":ll\ia ui}•wa~e w zwyklych 1.:opalnis.ch ni~ roawaly ~gzaruinu "" idrs.dzit'clillu p."32i~iu wypeln:ionyru kurznwkt1, szlamem, brotl!lll i glin~. gdzie- wooa p:l.l'b i: ogromn~ sihl i nieustannie grozil'a zalaniem wykt,pu 1.

Sluc:hacz: Fundamel)ty nie schodZ\ przeciei do 8 metrow?

Oeolog: Dopiero poniicj mamy grunty sta.rsze, ktöre byty juZ obci4ione i S\ nit w zmienne, maj,lepsze parametry. Dalej schodzimy w obsza.r wodonoSlly. ~ '(IOlep na tym, ie w pnypadku otwartego kopania, my (mdlcl PmcmamY ~ stabiln' wars~ i wcbodzimy w piaski. Na.sz obiekt - mlb\I - wdlodzi w drun sr'!'l.siuchacz:Jestdmy~opi~ n.iiij nizcala mbudowa i n asze pl~tro jesl zupclni~ilint

go mnCß\'l ro?'l\1~s..,

powinno...

Jak widaC, L..-urzawka jest kapryS.0"'"' 1· kl

Tunel w Londynie zostal parok:rotnie zalany. jako ie dno T!uniiy bylo ~wie 16 sto p ponad stropem tunelu. i wielu robotnik6w uton~o. WrOO:ny Jednak do obecnych problem6w, kt6re, cboc mniej dnunatycme, Sll nie mniej powaine: ~chac:t: Skoro jui iclmy si~ czego.S nauczyli. choc lo nus drogo ku-~tO\\"Af<\ dlcialbyn1 wiedzieC, a.y to si~ nam prz)'da na przyszh.~ a:y mu$imy sif UCZ)t od nowa. Geolog: Trl!Cba pnenie!c do§wiadaeni:a na nowy odcinä. Sluchacz: A w pnyszh.~"1 Oeolog: R obic swoje., nie otwierac metra dla un~nikow. Robic swajc, nie otwterac sceil:y d.la publicystyld d.:magogicmej na t~nie nlk~j instyturji. sfuc.bacz: Ale jui tak si~ stal.o. Metro jutjest otwu ltl. ( 04S)

Rzeczywiscie. Metro jest otwarte. I w przenomi, i dostownie. Ale historla metra wcale niejest napisana. Metro w Rzymiema od wielulat jcdn!l tylko lini~

.

~ tuelu BJO, ililjtnidniejaiego z nich wszystk:lch. Pl'ZY~~.::

..,~komzya~jedaym ~: „Normalne odwadn.iaDJClfltn

1

R.. 'Williams, Nota 011 tM U11dtrgro..W. A11 t ssny 011 1(C/ulolog;', socidly, tutd ''"

t.cA: MIT Press, Cambridge

1990.

.

ilfiagina1ion..

l(to pis:ze miasto?

·ka Je5li metro pragnie dalszej i wyrazistszej egzyst .. i niewiele z ~g~ .wyru . b~e - jego obraz. enCJ~ wa.ine jest, Jaki Jest - 1 OBRAZ METRA - 1 OBRAZ MIASTA

W trakcie mojej wizyty w Metrze p~proszo~o ~:ie_ o. zdanie na temat , Metra i moil.iwosci ich rozwtllzywarua. oc1az z zasady nie po. 1 pdr?b ~oSI: prac konsultacyjnycb, wyrazilam swojll opiniy, kt6ra, jak mi si• C.JlDUJY "' , M . zd . . r . . ....„konalamoich rozm6wcow. mm aruem, na1wainiej~dla wydaJe, rue P•li .. c . zl · · Metra 8praw~ byljego obraz pub czny, wormlow~y w prz~ .o~~:~t6ryma . ·enic kiedy jego podstawowym e emen em stante Sly iUU&.cjonuNszanse Sly 7Jlll • . t:ID b „ . b. . cemetro. Jak siy wydaje, marketingow~~~ o~a ·~ rd~ _nie zro ilaJeS2C7.e · w teorii i praktyce polskiego z...,~zarua. Y aJe Sly ona zbyt lekka, kanery ·' ·h kld ' h · · zbyt niepowaina (cboc, jak to wtdac z mo1c . przy ~ ow ~ umor 1 autotronia ·eo,u„,..,„ynu· elementami procesu orgamzowarua, ktory obserwowalam). Sllßl ~~ k . . . dmi . S1.C'LCg61nie w ini~rt~w~ej fö~ie, OJ~.Y ~ly rueo enn1e_z ~f~age, atonsk" J·askinill c1eru, czyms, co Je&t przec1w1enstwem „prawd21weJ rze. zpl „ zl ' · k6 · · czywistoäci. Tymczasem, na dobre czy. n~ e, _sw1at, w . t rym ZYJemy.' posze. rzyl si\: qla wiykszo5ci ludzi do roZID.larow me~r~porCJo~alnych do .ich bez. po8redniego doswiadczenia: to d~datkow~ dosw_1ad:zem: P?chod~ pr~e wszystkim z mnogoSci obraz6w, ktore do mch doc1eraJll· N1ewiele osob ~ mialo sposobnosc pri.ejsc si~ tunelami metra, jak zach~cal do tego jeden z dyrektor6w wiiytuj~go dziennikarza; wi~kszosc uformuje sobie obraz mctra z wlasnycb wyrywkowycb do8wiadczen i z obraz6w, jakich dostare74 mu inni. M6j wlas11y f!lPOrt z badan jest r6wniez przykladem takiego obrazu. Wszy&k.ie one ~ z koniecznosci fragmentaryczne, i waine jest nie tylko, eo pok:azµj~. ale i jak to robi11. Nie ma powodu, aby Metro mialo byc 7.dane na ~~ tych, kt6rzy takje obrazy produkujll na wlasny uiytek; jego kiero· wnict:Wo rozumie to zrcs~ dobn.e i aktywnie pr6buje na ten obraz wplyn~~ choe-w odroZnieniu ode mnie - nie uwaia tego za szczeg6lnie wa±nll spraw~ Nie jest to rOwniei syhiaqa przej5ciowa lub charakterystyczna wla5nie dla Metra.,. Przyldad.Metra ü~azuje tylko z cal!l wyrazistoscil! to, co odnosi si~ do wszystkich ~ow Zllf7Jldzaj~ch Miastem i do samego miasta: „orgaruz<>wanie" musi. uwieiae m&cmy element autoprezentacji, kt6ra jest sztuk4, tak jak _:wszystkie,~e dziaJaJna· 1.8.fZlldcze. Trzymaj!lc siy metafor optycznych, ·~o~ b~ ~~ee, i.e-iiot'rzebna jest „ztniana kadru " 8 tak wewn~trz orga· nizaqt tmejakirh, jak i na i.ewqtrz. Metro jest tylko przyldadcm, ~oWG dob~ -:- ßi:e. aamio aazywa si~. ono ,,nietro'', metropolitain czy~ ~t ropolitan tratn:_Takjak wodociUi symbolizowaly wielkie miasta dziewt~tnaS·

U:Wge

clloe

1

~. Goltmui..f'ramt ana/y6/I, Northeaatern UnivCfiitY Press, Boston 1974.

139

tego ·wie~, t~ ~etro bylo ich symbolem w wieku dwud · botizuje w1elkie mtasta u progu dwudziestego pi·erw ~estym. Co sym. . szego w1eku? Na dobre lub na zle, wiel.k1e miasta u progu dwud · t . . akt · yn.ku zies ego p1erwszego wieku . , staly s1~ oram1 na r nuast. Zloiylo siy na t · 1 , rnoina by wsp61nie opisae pod mianem h Yb r y do wie~ -~Zac0~, ktore . k ' . . . . . yzaCJl . ZD1JIDY od tore rue ograrucza Sl<( do w1elkich miast ale kto' · t . ZJ·awiska, . . .. p . ' re Jes w ruch bardzo widoczne. prywatyzaCJL roces pomyslany przezJ·ego .,.,..,01 .k, . „ „ enru ow l propaga. bli . . .d tor6w Jako z zeme m1y zy sektorami publicznvn. i . . · ' · · · d - · · Jprywatnym UJawrua w czeczywistosc1, ze nig y rue istruala przepasc mi.,.,i7V runu · - b · - . · p d ·ai d 'rfU-J , o rue istruala tei .gramca. . o. Z1 . na .wa sektory . • .tak. istotny np. dla sys t emu prawa cywilnego,, ?1e. JCSt ru~zym lllllym Jak dzie"'.1<(~oasto~iecznii konweocj16 ktorej przydatnosc s1~ prz~zyla. Trzeba _tu _wyrazn1e powiedziee, ze slowo „fikcja" w tym konteksc1e tue ma zabarwiewa pogardliwego ~ oawet kryt . . . . t m· E. --1 ycznego, przec1"':rue, J;s ~p~ 1one podz!wem. ~wiat spoleczny czyli jedyny, kt6ry zn~~ 1.~ _ktorym .Z'f!em~, wy~o~y jest fi~cjami: jedne, jak motyle, iyjii nie dluZeJ n~ J~e~ dzi~n w J~dnym m1eJscu, na moych zai opierajll si~ losy calych generaCJL F1kcJa me tract na znaczeniu tylko dlatego, ze ktos zapyta: czy jest nam jeszcze potrzebna? Czy nie istniejii inne, lepsze fikcje? A.kceptacja „hybrydyzacji" ~dzania miastem, odrzucenie modernistycznej estetyk.i „czystych" rozwillzaii.10, i zrozumienie umownosci podzialu publiczny/ prywatny otworzyc moze perspektywy mnogosci nowych, pragmatycznie funkcjonalnych rozwi!lZail. W Warszawie mi~ojennej podzial na gospod.arczct dzialalnosc „prywatnii" i „komunalnll" (c::zy panstwowll) byl niewyrainy i malo istotny. To, eo wczoraj bylo miejskie, moglo dzisiaj zostae sprzedane prywatnemu przedsi<(biorcy i odwrotnie1 1 . W dodatku, brak ,,ideologicznej przynaleinosci" moze zaowocowac nie tylko w formach mieszanych, aie i w zmianie form w zaleino8ci od tego, czy zdaly one eg;z.amin praktyczny. Innymi slowy, miasto nie zyska wiele z przestrzegania zasad formaloej logiki, a wiele z szacunku dJa form samorganizujllcycb siy i samofZlldnych. Zjawisko hybrydyzacji form organizacyjnych nie ogranicza si~ zresztll do tzw. sektora publicznego. w miar~ jak organizacje swiadc::zctce uslugi publicme upodabniajll siy do przedsi<(biorstw pr~atnycb, sp6lki i koncerny nabierajii atrybut6w politycznych: wsp6lzawodnitzll w wykazywaniu swojej „sprawnosCi politycznej" przez dbalosc o srodowisko, zainteresowanie sprawami spoleczno8ci, w kt6rej S!l osadzone lub - jak to ma c~o miejsce w odniesieniu do mi\ldzynarodowych koncern6w - podejmuj11 bezposrednie dzialania polityczl!-e12. Moina to r6Znie tlumaczyc - rosn!lCll 5wiad:omoscill spolecznll, kt6ra 'B. Latour, We have never been modern, Harvard University Press, Combridge 1993. B. Latour, op.cit. ~M. ~owski, Warszawa w latach 1914-1939, rWN, Warsza!"~-1~90. _ . . ' 11 N. Brunaioo, POliti~ and 'company:i.Ziitian •- on wtitutwnal ajfi/Iat10n atid confus1on 111 tlie organlzat~ world, ,,Management Accounting Research" 1994, s, s. 323.335_ 10

i

BARBARA CZARNIAWSJ
. t ? 1<.to pisze tnlas o.

141

. ntroli interes6w prywatnych spolecznie szk.odliwych, kryzy domaga s1~ ko . 'elsi..=ei czy wreszcie, lllCZllC te symptomy w .ed&etn ·i przedstawict A.l ~· • • J no demo~a'? . dzi wi~tnastowiecznego po~ mstytucJonalnego kt . ' 51 zachwiaruem ~ , e owoczesnym ". Byc moze nie tyl.ko Warszawa al~ . ory SmY nazywac „n t: •• Ob ' . ' t ca1y zwYldi . . 'duje si~ w stadium trans1ormaCJ1. ~awow jest Wie!e ale 5wiat zachodru ~j, „ na pewno jest bardzo powszechny. ' upadek_ „czybstyc temormpowiedzieC, z.e zanika nie tylko podzial na sekt Mozna y za • b' " . ad.In' . " or . " i sektor prywatny'', ale 1 ~a. " izni:s . ~ " . 1;0-1stracjir". Jak public:11Y " Fainstein1J, planisci mieJscy mowih kiedys j~zykiem ••. zauwaza Susan , . , . . . ki .., . , . rawnik6w dzisiaj zas Uezll s1y mowic Jyzy em bankierow cbitektow 1 P · -1· • • . , 1. rewizor6w 1' k.iedys, i teraz, b yla to m1eszauz..a - Zllllenily si~ ty!ko akl m e~o~ w. n-:e mi;sta byl:y zawsze dobrym gruntem dla hybryd. sk]adniki. !ClA.l d .. . . interesujllcym wyrazem bybry yzaCJI JCSt postypUJ4ca kotncr. 1 Ko eJßym · · d ·asta ' a1e naJwyraz.rueJ · ' · · w llim . . . h •rv - znowu rue ogramczona o Illl CJalizaCJa na~J „ . . . , . (druaim wyrazistym przykladem Sll oczywisc1e Illle.Jscowosci turys. widoczna o-. · · 'dzi b · . Miasto J.ak J.ui wspomi.nalam, historyczrue W1 ane ylo Jako opo. tyczne). • edn b' · . . tury J·ako wcielenie kultury. J ym ze sposo ow mterpretacji tego zyCJa na , . · N' zjawiska jest pogl~d ekologiczny: miasto ru~czy n~turk~· .d iedz~o ina temu ec:zyc ale nie moi.oa r6wniei zaprzeczyc temu, ze az a 1a alnosc lu: ruszc'.zy natur~. Inny punkt ~dze~i~. zald~da,. ie dzi~a~osc ludzka netwarza natur\:, natom.iast kwestill opmu czasow Jest to, Jak:iego rodzaju :rz.etw3..(7.allie uwa.ia si~ za nisz~ce. N_a~:t ,,zieloni" Z~ll. w wy~oce przet~o­ nonym srodowisku naturalnym. w IlJD:lt~JszyID konteksc1e_ ch~talabym Wl{t zwr6cic uwag~ na mnicj oczywisty aspekt tego przetworzema: ze otwarty dost~ „do d6br naturalnych" jest w post~ujllCY spos6b mediowany pl7.tl instytucje komercjalnc. Woda w wielkich miastacb jest juz od dawna produk· tem i towarem. Nicdlugo zapewne wielkie miasta b~l\ zmuszone zabrac si~ do produkcji „oddychalncgo" poWietrza. Przestrze.6 jest od dawna towarem: w Nowym Jork:u sprzcdajc si~ nie tylko gnmty i budynki, ale i przestrzen nad d.acliami (do lll
1

cie na skutek zatloczenia wielkich miast i sztuczneg , od . o sr . ow1ska, wytworzo ' w nowoczesnych bud yukach, dopiero z dachöw nego „ .nad ziemill" - tarn, gdzie widac niebo. moz.o.a mowic o bycrn

" Miast~ XXI wiek:u: podziemna_ hybryda, aktor na „rynku miast". Oto obraz, ktory_ Warszawa rozpoz.o.aJe, ale jeszcze si~ przed nim b . zaslaniajllc s1~ staromodnym wyobra.Zeniem gospodar t , „ wz rania, . d " , " . s wa zarz~dza.nego przez „silnego gospo arza , ktory ponad falszywy blichtr market· d ingu prze .klada „naturaInY" obraz. dZl'kiCJ· rzek1· z wszelkimi wygodam'1 przemys 1owynu s~yl dwor~o~ ~a ~owoczesn~ch ulicach; .. Czemu by nie? Estetyczn.a nostal~ gia, w ktoreJ zyJe Sly wygodrue, to w koncu marzenie wszystkich · t T . taki trzeb oduk: . . mtas . y1e, ze obraz , . . a wypr. owac, a nast~prue sprzedac i u~a· w·ielkie ~,_,...,. c. miasta Slt rowwc:z. a moze przede wszystkim, produktem i towarem. „Szlachecka ldylla w komforcie wsp6lczesnosci" J·est bardzo atrak · . a1 . b CYJilym ?brazem n;uasta, e ~ez yt wygo~ll ~etaforll z~dczct. Potrzebne jest cos l.llllC~~·. cos ak~~ntuJe pro~es, a rue koncowy wymk. Dominuj~ce „gospodarstwo Jest rowruez ~ostalgiczne, ale wysoce nieprak.tycz.o.e. Miasto nie jest gospodarstwem, chocby dlatego, ie si~ ani samo nie utrzymuje ani tez nie zaleiy od wymiany d6br z otoczeniem. „Maszyna" czy „fabryka': pojawiajllca si~ w kontekScie technicznym jest r6wniei metafor~ przestarzalll, kt6ra lekcewai.y spoleczny charakter miasta. „Organizm prawny" natomlast abstrabuje od konkretnosci, mo:ina by powiedziee fizycznosci miasta. Metafora, kt6ra przychodzi mi do glowy, to „kombinat uslugowy", albo, po angi.elsku, shopping mall, kt6ry na polski jest troch~ niezdamie tlumaczony jako „centrum handlowo-uslugowe". Taki kombinat stwarza swoi:m klientom zludzenie pelnej rzeczywistosci: Slt tam elementy natury albo przynajmniej imitacje natury, jak drzewa, kwiaty i stawy; dba si~ o wszelkie potrzeby klienta - dach nad glowll i od powiednill temperatury tak w zi:mie jak w lecie, jedzenie, ubranie, i wszelk.ie inne towary i uslugi; a r6wniei o potrzeby duchowe - rozrywki, nierzadko kosci61 lub kaplica, ale i kompletna zwykle inscenizacja wystylizowanego otoczenia - czemu by nie, jak.o „szlachecka idylla"? Oczywiscie, moim zadaniem nie jest produkowanie gotowych propozycji. Moim zadaniem - a wla5ciwie ambicjll - jest zach~nie praktyk6w do wyprodukowania wlasnych matafor, w procesie autorefleksji. Teoretycy pisz.ll o mleSc:ie, praktycy pisZll miasto.

c?

JA 1 lNN I W DZlSIEJSZY Yi \!HESClE

ZYGMUNT BAU M ~~

WSRÖD NAS, NIEZNAJOMYCH - czyLI O OBCYCH W (PO)NOWOCZESNYM MIESCIE

.·,

Nie kai:de iycie miejskie jest oowoczesne - ale wszel.k.ie i;ycie nowoczesne jest iyciem miejsk.im . M6wic o „un owoczesniaoiu" iycia, to tyle, eo powiadaC o jego upodabruaniu si
wSr6d nas. nicznajomych eo trzeba byloby wiedzie6 dla bezbl~ej nawiga „ Romew Dll'<""'; ' . . . · · ) fak . CJ~ . wie . naprawdl( (lub sitdzi tycznych a tym eo sil( . s11(, ze . wie s1~ o . 1 moili"'Y . ch 'h . eh lud„; odbiera Jllleszkaruec nowoczesnego nuasta Jako ob ruchac UlllY ..., . . . )· • . „ . „„ . eh lu""; (i siebie samego w ich towa;:zystw1e , to ten wlasme roz. cosc IDDY UL1 h Z . . . ki ziew konstytuuje napotkanych ~ak~ ob c y c . yc1~ mieJ_s e uprawiajl! obcy • , d bc eh. Mow:illc slowaUll M1chala Schlutera 1_D avida Lee: „obcym jesi wsro o Y uli „ 1 w an · · kai.dy z nas, gdy wychodzi na. ~ . . ~ wspo~ ym. ro~~w1~ P~oszy ambiwalencja: jest ten ro~ew si.~~em zarov.'D.o 7a.grozerua,_Jak 1 wol. . Dwuznacznosc sytuaCJ1 odb11a s11( dwuznacznosc14 odczuc: radosna OSCI. . • d · b. · tycypacja przygody miesza sil( z mezno~nym. o c~c1em zagu 1:01a. Ro22iew przyciitga i odpycha zar~, podnieca .1. s~aszy; _Jego ~ow~by 1 o~ierzlosc .iywill sil( i podsycajll nawza1em. Jak blizwl(ta SYJamskie rue przezylyby one separacji. . . Tajemnica ~woSci mieszk~ca mias~a ~ tym tkwi , by ~czerpac do dna potencjal przygody zawarty w ruedookreS.lenrn wlasnego celu 1 marszruty, redukuj(lc zarazem lub pozbawiajllc Z4dla zagroi.enie ~e z podobnego niedookreSlenia cel6w i tras innych obcych. Dwa te zadama, uzupelnjaj~c sil( nawzajem, pozostaj:i zarazem we wzajemnej sprzecznoki, jako ze obcymi jeste5my w mil:Scie wszyscy, a wi~ brori w obcych wymierzona jest obusieczna i wszelkie ograniczenie swobody ruchu ludzi obcych moze tylko uwalniac od strachu, przykrywajl\C zaraze:m radoSci z wolnosci zrodzonej. Taj~ca ~wego (wzgl~nie szczysliwego, optymalnie sz.cz~liwego) miasta tkwizatem w kompromisie, w rownowai:eniu szans i groib - w „dogada· niu sif' (settlement, by uiyc trafnego terminu z.aproponowanego przez Larsa Henrika Schmidta2) mi~zy konfliktowymi wymogami - a nie w definityw· nym rozwi:izaniu sprzeczno5ci (tcj sprawy „zalatwic" do konca nie moi.na). Problem na tym polega, byusz~6 z wolnosci tyle tylko, i nie wi~j, ileodj~c si~ koniccznie musi, by moina bylo znosic na eo dzien rozterk.i niepewnoS· ci - a z nicpewii<>Sci tyle tylko i nie wi~j , ile sil( da uci~c bez przycil(Cia skrzy· del wolno5ci. Ale nie kompromisu poszukiwali na og6l mysliciele, zatroskani warunkami iycia w nowoc:zesnym mieScie. WyobraZni1! nowoczesnych urbanist6w (ozy utopist6w urbanistycznych) kierowalo mar:zenie o „boju, kt6ry b~· ~~ ostatni", o „,ostatecitiym roz.willlJl.niu", o unicestwieniu raz na zawsze Jednego z c:don6w spt~oici gwoli tri.mnfu d.rugicgo. Nie r6Znili siv w tym wzgl~e Swiatli urbanüci od ~ych ludzi skazanych na iycie w nowo~ym.,!Dieicie; naj~ i najmniej ulecz:al04 z dolegliwoSci tego iycia, jak ~ada ~ H0mborg, jcst „swnotanie si~ mi~zy t~otl za communitas, .~ ~yaa ~ll czegoi po~szego od ulomnej ja2n.i, a strachem przed ~ J~"1 - ~Qtanie ~ bez.skuteczne, kon~ si~ z reguly od· •

·..,i.,..,

tym

I

~

· .,·; ~ Sc.blu~·m..1..ee. -~ R.Factor, Looaon 1993, s. Ü. :i

.

v.-,,

147

kfYciem, i:e woln.osc bez wsp61noty r6wna siy szalenstwu . , In wolnoSci jest niewolii. ' a wspo ota bez.

o wlE (NIESK.UTECZNE) STRATEGIE ZYClA WSRÖD OBCYCH

Og6lnie bioritc, ki eruJ~C · Sll( · . .moi:na. zabiega6 o „ostateczne rozwi„7anie" ....jednll z dwu, rowrue „raCJonalnych", ale i r6wnic nieskutecznych strat ·· · k · ed k · egu. J~.a stra~egia ·aze r u owac .na tyle~ na. ile to moiliwe, a jeszcze lepiej ejjminowac bez reszty, _el~ent °;1es~odzi~ (a wivc i nieprzewidywalnoki) z rcpertuaru z.:1chow~1a ~v wspo~eszkancow. Druga strategia doradza, by 6w element ruespodz1~ki pozba:"1c znaczenia; aby wtopic ruchy „obcych" w bezb~wne,_ ~ozba~oo~ wyrazny~h kontur6w tlo, na jakie nie musi sil( zwracac uwagi 1 o ktore rue trzeba Sll( troszczyc. Obie strategie zmierzajll do pn.ek:sztalcenia mia~ta w to, eo Lyn Lofland nazwala „zrutynizowanym Swiatem obcosci" 4 • Swiat „zrutynizowany", wyjaSnia.my, to tyle, CO swiat post~pk6w powtarzalnych, podleglych wzorom, jak.ich moina siv nauczy6 na pami~c; tyle, in.nymi slowy, CO swiat wolny od przygodnosci. Dwie wymienione tu strategie sl} powszecb.n.ie stosowaoe, ale nie jedyne. Czvsto uzupelniajll je inne jeszcze strategie, podobnie nieskuteczoe, a nadto jeszcze pozbawione oficjalnego z8Swiadczenia o racjooaloosci. Wsr6d tych innych strategii rzucaj~ si~ najbardziej w oczy ponawia.ne od czasu do czasu zabiegi magiczne symbolicznego u5miercania niepewnosci prrez palenie jej kukiet ogniskowanie nieznofoej przygodnosci bytu, kt6rej zaradzi6 nie moi.na, na wybranej kategorii obcych, „na kt6r~ jest rada" (na im.igrantach, Cyganach, wl6~gach, ludziach bezdomnych, milüSnikach dziwacznej mody, wyznawcach osobliwych kultow i innych „odmiencach"), tuszl!c wbrew rozSl}dk.owi, :ie wystarczy tylko pozbyc si~ lub zawrzee pod kluczem, a zniknie bez Sladu przygodnosc jak:o taka i nastanie wysnione kr6lestwo rutyny. Wszystkie utopie - owe k:rysztaly osadzajl!ce si~ w roztworze tyskn~t _ _ i nadziei nowoczesnego umyslu - forytowaly pierws74 z dwu teoretyczrue moiliwych „racjonalnych" strategii; byly utopiami uladzonego, przejrz~stego ·i przewidywalnego swiata „przyjaznego d.la ui:ytkownika". Rzecz zn~enna'. i.e byly one 7.arazem, niemal bez wyj:itk.u, utopiami architektoruczn~~ i urbanistycznymi (samo poj~ie „pof'Zl!dku" [or~o] ~rzyw~o:w'alo do ~ySli nowoczesnaj z architektury, gdzie uksztaltowal s1~ p1erw~~e 1ego sens Jako takicgo ukladu, w kt6rym. kaida czysc pasuje do wszys~c~. 1nDych w spos6b doskonaly na tyle, :ie nie moi.na jej usunll6 lub wym1eruc bez szkody dla Er1ays on tlte Meaning of.A.nthr:opology (w Nzyku szwedzki.m), pod n'ld. K. Arhema; tu cytowan.e za

.

rur. L.-H: Sctimidt, &n/brr llw Aatb 1993 l ·8 · A Hombcr ~-•"'--'~· us ' s. . ~ • g, ""-"l"'K'&l'cu Y~PoillttlJld Rnolution, (w:) A111ltropoiofic"I r _ .

Pn.ekladem angjelskim autora. Pubü s ce New York: . •1'Jr.'L: L6.0and, Ä WOTld of Strangers: Order Q/ld Action in Urban Je pa • 19'13, 176. i ll.

„

/ .Yll M \ INI'

148_

II•.,\l~\AN

i· kai dn :f.ll\ilUll\ moi,c hnmHHll\' 11s:t.kl)ll7.il: tylkti, nigdv u!r „ 'kl ' ~· · · · . • 11:11.y~) lllln UOni • C1.y1clnikr1 pi!t jcdync· w sw1lim rodniju, wyjqtkowe, 1.askukujqce1 odbicg1\j1ttie od ..nnrm". 1noymi slC)wy, rl'lcm st rittc~i· cw ym wojoy bylo jednakle ~rodowisko mlttji;kk dl11 jud nokich lud'l.i, jl'd1t\l· rodno!c srodowi~kll rod14cu jc:dnon1dnoSC 1.a Ch llW11t\ luJ 1.k il:h. Obcy h)•I wrogicm uniformizmu i monotonii. owych w1trunk\)w n ico d11lw11ych ltulu i mySll\ pn.ewodni~ urbllfliSl yC1.n~j utopii (czyli utopii spnlcc1.c1)stwn dnskun.n· legl), rtll1iiowlltlogo za po~rod t1ictwou1 miost dosknnalc i'.t1 plurrnwu11ych) byla c~3torm inacja wszystkiegö1 oo w ohcym ohcc. tl w i~c..: i uhcych it1k 1l 111.kid1. r W Sundt'niu Oko, najwnlkliwszym hmtuj :::tudi\lm idd . jnk ic k.krow1t1y p~anowaniem ml~st nowOC'lc$nych i kszt ult owa.ly r:1.cc:t.ywist0sc 'i.ydn miejs· ! ktcgo na.tyle1na llc.poddanc ono bylo wplywom plnnist 6w Rysz1ll'll Sctm~11 doohod1J do wnlosku, ie „kntu" (grid. mlasto ifo:i.nnl.l 'I. 11lic pr1.cdrmjqcyuh~i9 pod k\ tcm prostym, z podlu:tnych i popn,ecioych scrl i blokow ü ilk111ycwy111 ksitaleic i rozmiarach) najpclniej i najh1u:di iej dokludnio wyrn.i11h1 mnr1.colc ronnUowll','ycb wl~tl.c urbaniat6w <>mlcscie jl\kö srodowisk 11 jcd 11orodny111. ~sobowym, wyca11onym emocjor.uunic i nl\turalnym . Krnta 'l.ust9pujo W'Jril· Zll~ l wyröini~'°8 •lt. a=elnio wypetnlonc 11en11cm i sons nuriucnjqco obi~klY :,J•kle anorumowymi·$krzytowaniami i bokcuni idcntyw.nych kwndrß16w: j 1krat& co6 aymboliz.uje, to priorytct sikicu wobct riCC'1.ywi11to~ci, loglcinc= u wob_ec nic::"oiumneao tywlolu: intcncjQ ujRM1\ionla kapry$611' ,_ ~ttoril pnn wtlocmnie ich w ramy praw nioublttgunych i nie pod· U!

•

•

• -

•

•

•

•

•

1

ht~ h·1w. l'I' h •1':111ia nwl'hnn k:n 1;1l!t<••lllrl l'il , 1, , , , 1· 1 • •Ul\,ll nli• llW1 • 1II•1 1 1 i

• • 1 1 11 1 l\S:I( )' \\' I' Sl\ <'

==

._,.!

1

\NWolaniu.

•

"*'

wmaoao; :::o:owlb - W11!Qlo6d arunlu, alawy oi~y atrumykl, ar6Wftill0,;. l 9atww Jlal. · P'ltllki>lty, Jakloh ui un'6 •111 nlo dalo ~ krthl kor)'I• oto • :ltdor - Planltoi po Pf01tu zlporowall. juby IAklad"'O. *'*

~.

~

„.

J l· .)

11 1• I'

/ :ij!,fU11\1

1

„.,,

0

1

Mo1.ntu ci. to

· :

~ :. a. J!OCIYll~'° od uodowlah FOll'&llclnoau. W nil.atach 11\ldl Jd Jakl• "~o na tnn wy1000 nloreaulamy („ .) Coohy 1nuo1Mno ~

I ·{ ·( I

w prnlo.t yl'.r 11u11..7 .CJ „111'l., w 1.umys\r dt·iit ti1,·IC 111 1l 1ck' l'f'\\'ll'/C' . ll , I 1. , 11q1 h11it m yi:'l.1\\' lltl t'r~,11,, 11 k 1 k ·: ir wy _i ry iuiw )l'l.ynidy 1 cksl 111w:1~w • ' • <• '. ' l l 11 ' ll'l:lfll St • t 1• I • ' 1 l uk1111c' wlmmy111 1 •p rnhkn111111i; h:inbii·i· J°t's'i " • 1 . · · \ 111 rlll 11 1r1.l' 1 1 ' . ' .l /.( ( l'(ll v111ow•1l11 i k 1 1 wwnnljlii'.ych 11t1,1 p1s t nw 1ld f.. 1-yl'ic. 'l.« il'h wvsllt.. 1' „ 1• : . '"' 11 1\\\ 11111 . . · p11:;1. V1111 lltl' '/ l' ~ronwt rv . ckp.i111i:'j ll 111111st11-krnl y 1\11.· ·1~11iwn1:nw•th sku tf.. ·i · . k' 1 • · · ,ullu • . . : ' · ' • 1111 , 1:1 tr 1 s1r pn ni1·h . I· · wtth.~ J\, rut:1111c 1tl''/.y111la p 1"11· str1.1:n i mki'st.. i"i' .• . . ~l'lll i.tr 11 1 1 • . . , • ' •1 tHHm n:i. pt"r.r 1t"l.ys t • •„· oq. Slnla 1\1\) kntl a• './, ll\l ('Jl\l' :I 111111·1rrz 11 111\Wrj' r1'1 ·~11 , 1 ' · 1 tj l l;\1;su11 " \ll\ll 111\SU 1< 1111\'lj 11'1 (' l k ' , • : · ' · · ' •t l p~lfll 11 m1dsp1,d·• 1.1t•wn nit'• f.. rm1hn11t ·ihillwwo~" ·„· ·' · l 111 1•JS1
•

moDt - powtada Sonnt tt - jll.ko brot\ uli.ut, pn e1:lw Qh11rllkl~Y1\)'ll'I'

11 11 l rt'l' lli •

' ' ' ~" ~ ·1111~l„wl1\' 1 11 1 1\ p r:\"ll1es1•'IH' : 1'11 j i hrrl u 1111 1lrniii• llli ih• n • ~1l• l 11nh11l1:11111 111tnslp 1 11 • . •• ' , .•11\•llh)1, 11 nlr \\ d 1•fü' ' · "

l

"'9"'J~1-

'""~ 11 111'

•

spösln.o~.cmic wyn~;c i1111w.cj: mk111.km\ey miust 11w111·~twieni ')

~ wedle tcao, w jtlk.im stopnlu mosi• oni ~,yc tuk.juk gdyhy drusni 1m 111w 1tm y1,;h ( U~tcdn!o straLtogli bylf\ moiJiwu do '/,t1Sltisow11ni11; 11 wi\)I.' wctl ~c stOf)lli11 . w.J&kim mog~ nie brl\CJX'>d uwu(!QWiilll~ l~)~n~Sg~ "· nleJ wytukn•lC. lh .c<.v. w ty111. „„~ i'„usuhy .............

__ _,,__

'lt lillMi~, 'nic COAtcl1ttet oftlw Ey1: i'lti llt.t/tll att•I Soc:/11/ /,IJ'ioft;ltlrs, 1.011\11\1\ t99:l, 3, ~:l.

1$(1

l\

~

1\ I

~niqi.:o 1.ycic W1)lM '''' strud111 prn~d ~11\0yni '. 11111·i~i.wy111 s:1 r11·1.~l·1.il'l1111r •lir

rt\ Wß\ln\ tQl'llio, II tl\ tell\ ll'/,111\SC ll\klq~o :.r.ydn l\10 Sll l\IWIH\ l.H"/,lll 111wx1.~111\ty tltiskjitt.ycb mh1st ni~ llll~ll srndktlW l)ll IClllll, hy . fll''l.C hWf ll~ tll l~(h,y slral~·l\h; n\i' ntttlM' 01~SIO ll\US7,ll pn)'k:ri\WllO ll\llP\' „11hs'/,llt'6w '/,lll\llC-S'1Ji.11luyd1", II n111l-

0

to j mup~ {)bl!iim\w „puhliw.nych" (11 wl~ d1~st\11. myd1 dl11 11dwic•1b.in) dn nw. miarow AclMo {>Mrt1l\itll.11noj, q1111~i·1tatl11wql d:t,li.ll nu·y. W n11jlc•ps'l.y1 11 p1'l.ypmllu mogi\ oni bronlc oboym ~1ost~f'l\1 ein ll'l;i('.lt~icy, it•~n stnln 111\ dln 11id1 rl''l.NWH 1 tcm, odelsk.9.jllö 1\l1 nl~l 1nce1~c wlt1snos~1 1 11s1nw11~i11l• 11u ll'I p.rnnknl'h ostt"Ji· ».ottic intruiow, 1.a f'lö1\1f1c:) ~ by f)l'7.ylm:11,yc llslv sp11r·1J1d'l.on:1 pr'l.r.1. Dkkil Hclxlidgc't1 -~ „rytu1tl6w 1 ö!löbliwych uhl11ri1w, . p1"!.yj,111nw11:1i11 d'l.lwnl''l,nyl'li pnstuw, rozblj11nin butclck i Nzyb. lt1m1111l11 p 1·1.c p1 ~1~w 1 ~ 11rkow, l'l'llll'yt·znyl'li w~.wan pod 3drcscm prnwl\11 " . Porulnrny ll~ds w r n1t1\,!·111el 111nwlc 11n111i, 11unerykun1ddcj opls tercnu mh:j!!kit>t~) „1~ ~.lqj sluwk" ink n g11 ·1.11ITT·1.y 1·u lnnojlO, l'Jtlcinle 1xl tego, c\d k1.6raj st.rony si\1 IHI 111k opis1111y lc•n·n p1111·1.~ . Dlt1 sie't.q~llwl.l6w. k.t6rym wolno rr11.ehyw11c 1 p nrns1.n~ si\ nn 'l.cwm1 t1"1. 111111i1•1 oowttne,i th.ielnlcy, flf} go „.nnczy "" l(c> 111: dlt1 ly~b . r n '/,1111k'l.li Ni\ w j1·J s1·üdk11. 11u go ma. Oltl tcj oi~sci mies~k111\C\lw mithiln, k t1\ryni w 11d'1.l11k pr1.yp11dl11 wolno~6 pOl'U!IZllnhl sJ9 flO lcrcnttch. ktM~ 1r)dwicd'l.ir n111j1111chotr. k1111s~kwcn· 12jil uw"mw!cnlu jein mo».liwnA6 uz11cenl11 miel'it,k111h;bw p,d l "· rnrh1111k11 .,r1.1" 01.ywlsole istnlcjqoych" ohcycb, c11.yli t11k ioh ohcydl , k ti'1rynh p1"1.yj1 i'lm spnl k.llC po dtod1..c 1 na spotk.anio kt6rych wypurlnlt)h)' l'ii\' pr-1.yi.tnlowut'.', juk1i 1r \lnikn~6 Ich nie dn, Komhinacju 11iooi sr6<1111it;l1ddch tllllOS1lrtUJ i dron przch>towyeh 7. ruchömytJtl forlcoan\i linnazyn wyf)oilu1.nnyöh w 11puncor1,0t111 szyby 1pncclwwlamaolowc 7.amkl poiw11lu on\lnqc ohs'l.nry. rn1 k1tiryd1 locy oboy aruuj1'1 m.o~.n1rt~ obsmry beipleC'1.nic po.omlcri nc, nio wchud·1,l)<.l w1.ntl· nc kontakty z tubylCll'rnl, NotoryC'tno :.-.rM,nicow1inic ohnruk lrl'u d~folnk mlojlkich - atrakcyjfto'6 jednych 1njegoAciooo~6 dru~ich nio ulo).lll l'Jll111ci11.

„,,

8i•

alo upr:iywllejowani moall ~obic pozwt~lio ou l1tn11rnwn nlo oh11:t,11 r6w 111~h11r· dzicj ~dpycbaj,cych: trwltj' onc poza 1.aslQgli:im ich w1.rok11 1 my~ll. Wolno~ „ pnywiloj mierzr a, pon~k~ llokJt, obs:.-.ar6w, .laklml m o1,n11 si~ nie pmij· mowa6 I ~utowao Jako 11realnlc nie.i11tnlcj,co": lllho tym. w.y i w J11klm ~t0 t>' nlu O~ kateaoril uprzywilejowancj Wciy, Jc•kic d11Jcloico odwled11J16 w po~tU• uuu ~rzyjemnyob doznai\, a jak:ie 11kutcC'/.nlc obchod1.ic dh• unikni~ln

kro6ci.

~

.

Podauandmy: tYcic mlejekle ma rM.ne 8Cn11y dla rMnych mies~.lu1nc6w. 1

tei

i trzcbll je

zröiniooWIDle dotyczy lrcicl poj9(jla „()bccgo" zhlotu lud7.I, :ryoh to poJfCie obejmuje, Spoatrr.efonle to trywialne, *'lc przypoml· - llparde ze Wqlfdu na lklonno6t nicmal powa1.ecbn\ Oakjcj tylko budlCXC 10D1u

:~cznycb. kluoW)'Cb, pokolelliowycb 1kobiecych „podkultur'' &lf wymy~aJ•) anij~plau dojwladcuni& tyela mlejakicao Jedynic z pcr11pcktywy poo~~

~ ~ ~tyaowuej. la mlzem komercjalnie admlni1trowane.J, . • D. H~d~ llWlq ~ tAe ilf,.1, L~oe 1911, 1. 18.

mi\dn 111C'11.d .v~ up,11111 11~:.-.11111~1-111 dn witNk 1 0 k , . , „ , · " "P. 1ww w 11111·111v"h 111 (' Wl•lii ~ hyi·i·ii' t · ' 1 11 II ws·1yMI , • ' • 11 11111'1111·1 kiuh 11lil'Sl' .ktu'H'll\\I 11111111111 : 1hil11k11 uir WM'l.yi;1·y lll 'l"1·1r.:~ 1 „ 1 J . ,· • ' , , , " "III fl1\l.1rn 111.y WNp \'h NI\' „w pdn1 1111.w111lrl<'p,11 k 1111~11111 tiry·im u " p11111 t 1 " . • 1111 wy·1.yny · , , . , · • \1 111, /.1111 Wyp111 111 , llökt116 11ww11 11 dm1 w111d1·:.-,c·11111 //11111·111·11 1 .~ pa~1,1 row it"t1t) .10 'w 1 k ' „ , , . 1 · ' • C1 1>111 II WO1llhNl' xwoho
l ft1llr'llfl':.11111 ·

lu~lt.I ~.uhawy , d·1.1s d 1 )sl~1111 rng11 dln w1d11 .

Ollf \ ', l'lt itl~. 1\111\<'l'.l{llWH'/'A 111 1LI\) II\ N\'

W 1wrli 1.n11k 0111i1ydt1'11 tul i{1w wsp {1lt,.-1.iiH11tv.11 ·i.yri11 111il'1Nk 1111-10, 11 11,,1.,A p/ 1htlC" w roi.p1·u.wiu 1,111.yl ul11w11 11(,j Ot1ol11, 11n~ioh1 ku pillurkn ( 'l111d11lto Hrnnt o 11pi1111ln „'l.11\:hwyl 1rm.koN:t.'', „r.kNl ll ttf wulnnsd l 11dcd 1y", jak ich do'l.n11l11 M pncor11j4i.; po l.11mly11io. „w~d 1 11 j1 ir ~J~c pr:.-.)'1i11Ckk pnnic-sio" i ,.111.1icrnj11\j si9 11 mk 1111uc nhok 'i,y\lic''. 1>11~; Nt'i' 111• nle.~o pri.yg11d:.r.io, 11ln :.-.1111Jd t1w11l- ·/.ydo WN'l.cyd:1,i1;1 t.11111 , l'.d:.-.Jn 111''l.yp11d11k p1'11w11 tlzl i 111 tnkJe 'l.yuio, j11 klo 111 k 11 i o 11 ho k (11 '/Jlluin p1)'1.1IHl11jc w pulu wid'l.('I nlri wy11l1U'C'l.1~ii11;n d h 1~11 , by Je ·1.1111w11'i.y6, ole 1111.: 011 tylo dl11p,O, hy 11wnp,9 p11 W!llt'i'.ynHte w hic'~l.I. 11wi11zuc, pn'l,hnwii: woln11{wl 11g1111i11J1lu 1119 :1.11 p1'1,yp11dko w~ 1111.1rn1:111): no 1yl1.1 dlup,o, hy duc n!llrllfl.l wyohrt1'l,ni. nlo 11 11~ 1111 lylo AwiudC'J,onlu mioj11kitn ['!1"7.yJomooM b1ct1,o s6r9 1uuJ Nlrll• ohcm, r6w1\10 w11~echc)hcony111 <108wl11du:r,oni11 Hk l11
w AwlndomoA6, :t.o

nn-!!lQpHtwu

.E..~~

152

(z definicji trudne do k.ontrolowania), jeSli si~ i ~jawiotka.6 ulicmych. k.t6re wzmacniaj
ruz ~Y c

~~ D& poZltdany p~Ol. .. Pat.n>;n>' - ~ak n1~ v..1dz<1c. Wldunie itll czyuncic4Jud7X-.jedllf m z Daf"1~szyc:t1 ~ow, plt1m czl?v.1eu obdanono: " 'litag:. la czynno!C aktywllej postawy, oi.,,.ama St~ ~ swiat, UUDler;:soy,·a.nia. cierplio;clci. stupienia u~. Dzisiaj zd~~ ~gawto"".e (agresr.i·'DOSC wyraUnia !snap.t/un-. <.z:g)o~ post.ad _ Z.B.) mowi lu za S1cb1e) przcU.xtalca alt v.1dzcnia " zalSeg m«Jianjczny'.

-„

Angielsk4 nazwll zd~a migaw~o.wego'. po~6r:i:n y, jest snapshot; w celnym tym w}-ra.Zeniu obydwa skladndC1 ~ r öwn1e waz..oe - map, „trzask'' Gak w idiomie ,jak l bicza trzasl"), i s/wt, „wystrzal". ldzie wi~ tu o wysLrzal. a wi~ 0 to, V! kula ugOdzi to, na eo nilieru~ luf~. nie pozostawiajClc SJadu na mnie, ktöry cyngiel nacisn~: a z.arazem i o to, ie jest to t r z a sn i ~ c i e ty~ k:o pstryk'' cbwila ulotna; kontakt mi~y strzelcem a celcm nie trwa tu dluu;' ~ ~(rie !pUstu. Spojrzenie w stylu zdj~ migawkowego - spojrzenie nie widzllce - jest zdanenicm ulotnym jak odglos wystnalu (nie krypuje wi~ prZyszlego wyboru cc16w), jest e p i :io d cm (czyli 1.darzenian samoistnym, nie powiiµ.aoym ani z tym, eo dzialo si~ pr..tedtem, ani z innym.1 epiwdami, jakie n~ jes7.CZt, epizod uwal:nia terainiejszosc e>d obci.µeft przeszloSci i ci~ trosk przy~o5ci). Nask6r:kowosc, pfytkoiC anotjonalna. sptaszczeoic czasowe, poszatkov.-anie aasu.na nie ~ ze sobit ftagmco:ty, byty k.ied ys r oi.k osza.mi samotnego spacaowitza,.pioniera patn.enia, kt6re nie widzi i ko otaktu bez dotyb· nla, WynaJaZGy sztuki za.aurz.aoia si~. w powabacb i urolcach drugiego crJowieka w sposOb tü pmmyilny, .by iadne obowüµ:ki i dtugi wdzi~.:noSci st.O dJa 2;111Urza~ ~ 1lie wynikfy. Dm Sll one w i.asi~u ~ki wi ~zoSci (cboe Oie Wlizyllkidt)"mi"*•Drhw miasta, i ci, kt6rzy zabudowuj11 i dek:oruj~ saay Wa ~ priygOd~ z g6ry troszc:.t4C si~ o uspokojenie potajemn)Cb ~ ·~ •lp8Qerowim.6w, wied24 o tym dobrze i iacie.raj!l dbiir ~ myjl o ~ycb nlo7.liwolciacb ba.ndlowycb, jak.ie w ro:zk~ ~~lif ~ IM Fau - jeden z licmycb dzü „roagazyno~11

-.,.oä_~"• ~ ~MAM iwiat skrojony na miar~ spacer.o~ .~ ~ -.~ ~.j (mJdy niedoicipionym) wiorcm, mo#~ -~ ·~y i pneojkliwy '-dacz. Dick Hebdidge9 ) posluiYC-11 Wfl!ti-*.llO!if ~~: .

·.

.„~-~· '1,-'"0llld widzmimn (a ~· bad ~an) ... ·~

~Jlilfll ~Jlt.lllPliet, •jWID 1' ~owuo. Nic'lif nie kiyjeipod ar •1'

,.

~,~-.-~.' ...wdy, ttiqnaletalob)' ujawolt... · .

,.....-,;..;..;.;_~·

.. · · '

Fot. Zygmun t Bauman

Wsr6d nas, oieznajomych 153 The Face nie slufy do tiytania; po tym magaZ)'llie naJ · wlöc . . . „Czytelnik" ma prawo poshiiyc si„ obo~tnie ;.,,.,_, ~odkezy . ~c ~~' d?fowac. · · l · 1u · · · . J
·=·

.

)

Dr

.

'

ma „perwenp w SWJecie pozbawionym n~rm_ ··· yfu~c, „czytelnik" moie rozlcoszowae si~ telcstem do woli bez potrzeby zlozewa §lubowan malieliskich czy zaciiWli~ · czlci bi . . zalcup mieszkania. a pozy poteczne, na

Kr6tko, zwiy:lle i bez..zastrzeiefi. powiadamia The Face swych odbiorcow · . . mi:odwolaln~J separaCJ1 ~~~ „wart?sciami ui ytkowymi/ przyjemnosciowym1, a przys1yg'lf zobowuµaruem, by kochac, szanowac, sluchaC'. Gdzie indz~ej wskazal~ na t~ . separacjf( j~~o na gl6wnii wsr6d ponowoczesnyoh odmian mecharuzmu ad1aforyzacJ1 - ogolocania stosunk6w mif(Cizyludzkicb z -sensu moralnego, wyliiczania tych stosunk6w z zasif(gu ocen moralnych uznawania ich, w teorii i praktyce, za „moralnie oboj~tne". Kola zamachow; adiaforyzacji zaczynaj11: sif( obracac w momencie, gdy przedmiotem stosunku sidedynie wybrane („odnoszqce si~ do sprawy", „uzyteczne", „interesujitCe") aspekty partnera - jako ie tylko pelne stosunk.i, stosunki ogarniaj4ce calosc partnera (w sensie zar6wno przestrzennym,jak i czasowym), s4 na tyle pojemne, by pomie5cic wzajemn<1- odpowiedzialnosc, bez kt6rej moralnosc stosunk:u spelnic sil! nie moze. Obok nowoczesnej biurokracji z jej „odkotwiczonll", dtyfujiic<1- odpowiedzialnosciit i nowoczesnym 5wiatem interes6w z jego programowym ograniczeniem czasowoprzestrzennym kontakt6w ludzkich do zak.resu prz.ewidzianego w umowie i narzuconego przez zobowiitzania formalne, jest dzis logika miejskiego iycia, forytujiica „przygl4danie siv bez tego, by widziee", gl6wnym bodaj mechanizmem adiaforyzacji. Zubozone moralnie, jest iycie miejskie podatnym tworzywem dla innych ni:i moralne trosk i pop~6w; jest idealnym tereoem mysliwskim dla lowcöw wraieo, poszukiwaczy czysto estetycznego, niezm4conego przez inne klopoty, zaspokojenia. JeSl.i zaufac analizom Heoninga Becha, upajajllce doznanie wolnoki bez granic i szans nie do ogarniycia,jakie kojarzy si~ z iyciem miejskim, wyplywa nie tylko (l nie tyle!) z r6inorodnosci wraien, jakie sypi4 si~ w mie5~ie na przechodni6w jak z rogu obfitosci, ale takie (l chyba przede ~szy~tkim!) .z _fakt~ „W}'ZWolenia od siebie", z USpienia czy chwilowego ~YCt_S~D~a, C~OSClOWCJ, a wi~ moralnie zaniepokojonej, bacznie samoobserwuJitCeJ s1~ Jazm. Z natury f7.eQy (a jest ta natura wciiti na nowo odtwarzana pr~z wyb~ry dobrowolne i gorliwe), zadzierzgane w roie5cie stosunki SI! ~omroowe 1 wolne od z~: bowiitzali na przyszlosc. Sit tei. te stosun.ki przepoJone duchem ~ons~pcy~ ·nYJn·. .wchodzi · · s1~ · w me . tylko po to, by od ruc · h uciec• gdy zasob uc1ech . . s1f( . wyC'lerpie, nie trwaj
Fot. Zygmunt Bauman

0

'

WSr6d nas, nieznajomych 155

z przyrodzenia niecierpliwa uwaga, i wiecznie nienasycone, lecz latwo nll4ce

si~, poi'Jldanie wratcn. . . . . . . W~j 4cymi i progr~owo rueobowi~UJ4cyn11 k~ntak~~ ru.eznajomych ·e si„ kierowac g16wrue zmysl d o t y k u (ta okohcznosc nasun~la chyb 2ida~ T akt yfi . . . . a Bechowi mySJ. 0 erotycznym char erze spec czn1e IllleJskich przyjem. ne>Sci). „Przygl4danie si~ bez wi~zenia" za~uje si~ p~eciei na powiench. ni, zaS powicrzcbnie ukazuj4 Sl~ ~yslom J~O ~ot~nCJalne ? rzedmioty dotykowych gl6wnie wnrien: patrzerue bez wtdzerua Jest nanuastkl\, przeczu. ciem <::LY prawzorem dotykania bez obejmowania, glaskania bez przygami~ia. Zaadresowana do wsp6lprzechodniow „prezentacja jaini" na miejskiej ulicy jest nade wszystko, byc mo:ie wyl4cznie, prezentacjl\ powierzchni - kompozycja obrazu podporz4dkowana jest antycypacji dotyku. To wlasnie potencjaJ. ne wrai.enic dotykowe wystawia si~ na pokaz publiczny, wypycha na plan pierwszy, ujaskrawia tak., by natr~tnie rzucalo si~ w oczy. W zyciu miejskiej ulicy ludzie SI\ dla siebie nawzajem powien chniami Przechodzien toruje sobie dro~ w8roo parady powierzcbni, sam b~dllc jej uczestnikiem - spacer miejski jest zwit:
?'Cv WrB POJiTÄs . Autor fuadam -· · · · skie. . ~go stuclium wspOlczcsnych przejawow r&SJstow . . aow.uuzm.uio, llhil Cobea., tWienhi, 7.c wszelk.a heterofobia o podl<>Zll

go

··-~~;;,Cohal, '/IOlfW _,,,,.,:"°"'• ~1o,,, °" Raatrm and Not101ta11sin in ~ fJ/ti _ •

„;.·

.

•

:. .

<;:

etnicznym lub rasowym - ustawianie element6w e•-= · 1 b . c· . . ......czrue u · rasowo obcych h gran1c 1 ograruczen!) wlasnei J'ednostk . . J·ako zewn~trznyc . .· . ·a ai· . J• . owe1 • grupowe1 suwerennosci 1 wyi e izowane wyobrazenie domu" J.ak b . J• . .ak . . d . . . , " o ezpiecznego schrooien1a, J o ~e1sca, g z.ie ~ozna WJ(lC zbroj~ i odstawic kolczan do k t luiy za sensodaJnll przeno8n1~. To wlaSoie mysl - wspo"'"l·en·e .4 a,bs • . • , ~ J , marzeme o ezpiecznym domu uwypukla ruebezp1ecze11stwa, od jakich roi sl"' uli · · · · k • h tylk 1· · . T ca 1 p1~tnu1e tudzi, toryc o na u lCY s1~ spotyka, Jako nosicieli zaoroze · · L dzi h · · h .. . b. n. u tyc - obcych 1.groznyc - .trzeba poskroauc l obezwlad.nic, trnn-na6 na uWl~ · · 1u b ' 0 -~,... na odleglosc. toczerue zewn~trzne postrzega si~ jako jed.nolicie nieb · _ · · · d · . . . ezp1ecz ne 1 01epoz~ ~e, w przec1w1enstwie d~ o.bszaru po tej stronie koronkowych firanek, na1ak.im „standardy wlasne daJI\ s1~ postrzegac". Poj~cie domu kurcz ik y . ' si~ do roZDllarOw owego zn ·omego wycinka chaotycznego 8wiata, nad kt6rym czl?wiek moi.e panowac u.znaj'lc go za sw4 wlasnosc, doznajllc tym samym wra.ierua pewnego „przyrodzonego 1adu" i spodziewajClC si~ „przyzwoitosci". To wla.Snie sen o przestrzeni, kt6rej moina skutecznie bronic, o obszane okolonym nieprzenik.liwymi, pilnie strzeionymi granicami, terenie semantycznie przejrzystym i semiotycznie czytelnym, d.zialce wolnej od ryzyka, a nade wszystko od ryzyka nieobliczalnego - czyni4 z.e zwyklych nieznajomych (o· wych, na eo dzien, ,,m~tnych obiekt6w poZl\dania" przeci~tnego spacerowicza) nieprzyjaci6l zlowrogich a podst~pnycb. A zwaiywszy, jakich to zawilych i trudnych do opanowania umiej~tnosci, wyczerpuj(lcych wysilk6w, i niezmordowanej czujnüSci sztuka miejsk.iego iycia wymaga, nie dziw, ie jawa m.iejskiego iywota czyni pokus~ „ucieczki w sen" coraz to bardziej ponytn4. Öw dom ze snow czerpie sw6j sens z opozycji mi~dzy ryzykiem a.kontrolll, zagro:ieniem a bezpieczenstwem, wojn!l a pokojem, epizodem a ci;Woscill, pokawalkowaniem. a caloscil\. Jest 6w dom, innymi slowy, schronieniem przed utrapieniami i niedol'l miejskiego :iycia, przeciwwag& dla losu obcego skazanego na zycie WS!Od obcych. K.Jopot polega jednak na tym, Ze OWO \ekacstWO cudowne mo:ina tylko sobie wyobrai.a6 lub si~ go domagac; w postaci, w jakiej spelnilby pokladane w nim nadzieje, osiiign4c si~ go nie da, jako ie to, ~o mieszkancom miasta najbardziej dosk:wiera i przed czym ratunk~ szuk.aJlb Przenika wszystkie zaklltki ich zycia. Ta nieosi&-galnosc cud_oww~go srodk~:!) miejsk.ie nowoczesne bole owa przepasc nie do przebyc1a Dll~Y domeml W}'marzonym a kaidll ko~tna budowl4 z ce
W5r6d nas, niemajomych t;,ietistwo jest tu~ jak ~ .J'O~, przyp~kowe... T a okoliczno~c, ie oba z:~­ wiska ~ to samo iml~, jest zr6dlem ~ych t.e?retycznych rueporo~ i praktycznycb komplikacji. Byloby leplCJ ~e dw_a .ty~y obcy~ Pi7.ez röine paecitL procesy spoiecme ksztah:o.~a~e, ~oznym~ n:zi1onami. Tak cz-, 1 owak, wypada zdaC sobie jasn? ~r~~ z ro~c Illl~zy ~~1. O~ ~te PQn~ jC!t wolny od tej dwuz.naczn~ ~ra czym przechodruow n~ m1e:isbej ulit·; I ir6dk:m .niewycz.erpaloych, cboC 1 k osztownych czasem, przYJemnoSci. oix.-. ~ ~ na pnemian radosnymi ~olorami niesp odzianki :i lllIOCZnj~ ba.rwami ry.zyb jest wytworem poszukUJ~go przyg6d spacerowicza; obcegv an~ portos ~ 1JD<>7mi ~knot! za „ stalym adresem" (a takie grub)n:.!. ~osz.czdnymi murami) wt~, znui:eni nadmiarem ulotnych a halafüwych wra7tD, od ktOrych daremnie szukaj4 wytchnienia. W chwili, gdy pmnik.a go~ota za ,,domem ", spacerowicz przedzierzga si~ we wl~g~, aotx-:1 pnepoczwarza zatrak.tji w gro~, z obietnicy podn iecajllC)'ch przyg6d w1.ll3( ' ostnegawczy ubi leones• .Ruc moin.a., ie „ obcy" spacerov.:icza jest osadtm pr o teofili-i, gdy „obcy" domatora krystalizuje si~ w roztworze pr oteof 0 b i i. ZaS Ö:ieuleczalnie proteoksztaltny swiat wsp6lczesnego miasta pro...·o. kuje ,Jiliczne" i „fobic.zne'' reak:cje w tym samym czasie i w r6wnej mien.e. WmieScie wspOlczesnym drogi t o zs am o 5ci r ozeszly si~ (powiadajtit oa zawsze} ze szlakicm wytycwnym przez p och o d z e n i e . Owe powierz.cboie, jakie nieznajomi uk:azujll sobie nawzajem, pozbawione s4 gl~bi; nie kr;1 ~ za nimi czy pod nimi iadna ,,natura", kti>ra m oglaby ich bezapelacyjuic okreiliC. Aby raz jcszcze zacytowae Sennetta - hlstorü pov.:ierzchov.11ydi i.etkni~ btak ciWoSci i k onsekwencji, a d o5wiadc:zenie roinic jest fragmenU· ~' niuddada si~ w lini~ (powiedziee moi.emy, i.e postrzeieni a powierzdr ni nie •uj~.~ w wyobraUßie ca.loSciowe; albo i.e nie moina zlepic caloScii.t sporadycmycb ~l>w powienclm.i, cbocby nie wiem jak Licznych). · ·Wtob iyc:ia czloWk ltaje ~ dla. siebte cudzoziemcem - a to dlatego, ie dokocs! -~ i dozaaje uczue, jaöe nie IDies7.C7Jt si~ w ranlie uznanej tol.samoSc~ i ~ ~ z nekoao nietwtn•Mwiymi wyznacznikami .rasy, kl.tuy, wi.eku, plci, czy J1T1J''111)0aUa

na.zywa.c:

~briaNjl· .

Zadaa toi.umoec Die jeat skamieoiala ani dana raz na zawsze. Kaid~ ttzt· ba ~ j to bez ustanku, i wci.z na oowo (ka.7.da bytuje niejako cy~o ~ placu_budowy>; nie ma parancji, i.e wznoszona budowla ~e kied.~ ~ tu~ dac:han. la·ogolna ~a odnoi;i si~ w r6~ej uue,cto ~~. rukomo odiiedziczonych. Toi.samoSci otwarci,e 11~ ·Pf~, 1 tcjaköby •.repatriacyjne", ~~ lcorzcniem, do k:toreg0 .~ ~ • ~ ~ 91 podobaej sytuacji. Nie ma „powrotu do pocb()(it.e81J ~.- Jell pdq J'llD~ek akrzynill odttawioDJl cbwilowo ~-~ W ~ potn.cby mo7Jla wyDielC Da ~trz, a z.awarte VI ~ odlaanyCi ~ by odzyabjy-dawny bluk. Toi.samoSC „~ u

n.

c...,_, o/•

.r,..

„ 14.

157 nioWa.",jak. k.ai:da inna, jest projektem i bvtu;e ~,_,..;e w ni~; · · . .. szl • . . , J J-;..... ~~l"-uuone;i lCSZCZe

z definiCJ1 przy oSCI; ~ przyszlose, kt6ra ma ponoe to„~am „ d · . , ba d . ul . . kl . . osc etenrunowac, r.rz.e opiero ozyc z ocko~ znako~· i S)mb0 li, ·aki„ ~, J..., b' · · · n.a J ~ natykamy si~ - z r~5ui7 po 1ezrue l na ulam.ek ch-wili - na m.i...;skim •n. t- . <...>

·dzeni · ·· · · . . -J <4lg0'\\1SA!L. Z tego p~ .v:1 a, rue rozru.a, ~Y od siebie prz6d od tylu, „pelne chwaly d:ziedzictv.'O od zuchwalego zanuaru. Bez ·wzg!o.rtu rui. to czy ''"";„ d , • • 't"" , ...........szcz.amv om na.szych mar.zen w utraconeJ ponoc lub zagroione' utrata prze..:zl · · • . lokujemy .go w krainieb swietlanego jutra - dom za~"SZe .,.,.,.~~ CZ'! tez . . ,„ ')e em, postulatem: ~ ~wsze . t~ a n:irow~ pracy, enruzja.zmu j ogromnego odda.nia. by nadzieia, Jak.a zyw1 proJekt, nie uschla przed zak.onczen.iem pracy... ·

Jest

JANUSOWE OBLJCZE OBCEGO

Zycie miejskie przyci~a i odstrasza. Jest pelneurok6w i suach6w. Obiecuje .i grozi. Podnieca i m ~czy. Upaja wolnoSci'l: nigdz:ie indziej nie doSv.-ia.ciezarut

i prtera.ia perspektyww wyczarowanych na ekranie te~eWJ.ZYJn.~„ w ~ . . .ski . li ,naskorkowosc kontaktow d~b1ega logicznego kresu znana z llllCJ . eJ u cy ' . . hnie iliz. t „ z.aludniaJ'l dwuwyrwarowe powier:zc 1111""".,..·I„..t.;.L:ch. . ---;-1 ~ , „ te1em1as o . N. dzi te:i rue przezywa &aJtee si~ po ekranie i oigdy od niego rue grubsze). ig e u J.

~riedmm, ~ Implo.sion of Modernüy

(cytowane za ~opisem).

·e doimu1,,.ro sprzecznosci mi~dzy uczuciami rozradowarua i oballtt. 1 - ~~ . b l · d · · · .., . ~.:. . tu na ulicach miasta lu te em1asta, ro Zl s1~ zamilowani d 1 .. 1 To wi=rue , kki . 1 k e o ulotnych wra.ie.1b rozmilowanie wle eJ, p asty ?weJ 1 p astyc:znej toisainoSci .edn0 razowego uiytku" - a zarazem dlaw1:ica t~sknota za „domem" „OJ d b . . , .6lnot"" w 1·akiej skazany na eztenrunowe wygnarue ponowoczesn Sp „w ~ ' ' 'gl b ·1 y Prometeusz _ prestidigitator spoc~c by mo ~a c _wi .~ po, trudach tulaczk:i; · t dwa uczucia rodz~ siy z tego samego lona l nas1en.1a, rownoczesnie _ J.ak 1 e .d . J Syjamskie bliini~ta. Gdy jedno umiera, dogorywa i rugte. ak powiada De.an .

.

Sl\: rowm ·

MacCa.nqeil,

ceotralnym dla ponowoczesnoSci problemem ~e produkcja nam.iastek „ wsp6Inotv" ktore z kolei moglyby handlowac przez siebie wyprodukowan ym poczuciem „naleie~a; do wspolnoty._ Wielkosci ! trudnosci takiego osillgni~a iniynierü spolecznej _ kon. stytuowania wiarygodnych symboli wspolnot pod nieobecnosc wspöln.oty- nie wotno nie doceniaC, ja.k nie wolno umruejsz~ pot~gi nacisköw, ktöre do tej konstrukcj pobudzajll' 3 •

ALICJA KUCZYNSKA

AGORA NASZA POWSZEDNIA

Ambiwalencja ucztic podsycanych przez warunki i:ycia miejskiego odbija jak w lustrze w wielomacznüSci postaci Obcego. Obcy ma dwa oblicza. Jedno podnieca i uwodzi obietniCll, jaka kryje si~ w kai:dej tajemnicy (Becb powiedzialby tu o sex-appealu; obcy jest sexy), zapowiada nie doswiadczane jeszcze rozkosze nie donragaj~c siy w zamian iadnych zobowil!zail lojalno5ci; na tym obliczu maluje si~ obietnica nieobliczalnych szans, niezasmakowanycli nigdy przyjemriosci i wcir,6bie. Trzeba sporego wysillru, by „ wczytac" wyraine rysy w to miejsce, ·w jakim przed chwil~ znajdowala si~ - w jakim winna si~ znajdc;r~1~ - twm; \VY-Siß:u interptetacji, znaczenio-tw6rczego wysilku. Jest 8praw~ in~rpreµ.tora nadanie_sensu ulotnym wrai:.eniom, odlanie plyruiego n:ie.~alu dozqad w· k~enne formy nazwanych i jednoznacmych uczuc, by zastygly w· stereotypy; jest jego sprawll odseparowanie przyn~ty od pulapki, ~O)V~ -~ zil~~i.enia --Poi.ltdania od odrazy. Jest tez jego przeznaczeni~'. ~ z:c~wi.I~ ~y .poWiodlo tnu si~ rozloienie mglistych doznan na sktadniki . ~~!W~~ 1*lzje Si~ stahl owe sld&driilci zlepic ria powr6t - w upiom~ · P~~lfleil:swll·~esP.~jnc;>5ci4, dwuliC9wosc Obcego. Miksofilia i miksofobia w~~ :r~.tYßl:, WY;s~ . o_l~. SJ)~gni~te ze sob.!l na wiek.i ·w pojedy~ ·-~~ea~.ildrialnicl,i ni~ Pl.eze.Wyj,SC_z.Wyci~lrn,. ale tez i·w kt6rym zadna niC si~,

l!lbft by,rpoki>JtaD.a. · ' · •

:.;,:

l·.

·:.

·~~. .

•

~.

,

··

··

Drogom na betonowych s/11pach, miastom ze szk:Ja i ieliwa Locniskom rozleglejszym nii plemienne pafistwa Nagle :zabraklo :zasady i rozpadly sie. Cz. Milosz

Benjaminowskie nostalgiczne pasaie, nazywane „czyms poS!ednim mi~­ dzy uli~ a wn~trzem" 1 powoli traelt sw6j dawny wdzi~k i przeksztalcajll si~ w.male, ruchliwe ulice, nieudoln.ie na$laduj~ce ldimat tradycyjnego pasa:iu. $tanowi~ przestrzen niew:itpliwie wi~kszl!, wystarczajllco zatloczonll, by nie uch.odzic za nielubianll, przede wszystk.im jednak: stajll siy otwarte; przelotowe. P~lotowosc jest w cenie, odpowiada stylowi bycia, pozwala na swobodne poruszanie si~ przechodni6w, na pospiech, na szybkie wejscie i r6wnie szybkie wyjscie, czasem na ucieczk~, ukrycie si~ za „zaslonl! thunu'', jui za miejscem naszego -uprzedniego pobytu. Spok6j - jcili w og6le istnieje - jest jedynie poz_omy, podobnie jak w obrazie Giorgio de Chirico Melancholia i tajemnica u/icy, gdzie Arnheim trafnie dostrze-gl „swiat, kt6ry wkr6tce p~knie w niewidzialnych szwach l~b rozsypie si~ w okruchy" 2 • Ostroinos6 nalezy do dekalogu „bycia na ulicy", kt6rej nie da siy jui dluiej por6wnywa6 do wnytrza lllieszk:alnego3 , jakiekolwiek by ono nie bylo. Tak jak: doznan tradycyjnego

· . .·

.H ·1 W. D~jam~, P;yi II C~~~a wedlug ßaµdelaire'a, (w:) Tworcajako wytll'Orca, thun.

•

· ··?r~wski, 1. $.ikorsk.i, Poznati 1975, s. 207. . • W R. Arnheim, Szruka i perc.epcja wzrokowa, Psycholog1a tworczego oka, · !1,rSZaw,J978, s. 303,

1 Mach•

tlum. ·

· . „ od t · zki ..,i~, uli"" a WD"trzem. JeSli chcemy moWJc o p s \;p1e s cu au.....,_, ..... y •• r ) uli ta · .· ~~ao, Lojest:nim wypröbowany 5.rodek felietonu; z ulicy uczyruc wn~ttze. ~··· ca s Je . .. : :. · " llt~~ea.i'!.,w. ~wrun. 0p. at., s. 201. ..

. . l .~.Da-....... .,...czym„ posr

'

h

.

f'

,

. •

i

•

e . dni • m

•

•

-

--.

~-LICJ'._\_'S._u_~'NSI;_\

spacerowicza nie spos6b zestawic z doznaniami wsp6lc-zesnego, prze . · - .,sk 0 k. w nicosc" al ci~tnego przechodnia. Moie rue grozl· mu - J"ak u Ch"lflCO ' przygotowany na r6ine inne niespodzianki i urniee stawic im cz~lo~~~s•. byc wizerunku naleiy wi~ tnymana mocno teczk.a czy torebka, widocin Jego rzy skupienie aby pami~tac o dowodzie osobistym w jednej kieszeni aekloa twa. ' ki bank ' Utzacb w ionej (byle nie ~). ?so~no cz~ ~we.' oso~?~ wizyt6wki itp. Nit uznaje jakiejkolwtek Ql~WIDD~J W~!any ~po~rzen U ~IJaJqCych go osob. gl~biajll bowiem tyl~o J~go wepo~OJ . Sta~e SJ~ wt~y Jeszcze bardziej ostr: oy, a jui poza dnw1an11 swego m1eszk.arua ogranicza plany przysztycb „spa. cer6w" wyhtcznie do niezb~nego minimum . Rozslldny arcbitek.t bierze pod uwag~ tc sytuacje i projektuie m· · .l a1 . . . . ~ lCJSCU przclotowe, z w1e oma rozg ~emam1, praw1e „kll!czaste''. z wyrainie . . znaczooymi ~js_ciami ~Y. wyjsciax:ID. ~~-:t. uliCll chodzi si~ przewaioie pies:. samo_chody JCZdZll w~lmeJ, ale ~aJcz~s~eJ tcb :' ~g6~e nie ma. Mo:ie niq byc Chm1elna, Rue Lauriston <::Ly Via degli Fratellt. Znajduje si~ w jakirukolwiek miejscu Europy, ws~zie•. Jest t? miasto bez dobrej czy zlej pogo~y, bez wiatr6w wiej!lcych z r6i.nq pr~oScu\, bez okresowego deszczu, slonca, mgty. J cst wsz~dzie. mocoo osadzo~c. na zi~i! ~t6r;i obci4~a. Jego status r6ini siiy wiyc od Tru(v czy Pt11ta1lt1 z pow1esc1 ltalo Calvmo. Jest ws1~dzie, bylc nie w nowoezt.-snej metropolii amerykansk.iej, gdzie jui sama mysl o jakicjkolwiek prlechadzet dogo~a, gdzie pieszo pokonuje siy gl6wnie odlegtosci mi{Xizy drzwiami · skle~u 1 s~ochoduJ, a w og61e „pieszy w~drowiec posr6d tych paralitykow 28. k.ierow~1~ ~glllda na dziwaka albo skaza.Dca " 6 • W ulice wspolczesn~o ~asta wptSUJC Sl~ - poza ewidentn
\

• Na „ue>a611Üo11"" A" obrazu hryl.a · •-. Junln ~· ' ehUu.ter w pismach Baudclaire'a zwraai uwn~ W. ..., llllllcllbu ~.:~~~tlalre describes nelther lhe P.uisians nor their cit y." W. Benjamin. 0/11-

• • -......,. M6B, s. rro. . · . ,Jest · · · · • · ···-· ( )d~ . ·n "CbaraltllrystYQ!le odbywatam • ~omruenie z pobytu w Stanach Tcresy Tatarkicwiczowe,:" „. 0

C-:

Odp0Yllecbl11ain ''- l(jt14yj bawi•oc..sl9 dziecko zapytato mnie: »Whero is your e11?' ~lmpoqible« i ~ mun Wllochodu. DZiecto wkoczonc i mlech~one powiedzialo tylo1 19'19, a. 92. · d~ SWojej r.ab&wy''. 1. i W: Tatarkiewic:zowle, 'fV.fpom1tltttia, WatS'l1•

• B. Cionn,

u,,...

.'

' W. 8tlUlmfn hrlrw CZ&J, Uum. 1. Kania-, K.r&kow 1994, s. 26. • A. ~· 'frot/Jr~' ·(w:) Tw6rca Jako wytwdrca, s. 2S9. • (w:) 71tr hob'-uo/llOfltnu""" Ex~: Wal1tr 8111jamill's „011 some /11011/s /il ~ ty, ~ tlltd 1#~ ed. by A. Benjamin, Warwict 199I, a.

Agora nasza

po_~:~~ia__

- · - - - - · -·--- - - - -

161

Niebezpieczenstwem. a zarazem J'edo:a . .· 't z zasadniczycb ty lko na uhcy, sei mijani poznawczych atrakcji

dost~pnych

nieznajomi. Spotykamy ich przede wszystkim na ulicy m · · k.i · osiedlowych skupiskach bywa inacze1· znaJ·:a ~eJs eJ._W malych wiejskich czy , • . ~· 't s1~ prawie wszyscy ano . .. zachowac Jest raczeJ trudno. W mie5cie przecb d . . . . . • ntmowosc , • 9 • do . o ruow nie WJ:l7P ze sob . za obcosctll - za a Wledza, iadeo ogölny cel d dn : , Cl nie pokioie, na koncercie, dokcid r6wniei udaJ'emy s·„na brz\: Y. Jak np. w teatrze, 1"' a Y pozostawac · · · d · znajom_ycb, ~e ':"szyscy uczestnicz1t w spotkaoiu razem z rac·i 'aki ~sro ~e~ uznaneJ wspoln1e za wai:nci10. Na ulicy kontakt z. . .~ J e1s ~artosCI 1nnym1 Jest zupelrue przy. . padk owy, ulo t ny, meuwazny, aoonimowy przygodny· 1.1 zd . · . ' , ul'Jooy - awkowe 1 cz~sto 01epewoe. A skqd Ja go znnm? Obcych sob· 1 d · · , tk d . . . . ie u z1 moze politczyc oa kro o wy arzewe zupetnie nie przewidziane wypadek alb ·ak· , · d · · · . . ' • o J 1es 01edogo nosc1 np. ruchu u11c~nego 1tp., a w1yc sytuacje przerywaj~ce normaln rytm przeplywu przechodm6w. y , Traw~stujl!c uw~g.~ ~anettiego na temat samoswiadomosci intelektualistow, mo_zna zauw~zyc,_ ze wedlug samoswiadomosci przechodnia, caly swiat sklada s1~ ~l;icz~1e z. Jemu po~obnycb. Ale w tym przypadku nie ma mowy o grzech~; 01~~aJOm1 ~ozwalaJ
z.

9 SzczesÖlnie wyrainie akoentuje wq oboo§C Bauman, 0 sposobnch byc'.n rnzenr,. (w:) 0 • • r11..,.a pono111oczts110.fc. Ro:mowy z Zygnmnttm Bm11110Mm, cz~'c l • pod redakcJll A· Zeidler-

" ' - . .1..

Janiszewsttiej, Poznan 199.S, s. 12 i nastwne. . . WP10 Nawilzuj9 d o W\tltU z mojej ksil!iki pt. Wtory modli( w :yci11 codzitnnym (nap1sane1 w 1978)

. . • Wusawa 1985. w szawa t958 u "Ch. D.udelaire, Do pr:ecltodlq~l. (w:) Kw1'aty :In. Wyb6r, tlum. Jastrun. ar , 97

„ ..

- ALICJ/\

162

Kuczy.

..

-- -~~~

naszego ,,ja " ulegaj'l red ukcji do J·...i . W scenerii uHcy pokr~tne meandry · ·d ·c1z· 1 "\1Yll.1e t„ e:i w tym konteicScie postae11:J. o tego, eo w1 1a ne czy slyszalne .._, . . . . . . nasza d os...,pn ~ · stosun•-= dyplomy maJcttek zosta)Cl uruewazn1one _ Co pozyCja, mu, • . ~ . • . za iaJ. _ Jeste.miy widziani_1JCSt to Jedyny prz.ynale~ny ~am .atryb~t. Wid_zci nas. llly widzimy kh. Jak pisze Merleau-Ponty „M oJe c1alo Jest w1dZ'l-Ce 1 widziaJne rownoczesnie"u. Nie ponadto. Przygodne, male „opowie~i" ~a.rzajClce ~i~ mi.~d~y p~ecbodniami ~ si~ zewn~trzno5cict, jej oczyw1stymi oznakam1, takim1 np. Jak wygl'ld, ubior sposoby zacbowan, u-:viklania ':' tr_e~d~ mody cz~ op? r. wobec niej . Im bardzitj wymowne Sll te znak.i, tym wt~J mru mogtl wtedziec o nas: dotrze do llicb jednak tylko tyie, ile im sami o sobie zechcemy powiedziec. w przelotnym wizualnjm obiegu narracyjnym nadal najJatwiej czytetna pozostaje semantyka ubioru. Zrozumiale staje si~, ie jdealem wiclu jest postulat akceptowany s:zeroko priez wszelkie mody zurnalowe: ukazac wi~cej nii si~ ma w istocie do ulc:aza.ma. Stworzyc impresj~, ie nieprzedstawialne istnieje i my jeste5my jego wy~cznymi .dysponentami. Zaleiy od nas, naszej woli, wiedzy, kaprysu czy fantazjL Za.interesowarue „ innymi" nabiera cech metafizy. ki p o z o r 6 w. Powstaje w ten spos6b oczywiscie zludzenie poznawcze, cwierC-prawda czy raczej jej odlamki, rozsypane okruchy pozor6w prz.ekazywanycb za posred.n.ictwem przypadkowych obserwacji. Nie jest to zreszt~ mechani2'm poz.nawczy ograniczajl!CY si~ jedynie do

sytuacji bycia na ulicy. uCzlowick. dzisiejszy naj~ciej jest podzielony, rozbi· ty na fragmenty („.) iycie, kt6re mogloby si~ stac jednoscil!, zostalo mu odebrane „." 13 Tak wi~ mySli si~ o „sobie samym " i o „sobie w 5wiecie

11

w kategorisch lumych, pozornie pozostajltcych ze sobll bez zwiµ.ku obrazi>w, czy ich fragment6w, kt6re czasem nieza.leinie od nas, same przez si~ - poprzei cercmonialy, rytualy, przez wejscie w kr!lg symboli arcbetypicznych itp. - domagaj11 si~ scalenia w okrc:Slone formy utoisamiane niejednokrotnie z usensownieniem byt.u nas samych. . Cala ~ywistoac ulicy jCst rze.czywistoscill zloion!l - wbrew powrom ll1C tylk~ WtZUalßJb troch~ diwi~kow11,- troch~ zapachowll - budowaßCl na dowolnoaa ~cepcji pnechodnia. Tu kama odmienriosc (wygl~ . u bi6r) m~ byc ~adniona, choeby dlatcgo,.iccel -nieznany innym - moic san.kcjooowac - . e dowo~ zachowania. Bezpoirednia ekspresja trc8ci wewn~t.rzoy~ =:-Je na pewien czas mwieazona. Wied7.a, ml&drosc, glupota, inteligeoCJa d~~ ~alny plan, moA znajdow.aC wyraz jedynie posrednio, pop~ '~ • one -.t.wttwo znakow. Byt nonnalny, codzienny byt pozosta)C U'P(•3 w ll&WiU. .

0

aa M M•llau... • . . · wa 19", 1. onty, Uum. S. Cidiowicz. (w;) J. Mipaidak.i, M~rltoU Ponty, Wll'IO

in.

11

0. Coli Po

'

.

.·

NlrlUd!Mr. .tam. S. ~ Krü:ow 1994, 1 . 1•6.

---

Agora nasza pows~~~-- __

z tego

---·- ---·------ ----------

163

punktu widzenia sytuacja bycia- -ur . biwalentna: moie byc postrzegana jako kond na ~c~ J~t ~ntologicznie am. . . . ensaCJa zyc1a, Jako . . mteJsce, gdzie spelnia St{: zycie pOJmowane jako efekt przygoto . d · · · wa.n okonywan eh ed . w ionym nue1scu. 0 ?m Jako dom przestaje Si!( licz c . . . Y upi:z IllO terenem pr-zygotowan do w y c b 0 d z e . Y • Jest JUZ wtedy Jedynie . . • . . n J a na zewn4trz. Mozna tez traktowac byc1e-na-uhcy inacz . lk . . wzyciu wla5ciwym, toczctcym siy gdzie5 PO"a 01.:J,Zty nkoJako_swo~s~ przerw~ . . · · .• " ·"'' PU tu w1dzen 1-.: · si~ zyc1a uhca moze stanow1c pewien dosc odl ly . ia speiweil!a eg wprawdzie ale 0 b · · odpow1ednik barokowego intermeuo pierwot . .' razowy . . ' Il!e przerywnika muzy mi~zy aktam1 Wlykszego utworu dramatycznego· f k . c~ego . . k . . • un C]e tego ostatruego pelni w omaw1anym ontekscie - i.ycie. Jak uczy h'15t . k . ~i . ona u1tury mtermezzo z czasem zys k c:uo samodz1elny status i bywalo grane ·ak d b ' . . . 1 o o II( ny utwor ßyc . .. . moze - rozw11a14c analogiy - ciekawe bylyby dalsze wnioski· okr ·1a· · • •.,.,.i„ • • . es J4c.e re1ac.ie m1~y zyc1em 1 tzw. przerwami w jego przebiegu al t · . . • e o ym w mnym JIUCJSCU. w Uum niezna1·omych, styk a s1~ · - poza . Mieszkaniec miasta, wmieszany . nteustannci potrzeb4 zacbowan1a ostroinosci - z innymi J·eszcze utr d · · · · · k.i • • . • u ruemam1. Jes·1·1 zm1erza w Ja ms wyrazrue okreslonym k.ierunku , mus·1 przezwyctl(zyc · · · . • •• • z~drucz_Cl. przes~k?d~ tJ: ze~sc z trasy cz~Sc:iowo jui pokonanej, oswojonej, rueco mmeJ wrogieJ, z ulicy 1

przejsc ~gq stro"l. S4 tacy, kt6rycb powszednia powtarzalnosc gestu rozzuchwahla tak dalece, ie stajl! si~ rutynowo rzecznikami na pnemian raz jednej, raz drugiej strony. Stale przekraczajct grani~ pomi~y odr~bnymi pczestrzeniami. Gra, zabawa, rodzaj sportu? R6wnoc:zeSnie jednak wiadomo, ie jest to wla5ciwosc Iudzka, ie czlowiek - na przyldad wecllug SimmJa - wlasnie po to si~ urodzil. „aby przekraczac granice", z ktorycb iadna nie jest ostateczna14. Ustawicznosc pokonywania owego p r z e j s c i a nie jest wi~ ani czyms szczeg6Jnym, wyjiitkowym, ani forml} identyfikacji ze statystycznymj racjami czy z iyciowCl strategi4. K aidy musi przejsc sam. Oczywista prostota tego zamiaru jest jedynie pozorna. Sarno wydarzenie poprzedza stan waha.ti i niepo~oju. Ocalic w sobie stan niepewnosci, ow'l bytowll insecuritas? Zakonczyc Jednoznacznll decyzjii? Pomijamy tutaj zwykl4 procedurl( przejscia okreslonego l)1mem· zieleni i czerwieni. Mie5ci si~ ona w zasadacb pewnej gramatyki, kt6rej. regul:y obejmujll stopniowo coraz wi~ej dziedzin naszego zycia: Stop, idi., idi, stop. Katalog zasad ma byc chlodny, analityczny, zgodny z tradycyjßYIJl pojmowaniem racjonali2Illu, a wi~ bez jakichkolwiek „interracjonalnych" czy „transwersalnych" wtr~tow. --.:.._ 1111

____

~· SimmeJ, TTans~Nie11tny cltaTakteT iycla, t!um. i wybcir S. Magala, (w:) S. Magala, Simme~ w.,...,. 1980, „ 157. 4 .' 1

Agora nasza powszednia

165

~

. · Na przek6r szlachetnej tradycji rozrasta si~ """ .. Ale bywa inaczeJ. . . . . ' rl"'Zilleje ..ak dzikie zielsko: przecie± s~aCJa me Jest J~oznaczna, przejs/ k.rzeWJ J . lk porz4dek, wejfoie w mn::i, przestrzen, ale r6wniei sytu ~ ozoacza rue ty o . „ . ac:i~ ·e odmiennll, tzn. odejScie, a wi~ wy1scie poza znane terytorium, wyjScie zupelni bezpowr;otne• koniec jak np. w sztuce Kolakowskiego 'fVei' . czasem . . Leszka . . ,~ae . . . dzi tlum zgromadzony w taJemruCZCJ poczekalni czeka w napjp,.; i wyßc1e, g e • .k b . . T"'u od drzwiami, za k:torymj kol~jno ktos ~ .a, y J~Z _stamt::i,d.~e ~6cic. P B pomi..A""''', relaCJa ekstremow 1 wszelkieJ opozycJ1 z.naJduje swo· ytowe „ ~' . . . , . t1n . .. kt . ~ odpowiednik w IDlgotliweJ, sw1e eJ pu1saCJ1, ora dziala rometafioryczn Y . . · · b · . . odnie z przepisami. Poddac s1~ JeJ, to znaczy yc w pewnym sensie zumrue 1 zg . . . dn . ki . bezpiecznym. Uczymy si~ wi~ pilnie wygo eJ ~am~ty , Jakakolwiek ooa · t. T le ieJ·est to nauka pozbawiona pewnych dz1alan ubocznycb. Przy oka. JCS y ' . .ak L d „ zji umyka bowiem cos wainego: ~o~~arue, J ~ycno _ z~c z utartej koleiny, jak stawic czolo czemus, eo stanow1 sil~ ruSZCZJ!Cf!, mez.alezrue od ~ego, czym ona jest (przetaczaj~ si~ z hukiem rzek::i, m~talu czy ~kJ::i,. nik~emnosci~}. A w og6le czy jest moZliwa gr~atyk~, kt?ra uczylaby, Jak igrac z regulami, jak isc na przekor rytmowi, byc przec1w memu? Ponadto istniej!l skrzyiowania, owe Langerowskie „dobre symbole'', miej~ wlllczaj~ w „bycie przechodniem" inny wymiar czasu, czy raczej pewn~ jego odmian~, „rozwidlenia", tj. czas „o rozwidlajl!cych si~ scieikacb'', by uiyc metafory J.L. Borgesa. Wielosc r6inorodnych sposob6w bycia w czasie, ucielesniona w„innych'', moie byc przedmiotem biernej, oboj~tnej obserwatji. Nie wymaga wsp6lpa.eiywania. Wszelkie „rozwidla.nia si~" s~ zmienne, ruchome. J ak naprawd~ przechodzien nie moze z calym przekonaniem powiedziee, ie pnedtem je widzial, chociai: w istocie jest pewne, ie bywal tui obok. Sk.rzyiowania oddzialujll spontanicznie, wyzwalajll moment oddechu, uka· zujJl wielosc moZliwoSci: moi.na stat, moina ochlon::i,c, moina przejsc lub wycofac si~. Jcst to czas dobrej biemo$ci, kt6ra staje si~ waina w sytuacji absolutnej nicwicdzy, gdy zupelnie nie wiadomo, eo oadci::i,gnie z prawej, eo z lewcj. Ta niewiedza, sp~na z oczekiwaoiem, nadaje chwili inteosywnosc kr6tk.ot:rwalll eo. prawda, ale o rzadkiej Zwartosci wewn~trznej. Rytmizatja ciu ow podhii.nych z ich pionowymi pn.eci~iami tworzy male, cbybotliwe, asfaltowe wyspy, ani nie wyspy „dnia· poprzedniego" ani czasu przyszlego. P,zystanie - plytk:ie„7.dradliwc, dajllce priedsmak iluzji jak.iejkolwiek pewno· Sei. Ak~tujia stan 1.1.wieszema .:pomi~zy", typowy - jak sll(izi w innym ko,l)teücic Peter Wust.- dli. wszelkieJ niepewno8ci. . . ':'t•}#C~.trz.ek Rzut ocem wokol upewnia, i e nie jesteSmy zu~e 5 ~· ~':Y• bez wzgl~u na oiech~tne spojrzenie, kt6 rym nawyk.owo obeJmur, k~cgo, JCSt i.c mnll wwalce - j-.k pisze Cioran - ze „zdyszanym iclastwe:Dl ' ,,zmotoryzowanym robactwcni". Zwykla' wspolnota gatunkowa? Nie tylko. Ob~k _&IUPY przeciiodni6w stoi samotny kundel i roztropoic czeka, aby r~ 2 nmu Przekroceye niebezpieczny potok. ldzic z ludZmi, przecinaj" ulillC.

ich wyprzedza, bo nie interesuje go iadna eh ' b .b .. a i.araz potem . szkJ , oc y naJ ardzi.., przycüiga)llca oczy ana -J

wystawa, kt6ra nie?o~elni~ kr6luje_na ~cy, przejmujitc wszelkie funkcje uldadu odoiesierua, osro a przyc1::i,garua, eo bylo dawniej przywilejem centrum roiejsk:iego. w miastach, greckich agora oznaczala plac-rynek 7ii7\V\JczaJ · c:zw orokl!tny k . . 15 ~„J .ak agora atens a przeci~ta ulicit i obudowaoa portykami. Trad c · J ·d · · . YYJna archit~k~a nawet rue uz~g? llll~~~a Jasno _okre51ala miejsce, gdzie odbywaly si~ widoWl;ska, ~o~~stosc1 religiJne, pohtyczne, moina bylo rozmawiac, spacerowac wym1eruaJ::i:c pogll!dY, dobra materiaJne czy - jak chcial Platon - odpoczywac. Miejs~~ tym byta w srodku miasta wydzielona przestrzen, jui wowczas odlegla spuscizna po centralnym srupie, Axis nwndi, kt6ry dawniej utoisamiano z drzewem swi~tym lub stupem kosm.icznym l:i..cziicym ziemi~ z oiebem. Zdaniem Eliadego pierwotnie „Wszelka siedziba wiitZe si~ z Axis mundi, gdyz czlowiek religijny chce iyc w »srodku swiata« inaczej m6willc w rzeczywistosci" 16 . Zacbowane plany urbanistyczne - nawet te zredukowane nieomal wyll!cznie do geometrii - dajll si~ czytac jak opisy obycz.ajowosci epoki, w kt6rej iyli ich tw6rcy. Od Witruviusza poprzez Miasto idealne Kawalera Giorgio Vasariego <::zy Ksiqg dzies1~c o sztuce budowania Leona B. Albertiego do cz.as6w „domu-drzewa", utrwalajit, a czasem wr~cz staraj4 siv ustalic pewne nonny iycia. W epoce renesansu Alberti, wychodz::i,c z zalozenia, ie „dom jest malym miastem", okrcilal drobiazgowo przeznaczenie kaidego miejsca w budynku i w ogrodzie, nie szcz~4c rad, pouczen dotyCZllcych s~a czasu, a nawet np. przepis6w przechowywania zapas6w na zimy1 7 . Obecnie dawne centrum, oawet jeSli jeszcze arcbitektonicznie istnieje, czym poSwiadcza turystom historyCZDll szaCOWQOSC miasta, W codziennosci miejskiego iycia pozostaje najcz~sciej martwe. Nie us~puje jednak miejsca ~ry­ feriom, ale ulega rozhiciJI, rozsianiu, fragmentaryzacji na necz nowych ob1ekt6w. Zostaje poszatkowane, rozczlonkowane na wiele malych CZllstek. Czasem dzielnice miast staraj::i, si~ o stworzenie swoich malych quasi-centrow•. ~as~ ich.rot~ 1:11aj~ pelnic male place targowe, pomniki, rzeiby, miejsca pann~ci. Nie u Na potrze~ przecinania placu ulicat zwracano c~sto uwag~. „H!storycy -: pisz~ L. ~be~ - bardz.o cbwali:li drog~ w egipskim mieScic Bubastii, kt6ra prowadzila do ~lltym, i;~e~ Przecbodzila ona przez rynek." L.B. AJberti, K.siqg Dzils~c o sztuce budowanw, tlwn. l. eg ·ska, Warszawa 1960, s. 225. . , C2 ·DsJc.i wars'/Awa, 10 M.. Eliade, Sacrum, mit, historia, tlum. A. Tatarkiewicz, wybor M . erwi ' 1 ·_7S. · totelesa. Co wipj w tych twestiach powolywal si~ na autorytet starozytnych, np. ArJS lJl. lt. n,.__., • . n.auwu, op. al

„

Aua_. . Kt:"""-.:·. --~

J66 . . to __

zuuerua

fti.-;0

~

Agora nasza powszednia

167

w nic:zym faktu, i.e przejm uj~ one jedynie pewoe fra-. „

~cm.

rozmowy, laora tutaj nie wchodzi w grcc. Mie;sce dial , · · h.h, k. ·in i ogu w-.rbalnego 2aTITIUle miJczerue, v i1 s m oment, \\'Spo ota rozum.ienia. · •. ,,_ " · od · . · · · . V.'}'Dllaaa realnosCJ. na fi.kg·e ale rue na v.Tot. rue nap1~e aru emocje takie ·ak h . ·' przechodzqcej. · J c ocby w sonecie Do

nieobecnej jui caJoSci. . . · w uütjsce kontaktu przechodnia z upne.dnim u ntrwn wcbodzi Wi.t.Ja•.1 a wi~ su:z.egOly, rc.czy, przedmioty, ich kunsztow~e zestawioac 2CSpolv_ ; wystawa, dekoracja, ekspo'ZYci_a: czasem gablota, w1tryna sklepu. galeriL·ci.;;. sem rck.lama, 5wiado. Ci satelici . utraconego ~n~?1 ~~ zmasowani. natr~ i ta.k: wszccbobecni. ie w kontaka e z przecbodniami sm1a10 mog(! pretendov.a± do roli ich gl6wncgo partnera. Oryginalna jeszcz.e niedawno wizja ,.,ukrytych v.mawiaczy" Vaace·a Pac. karda uczyna z wolna nabierae cech anacbronizmu w zestawien.iu 2 jawtnil! naporc:m form, kolorystyki i t:reSci wystaw. Polyskliwy, kus~co podS\\ml~n' Swiat, w kt.6ry latwo wtjsc, wsp0ltworzy iluzyjny o braz rz.ecrywistoSC! b~ ~ rzeczywisto5C wypiera, sam staj~ si~ neczywistosci(!. Umoiliwia nie tylko , ,rozrywk~", Jecz r6wniei qua si-ra cjonalizacj~ bez. mySlncgo k.r.P;enia po uüeScie, w6wc:za.s gdy nie stae nas na ino<1 sensowna mot}'Vfac~. Znamy ten widok: samotny, starszy czlowiek w switlteczne popo: lud.nie wtopiony w witryn~ sldepowll. W agrcsywnym natarciu nachalnycb, iarlocznych obraz6w dobra mamiaJ. nego, traci wainosc to, czego nie moina wystawic bezposrednio na spnedaz: drobne, ulotne, pozbawione dalszego ci~gu , ludz.kie

i

ktbrych wart.oSC zamyka si~ m.in. wlaSnie w u1otno5ci nadajiicej im pewne et· chy przeZycia cstetyczncgo, a wi~ bezinteresownosC, brak odniesien do dzia· laD praktycmych, do c.odDcnnej rzeczywistoSci. S<1 w oc-.cywisty spos6b wolnt od .d~ycb z.astosowaii, a przede wszystkim od jaliejkolwiek odpowiedzial· DOSCl.

, „~cjtce spotbii jest st.ale w ciulYm rucbu, wchlaniajllc coraz 10 no~t rowruc rucbome kontury, aby po chwili je zgubic" 1 s. W yr6Zn.ione przrz Baimaoa w ~u „bycia raum' ', „bycic obok" jest w pewnym seosie zbliio~ do sytuacji. kt011 poaii.cj ok:reSlam mctaforycznie jako blysk. Nie :zamyka 11 ~ ~n ~ w „byci~ z" cbociai oiewaitpliwie d o tej rodziny kootak~ow ~·. ~"' ~ trw1D1Cm raum, ok:reSlonym czasowo i pozostawaru~ jakiej.jed~ ~ f~~~- Nie jest tei oboj~~ mijaniem Slh tym_buchiej ltatumym unikanaem wzajemnej obccoo5c1, eo tak mOCßO · ~ ~&lllll~"· ~~ wi~ ~•i~ z ptzeilaniem sokratejskim, kt6re _malo l/bi.eOfJtlU ~ w u~u Lm.Daia: „Od wsi i drzew Sokrates wolaJ llll~10• · · . lpotyb ~ ludzi" 20• (Podkt.~A. K.) Sokrates potnebowal iudzi do

:U

lt

Z,

.

.~ 0 •

• 2. ""-, B

. .

efanetycmoSci. 2 L E.. ""--~" n.T. . M --'•'-·- H• Orlowski> B.L. Surowska, Wam.awa 1977, &. 215. '-"llU;\U„
.

„....,..,...,,

(w:} Tl'Wu potlOWIOCUmoii• •• 13.

11'. OdJaia 19'1,L-. ~· a..a l·.i,, (r.) ~ ~ 8-)6 o~· &III& A.

lt'

•

OczywiScie poeta mou wchodz.ic w r6ine .narrll,.; ., d b . . . · · · od · · '· - Je ' po o rue po"1esoo~~ ui:ue P . ~~trzec -: J~ to ;2Jnil Canetti - „ kolekcjoaowanie ·rzen 1 sn.uc opoWlesc o kob1ec1e, ktora przvu1·„..,,·e d117„ d spoJ 1 • • • • • '.' J •• 't"-W - - t wag~ o tego. abv iadne spo3rzerue dla rue3 przeznaczone. rue uszloJ.eJ· uwao1„!I Za D. : ·1.,. • · • ·ak k' · er · pewne emdamysutc o sw1ec1e J ·o te ·scie nawet nie podtjrzewal ie tekst \.---t , · b · · ak · ' U<:"ns own, moze przy rac 1 t ~ ~~s~~ ,. trans te~~rualizacji" - jak powiedzialby Baclitin. Podstawowym sytuag1 przecbodnia staJ·e si~~ wspo' Ibyto-. .· , · · ' · wyroznik1em R ;i.arue ze z~1orowos~4;," ozkos~o~anie si~ ~em to sztuka" - pisze poeta w Parys~ ~pleeme .-. p~k.reslaJll~ .,~sobliwe upojenie", jakiego doznaje przech~en w cbwi~1 „2?edno~e~a SJ~ z tlumem". DoSwiadcza. wtedy rzeczywistosc1 be2SporneJ „ widz4c 1 we Wlttpil{c, ie widzi" by u:iyc okreSlenia, jakim Umberto Eco posluiyl si~ dla okre5lenia pewno5ci. „na kt6~ zmysly i rozum mogly liczyc" 2 3 • Tlum posiad a pewn:t szczeg6lnlt wta.Sciwosc· zmusza przecbodnia do myslenia o sobie w spos6b najba.rdziej dotkliwie bezposrednio poswiadczany empirycznie. M oie wiccc uswiadomic sobie swoje polo:Zenie, zrozumiee je i starac si~ j e okreSlic. Jest to prawdopodobnie rozumienie dosc bliskie temu, o j akim myslal Joseph Cam pbell analizujl!c dzialanie zupelnie innego zjawiska rj. mim. Podobnie tlum: ,,lest lustrem ukazuj~cy10 pewien schemat, pewien wzorz.ec. a kiedy ego ropoznaje si~ w odbiciu, ma szanse okrcilic wlasne poloienie w tym schemacie"14 . Sluil! temu okrcilone ramy; stanowill je pnestrzen i jakosc czasu przypisanego ulicy. Proksemika podejmujite mi~y innymi kwestie jej szerokoSci wycillga stCWnemu zbliieniu wlaSnie „twa.rz'l w rwan", i nie spos6b si~ wzajemnie unika.C, <;o Hall - w obliczu dominacji samochod6w - uznaje za objaw po'l)'tywny. Czas przybiera postac nieci'lglll, postac chwili, _mo~entu i moi.e J>Odlcgae swoistej kondensacji; wszechwladne „teraz" zostaJe ZI?t~nsyfiko~~­ ne, a r6wnoczesnie podwaione na rzccz oczywistej zmiennoset, ulotnosci,

spotktlllia,

UI

•

6

.

,.... „13.

- . u T._Hd, lllayq ..,,,...-., dwD. T. HoiOwka, wanzawa 1976, s. 2A7.

168

·----- -

z uliC)· "~'Chodri ~ i

--- -~~~~l"i.'.:\"~ st. - --.:

?-k

wd\~ n.) wnie hnwo. z 1ktualn~j ~·"1~~ sohle osob. kto.re me \\'YT,1Z:nisi:i .,;„ n~ • ~--- „ ~~ . . ' ""' ....\:t\szacgölnym. Nie n-racaj~ na siebie U~"agi. W~ed.7.a l' wy~~d..zie ·w,~~~ • „ ;,. ~ " ' ttm ,,...,,'J)3dku 'l\'37na. mozenw gt"' me rozn.)zna\\", · ~ ~ .i--· • t"~-... • • • • I'' ' "'"' Q! pi ro toni«,:zne, " ')'twarni si~ 00~1cn: ~cre~ln~ ~'-"~'b lhlZilJ.~'.!!:i fömialnie moic nieco 2bliion_v do tego. 3a.k.i cenil Levm:is ~~'l'cllai~ ._ najl.~lll sposobem pomanis. dr~giego j~t tak.i. w kt ,"l~'lll nie f''~; opisae .Fgo nO&t. oczu, ~ Wtedy me ~'':11c-~\Y si~ d0 ni~~ ~ pnedm.iotu. „ Gdy ~"UJl!ID.Y kolor oc:z.u. rue ~stesmy w rehcji ~~~ ~~"""'~ ..... ~~o Qbc'\'C:h

l. dru!irn„li.

Wspotb.niu z innymi nie chodzijt;.-d.nak - jak IX"WYi~j - o pozna.ni.~ \\ ~

o rozpt."IZnanie w nich na.su.1\\i~oi:i pt."lz: tywneg,1. J. t..t~ bnku ~. groiby. o i}ciiw\ akceptacj~ n:iszej C1bc--cn1.)S('i, licr.y $!~,,.:~~ jui nie ona sama. ale "-z:ajemna niejawna. utajona \\'$p0l"Z3le:ln~~- Rl•'.s :;~~ "~® stanowi pewn!l analogi~ d0 Le'in~t~ k,-n,~· ,.Miejsca" i jego w1.iywu na okreSleo.ie rnisamoSci czlowi~k:i. Ba ..M ~,:,-.;.· ( :,samomy spacuowia" nie moie '\\-~'ft11c .;z przekonanicrn. ~ oa.lciy S!:: / do siebt~". Bylby bo"icm. w istocie rylko ..klientem przemyslu hNclsruit';1: ' i tucyst)Cmqo~ ~ym, nie o tym nie ~iedz~t. na p~stw~ obli~~n. m~· st}~ planowania'•aT. &z ,).liejsca" ...nik.t nie istnialby dl.i Kiebie". Ptxi<~:.'t - jak ba miejstiej ulicy nie istnieliby przechodnie i ow nie-obo"1~-u,~~ poznmie ktkii nirfrasobliwy, nietrW-aly rodzaj wspoltrwruiia "--5JL;J ..inn~\t·. j:aki jest jedynie, tej pnestneni. Moie Oll wytwvrzyc zludroll~. !'! 'W$Z)'Stko 'WOk.olO, caly .,SV.iat jcst jedn~ uli~··. :i w, eo pozost:i..k ~,zs th~ gicm geaerowanych przrz ~ zacho'llicui. nie ma wi~sxego z.nat'..zeni:l. Xategoria typo11.-cgo d1a ulicy ••wspöh:rwania" - poz:a zssaiiniCZ)nli ~~~ 0 tt6r)icll byta. mov.:a " ')iej - prowokuje bo\\'iero romc pm\.'i1'· stawne kyc:ia na nicj jako m::zcgö.lntj fonnie zniewolenia, mo.ina nie UWi~ JCJ ~ mi~ ~ ~ z jej m.aköw: np. mis czy przytulll:!1 • ~ ~Y to niek.o~ „,mis menta.lny" w rozumieniu M:U\l.i:· ~~t ~ lßOie·rowaiei niepondny mak lekccw~nia teji.e ulicy. n~UJDi''i­ JCJ ~. jcj obcca.>SQ i prawagi. · ~Olia l*liu, malcj uticy~ agory, narzucany patz nie rodzaj lP~ ~ miejsca iafOstndzic i stanie Si~ pnedmiotem zaintc«SO"-uis • bistorykOw - 1'ti.Z stanowi tak.omy k'5Ck dla u~ filQZQfian\.in. ale

ud:ziaan

„

=::e ........

*

MA.R1AN

GOLKA

WIELOKULTUROWOSC MIASTA

!.

Wiele bylo, jak wiadomo, obiektywnych czynnik.6w miastotw6rczych: istnienie osrodk.6w wladzy, osrodk6w kultu religijnego, rozw6j rzemiosl i przemysru, dogodne warun.ki uprawiania band.lu na stykach dw6ch rodzaj6w transportu (np. hµiowego i morskiego}, za.kladanie oboz6w wojskowych (np. castrum Romanum) lub warowni, istnienie osrodk6w administracyjnych. Wiele tei bylo subiektywnych ir6del psychospolecznej atrakcyjno5ci miast. Jed.nym z nich byla wolnosc. l to zar6wno wolnosc rozumiana doslownie jako wolnosc prawna i fizyczna (tu naleiy przypomniec zawsze w takim kontekscie przywofywane sredniowieczne haslo: Stadtluft macht frez), jak tei - CO d.la naszych wywodow wainiejsze - wolnosc w sensie psychospolecznym 1 • Owa wolnosc wyboru stylu zycia, zawodu, bezpüSredniego otoczenia spoJecznego, taki:e wolnosc kompozycji wlasnego czasu, a przynajmniej jego uniezaleinienie od okolicznoSci pczyrodniczych, musiaJy si~ jawic od samych poC74tk6w miast jako nader atrakcyjne. Szczeg6Lnie w por6wnaniu z wiejskim uwildaniem w 81.Creg zaleinosci: od przyrody, dworu, cieikiej pracy, a takie od bezpo5redniego otoczenia SCZWl}'fll m1esci.e, za~-··· w Dioicjgzym lekScie.

._-••„ tj

l7,~2~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~l.>i.i'JAJ~~·~ ~ ~ .__,~ · t..-:A ()d saDl"'·J'ch swvch pocuµk6w mia..qo bvlo v.ielo~.i.. OAU!A- l .LI......_ ~ • ... u,i.:.nc-.·•

w ~ied~, ~ ~;az ~ ~ b)'la homo.~e~czna ~ i kDttnrowo. Oc:zywJSC!C., v.i.es ~ _przejl:I.~ ~'Ile ZfOZD..lCO-,,,cmfe, t)°'.t i.: bylo 000 _niepoJbwnyv.-alne ze zr~zmco:-·~em mras~ -co.oczy-;.iScie !llllSiC.--: uwsze odnoszone do konkre:tne.J epoki i konkretne) cywilizatji. · Tak ~ ~ wsi orazmiast znalazlo si~ od samego poczcµku na t•·• odJDjamydl trajehoriach. W~ fünkcjo~owania pracy i x-:·ci.a. ria .~ sprzyjaly jr.dnorodnoSci spolecznf'.), z.a.wodoweJ, kulrurowtj „,e ·;.!ZJ·rthiJ o;. miaradL Czynnoic:i wyko.nywane przy pracy na roli byly podobne, ZM':.-,·~ rutyJIOWC i nie mialy wpisa.nych w swOj charakter oajmniejszycb ~.zr.ri rOinicowania (oc:zyv.ücie pny wy~ z analizy tych d""'l.ldziesto...ifcm·,~ ~ ktbrenazywamymbanizatj~ wsi cry tei ruraliz.acj~ m.iastccz.eiJ. V:~ii z.avm.e b)tfa: ~ z tradytj~ i ~ tradytj~ podtrzym.ywala; v.ie$ z.a"'SZ! przejawiala cecb.y .bdtury postfiguratywntj - ±e przywolam. k.lasyczne Cikrciknit M.argaret M.ead. Tymcza.sem w istnienie i rozw6j miasr od samC ~ wpisana byla teodencja do r 6i.norodno5ci we v.rszystk.ic.h moi:li-;.7~ pr.zek.rojacb: spolecznym. maj;pkowym, zawodo~-ym., etnicznym, srylo i)ru itd.3 Miasto, klore wedlug Arystotelesa mialo peln.ic dwie wai.ne funk~ twor:zeuia wsp6Inoty i zaspokajania potrzeb czlowieka, czekala z cyrub zj 'Oiügiej funkcj nieslychanakariera. J o wJaSn.ie nieograniczone i nieodgarlnio::t rOin.icowaait, wysubtdnianie i wyrafinowanie potrzeb a.i do najbanizitj idl wymyllnych postaci sprawia, ie miasto - ktüre sw~ oferut cbce odpov.iada'. Da te pob7.l:by - uiem:tannie dzieJj si~, ~uje, przeobra.ia, przeksztab i nawantwia coraz to nowe i inne 5rodki umoZJ.iwiaj
-~do lJdi ~ ~ W-uth zaproponowae socjologi~ ~ -*1 _~ W'ltltdrue dm.e 1 2a8(!1Zczone zgrupowanie beterogerut:lJl~ Aic ~"~. 1 cboC jest to . typ ,idealny, to prz.ecieZ zoak~ ~ Oll wlUciwoia miasta - .szcug6inie na t1e ionego typu: ~

lp&J

~' •-~ i.J?a•• ~wanego przez Roberta Redftdda. ·~ .... ~ ~ ~ solidiimolcUb bomogmicrnoicilL

,_.n..."*ittldl,.

· · •„rwra . . "*ti.

„ c....

lw. J. li't•lti,

• Par.

.

•

.

ac.. 1. l!J,

~

173 ci;! rt-n. Pm:nierae jednak naleb,• ie kuln•n.r · · ki · · .- ~?' - - · ·~ . ·' . . -:--: 1 lllleJS e.J rue moina okr~Jat ·ed ._ nie

.ia:ko

p:zea_v.'lensrv.~ .lcul~'. v.1~sk:l~. Kul.rura

miejska ma

osob~osci, sv.:e szczegolne tresci~. lzna:;tn" i""- -'· -„ ;.....i _ _

• ._ _: • 1

r.:-.-

_

•

.

e-->

.i--st

roznoroonosaa

lill~..A.leJ „scenograru · Histo!)czrue n.a·-.-arst?."ione ekm-ru nrl-.. · ..: -· •mal • bi • • '-.U..J <..U Vani__~n., b~o~:li ~ CJ ~c ,. teK:tury i:no~ odczyty-;.·at - -;;1 miasrach dlngowiecznycii -J~ sl°!e_drzev. · ):1emal ~y ~:k, l>a, hi.dy ro~ pozosrawil po sobie jabtS pa:mi<µk~. Popr~wmy Sl~: to rue Jest rylko pamiqrka po minionych czasach; to przede wszystkim _pam.iiµk.a po dav.nych mieszbuicacli i ich kulturze (pneszle formy urbarustyczno-architekroniczne i kulturowe miast schara.l"leryzowali m.. in. L. Mumford ~ i L. Benevolo!'. Wsp&czemo.sc zwielokrotnia ~ r6i:nor°?11o5C fasadami nov.'Ych .b~o,.,.·li, polrusami widocznymi w witryna.ch sklepow, ofet'Ul nowych wart.osci rodZ4-cych sii; w uniwersyteckich salach. przy ka'1t~arnianych stolikacb literackich dysput r:zy ek:.--pozycjami vr galeriach szruki. Wspomniane elementy ~ tylko sygnalami; r6inorodno§ci '9."iclkiego miasta nie da s:i~ bov.i em zdefiniowac. Moi:na ~ jednak odczu.C, cb.ocby naskorkowo, poprzez spacer centralnymi ulicami Rzymu, Paryia czy Nov.-ego Jor.ku.. lnna r.zJ!J:Z, ie ,,historie wy~u ze\J:n~trznego, SWlow~o kombina.ck naj.rOZniejszych czynnik6w geograficznych i bb-iorycznych, ~ jesz.cze v.~ splotem przypadk6w nii przemiany gospodarcz.e, spoleczne czy knlturowe, kt6re latv.iej dajil si~ opisa.C. Trudno jednemu czlowieko>wi objl!C ~ wielorakoS.c za.gadniell, moi:na je wszystkie zgromadziC w komputer:ze, nadal jednak S'l zbyt skomplikowane., by dalo si~ je opisat, stosuj~ j~ formulf;" - zauwaia Leoruudo Benevolo 9 • Tneba wrecz stwierdzic ie v.ielok:ulmrowosc wsp<)lczeS:n.ie przejawia si~ w zasadzie w - obr~bie ~t, i wszystkie jej problemy widoczne S'! w ich PttSpeltywie. OczywiScie, nie zamyka si~ on.a tylko w miastach: jest widoczna na wszystkich pograni~ jest tci obecna w niewiellic:h miejscow~Sciach llldrowisko~ch, ale röwniei. w pansrwach "~eloetnicznych. Jed.nak v.1elo~­ turowe>SC duiego miasra jest najbardziej wyra:Zna z powodu pov.~osa, lkali, i - okreShny to tak - nieuchronnoSci dziejowej row~ proceso.i:n ~jnym. „Nie kaide iycie miejskie jest nowoczesne - ale w~ :iycie. ~owoczesne jest iyciem miejskim" - podkreSla Zygmunt Bauman .

'Jat wyzq, . . s.. 87. 1 -1=-. Mumford, TM City i1I History.

•

/lS ongürs. ilS uansfomuIIWllS.

(lltd ·

„

........,.,.. ..... 8 . J.ao.riecti i J, Piobo•lti. . . . . . .

• ...'Wyäj,

»z.aa.

.

1.. lJ .

H,

. op. CIL,

1.

20I.

iS

llS prosper '

'L ~. Miato w dziejadt Ewopy, pnd. H. CieSla. Warsza„11 1995·

•

••

• · roznor ·· od nosc. •· J _ ~ z~ ~zr-, cn~" .. ,.. · . ............, JQ, ' Cecily ,,miejskiego stylu zycia"' ujav.'Dia;a s!e na„ . ; . ~ · n.;cb · Pul · -- b · · · J ~TaZD!e.J „ cemrach IID.a.st. SUJe w rucn an.ne. r6i:norodne iv~..e ~- , · .: • · · , 'i\lew . i, ' ·..:1-.!. _..:i_: . . • ' _. ~„ 1~e roznycn JfJZY"-'OW, w Ju;:u; VUl.1.1..ienne illOje 1 ;:rvzurv manife:.-uria ,..; • · · i 'TN-yczaje. R öinorodnosc miejskieg~ ~u ?.-Zbo
. . . . . . . . 1975. W'U'IZawa 1972. 1. 109.

~:e ~~

_,

Hac·

.::r7~---------------- ----- -

MA.RJA,'\ Gol" ----..:..:~

by tycb proces6w modemizacyjoycb nie zamykac "''Ylitcznie w . _ _ odl""'i . el><>dzie··. .'"E>'eJ perespektywie . JO~ urbanimlu: a wi~jui w Mezopotamu, w gipcie, w starozytnym Rzymie. SugeruJ~.

a

.;..n„,.; ale dostrzegac Je taki.e w ce nowo„,~-J• -· E .

2. C\

. NajsWSZ)'ID udokumentowanym, a przy tym . wymownym . przejawan mitjskicj roi.DorodnoSci byl RzY_D1 ( Urbs R on:.a! . k~o'! - ~ czasow Aug\J.Sta mial Liczyc ok. J mln micszkaocow, eo oczywiscie rue Jest liczbit pewn:i11. Zatem, opr6cz podstawowego zroini~wania ~p_ole:czn~go_ ~ a _warsrw~ sena10row ckwit6w, delruriooow (czlonk.ow rad m1e3skicb 1 m1e3sk1cb urz~n.ik611.). bo~ycb wyzwolenc.Ow, plebsu miejs.lciego i niewolnikow (j nak.ladaj~cego ~~ oa tamto zr6i.nicowanie rozwarstwienia maj~tk.owego - nie lylko m i~dz) warstWami, ale i wewo!ltrz warstw), zr6i:nicowania dost~pu do urzptdöw mieJskicb (eo wyoikalo. ta.k z maj:ttlru, jw i urodzenia), zr6inicowania zawodowego (wojskowi, prawnicy, lek.arze, kupcy i pnedstawiciele wielu rzemio~ - szczcgolnic w warstwach .nii:szycb), istnialo talcie zr6i.nicowa aic etniC211e Np. w okresie pryncypatu opr6cz ltali.k6w. w Rzymie zamieszkiwali przyby· s:u poch~ z Grecji, Panonii, Azj:i Mniejszej, Syrii. Judei, Galii, Hiszpanii, Egiptu (oraz innycb obszarow Afryki: Kartagioy, Nubii) 1 2 • W kolejnych wickach procesy uoinicowania ctniczoego pogl~bialy si~ (r6wnoczdnie ~ ciowo zmniejszalo si~ rozwamwienic staoowo-wa.rstwowe i majlllkowe). Cboe Sredniowieczc jawi oam si~ jak.o okres stabi lny 1 kulturowo jedoir rod.Dy, to i wi>wczas struktura spoleczna ora.z ctn.icz.oa miast byla nader zroinicowana. Do k.ai.dego z miast przybywalo corocznie w1clu nowycb miesz· kaßcOw - oprOc:z najbliimj okolicy - tilic z dalszycb. Np. w rucmal kairlym m.icicic polak.im p6Zncgo in:dniowiecza zamicszkiwctlo mniej lub wi~ i)· dOw, Niam:Ow, Rusinc>w, C7.ecbow, W~ow, Onnian. W wickacb XVl i XVIl zi:lwisk.a te jcszcze ~ nasilily: przybywali Wlosi. Anglicy, Szkoci, Francuti. DicPdy 1C'i Tatany, Szwedzi, przybync z Nidcrland6w, z Kurlandii. a oa· wet z Grecji. Struktura owczesnych -miast. byla nader 1Joiona: podziaJy ~ lec:me krzyiowaly ~ z etnicmymi, te za5 z 1.awodowymi i maj'ltkowymi, 1 ~ byly popn.ecjAaae podzialami religijnymi, ~zykowymi i .~~. ~ w umycb ~ ubi6r. Jtyl zycia itp.U Moina si~ dom~$lic, ~ lkal& .~~. w por(>wrwt.iu z prowiocjonalnymi sklldinatd nuastallll ~ mualla byC ZDlcmie wi~- w duiycb owczcsnycb C>Srodkach hto· llJ~.......

II • - _ ,

. op. eil. a. 114 i t'JO.

-.

1991, a.~ ?~rMJ, S,.&.cw "'-'a #llrolyllWp

~ przei. A. ffiriUb, ,_.

w~· M.. ....... H.h.,,_aricz, "*~"""'' /~twtl w l'obcl

i-.„w._.,.., . .

.

„_..... rl

dlu, takich jak Wenecja, Floreocja, Marsylia, Amsterdam c . acyckie. Procesy te obejmowa}y ta.kie miasta 1 . 'ZY miasta hanze. Bliskiego Wschod u. po ozone na Balkanach oraz llllasta Przycüigajll-Ca sila miast wzrastala z kaidvm stul · · . . • · · d ·· ectem 1 w DajWI~kszych m.iastach sw1ata Jest Zls tak du:ia, ie ap. w 2 ol · XX _ _ . · p - · . . · P OW\e wielru :>5% !Illeszkaocow aryza rue urodziJo SJ~ w tym mieScie a dod · al . . • • „ • ' ac a ezy ze 11 o10 jego I01eszkancow stanowi:t cudzoziemcy. Podobne ZJ·awiska '. ~ 1~ • h - b · wyst~PUH ta.k.Ze win.nycb .... „ „.Jac 1 lilllyc m1astacb - nie l)'lko europeJ"skich · · tvlk d · , _, _ . „ _ • • • . 1 rue . o uzycb - choc oczyw1.sete zrozwcowarue etruczne naJbardziej widoczneJ-e..st st li b · · ·k b li „ wocac panstw 1 wi~ szyc metropo ach. ktore z r6inycb wzglAA6w J·a · · -a.k. -ak - dl 'r" WtCl Sl~ J 0 naJ~ ard . i:e~ atr cY:1ne_ a przy~ysz6w LiCZ4cych tam nie tylko na Jepsze moili~oset_ ~tru~en1~; ale moze _przed; _wszystkim na wi~ks~ aprobat~ (a .przyn~JIIlllt~J oboJi;tnosc) ~a. oct:n1ennosci. Trzeba tez jednak iauwa:iyc, ie tak.ie sredme m.tasta cechuJ:t s1~ romorodnoki!l elniczn~ swych mieszkaitc6w. Np. angielskie Leicester w 1991 z.a.mjeszkiwalo 283 000 mieszkaitcöw, z kt6rycb 28,5% to etn.icz.nie zr6i.nicowanj przybysze: ponad 60 000 (22%) Hin, dus6w, 3000 (1%) Pakistanczyk6w, 2000 (0,8%) przybyszöw z Bangladeszu, 6600 (2,8%) z Antyli. Ponadto mie.sz.ka tam 3000 CbiDczyk6w, 3000 PoJa, kow, 2000 Ukrainc6w, 3000 Serb6w, 500 Litwin6w, 250 Wietnamczyk6w; nadto ok. 5000 innych przedstawicieli grup etnicznycb mieszka w Leicester przez dwie trzecie roku 1 „. Przyldad z Afryki: w Dakarze tylko czwarta cztS' dorosiych mieszka.Ocöw urodzila siv w tym mieScie, reszta to przybysze, z ktorycb wi~k:szosc (dwie trzecie} pr~rowala spoza obszaru Senegalu. ~cznie w Daka.rze wspülfyje u sob:t büsko 160 grup etnicznycb_ Podobnie jest winnych regiooacb Swiata: np. ludnosc cudzoziemska Hongk:ongu (eo prawda stosunkowo nieüczna) sklada si~ z 50 narodowosci. Znacznll r6morodnosc obserwowae moZ:na lalcie w i.n.nych metropoliach azjatyckich 1 '. Jak latwo si~ domy5üc, zjawisk.a r6inorodno5ci etnicznej (i sz.erztj: kulturowej) szczegolnie wyrainie widoc:zne ~ w wielkicb miastacb Stan6w Zjed, noczoo.ych. Pod koniec lat pi~ziesi~tycb w Chicago iylo 17,9% mieszkanc6':" pochod~nia polskiego, 10,8% niemieckiego, 10,4% wloskiego, 10,1% roS)'.]stqo, 7,7 % mek.syka.Oskiego, 5.9% szwedzkiego, 5,8 irlandzk.iego, 3,2% kanadyjskiego: nadto wielu Czech6w, Litwin6w, Anglik6w, Austria.k.6w~ Grekow, Jugoslowia.n, N.orwegöw i innycb 16 . Jeszcze w 1970 roku ur~eru ~oza Staoami Zjednoe:zonymi mieszk:ailcy Chicago stanowili 26,5:0 ogölu ~esz, kancow 17 • Rozle8bl mozaik.~ etniczn~ stanowill Los Angdes 1 San Francisco. -.__... . •• P. Wlnatooe. La p.stion d 'llM ,ißt t:WOJKtllM p/UTitt"1ail{w tl midrictiltunl~: ldcester, .,Revue iDtemaa.ioaaie des lciences sociales'' 1996 Mars, S- 39. . . Rewe . u Par. A.A l.aqian, Yllia plw~tlutil(w t l mullfciJturelks: "s ,,qa/opo/a os.wlll{WS. „ . -.f'edidel ICiencm soc:iaJes'' l996 Mars, s. .51 i oast. S . . :U w arszawa · M J. 'leuJlu-Ovaier, 0 . Cbabot, Z.ys ieoirafti mi4st.. prnL W. WJcnV< a,

IJ7t.

„~23 lllJ.

"'-· Ar-W.... ..,_ _,..,.,,, wanrawa 1987, s. 27.

Wielokulturowosc mias~_a___

176

~~~~--~~~~~~1~77

. aza · sii- za naJ·bardziej -opr6cz Nowego Jorku -kosmopo1:t To ostatme uw y . . . u Yr:t.· n oSrodek m.iejski w USA. J~ w XIX ~e~ n~plyn~lo doi:i wielu eau. Y , ·emat ws"""stkicb kraJOW Europy 1 w1elu wnycb obszarow
"„

···

··

spolecznych o odmiennych kulturowych cecha h d zewn~trznym, j~zyku , zachowaniu, wyz.naruu :Och:~tywnych:. wygllldzie itd., kt6re przyczy~ajll si~ do wzajemnego ~ostne u~adzie. ~artof~ nym.i tego skutkami 20 . lstotne jest tei to z·e 0 g a ~ennosci z roz. . . • wo postnegarue odmi · · odbywa s1~ w optyce Jednostek, niewielkich grup lokalo h ( . e~osci r6wie5nic-zycb czy zawodowych. Pr6bowano cha ak.t yc np.. s~~zkich), •• · ,.,-1 • . . r eryzowac rozne typy relag1 m1"'°zy tym1 grupa.rru. Mozna przyj14c ze sprowadz · · (a) asym.ilacji poprzedzonej (albo pol!lczoneJ·) 'z petn"' . aJ
:u,

at M. Oolb, Ol>IJCllJ wklohJtwowoJci. (w:) Spolecuit.st....o pq/Jkie ""progM wielokulturowoici,
aa N. Clnat. ...,,~„

,._,. btiflkl6w xz·.,,,;,b, wuuawa 1994.

Wielolculturowoi.(; mii• <.l ~

178

zczalnic JDaJDYjedna.k do c-1.ynienia ze i'J awh.kami, kt6rc w~k . Jadu. przypus , . bc . . . 1 • . u • , ....;.A oSci wieloaspe.ktowosc1, o cnosc1 ogromnc1 1c1 czynniki tek SWCJ Ztu~ß ' . d ·k ' j . . , J~ • -L. na ich pru bieg. s41 trudnc .l wplywaJ1lC)'YI . , o. . o .rci. cn1a 1 pri'A:w1dzcnia ~n . MySl'" ie moina jednak zatozyc, 1z nie s. UJC „,~ na przyxl41 osobliwo5C z jcdntj strooy San f'rancisco, a z d rugiej Lo" Angclc.."S Jch ~arwca 'llC p:IM.C myjl. 7..t moit przyczyna tycb rinoic tk.w1 w spo!>ob1c pm:Mr tXnncgo u11.· graniczania odmimnych grup. W San F rancisco o wo rozg.ranic;11:me pr:t.tht-ga bardiiej ptyn&Ue, widoz.ak:resowo, jest bardütj i.amazane, a pos'l.Ct.tghlrit grupy pri.eoib.J::l ~ u tob" Natomiast w Los An_g.elcs ~ önc wyr~ntt:j rir gaoiczooe, Zyj~ w odr~ycb dzielnica.ch .&1.anow1::µ:ych ~woi'lte g;cita. Tai:~ wyraZße. pod2iajy rue sprzyjaJll integratji, podcza~ gdy bardy;ej mozaikcr.r.;· (cbcialoby ~ ~ frakW.OyJ )pos0b 1cb pn..e~tnenncj lokab1.iCJ sprzyja pomaaiu, tokfaacji i wspölistrueniu. Jednak podkrcSJ.aroy- t.o jes1 tylin äupretja. Jtj udowodaUenie wymagaloby bogatej d olcurnentacp. DodaC .nakZy, ii lllDO ~ i funkcjonowanie di')cloic i ~~ etaicmyeb w miastadl amerykaiilk.icb rugd:Lie nie wymuje reg.u~ i ltalolci. Po pierwa:e, pewße grupy et1Üc7.nc: cechujc wi~ksr..a lc.c;inctnlfjjC} pr7allnc:au (ap. Mcbybaczycy, Ponoryuriczycy), in.nc zam1es-lk.uH ~ ~ d?icllicc, alc- i>'M tei w pewnym rozpconenfo (pp . folac), Wloti. Z)llzi). .a ~ .iaoe- ~ zdecydowailie rozpro~:wnc (np. N_ierDCY .Cl)' ~~· Po dJusie, dawaiejsi pnybysu, kt.Or~ k.icd ys rwon:ylJ wrr~ ~"MCC ~ Cllkla.y, nhecaie i>'M w wi~u)'ß1 cozproneoiu. ,"1Y ~ PR~ ~~ Mebykaie i Portorylurnctycy) ~ . ... ~· ..,odcfil"fJlla:~ chid.uce, Grupy etaic;~ w JWycii . .

„„.

=

"'przy •oicb (uewayc:b, qiiadadi> eo 'P'l~ "* ~ ~ tif .1ct w,kooywaoiem. specyficzaydl 7,aW~.~~

cww. u '!"•lizonty

~ 'PliJjllo PGdk:nMuiu odJfbaojci, 1 1'4aiciwJe nakbda8'U 9C -~

.

„.

)'/')

jc.,-j wym rn riiw: Cln u.:atei~'' • wliti1n1c "l/i 'Nru l' 1 w•-1• W . 1 Sjebic dw6ch • . " • .'>· lfll >trr; 11p '/· wu o„asu ;~cn i ..clru v) :1i1.ym.1ltr ul~1~::il. z111mt'Min111. ., '1'llM'/,'f'''/;.1 t1; rnu prr11;r:·;y

.,wanc w ckol1Jg11 i,po/c:.(..i',rt<.J rncchiini:nwim 1 ''l.'•m·"·" ' >-/ " 1'/ "" 11 1 ,

,

•

'

1

• 111., . •

J; .,.r,0,l l (/1./

l; fl J'/,Jl

pewn~ ~l~LC~n1 cc 'lfl o pu ~i'J;'l.;J r'H; p(zcz l ~ch , klrH'ftrl ·w; pr 1wir1t!J,, 1 ktl uzy rrJtiy)i po.cn1C!>C \ I ~ d<1 str~I h:i r dztcJ pr1.....ll'lJJ W'j<.h , nitlJJrrliitiJL11Jriy)(.;'~n yc; h . ' I o 1rruch:im1>J ni~m S:s l :itr;r.h;i, styC'1.ny prnCC'> lan1cnia ~/U O l.i1 w J czyllWhW 1m1'/, 1lcpr1:1.1:11.1; d:rn y
tego proccsu nie JC"1 zn;10 y. Zr6wicowanic z b1 c1 m wo{c:1 micj, kicJ wynn;i. '111; ni1; l/l kt1 ·>1 iv w!!zak zrl,'l.n1e;i,wanic m;i j:i1.b1wc ' '.'/,t:fi'.CJ 'l.rl1n11v .»11it,111r:. pcnycji spntcczncj. Jak pflypomni;,.I M ii.nw;I C:;v11cl11i "y)l,·miym (;1ynn1kH;rr1 wptywaj~ym na ro1m 1c'>i'A.."1;;nic mir:r1c 1.arrt1c·1"1.k:tn 11:1. w pr'l..c:.ttzcni 1';::1 111cstiz ~pc1Jcczny , ktlircgt1 p1izy1ywn ym ·J1yra'lan ;.,;i prdcn;n'-JC'~rr1li:1;1,nt (wyb1erdllic "~~iadow " podohnyeh ct~h :teh J, ncv,.;;ty wnym z;J, dy-11:-i fl'l „p,Ai:.<:m'f (odrtueame ~„ituliJw (1dmiennyt..h <.ech:s.t..hJ. Z tfnJ11u r>1:i n y pc1di'1:il t!Il(;h'' du (. .• ) okrc~m do„U;p dci pr1;i,4!J.:inc.i pr:r.e~tr;,c ni rr11•:1zh lnci, J~il yl' p xlk;t):l 1t11 prawmn rynlcowym " H . Z kolc1 n 11 tc dwu.: ~1;i.1k i 'l.d1i.mo1w:.iru it ct111c.'lJJ•:w1 1 maj1ttkowcgo nalda1la1:i ,;e d<1datk(J'NC fr1rm'f zri1'l.ms.<1'N;H1P1 S
„

1

1

r11.arbw 8labc1 :wrban 1zt1Wi1n ych zr. 'I c d wa c1~ tetlri11.: W'frtlPtP/ nu:: ~:i. „~1. i',IJll·

ezen1a. Wszak mtc.11 nu:peln11 i'n11J1·;~,, ~1ylu i ycia, Tc w1>Z)""tku: wym1ary '/,riri.mu .waniJt n11Jt1'1-'mi; fit i'J.:tn fi ZY f)(JlCnCJ
„ .POdkrdla CuteJl1

• w un

J

ckonomJC7.ne (Jub tarn U A. Wdit, Jt M.

op

CIL, 1.

Wtl'bzym ""f

'

?7·.31.

„

c.idl., op, ca,,• J#I.

„ '·•,w;.„,„.•· i .... ".,, ca... op. ca,, „ 21,

I

.„. .

(J'; /C apo..ccirir,-„ l •7..e dtt llJ',,I'/). a_ IJ !:J tym "'-
~le1pn1u

mliJ~ r,we u6dloJ,

1

•

•

•

&,

180

MAR!A,'I/ GOLl
. bardziej r6i.ne sprzecznosci ~ rozczlonkowane w celu ich rozwiA.,. . .:.i: • • k nf ·· T....,,,,,b t · · · moiejs7.C Sll mo;wwosci o ron t aCJL ....... a ez pam.t~tac, ie "")'Wania kai.d .• tym " dzid · h •· · alllc rozwiQ,ZaDa sp~o5<: prowa , . ~ lllilYC . s~~cznosci, zas sekwencja Wielu sprzecznoSci wiedzie- Jak wczesrueJ zauwazylismy - do wybuchu. lnger . obcych spnecznoSci (poch0024cych spoza systemu miejskiego) _ np. re:1_~ od . . h 0Zlllc politycznycll r:zy ideologiC7llych - pow . u~e ic za?s~rzenie. Ta ostatnia uwaga.zmu57.a nas do ~J~a rozwaz~ ~otycZClcycb sposobow rozwi~ania konflikt6w; Jest t~ J~ak zagadnie°:1~ od.r~bne, przy tym niezwykle waine i nie sposob lakoruczrue go przedstaw1c. Dlatego poprzest . na jego zasygnalizowaniu: .konfli~ ~aji,ice ze . zr6inicowania byw:~ 7.llZWYCl.ll:j regulowane ~dzi~amam.i ze~~trzny.mi - ~iicym.i z nadsys. ttmu. Nie zawsze muSl to byc wladza zwierzchnia (choc oczywiscie wiele konflikt6w lokalnych bylo z.aZegnanych dzivki jej interwencji). Pragn~ na koniec iwr6cic uwag~ na pewnll osobliwosc miast jako obszar6w wielokuJ. turowych w por6wnaniu z panstwami cz:y imperiami wieloet.nicznymi. Ot6i miasta byly ~okroe tworami samofZ4dnymi, w duiym stopniu niezaleinymi od jurysdykcji monarchy. Umialy wi~ wytwarzac swoisty system r6wnowa~ mi~ r6i.nymi swoimi skJadnikami. Podejmowaly, z powodzeniem, imudny trud mcdiowania procedur demokratycznych niezb~nych w realizowaniu swej wewn~cj, miejskiej administracji. Miasta od poczlltku byly wielolrulturo· we i bardzo wcze.mie nauczyly si~ w tej wielokulturowosci funkcjonowac. My· ~. ie ta nauka nie powinna przepa.SC. Pozostaje tylko pytanie, czy wypra· cowane dawniej proccdury hannonizuji,ice wielokulturowosc mogit miee 71· stosowanie dzü: w gigantycmycb megalopolis wsp6kzesnego swiata.

JD1

JULIUSZ TYSZKA

MANHATTAN: WALK.A 0 WLASNE „JA"

1. M~eszka.6.cy

Manhattanu lubiii eksponowa.C wlasne ,ja" w spos6b demonnachalny, wrvcz wyzywajllcy. M6will glofoo, prawie krzyCVl, i to rue tyllrn na ulicy. Chodzi,i bardzo szybko, prawie biegajll, cill&le si~ spiesz.ii. Wsz~e czujll si~ jak u siebie, nie ich nie peszy. Widac, ie w kaZdym retkni~­ ciu ~ z Innym, w kairlej mikrointerak.cji bardzo chcii postawic na swoi.m, narzucic Obcym (ale ta1ci.e i znajomym) swoje patrzenie na Swiat, po prostu wygrac. Nawet rutynowa uprzejmosc sprzedawcy, kelnera, windziarza, stra±nika rezydencji, hostessy czy policjanta ma w sobie niemal zawsze pewien „naddatek:" ekspresji wynikajllCy z ch~i narzucenia Innym owej „gry o wy:lszosc". A na'wet jeSli go nie ma, to przynajmniej nacechowana jest poczuciem niezaleino8ci. Kaidy wydaje si~ tu byc na swoi.m miejscu, w swojej dawno jui wybranej i doskonalonej przez lata Formie bycia sobll, swojej unikatowej, „~twardzonej", jedynej, odmianie toisamosci, kt6ra jest niezalei:na od aktual~e pefuionej funkcji. A jednocz.eSnie widac, ie swietnie si~ czujii i swietnie daJll sobie ze sobll rad~ w ramach regul okr~lajllcych ich obecne role, chocby na~et byli/ byfy spn:edawcami, wind.ziarzami czy bostessami od wczo!aj. G~a wcuiga i nie zna litosci, a konkurencja czai si~ za plecami. Trzeba grac. Robiit to z werw11, gratj~ i z przyjemno8cill. . . . . Co innego my - przybysze z Polski. JesteS11ly przyzwyczaJeW do ~~pewlloiei, jakll form~ iaterakcji przyjitC w danej chwili, za kogo uchodzi~ w~­ bec ~ podwladnego, kolegi, faceta z ulicy, sprzedawcy, SllStadk.i, s~acYJny,

182

1llLrtisz Ty Zl\A 5 ~..1.1pasa.Zera autobusu, :i:ony, m~i:a, babci, urz~niczki T

. port1era, wsyv 'lad . t . . . . o roi ma.zanie, przemieszanie Formy, a: s k ~a ruk~mo~sam.osci prowadzi do brah samook.rdlenia. Nie wiemy, t~ o onca, 't h J:~y ~a samycb siebic: w dodatku nie bardzo wiemy, zl w roalzm:ru _Y~ sl aC)ac chcemy byc. N~ t)'ID dziwnego - nasz 5wiat ro atyw s1y JUZ ty e razy„ . w Swoboda spnedawcy, strainik~ CZ'f_ nawet iebr~a na Manhattanie Swiadl'Vm ie ich ,J· a" jest na tyle silne 1 dobrze w rucb osadzone, ii nie bo' . czy 0 ·1-• . . lni ~~ Sit podporoldkowania kawalka swego zycia wymogom pe onej aktualnie 0li A 0 r..vm 5wiadczy niezgrabnosc naszych kelnerek i kelner6w, mrukli~ .; wc-1d • b ak ' ? Z • . OSC i wrogosc po,rtier6w, niemy _wsty ze r ow. pewnosc~
na

wyzw;

Manhattan: walka o wlasne ,ja" 183

I t~k dalej '. 1 t~k na_ okqglo. A przechodnie ... szcz.egolnego s1~ rue dzieje. przechodzi.li 1 udawali, ze nie

2.

Niezwykla „tlumnosc" zycia na Manbatta.ni . .e - na,r~ca34cy site ze9r-sz:µI maj~ ekscentrycznych cillgot (czyli, ws~~~an~ow ~~py, kt6rzy nie prostej, lecz przewrotnej „strategii przecbodn .Y„ s' WlfC~zosc) do obrania wyst'Cpuj4cym w roli „ludzi z uticzoego tlumu"Ja tr~~~gia ta po~ala im, osoby i przetrwac w zgielku bez wielu stres6w ~ ~c b oruc rntegralnos~ wlasnej przewaiajllca ich cz~sc, broni4c si'C przed n~cisk·o ryml samopoczuc1.u. Ot6z, · a1 · "" · . „„ iem nnych wraz z ich gr o ruez eznosc i „gr4 o wyzszosc , celebruJ·e luz · b k . . ." 4 zk . 1 ra zaangazowao1a Uliczn . . styl bycia mies anca Manhattanu polega na tym · · d · · · · . Y .. b d d . ' ze rue z1w1 s1~ oo niczemu 1 ze ar zo tru no 1est go czyms zaskoczyc lub wy ad ·J. , • · · ·· ( prow Zlv z rownowa01 TuteJsza przec1~tnosc a zarazem wyj4tkowa w skali J. • t · · •• .,.. ~w1a owe1 orygmalnosc) to . . , eksponowame na eo dzien, az do przesady wr~z a · d0 b0· 1 i braku troski o sw6j wygllld. ' z u, swobody, luzu wdzien i w nocy ludzki &llSzcz - prowokuje t eh

mim/

hr

Trudno im si~ dziwic. Liczba Ionych Obcych z kto' rym1• 5· d · · . k · · . • • lfC eo zienrue stykaJ4, prze racza JUZ wszelkie normy ustalone (byc moie) przez t dla ' ' li dzaJu . 1udzkiego. . „ naurv prz.edt s aw1cie Ozien po dniu drooi · ' Manhat. .,. mieszk ancow . . . ro tanu krzy~Jll Sly _z d~ogami dziesi4tk6w i setek tysi'CCY Innych, razem z ich przo~, fun.kC]an:u, rolami, pozycjami w grupach, wyobraieoiami o sobie o Swo1ch, o Obcy~ i o swiecie. MusZll blyskawicznie odczytywac plyn<}Ce od T~tych _sy_gnaly 1 s~ptomy, by unikn!lc przykrosci lub niebezpieczenstwa. Nie na.dllZaJ~- W zw1~zku z tym boj!l si~, aJe przecici jednocze5nie muSZll si~ ~ tym _lud~ gllSZCZU poruszac. (Zresztl\, prawd~ m6wi4c, i tak poruszaj4 81 ~.w ~ rue bez przyjemnosci. Rola i strategia przechodnia mog4 im w koncu dac WJele milych dozna.tl). Nakladaj!l wi~c maskv „niezaangaiowanego w~­ r~wca" i mogll jui: zetknllc siv z wyzwaniem miasta i tlumu, nie dziwi4c sie( ~u, nie stykajllC si'C bliiej z nikim, nie wchodz:ic w bliskie relacje. Wymiana 1nformacji (o sobie, swoich przodkach, rolach itd.) stala si'C w miejskim thun.ie blyskawiczna, masowa, a eo za tym idzie - stereotypowa i bardzo pow1erzchowna. Jest za to wzgl~nie bezpieczoa. Nawet na Manbattanie. . _Dsüuj~ wi~ trzymac siv roli „wyluzowanego przechodnia", pokazuj:ic sw~atu · i sobie samym, ie i.ycie oa ich kuriozalnej wyspie nie odbiega od ogolnoludzkiej normy, i.e jest czyms oczywistym, ie cala jego zagmatwana ~lca interes6w, kultur, interakcji, gier i form, cata jego dumnosc, agresywno~, nacisk ludzkiej masy na pojedyncze ,ja" - to cos najzupelniej normalnego 1i.e w dodatku znalezienie si~ w tym wszystkim nie sprawia im zadnych klopot0w. Zawzi~ie prowadzll swoje „gry o wyzszosc", blyskawicznie przyltolowu~ swoje ,ja" -Oo rozlicznych r61, kt6rycb przyj~ie nie czyni usz-

-

Manhattan: walka o wlasne ,ja"

. ·h twardej", dobrze utrwalonej w obrazie wlasnego ,ja" tozs · .. czerbku IC " • • • • • • • . atllosei. .ze ich wyrwac, anonunowosc1, ruezaangazowan1a 1 obo•"tn .. Co mo b . 1.. .aki, k ak1i Jy osc1 na ·e? UsiluiP. sobie czasem wyo raw ..; J s at zm albo nie otoczem :.rT d b . 1. E · ZWykq · Co by si~ np. zdarzylo, g y y 1g ica mp1re State Building sytuaCJy· r-J. • b , b · · . Pne. 6wila: ludzkim gloseID7 UJZ, yia y to z pewnosc11! sensacJa godna bez :edniej transmisji we wszystkich stacjach ~V (przypomn.ijmy sobie nowe~ Woody'ego Allena w filmie N_e~ York Storzes). Al~ czy to by W)'Wolaio jakij autentyczny szok? Nie. Zwalihby wszystko n.a. dziurC( o~onowii, podziemne pr6by nuklearne, kosmit6w, al~o V: ostatecznos~1 _n a bu.rn:istrza. I zyliby zfym dlugo i szc~sliwie, bogacllc s1C( Jeszcze bardzieJ na zw1~kszonym naplywje i..ldnych sensacji turyst6w.

Piotra-ntleszka.Ilca kaidego z polskich miast. Czym ci tu...i~:e • . . . • 1. • „ . uu rozruii, s1~ dzy sobll w „tozsamo:sc1owym aspekc1e swego istnienia? Na

185

. . · Manh tt · pewno tym, ze 1I1ieszkan1ec a anu porusza s1~ po swej piekielnei wysp·e .k . b" J . " jest . d obrze utrwalone dzi„ki J...;eprz 1 z Wl~ szii ,Ja pcwnoscill, sie 1e. ego • , ' T "" erwanemu od dw6ch z gorll stulec1 pasmu sukcesow, jakie jego nar6d odnosil w zm . h . A ak' . d . ki . agaruac z bistonll. t ze m.m. Zll( temu, i.e sukcesy owe bra}., si" gl' · · . . '' T owrue z przesta.egania zasad Y poszanowan1a 1ndywidualno5ci Innycb i niewt . , 1 (D d . . r
Czy aby jednak te za.Zyle i pozbawione tarc stosunki nowojorczyk6w

zwlasnym ,ja" nie Sll ponieqd tak:ic skutkiem ich ograniczonego, partykular3. Wedle wspanialego opisu Maussa, u Kwak.iutl6w i innych plemion indianskich, afrykanskich czy aborygensk.ich toisamosc jednostki byla pfynna i zmicnna, wtopiona w struktury wierzen religijnych, w relacje plemienne, rodzinne i w cill& pokolen w obrybie danego rodu. Zmiana funk:cji, pokrewieiistwa, wick:u czy spolecznej pozycji danego czfowieka powodowala zmian~jego imienia i calej toisamosci1 • Dzis rue wierunia i rodowa tradycja, lecz wymog sprawnego funk· cjonowania spoleCzenstwa (czyli zbiorowosci oraz regulujllcych jej zycie warto8ci, norm i przepis6w) powoduje rozczlonkowanie naszej toisamo5ci na , szereg r6J. Tyle _ie im.i~ i nazwisko mamy jui: takie samo pnez cale iycie i (podobno) j~te5my, a przynajmniej uwai.amy siy za „moralnie zaniepokojont bacznie samo--0bserwuj~ siy jam"2 , albo chociai za „trwaly wewn~Y system motyw6w symbolizowany przez poj~cie ja" 3 • . . Coz majll jednak: ze sobll w.spblnego, pr6cz tej samej powierzcbown~ 1numeru dowodu osobistego, Piotr-ojciec„Piotr-przechodzien, Piotr-urz~nik. Piotr-klient sklepu spoiywczego, Piotr-czlonek stowarzyszenia, Piotr-pasaier autobusu, Piotr-prZyjaciel, Piotr-kierowca samochodu Piotr-mlli? Nawel powienchowno$C Piotra w r6mych rolach i roinych int~akcjach zmienia~ _a ~ajm~ej jest iiulcl.cj percypowana przez innych. Co zatem pozosliJC? Dowöd ~~btsty? Prawo jazdy? Czy eos poza obrazem ,ja" utrwalon~ P~ _ rew~luCJe ameryWsk;ll i francusklb przez Kanta i Fichtego, integruje ~ Wlelosc ro~ JWOrzllC z Dich jednll niepowtarzalnll osobC(? Sytuacja ta d~ty· r:zy be-zJ>oirednio i dojmuj11co i.arowno Piotra-mieszkanca Manhattanu. Jak

J-

&.

4~':: M.Mauaa;_Pojf~ o.roby, (Tt':) ~goi; Socjologia; antropologia: PIW, WatJ1.lw& t913.

5 : ::: i. Bk~ 0~• ,Ja". PIW, _Wanmwa 1987, s. 92. :- -w i:u":n, WJr6d ni~flll}'!myd1 - czylt o obcych. ninlejnym

Mi,

mitJt" w (po)nowoc:tsn!"'

-.

nego ogllldu 17.Cczywistosci? W koncu ich 8wiat, a takie prawa jego rozwoju Sll stale i niezmienne juz od kilkunastu pokolen. Czy to dobrze, czy ile? Czy Iepiej jest miee do obrazu wlasnego ,ja" we wlasnej jaini nacechowany goryczll dystans, podyktowany niewesofym historycznym doswiadczeniem, cz.y moze lepicj nie miee tej m!ldroki, a byc za to lepiej zintegrowanym z obrazem swego ,ja" i 1J! swymi rolami? Wla.5nie takie pytania najlepiej zadawac „moralnie zaniepokojonej, bacznie samo-obserwujllcej siy jaini". Gdzie ona?

4. Wr6Cmy na Manhattan i wyobraim.y sobie miliony ludzi, k:t6rzy -stosujl\(: si~ do zasad wyznaczajllcych „strategiC( przcchodnia" -wychodzii codziennie . na jego „pokratkowane" ulice ubrani z ostentacyjnll bylejakosci~ i di;mon-

strujlb ze kogo jak kogo, ale i ch nie nie jest w stanie wyprowadzic z ~owno­ wagi. W oddali wyjii policyjne syreny, pod stopami dudni metro, tuZ obo.k wms'IJ:,zy cos facet reklamuj4cy kolejnll wyprzedai, spod muru na~czyw1e wycillga rC(kl( i:ebrak, jakis ml(i.czyzna par~ krok6w dalej wyje przec11lgle do wystawowej szyby, zza naJblii:szego rogu dobiega DC(CllCY zapach _szaszlyk~ Przemieszany z aromatem binduskich praionych slodyczy; z naprzeci';:ka zbliia si~ podrygujllcym krokiem bajecznie kolorowa, „wyluzow~ f!UPa mlodych Murzyn6w - lepiej zejsc im z drogi. Ale oto na drodze staJe banerka ostaniaj~a uliczne roboty. z dziury w zieIDi dobiega.lo~o.t kafara. ~:°~~ atalrujll czerwieniii. Wyjii klaksony. Rowerzysci ryzykUJll zyciem. Przygm ziemi znany z licznych opisow „kanion ulicy" ·. . „ . d a gra Jak: siy temu przeciwstawic? Zgoda na swoJe ,Ja ' mezmor owan clioo wyi.szose" oraz (przede wszystkim) ai do b6lu eks?onowany 1~ w za _ . . ·ed' . zk ' ca te1 wyspy. To 1ego „twa waruu 1 w ubione - oto odpowi z mJes an ~ · (bo . rzetrWac, - fizyCZDle al ~-1nasb"-,_ jego „barwy ochronne" · ~ozw .~Jll mu P , . · zu · ciem broni liC'lnCS!l:Jrz}'khldy slepej, b~ensOWllCJ agre&Jl; Wtym rowntez zy

Manhattan: walka o wlasne ,ja"

oin.iac w tlurnie), a przede ws~stk.im ~sychicz.nie, bo r . 81 1 lep~eJ ~ .nt wyr tlum na jednostk~ odczuwa s1~ tutaJ dojmujl!co w ~~ wywieranll przez "l.leti i w nocy, bez p!UfWY· .

.. .

·e

Jednak gremialny wyb6r takiej wlaSn.ie, a nie innej formy o?rony ,Ja" dajc . d osc , , p.,r-rvgn„biail!ce .i,.. •• w SUIDJe ~„ T ~ • efekty. .Egzekwowana w masowe3 skali'.,..Ulecz. • ___ :e: izuie przechodniow na ulicach Manhattanu. Owszem, w swei b 1_ rue UllllOilD ~ . . . fiz . C b . . ~ ye 'ak0 , . mogll si~ czuc wzgl~e bezp1eczru yczme. zy ezp1eczne Jest jednak ~eh ~luzowane ja" ro~yte w milionach wcielen? Skoro SI! go tak pewru. ··

wniekt6cych momentach zapom.inajt!,_ mimo wsz~stko, o _swojej mimikne

i pokazuje si~ strach. (Czy j~t wyraz~ ich ~rawdziweg~ ,Ja':? ~osc samobc>stw szalenstw, przypadkow alkoholizmu 1 narkomann z.da3e si~ potwier~ punkt widzenia. Wymagajl!CY ni~ustanne~_o „ luzu" i czujnoSci, atakuj~ miliardami myl~ch, sprzecznycb informaCJ1 M oloch pochlania coraz

tili

wi~ ofiar).

. , . . Strach w oczach mlodej Murzynk:i, ktora 1dZJ.e pod r~k~ ze swym bialym cblopakiem (widok ra.czej nadki) i jej przypadkowe spojrzenie kom\JS w twan. Strach bialych jad14Cych metrem w gor~ M anhattanu, ich pospieszne opuszcza.nie wagonu na stacji przy Sto Dwudziestej Pil!tej Zachodniej Ulicy, od kt(>. rej zac:zyna si~ dzielnica czarnych. Strach wielu swobodnych, „wyluzowanycb" ludzi przed naruszcnicm granicy 5ciSle wyznaczaj~cej ich spoleczny stanis, np. przed naruszeniem konwersacyjnych lub towarzyskich tabu. Slowem, strach przed wyjSciem z roli, osJabieniem Formy, jak.kolwiek „luzacka" by ona nie byta. Kaide bowian wyjScie z roli i oslabienie Formy moi.e prowadzic do naruszen.ia ich istotnych iyciowych interes6w. A kon.k:urencja nie §pi. Ttum na Manhattanie naje'iony jest .nie tylko „zwykJymi" O bcymi, ale tak.ie Obcymi· potencjalnymi konkurentami. l jest ich bardzo, bardzo wielu. Gdy wi~ maska luzu i swobody czascm.opada, ujawnia si~ to, eo jest ich zmorl!: l~k przed utra· t\ wywalcwnej pozyCÄ przed znalC'lieniem si~ na m arginesie, na ulicy (w przy. padku käi.dego i ka2.dej z Dich jest to o wicle prawdopodobniejsze nii u nas. bo tam, ~$cie ,.ka:idy jcst kowalem swego losu"). Czujnosc. Czujoo$\ i stracb. ·

S. 1 ~ w. naszydi miutach coraz wi~ widzimy ostatoio 111~ . 1: z trczhm1 IJnftnWon.i„...._i;. „._A , b" · ulice, ~to z telefooami . · ..-~-i't""~ .......wu 1cgiem . .kOIDot·_ owyma_P.'Zf. udm.. 8ll to jediaak (na .razie?) jeszcze niclicme W)'J~· Tym cman ~ M~e wyiQa ,z czasan zamienil si~ w obsesyjn! ~ ~ dtq~äektan zbiorowej aawicy. Z .pozoru wydaje sa~, i.c lßie'J

187

raCJ·onalnego wyk . kancY wyspy d~ do jak najbardziej ,. . „ onystania czasu" Gdyby± na tym poprzes tali ... Jesli Jednak dokladnie· . . . · · d t · . J prZY.Jrzymy Sly ich relaCJOID z czasem, os rzegamy, ze owo ragonalne na po , ,i.., .;_ . kryj · tadni · hm . zor ~rue e w sobie eh~ zaw .~1a ~P~~wem czasu, podpon~dkowania go swym d~-

ieniom czy wr~cz urucestw1erua. go raz na zawsze. Tak ot0 QOWOJOrczycy . . . z Manhattan~ od nak~ cz.yruenia Jak najwi~ej w danym przedziale czasu przechod.z~ ?1el:'o~t.rz.ezerue, Jak ~dy?y nigdy nie, do „robienia sil( oa" nastoJatky po p1~es11!:ce czy pragruerua potmostwa po s'ZeSCdziesiJ!tce. u n~ eh~ „rac}onalnego zagospod~owania czasu" wynurza sil( dopiero z odm~tow rueo.laeSlonego stosunku do Jego uplywu.. Nie, oczywiScie nie znaczy to, ie iylismy dot~d w epoce przedhlstorycznej czy w Sredniowieczu. Zyli5my po prostu w strefie opanowanej przez determinizm histocyczny. W strefie tej kieru.nek rozwoju Swiata byl jui. od dawna doskonale znany ok:reSlony i wlakiwie niezaleiny od naszych indywidualnych wysilk6w, kt6r~ zdawaly si~ nieistotne w og6lnym bilansie swiatowego wydatkowania energii. S~d m.in. bralo si~ w „realnym socjalizmie" koszmame marnotrawstwo, widoczne golym okiem we wszystkich aspektach naszego bytowania. Bo przeciei nie mialo sensu liczenie si~ z czasem, energi~, pieni~, a niekiedy nawet z lud.zk.im ±yciem, skoro droga do Swietlanej Przyszlosci byla od dawna ustalona przez Odwieczne Prawa i wszystkim znana. Podmiot d.ziej6w znajdowal si~ poza nami, nasZI! woll!, naszym dzialaniem, wypelniali5my tylko jego wyroki i wskazania, pod kierun.k.iem jego wybranc6w, specjalist6w od su:reg6lowych dyrektyw. Skoro wi~ i tak bylo wiadomo, eo ~zie i eo po czym nas~pi, to nie mial sensu pospiech ani o~osc. Niespiesznie, mozolnie wypelniali5my dany nam scbemat dziala.D. Czas realnego socjalizmu" wcale nie byl „kolisty" , lecz ,,jak si~ naleiy" - linearn;. Miejsce p6r roku i przychodzl!cych po so~ie po~olell, wcielaj:icy~~ przym.ioty totem6w, prosoponow i person, zajl!l w rum Historycmy RozwoJ, zgodny z Odwiecznym Prawem Walki Klas. Swiadomosc iycia w Czasie Wielkiego Dllienia zni.kn~a na d.lugo przed rozpadem 8wiata·uformowa.nego przez komunistycznl! ut~p1~. ~ozosta~ ~~Y jui tylko przygn.iataj4cy system spoleczno-politycmy, kt~cy d.zialal dzi~k.i sile bezwladu. Czas przyspieszyl i nagle, zawr6ceni z drogi wyznaczoneJ przez Odwieczne Prawa, znaleiliSD1y si~ „w tyl~ ~ ~~ami'_'· Pozostala go~a, antoironiczna swiadomosc, ze przynajm.rueJ ,,zyliSlllY w ciekawych czasac ·

Cz:y aby na pewno? . . . · osci Ale czy Pewne jest chyba tylko to, ze byly to czasy wtelk:ieJ naiwn · kiedykolwiek byly jakieS inne? Einmal ist keinmal. · t skr · ym indywiduNa Manhattanie Swiadomosc C'LllSU nacechowana J~ aJ? . . eh nt : ardz0 ej" podmiOtoWOSCl tamleJSZY ClllLIUCDl plyn~ z d~konale „u~ , ~ , - . ich ja" (wlasne, ob)'Wateli. POdmiotowosc ta wyraia S1Ulowruew pewn~sci, ~ . 'asek Kaidy wyjlltkowe, nicpowtarzalne) jest niezaleine od wszelkich rol 1 m .

A mo.~ j~'$C. t\' : ·:\ifü\„,\ w~1~ t-nnt u ,, • • • •

l\'·" ·'"\· ·

„ · ,, . · !. tnnyt\\l. J ~h ~t ""' ~-~·„ "' "' ~""+""w \'<-°Ul.J. •

:

:

:

·

•

· ' '

i..

„

.1

'.

•

l ~\~"-th't\

• t ' "· ,

('Stt{\U'nYO\ . ,, °t'-.;\f\.i :lCl m t \ U\(\Y'm I\'\ tCf\"\ "W\m . u

'

:-;i \\\IV,"

nt1.'t~t:n.'\.~'t t..-..'t\t~i..tcm

hyn\ ''l\'~- , l ~~ ~h't~~\\.~ , t , ·~ ,, 1:\ , ' • ' ' ' · -'I . • ' '

,'\,

,„. . ..

... 11\U\ •

U~"'-"l\.~\l •\ •

(.)\\'\ .dl.idni R\k,l;.i ,,t\". . ~, ~, li..~ . n\\·-~·'".:nl . . . . :.re.-., •\!fü'\\'dl1 ' ' ....' .• •,„,.,.,, ~- l' \(\.':i;.'l\$t\\ a.

j:_tk_\~ d:l~ ,.Str':\tt"~t~I {'l' .:t.'\:'J.'\1.'-11\l.I „ W\T:I ~,;,,_.„ , ;.,. . n·•

•

••

.:'

.

, .

. . • " '-''<"' '"'

't

l:tl'\Ml

"' ·' ~'

to.. • •

•

1 '" ;lnl•' W11\ ..'.:\-.'n\ Sl\

-.· „un1h.\mt lu.•u . l 1 L~h.".l.h . ~'t'.'\'1\:i?:n\nt(i . 'l"' ' • ' ......., • . „ „ l\'„\ uli ...·v · '''...-"'„„..... 1.,lo:0, ij, "lto,.4 ' ··•·"t\I ~,„, ~H_.\\\~(\;_1h' ~~'\)··. \\'~ „·t~\Wi~i~ si\ (\~\ l'(' ' _ir:..-ni:i . !\~ 1. k tn\S~. ~t'<'~Ul;t.-N,• l'-"'i"\ . ;._...,.., ,,:„ "' · „ „ „ „ ' „' • "'"' ,_, ,\.._,„ tt~")~'l:::lt'.J('. :~~~tm~. gt'\.'-'·t'>y. ,.ll-.ty :\_~n.'$ji lut- ,, t-j:.1'') s~1\t!'"1tii. ~ ,,~l't.'~km. Jcl~ \\~ $P1.-\Jl':'-'Im~...„:h ku. t\\~u. <:u,-~\n~\'..h 1\\,, m~1 _..ic.11i~ ;\$1\'sji . .h·sr r:t1.'."t'I

~Ylllp.1U~. CJ;:\~~m p ...,i:.l\\ · ~ "·' ,) .'.J.\\'fü'~'

N~ i ~ w;~~aj~ na ulieach M~h~manu ci, ~0 postuorii jlmlti1"Stawte ~ OICiskov.i Uumu w ~'\.~h mani~~i* ornrty-~wic. ~itGY. pndiittalicy. Wy~--ol""i mlod.ri:m w ~~ ~i:pumolem.. wcnpcealaSberlookHotmcs.uc.h~t~?:c\}'JJ\l eJ

...p tst iego diadmc::na z pnt7\lt0w naszego wiel"U.. JX'"-ni~ ~Y "m Wawrtcy ~ ~ bluesoYt-e tony. Mlody Azjata ns rogu Pi:taj•.\!c i ~-~ ~ Ulicy. " ' pom lunchu. w Srodk:u zabi~~~ ihm:~ fomulje üwmym spokojc:m swc<:ialo w rytm i l-sztslt nakus.n.e ~~ ,.... ~ MUIZJD. tanc. w cytmic diwi~öw z. \\-'alkmana. \\-p.ida ~~ l·iibpdm •~Astot Place i radomic podryguje pisku bamuk\~'( i 1'JCia klttso.Ow. Mlody. wJSOki brunet wykonuje na lyi~'lltolbcll ~­ -~-lbpioaa twan, Wchawki na uszach. \Voköl tlum klicntÖ\\' W' g.a .._,.....,. Squre - Judzie zostawiaj.\ mu ~ m~tcÖ\\' k"Qwi. M'8z)Ja& o indianskich rvsach maszttUJe ~ C.Mid~ Wadtnd!M Utiq. Ubruy jest od butbw po koszulk~ _.. ~~ ~ 1-to llioo. Na alowie ma cb.iDski kapelusz.. na nim masit, aa•

wstoo

....,..„.... umc.

~..,.._!°'~·Nt~ n.p.

.

t "-~~ Q

„--tl>Wllll

~-·. tak palto~ ta.k wbrew -.r-:--~~•eo~ za istotny, trafny wyru ~ Wll •~ · klinJ llpCwae Dic mop pogodziC si~ z trNaDicm w, - . ~ .Pocbri. byda oryginalnym.

. „...,..

..

~\'\'k.u1~ pt"'."\.\ .':i"t' 2

\ lt;l i1\ nc. :\

s1h1-

m~ ~knoty „~1 tym. at-~ i~i~l ...lu.:u" 1 1..'l·y~i~~lt\1..'S..'i :n~\h\;1 k.1.\l\ln'H~ \\)'ltlt. N~ pt:'Wl \.1..' hyw:\j~ 1..)1'i dmtt\\t i~t-.1\tyfik.:1„ji. ~

\\ k,,'tK·u 1\1\\i. k.h\t\·Y ~~·ti ~ dcruLm~U'I.'\\~(- ,.o„~J~.ni<'" w ~'\\~'im 1..'fY~it\~tlnyl\\, m~'f''" t;tr,:;\lnym „jt\•· w sp1..1S(lb ~\.moo.:.idny. p<.°\i:.:\ (ID<. " i.~~nj~-.'.y1ni ~r;tnk:u\\ i ,,\\ y\\I,'" wuia" i sw-otx'tiy . Jci:cli ~7~ "'ikk istl..)tn'\ ~'l~ w .~ yuu ''~l''k..'-"Sn~(' mi:1st:\ 1..~l~~ "" stBcl.\ prl:OO Qty~ylu. ((1 sk.~J S'.\'llll"\tl ll. IB.\;. ~l\\'n\l- 1..)\:,;\..·_yw:\ ml „ L"-U\\tmK' l.'lll\ ''? ('i)i. t.:> prtyktt. :\.lt' ll\l.'re j~t 1..) ml fa_k,~( \\'YT~i\'ll\ ~y1'i..:.~n('~\\ uswi:\~h"Jm\ct\~ sobic ~ \\-Spclpt"lecilNni,,w. ~. -y\I . „..-wy\..ly\."h Ot-..~ :-h" n~st,'rk''" :\'.\'i toatattöw z ,.t1\c.'1.ojc•uu.i" uumh:nt::ui~kie.i nlky:' W k.\u\.:\1 l\:t \die~\ w p.c.-~bie­ gu. "' pr.zdocie moit\~ $!~ n.:nwt \k~\\~hn4" 1.11..' taki~"' J.ciw~1b. tx' \'M:\.ici '\\' ttj, a U! inn.ej .rol1 ()\~Ulajt' si~ ~ w n:l ~:\" ~--c, n:1 ~"k' ~~ :lt\ l\~)lfol\.'\ ~~ ~.nryk.l)'m Obcym'' jako kh's maj~t)' 1..ld\\>:~\ \1k:v...'\~ 1..\r:gltlälnll ~Y MWcl tbocntrycmll \\~.rsj~ sw-e·~) ulk·.t.nt'~(' .j:l„ i n:u-:_u\'i„ ~\ p.r~:u chwil" w ~wtj ~DOSci ~"'hoon.io.m - .,wyl\ct,l'"~'m\ f'tll.ro\'·k.:l1..'.t.\.'n1". W dl'11.fatku Pnccici·on tdi w\t, tt inni p.nccl\1.-..Jnk 11~\1it'cl\~1j~ ~, nie Ul' „ni~~'' w l'S'° lc'\ tylk.o do tej ""Wnk jt1-.'I\) n,li. . , Cbyba tt rob.i sobie 2luJ~'"Cni~. ii j1.xi n~ u„~lliedl~tj~ ~\~ d\\ ntCS\) J:lh' t llej ludzkiej osoby, Moi~ whl.„~ie tl.h\t\l~\.'.I W~l$t1lw\:l &t~ na tx"k~ w tü t>Qlinaln)ID -..ticleniu? Moie h'. u:t)'$kt\1\c rn1 r.a~i,i( n"gul:lrji d~-S\.\l.\:\nsu PGllD.a~ poczucie uccpta"ji Obc)'cll dla ni~l' \.~~u „i~t ,.lapiab(' ~ ljaJko i dys:komfort wystawiania si~ na spojrJ.Cni!l prz.~':1\1..'idniöw'l

190

JUI.11.:sz Tvsl):

__

. , cy'' wyrOiniaj~ si~ SWl! jaslcra~o za.gyszczonq ochnienn ..

~··

_, · „OdauenM--i.~tt<>nie. Dotarli do lcresu walki o wlasne oryginalne .. „Osci4 z thmnt na. ~ · zk · _,Ja -leb liclba jest dla mnie dowod~Fna to, Ze Illllasesne aJ~a~'! wyOrys!Jn paolnw~~ ~C::h~ iui • . gry z rola.IIll t orm~ o w " . , ~ osc, ..... i:Y~ uznanie, staje si~ tu z wolna czyms naJzupehtiej nonn~ na 0 kaidym !°cm.entem. k.rajobrazu. Jest ju:i codziennym, powszednim, ~. ~ d · na dzien wyzwaniem dla tlumu „wyluzowanych" wsp<)lob ·: :;__:chowuj~ sw4 codzi~~ czu~nosc - wol4 fyczliwie omijat liczniejszych „odmienc6w", ~a!~ s1~ ~. samym w r~li. P~od„ -Obcych. Trudno jecinak oprzec Sl~ wr~ruu , ~ coraz bardzieJ W}'Zywaia. ruow ,, coraz b ardzieJ e kst r a w a gancki ch wcielen · •· ca.i prowokujitea ory~osc ,ja" :powoli si~ jui dewaluu3e.

dn.-,:e.i

g:.

C::

.- ~ wten oto spos6b toczy si~ ~!"1anh~ttanie walk~ ~ F orm4 i o Form~, wa.lka .o -wta.Sciwy wyraz ~ja", kt6ra b1Je sw4 mtensywn~sci4 podobne ~agarua m ~eh manych mi miejscacb naszego glo?u. N ieklamany ?erol.2Ill wielu i:: ucZeStoik6w nakazuje uwag~ i szacu.nek. Oru n a p r a w d ~ wiele ryzyk.uj~. 7.

Prawdziwymi bohaterami S4 jednak dla mnie ci, ktörzy Swia.domie wybrali iycie poza. czasem i przestneniii zmagaii przechodni 6w-Obcych o wlasne ,ja" - walki, kt.Ora jest zgodna z normami wiclkomiejskiego iycia. T o bezdomni, a konkretniej - ci bezdomni, kt6rzy s w i ad o m i e w y b r a 1i taq wla.Snie wers-j~ wielk.omiCjskiego losu. Swiadomie, z preme.dytacjii usun~li si~ na mar~· nes. W ~. w samoograniczeniu, pon.iieniu i poniewierce samo-si~kszlal­ ~ Nie wytrzymali tempa, .nie zaakceptowali go, nie chcii si~ Scigae w nie· ust.anntj wojnie wszystkich re wszystkimi o wyiszosc, o lcpsze „zagospodarowanie czasu", o ~ oryginalniej524 wer~ wlasnego ,ja". Ksztaltuj~ swe -,ja" na osobooSci, ~ zarazem w srodlru M olocba. S4 „Obcymi do kwadrafu" - nie tylko zwyklymj Obcymi lecz tatie wyrzutem sumienia ·i PfZYPO' moiaUcmo moiJ.iwoSci upadku, prze~ej w walce o lepsze „ja". Zgodzili~ aa ~ ttatus, q wieq.oie mm. Majit za to takll swobod~ w ramach „stralegn ~a", o jakiq iDni mOM tylko marzyc. .•) '"Olyba ie w llOCJ.k:toi ich zabi• uszkodzi lub ukradnie buty - wielki skaib

-tictzd
'

:J-•

}.fanhattan: walka o wlasne ,ja"

191

jednak. mim~ wszystko, te same eo my klopot z wl . , . sWOjl!-nieswo)ll F ormit, a mnogosc r61 taki.e im y ~~ toz.samOSCiii, ze podobnie jak my, pr6buj~ si~ jakos ok:reSlic odnalsp.r~~ta, sporo problem6w. , . b' ( . ' ezc, zyc ze sobii v.: zgod.zi nie rezygnowac z sie ie cokolw1ek by to znaczylo) k e, . · „ 'l Tak ·ak . w ontaktach z mas~ ludzi, mstyt~gi, ro · J ?1Y, walcl
,_ft;

Slcr0cona wersja tego szkicu zostoJa opublikowana w poznaiukiej „GfUecie Malarzy i P~tow" nr 9 (1995/3).

FORMY KRYTYCZNEJ „ESTETYKI ZAANGAZOWANIA"

HEINZ P AETZOLD

ARCHITEKTURA l URBANISTYKA ZARYSY KRYfYCZ JEJ FlLOZOFl l MIASTA

We wsp61czesnych refleksjacb o mie$cie ujawnia si~ nieuchronnie pewien paradoks: Filozofia zacbodnia wywodzi si~ przeciei z miasta, od czas6w Nietzscbego rozwija si~ jednak jako krytyka wlasnego statusu. W~tek filozoficznego dialogu z miastem stal si~ niepewny. Czy w dalszym ci
J. lstniej14- powody do stwierdzenia. ie fi.lozofia zachodnia ma _sw6j _poezllte~ w mieScie. ,.Zwi14-ZCk pomi~zy powstaniem miasta a narodzinamt filozofo - pisze Jean-Pierre V croa.nt w ksiclice Die Entstehung des griechischen Denkens, jcst tak wyrainy, ic nie moiemy pomin~c poszukiwania irooel racjonaln~go myslenia w cbarakterystycmycb dJa greckiego miasta strukturach_psychicznych i spolccwycb"' . z ducbowym uniwersum miasta filoz~fia v:v1iµana by-

ta nie tylko ,,fonn
Fru.krurt a'm Miin 1982,

1.

132.

11 FJN1. l'Alll"t,1)l.1)

196

"k' znnczenic najpicrw mowioncgo. :1 p{l~ll il-j pisanq.~1) :;(own w c-...ynru · · Jll · ko l'omm· · uys ·' ·k unm · 1·1i m .oliCJ.ncno • . . 1·'· t:ronownlo dmlogow1 l)·&f\\\ .. kteJ po 1s pn k , , „ · 1al1za ro 1l'st wn. :lasadu 1iow . i1~k1 .cm u 1.u1tu:11"'~,lll •'~1"T niegdys dcspotyuz.11<1 w 1 • • • • ~1.t:1: 1• 01 . A • ·A1a polis nti tlc wczdntcJszcJ prnk.tyk1 1 lparlcgn nn .,ywi ' I . 111 • no~c1 wyr 61.01m • • . • . l):wh . do wladzy polityczneJ 1spolcc-1.1\CJ . Wreszc1c 1dcn spnlcci'.nc"n ll 1 jc osl~pu ,. . •. .„ .. . „ . o „ Ol u. bicnstwa" czy polttyczneJ „r6wnosc1 ohywutd1 d~lpr nw.ad1.ila do 1.dccydliwu. por1.qdkn:m nHnsla :trdiuk"l.ncoo nego '/&'C wnnia z dawnym dcspolycznym • • • k. .V l' . •. 111 na11 · OWl'J c r11 11nt U'l.ns11dniu tl~I· mdomie wsp61czcsncJ lustonogrn Na P 11 k 1 . •. . -I· do kt6rcj ju1. w Odrodzcniu d<~s„.c~ spe ·u utywr11c ( 11nmhatt1st t1 Vil'o, glol

sutc ze poj~a

1i101.0fii

o~odz1ly SI~

nl\

rynku

W

~lcnud: i. Pu.rud1,ks:1lno~

wsp6kt.esneso [sloiofowunin pol~ga J~xi.n :1k 1w t~m: zc ,,d XI X w1ok 11 pncprn. wadza siy zasadniCZll krytyk.Q nuejskieJ IMm y :t.ycw . l\hy tir pttradok salno~ ukazac w wyrainych konturnch, przypomnc; kilkn punk t\,w. wy'l.nuc:t.njiicydi ksztalt tilozofö zncboduiej. w d.ialogu Fajdros Platona doprnwudzony przcd hnuny miostn Sokrates m6wi rtCC'ty diiwnc i nic-t.Wyklc, uby p6inicj odwolac je w jego muruch. Swc. mu · rozm6wcy Fajdrosowi, kt6ry doslrzcgn ohcos6 Snkrttlcsn nud hrzc~iliu llissos, odpowiada: „Wybaczmi. oajlepS7.y.jcsten.1 ittdny wicd'l.y, u polu idrtc· wa nie chcit mnie niczego oauczyc, tylko \11dz.ic w micsdc". Wcdlug Artys. totelesa micjsce miastn nie jest wystarel.ujqco okrdlonc pr:t.w. milyci'.ne inu· czenie k.rajobrazu. Miasto nie sluiy celowi k.ultowLmu, lcc:t. spclniu konkro1rui fuokc,W spolwll)4. Jcst wsp61not~ nie tylk o zc W'lBI~ u na micjscc. ML1si r6w· niet zapewniac ludziom ochronQ pncd os:wstwem i krzywd11 oru:t, lroszc-zyc 1 siQ o rozw6j handlu 3 • i ycie w miescic skupia si~ zdu niem Aryslotolcsu wok61 idei dobrego iyciJl 4 • Byt czlowiek.a zc w.szystkirni jcgo moil iwo~ciam i rct\lizujc si~ pnci praktyk~ iycia codzicnnego, pr1,01. rytualy, obyc1.ujc i domowc lra· dycjc, w przyjaini i S1\5icdztwie, przez kull i wsp6lnc swi~townnic. M instoj~l miejscem .spelniania pomyslncj praktyk.i. Jest to gl6wny nurt fiJozofii. Gdy na poc14tku cpok i nowoiylnoj lilo1.or11 praktye7.na znalazla si~ w kryzysic, Thomas Morus i T otmJHtso ü unpunclld wymyalili nowy w6wczas gatunck utopii. Jej osrodkicm byly miastu Amnuro· han i.. Citta del Sol. Amaurotum jest najwi~kszym sposr6d 54 min11t wyspy Utopu, wog6lnym zaryaie ma ksztalt prostok.qtny i lc:i.y nad rzckll· Domy oto· czone-~, o~odami. ~rodek. dzielnicy miejskfoj stanowi rynck. Rod1Jny two· ~ "81edzi. Z rodzin rckrutujll ai(I radcy gminy i bumiistrzowie, ktl>r~y dclc1\13' ~•tawiciell do· zaromad.zenia ustawoda.wczeao Utopii. Rolructwern i hlildlem zajmuj" 1i~ wa_pOlnle kobicty i m~iczyini. Kr6tki czas pracy pozwa· .'

*bJ. P. V~ NM WlUflllC/ufft Obir dll 1tm11tucltA.ftllcht Natur dtr J/6/lcer, Rolnbei bil Ham ura l966, a. 209. · : Polityka UI, 9, 12.IO b, 1, 30_35• _ .. tl

11r„.!:.~};iRl1.t1it, D/6 1roß1 Slodt, (w:) MrtophyJiJc '""' Polltllc -v~l/ arlllli 197.1, •• 341•354,

.

I

Studien su Arl.flottlu und H•I '

1W/

In mic.-1'1.k:11knm l lt opi i 1111 ws'.!,cd 1st ninny ro:1.wiij k1111 . W . ·I· „ . . . 111, wn 1ny lld (lpnk1,;znych hi , .t11y. umitll'k1>Wll l\Y 1tct1on11. ·I „ , ll1 ''·.Yl'lll p•1111111· , '. , cr.t1 l. II I. (u y M 1111 1 ~ llfll'll iowul ~iv wcdlu11. w1.M11 At on, ( '11111punolln 1111 ;;11, 1 „ 1 . . ' . , . , , . . . . . · 1 m~ .1 w11.111wnm'.!JI Spnrtn. w ccoh tll\l r .11\:;tw,1 S lo rk a :1.n:qd111c SI\' Slnnl'Ci'll . M. •( ,, , , • . •. . . • , · ·, , · l• 111s n wyt yc't.tlrll: pr·1.1r1, ~tctkm gc.wmt::lt y1,;mych kryg.nw. M1ustn n srcdni1,;y ,lw ' •1 . . . . „ , ~ \II,; 1 1111 1 1 II 1lWOll'.!.ll' s!cdnm1 h.i„.y nn w·1.gorr.11, 1111 ktn rl~•·u s'.IA:'Zycic st•ii· s'·,v·1111 y11 : N · • • • • • • • _.. • • • 1::o. • , ' • .11. n o 1lll"1.n111cy1·1' sw11tlyn1v 1n11r.11.:h 1 ,k11• ...1cych P'' """CI krt)llJICh (11''.!„•l"l11w' 11111 c1 w·, ./.Un 11110 ' Wll'l . 1'l.\l • • , • 1 r• '"' " · . w posl11 c1 11rlr11.1· 11irt11v W1>i'-·k1, 1 1 · ·l W1:alc.:•~ r6znornd nn/lo1 1 11 11 1 . . . . . ·· ," 1,; wn 1111 '.!.orp.nru· 1,owanc knlc . !k.Jyw111e;, 111c gurd„,1 s•'\ lw. r-1.t:tllin:;k~rl) . 'l'cok rnt yl"/,llc l'nnny wlwl· . ., • . ...1.y. koleklyw1zni w 1111 01>c 1. w prncy i w nu111.:c. Oln gll'iwno hnsln . · Zyci~ w 111clro1.)0lii, wyp1)};u1.nnt:i w ioslyl11cjl· k11lt11ry i 111111k i, „,wiipmi<'j 1. innyn11 uurodum1 popr:t.c:t. hamlcl, wyd1wnlul Knnt j11k11 „slo:mwnc micjsro do pos:t.Cl'7„Ull ia ·1.n:1jnnmsci czli1wirk11 i './.1111,inmosd swiu.!1.1" ~. Dln ll ogln j1:dy. nie w mioscic moght uddd11i116 sir piirk na p,1\·1,;k u ohyc·1J1jownst'-. Wninn~<­ obywulcli npierul11 si\: wprawd'.!.il· 1111 pr111.:y oicwolnik1iw. lc1.:1. zhli·i,cnio ohy . wut.eli stwanulo wurunki i11t u1rnyw11ogn rm.woj11 cywili'.!.11cji clc.mwkr11t yczm~··. R6wnio1. w C'.1.J.lSllt:h srcd niuwico'.!.11Cp.o fcudnli'IJ llll w 111insl11d1 rml wilnly Siel suoki pruwnc. Dlutcgo 1h:~„d mi1gl w swuj Vif11::1!/li /'m11•11 z1111w11·i.yi;: „Sens wolnosci i pn1"1,11d ku zrnd„,il sit,i ·1.t1lc1.11 pr1.cdc wszy11tki111 w n1iasl1tch." Murks 1mtnminsl. julw krytyk trndycyj11cj filowrii, doslr1,cg1tl, ~.c mim;lo i'JJWd';(,it,:czu swojl; ist nilmio ckn n nmiu'l.11 ~j clominucji nnd wsi:1, i prnlk rcsl11I jed nou1.c~ ni c 1 :f.o nlopohanwwnnc oddt:i11lyw11 nlc flhrotu k.upH11 lowcp,n prnwn · dl'j do wy;jnlowicnia miojskicgo 1.ycia ..lcd111tk „11icsnmowitc :1.hiorowii;k11 tn· wur6w". k.t6rc mtg1·omudz1)nn w wynik11 ku pitulistyc1,ncj morlcrni:1;1cJi, m.inlo by6 pr:t.y:iwojone pricz swohodnio uspolcc:1.11innyoh mics:t.k111\c()w. M!11iiln hylo uprtywilcjowttnym mlcjsocm cm1111cyp11cji prolclnrlow, u 1y111 :111my111 lurn 11111 swlij pocY..11to~ w ulrwa lony1n pocl:t.inlc pracy, ml1ll() l)yc'.: ucltyltrno nu grun1,;ic nlicjskiego hoguctwu pr1.ez moiliwe jcdynic w micscic „totulnc indywidunlnosoi"''. . Tych kil kn uwag wysttm:zy do stwicn.l'l.cnia, 'lic lilozoliu jcst p11chodwnlll aticj1dciogo. Nnwot poji;ciu fllo:wlii krytyc1.ncJ w1.1jduj11 w midoiG . s_wl>}'! po?.ywk~. 'f ulrtj jcduak. purndoks nwi;trzn si~. Rndyknlon k1·ytyk11 .1rneJSk1cJ formy iycia wyrn~.11 siQ chylm nujo 11 trz~j 11 Niot:r.llchcgo. Niclzsche knzo swomu Zarathustru - klbry jclil pr7.coiwior\stwem plulon~klcgo Sok~11tcs11. ~1"1.ypacl­ kowo znalo:f..C sie; 11 brnm widkiogo mlusln . Nu wltlok 11lln$Ü1 Zurnthu8lrt;,: ogurnitt wstt9L .l'lu je 011 nie i ocz
•r

11

1 ~

'9~8~~~~~~~~~~~~~~~~~.__:fi ~E~l~ NZPA.Er~

~

Je~cz;e przed rewolu~jll fr~cu~kll inny para~y~a~ Io:Ytyki miasta Wpro.

wadzil Rousseau, dla ktorego zycie w ~en:op?lu Jest z~c1em moralnego po.

vnie w mnhnn miescie republikansk.im czlow1ek potrafi zach . zoru. Jed J =1 ~ aln . owac rownowag~ pomi~ utraconym stanem na~ . ym a ~psuc1em CywilizatjL Za spadkobierc~ Rouss~au ~ba z ~~wn~SC11l uznac Davida Henry'ego ' ry w XIX wieku zyl w pobliZu Illlasta Boston, praktylruillc c0 Thoreau, kto . . dzikim" , . ~'t 11 nn~ iycia, ~howujit:C
Tak:im parad,oksern kamil si~: ponii'sza ~fleksja. 2. .

Afebitektura i urbanistyka

199

swiadoroosc, i:e architektura i miasto s~ ze sob ~ . · , . " 't ZWtllZane? Chcialb kladowo nawt.lllac do architekto.aiczneJ· koncepc·· . ym przy, . • ~1 m1asta Le Corbusi p00owne przemySlerue funkC]onalizmu moie rzucic sw· tl 0 ~ra. wany wyiej paradoks. ia na zasygnalizoKlasyczne awangardy XX wieku cbcialy polllczyc architekturP · · k:im . w ten sposo' b , ze . d o nacechowanego technolooi,..,": , · " Z DlleJS iyciem k · "'".<.Ule swiata doklada· no architektury, tra towan
I •

~by wlaiciwie pojitC dzisiejsze formy ,mt.e1skosci" trzeba koniecznie zro· zumieC „„~. ~ d ·estol . por~.pioruerow „nowego budownictwa" w pierwszyID trzy 1.1 · eciu oaazego wieku. Jak W)'tlwnaczyc niepowodzenie w d!lieoiach k:laS~ awangarcty do pol~a ·architektury i miejskiej formy iycia, maj4C J-4

· ·,

1

Por T

· ·_.._„ 1 -..:-

8~1W'fen. l!Mays

· '

'

· . . • • .-..1111} a atwlin, Baarn 1988 (w ~ holfllllllll-.

M. Tafuri, „Przestrzen" i „rzeay„: Miasto, town-dtsign i architektura, (w:) Konzept 2· Sladtbildl A. Carlini j B. Schneider (eds.). Tübingen 1976, s. 3S. io Por. W. de Witt, Expressionismus i1I Holland. Die Archittkt11r der .Amsterdamtr Schule, ' 9

Stuttprt . 1986. . „ TrabatJten.stadt u Pe,T. M, Ta{uri, Kapitalismus und .Archittktur. Yon Corbusiers „Utopw zur , lfaniburg/Westberlin 1977, s. 94 i nast.

200

Architektura i urba.nistyka

ach budowy w zastosowaniu do konkretnych przedsi~wzi~ b razu na plac p mni]Dl'y tylko Domino-Zelle, lmmeuble-villa YilleUr anistycznycb. rzypo ·· d P · P d · ' P
3.

Refleksje o n.icpowodzeniu awangardy i stylu mi~zy narod owego sprobujmy teraz podnie8C do nowcgo poziomu filozofii, a zatern ziotcrpretowae uczestriictwo w ·budowic jako pragm atyk~ odnowy mlasta, ze s1..cug61nym odniesicniem do programu krytyczncgo rcgionalizmu jako koocepcji archi· tektooicmej najn.owsztj modcmy i postmodemy. PodstaWll idei uczcstnictwa w budowan.iu jest zaJoieo.ie, i.e w'!>Lyscy l:4 /, w r6wnym stopniu amatorami i ekspertami, je5li chodzi o obca.z miasta l~b 1 dzielnicy. Na mocycodzieouych przyzwyczajco pos.iadamy pewne wy~brai.e;'113 tego, jak powinna wy&14c1aC ulica, rytmicznc upo~dkowarue utic 1 P~"· 1 obmr6w rekreacyjnych i drog komunikatji. Architektur~ dost.rzegamy, Jak zauwaiyl jui Benjamin, raczej mimo woU. Jest ona jednak stalym tlein cod1icnnydl doiwiidci.en. Tylko jako turySci nastawiamy si~ na zdys~nsoW'ißY

I 1

reftebyjny odbi6r aaaego iwlata iycia. . . W ~- uciatnictwa w budowaniu praktyka architekto~ • • 11t aa „pröjektacb spolecznych" mieszkanc6w dzicloicy. Cbod1J .0 w. ab~ ~ynowat ~ architektury t wyobrai.nill spolcan~ Tak.w kaid~ rme IOZlmaie to arcbilckt Luciaa .K.rolJ•i. W por6wnywalnym mitJSCU naldY umie6Q6 ~ koncepcyjne Leoaa Kriera i Maurice'a Culota 13• ~

• ~~~. „ ~ (.:)

O.R. lllomeyer, 8.TietJJe, (ed.). /• ~ -· ialli•tlt/~ lMO, a. 1'°-162. „~.(W:) lbid„ L 126-IJL . ,

.„„.. ,,

201

oni przeciwstawic sicr tendencji kapitalistycznego industrializm d . · ·· · · d · hi „ ~ u o wwelowania historn, sw1a om1 storu IOrm budowlanych wi'd7 ,,. ' li .. . . . • ~ nowe moz wosci ich wykorzystan1a. Gospodarczo rueuzyteczoe 1-ui. kanaly -1-: f nk . . . PVWJ4 u C]e re1creacy1ne. Magazyny przeksztalca s1~ w budynk.i mieszkalne. Fab k.i . . . . , ry mozna wykorzystac n~ ~racown1.e ar:ystow. Historyczna substancja miasta zostaje zachow~a dzicrk1 przydZ1el~~1u placom, budynkom, drogom komunikacyjnym i ulicom nowycb funkg1. Miasto jest tkank:i, kt6ra podlega ci:iglym przedefi.n.iowaniom zmianom akcentow i przesunicrciom. Odnowy miasta Amsterdamu w Iatach siedemdziesi!ltycb i osiemdziesi'ltycb zaczynaly SiC( zawsze od zwalczania przygotowanycb przez miejsk.icb biurokrat6w plan6w opartycb na calkowitym „wyrybie". Znac~cit rolv odgrywala przy tyrn CZC(Sto aktywnosc zaangaiowanycb spolecznie artyst6w, kt6rzy odkrywali architektoniczn.e oblicze dzieloicy. W Kinkerbuurta plastyczne ksztaltowanie S!odowiska artysci powierzyli dzieciom. Na wystawie rysunk6w doroS!i poznawali ksztalt swojej dzielnicy poprzez fantazje dzieci nie zwi<}zanycb iadnymi regulami planowania. W Dapperbuurt podczas projektowania autonomicznego centrum dzielnicy artysci tworzyli krystaJizuj
-14

Por. R. Heutels, A. Smolden, Dt 1Wdugeboor1e Wiii ttn bUIAU' 1• Twa/f.jaar stodsvernjeuwing

~·11Amr1Nam.rt ICMabtlwt, Oorincbcm

1981.

· dt Da~rlluurt

Par. J. Bollaa-Rempt. E. C. le Roy, M. Regou.ill, J. Rogier, Kltvr ~ 111 -· ~ ·1913. ..

'

H E_J ':l_Z ~A5Tl.oLo

202

-

Mniej wi~cej przed ~O laty Jürgen Haberm~ wyr6i.nil t~zy tnodele po. ·adecyZJ·i politycznych. Wywod74cy s1~ od H obbesa 1 Maxa W b . deJmowaru . . h k . e era "71onistyczny oddziehJ od tec no ratycznego 1 przeciwstaw·i b roo de1 dec,~J . . . . . . 11 o y. elowi pragmatycznemu.T0 ecyZJOnizm sugeruJe sc1sly . . . .rozdzial za gad. dwa rood . , 1.-:cwych i politycznych. e p1erwsze staoowJ!l ana11zy srodk6w d . n1en teclUU k . .. • rugic h . . natom.iast zmierzaj'l do cel6w, kt 6 ryc me mozna o r~s 11c racjonalnie. Model tecbnokratyczny su.geruje aut~?1atyzm post~pu techn_1czne.~o, kt6remu czlo.. - wie . k nie moie si„Y przeciwstaw1c. M odel tcnnk 1.aklada citiglo.sc pomi~dzy ra . .. . CJO. nalnosciCl scjentystyczn~ a ~rakty_czn!l. Pu ..tem wyjscia. dla modclu prag. matycznego jest natom.iast wg~y rue ostat~cz~1e, lec~ w ka~~ ra2ie czasowo znoszone przeciwienstwo pom1~zy decyzJami tcchn1cznym1 a 1oteresami polj. tycwymi. warunkiemjes.t foi:malnie demokJatyczny proces kswthowaoiasi~ woli, implikujitCY komuni.kacJ~· ld~ uczestnictwa w budownictwie moina bez trudu odniesc do modclu pragmatycznego. Nie chodzi tutaj jednak o rozwi;µaoia natury zasadnicztj. Ramy podziaJu wladzy, zakre51one przez logik~ rozwoju kapitalistycznego, nie dadl(l si~ ostateczn,ie pr.lezwyci~iyc . Powstaj~ jednak szanse na c7..asow~ r6wnowag~ i politczenie interes6w. Przeciwieostwo intcrcs6w architekt6w, biurokracji pa.Dstwowej i komunalnej, partii politycznych i grup nacislru rdzen. nych mieszk.aitoow dzielnicy stwarza moiliwosci praktyk wywrotowycb. Na przyklad, pierwotny plan gminy Amsterdam dla Nieuwmarktbuurt, kt6ry za. kJadaJ budowa.nie na pustyn·i, uliccjak autostrady, wiciowce itp. rn6gl zostac „wywr6cony" jedyn.ie przez koalicj~ arcbitektow i grup nacisku. Podzia1 in· teres6w zwiiµanych z dzielniCll na aspelcty estetyczne, ekooomic:znc, polityci· ne, spolecz.oe i technicmc sprawia, i.e two~ si~ cbwilowe koalicje. Nie chodzi o miasto „idealne", lecz raczej o rozw6j Struktur miejskjcgo iy:cia zgodnych z elementarnymi potnebami. W Kinkerbuurt i Dappcrbuurt doszty do glosu grupy, kt6rc zamierzaly rygorystycznie ograniczyc indywidualoy rucb samochodowy. Wain4 ro~ odgrywaj'l tutaj momenty k ulturowej i cywili7.acyj.otj „nier~wn.oczcsnoici" (Bloch). W Amsterdamie, i w ogolc w Holandii, nie u· trwalily 11~ fetyszyatycme obsesje, jakie w inn ycb spolea.cnstwach zwiiµane ~ z ~OW~iem 1amochodu. Rower jako prawomocny srodek poruszania~( znajduJC U2.llallie wir6d prud1tawicieli wszystlUcb grup wiekowych i stanowisk ~ycb. Poza tym upadck i ap&istoszcnie miejskiego zycia nie przy~rül ~ ~. ~~o tempa, tak i.c ludzie moM ciule jeszczc w sweJ CC: cb:iCDDOiei ~o~ ~wiadczat obraz6w przynajmniej ~jowo ~y51ntl ~ IDlejlkiCi. Wprawdiie·praktykowana·nadal w Ho.landu tolet~· ~ do sytuacji decyzji „cbaotycmycb", lccz jej ~et4 JtS'. cbitt ~ "Yrazama .ndykalnycb", nie wi~kszoiciowych stanowisk. AßlI. YCZIU „wlam)'Wl'CZC" aeaq si~ Wi{C sympatiit przekract.aj4C4 ZJllCZDlC 16

:ao:owt;dzi M~ J

.

.

1J'Ja1111cJwti~~""*" Politik 11N1 6/fetrtlklw M,""'1fl, (w;) T,•

· Praäl\at/M. 1968, 1. 120-145. ·

~ -

- -------- --

-

203

kr!l&• z kt6rego siv wywod74. Tego rodzaju kulturowe s . . ,nier6wnoczesnosci" mog
dl

·.,„ ·

4. W tej cz~ci zostanie przywolana i wyja5niona koncepcja architektoniczna, kt6rit Kennetb Frampton nazwal „krytyczoym regionalizmem". Konccpcj~ t~ schara.kteryzuj~ w dw6cb ctapach: Po pierwsze, naleiy odp?wiedziee n~ pyta: nie, czy punktem wyjscia do refleksji aad dzisiejszq arch1tekturq n:oze byc mieszkanie. Nast~pnic zostanll zilustrowaoe niekt6re zaloienia ~go kierun.ku. W p6inej filozofii Martina Heideggera ogloswna przez N1~tzschego po~ railca metaftzyki powoduje w konsekweocji d!lienie do stworzema. pr~trzeru dla mysli wywodUlcej si~ ze zjawisk iycia codzienneg?, ~akt~HceJ zat~ mi'es-1.. __ , · ft1..- • • dzkiego bytu · Rozwazan1a ~e JmAO 1stotny wym1ar 1u .. . He1deggera . nie . prowadq bezposrednio do teorii miasta ani do teoru ~ch.itek~~ry.• byc moze jednak otwierajat boryzont myslenia, kt6ry obie te teone urooihwia. Poprzez -1 - ~ Por. H.

d

„

h

ebniMe der 70er Jahre.

Korte. Stadtsoziologie. F01:rchugsprobltmt un rorsc ungsl'fg °"911hdt 1916, L 63 i naa1.

A.rchitektura i urbanistyka

. tradycj~ fenomenologiczn~ chciaJbym uscislic mysl Heide BenJ~na 1k tywanei przez id~ „krytycznego regionalizmu„. &gera cz~ct wy orzys ~ . ...h , k1 d · w Tok myslowy Heideggera w Jego '"'~nnym w'! ..a zie. „Bauen Wohneo „ ku 5p s moina nast~puHco odniesc do rnteresuj~cego Denken z ro 19 . t . ed „ . nas . M 'Jenie metafizyczne JCSt w s arue prz staw1c zw1~k POtni...i kontekstu. ys . · kt · l ·· 'f'lzy . mieszkaniem Jedyrue w perspe ywie re aCJ1 pomi~zy cel budowarucm a . d aJ. ·· · ~1- • Qll , d'-: Budowanie jest 5rodkiem o re 1zaq1 m1esLl\,.arua. Le Corbus· a sro uem. k kied ak 1 . . . ter tem uwikJanY w metaflZ)' ~. y tr towa rwasto 1 mteszka . pozostaw al za , t.-: . S'd 1 IUe . „ kt6rll moina opanowac tecuwczn1e. 1 e metafizyki tno?n. Jak:O maszynu . · · zk · k · """ unikn~c. ujmujllC jedynie budowarue 1 rmes · a.rue z pun tu w1dzenia byt1i .

.

czlowieka. . . Heidegger pr6buje porzucic metaf~k~. PfZJ'?1~J~~ zaloieni:, ~e j~zyk jest uzyc1a Jl~zyka WYJasoia, ie bu. d em bytu". Odwotanie do dawrue3szego „om · bd · Ja ' k o ochrona i pie· ·e miato kiedys podw6jne znaczeo1e: u owarue dowaru . .ak . l~gnowanie przyrody ( co/ere) i budow~me J o tworz~~1~ .budy.nk6w (aediji. care). Starsze warstwy j~yka pozwaJaJCl ponadto s!l_.dzic, 1z _by~1e, budowanie i mieszkanie naleialy do jednego pola semantycznego. Pam t~taJllC o dawnych znaczenia.ch j~ykowycb, moiemy eo najroniej wyobrazic sobie horyzont, w kt6rym splataj~ si~ relacje pomi~zy budowaniem, mieszkaniem a byciem. Nawillzanie do wczesniejszycb wla8ciwo8ci semantycznych j~zyka leiy r6wniei u podstaw Heideggerowsk.iej proby uj~cia samego mieszkania jako sposobu odgrodzooego, wolnego i trwalego przebywania czlowieka na ziemi. Refleksje Heideggera moi.na latwo skomentowac za p omoq idei MerleauPooty'ego i Gastona Bachclarda. Merleau powiedzial kiedys przeciei, ie „cialo zamieszkuje przestrzen i czas". Nawet swoj(\ krytyk~ scjentyimu Merleau przeprowadzal w tej perspektywie: „Nauka manipuluje rzeczami i nie rezy· gnuje z zamicszkiwania w nich" 10 • T o zdanie jest bliskie stwierdzeniu Heide· ggera, ie mieszkanie implikuje zacbowanie podtrzymuj
Byt czlowiek.a zwiiµany jcst z warunkami naturaJnego iycia na zie:mi. Przypomnijmy sobie zdanie Marksa, ie czlowiek jest istotch. •czonycb z ludzk!l praktyk4 „~o­ wli · Przykladowo ogr~,.ai~ do analizy mostu. Pr:zez most dokonuJe ~

. .,„ za: v„,,.,,. """.....,.,,,_ Pl'WiaFl tm

II t".•

.

a• Cyt. za 0 . F. Bolnow, llnuclt""" Raum, Stu~tprt-Berlln-K6ln·Maiaz 1976, •· 278.

205

polllczenie pomi~~Y brzegami rzeki. Powstaje kra· b oruszeniom cztow1eka typologiC( dzialania. S"dz . JOdraz. Most wyzoaC'Za. P , · d · ·, . 't ~. ze u ane mosty po l · naxn iywo d osw1a czac prze_isc1a z jednego brze d . zwa a1ci w Axnsterdami~ i most w Mostarze w Jugosla:U ~~m:~· "~~~ere Brug" :Z.owaly po swoJemu. Przekraczajllc wyniesiony w g6r„ . od kPrzc;JS~1a ~an. . 'd . . . " SI e • USWiadam1amy sobte, ze znaJ UJemy Sly pomtC(dzy brzegami. Mosty · · 1. ... " b . T ,. . ' Jeze t SC! udaoe rozb1JaJ" c~gtosc ycia. worz:t rozn1c~ pomi~zy bytem a b · ' 't . fj yc1em. Jako wyo dTC(bmony ragment most ustanawia bliskos'c· odl l „ · ·· · Mi · od · t eg osc pom.i~ 1DleJscami. eJSca to -. zg .rue z fenomenologiczn„ ana\i7" Elisabetb Stroker , . 't -t _ punkty w p~estrzeru, pom1~z: ktorym1 wystC(puj~ pewoe ods~py i odl loSci. WyznaczaJ~ one przestrzerue ludzk.iego dzialania. Moina J·e egd · ' " ' · · t · · li wpraw Zie okreSlic rowmez me ryczrue 1 czbowo, w6wczas jednak traci si" do · ·ad . ' ·tb l " sw1 czewe przestrzennosc1 e enswe tu. Przestrzen otwiera sir- dla nas pie t · · · Zd · H 'd " rwo we przez !ll1CSzk:~1e. a~_e . e1 e.ggera: „~tosunek cztowieka do przestrzeni nie jest niczym mnym _ruz 1s.to~rue pomyslanym mieszkaniem" naleiy odczytywac przede ~szystkim ":' .sw1etle fen~menologii Gastona Bachelarda. lntymnosci szuflad 1 wn~k, ID.illlatur, muszl1, kl!t6w i podl6g stanowily nasze pierwsze zetkni~e ze ~i~tem we wczesn~ dziecmstwie 20 • Warto tei przypomniec w tym ~onteks~1~ ~exandra .M1trscherlicha krytykC( funkcjonalistycznego budowructwa m1eJSkiego, wyrazonll w duchu psychoanalizy spolecznej. Jego ksiciika Die Unwirtlichkeit unserer Städte (Frankfurt/ M, 1965) zawiera „przyznanie si~ do najbliiszego swiata". W centrum stawia zatem mieszk:anie. Budowanie jako zakorzeniony w mieszkaniu spos6b bytowania czlowieka tworzy typologi~ „miejsc". Dzi~k.i nim otwieramy przestrzenie - budowanie jako „ustanawianie i l~czenie przestrzeni". W faktycznym procesie budowania wykerzystywane s~ jednorodne struktury przestrzeni, stylizowane w geometrii, lecz budowanie jako calosc nadaje im wymiar transcendentny, two~c miejsca, a tym samym swiat iycia. Architektura nie moie byc rozumiana jako tech.nika ani jako sztuka budowania, ani tei jako ich synteza. ZakorzenieJ!ie architektury w mieszkaniu implikuje zadanie rekonstrukcji Swiata iycia. Zadawe to moi.na odnie56 i dostosowac do problemu miejskiego 8wiata iycia. Przyto~ kilka zaledwie przyldad6w. Opr6cz Alexandra Mitscberlicba i Lewisa Mumforda radykaln!l krytyk~ funkcjonalistycznego budownictwa miejskiego formulowala w latacb sze5Cdziesilt,tycb przede wszystkim Jane Jacobs. Oto niektore jej zaloienia w skr6cie: Jane Jacobs dlliyla do rehabilitacji ulicy. W funkcjonaJizmie ulica pomys1ana byla wyl~cznie jako droga ruehu dla samochod6w. Jacobs natomiast traktowala uli~ jako przestrzen miejSkiego iycia, kt6ra opr6cz rucbu drogowego spelnia wiele innych fu~cj~. . takiclijak.prezcntatja osob publicznych, zabawa i nauka spolec~a dla ~ect, miejsce porozumiewania si~21 . Zamiast wydzielenia i ro~czewa fun.kCJ1 Ja10

11

Por..o. Badielard; Poetik des Rawnu, München 197S. Por. toi S. Andcrson, On Stnets, C&mbridge, Massa.cbusetts and London 1978·

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~H~e~ INZPAi:-.-.-

~06

~

tulowala zatelll ich wymieszanie, P?lifun.k.cjonalnosc sposobow cobs pos. K "1likrr JaneJacobs Death andLife ofgreat American Cities(1 '149 sto~o:arua~ ~~o inspirowanj\ fe~nizi:nem ~tyky, ~~kcjonalizmu ava11~:) mozn cz,y anie labiryntowosc1, rueprze1rzystosc1 t zagadkowo•...: . .a Jettre. Akcentow . Wal B · · . ""' lycia . , . bliZa Jane Jacobs do Pasazy tera en1am1na z JCdnej st . . k. k . w Dllesc1e z ,l rony, d.ru ·e· natomiast wyznacza 1l!lly . w . terun u ~spo cze~ny:h projekt6w z . gikt~ ·cznych. Aldo van Eyck UJIDUJe pol(lczenie domu 1m1asta wm ta archite on1 d ki h' k p · c• . stego labiryntu". Holen ers arc 1te t 1et Biom reaktyw . d . . t forze „przeJnY , . „ . UJc iderr Kasbah dla 5r6dmiesc1a Henge1o, na aJj\C m1as u spozruorut prztjriy. stosc22 • ' • . • ' ""' rekonstrukcji problemow m1asta w perspektyw1e m1eszk.an.ia J.ak PCOuy . k . k k , 0 istotnego sposobu byt~~ania .czlow1e admoz:na s ~ty . o~ac'. pos~gujfle ~ argumentem, ie dzisieJSI ludzie naprdaw y niefi unueJ~ JUZk ~es~ac. Martin Heidegger m6wil pa.eciei: ;,Tylko g y potra 1my m1~z ac, ~o~emy budo. wac. „ Na plaszczyinie faktow trzeba w pewn~ sens1e zgodz1c s1rr z tym argumentem. Tak np. album fotografi~y H. Kolbl, D.~s deutsche ~o~nzimmer [München und Luzern 198~] od~l8:lla ~t~ndardowosc, ~o~ekcYJn?sc i brak inspiracji niemieckiej k.lasy sredrueJ. Ks1~a ta pokazuJe Jednak rownie~ ie artysci w dalszym cillgu opierajll si~ naciskom spolecznej uniformizacji. Bye moie mieszk:anie stalo siy dzisiaj sztuk(l. Potwierdza to jednak tylko mo~ wc:zeSniejsze spostrzeienie, i e wyzwalaj(lca moc wyobraini artystycwej jcst dzisiaj niezb~na do rekonstrukcji miejskiego swiata iycia. Przedostatnia wielka pr6ba przykladowego oiywienia urbanistyki w duchu alternatywnych form iycia, dokonana w Amsterdamie, wykazala, ie koopera· cja artyst6w, alternatywnych prawnikow, pracowoik6w socjalnych, rzemieSJ. nik6w moi.e bardw szybko stworzyc fascynujiice kontrprojekty dla pono· wocresnej lrultury yuppies. Eksperyment w Conradstraat zakonczyl si~ politycznie. Ujawnil jedna.k produktywne moZliwoki altematywnych form iycia. Dok:onalo siy to w mniejszym stopniu na plaszczyinie argumentacyjoe· go dyskursu, bardziej jako pnyldad alternatywnego sposobu iycia i micszh· . J3

iua .

5. Dw\.iznacmo8ci, pojawiaj4CC si~ w my5leniu Heideggera, stajll sirr produk· tywne dQpiero w k,onoepcji .~rchitektooicznej, kt6r!l Kenneth Frampton nazy· u Por. 'l!· Barbisi, C. Boekraad, /Cntkk m ontwap.hotbven Wiii arclt1ekt11U1kritiek, NijnlelD 1982, 1. IM j out. . 21 Po ·o • · Dt . r: · Mit, De Ndnlgde proeftuilt, „NRC HandlesblaU", 26 m 1988; T. Rougea, :::" ~ deC~110111, „Vrij Nedttland", 27 ID 1988. Na temal problem6w alternal~ w ~ por. m6.i "artykul: Metapllyauwr PessimiMnus und a/lmullivt BewtP"I"" · .· edler (ed.),,&Jro~ 111 br Po1tmod~, Wien 1989, 1. 211·220-

j\rcbitektura i urbanistyka

:....----

207

wa „krytyczn~ regionalizmem"24. K.ierunek ten reprezentujii tac architekci

Ralp~ Ers~~ne, AJdo van Eyck, H_erman Hertzberger, Alva ~alto Jörn Utzoo, Siza V1eira, Tadao Ando, Mano Botta i inni. ' K.oncepcyjny impu1s krytycznego regionalizmu polega na za h . .t kt · c owanm fonnalnych cech arch 1 e orucznych regionu bez odwracania 8· d . al ,1 il" ·· , . •rr o uruwers nych zasa~ wsp? czesneJ_ cyw tzagt. ~asc1wo5ci m.iejscowego 5wiatla odgrywaj!l r6~1e w~~~ rolir J~ ~~rfolo~czny ~sztalt miejsca budowy i specyficzna tektonika. . in1on~ ,J~zy~ arc~ttek:oruczne" nie s;i po prostu cytowane, lecz ich obow1(lZywaru~ me.1est tez naiwnym postulatem. Takie stanowisko odr6inia krytyczny reg1~nahzm od populizmu Venturiego i barokowego historyzmu na modl~ H ollema lub Bofilla. Populizm d!iiy do umocnienia status quo, reprodukujllc bez krytycznego namyslu aktualne wyobraienia architektoniczne (Venturiego Learning from the strip of Las Vegas) . Krytyczny regiona1izm chce ocalic specyfik~ miejsca, nie odzegnujlic sirr od modemizacji i zwüµanej z ni:i. tendencji do „kultury swiatowej" . Nie jest jednak Slepym zwolennikiem tej tendencji, daje wyraz r6wniei uposledzonej „innosci". Jego „dekonstrukcja" kultury swiatowej nie prowadzi do eklektyzmu. Wi:P;e sirr z pogl(l.Ciem, ie dostrzegaj~c dzis bardzo dobrze dogmatyzm istniej:icej cywilizacji, nie moiemy jednak zdobyc siy wobec niej na sceptycyzm. Z tego powodu krytyczny regionalizm naleiy zaklasyfikowac raczej jako dekonstrukcjy nii jako dialektyk~. Jak wiadomo, Hegel scharakteryzowal kiedys dialektykir jako pewnll negacjy zar6wno dogmatyzmu, jak i sceptycyzrnu. Intencje krytycznego regionalizmu chcialbym wyjasnic na podstawie dw6ch praktyk architektonicznych. Przekonujiicym przyklademjest zbudowa.ny przez Jörna Utzona kosci6l w Bagsvaerd w pobliiu Kopenhagi. Dia architektonicznego wyra.i.enia specyfilci tego miejsca wykorzystano osillgni~cia nowoczesnej technilci. Materialem budowlanym Sll betonowe plyty Sc:ienne, uloione na zasadzie k.ratownicy. Uniwersalna metoda nagina sil( jednak do szczeg6lnej przestrzeni, tzn. wewnytrznego sklepienia w ksztalcie muszli. Konstrukcje z betonowym sklepieniem iebrowym stosowane s~ powszechnie. Utzon jednak uiywa tej tecbniki dla wprowadzenia niezwyklych, obcych form. Ksztalt wnytrza nawill2lJje do dachu chiD.skiej pagody. Egzotyka formy ma na cel~ problem.atyzacjy i komplikacjy odkrywanej symboliki. Moina to po:i;aktowac jako i.w:r6cenie uwagi na sekularyzacjrr epoki, kt6rej trudno ~rwc symboliczne odniesienia do religii i do przestrzeni kultowych w sposob autentyczny. Odczucie ducbowej atmosfery pomieszczenia poprzedz.a bowiem wszelkll refleksjl(.· .. , edni W programie krytycznego regionalizmu zawiera sil( b~d.zieJ bezposr stosunek do otacz.aj(lcej natury nii w klasycznej awangard7.le. Konstytutywne

jak

34

A eh. ekt des Witkrstands (w:) A. Huys.wi Por. Kritischer Regionalismus-TMsen zu einer ' 11 ~ ls R . bek Hamburg 1986, e · em

ll.R. Sdierpc; (eds.) Postmoderne. Zeichen eines blturellen W. &:

m-m.

bei

H f~IN% ?Av1z" • )fJ1

208

e cechy regionu, odczytywam: np. z ksztahu
„

p,rchit.elclura i urbaniMyka

-

209

u 0 tenderski architckt J lerman H e-rtzb-g1er11 . . J• • '"' u waza 7.c , -7 , 1 iern architekta. jcsl wyra:l..an.ic przestrzcni h· . , ,_' · ~zc .cgci nym 7.adaO . , a1• nrnz r..Oryt.ar;-:y v-.. J k. f' ·11ycb , pom1cs7..czcn do pracy w form· h k '. . ' ; • ff~ on crcncyJ . . . .. a.c , torc mog.;:i byc za.a.d· l . f7.t'l c-.llow1eka w w1eloraki J rozmaity spos6b K „„, „ .ap owane P · 1 · · · ·" ay.._,a iorma pnw1nna „ . nie · byc oboJ~tn a, ecz zaw1erac Jak naj wiectj ofcrt . b . d k 'I ' a y l.pos6b wyk orzy<.;t.ania nie byl przyp1sa.ny o o rcs oncgo k1crunku a form· b d . . . · . 'k " , . a u z11a CJpzczcniach wajduj~ si~ kanlory, kt.Orc mogri byc inttrpretowanc i ur.tct
„ , .

,

~u moiaa ziluatrowae przyldadem bolendenkim.

n Por. H. Hatzbergcr, /Jaulen und Profek tt, 1959-1986, pod reducr4 A. Lüchingtra., Dm Hu119117, 11 Tqoi, Archiuk11v für Mm.scllln, (w:) Blomeyu{Tlttu, A. 145. Jt lbid„ I, 146. . . nd Basel 1981 ' ' Por, K. Oarbrecht,
210

II l'INt. 1'1\n. 1

1IAl\J\

~ . '" ··· da S:lCl'\lu()WCj dcccntrnfü;oqj i l"nr111 an;hikktonic'llly ·I1 c1tlosc1. "°:ill • ·' ,.. • ,. .· , . · • . . .• " c.: 11n111·ili. . „ oplll'l:t na wspo., lucz.c:;l111dw1c :;t 111 kl111 \; spolcc:1 n . · wto cglll't 1 11ro ~. . . _ . . · lt 1.ak llllh , b er wprt)Wudi a do budyuku mwslo. p11.ywolu1,1c wiclura•·· . . . 1. ,. Hcrlz erg . . k . . . „ic sko111 . i·c„... · · obswnum nucsi amu 1 prn1,;y. 1 1erw\'l111c 1,hth)Wt J • rzcruu i u 1 ""11 1 • . . ' tnn llUW·t J. "'lltl' c l)')litCZllO.iC kotnplckillJ hudynkt)W '/.. p1)hltsk11n dWll l"' A C ~ '. . . • , " .. . . . --1:111 '\lllllb~po~r.... >lanu tcgo nie dalo sr\; Jed Jnko c·il '·' spru. . tutk .zrcul11.owl1 . . c. Komplcs . · 11sc d ooro. l wiu wrn~,cnie :;;,cn:gu wysp. Sam urchtlckl m ow1 1.us n slr11k tui"i.1.· osicdluw .

W prtypadku ukoncz.oncgo w 1~84 rök u dom u stnrd>~ .. De Ovcrloo~" wc.'lno p'-1micsi'c: „ ~ · "' . . .· · „ , · · zc11111 socjalnc. prleprowt1dzon~ lt~zn~ „ultcc m.1cs1.~nlnc . k lorc 'I. rMnych strun otwicrujq widok na pobltskic l1sselmt..-cr 1 mmslo. Budynck stoi w pnrk u, . h w k.t6rym wykorzystono cl1.-n1coty k rß.JO rnzu pold cr1~w . Podzi11t pi)koi 114 ruies:tktuiio jednopokojowe, 20 micszknn dwupokojowyt.:h dla os6h, k.t6rccbc mfoszkuc z inoynii. i 8 mie.<1zkt1t'1 dwupokojowych dl11 par zuspuk.aju u stur~ S'tych ludt.i potrzcb~ indywiduulizacji. jok r6wnic:i. form v,rupowych. Dorn stuc6w oiywia architektonicznic dia.lcklyki\ iotymnych pomics:1.cz~1) mics7.· kalnych i stref publicioych (bibliotcku, swicllice, ulcjc). Przci'. formy 1u·cbitektonicwe1 zapewnil•Jqce wid osc t astosownn: olcjo jnko micjscn Npotkun kornunikacji. jako micjsca pr1.ebywania, jnko nlicjsca dlu lnwcczck i pl"tyj'. mowania odwiedi'ln, realizowany jesl „ks:r.Lull pom iydzy" (Matt in Buher). Ten dotn r6wnici pr6bujo niejako uobccnic miasto w domu . 1)1.ivkl tomu hudyuck zaspok.aja elementarnll potr;,cb~ starszych !udzi. Utrudnionc poruszunie si~ starszych os6b stwari.a mianowioie potrzcb9 umoi.liwicniu spotku6 z innymi

bC'L konicC'Lllosci wychodzcnia z domu.

6.

suli . wu6. W1ri.nl' sl a jL: sir lnkulnc tln r1ruki k ' . • 1 11 • . Y 1 11rh11n1sty .. . 1)f film.nftC'/.llCl!,O dyskurxu. 11 :ird11td.tt1r'/c i . ·" .· . · t:1•,nq . ntq•,11 clo · m11.:.~c11 wl:inonl'. .1 1 .111 . knnt,yngl'lll nl:. l k1.l:st ntc:I w11 w hudnwn niii ·, k . · .l s Jil 1;q11n1k1 • • . H n p1upnut1yk •1 1 . K o ncc p l.([11 k ryty1::1.ncp,n l'l:gionali·1.1nt1 sk ' . ' . · ' oc nnwy m111stn . • ICI nw11n11 ll'SI p „ • • k . iu ;irchitckl11 ry wyl:11:z11iL· jakl) s"ltik 'i , 1 • • •• •• •tkllW u pn1mo " 1111 , . . „." .111 llllllllllC'l.11 •( 't"1k· , „ . sWilldC1.ylohy, 'l.t.: kkq:i 1) lll l'flllWildt.l'llill l'll k .' f' C : ' IC fHllfl-JliCIC • . 11 \;fllllll l'/ Jllll llll' . 1 ·t11 111 1 /, will pr:1.croh1n1111 . 01 w:i rt:ll' :1 rd1itd.t ui •y 1111 sii s w as1:1 .„ ' ll1l ,l l.ll Y SWlll( '.IYl'lll h F k kV n1icjsk1i, '/,it plll;i'.qlkowa1w j1ri. w 1'11n kl·i11w1li· . . ." ' III pnmslnj 11 ko nty nl-\r.nl lll'. Ryl~ory styC'l.llY l11nkc1011ulmn 1A' Curh11s1crn 1tlnsil ·z"" ·1Jn•„.,„. . 1111 ~ 1 II ~ 11'(1'~ .,., \ 1 y/Altl(,;/,11\'. plt1Si'.C~yw1c .p1>dst :1w~~w1·1: lj. bez histnryt:'l.nych i rq~in nalnyd i •\~l\l.rykrji . Wlnsnrn l uluJ 11usli,,: pu 1c n1cwy wa~.1111c :1.hli·i.cl\k do md nlizyk i ,111 1,LI·· , ,,t) f,·c1. •'J.C. o~o~,11.11 './JtSatl n ic:.ll 11~rn~li 6 „nt1l'.1ny'' i.;·1fowicka . li11r111y 11 r1.:hilcktonic:1.11c ngrn· nlC'l.llJll ~ olc uzm h1111u . 11:·uk1yk t , sp11lcofü•j, lcc'I. jcj nk dctcrminujll. KM.nc prulttyk1 mog:t wy pchuac, a 1110'1.C nawcl wyczurpywac jt'dn 1 ~ fnrm~ .

„.

„ . . . '"

•

•

•

•

•

1

V

"

1.

.J

1

•

•

W C~l olycC 11 it.;nticckicgr1 idllltlil'.lll ll WyC1.llWUIHl COS '/. Ukll'l.!UICj llltllj proh(Ctnlllyk1, skurn i'.astannwiu1111 sii,: nud 111icj:1cc111 nrd1ilckt11ry w „k.r(Jlcslwic st.luki". Ko nccpqju l lcgla wnhalu si~ 1wmi~h.y intcrprctacj11 nrchitcktury w scnsic „1'ewnylr1.ncgo" pr'l.cdstuwicnin ducha n l'cnomllnol11gici'.n11 unnlin1 r osi'.c'l.Ogb lnyc h hmlowli. l l cgcl·m~l11 1i:t.yk hyl w nic'l.~od1.ic ·1.c swoim l'unomcnologiw.nym sobowt6rc111 ·11 . lh ul okn wslC.'1.:'.I, nie rM.wii1:wjc jcdnak d'l.isicj· S:t.ych problem6w. M o~.o tylko pok.1w.:1c dzicjc pmxlwspblczc:mc.

"!'

tym .micjsc~ chcialb~ uzupclnic moje ro:.-.waiania kilkntfül rcllcksj11"1i metodologi~oym1. Za pomoC4 basef ucicstnictwa w hud owllJliu i krytyc-~J1cgo

regl~nalizmu e_hcialbym wskazat pcrspcktywy prt.cmyslcnia nn nowo rch1cji pom~zy architcktur, a urbarustykll po poraj.co k.lasycznej awangardy. Wi~

~l~tiC'ZJle~o dyaku.rau ,z .miastcril nie musi wcalc zostllC priccl~ta.' ~~li ~ emy kierowa6 11~ poruiszyml przealankami: WlaAclwe przcmyslen1e obu b~ IU~je po1tmodcrni1tycznll idc~ filozofü. Odrzuccnlc spolectJ1ego pod· :•otu zbaoroWo&o muli dokona6 ai" ~iadomie. Pora:l.ka klasyczncj awang11r· ~=ac~. pozo1tawanie w sidlaob rnctaflzyki. Oczck:iwano bowic.m:J miasta dz. d0nego · W poltmetaflzye'lncj postaci ntozofii zachowaly siq d41.c~a tu· em~i, leci nie dad7Jl ai~ one dzisiaj bC'tpoArednlo zuniwer·

" Por. 1110J11 ksluiky: .~'.1·thrtlk tlr.t dr11w:hrn ldr11/Lm11i,t, Wicsl"indl)ll 1'111.1, ~. 2751 n11st

MICHAEL NORTH

SFERA PUBLICZNA JAKO RZEZBA OD CJVITAS DEI DO ORNAMENTU Z LUDZK.lEJ MASY

Najbardziej znacz~ce dla rozwoju rzeiby publicznej ostatnicb trzyd:ziestu lat bylo znikniycie samej rzeiby. Od chwili kiedy Homage to New York Jeana Tinguely'ego ulegl autodestrukcji w Museum of Modern Art w 1960 roku, razbiarze poszukuj~ sposob6w, by uczynic obiekt niewidzialnym, niematerialnym, nieuchwytnym, a jeSli jui. rze:Zba siv pojawia, przyjmuje ~to nieoczekiwanl\ form~. Jak pisze Rosalind Krauss: „Dziwne rzeczy okre51amy mianem rzezby: W(lSkie korytarze Z monitorami telewizyjnymi umieszczonymi na koncu, wielkie fotogramy dokumentujllce piesze w~6wk:i po kraju, lustra umieszczone pod niezwyklymi klltami w zwyklych pomieszczeniacb, linie rysowane w piaskach pustyni" 1 • Ac:z r6znorodne, eksperymenty te, rzl\dzone t!l samll potrzebl\, zm.ierzajll ku jednemu: przekroczyc ogranic:zenia narzucane przez cok61, przestrzen galcrii, wreszcie przez sam~ sztuky. z oporu wobec utowarowienia sztuki rodZ!l siy prace tak efemeryczne i nieuchwytne, ie nie mogl\ byc przedmiot~ handlu, inne umykajl\ monopolizowaniu poprzez multiplikacjy, ':'111CCStwia ich wartosc rynkowl\2. Polityczny wymiar owej postawy czyn1 z wiyk-

kt?ra

1 R. E. Krauss, The Originolity of the Avant-Garde and Other Modemist Myths, Cambridge, Mas„ 198S, s. 270. JeSli idzie o rzei~ Tingutly'ego, por. H. M. Sayre, Tlw Object of Pufor~ce: TM AIMric1111 Avant-Garde since 1970 Cllicago 1989, s. 3. Inne przyklady, pot. L. R. Llp~, Changing Essays in A.rt Criticism · Ne~ York 1971, s. 261 -64. Lippard odegraia znaczlle\ ;,~ w dyskusji na temat demateriali~cii sztuki'', w ktorej warto tei wymienic: H. Rosd enObb~rgh, _; A · " ~ · M F ·ed .A t an yect ouu, llXIOtl.S Obfect: ~" Today QN/ 113 Audience, New York 1964 1 • n • r ·~onim", Dr S, czerwiec 1967, s. 12-23. Am ·can Art Sice 1900, Na_temat tej .poatawy i- prac .z niej wynika~cych por.: 8. Rose, tri

-

S[cra publiczna jako rzefüa

. , . mmulowa.nych ni~ ,.rzeib„ wy1:'owiedzi publi~e. ~a.n.y w naturz: . . .J....:a""Y status odb1orcy. gdy kwesuouuJa CZ"! Sto ko szruki na·d8.Ja cez vw=......... · .· · men:. - bserwatora, jak;i narzuca muzeum lub galena. ·~edv ti..:.i. . 1 pJacyi:na ro ~ o ·· · H ~'ll.l aw~lll~owe zaprzecza wlasnej autonodzi~ : p1sz~ . a~Te - oz:natza to .enie odbiorcy''3. ()d samego eia wazmeJS:Ze Jest doswiadczenie, ~o rodz:i. Zwiiµek ob):d~u "'')'~~ poza . czysre ~aloienia: &'en J ubliczna staie si~ rzeiblt· Art)-sc1 racy, Jak Ric~~~ s.erra, k.-torych ~iem i~: P_ . ·e ~terialnego charakteru przesmeru 1 Jaki.e cz~to zapozna.;~„ ~~~ . . dm" ' obecnoSci obserwatora, jego „'; r:zult~cte CZ?'!l.I~ po . 10rem dziela"~. · N~ca koncepcja., v•edie lctoreJ rzez~a StaJe Sl~ p.ublic:z:ua. gdy C"l)1li sv.·oiit t . tem doSwiadczenie przesrrz..."n.Ile \\1dza. '"'}"'1:arla wplyw na \\~Y..ko ~ fortec Serry po dekoracyjne. obi.: kty zdo.b~;ice ?1opping ma!ls. Jci: ·est cos eo J:!czy cale spektrum reali.zagi. od nurumalizmu po polityC'ZD1 ~tarj~'Krzysztofa Wodiczlci, ~e to ?rzekon~e uj~te najt.rafoitj p~ Krauss, kiedy pov.iada on~ ir. rzezba wspokzesn a b1erze za temat „publiC211y. konlO\· encjonalny cha:rakter tego, eo nazywa.my przestrzeni!! kulturowf!. i kiedy opisuje przejScie od wewn~trznego obsz.aru psychiki anysty ku pm. strzeni konwencji publicznych jako zatarcie zadawnionej opozycji ~ a.rt}"Stll i odbior~ kt6re czyni z rzeiby ci2:ielo potencjalnie publiczne. Rozzi~ m.i~ Szt1.lkll i widzem znika., odbiorca wk.racza w jej dornen~. c:zyni wlastc doSwiadczmie przesrrzenne temate:m dziela. Rzeiba wspökzesna zdaje St obiecywae pu.ezwyci~e konflikt6w, kt6re zagraiaj(l samej koncepcji muk:i publicznej, chocia.i ~e ofywaj;i stare k.omro"'·ersje dotye24ce rzeibyput1.icznej. Je.Sli a .eczywiScie intencjll rz.eiby wsp61czesnej jest „ak-tywne wpro11i-adzanie tud2:i w kontekst .rzd.biarski" - jak Nierdzi Richard Serra w Xlö~; 2 Tlil.ed Are - dlacz.ego odbiorca nadal ma sillle p oczucie izolacji"?6 Byc moie odpowiedzi na to pytanie naleiy szukat w dlugiej b..ü.-torii mt"'..a· fory sfery publiC1.Dtj jako rzeiby. metafory przywolywanej nadaJ, acz moi: bezwiednie, w dziebch postmod~cznych, cboci.aiby w realizacji pm,-gotowaoej pruz Beuysa na Documenta 7 w 1982 roku. 7000 O»· - sied~ szosa

:nry.s

·

:.:::v.'Ych

Ner.-YortJ97S,s..iz2-23, 274-M..Reatizacjelarlli11J1Mzt.ob lat (i(). ipoczlltbl TO. ~~~ ~ ob'.711~ laktyt. Z nqi na to, 21: te giga.o.tycme prace rzadko da_R ~ <~ -=zqjlk w fomieck*m1W>11 1 ra je podv.'"ria st~?J. ~ ~ "1llcta)S iDrdiam.. Jak pis1Je „efemerycma, Wlia. ~ ~ w ™wirti:imiaa ~ lp05i>I> ctanonücmego i ideologic:znego d:spioato"UU ~ ä ' 8ltJllJ"' (cyf.. H. lf_ kJR, op. QL. s.. 1S). ~ R. II.. Sa,ft. ap. eil.. L.XIV. • D. Qimp.&nw~ lWilic Saipnrc; ~Ufiltc SUe Spttijidry, (w:) R. E. ](ruS.1._lit-' ~~ l;_lt- 1IJll.llOMA, New Yort, 27 llltego-13 maja 1986, .s. •3. Por. 112atti.op. m...~ 21.

nm.a.

l...iJiParo:

••a.ar_,.....,._„,,..,,~NewYort tm,s.270.

.„ -.;.

C)t. w: G. Glila:t, Sar. Wtrt Slin ~ ProtQ

3, ..,.. ' "

1

taiAc

l,

„

..

New Yort T_._nJ 7.'J-- .

.

215

rysi~ wyStawi~nych na sprz~aZ. uloionych w tr6jk!!l baza!towych gla.zöw wskazywalo na Jeden, samotn) d... ;,..., ; , _ ~·· • . · ·b ·ft ~-i...: • • " 1-"-l.l.U.........e 11.o ncepcJ1 zru1 • kaJJ!cego dzi~ rzez '.<1.l:>A.!ego. :aore rozpraszalo si~ w mi~ wykilpywania glal6w7. ~zb~ prz~1sta~a s1~ ~· sfer~ pubiiC'Zilil, jej iStOt!! bylo dzialanie sp-01ecznosci, ktora kieruJe s.i~ wspolnym cekm. Chociai dla Beuvsa d.rzewa by.ty nie"·~,rpli.wie wa.i:n:, napra~d~.i przede w~zystkim chodzilo m~ 0 zmobilizowan.ie lud.zi do wspoldzialania 1 ""''Ykreowania tego, eo ok:reS!al mianem 3 ,ne:ibY spoleczn~" • Chaotyczna pryzma skalnyc.h odprysk6w miala przeistQCZYC sie. stopruowo w upo~dko\l;aJJ.'! srruk~, kt6~ nazywal takie „a.rcllltek"t11rl! spo-leczn
dzi, 2.k u Boga o.ybranym i dtogo-.-.!nnym. v.-y ro"'ll.iei. n!Oy

~...-e kanienie, ~e

budowani jtlo d uchowa S....i4ryuia [l Piotr. 2:+.5].

N3.]bardziej rozbudowanl!; jej redaktj~ daje S-wi~t)' Pawcl w liScie do Efezjan. gdy pisze, ie nie SC! jui obcym i i pnydiodniami, alt-. v.-spO!obp„~e13llli 5'
Pawel p osluguje si~ metaforlnota, kt6ra w owym czasie byc moie w og6le nie posiadaaa Sv.i~tyn.i w fi.zycznym sensie, staje si~ figuratywnll budowll!, w koncu metafo!l Jerozolimy Niebie.skiej. W pismach wczesnego cb.rzeScijaiisrwa metafora pojawia ~ na okreS!enic tego, eo Augustyn nazywal cfrito.s. T o ,,zbiorowosc istot rozmnnych dobro'i\.-i ~.

1 Andreas Hu}ssen nazyv;af'
„-:

1!11•

1m_

MICHAEL NoR,

--!!!

216

,i„.;„niu do wsp6Jnego celu" 10 . Utrwalona w lej fo . W ~nycb w V't""' rnue wo e bdewocyjnych, przetrwala w~dard.owym, emblem~tycznymuXciu wte~ . -~„..ru w Emblems George a W1tbera (1635) POJawia sj„ sztb po w1ek. Sted~·i · . , . .. . ... yc . ·-..MI zawieszony w przestrzeru szesc1ao, a poruze.i sztychu wiersz przedstawtaJ.t-J •

·llCYDl zakoilci.eru u:

0 nasf.WUJ , . . Panit abySmY w takie kamienie siebie urobili Dozw61 1 spraw, '. . """":v.~ w s~ Ducha Dlle:JSCC - - . _, · ocnilP 1 niczym gillllCh jeden zwarlszy Sl~ llill ·

..

U . k:ano si~ oczywiScie, do metafory za ka.idym razem, gdy przychodzilo cie k.f-.arii faktycznych budowli. Opat Suger, kt6ry zawiadywat Przebu. do k:onse - J . • ed kied h ·~ t ' · · • dow:i St. Denis, pierwszej go~ckiCJ .kat ry, . Y _c ~;1 usw1~c~c ~rz~~~ wzi~~ konstruk:cj~, powolal s1~ na LiS: ~o E~ezJa~ 2.19 . T rzy w1eki poznitj wiel.k.im projektom budowlanym pap1eza MikolaJa V towarzyszyly _te same wmety dopelnione poematem k::ard~a Juana T.orquemady, op1suj~ wsp61no~ KoSciola jako bu.dowl~, ktore) ,,mury s~ wiara zbudowana z k.amie. 13 ni obrobionych i trwalych" • Gdy Beuys odwoluje si~ d~ c~j~skiego i~eatu ~sp6l~otowej ~~~tu· ry spojecznej upostaciowane.i w p1~knCJ b.udowli, g~Zie _k~i.dy k.amteo Jest nieodzowny dla cal~, ro Suger i M ikolaJ V posrugiwali s1~ metaforlt kongregacji jak:o budowli dJa legitymizowaoia swojej wladzy arcbitektow pofU!dku spolecznego14• Wystarczyto przywolat metafor~ przy reali.zacji projei.t6w Swieclrich. by w ca1ej okazaloSci objawila si~ jej represywnosc. Ok:olo 14
amtU.'' 1 ° Cyt. w: J. Dougbaty, T~ Fi'ml{MQTe Cily:· The City in the Religious Imagination, No~ ~~ ._, 1980,s. 24. Por. Augustyn, DeCMiaieDd, lib. 19, 24. 0 Augustiailslöm zasiosov.'2lil: ~ z LJstla do Fietjaa 2:19 por: 0. von Simons, The Gotlt~ Cathedral: Origins of Gui!.r ArclriJecJwe tad tlte JI~ Cottupt of On/er, wyd. U, New York 1962, s. 130 przypis JQl

G. W"ldler, ..4 Coll«tion ofP.mblaru, ..4ncient 11Ni M""61u. !63S; CoJumbia S.C.1975,5.22!lane pnytiady 1qo anhlanttu, por ll8llo „Cnbus" (w:) A. Henkel i A. Schöne, ünbltti'Af4: ~ zw ~ da D7 -1 XYl1 JalvhuNluts, Stuttgart 1967, s. 7-i. P~- lll ClmOWieD """""nem W'dlieta w: Wiliam A. Mc:CJung. TM Arcltitecture of P•amse: Sw't~ of 1913,1. S4, 61. McQÜOgzwnca uwag~na~ emblcmatuMialtt Nii~;4• Z ~21, ··~ oczywisfe, ile Wither nawiiµuje tu do ~fe-zjau 2:19· U Par. 0 . YCID . . . . op,dt. a. 130. . : c. w. fJt T1rll MOii Pnf«t P•odW: Albmi, Nidro/JJJ V, tl1ld tJte /~ Oj rl"-"-ifr 6i . . . 14'7-SS, Uaiwnity Park, Pa., 1974, s. SS. Por. C. przylW 0 . ..-. ,s. l'"" . ur.. -., op. ...... ...... fg/jlitJJ "7„ w: W. Walfd, OthUtc Ded.otio1&: TM Polazzo IJuetJ1L ilt UrbiltO 1114 (w:) Art -4 Ardrbfdln /lt dte Senla of Politla, ed. H . A. MilJo.11 i L ~ .., M~. 1 ~• &. 39. Wedlua Westfall~ Fllarete wk.Jada te alowa w usca FJlllClll'O. u

'!1-.-:,.,.,,..,,Batdey

·

c-::- „

=

wauan.

„

„ ....

Sfera pubficzna jako rzeiba

217

Tutaj Illetafora ~a po~erciza:6 wlad~ paoa sekularnego, slufy za.chowaniu r6in.icy mi~zy ~ a lllZ~Z)'IIl.1 ~~~· !a wersja zostaje doprowadzona do Jogicznej kook.l~Jl, ;rzy wie~ pozrueJ, kiedy Giambatista Vico reinterpretuje staroiytrut opow1esc o tym, Jak posluszne muzyce Amfiona kamienie ulofyly si~ w znury Teb. Vico odczytuje mit na spos6b alegoryczny: Amfion to antyczny kr61. kami~~~ ci.' .krory:h nazywa _„ciemnym plebsem"u. z czasem C1J1b]e:lJlat chnescl)aOSki.e.J wspolnoty stal s1~ alegoricl. despotyzmu. Cos z tej historycznej ambiwalencji przetrwalo w pracy Beuysa, ujawniaj!lC dwuznacznosc zawart14: we wsp6lczesnej metaforze sfery publicznej jako rzeiby. Niemal od chwili obj~ katedry rzeiby monumentalnej na akademii w J)üs.5eldorfie Beuys uczyoil warsztaty i konferencje ~ci~ swojej sztuk:i. Zamiast wznosic pomnik.i na serio rozwa.ial, jak srworzyc ludzki pomnik., dz:ielo spoleczne zbudowane przez jedoostlci, z kt6rych kaZda bylaby ,,neibiarzem lub architektem tkanlci spolecznej". R6wnoczeSnie utrzymywal, i.i te in.dywidualne wysilki przynioslyby w efekcie „TOTALNE DZIELO SZfUKI PRZYSZLEGO PORL\DKU SPOLECZNEGO" l 7. Spos6b, w jaki jednostkowa wolnosc godzilaby si<; z totalnosci:i systemu spolecznego, a tak.ie jak wielu architek:t6w czy rzeibiarzy mialoby wsp6ltworzyc pojedyncze dzielo, Beuys pozostawial wyobraini publicznosci. Implikacja T otalnego Dziela Sztuki sugeruj::ica calkowitll integracj~ w ramach caloSci zdaje siv jednak k:l6cic z Beuysowsk.im pn:eslaniem wolnosci. Historia dowodzi, i.e metafora tego, eo publiczne ja.k.o neiby kryje w sobie obydwie moi:liwoSci: solidamej wsp6lnoty i autokratycznego po~ . Podobne ambiwalencje niesie jej zastosowanie w nowoczesnej myili polityczntj. Jean-Jacques Rousseau, m6wi~c w Umowie spoiecrnej o budowli spo.lecmej, przekonuje, ii. prawa mu~ opierac si~ na zdrowym ro~ku ludzi, „wspom:ik6w owej budowli" 1 !1 . W 1830 rolru Charles Duveyrier blezllC ginach .Rousseau z io.nym symbolem wsp61noty ludu, odn~ si~ do polityki ciala, tworzy statu~ wolnoSci, ktöra m.a nie tylko inspirowae ludzi, ale przyj~ ich do swojego wn~trzal9. Projekt Duveyriera nowej stolicy Fra.ncjj uwzgl~ zasadzie skomplikowanej .lcryptoalegorii - w zlotej ksi~ze o ksi~. i:tOr)· lud~ pl'Z}pomina Frmcesco. . y ~ 1• 77te NewScw1uo/Gi4mba1ista Y°JC.O, tlum. T. G. Bergin an<1 M. H. ~1sch, I~ N: „ 19 • '- 44. "W lej to epoce wyröinili si~ tacy poeci teologpwie jak: Orl~ Limos, M~JOS 1 ~ t10ry l ponmaNcych si~ samolnie glaz6w - nieokrz.esanych Jilebe.JUSZY - W2'Jll6sl mm) Teb ' NllJlka nowa, tJum. polskie T. Jakobo"Wicz, Warszawa 1966, s. 61-62. 11 CyL w: C. TlSdaJ.1. Jouph Btuys, New York: 1979, s. 268, 269. . . b, .l'odobni ... rzed · · · gxnachu budov.niCZ)' bada 1 rozpoznaJC ~t, 5 . e ,... P wznsesiemem . :na od uk.ladama ustaw Pl?ttonac~, r:zyz.dol:a on utrzymatci~, ~ pnwoda11.-ca ~w:> im dobrJdi samych ~ ~ ale uprzednio spru„dza Cl)' lud, dlt ktbrego JC pr=acza, ~ lprOIUC". J.-J. Rouaeau, Umowa spokczrJO., tlum. 8. Baczko, w amawa 1966, s. 53, por. t.ez: 2,

,„

„

nralz. 12. awJ s·-""';_ ür Fronce u Par. M.. Apllacn, MllrialrM iNo Batt~: &ptlblk111t bMgt:ry ""'':"'--:. o rzeZb : 1111-18>, llmn. J. UO)'d, Cambridg: 1981 , s. S7. Ta wersja metafory sfcr:y publicmeJjak }

~flcam :-.oR-

218

----.:.:.:.::

. , -„,)lÜ.e v.· k.s:rtakie kobiety: w faldach jt:_i rozv.ianv~1.. • Jd · · \.ll S1al ·-t..,.:,f; galerie, ceatry, promenady. ea ukazarua SYstemu rT" • . _ nualy SI~ ponu~ , b 'unk , ~ gigantyczn~ postac )'14 wyr a.zem ~c U: wo bec praii„·~ao .iednokthrycb opiera sicr 6w system. Olbrzym1a, postac mo~ca potni~~ • • ~ 1 tlumy S}mbolizowala spoleczenstwo obywatelsk.ie on:o~ " ' SVo'OIDl ...~--• !:-"'"~ napnv.-achjedno.stki.Xiedy v.· 1885 roku erygowano Washington ~fonumtn:_ Wmthropzawarl jego poch'Q,·~ w p odobnych Z\"\Totacb.: .POdkrci: i R0 be rt C. . . · 1 blk" at ii nie jest on monolitem., lecz sklada si~ nan v.1e e o ·ow= eo symboliw.,_J mialo ,,mono drogie sercu N~~u - E PL~~S UXuf. f"l~ - w lllUSacli, w l.'törych pobrzmiewa duch wielkich ~wo:uCJt os1emna.stego_ ~1el"U. metaion obvwatela jako cegielki wspOltwO.fZl!.ce.J rzez~ spo!eczn(! trac:t na chv.il~ repre. ~-ne implikacje. ~ skladowa sta.nowi ~j o wielkosci calej strul"tUiy:1_ .Awaogarda ~tköw dwudziestego V.'leku uczyn.ila z metaforJ iawoia. nie wzyv.~ do nowej rewolucji i konstruowania wizjone.rskich utopi w Niemczech u progu pierwszej wojny Sv.1atowej Bruno Taut proponuje .K_a. ~ PrzyszJoSci, komunit.aria.Dski symbol maj!lcy stac si~ m akiem firmowym Bauhausui 2 . Wolaj~ o DO'*'C, sek'Ularne, rewolucyjne katedry..,\\' huC)i::h ludy stanov.;}yby organic:zne czlony ( Glieder) wielkiej struktury architck· tonicznef'l 3, Taut na~-i~ wprost do metafory uS\\i~j'!cej ka~ g~ cyck+ Przekonanie, ie spoleczelistwo moie si~ odrodzic przez przeiStocu~ v.· v.'ielkie dzielo Sltuki, bylo tak silne. ii: jeszcze w 1944 rolru inny v.-iclki or~ _

nial olbrZ}~ SVi'• .

•

=:

do~nik nowoczcsn~

Sigfried Giedion, serio

v.~erzyl w

moiliwosc ..kolcl:.-

cywnych wydaneD emocjonalnych, w ktorych ludzie odgrywaliby r6wn.iewai114 rol~, eo sam spek:takl i gdzie tlo architektoniczne, ludzie i symbole sta· nowiliby jcdno5C"H-. Giedionowsk:a formula nowej s:ztuki spolecznej dowod.zi, ie niektore pnynajmnicj ijav.'iska postmodemistycme, jak cbociaZby propozycje Beuysa.

Sfcra publiczna ja.ko rreiba

2J 9

!>Vo-e ir~ w_modernizmie. W ha.Sle Giediona k:ryje 9~ jednak: ponura iron.ia. Fakt, ze m~gl w _1944 r~k~ nawolywat o „kolcl..~'11.ne wvdarzenia cmocjon:alne", gdzi~- ludzie wtap1aliby si~ v.· tlo arcb.itek."'lo.o.iczne. -~ia.dcz" 0 palicycznej amneZ]1. T o prze...."iei naziSci uczynili z ,,kokkty'll>n ych V.'Vdarzeri. cmoc.ionalnych" klu~o_v.?' element swej dom.inacji na.d ~em.cami. Tabe filmy jak Triumf woli_Leni ~et~stahl- operowafy s--..aran.n.ie zork.iesrrowanym ~~ atni~ ~u i h~~~1cz:ieJ_ arclllicl..~· ~~~j wklade:m A.lberta Speera do sztuki novooczesne,J . ~azistow~y ~strzov.1e propagandy spetjaliwwal.i si~ wtym, eo Robert R. T aylor ok:reS.la JakO .•a.rch.i~ ludz.k~"l 6, a Goebbels nadal nas.zaj metaforze prryprawiajl!CY o dreszcz wyr.u: ,,Mljj stanu jest rakie MtYSt+ Lud.zie ~ dla niego .o.iCZ)'Ill kamie.O. dla rzeibia:rza" li. -Tak to ~y totalitame z:realizowaly w opacznej formie utopie anvstö'Q.· moderoizmu. Sfera publiczna stawala si~ dziclem szruki., ale tylko w6~·czas. k:iedy przeistaczala si~ w to, eo Siegfried Kracauer nazwal ..ornamentami ma~ sowym:i". „ omamentem z ludzkiej masy" denotujll-Cymi „om..o.ipotencj~ dykwury" 18. Czlo\\iek: stawal si~ omamentem nie tyl.ko w nazistowsk:ich Niema.ecb.. Kracauer uiyl swojego terminu po raz pierws.zy do opisania popularnycb w Niemcz.ech amerykarisk:i.ch pa.rad rülergirls. Dla Kracauera 6w rodzaj wica, gdzie ca.ly szereg powta.rza te sam.e g~-ry i krok:i, omaczal degrad~ jcdn~ sprowad.ze.nie jej do trybu w machinie spolecrnej. W podobnych spek:taklach ludzie ~ .,cegielkami i niczym ponadco. Przy wznosz.en.iu takiej budowli chodzi tylko o wymiary cegieiek i ich i.losc. Stosuje si~ do rego lu~ mas~ Ludzie S1l tylko„ . elementami figury, a nie, jak im si~ zdaje, uform.owanymi wewn~trmie jcd.nostkami"29 • To, o czym marzyl Taut, czyli wielk~ budowl~ skomponowan!l z jednostek - Kracauer dostrzegl w kapitalistyczncj uniformiz.acji. D ose bylo j l! zradykalizowaC, by przeistoczyla si~ w nazistowski spcktak:l. Kiedy Beuys n azwal swoje prace ,,rzeibami spolecznym.i" cxy „archite.k~ spok:cm~", powinien byi zadrieC na mySl o tloionoSci tla historycznego i politycznego, lct6re przywolywal. Podobienstwa mi~y jego „architeknml

roialy

u WedlugJ. Fldedidda, Kaudra S..ia.tla Speen "'T "'"Od.zi si~ be.zpoSrcdnio z Fmi -..ubl S..-uuia Gabo z 1929 roku i Bauhausov.-skiej katedry pn}'SZloSci. Por. Elderlidd, Total DAd Toudilarian An, ..studio lntauationaf', nr 1 9, .tv.iecieii 19i0, s. 154. 2 • R. R. Ta}-1or, 1'ee Word in Sto11e: ~ Role of Ardrilecbln in IM S arioMi &dalis1 likdigy, Batcley 1974, podpis pod iJ. 45. Na temat na.zistowskich tendentji ,..widzenis w ludDach ~

~·" Por tei s. 169, przypis 49 i 163. n ZpowicSci Goebbelsa Mb.:hMI (1929). Cyt. ""E. M . W'ilkinsoniL A.. Willougbby, ' 'Sta> do U.. ang.. F. Schillc:ra, 011 tlt.e A estk1ic EdMcotiOll of Mllll ( Über t& ästelisck ~ «s Maisdia. Üsty o a 1etyc:mym ~'IDIÄI alowi«a), Oxford 1982. s. CXLD. u S. ~~ Od 0Mi8ariqo drJ Hit'6a. Z psydtlllogiijibml ~c*iqo. t1um. E. ~-­ ~ i W. Wenmstein, Warszawa 1958. s. 94-9S, cyt vr.. K. Witte., /lllrati.ctiolL lD Siqfried „llit Aloss a r -1--, "New Gcrman Critique", nr 5, 'fliom& 197.5, s. 6L 19 S. Kn!cauer, 0.--11t r bld:rkiej 1111uy, tlum. C. Jmne. (w:) Wol>tc/asryr11111, red. H. Or~ WQarawa 1987, a. 12.

-._:r

220

spoleczn:t" i nwstowskl! ,,architekturl! ludzk~" uk~j~ j~ bardzo dwuznacz. . ...,.."" awangarch! i wla~. W rzeczywistosci to tzlldy CUropeJ·.1.: nesl!re1a.gelDl\"M'J , .ak b. k ku ~ "6.le . . doko-hi.r odwrotu od nezby J o o 1e tu :11erze publiczneJ· J·~1. pierwst.e IJ4J} glii" . s h Z"ed Cl.\.O J noczonych szalenstwo na rzr:z.' b.1e. wc FranCJ·i, Nic:mci.ech, An i . tanac hi pomniki upami~tniajiire r?~e wydarzerua storyc:n:e z:ap~owalo pod koniec dziewi~tnastego wieku, zas 1ego ~prz_YPa?.a _mrueJ ~1~~~ n_a _Iata bezpo$red. . nnedzaiitre wybuch pierwsu:.i WOJDY swiatoweJ. Pozrue.i, wedtug Erica ruo por~ . tw · Hobsbawma, akcent p~ si~ ze statuy na o art~ przestrzerue miejsk.ie. 30 gdzic najistotnicjszym elementem ~etycznym, ~a:Val SI~ thrm . Odkrywaj~, z.e widzowic mogll pelnic rol~ pelnion~ wczesrueJ przez monumenry, w.tadi.a 0 kilka dekad wyprzedzilaawangard~. Pömnik demokracji, wzniesiony niedawno pnez student6w na placu Tiananmen, niekoniecznie musial oznaczac gust dla rzeibia.rskich alegorii, a raczej byl wyra.zem buntu tlumu traktowanego jako tudzka rzeiba wypelniaj~ plac. Przed artystami sklaniajl!cymi si~ ku Beuysowsk.im koncepcjom staje problem, jak zachowa.C komunitarne nadzieje i rewolucyjne implikacjemetafory rzeiby spolecznej, gdy w tak dojmuj~cy spos6b spelniaj:t si~ jtj autorytarne mo:iliwoSci. Dylemat ow zostal unaoc:miony w calej ostrosci na jednej z ost:atnicb wystaw w Hirshhorn Museum and Sculpture Garden w Waszyngtonie, w kt6rtj brali udzial Vito .Ac.conci, Siah Armajani, Alice Aycock, Lauren Ewing, Robert Morris i Deonis Oppenheim. Chociai: prace pokazywane byly w przestrzeni muzealnej, pr.zynajmniej czterech artyst6w wc:zeSniej reaJizowalo b:idi projektowalo instalatje wotwartej przestrzeni publicznej miasta. Ostatnia wystaW"a Acconciego w Museum of Modem Art nosila tytul Public Places3 1• Takit wi~ instalacji w Hirsbhom, odnosZl!C si~ do miejsc publicznych, ilusuujc, w jaki spos6b odwrOcila si~ relacja mi~ przestrzenill publicznll a .rzd~ Ta ostatnia przestaJa byc obiektem wyzn.aczaj(lcym ceotrum przestrzeni publicmcj, czynil(C z niej sw6j tcmat. Najwyraioiej ukazuje to Acconciego Fan City. Zeby rozwinitC pod sufit komtruk:~ znylonowych i.agli-namiotbw rozpi~t~ na aluminiowym szkielecie, trzcba Sl.CSnastu osöb. Z jednej strony instalacja zdaje si~ oawllµywa.C do rcwolucyjnydi projdctOw, jak: ten Duveyriera, gdzie wspölpraca prowa.dzi do wynicsieoia idealntj jedn~ ktOrej wolnosc jcst zasadii spajaj~ spolea· noSC,.z drugicj na rozwini~ ~:-sztandaracb czytamy: ,,Zebracy", ,,K.a·

Sfera publicma jako rzeiba

221

iecy'', „Czarni", „c:>bcy" i_ tak_dalej. Jak ~o~~ How,ard Fox w katalogu wystaW'J, w Fan Czty _„~y 3est "'.Yrzutkiem 32 . Wspolpraca prowadzi do padzial6w,. b~cych JCJ ~przeczewem. Alumi.oiowa ko~cja moze byc ~ Jako falszywy ideal powstaly poprzez odrzucerue wszystkich, kt6rzy nie przystaj
':-and .lt

.

Cyt. w H; M. Sa.- op. eil. s. 6.

•&•~

.

_ .-

,...,

....., Clp. Ql.., L

.

124.

-:oa ~liczna jako rzei'ba

213

~

pr200v.'Jlikow sprawiaj~ "tnai:enie milego nielari.u, maj~o byc odbiciem

~ych rel~ ~~yc~ panuj~cych w jego p~-m.eoi przy blii:s:zym

~u okazu3e Sl~, IZ la~'"Y l zydle z~Stal)· .P~n>-1erdzo~e. do podlogi, tak. :.ui)Uo"Wnicy '11\'ll~tn.a s.k~ S!!, ~a ci~e~e si~ rym a rue mnym chaotyczr: ~ rakj ak ~ s.ka.zaru na aesze-ru.e Sl~~·ersami W1ritman.a, na~t jeili 1 ~ Jobn.a .Miltona czy Ogdena ~as.ha. ~v.i.aZki roi~· obydwoma pracami ujav.-niajl! dVillZlla~ namr~ wspöl~ycb pos::z11kiw~ zmi~~jl!C):Ch ku rz.e±bie publicznej poprzez czynienie eftn>i)na publicmego ~'"14 rzczby. Przynosza, to samo Diemile zaskoczenie, ~ kryje si~ w Fan Ciry: por«tCZDY i.nsmnnent - komunalne miejsce ~­ b\10-nnia - kti>Iy, gdy go orv;orzyC, okazuje s:i~ :Z:r6dlem alienuj~ unifor~ Byc moi.e r ozczarowan.ia zv.-llµane re wsp6kzes.n~ rz.eibl! publiC'Zru! bi>rt-si~ z poczuci.a, I.e nie ma wielkiego u-yboru mi~· realnymi przesuz.e.~jak ra przywolana w "'i~eniu E v.i.ng, a oferowanym.i przez szruk~, jeSli nav.u dzida obie.cu:j~ M iasto ~iebieskie czyn.i~ 2 ele:ment omamenru 2 hxizkiej masy. Historia obyd'l1.'11 metafor p odpov.ia.da nam jed.n.ak., ie proces mi moi.e ulec odwrocen.iu, a obietnica si~ spelni. D-.;i."B. kolejne i ostatn.ie przyliady pok.a.zujlb I.e z przestrzeni public:znej moin.a UCZ)'Ilic inny uZytek. V-rmwm Vecerans Jiemorial M ayi Lln i 'Cnd i/rr habt doch gesiegt Hansa lhackcgo pozomie nie maj!! u sobf! nie wsp0lnego. Pierv.-s:z:y to powszech.nie maat dwa bloki czarnego polerov.1lllego graniru., gd.~· praca Haackego b yJa cza.~r•':l instalacjll, ustav.foll!! w Grazu reprodu.kcj1! naz.istov.mego pomn.ika '1'2D.icsionego tam pi~l!l 1at wc:zeSniej. A jednak obydwie realizatje sra~ ·\11a:ine v.1.korzystan.ie ·wspO!cz.esnych mo:iliw°'Sci artyscycznych w miejSll plblicznym: pomnik Lin ze \\'Zgl~u na ~ inspiracje l.and artem lat 60. i 70., instalacja Haackego z tej ratji.. iZ jest ~ z oswnich prac anyscy, höfy ..,, przeszloSci paral si~ minimalizmem, koncepmalinnem, pop anem i ~ ~- Co wain.i.ejsze, ob}'dwie realizatje konfrontuj(! widza z JIZbU~ publicz:n~ w kt6re:j artykulujl! si~ polityczne konrrowersje: ich oMcfanic, wykraczajllC poza przei:ycie estetyc:zne, zmusza do uc:restnic:zenia

mdza

•debacie. Ob"1woje usytuowali swoje realizatje nie ryiko w relacji do prz.esuzeai, a1e Icidohi.storii i polityki Viemam Veie.ran.s Memorial wyrasta na ~u osi ~ych przez pom.niki Waszyngtona i Llncolna. Zachowuj~ jedna~ dystam wobec reszty amerykatiskiej .bistorii jest nieja.ko zawieszony po-

~ wielkDn obdiskiem, kt6rego bloki symbolizujll E phcribu.J aouon, a Linailma wahani~i w czasie wojny Poludnia z Pöln.~37 • Dwa sk.rzyd.la pomnib 3llaR si~ ~towae dwie strony konflikru. dwa stanowisk.a w sporn;

~ ~ na wo~. .PI2btrzmna ~oofignracja ujawnia dwoi~ i iro~ ~ JJOdobnie jak obdist Haackego ujawoia pod ~ ~

---

~ Grazu aiq; o ~ lat st.alSZ4. wypdni~ swastybmi 1 namtow.., .... a_ L

ori..... ap. eil...

. L

i9l-691.

224

MICliAl!L NoR

~ . . '~-• JakJ'ego hitlerowscy poprzednicy, acz kierowany odmie . skinlt basl.illlU · . M „ p , . DllYill1 „n„ • Haacke zaslonil kolumn{: aru anny na glowneJ uJicy tni pobuua.anu, . 'eil na nun · mo t to ( „ W asze bylo asta _ _ ;i,; z drewna i tkaniny 1. um1es puJ!W.UUem ...Ä..I • • . l t hb . al osta. teczne zwyci~stwo"), kt6re po Pi~zi~t{:C!Ulili~ ~c ~~ c ll jawni:t. ironi~ls. przypomma, 1ak my St{: nazisc1 przekonani 0 Ost Reerygow ant·e pomnika „ • . • • . ate. k . 1 cznym zwyci{:Stwie i uswiad~a nam, ~e mie .1racJy, s oro pod c1en.k~ warstw~ wsp0lczesnosci tkwill nadal hitler~~sk.ie sen~>'.111enty ..Przypuszc~nie POtwier. . kiedy austriaccy neoaazisci wysadztli w powietrze obehsk Haacke . dzil.o s1~, . ld d . N' go, akt, ktory niczym bistoryc~a klamra. sptll . wa wy ~~zenia. i~zcz
. zna jako rzeiba Ji

~

225

.

. ·ako iyj!l-cych, kiedy ich sylwetki pojawiajii. si<( w lustrzanej tafli ' il ostatruo · uwag{:, ze · o b yd wa granitu. D onald Kunze zwroc ll'YP°terow:·ajiic si~ w sobie twor74 drugie V - w sumie upiorne X w samym 0 skfZYdla dzi~ odbite sylwetki ogli:t.daj~cycb wkraczajll- w wirtualn
re wywo11"

ibr:iisk Haackego ingeruje w ~od~bny sp.os6b w. sferC( publiczni:t.. W ,1938 ku elnial on wai.nit- rol~ w w1elkim na21stowskl.Dl spektaklu, w ktorym ro spaneJ'ednostki, w muodurach i bez mundur6w, odgrywaly t~ samii. rolir, zmasow · · · K.i~ · y ~os tal eo ßagi i sztandary zapelniaJiice ulice. . od, tworzony, u i·1ce wo k ~' 1 pelnilY si~ ponownie, tyle i.e tym razem ozyw1al Je spor. Haackemu udalo St{: i.a alizowa.C to, eo cbcial osill-&Dll-C w swoich wczcioiejszych pracacb kooceptu:ych, gdzie odwolywal si<( do ,m.etod~ ~nkietoweg~ bad.a nia o~inii public~ej. wtamtycb realizacjacb to wlaswe opllla stawala St<( dzielem, Jak wtedy k.iedy pokwl plan miasta ze zdjyciami dom6w, w k:t6rycb mieszk~ od~iedzaj
· •on.Kunzc, A.rchitecture as Reading; Virtua/ity, Secrecy, M onstrosity, „Journal of Archit~­

biral P.ducation", nr 41, lato 1988, s. 28. Utnymujiic, ze przestrzen wirtualna nie jest przestnerull

~" 1ccz percepcyjn11, Kunz.e ostabia si~ wlasnego wywodu. 41

Por. Hans Ht14Clu: Unflnished Business, ed. B. Wallis, Cambridge, Mas., 1986, s. 78-79.

226 , . ,. pi.We w celu osiitgni~a powszechnie akceptowanych zas~.i tyka.C s1~ rozne o ' . . d · · d · · Haackego to rue pubhczne osw1a czen1e przestrzenj il . W pracach LlD l . • • U' . . . • C ubliczna debata staje SJ~ dziel~ ~~· . JawruaJll o~e tstotnci prawd~ na ~at prz.estrzeni publicznej: dopok.i ta m~ Jest_zakorzeruona w sferre_p_ublicz. . kto' rei wartoScill jest debata, a ktor
Tlumaczyla Ewa Mikina o Pot. J. Habennaa, TM Structurai Transformation of the Puhlic SphLre: An lnquiry into a Caugory of Bourgeois Society, tlum. ang. T. Burger i F. Lawrenc.e, Cambridge, Mas. 1989.

EWA MIKl NA

MIASTO, KTÖREGO NIE MA

. Wiek osiemnasty to czas przel~y i metafizycznej zapa5ci. Przestrze, tr . solidne podstawy symbor . n aci . , . . . . 1czne, a rozum pozbaw1ony uniwersalnego opaicia nie wytu:esla JUZ w rueJ ontologicznej i kosmologicznej siatki. Traci dotychczasowe znaczenie miasto-panstwo ale tez· Illl.·ast · · t · · · , o-gauna nuas o-muruc1p1um w nowozytnym znaczeniu. Powstaj~ pierwsze miasta ~ 0 t~~rte'_' (w najszersz~ znac-zeniu sfowa), uwo!nione z murow, budowane,1ex ni~1!0, J~ K~lsrube 1 Bath. Dose przypomniee poi:ar Londynu, ~ienie zie~ ~ Lab~rue, ~eter~burg Piotra i ~atarzyny Wielkiej, Berlin Fryderyka, by usw1adorruc sob1e zm1any w mysleruu o przestrzeni . . Blondel ~~pisze •. ie architektura widzi wszystko powi~kszone, w naszycb m1astach ~zeJ staw1amy latwy dost~p i komun.ikacj~ niz dekoracj~; zajmujesi~ ukladem ulic, plac6w, skrzyiowa.6., rozmieszczeniem targowisk i promenad publicznych.

O~iemnastowieczne miasto nie jest jeszcze buri"uazyjnll metropolill z gmacham1 parlamentu, muzeurn, opery, szpitala i wi~enia, z kawiarniami, ogrodami pubJicznymi, poddaszami cyganerii, fabrykami i bibliotekami. To miasto fauhourgs, jak Paryz, magnackich jurydyk jak Warszawa, miasto-pomnik jak Petersburg. Wiek osiemnastx - czas miast otwartych i „znaczeniowo pustych'' - to tak- ..... ie.cza.s rodz(lcej si~ intymnofoi. Westybule, galerie, sale reprezentacyjne miej-( sk1ch palac6w powoli odchodzl! w przeszlosc: w ich miejsce pojawiajll si~ mniejsze i liczniejsze, „cieple i przytulne" saloniki, gabinety, buduary. Kaidy po~6j ma wreszcie ogrzewanie, z Niemiec na ca!ll Euro~ promieniujct piece, pojawia si~ nowa konstru.kcja gi~tych przewod6w kominowych pozwala- ( jllCa na sensualny i intelektuaJny neglii: przy komink:u, z Anglii importuje si~ lazien..k.i i kJoi.ety ( /es pelites lieux a la mode anglaise). Foucault przestrzega( Pned neg~tywnymi skutk:ami owego ciepla:

228

~'fiasto,

kt6rego nie ma

229

nnroczeniu ~j granicy, ktöra jest ·~•yt:yczona röwnoczeSnie pr~z ~

~~brai:ni~ i iywo5C ~~oSci i ktO~ ~eSla ~ _Iub v.~. o~0 dou:o.;

_ odgrywa_R ro~ jedyme süy ~egal)~ 1 wcale JUZ ru: m~zn":. liczyc na opitt~ CaJtowic:ie zmjenja si~ pntstuen ~J~ choro~. Od S:mlnio~ecza ti po bc; ~ ti klas}~j byta jednofita. W_szelli ~O~"Jek p_opadlszy W U~~ 1 ~horo~ mial ~~ do i swan iJmych tudzi, byl bliinim nnrwersalnynL.. W OSlem.nast)"tn "1ctu ~

litosa

przestnesi si~ rozpada. ~azn~ ~D.stv;o ~nych ~gur-: Sp<>!eczM ?m:stntid:~ roby roz.stglUje si~ zgodnie z jaqS ekon~ ~a..... chory me obchodij .iti tstkich-- lecz jedynie tyc.h, kt.6:rzy nale~ do tego samego ro on Otoczenia.: bli.stci.: ~"Obraini, braterstwo w uczuriach_.. strubura niesp0jna moralnie i afcl~-qie_:

Rodzi si.f( przestrz.en zakreSlana promieniem domowego ogniska., czterech Scian mieszkania, SciSle i ostentaeyjnie prywatna., ale ~kaj~ tei mury no"ll>·oiytnego m.iasta-komuny. Osi~astowi~e . przemiany przesmenne i~ w dw6ch kierun.kacb: megaarchitek:tury 1 mikrost:ruk.'tllr. Nowy podm.iot zamyka sif( we wn~trzu, pustosz~e miejska piazza - prawa spadk.obiercryni agory i forum. Pusty plac miejski, jeszcze niedawno gv.·arny rarg, rynek. teatr, miejsce wymiany sens6w i dobr, z.amienia si~ w Place Royale. Jui dz.iewi~rna­ stowiecmi arcb.itekci zacznll t~c za piaxzlL do m.itu agory b~e pov.Taca1a w swoich pismach Hannah Arendt, Habermas spr6buje rekonstruowac obywatelskie forum. Place kr6lewskie, na kt6re wkr6tce wtargnie rewolucja, powstaj~ w osian~ nastym wieku p.rawie w kaidym wi~k:szym mie5cie francuskim, zamiast cia.la publicznego zamiesi.kuj!l je po~ gdy nowy czlowiek kzyje si~ w skorupie domu prywatnego. Paryski plac Vendöme budowano, jak stawia siC( scenografi~ w teatIZe, WZDOSZllC fasady, do ktörych p6Zniej dobudowywano v.n~tm.. Metafofll 2Illian w rozumicniu i zagospodarowywaniu przestrzeni miasta moWl byc losy kolumny na placu Vendöme. Wbrew zdrowemu roWldko~i, wbrcw ·ideoJo~ pom.nik, kt6ry rozpaczliwie usiluje wi~ stare i nowe rozumienie hßtorii, obzuje si~ konstrukcjl! tylei nietrwahl, eo odpom~ wienCZllcY ~°: lumn~ poqg Napoleona-Ceza.ra rojaliSci z.asby>il! w 1814 roku burbon~ liliami, Ludwik Filip w 1833 rok:u przywraca postac cesarza w surducie i tro.r graniastym kapduszu. W cz.asach II Cesarstwa wraca figura Napoleonaimperatora, w 1871 rok:u K.omuna .obala kolumn~, a Courbet, ktöry przyJoiyl ~ do zamacbu oa pom.nik, l!Cieka do Szwajcarii. . Z:'ludniony rewoltujllCYßl thmi~ plac-na moment ozywa, ale us~wi~na

·~ ~ .gilotyna niesie Smiere, omacz.a zagtady starego por~ku. N1ewie!e ~ ~ od Sci~a Ludwika XVI, a pojawi si~ cialo narodu, kt6rego po~~ ~~ Helder, .i bezosobo'!a ;_ pozbawiona ·„glowy" - wladza.

az:

..Umiera]llq ~enq, ~.z najstarszycll republik, Montes~usz 0 ~llCll oa lagunic ~q Europy. Pfac Swi~o Marka ~e od~ · Europy - w kawiamiach pod ~a_mi Procuratorü -~~ ptef'd

!::_

Dzieje placu obrazuja zm.iany zachodzace . . h . . , . w pnestrzeru lrulrurow?i ID.lasta-vo-spolnotv zamknieteJ· ........ l......, ,...,, lii •~ · . -,J . olecz:n . -' - "u 1a.."": arc teuorucznei urbanisryczneJ; sp CJ. Plac, jadro teJ· ttn.t-?-. ..... , pustosz?ie b · -· · . h i1 h · : ..,J, -J , Y ozvwac tYl.k:o .

ZDllerzc

J

"' c "'

...........

a~ _zami~ek. S~· wted~ jako ~na

upubliczniania kontli.böw.

podczas „d) nowoczesne cialo publiczne przenosi si„ do .-.~~1. • . · • , bli ·· . ~ ~011.. zas ncr woczesna pu cznosc zaludni teatry. biblioteki. mu:zea. Jak _si~ rzeklo, ~~owi~e miasto jest znaczeniowo puste. Tn.eba. eo pra"-_da, spogll!rlac na rue „okiem filozofa·•, miee pomysfy na s.kale ur~ ty~ 1 I_Jlegaspol~lb ale t~ ~ör, kt6ry dopiero w dziev.1ytna..<;t)~ wielru za~e ~~ zaludniac, wypelniac sensami. Na razie ~ tu w'!Skie kamienice starowki, palac z ogrodem, nieoiy'1.-ione jeszcze, jak w Petersbunru. ulice. . W pewnym sensie miasto „czasu przcl~czy·• to rokokowe m~um. kolekCJ~ ponowofytn~ch p~z~:alosc:i, lapidari~ strul...-rur kruszej~cych,· wysta';"'1?nych ~ eroZJ~ - rueswiadoma przestrzen muzealna, z .la6rej wyk:luje si~ swiadomosc muzealna i w kt6rej poczesne miejsce zajmie wkr6tce gmach muzeum. Ale miasto to nie tylko muzeum, to taki:e projekt: Petersburg, utopie francuskich architek:t6w rewoluC)jnych lub zamk:n.i~ty organizm falangi. Ta ostatnia zdaje si~ przy tym prob~ p.rzez\\)1ci~ienia pnestrzenncrsymbolicz:nej opozycji, dwubiegunowego podzialu miasto-wieS. Tutaj dotykamy innej bardzo istotnej k:westii. Trzeba pami~tac, ze w t}ID samym c-zasie, u progu epoki, ktorej kult~ ~e ksztaho,..'llla. organizowala i dominowala metropolia, ks:ztaltuje si~ wra.:liwo.sc. To juZ nie compossio czy sympatheia, lecz cielesna sensuaHte, budujitca wiedz~ o Swiecie i odczuwa~ podmiocie na podstav.ie do5'\iadczenia zmyslov.•ego. Malov;nicz.a i wzni~ b~e szukala podniet dJa p1'7ciyc w konstrukcjach i wyobraieniach ok::reSlanych wsp6lnym mianem Narury. Estetyka osiemnastowiecma ucieka z miasta, tworzy antyurbanistycznit ideologif(, sytuuje si~ w malarskim pejz.a.Zu. mierzy z bezmiarem Zywiol6w. W czasie gdy miasto pustoszeje, kiedy przenosi si~ w sfe~ uropii i przygotowuje do metropolitalnej dominacji, z.aS podm.iot ucieka na malo-.;i.:nic::ze obrzeie i w bezk:.res Zywiol6w, gdzie8 w abstrakcyjnym centrum (?) r~ si~ megapoj~a - pojav.':iajll, si~ Panstwo, Lud, Nar6d, w takim chyba po~ chronologicznym. Le grarul etat two.rzy si~ i. knepnie we Francji wieku klasycznego, trzeba mu wstru!SU rewolucji, by uwolnic si~ od barokowego decorum, niepotrzebnych symboli monarchii absolutnej i uzyskac pclnll au~ nomi~ admistracyjnit, stac si~ czystit admi.nistracjt!, kt6rej siatka, eh~ rue ch~c„ ogarnie calit Europf(. Metropolitalny Pary:i prz.ejmie wla~ duchowll na~ k~~tyn~ein; Francuzi s:t. tego Swiadomi udostwn.iaj!lc Luwr ,,nam wszystkim' · i zwo~ tu w czasie wojeß napoleonskich „skarby kultury europejski~j". Metropolia ~e oczywiScie wpis~ .w SWOJ~. ~~~ o~razy ~ megapo~ ale" nigdy si~ z nimi nie utoi.sanu, rue zmatenalizu.JC 1 me zlokaüzuje

idl absttakcyjnych znacmj . ./

230

Miasto, kt6rego nie ma

. . ·ast panstwie, b~e m6wil raczej o pr agmatyce funkCJJ·· M it M1asta, zami 0 . . · · · · . h. aniz;acja polityczna zanuema s1~ tu w l.D.Z)'ruen~, w hydrauJik 0 ~polecznyc k rg i~~... „ Wyraia siv w szpitalac.h, wi~eniach, osiedlach fa~ · · a1 d · · · 1 Pneumaty v spo~~~· Ok filotofa" kieruJe s1v ku kan om, po z1em1om, omrubusom. brycznych. •: . tero az zrozumieC to slowo), ku podtrzymywaniu transportacji,: metru (latwteJ k h bu ·i wymiany. Znamy to, slyszymy w te stac , czytamy o tym w po~:Iac~ ~anifestach artystyc~~ch: a i zapewn~ w rapo~h ~t~oskan.ych . pek , wsrelakich sluib nue.iskich. Trzeba Jednak pam1ytac, ze dopiero ms torow . . tm' · · · . ,_ · Le Corbusiera pow1e o zorgamzowan yro ry 1e zycia, .rowno dziepo....o1ewe · d k ruktur„ miasta na pracy, sen 1 o poczyne . 1onym pnez st "t.' • , l · '· · Zamiast ludu, cokölwiek rozum1ec p.od ~ s owem w ~ego roznoJ~~cznych brzmieoiach, dziewi~nastowieczny mit .Miasta za~udrull w. ~nct~ rai:zy smutne i rozpaczliwe, z pozoru malo~cze .postac1 ze „szkicow flZ)ologicz. nych", 0 kt6rych pisal Benjamin~ bl!lkaJ~ po spelunkach L~n~ynu ~~­ . · ewolucjoniSci z fascynUJllcych op1sow H ercena, traw1em amb1q:i, r;~ zmiennym losem bohaterowie S~ndhala i ~al~ka, w~eszcie_ dan~ysi, dekadenci, apas.ze i gawrosze. Nawet ep~ceurs 1:13"b1e~aJ~ w mttologiczn~J redakcji koloru. Zamiast narodu metropoliy zamieszk1wac ma kosmopolityC'L·

s!v

ny z natury tlum. . . . . , 'ad ·· Wszystkie te obrazy na dobre utrwalily si~ w naszeJ p~~~l ~ sw1 omosa. B:yc moie podstawowy paradoks Miasta p olega na tym, ze bliieJ tymJ>.b:~

do myslenia kategoriami picturesque i sublime, nii do t rzech meg~pOJ~· Cos

dziwne$o dzieje si~ w dziewiytnastym wieku z relacjll m~~zy mieJscem a poj~iem. Miasto staje si~ megamiejscem, tworzy wlasne m1ty, wlas~.fl, sam.owy: starczalnll metaforyky, oddzielonll wyrainie od wielkich abstrakC]t, o ktorycli wcze5nitj byla mowa. . RozwijajllC daltj 6w paradoks, moina by p owiedziec, ie mit i orgaru.zm (to ostatnie slowo tei chyba bieru siy ze slownika mitu metropolitalnego)_d~ minujllC)' w caltj kulturze nowoczesnej pozostaje w zadnej albo bardzo ~ rdacji do systemu dominujll-Cych pojyc. ld(!c jeszcze dalej, trzeba by rzec, ze ~ one nas14 SwiadomoScill i naszym iyciem w spos6b rozblczny, aDlY w zwi~ tym, w Dich zanurzeoi, poruszamy si~ caly czas na r6inych po-

iiomacb.

..

· Prawda, spotykajll si~ one, ale tylko w chwilach rewolucyjnych k~nwulsjl, . W·chwilach heroicmych, desperackich, irracjonalnych, tragicznyc? 1 ~~; walowycb. Ale tei. wlaSnie noWOC7,Csny karnawal (je8li w og6Je xnozna ro~WIC o karnawale) jest kamawalem tragicznym, moie mitycznym. x:onwulsJa ~ przerwa,.luka,

~6ce~~ normalnych funkcji

i wla8ciwie caly,IWt

~et~:.

pr~wadzi ku rum _wtaswe. Metropolia Zyje bowiem w sposob DleDl kai· Dlltyczny,.pnerwll 1 iuq ~~ miejscami pracy, snu, odpoczy~u .. Jest w OIJI, dym sens1e slow~ Pl'Ul\.lcow~ ~ zewnlltrz, 1ru uli~y, ~wiai:n1•. ~.

_trotuar~, pasazom,. hydr aubce. 1 pneumatycc. Dopier'?„ J!l1'.si~ JlW' · ·ef,; _pokolewe Le Corbus1era podejmie totalny wysi.lek uspojenia owycb ~· .

23 1 wielkiej regulacji podgo rllczkowych, leniwie-spa2ID.atycznych f nk ·· nizmu''. u CJI „orgaM iasto sredniowieczne iylo wok61 katedry potem wok61 I t· li · · d · , · • P acu, me ropo a zYJe .zawsze g. zies pom1ydzy, w przemieszczeniu znaczeniowym · · _ • , • • • • 1 pnem.tesz cza~u-mrow1eniu._ Mow1 s1~ o orgarum11e, zachwyt i trosk~ budZ4 jego stan odm1enne, umykaJllce regulacji. Y Metropoliajest egzotyczna. T akajawi siy w „szkicach fizjologicznych " ta~~ ~~d~jll opisyw~c (k!edy j~i.przeniesie siy do Nowego J orku) Le Corb~ier 1 Lev1-Strauss. Byc moze wlasrue egzotyka jest podstawowll cechll mitu, owym paradoksalnym momentem osillgania zgodnosci i jedoosci doswiadczenia bardziej skutecznym ni:i: rewolucyjny spazrn. Jednosc pojawialaby siy za~ na zmitologizowanym poziomie dyslokacji, traktowana jako wieczna turystyka. Organizm da si~ zatem pojllC i ujrzee tylko w stanach zakl6conych, tyl.k:o poprzez eh~ uregulowania funkcji, Jub doswiadczanie, tak je nazwijmy, ,. o bjawowe. pyslokacja i na tym p olega, ie nie wiadomo i nie moie byc wiadomo dd kogo miasto naleiy. Wlasnosc prywatna, wlasnosc publiczna i ci, kt6rzy wypelniäjll powietne mi~ dzialkami wiel.k:omiejskich grunt6w. Na kaidym poziomie ta przynaleinosc wygl~a inaczej. Ruch wertykalny poprzez kolej-• ne warstwy znaczeniowe w procesie zagamiania knyiuje si~ z ruchem prze- ! mieszczen horyzontalnych - wycir6wk~ po piytrach i po ulicach. / Ale i warstwy znaczeniowe tanczq, przemieszczaj14 siy, wirujit, o czym pis~ dalej, przenoSZllC siy do wsp6lczesno5ci i nawi4zuj~ do argument6w a ntymodernist6w - broniitcycb „ znaczenia" przeciwko czystej „funkcji". W obec tego, eo zostalo powiedziane powy7.ej, wydaje siy, ie taka opozycja jest nie do utrzymania - mityczna tkanka miasta nie poddaje siy architekturyzacji. Brzmi to jak kolejny paradoks, ale architekturyzacja mitu metropolii oznaczalaby jego zburzenie. M it i architekturyzacja od poczqtk6w dziewi~tnastego wieku (kiedy to pojawia siy myslenie eklektyczne, myslenie o historii jako nastypstwie epok i styl6w) Zyjll w stanie nie tyle moie ustawicznego sporu eo niespclnialnego zwi~-przeciwstawiania. Byc moie z t.ego punktu widzenia iluzyjna kulisa - pozbawiona substancji, ode.rwana od strukturalnych relacji postmodernistyczna fasada (o ktorej dalej) bylaby dopelnieniem mitu metropolitalnego, jak bylaby nim p~n ~· o kt6rej pisze Acconci w eseju „Czas prywatny, przestrzen pubbcma ·

••• W 1992 roku Hotel Sztuki zorganizowal w Lodzi projekt Kof!"1Y. wieiycz~.

strychy. Zrazu Andrzej Paiuz.el i ja mysleliSmy tyl.k:o o wy~t~wie poza galemi, . w przestrzeni kopul, wieiyczek i strych6w przy PiotrkowskieJ. Szlo o konf.ron-

232 --------

EWA 'MtKINA

tacj~ ze swoistll arcb1.'0logi14 n~ias~l:l, ctl bo, i.nuc?.oj m6wi11.c. ~) "''. l.~)rien..ic sztuki w tkankQ architektonicznq d21ew1~tnnstow1ccwych k:un1cn1c. 1 rnktowuli5ni kopuJy, wieiyczk.i i strycby jak~ rodz~j mc.tafory odsyl~j4coj dn clcmcnta.rnyc~ mit6w sztulci nowoczesnej, .m1t~1 d~.11Llanta ~a obrzc;r~ch. pol a przesl.-.Leniq centralnll j oficjaln14. kt6rcJ d:ucw1~toastow1ecznym Jeszczc symho1cm bylu mansarda. Strycll, koputa, wiei.ya~a w symbolicc.mi.asta ornn~ialy ;~utonomi\' i wolnosc, byly do pewoego stopo1a transfonnl1CJI! 1oncg,o lllltu, m1lu a.rlysty zamkniQtego w w.ieiy z. kosci sloniowcj. Na ionym po1inmie sygnnlizowa~ wolnosc „nic-mieszkania'', prowi1.0rycznego schronicnia ancktowttnl.'g.o prt.tl „ducha tw6rczosei' ' w jego w~r6wce pn.ez miasto. ktore nn nizszych pi~tracb struktury fl4d zi siQ twardymi prawami „ po r~<.Jku spolccz.ncgo". Stcrylnq przcstrzen galerii-laboratorium. kt6ra takic na sw6j :-posöh m6wi o ~mitologi· zowanej autonomii, zaslitpily w pierwszcj wcrsj i pomyslu jcj historyCJ.nc ptl· przedniki. Odwolanie do nich mialo wsk ~w.ywa6 oa rcalnoki mitu popmz wskazanie na miejsca jego uunieszkiwania w rzcczywistosci architcktonicm~j. Ostatecznic zdecydowaliS1lly si~ podtrzymac projekt rcaliwcj i w „kopulach..." postanawiaj ~c jednocze5nic zamkn14c je dla widzbw. Artystom. k.t6rq ni~ podj~li tej propozycji, pozostawaly do dyspozycji partcry Piotrkowsk.icj. sklcpy, witryny, mury . Mieli5my sw iadomo.~c. ic ta dccy1Ja mofo obrocic s i~ pn.cciw wszystkim zaangaiowanym w projckt, miclismy tci swiadomosc dzinlu.ni11 w luce. 0 ile moina kusic si~ o geoeralizacje na tcmat lat sicdemd1Jcsi4tyoh, wsk11· zywac na r6i.nice w postawacb picrwszej i drugicj polowy lal osicmdzicsiqtych. to czas po 1989 roku umyka takim opisom. JeSii ktos u dziesi~, pietnaAcie lat chcialby odtworLyc obccntt sytllllcW w PolSce, odwotujllO &i~ do wypowiedzi a.rtystyc1Jlycb. m usia.lby opisywnc jij poprzcz brak sztuki, w negatywie. Musialby pü111c raczcj o kolorowych c1.11· sopismach, witrynacb sklcp6w i reklamacb . W okrcsic powojcnoytn, w czn· sach ~ineg~ modernizmu., zasadnic24 kwcstill dl11 awangurdowych radykal?w ~ylo d7.ialanie poza obszarem rynku, a kaidy z niru kontnkl 01J\u.atnl wich J~yku n~cbezpi~nstwo kom~rcjalizacji. Wydajc si9, :i..e sytuacju ulcgla dia· ~e~alnej mii1111e 1 ie komcrcjali7.8cja sztuki obccoa w slowniku aw11ngardY :•e Jeat ju~ ~zym prC?bJcmem. K.lasyC'ma (i cz~to fikcyj na) modernisty~ A~otomUl radyk~ie rozar~icuj~ ifery whwzy. ideo logji, kapitalu zJcd· .: eJ ~Dy, z drugieJ wolnotet aztuki oraz wolnosci poprz.cz sztukQ. ulcga tu

calkowitem.u zatarciu. · · · arcbitektura modcrnistyC'roa prlA!lkonywata, i c jej konstrua· -·• . . w·"'tk ~le.Jlka 2 :~ IZkla ! metalu ~e maj, nie do ukrycia,·5' osz~nc, jawnc. rao~oniJne; ektrwne, Jak pom1~onc w nich instytuC.J·c uiasto poso:nodenustyO'lll Przmna.wia i · · 1"• · ad wa· 1· ·Dyt.b · b~rm;:n parawanowymi. Tak zwana gentryfikacja zdegr .~.tric ~ 6dmiej1kicb (patyakic Haie i dzielnica Marai•, lond1-:lit 10 ~:OJonki do~ M. a n. hattan) ma je zamie~iC jui Die. J.·~A~ · e.t, w t\mkcjon.ine oole dzialania JiorDOtaC.iif 1-.w"f'VP ~'

Miasto. ktl)rcgo nie nw 233 "l rfr7~yiui jy1.yk.iuui urchitl~klo1ticmyo1i. rozgrywnnt:' • . .. . chod ma. pw„·konyw•utc•••) z"· ni·i d > • . • ~ 111 rL.Cq. w1dza-pnc' c:-' • .... ' l c:r.yntcnw z r::iy t i.. 11 1 w kt-brytn toczy si•' dy .1 . .-, , '. . , :; ~ l szarcm „kul111ry", T s"U:iJ.\ n.1 lemul leoru an:h1le-kt . 0 . . komputcrnwc zarz:1llzunic h·11td"'l ·'·11 . 1 . lu Y. rgan11.acJa, , . • • ... u, l )'lnr 1x :rsomL nym 1c:t,y . k 1 · . chonrnsc1m11i skrywajq siy 7.a wfolom6w , , ' b . i „ spe ll tlCJa o1cru· . nq, „IJ\.\ o Clun& w budowttn1u 11rclti lek.torucm.ycl~ skllJUr7.cr1-lamiglllwck fasadq. .c hnll /'.I nie tylc 0 uswiad~)Olien ic sobic niewoli narwc·tnt'i nr:z ,. I' 1. ~· n·1bstyc· ny ·· kl · · ' • :i ,, .c.: z. u"qo,. .. .·· . •· .s„. uoy szt's1:1ohok , cn o zrozamiccti" . · 1un r k ' " ·sposobo· w uk.r ywunlll ·1 CJI ptHl'..\~dku. hrnku wolnosci i jej niedosttttku 1.n wicloiitylow •_ nakularcm" J , · · ym „wer , : cgn mowa .mozc hyc tuk sumo likcyjna, juk oiclud'.l.ki m6gt byc tolt~lny P.',o~ckl. .M odcrn11~1 c:t.\)Slo .hyl rnczcj naiwny nii l\)tnlitarny. rnczcj pol1 tyo .n11;; 11~d ylc:rc~lny Oll. i.aanga:t.owaay. „ Mniej lo wi~cej" Mic:m van d e.lt' ~ohc, klon:go nie mn lu powodbw brnnic nni pod:tlwinc. byl,> w pewnym ~c~s1c lak smnn mcl~foryczne, „m6wiqcc" i znnci„11.:c, eo postmodcmistyczna lasudt~. W tym scns~c posl.modcrni:m1 rzeczywikic czcgos nus uci.y. Chocby ~ego: zc nr~urn~nlacJQ ant~moderuist6w w slylu Jooeksu oalciy l\lzumicc czystn s~mbol1cw1c. wp1sac Jl.I do urscnaJu ry tunlnych gcstow. pow kt6ryini toczy s1~ dc.h'. ltn .n~1 tcroal ksi.~nl~u. kullury i spok.-ci.1.•{\slwn tak juk gdzies w budowh 1sttUl'JC konstrukq11 1 Jak. prawdil zmy~lcnit1 jest kurlyna fusady. ~huraktcrystyc~~u:, 7.e npologcci tuchitcktury postroodcrnistycznc.i nie m6wiq nie o k.onslrukcJt - pozbywszy siv nicist niejqccj jw. jak.nby ,Jurtkcji'', przcruilc~.uj4 '..~.uw~tosc" ~mnchu. Tym sposobem sens publicr1.nej sfery iycin pm~nosi sti; w 1luiyJnq przcstrze6 ulicy. lla dln w~drn wocgo tlumu turystt)w. puok6w. rappcrow, ktory skryje rnny miustn: bezdomnych. narkornunow, prostytutki, kolorowych, c:t.y n.iqc 'l nich clemcnl swobodnej dck.oracji ( t'l"'1t ptwk vtimar:ular .„p11ts back Jim i11to jimctio11 ). Sfcm puhlicznu i ycia pozbnwiona jcst wnl(lrin, po picrwsl'..e przez wpomnienio k.onstrukcji, Ul()isu.n1iL~lie jej z pr:t.e~dzonq z gmachu ,Junkcj1l'', po drugic - pr1.cz wydrq~.erlitl gn z scnsu. zapoznlUlie funkcji unQdu. korporncji. bttnku. ruluszu. K tos m6glby w tym micjscu wuus7.yc mmionnrni, mbwii1c. io problcm oie dotyczy kruju tuk bicdncgo jak Polskt\, gdzic trud no m6wic o posunodcrnistycznym karoawale fosnd i gcntryfikucji obszar6w sr6d micjskich. Tymczusem w Po lsee zjawisk.o urcllitektury kulisowcj przez to. l.C sprowndn1si\' :t. kMicczno!ici do opcrowtlniu. zewnQto.nymi, drobnymi dootcnhuui dok.orncji, wydujc Si~ tym wyrninicj dostrzcgulnc. kicdy kilk11 motrbw kwudrut owych nmrmu· ru, chrom , stylizowuny „porlyk" przcd wcjsciL'll\ do n.:stuurncji i „gzyms" k.iosk.u Ruchu '!. rck.lruntl Mu.lborn, odmicniujq pm~str1.e1i w bus1\ o nowcj wolnosci. Dobrym prL.ykludem ta.kiego posl~pownoin moi c byc prt.cbudown starogo buru na wurszawskicj Sela.nie Wschodniej na potrzoby McDonaldu. lstnicje oczywiscic zusadniC'IJl rM.nica. Pcrswuzja nie ~nm ioniu wiclkomicjlikicgo dyskursu w tolaloy obsz1u ,,wolnosci sztuki i ku.l~urY_". m6wi mczaj ~ wolno6ci, kt6ra powiona kojarq6 si~. 7. dobrobytem 1 ~UJem konsumpc~J.nym. Komfort rewitalizowaoych wielkomiejskich p11.rter6w JCSt et.yslo symbobot,ny 1

--~------~~~~~~~~·--~~

234 i iyczeniowy, a jego fasadowosc bardziej uwidacznia si~ w polskich sklepach nii w powai:nycb'', kompleksowych realizacjach miast Europy Za.chodnitj i Ame;;.ki. Wobec tego, eo zostalo powiedziane v.'Yiej, decyzja o zamkni~u „kopul. wiei.yczek, ruych6w" i prz~niesienie akcji n~ po~om ulicy nie pozostawiala wla5ciwie iadnej rozs~eJ altematywy dZJalarua. T o ostatnie musialoby byc zawieszone gdzie5 pomi~zy wolnosci~ jako wartosci"!: rynkowa a bialym polem „wartosci estetycznych". Z d.rugiej strony konfrontacja z rze~ czywistoSci
GRZEGORZ DZIAMSKJ

INSTALACJE - MIEJSCA TRANSGRESJI

. Po?~arno~c instalacji, _jako nowego 5rodka wypowiedzi artystycznej, naJlep1eJ ~-~~~ ~:ansgre?Jn4 natur~ wsp6kzesnej .s.nuki, pozbawionej trwalych definiCJ1 1 scisle okreslonych granic. lnstalacje zaczc;:ly zdobywa.C sobie populamosc w 5wiecie sztuki pod koniec lat 70„ a apogeum zainteresowania tq. form:t- wypowiedzi przypadlo na ostatnie ~.ocwnenta w 1992 roku. Wtedy to uswiadom.iono sobie wag~ tego zjawiska 13ego konsekwencje dla teoretycznej refleksji nad s~. Czym zat.em Sl!- iostalacje? T rudno podac jednoznacmq, definicj~. Instalacje s4 rezultatem instalowania, a wi~ umieszcza.aia czy tei ustawiania czegos w spos6b nadaj1!cy si~ do ui.ycia lub wykorzyStania (place somerhing in position to serve or use J- T aka definicja niczego nie pnesCldza, ale tei niev.1ele i;vyjaSnia.. Chc~c 1epiej zrozumiee fenomen instalacji nalei.y si~~c do historii, poniewai instalacje, jak wszystkie dzisiejsze zjai;i,'iska artystyczne, nie~ czym5 radykalnie nowym, lecz w naturalny spos6b wyrastaj!l ze szruki wczeSniejszej.

t:R.6.DLA Zr6del wsp6kzesnych instalacji szuka sit w pracach k.lasyk6w dwudziestowiecznej awangardy: Prounenraum El Lissitzky'ego, zaprezentowanym podczas \\.'Ystawy Novembergruppe w Berlinie w 1923 r.; kolumnie },ferz Kun.a Schwittersa, budowanej od 1919 roku ai do wyjazdu artysty z Niemiec 1 w 1936 r.; Etant donnes (1946-1966), ost.atniej pracy Marcela Duchampa . S~ 1 Zob_ N . de Otiveita, N. Oxley, ~f. Petry, Inscal/ation .-tri, London 1994, a takZe Or. Installation, monograficzny numer ,,Alt and De:tign" 1993, no. 30, przygoto":any przez ~-eh samyci:

aulOTOW.

GRZEGOR2 D:ZlA.MsK.I

236

to bardzo r6i:.ne realizacje. Utopijna wizja nowego 5wiat~ Lissitzky'ego, i.ywa czy tei. Zyjitca architektura Scbwittersa (zacbowane zdJyc1a_ ukazuj1't proces nieustannych przeobraien, jakim podleg~a kolumna, ewolUUJ~C od baSniowej groty do quasi-geometrycznej kon~trukCJ1), sekretna prac~ ~u~hampa podejmuj!lca gr~ z obrazem i widzem Jako v_o~eurem. ~zczegolnie istotna jest tu ostatnia z tych prac, dajl!Ca siy odczytac Jako swo1sty testament Duchampa, zawierajl!CY przeslanie dla przyszlycb artyst6w o nieco innej wymowie nii ready-mades, na kt6rych dotiid koncentrowala siy uwaga teoretyk6w, estetyk6w i filozof6w sztuki2 • Duchamp jawi siy tu nie jako prekursor antysztuki, lecz tw6rca sztuki transestetycznej, zapowiadaj<'!cej postmodemistyczn'l wrai.liwosc. Przykladem p6Zniejszych instalacji, tworzonych przez artyst6w reprezentujiicych powojenn
"'•no'l

Zob. G Dziamski . p. „ '

"•r czesne1,

oznan 1996.

r,radYCJa·

1

stetyki

anty-sztuki, (w:) Postmodemizm wobec kryzJ SU e

l Krytycytoc~dodzis . l -""~a problematyk~ kult spor, ~Y ndependent Group zapoc~tkowa.ta pop-art ay tylko "]

London N y kury popularnej? Zob. Modern Dreams The Rise and Fall and ]l.ise of ~· - ew or 1988 Tom s · . .. . . · owillllle wszystk:ich inicjat · po ~~ny h1stom Independent Group zawieraJflCY oDl yw grupy. W dalszeJ cz~ korzysta,m z tego opracowarua.

Instalacje - miejsca transgresji

237

ostatuia wystawa Independent Group A E h 'b . , . wystawy - „±adnego tematu, iadne~o ;ro~le:::~ p±~:ycona byla ~~ej ~de~ czy rzeczy , czysto abstrakcyjna wystawa" pisal H ' 'lt e~- wystawiarua ide1 sztuki abstrakcyjnej, lecz abstrakcyjna ~stawa·anu on. ie byl~ to wystawa

r6inoko~orowe_ szyb~

~r:::~~~s~~:t~~~!~::0~

siy o r6inym stopniu w przestrzeru w tak1 sposob, ie poruszajAzy ";""'; 'd k l · k · . 'l" 't"' UJ.LLU w1 z generowal o eJne ompo zy~Je , w kai.dym przypadku nieco inne. Wystawa ta podejmowala szczeg6lnie interesowal Hamiltona, problem eksponowa. problem, . ktory . ma., tworze~a w1zu~ych znaczen pop~~z aranfowanie przestrzeni wystawoWej. Z~d~ern wspolczesnego artysty rue JeSt bowiem, jak twierdzil Hamilton w:myslan1~ nowego stylu artystycznego, lecz organizowanie wizualnych bod.i~ cow atakuJ
zamsceruzowane przez.Kienholza sceny czuje si~ intruzem, podglq,daczem, vouyerem wla.Snie, zaglitdaj
238

GRZEGORZ DZIAMSKJ

l964) drzwiach lazienkowych, lnianym r~zn.il..'11, zaslonie (BaNuue no. 54 , · (Stz·11 L•r: ) 'szafce Iampce, kuchen.nym k.ran1e 1;e 110. 20, 1962). 63 19 3 thtube no. , • ' . . 1 , · dl 'l h · Ws stko to Sll mniej lub bardzieJ odleg e zro a wspo czes?yc mstalacji, zy, ednim ir6dlem instalacjijest sztuka kooceptualna. ktora uwrailiwila ale b ezposr . al ·· k bl · · a dwa podstawowe dla inst acJ1 aspe ty - pro em rrueJsca oraz , artystow n , znaku i znakowania. ,J

MJEJSCE

Problem miejsca dziela sztuki podj~ty zostal przez artystow sztuk.i :ziemi, a z cal'l intelektualn'l ostroSci'l i przenik.liwoSci'l postawiony ~rzez ~obe~a Smithsona w pracy Non-Site Earthworks (1968) oraz artykule D1alect1c of S1te

and Non-Site 4 . Celem Smithsona, takjak innych ameryka.D.skich artyst6w sztuki ziemi, bylo wyprowadzenie sztuki z zamkni~tych, galer yjnych przestrzeni i przywr6cenie jej miejsca w rzeczywistosci pozaartystycznej. Gl6wny zarzut Smithsona wobec sztuki nowoczesnej sprowadzal si~ bowiem do tego, ie epoka nowoczesna oderwala tw6rczosc artystyczn'l od konkretnych miejsc i przestrzeni spotecznych, zamykajllC j'l w abstrakcyjnym uniwersum sztuki 5 • W ten spos6b sztuka utracila swoje miejsce w iyciu spolecznym, zepchni~ta do specjalnie wydzielonych dla niej miejsc - galerii i muze6w, gdzie 11Dienila si~ w laboratoriUID nowych form, modeli i projekt6w. Przyklad Pomnika III }.;fi~dzy11arod6wki Tatlina zna.komicie ilustruje t~ sytuacj~: to, eo mialo zaistniee w konkretnej przestneni spolecznej, okreslajct-c jll: i nadaj(!c jej symboliczny sens, pozostalo projektem, modelem, prezentowanym na wystawach i w niczym nie zmienilo to artystycznej oceny pracy Tatlina. O wielu innych pracach modernistycz.nych, kt6re chcialy byc czym.s wi~j nii ekspresj'l wewn~trznych przei yc artyst)'.: moina byloby powiedziec to samo. S~d paradoksalne odwr6cenie relaqi mi~y „wla5ciwym" i „niewla5ciwym" miejsce sztuki zaproponowane przez Smithsona: wlasciwe miejsce sztuki znajduje si~ poza galeri'l, podczas gdy. galeria uznana zostala z.a calkowicie sztuC20e umowne abstrakcyjne uue3sce, W k.t6rym artysta moie CO najwyiej prezento~ac idee w'tasnej pracy, ale me prace. W Non-Site Earthworks, wystawione w galerii geologicwe probkl i inne obiekty odsylaly widza do wlasciwej pracy artysty zrealizowa~ej .setki kilometr6w poza galerill,, byfy „,rodzajem tr6jwymiarowej, abstrakcyJneJ maPY wskazujll:cej na specyficzne miejsca na powierzchni ziemi", jak ujmowal to

ru: sa:

•Tetst \en znajduje si~w zbiorze The Wrilings of Robert Smi1hson (ed. by N. HoEl), New York, 1979· Na lemat pogl~öw Smithsona zob. m6j telcst Zwrot ku Mturze, (w:) Awangardß r' awangardzie, Poznan 1995, s. 136-141. . 5 Podobn ' t · · .. · „ cy TJrtOT~ Y zarzu stawia sztuce nowoeusnej Peter Bürger w kJa.syczneJ JUZ dD<> pra · tkr Awmlgar{ie, Frankfurt am Main 1974,

Instalacje - miejsca transgresji

239 sa.m Smithson. Podobny chara.kter przYJ·mowah, , · boA d · k .. •1 \\ ystawy R1charda Longa 1 ~4Ce ro za1em re onstrukcJ przywolujll:cej 0 braz prac wyk h .' artyst~ od onywanyc przez ~ czas s~otnych w~6wek po bezludnych obszarach Azji Afryki Am ery czy rodZlillej Anglii 6 . ' '

ki

Ar~ysci sztuki ~emi pos~wali dla swoich prac m iejsc poza galeri~ w 0 _ twarteJ, naturalneJ przestrzeru, by tam umieszczac swo;e prace d t ' . . d yfilci · J , OS OSOWUJ'!C Je ~ spec 1 zn~e21on~go przez artyst~ miejsca. Miejsce lokalizacji ciziela sztuk.i przestalo byc czyms danym, oczywistym wynikaJ·"cym ze l · k ·· · · · dl · ' „ spo eczneJ o.nwenCJ1 t n~e po egancym wyborowi. Przeciwnie, stalo si~ przedm.iotem zarnteresowama artyst6w, pod~b.nie jak: relacja mi~y wybranym miejscem a tworzo~~ przez artyst~. prac;i ( szte-construction ). Ta ostatnia relacja nabierala sz~eg~ln:go zn~czerua, poniewai praca artysty (powstale dzielo) zarazem nale.ial~. 1 rue , ~alez~a do miejsca. Jeieli miejsce wybrane dla artystycznej rea11z~c31 ok~esluny J~O site, to sama realizacja stawala si~ czyms w rodzaju paraszte, a Wl~C pasozyta (od gr.parasitos) zeruj'lcego na miejSCU, ktore Udziela gokiny i staje si~ zywicielem pracy. Praca zaczynala „karmic sif' znaczeniami miejsca: znac~eni~i przypisanymi do wybranego przez artyst!( miejsca, zaczynala Je „pozerac", przechwytywac, zamieniajqc dom iywiciela (gospodarza) w gospod<;:, botel, jakie.5 przejsciowe terytorium. Artysci sztuki ziemi poszukiwali wprawdzie miejsc naturalnych, nie obciqionych kulturowymi znaczeniami, ale poniewai: sztuka jest zaproszeniem do interpretacji, stll:d wybrane przez artystir miejsca stawalo si~ natychmiast przedmiotem interpretacji, ujawniaj'lC idealizowany obraz natury, do kt6rego odwolywala si~ sztuk:a ziemi. Relacja miydzy pasozytem a iywicielem niema charak:teru binarnego, pisze Hill.is Miller, lecz tr6jk'ltny, zawsze jest cos tneciego poza lub pomi~ZY tymi dwoma elementami, do czego oba si~ odnosz'l, dzielqc je miydzy sob~, konsumuj'lc lub wymieniajllc'. Tym trzecim elementem s~ systemy znakowe okreslajqce zar6wno miejsce, jak i usytuowane w nim dzielo.

GRANICE DZIELA

W pracach realizowanych w wybranym przez artyst~ miejscu ( site-specific works) zatarciu ulega granica oddzielaj'lca dzielo sztuk.i od tego, eo wobec niego zewn~trzne, poniewai: nie tylko dzielo staje si~ cz~Cill miejs~, ale ~ miejsce staje si~ cz~ciq dziela. Ma wi~ racj~ Craig Owens, nazywaJqC takie prace dzielami alegorycznymi w najbardziej oryginalnym znaczeniu tego slowa: _alegoryczny, czyli ,,m6willCY wsp6lnie z innym" (wyraz „alegoria" pochodzi od o Zob. G. Dziamsk.i, Zwrol Im naturze, (w:) A.wangar_da po awa:i~ardzie, op. cit:, s. 143·1.;,;4 J. Hillis Miller, The Critic as Host, (w:) Deconstrucnon and Cnt1csm, '.'le~ York 19~8. s.. - · Tamie interesuj~ca analiza relacji mi\l(lzy pasoiytem a zywicieleIO, do ktoreJ tutaJ oawi~~1

-

GRZEOORZ DZIAMSKJ

240

, h eckich sl6w: a//os, eo z.naczy 'inny' or az agoreuein, eo znaczy 'möd woc gr . 'l . . . wiC')s. Dzielo „przeroawia" ~ b_o~1em ws?o ~e ~ IIllCJS~m,_ w kt6rym jest usytuowane; znaczenia dziela 1 m 1eJs_c a wzaJen;n1~ s1~ prze~ikaJ1l, wzmacniaj~, dopetniajCl, a osmoza ta czy oscylaga zna:ze~ rue ma konca. Dlatego moi..na tu m6wic 0 specyficznej, otwarto-zamkni~te.J ( open-ended) strukturze tycb prac; otwartej na miejsce, w kt6rym prac~ j est u sytuowana, a zarazem zamkni~tej przez miejsce, kt6re wyzn~a s~01ste ran:iy pracy .. Rola i wplyw miejsca na maczewe dziela zmu_sily artystow ~o przemyslenia problemu eksponowania sztuki takZe w zamkn1f?tych, galeryJnych przestrzeniach. Stal.iSmy si~ 5wiadomi r6i.nych element6w galerii, kt6re nabieraj~ znaczen przy ekspon owaniu prac, a tym samym maj~ wplyw na ich sen.s, poniewa.Z znaczenie dziela nie tkwi w przedmiotach, lecz rodzi si~ w spotkaniu widza z dzieiem w konk:retnej przestrzeni, pisal Brian O 'D oherty w artykule Inside the White Cube: Jdeol.ogy of the Gallery Space opublikowanym pierwotnie w „Artforum", a p6iniej w form.je ksilP:kowej (1976). Podobny pogl~ reprezentowal Jaroslaw Kozlowski, tw6rca galerü Akumulatory 2 i jej wieloletni animator. P o doswiadczeniach sztuk.i lat 60., lekcji minimal artu i sztuki konceptualnej zdajemy sobie doskon ale sprawy z tego, ie dla dzisiejszej sztuki „gw6idi w scianie jest semiotycznie aktywny, kolor Sciany jest semiotycznie aktywny, miejsce na Scianie jest zna~ce, listwa podlogi, sufit, to wszystko ~ elementy przestrzeni anektowanej przez artystf( i nawet je5li jest to kon.wencjonalny obraz, to wszystkie te elementy S!! r 6wnie wa:ine jak to, eo jest 11.-ew~trz obrazu"9 • Nie wi~ dziwnego, ie Corinne R obins do pierwszych instalacji w sztuce amerykanskiej zalicza prace realizowane z mysl~ o konkretnych wn.~trzaeh, konkretnych przestrzeniach galeryjnych, takie jak Zeus (1975) Cbarlesa Gi· nnevera czy Wyrocznia ulicy Greene Salvatore R omano (Greene Street Oracle, 1977). Praca Grinnevera skladala si~ z jednego elemen tu - trzech ielaznych belek zespawanych w gigantyczny znak blyskawicy wznoSZ4CY siy diagonal.nie pomi~zy ~em k olumn dziel~ch galerif?, natomiast praca R om a.oo, za pomoc:i wody odbijaj~ wn~trze galerü oraz kilku sztucznych kolumo, zmieruala galeri~ w oierealni\ przestrzeo medytacyjfl
'°

Instalacje - miejsca transgresji

---

--

„ - · - -· -- - 241 . -do przearaniowaoia tych material6w Nikt . . . - . -taj zaczyna siy sztuka" p isal J·ooen · " .k~e moze pow1edziec gdzie tubil , z uczestn1 ow tego przed . . . UO ten rysunek Oa scianje? Art st k . . Sl~WZJ~Ja. ,,Kto 1 Kto wymalowaJ ly liniy na p~lod~?~' ~ Los . ony? Kto. wybi! Lt( szybl(? odpowiedzi11. Berlinscy artysci przeniesli szys~k1e te pytania pozostaj4 bez artyst6w sztuki ziemi, Roberta S "th sposob . postl(powarua typowy dla urbanistyczny krajobraz, podejmu: t::a/zy ~1charda Looga, w miejski, prowadzila wprost do Kurta Schwittersa. Y J~, ktora poprzez Josepha Beuysa Przywolane tu prace bt.czy ·edn . . . . T _J o . wszystkie .o oe powstaly zmyst 4 0 konkretnym mteJscu. o samo mozoa powiedziee o . 1 . h . z konca lat 70., dla kt6rych galeria 4 ze o wystawach prezentowanych w galerii Akumulatory 21 2 Im b d . .' tralna byla t • 1 ·· · ar 7..le.J neup~es r~n ga eru,_tym. latw'.ej dawaJa sii; dostosowywa.C do konkretny~h. zamierzen artysty 1 zmieniac zgodnie z wymaganiam · Z dru~l~J ~rony, im bardziej odlegly od tradycyjnych wyobraien ~ !ardz1eJ rue~rtystyczny byl podejmowaoy prre.z artysty problem, tym wi~ks~ agy_ przy~~ano do sp~so?u ekspozyg1. Ten ostatni aspekt wart jest u.wag1'. pom~w~ to o~ ~raw1L ze w latacb 80. swiat sztuki potrafH zinstytuc1onalizowac naJbardziei radykalne maoifestacje artystyC2oe.

~stawach

~~ew:~~~csw:~:=~~

S::':

CO JEST DZlEl.EM?

Inst~acje od wolywaly si~ do idci wysta wy, wystawiaoia ( display), a wi~ przenosily punkt ci~oSci z pojedynczych obiekt6w oa cal'l, struktur~ prezentacji, jej zloionosc (kompleksowosc) i stosunki pomi~zy poszczeg61nymi elementami. Instalacja Jonatbana Borofsky'ego w Paula Cooper Gallery (Instailarion, 1980), skladala siy z rysunk6w na Sc:ianie i rozrzuconych na podlodze kartkach papiern, wiykszych i mniejszych obraz6w opartych o Sciany, mecbaniC7„nie poruszanych sylwet ludzkicb, obraz6w rzutowaoych z projektora, wirujq.cej kuli podwieszonej pod sufitem, bialo-czarnego stolu pingpongowego i wielu innych przedmiot6w zmieniaj4cych galeriy w bezladny obraz z sennego koszmaru 13 . Trudn.o bylo t~ prezentacj~ uzna.C za wystaw~ rysunk6w, obraz6w czy rzeib, wszystkie te tradycyjne srodki wyrazu zostaly tu sprowadzone do element6w nowej calosci wyraiaj4cej postawf( artysty. Poszczeg61ne przedm.ioty same w sobie przestaly byc waine, staly sif( dokumentacjll postawy artysty, a wymieszanie przedmiot6w z r6i.oycb dziedzin sztuki, przedm iot6w artystycznych i oieartystycznycb jeszcze dobitniej ten fakt 11 B. Taylor, The Att of Today, London 1995, s. 121. 11 L>b. Akumulatory 2, ,,2.eszyty ArtystyCZDe PWSSP", op. ci1. i zamiesiczony

wystaw. u

Cyt. za C. Robins, The Plura/ist Era, op. eil., s. U7-128.

tarn

11-ykaz

GRZEGORZ DZIAMSKJ

242

uswiadamialo. Pod tym wzgl~ein realizacja Borofsky'ego przypominala wy. stawy Independent Group i p6iniejsze o dekad~ prezentacje Beuysa: Parallel Process (1967) czy Bi/dhauerra~ (1968): W ~bu prac~ch Be~ys zebral i wy. stawi1 r6:ine przedmioty, kt6rym1 poslugiwal s1~ w swo1ch a.k.CJach; przedmioty te nabieraly znaczen jedynie w kontekscie pogl1ld6w i wcze5niejszych dzia-

lan artysty ~. 1

Instalacje znosily granice pomi~zy r 6:inymi dziedzinami artystycznym~ a takZe pomi~zy sztuk1l i niesztuklb a czynily to nie w deklaratywny, manifestacyjny spos6b, ja.k. wcze5niejsza awangarda, lecz w sp os6b niezwyk.le konkretny i za kaidym razem inny. Praca artysty pozostawala tu zawsze otwarta na znaczenia miejsca, a jej poszczeg6lne elementy wchodzily w nieprzewidywalne przez artysty relacje, wzajemnie pom i~zy so bei i pomiydzy cal~ realizacj~ a m.iejscem, w kt6rym zostala ulokowana. G ranice dziela staly si~ pnepuszczalne dla tego, eo znajdowalo si~ p oza nim, na zewn~trz, a samo dzielo utracilo materialn1l okreslonosc. Podczas ostatnich Documenta, dw6ch mlodych aktywist6w berli:6.sk.icj galerii Umwahr zabralo lub podmienilo kilka przedmiot6w z prezentowanych w Kassel instalacji: wiiµky chrustu z pracy Maria M erza, czerwony sweterek z pracy M ariusza K.ruka, kapelusz z pracy Braco D imitrievica, kilka naczyti z pracy Ilji Kabakowa15 . Zad oa z tych ingerencji nie naruszyla a.rtystycznego statusu eksponowanych prac, okazalo si«( bowiem, ie uiyte przez artystow przedmioty s~ wymienialne, poniewa.Z instalacja operuje relacjami i znak.ami, a nie przedmiotami. Czym wi~ sei instalacje? Joseph Kosu th powiada, instalacje s~ wyrazem zaangaiowania artysty w konkretne miejsce i dlatego ksztaltowane S1l w duiym stopniu przez kontekst, kt6ry moie byc architektoniczny, spoleczoy, psychologiczny, instytucjona1ny lub ja.k.ikolwiek inny. Instalacje tworzll „kante· kstowe zdarz.enie" ( event context), kt6rego znaczenie ( meaning-effect) wynika ze spotkania uiytych pne7. artyst~ przedmiot6w z miejscem, a doldadoiej, znaczen przcdmiot6w ze znaczeniami m iejsca. Oznacza to, ie te same przed· mioty, wstawione w inne miejsce, tworzii w efekcie inne z naczenie16 .

ze

•

14

O~ opis wystawy Beuysa wKunstverein w Ha.mburgu w 1968: „Butelki, duze i male, otwartc

zamkn.i~te. Ma:twe P~ na kawalku ciasta. K.romka cieronego cbleba z przylepion~ La~ Pudelko ~lnione loJem z wetkni~tym tennometrem. Krzyi z mcu, drewna i gjpsu. Kos~

1

tluszczu ulozone na starej, elek.trye:tnej maszynce. Butel.ka do karmienla niemowlit. Kawalki czekoladypomalowane brµow11 farbll. Szare kawalki filcu . Sterty starycb powiµanych gazetz 'll'f: malowan~ kt. zy~. · D wa gamki· prcywuµane . ' ""'' drutem do dach6wld. Sloje z konserwowan,gru~. Miedziane pr~ owinii;te ftlcem. Konc6wki lcielbasy K olorowe skorupki wielkanOC· ~~~tjka." A. Gotz, W. KoMertz, K. Thomas, Joseph Beuys. Life and Works, New YorJ: 1979• .. ~Akcja ta nosila tytul Dispfacement i byla prezentowana najpierw w Berlinie, a p6Zniej wga~ ~ wKrakowie. Zob. M. Wawer, Dispfacement, „Artelier", 1993, nr 1(2). Zapis dyskusp galern z.derza.k opublilcowal „Obieg" 1993 nr 47 Aß t6 W .edi]( , , ... . YPOWJ osutha cytuj~ za On Installation, ,,Art and Desiii>", op. cit. s. 95. 1

::U

1

fnstalacje - miejsca transgresji -243 Arty$ci starsi, Joseph Beuys D . 1 -· Brootdhaers czy Joseph Kosuth 'st a~1e . Buren, Hans Haacke, Marcel stalacji wlasoej postawie artyst , a:a i s1ir ~~~porzqdkowac znaczenia ind . YCZDeJ, uczyn1c J'l pun.kt d . . . emonstrowanych mstalacji podc d . . em o wes1ema dla 70. i p6iniej, kierowali si~ id~q inte:~;ik.: ~odsi, d.ebiutujqcy pod kooiec lat li si~ w miejskich przestrzeniach .. ac11~naczen. Dlatego lak dobrze czukulturowymi znaczeniami w sw· '. mieJscac oaznaczooycb symbolicznymi . dz , 1ec1e zestetyzowanym w kto ~-"• ca m1~ y nofoikami estctycznych . ,. ~ Z<1WJ1.a graniwartosciowymi w kt6rym wszystk zna~e~ a przedm1otam1 estetycznie bez' o sta1e s1~ transestetyczne.

W.t,ODZIMlERZ F ILIPEK

MlASTO POSTINDUSTRIALNE PRZYKt.AD WESTERGASFABRIEK W AMSTEROAMlE

POCHWALA SZT U CZNO~CI

„Wszyslko jest sztuc:tnc w ptowincji Ht°>landia, rtawct 1.icmia i rirzyroda", zapisze w swoim dzicnniku podroiy pcwico osicmnastowieczny Szwajcar, a lfüzpaJ1 Antonio Ponz, moiej wi~j w tym samym czasie, zauwaiy, ie wi~ej jest w tym kraju „ poctycznej wyobraini, niz rzeczywistosci" 1 • Amsterdam i jcgo micszka.Ocy byt i jest intcnsyfikacjll tej wtasciwosci holenderskiego krajo brazu, przestrzeni oraz mentalno5ci. Statki ieglujiice ponad linil! l~du , intensywnos6 zabudowy miejskicj, zawlaszczaj4cej kaidy kawalek wydartcj wodzie 7jcmi, gorltczkowa zapo biegliwos6 mieszka.lloow, to rzucajllce siv w oczy znamiona „sztucznoki". Ta nienaturalnos6 frapowaJa przybywajllcych tu w cillgu wiekow p rzybysz6w. „Wszyscy, opr6c1. mnie zajmuj~ siv interesami, i tak Sll zaj~i robieniem pieniydzy, ie m6glbym tu przeiy6 cale iycie, nie bvdllc 1.auwaionym prz.ez oikogo (...) Nawet halas ich krZ!ltaniny nie bardziej przerywa moje marzenia, nii uczynilby to jakis strumyk" 2 - dzieli siy swoimi wra.7.eoiami roku Rene Descartes w liscie z 5 maja 1631 r. W trzy i p61 wieku p6iniej Z bigniew Herbert napiszc: „Jestem zatcm w Holandii - kr61estwie rzeczy, w wielkim ksi~stwie prz.edniiot6w. Po holendersku 'scboon' znaczy pi~kny i czysty zarazcm, jakby schJudoosc podniesiooa

-----

~

• F. Braudcl, Kulturo materfo/na , gospodorko, kapitaliZm. Cza.r .fwlota. Przcloiyli J. i J. Stize· Jeccy, Warszawa 1996, 1. 111, s. 15.S. 2 R. Descartes, Otuvru . Co" espondonce. Avril 1621 - Servier 1638, cd. Ch. Adam, R. Tanncry, Paris 1897, L 1, s. 203.

WLODZl:-llERZ FlLIPEK

246

-

-- „

---

zostala do rangi cnoty.'' 3 Pi~kno zatem jest moiliwe w powicµaniu z dzialalnosci'! czlowieka - natura \\rytnaga poprawienia, ocryszczcnia . przctworzenia. Powszechna obecnosc w domacb. karczmacb , war:;ztatacb. kantorach malarskich przedstawien, 5wiadczyla w rowoym stopoiu 0 dobrobycie obywateli Zjednoczooych Prowincji, eo o ich sklonnosci do w1zji oatury p!7cfiltrowanej przez 5wiadomosc estetyczn'! malany• . Porz
MlASTO 1 ANTY-MJASTO

Miasto postindustrialne

247

Status tych obiektow byl jednak dwuznacz.o W . . p . Y- zooszono Jena obrzeiach me t ropo li t. o p1erwsze z powodu bliskos·c· dr , . · .. . ' i og zaopatrzerua - kana16 pono~. trakCJt koieJO\vych, po drugie, z obawy przed brud.ni:i 1· hal 'li w, ooloma utr7"1D . . 't as w~ tech. o< ~J ywano ten rozsl!dny - ekonom1czrue i technic . - d Sluzac zat · ·· zrue ystans , ~ ~1astu l Jego mieszka.Ocom, obiekty te byly postne ane ·ak~ obce, wrog1e ' g ·Jme. .m1astu urz~dzenia. Tymczasem, za .dna nowyc h przestrzeru tropolia zyw1olowo zbliiala si~ . wch.laniaJa cza5„ .... : otaczala wszelka przestrzen przemyslowl!. w tym i gazownie. · 1 ie .inaczej dzialo · · b · - si~ w Amsterdamie . · Moiliwos'c1· produkcYJ·_n e p1erwszeJ, z .udO\\ aneJ w. J82). roku g_~owru szybko okazaly si~ niewysta.rczaj(!ce: znikn.ie w1~c z pola \Vl~erua, a m1eJsce po niej bez trudu zawlaszczy miastos. , Zar~d murucypalny Amsterdamu. nie bez presji cz~ci mieszka.Oc6w oraz srodo~v1s~~ archüekt6w, staral sii; k ontrolowac przebieg ekspansji miasta, przew1~uec przys~e potrzeby metropolii. \V koocu lat sze5Cdziesiqtych ubieg!ego V.'l~ku powstaJe plan perspektywicznego rozwoju aglomeracji, kt6ry rzecz Jasoa w1elokrotnie poprawiany, zdecyduje o wsp6lczesnym ksztalcie b.oleoderskiej metropolii. W 1883 roku wladze miasta zlecajq British ImperiaJ Coo.tioental Gas Associatioo. wybudowanie w zachodnim kra.ticu oowej, jui trzeciej gazowni. Westergasfabriek zbudowana zostanie ta.m wla.Snie oa blisko czreroastohektatowym tereoie. wci5ni~t)'m mi~zy l ini~ kolejow~ oraz kanal. •

•

Q.UU

WlEK FABRYCZNEGO Pl~KNA

Dopiero_jednak. sukcesy pierwnej rewolucji przemyslowej. w duio v.~~k­ szym ~opruu, nii iodywidua1na mieszczaiisk a zapobicgliwosc i 1nweocJa. ~ w starue dostarczyc coraz bardz.iej ceoionego komfonu . Na fali tych _po~b i moiliwo5ci p owstaly cak ,Jabry ki" roicj~kiego komfonu. Rozwtnl\ s1~ zoane wcusniej wodociltgi i kanalizacja, poplyOJe elektryc~_osc i cieplo oraz gai.. . . Wla.S~e_gaz, ta eteryC1lla, lotna substancj~ odpowiednio uzdatniona. byla zrodlem sw1atla dla nu·eJ's'· · h la tarru·, potcm rown1ez , . . cnergu ·· glowllJe · · v.· go·~ . „1c pod.arstwach domo\&/Vch p . . . . . - J • owstawaJ on d ?J~lti przctworzeruu naturaJne go w~gla karruenoego T echn 0 1 · . so· k.ich tem · ~gia polegaJa na wytrl\caniu gazu z w~gla w wy . fab .., peraturach. PowstaJl\cy przy lej okazji k.oks trafial do hut. odlew-oJ. ry ... .

-----

„..:„,_

l z.. Herben, Manwa MIMT • Por. s.Sclwna, ~ ~ t ....,_ __ Wr~law 1993, s. 13. . o/tltll Agt. University of C.aJifornia Pr 41.Dnnu of Rlclin. An ürt~rprttatil>n of l>ulch Culturt "' .'~t G s W. Ryba;ynski Do ess. Bcr.kdey, Los Angeles, London 1988, s. 619-620 1 in. 6 p ' "'·Dom. Kr6'ka liü1or1o idri· --..... ....... K. H u... ___,..a. „ Od....... _.... _„ 1996, s· 67. or. W. Rybczyt\skj n.-..,

' Por. 011twikb/i1tp,I. s. 23-2<4, oraz De totlctwut ~

~'l; : ·

„

lttt

UlnfafobrlM. SttUbdttl Wutn Park, ~ hvliuirkl Jnkdm. IAnuterciaml 1996. J. 16-17.

1996.

Amsterdam przeiywal wla5nie budowlany boom. Rosnq jeden po drugim reprezentacyjne gmachy publiczoe: w 1885 Rijksmuseum. w cztery lata potem D worzec Centralo y - oba wedlug koocepcji Petrusa Cuypersa. W I 888 r. z kolei Coocertgebouw. zaprojektowany przez A.L. van Geodta, otwiera drzwi dla publicznoki. W tej dekadzie Heodrik Berlage pracuje jui oad ksztaltc:m gmachu amsterdamskiej gieldy, ostatecznie ukonczonej w J903 roku. W architektune holenderskiej kooc6wki XJX wieku domioujl!cym jest styl nawiiµuj~cy do renesansu n iderlaodzki~go 0 • WlaSnie oeoreoesans kombioowany r6wniei z neogotykiem oraz formami klasycyzujqcymi. patrooowal nie naleiqcemu do pierwszej ligi projektaot6w architekto wi Isaakowi Gosscbalkowi, podczas prac nad Westergasfabriek. VkJad przestrzenny fabryki jest Jogiczny. racjooaloy. ha.rmonijny. Szero.k.ie aleje, odleglo5ci mi~zy budyokami powoduj~ ie calosc jest fuokcjonalna. LiCZ
l~L

• A. Fockema, SJ., E.H. ter Kuile, R.C Hetker, Dui2elllljaar bou,..en in Neder/and, Amsterdam 1948.

Miasto postindustrialne

neorenesansowy budynek oczyszczalni (Zuiveringsgebouw) ruC( 3000 • .czy ?OOO m 2 S" spektakularnym1· przykla d am1· rozmac b u priemys. mhni o powierzc • ~ . . lowej arcbitektury konca ub1eglego stul~ta. , . - . ,. . · dzy domami slui.bowynu - dyrektora, glownego 1nzyo1era oraz . . .. .b . . . R ozruce m1C( . t ta dai<> wyobraierue o hierarchii sluz oweJ wewoqlrz kap1tahsJego asys en . ~~ tycznego przedsiC(biorstwa. , . .. . . . . Material _ cil(ika niemiecka cegla., ktoreJ ~oh~ '. .czer~ooa p1~eolaCJ_a rue · ·ai imo blisko stuletniej intensywneJ em1sJ1 zarueczyszczen. Taki sam uc1erp1 a, m · h b· budulec wykorzystywano przy budowie reprezentacy1nyc gmac ow ~~ter·a1c cbocby RiJ·ksmuseum, czy Dworca Centralnego . D acby o raz sc1any d amu,J . k , h . . h OOSOC opartC Sq na stalowycb koostrukcjac~. ~ 01~ toryc ffilCJSCaC pOZOSlajq demonstracyjnie odsloniC(te. Fasady, zw1eocz~rua_dacho~·e, portale ~dob1~ bogate ek.lektyczne orna.menty. Gazownia ta JeSt mdustnal~~ wana~t~ Rijksmuseum, czy amsterdamskiego Dworca Cent~alneg~. R ozn1ce wyruk~H jedyoie z przeznaczeoia tych obiekt6w. Jest zna.m1enne. ze Westerg~sfabnek - swiqtyniC( kapitalistycznej przedsiC(biorczoki, wznoszono dok!adn1e w tym samym czasie, CO i Rijksmuseum - swiqtyoiC( sztuki. czy Dworzec Centralny - apoteo~ symbolu XIX wieku lokomotywy i drogi ielaznej. . . Zesp6l gazowni miejskiej Amsterdamu zbudowany na zacbodnim k.rancu miasta staoowiJ „milowy krok w integracji budowoictwa przemyslowego z projektowaniem architektonicznym" 10 .

.

2

OAZOWNIA USWI~CONA

Gdy na pocz(\tku lat szciCdziesiqtycb rozpocz~to eksploatacjv obfitych zloi gazu ziemnego w rejonie Groningen, zdawalo siC(, ie blisko stuletoia bjstoria amsterdamslciej gazowoi nieublaganie zmierza do k.resu . Tysiqce siostrzanych Obiekt6w W krajacb wysoko- i Sredniorozwini~tycb znikaJO, UStC(pUjllC pola miastom. Niszczono je raczej bez ialu, jako relikty dwuznacznej, czasem nawet i zlowrogiej industrialnej przeszloki. Westergasfabriek unikoC(la buldoi.er6w, stajllc siv najpierw stacjll przes~lo­ Wll gazu ziem.nego dla przemyslu, nastypnie siedzibq M iejsk.iego Przedsi~bior­ stwa Eoergetyczoego. Tyroczasem na przelomie lat siedcmdziesi~tych i osiemdziesiqtycb mooill si~ pytaoia o prawomocnos6 dotychczasowych bierarch.ii w kulturze. .~onopol traci „dawnosc" jako jedyne kryterium rozstrzygaj~cc o szacownosci artefaktu. Graoice rni~zy sztuk!l a nie-sztukll ulegly niwelacji, tynl sa· mym „wartoSci artystyczne" czy estetyczne nie Sll jui jedynll przepustkll do muzealnej gabloty. Sll nawet podejnane, jak i same muz.ca. To, eo dotycbczas 10

Por. WmergtUfabrlßc: A rk~loptfWllt pl1111, [Amsterdam) 1996, s. 10.

------ ---- - -- -- - 249 wydawalo si~ klopotliwq mas(\ spadkow . . tradycj! k~ztaltujqcej ~~iem wspölczesn!' l~:::s~~~ poz~daoe jako czysc . Z b1eg1em czasu. r~wruez mi~zyoarodowe, regiooalne, oarodow . przepisy rozszerzajqce listC( materialnycb s'led1 _lokaklulne turoweJ tradygi. a ow -

legislat~ us~aw1aJll

~a. fal~ tej ~-iany w 1989 roku 13 sposröd 21 obiekt6w W znaJdzte

s1~

. oa hscie boleoderskiego dziedzictwa kulturowego. estergasfabnek

PRZESTRZEN NIEOSWOJONA

~dy w trzy lata ~6:iniej ~sterdamscy eoergetycy wyprowadz~ siC( definitywo1e z terenu byl~~ gazoww, problem jej przyszlosci stanie siC( szczeg6Jnie pa!'lcy.. Dia precyz3i: Westergasfabriek jest zaledwie trzeci~ czl(Sci~ pi~­ dzte,s1~~10h~ktarowego obszaru, obejmujllcego m. in. dwa parki, cmeotarz, ogr~dki dz1alkowe. Gdy _wladze dz!eloicy oglosily w 1992 roku ideeiinoproep, c:zylt apel o przedkladao1e pomyslow dotyczllcycb przyszlo5ci Westergasfabne.k, od~~"". byl pow~zechnyl 2 • Wpl:yn~lo pooad 300 pisemoych propozycji. WtC(kszosc ich autorow sugerowala stworzenie w okolicacb gazowni duiego parku, a bezposrednio na terenie fabryk.i, centrum kulturalnego. J wlasnie ta 1dea polf!czeoia funkcjj rekreacyjnych oraz kuJturotw6rczych obszaru Westergas~abriek, znalazJa uznanie w oczacb spoleczoo-gminnej komisji oceruaj~cej proJekty. Ten tryb dyskusji nad decyzjamj arcbitektonicznymi i urbaoistyczoymi ma w Holandü szczeg6lnq tradycjC(, umoiliwiaj~c~ ujawnienie r6i.nycb punktöw widzeoia l l _ ZarZ4d M iasta Amsterdam swojll wynoszqell IO milioo6w gulden6w dotacjC( obwarowal iyczeniem przeznaczenia minimum 5% powierzchni na cele komercyjne - wynajem powierzchni biurowych. Projektanci uznali w koncu ten wymög miasta za rozsqdny i nieszkodzllcy calo5ci przedsiC(wziC(Cia. Inn~ sugestici miasta bylo stworzenie 250 miejsc pracy. Wyglllda na to, ie ten m.inimalny pr6g zostanie przekroczony bez trudu, zanim nowe funkcje starej gazowni i jej otoczenia w pelni Si!( rozwinll, eo przewidywane jest w 2000 roku. 11 Niemieccy fotograficy Bernd i HiUa Becher slwotzyli ~ szko!~ postindustrialnego pejzai:u. Por. C. van Winkel, Het overschot of utopia. De Dusseldorfse schoof. {Vestiges of Utopia. The Dussefdorf School), „Archis" (1995)10, s. 66-80. 12 /deeinoproep oznacza dokladnie wezwanie do idei", nalciy do slownika specyficznej 11 demok.racji bolenderskiej. Jest w tym sformulowaniu zawarty ~l~dJe} bezposr'?nicj ~or~y._Po~­ la r6wniei istnienie tej spQ!ecznej instytucji odkryc glosy rnruc1szosc1owe, ktorc d?J~k1 t_eJ forro1e mog'l ujawnic swoj punkt widzenia. W sprawie Westergasfabriek zarejestrowano 331 p1semnycb reakcji. Por: De toekomst.... op. cit., s. 25. . . . . . u Blisko stuletnia alctywnosc gazowni spowodowala gjgantyczne skazerue zierru. Terenu ~e moma bylo wiec przezoaczyc pod budownictwo mieszkaniowe. Pie~sza faza oczyszczarua rozpocznie si~ w 1997. Odkai.enie t.erenu pochlonie 60 milion6w guldenow.

WLODZIMIERZ FiLIPER

250

Generalnym zadaniem bylo i pozostaje wll!czenie Westergasfabriek i jej otoczenia w tkanky miasta. Dla zabieraj!l,cego glos na lamach pr~y architekta Maartena KJoosa Westergasfabriekjest „k.lasycznym przykl~~e~ ~rbanistycz­ nego kranca miasta, gdzie r6ine formy ~tu.I?' _mogl! znaJezc mieJSCe.~a siebie i zintegrowac przestrzennie i spoleczme mteJSce z resztii metrop oht 14 •

Miasto postindustrialne

251 pozostac oficjalnci nazw!l: projektowanego ce t --u wagl( na diwi~kowe podobienstwo mi·„..i~ n rum kultu~alnego?16 Zwracano "'(UL-Y oazw!l: stareJ gazowni w b or_k „ - symbolem myczenskiego losu holenderskich Z d. a ." est~r­ sob1e mlodych amsterdamczyk6w tan' cz<> h Y ow. Wyobrazaoo wi~c . ~cyc w rytm hause m · G h Podobne1 natury wi:t.tpliwosci budzila • . . . uszc w as ouder. . r 0 wruez oazwa Jednego z a h. - „oczyszczaln1a" Zuiveringsgebouw. Twierdzono z·e b d k gm ow · · t d · · . . • u yoe tak ok.reslany Ille 1es o pow1edrum mieJscem dla prezentacii sztuki Glos t b • ial · k aly · . J • Y e c oc zauwane~ nie o az . s1~ ~a tyle -~ilne, aby zapobiec utrzymaniu starej nazw dla y noweJ kulturotworczeJ fu nkCJ1 zachodniego skrawka Am te d D k · · s r amu. . ys us3a Jednak n~d przeznaczeniem tego obiektu priemyslowego wpisala Sly w kontekst znaczrue szerszej debaty. Debaty nad dzi d · t SDOSCi. e ZIC wem OOWOCZe-

?

WU~CEJ NlZ PLOTKA

Gdy przed ponad stu laty przygotowywano teren pod budowy gazowni, miasto bylo daleko. D zis jest w jego bezposrednim s:isiedztwie. Caly obszar tworzy jednak: ci:igle poz6r niedostypnej fortecy. Wtloczon y miydzy linie kolejowe z jednej strony i kanal z drugiej, otoczony drzewami, a tak.ie od zachodu i p6lnocy, zasloni~ty jest parkami. Najbardziej widoczna jest masywna sylwetka zamkniytej, pozbawionej okien bryly rezerwuaru. Wzmacnia to tylko wrai:enie niedostypnosci tego terenu. Prawdopodobnie dlatego CZl(SC mieszkanc6w okolicy podkre&la oddalenie Westergasfabriek od centrum Amsterdamu. W istocie, dystans ten jest niewiele wiykszy nii teo, kt6ry dzieli Rijksmuseum i D worzec Centralny, postrzegane jako stosuokowo blisko siebie poloi.one obiekty. T o wyolbrzymienie swiadczy o obcosci starej gazowni na utrwalonych indywidualnych obrazach miasta zakotwiczonych w umyslach amsterdamczyk6w. Westergasfabriek jest niejedookrotnie tym samym, czym dla staroiytnego, sredniowiecznego i nowoiytnego podr6i:nika byla terra incognita. Powstaj!l: wiyc quasi-mity o Westergasfabriek. Niekt6rzy utrzymuj!l,, ie w licznych jeziorach plywaj!l oadnaturalnej wielkosci karpie. Grunt tarn - twierdzll inni - ma szczeg6lne wla8ciwosci rakotw6rcze. Jeszcze inni m6wi:i, ie Klub Opery Wloskiej zawlaszczyl gazowy rezerwuar1 5 • Te_~~si-mity~e narracje odbijaj!l, zar6wno ll(ki, jak i nadzieje kolektywneJ sw1adomosc1 lokalnej spolecznosci. Opowiesc 0 pelnycb ryb jeziorach pelnych _dorodnych karpi - to przeciez projekcja krainy szczy8liwosci. Tymczasem J~Ynll rzec24 przypominaj!lc~ jezioro jest dosc szczelnie otoczony drzewami, wypelniony wod!l: fundament po wyburzonym oa pocz:itku wieku rezerwuarze · ma pewnosc1, · · czy s:i tam jakiekolwiek ryby. Opowieso ··· . gazu. I rue 0 _Klub~e Opery Wloskiej wyraiaj'l niepok6j przed dzialaniami niezrozumialymi, ~rzed modelem kultury, do kt6rego nie ma dostl(pu. Stracb przed zatrutym srodowiski "em, ale t· nad zieJa · · oczyszczema . dyktuJ~ . opow1e:sc1 · 1. • o r ako• · tworczych wlaSciwosciach terenu. , wok6l Westcr~asfabriek miala r6wniez odniesienia do H olocaustu. 1~a_wanym stalo Sll( slowo „gas", tym wi~j, Westergasfabriek JDa 0 _ ___ 14

„:

Le~plein is niet h t~koms1..

u W: De

ind.

~S-1~.van de wertld, ,,Het Parool", 12 02 1996.

SPOSÖB METAMORF02Y

. Zanim zapad1?' j?-1
WLODZlMIERZ fil.lPEK

252

tkankll Amsterdam:u zakonczyc. U!Zlldzenia sportowe, wesole miasteczko i cyrk majll szans~ przyci:wi!l:c zr6Znicowanll masow!I: publicznosc. Z drugiej strony, stara gazownia ma byc miejscem mi~arodowych spotkan tw6rc6w i odbiorc6w nowoczesnej opery, altematywnego teatru, eksperymentalnej

muzyki, plastyki, etc. 18 Westergasfabriekjestjednym z wielu obiekt6w przemyslowych w Europie, Ameryce P6biocnej, czy nawet w Japonii, kt6re uzysk:uj!!: n owe przeznaczenie, pozostaj:ic, w jakiejs mierze tym, czym byly1 9 . Ekspozycja Mi~zynarodowej Wystawy Budownictwa - IBA Emscherpark w Zagl~biu Rurhy 1989-1999, czy los Gare d'Orsay - slynnego paryskiego dworca przeksztalconego w muzeum, to bodaj najbardziej spektakularne przejawy tej og61.niejszej tendencji. Wpisanie w spoleczn!!: i kulturow:i przestrzen miast industrialnej architektury XIX i ~tk6w XX wiek:u tworzy nowe moi.liwosci dJa miejsk:ich

spolecznoSci. Sprzyja decentralizacji osrodk6w miejskiej kultury, r6i:nicuje ich formy. Ulatwia tworzenie altematywnych modeli sp~zania wolnego C'ZaSU oraz r6illorodnych wzor6w uczestnictwa w knlturz.e. D ysk:usja na temat nowych przeznaczen, tych do niedawna niechcianych b:;idi zapom.nianych miejsc,je.5li toczy si~ przy otwartej kurtynie, jak dzialo si~ to w przypadku starej amsterdamskiej gazowni, stwarza. szansy na oswojenie miasta, na jego uspolecznienie. Propozycja Westergasfabriek zmierzaj!j,ca do uczynienia w tym miejscu centrum r6i:norodnych form kulturalnej aktywnosci od cyrku poczynajllc, poprzez nowoczesn!I: opery do eksperymentalnego teatru, jest propozycj!I: polifonicznll, niezredukowanll do jednej monopolistycznej formy kultu· ralnego uczestnictwa. Fakt, ze terenem tego wielow~tkowego dialogu bycizie stara gazownia, wzmacnia wielozna.cznosc tego miejsca. 1

• „Plan rozwoju" zak.lada r6wniei: budowo nowych most6w nad kanalem scieiek rowerowych, parkingöw, wydlui'.enia linii tramwajowej, aby przeiama.C izolacjo tereou i uJ~wic do n.iego dostw19 Por. m. in. De toekomst.... , s. 80 i nast